Scriptum super Primum Sententiarum, vol. 1 [1]

Citation preview

PETER AUREOU SCRIPTUM SUPER PRIMUM SENTENTIARUM

franciscan Institute Publications T E X T S E RI ES N 0. 3

Edited by E I i g i us M. B u y ta e r t, 0. F. M.

•

JH

PETER AUREOLI SCRIPTUM SUPER PRIMUM SENTENTIARUM \f

Edited by

Eligius M. Buytacrt, 0. F. M., S. T. D. D. Litt. e t Hist. Orient.

I Prolo gu e - Di s tinction

1

Published by

THE FRANCISCAN INSTITUTE ST. BONAVENTURE, N. Y. E. NAUWELAERTS LOUVAIN, BELGIUM

and I9j1

F. SCHONlNGH

PADERBORN,GERMANY

NIHIL OBSTAT Kilianus F. Lynch, 0. F. M. Sept. f, 19.f 2

IMPRIMATUR + Josephus Aloisius EPISCOPUS BUFFALENSIS Die 1 2 a Septembris I 9 5 2

INTRODUCTION

We propose to describe here, very briefly, the life of Aureoli as well as the status quaestionis on the problem of the so-called double redaction of Peter's Commentary on the Sentences. Con­ cluding with a few words on our edition, we shall close our Intro­ duction with a selected bibliography of the more recent works on Aureoli.

I. Biography. Information on the lives of such great Scholastics as St. Thomas and Duns Scotus is scarce 1• For that matter, Aureoli fared no better. We must patch together his biography from the small historical data at hand, coupled with frequent hypotheses. We shall summarize briefly the findings of recent research, always clearly mentioning the value of certain affirmations. We shall add a few details, perhaps important, which seemingly escaped the attention of the authors. It seems to be certain that Peter Aureoli was born in Aqui­ tania, in the county of Quercy, in the vicinity of Gourdon 2 • Today, this town is located in the Lot Departement of France. Though records are unavailable, the birthyear of Peter is assumed to be 1280. Perhaps we should select an earlier date, for the following reason. J runes Deuze, the future Pope John XXII, - who incidental­ ly was born at Cahors, also in the county of Quercy, - was pro­ fessor of both Civil and Canon Law, at the University of Toulouse. He taught there until BOO when he was consecrated bishop of Frejus, a French port of the Mediterranean. In 1308 he became Chancellor of King Charles II of France, and in 1310 bishop of 1 Doctoris Subtilis et Mariani loannis Duns Scoti 0. F. M. Opera omnia I (Vati­ can City 1950) 171• note 2. � 2 E. Albe •Prelats originaires du Quercy. II. Province d'Aix" Annales de Saint-Louis-t1es-F,an,ais IX (1904-1905) 94 ff.

VII

P. A UREOLI, SCRIPTUM I

VIII

Avignon 3• Now, Peter Aureoli, in his dedication of the S criptum supra I Sententiarum, says that for a long time, almost since his childhood, he has had John XXII as a father, a director, consultor, etc. 4. This friendly relationship between Deuze and young Peter seemingly took place when James taught Law at Toulouse, in which city the Friars of the Aquitania province had their h ouse of studies. Anyhow, the period of James sojourn at Frejus must be excluded, and we have no record showing that Peter was at Paris in 1308-1310, the years James Deuze was. Royal Chancellor. Nor do we find that the man so busy at this moment had any time left to occupy himself with a young obscure Friar of the South. Peter certainly belonged to the Franciscan Province of Aqui­ tania 5. Most likely he entered the Order at Gourdon. The date of the event is unknown. The authors commonly admit that Peter, as a Friar, studied at Paris in 1304 6, which seems to imply that he became a Friar Minor before 1300. If our hypothesis of his knowing James Deuze at Toulouse before 1300 is right, that implication has found some kind of proof. But, we call the "fact" that Peter studied at Paris in 1304 a theory. As a matter of fact, it is, for it is based upon an interpre­ tation of a passage of Peter's Repercussorium 7• The text mentions 3 Cfr E. Goeller •Johann XXII• burg

1933) 473.475.

Lexi/ton fuer Theologie und Kirche

V (Frei­

4 Infra, p. 8. The scribe of the Borghese 329 writes fol. 20ra in full letters "Scriptum supra primum sententiarum•, which according the medieval grammar is admissible; in the ex plicit fol. 519vb • scriptum super prim um sententiarum •. In the title of our publication we adopted the second reading to be in agreement wkh the modern spelling. 5 Bartholomew of Pisa De conformitate vitae beati Francisci ad vitam Do­ mini lesu I (Analecta Franciscana 4, Quaracchi 1906) 52 9: "lsta provincia Aqui­ taniae..• habuit illum magistrum facundum fratrem Petrum Aureoli, qui luculenter scri_psit super Sententias, fecit compendium bibliae et plura alia; archiepiscopus tandem fuit Aquensis". , 6 E.g. R. Dreiling 0. F. M. Der Konzeptualismus in der Universalienlebre des Franzisleanererzbischofs

Petrus A ureoli (Pierre d' Auriole)

nebst biograpbisch­

(Beitraege zur Geschichte der P hilosophie des MA XI 6, Muenster 1913) 11, with references to F. Stanonik, N. Valois and M. Grabmann. 7 Ibid. - Text of the Repercussorium, taken from the work of Fr. G ulielmi Gua r· rae, Fr. loannis Duns Scoti, Fr. Petri A ureoli Quaestiones disputatae de immaculata conceptione beatae Mariae Virgini s (Bibliotheca Franciscana Scholastica medii aevi 3, Quaracchi 1904) 152: "Sicut et in oppositum illius erroris de paneitate,

bibliographis cber Einleitung

IN1'RODUCTION

IX

that at Paris, in the presence of the author, some people taught {aliqui docuerunt) that in the Blessed Sacrament bread is not transsubstantiated into the body of Christ, nor wine into His blood, but that through His body and blood Christ takes bread and wine to Himself. Now, some modern authors assume that Peter makes a reference to John of Paris, who, at Paris in 1304, caused some scandal by his teachings on Eucharist 8 • We shall not stress the fact that Peter uses the plural (aliqui docuerunt), for many times our author expresses himself that way, even when he has only one person in "mind 9. The point is that Peter's text only affirms that sometime before 1314-1315 he was at Paris hearing that par­ ticular doctrine on Eucharist. A nother theory we found in most authors who recently wrote about Aureoli is that Peter was a student of Duns Scotus at Paris, in or around 1304 10 • The arguments are: firstly the theory of his being at Paris at the time of John of Paris, viz in 1304; secondly, the fact that around the same year Scotus also w�s in the French Capital; thirdly, the fact that Peter has such a knowledge of Scotus' works that it becomes likely he heard the lectures of the famous English Friar; fourthly, a text of L. Wadding implying that Peter was a student of Duns Scotus 11• We admit that die rather obscure and equivocal passage of Wadding might be understood in the sense mentioned. But, in the quem aliqui docuerunt Parisius, me praesente, videlicet, quod panis non trans­ substantiabatur in corpus Christi, nee v inum in sanguinem in sacramento altar is, sed Christos mediante carne assumebat panem et mediante sanguine assumebat vinum, ••• in oppositu114 inquam, huius opinio11is est directe canon••• "· 8 See note 6, and the authors quoted there . 9 For instance in the Scri(Jtum I Peter announces many times, in the rubrics, the opinion of one person •Opinio Thomae; opinio Scoti, opinio Henrici�-· •, but, he always continues •Propterea alii die ere voluerunt••• " or a similar formula; later in the text Peter b etrays himself by using again the singular, or by directly quoting Scotus, Henry, or whatever single scholar he is discussing. 1 0 Dreiling, op. cit. de Tbeol. c atb. XII n_J>ta,

11-13;

A. Teetaert O.M.Cap. "P ierre Auriol ou Oriol" Diet.

(Paris 1 935) 1 81 2; R. Schmuecker 0.F.M. Pro(Jositio t,er se Gottesbeweis und ib, Ve,b aeltnis nacb Petrus Au,eoli (Franziskanische

2

Forschungen 8, Werl 1 941 ) 7. 11 •Petrum Aureolum his (viz the eleven most famous disciples of Duns Scotus) attexerunt alii, sed aemulum pocius quam discipulum a lii appellarunt" An­ nales Mmorum

VI (2d edit. Rome 1733) 137.

P. AUREOLI, SCRJPTUM I

X

absence of clear testimony from the XIV century, the phrase of the

Irish Friar seems to be an interpreta tion and a handy combination of certain historical data rather than a clear description of an historical fact.

knowledge

We admit, also,

of Scotus'

that Peter Aureoli has a good

doctrines. Many times he attacks

them,

frequently he follows them, sometimes he defends them against

exaggerate d criticism of others, even if he himself does not entirely agree with them. But, from our edition it will appear that Aureoli

frequently has Scotus' Ordinatio and Quodliber in mind, if not before his eyes u. Now, these writings are allegedly composed after 1304 and do not belong to Scotus' teachings in the school of Paris.

Aureoli was in the city before 1314-1315, most likely before he went to Bologna (1312). If this means that he was there somewhere

between 1308 and 1310, he surely was not a student of Scotus himself. If it means 1304 and the years around that date as the

common opinion goes, we cannot exclude the possibility of his being a hearer of Scotus, though we have no positive evidence in

favor of that understanding. And anyhow, we certainly have to ex­

clude the year 1304 itself, for the simple reason that Scotus did not lecture at Paris during that year 13• If Peter was a student of Scotus, it was either before the summer of 1303 or during the years

1305-1308.

As far as the records go the period of Aureoli's life before

1312 has to be considered as a time of preparation. Apparently

Peter studied already the works of Aristotle and Averroes, of Duns

Scotus and St. Thomas, for all these authors are referred to in such early works of Peter as his Tractatus de conceptione Mariae Virginis and his Repercussorium 14 .

B eatae

Allegedly Aureoli 's very first work was his Tractatus de pau-

12 C&in/ra, for instance p.180-182; 190·192; 220-221; 227·228; 231·235; 341·345. 13 In 1303, under the influence of political circumstances, Scotus had to leave Paris. In a letter to the Guardian of Paris (Nov. 18 1304) the General called Sr. otus back. Since the letter had to go all the way from I taly to Paris and England, and since the first semester of the schoolyear was going on, it is not likely that Scotus started teaching before the beginning of the second semester, i.e. early Spring of 1305. 14 Both works were published by the Quaracchi Fathers in 1904 (see the work mentioned in our note 7)", p. 2 3·94 Tractatus, p. 94·153 Repe,cussorium .

XI

INTRODUCTION

p e,tate et usu p aup ere 1 5 , a contribution to the literature on Fran­ ciscan poverty. Modem authors locate this writing in 1 3 1 1 or any· how before May 6 , 1 3 1 2, s ince at this day the papal constitution "Exivi de paradiso" was published and Peter makes no allusion to the decisions m ade in that document by Clement V 16 • A. Teetaert O.M. Cap. give s also a terminu s p o s t qtlem of the Tract. In the abundant literature on Franciscan poverty compose d righ t be fore the Council of Vienna, October 16, 1 3 l l , Peter Aureoli never is quoted 17 • In 1 3 1 2 P eter w as Lector at Bologna , seemingly in the Studi­ um Generale of the Order. There he compos ed his first and perhaps his only philosophical work , th e Tractatu s de prin cip ii s 18 • For the firs t time in this biograph y we fee l some solid ground under our feet. Our conclusions are drawn from th e incipit of the Tract as pre served by the pre cious Codex S e s s orianus 1405 of the National L ibrary of Rome 19 • H ow long, - before and or after 1 3 1 2, - did P eter Aureol i s tay at Bologna ? The records are sile nt, except that one lo st manu1 5 Edited in Fir m anenta trium ordinum b e atis s imi

P atris no st,i F,ancis ci

pan IV (Paris l 5 1 1) fol . 1 16r- 1 29r.

16 [N. Valois ] H is to ire li ttiraire de la France 3 3 (Paris 1906) 49 1 ; Teetaert,

a,t. c it . 1 8 17.

17 Teetaen ibid. 1 81 8; N. Valois loc. c it. 4 8 1 admits that the work is composed

b efore t he Counc il of Vie n na. 18 Preserved by five mss. , four of whic h are e numerated e. g. by Teecae rt

loc. cit. 1 8 1 9- 1 8 20, this work never has bee n published; ri g h t now Patrice Robert O . F .M . is preparing a critical edition. - Peter Aure oli me ntions t he work in h is Scrip.tum I, viz in Qist. 1 Sect. 6 num. 10 1 (of our edi tion), etc. 1 9 F o L 44v· 1 28v ,· th 4: in cipit runs: " Tractacus de principiis editus a fratre P etro Aureoli de ordine fratrum minorum lectore in civicate B ono niae anno Domini M CC CXII • . T he same manuscript contains also two other works of Aureoli: fol. 1· 23v Tractatus de conceptione; (fo l. 24r· 24v Epis tola vener abil is A n selmi ad ep is­ coJ,os Angliae); fo l. l5r-44r R e percu s s orium,· set! the Quarac chi edition 1904 of the T,actatus and rhe R epncus s ori1111 XI X note three ; the editors p. X V III note 3 say t hat the codex Se s s ori an u s 14 0 5 has bee n writte n by J ohn of Frisia : "Scripcus a Joanne Eltado de Frisia in Mo nte Albano, anno Do min i MCCCXV, in vigil ia sancti Bart holomaei apostoli consummatus• (this is t he co lopho n of th e T,ac tatu s fol. 2 311). Now, Patrice Robert 0. F. M . who, in vie w of his edition of t he Tractatus de princ ipiis, st udied the manuscript very close ly, told us t hat the four parts of the c ode x have been writte n at least by t h ree, a nd very like ly by four diffe rent hands ; t hat

means t hat the no te "writte n by J o hn of Fris ia at Montauban A. D.

a chieved on August 2 3" is e xac t o nl y for the Trac talu s de conceptione.

1 3 1 5,

P. A UREOLI, SCRIP TUM I

XII

s cript held that at the e nd of 1 3 14 Peter was L ec tor at Toulouse. We are re ferring to the manuscript pres erving P eter 's Tractatu s de conceptione R eatae Mariae Virginis form erly used by Alva y A stor­ ga a> . Though this codex is lost, it see m s , we have some confi­ dence in Alva and the manuscript, since we still poss e s s a copy of the Tractatus due to a c ertain John of Frisia, who in the explicit mentions that he worked at Montauban and finished the copy on August 23, 13 1 5 21 • This colophon, cons equently , proves at least that the Tract could have been composed at the end of 1 3 1 4, and certainly before the summer of 1 31 5. From Aureoli 's stay at Toulou se two facts seem to be c ertain : during the Advent of 1 3 14 P e ter twic e pre ached in favor of the Immaculate Conception of the Ble s sed Virgin, thus provokirig s ome contradiction by one Dominican; in connection w ith that inc ident he wrote during the firs t half of 1 3 1 5, at the very late s t, hi s two works on Immac ulate Conception: the Tractatus j ust mentione d and the R epercussorium 'D. . I t is quite probable also that Peter wrote his Scrip tum supra I S ententiarum at Toulouse . We deduc e this c onclusion from the colophon of the Borgh e s e 3 29. It says that John of Frisia finished the copy of the Scrip tum at C ahors 23 on May 19, 1 3 17 14 • This arti stic codex of 1040 pages too k some months of J ohn 's tim e ,

7 9.

20 P. de Alva y Astorga 0.F . M. Monum e nt a antiqua se,ap b ic a (Louvain 1 66 5) 2 1 Codex Se s s orianus 1 40 5 fol. 2 3v; text copied in our note 1 9. 22 See de Alva y Astorga l oc. cit. 2 3 Not at Chanres: R. Schmuecker op. cit. 1 8 and F. Stegmueller R e p er torium

commentari orum in Sen ten tias Petri L ombar di I (Wuerzburg 1 94 7) 3 16 write Ch artres (in Carnuto), wh ereas the Borghese 3 29 has •In caturco" meaning Cahors. 24 Fol. 5 l 9v b: • Explicit scriptum super primum sententiarum a f ratre petro auieoli ordinis fratrum m inorum. F initus e st liber iste in caturco per manum lohan­ 0

0

nis eltati de frisia. Anno domini M CC C XVII , XIV

kalendas iunii ". - It h as been

s uggested by R. Schmuecker, op. cit. 18 that this mysterio us J oh o of Frisia might h ave been the secretary of Aureoli. We do not th ink so : 1) The scholarly Friars usually had a Friar-secretary; now, J ohn calls Peter twice clearly a Friar of the Order of the Friars M inor, whereas h e does not mention h e h imself was one; secondly, and - th is argument is still more decisive, - J oh n did not accompany Aureoli. He copied the Tractatus de conce (Jtione at Montauban wh ile P eter was lecturing at Toulouse , and he transcribed t h e S criptum at Cahors while Aureoli was at Paris.

INTRODUCTION

XIII

and Peter Aureoli certainly worke d a couple of years on redac ting s uch a long work. That brings us to the time the author allegedly was at Toulouse 25 . On May 3 1, 1 3 16 the Friars Minor had their Ch apter General at Naple s and elected th e ill-famed Michael of Ce sena as th e �ixteenth Minister General of the Order. The same Chapter proposed that P eter Aureoli be sent to Paris for lecturing on the Sentences 26. ' The new General agreed, though he was told that Peter had tried to prevent h is elec tion. Speaking about thes e events , the modern authors usually m ake 2 5 S e e a l so A . M a ier • Dis kus s ionen u eber

ter,

parabili

aequalitate

divinam

insinuent unitatem ; "

ergo habitus

theologicus ex articulis fidei tamquam ex principiis non procedit,

s ed m agis ipsos declarare intend.it. 26

P rae terea , C hristum esse natum de Maria V irgine est arti­

culus fidei; Spiritum quoque Sanctum per P rophetas fuisse locutum 45 est articulus alius; et tamen hos duos

A u g u s t i n u s probare

nititur contra Faustu m, ut pate t in libro

A u g u s ti n i

contra

e undem haereticum. Ergo libri th eologici non procedunt ex articu­

l is sed m agis ad eos.

,.

27

n u s

Praeterea,

XIV

De Trinitate, capitulo 1° ,

A u g u s t i - 50

dicit quod huic scientiae, quae dicitur theologia, non omnia

tribuit " quae in rebus humanis ab homine sciri possunt, se d illud, tantummodo

quo £ides saluberrima gignitur, nutritur, defenditur,

roboratur ". E x quo colligitur, quod intentio est habitus theologici

1 40

P. A UREOLI, SCRIPTUM I

55 £idem gign ere, defendere et nutrire. Sed hoc non faceret nisi pro­ cederet ad articulos declarandos; ergo habi tus theologicus non p rocedit ex articulis ut ex principiis, sed magis ad eorum veri­ tatem gignendam, nutriendam et defendendam. 2 8 Praeterea, P rima P e t r i , capitulo 3 ° , dicitur de habenti60 bus theologicum habitum quod debent esse "semp� parati ad satis­ factionem omni poscenti reddere rationem de ea, quae in nobis est fide et spe " . Ex quo apparet quod habitus theologicus tractat de articulis de quibus fides est, non tanquam de principiis, sed sicut de his, de quibus ratio ab ipso reddi debet. 2 9 Ex praedictis itaque incunctanter tenendum est quod to65 tum studium theologorum est ad articulos fidei quasi ad conclusi­ ones declarandas et defendendas. Unde, ad hoc ordinatur liber S ententiarum et quaestiones doctorum, originalia Sanctorum et ex­ positio Scripturarum; et per consequens, falsum est illud dictum 70 quantum est ens in actu, IX M etaphy sicae, et per consequens quanto amplius es t in actu, tan to est plus cognoscibile e t pl 1;1ribus modis. Sed rosa et quae lib e t creata quidditas po test cognosci a nobis in­ tui tive e t abstractive . Igitur e t deitas. 22 Prae terea, prius per in te llectum po test absolvi a quolibe t 55 pos teriori; sed deitas, cum sit "pelagus infinitae substantiae " se­ cundum D a m a s c e n u m , prior es t esse e t praesen tialitate e t omni at tributo. Ergo po tes t concipi absque esse e t praesen tiali­ tate, e t per consequ ens abstract ive . 1 Quodlibet q. VI ( edit. Hugonis Cavelli Lugduni 1639) tom. XII 1 4 5 ; q. VII 1 3· 14 L iber de vidertdo 1 0- 13 II Co,. XII 2° ibid. 1 73; q. XiV ibid. 34 8 seq. o,. 50-5 1 Cap. IV lun4. II XII G 15 U 305. XLIV CSEL edit. Deo XIII 3 1 PG B; citatur etiam a 9 I 836 fide XCIV ortbodo:ca De 56-57 tina VIII 108 vb. 144. cit. edit. I V q. Scoto Quodlibet 12 tes tatur/in marsine addidit B. 4

1 82

P. A UREOLI, SCRIPTUM I

3 . Rationes pro G odefrido contra lu men Henrici.

5

10

15

20

25

30

35

2 3 Sed i n oppositum videtur quod nullum lumen elevans intel­ lectum ad n othiam scientificam credibilium dari possit a Deo. Si enim tale lumen esset possibile, datum fuisset Beatae Virgini vel Apostolis vel sanctis doctoribus, vel magistris in th eologia. Sed nulli umquam datum est tale lumen. Non quidem Virgini , quia ipsa ambulabat per fidem, in qua secundum doctrinam ecclesiae Sabbato Sancto £ides remansit, et nullus dic it quod sc ientia credibilium in ea remansit ipso die. N ee etiam Apostolis, quia P a u 1 u s testatur II ad Corinthios 5 ° quod peregrinabatur a Domino, ambulans "per £idem et non per speciem ". Nee datum est A u g u s t i n o et aliis sanctis doc toribus , quia s i habuissent utique nobis in libris suis de credibilibus scientiam tradidissent, quod non experimur. N ee etiam datur magistris in theologia; nam interrogatus quilibet, quantumcumque exc ellens, in morte non dicit se scientiam de credi­ bilibus habere, sed suffic it sibi credere. Ergo n on est possibile tale lumen. 24 Praeterea, si tale lumen esset possibile haberi a viatore, deberet in baptismo infundi ; sicut enim natura n on deficit in necessariis, immo dat omnia quae expediunt ad consequendam perfecti­ onem naturalem i n ipsa origine naturali, sic in regeneratione bap­ tismali dari debet tale lumen, cum sit necessarium ad c onsequen­ dam magnam perfectionem spiritualem, n otitiam scilic et scienti fi­ cam de credendis; sed h oc lumen in baptismo non datur , quia nullus ipsum experitur, et tamen impossibile est haberi nobilissimos habi­ tus et n os latere. Ergo tale lumen n on est possibile viatori. 2 S Praeterea, illud est incompossibile viatori quod non potest stare cum fide, quia fides est habitus viae, sicut lumen gloriae habi tus patriae. S_e d tale lumen non potest stare cum fide, tum quia auferret meritum eius; tum quia mutuo contradicunt, cum fides in­ c ludat obscuritatem et aenigma, - est enim de non apparentibus, secundum A p o s t_ o 1 u m , ad H ebraeos 1 1 ° , - lumen autem il­ lud includeret apparentiam et faceret evidentiam et claritatem ; tum quia fides et opinio sunt in compossibiles; tum quia lumen illud esset scientificum, scientia autem nullo modo potest stare cum fide, alias math ematicus posset habere £idem de conclusionibu s,

P ROOBMIUM SE CT. 2

183

quas scientifice novit. Ergo tale lumen non est compossibile vi­ atori. 26 P raeterea, illud lumen si esset possibile, aut esset medium per participationem inter lumen fidei et lumen gloriae, aut per abnegationem. Sed non per participationem, quia tune esset exeellen­ tius utroque; nam mixtum continet miscibilia in virtute; unde homo nobilior est elementis, quorum est medium seeundtim eamem, ut patet in III D e Anima. Nee potest poni quod sit medium per abnega­ tionem, q uia tune posset separari a fide et infundi infideli. Ergo non est possibile, ut videtur. 27 Praeterea, impossibile est dari notitiam alie uius principii evidentem, nisi detur notitia et distincta eognitio terminorum su­ orum; ista enim neeessario exigitur ad eognitionem principii evi­ dentem. Sed nullum lumen praeter habitum gloriae potest dare distinetam notitiam de hoc termino 'Deus ', aut de hoc termino 'Trini­ tas personarum', quoniam in distincta notitia utriusque eonsistit­ beatitudo. Ergo tale lumen dari non potest. 28 P raeterea, impossibile est duobus habitibus eidem veri­ tati principaliter inhaerere; sed fidelis semper adhaeret et tenet articulos per £idem. I gitur sibi non potest dari lumen aliud, quo principaliter teneat �os.

40

45

50

55

1 Q uodlibeta QuodL V lll q. 7 edit. J . Hoffmans (Les Ph ilosophe � Beiges IV) 9- 1 1 V er s. 6· 7• 3 1·32 Vers. 1. 42-44 Summa lit c. II l untina 6 9 seq. V I 1 8 6 ,. 21 regeneratione/naturali addidit s ed de levit B.

didit s ed de le11 it D.

23 magnam/gratiam ad-

27 est/impossibile addidit s ed de levit B.

5 0 praeter/

erit B .

4. R ation es quorundam contra abstra ctivam S coti.

29 Ulterius videtur quod non possit dari lumen, sumendo ipsum pro notitia abstraetiva deitatis sub propria et distincta ratione. T.elis enim notitia impossibilis est viatori. Omnis enim notitia de divina essentia est beatifica. Sed talis abstraetiva notitia esset de essentia c lare et distinete; igitur esset beatifiea. 3 0 P raeterea, notitia abstractiva aut est magis perfecta quam intuitiva, aut minus, aut aeque: N on minus, quia tune peus haberet

5

1 84

10

15

al

25

30

35

40

45

P. A UREOLI, SCRIPTUM I

imperfectiorem notitiam de creaturis quando non sunt, quam quando suot ; habet enim notitiam abstractivam quando non sunt; intuetur autem eas quando sunt, ct sic existentia creaturae faceret ad per­ fectionem divinae scientiae, quod est impossibile; igitur vcl erit magis perfecta, et tune magis beatifica; vel aeque perfecta, et tune beatificans ex aequo. Non est ergo possibilis fideli m anenti infra limites viatoris. 3 1 Praeterea, notitiae, quae sunt de eodem obiecto et sub eadem ratione, sic se habent ad invicem, quod si una est beatifica, et reliqua ; sed intuitiva est de Deo sub ratione deitatis , et abstrac­ tiva ilia, quae ponitur possibilis, eodem modo; ergo cum intui tiva sit beatifica et abstractiva similiter, et ita impossibilis vi­ atori. Et confirmatur quia beatitudo videtur consistere in hoc, quod Deus cognoscitur per essentiam clare et nude, sive abstractive sive intuitive. 3 2 P raeterea, una relatio rationis addi ta notitiae alicui non facit earn beatificam esse; non enim beatificatur homo, nisi in summa essentia , non ergo in relatione rationis. Sed intuitiva notitia non attingit de deitate ultra abstractivam, nisi unum respectu rationis , puta praesentialitatem; abstractive enim cognoscitur tota deitas, nisi quod non concipitur ut praesens; per intuitivam autem videtur ut praesens. Ergo inruitiva non erit beatifica, nisi et abstractiva bcatifica sit. Quare non potest dari pro statu viae. 33 Praeterea, illud non potest concipi abstractive, in cuius conceptu quidditativo claudirur esse; nam abstractiva notitia ab­ strahit ab esse et non esse. Sed infra conceptum quidditativum deitatis claudirur ess e, cum Deus sit necesse esse; ergo non potest deitas concipi abstractive. 34 P raeterea, cogni tio abstracuva praesupponit intu1t1vam ; non enim abstrahitur universale, nisi quatenus singulare fuit sub sensu et intuitione ; sed Deus non potest cognosci a viatore intuitive; igitur aec abstractive. 35 Praeterea, quidquid viator cognoscit abstractive, cognoscit a phantasmate abstrahendo ; sed Deus non est phantasma; ergo idem quod prius. 3 6 Praeterea, si Deus posset cognosci abstractive, aut ilia notitia transiret immediate super nudam Dei essentiam, aut super

PROOEMIUM SECT. 2

1 85

aliquod repraesentativum ipsius; sed non super repraesentativum , quia tune non cognosceretur deitas in se et in propria ratione, sed m agis in suo simili; et, quia deitas non potest sufficiens reprae­ sentativum habere, relinquitur igitur quod supra Dei nudam es­ sentiam, ut in se est, talis notitia transiret; ergo esset intuitiva. 50 3 7 Praeterea, improprie dici videtur quod in intellectu sit no­ titia intuitiva, quia talis est m aterialis, utpote quae concernit rei presentialitatem, quae est una de conditionibus materialibus sub quibus est notitia sensitiva. Et iterum vocabulum 'abstractivae notitiae' videtur ficticium et improprium. Ergo deitas non habet 55 istis modis cognosci. 1 E. g . H ervaeus Quodlibeta Quodl. II q. 5; c fr i nfra, n um. 56 s eq. 18 Deo/ deitate 3 5 nece s se e s se /necesse e rit

n.

n.

C . R espon sio ad quae s tion em

Ad quaestionem istam respondendo hoc ordine procedetur: P rimo quidem ponentur opiniones oppositae duorum doctorum; s e­ cun do vero ponetur quidam modus dicendi modemus et inquiretur de veritate ipsius; tertio quoque praemittentur aliqua ad videndum 5 punctum quaestionis; quarto dicetur quod videtur dicendum secun­ dum veritatem in quaestione. 38

I a d quae st iooem/bis s crips it B.

1 . A rticulu s P rimus. [Opinion e s oppos itae Doctorum. ]

a. O p inio Henrici, Quodlibet XII quaestio 2, et in Summa quae­ s tio [2 ].

3 9 Circa primum ergo considerandum est quod aliqui dicere voluerunt quod Deus dare potest lumen, quo aniculi fidei clarius 5 possunt cognosci in via quam per lumen fidei, ita quod per illud possunt theologi cognoscere scientifice veritates de Deo. Haec autem opinio, etsi possit confirmari per rationes novem superius in arguendo primo loco inductas, maxime tamen innititur auctori­ tatibus Sanctorum, qui videntur ponere ultra lumen fidei tale lumen. 10 Unde A u g u s t i n u s super illud I o h a n n i s 1° • vita erat

4

1 86

P. A UREOLI, SCRIP TUM I

lux hominum " dic it quod multi sunt qui nondum possunt erigi ad spiritualem intellectum eius, quod dicitur •10 prin cipio erat ver­ bum • ; •h oc enim animalis homo non p ercipit "; et subdit quod 1 5 P r o p h e t a diceris •suscipiant montes pacem p opulo, et col­ les iustitam• intelligit per 'pacem' sapientiam qua maiores il­ luminantur, per 'iustitiam ' autem fidem qua illuminantur minores; non acciperent autem minores fidem , nisi maiores fuissent ab ipsa sapientia illustrati. In epistula quoque A d Conse ntium sub his 20 v erbis loquitur A u g u s t i n u s : " Vide ut debeas " de unitate deitatis et distin ction e personarum, " in qua praecipu e £i des nostra consistit, soli auctoritati credere, nee quaer ere ipsius intelligere rationem ; nee enim cum c epero videre huius secreti intelligenti am , in e arn introduci, nisi Deus intell ectum adiuv et, potero omnino •. 25 Et multa similia de dupli ci lumin e i nnuit A u g u s t i n u s . 4 0 Quibus non obstantibus, di cendum est quod hoc lumen , vel potest intelligi esse tale, qu o clarius articuli fidei quoad terminos cognoscantur, non tamen inhaerentia t erminorum videatur p er ipsum, nee etiam repugnantia, immo magis tollatur omnis re30 pugnantia, quae oritur ex rationibus oppositis; vel, ex defectu probabilium rationum inducentlum ad intellecrum articulorum et loquendo de tali lumin e, Deus utique dare potest in maxim o gradu , quam et per naturale ingenium et studium th eolog icum potest 35

40

45

in gradu aliquo comparari , ut dictum fuit in praecedenti quaestion e; v el potest intelligi tale lumen , quo terminorum inhaerentia in arti­ culis fidei videatur, non solum credatur. Et hoc contingit dupli­ citer, primo quidem sub conceptibus terminorum qui habentur in via de h oc nomine 'Deus' et de hoc nomin e 'trinus' , et sic de aliis, qui quidem non sunt proprii et distin cti conceptus de deitate et p ersonali trinitate; aut sub conceptibus propriis amborum. Et, si quid.em hoc ultimo modo lumen ponatur, quo h ab eantur h abitus conc eptus proprii de terminis et videatur inhaerentia e orum, p os­ sibil e est utique tale lumen donari. Sed h oc coincidit et est idem cum notitia abstractiva, quam non intell exit positor huius luminis, sed D o c t o r ille modemus de quo agetur in articulo secundo. Restat igitur ut intelligat iste D o c t o r tale lumen quale di­ cendum est secundario, videlic et quod sub conc eptibus terminorum vel eisdem quales habet omnis viator v el saltem non p ropriis dei-

PROOEMIUM SECT. 2 tati s

e t Trinitatis

divin ae ,

ip sorum terminorum

187 inh aerentia et

complexio videatur in arti culi s fidei; e t si c qui dem lumen intel - 50 l ig endo impossibile est poni . 4I

H oc aut em potest multipliciter de clarari. Impos sibile est

enim videre inhaerentiam et complexion em quorumlibe t terminorum , nisi videatur fundamentum i llius inhaerentiae e t ratio fundandi. Inh acrentia enim e st quaedam relatio ; rel atio autem non cognos citur 55 n i si cognoti fundamento et termino et ratione fundandi. Impos sibil e n empe e st conformitatem aliquorum cognosci , ni si cognoscatur quali tas ili a in qua confonnantur. Sed con ceptu s quicumque, nisi ill e qui propriu s est deit ati s et personal.i s trinitati s, non e st fundamentum i stiu s inh aerentiae et complexionis : Deus est trinus 60 et unu s, quoniam si aliquis fuerit v el e st conceptus di sparatu s et alteriu s enti s a Deo,

et tune tale ens erit trinum personaliter

e t u num e s seoti aliter, quod non est dare ; vel erit communi s con­ c eptu s appropriatu s cum Deo, qualis e st actu s entis primi v el a c ru s pu� et similes. E t c ertum e st quod tal e s n ee sunt funda- 65 m entum n e e ratio fundandi is tiu s inhaerentiae, quoniam trinitas p ersonarum ine s t D eo per p ropriam ration em deitati s. E rgo impos­ s ibile est ut i sta inhaerentia videatur dare p er aliquod lum en, n isi huiusmodi p roprii h abeantur concepru s . 42

P raeterea, s i tali s inh aerentia videatur, aut videtur im- 70

m ediate, aut videtur in termini s, au t videtur ex prin cipii s alii s et p ropositionibu s primo visi s . N on pote st au tem dici quod videatur ex termini s, quoniam ipsi ut sic concepti non sun t causa illiu s in­ h aer eotiae; nee potest dici quod cogno scatur ex prioribu s propo si­ tionibus , quia vel concluderunt ab universali ad in feriu s trinitatem 75 p ersonarwn d e Deo, quod e s s e non potest, cum sibi insit trinitas noo per ratlooem communem , s ed propriam; vel concluderunt a s i­ mili , quod e s s e non pote st, tum quia maior e st dis similitudo cuius­ cumque rei ad trinitatem personarum quam s imili tudo, s ecundum A u g u s t i n u m XV De Trinitate. tum quia argumentum a simil i 8> 4

C S t sophl sma, nisi in ambobus s imilibis sit ratio universalis, c ui praedicatum insit quod per unum s imile de alio probatur, ut I Topi­ Cor8m

A r i s t o t e I e s innuit, dum probatur anima Soc ratis im­

mortalis quia anima Sortls e s t immortali s. Ho c enim non teneret nisi immottalitas ine s set ambabus animabus per rationem c ommu- 85

P. A UREOLI, SCRIP TUM I

1 88

n em. Con stat aute m quod nulla ratio e st eommunis , p er quam insit trinitas Deo et alie ui alteri . N e e potest et dari tertium prineipale , s eeundum quod inhaerentia immediate in artieuli s videa tur et cog­ noseatur, quia impossibile e s t aliquid eognosei ni si sicut e s t ap90 tum natum eognosci, ut patet ex I Phys icorum. Nun e au tem inhae­ rentia non habet rationem primo e ognoscibi lis nee veritatis pr imae, immo e st v eri tas cansata et eognos cibil e s e cundarium . Ergo per nul lam potentiam poterit dari lumen , quo immediate et prim itus e og­ noscatur. Igitur impossibile e s t t ale lumen. 95

43

N ec valet si dica tur quod aliquando inhaerentia scitur et

tamen termini ignoran tur, sicut ignoran s antichris ti e ffigiem et fi­ guram scire potest et cognosc ere quod antichristus erit Domino revelante. Hoc quidem n-on valet, quoniam illud non est clare cog­ nosce re aut videre , s ed credere tan tum e t firmiter adhaerere. P os100 s ibile e s t autem adhaerere per fidem inhaerentiae terminorum , non c lare cognitis t erminis ipsis. 44

P raeterea, Deus non potes t separare ab al iquo actu ten­

dente in obieetum rationem illam, qua formaliter tendit in ipsum obiec tum, ut, s i videtur paries per colorem tam quam per rationem 105 formalem , impos sibile e st quod separetur c oloris appreh ensio a parietis visione . Et idem e s t de ele ctione eorum quae sun t ad fi­ n em et intention em finis. Sed ratio formali s , qua intellec tus cog­ noscit et tendit super inhaerentiam terminorum , es t concep tu s pro­ prius termini utriusque in propositionibus immediatis . P rin cipia 110 e nim cognos cimus in quantum tenninos cognos cimus , I P o s teri­ orum. Unde princ ip ia cognoscun:ur ex termin i s , s icut id quod e s t

ad finem apprehenditur e x fine. E t sim iliter conc lusiones ex princi­ p iis cognoscun tur. Ergo impos sibile e st dari lumen, quo c ognos­ c atur inh aerentia aut complexio cuiuscumque propositionis , non 5 1 1 h abitis c one eptibu s propriis t ermin orum. 45

Nee valet quod dicunt aliqui notitiam terminorum e s s e cau­

s am efficientem respectu notitiae principii et complexionis, et quod dicunt notitiam praemissarum c ausare e ffectiv e notitiam con­ c lusionis . H oc nimirum con tinet v eritatem de notitia, qua s eorsum 120 cognoscun tur te rmini; sed in illa notitia, qua cognosc itur inhae­ r entia , includitur notitia terminorum , non e ffective sed formali ter, s icut in prae s enti quaestione probatu m est de c onclusione re spectu

P ROOEMIUM SECT. 2

189

principii et de appetitu eorum, quae sunt ad finem propter finem. 4 6 P raeterea, quicumque dare cognoscit et scientifice ali­ quam inhaerent iam, cognoscit earn ut necessariam et impossibilem aliter se habere; sed nulla inhaerentia potest concipi ut necessaria et ir:ipossibilis alit er se habere, nisi ex terminis ; trahit enim in­ haerentia necessitatem ex terminis; nulla quippe relatio est ex se necesse esse, sed sua necessitas oritur aliunde. Ergo inhaerentia scientifice cognosci non potest nisi terminis praeconceptls sub illa ratione, qua fondant inhaerentiam. 4 7 P raeterea, sicut se habent termini sumpti vocalit er ad pro­ positionem prout est sermo, sic se habent conceptus terminorum ad totalem conceptum principii. Sed impossibile est esse propositio­ nem prout est sermo quin insint termini ut sunt voces. Ergo impossibile est esse conceptum principii et notitiam eius, quin insint conceptus terminorum, ut sunt partes illius principii et notitia eo­ rundem; non sunt autem partes sub conceptu confuso et communi, sed sub conoeptu proprio. Nam propositio, quae est inimediata sub proprio conceptu, non est immediata sub conceptu communi; haec est enim immediata: 'Triangulus habet tres ', et tamen non ista : 'F igura habet tres ', immo potest probari ab inferiori, et hoc tollit immediationem secundum P h i 1 o s o p h u m I P osterio­ rum. Igitur impossibile est complexionem alicuius propositionis clare e t nude cognoscere, non habitis conceptibus propriis terminorum illius. 48 P raeterea, sicut se habet inhaerentia ad proprios terminos in essendo, sic se habet in cognoscendo; sed impossibile est quod inhaerentia sit sine propriis terminis. Ergo impossibile est quod concipiatur sine propriis conceptibus eorundem. 4 9 Ex praedictis itaque claret quod lumen, quo videatur inhae­ rentia et clare cognoscatur, dari non potest; sed tale dari potest, quo termini clarius cognoscantur et auferatur omnis repugnantia terminorum, ortum habens ex oppositis rationibus, et nutriatur in­ liaerentia eorundem in mentibus infirmorum, qui forte resilirent propter illa dubia, nisi haberent probabiles rationes ad declaran­ dam inhaerentlam. Et hoc lumen est habitus theologicus, de quo superius dicebatur; de quo etiam procedunt omnes auctoritates

125

130

135

140

145

150

155

P. A UREOLI, SCRIP TUM I

190 A u g u s t i n i,

s ibile est.

et non de lumin e i llo fictitio, quod poni impos­

2·3 H enricus Gandavensis Q uodlibeta QuodL XII q. 2 edit. Vene tiis 1 6 1 3 (io duobus vol. ) U 23 7 v-23 9 , : S ummtte qruiestionum ordinarian,m a n . I q. 2 edit. lodoci Badii Ascensii (Parisiis 9 se q. Quodl. XII q.

XXXV 13 79. 1 1· 1 2

2

1 5 20) I 4 ,. 8 v.

lohan.

I 4- 13· 14

Ibid.

stinus In I oannis Evangeliwn Tract. I

18-24

C ap.

XX 2

edit. CSEL X XXIV

78-80

agitur de Duns Scoto.

7·9

I 1.

2

130

,b.

109-1 1 1

6- 1 5• I 1 PL

14 I Co,. II 14. 14· 19 Augu1380. 15- 16 Ps 7 1 3• 43-45 C& infra, own. 5 1 seq. , ubi X LII 1088. 82-84 Cap. XIV Iraa•

PL X X XV

706-

C ap. XX PL

ti• a I 2 64 va: forsitan potius I E l encb orum IV ibid. 3 2 3

Iun tina IV 4 ,a.

Videsis supra oum.

