Marsilius of Inghen, Quaestiones Super Quattuor Libros Sententiarum, Super Primum, Quaestiones 22-37: Quaestions Super Quattuor Libros Sententiarum: ... in the History of Christian Thought, 173) [Critical ed.] 9004272429, 9789004272422

Citation preview

Marsilius of Inghen Quaestiones super quattuor libros Sententiarum Volume 3: Super primum, quaestiones 22–37

Studies in the History of Christian Traditions Editor in Chief Robert J. Bast (Knoxville, Tennessee)

In cooperation with Paul C.H. Lim (Nashville, Tennessee) Eric Saak (Liverpool) Christine Shepardson (Knoxville, Tennessee) Brian Tierney (Ithaca, New York) Arjo Vanderjagt (Groningen) John Van Engen (Notre Dame, Indiana)

Founding Editor Heiko A. Oberman †

volume 173

The titles published in this series are listed at brill.com/shct

Marsilius of Inghen Quaestiones super quattuor libros Sententiarum Volume 3 Super primum, quaestiones 22–37 First Critical Edition

By

Maarten J.F.M. Hoenen Markus Erne

leiden | boston

Cover illustration: Quaestiones venerabilis magistri Marsilii super primum et secundum Sententiarum (Isny, Nikolaikirche, Hs. 48, fol. 154), by courtesy of the Nikolaikirche in Isny. Library of Congress Cataloging-in-Publication Data Marsilius, of Inghen, -1396, author. Quaestiones super quattuor libros sententiarum, volume 3, super primum, quaestiones 22-37 / Marsilius of Inghen ; first critical edition by Maarten J.F.M. Hoenen, Markus Erne. pages cm – (Studies in the history of Christian traditions ; volume 173.) Includes bibliographical references and index. ISBN 978-90-04-27242-2 (hardback : alk. paper) – ISBN 978-90-04-27243-9 (e-book) 1. Peter Lombard, Bishop of Paris, approximately 1100-1160. Sententiarum libri III. 2. Theology, Doctrinal–Early works to 1800. I. Hoenen, M. J. F. M., 1957- II. Erne, Markus (Philosopher) III. Title. IV. Series: Studies in the history of Christian traditions ; v. 173. BX1749.P4M3 2014 230–dc23 2014010080

This publication has been typeset in the multilingual “Brill” typeface. With over 5,100 characters covering Latin, ipa, Greek, and Cyrillic, this typeface is especially suitable for use in the humanities. For more information, please see www.brill.com/brill-typeface. issn 1573-5664 isbn 978-90-04-27242-2 (hardback) isbn 978-90-04-27243-9 (e-book) Copyright 2015 by Koninklijke Brill nv, Leiden, The Netherlands. Koninklijke Brill nv incorporates the imprints Brill, Brill Nijhoff, Global Oriental and Hotei Publishing. All rights reserved. No part of this publication may be reproduced, translated, stored in a retrieval system, or transmitted in any form or by any means, electronic, mechanical, photocopying, recording or otherwise, without prior written permission from the publisher. Authorization to photocopy items for internal or personal use is granted by Koninklijke Brill nv provided that the appropriate fees are paid directly to The Copyright Clearance Center, 222 Rosewood Drive, Suite 910, Danvers, ma 01923, usa. Fees are subject to change. This book is printed on acid-free paper.

Contents Preface

xi

Introduction

1

Bibliography

16

Interpretatio siglorum

19

Interpretatio signorum

20

Interpretatio abbreviationum

21

Quaestiones super quattuor libros Sententiarum Quaestio vicesima secunda: Utrum aequalitas divinarum personarum in una essentia inferat quod una earum sit in alia 25 Rationes principales 25 Divisio quaestionis 29 Articulus 1 30 Articulus 2 33 Articulus 3 35 Ad rationes principales 39 Quaestio vicesima tertia: Utrum Filius Dei numero differens a Deo Patre sit omnipotens sicut Pater 44 Rationes principales 44 Divisio quaestionis 49 Articulus 1 49 Articulus 2 53 Articulus 3 64 Ad rationes principales 74 Quaestio vicesima quarta: Utrum solus Pater est Deus Rationes principales 80 Divisio quaestionis 82 Articulus 1 83

80

vi

contents

Articulus 2 86 Ad rationes principales

95

Quaestio vicesima quinta: Utrum Deus sit a viatore proprie nominabilis diversis nominibus 98 Rationes principales 98 Divisio quaestionis 101 Articulus 1 102 Articulus 2 106 Articulus 3 109 Ad rationes principales 112 Quaestio vicesima sexta: Utrum sicut in divinis dicuntur pluraliter tres personae, sic etiam debeat concedi quod ibi sunt tres substantiae 116 Rationes principales 116 Divisio quaestionis 119 Articulus 1 120 Articulus 2 122 Articulus 3 125 Articulus 4 128 Ad rationes principales 132 Quaestio vicesima septima: Utrum Deus vere unus possit dici numerus 135 Rationes principales 135 Divisio quaestionis 138 Articulus 1 138 Articulus 2 149 Articulus 3 152 Ad rationes principales 157 Quaestio vicesima octava: Utrum nomen personae secundum definitionem quam ponit de eo Boethius, quae est quod est rationalis naturae individua substantia, communiter et univoce praedicatur de personis increatis et creatis 160 Rationes principales 160 Divisio quaestionis 164 Articulus 1 164 Articulus 2 166 Articulus 3 169

vii

contents

Articulus 4 171 Ad rationes principales

178

Quaestio vicesima nona: Utrum tribus proprietatibus quae sunt paternitas, filiatio et processio, tres hypostases in Deo distinguantur 183 Rationes principales 183 Divisio quaestionis 188 Articulus 1 189 Articulus 2 203 Articulus 3 204 Ad rationes principales 210 Quaestio tricesima: Utrum divinae personae distinguuntur ab invicem rebus relativis realiter in Deo existentibus et non rebus absolutis 216 Rationes principales 216 Divisio quaestionis 224 Articulus 1 224 Articulus 2 227 Articulus 3 244 Articulus 4 249 Ad rationes principales 254 Quaestio tricesima prima: Utrum in divinis sit solum aliquod principium ad intra respectu Filii et Spiritus Sancti 263 Rationes principales 263 Divisio quaestionis 268 Articulus 1 268 Articulus 2 273 Articulus 3 275 Ad rationes principales 278 Quaestio tricesima secunda: Utrum relatio Dei ad creaturam est aliquid positivum distinctum contra res absolutas 285 Rationes principales 285 Divisio quaestionis 290 Articulus 1 290 Articulus 2 296 Ad rationes principales 300

viii

contents

Quaestio tricesima tertia: Utrum realis relatio aequalitatis in Deo aliquid ponit 307 Rationes principales 307 Divisio quaestionis 310 Articulus 1 310 Articulus 2 317 Articulus 3 325 Ad rationes principales 326 Quaestio tricesima quarta: Utrum sicut Pater non est sapiens sapientia genita, ita Filius non sit sapiens sapientia ingenita 330 Rationes principales 330 Divisio quaestionis 333 Articulus 1 334 Articulus 2 338 Ad rationes principales 340 Quaestio tricesima quinta: Utrum sicut Pater diligit amore quem spiravit, ita etiam potens sit potentia quam genuit 344 Rationes principales 344 Divisio quaestionis 347 Articulus 1 347 Articulus 2 354 Ad rationes principales 356 Quaestio tricesima sexta: Utrum proprietas personalis sicut non distinguitur a persona, sic etiam non distinguitur ab essentia 359 Rationes principales 359 Divisio quaestionis 363 Articulus 1 363 Articulus 2 369 Ad rationes principales 377 Quaestio tricesima septima: Utrum sicut in divinis persona distinguitur a persona, sic etiam persona distinguitur ab essentia 386 Rationes principales 386 Divisio quaestionis 389 Articulus 1 390 Articulus 2 403 Articulus 3 405 Ad rationes principales 411

contents

Index codicum 415 Index auctorum 416 Index doctrinalis 430

ix

Preface It is more than ten years ago that the preceding volume of Marsilius’s Commentary on the Sentences was published. As is almost natural within the context of modern universities, multiple teaching, research, and administrative duties delayed the completion of that part of the edition that was planned as a continuation to the earlier volumes. But even if the finishing of this follow-up took much longer than expected, the initial enthusiasm never declined. We spent many happy late-afternoon hours collating manuscripts, searching for sources, and wracking our brains over those passages that remained obscure until we came through. It was our firm belief that critical editions are crucial to help the field of medieval intellectual history further develop that inspired us to complete the work. We thank the University of Freiburg for all the resources made available for the preparation of the edition throughout the years. Also we would like to thank Professor Robert J. Bast, editor of Brill’s Studies in the History of Christian Traditions, for accepting this volume as part of that series. Maarten J.F.M. Hoenen Markus Erne Freiburg, Spring 2013

Introduction 1

General Remarks

The editorial principles of Marsilius of Inghen’s Commentary on the Sentences are discussed in the first two volumes, to which the reader is referred.1 The complete collation of all textual witnesses for the part of the Commentary edited in the present volume did not show any textual difficulties that would necessitate an emendation of these principles. Therefore these principles are also applied here. The present editors, however, slightly modified the specification of implicit sources used by Marsilius, the references to the folio numbers of the manuscript J, and the notification of textual conjectures. These changes are explained below. They are minor and will not hinder the use of this part of the edition together with the ones published earlier.

