Gregorii Ariminensis OESA Lectura super Primum et Secundum Sententiarum: Tomus II Super Primum (Dist 7-17) [Reprint 2010 ed.] 9783110853742, 9783110065176


247 95 92MB

Latin, German Pages 497 [500] Year 1982

Report DMCA / Copyright

DOWNLOAD PDF FILE

Table of contents :
Vorwort. Heiko A. Oberman
DISTINCTIO 7
QUAESTIO 1: Utrum essentia divina sit potentia seu principium generandi filium
DISTINCTIO 8
QUAESTIO 1: Utrum in deo summe simplici sit aliqua distinctio vel pluralitas perfectionum attributalium praeveniens actualiter omnem operationem intellectus
QUAESTIO 2 ADDITIONALIS: Utrum perfectiones attributales distinguantur ratione (= Additio 48)
QUAESTIO 2: Utrum perfectiones attributales distinguantur ratione
QUAESTIO 3: Utrum cum divina simplicitate sit compossibile deum esse rem alicuius generis vel praedicamenti
DISTINCTIO 9
QUAESTIO 1: Utrum aliquo modo pater sit prior filio
DISTINCTIO 10
QUAESTIO 1: Utrum voluntas divina sit principium productivum spiritus sancti
DISTINCTIO 11
QUAESTIO 1: Utrum, si spiritus sanctus non procederet a filio, non distingueretur ab eo
DISTINCTIO 12
QUAESTIO 1: Utrum pater et filius sint unum principium spirans spiritum sanctum
DISTINCTIO 13
QUAESTIO 1: Utrum processio spiritus sancti, id est spiratio, sit generatio
DISTINCTIO 14–16
QUAESTIO 1: Utrum spiritus sanctus, scilicet tertia in trinitate persona et cum patre et filio unus substantialiter deus, mittatur vel detur creaturae rationali, vel non ipse sed tantum dona eius
DISTINCTIO 17
QUAESTIO 1: Utrum sit possibile aliquem meritorie deum diligere non habendo in se habitum caritatis creatae infusum
QUAESTIO 2: Utrum aliqua forma corporalis augeatur seu intendatur continue sive utrum aliqua augmentatio intensiva formae corporalis sit motus continuus
QUAESTIO 3: Utrum forma corporalis intendatur per depurationem a contrario et remittatur per admixtionem contrarii
QUAESTIO 4: Utrum forma corporalis intendatur per acquisitionem novae formae vel partis seu gradus formae eiusdem rationis
QUAESTIO 5: Utrum caritas possit augeri
QUAESTIO 6: Utrum caritas possit augeri seu fieri maior intensive in infinitum
Recommend Papers

Gregorii Ariminensis OESA Lectura super Primum et Secundum Sententiarum: Tomus II Super Primum (Dist 7-17) [Reprint 2010 ed.]
 9783110853742, 9783110065176

  • 0 0 0
  • Like this paper and download? You can publish your own PDF file online for free in a few minutes! Sign Up
File loading please wait...
Citation preview

GREGORII ARIMINENSIS OESA LECTURA SUPER PRIMUM ET SECUNDUM SENTENTIARUM

W DE G

SPÄTMITTELALTER UND REFORMATION TEXTE UND UNTERSUCHUNGEN

HERAUSGEGEBEN VON HEIKO A. OBERMAN

BAND 7

WALTER DE GRUYTER · B E R L I N · NEW YORK

1982

GREGORII ARIMINENSIS OESA LECTURA SUPER PRIMUM ET SECUNDUM SENTENTIARUM EDIDERUNT A. DAMASUS TRAPP OSA, VENICIO MARCOLINO, MANUEL SANTOS-NOYA