1 1- 14 In l oannis E,11,ng eliu,a Tract.

edit. cit.

Cap. I luntina I

128

rb.

,a.

89-90 Summa I c. I

142- 144 Cfr cap. I ibid.

Cfr supra, num. 3 9. 19 Ad Consentium/conua Severinum D; ewor sive anui•ue,a sis si11e ip sius

157· 158

P etri Aureoli e·st. c um Hen ,ic us G andaven sis, saltem in edilione ,i ostra, Ad Con• sentium babel; videsis Q uodl. XII loc. cit.

75

quia vel/vel quia B.

69 c onceptus/ in margi11e addid.it B.

120 qua/in mmsine addidit B.

1 35 voces/•ces

s u/) er ,asuram scrip sit D,· de vocabul o primitiv o adb uc les unLw l ittertle -tates, quae tamen expunctuatae sunt. dubi a/et addidit B.

b. O pinio

Gode/ridi,

144 alicuius/communis add.

Quodlibet Ill,

sed delevit B.

156

quaes t. 1 0, et Q uodlibet

I V, quaest. 1 9. 50

E t propterea dicunt alii quod tale lumen impos sibile e s t,

et pro hoc sunt rationes s ex:, tertio loco superius arguendo in duc-

5 tae;

et innititur i sta positio huic quam maxime

quod

tale lumen ,

s i daretur, non po s s et s tare cum fide. Se d iste modus dicendi ,

etsi s it verus quoad conc lusionem, m edia tamen non procedunt, ut apparebit solvendo. Et aclhuc hoc, quod dicit tale lumen in­ compos sibile fidei, indigit perscrutatione. Sed hoc habet magis

° 10 locum in 111 libro S ententiarum: unde s upers edendum e s t quoad

praesens.

1· 2

Godefridi teuus adhuc exstantes hisce in locis doctrinam descriptam non

continent; sed, videsis QuodL VIII q. 7 edit. J. Hoffmans ( Les Pbil osopbes I VJ 69 seq. 4·5 V idesis supra num. 23-28.

Beiges

2 . S e cundu s articulu s. a. U bi p onitur opinio S coti. in Quodlibet, quaes t. 6, 7 et 14.• C irc a secundum ergo considerand um est quod a liqui, ad veritatem propinquius acce dente s, dixeru nt quod Deus potes t dare 51

P ROOEMIUM SECT. 2

19 1

lumen , quo termini articulorum sub conceptibus propriis cognoscantur, ut Deus s ub ratione deitatis proprie et distincte; quod qui­ drm lumen non esset aliud quam abstractiva notitia de nuda e t m era e s sentia deitatis. E t declarant isti quatuor per ordinem. 5 2 Primo quidem, quid e s t notitia abs tractiva et intuitiva. E �t eoim intuitiva, quae concemit rei praesentialitatem et exis ten• tiam, et terminator ad rem ut in se exis tentem. Abs tractiva vero dicitur quae abstrahit ab es se e t non esse, existere et non exis­ tere , e t a praesentialitate; quemadmodum rosam intueor dum eam praesentem conspicio, abstractive vero cognosco dum eius quiddi­ tatem et naturam considero. Hae autem duae sunt possibiles in intellectu; certum est enim quod angelus intuetur rosam dum es t; cuius tamen e ssentiam abstractive considerat, etiam dum non exis tit. 5 3 S ecundo vero probant quod divina essentla poss it cog­ nosci abstractive, sicut et quaelibet quidditativa natura; Deus enim potest facere sola voluntate, quidquid facere potest mediante sua essentia; sed rnediante es sentia movet iotellectum beati ad suam notitiam claram et nudam, quae quidem est intuitiva, pro eo quod terminator ad eam, ut praesentem realiter et existeotem, quo­ niam ut s ic movet. E�go sola voluntate poterit movere intellectum ad notitiam suae ess entiae nudae et clarae. Certum est autem quod talis notitia s ub illa ratione tenninatur ad divinam e ssentiam, sub qua ratione intellectus movetur ad earn; non movetur autem per praesentialitatem et exis tentiam es sentiae divinae, sed per im­ perium omnipotentis voluntatis. Ergo nee terminabitur talis notitia ad e ssentiam ut exis tentem et praesentem, sed ad e s seotiam mere abs trahendo ab exis tentia et praesentialitate et per consequens non erit intuitiva, s ed potius abstractiva. 5 4 Tertio vero probant quod haec notitia e s t possibilis viatori; omnis enim notitia est illi pos sibilis , quae non ponit ipsum in s tatu beatifico e t comprehensionis ; sed notitia abs uactiva de di­ vitta essentia non est beatifica, sed tantum intuitiva, tum quia vi­ dere Deum per essentiam, quod est beatificum , est nos se ipsum in­ tuitive; tum quia notitia abstractlva posset es se posito per impos­ sibile quod non existeret Deus , s icut rosa non existente, rosae

5

10

15

20

:z,

30

35

40

P. A UREOLI, SCRIPTUM I

192

quidditas cognos citur abstrac tiv e. E rgo huiusmodi notitia pos sibi­ lis e s t via tori. 55

Quarto quoque proban t quod ex ista notl tia pos s ent v erita­

tes theologicae cognosci scientifice e tiam a priori. Quicumque enim 45 cognoscit subiectum sub propria et quidditativa ratione pote s t cog­ n osce re omne s veritates contentas vir tualiter in subiec to, quoniam v eritas conclu sionis continetur virtualiter in veritate princ ipii; notitia vero alterius termini ipsiu s princ ipii , sc ilicet praedic ati, continetur virtualiter in ratione subie cti, quoniam principia s ecun50 dum L i n c o l n i e n s e m I P o steriorum sunt de s e cundo modo dicendi per se , quia in ei s praedicatur propria pas sio de ratione definitiva subiecti , a qua pendet notiti a pass ioni s . Et sic omne s veritates scientiae reduc untur a d rationem subiec ti , notiti a tam en abs tractiva, quia scientia abs trah it ab esse e t non e sse s ubie c ti; 55 manet enim re corrupta; e t propter hoc de singularibus non pote st e sse sc ientia sed aestimatio sola, s ecundum P h i 1 o s o p h u m V II M etapby sicae. Cum ergo abstractiva noti tia de

quidditatlva

ratlone deitatis pos sit dari intell ectui via toris , ut de claratum e st, s equitur quod possit sib i dari lumen, quo cognos cet scientifice 60 articulos et creditas veritates ; veritates inquam quae n ece ss ariae sunt ex natura rei, non voluntarie et contingentes . Et hie modu s ponendi videtur valde rationabilis e t pulcher et subtili s . 2 Qu.odlibet q. V I (edit. Hugoois V acell i Lugduni 1 639) tom. X II 1 4 5; q. VII 47·47 Robe nu s Gros satesta Liocol oien sis ibid. 1 73; q. XIV ibid. 348 seq. Commentaria in libros t>osteriorum Aristotelis I 2 (edit. Venetiis 1494) 3 rb; I 16 ibid. 1 6 rb. 5 4· 5 6 C ap. XVII luntina VIII 94 vb-9 5 ,a. 46 contentas/sic B •• contente l egit D " 54 abs tractiva/abstractive B. l 2

b. Impugnatio H ervaei contra S cotum, Primo Quodlibe t, quaes­ tion e 5. 56

Videtur tamen aliquibus irrationabilis fore et quoad con­

clus ionem , et quoad probatlonem . Quoad c onclusionem quidem quia 5 omni s cognitio prima, quam nulla alia praec edit, v ide tur terminari ad rem ut e s t in en titate sua, e t per consequen s e s t intuitiva. Si c: nim prima e st, per eam in tell ectus format dete rminatum concep­ tum de re, non sub hac ratione vel illa quae posteriore s sunt, s ed

P ROOBMIUM SE CT. 2

193

sub entitativa realitate ipsius , quae prior est et fundamentalis e t e x qua alii conceptus sub secundariis rationibus formantur. Sed cognitio quidditatis divinae im mediate est prima et quam nulla ali4 procedit. Si enim aliqua procedit, aut est cognitic alicuius alterius a Deo, in quo Deus reluceat; et hoc esse non potest quia impossibile est deitatem relucere in aliquo creato cognito obiec­ tive; aut est cognitio ipsius Dei, et tune vel esset de esse Dei, quod esse non potest, quia tune esse praecederet essentiam, et no­ titia esse notitiam quiddita tis; vel est ipsius quidditatis et habetur propositum, quod est prima. Ergo notitia quidditatis divinae semper terminatur ad rem ut est in entitate sua, et per consequens semper erit intuitiva. 5 7 P raeterea, habens abs tractivam notitiam de quidditate Dei, aut solum novit quid nominis aut quid rei. Non potest dici quod quid nominis tantum, quia tune non haberet maiorem notitiam quam de figmentis; ergo relinquitur quod quid rei. Impossibile est autem quid rei de aliquo cognosci , nisi cognoscatur de eo quod est quaedam natura actu existens in rerum natura, vel possibilis existere. Sed cognoscens perfecte et evidenter divinam essentiam, cognos­ cit earn ut actu existentern, et non aptarn natam existere et possi­ bilem tantum. Ergo �ognoscens divinam essentiam semper cognoscit earn ut actu existentern, et per consequens intuitive. 5 8 Praeterea, impossibile est cognosci quid rei quin cognos­ catur an sit; in aliis quidem a Deo actu et aptitudine; in Deo au­ tern in actu; hoc patet, quia quaestio 'quid est' praesupponit quaes­ tionem 'an est'; II P osteriorum. Sed notitia abstractiva fertur 10 quid est rei de Deo; ergo necesse est quod feratur in 'an est' , et per c onsequens erit intuitiva. 5 9 Quoad probationem vero videtur irrationabilis in tribus, P rim o quidem quia falsum supponit quod Deus imprimat visionem intellectui beato, sicut naturale movens et agens necessitate na­ turae; hoc siquidem non est verum, quia quidquid Deus facit in ere atl'Jra agit ex libero arbitrio et non in necessitate naturali, secundum fidei veritatem. 60 S ecundo vero quia si verum est hoc assumptum, tune destruitur propositio cui innititur tota probatio, scilicet quod quid­ quid Deus potest de ratione obiecti naturaliter moventis , possit

10

15

20

25

30

35

40

45

P. A UREOLI, SCRIPTUM I

194

per solam volunta tem; hoc quidem falsum est , si necessitate natu­ rali movea t; ea enim, quae insunt Deo necessi tate naturae, non subsunt e ius voluntati, sicut non subest voluntati Patris quod ge­ nere t Filium vel quod sit Deus. 50 61 Tertio quoque quia concluditur pari ratione ex hac probatione, quod Deus possit intuit ivam noti t iam facere absque praesentia obie cti existentis et in sui reali tate moventis, ex quo potest fa­ cere per solam voluntatem quidquid facit per essentiae motionem ; facie t enim sine hoc quod moveat esse per solam voluotatem in55 tuitivam cognitionem, quod tamen a talibus denegatur. I P otius Secundo Quo dl ibet q. 5. V i de s i s e tiam supra n um. 29-3 7. s to tel e s

II

P os ter. R e s olut.

I

luntina

I 198

32·33 Ari•

vb.

1 P rimo/ le&e Secundo, ut s up e rius dic tum e s t.

c. Defensio S coti contra Hervaeum, ubi probatur quod abstrac­ tiva p otest esse de actualitate rei.

62 Sed istis non obstantibus, adhuc mane t positio praeceden­ t is S u b t i 1 i s D o c t o r i s , nisi aliud moveatur. Primae 5 namque tres rationes innituntur falsae imaginationi et insolido fun­ damento. Supponunt enim quod re i exis tentia et actuali tas non pos­ si t cognosci abstractive; quod quidem falsum apparet multipliciter. 63 Primo quidem quia astrologica notitia, cum sit scientifica, est utique abstractiva ; sed astrologica no titia potest esse de rei 10 exis tentia e t actualitate , in futurum quidem, quia astrologus scit qued tali die , hora e t minuto horae erit actuali tas et existent ia eclipsis; in prae teritum vero , quia scit quod tali hora fuit; secun­ dum praesens etiam, quia existens in camera clausus, scire t die ere in horam eclipsis: Nunc incipit, nunc mediatur, nunc fini t ; e t tamen 1 5 clarum est quod non intuetur earn. Ergo notitia abstractiva potest esse de existentia et actualitate rei. 64 Praeterea, memoria e t actus eius, videlicet memorari , per­ tinent ad notitiam abstractivam ; sed hoc a ttingit super rei existen­ tiam e t actualitatem. Non enim recordamur, nisi de actualitatibus re20 rum quae praecesserunt. Ergo notitia abstractiva potest esse de acrualitate rei.

P ROOEMIUM SE CT. 2

1 95

6 5 P raeterea, imaginatio est notitia abstrac tiva, quae directe dividitur contra intuitivam; s ed imaginatio directe transit super existentiam, praes entialitatem et actualitatem rei, sicut exis tens in c am era pote st imaginari: Nunc est e clipsis ; vel audiens vocem alicuius hominis e t non videos , potest imaginari iste est talis homo. E rgo id quod prius. 66 P raeterea , notitia, quia est per demonstrationem, est sci en­ tifica et per consequens abs tractiva; s ed astrologus demonstrat quia :erra actu est rotunda et c ae lum sphaericum , e t m edicus vid ens urinam infallibiliter cognoscit esse ih corpore talem morbum. E rgo notitia abstractiva optime potest e s se de actualitate , prae­ s entialitate et exis tentia rei. 67 N on valent itaque tres illae rationes. Prima s iquidem non: e s to enim quod notitia, quae e s t de Dei quidditate, termiue tur ad reali tatem et entitatem Dei, nihilominus non terminatur intuitive, s ed abstractive et quasi imaginarie ; sicut notitia qua astrologus , existens in camera imaginatur e-t scit, quod eclipsis in ac tu est in i sta hora. P ari etiam modo secunda ratio defic it, quia per notitiam abstrac tivam cognoscitur quid rei de Deo et quia realiter existit; s ed totum quasi imaginative et abstractive, sicut dictum est de e clipsi. E t p er idem pate t quod tertia ratio non procedit. 68 Aliae quoque tres rationes ex duplici falsa imaginatione procedunt. Primae quidem duae, quod D o c t o r iste S u b t i i i s dicere velit divinam essentiam movere naturaliter et ex nec essitate naturae intellec tum beati , et non libere et ex imperio v oluntatis, hoc quidem . non dicit: Aliud quippe e st divinam essenti­ am movere intellectum executive quidem , s ed ex imperio voluntatis terminantis ipsam ad huiusmodi motionem, quemadmodum natura hominis dicitur ·alium hominem · generare, licet non nisi ex determinatione volunta ti s ; e t aliud es.t divinam e ssentiam movere neces­ s itate naturae ; hoc nempe falsum e st, ne e unquam dictum illius D o c t o r i s. 69 P rima ergo ratio concluclit quod divina ess entia , quoad m otionem intellectus beati , est ex libero arbitrio divino, detennin ante e s s entiam ad huius modi motionem. Nee c oncludit quin sit haec motio ab e ssentia executive et immediate.

25

30

35

40

45

50

4

55

1 96

60

65

70

75

80

P. AUREOLI, SCRIPTUM I

70 S ecunda vero ratio procederet, si D o c t o r concessisset essentiam movere necessitate naturae; concedit autem oppositum quod scilicet essentia in movendo subest voluntati ; et ita rationa­ biliter concludit illud posse facere sola voluntate i mmediate, quod potest facere m ediante essentia quasi executive. 71 Tertia quoque ratio innititur isti imaginationi , quae non est vera secundum istum D o c t o r e m , videlicet quod intuitiva notitia sit solum quid et absolutum et non dicat ad aliquid et actu­ alem respectum ad existentiam rei. E t ideo dicendum, secundum eum, quod contradictio est notitiam intuitivam posse separari ab actuali respectu ad actualitatem et existentiam obiecti ; istud enim est formale in intuitiva, per quod differt ab abstractiva secundum eum. Actualitatem autem rei necesse est poni, si ponetur respectus ad illam. Ergo, si intuitiva ponitur, necesse est poni actualitatem rei. 7 2 Cum itaque arguit D o c t o r ille quidquid rei voluntas potest facere mediante essentia, illud potest facere immediate, signanter posuit quid.quid non ad aliquid, ut innueret quod n on po­ terat illud, quod dicit respectwn et ad aliud ad ipsam essentiam et e ius actualitatem , cuiusmodi est notitia intuitiva. Alioquin, si dixisset sic _, propositio esset falsa. Non enim omne ad aliquid Deus potest facere sine praesentialitate termini, quia non Pattern sine Filio, et sic de aliis; abstractivam autem potest quia respec­ tum non includit ad essentiam et eius actualitatem . 1·2 Haec et sequentia suppo nunt quae a Petro nostro superius exposita sunt, sc il. opinionem S coti Quodlib et q. 6 ,,. 7 et 14, a tque impugnationem Hervaei co nua S cotum, nempe quae dicta sunt sub num. nostris 5 1·6 1 ; fontes videsis ibide m. 4 seq. Videsis supra, num. 56·5 8, e t qu ae sequuntur h i e in t extu, vide licet 63-6 6.

43 seq. Videsis supra, mam. 59•6 l, et quae sequuntur h ie in textu, videl i cet num. 68·71• 6&70 Scotus Ordint1ti o I D ist. I pars I q. 2 B (edit. Vaticana II) 2 3. 5 �5 1 determinatione/veritatis addidit s ed delevit B.

3 . A rticulu s tertius, in quo praemittun tur quaedam pro s olutione quaes tionis e t o s tenditur in quo deficit opinio S coti, 73

Circa tertium autem considerandwn est quod haec p os1t10 S u b t i 1 i s e t modemi D o c t o r i s v eritatem quidem obtinet

1 97

P ROO EMIUM SECT. 2

quoad duo: P rimo quidem quod de deitate potest esse notitia abstractiva; secW1do vero quod ilia non est beatifica et ita possibi­ lis viatori. Ex' quibus sequitur tertium quod dari potest lumen tale, quo veritates theologicae scientifice cognos cantur. I n aliis tamen duobus videtur dicere minus vere: Primo q uidem quod dicit intui­ tivam notitiam non posse separari ab actualitate et praesentialit ate obiecti; secundo vero quod definit intuitivam notitiam illam e ss e quae terminatur ad actualitatem, praesentialitatem et exis­ tentiam realem obiecti; abstractivam vero quae abstrahit ab his, et non terminatur ad ea.

5

10

1 H ie et in sequeotibu s suppooitur quod sup erius in numeris nos tris 1 6· 2 2 et 5 1· 5 5 dictu m e st; videsis fontes , ibide m. 7-8 Cfr Scotus In Ill Sententiarum D i st. XXIV q. unic. (edi1. V ive s Opera O mnia) XV 4 5·4 S. 2 os tenditur/primum

addidit

D;

vide s is

3 quod/po silio s ubtilis addidit s ed delev it D.

a.

titulum immediate s ubsequentem.

[ P rimum in q uo de fie it opinio S coti.

]

74 P rimum ergo quod intuitiva notitia esse non possit, nisi re existente actu praesente, videtur posse probari. Nulla enim re­ lativa demonstratio potest poni absque proprio termino; impossi­ bile est enim poni Patrem quin Filius ponatur. Sed intuitiva notitia 5 videtur denominative et relative dici ad rei existentiam et prae­ sentiam actualem; nam cum dicitur 'video Petrum ', sequi videtur 'ergo es t Petrus ' , pro eo quod 'videre ' includit esse illius, quod videtur per modum termini relativi. Ergo impossibile est intuitivam noti tiam fieri, nisi re praesente. Et confirmatur quia respectus ac- 10 tualis ad obiectum existens est idem realiter cum intuitiva notitia, e tsi non formaliter. 75 P raeterea, impos sibile est intuitivam fieri absque differen­ tia , qua distinguitur ab abstractiva, tum quia differentia non po­ test separari a re; tum quia fieret et transiret tune temporis in no- 1 5 t1t1am abstractivam; sed coexigere existentiam obiecti est differentia, qua d; stinguitur intuitlva ab abstractiva; non enim differunt penes obiectum, quin actuale omne existentiae, praesentialitas et omne quod intuitive cognoscitur, poss it cognosci abstractive; sed distinguuntur in ratione coexigiti, quoniam intuitiva coexigit rei J>

P. A UREOLI, SCRIP TUM I

198

c ognitae exi s tentiam , quam non exigit abstractiva. E rgo, in tuitiva ab e xistentla re i c ognitae separari non potest. 76

Prae tcrea, sicut se habet abstractiva ad obiec tum in es sc

cognito pos itum, sic intui tlva ad obiec tum positum in esse reali;

25 sed non pote st esse abstrac tiva notitia, quin s it obiectum in e s s e c ognito; ergo n e e intu itiva quin s it in e sse c ognito e t r eali . 77

P raeterea, non pl us exi gunt tac tus ,

gu s tus

et s ensus ali i

rei praes entialitatem quam visu s ; s ed impo s s ibile e s t t angere n i s i praes ens , aut gus tare nis i praesens ; ergo n e e videre aut intu eri. 30

78

P raeterea, id quo dempto s tatim dicimur non intueri, coexi-

gitur neces sario ad intueri ; sed abla to obiec to s tatim dicimur n on intueri sed decipi , ut pat et in ludificatis ; ergo ide m quod prius . 79

Prae terea, s i intuitiva noti tia non coexigerct neces sario

actualitatem obiee ti, tune beatifica no tltia pos set e sse abs que ac3 5 tualitate et existentia Dei; intuitiva enim notitia D ei be atifica e st; s ed h oc e s t ab sonum dic ere ; ergo e t i llud u t v ide rur. 80

Sed istis non obstantibus , dic endum est quod intuitiva no­

titia fieri pote st re absente nee ae tualiter prae sent e ; quod quidem pote s t dupli ci v ia deelarari. 40

81

P r i m a

s iquidem

v i a

e x p e r i e n t i a e , cui

ad-

h aerendum est potius quam quibuseumque logic is rationibus , c um ex experientia habea t ortum s cientia , et communes aec eptationes quae sunt principia artls in de s umantur, s ecundum ph u m

I

P h i 1 o s o­

M etaphy sicae. Un de signum e st sermonum v erorum c on-

45 venientia cum rebus sensatls. Nunc aute m doc et experientia quod intuitiva quae est in s e nsu et visio sensitiva non neces sario c o­ e xigunt rei praesen tialitatem. E t sunt ad hoc experientiae quinque. 82

P rim a quidem in visionibus derelic tis ex forti vis ibili, quam ponit A u g u s t i n u s X I D e Trinitate C ap. 2 , qui ait 50 quod "plerumque cum diu solem a ttenderimus vel quaccumqu e lu­ minaria, et deinde oculos c lauserimus , qua si v ersantur in conspec­ tu quidam eolores lucidi varie s es e c ommutante s et minus minusque fulgente s , donec omnino desis tant, quos intelligendum est rel i­ quias e s s e illius form ae , quae faeta erat in s ensu" ; e t c oncludit 55 quod " erat etiam cum videremus et ilia era t clarior et e xpre s s ior, s ed multum eoniune ta cum specie re i eius quae c ernebatur, ut d is­ cerni omnino non pos set; et ip sa erat visio " . H ae c A u g u s t i -

P ROOEMIUM SE CT., 2

199

n u s . Ex quo patet quod visio solis aut aliorum luminarium re­ manet in oculo, obiecto rec edente, secundum eum et experientiam omnem. 83 S e cunda vero est in somno et s omniis, quam ponit C o m • m e n t a t o r in tractatu suo D e somno e t vigilia, fere circa me• d ium , dicens quod • in somno videt homo et s en tit per quinque s ensus absqu e eo quod ibi s it aliquod sensibile extrinsecum; hoc autem accidit p er motum contrarium ei, qui est in vigilia ; in vigilia 65 enim sensibilia e xtrinseca movent sensus, et sensus communis mo­ v et virtutem imaginativam ; in somno autem revertetur intentio imagi­ nata et movebit s ensum communem, et sensus communis movebit vir­ tutem particularem , et sic accidit quod homo comprehendet sensibi­ l ia, licet non sint extrin s ecu s , quia intentiones eorum sunt in in- 70 strum entis s ensuum , et indifferenter sive intentiones veniant ab in­ trinseco, s ive ab extrinseco " . Hae c C o m m e n t a t o r . E x quo patet quod visus est i n oculo somniantis s e videre et auditio in auditu , et contactu s in tac tu, in abs entia reali obie ctorum. 84 T f!Ttia quoque experientia in timentibus apparet, qui sonos 75 audiunt et terribilia vident, dis soluti timore, te ste C o m m e n • t a t o r e , qui ait u bi s up ra quod "hoc accidit habentibus timorem et in infirmis , propter deb ilitate m virtutis cogitativae quae dis­ s olvitur; unde eis accidit acciden s tale " . 8 5 Q uarta autem e s t i n ludificatis , d e quibus cons tat et no· 8) tum es t omnibus , quod vident ea quae non sunt, ut cas tra, canes e t lepore s et s imilia. 86 U ltima vero est in h abentibus oculos molle s , in quibus c um v iderint rubeum derelinquitur v isio rubei, ita ut rubeum ap· pareat eis omne quod vident. 85 x h iis ergo experi entiis pote st probari in tentu m ; non plus 87 E enim exigi t intuitiva notitia intellectus rei praes entialitatem quam inruitiva, quae e s t in sensu. Quod patet ex hoc quod nomen intui­ tivae notitiae derivatum e s t a sensu ad intellectum; et iterum, imellecrus e s t abstrac tior et magis independens quam sensus. 90 S ed probatum est multiplici experientia quod intuitio sensitiva s eparari potest a reali praesentialitate o biecti ; ergo multo fortius intuitio intellec tus poteri t s eparari.

P. A UREOLI, SCRIPTUM I

200 88

Praeterea, potentior est Deus quam s it ars vel natura ; s ed

95 per artem fit vi s io absque praesentialitate vi sibili s , ut patet in ludificatis , et per na turam in s omniantibu s , timentibu s et infirmi s , u t s upra docuerunt

C o m m

e

n t a to r

et

Ergo Deu s multo forti us hoc facere potest. 89

A u g u s ti n u s •

Sed forte dicetur contra ista s experienti a s primo quidem

100 quod huius modi vi siones fals ae sunt, deceptoriae et errore s ; et ex erroribus et deceptionibus non debet arg ui ad vera s vis iones; s e­

cundo vero qui a non sunt vis iones , s ed iudicium s ensus communis ,

per quern i udicamus nos videre , ut patet in II D e A nima. Uncle tales

ludifi c ati non vident, s ed videtur eis quod videant, s ensu communi

105 hoc iudicante. 90

Hae autem eva siones non i mpediunt demons trationes prae­

dictas . P rima quidem non evadit, sed potiu s confirmat; nul lus enim

actus e st in potentia vi siva, qui non participet ration em specificam

vi s ioni s . Sed huius modi actus s unt in oculo , ut expre s s e dicit A u -

uo g u s t i n u s

et

C o m m

e

n t a t o r:

dem concludit " et ipsa erat vi sio " ;

A u g u s t i n u s

C o m m

e

qu i­

n t a t o r vero di­

c it quod «homo s entit per quinque s ensus ". Ergo huiu s modi exper­ tae apprehen s iones participant rationem specificam vis ioni s ; quare

nulla vis io secundum sui s pecificam rationem exigit rei pr aes enti-

1 1 5 al ita tern. 91

P raeterea , verum et fals um insunt eidem not itiae numeral i ,

nulla immutatione facta i n ips a, s e d tantummodo re m utata, u t pa­

tet per P h i l o s o p h u m

in P raedicam entis,· unde eadem aes ti­

mat:i o , qua Sortes aes timatur sedere , vera est eo s edente; quae

120 s tatim, manens eadem numero , fal s a sit eo surgente. Sed h ui us­

modi apparitiones sunt fal sae vis iones et errore s , s ecundum i s tam evasionem.

Ergo ips ae eaedem numero pos s unt esse verae, vel

s altem sunt eiusdem speciei cum veris ; et per con s equens reali­

tas vis ionis non exig it realem praesentiam obiecti existenti s , quam-

125 vis exigat earn veritas visionis , pro eo quod veritas a ddit super realitatem vis ionis respectum conformitatis ad rem. 92

S e cun da vero eva s io non procedit , tum q ui a neg at C o m -

m e n t a to r e m

et

A u g u s t i n u m,

q ui expres s e dicunt

huiusmodi apparitiones esse in sensu particulari ; tum quia s en sus

130 communis n umquam es t in actu s uo, nisi s ens ibus particularibus

P ROOEMIUM SECT. 2 exis tentibus in actibus sui s , ut patet e x I I

20 1

D e Anim a; tum quia si

s en s us communis iudicat o culum videre , oport e t quod in oculo sit

aliquid quod iudicat, puta apparitio rei; apparitio autem rei e xistens i n v i su e s t ipsa vis io; tum quia s ensus communis non iudicat ali­

quid extra; nunc autem ea quae apparent extra iudicantur; tum quia,

esto quod sit in s ensu communi , habetur propositum; e st enim intui­

135

tiva absque prae sentiali tate rei . Igitur via e xperientiae , quae facit

s cire , pate t intentum. 93

S e c u n d a v i a vero p r o c e d i t a· p r i o r i .

Cer­

tum es t enim quod Deus pote s t fac ere quidquid non implica t c on tra-

diction em , e t conservare fundamentum re lationi s·, corrupto termino

140

e t transeunte re sp e c tu, ut Sorte s cons erva tur filio eiu s P latone

corrupto, e t transit patemita s Sorti s . Sed visio in te llec tiva et sen­ s itiva e t universaliter omnis i ntuitiva notitia e s t aliquid absolu­

tum, fun dans respe ctum ad r em in tuitive cogni tam. Ergo Deu s po- 145

terit con se rvare intuition em huiusmodi absolutam , corrupto re spec-

t u et rei praesentiali tate non e xis tente .

N e e vale t quod aliqui dicunt huiusmodi re spec tum e s se

94

i dem realiter cum ill o absoluto et differre tantum formaliter, e t

p er c onsequ ens non pos s e a b invicem s eparari, cum sint eadem 150

r e s . H oc siquidem �on v ale t, quoniam e s t impos sibile; r em enim

depen dentem est

realiter et rem independentem realiter impos sibile

e s s e eandem rem realiter,

formali ter,

nee s ufficit quod sint distincta

immo oporte t quod s in t di stincta realiter. Conditio

enim de praedicato reali exigit real em di stinctionem in subi ecto , 155 s icut

l em ,

quae

illa quae

e t qua e

est de praedi cato

formali distinctionem forma­

de p raedi cato rat ionis

distinction em rationis , e t

de praedic ato relato di stinctionem relativam ,

e t quae de

prae dicato absoluto distinctionem absolutam , ut pate t per I o s o p h u m

rum.

" De

magno

e t parvo •

in

libro

Praedicam en to- 160

E t ratio huiu s e s t quia praedic atum reale non i ne st n i s i

ra tion e r e i ;

alioquin

et eius primum subie ctum est re s, non formali tas;

minu s

h aberet

de

entitate

subiectum quam illud cui

s ubic itur. Quan tumcumque ergo in subiecto sit formalis

dum

P h i-

tamen s it eadem reali tas , praedicam entum reale ,

alieta s ,

quod in - 165

e s t il li realitati, impos s ibile e s t quod n egetur ab ea sine con­

tradic tione ; et idcirc o res dep endens realiter, et res quae non de-

20 2

P. A UREOLI, SCRIP TUM I

pendet, non sunt eadem res. Sed intuitiva notitia secundum realita­ tem absolutam est independens ab omni alio extra se formaliter, 170 etsi effective dependeat a Deo et ab obiecto. Secundum id autem quod est in ea respectus ad obiectum intuitum, est res dependens realiter ad obiectum tamquam ad terminum, cum omnis respectus quo ad sui realitatem egeat termino. Ergo impossibile est quod absolutum intuitivae notitiae est respectus eius ad actualitatem 175 rei sint eadem res. E rgo poterunt per clivinam p otentiam separari , ut dicebatur. 9 5 Praeterea, Deus potest omnem rem conservare absque omni alia re a qua non dependet, nisi effective. Potest enim sus­ pendere effectivam causalitatem omnis creaturae, conservato e ius 180 effectu; sed absolutum intuitivae notitiae est quaedam res de prae­ dicamento qualitatis secundum sic ponentes, et per consequens non dependet ab obiecto, nisi effective tantum. Si enim quiddita­ tive sic quid esset exigitum formaliter et essentialiter ad eius realitatem obiectum per modum termini, sicut ad esse reale relati185 onis exigitur essentialiter terminus; si inquam ita esset ad hac realitate absoluta intuitivae notitiae, sequeretur quod non e ss e t realitas de praedicamento qualitatis, n ee haberet rationem abso­ luti. E rgo necesse est dicere quod illam realitatem, quae ibi est absolute, Deus possit absque obiecti praesentialitate conservare. 190 96 N ec obstant quae superius in oppositum inducuntur. P rim um quidem non , quia supponit quod intuitiva notitia sit mere de­ nominatio relativa et non ali quid absolutum, cuius tamen opposi­ tum dictum est; et iterum non est v erum quod notitia intuitiva di­ catur relative nisi ad obiectum ut est intuitum. 195 97 S ecundum etiam non procedit quia non est verum quod exigentia realis existentiae obiecti sit differentia distinctiva ab­

200

strac-tivae et intu itivae notitiae, cum intuitiva non coexigat u t ap­ paret ad sensum. 98 Nee tertium procedit quia non est verum quod intuitiva 00titia exigat obiectum in esse reali, sed sufficit quod sit in esse intuito , ut in fra apparebit. 99 Q uartum etiam falsum assumit quod gustatio et contingen­ tia non possint esse in gustu et tactu in absentia obiectorum. Op-

PROOEMIUM SBCT. 2

20 3

positum quidem apparet in somniante de s apotibus e t de tangibili3>5

bus multis . 1 00

N ee

quintum obviat. Cum enim ludificatos dicimus non

videre sed decipi, et videri sibi quod videant, hoc non dicitur quin in eis sit v isio , sed quia est v isio fals a, sicut de intelligente quod non e s t verum, consuevimus dic ere quod non in telligit , cum tamen cons tet quod in intell ectu eius est inte llectio quae super falsum 210 transit . 101

U ltimum e tiam non procedi t quia intuitiva notitia d e Deo

non potes t e s s e de eo non existente ; quae quidem impossibilitas n on oritur ex hoc quod ac tuali tatem Dei exigat in ratione obiecti , s ed i n ratione c ausantis e t conservanti s .

215

1 E titulo h uius articul i tenii supplevimus; vide si s supra, et notulam additam • . 4 2·44 Cap. I luntina VIII 1 ra•b. 50•58 Num. 4 PL X LII 987, 6 1·72 Iuntina VI 2 0 1 vb a l inea 66 usque ad 202 ra lin.. 9 (verbatim). 76·79 Ibid. 202 ra lin. 1 0- 15 (ve rbatim). 9 7 V idesis notul. in lin. 50·58, 6 1·72 et 76·79• 102· 103 Sum• 1 1 0- 1 1 1 Cfr supra, finem, textus citati sub num. ma VI ltmlina VIII 1 54 rb. 1 1 1· 1 1 2 Cfr supra, ioitium textus citati sub oum. nos tro 83nos tro 821 1 5- 1 17 Tract. II c. III luntina I 19 r. 126• 1 28 Videsis s upra, oum. 82·83. 157· 1 5 8 Id e s t Tract. II c. II luntina I 128-UO S'1mma VI luntina VI 154 ,a. 17 r. 4 9 11/1 B. 5 2 com�tantes/commitaotes vel commuoitante s B. 66 sen• , qui et delevit in ad/addidit inter lineas B sus et/s ic B 2 ; sensuit D 89 2 r errore s/s ic B, sed leie /orsan errooeae. 1 23 suot/ · 100 s crit,tum in textu a B 1 • inter lineas tUldidit B • 158 disti nctiooem/re127 v_ero/in rruzrgiH addidit B. 2 lationem add. sed delevit B. 173 quo/in margine addidit B. 210 eius/eorum B.

S e cundum in quo deficit opinio S coti, et datur vera defini­ tio notitiae in tuitivae e t abstractivae. b.

102

E x praedic tis pate t quod non b ene definitur abs ttac tiva

notitia, dicendo quod e s t illa, quae non terminatur ad rei exis­ tentfam e t a c tualita tem prae sentem, s ed abs trah it ab eis . P ro- 5 batum enim fuit supra, in fine s ecundi articuli, quod immo a ctu­ alitas, prae s entialitas e t e xisten tia rei pos s un t cognosci ab strac­ tive ; et quod e tiam non ben e defini tur intuitiva, dicendo quod sit ilia, quae c oexigit r ei praesentialitate m, propter rationes superius immediate inductas . Et idcirco videndum e st, quae s it differen tia 10 i starum notitiarum ad invicem et qualiter pos sit quaelibet definiri.

204

15

20

25

30

35

40

45

P . A UR EOLI, S CR IP TUM I

103 Est igitur intuitiva notitia valde difficilis ad notificandum, e t maxime propter penuriam nominum propriorum. Et idcirco, auc• toritate philosophica quae fingere verba docet, ut non sermoni res, sed rei sit sermo subiectus, secundum quod consulit H i 1 a r i u s , sub istis vocabulis potest proprie declarari, ut dicatur quid est cognitio directa praesentialis eius, super quod transit obiective actuativa et quasi positiva existenter. 104 Ad cuius explanationem considerandum est, quod haec omnia magis relucent in visione sensitiva, a qua nomen translatum est ad visionem intellectivam. Est igitur advertendum quod notitia i maginaria, quae est maxime abstractiva, et notitia ocularis, quae est maxime intuitiva, non differun t in aliquo ex parte obiecti ; omne namque visibile imaginabile est; color enim, rectitudo, distan tia, praesentialitas et existentia, sicut possunt oculariter aspici, sic possunt imaginarie apprehendi. Differunt ergo solum ex parte modi cognoscendi. Quatuor enim conditiones concurrunt in modo quo transit ocularis notitia super obiectum, et illae quatuor deficiunt in modo quo imaginaria cognitio transit super ipsum. 1 05 P rim a quidem conditio est rectitudo; imaginatio enim non transit nee apprehendit rei existentiam immediate, sed quasi ar­ guitive ex causa vel effectu vel signo illius, ut patet de astrologo, qui existens in camera, imaginatur eclipsis actualitatem propter calculationem; et medicus morbum in stomacho propter signum quod apparet in urina . Ocularis autem notitia non arguitive, sed directe et immediate transit super existentiam rei. 106 S e cunda vero conditio est praesentialitas. Imaginatio nam­ que quantumcumque transeat super praesentialitatem rei, imagi­ nando scilicet quod nunc est eclipsis praesens in tanta quantitate et c;um omnibus circumstantiis, tamen ipsam imaginatur ut quoddam absens quantum ad modum tendendi, ut quasi modo absenti feratur super praesens. Ocularis autem notitia fertur super praesens modo praesentiali, immo et super absens modo praesentiali, sicut patet in ludificatis et in cunctis experientiis superius inductis. Quamvis enim obiecta sint absentia, si visio si t in oculo feretur super ea modo praesentiali, ut patet. 1 0 7 Tertia quoque conditio est actuatio obiecti. Imag inatio namque quantumcumque feratur super actualitatem rci, ut dum ima-

PROO EMI UM SE C T. 2

205

ginatur actnalitatem eclipsis, non tamen ttansit modo actuativo, quasi ex vi sua ponat eclipsim in esse actuali. O cularis autem notitia ita habet annexam actuationem quod obiectum fadt apparere in sua actualitate, esto etiam quod in actu non sit, ut patet in ludificatis. 108 Quarta vero conditio est positio existentiae, et quasi redit in idem. Ocularis enim notitia et res illas, quae realiter non exi stunt, facit apparere ut realiter existentes. 109 B ene itaque dicitur quod intuitiva notitia est cognitio di­ r ecta contra arguitionem, et quod est praesentialis contra modum absentem, quo i maginatio fertur etiam super res praesentes, e t quod est actuativa obiecti e t positiva existens, quoniam realem existentiam eius et actualem positionem facit apparere, esto etiam quod non sit. Et per oppositum patet quod imaginaria notitia caret e t abstrahit ab hac quadruplici conditione, quae nee directe nee praesentialiter nee actuative et existentiae positivae transit su­ per obiectum, esto etiam quod imaginatur ipsum e:d stere et esse in actu ac praesentem fore. 110 Transferendo itaque ista ad intellectum, ibi sunt isti duo modi cognitionis. P rimus videlicet qui directe app�rere facit rei praesentialitatem, actualitatem et existentiam, immo non est aliud illa cognitio nisi quaedam praesentialis et actuativa apparitio e t dire eta existentia rei; et iste modus est intuiti vus. S ecundus vero, qui non directe nee ex se, nee praesentialiter nee actuative fa. cit res apparere; e t hie est abstractivus. 111 Ex praedictis itaque colligitur in quo differunt abstractiva et intuitiva notitia, et quae est ratio utriusque. Sunt namque duo modi apparitionis formalis, cum intellectio non sit aliud quam quae­ dam formalis apparitio, qua res apparent obiective; sed una ap­ paritione apparent res praesentialiter et actualiter et existenter in rerum natura, sive sit sive non sit; et hoc est intuitio. Alia vero, sive res sit sive non sit, non apparet res praesentialiter et actu-ative et existenter in rerum natura, sed quasi modo imaginario e t absente. Unde magis proprie posset did ista notitia imaginaria, quam abstractiva, tum quia P h i l o s o p h u s XII M etap hy sicae e t C o m m e n t a t o r , ibidem et III D e A nima, utuntur isto vocabulo in intellectu, vocando huiusmodi notitiam " imagination em

50

55

ro

65

70

75

80

85

P. A UREOLI, SCRIPTUM I

206

per intellectum " ; tum quia nom en abstractivae notitiae videtur ap­

propriari cognitioni universalis, quae sit p er abstractionem; tum

quia dicendo sic quod notitiarum in tellecti varum alia est intuitiva

et praesentialis, hoc est habens modum visionis sensitivae, alia

90 vero est imaginaria et absentativa, hoc est habens modum imagi­ n ationis, quae absentive fertur in res. Quamvis ergo nomine ap­

pelletur, sed tamen magis propne taliter diceretur, et est brevis

eorum differentia in praesentialitate et absentia, non referendo ea

ad esse obiectum cognitum , cum imaginatio feratur super absentia

9j e t praesentia obiecti ve, et intuitio etiam super utrumque; quod enim feratur super absentia , ludi ficatio probat, sed referendo ab­

sentiam

et praesentialitatem ad modum cognoscendi et ferendi

super obiectum.