2

The Manuscripts and Early Edition

The part edited in this volume survived in five witnesses, that is, in four manuscripts and one early edition: J K L W

Isny, Nikolaikirche, Hs. 48, fol. 154b–256a (XV). Kraków, Biblioteka Jagiellońska, Cod. 1581, fol. 120r–235v (XV). Leipzig, Universitätsbibliothek, Ms 568, fol. 165r–270r (XV). Stuttgart, Württembergische Landesbibliothek, Cod. theol. 2° 113, fol. 127vb–216vb (XV).

f

Strasbourg, Martin Flach Junior, 1501, fol. 90ra–152va.

These manuscripts and the edition are described in the first volume.2 Working with these witnesses for the part edited here confirmed these descriptions and 1 Marsilius of Inghen, Quaestiones super quattuor libros Sententiarum, vol. 1: Super Primum, Quaestiones 1–7, ed. M. Santos Noya, Leiden et al. 2000 (Studies in the History of Christian Thought 87), xviii–lv, at xlvi–lv, and id., Quaestiones super quattuor libros Sententiarum, vol. 2: Super Primum, Quaestiones 8–21, ed. M. Santos Noya, Leiden et al. 2000 (Studies in the History of Christian Thought 88), xix. 2 Ibid., vol. 1, xxxii–xlii.

© koninklijke brill nv, leiden, 2015 | doi: 10.1163/9789004272439_002

2

introduction

did not produce any new information on their dating nor on their quality. Nor were any new manuscripts discovered. None of these witnesses had a version that deviated from the others. The phenomenon that occurs in the earlier part of the Commentary, namely that besides grammatical and stylistic emendations by a corrector to the workshop of Martin Flach Junior, in some questions the printed edition f hands down limited passages that differ substantially from the manuscripts, and that possibly originate in Marsilius’s lost autograph, is absent here. Nevertheless, it is also clear that in the part edited here, the text of f is emendated by a corrector, who regularly changed the vocabulary or the syntax to comply with a humanist taste for the Latin language. For example, in question 28, page 165, line 8, where J and W read “quae sunt eaedem oppositorum”, f by contrast emendates this awkward phrase into “habens potentiam oppositorum”. Even if such divergent passages are missing in the part edited here, it cannot be excluded that elsewhere in Marsilius’s Commentary, not critically edited yet, they reappear again. Future editors therefore should be vigilant.3 Manuscript J has the best textual quality, even if it is not without omissions and mistakes. Also the history of its production is best known. Therefore it is used as the main witness for the constitution of the text of Marsilius’s Commentary. It was written by Gerard of Casterkem (Castricum), who was from the diocese of Utrecht, like Marsilius himself.4 Gerard was in Heidelberg from

3 On this phenomenon, the lost autograph of Marsilius’s Commentary, and the corrector to Martin Flach’s office, see ibid., xlviii–liii. To be sure, it is not easy to clearly distinguish between an emendation by a corrector to the printer’s workshop and a reworking of the text by its author. As it is a fact that the edition of 1501 has been emendated, but not definitively proven that the edition contains parts of Marsilius’s lost autograph (see ibid., xlix–lii), it is a matter of good practice first to interpret all peculiarities of f as emendations, and to regard them as originating from Marsilius’s lost autograph only if this interpretation no longer works, for example, when substantial doctrinal changes are involved that are in line with other works that Marsilius composed in Heidelberg, when he edited his Commentary on the Sentences, such as his Commentary on the Metaphysics. Such changes were not observed in this part of the edition. 4 That Gerard originates from the same diocese as Marsilius, that is the diocese of Utrecht, is certified by the registers of the University of Heidelberg. See G. Toepke, Die Matrikel der Universität Heidelberg von 1386 bis 1662, part 1: 1386–1553, Heidelberg 1884, 115. He is named after a place North West of Amsterdam with some importance in the Middle Ages, now called “Castricum”. This, however, does not necessarily mean that he was born in Castricum itself. Marsilius of Inghen, for example, is named after a village now called “Ingen”, located at the Rhine West of Arnhem, although he originates from Nijmegen, itself about 35 kilometers South East of Ingen. See H.A.G. Braakhuis and M.J.F.M. Hoenen, “Marsilius of Inghen. A Dutch

introduction

3

1411 to 1419, the year in which he became Dean of the Arts Faculty. Most likely, the manuscript was produced in Heidelberg within that period.5 Manuscript K is of a good quality as well. It was in the possession of John of Dabrovka, a master of the Theological Faculty of Cracow, who added marginal notes to the manuscript. John of Dabrovka died in the early 1470s.6 In contrast, manuscript W has a poor textual quality with many misreadings and omissions. According to the watermark the paper for this manuscript was produced in the late 1430s.7 Similarly, manuscript L contains serious mistakes and omissions. It has the poorest textual quality. In it are many marginal notes and it has been corrected by a hand which seems to be from the early sixteenth century. The sources for these corrections are unclear. Possibly, the corrector just tried to make sense of an otherwise unintelligible text, without going back to any manuscripts or the printed edition. As it appears from the inside front cover, the manuscript came to Leipzig in 1488.8 As indicated already, the printed edition f was emendated in accordance with the rules of classical Latin, which sometimes makes Marsilius’s text more readable, even if it remains unclear whether in these cases the emendations always faithfully express what Marsilius himself intended. Occasionally, also quotations from Augustine and other authors were brought more in line with the original text.9 In the year Martin Flach Junior printed Marsilius’s Commentary on the Sentences, Matthias Schürer was corrector at his workshop. Some years later he published classical writers himself. Without much doubt Matthias Schürer is the author of these emendations.10

5 6 7 8

9 10

Philosopher and Theologian”, in: Marsilius of Inghen. Acts of the International Marsilius of Inghen Symposium, ed. H.A.G. Braakhuis and M.J.F.M. Hoenen, Nijmegen 1992 (Artistarium Supplementa 7), 1–11, at 2–4. For more details, see Marsilius of Inghen, Quaestiones super quattuor libros Sententiarum, vol. 1, xxxii–xxxiv. See ibid., xxxiv–xxxvi. See ibid., xxxvi–xxxviii. See ibid., xxxix–xl. To be added to the literature mentioned in the first volume is Die lateinischen und deutschen Handschriften der Universitäts-Bibliothek Leipzig, vol. 2: Die theologischen Handschriften, part 1: (Ms 501–625), ed. P. Burkhart, Wiesbaden 1999 (Katalog der Handschriften der Universitäts-Bibliothek Leipzig 5/1), 146–148. Examples are listed in: Marsilius of Inghen, Quaestiones super quattuor libros Sententiarum, vol. 1, l note 110. See ibid., xl–xlii. Matthias Schürer, who was a Master of Arts, edited Bernard Perger’s Grammatica nova, a Latin grammar that was printed with Martin Flach Junior in 1501, the same year as Flach published Marsilius’s Commentary on the Sentences. The title page of this grammar says that many of its editions up to now were distorted by grammatical

4 3

introduction

The Constitution of the Text

As in the first two volumes, the edition follows manuscript J as long as it has a reading that is grammatical according to medieval standards and not against the obvious meaning of the text. Generally, this worked out well, since J often has a better text compared to other witnesses, as for example in question 23, page 53, line 18, where J has “item”, K, L, W, and f “ita”. Or in question 37, page 414, line 17, where J has “aliud”, K, L, W, and f “illud”. In some cases, however, it was necessary to follow other witnesses, especially when J was grammatically correct, but the meaning obviously wrong. This was the case, for example, in question 25, page 113, lines 3–4, where J has “Antichristo”, L has “Christi”, but the correct reading is “Christo” in K, W, and f. Throughout the whole edition J is collated with K, W, and f. As said earlier, manuscript L is of a very poor quality. So as not to overload the apparatus with a bulk of meaningless variants, this manuscript is only considered in special cases, in accordance with the practice of the first two volumes. These special cases are explained below. The results are documented in the apparatus. It gives all the variants with the exception of trivial deviations, for example, “igitur” instead of “ergo”, meaningless transpositions, or in cases where the adjective indefinite pronoun “aliquod” is used instead of the substantive indefinite pronoun “aliquid”, as in “aliquod positivum” as a substitute for “aliquid positivum”, or “aliquod absolutum” as a substitute for “aliquid absolutum”. However, when the indefinite pronoun “quid” is used for the relative pronoun “quod”, the reader will find this in the apparatus, as in question 23, page 71, line 9, or in question 24, page 97, line 7. Also, “aliud” instead of “aliquid” or vice-versa is documented only if they are not abbreviated, as in question 22, page 26, line 6. The reason for noting only those instances that are not abbreviated is simple: if abbreviated they cannot be distinguished.11

11

errors, but that Matthias Schürer published this one cleansed of such mistakes, helped by a professor of grammar. See the titlepage of Bernard Perger’s Grammatica nova preserved in: München, Bayerische Staatsbibliothek (4 Inc.c.a. 754): “Grammatica nova ab innumeris fere mendis quibus hactenus impressorum incuria extitit infecta, professoris cuiusdam litterariae artis admodum diligenti studio tandem vindicata emendataque vigili quoque cura bonarum artium magistri Matthiae Gravarii (Schürer) in officina Martini Flach Iunioris civis Argentini nedum nitide sed et castigate impressa atque ex eadem deprompta. Anno 1501 XVI kalendas Martias.” Apparently, Matthias Schürer showed the same degree of pride in having all grammatical mistakes cleansed from Marsilius’s Commentary on the Sentences, when Flach decided to publish the work. See A. Cappelli, Lexicon abbreviaturarum. Dizionario di abbreviature latine ed italiane, seventh edition, ed. M. Geymonat and F. Troncarelli, Milano 2011, 8.