TOMUS II SUPER PRIMUM (DIST 7-17) ELABORAVERUNT: VENICIO MARCOLINO, MANUEL SANTOS-NOYA, WALTER SIMON, VOLKER WENDLAND

WALTER DE GRUYTER · B E R L I N · NEW YORK 1982

CIP-Kurztitelaufnahme

der Deutschen Bibliothek

Gregorius (Ariminensis): [Lectura super Primum et Secundum Sententiarum] Gregorii Ariminensis OESA Lectura super Primum et Secundum Sententiarum / ed. A. Damasus Trapp OSA . . . — Berlin, New York: de Gruyter. Einheitssacht.: Lectura super primum et secundum librum Sententiarum. Ed. A. Damasus Trapp OSA . . . T. 2. Super Primum: (dist. 7—17) / elaboraverunt: Venicio Marcolino . . . - 1981. (Spätmittelalter und Reformation; Bd. 7) ISBN 3-11-006517-7

© 1982 by Walter de Gruyter & Co., vormals G. J. Göschen'sche Verlagshandlung J. Guttentag Verlagsbuchhandlung — Georg Reimer — Karl J. Trübner — Veit & Comp. Berlin 30 (Printed in Germany) Alle Rechte, insbesondere das der Übersetzung in fremde Sprachen, vorbehalten. Ohne ausdrückliche Genehmigung des Verlages ist es auch nicht gestattet, dieses Buch oder Teile daraus auf photomechanischem Wege (Photokopie, Mikrokopie) zu vervielfältigen. Satz: pagina GmbH Tübingen; Druck: W. Hildebrand, Berlin 65 Einband: Lüderitz 8c Bauer, Berlin 61

Vorwort Mit dem Zweiten Band des Gregorschen Sentenzen-Kommentars liegt die Trinitätslehre in ihren Grundzügen vor (Dist 7-13). Im Rahmen der Akzeptationslehre werden weiterhin die Grundlagen von Gregors nominalistischaugustinistischer Gnadenlehre deutlich (Dist 14-16 sowie Dist 17 q l, 5 und 6). Schließlich stoßen wir in den Quästionen 2-4 der Distinctio 17 auf die Fundamente der Naturphilosophie des 14. Jahrhunderts. Auch über den Kreis der Spezialisten hinaus setzt sich allmählich die Einsicht durch, daß diese Naturphilosophie Gregors eine ertragreiche Forschung präsentiert, welche Wege in die Neuzeit eröffnet hat. Die Tatsache, daß er im 14., 15. und sogar im 16. Jahrhundert zu den Autoritäten der >modernen< Naturerfassung gerechnet wurde, hat den Kommentar des Augustinertheologen über die Grenzen seiner Fakultät und seines Ordens hinausgetragen in den Bereich der philosophischen Artesausbildung. Diese Annahme wird bestätigt durch die Beobachtung, daß naturphilosophisch einschlägige Teile seiner >Lectura< eine gesonderte Verbreitung gefunden haben. So ist Dist 17 q 2-4 (unten, S 250417) als >Tractatus de intensione et remissione formarum corporalium< eigens überliefert. Zwei Sammelhandschriften, N und X, die sich zeitweilig im Besitz der italienischen Philosophen Johannes de Marchanova ("f 1467) und Nicolettus Vernias Theatinus (f 1499) befunden haben, enthalten unter anderen Schriften diesen Traktat. Die genannten Manuskripte wurden in der Einleitung zum Ersten Band (S XXXIf und XLf) näher beschrieben. Zu ihrer stemmatischen Einordnung läßt sich aufgrund des Variantenbefundes folgendes feststellen: Gemeinsame Sonderlesarten (siehe S 259,20; 261,33; 262,1; 275,27 und 394,35) bezeugen ihre Zugehörigkeit zur zweiten Handschriftengruppe DGTZ (siehe Band I, S LXXVIII). Während N häufig mit Cod D übereinstimmt (siehe S 341,9; 352,30; 369,24; 401,24 und 412,17), steht X dem Cod Z nahe (siehe S 334,28; 341,9; 369,24; 401,24 und 412,17). Es ist anzunehmen, daß N und X über verschiedene Zwischenglieder von dem Manuskript abstammen, von dem sich auch D und Z herleiten. Beide Handschriften, N wie X, überliefern einen guten Text: Die Anzahl ihrer Varianten - Omissionen, selbständige Texteingriffe oder bloße Verschreibungen zusammengenommen - ist verhältnismäßig gering; in Einzelfällen bieten diese Codices dort einleuchtende Lesarten, wo die übrige Textüberlieferung versagt (siehe S 256,5 und 377,38). Die Bearbeitung des Bandes erfolgte gemäß den bisher angewandten Editionsgrundsätzen (siehe Band I, S LXXXIX). Die Herausgeber sahen sich jedoch genötigt, den Cod D als Hauptzeugen für die Texterstellung von Dist 17 q 2 an zu verlassen; denn die Anzahl der größeren und kleineren Auslassungen, der Verschreibungen und Texteingriffe wurde so gravierend, daß dieser Codex die Überlieferung nicht mehr repräsentieren konnte. Besonders geeig-