14· 16 S . H ilarius Pictaviensis, cfr II D e Trinitate 7 PL X 56 B .

83 ·86 Ari-

s toteles XII Metapbysicae Summa II c. I luntina VIII 1 50ra; ibid. comm. 37 edit.

cit. 1 50rb; II De A nima comm. 1 55 luntina VI 1 57v (haec pars libri II D e Anima qoandoque u t init ium libri I D exhibetur; unde, forsit an, Petrus noster Ill De A nima scripsit. 17 cognit io/primo cognito B, sed primo del evit. 37-38 n amque/in margine addidit B. 96· 97 absenti am/ultima litera addita est a B 2 , ut videtur.

c.

E x hoc p atet quod in comp etens est definitio quam ponit

G erutdus; Quodlibet 11, quaestio 6. 112

Non est ergo bona definitio , quam aliqui assignant de in­

tuitiva notitia, dicendo quod est cognitio, qua cognoscitur res i m-

5 mediate omnino, non m ediante specie et exemplari i magine, vel

alio obiecto ab ipsa re terminata ad praesentiam rei. H aec quidem

de finitio deficit propter duo.

Primo quidem quia visio et intuitio,

quae fit in somnis , est mediante specie et derivatur ab imaginati­

one ·ad oculum , nee term inatur ad praesentialitatem rei secundum

10 veri tatem, cum absentia sint obiecta. E t tam en haec est vere in­

tuitiva notitia , ut extitit supra multipliciter declaratu m ex dictis A u g u s t i n i

et

C o m m e n t a t o r i s.

S e cundo vero quia

tota haec definitio competit notitiae imaginariae, quae non fit me­

diante aliquo exemplari, aut imagine, aut aliquo alio obiecto, quod

15 imaginans aspicit cognoscendo. Alias R oma, imaginata a conditore Romae, non esset ipsamet R oma, sed quoddam idolum e1us ; nee

P ROO EMIUM SECT. 2

207

domus, in mente artificis , esset eadem cum domo extra, cuius op­ positum dicit P h i l o s o p h u s VII M etaphy sicae. Unde patet quod imaginans rem aliquam in illam fertur, absque omni medio obiectivo, licet forte per s peciem tamquam per medium formale, 20 si c ausat domum in m ateria; et II P hysicor u m dicitur quod, si ars navifac tiva e s se t in ligni s , eodem modo facere t navem s icut nunc c um e st in anima. E x quibus colligitur quod habitus practicus e st

P . A UREOLI, SCRJPTUM I

238

c aus ativus et activus; quare videtur quod in hoc consi stat ratio 25 practici, cum

A

r i s t o t e 1 e s

mentionem non faciat de alio

respectu. 69

Prae terea, illa est formalis ratio habi tus prac tici , qua demp•

ta , demitur e s se practicum omni alia remanente. Sed, demp ta a c­ tivitate et remanen te respectu conformitatis ad opera tionem e t pri30 oritatis , nihilominus habitus non e s t practicus , ut si quis habere t p erfecte scientiam naturale m , cognos cere t de ros a omne s trans­ mutatione s e t modus quibus generatur, i ta quod po sse t dirigere respe ctu produc tionis rosae quemcumque , qui pos s et illam operari , h aberet et respe ctum prioritatis quia nondum e s se t rosa generanda 35 producta, et tamen c ertum e s t quod non haberet physicam practi­ cam, pro eo quod rosam practi care et agere non pos set, quamvis u tique scire t, et scientiam priorem ac conformem hab ere t. E rgo sola ratio activitatis dat h abitui quod sit practicus , e t non re­ spectus prioritatis et conformitatis . 40

70

Praeterea, si ideae , quae sunt obiective in m ente arti fi-

cis , e ssent realiter subsis tente s sicut posuit

P 1 a t o , h abere n t ·

respectum prioritatis e t conformitatis ad res faciendas , quoniam artifex faceret quidquid faceret re spi ciendo ad ea s . Sed tales non essen t practicae , cum nihil operarentur, s e d artifex faceret totum . 45 l gitur re spe ctus conformitatis non dat habitui quod sit practicus, s ed re spectus a c tivitatis. 71

Praetere a, certum est quod morali s scientia e xi s te n s in

mente angeli e s t eiusdem speciei cum morali existente in mente nos tra, cum sint de eodem obie cto et in po ten tia eiusdem rationi s ; 50 ipsa v ero , u t existens i n mente angeli, non e s t practica; quantum­ c umque enim s ciat angelus quid e st cas titas , sicut

et

omnes vi�

tutes· morale s , non tamen s cientia de c a s titate e s t pra c tica in e o , quemadmodum ne e s cientia generationis ros ae e s t prac ti ca i n no­ bis. Moralis vero, in nostro intell ectu, est prac tic a . Sed i s tae duae 55 morale s in nullo differunt, nisi in activitate . Scientia namque d e c astitate quae e st i n nobis habe t rationem activi, qui p os s umus acquirere castitate m ; in angelo n on habet. E t t amen alios duos r espectus h abet , prioritatem s cilic e t et conformitatem. Igitur ac­ tivitas dat h abitui , ut prac ticus dici po ssit. E t confirmatur quia

P ROOEMIUM SE CT. 3

23 9

si h abenti s cientiam de g ene ra tione ros ae Deus communicaret po- 60 tentiam e x s equendi, s cientia ilia s tatim indueret practi ci rationem. 72

N on obstat autem si aliqui s voluerit re spondere quod ac•

tivita s h abitu s non e st, nisi per modum dirigentis et per modum co11formantis et exemplanti s ; propter quod idem e st dic tum activi­ tas habitus et e iu s conformabilita s , ut videtur. Hoc siquidem non 65 e s t v erum. Licet enim ratio conformitati s sit praevia ad rationem a ctivitatis , non tamen e s t ip s a formaliter, tum quia pos sunt se­ p arari, ut dic tum est; tum quia conformita s e st causa quod dirigat e t agat; tum quia respectu s variantur ex fundamento et termino; non e s t aute m idem modu s aspic iendi ali quid per modum conformis 70 e t per modum activi , e t idcirco haec eva sio non procedit. Nee etiam o bviaret, si diceretur quod re sp ectus prioritatis naturali s non e s t nisi a d productum, e t i ta videtu r e s s e activitas . Hoc siquid em non valere t; licet enim prioritas prae exigatur ad activitatem, nihilomi­ nus resp e ctus prioris ad pos teriu s non id e st, quod h abitudo activi 7'5 ad a ctum e t produc tum. 73

Ex p raedicti s colligitur quod prac ticus h abitus non dici­

tur a praxi denominatione extrinseca, s icut domus dicitur humanum opus e xtrinseca denominatione ; sed dicitur practica a practicando, a c tiva ab agendo, et �perativa ab operando.

oo

8·9 Cfr c. II luntina VIII 1 vb. 9- 10 VI 2- 5 Scotu s loc. et edit. cit. 1 6 1. 13- 14 Cap. II luntina III 40 vb. Metapbysicae c. I ibid. 68 ra. 14· 15 1 Text. 58 ltmtina VI 184 va. 18· 19 Summa I c. I luntina IV 2 3 ,a seq. (natura ); Summa II c. Ill ibid. 28 va. s e q. (ars ); S umma III c. II ib id. 30 va. seq. (ca s us ). 1 9-2 1 ' Sum· 2 1· 23 Summa II c. III luntina IV 2 7 vb. ma II c. VI luntina V III 8 1 , . 50 p rac tica/ in ma,gine 4 8 mente/nostra cum sint additit sed de levit B. addidit B.

e . Quod ratio practici non su mitur praecise ab obiecto, sed ab obie cto relato ad h abente m h abitu m,· contra Scotu m. 74

Illud vero , quod dicitur rationem speculativi e t practici non

sumi a fine , sed a b obiec to habitus , utique verum e s t e t bene dic­ tum. Non tamen sufficie n s es t ut videtur . Non enim obie ctum suf- 5 licit; si enim sufficerent illi h abitu s , qui sunt eiusdem speciei e t d e eodem obie cto , e s s ent pariter practici v e l pariter speculativi. Sed probatum est quod sc ie ntia de virtutibus , quae est in mente

P. A UREOLI, SCRIPTUM I

240

angeli et ilia quae est in mente nostra, eiusdem speciei sunt; et

10 tamen una est practica,

reliqua verQ mere speculativa, ut etiam

dictum fuit. Igitur, obiectum non sufficit ad distinction em practici et speculativi. 75

Praeterea, illud, quo manente eodem habitus speculativus

potest fieri practic us, non dat totaliter rationem speculativi vel

1 5 practic i; sed obiecto eodem manente, habitus speculativus potest fieri practic us; ut habens scientiam de generatione rosae, certum

est quod habet eam spec ulativam, sicut tota physica speculativa

est in nobis. Nihilominus, si Deus communicaret homini potentiam

a ctivam respectu rosae, sicut forte angeli boni et mali possunt ro-

20 sam f acere, applicando activa passivis, non dubium quod talis sc ientia practica fieret et activa. E rgo relinquitur, quod o biectum

non suffic it ad conferendum habitui speculativam vel practicam rationem. Et confirmatur quia medicina est quaedam physi c a,

et

tamen est practica, pro eo quod est activa. Adhuc etiam c onfirmatur

25 quia si alchimia induceret veras formas , tune physica quae est de generatione auri et argenti et aliorum metallorum esset practic a;

ilia namque esset vera alchimia, per quam sciret homo vere indu­ cere illas fo.rmas. 76

Apparet igitur quod practica vel speculativa ratio non com-

30 petit habitui ex obiecto solo, sed ex obiecto relato ad talem scien­ tem, qui habeat posse agere et fabricare obiectum. E t ideo i o s o p h u s

VI

M etaphysicae

P h i­

definit scienti am practicam quod

est illa, quae respicit res, quarlDD "principium est in agente, intel­

lectus aut ars aut aliqua virtus" ; et subdit quod principium in arti-

35 ficialibus est voluntas. Artific iatum enim et voluntarium sunt idem. Importatur autem ista relatio ad agens, per hoc nomen operabile;

et � deo bene dicitur quod scientia prac tic a est ilia, quae habet

pro obiecto rem operabilem a se; speculati va v�ro c uius obiectum

non est operabil e sed speculabile tantum. Nihilominus operabili-

40 tas et speculabilitas non sunt rationes o biectivales, sed adiacen­

tes conditiones sine quibus ratio speculativi et practi c i non tri­

buuntur habitui ex obiecto.

1·4 Cfr Sc otum loc. et edit. c it. 1 7 6.

3 1·3 5 Summ a I luntina V III 68 ,a.

241

PROOEMIUM SECT. 3

f.

Q uod sp eculativum e t p racticum sunt es sentiales di//eren•

tiae s cien tiae divis ivae,· con tra S cotum. "'7

lllud aute m quod dicitur " s pe cula tivum et pra c ticum non

e s se e s s entiale s differentlas s cientia e in communi ", videtur e s s e

contra P h i l o s o p h u m , qui dividit i n VI M e taphy sicae s cien- 5 tiam tamquam per primas differentias per has duas ; e t quod sit s ua

intentio, quod ha ec divisio sit per differentla s e s s ential e s videtur po sse probari. Impo ssible e st enim a liquas species contentas sub

differeoth� e s se e s se otialiter speci e s generis , nisi illud genus per

i llam diffe rentiam e s sentialiter dividatur. Nam, si a nimal divida tur 10 per colora tum et non c oloratum , a lb um et nigrum, quae continentur s ub c olorato , non sunt species animalis , quia coloratum non fuit

differentia e s sentialis animalis. Sp ecies vero , contentae sub ir­

ra tlonali, sunt per s e spe cie s animalis , quia irra tionale est dif­

ferentia e s sentialiter divisiva animalis. Sed phy sica , mathematica 15

et divina continentur sub spe culativa, quia spe culativae sunt tre s ,

s e cundum

P h i l o s o p h u m

ibidem; e t ip sae sunt e s sentiale s

s pecies scientiae in communi. Igitur, cum ips e divida t scientiam

in speculativam . et practicam , s peculativa m autem in tres , quae

sunt e s sentia l e s s pecies s cientiae in communi , videtur intellexis se 20 quod spec ula tlvum et · pra ctic um sint differentia e e s sentiale s. 78

Praeterea , illud quod inest habitui ex obiecto, videtur s ibi

e s se e ssentiale ; sed habitus trahit ratione s huiusmodi ex obie cto,

ut s upra dictum e st. Ergo i llud quod priu s. 79

Prae terea, plus differunt sub s cientia in c ommunj moralis 25

e t naturali s ,

m e taphy s icam

quam naturali s et metaphysica , quia naturalem et A r i s t o

t e I e s

ponit sub speculativa , qua e

tamen divisit contra prac ticam , sub qua collocatur moralis. Sed

haec non s tarent , nisi speculativum et pra cticum e s s ent e s sentia-

l e s differentia e ut videtur. E rgo illud quod supra. 80

E st ergo s ciendum quod s c ientia pote s t considerari vel

30

quoad suum a bs o lutum , et si c s peculativum et pra c ticum non sunt

e s sentia le s differentiae sc ien tiae ; et, si sic intellexit iste S u b t i l i s ,

D o c t o r

utique verum dicit; nam idem habitu s a b solute

s umptus et eiu s dem speciei i11 e s s e a b soluto pote s t variari se- 35

c undum spe culativum et practicum , ut superiu s dice batur; vel po-

P. A URBOLI, SCR IP TUM I

242

test considerari scientia in qua ntum est intellectualis virtus, una de sex positis a

P h i I o s o p h o

in VI

Eth icorum. Et quia vir­

tus includit respectum convenienria e et de biti ac c ongruentiae in

40 ordine ad naturam in qua est (illud enim quod est virtus in una na­

tura est vitium in alia , sicut quod est sanitas in uno anima li, e s t

aegritudo i n alio, e t quod est pulchritu do et formositas in uno , est

in alio deformitas; quod utique non esset, si v irtus esset pure for­

maliter a bsolutum et non includeret respectum debiti et consooan-

45 tiae ad na turam) , quia in quantum sic est, necesse e st quod scien­

tia , in quantum intellectualis virtus est, dicat respectum congru­ e ntiae ad scientem. Secundum ergo diversam congruentiam a d sci­

e ntem, potest scientia essentialiter dividi ut virtus. Et, quia a lio modo se habet intelle ctus respectu e ius, quod e st s cibil e tantum ,

50 e t alio modo respe ctu e ius, quod est sic speculab ile quod potest operari etiam ab eodem et fieri (ibi e nim intelle ctus est q uasi re­

flexus ad seipsum , h ie autem quasi e xte nsivus ad opus; i bi non

capit principia nee aliquid quod scia t operum o biectum , hie autem

omnia principia et deductiones in opus ordinat , sicut P h i I o s o -

55 p h u s

dicit I

E thicorum, quod cav endum e st in scie ntiis practi­

cis, ut non quae extra opera operibus plura fiant) , idcirco essenti­

aliter dividi potest scientia per practicum e t spe culativum , quoniam

modus tradendi et princ ipia sumendi et totus modus sciendi est

alius omnino quando obiectum est operabile ab e o qui tene tur, [et ]

60 quaodo est solum spe ctabil e , esto etiam quod illud obie ctum se­ cundum rem esset idem. 81

Ex praedietis ergo colligitur quid est speculativum e t prac­

ticum , et qualiter se habeat ad scientiam , et quomodo sumuntur ex obiecto ad scie nte m relato. Quod autem

65 II

P h i 1 o s o p h u s

M e taphysicae et in pluribus aliis locis innuere videtur specu­

lativum et pra cticum distingui penes fines, intelli gendum est os­

tensive et ex consequenti. Ex hoc enim quod obi ectum est operabile,

habitus induit pra ctici ratione m ; e x hoc autem quod ipsam induit, or­

dinatur final iter ad operatione m et actionem eliciendam circa obie c-

70 tum, cum ratio ac tivi et ratio practici sint penitus eadem rationes. Et hae c sufficiant de se cun do aniculo.

1·4 Sc otu s ot,. et edit. cit. 163• 5·6 Summa I lrmtina VIII 68 ,a. 15· 1 7 ibid. }6•18 Cap. Ill luntina 4 1 rb. 54·5 5 C. 25·28 Ibid. 68 vb. e t 68 ,a. 68 vb, 6 9 ,a.

24 3

PROOBMIUM SECT. 3

vu '""'in• Ill 4 116.

63-66 II Metll,bysiclle B.

1 111at/e411■les adtlulit ud del.ult

Co

I latiu

50 quod (2

vm

8

14 va. B.

vice)/et

3. T erlius articulus. Quad th eologia est h abitus pure practicus. 82

Nunc tertio dicendum e s t quid videtur, sub tribus proposi­

tlonibus. a. Prima siquidem quod theologia e st habitus practicus mere, e t hoc potest declarari et a priori et a posteriori.

A

p ri o ri 5

quidem, quoniam ex obiecto in ordine ad scientem. Ille namque h abitus e st pure practicus , qui est de obiecto attingibili a s cienti, excell e ntioribus operationibus et per nobiliores actus quam sit ac tus illius h abitu s. Hoc etenim patet, tum quia tale obiectum com­ paratur ad scientem, non ut speculabile tantum, sed ut operabile , 10 hoc e st operationibus attingibile; tum quia medi cina et omne s s ci­ e ntlae practicae ex hoc practicae sunt, quia obiectum earum e st ab homine operabile et nobiliori modo attingibile quam per solum s cire ; meliu s e st e nim homini habere sanitatem et e sse sanum quam s cire sanitatem et e ss e aegrotum ; et melius est habere virtutes 15 quam

s cire quid est virtu s, secundum

P h i 1 o s o p h u m

II

E thicorum. Sed, habitus theologicus habet pro obiecto Deum, quod e st a nobis attingibile excellentioribus operatio�ibus , per nobill­ ore s actus, quam sit intelligere creditiva intellec tione ex puris naturalibus h abita in hac via; nobilius enim attingitur Deus, si J> s ibi adhaereatur per £idem et in eum a ssurgatur per spem, et dili­ gatur per caritatem, et si eius oboe diatur conciliis et prae cep tis , quam si hoc modo nubilos e credibilia exponuntur. Ergo i s te habi­ tus erit prac ticus pure. 83

E t confirmatur quia, quando obiectum e st operabile , habi- 25

tus transien s super ipsum maxime negociatur circa opera et docet operationibus ips um attingere , ut

P h i 1 o s o p h u s

doc et in

I E tbicorum, et hin c est quod theologu s m axime negociatur, quali­ tec. i stis ac tlbus qui sunt credere , sperare , diligere et obsequi, 30

Deu s attingatur. 84

A

p o s t e r i o r i

vero declarari potest, quoniam ex

fine. Ille namque habitus , qui non solum habet pro fine actum quam e licit, immo et actum quam dirigit , e st pure practicus ubicumque,

P. A UREOLI, SCRIP TUM I

244

e t in quacumque potentia sit ille actus. Sed habitus theologicus 35 non habet proprie actum quem elicit, immo actum quem dirigit, qui est credere, secundum A u g u s t i n u m XIV D e Trin itate. P er istum namque habitum fides •defenditur " et redditur stabilis contta incredulos, "roboratur" e t redditur delectabilis quantum ad pios, "gignitur" et redditur capabilis quantum ad dubios. lste autem ac4> tus credendi elicitur ab habitu fidei, e t non ab isto habitu. Igitur pure practicus erit. 85 Est autem considerandum quod, quamvis iste habitus ex­ tendatur ad dirigendum quatuor actus, videlicet credere, sperare, diligere et virtuose vivere secundum omnem virtutem, ut A u g u s 45 t i n u s deducit I D e doc trin a cbris tiana in fine, nihilominus cre­ dere immediatius dirigitur per istum habitum, cum sit habitus cre­ dibilium declarativus; finalius tamen e t magis ultimate) ordinator ad diligere, sicut e t £ides ordinator ad caritatem. 15-17 C�p. I luntina Ill 14 va. 2,-29 Cap. VII l�nlina III 4 ,b. 3 5-39 Cap. 43-45 Cfr c. XL PL XXXIV 36. I 3 F L XLII 1 037. 2 quid/quod B .

b. Q uod th eologia e s t s ubie ctive in intell e c tu s p e culativo. 86 S e cunda vero propo sitio ista est quod habitus theologicus non est subiective in parte animae consiliativa, quae VI E thicorum ponitur practicus intellectus, sed est in intellectu speculativo et 5 parte animae contemplativa, in qua ponuntur sapientia et scientia secundum P h i I o s o p h u m ibide m. Hoc autem sic patet. Nul­ lus enim habitus, procedens ex universalibus e t acquisitus per rationem, est subiective in intellectu practico, cuius obiectum sunt singularia, e t modus e:x:perimentalis. Illi n amque habitus, qui in 10 incellectu practico subiective acquiruntur, sunt experimentales et circa particularia ut medic i e:x:perimentativi absque arte, de qui­ bus loquitur P h i l o s o p h u s in I M e tapby sicae, habent habi­ tum per experientiam absque ratione. Sed iste habitus non e st ex­ perimentativus nee circa singularia, sed est cum ratione e t ex uni15 versalibus. Ergo non est in intellectu practico subiective . 8 7 Ad cuius evidentiam considerandum est quod intellectus practicus et ratio particularis sunt idem; intellectus autem spe cu-

PROO BMIUM SECT. 3

245

lativus et ratio univcrsalium contemplatlva similiter idem. E st aute m sic, quod rcspcctu cuiuscumque obiecti operabilis negoti• atur particularis ratio et ratio universalis ; et secundum hoc duo h abitu s sunt acqui sibil es c irca quodcumque operabile , unus qui· d em per e xperientiam et assuetudinem actuum in ratione particu­ lari , alius vero per deductionem universalium in ratione universali s ive in intelle ctu speculativo; omne namque operabile hiis duobus modis est attingibile per intellectum, et hlnc e st quod omnis scientia , quae e s t de operabili, dividitur in prac ticam et speculati­ vam sive theoreticam. Sicut medicina, appellatur autem practica ilia, quae e st experimentalis et in intellectu practico subiective , theoretic a vero ilia quae est ratiocinativa et ex universalibus , et e s t in intellectu contemplativo; et, quia operationes sunt circa singularia, ideo experti absque ratione , qui habe nt primum habitum, melius operantur scientibus et h abitum secundum habentibu s ut patet I Metaph ysicae. Unde meclici habentes secundum habitum qui est theoreticus non bene operantur, donec pe r experientiam acquisierint sibi primum. Ad propositum igitur applicando, patet quod iste habitus theologicus de quo loquimur est subiective in inte ll ectu contemplativo, cum sit ex universalibus secundum ra­ tionem procedens , et non e st in intellectu practico seu in ratione particulari , cum non s it experimentalis . 8 8 N e e obviat s i quaeratur quomodo habitus practicus e s t subiective in intelle ctu contemplativo; practicum namque et activum circa habitum notant rationem activitatis. Nunc autem , et ex uni­ versalibus homo ad operandum dirigitur, et ex p articularibus; et idcirco habitus ex experimentalibus generatus , qui est in ratione particulari, dicitur practicu s, et habitus ex univer salibus generatus, qui e s t in intell ectu contemplativo. Habitum igitur primo modo practicum impossibile est poni in intellectu spe culativo; sed secundo modo sumptum poni necesse est, cum universalium con­ s i deratio pertineat ad ip sum . 4

3·4 C fr c. II luntina 111 40 116.

42 v.

l l· B Cfr c. I luntina VIII 1 rb.

5·6 Ib id. c. Ill edit. cit. 4 1 rb. et c. VII

3 0·33 Ibid.

5 sapieatir /et s apientia addidit s ed de levit n.

20

25

30

35

40

45

246

P. A UR EOLI, SCRIPTUM I c. Quod iste h abitus nobiUor e st quo cum que sp e culativo e t

quam e � set s i p oneretur sp eculativus.

5

10

15

20

25

J>

89 Tertia quoquc p ropositio est quod, non obstantc quod prac­ ticus ponatur, nobilior est quocumque habitu speculativo humanitus adinvento. Ille siquidem habitus qui habet obiectum nobilis­ simum et nobilissimum actum elicitum, et nobilissimum actum di­ rectum quern pro fine intendit , ille est nobilissimus; hoc saris pa­ tet ex I De Anima. Sed iste habitus habet obiectum nobilissimum, puta Deum; et habet nobilissimum actum elicitum, puta declarati• onem credibilium, et defensionem ac tuition-em eorum; habet etiam nobilissimum actum directum a se, quem pro fine intend.it; dirigit namque fidem, spem et diligere, et omne vivere virtuosum quo at­ tingitur Deus. Ergo, est nobilissimus habitus. 90 Est autem addendum ad istam propositionem quod est n� bilior quam si speculativus poneretur. Licet enim scientia specu­ lativa sit nobilior, pro eo quod est gratia sui quam scientia prac• tica, quae ordinatur ad operationes ignobiliores quam speculari, tamen si operationes fuerint digniores quam ipsum speculari , ha• bitus practicus nobilior erit. Sed constat quod Deum diligere , in Deum credere et sperare, nobilius est quam credibilia declarare. Ergo nobilior erit theologicus habitus si non sistat in solo de­ clarare tanquam speculativus, sed extendatur tanquam practicus dirigendo ad htiiusmodi actus. 9 1 Ex quibus potest patere quod moralis philoso phia est n� bilior quam geometria. Licet enim geometria speculativa sit et certiori modo procedat, nihilominus moralis est de meliori subiecto, puta de homine et actibus humanis. Et iterum, rectitudo electionis ad quam moralis ordinatur, cum in moribus non pensetur actus sed electio, ut dicitur in III E thicorum, haec quidem electio et rectitudo ipsius nobilior est quocumque speculari, quia est actus alti� ris potentiae, utpote voluntatis. Consimiliter igitur theologicus habitus est practicus in intellectu contemplativo existens, nobili­ or quocumque habitu speculativo acquisito, et quam si esset specu­ lativus. 5·8 Cfr c. I luntina VI 1 08 va .

28• 29 C ap. II l11nlina 111 16 11a.

PROOBMI UM SECT. 3

247

1. R e sponsio ad o bie cta.

I. [ R e spon s io ad p rima o bie cta ]. 92 Ad ea vero quac primitus in oppositum inducuntur dicen­ dum. A d primum quidem quod iste habitus sapientia est et in in­ telle� tu speculativo, et tamen est practicus; non quidem experi­ mentalis, qualis est prudentia et illi qui ponuntur in intellectu prac- 5 tico et ratione particulari, sed qualis est logica et moralis, et om­ nis universalis habitus qui dirigit in agenda, quos poni necesse est in parte animae contemplativa, ut patet VI E thicorum. 93 A d s e cundum dicendum quod iste habitus, non obstante hoc quod sit practicus, est nobilior quocumque acquisito, ut pa• 10 tuit in corpore quaestionis. 9 4 A d tertium dicendum quod illud speculari, ad quod iste habitus ordinatur, non est ab isto habitu elicitus sed directus , et idcirco est practicus. 2 Videsis s upra num •• 6· 8. 1 Re spons io/Solutio

n.

b·B Cfr c. I luntina Ill 4 0 va.

2. R esponsio ad s e cu�da o biecta. 95 Ad ea vero quae inducuntur secundo dicendum quod veri­ tatem quidem concludunt, nihilominus media non procedunt. A d p rim um enim dicendum, quod scirc operari non· est finis habitus practici, immo ipsum operari. Et quod inducitur de prudentia , di- 5 cendum est quod finis eius est operatio , non quidem exterior, sed electio voluntatis quam rf"ctam facit virtus, et quae est nobilior quam sit scire. Quod autem additur quod finis habitus debet esse operatio elicita per ilium , et in eadem potentia cum ilia, veritatem non habet; finis enim est causa extrinseca ad causatum. 10 96 Ad secundum dicendum quod virtutes per coniunctionem oeerum non habent quod sint fines; sed credere, diligere et sperare per se sumpt2 sufficiunt ut sint fines . 1 Vid e s i s supra num. 9• 1 0, 3 p ro ceduot/omoi addid. s ed delevit B.

P. A UREOLI, SCRJPTUM I

248

3. [ R e sponsio J a d tertia o bie cta.

97 Ad ea quae tertio inducuntur dic.cndum. A d primum quidem quod iste habitus , etsi se extendat ad ea quae considerant specu­ lativae et practicae scientiae humanitus adinventae, nihil ominus 5 non habet nisi rationem practici , cum finis eius non sit horum con• sideratio, sed fidei nutritio atque defensio fienda per i s ta. 98 Ad s e cundum dicendum quod iste habitus ordinat considera­ tionem de moribus et de credibilibus, non ad considerare p ro fine sed ad tutamfintum fidei, ut dictum e st prius. l Videsis supra num. 1 l• 1 2.

4. R esponsio ad quarta o bie cta.

Ad ea vero quae quarto loco inducuntur [dicendum J e s t. A d primum quidem quod, licet tractet de speculabilibu s e t agibili­ bus perfecte , non tamen finis e st sola consideratio, sed id quod 5 dictum est prius. 100 Ad s e cundum dicendum quod iste habitus non e s t proprie scientia quae est habitu s conclusionis adhae sivus , sed e st sa­ pientia, prout sapientia e st intellectus nobilis simorum natura; quo non obstante, adhuc e st practicus , ut dictum est in corpore quae sti10 onis. 99

1 Videsis supra n um. 13·14•

5 . R esponsio ad quinta o bie cta.

101

Ad ea vero quae quinto loco inducuntur dicendum e st. A d p rim um quidem quod ille habitus , cuius finis e st amare , utique practicus e st; immo et ille, cuiu s finis e st speculari, dum tamen 5 non sit ab ipso elicitus , sed directus. Et p er idem patet ad s e cun­ dum, nisi quod ibi assumitur unum falsum, scilicet quod caritas non s it nobilior, quamvis utilior intelle ctione; s ed de hoc alias erit senno. 1 V idesis s upra n um. 15·16■ 3 a ma re/•r- in inte,lin. addidit D • 2

P ROOEMIUM SE CT. 3

6.

249

Ad o hie cta in oppositum.

1 02

Ad ea vero quae in oppositum inducuntur dicendum. A d p rimum quidem quod iste habitus non est gratia sui, sed gratia actus fidei et virtutis. 1 03 A d s e cun dum dicendum quod falsum est, quoniam aliquis 5 habitus intellectualis naturaliter acquisitus, puta moralis, ordi­ netur ad dilectionem. V irtutes enim non sunt nisi amores, secundum A u g u s t i n u m ; et electiones habituales, secundum P h i 1 o s o p h u m . Moralis autem scientia ad electiones huiusmodi ordinatur, iuxta illud P h i I o s o p h i "Scrutamur ut boni ef- 10 ficiamur" . 1 Vi d e sis supra num. 1 7- 1 8-

7·8 L ib e r de mo,ibus E ccle s iae catbolicae 8-9 II Ethic.

et de rno,ibus Manic:baeo,um I c. XV 25 PL XXXII (edit. 1877) 1 3 2 2. 1 0- 1 1 Cfr X E thic. c. Ill ibid. 76 ,. c. I luntina Ill 9 va.

[S E C T /0 Q UA R T A ] A . [ Divisio T extus.

J

I "In quo maiorum " etc. Postquam M a g i s t e r c ausas apperuit susceptionis operis et respondit aemulis, hie loquitus 5 discipulis benevolis et sedulis. Et circa hoc quatuor facit. P rim o enim aperit libri auctoritatem dicens quod in hoc libro posita sunt dicta Sanctorum, exemplaria et eorum doctrina, et perraro sua sen­ tentia insonuit; et, sicubi insonuit, a paternis limitibus non dis­ cessit. Ex quo colligitur quantae auctoritatis sit liber iste. S e10 cundo ibi : "Non igitur de bet", aperit libri utilitatem dicens quod liber iste non debet videri superfluus, nee indocto nee pigro , quo­ niam multum est necessarius; continet namque " Patrum sententias" in uno "brevi volumine" , debitis testimoniis comprobatas, ita "ut non sit necesse quaerenti " dicta Sanctorum , "numerositatem li15 brorum evolvere " ; nam , id quod quaeritur sic , hie offertur absque labore. Tertio ibi: "In hoc autem tractatu " , M a g i s t e r ap­ perit suam humilitatem dicens, se desiderare in trac tatu praesenti non tam pium lectorem in bene dictis, quam ab omni invidia et mali­ tia "liberum correctorem " , sed detestatur veritatis contradictorem. 20 [ Quarto ibi: J "Ut autem quod quaeritur" etc. Hie autem lectio rerminetur. 2 L ibri IV Sent, 3

ab • In quo maiorum e xemp l a • u s qu e ad • • • • quot h abec

c ontrad ictore s "• 6 l ibro/in margine addidit D.

1 0- 1 1

l iber/ s ic D; l abor legit t um Pdrus

Lombardus, tum A ugus tin us ex quo L ombardus s umps it. didit D. 1 9 s ed/s e B .

15 h i e/in m arg ine ad-

B. Q uaestio Quarta: [ U trum habitus ex the ologico s tudio acquisitus sit unus vei p lure s. ] 2 E t quia M a g i s t e r hie a git de unitate sui brevis v o­ luminis, tot materi as et tot p atrum sententias complicantis, ideo 5 inquirendum occurrit utrum habitus ex studio theologico a c quisitus sit unus vel plures. 250

P ROO BMIUM SECT. 4

251

3 Libri I V Sent. I 3. 1·2 Utrum • • • plures/intervallum in B; addidi u Capitulis.

1.

[ Q uod s it u n u s e x ration e g en erali h a bitu s cuiu s li b e t. ]

3 E t v idetur quod sit unus in generali ratione cuiuslibet habi­ tus in anima existentis. O mnis enim forma existens in anima in simplici e t indivisibili essentia consistit. Non enim componitur ex partibus essentialibus, quae sunt materia et forma, cum accidens 5 sit simplex forma. Sed nee componitur ex partibus quantitativis, cum a ecidentia animae sunt pure spiritualia nee quanta, nee ex partibus potentialibus, ut de se patet. Sed habitus th eologicus est forma in anima existens. Igitur unus erit, sicut et omnis habitus. 4 Praeterea, maiorem unitatem habet aecidens animae quam 10 aecidens eorporale; sed albedo et aliae qualitates eorporeae sunt quaelibet simple x forma e t una. Ergo multo fortius habitus theolo­ gicus et omnis habitus animae erit unus. 5 Praeterea, non sunt maioris simplicitatis habitus existen­ tes in v oluntate, quam existentes in in telleetu; sed iustitia est 15 una simplex virtus, et sic de aliis habitibus qui sunt in voluntate subiective. Ergo scientia erit una simplex qualitas in intellectu; et p er consequens habitus theologicus unus erit. 1 Haec opinio ab ipso Petro Aureoli, videsis infra num. 2 5 , tribuitur Henrico G andavensi; quaere ibi fontem.

2.

Q uo d s i t unus ration e luminis .

6 Ulterius videtur quod habitus th eologicus sit unus propter unitatem luminis, in quo omnia quae considerat cognoscuntur. Illud enim dat rationem unitatis in habitu, quo solo posito ponitur uni­ tas habitus, et quo non posito unitas removetur. Sed de eodem 5 obieeto remota unitate luminis habentur plures habitus; nam sci• entia Beatorum, quae est de Deo et veritatibus divinis, est alia a scientia n ostra, quae est de eisdem pro eo quod lumen gloriae, in quo Beati eognoseunt, aliud est a lumine fidei aenigmatieo quo n os cognoscimus. Sed habitus theologicus proe edit in omnibus su- 10 is veritatibus, quantumeumque de diversis materiis, sub uno lumine

P. A UR EOLI, SCRIP TUM I

2 52

fidei aenigmatico et in lumine supernaturali. E rgo erit unus habitus, quantumcumque materiae diversen tur circa quas est. 7 Praeterea, wii tas in scientia sumitur ex unitate habitus 15 principiorum, qui quidem est "quasi lumen ", sicut exponunt aliqui illud III De Anima � lntellectus est habitus, ut lumen " de intel1 ectu principiorum. Sed theologia est unus habitus ratione fidei, quae ad omnia credibilia quae sunt de Deo et de h omine Christo, et de angelis et aliis creaturis unica se extendit. Ergo unitas est 20 in isto habitu ex lumine ut videtur. 8 Praeterea, illa, quae considerata sub diversis luminibus ad diversas spectant scientias, relata ad unum lumen sub uno ha­ bitu poterunt comprehen di . Sed creator et creatura, et materiae phy­ sicae cognitae sub d.iversis luminibus, pertinent ad diversas sci• 25 entias physicas, sicut patet. Ergo relatae ad unum lumen super• naturale fidei, poterunt sub uno habitu theologico comprehendi; et per consequens, iste habi tus unus est ex luminis unitate. 1 H aec op inio ab ip s o P e t ro Au.reoli trib ui t ur S. Thom a e ; v id e s i s i nfra n um. 5 8, et quaere ibi fonc em.

8- 9 Cfr I C o,. X I I I 1 2.

1 5- 16 C ap. III luntina V I

169 vb.

3. Quod sit unu s ra tion e m edii. 9 Ulterius videtur quod sit unus ratione medii. Ait enim P h i 1 o s o p h u s VI M e taphysicae quod distinctio scientiarum accipitur ex distinctione terminorum, e t definitionum rei scibilis. 5 Quia enim mathematicus in definiendo abstrahit a materia et sensi• bili bus, physicus autem in definitionibus ponit sensibilem materi­ am; idcirco sunt artifices distincti. Sed definitio est medium in demonstratione. Ergo unitas habitus sumitur ex medio probativo; et per consequens, theologia est unus habitus, quia innititur aucto10 ritati divinae, tanquam medio probativo. Praeterea, illud est principium distinguens scientias et omnem habitum, quod ducit habentem habitum in cognitionem obiec­ ti. Ex quo enim principia ducentia erunt alterius rationis, rationabi­ le est quod cognitiones sint alterius rationis, et per consequens 15 habitus cognitivi ; sed medium ducit habentem habitum in cognitio­ nem obiecti, cum per media cognoscatur obiectum. Ergo unitas et distinctio habitus ex medio sumetur. E t sic idem quod prius. 10

P R OO EMIUM SE CT. 4

253

1 1 Praeterea, quod terra sit rotunda est idem scibile cuius cognitio habita p er medium abstractum a materia, videlicet per ortum et occasum signorum, ad astrologum pertinet. Habita vero 20 per 'iequalem tendentiam partium terrae ad centrum ad naturalem spectat. Primo enim modo demonstrat P t o l o m a e u s in prima dictione Alm age sti, et secundo modo P h i l o s o p h u s in II Caeli e t mun di. Sed, hoc non esset, nisi astrologia et physica ex diversitate mediorum clistinguerentur. Ergo habitus unitatem sumit 25 ex medio et pluralitatem; et sic illud q:.iod supra. 1 E ad e m op inio e xpo nitur a P etro A ureol i i nfra num. 66, sed nome n auctor i s i n rubr i c a i b id e m dee s t; fors a n Op inio He,vaei . • • l egen dum e s t , ut in not u l a ibi­ dem dicitur. 3·4 Cfr c. I Iuntina VIII 68 v. 6 Cfr Aristot. II Phys ic. Summa 1 8- 20 et 2 2 Cl audius P toloma e u s Syntaxis Megiste seu II c. I luntina I V 2 6 ,. A lmag u tus. 20· 2 1 et 23·24 De ca elo I I Summa I V c. V II luntina V 77 va. 22 demonstr at/theologus addidit s ed de levit D (corruptio e s t vocab uli s e que n­ t is Tholomaeus , ut s crip s it B).

4 . Quod sit unu s ex ration e /ormali o bie cti.

1 2 Ulterius videtur quod sit unus propter unam rationem for­ malem obiecti. Ait enim P h i I o s o p h u s I P riorum quod sci­ entia una est unius generis subiecti partes et proprietates haben­ tis. Sed haec scientia habet unum obiectum formale , videlicet Deum; 5 quaecumque enim considerat, in quantum divina sunt considerat et intend.it. E rgo, erit habitus unus. 1 3 Praeterea, sicut se habet unitas ad potentiam, sic se v1detur habere ad habitum et scientiam. Sed unitas potentiae sumitur ex unitate formali obiecti. Non enim stella vel .homo, vel lapis et 10 alia obiecta materialia distinguunt visum, pro eo quod in omnia fertur sub unica ratione formali, quae est color vel lux. Ergo uni­ tas erit in habitu ex formali unitate obiecti. Et sic idem quod supra. 14 Praeterea, unitas definitionis et termini tribuit habitibus unitatem, u.t allegatum est supra in VI M e taphy sicae. Sed definitio 15 explicat rationem formalem obiecti. Ergo habitus habet unitatem ex ipsa; et per consequens ex hoc theologicus habitus erit unus. 1 H ae c op inio ab i p s o P etro A ureoli u i buitur D u ns Scoto ; v ide s i s infra num. 14- 1 5 V id e s is supra num. P oster. R e s ol. c. X X I luntina I 1 9 1 va. 3·4

69, c um notu l a. 3 e nim/ph addidit s ed de levit D.

9

P riorum/ /ege P os teriorum.

P. A UREOLI, SCRIP TUM I

254

5 . Q uo d s it unus ex con curs u o mn iu m is toru m.

1 5 Ulterius videtur quod habeat unitatem quia omnia ista con­ currunt. Illu d namque consurgi t ex concursu plurium circumstantia­ rum quod tollitur , una deficiente. Sed unitas habitus impeditur ex 5 alietate luminis, quantumcumque sit unum obiectum� vel unum me­ dium , ut patet de scientia nostra et scientia Beatorum, quae sunt

10

15

ambae de Deo. Et similiter impeditur ex alietate formalis ratio­ nis in obiecto, sicut patet in scientiis physicis, quae omnes ac­ quiruntur ex eodem lumine naturali intellectus agentis, nee tamen sunt unus habitus propter diversitatem obiectorum. Similiter etiam ex alietate medii impeditur. Ergo unitas habitus consurgit ex con­ cursu omnium istorum, et per consequens, theologia, cum habeat luminis unitatem et unum obiectum formale, quod est deitas, et unum medium probativum, quod est Dei auctoritas, maxime erit una. 1 6 Praeterea, A r i s t o t e I e s I P o s te rioru m videtur attribuere unitatem habitus obiecto; in V I vero M e taphy s i cae defi­ nitioni et medio. Sed hoc non esset verum, nisi quodlibet ex istis aliquid faceret ad unitatem habitus. Igitur illud quod prius. 1 H ae c op inio a b s que nomine e i u s a uc toris e t i a m i nfra num. 7 3 · 7 5 e xpo n itur 1 5· 1 6 I P o s te r. R e s olut. c. XXI luntina I 1 9 1 va. a b ipso P e tro A ureoli. 16- 1 7 VI M e tap hys icae Aristotel i s c . l l unt ina V III 6 8 ,a.