introduction

5

The apparatus is negatively designed. This means that only those witnesses are named that have the variants mentioned in the apparatus. Those that are not named have the text as given in the main text of the edition, with the exception of L, which has been considered only in the following cases. First, L has been considered whenever the reader finds the abbreviation “fort. leg.” in the apparatus, noting a deviation between the numbering of books or chapters quoted by Marsilius and modern usage, for example in question 26, page 116, line 13, where J, K, W, and f all read “24”, L reads “34”. Modern usage, however, would expect “9”. Second, whenever the reader finds “codd.” in the apparatus. This indicates that all manuscripts have the same incorrect reading, like for example in question 22, page 31, line 12, where not only J, K, and W, but also L, wrongly read “intelligit”, with only the printed edition f having the correct “incepit”. Third, when none of the manuscripts J, K, and W have a satisfactory reading, like for example in question 22, page 25, line 4, where J, K, and W read “una”. The correct reading here is in fact “unam”, which is documented by the printed edition f and in L. This means that whenever the reader finds in the apparatus all three manuscripts J, K, and W listed after the square bracket, L has been considered. If in such cases L is not mentioned after the square bracket, as in the foregoing example, it has the text as given in the main text. Fourth, in those cases where neither the manuscripts J, K, and W nor the printed edition f have an acceptable reading, L is considered. That is, whenever the reader finds the manuscripts J, K, and W listed after the square bracket as well as the printed edition f, as in question 23, page 45, line 5, where only L has the correct reading “diversa” given in the main text, whereas all other witnesses have the wrong term “diversum”. However, if none of the witnesses has a satisfactory reading, the editors made conjectures themselves, as for example in question 22, page 30, line 17, where “quas” is needed to make the phrase correct, although J, K, W, and L read “quem”, and f has “quae”. In contrast to the first two volumes, these conjectures are not given in the apparatus, but in the main text of the edition, as it makes no sense to present a main text that is unintelligible, even if all witnesses have it. In these cases, the readings from the manuscripts J, K, W, and L, as well as from the printed edition f appear in the apparatus, so that the reader can always reconstruct the versions transmitted by these witnesses. If words are added to the main text, the conjectures are indicated by square brackets. Otherwise the conjectures can be recognized by the addition of “coniecimus” in the apparatus. The number of these conjectures is thirty-six. This means that, on the whole, the text as transmitted is of good quality, even though some witnesses are poor. Uncertain or ambiguous readings are identified in the critical apparatus as “lectio dubia”, of which there are sixteen cases in the part edited here.

6

introduction

In some references to the numbering of books or chapters of authorities like Augustine, the figures given by some or all witnesses do not agree with what the reader would expect, as for example in question 35, page 344, line 12, where Marsilius refers to a passage in chapter eight of the fifteenth book of Augustine’s De Trinitate, a passage which in modern editions is in chapter five. These numbers are not corrected in the main text, as it cannot be excluded that the works Marsilius used had different book or chapter divisions in his time.12 Correcting these numbers according to modern usage therefore would be presumptuous and make the identification of his actual sources more difficult. The references as used in modern editions are given in the apparatus indicated by “fortasse legendum”. The variants of the beginnings and endings of all questions are fully documented in the apparatus, even if these variants are trivial and should not have been noted according to the principles mentioned above. The reason for doing this is the following: In the late medieval period, students and masters collected separate parts from different Commentaries on the Sentences and other related works, presumably as a store-house for arguments when delivering their own Commentaries.13 It cannot be excluded that within such collections, parts or

12

13

Marsilius is no exception here. For similar problems with references to Augustine in Gregory of Rimini’s Commentary on the Sentences, see W. Simon, “Eine neue Quelle zur Augustinrezeption Gregors?”, in: Gregor von Rimini. Werk und Wirkung bis zur Reformation, ed. H.A. Oberman, Berlin 1981 (Spätmittelalter und Reformation 20), 301–310, at 303–304. Of course, there is always the possibility that Marsilius used a florilegium or some other secondary source and the deviant numbering has its origin in this secondary source. A likely case in point is the anonymous collection in: Basel, Universitätsbibliothek, A VI 22, a manuscript which belonged to the Dominican convent in Basel. Following the structure of Lombard’s Sentences, it contains large parts from William of Ockham, Adam Wodeham, John of Mirecourt, and Conrad of Ebrach. For the content of the manuscript, see W.J. Courtenay, “Education and Learning in the Upper Rhine Region in the Fourteenth Century”, in: University, Council, City. Intellectual Culture on the Rhine (1300–1550), ed. L. Cesalli, N. Germann, and M.J.F.M. Hoenen, Turnhout 2007 (Rencontres de Philosophie Médiévale 13), 47–62, at 60–61. Other candidates are Paris, Bibliothèque nationale de France, ms. lat. 15.561, and Brugge, Stadsbibliotheek, Ms. 192. The former manuscript, brought to our attention by Ueli Zahnd, includes parts of the writings (as well as tables) of William of Ockham, Robert Halifax, John of Rodington, Robert Kilvington, and Thomas Bradwardine. The latter, discussed in A. de Poorter, “Les manuscrits des Sentences de Pierre Lombard à la bibliothèque de Bruges”, in: Aus der Geisteswelt des Mittelalters. Studien und Texte Martin Grabmann zur Vollendung des 60. Lebensjahres von Freunden und Schülern gewidmet, ed. A. Lang, J. Lechner, and M. Schmaus, vol. 1, Münster 1935 (Beiträge zur Geschichte der Philosophie und Theologie des Mittelalters Suppl. 3/1), 69–90 at 83–85,

introduction

7

complete questions from Marsilius’s Commentary are hidden and will be discovered in the future. Sometimes, these questions are recorded anonymously. To help identifying such independent questions and to place them within the textual tradition, all variants of the beginnings and endings of all questions edited here are noted in the apparatus. It goes without saying that the use of questions taken from such collections for the establishment of a critical edition is dependent on their textual quality, that is, whether or not they are adapted. For the part edited here, however, no such questions were found. As in the first two volumes, references to the foliation of manuscript J, which is the main witness, as well as of the printed edition f, are given in the margins. Manuscript J has no medieval foliation but a modern pagination that counts each page side in the upper right corner. Occasionally, some pages are not counted. In the first two volumes the references to manuscript J ignore the pagination and just count each column imaginatively, beginning with the first one, which is numbered as fol. 1ra. However, this leaves the reader at a loss if he or she wants to consult the manuscript, since there is no reference to a corresponding foliation in the manuscript itself. Therefore in the present edition the modern pagination as it was inserted into the manuscript is referred to. In those few cases where a page is not counted in the manuscript, as happens in question 30, page 220, line 9, the unnumbered page is counted by adding “bis” and “ter” to the number of the foregoing page. As such, each page can easily be found back in the manuscript, whenever necessary. To help the reader orient him or herself in the sometimes complex questions, section headings are inserted in the text. These headings are added by the editors and therefore appear in square brackets. The wordings of these headings are taken from the text of Marsilius, whenever possible. For example, in question 22, page 27, line 10, Marsilius begins a section with “Secundo arguitur contra quaesitum”. Accordingly, the wording of the heading is “Contra quaesitum”. To avoid confusion on the part of the reader, in some minor cases, headings are homogenized for reasons of consistency, respecting Marsilius’s overall usage. For example, at the end of each question, Marsilius normally opens his reply to the arguments given at the start of the question with the remark “Ad rationes principales”. There are a few exceptions, however. In quescontains (parts of) the Commentaries on the Sentences by Roger Rosetus, Thomas Buckingham, Obertus Pickenham, and Robert Cowton. John of Strampino, a theologian at the University of Cracow, used parts of Marsilius’s Commentary for the establishment of the Principia of his own work, which he delivered in 1441 and 1442. See Marsilius of Inghen, Quaestiones super quattuor libros Sententiarum, vol. 1, xxxvi. However, it is unclear what his source was.

8

introduction

tion 22 he opens with “Ad rationes factas contra suppositum”, and in questions 24, 34, and 35 with “Ad rationes”. In these cases, the usual “Ad rationes principales” is used as header for the edition.

4

Orthography, Punctuation, and Grammar

As in the first two volumes, the orthography is that of classical Latin. Medieval manuscripts do not have a consistent orthography, even within those parts that are written by one hand. In the case of Marsilius’s Commentary on the Sentences, it is not helpful to use a modern standardized medieval Latin, as this would suggest an authenticity and closeness to the sources that in actual fact is not present. Rather it would bring ambiguities within the edition, like the reading of “perfecte”, whether it is the adverb “perfecte” or the adjective “perfectae”. It falls to the editors, who are responsible for the constitution of the text and have their names on the title page, to show the reader how they understood the text and to make decisions here, even if of course these decisions can be wrong. In the late medieval period, proper names are not spelled consistently either, even when one and the same person writes his own name on different occasions.14 The editors therefore had to find a way to standardize such cases. Those proper names that are part of the vocabulary of classical Latin, are spelled accordingly. Those not derived from classical Latin are spelled in agreement with common usage and the exigencies of consistency.15 The punctuation in the present edition does not apply the conventions of any specific national language, like German or Dutch, but rather endeavors to facilitate the reading of the sometimes syntactically and semantically complex text as understood by the editors. Within the frame of this target, consistency was pursued. For example, appositions, if understood by the editors as nonrestrictive, are set off by comma’s, whereas if perceived as restrictive, they are not.