VI

Vorwort

net, Cod D zu ersetzen, erschien Cod d, der zu den ältesten Handschriften der >Lectura< gehört und sich überhaupt durch kaum fluktuierende, gute Textqualität auszeichnet (siehe Band I, S XLIV-XLVI). Bei der Erstellung des Zweiten Bandes hat sich die Arbeitsteilung, die gegenseitige Zuarbeit, kurz, die Edition im Team, erneut bewährt. Die Aufgabenverteilung unter den einzelnen Mitarbeitern läßt sich wie folgt beschreiben: Dr. Adolf D. Trapp OSA hat auch diesen Band aus dem Leittext transkribiert. Dr. Volker Wendland kollationierte die weiteren Handschriften und erstellte den Quellenapparat, unterstützt von Dr. Johann Michael von Petzinger, Herrn Wolfgang Urban (Dist 7-8) und Herrn Max Rudolf Müller (Dist 9-13). Für die Textkonstitution zeichnen Dr. Venicio Marcolino (Dist 7-13) und Herr Manuel Santos-Noya (Dist 14-17) verantwortlich. Die Drucklegung des Bandes hat Herr Walter Simon wiederum in allen Arbeitsgängen betreut; bei den Korrekturen half Frau Elfriede Muschler. Tübingen, pridie Visitationis 1981

Heiko A. Oberman

GREGORIUS ARIMINENSIS In Primum Sententiarum DIE HANDSCHRIFTEN DES ERSTEN BUCHES A B C D E F G H J K L M N O Ρ Q R S T U V W X Υ 2 a d

Bordeaux: Bibliotheque de la Ville (Cod 129). Bordeaux: Bibliotheque de la Ville (Cod 158). Bourg-en-Bresse: Bibliotheque de la Ville (Cod 61). Vatikanstaat: Biblioteca Apostolica Vaticana (Cod Vat lat 1104). Cambridge: Gonville and Caius College (Cod 290/682). Vatikanstaat: Biblioteca Apostolica Vaticana (Cod Vat lat 9391). Vatikanstaat: Biblioteca Apostolica Vaticana (Cod Ottob lat 69). Vatikanstaat: Biblioteca Apostolica Vaticana (Cod Ottob lat 75). Leningrad: Biblioteka Saltykova-Schedrina (Cod Lat Q. v. I. 106). Klosterneuburg: Stiftsbibliothek (Cod 307). Neapel: Biblioteca Nazionale >Vittorio Emanuele III< (Ms VII. C. 36). Oxford: Balliol College (Cod 73). Oxford: Bodleian Library (Cod Can Misc 177). Oxford: New College (Cod 110). Paris: Bibliotheque Nationale (Cod lat 15888). Paris: Bibliotheque Nationale (Cod lat 15889). Paris: Bibliotheque Nationale (Cod lat 15890). Heiligenkreuz: Stiftsbibliothek (Cod 141). Paris: Bibliotheque de Γ Arsenal (Cod 512). Paris: Bibliotheque Mazarine (Cod 913). Paris: Bibliotheque de 1'Universite (Cod 196). Valencia: Biblioteca de la Catedral (Cod 97). Venedig: Biblioteca Nazionale Marciana (Ms VI 160/2816). Wien: sterreichische Nationalbibliothek (Cod 1515). Wien: sterreichische Nationalbibliothek (Cod 4852). Paris: Bibliotheque de l'Arsenal (Cod 452). Troyes: Bibliotheque de la Ville (Cod 151).