6.

Quo d s it unus p rop ter a s s is te nti am in divis ibilis o bi e cti ad q uam­

lib et s ui p artem.

17 Ulterius videtur quod sit maxime unus propter obiectum in­ divisibile assistens indivisibiliter cuilibet parti. Q uamvis enim 5 theologia si t tres habitus, scilicet scientia, fides et notitia eorum quae deducit lumine naturali, tamen ipsa habet in qualibet sui

10

parte Deum pro obiecto , qui summe est unus et summe, unice et indivisibiliter assistens. Sed quantumcumque in aliquo sint plures formae, illud poterit esse unum propter unam formam indivisibiliter assistentem, ut patet de homine qui magis unus est, quamvis in eo sint plures formae , quam sit lapis, propter unitatem rationalis animae cuilibet parti indivisibiliter assistentis. Ergo, theologia est maxime una.

P ROOEMIUM SECT. 4

255

18 Praeterea, superius dictum fuit quod ex pro ce ssu theolo­ gico quodam quidem generatur opinio , quodam vero sc ientia et ex 1 5 quodam alio fide s, e t ex quodam alio habitus non adhaesivus , sed declarativus tantum. Sed, isti habitu.s nullo alio modo pos sunt con­ currert. ad uni tatem theologiae , nisi quatenus omne s sunt de unico obiec to, quod e s t Deus. Ergo, theologia habet unitatem ex assis20 tentia obie cti indivisibilis ad quamlibet sui partem. 1 H ae c op inio ab ip s o P etro Aure o l i tr ibuitur H enrico Anglico, id e s t Henr ico d e H arc lay, u t v id e t ur; c fr i n fra n um. 6 3. 1 ad/in m argine addidit B .

1 4 V id e s i s s up r a , p . 1 5 8 s eq.

1 5 q u idem/quid a m B.

7. Quod n e e th eologia n e e aliquis aliu s habitus sit unus. 19 S ed in oppositum videtur quod nullus habitus intellectu­ alis sit unu s , e t per consequens nee theologia. Illud enim quod succ e s sive acquiritur, vide tur habere partem et partem, e t per con­ s equens non e ss e unum; sed theologia et omnis scientia acquiritur 5 successive , e t primo una pars , deinde alia. Ergo non videtur quod theologia aut aliqua scientia sit habitus unus . 20 Praeterea, scientia non e st aliud, nisi de terminata ordi­ natio intelligibilium specie rum. Non enim potes t poni, quod sit ha­ bilitas generata in intellectu possibili ad recipiendum species vel 10 actum intellige ndi, cum intellectus sit habilis simus , nee indigens alia dispositione a s e , respectu speciei v el actus; sed infra ean­ dem scientiam sunt multae s pecie s. Ergo habitus s cientificus non habet unitatem , cum species in inte llectu realiter distinguantur. 2 1 Praeterea, impos sibile e s t intellectum per unum indivisibile 1 5 a ssimilari pluribus alterius rationis. Sed per s cientiam assimilatur intellectus pluribu s scitis, quae sunt alterius rationis . Triangulus enim e t circulus et quadratus alterius rationis sunt, et tamen s pec­ tant ad eandem geometriam. Igitur videtur quod theologia nee aliqua 20 alia s cientia sit vere una. 1 H aec opi nio ab ip s o P e tro Aureoli tr ibuitur Duns S c ot o ; c fr infr a num. 2 9.

s.

In speciali p robatur de th eologia, quod non sit habitus unus.

22 Ulterius videtur in s peciali de habitu theologico quod non si t unus. Illa enim, quae in nulla ratione formali conveniunt, non

P. AUREOLI, SCR/P TUM I

2 56

possunt ad unum habitum pertinere. Sed Deus et creatura non ha5 bent aliquod commune univocum , nee participant aliquam unam rationem formalem; et ambo spectant ad istum habitum. Ergo n on potest e sse unus. 2 3 Praeterea, ille habitus, qui ita distincte tractat d e angelis, Deo et intelligentiis , sicut metaphysica, et de anima et h omine 10 aeque distincte vel distinctius quam universalis philosophia, non potest esse unus; alioquin, physica et metaphysica sunt unus habi­ tus, quod nullus ponit. Sed theologia tractat de Deo et intelligentiis multo excellentius quam metaphysica; tractat etiam ex quisitius de anima et homine quam physica; ergo non erit una. Et confirmatur 15 ex hoc quod dictum est in prima quaestione , quod aliquando acqui­ ritur ex studio theologiae habitus metaphysicae; et pariter dici potest de habitu physicae, ubi inquiritur de anima et homine , et materia prima et tempore. 1 H aec op inio ab ipso Petro Aureoli tribuitur Godefrido de F ontibus ; videsis 1 5 V idesis s upra p . 154 · 1 5 5, num. 77·79. infra n um. 7 6. 1 quod/non addidit s ed delevit D .

C. R esponsio ad quaes tion em. 24 Ad quaestionem istam respondendo hoc ordine procedetur : P rimo quidem de unitate habitus scientifici in communi opiniones doctorum ponentur, discurrendo per eas. Se cun do vero de hoc di5 cetur iuxta hoc, quod videtur dicendum. Tertio quoque de unitate theologiae specialiter inquiretur secundum opiniones doctorum. Quarto vero dicetur de hoc iuxta id, quod videtur verum. 6 specialiter/in

margine addidit

D.

1 . P rim us articulus. a. O pinio H enrici Q uolibeto IX quaestione I V. 25 Circa primum ergo considerandum est quod aliqui dicere vol uerunt scientiam, quae se extendit ad multas conclusiones ha5 bere unitatem cuiusdam rei indivisibilis existentis in intellectu · quae quidem generatur tota secundum essentiam e x prima demon-

P ROOEMIUM SE CT. 4

2 57

s tratione , qua acquiritur notiti a pri mae conclusionis ; ex alii s autem demonstrationibu s i ntenditur, non quod aliqua alia res acquira tur . Und e , s c ientia in primo gradu e s t re spectu conc lusioni s primae ;

in s e cundo vero e s t s ecundae con clusioni s ; et sic deinc eps . Sic-

ut enim

una potentia indivi sibilis s e pote s t extendere ad multa ,

10

1. t pate t de intellec tu , s ic et u nus habitu s inclivis ibili s exi s ten s extender e se p c terit , ut vide tur. H a e c autem positio fulciri pote s t

tri bu s rationibu s in argue ndo inducti s prim o loco. 26

Sed, i llis non ob stantibu s , nullatenus s tare pote s t. Habens

enim habitum, si non fuerit impeditu s , potest per ilium operari et

15

e l icere actum. Sed h abe ns primum gradum sc i entiae non pote s t e li­

c ere actum c ognitionis respectu c entesimae conclusion i s , quamvi s

po s si t resp e c tu primae v e l vige s imae. Ergo habens primum gradum

s c ien tiae , non habet totum habitum per e s s entiam omnium conclusi- 20 onum ; et per c onse quens , alia realitas re spicit aliam e t aliam c on­

c lus ionem in habitu scienti fico, ut v idetur. Nee val e t si dic atur

quod, quamvis s it idem p er es se ntiam , non tamen respicit conclu­

s ion e s diversas, nisi sub gradibus diversi s. Hoc siqui dem impos­

s ibil e e st, tum quia cum sint c ertae et finitae con clusione s, in 25

qualibet scientia oportebit gradus habitu s e s se sub certo numero

e t finito, quod e s s e non pote s t; nam sunt infiniti gradus in poten-

tia in qualibet forma i nten s a, alias inte ntio non esset motus unus c ontinuu s, c uius oppo situm vult

m e n t a to r

P h i l o s o p h u s

et

C o m-

i n V I Ph y si corum,· tum quia s ic pon entes, gradus 30

habi tu s ab invi cem non di s tinguuntur real iter; nam augmentum for­

m arum s it s ecundum e o s absque adventu alicuius re ali s ; impos­ s ibil e est autem quod intell e c tus po s si t agere nunc et ante non

poss et, nisi facta aliqua re ali mutatione in isto habitu, quo exit

in actum cogno s c en cli c onclus iones ; tum quia haben s habitum in 3 5

aliquo gradu , pote s t in aliquo gradu exire in operationem resp ectu

propri i obie cti . Si i gitur habi tu s cen tesimae conc lusionis e s t in

aliquo gradu in habe nte h abitum primae conclus ionis , cum i s ti

haoi tu s per s e s int omnino re aliter et e s s entiali ter idem , s equi tur

quod habitu atus in prima conclusione s tatim pos s it cognosc ere cen- 40

tes imam, c uiu s oppos itum e xperimur. 27

Praet erea, i ll i habi tus , qui habe nt di stinctas generatione s

e t distincta s corrup tion es , dis tinctas inte ntion e s et di s tincta s r e-

P. A UREOLI, S CRIP TUM I

2 58

mis sione s , sunt rc alit cr dis tincti e t c s s cntiali ter, non solum s i cut

45 gradus e s sentiac unius . Hoc patet quoniam si e s s ent s icu t gradus eiusdem habitus , h abere nt c andcm inte ntionem et idem augmcntum;

sed, habitu s dccem prim arum c onclus ionum potes t s eorsum gene­

rari e t in tcndi , abs que eo quod gencretur h abitu s cente simae aut

intendatur. M editans enim frequenter de con clu sionibus primi g eo-

50 metriae, non dubium quod inte ndit habitum continue re spec tu illa­

rum, nee propter hoc conclus ion e s quintidecimi li bri novit. E rg o habi tu s quantum cumque intensu s il larum c on clus ionum et i s tarum non fu it r ealiter i dem. 28

P raeterea, impossibile est h abitus opposito s s tare s imul.

45 S ed ignorantia di spositionis c onclusionis cente simae , i gn orantiam

dico qua cre ditor eius oppo situm e s s e verum, non i gn ora ntia ne­

gationi s quae est ne sci entia simplic iter , illa inquam ignorantia e s t habitu s contrarius e t corruptivus habitu s s cientifi ci eiusdem con­

clus ionis . E rgo illa ignorantia et ha ec s cien tia > impo s s ibile e st

(i()

quod s tent simul. Ce rtum e st autem quod i gnoranti a i s ta pote st

stare cum scientia primarum decem c onclusionum ; pos sibile e st

enim aliquem recte s entire de dec em c onclus ionibus alicuius s ci­

e ntiae , et errare circa centesimam. Ergo h abi tus decem et h ab i tu s c ente simae non sun t re aliter ide m. Et confirmatur quoniam form ae

65 contrariae

sunt impos sibile s in eodem, propter e s sentialcm re­

pugnantiam et oppositionem ; idcirco tota e s s entia h abitu s s cien­

tific i omnium conclus ionum repugnare t e rrori et ignorantiae omnium earum , si quaelibe t e s se t una re s indiv i sibil i s et simplex.

2 H e nricus Gand ave ns is Quodlib e ta Quodl. IX q. IV edit. Venetiis 1 6 1 3 ( i n ri u o b u s v ol . ) 11 7 7 r b seq. 1 3· 14 Cfr s upra n u m . 3-5. 2� 30 Ari s t oteles IV Phys ic. Sum m a IV c. IV luntina IV 1 34 rb,· Averroe s in te JCtu c itato, ibid. 134 va. 8 aliqua/in margine addidit B. 1 0 e� t/in margine addidit B. v ig inti B .

rt" s/aeneratur addidit s ed dele vit B. 1 4 inductis/o addidit s ed de l�vit B. 1 9 viges i m ae /

b . Op inio S coti. 29

Et proptere a alii dic ere voluerunt quod unitas h abitus s ci­

entifi ci e s t unitas cuiusdam generi s , quia quot sunt conclusion e s ,

tot oporte t ponere habitu s partiale s ; quia vero sunt de eade m m a-

5 teria, idcirco habent generis unitatem. Unde multa e par tiale s ph y-

P R OOBMIUM SECT. 4

259

sicae sunt in intellectu habenti scientiam naturalem; alium enim habitum habet talis de libro Ph y s icorum, et alium de libro Ca eli et mundi, et sic de aliis. Haec autem opinio fulciri potest rationibus tribus, arguendo in oppositum inductis . 30 Q uibus non obstantibus, minime stare potest. Si enim quot sunt cooclusiones in physica, tot sunt scientiae naturales, aut is­ tae physicae erunt distinctae specifice, ut habitus alterius rationis, et hoc esse non potest, quia cum conclusiones innumerabiles sint, nee adhuc in millesima parte inventae, sequitur quod scientiae physicae innumerabiles nobis deficiunt, quod non est rationabile poni; aut illae solum erunt numero differentes, et secundum hoc plures habitus eiusdem speciei erunt in eodem subiecto. Et iterum duo habitus eiusdem conclusionis, quorum unus fuit in intellec tu Aristotelis et alius in mente Platonis, erunt solo numero differen­ tes. C onstat autcm quod illi duo habitus conclusionis eiusdem maiorem habebant inter se convenientiam, quam habitus primae conclusionis cum habitu secundae. Igitur isti duo non possunt numero solo differre; sed nee poterant specie. Igitur non sunt habi­ tus partiales completi. 3 1 Praeterca, si sint plures habitus et completi, scientia physica in anima non edt nisi unus acervus ex istis habitibus aggre­ gatus, sicut ex omnibus scientiis, puta grammatica, logica et ma­ thematicis, sit unus acervus habituum et formarum in mente haben­ tis eas. Sc d physicam talem acervum esse irrationabile est et con­ tra P h i l o s o p h u m dicentem I P riorum quod una scientia est unius gcneris subiecti. Ergo huiusmodi physicae non sunt habitus perfecti. 32 Praeterea, sicut se habet forma in esse, sic se habet et in denominari subiectum; sed decem habitus decem conclusionum geo­ metriae denominat im perfecte habentem; non enim dicitur perfecte habituatus in geometria, qui non novit nisi decem conclusiones. E rgo habitus illarum decem non est perfectus habitus, nee pars glometriae praedicationem recipiens sicut individuum, vel species geometriae. E t confirmatur quia species praedicatur perfecte de individuo dicendo: Sortes est homo perfectus; et genus de specie: Homo enim est animal perfectum .

10

15

:l>

25

30

35

40

P. A UREOLI, SCRIPTUM I

260

3 3 Praeterea, s icut se habent conclusiones ad esse scibile, s ic se habent habitus earum ad esse scientiam; sed sic se habent conclusione s, quod sunt parte s unius scibilitatis integrae et per45 fectae, nee quaelibet earum est completa scibilita s. Ergo nee ha­ bitus eorundem erunt perfectae scientiae, sed partes s cientlae. 1 Ordinatio Prol . P ars V q. 1-2 edit. Vatic a n a I 163; cfr R e/)ortata Paris iensia 8- 9 Cfr s upra n u m. 1 9-2 1. 30-3 1 C fr P rol. q. I II edit. Vive s XXII 5 1- 5 2. potius I Pos ter. R e s olut. c. V luntina l 1 4 1 vb. 1 Scoti/opinio Scoti Scoti addidit B, ad complendam lin eam. 4 vero/non B. 26 ace rvus/ac tu s in textu s ed delecum, ace rv u s in margin e B. 28 ac ervu s/ut in notula praecedente. 29 acervum/actum in textu s ed de letum, acervum in margine B.

30 Priorum/lege P o steriorum.

c . Opinio B ernardi in impugnationibus H enrici Quolibeto IX

quaestione 4.

34 Et propterea alii dicere voluerunt quod s cientia non est una simplex forma indivis ibili s, nee tamen est quasi a cervus ex 5 habitibus specificis constitutus, sed habet partes ex quibus con­ stitui tur, quoniam scientia non est aliud quam ordinatio specierum exis tens in intellectu, secundum quam prompte intelligimus quando volumus. 35 Haec autem opinio, etsi aliquid veritatis attingat in hoc 10 quod dicit scientia m habere unitatem cuiusdam totius, in hoc ta­ men deficit quod ait scientiam non esse a liud, quam orclinationem specierum. Certum est enim quod habitus scientificus generatur ex actu intellectus di scursivo, cum acquiratur per demonstrationem; illud ergo quod derelinquitur ex hoc actu, aut est purus ordo im15 pres sus speciebus, aut sunt ipsae species, aut aliquid absolutum factum circa eas. Non potest autem poni quod ordo per istum actum s peciebus imprimatur immediate, ne relatio sit primus terminus productionis, contra P h i 1 o s o p h u m V Phy sicorum. Nee dici potest quod species imprimann1r, quia iam ante erant. Nee dici 20 potest quod aliud absolutum fiat circa species quod sit ratio fun­ dandi illum ordinem, cum in intellectu non ponatur aliud, nis i habi­ tus et actus. Ergo impossibile est poni quod ordo specierum for­ maliter s it scientia .

PROOEMIUM SECT. 4 36

26 1

Praeterea, habitus scientiae e st aliquid a bsolutum in ge­

nere qualitatis , etsi relationem includat ad actum et obiectum. Sed 25 ordo specierum nee e s t a liquid a bsolutum, nee re spectus ad actus et obiectum; s ed relatio unius speciei ad a lteram. Ergo ordo spe­

cierum non e s t ipse scientificus habitus. 37

Praeterea,

scientia e st habitus conclusionum, non prae­

mis sarum et principiorum, ut pate t I Posteriorum,· sed ordo spe- 30

cierum .re spicit non solam conclu sionem, sed totam demonstratio­

nem,

cum sit ordo maioris e xtremitati s ad medium et medii ad mi­

norem, et per consequens totius discursus . Ergo non erit habi tus s cientificus . 38

Praeterea , ordo cum s it relatio non pote s t e s s e principium 35

actu s intellig endi aut aJ icuius operationis ; s ed scientia est ac­ tus primus e t principium actus s ecundi , qui e st intelligere conclu­

s ionem; non igitur pote s t e s se ordo specierum. 39

Praeterea , s i scientia s it ordo specierum, aut e s t ordo s i­

tuali s , et hoc e s se non pote st, quia species non sunt situatae in 40

intell ectu , nee habent hie aut ibi , nee prius et posteriu s in situ;

a ut e rit ordo causalis qua s i una species e x a lia cause tur, e t hoc e s s e non po te s t, quia specie s s unt in intell ectu antequam habitus

s cientificus g enere tur, et iterum species causantur in intellectu

a phantasmate et inte llectu agente ; aut eri t ordo formalis qui una 45 s it apta nata pri us formare intellectum quam a lia, nee hoc e s s e po­

te s t, quia tune s tatim dum imprimuntur in intellectum de beret e s se

i ste ordo, et tamen non s catim habetur habitus scientificus ; aut

e rit ordo usua li s , ut scilicet intell ectu s sit de terminatus ad uten­ dum

quodam

ordine

specie maiori s

extremitati s ,

deinde medii , ,>

deinde minori s , deinde inhaerentiae maioris ad minorem; talis quippe determinatio intellectus , si ponitur ad i s tum ordinem, non erit

ex ips i s s pecie bus , sed ex aliquo determinativo facto in intellec-

tu, quo inclinetur a d istum ordinem utendi speciebus. lgitur habitus s cienti ficus non e st ordo. 4

55

1 Omnia fere opera Bernardi de Alvernia seu de Claromonte O. P. inedita

remanent. Sed Bcrnardum librum quemdam C ontra H enric um de Ganda v o scripsisse cons tat, cum opus in quatuor codice s manuscriptos a F. Stegmueller R ep ertorium C a mme ntario,um in Se ntentias Petri L omb ardi I 5 1 en umera tos exstat. Opinionem Henric i Gandavensis videsis supra, sub num. 3·5 et 2 5 -28. Iuntina

IV 99

,a.

29-30 Cfr c. VI

lu ntina

I 142

vb

et 143

17· 18 Cfr C ap. III ,b.

P. A UREOLI, SCRIPTUM I

262

4 1 poterius/ 4 acervus/ac tus in te:ctu s ed ddetum. in mm1ine ac ervus B. s cript,rimilus ed s D, ic ui/s q • B addi..!it lineas et/inter 5 4 B po st D " 2 I ? . B addidit margine a/in 46 ali s it quod.

d. Q uid s it h abitus s cien tificus form aliter e t s ecundum rem. 40

E st ergo sciendum quod scientia in a oima n ee est ipse

species; alias habens species triaoguli e t habere tres, statim seiret quod triangulus habet tres, quod non est verum ; n ee est ordo spe-

5 cierum, ut ex praedictis patet Nee est id quo intell ectus determi­ natur ad ute odum ordinate istis speci ebus, speciebus in quantum maioris propositionis et maioris et conclusionis, sive totius demon­

strationis. Id e nim quo determinatur ad hunc ordinem usualem est

memoria actus discursivi qui pra ecessit; ista namque memoria re-

10 ducit intelleetwn ad similem discursum et similem specierum usum,

qui fuit in principio dum cepit syllogizare et demonstrare. Certum

t.:st autem quod memorari non est scire nee memoria scie ntia , tum

quia memorari est actus reflexus, - memoramur enim nos audiviss e , vidisse

aut intellexisse , - scire autem immediate cadit super

1 5 obiectum : Non enim scimus nos intel lexisse quia hoc est, sed sci­

mus quia hoc est; tum quia m emorari cadi t super totum discursum syllogisticum: Recordamur namque de tota demonstratione ; certum

est autem , quod scire est tantum de conclusione. Et per idem patet

quod scientia non est habilitas qua intellecrus promptus sit ad de-

2{)

monstrandum et discernendum. 41

Quid ergo sit scientia in anima difficile est videre. Sed

dice ndum est quod actus ducunt in notitiam habitus; sunt autem in intellectum actus rationum diversarum. Est quidem unus simplex , qui cad.it super simplex obiectum absolute ; est vero a lius,

qui

25 ca �it super veritatem complexam tanquam super id quod et habe t rationem formalem qua notitiam ipsorum terminorum; et est alius,

qui cadit super veritatem complexam et habet rationem formale m,

qua aliam veritatem complexam. Unusquisque autem istorum trium

actuum est quidem simplex intellectio realite r et fonnaliter. Sed

30 prim us singularitur dicitur simplex et obiective , quia n on differt

in eo, id quod intelligit , ab illo quo intelligit. Secundus vero e t

tertius non sunt simplices obiective , quia alia e st veritas super

quam cadunt, et alia veritas qua super primam cadunt. Et potest

PROOEMIUM SECT. 4

263

illud declarari exemplo in voluntate , in qua est unus actus qui ap­ pellatur simplex volitio cade ns super finem, in quo non differt id quod appetitur, ab eo quo appetitur, quia finis desideratur per se; e t alius qui vocatur e lectio c adens super id quod e st ad finem , in quo e s t aliud quod appetitur, ab eo quo appetitur , quia ea quae sunt ad finem non appetuntur propter se, s ed propter finem , ut a­ mara potio propter sanitatem. Sicut igitur actus se cundus arguit in intelle ctu quemdam habitum, quo determinetur ad videndum veri­ tatem principii complexam ex terminis , - qui quidem est habitus principiorum, - sic tertius exigit habitum determinantem intellec­ tum ad veritatem conclusionis ex veritate principii, ut secundum· hoc s cientia sit aliquid, quo intelle ctus determinetur ad intellectionem simplicem , cadentem super veritatem aliquam propter aliam primam veritatem , aliud a demons tratione memoriter retenta inmansi­ vum in intellectu. 4 2 Ad cuius explanationem conditione s istae per ordinem probandae sunt. Prima quidem quod intellectio non cadit super veritatem conclusionis , nisi quatenus cadit super veritatem principii; quae sic patet: Sicut enim unumquodque se habet ad entitatem, sic s e habet ad veritatem et ad scibilitatem , s ecundum P h i I o s o p h u m II Metaphy si_cae. Sed e ntitas conclusionis non est ex se, s ed ex entitate principii, ut patet II Phy sicorum ubi dicitur quod, s i principium e st, conclusio est. Ergo veritas e t cognoscibilitas est in conclusione ex cognoscibilitate principii. Cum igitur unum­ quodque sic cognoscatur sicut aptum natum est, necce sse e st quod intellectus non cadat super veritatem conclusioni s , nisi quatenus cadit super veritatem principii . 43 P raeterea, sicut se habent fini s et ea quae sunt ad finem ad bonitatem et appetitum, sic se h abent principium et conclu sio ad v eritatem et intellectum, ut patet II P hysicorum; sed finis habet bonitatem a se super quam fertur appetitus ; ea vero quae sunt ad finem haben t bonitatem ex fine, et appetitus non fernir super ea, ntsi quatenus fertur super finem; alioquin, si feratur per s e , ha­ bebunt rationem finis ut patet I E thicorum. Ergo ne e conclusio habet veritatem, nisi ex veri tate principii; nee intellectus fertur super earn, nisi quatenus s uper veritatem principii ferebatur.

35

40

45

50

55

60

65

P. A UREOLI, SCRIPTUM I

264 70

44 t am

P raeterea, si intellec tus fertur per s e in veritatem reper-

in conclusione, aut c ognoscit illud e s s e per veritatem ex

terminis conclusioni s , aut ex copulatione terminorum, aut ex pon­ dere naturae suae; sed non ex tenninis , quia tune conclusio e s set principium; nee ex copulatione term inorum , quia non cognos citur 75 nis i e x tenninis ipsa copulatio; nee ex pondere naturae suae , tum quia intelle ctu s movetur ex obie cto, et ideo ve l te rmini vel c opul a vel aliquid aliud movebit intell ectum, quod hoc s i t verum ; tum quia nee ad c ognoscendum v eritatem principii movetur ex pondere potentiae , nisi ex termini s determinetur. Ergo impossibile est quod 80 ·feratur in v eritatem conclusionis , iudicando hoc e s s e verum, nisi ex aliqua caus a is tius veritatis existente extra c onclusion em ; il­ ia autem e s t veritas principii; quare , n e c es se e s t, ut non cadat intellectu s super v eritatem conclus ionis , ni si quatenus simul c a­ dit super veritatem prin cipii. E t confirmatur quoniam scire aliquid 85 non e s t ni si cognoscere quoniam hoc e st; a cognoscente autem quoniam hoc est consuetum est quaeri ; unde novit quod sic e st, ut innuatur quod scire non e st nisi ex causa, iuxta il lud P h i 1 o s o p h i I Posteriorum: Scire unumquodque opinamur cum c au­ s am c ognoscimus , quoniam sic e s t et quoniam contingit al ite r se 90 h abere . 45

Secunda v ero conditio e s t quod huiusmodi intellectio , ca­

dens super utramque veritatem, e s t unica e t simplex. Si enim ilia e adem intellectio numerali s , quae cadit sup er v eritatem conclusi­ onis , non cadere t super veritatem principii, tune inveniret intel95 l ectus veritatem ex se in illa, quia imposs ibile est intell e c tionem ad aliquid terminari preci se , quin sit in illo veritas praecise. Sed probatum est quod in conclusione non est veritas per s e et prae­ c is� , se d ut e s t iuncta veritati principii, s icut bonitas

et appeti­

bilitas non e s t in potione amara, nisi quatenus copulatur c um s ani100 tate per modum inducentis eam . Ergo non in aliquo a ctu fertur in­ te 11 ectu s in veritate concl us ionis , quin e odem fe ratur in veritatem principii . 46

Praetere a, ille ac tus quo cognoscitur quod hoc est propter

hoc , vel quod hoc e st causa quod ins it hoc , tran sit simul sup er 105 u trumque, super illud s ci li c e t quod e s t cau s a , et cuiu s e s t c ausa.

PROOEMIUM SECT. 4

265

Sed actus qui e s t scir e , est nos se quod hoc est propter hoc , vel quod hoc s it causa quod sit hoc, ut patet per definitionem quam ponit P h i I o s o p h u s de scire I Phy sicorum et I Posteriorum; et p atet etiam quoniam nos se quod hoc est simplicite r et ex se non est scire, sed principium intelligere . E rgo actus sciendi simul transit super veritatem principii e t cooclusionis. 47 Praeterea, hoc e s t scire in intellectu quod eligere in vo­ luntate , s icut intelligere principia in intellectu est hoc , quod v elle finem in appetitu; hoc patet II Physicorum. Sed actus e lectionis s implex cad.it super id quod est ad finem , propter finem , et super utrumque simul. E rgo et scire cadit simul super utramque veritatem principii et conclusionis. Et confirmatur quia formalis ratio boni­ tatis , in eo quod est ad finem, est bonitas finis , ut sic id, quod e s t ad finem , sit tantum m aterialiter volitum ; et consimiliter for­ m alis causa, quod c onclusio sit, e s t entitas principii , ut entitas conclusionis materialiter sit cognita, propter hoc quod principium e s t, cuius e ntitas e st formaliter cognita; obiectum autem materiale e t formale non numerant actum, immo unico simplici attinguntur. Nee valet si di catut quod hoc veritatem habet in scientia propter quid, ubi prfocipium est causa conclusionis. Hoc siquidem non valet, quia in omni sci�ntifica cognitione sci tur , quod principium est causa quod conclusio sit, non accipiendo e ss e reale e t secundario adiacens_, sed e ss e verum et in anima, quod est tertio adiacens et

no

115

m

125

copula. 48 Tertia quoque conditio est quod in intellectu e s t aliquid, 130 quo determinatur ad istam conclusionem, quae sic patet: Ad quem­ cumque e tenim actum determinatione indiget intellectus , re spec tu cuius pote st recte et erronee se habere; sed respectu veritatis con­ clusionis sic cognoscendae pote s t errare intellectus, ut patet in errantibus e t deceptis. E rgo necesse e st ponere aliquid determi- 135 n ans intellectum ad huiusmodi actum re ctum. 49 P raeterea, sicut se habet voluntas ad eligere , sic intel­ l ec tus ad huiusmodi scire; sed voluntas indiget aliquo inclinan­ te ipsam ad rectam el ectionem, ut P h i 1 o s o p h u s elicit in VI E th icorum. Ergo, intellectus similiter indigebit. 50 Quarta vero conditio e st quod illud tale est aliud a de­ monstratione memoriter retenta. Constat enim quod demons tratio

140

266

145

150

155

18>

U5

170

175

P. A UREOLI, SCRIPTUM I

cogit et determinat intellectum ad huiusmodi actum in fine deducti• onis. Impossibile est enim intellectum cognoscere veritatem maioris propositionis quae est principium, et copulationem minoris propo­ sitionis ad earn, quin statim circa conclusionem eliciat actum trans­ euntem super principium simul et conclusionem, immo super ipsam propter principium. Constat ergo quod demonstratio ad hunc actum determinat intellectum, et ideo dicitur syllogismus 'apodicticon', id est 'faciens scire'; I Posterioru m. Sed quod ex demonstratio­ ne aliquis habitus relinquitur, quo intellectus habituatus sit re s­ pectu talis actus, potest rationibus evidentibus declarari. C on­ stat enim quod omnis actus generat habitum conformem in potentia, secundum P h i 1 o s o p h u m II E thicoru m. Ex frequenti enim citharizare efficitur quis cithareda. Ergo non apparet quin iste actus aliquam inclinationem in intellectu et habitum derelinquat respectu sui. 5 1 Praeterea, voluntas est [magis J libera quam intellectus; s ed non semper movetur ad eligere ex appetitu finis e t discursu consilii, ac applicatione eius, quod est ad finem, ad ipsum finem; immo movetur subito et repente, absque consilio et discursu, ex habitibus elicitis, secundum P h i 1 o s o p h u m dicentem Ill E thi coru m quod virtus maxime apparet in repentinis actibus. Ergo et intellectus non semper determinatur ad intellectionem cadentem super veritatem conclusionis et principii, ex discursu syllogistico et demons.tratione, immo ex habitu. 52 Praeterea, experimur aliquando videre veritatem conclusi­ onis, ex relucentia veritatis principii, absque hoc quod praecli s­ curramus syllogistice, aut praedemonstremus in mente; et hoc max:ime experiuntur habituati in scientiis. Uode et in artibus apparet quo � sumuntur conclusiones operationum sine deliberatione a bene habituatis, iuxta illud II P bysicoru m : "Ars non deliberat". Sed tal is actus non apparet in intellectu habituati, si semper determinare­ tur ex demonstration e memoriter retenta, et non ex habitu. Ergo habitus alius est in eis. 53 Ulti ma vero conditio est quod illud tale est mansivum et permanens; ita enim dicit P h i 1 o s o p h u s VI Eth i coru m quod scientia est habitus mansivus et veridicus; et libro P ra e dica men•

267

P ROOEMIUM SECT. 4

torum quod scientia est habitus de difficili mobilis. E t sic patet

tota notificatio habitus scientifici superius introducta.

180

52•54 Cfr c. I luntina VIII 14 vb. 5 S- 56 Cfr Summam I c. II Iuntina IV 23 va e t Summam Ill c. I ibid. 3 0 rb. 62-63 Ut in ootula prae cedente. 63- 67 Cap, V II luntina Ill 4 rb. 87•90 Cfr c. I luntina I 1 2 8 ,a et 1 2 9 rb. 1 06- 1 08 Aristoteles I Phys ic. c. I luntina IV 4 ra; I Pos ter. Ruolut. luntina I 1 2 8 ,a. 1 1 3· 1 491 14 Summa Ill c. IV Irmtina IV 3 9 va. 1 38- 14 0 C. II luntina III 40 vb. 1 62-1 63 C ap. 1'0 C. II lunti11a I 1 3 0 vb. 153- 1 54 Cap. I luntina III 9 v. 172 Summa Ill c. III luntina IV 38 vb. VIII lununa Ill 2 1 ra. 1 77- 1 78 C fr c. Ul llllltina Ill 4 1 rb. 1 78· 179 Tract. II c. IV luntina I 21 va. 1 79- 1 80 Videsis s upra, oum. 4 1, 79 ter miois/termioetur addidit sed delevit D. 9 1 vero/in margine addidit B. 1 18 ut/ B 2,· e t D l" 1 68 quod/non addit D. 1 76 tal e/in margine addidit D. mansivum/inm ans ivum t,rimitus scrit, s it B .

2. S e cundus articulus, quid tenendum sit de unitate habitus s cien­ tifici iuxta illud quod videtur. 54

Nunc dicendum [est ] quod videtur de habitus scientifici

unitate numerali, sub tribus propositionibus.

Prima quidem quod

uoitas huiusmodi est cuiusdam totalitatis. Sciendum est enim quod 5

habitum esse unum intelligi potest quadrupliciter. Primo quidem

quod unus sit unitate simplicitatis et inclividualitatis; et sic est impossibile esse unum, ut probatum est contra primos opinante-s.

Secundo ut sit unus· unitate continuitatis, sicut albedo habens

multas parte s in potentia est una forma continua; nee sic etiam 10 est possibile, cum nulla formae quae continua sit et quanta pos-

sit esse subiective in intell ectu. Tertio quoque ut sit unus unitate

cuiusdam actui, eo modo quo habitus grammaticae et logicae et

g eomc triae in eadem anima aggregantur, et multi lapi des in cumulo uno, et sic scientia esset una, si quaelibet conclusio haberet habi-

tum proprium et perfectum; quod impossi bile fore supra probatum

15

est. Quarto vero, ut sit unus unitate cuiusdam totalitatis, sicut in

corporalibus domus est una ratione unius formae, et figura com­

posita ex pluribus lineis tst una ratione formae totalis ex illis

l meis re sultantis ; et hoc modo habitus scientificus in anima obti- 20 net unitatem. 55

S e cunda propos itio est quod scientia proprie et improprie

sumi potest. Cum enim in i ntel lectu scientis memoria demonstrati­

oois, ex qua cognitio conclusfonis causata est in mente, et sic

268

P. A UREOLI, SCRIP TUM I

25 habitus congregativus conclusionis, cuius actus est scire et intel­ ligere veritatem conclusionis ex veritate et entitate principii, ut iam exstitit declaratum. Secundum quidem proprie , primum vero large scientia dici potest. Demonstrationes namque memoriter re­ tentae totius unius scientiae, ut puta geometriae, communi nomine 30 et improprio dicitur scientia. Clarum enim est quod non est sci­ entia proprie dicta, cum non sit habitus conclusionis, sed totius deductionis ; ne e gertere tur ex demonstratione , sed sit ipsa de­ monstratio memoriter retenta. Loquendo ergo hoc modo de scientia, dici po test quod ha bet unitatem cuiusdam ordinis et totius, sicut 35 oratio vel syllogismus, cum non sit aliud quam species maioris extremi tatis et medii et copulae utriusque , necnon et minoris ex­ tremitatis et copulae ipsius cum medio; et demum , copulae maioris extremitatis cum minori in intellectu teoaciter remanentes; ex spe­ cie bus enim istorum habens eas, potest cum vult in demonstrationi40 bus actualem memoriam devenire. 56 Tertia vero propositio est quod scientia proprie dicta, quae non est aliud quam habitus cognitivus omnium conclusionum unius scientiae, cuius quidem habitus actus sunt intellectiones super veritates conclusionum omnium transeuntes. Haec quidem scientia 45 unitatem habet, non simplicitatis et indivisibilitatis omnimodae , sed cuiusdam totalitatis et unius formae. Est autem ilia forma connexio omnium partialium habituum , vel secundum longum , vel secundum [latum ] ; sicut enim die it P h i I o s o p h u s I P os• teriorum, demonstration es densantur dupliciter , uno modo in post 50 assumendo, ut cum ex una conclusione infertur alia demonstrative; et istarum conclusionum connexio est secundum longum; quae qui­ dem connexio locum habet in passionibus ordinatis, secwidum me­ diat_ionem et immediationem ad primum subiectum. Alio modo den­ santur secundum latum, ut cum ex eodem medio plures passiones 55 concluduntur de subiecto, non ad invicem ordinatae. lstae quidem conclusiones sunt secundum latum connexae. Quia ergo habitus coaptantur conclusionibus cognitis , universitas habituum quibus conclusiones huiusmodi cognoscuntur connexa erit in se, vel se­ cundum longum et post sumptionem , vel secundum latum e t con60 catenationem ad idem medium. Est autem haec connexio, non ordi-

P ROOEMIUM SECT. 4

269

nis c uiusdam, sed p erfectibilis et perfectionis . Secundus enim per• ficitur per primum, et e converso; nam cognitio s ecundae con clusi­ onis e st per primam , et• iterum prima perfectius cognoscitur, viso quomodo ex ca sequitur s ecunda. Duae etiam, ex eodem medio reductae, perficiunt se invicem; viso enim, quod ex medio sequi- 65 tur una conclusio, medium illud perfe ctius cognoscitur; medio autem perfectius cognito, nece sse est reliqua perfectius cognos catur. E rgo secundum hoc , omnes istae conclusiones in cognoscendo erunt conc atenatae , ut quasi habeant rationem unius integri cog• nosc ibilis e t totalis ; er per con sequens h abitus e arundem habebunt 70 rationem unius totalis h abitus c ognitiyi. S 7 Quod autem haec unitas sufficiat pro h abitu scientiali, pa­ tet ex duobus. Primo quidem quia e st unitas formalis ; sic-qt enim ratione unionis maioris extremitatis et minori s in medio, syllogis­ mus e st unus unitate formali , sic, ratione istius ordinis perfec- 7'5 tivi e t unionis cognoscitivae , s cientia una erit unit ate formali. Secundo vero, quia tali posita unitate, salvantur omnia quae de scie ntia dicuntur, quia et apparet quomodo stat error conclusioni s c entesimae cum scientia primae, et quomodo s ucces sive acquira­ tur scientia; et quomodo non sunt tot scientiae naturales , quot 80 sunt conclusiones cognos cibiles per eandem; et quomodo habens notiti am I libri Physicorum non dicitur perfectus physicus , sed im­ p erfec tus , quoniam o mne s conclusione s naturales scientiae habent rationem unius p erfecti cognoscibilis, et illuminant se mutuo, de­ c larant et innuant, iuxta illud P h i I o s o p h i I E thicorum: 85 "Unusquis que bene iudicat quae novit, et horum e s t bonus iudex" ; cuius intellectus e s t quod unusquisque bene iudicat in materia, in qua nutritus e s t et notu s , etiam de conclusionibus quae noviter proponuntur, ut iurista de casibus ; et sic de aliis artificibus. Sic igitur patet qualis e st habituum unitas naturalis, quia unitas cuius- 90 dam unius luminis e t perfecti, et integri cognos c1tivi . De unitate autem specifics e t formali in articulo 4 dicetur. 48·-69 C ap . �X luntina I 1 5 0vb seq. 85·86 Cap. III luntina III l vb. 91·92 Cfr i nfra num. 82 seq. 39-40 in demonstratiooibus/in mtirg ine addidit B. 20 ohtinet/optinet B. 54 latum/l atus B . eodem/ 46 et/unis vel uius addidit s et/ delevit B. 56 latum/l atus n. 5 9 latum/latus n. in margine addidit B.