14

15

See, e.g., the various ways in which the Dominican Georg Schwartz spelled his name on the different pages of his manuscript collection, discussed in: M.J.F.M. Hoenen, Speculum Philosophiae Medii Aevi. Die Handschriftensammlung des Dominikaners Georg Schwartz († nach 1484), Amsterdam 1994 (Bochumer Studien zur Philosophie 22), 18–20. Helpful as a guide for the establishment of this edition, but not dogmatically followed here, was Personennamen des Mittelalters. PMA. Namensformen für 13.000 Personen gemäß den Regeln für die Alphabetische Katalogisierung (RAK), second augmented edition, ed. C. Fabian, München 2000.

introduction

9

Words and phrases that are materially used, that is, where Marsilius speaks for example of “Deus” saying “hoc nomen ‘Deus’” in question 25, page 111, line 3, are put between single quotation marks, if these words are not inflected. If they are inflected like “entis” in question 25, page 99, line 9, where Marsilius says “nomen entis”, or “hypostasim” in question 29, page 188, line 8, where he writes “quod Graeci vocant hypostasim”, no quotation marks are used, as it is the inflection that marks the material use. As in the first two volumes, characteristics of late medieval scholastic Latin, even if ungrammatical according to the rules of classical grammar, are not emendated but retained, in accordance with the editorial principles explained in the section on the constitution of the text given above. For that reason, the reader should be prepared to find, for example, the medieval indicative instead of the classical conjunctive in indirect speech, final and causal clauses.16 Unlike the manuscripts, the early printed edition f emendates most of the readings that are inconsistent with classical grammar. As indicated earlier, most probably, the author of these emendations is Matthias Schürer. Only if these emendations are not trivial in the sense mentioned in the section on the constitution of the text above, are they documented in the apparatus. To this rule, however, there is an exception. If one or more of the manuscripts have a variant reading documented in the apparatus, any variant of f is documented as well, even if trivial, as for example in question 22, page 35, lines 14–15, where the trivial transposition “durationis inaequalitatem” in f is documented because K wrongly reads “inaequalitatis durationem” instead of the correct “inaequalitatem durationis” of J. Latin scholasticism is famous for its rigor of concepts. Notwithstanding, the reader will find in Marsilius’s Commentary on the Sentences a certain variation within the wording of identical concepts, especially concerning the use of prefixes like “prae”, “con”, and “ad” that obviously do not affect the meaning if added to or omitted from a concept. For example, in question 22, page 43, lines 6–12, “suppono” and “praesuppono” are used interchangeably. The same goes for “venio” and “convenio” in question 30, pages 220–221, lines 16–2. In question 34, pages 335–336, lines 22–8, “prosequor” and “consequor” are used without any difference in meaning.

16

On the peculiarities of medieval Latin, see with a wealth of bibliographical references, Medieval Latin: An Introduction and Bibliographical Guide, ed. F.A.C. Mantello and A.G. Rigg, Washington, DC, 1996.

10 5

introduction

References to Marsilius’s Sources

Throughout his Commentary on the Sentences, Marsilius quotes a large number of sources. These sources are identified in the edition. References are always to the most recent critical editions. If there is no critical edition available, other commonly used editions or manuscripts are used. To inform the reader about how Marsilius uses these sources, whether he quotes them verbatim or ad sensum, two different types of quotation marks are employed. In the first two volumes this distinction is not always made. In the present edition, single marks indicate quotations ad sensum, double marks those that are verbatim. The reference that is used to decide which part of the text is a quote and to what extent the quote is ad sensum or verbatim is the edition referred to in the apparatus. The reader needs to be aware of the fact that Marsilius uses sources, for example of Aristotle, Augustine or Peter Lombard, that almost naturally have a reading that at minor points differs from the one presented in the editions referred to in the apparatus. Sometimes, Marsilius refers to authorities like Pseudo-Dionysius or the Liber de causis that he takes not from these sources themselves, but from the works of contemporaries, mostly Thomas Aquinas, Giles of Rome or Thomas of Strasbourg, without indicating that he is using these works.17 In those cases, the main reference to decide where the quote begins and ends, and whether the quote is ad sensum or verbatim, is the source to which Marsilius attributes the quote. For example, in question 22, page 35, line 17 he ascribes the phrase “Deus est ante aeternitatem sicut causa eius” to the Liber de causis. However, this is only an ad sensum quote from that work. The actual source is Thomas Aquinas’s Commentary on the Sentences, where the quote can be found almost verbatim. In such cases single quotation marks are used, as this quote is only an ad sensum rendition of the Liber de causis. To inform the reader about the actual source, not mentioned by Marsilius himself, the reference to

17

Marsilius had an extensive library which contained also a number of (partial) Commentaries on the Sentences, like for example those of Thomas Aquinas and of Thomas of Strasbourg. On his library, see D. Walz, “Marsilius von Inghen als Schreiber und Büchersammler”, in: Marsilius von Inghen. Werk und Wirkung. Akten des Zweiten Internationalen Marsilius-von-Inghen-Kongresses, ed. S. Wielgus, Lublin 1993, 31–71. Quite naturally, he might also have used collections as preserved in the manuscripts referred to in note 13 above. The catalogue of Marsilius’s private library seems to mention at least one such manuscript: “Item (381) breves questiones super sententias”. See Libri actorum Universitatis Heidelbergensis, series A: Acta Universitatis Heidelbergensis, vol. 1: 1386–1410, fasc. 2, ed. J. Miethke, Heidelberg 1990, 475.

introduction

11

Thomas Aquinas’s Commentary is given in the apparatus. It goes without saying that the references to such implicit sources can never be exhaustive. The Auctoritates Aristoteles are treated as a work of Aristotle. This means that whenever Marsilius refers to Aristotle or to one of his writings and quotes verbatim from the Auctoritates Aristotelis, double quotation marks are used. As a rule, all explicit sources are identified. Implicit quotations, like standard sayings or traditional definitions that are mentioned without reference to any source, are indicated whenever they were recognized. As usual in his time, Marsilius used the Commentaries on the Sentences of his contemporaries as a quarry for arguments and distinctions, without mentioning their names or following their solutions, however.18 For the part edited here, his main sources are Bonaventure, Thomas Aquinas, Peter of Tarantasia, Giles of Rome, and Thomas of Strasbourg. Whenever such sources are identified, the reader is informed in the apparatus. Marsilius’s handling of these sources is pragmatic. He picks arguments and parts thereof and mixes these with his own material. Since he does not mention these sources, it is not excluded that what seems to be, for example, a use of Giles of Rome is in actual fact Thomas of Strasbourg who is quoting Giles of Rome. In addition, since the wording of the manuscripts used by Marsilius may differ from that of early and modern editions, there is no standard to unambiguously decide what Marsilius’s source is and which words he actually borrows from his source. Indicating such borrowings by using quotation marks would be misleading, as it simulates a literary precision that is accidental. Also, since these borrowings are mixed with authentic material, the main text would be loaded with many opening and closing quotation marks even within one single sentence that would make its reading difficult. Therefore, in contrast to the first two volumes, such anonymous borrowings are not identified in the main text itself, neither by double nor single marks, but by editorial notes in the apparatus, usually put at the beginning of the relevant paragraph or passage. Whenever it is unclear whether Marsilius is referring to another passage of his own Commentary on the Sentences, or to the Sentences of Lombardus itself, as in phrases like “ut dictum est distinctione 8”, in question 22, page 25, line 11, references to both Marsilius’s Commentary and Lombard’s Sentences are given.

18

On the issue of using sources by fourteenth-century authors of Commentaries on the Sentences, see P.J.J.M. Bakker and Ch. Schabel, “Sentences Commentaries of the Later Fourteenth-Century”, in: Mediaeval Commentaries on the Sentences of Peter Lombard, vol. 1: Current Research, ed. G.R. Evans, Leiden et al. 2002, 425–464, at 438–461.

12 6

introduction

Notes on the Doctrinal Content

The part of Marsilius’s Commentary on the Sentences edited here continues the discussion of the Trinity, dealing in particular with questions about the unity and the distinction of the divine persons.19 It covers distinctions 19 to 34 of Peter Lombard’s Sentences. The next section, closing the first book of his Commentary, concerns the divine attributes, most of which still awaits critical editing.20 There are two things that from a doctrinal point of view are remarkable in the part edited here. First, even if Marsilius has an independent view on most issues, he models his treatment often in discussion with a number of authors, who are labelled “antiqui” in question 31, page 274, line 18; question 32, page 295, line 18, and question 33, page 313, line 7. The proper names of these “antiqui”, as given by Marsilius, are Bonaventure, Thomas Aquinas, Giles of Rome, Peter of Tarantasia, and Thomas of Strasbourg. This does not mean that he is just following their views. Rather he discusses and compares them, and then decides which of these opinions are most appropriate, before articulating his own solutions. Sometimes Marsilius is unmistakably clear that he cannot accept a solution proposed by one of the “antiqui”. For example, in question 27, page 140, lines 14–17, he accuses Thomas of Strasbourg of not having understood Aristotle. He then argues against him “iuxta modernam philosophiam”. Obviously, he is aware of the fact that he is dealing with authors from another period, when issues were approached differently. But why does he deal with the arguments of these “antiqui” if he adheres himself to the “moderna philosophia et logica”, as he again underscores in question 32, page 294, line 9? This question leads to the second noteworthy aspect of this section, which provides an answer here. Even though Marsilius applies the rules of logic when