DIE DRUCKE α ε ζ η θ λ μ v

Paris 1482: Super Primum. Valencia 1500: Super Primum. Venedig 1503: Super Primum et Secundum. Venedig 1518: Super Primum et Secundum. Paris ca 1520: Super Primum et Secundum. Venedig 10. Januar 1522: Super Primum et Secundum. Diese Ausgabe enth lt zum ersten Mal die >AdditionesAdditiones< als Anhang in der Ausgabe von 1518. Venedig 1532: Titelauflage der Ausgabe Venedig 1518 mit dem Separatdruck der >Additiones< vom 28. M rz 1522.

ZUR ZITIERWEISE I. ARISTOTELES 1. Opera edidit Academia Regia Borussica, rec. Immanuel Bekker. Vol 1-2, Berolini 1831 2. Juntina: Aristotelis omnia quae extant opera et Averrois Cordubensis . . . commentarii, ed Venetiis apud lunctas. Vol 1—9, Suppl 1-3, 1562-1574 (Reprint: Frankfurt 1962) tc = textus commend, d.h. der kommentierte Aristoteles-Text

II. AVERROES 1. Juntina (siehe 1,2) 2. Corpus commentariorum Averrois in Aristotelem, Cambridge, Mass., 1953sqq

III. Klassische Autoren und Kirchenväter werden zitiert in Anlehnung an die Zitierliste des Thesaurus linguae Latinae', Lipsiae 1904 (Supplementum: 1958)

DISTINCTIO 7 QUAESTIO 1 UTRUM essentia divina sit potentia seu principium generandi filium. Circa distinctionem septimam quaere, utrum essentia divina sit potentia seu principium generandi filium. 5 * Et arguitur quod sic auctoritate Damasceni1 libro 1 capitulo 9 dicentis quod »generatio est opus naturae«, et loquitur de generatione dei aeterna. Cum igitur non sit opus naturae tamquam operantis, cum divina natura neque generet neque generetur, ut probatum est2 distinctione 5, sequitur quod est 10 opus eius tamquam principii quo pater generat. Contra arguitur quod non essentia sed proprietas personalis, quia pater, eo quo est pater, eo generat. Nam secundum Augustinum3 5 De trinitate capitulo 5: »Pater non dicitur pater nisi ex eo quod est ei filius«. Ideo autem est ei is filius, quia genuit; eo ergo pater quo genuit, et econverso. Sed pater non deitate sed paternitate est pater, sicut et filius »non eo verbum quo sapientia«, eo autem essentia quo sapientia, secundum Augustinum4 7 De trinitate capitulo 2, et per consequens non est filius deitate, quia »eo verbum quo filius«, et econverso, ibidem; est autem »filius, quia genitus«, 5 De trinitate5 capitulo 6. 20 Igitur est proprietate filius, et similiter pater | est proprietate pater. Igitur 63E proprietate generat, et per consequens proprietas est in eo potentia et principium generandi. In hac quaestione duo erunt articuli: In p r i m o videbitur, an in divinis sit 25 aliqua potentia vere elicitiva seu principium productivum ad intra vel, quod in idem venit, utrum potentia generandi vel spirandi sit potentia vere pro1