P. A UREOLI, SCRIPTUM I

270 3. T ertius articulus. a. Opinio tertio. 5

10

15

20

25

30

35

Thomae P arte p rima,

quaes tione prima, articulo

5 8 Circa tertium ergo considerandum e st quod aliqui dicere voluerunt theologiam es se habitum unum, pro eo quod ad omnia quae considerat se extendit, in quantum sunt divinitus revelabilia; prop­ ter quod, angelus et homo, Deus et creatura, et quaecumque alia cadunt sub ipsius consideratione, quanturn cumque diversa sint n on tollunt eius unitatem, qu1a omnia in h oc conveniunt quod sunt a Deo revelabilia; et sic de eis tractat theologia . Et, quia divina re­ velatio se habet per modum luminis in hac scientia, s equitur quod ex l urn ini s unitate theologia sit una. Haec autem opinio potest ra­ tionibus tribus fulciri, superius in arguendo secundo loco inductis. 59 Quibus non obstantibus, mini.me stare potest. Sicut enim se habet divina revelatio et illustratio ad revelata et cognita per revelationem, sic se habet intellectus agentis illuminatio et illus­ tratio ad ea, quae cognoscuntur per ipsius illuminationem. Sed cognita per illustrationem luminis intellectu s pertinent ad diver­ sas scientias philosophicas e t humanitus adinventas, quantumcumque non cognoscantur, nisi ut revelata et habita ex intellectus illustratione. Ergo et ea quae per divinam revelationem cognita sunt, ad plures diversas scientias potuerunt pertinere, quantum­ cumque non cognoscantur nisi quatenus revelata. 60 Praeterea, isti dicunt quod obiecta materialia non distinguunt habitum, dum tamen formali s ratio eadem sit; et addunt quod, quia omnia considerata in theologia considerantur in quantum divi­ nitus revelabilia, idcirco theologia est una. Ex quo apparet, quod e s s � revelabile est formalis ratio obiectiva in subiecto theologiae. Quod quidem stare non potest, secundum eorum dicta. Unius enim scientiae est unum formale obiectum, et sub una ratione formali; s ed secundum eos Deus sub ratione deitatis e st subiectum theo­ logiae; ratio autem deitatis et ratio revelabilis n on sunt idem, cum revelabile sit relatio, deitas autem est quid abs olutum. Ergo im­ possibile est quod es se revelabile sit formalis ratio obiectiva in theologia, cuius oppositum ipsi dicunt. Unde n on apparet quin i s ta duo repugnent, videlicet quod Deus sit subiectum theologiae in

PROOEMIUM SE CT. 4

27 1

quantum Deus et quod esse revelabile sit formalis ratio obiectiva. Igitur non est una theologia, quia omnia consideret in quantum sunt divinitus revelata. '5 1 P raeterea, possibile est aliquem scire geometricalia et 40 philosophica ac moralia, in quantum divinitus revelata, ut si cui Deus infunderet scientias istas, sicut forsitan Salomoni infudit. s�d talis h aberet plures scientias et plures habitus, non obstante quod omnia cognosceret quatenus divinitus revelaia. Ergo pari ratione in theologia plures habitus possunt esse, non obstante 45 ratione eorum. 62 Praeterea, Deus in revelando theologia [m ] se habuit per modum praecipui doctoris. Sed ab eodem doctore potest homo plures scientias acquirere et plures habitus, non obstante quod semper maneat doctor idem . Ergo theologia poterit esse plures habitus, ,> esto quod consideret divinitus revelata. 1 2· 13 Cfr supra 1 Summa Tbe ologica I q. I a. 3 edit Leonina IV p. 1 1- 1 2. nwn. 6-8.

35 ipsi/ipsum B.

b. Opinio H e nrici A nglici in primo s uo, quae s tion e 3. 63 Et propter hoc· dixerunt alii quod lumen sive evidentia cau­ sat utique habitus unitatem; sed habituum quidam sunt qui eviden­ tiam suam trahunt ex obiecto; nam conclusio habet evidentiam ex principiis, et principia ex terminis, et terminorum alter, scilicet 5 praedicatum cum sit propria passio habet evidentiam ex altero, scilicet ex subiecto; et per consequens totus habitus evidentiam habet ab eo. Q uidam vero alii sunt, qui non habent evidentiam ex obiecto , sed tantum ex auctoritate dicentis, sicut patet de fide. Primi itaque habitus distinguuntur ex obiecto , alii vero ex auc- 10 toritate et evidentia quam trahunt a revelante; et ideo , fides est unus habitus, quamvis credibilia sint diversa. Quia igitur theolo­ gi! est de istis habitibus, qui non trahunt evidentiam ab obiecto sed ex auctoritate Dei revelantis, idcirco a revelatione et lumine 15 trahit unitatem. Sed haec positio stare non potest. Habitus namque theolo­ 64 gicus non est habitus adhaesivus , sed declarativus, ut supra pro-

P. A UREOLI, SCRIPTUM I

27 2

batum e st; c laritatem autem e t evidentiam, quam dat ill e habitus, trah it ex propositionibus probabilibus , et s olu tion e dubiorum, et 20 expositione te rminorum . Sed talis evidentia e st ex p uri s naturali­ bus et non ex auctoritate dicenti s . Ergo h abitus theologicus non habet evidentiam ex auctoritate dic enti s .

65

P raeterea, ille ha bitus, qui supponit evidenti am trac tam

ab auctoritate , quae quidem evidentia non est aliud quam adhae s io 25 e t conatur ad quandam aliarn evidentiam ampliorem , ill e quidem h abitu s non trahit evidentiam a dicente; sed habitus theologicu s supponit adhae sionem fidei resp ectu credibilium propter auctori­ tatem Dei, et conatur ad intellectum et aliqualem evide nti am eorun­ dem. E rgo habitu s theologicus non e s t ex illis , qui trahunt evi30 dentiam ex auctoritate docentis ; et per con s e quen s , nee unitatem habet ex unitate Dei revelantis , quamvis £ide s habe at pro eo quod e st habitus adhae sivus. 1 Id est H e nricus de H arclay ; videsis sup ra n um. 1 7- 1 8.

c . Opinio dicentium quod th eolo gia h abet unitatem e x m edio.

66 E t ideo v isum e s t alii s quod ratio unitatis in s c ie ntia tra­ hi tur ex nnitate medii probativi ; et qui a per au ctoritatem div inam et veritatem primam omnia theologica probantur, idcirco pote st 5 poni habitus unu s . Hae c autem positio fulci ri potest tribus rationi­ bus , tertio loco in arguendo inducti s . 6 7 Quibus non obs tantibu s, s tare non po test. Certum e st enim quod demon stratio ' quia ' et 'propter quid' non procedunt per m edium uniforme, ut patet I Posteriorum. Sed conclusio nota per demons tr a10 tionem 'quia' et ' propter quid' pot est ad eundem habi tum scientifi­ cum p ertinere . A s trologus enim s cit quia e clip s i s lunae erit et prop­ ter quid erit, quia propter interpositionem terrae inter solem e t lu­ nam . Ergo habitu s poterit e s s e unus, l ic e t media diversentur. Ne e v ale t si dicatur quod scientia ' quia' et 'propter quid' s ecundum 15 P h i l o s o p h u m

I Posteriorum s unt s cientiae div ersae. Hoc

n empe v erum est quod sunt diversae noti tiae p artiale s , s ed quin pos sint e s se parte s unius habirus s cientifici tali unitate , qua s u­

perius dictum est, non est v erum.

PROOEMIUM SECT. 4

27 3

68 Praeterea, physicus demonstrat per omnes causas, ut pa• t et II Phy sicorum. Sed demonstrationes per causas quatuor su- 20 munt media alterius rationis, cum causae sint alterius rationis. Unde H Pos teriorum ponuntur quatuor modi demonstrandi, se cun­ dum genera causarum. Ergo identitas habitus stare potest cum di­ versitate mediorum. Et confirmatur quia P h i I o s o p h u s III M etap hysicae quaerit bane quaestionem: Utrum omnia genera cau- 25 sarum pert in eant ad eandem scientiam. Et dicit quod sic, ubi dicit C o m m e n t a t o r quod non invenitur, nisi in scientia naturali tantum, quod aliqua det omnes quatuor causas. 1 Loco dicentium codex noster intervallum habet; forsan legendum est Opinio H ervaei • • • ; videsis Hervaei Defensa doctrinae Fratr is Thomae Pars I art. 14 edit Krebs 65. 5-6 Cfr supra, num. 9- 1 1. 14· 1 5 Cfr exempli gratia luntina

I 143 vb- 144

I 1 98 r b.

ra,

1 5 2 ,. 24·26

19-20 Cfr c. I I untina IV 23 ,. Ill Metapby sicae Summa II textum praecedentem ibid. 20 ,b.

Aristot.

2 6- 28 Cfr commentarium in

c.

21·23 Cap. I I untina I luntina VIII 19 ,b.

I dicentium/addidi pos t codices ,e centio,es; B inte,vallum babet. s ic in ma,gine B; in textu, s e d deletum, sit.

1 1 scit/

d. O p inio S coti quod th eolo gia trahit unitatem ex ration e for• mali obie c ti. D e h o c in prologo, q. 3 .

69 Propterea dixerunt alii quod scientiae unitas sumitur ex obiecto formali; obie ctum autem formale istius habitus habet sum­ mam unitatem. Et haec opinio fulciri potest tribus rationibus, quarto 5 loco arguendo superius inductis. 70 Quibus non obstantibus, non suffid t istud dictum. Si enim unitas rationis sufficit ad causandam unitatem in scientifico ha­ bitu , aut haec unitas est specifica, aut generis subalterni, aut generis generalissimi, aut ipsius entis. Sed ilia unitas rationis 10 form alis, quae facit unum habitu m, non est unitas specifica, quoniam tune tot essent scientiae, quot species specialissimae . Nee est generis subalterni, quia pari modo tot essent scientiae, quot g enera subalterna. N ee generis generalissimi, quia tune essent t� tu m dee em scientiae, iuxta denarium praedicamentorum. N ec 15 i psius entis, quia tune tantum esset una scientia, maxime si ens sit unius rationis. Ergo obiectum ex hoc, quod est unius rationis, non tribuit habitui unitatem.

P. A UREOLI, SCRIPTUM I

274

20

25

7 1 Praeterea, sicut habitus refertur ad obiectum, sic et potentia. Sed duae potentiae possunt ferri super idem obiectum et sub eadem ratione, secundum sic ponentes; et secundum omnimo­ dam veritatem, ut sensus communis et visus super colorem, et in­ tellectus et voluntas super rationem boni. Ergo duo habitus ferri poterunt super idem obiectum et sub eadem ratione. 7 2 P raeterea, opinio et scientia sunt habitus diversi. Sed possunt esse de eodem et sub eadem ratione. Igitur id quod prius. 1-2 Ordinatio Pars I ll q. 3 edit. V aticaoa I 96- 98. 1 0 geoera lissimi/specia lissi mi B.

5- 6 Cfr supra oum. 12- 14.

e. Opinio quod ex con curs u omnium trah it u nitate m.

73 Et ideo alii dicere voluerunt quod tam obiectum formale, quam mediwn , quam idem lumen exigitur ad habitus unitatem; et, quia theologia habet haec tria, idcirco est summe una. Haec autem 5 opinio fulciri potest duabus rationibus, quinto loco arguendo in­ ductis superius. 7 4 Quae quidem stare non potest, quia mediis variatis potest habitus unus et uniformis manere, ut inductum est supra de scientia naturali, quae demonstrat per omnes causas, et de scientia quae 10 dicit 'quia' et 'propter quid' de eodem. 75 Praeterea, in habentibus ordinem primum videtur esse cau­ sa. Sed lumen, medium et formalis ratio obiecti sunt invicem ordi­ nata. Ex formali enim ratione obiecti oritur unitas defini tionis et medii, et ex medio oritur evidentia et lumen. Ergo , quamvis ista 15 concurrant ad unitatem scientiae, aliquod tamen videtur habere prioritatem in causando. 1 Auctorem exponentem haoc opini one m non inveni.

4-6 Cfr supra num.

15- 161

£. Opinio Godefridi XIII Quolibe to, qu ae s t. 1, quod s it h abitus p lure s.

7 6 Quapropter alii, unitatem habitus theologici simpliciter negantes, dixerunt quod non est una simpliciter pro eo, quod est 5 de operabilibus aeque perfecta sicut moralis humanitus adinventa,

PROOEMIUM S ECT. 4

27 5

e t de speculabilibu s aeque perfecta sicut metaphysica; et per con­ sequens sunt duo h abitus , unus practicus , aliu s speculativus. Ha­ b ent tamen inter s e connexionem maiorem , quam metaphysica et moralis , propter beatitudinem ad quam , tanquam ad finem proximum, ordinantur. M oralis autem et metaphy sica non ordinantur ad unum communem finem extra se, quamvis moralis ad me taphysicam ordi­ netur. Haec autem opinio fulciri potest rationibus duabus secundo loco inductis, ad oppositum arguendo. 77 Quibus non obstantibus , multum e st irrationalis ut vide­ tur. Constat enim quod nulla inordinatio aut Deo aut huic scientiae dari debet. Sed si e s s ent duo habitus et Deus earn inordinatissime tradidisset, quoniam infra parvam distantiam tractat de moribus et de speculabilibus simul, et ipsa esset ubique intricata et involuta, cum fere in quolibet capitulo et qualibet particula duo habitus ad invicem complecterentur et convolverentur, spe culative videlicet e t morali s. Ergo non e st duo habitus aliquo modo. 78 P raeterea, theologia aggregata ex istis duabus h abitibus, a ut erit una, quia in eodem volumine alligata e t sic non erit magis una quam liber A v i c e n n a e in cuius exordio ponit logicam, deinde naturale m scientiam, consequenter subiunxit geometriam abbreviando librum E le.m entorum E u c l i d i s , deinde posuit ab­ breviationem A lmagesti astrologiam continentem, deinde abbrevi­ ationem libri introductorii in arithmeticam, deinde totum librum in m etaphysica et morali s cientia conclusit, ut ipsemet testator in prin cipio eiusdem libri, qui Aschiphe nominator; aut erit una, quia ad unum finem extrins ecum ordinata, et sic non erit plus una, quam omne s scientiae, cum omnes ordinentur ad beatitudinem , secundum A v i c e n n a m I M etaph y sicae, vel quam duae mechanicae , puta lanifac tiva et sartoria quae ordinantur ad ve stem, vel latomia et carpentaria quae ordinantur ad domum. Ergo non videtur quod sit duo h abitus . 79 Praeterea, A u g u s t i n u s dicit, loquens de theologia X1V D e Trinitate, "Non huic s cientiae tribuo quicquid in humanis rebu s sciri potest, ubi plurimum est supervacuitatis " et VIII D e civitate D ei c ap. primo , quod theologia e s t sermo vel ratio de Deo. Sed, si essent duo h abitus , improprie dixis set 'huic scientiae ' et

10

15

20

25

J>

35

40

P. A UREOLI, SCRIPTUM I

276

' s enno de Deo' ; debui s set namque dixis se 'hii s scientiis' et ' s er­

mone s'. 80

Praeterea, sicut habitus theologicus ad operabilia et s pe-

45 culabilia se extendit, sic et £ide s ; ad speculabilia quidem, ut cum

creditur Deus trinu s; ad operabilia vero, ut dum creditur fomicatio simplex

e s s e peccatum mortale ;

et univers alite r tota Scrip tura,

quoad sp eculabilia et moralia, cadit s ub fide. Sed, non obstante

hoc, fide s e st habi tu s unus quia omnibus adhaer et propter primam

50 veritatem. Ergo et theologia erit habitus unus, quia tractat de omni­ bus prout attribuuntur aliquo m�do ad rationem deitatis . 81

Praeterea, ill ud cui innititur haec positio non e s t verum,

vide licet quod the ologia sit simpliciter practica, 55

speculativa.

et simpliciter

Et hoc sufficiat de opinionibus doctorum.

1· 2 Edit. J . Hoffmans L e s Pbilosopbe s B e ige s V 169- 1 72. 12- 1 3 V ides i s · supra num. 22 23• 2 3-30 Petrus Aureoli enumcrat p artes operis Av ic ennae princi· p al iori s, • qui A s cbip be nominatur ", id es t Sanatio animae. 29-30 Avicenna 3 2Logica (id est p ars prima operis A s cbipbe) edit. Venetiis (1508) 2 rb. 33 Cfr c. I edit. cit. 70 rb. 39-40 E dit. CSEL 37·39 Cfr I 3 PL XLII 103 7. XL 1, 354. 34 latomi a /l atonia B: s en s us e s t "lapicidia". I XIIl/lX B.

4. Q uartus articulus. llnde sumiter unitas habitus th eologici e t aliorum, iuxta i d quod vide tur. 82

Nunc ergo dicendum est quid videtur, s ub duabus proposi­

tionibus.

P ri ma

quidem quod omnis habitus scientifici unitas

5 sumitur e x uno modo specifico cognos cendi, e t modo s ciendi e iu s­ .dem rationis . Quae pote st multipliciter declarari. 83

P rimo quidem ex ratione causae . Agens enim alterius ratio­

ni s · inducit effectum specifice dis tinctum;

ductio

demon strativa

r e m,

in III

sed principia et de­

sunt quasi agentia re spectu notitiae con-

10 clusionis et habitus scientifici. Hoc pate t per

C o m m e n t a t o­

De A nima, dicentem quod " propos itiones sunt quas i

ins trumenta " inte ll ectus ag enti s in acquisitione scientiae ; princi­

pia autem s unt alterius rationis, propter alium modum cogno scendi

e a, puta per rationabil em con s uetudinem, quo modo s umuntur in

1.5 moralibus

secundum

P h i l o s o p h u m

I

E thicorum e t VI

P ROOEM/UM SE CT. 4

277

[M e taphy sicae ]; vel per experientiam sensualem, quo modo su­

muntur in naturalibus et medicina, ut patet I M etaph y si cae ,· vel per inclusionem terminorum apprehensorum imaginarie, quo modo sumuntur in mathematicis s ecundum P h i I o s o p h u m VI E thi­ corum,· vel per abstraction em a sensu et imaginatione, quo modo 20 s wnuntur in mathematici s s ecundum P h i I o s o p h u m ibidem. E t adhuc demonstrationes sunt alterius rationis , propter modum alium deducendi. Geometra enim deduci t in pulvere et per descripti­ one s ; arithmeticus autem per computationes , et ultra methematici demonstrant per causam formalem; physicus autem per omnes cau- 25 sas , metaphysicus vero per finem et formam, et sic de aliis. Ergo ex modo assumendi principia et deducendi conclusiones , qui e st alterius rationis , necesse est habitu s conclusionum, qui sunt effectus eorum, esse alterius speciei et rationis . Et per consequen s unitas habitu s oritur ex modo cogno scendi eiusdem speciei. 30 84 S e cundo vero ex parte intellectu s. Habitus namque scienti­ fici, cum s int perfectiones intellectus , necesse est distingui se­ cundum modos se habendi alterius rationis ipsius intellectus ; sed s ecundum alium et alium modum cognoscendi principia et demon­ s trandi conclusione s , aliter et aliter se habet intellectus. Ali- 35 quando namque cogno�cit extensu s ad s ensibilia, sicut in naturali­ bus ; aliquando vero extensus ad imaginabilia, situata quidem sicut in geometrici s , abstracta autem a situ, sicut in numeris et arithme­ ticis ; nam unitas et numerus abstrahit a situ , ut patet I Pos teri­ orum,· aliquando autem circumflexus ad seipsum, ut cum apprehen- 40 dit intelligibilia et simpliciter abstracta, sicut in metaphysicis; aliquando vero cognoscit extensus ad imaginationem et sensum simul, ut in perspectivis et astrologi s, quae sunt media inter na­ turalia et mathematica ut patet II Physicorum,· aliquando vero re­ flexus ad modum suorum actuum simplicium et discursi vorum , sicut 45 in logicis et rhetoricis et grammaticis ; aliquando vero ad modum actuum voluntariorum sicut in moralibus et in ethicis. Ergo secun­ chlm modum cognos cendi alterius rationi s, ex quo oritur quod intel­ lectus se habeat aliter et aliter, necess e est s cientias specifice dis tingui, E t confirmatur per P h i I o s o p h u m III D e Anima, 50 qui ait quod sicut se habent res ad abstractionem, sic et quae apud intellectum sunt; et VI M etaphy sicae dicit tres es se spectilativ:3s

P. A UREOLI, SCRJP TUM I

278 scientias

so

reales, scilicet naturalem, mathematicam et divinam,

propter tres modos abstractionis. 85

T ertio

quoque patet illud ex formali ratiooe scieoti ae .

Scientia enim est habitus conclusionis, generatus e x habitu prin­

cipiorum et applicatione demoostrativa, et necessaria principii ad

conclusionem. Sed uoumquo dque genus diversificatur in species

per differentias, rationem form alem propriam distinguentes , ut pa-

s s tet VII et X M e taphysicae. Allatum namque et non allatum non di­

versificant species animalis, pro eo quod non dividunt cognoscere

et sentire; rationale vero et irrationale, quae d ividunt cognoscere,

constituunt et distinguunt species animalis. Ergo scientia spe­

c ifice d.i stinguetur per hoc quod erit habitus g eneratu s ex prin-

60 cipiis alterius et alterius r-ationis,

et

modo demonstrandi alterius

generis, qui sunt alii et alii modi cognoscendi ; et per consequens unitas scientiae orietur ex uno modo cognoscendi. 86

Quarto vero idem patet inductive. Illa namque, quae habent

mo dum proprium cognoscendi, exigunt propriam scientiam;

et

omnia

65 quae habent eundem modwn cognoscendi ad eandem scientiam re­

ducuntur; verbi gratia, de decem praedicamentis non sunt decem

scientiae , immo sub consideratione physici omnia cadunt, qui c·on­ siderat de substantia corporis, et de magnitudine quantitativa, et

de qualitatibus sens ibilibus eiusdem, et de actione et p assione 70 corporum, et de 'ubi' et loco eorum, et de ' quando' et tempore, et de respectivis connexionibus eorundem. Ea vero quae sub praedi ­

camentis continentur habent diversas scientias; de numero enim est arithmetica, et magnitudine geometria, et sic de ali is. Unde de

quantitatibus inveniuntur quatuor scientiae, puta arithmetica, geo-

75 metria, astrologi a, musica, cum tamen quantitas cum aliis novem praedicamentis infra eandem scientiam includatur. Hoc autem non

est; ms1 quia omnia decem praedicamenta, ut cognoscibilia per

principia sumpta ex sensi bus, spectant ad scientiam physicam; ut cognoscibilia autem, per abstr actionem omnimodam et circumflexi-

80 onem ad intellectum, spectan t ad metaphysicam; species vero pra e­

dicamentorum, alio modo cognoscibiles, constituunt propriam sci­

entiam, ut numerus qui cognoscitur per principi a sumpta ex termi­

nis imaginarie cognotis; et sic de aliis mathematicis , ut p atet V J

PROOEMIUM SECT. 4 B thi coru,n.

279

Ergo neccsse e st quod s cientiac distinguantur per

modm:n cognosc cndi altcriu s et a ltcrius rationi s. 87

85

U ltimo idem patet auctoritate P h i 1 o s o p h i et C o m -

m e n t a t o r i s.

Ait cnim

C o m m e n ta t o r

II

M etaphysi­

c ae quod unaqua eque scie btia habet propriam logicam et proprium modum s cicodi; undc dicit quod • ars logica quaedam e st univer­

s ali s o mnibus s cientiis, ct quaedam propria unicuique earum, et 90

homo non potest c s se instructus in qualibet arte, nisi s ciendo uni­

versalia et propria eorum " ; et in III dicit quod nec e sse e st ut sci­

e ntiae diversentur propter diversitate m earum in principiis, et quia sunt m odi demonstrationum earum a lii a modis aliarum. Et

l o s o p h u s

P h i-

ct C o m m e n t a t o r dic unt in VI quod diversi- 95

tas anium s it per diversitatem modi dcfinitionum utendarum in eis,

et per coos e quens modi cognoscendi; et II etiam P hys icorum P h i -

1 o s o p h u s s cientiae.

vcnatur

modum

demons trandi

proprium naturali s

E x quibus colligitur evidenter quod s cie ntia e habent

unitatem specific am ex modo s ciendi eius dem rationis ; qui quidem

consistit

in

uniformi acc eptione prin cipiorum,

et uniformi

100

modo demonstrandi, et deducendi conc lusione s ex ipsis, et uni­ formem modum se habendi intell ectus pene s abstractionem et ex­

teo s ioo em ad

extra;

�t quod omni s res, qua e exigit ista propria

et di stin c ta, habet propriam scientia m ; et quod omnes re s et om-

nia

pracdicamenta

cognos citur. 88

concurrunt ad unam scientiam, prout uno modo

105

Sic igitur unitas numeralis s cientiae in anirna non est, nisi

unitas cuiusdam integri lumini s cognitivi re spe ctu veritatum, quae

habent ra tionem unius cognoscibilis integri et perfecti, sub uno

modo s pe cifico cognos cendi et sub una propria logica ; et ideo non

no

o mn es conclusione s, quae s e quun tur ex aliis, sunt eiusdem spe­ c iei scientiae cum eis, quando exigunt alia m logicam et a lium mo­

dum cogno s ce ndi, ut patet in concl usionibus per spectivae quae se­ quuntur

ex conclusionibus geometriae, et universaliter in omni ll 5

s�ientia subalterna. - E x praedictis infertur, quod theologia sit

habitus unus. 89

S e c u n da

vero

p r o p o s i t i o

e s t quod theologia

e st unus habitus. Ill e nam que habitus unus est, qui habet uni-

P. A UREOLI, SCRIP TUM I

2 80

formem modum et rationis unius in sumendo principia et in dedu.. cendo conclusiones, et qui habet connexionem secundum p ost et latus, ut ex praedictis apparet. Sed habitus theologicus est huius­ modi. Sumit namque pro principiis omnia quae possunt opitulari ad £idem et adminiculari; et uno modo inducit, videlicet ad declaran125 dum et nullatenus ad causandum adhaesionem aliquam; et in omni­ bus est connexus, vel in post assumendo et est, ubi declarat quos­ dam articulos ex declarationibus aliorum; vel secundum latus, ut ubi declarat plures articulos disparate. Ergo habitus theologicus est omnin o unus numeraliter et specifice in uno intellectu. Nee obviat 130 si dicatur quod ad declarandum poetica figmenta contenta in opus­ culis poetarum, posset procedi eodem modo , et ita esset habitus poematum idem cum isto. Dicendum quidem quod vero omnia con­ sonant; " falso autem cito dissonat" , ut dicitur I E thicorum,· et i deo non possibilis talis habitus declarativus, cui omnia con135 sonent philosophica et omnes experientiae, nisi • respectu credi­ bilium qui habent omnimodam et infallibilem veritatem. 120

12· l 7 I Ethic. c. I luntina III 1 r: 1 0· 12 Comment, 36 luntina VI 179 ,a. ,a. 8 vb-6 67 VIII luntina I c. 16- 17' Cfr c. I lunti,uz VIII 1 ,. VI va. 20 ·21 Vide potius II Metapby_s icae 18·20 Vi de potius I Me tapbys icae c. I 1 c. ultimum ibid. 17 rb-va. 39·40 Cfr c. XXI luntina I 191 ,a. 4 2-4 3 Summa II 5 2· 53 Cap. I 50- 51 Cfr c. II luntina VI 169 rb. c. I luntina IV 25 vb-26 ,. luntina VIII 6 8 vb et 69 ,a. 53·55 VII Metaphys icae c. III lunt ina VIII 77 ,a,· X Metaphys icae Summa II c, VII ibid. 127 vb- 1 28 ,a. 8 2-84 Cfr notulam in li n. 87·9 2 Comment. 16 luntina VIII 17 rb. 1 7·19. 92 ·94 III M e taphys icae com• 94·96 Cap. I atque commentum luntina VIII 68 ,. 97. ment, 2 ibid. l 9 ,. 132- 133 Cap. VIII luntina III 5 va. 99 Summa II c. III luntina IV 26 vb et s e q. 13 rationis /in margine addidit D. 19 s umuntur/in naturalibus addidit s ed 33 se habendi/in margine s crip s it D: in textu, s ed deletum cognodelevit B. scendi. 36 extens us /ad ymaginationem et sursum addidit B '. delevit B qui l et inter line � s scrip s it vacat, 57 e t!D 2 ,- ad D 1 ' 9 2 eorum/D ,- earu! n • 1 2 . 1 26 est/ addidi t B 2• 132 vero/ in margine s crip s it B,· in textu, s ed de le tum non. Metapbys icae

D. [ R e sponsio ad o biecta ]. I. R e sponsio ad o bie cta prim a.

90

Ad ea ergo , quae superius in arguendo primitus inducuntur, dicendum est. A d p rimum quidem quod scientia in anima non est 5 omnim ode simplex forma, sed habens partes, non quidem quanti-

P ROOEMIUM SECT. 4

28 1

tativas, sed constitu tivas uniu s integri luminis , sicut syllogis­ m us c omponitur ex propositionibu s et propositiones ex termm1s. 91 A d se cundum dic endum quod quaelibet realitas partium s cientifici h abitu s est indivisibilior et simplic ior, quam albedo aut aliqua qualitas corporea; c onstitutum tam en ex illis partibus, quod est tota, n on oportet quod habeat s imilem unitatem.

10

9 2 A d tertium dicendum quod etiam habitu s existentes in vo­ luntate sunt unum quadam qualitate, ut patet de temperantia, quae, prout extendit s e ad refrenandum appetitum re spectu diversorum ci­ borum, non e s t penitus eadem simplex res ; alioquin quicumque es- 1 5 set temperatus in uno cibo, e sset temperatus in alio. E st ergo tem­ perantia unum, quadam totalitate ex partiali bus inclinationibus c onstitu ta e t habilitatibus, secundum materias diversas. 2 Vides is s upra num. 3 ·5•

2. A d s ecunda. 9 3 Ad ea vero quae se cundario inducuntur dicendum e s t. A d primum quidem quod theologia Beatorum e t no stra non solum diff erunt ratione luminis, immo et ratione modi sciendi, cum illa sit probativa a priori et propter quid, ista vero declarativa tantum ex 5 _ probabilibus e t manuductionibus quibusdam. 94 A d s e cundum dicendum quod principia non variant s cienti­ am, nis i ratione alteriu s modi sumendi ea; plura enim principia c oncurrunt in eadem s cientia, propter unum modum et uniformem quo sumuntur. 10 9 5 A d tertium dic endum quod creator et creatura et universae materiae philosophicae spectant ad i stum habitum, in quantum sunt adminiculum intellectus, respectu credibilium declarandorum per theologiam. 1 Videsis s upra num. 6-S. 3 quidem/ addidit in margine D.

3. A d o bie cta tertia responsio. 96

Ad ea vero quae tertio inducuntur dicendum e s t. A d pri­ m um quidem, quod definitiones e t media demon strandi non dis tin-

P. A UREOLI, SCRIP TUM I

28 2

guunt scientias, nisi quatenus sunt alterius rationis in c ognosci 5 et exigunt alium modum se habendi intellectus. Unde omnes defi• nitiones sensibilem materiam includentes spectant ad physicum, cuius principia intellectus assumit per extensionem ad sensum; definitiones vero a materia sensibili abstrahentes spectant ad mathematicum, cuius sumit intellectus principia extendendo se ad 10 imaginationem et abstrahendo se a sensu . 97 A d se cundum dicendum quod principia, etsi ducunt in notl• tiam obiecti et causant habitum, non tamen inferunt distinctionem specificam habituum, nisi quatenus sunt alterius rationis in modo c ognoscendi ut dictum est. 15 98 A d tertium dicendum quod illud firmat propositum; ideo enim demonstratio per aequalem tendentiam partium terrae ad cen­ trum ad naturalem spectat, quia istud medium intellectus assumit per extensionem ad sensibilia. Motus enim est unum de sensibili­ bus, demonstratio autem per uniformem ort um et occasum signorum 20 pertinet ad astrologum, quia illud medium sumit intellectus, ex­ tendendo se simul ad imaginationem et sensum. Nisi enim recur­ reret ad principia imaginabilia, et ad ortum et occasum qui cadunt sub visu, ex illo medio non posset inferre terram esse ronmdam. 1 Vide sis supra oum. 9· 1 1• 18 s ens ib ilibus/sensi in textu, - b ilibus autem in margine pos uit B.

4 . Ad quarta o biecta. 9 9 A d ea vero quae quarto loco inducuntur dicendum est. A d primum quidem quod genus subiectum dicitur unum , non quatenus sit una ratio vel conceptus, (alioquin de omni una ratione et omni 5 uno conceptu esse scientia specialis) , sed dicitur subiectum genus esse unum, ratione unius proprii modi sciendi et unius logicae propriae, quam sibi determinat in veritatibus cognoscendis de se, ut in quaestione sequenti dicetur. 100 A d s e cundum dicendum quod respectu unius obiecti for­ IO malis possunt esse duae potentiae, propter alium et alium modum tendendi in illud, et similiter duo habitu s . 10 I A d tertium dicendum quod unitas definitionis oritur ex for­ mali ratione obiecti; nihilominus habet definitio et formalis o b-

PROOEMIUM SECT. 4

283

ie ctl ratio non distinguunt scientlam, nisi quatenus exigunt pro· priam l ogicam e t m odum proprium procedendi. 15 1 V ides is supra num. 1 2- 1 4.

5 . R esponsio ad quin ta o bie cta. 1 02

Ad ea vero quae quinto loco inducuntur dic endum est. A d

p rim um quidem quod, si ilia tria c oncurrunt in s cientia una tota ,

tamen unitas s umitur ex modo proc ede ndi unico, ut e s t dictum. E t

per idem patet ad s e cundum, quia

A r i s t o t e I e s vocat unum 5

genus s ubie ctum , I Posteriorum, illud quod appropriat sib i unum

s c ie ndi modum , et vocat de finitiones propria s quae ha bent pro­

prium m odum a ssumendi .

1 V ides is supra num. 15· 1 6. 1 quinta/quinto n.

6.

5·8 I Poster. Resolut. c. XXI Iunlina I 1 9 1 va.

A d s e xta o biec ta. 103

Ad ea v ero quae s exto loco inducuntur dicendum e s t. A d

p rimum quidem quod a s sistentia obie cti non sufficeret ad unitatem theologia e si essent. tres habitus ; a lioquin opinio et scientia de

e odem obiecto erunt unus habitus , pro eo quod eis ass istit idem 5 o bie c tum; nee e st simile de assistentia animae rationalis , quia

ipsa a s s i s tlt inhaerendo et perficiendo per modum formae ; Deus au­ tern n on inhaeret theologiae per modum formae. 1 04

A d se cundum dicendum quod theologia non est nis i unu s

habitus , prout proprie dicitur, e t ille est declarativus. Se d s icut 10

contingit in s cientiis philosophicis quod immisc�ntur e is opiniones

et multae c onclusione s propriae a liarum scientiarum , sicut in P er­

sp e ctiva A 1 h a c e n u s nit, et

P t o I o m a e u s

mul tas concl usione s

geome trica s po­

in s ec unda dictione Almagesti

doc et

c hordare circulum et om nes circuli portione s , et multa alia quae 1 5 s·unt v ere geometrica , de quibus tamen E u c l i d e s in geanetria

prorsus m en tionem non fa cit; s ic nostrae theologia e de clarativo habitui non e st inconveniens habitum opinionis, et ha bitum meta­

physicae , aut pbys icae , quoad aliqua s conclusiones co nnecti, quae

P. AUREOLI, SCRJPTUM I

284

20 alibi non sunt positae nee a philosophis adinventae. Sed quia ne­ e essitas istius habitus coegit intellectum ad perscrutationem il­ larum, ideo appropriantur isti habitui, sicut notitia chordarum et sinuum et cathetorum, quae sine dubio proprie geometrica et astro­ logus vendicat sibi, cuius nece s�itas duxit ad notitiam illam. Sic 25 igitur theologia formaliter quidem est unus habitus, per connexi­ onem vero est plures. 1 V idesis s upra num. 1 7- l S. De perspectiva vel De aspectibus . s e u D ictiones Almages ti. 23 c athetorum/kardagarum

n.

1 2· 13 Alha c e nu s s e u Ibnu• l·H a itam in opere 1 3· 14 Claudius Ptolomaeu s Syntax. Mathem. et (altera vice)/es t

B.

7 . Ab obie cta in opp ositum.

105 Ad ea vero quae in oppositum primitus inducuntur, dicen­ dum est quod primum et tertium argumentum verum concludunt quod habitus scientiae non sit unum aliquod unitate simplicitatis et in5 divisibilitatis; sed quin sit unum totalitate non probant. Se cundum autem falsum assumit,., videlicet quod scientia sit ordo intelligibi­ lium specierum. 1 V ides i s supra num.

1 9·2 1.

B. Ad ultimo obie cta.

106 Ad ea vero quae ultimo inducuntur dicendum est: A d pri­ mum quidem quod Deus et creaturae, etsi nihil commune univocum conveniret, quod forte verum non est, ut inferius apparebit, nihil5 ominus ratione mutuae attributionis comprehendi possunt sub eo­ dem habitu scientifico; nam talis unitas sufficit in obiecto, ut patet IV M eta physicae. Et per idem patet ad se cundum. 1

Videsis supra num.

2 2-23 .

[SE C TIO Q UIN TA ]

A. roivisio Textus. ]

M

a

1

g

" Ut autem quod qua eritur facilius occurrat" etc. Postquam

i s t

e

r

apperuit libri auctoritatem, libri utilitatem, s uam

�aumilitatem, hie apperit suam diligentiam et s edulitatem magnam, 5 quoniam quidem ostendit praeordinando titulos capitulorum omnium

primi libri. Et c irca hoc duo facit. Primo enim apperit propos itum

in generali ; s ecundo ibi "Omnis doctrina ", illud exsequitur in spe-

c iali.

2

Dicit ergo primo quod ip se tantam s edulitatem et diligenti- 10

am adhibuit ad hoc opus, quod titulos pra emis it quibus s ingulorum librorum capitula distinguuntur, ut quod quaeritur facilius valeat inveniri. 3

De inde ibi " Omnis doctrina •, exs equitur in speciali, a s s ig­

nando titulos omnibu s capitulis primi libri, e t a s signat CC et no- 1 5 vem titulos iuxta numerum capitulorum qui in primo libro continen­ tur. U bi vero quilibet titulu s incipit satis apparet.

3 Libri IV Sent. I 3

s e q.

8 Ibid. 4.

13 Ib id. 4 - 1 3.

B . [Quaestio quinta: U I.rum h abitus theologicus habeat pro subie cto D eum sub ratione deitatis. ] 4

E t quia

M a g i s t e r

dividit librum per titulo s et capi­

tula, dividuntur aute m et secantur scientiae que madmodum et res

de quibus sun t subiective, ut dicitur in III De Anim a, ideo hie quae- 5 rendum occurrit : U trum ha bitus theologicus hab eat pro s ubiecto Deum sub ratione de ita tis .

3 Loe. cit. 4- 1 3 .

3- 5 Cfr c. IV luntina VI 1 7 2 v b- 173 ,a. 1-2 U uum••• deitati s/amanuensis erronee h ie apposuit titulum s ubs equentis pa,ag,at,bi. 1 . Q uod Chris tus totus sit subiectum th eologia e • 5

E t videtur quod Deus non s it subiectum isti us habitus,

s ed totus Chri s tu s . Ait enim

A ug u s fi n u s

285

Contra Faus tum

286

P. A UREOLI, S CRIP TUM I

lib. XVI, capitulo secundo, quod omne quod scripsit M o y • 5 s e s de Christo est, id est ad Christum omnino pertinet, sive quod eum figuris rerum vel gestarum vel dictarum praenuntiet� sive quod eius gratiam gloriamque commendet. Ex quo colligitur quod Christus est subiectum in libris M o y s i ; e t pari ratione in li­ bris P r o p h e t a r u m . Sed clarum est quod de Christo maxime 10 agitur in libris evangeliorum et ep istular-um et in novo Testamento. Ergo videtur quod subiectum sit in tota Scriptura et in uttoque Tes• tamento. 6 Praeterea, idem est subiectum theologiae et articulorum fidei qui sunt principia vel conclusiones in ea. Sed totus Christus 15 est subiectum articulorum fidei, cum VII sint de eius divinitate et VII de eius humanitate. Ergo tantum totus Christus, in quantum est unus Deus et homo, est subiectum theologiae. 7 Praeterea, illud est subiectum in scientia ad quod reducun• tur omnia uactata in ea. Sed materia de trinitate et unitate et aliis 20 intrinsecis Deo, et materia de creatione et .gubematione rerum, et materia de restauratione et reparatione nostra per passionem Chri· sti, et materia de virtutibus et vitiis praeceptis, consiliis et sacra­ mentis, circa quae intentio huius scientiae versatur, et hae omnes reducuntur ad Christum, in quantum Deus et homo; et non in quan25 tum Deus tantum, cum in quantum Deus non fuerit passus, et sic de multis aliis. Ergo totus Christos est subiectum in hac scientia. 1 H aec opinio tribuitur S. Bonaventurae in textu P e tri Aureol i infra s ub num. 5 2· 57. 3•7 E dit. I. Z y cha (CSEL XXV, V ie nna 1 89 1 ) 4 4 1. 1 Quod • • • theologiae/bic de est, s ed ut dictum e s t e rronee ponitur ante pa,agrapbum p,aec. 14 vel / etiam in margine ponitur a D, s ed errone e re/ertur ad vocabulum praecedens, · nempe principia.

2 . Q uad credibile sive revelabile sit s ubie ctum.

8 Ulterius videtur quod non [est ] Deus, sed credibile aut di­ vinitus revelatum. Illa enim scientia, quae credibilia nititur de­ clarare, videtur esse de credibilibus subiective; sed talis est theo5 logia ut saepe dictum est. Ergo credibile est subiectum in ea. 9 Praeterea, illud est subiectum in theologia, sub cuius ratione fertur in omnia quae considerat. Sed theologia fertur in

PROOEMIUM SECT. 5

287

h istorias Regum et ges ta Patrum , et dicta Prophetarum; et cum h oc, in multa philos ophica de quibus tractant scientiae humanae. In omnia autem iste fertur, in quantum sunt divini tus revelata. 10 Ergo divinitus revelabile s eu credibile est sub1ectum in ea. 1 H aec op in io inferius ab ipso P etro Aureoli tribuitur S. Tho m ae; videsis s ub n um. 5 lr6 1.

3. Quod res et signa sunt subiectum.

10 l JI terius videtur quod non Deus , s ed res et signa. Ait enim A u g u s t i n u s , I D e doctrina christiana, capitulo I, quod "Omnis doctrina vel rerum est, vel signorum " et loquitur de doctri­ na sacra . Sed illud est subiectum in theologia de quo tractat. Ergo 5 res et signa s ubiectum sunt ut videtur. 11 Praeterea, illud est subiectum in scientia, secundum cuius divi s ionem secatur scientia ut P h i I o s o p h u s dicit in III D e A nima. Sed secundum divisionem rerum et signorum dividitur tota theologia, secundum A u g u s t i n u m I D e doctrina chris- 10 tiana, et secundum M a g i s t r u m infra Dist. I. Ergo res et signa sunt subiectum eius. 1 H aec op inio infe ri us ab ipso Petro Aureoli tribuitur S . Bonaventur ae; vi.desis sub num. 5 2· 5 7,

3-4 Edit. F l orilegium Patris ticum XXIV 4.

c. IV luntina V I 1 72 v� 1 73 ,a.