19

20

Helpful introductions to this subject are W. Möhler, Die Trinitätslehre des Marsilius von Inghen, Limburg/Lahn 1949, R.L. Friedman, Medieval Trinitarian Thought from Aquinas to Ockham, Cambridge et al. 2010, and id., Intellectual Traditions at the Medieval University. The Use of Philosophical Psychology in Trinitarian Theology among the Franciscans and Dominicans, 1250–1350, 2 vols., Leiden et al. 2013 (Studien und Texte zur Geistesgeschichte des Mittelalters 108/1.2). The part of this section dealing with the issue of divine knowledge is critically edited in the second volume of M.J.F.M. Hoenen, Marsilius van Inghen (†1396) over het goddelijke weten. Zijn plaats in de ontwikkeling van de opvattingen over het goddelijke weten ca. 1255–1396. Studie gevolgd door een tekstuitgave van Marsilius van Inghen Quaestiones super quattuor libros Sententiarum Lib. I Quaestt. 38 en 40, 2 vols., Nijmegen 1989.

introduction

13

dealing with semantic issues of how to distinguish between the divine persons all having the same undivided nature, he is very keen to avoid saying anything that might cause confusion on the part of his readers. Repeatedly he warns the reader not to apply the rules of logic without thinking of whether what is logically true might support heresies. For example, in question 24, page 94, lines 7–15, he argues that although the sentence “Filius est tantum Deus” is logically true because the Son is nothing but God, it is dangerous to accept this, because it seems to confirm the view of those heretics who claim that Christ was without a human nature, since the word “tantum” can be understood to exclude humanity when added to the word “Deus”. For the theologian, logic is a necessary tool to disentangle ambiguities, but it cannot tell him when its conclusions become a threat to faith, especially in those issues, like the Trinity, that transcend human understanding, as Marsilius states. Therefore, he argues, it is better to stick to the opinions of those authors whose views have proven to be sound and without danger, the “doctores sancti”, as he calls them in question 30, pages 252–253, lines 21–3, and not to follow what seems to be at first sight good reasoning. For Marsilius, next to Augustine and Damascenus, authors like Thomas Aquinas and Giles of Rome do have such a proven reputation. Therefore they are primarily consulted in the discussion of the Trinity, even though they belong to the past and therefore are called “antiqui”, whereas Marsilius sees himself as an adherent of the “moderna philosophia et logica”. With their concern regarding possible misunderstandings, the questions edited here foreshadow the Wegestreit, the debate between Realists and Nominalists waged at many universities throughout the fifteenth century. Jean Gerson, Chancellor of the University of Paris, criticized John Hus and Hieronymus of Prague because their views, though logically true, were a potential source of heresy. This criticism was understood as an official censure of Realism. It prompted all those followers of Thomas Aquinas and Giles of Rome who had accepted the view of the “antiqui” on universals, i.e. that they existed within individual things either really or potentially, to defend their cause against the proponents of the “philosophia moderna”.21 In question 37, page 392, lines 27– 28, Marsilius attributes the view that there is a common nature to all individuals of one particular species to the “antiqui”. For him, on this point, there are no

21

For background information and references to literature and sources, see M.J.F.M. Hoenen, “‘Modus loquendi Platonicorum’. Johannes Gerson und seine Kritik an Platon und den Platonisten”, in: The Platonic Tradition in the Middle Ages. A Doxographic Approach, ed. S. Gersh and M.J.F.M. Hoenen, Berlin et al. 2002, 325–343.

14

introduction

dangers against faith involved. Rather it is just philosophically inelegant. But Jean Gerson senses possible heresies. Real universals are a threat to the uniqueness of God’s eternity. They exist beyond the world of space and time, independent of the generation and corruption of any individuals.22 Thus creation surpasses the boundary set by its creator. Realism therefore recalls the Devil’s unfortunately successful attempt to mislead mankind reported by Genesis 3, 1–7. Acting as Chancellor of the University of Paris, of course, Gerson’s voice was extremely powerful. It set the agenda for future acting at many universities, like Heidelberg and Ingolstadt.23 Marsilius’s influence was much smaller. Only a few students and colleagues heard his Commentary on the Sentences, and only a few written copies circulated.24 But his arguments are more subtle than those of the politically motivated Jean Gerson. To understand what caused the Wegestreit from a philosophical point of view, Marsilius’s Commentary on the Sentences is a unique source that helps to see things growing, even if covered under the surface of what seems at first sight only obligatory exercises for Marsilius to earn the first degree of Master of Theology at the newly founded

22 23

24

Jean Gerson, De modis significandi, in: Œuvres complètes, vol. 9, ed. P. Glorieux, Paris 1973, 625–642, at 638–639. Gerson’s voice is still echoing at the end of the century in Heidelberg (in a defense of Nominalism quoting Gerson and put into Marsilius’s mouth, orchestrated by Jakob Wimpfeling and published in 1499, and now available in: Marsilius von Inghen. Gedenkschrift 1499 zum einhundertsten Todestag des Gründungsrektors der Universität Heidelberg, ed. D. Walz and R. Düchting, Heidelberg 2008 (Lateinische Literatur im deutschen Südwesten 1), 63–78. See, however, the review of Dieter Mertens in: Zeitschrift für die Geschichte des Oberrheins 157 [NF 118] (2009), 510–518, who adds some corrections and rightly insists on the nature of this product as a defense of Nominalism and its alliance with Humanism, probably directed against the growing power of Realism and Thomism in Cologne, rather as a celebration of Marsilius himself) and Ingolstadt (John Parreut, Master of Arts in Ingolstadt, extensively referring to Gerson’s attack on Realism in his Exercitata veteris artis, Ingolstadt, Johann Kachelofen, 1492, fol. aiiiv–[av]v). Remarkably, however, Marsilius’s Commentary on the Sentences is repeatedly quoted next to that of William of Ockham and others, also the passages edited in the present volume, in the Nominalist manual on logic designed by John Eck for his students at the Bursa pavonis at the University of Freiburg. See, e.g., John Eck, Bursa pavonis. Logices exercitamenta, Strasbourg, Matthias Hupfuff, 1507, fol. Fiiv: “Quare sequitur ipsum esse verum aequivocum, ut vult Guillelmus noster, distinctione 2, quaestione 9 primi Sententiarum, et magister Marsilius, quaestione 28, articulo 2 ab initio quasi (…).” See the edition below, page 166. On, ibid., fol. Diiv, John Eck writes “Marsilius, quo nullus in logica acutior”.

introduction

15

University of Heidelberg, of which he was the first rector.25 The reader therefore is invited to share with the editors what they enjoyed discovering about the origins of the Wegestreit and a good deal more over the last couple of years.26

25

26

On his role as rector at Heidelberg, see J. Miethke, “Marsilius von Inghen als Rektor der Universität Heidelberg”, in: Marsilius of Inghen. Acts of the International Marsilius of Inghen Symposium, ed. H.A.G. Braakhuis and M.J.F.M. Hoenen, Nijmegen 1992 (Artistarium Supplementa 7), 13–37. In the “registrum librorum” he is recorded as the first theologian promoted in Heidelberg: “(…) primus in theologica facultate promotus in hoc studio (…)”. See Libri actorum Universitatis Heidelbergensis, 475. The fate of nominalist Trinitarian theology when entering realist territory in Cologne, occupied by Thomists and Albertists, is researched in: M.J.F.M. Hoenen, “Nominalism in Cologne. The Student Notebook of the Dominican Servatius Fanckel with an Edition of a Disputatio Vacantialis Held on July 14, 1480 ‘Utrum in Deo Uno Simplicissimo sit Trium Personarum Realis Distinctio’”, in: Crossing Boundaries at Medieval Universities, ed. S.E. Young, Leiden et al. 2011 (Education and Society in the Middle Ages and Renaissance 36), 85–144.

Bibliography Manuscripts Basel, Universitätsbibliothek, A VI 22 Brugge, Stadsbibliotheek, Ms. 192 Isny, Nikolaikirche, Hs. 48 Kraków, Biblioteka Jagiellońska, Cod. 1581 Leipzig, Universitätsbibliothek, Ms 568 Paris, Bibliothèque nationale de France, ms. lat. 15.561 Stuttgart, Württembergische Landesbibliothek, Cod. theol. 2° 113

Early and Modern Editions Bernard Perger, Grammatica nova, Strasbourg, Martin Flach Junior, 1501. Jean Gerson, De modis significandi, ed. P. Glorieux, in: Œuvres complètes, introduction, texte et notes par Mgr Glorieux, 10 vols., Paris et al. 1960–1973, vol. 9, 625–642. John Eck, Bursa pavonis. Logices exercitamenta appellata Parva logicalia, Strasbourg, Matthias Hupfuff, 1507. John Parreut, Exercitata veteris artis, Ingolstadt, Johann Kachelofen, 1492. Marsilius of Inghen, Quaestiones super quattuor libros Sententiarum, Strasbourg, Martin Flach Junior, 1501, repr. Frankfurt/Main 1966. , Quaestiones super quattuor libros Sententiarum, vol. 1: Super Primum, Quaestiones 1–7, ed. M. Santos Noya, Leiden et al. 2000 (Studies in the History of Christian Thought 87). , Quaestiones super quattuor libros Sententiarum, vol. 2: Super Primum, Quaestiones 8–21, ed. M. Santos Noya, Leiden et al. 2000 (Studies in the History of Christian Thought 88). Walz, D. and Düchting, R. (eds.), Marsilius von Inghen. Gedenkschrift 1499 zum einhundertsten Todestag des Gründungsrektors der Universität Heidelberg, Heidelberg 2008 (Lateinische Literatur im deutschen Südwesten 1).