JOANNES DAMASCENUS De fide orth 1,8 (PG 94,813A); Burgundionis versio cap 8,4 (ed Buytaert 1955, p 32,77-78) 2 C/GREG In 1 Sent dist 5 q 1 (torn I, p 450,14-451,11) 3 ÄUG De Irin 5,5,6 (PL 42,914) 4 ibid 7,2,3 (PL 42,936) 5 ibid 5,6,7 (PL 42,914) 4 divina] om V 11 principii] CK.S et secunda manus R et edd, principle BDHLMOQTVWYZ, principium GU 13 Contra] Oppositum V 21 proprietate] paternitate V 27 in idem venit] om V

2

In 1 Sent dist 7 q 1

ductiva. S ecu n do, supposito quod sic, inquiretur quae est ilia, an scilicet essentia vel relatio aut aliud aliquid. ARTICULUS ι (Opinio Petri Aureoli) Quantum ad primum articulum est una opinio6, quae dicit quod in patre 5 nulla est omnino potentia vere productiva vel elicitiva, qua generet vel possit generare filium. Sed potentia, qua dicitur posse generare, est solummodo actualis connexio et non-repugnantia terminorum, »sicut et potentia, qua deus potest esse deus; et si liceret sic loqui«, ut dicunt, »non est aliud potentia generandi in patre quam potentia paternizandi«, sive qua potest esse pater, 10 quam constat non nominare aliquod principium productivum. Quod ergo potentia generandi non significet aliquod productivum principium in patre respectu filii, probatur multipliciter: Primo 7 , quia, »ubi non sunt productiones elicitae, vanum est quaerere principium productivum; sed in deo productiones non sunt elicitae«, ut dicit8 se probasse in praecedentibus; ergo etc. is 9 Secundo sic: »Posse esse patrem non est posse potentiae productivae, sed est posse connexionis necessariae, eo modo quo homo potest esse animal et diameter non commensurari costae«. Hoc patet, quia, si talis potentia esset productiva, tune »pater in divinis produceretur in esse patrem; quod est erroneum. Sed eadem est potentia, qua pater potest generare et qua potest esse 20 pater, sicut idem est actus cum actu, puta generare et paternitas. Magister10 etiam dicit quod simile est« de istis propositionibus >pater potest esse pater< et >pater potest generarefilius non potest esse pater< et >filius non potest generarefilius non genuit, non quia non potuit, sed quia non oportuitNon quia non potuitfilius non genuit, non quia non potuit, sed quia non oportuiK. Aut igitur per >non oportere< intellexit >non congruere< et >non decerenon oportere< in- 63J telligit impossibile esse. Et hoc modo clare evaditur, quia3 »non omnis possibilitas essendi, quae est in patre, est in filio, pater enim potest esse pater«, non autem potest filius esse pater; sed utique omnis possibilitas productiva, quae est in uno, est in alio. Sic igitur patet quod potentia generandi non 10 nominal aliquod principium productivum. Decimo 4 , nullum agens aeternum habet potentiam agendi; deus pater est agens aeternum respectu filii extendendo nomen agentis, nam aeternaliter generat; ergo etc. Maior probatur ex intentione Philosophi5 12 Metaphysicae, ubi vult quod non omne agens habet potentiam qua potest agere, ubi »Com- is mentator6 commento 30 dicit quod impossibile est quod omne agens et movens habeat potentiam agendi et movendi; >omne enim aeternum est actio pura et omne, quod est actio pura, non habeat potentiamprincipium inquantum principium est ad aliquidprincipium< nomen esse notionis secundum omnes, et infra4 habetur distinctione 29. Ad hanc rationem d i c i t u r 5 quod, ubi principium quo non distinguitur a producto, ibi inter ilia non est realis relatio; ubi vero distinguitur, relatio est realis. Licet autem in creaturis semper principium quo sit realiter distinctum 15 a producto, et per consequens realiter referantur ad invicem, in divinis tarnen non est realis distinctio inter ilia. Unde nee realis relatio, sed rationis tantum. Haec solutio nulla est: Primo, quia dicit incompossibilia, scilicet aliquid esse principium alicuius et tarnen non distingui ab illo, sicut supra patet ex intentione Philosoph!6 l Physicorum, et Commentator7 ibidem commento 8 20 dicit quod »principium exigit pluralitatem«, et per consequens distinctionem scilicet inter se et principiatum. Secundo, quia, si non exigitur realis distinctio, quid prohiberet relationem, ut relatio est, esse principium quo generationis, ut actio vel productio est, et esse tarnen indistinctam ab ea realiter. Et tarnen hoc, ut supra8 patet, impugnant. Quod etiam dicit non esse relationem 25 nisi rationis, nihil est: Nam quod extra animam est principium, extra animam et non secundum rationem tantum est ad | aliquid. Si igitur essentia non 65E realiter refertur, nee realiter est principium. Sed c o n t r a hanc conclusionem expresse videtur Anseimus9, primo quidem Monologio 54 capitulo, ubi de spiritu sancto loquens dicit: »Non ex eo 30 procedit in quo plures sunt pater et filius, sed ex eo in quo unum sunt. Nam non ex relationibus suis, quae plures sunt, alia est enim relatio patris, alia filii, 2