6-8 Cfr

1 1 L ibri IV S e nt. 1 4,

4. Quod ens divinum stt subiectum.

1 2 U lteriu s videtur quod non Deus, sed ens divinum sit obiec­ tum istius habitus . Illud enim est subiectum in scientia quod est commune per praedicationem omnibus determinatis in ea. Sed omnia quae tractantur in theologia sunt entia divina. Ergo ens divinum 5 e st subiectum. • 13 Praeterea, tale subiectum debet poni in theologia, quod sit tantae latitudini s , quantae es t ens quod est subiectum in meta­ physica; alioquin , si sit minoris latitudini s , erit inferior quam me­ taphysica et particulari s ac subaltema ei. Sed nullum aliud est 10 tantae lati tudinis quantae est ens , nisi ens divinum. Ens enim

288

P. A UREOLI, SCRIP TUM I

divinum praedica tur de Deo et de omni alio en te, cum omne ens sit a Deo. Ergo ens divinum est s ubiectum in theologia. 14 Praet erea ) theologia habet qua tuor sensus: Moralem, line15 ra lem , anagogicum et allegoricum. Sed nihil est commune hiis, quae sub istis sensibus con tinentur, nisi en s divinum. Ergo illud quod prius. 1 H aec opinio ab ipso Petro Aureoli cit atur infra sub num. 12- 14, absque tamen nomen auc toris huius opinionis. V idesis ibidem. 11 nisi ens/addidit in margine D.

5. Quod nullo modo D eus sit s ubiectum. 15 Ul terius vide tur arguendo direc te quod Deus non sit subiec­ tum. Illud enim quod es t subiectum in scien tia debet habere par­ tes e t pa ssiones et principia, ut pa tet in I P os teriorum. 5 tern non habe t passiones , cum non sit subiectu s accident ibus; nee part es, cum sit s implicissimus; nee principia, cum sit simpliciter primus. Ergo non potes t esse subiectum theologiae. 16 Praeterea , scien tia dividitur secundum divisionem s ubiecti; sed, libri theologiae non dividuntur secundum divisionem Dei, qui 10 es t omnino indivisibilis. Ergo idem quod supra. 17 Praeterea , illud quod non potest habere plures concept us, non po test esse subiectum in scien tia , cum de subiec to scien tiae oportea t formari concep tum definitionis et defini ti, et passionum probandarum. Sed Deus non po test concipi pluribus concep tibus. 15 Aut enim totaliter in telligitur, aut totaliter ignora tur, u t de omni­ bus in telligen tiis separa tis dici t P h i I o s o p h u s in IX M eta­ physicae. Ergo Deus non es t in theologia subiectum. 1.8 Praeterea, illud non est subiectum theologiae quod e st subiectum metaphy sicae. Sed C o m m e n t a t o r d ie it, VI M eta20 phys icae e t I P hysicorum, quod me taphysicus non proba t esse Dei, quia nulla scien tia proba t es se sui subiect i sed supponit. Ex quo pa tet quod fuit sua in tentio quod Deus esset in metaphysica sub­ iectum. Ergo non erit subiectum in theologia. 1 H aec opinio in decursu huius partis non amplius consideratur a P etro oo­ suo. Opinio expooitur et defenditur a Guilelmo Ockam Ordinatio Prol. q. IX s eu Alia quaes tio tertiae priocipali annexae. (Videsis edit. Lugduni 14 95). Utrum

P ROOBMIUM SECT. 5

28 9

P etrus A. D. 1 3 1 7 Comme ntarium Guilel mi Ockam cognovit hie disputandum non 1 5· l 7 Summa e st, sed invere simile mihi videtur. 3·4 Cfr c. I luntina I 128 ,. II c. VU luntina VIII 1 1 6 rb. 1 9- 2 1 Cfr Averrois comment. 1 in IV Meta{)by s icae lrmtina VIII 68 va; in I Pbysico,um comment. 2 luntina IV 4 va.

6 . Q uad saltem non sub ratione deitatis, s ed glorificatoris.

19 Ulterius videtur quod saltem Deus non sit subiectum sub ratione deitatis, sed sub ratione glorif icatoris. Subiectum enim scientiae finitae non potest esse ratio infinita, cum habitus trahat s peciem ex obiecto et proportionetur sibi secundum finitatem et 5 infinitatem. Sed deitas est ratio infinita, quia Deus es t "pelagus infinitae substantiae • secundum D a m a s c e n u m L. I, capi­ tulo 12. Theologia vero nos tra est habitus finitus. Ergo Deus sub ratione deita ti s non est subiectum istius habitus ; et per consequens sub ratione speciali glorificatoris. Et confinnatur quia non potest 10 poni sub eadem ratione subiectum nostrae finitae scientiae et suae infinitae, cum habitu s distinguantur per obiecta. Est autem subiec­ tum suae infinitae scientiae sub ratione infiniti. Igitur hie erit sub­ iectum sub ratione contracta et speciali. 20 P raeterea, ilia es t ratio formalis subiectiva , secundum 15 quam mensurantur omrtla quae in scientia pertractantur. Sed in theo­ logia non determinantur omnes veritates scibiles de Deo, sed illae quae ordinantur ad nos tram restaurationem et finalem glorificatio­ nem, iuxta illud H u g o n i s D e s acram entis in principio, qui ait quod "opera res taurationis sunt" theologiae " materia" et sub- 20 iectum. Ergo Deus sub ratione glorificatoris e st subiectum theo­ logiae. 1 H aec op inio infra ab ip so Petro Aureoli tribuitur Aegidio Romano; vide sis 6--8 De ortbodoxa fide l 9 PG X CIV 836 B. s ub num. 65· 5 7. 19-2 1 Lib. I Prol. c. II PL C LX XV I (edit. 1 879) 1 83 A. 8 XII/ B,· s ed 5 p roportionetur/ultimas litte,as - tur in inte,l. addidit B .J " lege IX. 20-2 1 materia et subiectum/in tnargine addidit B 1 •

7 . Q uad sub ration e bani diligibilis e t finis s it s ubie ctum. 21 Ulterius videtur quod non sub ratione deitatis, sed sub ra­ t ione boni vel diligibili s vel finis. Deus enim es t subiectum sub

P. A UREOLI, SCRIP TUM I

290

nobili ssima ratione; sed ratio boni et fin is e st nobili s s ima. Ratio

5 cnim dcitatis non e st bona, n i si per bonitatem. Unde a b strahendo

concepcum bonitati s a Deo, ea quae remanent non sunt formaliter

bona. Igitur Deus s ub ratione boni et finis est s ubiectum i sti u�

habitus. E t confirmatur quia dicit

Av i c e nn a

in VI M etaphy­

sicae quod, si aliqua scientia sit de fine , a l iae vero s cientia e

10 sint de a li i s causis, nobi li s s ima eri t i lia quae e st de fine. 22

Praeterca, s ubiectum scien tiae practicae debet e s s e sub

ratione booi et appetibili s et fini s. Sub i lla enim ratione intendi­

tur, cum fini s habi tu s practici non s i t tantum cognoscerc obiectum,

s ed habere et operari circa ipsum. Sed dictum e s t s upra quod i s te

15 habitus est practicus. Ergo erit de Deo s ub ratione qua bonus et

appetibilis et fini s. Et confirmatur qui a sub iecrum s peculati vae

scientiae e st verum speculabile; ergo scientiae practicae debet e s se subiecrum bonum operabile.

1 H aec opinio infra ab ip so Pet ro di sput atur, non indicando t amen nomen auctoris illius opinionis; videsis infra num. 68·69. 8- 10 Cfr c. V edit. Venet iis 15 08 95 rb.

8. Quod D eus sit s ubie ctum sub ratione ignoti. 23

Ulterius videtur quod De us s it s ubiectum s ub ratione ig­

noti. Sub eadem enim ratione aliquid subici tur scientia e et principi­

i s scientiae. Sed Deus sub ratione ignoti et a enigmatis est obi ec-

5 tum fidei et articulorum, qui s unt principia th eologiae. F ide s enim

e s t de non app arentibus ; unde "haec e st laus fidei, quia creditur

quod non videtur" , ut

A u g u s t i n u s

dicit S up er foann em ho·

mi lia L XXIX. Ergo sub ratione ignoti et aenigmatis est subiectum in tota theologia.

10

24

Praeterea , sub illa ratione e s t Deus s ubiectum in th eol ogia ,

s ub qua ratione coniung it nos Deo. Sed theologia coniungit nos

D eo ut ignoto. P er ip sam enim " non cognoscimus quid Deus s ed quid non sit" s ecundum

D i o n y s i u m.

n otus s ubiectum e st, ut vide tur.

s it,

Ergo Deus ut ig­

1 H aec opinio infra a Pet ro Aureoli disputat ur, non indicando cameo nomen 5 · 6 Cfr H eb,. XI 1. auct oris iilius opinionis ; vides is infr a sub num. 70-73. 6-8 Num. 1 PL X XXV 18 37. 12- 13 De divinis nominibus I 1 PG III 6 09D·6 12A. I s ub/addidit in margine B . 4 scient iae/in marg ine addidit B .

P ROOEMIUM SECT. 5

29 1

9 . Quod D eus sit s ubie ctum s"b ratione divinitatis. 2 5 Sed in oppositum videtur quod Deus subiectum sit sub rati­ one deitatis. Sub illa namque ratione subiectum est in theologia, sub qua c ontinet virtualiter omnes veritates quae tractantur in ea. Sed per rationem deitatis continet hanc veritatem ' Deus est trinus et unus ' , e t illam ' Deus est omnipotens et creator ' ; et universaliter ratio deitatis, cum sit prima et fundamentalis respectu omnium ra­ tionum conceptibilium circa Deum, continet v eritatem et scibili­ tatem rationum omnium aliarum. Ergo Deus sub ratione deitatis est subiectum. 2 6 P raeterea, nobilissimi habitus nobilissimum est obiectum et sub nobilissima ratione. Sed inter omnia scibilia Deus est nobi­ lissimum, et deitas inter omnes rationes divinas est nobilissima , c um sit aliarum omnium fundamentum. Ergo ut sic erit Deus subi ectum in theologia, quae est nobilissima omnium scientiarum. 2 7 P raeterea, sub tali ratione debet poni O eus subiectum in theologia , sub qua excedat theologia omnes scientias philosophi­ cas. Cum enim scientiae excedant se in dignitate, vel propter mo­ dum procedendi certiorem, vel propter di gn itatem subiecti , ut dici­ tur I D e Anima, theologia non potest excedere scientias humanas in modo certitudinis; et idcirco oportet quod excedat in di gn itate s ubiecti. Sed non e xcedit hoc modo, nisi ponatur Deus subiectum sub ratione deitatis, quoniam aliqua humana scientia, puta prima philosophia, tractat de Deo sub ratione qua prima causa et ultimus finis et nobilissima forma, ut patet I et XII M etaphysicae. Ergo si non sit subiectum in theologia sub ratione deitatis, sed sub ratione finis vel alias, non excedet theologia philosophiam primam. Quare ,

5

15

20

25

ut excedat, necesse est ut deitas sit ratio ob.i e ctiva. 2 8 Praeterea , Deus sub i lla ratione est subiectum theologiae , sub qua obicitur fide i et subicitur aspectibus Beatorum , quoniam 30 istae notitiae succ edunt sibi mutuo circa idem. Sed subicitur as­ pec:tibus Beatorum sub ratione deitatis, quia per illam beatificat; et obicitur fide i sub eadem, quia in omnibus arti�ulis fidei su�i­ citur Deus mediate vel immediate ; immediate quidem in articulis qui sunt de deitate ; mediate vero in articulis humanitatis, quia 35

P. AUREOLI, SCRIPTUM I

29 2

non formantur de homine puro, sed de homine Deo. Ergo sub hac ratione Deus est subiectum in theologia. 29 Prae terea, melius est poni Deum sub hac ra tione subiectum in theologia , qua m sub quacumque alia , dum tamen salventur omnia, 40 qua e salvantur si pro subiecto alia assignentur. Sed ponens Chris­ tum subiectum vel ens divinum, vel res et signa , vel glorificatorem et huiusmodi, nihil salvat quin a eque bene vel melius salvare pos­ sit, qui ponit Deum sub ra tione deita tis. Ergo istud rationabilius est ponendum. 1 Haec opinio infra ab ipso Petro Aure oli tribuitur Duns S c oto; videsis sub num. 74· 79 cum notulis nosuis. stot.

I

Metapbys icae c.

I

luntina

1 8- 20 Cap. I luntina VI 108 v.

VIII l

va,·

XII

Metapby s icae Summa

14 7 ,b. 2 5 ut patet/ -t patet in ma,gine p os tea addidit D.

23·2 5 Ari ­

II

c. I ibid.

26 sed/set s c, ip s it

D: quod deletum e s t p os tea.

C. Responsio ad quae s tion em. 30 Ad quaestione m istam respondendo hoc ordine procedetur: Primo namque inquiretur quae sit ratio formalis subiecti vel obiec­ ti scientia e , secundum quorundam opinionem. S ecundo inquiretur 5 quae sit iuxta id quod videtur. Tertio quoque discurre tur p er opi­ niones doctorum, in puncto proposita e qua estionis. Quarto vero dicetur ad earn iuxta id quod videtur. Q uinto quoque inferetur ali­ quid de subiecto logica e et na turalis philosophia e et aliarum sci­ entia rum. 1. A rticulus primus. ·a. Opinio S coti,· quae sit ratio subiecti vel obiecti in s cientia,· P rimo libro, quaestione 3. 3 1 Circa primum ergo considerandum est q uod ra tionem primi 5 obiecti et subiecti scientia e nisi sunt a liqui definire, quod "est continere in se. virtualiter primo omnes veritatis illius habitus •. Decla ratur autem ista descriptio tripliciter. 32 P rimo quidem e xponendo quid e st dictum ' virtualiter conti­ , nere . " U lud • namque dicitur " primum, quod non depend et ab a lio,

P ROOEMIUM SECT. 5

2 93

s e d alia a b ipso " ; quare 'primo continere' veritates alicuius habitus, nihil est aliud quam " non dependere ab aliis in continendo huiusmodi veritates, sed alia ab ipso • ; ita quod "circumscripto omni alio , adhuc contineret " , si ratio propria maneret; nihil aliud autem continet nisi per ration em eius ". Ver bi gratia: Hane veritatem ' triangulus habet tres ' , primo continet ratio trianguli, ita quod isocheles, exclusa ratione trianguli, non haberet tres; haberet autem, manente ratione trianguli, e tiam quocumque alio circumscripto. 3 3 S e cundo vero declaratur probando. Primum namque obiectum continet virtualiter veritatem cuiuslibet propositionis immediatae, quia in propositlonibus immediatis subiectum continet virtualiter praedicatum, quia ponitur in definitlone eius, cum ipsum praedica­ tum sit passio propria. Veritas autem totius propositionis conti­ netur virtualiter in praedicato et subiecto; et per consequens sub­ iectum continet virtualiter veritatem cuiuslibet propositionis im­ mediatae. Sed huiusmodi propositiones continent veritates omnium conclusionum, ut patet. Ergo a primo ad ultimum, subiectum virtu­ aliter continebit totius habitus veritates. 3 4 Praeterea, obiectum se habet ad habitum sicut causa ae­ quivoca et adaequata. Sed causa aequivoca continet virtualite r e ffectum, et non formaliter; et si sit adaequata, continet totum. Ergo obiectum contine t virtualiter totum habitum adaequate . Adae­ quatio autem est idem quod primitas, quae accipitur ex definitione universalis , I P osterioru m. Igitur obiectum , cum sit universale et adaequate continens habitum, erit e tiam primo continens in virtute , 3 5 Tertio quoque declaratur, dubia removendo. Quod enim pri­ mum obiectum non habeat rationem primi virtualiter contentivi, sed communis et praedicativi. videtur, tum quia, sicut se habet potentia ad obiectum, sic se videtur habere habitus; "obiectum autem poten­ tiae est aliquid commune ad omnia per se obiecta illius potentiae " , ut� patet de colore respectu visus; ergo et "obiectum habitus erit aliquid commune ad omnia " cognita per illum habitum " et non ali­ quid virtualiter contentlvum " ; tum "quia communiter in scientiis assignatur subiectum commune ad omnia, quae considerantur " in illis, "sicut in g eome tria linea, in arithmetica numerus, in metaphysica ens".

10

15

20

25

30

35

40

45

294

,>

55

60

65

P. A UREOLI, S CRIP TUM I

36 Istae vero instantiae non procedunt: Prima non, quia "pro­ portio obiectl ad potentiam est proportio motivi ad mobile vel activi ad pas s ..illl ". " Potest autem agens eiusdem rationis movere passum quodlibet eiusdem rationis •. Et idcirco omnia per se obiecta po­ tentiae movent per propriam rationem potentiarum. N ec est aliqua una ratio adaequata, nis i ratio communis et universalis ad omnia per se obiecta. Unde • prima extrema proportionis • activi ad pas­ sivum sunt communia, et ad omnia per se extrema illius proportionis, sic quod, in quocumque est ratio totius , illud respicit quodli­ bet in quo est ratio alterius. Proportio vero obiecti ad habitum est proportio causae ad effectum ; extrema autem talis proportionis non sunt communis sima, quia non q uodcumque, in quo est ratio uni­ us , respicit quodlibet · contentum sub alio. Totum enim obiectum universale, etsi adaequatur habitui, non tamen quodlibet contentum sub obiecto causat habitum. Sed aliquid primu·m virtualiter conti­ nens causat ipsum, et idcirco instantia non procedit. S e cunda quo­ que non valet, quoniam habitus scientifici, in quibus subiectum commune as signatur, non habent veritatem speciei, sed generis. U nde ab obiectls habituum, specie differentium infra eandem sci­ entiam contentorum , abstrahitur unum commune subiectum secundum genus , quod assignatur totali illi scientiae, quae non habet speci­ ficam veritatem. 2 Ordinatio Pars III q. 1·3 edit. Vaticana 96 seq. 4-6 Ibid. 96. 8 ·14 Ibid. 18 seq. Ibid. 96, num. 1 42. 28 s eq. Ibid. 96-97 num. 143 ; l ege 97 lin. 3-8. etiam textum sic dictum cancellatum a Scoto. 3 2 ·3 3 Cap. I I untina I 1 2 9 ,b. 36- 65 Ordinatio edit. c it. 99- 101. 1·3 Articulus • • • quaestione III/ Articulus primus a codice in fine ponitur; quam lectionem uniformitatis gratia c orreximus, et ne legeretur q. III art. 1.

b. Quod ill a non e s t ratio su bie cti s cien tifici, con tra S cotum. 37 Sed tamen quod hie dictum est, quod virtualis continentia veritanim sit ratio primi subiecti , non videtur veritatem habere. Certum est enim quod eadem est scientia totius et partis, puta tri5 anguli et isochelis , animalis et homini s , ut patet per p h i 1 0 s o p h u m I P os teriorum dicentem quod una scientia es t unius generis subiecti partes et proprietates habenti s. Et iterum patet,

P ROOBMIUM SECT. 5

295

quia si non esset ea dem scientia gen eris et speciei totius e t par­ tis, inn umerabiles erunt scien tia e. Sed o mnes veritates cognosci­ biles, de subiecto et partibus et passionibus partium et subiecti,

in nullo uno primo virtualit er continentur. Verita tes na m que de pas­

10

siooibus partium non continentur per se primo in ratione totius,

quia non insunt partibus per ration em eius, s ed p er ration em pro­

pria m ; ut patet quod risibi le in est homini, non per rationem animalis,

sed per ration em rationa lis ; et habere tres non in est tria ngulo per 1 5

ratione m figurae, sed per rationes trianguli. E t confirmatur quia

talis passio speciei n on in est gene ri universaliter nee secun dum

quod ipsum, ut patet I P osteriorum. Verita tes quoque de passioni­

b us totius non continentur in propriis rationibus partium, sed in

ratione totius. E t ita sequitur quod n on omnes veritates talis ha- :!> bitus in una ratione primo virtua liter continentur. Ergo ratio primi

obiecti in scie ntia non est omnes veritates primo virtua liter conti­

n ere . Nee vale t si dicatur quod rationes speci erum contin entur po­

tentialiter in g en ere, et per consequens veritates, quae reducun tur

ad specificas ration es, contineri videntur potentia liter in ration e 25

g eneris. H oc quidem non va let, tum quia aliud e st contineri virtu­

a lite r, aliud potentiali ter, quia ex contin en tia potentiali non po­

test reduci intellectus· in nctitiam veritatum potentialiter conten-

. tacum; alia s, cognito gen ere, possent cognosci omnes species et

o mnis proprie tas specierum, quod non est verum. Ex contin entia 30

a ute m virtuali deduci potest inte llectus ad notitiam contentorum ; tum quia, si ration es specifica e contin entur potentialiter in g en ere,

ra tio generis non primo contin ebit veritates passionum, quae sunt

propriae speciebus, s ed secundario et in quantum contin et propria s

ra tiones earum, sicut e tiam species secundario contin et generis 35

passiones. 38

Praeterea, si pr irno continere virtualiter veritates alicuius

habitus, et per consequens ipsum habitum, sit formalis ratio primi o biecti in scientiis, cuicumque haec competet, illud erit in illo

habitu primum obiectum. Hoc pa te t per maximam quae dicit quod 40

cuicumque in est definitio et definitum, sed, primo virtualiter con­

tin e re omn es veritates scientiae, quod in est effectibus et signis. Signa namque e t effectus ducunt in veritatem in scientia, quia et

continent totum ha bitum virtua liter. Quod patet, quia ab eis su-

P. A UREOLI, SCRIPTUM I

296

45 munrur prin dpia et propo sitiones, ex q u ib u s infe runtur

c on clu s io­

nes, et habitu s gen e rantur. E rgo, effe c tu s et s igna s unt primum subie ctum in scientia, q uia

cu iu s

oppo situm,

c um

fes te apparet q uod illa non est ratio primi s u bie c ti.

39

50 tualiter

s it verum, mani­

Praet erea, proportio s ub iec ti, omnes veritates habitu s vir-

c ontin entis

effe c tus,

resp e ctu habitus, est proportio ca u s a e resp e ct u

se cundum s i c ponentes. Sed in sola s c ientia 'propter

quid' subi e c tum primo virtualiter continens veritates

tu s. In s c ientia namque ' quia', subie c tum non t une es set s c ientia a priori. Sed effectus

c ausat

et

c a u sat

habi­

habit um, q u ia

po steriora

c a u s an t

55 ips um. Ergo sola s c ientia 'propter quid' est s c ientia et hab e t ob­ iectum;

cu i u s

oppos itum est manifeste ver um, q u ia sci e nt ia ' q u ia'

et est scientia et habet subie c tum, ut pa te t I P osteriorum. Ig itur illa non est ratio primi obie c ti. 40

Praeterea,

P h i

1

I

o s o p h u s

P osteriorum a s s ignans

ro rationem primi s ubie c ti di c it quod est habere p artes, propri e tate s et pas s iones. Sed ho c non est virtualiter continere; nam part e s

et

pas s iones parti um non continentur i n genere virtu aliter, s e d po­

tentialitt:r tantum. Ergo se c undum P h i

1

o s o p h

u

m,

c ontinere

virtualiter non est id, q uod dat ali c ui quod s it s c ientiae s u b ie c -

65 tum.

Praeterea, primum obiectum resp1 c 1t habit um, s i c ut ca u s a

41

effe c tum. Sed respect u unius scientiae est dare plura partialiter

ca u santia habitum. Nam in scientia geometriae ratio trianguli ca u­

sat illam part e m geometriae, quae est de passionib u s triang uli, ra-

70 tio vero c

1

c irc uli

i d i s,

illam partem geometriae, quae tradit ur in III . E

q uae est de pass ionibus

c ir c uli ;

u

-

et s i c de alii s spe c ie­

bus figurae. Ergo plura sunt subie c ta geometriae ; vel ill u d quod erit _ c ommune nee virtualiter continens erit s ubiectum. Nee valet

q uod di c itur geometr iam non e s se unam s c ientiam spe c ie,

75 nere

sed g e-

tant um, et esse tot habitu s spe c ifi c o s in g e omet ria, q uot

s unt species virtualiter continentes adaequatas s ib i pass iones,

ut

se c undum hoc geome tria de

c ir c ulo

s it alia geometria spe c ifi c e

a geometria de triang ulo, et alia de qu adrato. Ho c namq ue stare

so

non potest, tum q u ia in infinitum pro c eder e tur in geometricis, cu m

fig urae sec u ndum numeros pos s int proc edere in infinitu m,

et

de­

s unt nobi s s ec undum ho c infini t ae geometriae; t um q uia non sol um

P ROOEMIUM SECT. 5

297

secundum species oportebit multiplicare habitus, immo et secun­ dum passiones inter species, et passiones alias posteriores me­ diantes; tales enim continent virtualiter et secundum quod ipsum posteriores passiones, et mediant inter speciem et illas per propriam rationem. Unde species non continent illas prime virtualiter, sumendo primo secundum quod ipsum; et ideo necesse ,·est ut, quot sunt conclusiones ex invicem descendentes, tot ponantur scientiae specifice distinctae ; tum quia nee illud subiectum, quod ipsi di­ cunt immediatas propositiones primo virtualiter continere, continet primo, hoc est per propriam rationem, omnes veritates, quae ex im­ mediatis propositionibus deducuntur, quia omni alia ratione circum­ scripta non contineret eas, utpote circumscripta ilia prima immedi­ ata propositione, ex qua immediata propositio integratur; tum quia in omnibus veritatibus scibilibus de triangulo, circulo et quadrato, et sic de aliis, est unus modus specificus procedendi et una pro­ pria logica, ac uniformis modus sciendi; et idcirco scientia eius­ dem rationis ; nee possunt esse habitus distincti specifice, ut su­ pra probatum est in praecedenti quaestione. 42 Praeterea, sicut prima extrema proportionis activi ad passivum sunt communia ad omnia per se extrema illius proportionis, sic prima extrema agentis ad actum et effectum ; quoniam, sicut agens eiusdem rationis potest in quodlibet passum eiusdem rati­ onis, sic agens eiusdem rationis potest in quemlibet effectum eius­ dem rationis. Et, si dicatur quod non in effectum, productum per agens eiusdem rationis, sic etiam dici potest quod nee in passum praeventum per agens eiusdem rationis. Ut verbi gratia, sicut ignis quilibet potest in quodlibet combustibile, sic potest in quemlibet i gnem, etiam secundum sic ponentes; sed obiectum respicit habi­ tum, sicut agens affectum . Ergo quaelibet species participans rationem obiecti se habet per modum causantis et agentis habitum, partialiter tamen et hoc utique verum est. Non ergo primo virtu­ aliter totum habitum continere competit uni rationi specificae, sed tantum uni per communitatem et praedicationem quamdam. 43 Est igitur considerandum quod illa definitio verum habet in scientia 'propter qu �d' tantum, et quae habet unum subiectum, indivisibile secundum speciem et respectu immediatarum passio­ num, quae concluduntur immediate per definitionem subiecti. Et,

85

90

95

100

105

no

115

298

P. A UREOLI, SCRIP TUM I

s i aliqua talis inveniatur, subiectum illius haberet rationem quam D o c t o r as signavit; et fors itan hoc aspexit et ita in120 i s t e tellexit. 5·7 Cfr c. II luntina I 13 1 va, l V ides is p rop o s it ione m p r aecedentem. 5 8-59 C fr ibid. 1 95 vb. XXIII c. Cfr 7 5 5· 5 ,-v. 7 3 1 16- 1 8 C fr c. IV ib id. 7, · 5 in. l n i m ra notu l a m n o s c 6 di ce nc e m/ d i ce n c i s D. 5 8 obiecti/Pr aeterea addidit D, sed postea de levit. , B ddidit a 79 quia/ in m argine

2. Se cundus articulus. Quae sit ratio dans alicui quod pos sit e s s e s cientiae primum s u bie ctum iuxta id quod videtur. 4 4 Nunc ergo dicendum est quid videtur de ratione propter quam al iqui

c ontento s ub illo communi. Unde quilibet homo habet suam propri­ am risibilitatem. Sed unum e st propria pas sio entis in communi. � rgo, quodlibet eonte ntum sub ente habebit propriam unitatem, e t per c on se quens deitas. 88

Ptaeterea, quaee umque differunt genere , differunt num ero , 55

cum differentia generi s sit maior differentia numerali. Sed e s sentia

P. A UREOLI, SCRIPTUM I et proprietas in divinis differunt quasi genere, quia sicut substan­

tia et relatio, absolutum et respectus. E rgo multo fortius different

numero. Sunt igitur invic em numerabilia, et per consequens haben-

60 tia propriam unitate m. 89

Pra eterea,

illud quod habet praecisam conceptibilitatem

videtur habere propriam unitatem secundum istam positionem. S ed deitas habet praecisam conceptibilitatem a personis, quoniam phi­

losophi et Iuda ei intellexerunt unum Deum, et tamen non cognove-

65 runt trinarium personarum. Hodie etiam quilibet se posse inte lli. gere experitur Deum, absque pluralitate personarum. Unde et dis­ tinctus articulus videtur poni in symbolo, cum dicitur "Credo in

Deum", et post hoc subditur " Patrem omnipote ntem• . lgitur videtur

quod deitas habeat propriam unitatem. 10

90

Praeterea, . ilia quae possunt distincte nominari et definiri

habent distinctam conceptibilitatem, et p er conse quens unitatem.

Sed deitas nominatur distincte, et patemitas distincte ; definiens e tiam deitatem, non poneret in eius quidditativa ratione paterni•

tatem, ne e e converso. E rgo utrumque habet propriam unitatem et

75 praecisam conceptibilitatem. Et confirmatur quia de quo coritingit distincte loqui, illud contingit distincte concipi; contingit a utem

de patemitate et deitate distincte loqui, ut patet. 91

Praeterea, de ratione actus est distinguere et separare, ut

pate t VII M e taphysicae.

Sed deitas est res in summo actualis.

80 Ergo, est summe distincta et separata , et per consequens unitatem propriam habens. 92

Praeterea,

nulla res carens unitate est summe infinita.

Infinitas enim videtur includere quanda m spiritualem magnitudinem,

quae non competit re i indistinguibili et impraecisae . Sed deitas

85 est_ summe infinita et spiritualiter maxima. E rgo esse rem impraeci­ sam summe sibi repugnat. 93

Praeterea, res ad se et res ad a li ud, et res depe ndens a d

terminum e t res independens a termino non possunt fundare penitus eandem unitatem. Alioquin, unum et i dem erit dependens et inde-

90 pendens, ad se et non ad se ; quod est impossibile et imp1 icans

contradictionem. Sed essentia est ad se, proprietas a d aliud in divinis.

Ergo non est possibile quod fundent eandem unitatem.

DJSTJNCTIO I SECT. 6

363

94 P raeterea, A u g u s t i n u s dicit, V II D e Trinitate ca­ pitulo primo, quod omne quod relative dicitur est aliquid aliud, praeter id per quod relative dicitur. Sed P ater in divinis relative dicitur per paternitatem. Ergo e st aliquid aliud a paternitate. Igi· tur, divinitas e s t aliud ab ea, et per consequens habens propriam unitatem. 9 5 Prae terea; quandocumque aliqua ab invicem separantur, ilia non sunt impraecis ibilia, quinimmo habent proprias unitates. Sed deitas s epaiatur a paternit � te in F ilio. Igitur deitas videtur aliquid praecisibile a paternitate, et habens suam propriam unita­ tem. Et confirmatur ratio per illam maximam VII Topicorum: Si po­ test alterum s ine alte ro e s se , non erunt ilia idem. 96 P raeterea, P h i I o s o p h u s in eodem VII dicit quod, quandocumque aliquo posito, sive vero sive falso, alterum interi­ mitur alterum autem non, ilia non sunt idem. Sed posito quod P ater non genuis set in divinis , interimere tur p aternitas et non deitas . Igitur deitas et p aternitas non fondant eandem unitatem . 9 7 Praetere a, quandocumque ali qu id e st de conc eptu primario alicuius , s i illud se cundum est de conceptu primario alicuius tertii, primum erit de conceptu primario tertii eiusdem; ut, quia substantia e st de conceptu animalis , e t animal de conceptu hominis , se­ quitur quod s ubstantia est de conceptu hominis . Sed si es sentia est inpraecisibilis per intellectum a paternitate , paternitas erit de

95

100

105

1 10

1 15

conceptu e s s entiae , et adhuc e s sentia erit de conceptu filiationis . Ergo et patemitas erit de conceptu filiationis; et per consequen s paternitas e t filiatio fundabunt eandem unitatem, et erunt idem P ater et Filiu s , iuxta Sabellii nefandum errorem. Igitur e s sentia et proprietas non fondant eandem unitatem. la> 98 Praeterea, s i P ater et Filius et Spiritus Sanctus non conve­ niunt in aliquo uno praecise conceptibili, s equitur quod erunt tres conceptibiles obiective ; et per consequens habebunt tres fruitiones e t tre s intellectiones , et poterit beatus unam personam absque a1ia intueri; quod e st contra A u g u s t i n u m , ut superius extitit 125 allegatum. Ergo relinquitur quod tre s personae conveniant in ali­ quo uno praecise et conceptibili e t habenti propriam unitatem. 2•6 Co mmentum 4 Iun tina VI 1 60 ,a. Tr in itas rmus Deus c. 2 PL LXIV 1 2 5 0 C.

16· 1 7 Vers. 3 0. 18- 19 Quomodo 2 1·23 Cfr c. XI X lun tina VIII 96 va.

364

P. A UR BOLI, SCRIP TUM I

24·25 C ap. V 5 edit Flo,il. Pat,ist. X XI V 6. 27•29 l1mtina V 92 vb. 1819 Cap. XV lun tina VIII 93 vb. 93-95 PL XLII 934 et 9 3 5. 103- 1 0-4 C ap. i I rm tina I 308 vb. 105- 107 Ib id. 1 0 5 rb. 1 25· U6 C fr s upra num. 2 1° ° 29 XXIX/in 3 17 /XVII B. s ed lege potius I V , ut s up,a dictu111 e s t. 55 differunt (s e cunda vice)/genere addidit s ed delevit B. ma,gin e addidit B. 1 1 7 Ergo 6 5 personarum/ in ma,gine addidit B. 97 a b/ le ctio o,iginalis ad B. • • • fil i at ionis/in ma,gine addidit n.

4. Quartus articutus.

c . Ubi prae mittuntur quaeda m conclusione m declarantia, ex quibus dubia praedicta so lvuntur.

5

10

15

20

25

99 Ut igitur dissolvantur haec dubia et veritas proposita clarius elucescat, inserenda sunt aliqua. Et primo ponendae sunt quae­ dam distinctiones. Pri ma quidem de identitate. Est enim conside­ randum quod aliquorum identitas potest intelligi fore dupliciter. P r i m o quidem ut sit identitas repetitionis. Contingit autem idem repeti, aliquando quidem sub eadem voce, ut cum dicimus Sortes Sortes; aliquando autem sub alia voce et eodem conceptu , ut cum dici­ tur Marcus Tullius; aliquando vero sub alio conceptu et alia voce ut cum dicitur Sortes, homo , animal; homo namque non aliam rem die it a Sorte , sed eandem rem repetit sub alio tamen conceptu. S e c u n d o vero aliquorum identitas intelligi potest per ipsorum quandam indistinctionem, non quod unum nominatum repetat rem alterius; sed quia res unius est indistincta a re alterius, licet utrumque sit res, eo modo quo lenitas et superficies habent identitatem, quia lenitas non est eadem res cum superficie ; nam superficies lenis potest fieri aspera, manente eadem superficie et lenitate desinente esse. Ex quo patet quod non sunt idem , cum sit impossibile idem separari a seipso. Nihilominus tamen unitatem habent indistinctio­ nis, quia intellectus praecise concipere non potest sine superficie lenitatem, nee rectitudinem aut circularitateru, absque linea circu­ lari. Est autem regula generalis quod, ubicumque est identitas repetitionis, videlicet quod intellectus repetit eandem rem sub alio tamen conceptu, ibi per necessitatem alterum est ens rationis et includit aliqujd de opere intellectus, ut, quia homo repetit Sor­ tern sub alio conceptu, necesse est quod homo dicat rem, non prout

DJSTINCTIO I SECT. 6

365

e st extra, sed prout e st concepta, sicut expresse dicit C o m m e n t a t o r V II M etaphysicae c ommento 48° , cum ait "quod nullum universalium praedicabilium secundum quid de re demon­ S \:rata significat earn se cundum quod est dem materiales, liberta t e carent. 28

Praeterea , maiorem rationem a ppe ti bilis habet finis in sua

t otalitate a cceptus , quam q ua e cumque pars ipsius finis; sed esse

DISTINCTIO I SECT. 8

42 5

et vivere s unt partes ultimi finis integraliter sumpti et quae ne­ cessario appetuntur, iuxta illud P h i l o s o p h i IX Ethicorum "esse et vivere e s t omnibus elegibile et amabile " ; et illud III 4 5 Politicae: • Ine st aliqua boni particula ad ipsum vivere , unde multa m ala sustinent homines invitati ad vivere tamquam existen te in ipso quodam s olatio et dulcedine naturali" . E rgo totus finis qui includit esse et vivere necessario appetitur. 29 Praeterea, s icut se habet lex ad intellectum , sic iustitia 50 ad appetitum. Sed ex hoc quod est lex aliqua naturali s , in tellectus lege m illam cognoscit nece s s ario et naturaliter, ut patet de princi­ piis practici s . Ergo ex hoc quod e s t aliquod iustum naturale, ut pate t V E thicorum, nec essario appetitus actu elicito illa volet p er intelle c tum praes entata. 55 30 P raeterea, unumquodque sic appetitur sicut aptum natum e s t appeti , et unumquodque sic agitur sicut aptum natum e s t agi , dicitur II Physicorum. Sed ultimus finis aptus natus e s t appeti uece ssario, et appetitus aptus natu s est ferri in ipsum nece s sario, cum habitualiter inclinetur ad ipsum de necessitate . Ergo ac tu 60 elicito necessario fertur in ipsum; alias non exire t in actum se­ cundum quod e s t in potentia ad ipsum , quod est inconvenien s manifestum. 3 1 P raeterea, quod competit omnibus individuis ali cuius spe­ ciei aut omnibus speciebus eiusdem generis alii s , a quodam de quo 65 dubitatur non est rationale illi denegari. Quod enim competit �mni­ bus aliis , non e s t rationale quod non competat illi. Sed omni ap­ petitui, divino, animali et naturali, competit ferri necessitate na­ turae in suum finem, ut per se patet. E rgo non de bet appetitui rationali causato illud negari. 70 3 2 Praeterea, illud a d quod natura compellit est neces s arium, non contingens . Sed natura compellit ad volendum ac tu elicito im­ mortalitate m et beatitudinem, quia omnes interrogati s tatim re­ spondent i sta s e velle , ut dicit A u g u s t i n u s XIII D e Tri• nitate c . s0• Non dicerent autem nisi actum istum elicitum in se 75 ipsis experirentur. I gitur id quod prius. 33 P raeterea, si Beatus pote s t non velle beatitudinem suam, aut hoc est quia habet actum contrarium , volendo · scilicet et re­ spuendo ipsum; et hoc esse non potes t, quia nihil re spuitur nisi

426

P. A URBOLI, SCRIP TUM I

fM> s ub ratione veri m ali vel apparentis; aut hoc e s t omnino negative per ces sationem voluntatis ab omni actu s impliciter, aut ab omni actu circa beatitudinem immediate ; quod patet auc toritate A u g u ­ s t i n i

XIII

D e Trinitate c.

s 0,

qui elicit quod si beata vita ho­

minem "deserit , aut volentem deserit, aut nolentem , aut neutrum • ; 85 e t probat quod nee volentem nee nolentem, e t quod n e e neutrum,

scilice t non volentem ne gative per c e s s ationem ab omni actu , quia se cundum hoc beatitudo non amaretur, si voluntas e s se t indif­ ferens et ad volendum e t respuendum eam. P atet e tiam per rationem, quia si cessat ab omni actu circa be atituelinem aut hoc est volendo 90 s e n on velle per actum s cilicet reflexum , quod e s s e non p otes t, quia tune oporteret quod intelle ctus appreh endere t h oc quod e s t non velle beatitudinem u t bonum , quia nullus aspiciens a d malum operatur, secundum

D i o n y s i u m

De divinis nominibus. Io­

tellectus autem be ati non potest apprehendere h oc ut bonum, quia 95 non es t bonum in s e , cum s i t pura negatio , nee volenti cum priv e t

eum volitione circa beatitudinem e t obiectum eiu s , quod e s t Deus; quae quidem volitio est magnum bonum volentis , nee intell ectus pote s t circa hoc decipi ut non ve lle beatitudine m appareat bonum ; in h oc enim decipi non potest nee viator nee compreh ensor; - aut 100 ce s sat ab omni actu , sicut in puero qui nullum usum rationi s habet; h oc aut�m omnino videtur rational e , quia tune ultimus finis tam in­ trin secu s quam extrinsecus s tat pro nihilo prae sens voluntati, cum v oluntatem non attrahat nee in clinet plus quam si e sset omnino absen s. Et pari ratione did potest quod praesente mi seria damna105 torum pos sent suspendere actum di splicentiae , cuius oppositum experiuntur daemones et damnati . R elinquitur e rgo quod fin em ap­ prehen sum voluntas necessario velit. - 1·2 H aec opinio infra sub num. 84 ab ipso P etro Aureol i tribuitur Gerardo (de 22·24 C ap. I luntina III 9vb. Bononia), atque di sputatu s s ub oum. 84·99. 44-4 5 Cap. V II 3 2- 34 C ap. V III ibid. 5 lvb. 24·26 Cap. XIII ibid. 45vb. 53· 54 C ap. I ibid. 3 lvb. ibid. 66va. 45·48 Cap. IV ibid. 1 28va. 5 658 Summa Ill c. Ill luntina IV 37,a. 72-15 P L XLII 1022, 82-84 Ibid. 9 1·9 3 Cap. IV 1 9 PG III 7 16.