Reference Works Burkhart, P. (ed.), Die lateinischen und deutschen Handschriften der Universitäts-Bibliothek Leipzig, vol. 2: Die theologischen Handschriften, part 1: (Ms 501–625), Wiesbaden 1999 (Katalog der Handschriften der Universitäts-Bibliothek Leipzig 5/2).

© koninklijke brill nv, leiden, 2015 | doi: 10.1163/9789004272439_003

bibliography

17

Cappelli, A., Lexicon abbreviaturarum. Dizionario di abbreviature latine ed italiane, seventh edition, ed. M. Geymonat and F. Troncarelli, Milano 2011. Fabian, C. (ed.), Personennamen des Mittelalters. PMA. Namensformen für 13.000 Personen gemäß den Regeln für die Alphabetische Katalogisierung (RAK), second augmented edition, München 2000. Mantello, F.A.C. and Rigg, A.R. (eds.), Medieval Latin: An Introduction and Bibliographical Guide, Washington, DC, 1996. Miethke, J. (ed.), Libri actorum Universitatis Heidelbergensis, series A: Acta Universitatis Heidelbergensis, vol. 1: 1386–1410, fasc. 2, Heidelberg 1990. Toepke, G. (ed.), Die Matrikel der Universität Heidelberg von 1386 bis 1662, part 1: Von 1386 bis 1553, Heidelberg 1884.

Secondary Literature Bakker, P.J.J.M. and Schabel, Ch., “Sentences Commentaries of the Later Fourteenth Century”, in: Mediaeval Commentaries on the Sentences of Peter Lombard, vol. 1: Current Research, ed. G.R. Evans, Leiden et al. 2002, 425–464. Braakhuis, H.A.G. and Hoenen, M.J.F.M., “Marsilius of Inghen. A Dutch Philosopher and Theologian”, in: Marsilius of Inghen. Acts of the International Marsilius of Inghen Symposium, ed. H.A.G. Braakhuis and M.J.F.M. Hoenen, Nijmegen 1992 (Artistarium Supplementa 7), 1–11. Courtenay, W.J., “Education and Learning in the Upper Rhine Region in the Fourteenth Century”, in: University, Council, City. Intellectual Culture on the Rhine (1300–1550), ed. L. Cesalli, N. Germann, and M.J.F.M. Hoenen, Turnhout 2007 (Rencontres de Philosophie Médiévale 13), 47–62. Friedman, R.L., Intellectual Traditions at the Medieval University. The Use of Philosophical Psychology in Trinitarian Theology among the Franciscans and Dominicans, 1250– 1350, 2 vols., Leiden et al. 2013 (Studien und Texte zur Geistesgeschichte des Mittelalters 108/1.2) , Medieval Trinitarian Thought from Aquinas to Ockham, Cambridge et al. 2010. Hoenen, M.J.F.M., Marsilius van Inghen († 1396) over het goddelijke weten. Zijn plaats in de ontwikkeling van de opvattingen over het goddelijke weten ca. 1255–1396. Studie gevolgd door een tekstuitgave van Marsilius van Inghen Quaestiones super quattuor libros Sententiarum Lib. I Quaestt. 38 en 40, 2 vols., Nijmegen 1989. , “ ‘Modus loquendi Platonicorum’. Johannes Gerson und seine Kritik an Platon und den Platonisten”, in: The Platonic Tradition in the Middle Ages. A Doxographic Approach, ed. S. Gersh and M.J.F.M. Hoenen, Berlin et al. 2002, 325–343 , “Nominalism in Cologne. The Student Notebook of the Dominican Servatius Fanckel with an Edition of a Disputatio Vacantialis Held on July 14, 1480 ‘Utrum

18

bibliography

in Deo Uno Simplicissimo sit Trium Personarum Realis Distinctio’”, in: Crossing Boundaries at Medieval Universities, ed. S.E. Young, Leiden et al. 2011 (Education and Society in the Middle Ages and Renaissance 36), 85–144. , Speculum Philosophiae Medii Aevi. Die Handschriftensammlung des Dominikaners Georg Schwartz († nach 1484), Amsterdam 1994 (Bochumer Studien zur Philosophie 22) Mertens, D., Review of: Marsilius von Inghen. Gedenkschrift 1499 zum einhundertsten Todestag des Gründungsrektors der Universität Heidelberg, ed. D. Walz and R. Düchting, Heidelberg 2008 (Lateinische Literatur im deutschen Südwesten 1), in: Zeitschrift für die Geschichte des Oberrheins 157 [NF 118] (2009), 510–518. Miethke, J., “Marsilius von Inghen als Rektor der Universität Heidelberg”, in: Marsilius of Inghen. Acts of the International Marsilius of Inghen Symposium, ed. H.A.G. Braakhuis and M.J.F.M. Hoenen, Nijmegen 1992 (Artistarium Supplementa 7), 13–37. Möhler, W., Die Trinitätslehre des Marsilius von Inghen, Limburg/Lahn 1949. Poorter, A. de, “Les manuscrits des Sentences de Pierre Lombard à la bibliothèque de Bruges”, in: Aus der Geisteswelt des Mittelalters. Studien und Texte Martin Grabmann zur Vollendung des 60. Lebensjahres von Freunden und Schülern gewidmet, ed. A. Lang, J. Lechner, and M. Schmaus, vol. 1, Münster 1935 (Beiträge zur Geschichte der Philosophie und Theologie des Mittelalters Suppl. 3/1), 69–90. Simon, W., “Eine neue Quelle zur Augustinrezeption Gregors?”, in: Gregor von Rimini. Werk und Wirkung bis zur Reformation, ed. H.A. Oberman, Berlin 1981 (Spätmittelalter und Reformation 20), 301–310. Walz, D., “Marsilius von Inghen als Schreiber und Büchersammler”, in: Marsilius von Inghen. Werk und Wirkung. Akten des Zweiten Internationalen Marsilius-von-InghenKongresses, ed. S. Wielgus, Lublin 1993, 31–71.

Interpretatio siglorum Sigla codicum J K L W

Isny, Nikolaikirche, Hs. 48 Kraków, Biblioteka Jagiellońska, Cod. 1581 Leipzig, Universitätsbibliothek, Ms 568 Stuttgart, Württembergische Landesbibliothek, Cod. theol. 2° 113

Sigillum editionis f

Quaestiones Marsilii super quattuor libros Sententiarum, Argentinae, ed. Martinus Flach Iunior, 1501

Alia sigla AL

Aristoteles Latinus, Corpus philosophorum medii aevi, Academiarum consociatarum auspiciis et consilio ed., Roma, et al. 1951– AverL Corpus commentariorum Averrois in Aristotelem, consilio et auspiciis Academiae Americanae Mediaevalis adiuvantibus academiis consociatis [olim unitis academiis], versiones Latinae, Cambridge, Massachusetts 1949– AviL Avicenna Latinus, Louvain—Leiden, et al. 1968– CAG Commentaria in Aristotelem Graeca, ed. consilio et auctoritate Academiae Litterarum Regiae Borussicae, Berolini 1882–1909 CCSL Corpus Christianorum, series Latina, Turnholti 1953– CLCAG Corpus Latinum commentariorum in Aristotelem Graecorum, Centre De Wulf-Mansion, Louvain—Paris, et al. 1957– CSEL Corpus scriptorum ecclesiasticorum Latinorum, ed. consilio et impensis Academiae Scientiarum Austriacae [olim Academiae Litterarum Caesareae Vindobonensis], Wien 1866– GL Grammatici Latini, ex recensione H. Keilii, Lipsiae 1855–1880, unv. reprogr. Nachdr. Hildesheim 1961 PG Patrologiae cursus completus, series Graeca, accurante J.-P. Migne, Parisiis 1857–1866 PL Patrologiae cursus completus, series Latina, accurante J.-P. Migne, Parisiis 1844–1855 et 1862–1865

© koninklijke brill nv, leiden, 2015 | doi: 10.1163/9789004272439_004

Interpretatio signorum In textu | []

initium columnae in margine nominatae significat verba ab editoribus addita includunt

In apparatu critico … […] ] [] [sc.] 2 123

in apparatu lectionum variantium, inter duo verba posita, lemma intermedium suppleunt in allegationibus auctorum, verba intermedia, utpote ad propositum non necessaria, excludunt in apparatu lectionum variantium, verba textus delecti (lemma) a lectionibus variantibus distinguit in apparatu lectionum variantium, verba vel litteras ab editoribus addita vel additas includunt in allegationibus auctorum, verba ab editoribus addita includunt in apparatu lectionum variantium, post sigillum codicis altius positus, lectionem vel correctionem alia manu inductam significat in apparatu lectionum variantium, post verbum lemmatis altius positi, verba in eadem linea textus pluries occurrentia distinguunt

© koninklijke brill nv, leiden, 2015 | doi: 10.1163/9789004272439_024

Interpretatio abbreviationum1 a add. al. art. b c. cap. cf. codd. com. coni. corr. del. dist. dub. ed. ed. cit. e.g. fol. fort. fort. leg. ibid. id. iter. iter. (homoeoceph.) lac. lect. lect. dub. lib. lin. loc. cit. mg. n.

prima columna addidit alius articulus secunda columna circa caput vel capitulum confer codices commentum coniecimus correxit delevit distinctio dubium edidit vel editio editio citata exempli gratia folium fortasse fortasse legendum ibidem idem iteravit iteravit (homoeocephalon) lacuna lectio lectio dubia liber linea locus citatus margo numerus

1 Contextu adhibito interpretatio abbreviationum secundum numerum vel casum vel tempus varietur.

© koninklijke brill nv, leiden, 2015 | doi: 10.1163/9789004272439_025

22 om. om. (hom.) p. praec. princ. prol. prop. pros. ps. q. r sc. sect. sup. lin. suppl. tit. tract. transl. v

interpretatio abbreviationum

omisit omisit (homoeoteleuton) pagina praecipue principalis prologus propositio prosa psalmus quaestio facies folii vel paginae recta scilicet sectio supra lineam supplementum titulus tractatus translatio facies folii vel paginae versa

Quaestiones super quattuor libros Sententiarum

∵

[quaestio vicesima secunda]

[Utrum aequalitas divinarum personarum in una essentia inferat quod una earum sit in alia]

5

Circa distinctionem 19 quaeritur vicesimo secundo utrum aequalitas divinarum personarum in una essentia inferat quod una earum sit in alia; quae quaestio unum supponit, scilicet quod aequalitas sit personarum in una essentia. Secundo quaerit: Utrum unam earum infert haec aequalitas esse in alia?