C/LOMBARDUS l Sent dist 29 cap 1,1: »Dicitur enim principium semper ad aliquid«. cfibid dist 27 cap 3,1. - Cf JOANNES DAMASCENUS De fide orth 3,6 (PG 94.1001CD); Burgundionis versio cap 50,1 (ed Buytaert 1955, p 186,12-187,16) 4 cf LOMBARDUS l Sent dist 29 cap 4 5 c/Scorus Ordinatio l dist 7 q l (ed Vaticana, tom IV, p 145,10-146,1) 6 cf ARISTOT Phys 1,2 (185a 3-4; Juntina 4,9G = tc 8); cf p 18, nota 16 7 AVERROES In Phys l com 8 (Juntina 4,10A) *cf p 7,9-13 9 ANSELMUS Monologion 54 (ed Schmitt 1968, p 66,21-25) 3

5 essential om V

19 non] om V

19 patet] om V

30 Non] Nam V

20

In 1 Sent dist 7 q 1

sed ex ipsa sua essentia, quae pluralitatem non admittit, emittunt pater et filius pariter tantum bonum«. Ex quibus patet quod virtus spirativa est essentia communis patri et filio et eadem ratione essentia ipsa est virtus generativa et principium generandi. Item ipse10 De processione spiritus sancti capitulo 25 dicit »spiritum sanctum procedere de deitate patris et non de paternitate«. Et s addit quod opinio, quae dicit quod non procedit de deitate sed de paternitate, »patenti fatuitate se suffocat«. Ad hoc d i c e n d u m quod verba ilia non sunt in sua proprietate intelligenda. Non enim spiritus sanctus aut filius procedit a deitate aut de deitate, nee pater de deitate general filium aut pater et filius de deitate spiritum sanctum 10 emittunt, cum tarn spiritus sanctus quam filius sit deitas ipsa. Ideo tales locutiones sanctorum exponendae sunt, sicut docet Magister11 distinctione 5, et ibidem12 quaestione prima et secunda monstratum est etiam per eundem Anselmum. Quantum tarnen in speciali ad propositum facit, dicendum quod non est intentio Anselmi aliquam principiationem attribuere essentiae aut is deitati communi patris et filii respectu spiritus sancti, cum eadem ipsa sit spiritus sanctus, sed tola huiusmodi principiatio seu productio attribuenda est personis patris et filii. Verumtamen pater et filius spirantes spiritum sanctum non spirant eum, inquantum hie est pater et ille filius aut unus alter ab altero, sed secundum quod sunt unus deus. Et hoc ipse intelligit, cum dicit eum 20 procedere >ex eo in quo sunt unumprocedere de deitate patris et non de paternitatenon ex relationibus suis etcnon de paternitate sed de deitateOmne, in quo genitum similatur generanti, est principium quo generandi< sive econverso sic >In omni, quod est principium generandi quo, genitum assimilatur generanti