4. Quod non de n e cessitate /ruatur, fin e universaliter appreh enso. 34

S_ed in oppositum videtur , quod elicit

A u g u s t i n u s

I Retra ctationum c apitulo 9 : "Nihil e s_t t am in potestate volun°

DISTINCTIO l SECT. 8

427

tatis quam i ps a voluntas •; ex quo colligitur quod, si actus volun­ tatis sit in · potestate volentis, multo magis immediate [ipsa voluntas ]. Sed in potestate voluntatis est velle finem et non velle, mediante intellectu. Potest enim avertere intellectum a conside­ ratione finis, quo facto non volet ipsum. Ergo stante consideratio­ n e, poterit non velle ut videtur. 35 P raeterea, agens quod necessitatur ad agendum, eadem nece ssitate remove t prohibens actionem, si potest. Quod patet de gravi quod, quia de necessitate movetur deorsum, de necessitate removet• omne prohibitivum, si vincere illud potest. Sed voluntas non removet prohibens et impedien s i psam a voluntate finis, vide­ licet non considerationem intellectus, et tamen posset removere figendo intellectum et manutenendo ipsum in consideratione finis. Ergo cum non faciat volitionem fi nis, non de nece ssitate eliciebat. 36 P raeterea, impossibile est extremum alicuius coordinati­ onis res picere extremum alterius coordinationi s sub quacumque neces sitate, quin tanta neces sitate respiciat quodcumque medium nece ssario requi sitwn inter ilia extrema. Sed volitio finis est quasi unum extremum coordinationi s omnium volitionum aliarum. Finis autem est aliquod extremum omnium volubilium ; medium autem inter illa duo extrema, inter voluntatem videlicet et finem, est consideratio i psius finis. Haec autem consideratio non est necess aria, immo potest earn sus pendere voluntas. Ergo nee aspectus aut connexio voluntatis cum fine erit de necessitate. 37 Praeterea, quidquid necessario quies cit in aliquo sibi praesente necessario manutenet illud praesens sibi si potest. Sicut pate t de gravi quod manutenet s e in centro, in quo de nece s sitate quie scit; et similiter appetitus sensitivus tenet sensum in illo sensibili, in quo necessario delectatur et qui es cit, si tamen potest illud praesens habere. Cuius ratio est quia, quod aliquid neces sario quiescat in aliquo prae sente, hoc e st propter convenientiam perfec­ tam; et propter eandem videtur a ppetere neces sario sibi coniungi, et ita quantum potest facere quod coniunctio praesens sit et in actli. Sed voluntas non neces sario tenet finem s ibi prae sentem per con• siderationem, et tamen potest. Ergo non videtur necessario quies­ cere in fine apprehenso.

5

10

15

20

25

30

35

P. A UR EOLI, SCRIPTUM I

428 40

38

Praeterea, omne agens necessario agit de n ecessitate s e-

cundum ultimum po tentiae suae, ut pate t de gravi quod toto impetu

inferius movetur; e t ratio huius est quia, sicut in po testate eius

non est actus, ita nee intentio. Sed voluntas non fertur de neces­ sitate in finem, apprehensum secundum ultimum potentiae sua e ;

45 non enim experim ur nos intensissime e t sccundum conatum arden­ tissimum

diligere beatitudinem appre hensam.

finis fuit in volunta te de n ecessita te. 39

Ergo n e e dilectio

Pra eterea, potentia libera per participa tionem non magis

tendit libere in obiectum, quam illa quae est libera per essentiam.

50 Sed intellectus in considerando de fine ultimo non necessitatur a voluntate. Ergo nee voluntas necessitabitur ad tendendum in obiec­ tum.

40

Prae terea, quandocumque a gentia sunt ordinata, si neces­

sitas est in superiori, necessitas e rit in omnibus aliis . S ed vol un-

55 tas est superior in toto regno animae, et movet in tellectum ad con­

side randum de fine . Ergo si ipsa necessitatur respectu finis, et

intellectus necessitabitur ad considerandum de fine; cuius opposi­ tum experimur.

1 Haec opinio infra sub num. 100 ab ipso Petro Aureoli tribuit ur Duns Scot o, 2-4 Potius c. XXI edit. CSEL XXXVI 1 04. atque disputatur sub num. 101- 107. ° ° addidit s ed delevit D. quod/in 41 . 1 2 lege B: /sic 3 9 5 . Q uod n e e fin e ultimo clare viso in p a tria voluntas fruatur [de n e cess itate]. 41

Ulterius videtur quod, fine ultimo dare viso in patria,

voluntas non de necessitate fruatur, etiam si fuerit elevata per

5 habitum caritatis. Una enim potentia non ha bet n isi unum modum a ge_ndi ; nam, si haberet plures, iam non esset una potentia. Se d,

voluntas est una simple x potentia, cuius modus est a gere libere

e t contingenter. E rgo respectu cuiuscumque aget contingenter, non de n ecessita te ; et per conseijuens, respectu finis, e tiam clare in

10 patria apprehensi. 42

Praeterea, necessitas a gendi non pote st esse nisi per a li­

qui_d intrinsecum principio activo. Sed obiectum dare visum non est

aliquid intrinsecum voluntati . E rgo non dabit voluntati, ut de neces­ s ita te fera tur in ips um.

DISTINCTIO I SECT. 8 43

429

Praeterea , diversa approximatlo p as si ad agens non causat 15

n ecessitatem aliquam, sed tantummodo intensiorem actionem, sicut ,e>atet de calido respectu calefac tibil i s plus vel min us approximatl. Sed prae sentia finis dare vi si non videtur es se nisi maior approxi• matio ad volun tatem. Cum enim apprehenderetur in univ ersali vel "bscure quasi videbatur dis tare , cum autem da re et in parti.culari Jl videtur e s s e approximatum. Ergo propter is tam vi sionem non inferetur nece s sitas voluntaei. , s ed orietur gradus intens ior dilectionis in ea. Praeterea, si voluntas nece ssario vult finem sic apprehen­

44

s um , aut ad istum actum volitionis movet finis , aut potentia , aut utrumque. Si fin i s , patet quod non e s t necessitas, quia Deus ad 25 nullum actum caus atum nec es sario movet; si potentia, patet quod e tl am nulla erit n e ce s s ita s , cum voluntas s it agens c ontingens; si utrumque , pate t idem quoniam utrumque contin gens est in mo­ vendo. Igitur id quod prius . Praeterea , quando princ1p1um elicitivum non nee e s s ario 30

45

e licit, habens illud, non ne ces sario agit. Sed eadem caritas pote s t e s se i n voluntate D e o clare viso et non viso, s icut pate t d e raptu Pauli. Non e nim habuit aliam caritatem in raptu e t aliam pos t rap­ tum ; caritas autem pos t raptum non neces sario e liciebat actum. Ergo nee volunta s habens cari tatem necess ario dilige t Oeum , etiam 35 clare v isum. 46

P raeterea, habitus non immutat potentlam, nee modum age.n­

di ipsius. Sed, voluntas agit libere et contingenter. Ergo quan tum­ c umque elevetur per caritatem in patria, adhuc aget contingenter e t l ibere. Non igitur d e necess itate fruetur.

40

1 H aec opinio infra sub. num. 100 ab ip so Petro Aureoli tribuitur Duns Scoto, atque disputatur sub num. 108 ·1134 volunt as/de addidit s ed delevit B. 1 9 ad/finem addidit s ed delevit B •

.• R esponsio ad quae stion em. 47

Ad quaestionem i stam re sponden do hoc ordine proc ede tur:

Primo quidem hoc quod supponitur de appetitu quod fruatur et de fine u ltimo quod sit s ubiec tum tantum fruibile ostendetur; Secundo vero c irca· prae sentem quae stionem per doctorum opinione s trans- 5 cunetur;

Tertfo quoque re spondebitur ad punc tum quaestionis,

iuxta id quod v idetur.

P. A UREOLI, SCRIPTUM I

430 I . Articulus primus.

a. Quomodo Deus fruitur et u ti tur. 48

Circa primum ergo considerandum est quod, cum sint qua­ tuor appetitus, videlicet naturalis qui sequitur formam naturalem, 5 e t animalis qui se quitur formam interiori sensu apprehensam, et intellectualis qui sequitur formam appreh ensam per in tellectum, e t divinus qui sequitur summum et infinitum intell ectwn divinum. P rimus quidem appeti tus non proprie fruitur ne e uti tur, cum nee desideret nee delectetur; improprie tamen loco fruitionis succedit 10 quies in termino naturali, quemadmodum grave quiescit in centro. Loco vero usus in e o succedit assumptio vel innixus ad aliquid adminiculans ad acquisitionem finis, sicut grave utitur aere ut per­ veniet ad centrum, quoniam sine illo n on movererur. secundum C o m m e n t a t o r e m III Caeli et M undi. 49 Tertius vero appetitus, intellectualis v idelicet e t causa15 tus, patuit superius quomodo fruitur e t utatus. Restat ergo inqui­ rendum de secundo et ultimo appetitu. Et quidem de voluntate divi­ na qualiter se fruatur et nullo alio extra se satis patet, cum com­ placeat et delectetur propter se in propria bonitate. 50 Sed quali ter nobis utatur, quod M a g i s t e r tangit in 20 littera, dicendum est quod cum usus sit referee i n finem, finis po­ test esse causa e t ratio alicuius e ffectus, ve l ut acquirendus vel ut acquisi tus. Cum igi tur movet ut acquirendus, tune refertur id quod est ad finem ut mediante quo agens attingat ipsum. Et h oc 25 modo refert et ordinat in finem omne quo utitur voluntas causata; ordinat enim in finem, tanquam acquirendum per illud quo utitur. Cum autem finis movet iam acquisitus, tune id quod est ad finem ordinatur ad ipsum, non tamquam id quo finis acquiratur, sed tam­ quam id cui finis acquiratur. Et hoc modo Deus u ti tur nobis e t 30 creatura, non u t nobis mediantibus finem acquirat, sed ut nobis seipsum qui finis _est acquirat. 51 Huie tamen videtur obviare quia hoc non videtur esse ordi­ natio ad fin em , sed magis ordinatio finis ad communicationem, quo-! tamen esse non potest, tum quia communicatio est aliquid 35 causatum, cum non fiat nisi per actum intellectus e t voluntatis,

DISTlNCTIO I SBCT. 8

43 1

quibus creatura Deo unitur; tum quia communicatio est inferius Deo, et ita Deus ordinabitur ad aliquid infra s e; tum quia com­ m11nicatio bonum e st creaturae, et sic Deus ordinabitur ad bonum creaturae, detur uti. 52

quod irrationabile est. lgitur isto modo Deu s non vi40

P raeterea, impossibile e s t caus alitatem causae alicuiu s

manere, non manente suo proprio modo causandi; sed modus fini s in causando e st ut acquiratur a b agen te per suam actionem . Igitur nisi finis acquiratur agen ti, agen s non aget propter finem. Sed Deus non acquirit s uam bonitatem, cum iam habeat eam. Ergo nihil or- 4 5 dinat tamquam i n finem. 53

Sed his non obstantlbus , dicendum est quod finis ha bet

duplicem habi tudi nem in causando ; primam videlicet ut existens in agente, quantum ad e sse cognitum et intellcc tum; et sic movet ut habitus non ut taliter acquirendu s ; secundam vero ut existens 50 extra agens , et tune movet ut acquirendus . P rima autem motio est sub habitudine, ut 'e x quo' ; secunda vero s ub habitudine , ut 'ad

quem ' ; s icut patet quod balneum existens in anima movet ut ' ex quo ' ; existens autem extra, movet ut 'ad quem' . Habens enim bal­

neum in intellectu non movetur ad ipsum, prout h abet e s se in intel- 55 lectu, sed prout habet e s s e reale; et econverso, qui movetur ad balneum, non movetur ex ip so exi s tente extra, s ed ex ipso et ab ipso ut existlt in a nima, sicut

C o m m e n t a to r

dicit XII

M e taphy sicae. Si igitur idem es se t entitas balnei ·reali s, quod enti­ tas in ani..na, tune ut habitum et exis tens in anima moveret s ub ha- 60 bitudine utraque, ita ut habens ipsum in s uo intellectu e t moyeretur ex ipso et moveretur ad ipsum. 54

Ad propo si tum igitur adaptando, divina bonitas cum sit in

Deo reaH ter e t intellectualiter, voluntas divina movetur ex sua bonitate et movetur ad suam bonitatem, propter quod habet perfe c- 65 tis sime rationem finis . Super quodcumque igitur divin a voluntas tran seat, s uper illud transit mota a sua bonitate, et supe r illud �nsit ordinaodo in suam bonitatem. Et sic patet quomodo utitur cre atis. 5 5 Nee obviat quod in oppos itum primo inducitur de communi- 70 catione divinae bonitatis; non enim ilia finis e s t, sed ipsamet

P. A UREOLI, SCRIPTUM I

4 32

7';

bonitas ad quam ordinator ipsa communicatio et id cui communi· catur. Nee etiam obsistit inductum secundario, quia non est de ratione motionis finis quod acquiratur, nisi vere finis est perfectio et inhaerens et nondum acquisitus; ut autem finis subsistens est non oportet, s icut patet quod excercitus ordinator ad due em, et totum universum ad Deum. 12· 14 Comm. 2 8 luntina V 92ra. 59 Comm. 36 l untina VIII 150ra.

2 0 L ibri IV Sententiarum lS.

19 propria/v oluotate addidit s ed delevit B .

didit B;

56·

66 voluotas/in mdrgine ad•

i n textu, s ed dele tum, booitas.

b. Quomodo app e titus animalis fruitur et u tatur. Opinio S coti e t Thomae.

5

10

15

20

25

5 6 De appetitu vero sensibili, qui est in animalibus e t brutis, dicunt aliqui quod non fruitur proprie, quia non cognoscit ultimum finem nee orclinat aliquid ad ipsum, et quia non quiescit contrarie, sed negative tantum, videlicet in aliud non ordinando pure nega• tive, non contrarie se figendo, nee tamen reputando quod in aliud debeat non referri. Non enim potest contrarie se figere, cum ex natura sua non habeat in aliud referre; et iterum non fruitur quia non applicat seipsum ad finem, quia magis agitur ab obiecto quam agat. Adhuc etiam, fruitio non est nisi in actu amicitiae, quae sola inhaeret obiecto propter se non reflexe; appetitus autem sen­ sitivus nulli iPhaeret, nisi in quantum est sui perfectio et reflexe. 5 7 His tamen non obstantibus, videtur quod animalia Erueren· tur et uterentur. Illud enim videtur uti, quod appetendo aliquid ordi­ nat ipsum in debitum finem. Et videtur frui, dum quiescit fine debito acquisito. Sed animalia per appetitum referunt aliqua in alia, in quibus habitis delectabiliter conquiescunt, sicut patet quod ligna congregant ad nidum cons truendum, et nidum construunt ad ova reponenda, et ova reponunt et fovent ad pullos procreandos, quibus procreatis in illis delectabiliter complacent et quiescunt. Ergo videtur quod in eis sit uti e t frui. 5 8 Nee valet illud dictum, quod finem ultimum non cognoscunt. Non enim omnis fruitio est in fine ultimo, sicut patet in peccatoribus. Nee etiam quod additur ea non conquiescere contrarie ad uti,

43 3

DISTINCTIO I SECT. 8

pro e o quod appe titus sensitivus non refert. Hoc siquidem non valet, quia aperte falsum est. Videmus enim animalia referre et qui­ busdam propter quaedam alia uti. Nee etiam quod additur animalia non app li care s eipsa ad finem, sed magis trahi ab obiecto ; eodem n amque m odo dicunt aliqui voluntatem beati trahi et agi ab obiec to, 30 e t tamen ibi e s t vera fruitio. Nee etiam quod additur in a nimalibus non e s se amorem amicitiae. Videtur enim quod animalia diligant amicabiliter, cum diligaot bonum a s e di stinc tum supposito, ut pa­ tet quod pareote s diliguot filios et defendunt e t eos nutriunt etiam cibum sibi ipsis e t alia deiectabilia subtrahendo; quod non ess et, 3 5 n i s i aves et animalia diligere possent propter s e , e t quasi amore amicitiae, partic ulariter tamen. 59

D icendum e st ergo quod appe titus sens itivus et per con­

s equens bruta frui pos sunt et uti, particulariter tamen , non univer­ s aliter, nee in omnibus sicut voluntas rationalis . Sequitur enim 40 appetitus modum appreheosioni s . 1 D un s Scotus Ordlnatio I D ist. I P ars III (q. 4) edit. Vaticand II 1 18· 1 19; Thom a s Aquin. Summa Tbe ologica I 8•II 8e q. 1 1 art. 2 edit. L eonina VI 9 1. 29 obi ecto/ e t tam e n ibi est v e ra fruitio addidit s ed de levit D,

c . Quod ultimo fin e tan tummodo /ru endum est recte, utendum

aute m omnibus aliis et qllomodo sin e p e ccato videtur aliquando quod homo /ru atur. 60

Ul terius con siderandum e st de se cundo, quod hie supponi­

tur, vid elicet an ultimo fine fruendum sit tan tum. E t siquide m ex 5 superioribus patet quod re cta fruition e solus ultimus finis habet proprie et per fe cte rationem fruibilis obie cti. Illa e nim fruitio so­ lum est recta, quae transit super obiec tum , cui ex natura rei tan­ tummodo competit quietare. Qui enim quietatur et fruitur in illo, cui natura non con tulit vim quietativam , non dubium quod proicit 10 ac tum super inde bitum obiec tum, et per consequens agit perverse. S�d tantum ult:imus finis habet e x natura sua vim quietativam re­ spe c tu voluntatis. Omnia enim alia e x na tura sua ordinabilia sunt in Deum, nee quietantia animum , iuxta illud °

A

u g u s t i n i

I

Confes sionum capi tulo 1 : "lnquietum cor nostrum , donec quiescat 1 5

434

P. A UREOLI, SCRIP TUM I

in te • . Igitur qui fruitur aut quietatur in aliquo citra Deum non dubium quod agi t perverse.

20

25

30

35

40

61 Ex hoc autem potest inferri quod omnis actus voluntatis transiens super creaturam, sive inhaeren tem tamquam perfectionem propriam, ut sunt virtutes, scientia e t honores, seu quaelibet v� luptates; seu subsistentem et amore amicitiae diligendam, ut sunt angeli et homines; omnes siquidem tails actus uti esse debet, vel in potentia, vel in acni; actu quidem, si quis desideret vel delec­ tetur in istis, actualiter in Deum delectationem e t desidecium referendo; vel potentia, si non actu referat, nee tamen actu ad non referendum se figat. 62 E x hoc secundo sequitur quod nullo ac tu voluntas fruitur creatura, nisi dum per intellectum illam tantum appreciatur, u t i psam i n Deum non repute t referendam et iterum nisi per voluntatem figat se ad non referendum; cuius ratio est quia, si ista duo non adsunt, illud est indifferens ad uti et ad frui. Est enim in p� tentia ut adsit referri ; et tune induet usus rationem; aut ut adsit ex• istimatio de non referendo et fixio voluntatis in hoc; et tune induit rationem fruitionis. 63 Ex hoc tertio sequitur quod peccantes mortaliter fruuntur creatura, quod quidem contingit dupliciter. Primo quidem cum obiec• tum in quo delectantur nullatenus est referibile in Deum, immo ex natura sua est honori divino et voluntati suae contrarium. Tune enim qui delectatur in illo, praeelegit illud honori divino, videos illud non posse referri, et nihilominus in illo eligens delectari, ut patet de incontinente. Secundo vero cum obiectum est referibile, tamen i ta interlse diligitur, ut eius adeptio voluntati divinae prae­ feratur, in tantum quod divina mandata et eius beneplacita con­ temnentur potius, quam huiusmodi desideratum obiectum, sicut

45 patet in vanigloriosis, qui honoris delectationem praeferunt divino imperio; contra quod non vererentur venire propter adoptionem ip­ sius; et ita contingit quod omnis peccator fruitur aliqua creatura, in quo consistit humana perversitas secundum A u g u s t i n u m . 64 Ex hoc ultimo sequitur quod aliquando bonum creatum di50 ligitur propter se, ut scientia et virtutes et similia; nee actu homo refert illa in Dcum; nihilominus homo non peccat nee e tiam mere-

DISTINCTIO I SECT. 8

435

tur quia talis actus nee usus e st, nee fruitio , sed in poten tia u­ trumque. Usus non est, quia actu non refert; fruitio non est quia non existimat irreferibile nee figit se ad non referendum; et idcirco actus ille quantum e s t ex s e nee meritorius nee demeritorius est 55 cen seodu s . Videtur autem talis actu s fruitio, pro eo quod est de­ lectatio e t complacentia in bono creato propter se; non est autem fruitio quia a ddit ultra complacere propter se e xistimationem ex parte intellectu s, et fixionem ex parte voluntatis de non referendo ad al iud, sed in illo finaliter consi stendo. Unde uti et frui opponun• 60 tur con trarie penes referre et nolle referre , non contradictorie penes referre et non re ferre. 14· 16 Num. 1 edi t. CSEL XX XIII 1.

LXXXIII q. 30 PL XL 1 9.

47·48 De divers is quae stionibus

59 ex p ane/in margine addidit B.

2. A rticulus s e cundus. a . Op inio Thomae la- llae, q. X, articulo primo e t s e cundo, e t G ode/ridi II Quodlih et, q . prima. 65 Circa s e cundum autem considerandum e s t quod sunt actu s quatuor fruitioni s , quos voluntas potest eli£ere circa ultimum fi­ nem. Primus quidem complacere in summo bono suo sic generaliter s apprehenso. Secundus vero complac ere in quodam particulari ente , cui attribui tur ratio summi boni, puta in Deo, obscure tamen et aenigmatice appreh en so . Tertius quoque complacere in Deo dare e t nude et beatifice apprehenso in patria. Quartus autem, qui non est proprie fruitio, s cilicet de siderare s ibi ipsi summum bonum 10 universaliter apprehensum , vel Deum in particul ari tamquam sum­ mum bonum sibi, vel etiam ipsum de siderare sibi ipsi in patria, quo­ modo desiderant Beati qui frui continue s itiunt et effectant. Loquendo igitur de complac entia in fine dare appreh en so et de siderio con­ tinuationis bon l apprehensi, dicunt doctores al iqui quod voluntas 15 nece ssitatur a,i huiu smodi actus neces sitate immutabilitatis , non neces sita te coactioni s . Loque ndo vero de complacentia et desi­ derio cuiusdam entis particularis , quod tamen aes timatur summum bonum, puta de Deo. dicunt quod voluntas ad huiusmodi ac rus im-

436

P. A UREOLI, SCRIPTUM I

20 mutabiliter non se habet. L oquendo vero de c omplacentia in summo b ono e t desiderio eius, dicunt quod intellectus n on potest illud c oncipere, quin voluntas desideret et complaceat de necessitate. Pro hac autem opinione sunt rationes decem, superius arguendo primo et secundo loco induc tae. 25 66 Quae quidem opinio in rationibus suis habet debile fundamenturn, et in modo ponendi videtur implic are aliquid c ontradic­ torium , in hoc scilicet quod ait voluntatem non c omplacere neces­ sario, nee desiderare Deum apprehensum et existimatum ut summum bonum , et tamen quod summum bonum necessario desideret appre30 hensum et complaceat de necessi tate in ipsum. Uncle sic procede­ tur quod quaelibet ratio addu cetur ad istud e t c ontra propositum reducetur. 67 Prima itaque ratio est ad oppo si tum evidenter sic dedu­ cendo: Sicut se h abet pri ncipium in speculabilibus, i ta finis in 3 5 agibilibus. Sed sic se h abet principium speculabile respectu intel­ lectus, quod non solum uni versalissirnum priocipium de quoli bet esse et non esse necessitat intellectum, immo et quodlibet particu­ lare principium per se notum , sicut patet de mathematicis. Ergo si c se habebit finis respec tu voluntatis quod n on solum fin is univer40 salissimu s et ultimus necessitabit volunta tem , immo e tiam quilibet finis particularis. Honor autem et voluptas et scientia sun t per se bona appetibilia et fines quidam , ut patet I Ethicoru m. Igitur appre­ h enso honore aut voluptate, voluntas n e-e essari o c omplacebit et desiderabit, si ratio ista sit bona. Et confinnatur qui a P h i 1 o 4 5 s o p h u s II Phy sicorum non loquitur de principiis universalissi­ mis, nee de fine ultimo, sed de quolibet principio et de quolibet fine; de quo manifeste patet quod non movet voluntatem necessario; alias humilis non c ontemneret h onores, nee temperarus voluptatem . 68 Praeterea, quandocumque ex una similitudine re.perta in ter SO aliqua arguitur omnis sim ilitudo , est fallacia c onsequentis. Sed P h i 1 o s o p h u s et C o m m e n t a t o r II Phy sicorum as­ similan t priac ipia fini, in ordine ad conclusiones et ea quae sunt ad finem, dicendo quod quemadmodum si princ ipia sunt c onclusio­ nes sunt, eodem modo si fines sunt et ea quae ad finem sun t, vo55 lens ex h oc concludere quod non est in eis nec essitas simpli citer, sed c onditionata ut patet ibidem. Ergo c onclud� ns ex h oc neces·

DISTIN C TIO I SE CT. 8

437

sitatem s impliciter in voluntate res pectu finis , facit fallaciam consequentis. 69 S ecunda vero ratio est etiam ad oppositum sic deducendo: Omnis motus reducitur ad aliquid immobile; sed voluntas desiderans . 60 propter s e sanitatem movetur ad potionem. Igitur in ista motione oportet aliquid immobile reperiri. Sed hoc est falsum quia nee im­ mobilitatur voluntas in desiderio sanitatis , nee in desiderio poti­ onis . Ergo non est verum quod omnes motus voluntatis reducantur ad aliquid in quo voluntas immobiliter quietetur. Nee valet si dica- 65 tur quod in appetitu potionis propter sanitatem non oportet poni ali­ quid immobile, quia appetitus sanitatis est pro pter felicitatem , non valet inquam quia P h i l o s o p h u s dicit I M e taph y sicae quod scire appetitur propter se, esto etiam quod nullum bonum aliud debeat evenire. Manifestat autem hoc sensuum dilectio. Igitur in 70 i sto motu praeciso, quo quis appetit aliquid propter scire, aut propter videre, ut unguentum vel aliquid aliud, non occurrtt obiec­ tum aliquod cui voluntas haereat immobiliter et de necessitate. 70 Praeterea, ideo animalia non moventur, nisi alicui immobili innitantur, quia mo\Tentur per impulsionem. Pars autem expellens 75 partem aliam necesse est ut figatur. Sed voluntas non movet se per expulsionem , s ed per propriam libertatem. Ergo non indiget aliquo immobili tali. 7 1 T ertia quoque ratio ad oppositum sic deducitur evidenter : Voluntas non neces sario vult id , s ine cuius participatione aliquid 80 volt. Sed voluntas appetit intellectui notitiam veritatis , e sto quod nihil aliud debeat evenire, immo praes cindendo omne bonum, prop­ ter ipsum scire. Ergo voluntas non necessario vult ultimum finem, quo praeciso adhuc potest appetere aliquid propter se. 72 Praetcrea, voluntas non neces sario volt id, cuius parti- 85 cipatione vult quidquid vult, nisi determinetur circa ea quae vult de necessitate. Sed voluntas , quantumcumque velit aliquid parti­ cipatione ultimi finis , non tamen neces sitatur ad id volendum. ltrgo nee de nece s sitate volet finem. 7 3 Praeterea, voluntas neces sario vult id, cuius participati- 90 one vult quidquid volt, secundum eos. Sed eristimans Deum sum­ mum es se bonum, eristimat participatione eius volendum q uidquid

P. A UREOLI, SCRIP TUM I

. 438

vult. E rgo manente illa e xis timatione , de nece s s itate vult Deum; ha ec autem exis timatio mane t in quolibet fi deli.

Ergo quisli bet

95 fidelis de nece ssitate vult Deum, cuius oppos itum isti dicunt. 74

Pra eterea , voluntas pote s t velle omne quod participat rati­

one ultimi finis. Sed libertas et experi entia libertatis e st magi s

ultimi finis et summi boni. E rgo praesentato s ummo bono, voluntas

potes t velle uti s ua libertate in non volendo finem. Aut igitur vo-

100 lunta s utetur s ua libertate non volendo finem, aut non u tetur liber­

tate et tamen volet uti. E t sic coge tur in volendo finem, quod e s t

inconveniens manife stum. 75

Quarta quoque ratio sic potest reduci ad oppo s itum: Agens

enim in aliud s ecundum, non per impres sionem primi, non n eces-

105 sario tendit in primum per oppositum propositioni s eorum. S ed vo­ lunta s potest appetere aliquos fines s ecundarios per s e et prae­

cis e , abs que impre s sione primi finis. Appetit enim eos, e s to quod

nullum bonum aliud debeat evenire , s ecundum P h i 1 o s o p h u m I

M etaphysicae et I E thicorum. E rgo non nece s sar io movetur in ulti-

1 10 mum finem. 76

Pra eterea, voluntas appe tit s uam libertatem

e t usum volun­

tati s sua e , propter impres sionem ultimi finis. S ed volendo suam

l1bertatem, suspencli t actum s uum circa ultimum finem. E rgo e x im­

pre s sione ultimi finis est, quod vol un ta s actum suum possit sus-

1 15 pendere circa ips um.

71

Quinta quo que ratio ad oppo situm reducitur manifeste hoc

modo : Illud quod naturaliter elicitur ne ce s sario elici tur . Sed volun­

tas naturaliter elicit de siderium multorum, secundum eos. Ponunt

enim quod vult naturaliter intellectui verum, e t s upposito e ss e e t

120 vivere e t multa alia. E rgo voluntas d e n ec e s s itate de s iderabit es s e , scir.e,

et multa alia apprehensa , non solum ultimum finem. Ho c.

autem est contra expe� ienti am , quia multi de siderant non e s s e , et non vivere; unde et forti s , non sperans aliam vitam, exponit s e morti, u t patet III

125

78

E thicorum.

S exta quoque ratio e st ad oppositum in hunc modum: Illud

e � t nece s sarium quod e � t idem apud omnes ; sed omnes volunt vile e mere et care vendere, ut de illo mimo recitat A u g u s t i n u s , qui dixit ha ec omnibus existentibus in foro ; et multa alia s unt,

DISTINCTIO I SECT. 8

439

q uae homines volunt communiter, quia ad illa naturaliter incli­ nantur. Igitur ista et multa alia volumus de necessitate, cuius oppositum experimur. 7 9 S ep tima quoque reducitur ad oppositum sic. Voluntas po­ test prosequi quidquid intellectus potest iudicare sub ratione boni. Sed suspensio volitionis finis ultimi potest apprehendi sub ratione boni, in quantum illa suspensione est magna libertas, et in quantum ista volitio includit quandam inutilem et fatuam occupationem, occupari videlicet in continua musitatione respectu finis. Ergo non apparet cur voluntas non possit prosequi istam suspensionem. 80 O ctava quoque sic reducitur: Si illud quod minus videtur in esse inest, et id quod magis. Sed minus videretur quod beatitudo, apprehensa ut summum bonum confusum et universale, tra­ heret immutabiliter voluntatem, quam de Deo apprehenso ut summum bonum, et sic certitudinaliter existimato, quoniam particularia magis movent quam universalia in moralibus. Ergo si summum bo­ num universale et confusum trahit dum apprehenditur immutabiliter voluntatem, multo fortius Deus, cum existimabitur summum bonum, trahet immutabiliter ad se diligendum, cuius oppositum ipsi dicunt. Nee valet si dicatur quod hoc solum tenetur per £idem; non valet inquam tum quia immo ·hoc tenetur per rationem quod Deus est sum­ mum bonum et id quo magis excogitari non potest, secundum A n s e l m u m P ros logion II capitulo; tum quia, licet teneatur per fidem et per firmam existimationem, aeque efficaciter movebit ac si teneretur per scientiam, ut P h i I o s o p h u s dicit VII Ethi­ carum, contra volentes evadere sermonem S o c r a t i s dicentis, quod impossibile est agere contra scientiam, ut patet ibidem. 8 1 Nana quoque ad oppositum duci potest per idem. - Si enim ab illo resilire non potest voiuntas, in quo nullam rationem mali reperit, sed potius omnis boni, ergo, cum in Deo concepto a via­ tore sub ratione omnis boni, viator nihil tale reperiat stante ista existimatione non poterit resilire; et sic nullus peccare poterit, nisi prius haeretic,1s fiat. Et ad confirmationem dicendum, quod voluntas in resiliendo habebit aliquod 'cur', experientiam videlicet propriae li bertatis. 8 2 U ltima quoque sic reducitur: Obiectum, quod non replet totam capacitatem potentiae, non attrahit immobiliter voluntatem; 4

130

135

140

145

150

155

100

165

P. A UREOLI, SCRJP TUM I

440

sed tale e s t Deus, quod patet dupliciter. Primo quidem quia non

replet, nisi mediante actu dilectionis; dil ectio vero ilia non replet totam potentiam voluntatis, cum voluntas sit in potentia ad multas alias dilectiones. Secundo vero quia obiectum non faciat quod re-

170 linquit desiderium possibile respectu alterius obiecti ; nee autem Deo praesente aclhuc potest voluntas in pluribus aliis complacere ,

et forsitan in experientia propriae libertatis. Ergo non a ttrahit im­

mobiliter voluntatem. 83

Sic igitur, quidquid sit de veritate conclusionis, rationes

175 tamen non multum sunt stabiles; et illud maxime est irration ale ,

quod summum bonum universaliter et simpliciter apprehensum tra­

hat immobiliter voluntatem, quin stante firma e xistimatione , quod hoc summum bonum sit solus Deus, ipse Deus ut sic apprehensus

immobilite t voluntatem. Hoc enim vide tur ne cessarium, quia sumpta

180 maiore per intellectum et ei inhaerente voluntate , si sit firm a opinio

de minori absque hoc quod non sit scientia, statim conclusio est volita, ut patet VII

E t h i c o r u m.

Unde si volo omne duke ,

e t lacte demonstrato, sensus sumit minorem dicendo : Hoc est duk e;

statim conclusio est volita , videlicet hoc lac; pari ratione , si de

185 necessitate volo summum bonum a pprehensum et existimatio certa

dicit Deum esse summum bonum, statim sequitur conclusio quod

Deus de necessitate est volitus, tum quia stante connexione for­

malis obiecti, super quod transit potentia cum materiali obiecto,

simul stansit super utramque potentiam. Si ergo summum bonum

190 e st necessario volitum et illud applicat firma opinio ipsi Deo,

omnino sequitur quod Deus conceptus ut summum bonum n eces­

sario tur.

appe tatur,

et idcirco haec opinio irrationalis valde vide­

1· 2 Thomas Aquin. edit. L eonina VI 83-86; Godefri dus de Fontibus edit. M. De Wulf - & Pelzer (L e s Pbilosopb es B el&e s II) 46s eq. 23-24 Videsis supra 44·46 Per torum, I un num. 15·21 et 22·24. 41·42 Cap.I Iun tina III l ra. tina IV Bseq. 50· 56 Aristoteles II Phy s i c. Summa I II c.IV ib id. 3 9vb: Averroes comm. 89 ibid. 107·109 I Me tapb. ut 68·70 Cap. I luntina V III l ra. 123·124 Cap. VI luntina III l 9 vb. in notul. praec.; I Ethic. c. I luntina III lra. 126·128 XIII De Trinitate c. III 6 PL XLII 1017. 1 49-15 1 Edit. F.S.Schmiu I 101. 152·155 Cap. II luntina III 47ra. 179- 182 Cap. III ibid. 4 7 vb. 13 3 boni/in quantum addidit s ed dele vit D. 141 appreheosa/litte,as •hen· i n mar&ine addidit B. 154 volentes/voluntates B . 164 quod/ animo addidit sed delevit B.

44 1

DIS TIN CTIO I SECT. 8

b. M odu s dicendi G erardi Quodlibe t I, quaestion e XX. 84

Propterea di xerunt alii conclusionem eandem, sed propter

alias rationes, videlicet propter novem tertio loco superius argu­

endo inductas. 85

Qua e si quidcm rationes non sunt maioris effica tiae supra-

dictis , immo minoris sine dubio et a eque in oppositum possunt reduci.

5

Prima equidem pe r hunc modum: Non minoris efficatiae et

n ecessitatis est finis in causando quam causae alia e, !iecundum

eos; sed ca usae alia e de necessitate inducunt suos effectus, cum

sunt approximatae et non solum primae et universales hoc faciunt,

immo et particulares et immediatae. Non sol um enim, posita forma

10

et materia homini s in communi, re s ultat homo communis; immo posi-

ta hac forma et hac materia re sulta t hie homo ; nee tantummodo sol,

agens universale , posita congruenti materia de necessitate inducit

vermem; immo et agens secundarium, sicut i gn is, approximato com- 15 bustibili necessario i gn it. Ergo per bane rationem non solum finis

ultimus apprehensus immobiliter attrahit voluntatem, immo honor,

voluptas , et alii fines particulares immo bilitabunt voluntatem, cum

fuerint apprehensi ; cuius tamen oppositum temperatus et humilis experitur. 86

Praeterea , ca usa cuius causalitas non est super ex ecuti­

20

one , sed super sola intentione, qua ntumcumque appro ximetur, non determinat ad e xecutionem; alioquin e sset causa respectu e xecuti­

onis ; s ed secundum P h i I o s o p h u m , VII

M etaphysicae, finis

in o rdine intentionis est principium et causa ; in ordine autem ex- 25 ecutionis est posterior et effectus. Ergo quantumcumque approxi­

metur ad voluntatem, non necessitabit ad executionem volitionis; e t sic ratio non procedit. 87

Praeterea, s i finis determinat agens ad actum eliciendum,

a ut de terminat ipsum imprim endo aliquid a bsolutum, aut de termi- 30 nationem et solum re sp ectum, aut coagendo ad effectum. Sed non

pi'imo modo, alias finis esset effici cns, imprimendo scilicet ali­

quid a bsolutum; nee secundo modo, quia respectus determinationis

immediatae non pote st imprimi , iuxta regulam P h i l o s o p h i V

P hy sicorum. Restat igitur ut sit tertio modo una cum agente cau- 35 sando

effectum,

secundum proprium

modum

s uae causalita ti s.

442

P. A UREOLI, SCRIP TUM I

Sicut enim aliquis effectus elicitur, sic oportet quod alicuius gratia elic iatur. Hoc autem posito, nulla neces sitatio est in agente. Sed suppos ito quod agat, neces se est quod agat propter finem. 40 Ergo finis quantumcumque approximatus non neces sitat nee de· terminat agentem, cum nihil causet in ipso. Nee obviat illud dic­ tum commune: Finis movet efficientem. Non debet enim intelligi quod aliqua motio fiat a fine in agente, praeveniens actionem a­ gentis. Non enim centrum aliquam motionem primi im primit in lapi45 dem , ut ex hoc lapis deorsum moveatur. Intelligi ergo debet de ipsamet motione quam agens elicit. Illa enim dirigitur in finem et fit propter finem; propter quod . finis quasi obiective et per mo­ dum termini dicitur movere, in quantum ad ipsum agens agit et movet efficiens, quam quod finis moveat ipsum , nisi intelligatur 50 motio metaphorica et per modum termini. Hoc enim vocabulum finis importat. 88 Secunda vero ratio manifeste inconveniens dici potest. Maior enim es t connexio secundum eos inter actus intellectus et appetitus , quam inter habitus. Sed constat quod inter habitus , qui 55 sunt finium secundorum est neces saria connexio; nam prudentia et virtutes morales connectuntur; quae tamen non sunt habitus respi­ cientes finem ultimum, sed fines partiales sunt, ut manife s ce patet VI E th icoru m, ubi dicitur quod "virtus rectam facit electionem •. Ex quo patet quod virtus est respectu finium eligibilium propter 60 ultimum finem. Ergo inter actum intellec tus et actum voluntatis est connexio necessaria in ordine ad secundarios fines ; et per con­ sequen s non poterit intelligi finis alicuius virtutis, quin voluntas necessario moveatur; quod est aperte falsum. Unde haec ratio non tantum probat quod fine ultimo apprehenso immobilitetur voluntas , 65 immo magis probat de secundario fine quocumque. 89 Praeterea, secu s est de universali existimatione respectu habituum, et de particulari existimatione respectu actuum volun­ tatis. Nullus enim habet existimationem universalem et quietam de aliquo bono agibili, nis i sit respectu eius bene habituatus. Nullus 70 enim intemperatus existimat bonum continentiae, aut reputat aut appreciatur in corde, quia qualis es t unusquisque, talia sibi viden­ tur, ut dicitur III Ethicorum. Intemperato enim videntur voluptates

DIS TINC TIO I S E CT. 8

443

optimae, et superbo h onores; et loquimur hie de 'videri' practico, non speculativo. In actibus autem particularibus non est sic; potest enim alicui etiam temperato videri bonum h oc voluptuosum vivere, vel illud propter passi on em, vel propter li bertatem, arbitrium et arbitrativum iudicium depravantem. Sed connexio habituum est circa uni versalem et practicam existimationem; prudentia enim ideo col­ ligatur cum virtutibus, quia generalis existimatio de finibus vir­ tutum quam rectificat prudentia; et ex hac procedit ad particularia e t ea quae sunt ad finem, ut patet VI Ethicorum,· haec inquam ex­ istimatio exigit voluntatem habituatam conformiter circa huiusmodi fines; nam visui animae, hoc est intellectui practico, non fit huius­ modi habitus sine virtute, ut dicitur ibidem. Ergo nullum est argu­ mentum, si habitus sunt connexi, et propter hoc actus intelle ctus et v oluntatis particulariter sint connexae. 90 Praeterea, duplex est sententia et iudicium practici intel­ lectus : Una quidem quae sequitur naturam rei in iudicando, alia vero quae sequitur arbitrii libertatem. Potest enim homo per liber­ tatem sui arbitrii sententiare et arbitrari practice contra naturam rei. Alias non esset homo liber in practice iudicando. Contra huius­ modi autem iudicium intellectus, voluntas non potest moveri, immo si movetur in opposi�um statim concomitatur oppositum arbitrium intellectus, iuxta ill ud III E thicoru m: Ignorat quidem omnis malus quid oportet operari, et propter tale peccatum universaliter fiunt mali. Non potest autem intelligi illud dictum de ignorantia sequente naturam rei, sed de arbitraria ut i bidem patet. Quamvis igitur pru­ dentia et virtutes morales conne xae sint, pro eo quod prudentia includit iudicium s equens naturam rei, factum arbitrium per volun­ tatem virtutibus habituatam, non tamen propter h oc inferri potest quod voluntas in actu suo connectatur cum quocumque iudicio se­ quente naturam rei, propter quod voluntas comitante arbitrio po­ terit resilire a quocumque bono. 9 1 T ertia quoque ratio sic reducitur : Sicut se habent supposi­ t1ones in mathematicis, sic fines in moralibus; et ipsi allegant in VII Ethicorum. Sed A r i s t o t e 1 e s i bi loquitur de finibus virtu­ tum dicens manifeste, quod quemadmodum in mathematicis sup­ p ositiones, sic in actionibus cuius gratia. Et reddit rationem, quia, sicut in illis ratio seu demonstratio non est edoctiva, sic nee hoc;

75

80

85

90

95

100

105

444

P. A UREOLI, SCRIPTUM I

110 recte enim operari circa fines oritur ex virtute naturali seu assue­ facti va; et concludit quod temperatus est talis , intemperatus autem contrarius. Ex quo patet quod loquitur de finibus particularibus , non de ultimo fine. Quare si ratio istorum est bona, non solum fine ultimo apprehenso voluntas de necessitate fruetur, immo et quim buscumque finibus apprehensis. 92 Quarta vero ratio sic reduci potest : Conformem rationem ap­ petibilitatis habet finis in sua totalitate acceptu s , et quaecumque pars ipsius finis , quia eadem est natura totius terrae et glebae, III P h y s i c o r u m . Sed partes finis ultim i, puta esse et vivere , 120 non nece s sario appetuntur, ut patet in desperantibus , qui se an­ nihilarent si possent. Ergo nee totus finis necessario appetetur. Unde ratio eorum manifeste contra experientiam dicit e sse et vi­ vere neces sario appeti. Nee hoc dicit P h i 1 o s o p h u s IX E thicorum et III Politicae,· sed intendit quod valde sunt delectabi125 lia, et quod ad illa homines naturaliter inclinantur. 9 3 Quinta etiam sic reducitur: Sicut se habet lex naturalis ad intellectum, sic se habent ea quae iusta sunt naturaliter ad ap­ petitum. Sed multa sunt iusta naturaliter circa ultimum finem. Ergo multa sunt quae actu elicito de neces sitate voluntas appetit, sicut 130 intellectus actu elicito concipit legem naturalem . Hoc autem mani­ feste falsum est. Tune enim omnia principia practica et ea quae sequuntur non necessario vellet, cuius oppositum experimur. Et ideo ratio ista deficit, quia voluntas est verus dominus , et non intellectus ut patet IX M etaphy sica e. 135 94 S exta quoque eodem modo reducitur; nam quodcumque sic agitur, sicut aptwn natum est agi ; non solum autem ultimus finis est aptus natus appeti naturaliter, pro eo quod voluntas habet naturalem inclinationem ad eum, immo et multa alia ad quae volun­ tas naturaliter inclinatur; de quorum numero est scire, cum "om140 nes homines natura scire desiderent" . Igitur ap petitur necessario scire et multa alia, citra ultimum finem; quod es se non potest, quia voluntas in oppositum horum habituatur, ut quilibet experitur. Unde non e st verum quod illud de necess itate velit voluntas re­ spectu cuius inclinatur, nee quod eo modo exeat in actum, quo est 145 habi tuata, sicut isti dicunt. Manifesta namque ins tantia est in habituatis in malum, qui non necessario sed libere peccant.