[Rationes principales]

10

[Contra suppositum] Contra suppositum arguitur sic: Ubi non est quantitas, ibi nec est aequalitas, cum aequalitas sit convenientia in quantitate; modo in divinis non est quantitas; igitur. Minor patet, quia quantitas, sive continua sive discreta, repugnat summae simplicitati, quae est in divinis, ut dictum est distinctione 8. Secundo, quia ubicumque est aequalitas, ibi est divisibilitas; modo in divinis non est divisibilitas; igitur. Patet maior, quia aequale per ablationem

1 circa … secundo] quaeritur vicesimo secundo circa distinctionem 19 K; circa distinctionem 19 W; vicesimo secundo quaeritur circa distinctionem 19f. 3 supponit] om. J. 4 unam] una JKW. 4–5 unam … alia] haec aequalitas inferat unam personam esse in alia f. 9 convenientia] aliquorum add. f. 12 divisibilitas] diversitas W. 13 divisibilitas] diversitas W. 8–26.11 Hae rationes similes sunt rationibus allegatis apud Bonaventuram, In 1 Sent. dist. 19 pars 1 art. unicus q. 1 (ed. Quaracchi 1882, p. 342a–b). 9 Cf. infra, p. 314,10–12: “[…] ita aequalia vel similia sunt convenientia in quantitate vel qualitate secundum quod sumitur a Philosopho 5 Metaphysicae.” Cf. Aristot., Metaph. 5,15 (1021a11–12) (AL XXV 3.2, 113): “[…] similia uero quorum qualitas est una, equalia uero quorum quantitas est una […].” Cf. etiam Auctoritates Aristotelis (ed. Hamesse, p. 125, n. 135). 10 Cf. Aristot., Categoriae 6 (4b20) (AL I 1–5, 13): “Quantitatis aliud est continuum, aliud disgregatum atque discretum […].” Cf. etiam Auctoritates Aristotelis (ed. cit., p. 303, n. 18). 11 Cf. Petrus Lombardus, 1 Sent. dist. 8 cap. 4 n. 3 (ed. Grottaferrata 1971, p. 99) et ibid. dist. 8 cap. 6 (ed. cit., p. 100); cf. August., De Trin. 6,7,8 (PL 42,929; CCSL 50,237); cf. etiam Marsilius de Inghen, In 1 Sent. q. 12 art. 1 (ed. Santos Noya, p. 93).

© koninklijke brill nv, leiden, 2015 | doi: 10.1163/9789004272439_005

26

J 155a

f 90rb

quaestio vicesima secunda

potest fieri inaequale. Minor patet de se et 12 Metaphysicae et 8 Physicorum: “Primus motor est omnino indivisibilis”. Tertio: Omne aequale est finitum; nihil autem in Deo est finitum; igitur. Patet maior, quia aequalia commensurabilia sunt, quod est proprium finitorum, quia mensura necessario est finita; alias | esset incognita. Patet minor, quia, si Deus vel aliquid eius esset finitum, iam maius Deo cogitari possit, quia omne finitum transcendere potest imaginatio. Quarto: Ubi non est diversitas, ibi non est aequalitas; modo in divinis non | est diversitas; igitur. Patet maior, quia ‘aequale’ est relativum diversitatis. Nihil enim est aequale sibi. Patet minor, quia in divinis est summa unitas et talis videtur excludere omnem diversitatem. Quinto: Si in divinis esset aequalitas personarum in essentia, vel haec esset summa vel non summa; nullo modorum; igitur. Patet maior sufficienti divisione. Probatur minor. Primo: Non potest dici quod sit summa, quia summa aequalitas repugnat perfectioni, iuxta illud Augustini in libro 83 Quaestionum dicentis: “Si essent omnia aequalia, non essent omnia” perfecta. Modo in Deo non est aliquid repugnans perfectioni. Et confirmatur, quia videtur quod summa aequalitas requirit aequalitatem tam in continua quam in discreta quantitate. Modo in Deo non est aequalitas secundum quantitatem discretam, cum sit in eo Trinitas, quae est imparitas. Et tertio confirmatur haec pars, quia Pater non est aequalis Filio; igitur non est aequalitas summa. Tenet consequentia, quia summa aequalitas requirit aequalitatem amborum extremorum. Antecedens patet per illud Chrysostomi super illud Apostoli Ad Hebraeos 1: “Qui cum sit splendor” etc. dicentis quod ‘Filius est aequalis Patri, non Pater Filio’. Et idem videtur velle beatus Augustinus

2 motor] motorum K. 6 aliquid] aliud W. 10 est1] dicitur f. 20 et tertio] iterum f. 1 Auctoritates Aristotelis (ed. cit., p. 158, n. 225): “Primus motor nullam habet magnitudinem, nec finitam, nec infinitam, unde ipse est incorporeus, indivisibilis et aeternus.” Cf. Aristot., Phys. 8,10 (266a10–11) et ibid. (267b17–26). Cf. etiam id., Metaph. 12,7 (1073a5–7) et Auctoritates Aristotelis (ed. cit., p. 137, n. 264). 12–27.8 Marsilius hanc rationem partim verbotenus, partim ad sensum deprompsisse videtur a Bonaventura, loc. cit. dist. 19 pars 1 art. unicus q. 2 (ed. cit., p. 344a–b) et ibid. dist. 19 pars 1 art. unicus q. 3 (ed. cit., p. 346a). 16 August., De divers. quaest. 83 q. 41 (PL 40,27; CCSL 44A,63); cf. Bonaventura, loc. cit. dist. 19 pars 1 art. unicus q. 2 (ed. cit., p. 344a), ubi haec auctoritas Augustini eisdem fere verbis invenitur. 23 Cf. Ioannes Chrysostomus, In epist. ad Hebraeos 1,2,2 (PG 63,22); cf. etiam Bonaventura, loc. cit. dist. 19 pars 1 art. unicus q. 3 (ed. cit., p. 346a), ubi haec auctoritas Chrysostomi eisdem verbis invenitur. 24 Hb 1,3.

5

10

15

20

25

quaestio vicesima secunda

5

10

15

20

27

1 libro De doctrina Christiana dicens: “In Patre est unitas, in Filio aequalitas”; ergo non videtur quod Pater sit aequalis Filio. Sed nec potest dici quod aequalitas divina non sit summa, cum ‘ipsa omnem inaequalitatem excludit, scilicet temporis, magnitudinis et potestatis’, ut dicit beatus Augustinus in libro De fide ad Petrum et Magister assumit in littera. Item, quia est prima. Talis debet esse summa. Et tertio, quia in ea unum aequatur uni et unum pluribus et quodlibet omnibus. Modo imaginatio non capit maiorem aequalitatem. [Contra quaesitum] Secundo arguitur contra quaesitum, scilicet quod haec aequalitas non infert unam personarum esse in alia, quia unam personam esse in alia est falsum; ergo hoc non sequitur ex aequalitate divinarum personarum. Consequentia nota est, quia “ex vero non sequitur falsum”, 2 Priorum. Probatur antecedens, quia in quocumque est Pater, in eo est paternitas; sed in Filio non est paternitas; igitur. Patet maior, quia Pater nequit esse sine sua proprietate, qua constituitur in esse. Et minor patet, quia in quocumque est paternitas, illud est Pater. Ergo, cum Filius non sit Pater, in eo non est paternitas. Secundo sic: In quocumque est Pater, in eo est omne illud quod est in Patre; sed in Filio est Pater; ergo in Filio est omne quod est in Patre; sed Filius est in Patre; ergo Filius est in se ipso. Hoc consequens est falsum et consequentia est bona; ergo aliquid antecedentis. Et non prima, quia illa est communis animi conceptio. Etiam sicut omne quod praedicatur de aliquo excedenter vel con|vertibiliter, praedicatur de omni quod est sub eo, ita