DISTINCTIO I SECT. 8

445

95 S ep tima quoque ratio sic reduci pot�st quod competit omnibus speciebus eiusdem generis, uni non debet denegari. Sed omni appe titui, divino, animali et naturali , competit non posse peccare. Ergo hoc competit appetitui rationali. Conclusio e s t manifeste falsa. Ergo cum minor sit vera, maior e orum non habuit veritatem. Unde dicendum quod secus est de voluntate, quae est potentia arl uttumlibet et peccabilis, et secus de omni alio appetitu • . 9 6 O ctava quoque sic potest reduci: Illud ad quod natura com­ pellit est necessarium. Sed natura compellit ad appetendum scire et ad fovendum carnem suam, et ad multa talia, loquendo de com­ pulsione inclinationis. Ergo necessarium est hominem velle scire et carnem· suam fovere . Hoc est falsum. Igitur maior non fuit vera, quod illud sit necessarium ad quod natura dicitur compellere in­ clinative tantum. 97 Praeterea, illud est necessario actu elicito in voluntatibus hominum, quod statim respondent se velle dum interrogantur, se­ cundum istos. Sed homines illi interrogati a mimo dixerunt se velle care v endere. Ergo illud erat in voluntate eorum necessario actu elicito; et per consequens homines de necessitate volunt vile em ere et care vendere , si ratio istorum procedit. 9 8 U ltima quoque ratio sic reducitur : Si praesente ultimo fine voluntas potest suspendere omnem actum circa ipsum , tune finis pro nihilo stat praesens voluntati. Sed honore praesentialite r posito in re et ab intellectu apprehenso , voluntas potest cessare ab omni actu circa honorem . Ergo honor stat pro nihilo praesens realiter et in intellectu respectu voluntatis. Constat autem quod non stat pro nihilo , quia eo non intellecto voluntas de necessitate cessaret, nee posset ferri in ipsum. Et eodem modo finis ultimus praesens in patria voluntati non stabi t pro nihilo, quia potest eo frui voluntas, quod non posset ipso absence. 99 Praeterea, non est simile de miseria damnatorum, quia ibi e st poena sensus. Sic igitur rationes istae satis sunt fragiles, sicut patet. 23· 2 5 1 G erardus de Bonon ia O. Carm. 3-4 Vide s i s supra num. 2 5· 3 3• 3 3- 3 5 Non inveni. 5 7· 5 8 C ap. XII lunSumm a II c . VI luntina VIII 8 1v, 7 1·72 C ap. XI ib id. 22vb. tina III 4 5 ,a. 80·84 C ap. V ibid. 4 l vb•4 2ra. 94-96 Cap. I ib id. U va. 105- 106 VII Eth icorum c. VIII luntina III 5 lvb.

150

155

160

165

170

175

446

P. AUREOLI, SCRIP TUM I

l l8- l l9 Summa UI c. JV Iuntina IV 4 9 vb• 5 0ra. 1 2 3ut supra num. 2 7. 124 Ut supra num. 28, s c ilicet IX Ethic. c. VII luntina III 66 va,· III Politicae c. IV 1 33• 1 34 C fr su mma II c. V luntina V III l l Sra. 1 39- 140 A ri s • ibid. 1 28va. toteles I Metaphy s icae c. I luntina V I I I Ira. 1 19 II I 52 mani fe s te/ad manife s t u m D. 105 e t/si cut addidit B. Phy si corum/ in margine addidit B.

c. Opinio S coti Libro prim o, D. prima, q. quarta.

s

10

15

20

25

30

100 Et ideo dixerunt alii quod respectu ultimi finis In um ver­ sali apprehensi, quamvis voluntas naturaliter inclinetur, ita quod ipsum velit semper habitualiter, non tamen sem per actu elicito ipsum vult; sed potest suspendere actum volitionis, non quod possit ipsum odire vel h abere actum contrarium , sed qui a potest resilire ne odiat, aut v_elit ipsum aliquo actu positivo. De fine vero dare viso in patria idem dicunt. Pro qua opinione sunt rationes tredecim superius arguendo in oppositum primo et secundo loco inductae. 10 I Quidquid autem sit de veritate conclusionis, ration es tamen non apparent multum efficaces. Prima namque ratio sic potest re­ duci : Nih il est tam in potestate voluntatis quam ipsa voluntas. Sed in potestate voluntatis est actus intellectus, et mediante eo potest velle finem et non velle, avertendo intellectum a consideratione finis. Ergo stante consideratione finis, potest velle vel non velle fin em. Haec est fallacia figurae dictionis, mutans quid in quale, substantiam in modum. Non enim sequitur: Voluntas h abet in potes tate sua actum ; ergo immediate h abet; nee sequitur: " Nihil tam in potestate, quam ipsa voluntas " ; ergo nihil immediatius. Uncle quia v oluntas movet se mediante arbitrio, ut prima motto passiva sit in arbitrio ab ipsa voluntate, secunda vero moti o passiva sit in voluntate; sicut• nauta movet se mediante navi, idcirco non debet infe.rri quod immediate possit; sicut nee nauta immediate se potest movere per n avem. Sed de h oc alias melius apparebit. 102 S e cunda vero sic reducitur: Agens quod necessitatur ad agendum eadem necessitate removet prohibens, si potest. Sed ap­ petitus bruti potest figere imaginationem in illo quod appetit. Ergo cum de necessitate appetat et possit figere imaginationem in ap­ petibili, et per consequens removere prohibens , quod est non 1 maginari ; sequitur quod semper imaginabitur appetibile unum e t

DIS TINCTIO I SECT. 8

447

idem. H oc autem est falsum. Ergo cum minor sit vera, quoad utramque partem, scilicet quod et appetitus bruti de necessitate movetur ad appetibile et quod appetitus eius figit imaginationem in appetibili , sicut patet de canibus, qui ex appetitu imaginantur lepores; unde si appetitus figit oculos et sensus exteriores in appetibili , non apparet cur etiam imaginationem non figat; restat ut maior non sit vera. 10 3 T ertia quoque eodem modo deficit, ut videtur. Appetitus enim bruu qui est unum extremum, et appetibile quod est aliud extremum necessario se respiciunt; et tamen imaginatio , quae est media , non necessario et semper manutenetur in consideratione appetibilis, ut dictum fuit statim. 1 0 4 Q u arta quoque pari ratione infringi tur in bruto, et item illud, quod necessario quiescit in aliquo, non necessario manu­ tenet illud, si ab aliquibus abducatur. Sed multa sunt quae possunt avertere intellectum a consideratione ultimi finis, videlicet c on­ nexio speci erum, ex qua oritur quod intellectus transit subito dis­ cursive ab uno in aliud. Adhuc etiam occupationes sensuum, de q uibus constat quod intellectum avertere possunt; et adhuc fames et sitis et indi gen tiae c orporales, de quibus etiam idem constat. Adhuc etiam appetitus· prosequendi finem realiter et ea quae sunt

35

40

45

�

ad finem, qui quidem oritur ex desiderio finis. Ergo non est in­ c onveniens quod voluntas non manuteneat perpetuo volitionem finis in se, aut c onsiderationem eius in intellec tu. 10S Q uin ta vero sic potest reduci: A gens necessario agit de 55 necessitate, secundum ultimum potentiae suae. Sed intellectus a phantasmate movetur de nec essitate. E rgo intellectus secundum ultimum potentiae suae et intentissime intelliget quodcumque obiectum in phantasmate lucens. Hoc autem est falsum; igitur et maior. Potest enim esse quod voluntas, al iquando magis aliquando ro minus, in ultimo fine complaceat, vel propter confusiorem con­ siderationem , vel propter maiorem occupationem erga sensibilia, 4

vel propter mul:as alias causas. 106 S exta vero sic: Potentia libera per participationem non magis tendit libere in obiectum , quam illa quae est li bera per es- 65 sentiam. Sed, intell ectus potest suspendi a consideratione finis.

448

P. A UREOLI, SCRIPTUM I

Igitur et voluntas a volendo finem. Argumentum illud hucusque bene concludit. Sed ulterius ' Ergo aeque immediate' non sequitur, quia mutator modus de magis in modum immediationis. 107 S ep tima quoque sic reducitur; Quandocumque agentia sunt 70 ordinata si necessitas est in superiori, necessitas est in omnibus aliis. sed dato quod voluntas necessario velit finem apprehensum in communi, non propter hoc habet necessitatem simpliciter quin possit libere imperare intellectui, ut consideret de his per quae 75 ille finis ultimus attingatur e t potentiae executivae ut exequatur; et possunt talia esse multa. Ergo adhuc remanebit libera voluntas et tota coordinatio eorum, quae sunt ad finem. 108 0 ctava quoque sic reducitur: Unius potentiae est unus modus agendi, puta immobiliter vel contingenter. Sed divina volun80 tas una est. Ergo si movetur respectu creaturarum contingenter, et respectu suae bonitatis contingenter movebitur; vel si necessario et immutabiliter respectu sui, eodem modo respectu creaturarum; cuius oppositum ipsi dicunt. Natura etiam est eadem potentia, et tamen movetur contingenter et raro et movetur necessario et immuta85 biliter, sicut patet quod senes aliquando non canescunt. Oritur autem ista deversitas ex varietate materiae. Ergo e t secundum varietatem obiectorum non est inconveniens quod voluntas move­ atur, quandoque necessario, quandoque contingenter. Unde con­ tingentia e t necessitas non variant potentiam, ut videtur, quia 90 non insunt sibi absolute, sed in ordine ad obiecta; sicut patet de intellectu, qui respectu principiorum immutabiliter verum dicit, respectu autem conclusionum potest verum et falsum dicere con­ tingenter. 109 Nona vero ratio ex eodem deficere potest. Necessitas enim 9 5 agendi non inest , activo principio per aliquid intrinsecum tantum, sed consurgit ex comparatione potentiae ad obiectum et ex con­ cursu amborum. l l O D ecima etiam; diversa approximatio non facit varietatem, nisi secundum magis et minus, secundum eos. Sed ultimus finis, 100 clare visus in patria et cognitus confuse in via, non differt nisi secundum diversam approximationem, secundum eosdem. Igitur dilectio viae et dilectio patriae non differunt, nisi secundum ma gis

DISTINCTIO I SECT. 8

449

e t minus , cuius oppositum ipsi dicunt; sequeretur enim quod si una e ss et beatifica e t reliqua. 1 1 1 U nde cima vero per idem reducitur sicut aliquae praec e- 105 dente s .. N eces sitas enim ibi oritur, non ex fine tantum, nee ex po· tentia tantum , sed e x potentia respectu tali s obiecti. 1 1 2 D uode cim a quoque s ic reducitur: Stante eodem principio elicitivo, stat eadem necessitas , s ecundum eos ; et secundum veri­ tatem, si propositio vera e st, s tat idem actus et idem � odus ipsius . no Sed e adem e s t caritas viae et patriae. Ergo si caritas patriae e s t e Hcitivum principium actu s beatifici, eodem modo erit i n via. Non sequirur, ut appare t. Consimiliter ergo, Paulo e xistente in raptu, voluntas caritate elevata Deum poterat immutabiliter diligere ; et tamen ante raptum ve I post, contingenter per eundem habitum 11 5 e aritatis. 1 13 U ltim a quoque sic reducitur: Habitus non immutat potentiam nee modum agendi. Sed per h oc quod movetur immutabiliter , non tollitur ne e immutatur libertas voluntatis , quae est proprius modus voluntati s , sicut patet in Deo, qui liberrime et tamen im- 120 mutabiliter fertur in suam bonitatem . Igitur pote s t poni habitus vel obiectum in voluntate , a quibus habebit immutabilitatem . 8·9 Videsi s s upra 1 Ordinatio I Di st. I P a�s 2 q. 2 edit. Vaticana II 96. 34· 46. 1 8• 1 9 A ug u s tinus, R etractation es I 8 edit CSEL XXXVI 40. 4 2 Cfr s ub num. 1 0 2. 1 14 II Cor. XII 2, 4. 56 i ntellectu s /in margin e addidit B, 84 et ( altera vice)/addidit B • 2

3 . A rticulu s tertius. In quo responde tur ad quae stion em iuxta id quod videtur. Nunc tertio dicendum quid videtur, sub tribu s propositionibus. a. [Quo d formalis ratio libertatis consis tit in actu compla­ 5 c entiae e t dele ctationis ]. 41 14 P rima quidem quod formalis ratio libertatis cons is tit m potentia ex aetu c omplac entiae et deleetationi s . Actus enim com­ plaeentiae e st formaliter liber; poten tia autem, quae quidquid a git agit ex complac entia, dic itur libera; nee aliquid aliud exi gitur ad ration em libertatis . E t quod hoc sit verum, pote st multipliciter

10

450

P. A UREOLI, SCRIP TUM I

declarari . Li berum enim dicitur quod est gratia sui, ut patet I M eta­ phys icae, per oppositum ad servum, qui non est sui gratia s ed do­ mini , ut dicitur I P oliticae. Sed solus ac tus complacentiae e st gratia sui; quod patet, quia ultimo reducitur pro causa omni s actus. 1 5 Interrogatus enim unusquisque de quovis opere cur sic agit, re­ spondet quia placet mihi. Ul teriu s autem interrogatus quare plac et, respondebit quia placet, ac si sit per se notum quod placere e st gratia sui, nee oportet quod h abeat aliquam causam. Nullus autem alius actus vide tur e s se gratia sui. Ergo solus actus complacen20 tiae e st liber formaliter, ut videtur. 1 15 P raeterea, iste actus e s t formaliter l iber, a quo de nominan­ tur et redduntur l iberi omnes actus, et se cundum eius intentionem ac tus intenditur in libertate. Sed omnis actus liber e st, qui fit ex complacentia; et quanto ex maiori complace ntia, tanto liberiu s fit, 25 ut pate t per se. Ergo complace ntia est formaliter l ibertas . I 16 Praeterea, li berum et viol entum videtur opponi. Illud igi­ tur e st formaliter liberum , cuiu s oppositum est form al iter violen­ tum. Sed ea quae Hunt displicenter dic untur fieri violenter. Cum enim aliquis ducitur ad opus aliquod cum displic entia, dic itur 30 trah i violenter, nee ire libere . Ergo evidenter apparet quod actu s complacentiae e s t formaliter liber. 1 1 7 P raeterea , voluntarium et liberum videntur e s s e idem. Sed secundum P h i l o s o p h u m III E th icorum tristitia sunt involuntaria, delectabilia voluntaria. U nde delectabile et volun35 tarium accipit ibi pro uno et eodem. Ergo del ectabil e et compla­ cens videtur liberum es se. 1 18 P raeterea, in illo cons is tit formaliter ratio l ibertatis, quo solo posito et omni alio dempto, manet l iberta s , et quo dempto et omni alio posito, removetur libertas . Sed ita e s t de c omplacentia. 40 Remota enim contingentia potentiae circa actum , utpote quia non possit ac tum suspendere, adhuc remanet libertas s i ads it com­ placent.ia , ut patet quod Deus liberr ime diligit se, quia c omplacen­ ter quamvis immutabiliter; et Spiritus Sanctus emanat liberrime quia per modum complacentiae , quamvi s emanet n ece ss itate na45 turae . P osita autem contir.gentia et remota complacentia, nullo modo e st l ibertas , ut patet in agentibus naturalibu s , in quibus e s t

D_ISTJNCTJO I SE CT. 8

45 1

contingentia absque libertate. lgitur ratio libertatis consistit in complacentia. 1 1 9 Praeterea , ratio libertatis es_t perfectio simpliciter. lgitur non consistit eius ratio in aliquo quod formaliter imperfectionem includat. Sed ratio contingentiae imperfectio est, cum opponatur immutabilitati , quae est perfectio simpliciter. Igitur in ea libertas non consistit, sed potius in complacentia, quae pedectionem sim­ pliciter importat. 120 Ne e obstat si dicatur, quod secundum hoc ani malia, quae agunt ex complacentia, habebunt libertatem, et appetitus sensiti­ vus erit formaliter libe r. Nee etiam si dicatur, quod intelle ctus erit liber, cum complaceat et delectetur in cognitione veritatis. N ec si dicatur, quod secundum hoc, non omnes actus voluntatis erunt liberi, puta tristitia vel dolor, cum nullus complacenter doleat vel tristetur. Primum quidem non obviat, quia sin e dubio verum est , quod pueri et animalia voluntarium et spontaneum participant, et per consequens libertatem, sicut e xpresse dicit P h i I o s o p h u s III E th icoru m. Electioni autem et dominativo actus non participant, pro eo quod non habent actum in potestate sua. Non est autem idem liberum et dominativum actus. Alioquin Pater et F ilius non spirarent libere , cum non possint dominative suspen­ dere ac tu m spirationis; nee etiam Deus libere se amaret. Uncle ex hac deceptione oritur difficultas, quae hodie habe tu r circa for­ malem rationem libertatis, quia putant homines quod idem sit esse liberum et habere dominium sui actus. Concedendum est igitur quod appeti tus sensitivus liber est, particulariter tamen , cum sit circa particularia et pauca. Voluntas autem habet universaliter et sim­ pliciter libertatem. Secundum quoque non obviat, quia intellectus non complacet in vero, sed appetitu s et voluntas. Delectatio enim succedit desiderio, ut patet II E th i corum. Cum igitur intellec tus non desiderat veritatem, sed voluntas earn sibi desiderat, sequi­ tur quod n ee etiam adepta veritate intellectus com placeat, sed ta� tu mmodo voluntas. Tertium etiam non procedit, quoniam omnes

�

55

60

65

70

75

actus voluntatis procedunt ex aliqua complacentia et amore. Com- so placentia vero primus actus est et gratia su i; ex ea autem oritur des iderium habendi rem, qua complacet; et si res evenerit, ex amore

452

P. A UREOLI, SCRIP TUM I

o ritur delectatio. Similiter ex amore oritur odium omnium eorum, quae repugnant, et ex amore oritur fuga con trarii , e t ex amore oritur 85 tris titia, in quantum unusquisque tris tatur in praesentia illius , in cuius opposito complacet et cuius contrarium amat. E t b ane de­ ductionem poni t A u g u s t i n u s XIV De civitate D ei, ubi con­ c ludit quod mala sunt omnia si amor malus e st, bona autem si amor s it bonus. Sic i gitur patet quod omne s actus v oluntati s oriuntur 90 ex complacentia, et i lli quidem qui c onsonant dicuntur spontanei et liberi; qui vero repugnant, involuntatii et coacti. E t per eandem ration em omnes actus aliarum potentiarum, quf fiunt ex complacen­ tia vol untati s, l ibere fiunt 121

R e s tat i taque ex praedic tis quod prima ratio libertatis es t

95 c omplace ntia; e t quidquid denominator l iberum, ex h oc e s t quod transit complacentia super ipsum. Et sic patet propositio prim a. 1 1·12 Cap. Ill luntina VIII lvb. 1 2· 1 3 Cap. III Iuntina Ill l l 7ra. 75-76 Cap. V ibid. l l vb. 62·64 Ibid. 1 5vb. 3-4 Cap. I ibid. 1 5 va.

89 C ap. VII edit. CSEL XL p ar s 2 1 3. 4· 5 Ex tabellis addidi. 4 2 quod/in margine addidit B. addidit sed de levit D: s ic bis babe bat si amor.

33·

8 7·

88 autem/ si amor

b. Quod vo luntas immutabiliter /ruitur et complacet in D eo

clare viso, 1 22

Se cunda propositio e st quod voluntas immutabiliter elicit

actum complacentiae circ a Deum in patria c lare vi sum. Con stat 5 e nim quod voluntas beati con firmata est, ut pec c are non poss it, nee omittendo Dei dil ec tionem, nee committendo aliquid opposi­ tum dilectioni divinae. Hae c ergo con firmatio aut - oritur ex c ondi­ tiolie voluntatis in ordine ad tal e obiectum; aut oritur ex h abitu voluntatem ligante ad ipsum ; aut oritur ex d ivina omnipotentia 10 con servante

et manutenente in voluntate dile ctionis actum, n e

avertere voluntas se pos sit n ee subtrahe re ab i llo actu. Sed h oc tertium dari non pote st. Aut enim Deus manutenebit voluntate ma­

nente s ub potestate resiliendi ab actu e t displic endi ; e t s i sic,

manifeste apparet quod voluntas violentabitur; e t cum hoc , re15 m anet in eadem potentia peccandi , cum pos sit conari in opposi-

DIS TINCTIO I SECT. 8

453

tum manutenentiae divinae; aut non relinquetur ci potentia co­ nandi in oppositum, quia Deus non influet ad is tum conatum, et tune sequitur quod naturalia voluntatis imperficiuntur in patria; et adhuc non minus habe t rationem coactionis manutenentia dilectionis in voluntate contra naturalem conditionem ipsius, quae est posse ad utrumlibet, secundum illos qui hoc dicunt, quam impressio dilec­ tionis de novo contra eius naturam. Ergo relinquitur quod confir­ matio ista proveniat vel ex conditione potentiae in ordine ad obiec­ tum, vel ex conditione habitus quodammodo alligantis ad ipsum. Non potest autem poni quod sit ex conditione habitus, quia caritas forte in eodem gradu potest esse in viatore et comprehensore, vel forsitan in maiori, · sicut Virgo Maria dum erat in via habebat alti­ orem habitum caritatis quam multi qui hodie sunt in patria. Unde et Paulus habuit aequalem habitum caritatis post raptum, cum habitu quam habebat in raptu. Cum igitur in via non sit confirmatio voluntatis, apparet quod non est ex habitu. Relinquitur ergo quod sit ex praesentia obiecti. 123 P raeterea, omnis motiva ratio, quae in ali quo gradu exis­ tens, inducit difficultatem resiliendi a seipsa in voluntate, in gradu infinito existens inducit resiliendi impossibilitatem. Constat enim quod voluntas, quanto cum maiori difficultate movetur, tanto movetur cum maiori conatu. Conatus autem voluntatis finitus est. Restat igitur ut, si ab aliqua ratione finita voluntas resilire non possit sine difficultate et conatu ad oppositum, quod tantum intendatur conatus quantum intendetur illa ratio; et per consequens, si fiat infinita, necesse est quod voluntas debens resilire ab ea, resiliat cum infinito conatu; immo nee etiam cum infinito conatu posset rcsilire, quia virtus resiliens habet excedere difficultatem et vincere earn. Infinitus autem conatus non excederet infinitam difficultatem; et per consequeos, non vinceret earn, quia infinito non est maius. Sed ratio bonitatis, in gradu fin'ito existens, in­ ducit in voluotate difficultatem a se resiliendi. Hoc patet tum quia dicit A u g u s t i n u s quod non est in potestate nostra quibus visis tangamur, hoc est quibus bonis propositis delectemur; tum qui a P h i I o s o p h u s dicit II E thicorum quod "difficile est pugnare ad delectationem", et in fine ciusdem II dicit, quod maxime

20

25

30

35

40

45

50

454

P. A UREOLI. SCRJPTUM I

obs ervanda e st delectatio, hoc e st cavenda ; non enim concipimus e am ,

a ut iudicamus non accipiente� quod dicit propter clifficultatem , non

quia s it impos sibile earn non accip ere , s ed quia difficile ; tum quia hoc

55 quilibet experitur quod di fficile e st sibi resistere tentationibus de lec­

tabilium; difficile est etiam matri r e s ilire ab amore filii, et cui libet a­

mico ab a more amici ; tum quia P h i 1 o s o p h u s III

E th icorum re­

prehendit eos , qui clixerunt bona et delecta bi lia violenta e ss e , qui a co­

gunt exterius existentia voluntatem, et re spondet A r i s t o t e I e s

60 quod tali s coactio non est violenta ; tune eni m s e mper violentare tur vo­

luntas , quia horum·gratia omnes omnia operantur. Si igitur a liqua ratio

bonita tis , finita tamen, inducit in voluntate a lique m gradum difficulta­

tis ita ut non pos sit volunta s sine difficultate aliqua res ilire , mani­

fe ste concluditur quod a b infinita bonitate e xisteote in Deo et

6 5 praes entata voluntati sufficienter ipsa resilire non po s s it.

1 24

Praeterea , pondu s aptum natum vio lentare voluntatem re­

spectu actus sibi oppo siti, e s t aptum natum re spectu i lliu s i m­

mobilitare; verbi gratia, pondus plumbi inducit violentiam porta­

tori ; in tantum pos s et augeri pondus , quod immobi litaret ip sum.

70 Scd amor

et complacentia,

s ecundum

A u g us t i n u m,

pondus voluntatis ; hoc est enim amor in spiritibus quod pondus in

corporibus. Hoc autem pondus habet violentare vo luntatem respectu

s ui oppositi ; violentia na mque in voluntate est tristi tia et dis­

p licentia. Illa enim qua e fi unt cum displicentia fiunt violenter.

75 Constat autem quod a mor respectu sui oppositi displicentiam in­ ducit. Nullus enim vere aman s venit contra a more m absque cli s­ plicentia.

E rgo a mor e s t aptus natus

im mobi litare voluntatem.

Sed, nullus amor e st adeo aptus ad hoc, ut a mor et complacentia beatifica, cum i lle s it nobilior et excedens omnem a lium amorem .

80 Igitur voluntas exist ens s ub i llo immobi litatur, ne po s s it venire contra eum. Veniret autem ve l odiendo Deum, vel a morem dimit­ tendo. Igitur volunta s non potes t re si lir e , quin complaceat sibi Deo. Et confirmatur haec ratio quia s e cundum C o m m r

e

in

n t a t o­

e m II Caeli et M undi commento [• • • ] hoc e s t nece s sitas vo-

85 luntatis sub stantiarum ab stractarum , scilicet boni viri.

1 25

Praeterea , omne quod aptum natum e s t s impliciter qui e s­

cere , aptum natum est immobilitari , quia s i non e st aptum immobi-

DIS TINCTIO I S ECT. 8

4 55

litari, per con sequens nee quies cere, cum non pos sit quiescere, quod non e s t in potentia ad motum; talis enim potentia includit appetitum et inc linationem ad motum, et per consequens illud non 90 quie s dt. Sed volunta s nostra apta nata est qui e s cere in solo Deo, et in nullo alio citra ipsum , sicut A u g u s t i n u s dicit I Con• fe s sionum capitulo I 0 • E rgo voluntas ex n atura sua habet immobi­ l itari in Deo. 1 26

P raeterea, inten sior est actus complac entiae et amoris in 95

v oluntate , quam quicumque alius actus. P robatum est enim supra quod omnes ac tus ipsius habent ortum a complacentia et amore . Sed a liqu i actus sunt pos s ibiles in voluntate immobilitantes earn , ut patet d e tri stitia et displicentia, qua e i n tantum occupabit ani­ mos damnatorum , ut non possint non displicere et non tristari. Et 100 pate t per experie ntiam quod aliquando non est possibile homini a liquo m al o sibi eveniente cordialiter non tris tari. E rgo multo fortiu s e s t pos si bilis aliquis amor sic immobilitans voluntatem , ut sit impos sibile non amare . Et confirmatur quia etiam sic e s t in s tatu viae pro aliquo tempore , quod in tan tum amore complacentiae 105 anim us occ upatur aliquando, ut non pos sit non amare, donec def erv e at paulatim tempore suc cedente. 1 27

P raeterea , maius delectabile e st verum infinitum quocum­

que vero finito. Sed speculatio veritati s, maxime de novo o cc ur­ ren s , s ic all icit voluntatem, ut non po ssit in apprehen s ione illius 110 v eri tatis non complacere, s icut experientia docet. E t

dicit V II E th i corum quod delectationes intellectuales

s o p h u s puriores

P h i l o-

sunt et intensiores delectationibus corporalibus. E rgo

summo vero praes ente in patria, impos sibile e st quod voluntas non de lec tetur et c omplaceat in e a, complacentia beatifica, de 11 5 qua dicit

A

u g u s t i n u s

quod " be atitudo nihil aliud est quam

gaudium de veritat e " . 1 28

P raeterea,

voluntas non potest a bono aliquo resilire,

n isi ration e alicuius in quo amplius compla cet. Dic tum e s t enim s:perius quod complacentia prin cip ium est omnium actuum volun- 120 tati s , a qua omnes alii ortum trah unt. Se d constat quod ex nulla c omplacentia pote st actum dilectionis suspendere re spectu Dei; non enim ut experiatur propriam libertatem, tum quia ilia e xperientia habet rationem s ummi tris tabili s , cum opponatur summae del ec-

P. A UREOLI, SCRIPTUM I

456

125 tationi, qua voluntas complacet in Deo ; tum quia videtur consis­ tere tristitia damnatorum in carentia videlicet visionis divinae et

delectationis in ipso. Consta t autem quod voluntas immobiliter

r espuit id; in quo formaliter consistit miseria damnatorum. Unde cum suspensio divini amoris summum tristabil is sit et summum

130 miserium quid, immo finalis infelicitas in carentia huius consistat, impossibile

est voluntatem non respuere hui usmodi suspensio­

nem. E rgo resilire non potest a divino amore. 1 29

P raeterea,

aut vol untati tribuitur hoc privi legium, quod

viso Deo possit suspendere dilectionis actum, aut hoc inquam

135 sibi tribuitur ut salvetur eius li bertas; aut ut salvetur excellentia

eius et dignitas, aut ut sa lvetur eius natura lis proprietas, quae

est contingentia ; aut ut salvetur eius defectus, qui est peccabili­

tas. Sed non debet attribui ut sa lvetur ipsius libertas, quoniam

libertas stat cum immobili complacentia, ut superius dictum est;

140 immo immobilitas complacentia e arguit summam libertatem. Quod patet quia ponit summam complacentiam, quae est formal iter liber­

tas; et iterum quia in summo excludit violentlam et violenter mo­

ved ;

tune enim summe movetur gratis, et cum semotione omnis

displ icentiae cuiuscumque.

Nee debet sibi attribui, ut salvetur

145 dignitas maior aut excell entia, quia immobil itas maiorem excel­

lentiam et perfectionem dicit quam contingentia. Necessitas enim

et

contingentia sic opponuntur,

simpliciter,

quod necessitas est p erfectio

contlngentia vero non.

Nee etia m debet attribui u.t

salvetur natura lis proprietas, quae est agere contingenter; nulli

150 enim potentia e inest necessitas aut contingentia a bsolute, sed in

ordine ad diversa obiecta et materias super quas transit, sicut C o mm e n t a t o r

° expresse dicit II Phy s icorum commento 4 8 ,

concludens quod "contlngen_s non invenitur aequal iter in potentlis

agentibus per se " ; et ideo voluntas respectu aliquorum obiectorum

1 55 poterit agere contingenter; respectu autem divinae bonitatis non,

propter rationes superius inductas. Nee etiam potest attribui, ut

salvetur defectus

eius q ui est peccabil itas, tum quia potentia

pec� andi excluditur a beatis secundum Sanctos ; tum quia, si pec­

cabilitas et mobilitas ac vertibilitas in malum est insepa rabilis a

16> voluntate intellectuali causata, non est capa x status beat ifici et

DISTINCTJO I SECT. 8

457

felicis, cum de ratione beatifici status sit immobilitatio et per­ p etuari in eo, sicut expresse dicit P h i 1 o s o p h u s I Eth i• corum. E rgo non apparet cur voluntati attribuatur h oc posse, scili­ e et resilire a fine �ltimo in patria dare viso. 29-30 II Co,. XII 2, 4. 48·49 Ena,,atione s s uper P s almo s, Ps. 3 2, Sermo 2 50-51 Cap. III luntina III l lra. XXXVI 291. 51 ·52 I bid. c. IX 14vb. 57·6 1 Cap.I ibid. l 5rb•va. 70-71 D e civitate Dei IX c. 28 edi t. CSEL XL Pars 1 554-555. 83-85 N on inveni. 9 1·93 Num. 1 edit. CSEL X XXIII 1. 1 1 1- 1 1 3 Cap. XIII Iun tina III 5 3 vb. 1 16· 1 1 7 Con/e s sion es X c. 2 3 n. 34 edit. CSEL X X XIII 25 3. 1 52·154 luntina IV 16 1- 163 Cap. X luntina VIII 7 va. 3 2ra. 5 ut/potes t addidit s ed de levit B. 20 natural em/dilecti onem a,Jdidit sed delevit B. 68·69 p ortatorijportitori D. 69 p ondus/in ma,gine addidit D. 92 in/in margine addidit B. 1 58 s i/in ma,gine addidit B .

PL

c. Quad non necessario voluntas fruitur, fine u ltimo a p pre­ h enso confuse in via.

130

Tertia quoque propositio est quod fine ultimo qualiter­ cumque citra intuitivam notitiam appreh enso, voluntas non de ne­ cessiate elicit actum complacentiae aut desiderii respectu illius. 5 Illud namque non necessario voluntas desiderat, aut nee in illo n ecessario dele etatur, in quo defectum bo_ni reperit e t rationem alicuius mal i. Lata e�im super illam rationem mali aut defectum boni, apparet quod non necessari o complacebit. Sed bonum summum apprehensum in universali habet ut sit apprehensum defectum boni 10 e t rationem alicuius mali. Universale enim est in potentia; et id­ circo in universali apprehenso, concipitur sub quadam imperfecti­ one. Unde in esse cognito est imperfectum , puta potentiale , ob­ scurum, non satians, non quietans; quae omnia includunt rationem alicuius defeetus et mali. Ergo non apparet qualiter sic coneeptum 15 n ecessitet voluntatem ad eomplacendum in se et delectabiliter quiescendum. Nee valet si dicatur quod saltem necessitabit ad desiderium. Nullum namque desiderium habet ne eessitatem, nisi quatenus complacentia e x qua oritur necessaria sit. Cum igitur voluntas non ,1ecessario complaceat in fine sic apprehenso, nee :,() necessario ill um desiderabit; ali oquin necessarium dependeret a contingenti, quod est impossibile . Nee etiam obviat si dicatur quod in summo bono sic apprehenso non invenitur aliquis defectus,

458

P. A UREOLJ, SCRIPTUM I

sed in modo apprehendendi. Hoc quidem non obviat, quia modus 25 apprehendendi summe facit ad hoc quod obiectum moveat, cum bonum apprehensum moveat voluntatem, ut patet III Eth icorum,· et in VI etiam dicitur quod mens practica movet. Unde clare appre­ hensum aliter movebit, quam confuse et diminute. Hoc enim modo non quietat ut patet. 30 13 1 Praeterea .. sub illo actu non est voluntas de necessitate, qui potest imped.ire et causaliter et deliberate. Sed stante appre­ hensione summi boni, possibile est ut homo illud non appetat, nee voluntas sit sub actu desiderii; possibile inquam est ex in­ advertentia et inattentione, ut patet quod disputantes de summo 35 bono vel studentes circa materiam finis ultimi non sunt in con­ tinuo appetitu. Alias sequeretur quod legens I E thicoru m et X esset in continuo appetere ultimi fin is; quod nullus experitur. Possibile etiam est ex del iberatione, quia potest concipi desi­ derium finis sub ratione impedimenti maioris boni, puta inqui40 sitionis veritatis circa ultimum finem, quia affectati non bene vident verum. Multis etiam aliis causis potest se homo fi gere et munire, nedum concipiet ultimum finem [nee J ill um desideret, puta quia illud desiderium est vanum et inutile, et multa alia. Ergo voluntas non necessario fruitur aut desiderat finem sic ap45 prehensum. 132 Praeterea, quamvis haec disputatio sit de una experien­ tia, - quilibet enim rediens ad seipsum deberet videre quid experi­ tur, - nihilominus conanda e s t declarari. Nullus enim actus de necessitate existens in intellectu vel voluntate videtur latere nos 50 posse. Unde quilibet experitur, quando dubitative aliquid cognos­ cit vel quando certitudinaliter; et pari modo debet experiri quando complacet immobiliter, et quando mobiliter et contingenter. Nunc autem, interrogatus quilibet laicus, facta sibi mentione de summo bono, utrum vellet ipsum habere, respondet non dubium quod sic; 55 et si ultra interrogaretur an posset non velle, respondet utique quod si vellet non curaret, immo plus vellet pro statim aliquid · aliud. Ergo patet quod non illud volebat de necessitate. 133 Praeterea, nullus actus voluntatis est necessarius, nisi actus reflexus super ilium sit necessarius, dum voluntas reflectitur 60 super eum; verbi gratia, voluntas non complacet necessario in

DISTINCTIO I SECT. 8

459

aliquo, nis i placeat sibi complacentia dum reflectitur super eum; alioquin s i nece ssario non complacet in complacentia, potest s ibi displicentia complacere; et s ic complacebit tristabiliter et violen­ ter t:t contra spontem; quod est imposs ibile , cum omnis motus complacentiae spontaneus sit. Sed clarum est quod actus volun- 65 tatis , quo reflectitur super complacentiam finis ultimi, non e s t neces sarius, immo multi volunt quod illa complacentia s it neces­ saria , ut illi qui istam partem tenent; et item, complacentia in f inem non habet unde necessario complaceat, cum non sit magnum bonum hominem in tali complacentia occupari. Ergo nee compla- 70 centia ultimi finis est immobiliter in voluntate. 134 Praeterea, in nullo immobilitatur voluntas , nisi quietetur in illo. Sed in complacentia ultimi finis s ic apprehensi, voluntas non experitur quietem et sui quietationem. Igitur nee ibi immobili­ tabitur. Videtur enim repugnantia quod complaceat immobiliter in 75 aliquo, et tamen non quietetur,• - s eu potius, non quie scat, - in eo. 135 P raeterea, nullus amor concupiscentiae e st in voluntate necessario, nisi amor amicitiae s it necessarius, ex quo concupi­ scentia illa procedit; alias effectus e sset neces sarius et causa contingens , quod est impossibile . Sed complacentia in ultimo fine 80 s ic universaliter apprehenso non e st nisi amor concupiscentiae; nee etiam desiderare eum est nisi concupiscere . Non enim con­ cipitur ut bonum quoddam subsistens, et unum quod po ssit amore amicitiae complacere ; sed potius tamquam quaedam perfectio et bonum appetentis . Nunc autem, omnis talis concupiscentia ortum 85 habet ex amore sui ipsius . Sed constat quod amor amicitiae , quo quis se amat, non est nece s sarius , immo contingens e t in nostra potestate. Alioquin non possemus non plus vel minus amare, nee caderet virtus et v itium circa is tum amorem, cum v irtus s it habitus electivus , et cum de his quae neces sario insunt non vituperemur. 90 Ergo s i contingit circa istum amorem recte agere e t errare, immo e t seipsum contemnere propter Deum, neces se est quod nullius bo�i concupiscentia respectu sui insit immobiliter et neces sario voluntati. Sic ergo patet tertia propositio, in qua tertius articulus tenni- 95 natur.

460

P . A UR EOLI, SCRIP TUM I 24·26 Cap. IV luntina III 1 8ra.

26·27 C ap. II ibid. 4 0vh-4 lra.

36-37 Ibid.

I ra. s e q. et 70,11. 67 comp lacen tia/finis ultimi non e s t nec e s s ari a addidit s ed del evit B .

76 seu/

s ed B.

D.

U bi solutio obie ctorum remittitur.

136 P er ea vero quae in secundo articulo superius sunt inducta contra rationes doctorum, patet responsio ad obiecta. Unde, non oportet nisi ea, quae dicta sunt arguendo, reducere ad formam re­ s sponsionis. 2 Vide s upra num. 65• 1 1 3.

3 Vide sis n um. 1 5·46.

1 solutio obiectorum/ solv antur obiect a B.

7019 r