2 videtur] velle add. f. 7–8 aequalitatem] inaequalitatem W. 18 illud] om. KW. 21 aliquid] aliud W. ‖ antecedentis] seu aliqua pars eius est falsa add. f. 23 praedicatur] etiam add. f. 1 August., De doct. Christ. 1,5,5 (PL 34,21; CSEL 80,11 [lib. 1 n. 12]; CCSL 32,9); cf. Petrus Lombardus, loc. cit. dist. 31 cap. 2 n. 9 (ed. cit., p. 228); cf. etiam Bonaventura, loc. cit. dist. 19 pars 1 art. unicus q. 3 (ed. cit., p. 346a), ubi haec auctoritas Augustini eisdem verbis invenitur. 5 Cf. Fulgentius Ruspensis (Ps.-August.), De fide ad Petrum cap. 1 n. 4 (PL 40,754; PL 65,674A; CCSL 91A,714); cf. etiam Bonaventura, loc. cit. dist. 19 pars 1 art. unicus q. 2 (ed. cit., p. 344a), ubi haec auctoritas Fulgentii etiam ad sensum invenitur. ‖ Cf. Petrus Lombardus, loc. cit. dist. 19 cap. 1 (ed. cit., p. 159). 13 Auctoritates Aristotelis (ed. cit., p. 310, n. 18): “Ex falso bene sequitur verum, sed ex vero numquam sequitur falsum […].” Cf. Aristot., Analyt. priora 2,2 (53b7–8). 18–29.5 Marsilius has rationes partim verbotenus, partim ad sensum deprompsisse videtur a Bonaventura, loc. cit. dist. 19 pars 1 art. unicus q. 4 (ed. cit., pp. 348a–349a). 20 Cf. infra, p. 359,9–10: “[…] quia ‘nihil est in se ipso’, 4 Physicorum.” Cf. Auctoritates Aristotelis (ed. cit., p. 150, n. 124): “Nihil est in se ipso primo et per se.” Cf. etiam Aristot., Phys. 4,3 (210b21–22).

f 90va

28

J 155b

quaestio vicesima secunda

videtur quod quicquid est in aliquo, secum in eodem ponat omne quod est in ipso, quod inest maxime, si sit in eo secundum totum. Ergo oportet quod falsum sit quod in Filio est Pater vel quod Filius est in Patre. Tertio: Si punctus ad imaginationem indivisibilis poneretur in alio puncto, non maneret distinctus ab eo in quo ponitur. | Ergo, cum personae divinae magis simplices sunt quam puncta, si in invicem sunt, non videtur quod manent distinctae. Quarto: Si Filius est in Patre, vel hoc est secundum relationem, et hoc non, quia beatus Augustinus dicit in littera quod “propter unitatem naturae Pater est in Filio et Spiritu Sancto”; ‘natura’ autem dicit substantiam; vel hoc est secundum substantiam, et si sic, sequitur quod est in se ipso. Nam quae secundum substantiam attribuuntur personis, sunt omnibus tribus communia. Igitur, si secundum substantiam sit in Patre, etiam erit in se ipso. Quinto: Vel Filius est secundum eandem habitudinem in Patre secundum quam Pater est in ipso, et si sic, cum sit in Patre ut in principio, etiam Pater esset in eo ut in principio, et sic Filius esset principium Patris, quod non est verum; vel secundum aliam habitudinem est Pater in Filio quam Filius in Patre, et si sic, aequivocatio est cum dicitur ‘Pater est in Filio’ et ‘Filius est in Patre’, secundum diversos modos ‘essendi in’, sicut uno modo species est in genere, et alio modo genus in specie. Hoc autem non videtur fuisse de mente doctorum. Unde Magister et beatus Augustinus videntur velle quod secundum eundem modum circumincessionis personae sunt in invicem. Et confirmatur, quia quaeritur quo modo ‘essendi in’ sit una persona in alia. Non videtur quod convenienter dici possit sumendo omnes novem modos positos in 4 Physicorum. 1 secum] seu J; om. K. ‖ ponat] ponitur K. 6 in] om. J. 7 distinctae] distincta W. 19 essendi in] inessendi KWf. 23 in2] sit f. 24 quod] quo modo f. 9 Petrus Lombardus, loc. cit. dist. 19 cap. 4 n. 1 (ed. cit., p. 161); cf. Fulgentius Ruspensis (Ps.-August.), loc. cit. cap. 1 n. 4 (PL 40,754; PL 65,674A; CCSL 91A,714); cf. etiam Bonaventura, loc. cit. dist. 19 pars 1 art. unicus q. 4 (ed. cit., p. 348b), ubi haec auctoritas Fulgentii eisdem fere verbis invenitur. 19 De modis ‘essendi in’ vide Aristot., Phys. 4,3 (210a14–24) et Auctoritates Aristotelis (ed. cit., p. 150, n. 123) et Boethium, In Arist. Categ. lib. 1 (PL 64,172B–C) et Petrum Hispanum, Tractatus III,2 (ed. de Rijk, pp. 27–28). 19–20 Sunt tertius et quartus modus ‘essendi in’ apud Petrum Hispanum, loc. cit. III,2 (ed. cit., p. 27). 21 Cf. supra, p. 28,9–10. 25 In libro 4 Physicorum octo modi ‘essendi in’ numerantur. Cf. supra, p. 28, ad lin. 19. Cf. Bonaventura, loc. cit. dist. 19 pars 1 art. unicus q. 4 (ed. cit., pp. 348b–349a): “Item, novem modi essendi in sunt in creaturis […] et nonum addit Boethius […].” Cf. Petrus Hispanus, loc. cit., III,2 (ed. cit., p. 28): “Hos autem octo modos essendi in distinguit Aristotiles. Boetius autem assignat novem […].” Cf. etiam Boethius, In Arist. Categ. lib. 1 (PL 64,172B): “Dicitur enim esse aliquid in aliquo novem modis […].”

5

10

15

20

25

quaestio vicesima secunda

5

10

15

20

29

Sexto sic: Si essent duae essentiae divinae, una non possit esse in alia propter spiritualitatem; ergo nec persona in persona. Consequentia tenet, quia non minus spirituales sunt personae quam essentiae. Et antecedens patet, quia quae summe spirituales essent, quare esset una illabens et alia illapsa? Septimo: Si Filius est in Patre, vel hoc contingenter, et hoc non, quia sic potest non esse in Patre, et sic numquam esset in Patre, cum in divinis non differant esse et posse; vel necessario, et si sic, tunc Filius praesupponeret aliam personam ad sui esse, in qua esset, et sic non maxime per se esset, quia quod aliam personam, in qua sit, supponit ut sit, non videtur quod per se sit. Secundo principaliter arguitur sic: Summa aequalitas non minus esset, si personae non essent ad imaginationem in invicem; ergo pars negativa quaesiti est vera. Consequentia nota est et antecedens patet, quia bicubitum non est minus aequale bicubito, si extra ipsum sit, quam si ad imaginationem ipsum penetra|ret, sicut in lacte albedo penetrat dulcedinem. Ergo videtur quod aequalitas personarum non inferat eas esse in invicem. [Pro supposito et quaesito] In oppositum utriusque est Magister distinctione praesenti, scilicet quod aequales sunt, in capitulo 1. Et hoc in 2 capitulo deducit per auctoritates sanctorum et tunc consequenter usque ad capitulum 5. Et tunc in capitulo 5 dicit quod “inde est quod Pater dicitur esse in Filio” innuens quod circumincessio personarum ex aequalitate infertur, ad quod deducit diversorum sanctorum auctoritates.

[Divisio quaestionis] 25

In hac quaestione erunt tres articuli. Primus videbit de supposito, secundus de quaesito et tertius movebit dubia ea solvendo. 1 possit] posset Kf. 2 persona2] personam J. 4 quae] cum tamen K; om. Wf. ‖ quare] quarum W; ergo f. 7 potest] posset Kf. ‖ esset] essent JW. 9 per se] personae W. 14 bicubito] bicubitum W. 15 albedo] dulcedo f. ‖ dulcedinem] albedinem f. 20 capitulum] totum J. ‖ 5] lect. dub. K; fort. leg. 4. 21 5] fort. leg. 4. 23 sanctorum] doctorum add. W. 26 solvendo] sequitur etc. add. W. 11 Prima ratio principalis contra quaesitum supra, p. 27,10–17 invenitur; ea quae primam rationem secuta sunt, probationes eius sunt; cf. infra, pp. 41,9–43,22, ubi Marsilius ad rationes contra quaesitum respondet. 19 Cf. Petrus Lombardus, loc. cit. dist. 19 cap. 1 (ed. cit., p. 159). 20 Cf. ibid. dist. 19 cap. 2–4 (ed. cit., pp. 160–163). 21 Ibid. dist. 19 cap. 4 n. 1 (ed. cit., p. 161). 22 Cf. ibid. dist. 19 cap. 4 n. 1–5 (ed. cit., pp. 161–163).

f 90vb

30

quaestio vicesima secunda

[Articulus 1]

J 156a

[Notabilia] Quoad primum sciendum quod “proprium quantitatis est secundum eam ‘aequale’ vel ‘inaequale’ dici”, sicut habetur a Philosopho in Praedicamentis. Unde aequalitas est convenientia in quantitate, inaequalitas disconvenientia in quantitate. Secundo est notandum quod haec aequalitas vel inaequalitas quandoque attenditur penes durationem et vocatur ‘inaequalitas originis’, ‘temporis’ vel ‘durationis’; quo modo ‘maius’ dicitur quod an|tiquius. Secundo modo attenditur penes intrinsecam extensionem vel etiam discretionem rei; quo modo ‘maius’ dicitur quod extensius est vel etiam in numeris quod multiplicius est et vocatur ‘inaequalitas magnitudinis’ extendendo nomen magnitudinis, ut attribuatur multitudini. Dicitur enim multitudo ‘magna’ vel ‘parva’. Et tertio modo attenditur penes effectus in quos res potest. Et sic ‘inaequale’ alteri dicitur quod in maiorem effectum potest et vocatur ‘inaequalitas virtutis’. Hae ergo triplices quantitates in corporibus reperiuntur, scilicet durationis, magnitudinis et virtutis, secundum quas corpora dicuntur ‘aequalia’ vel ‘inaequalia’ et hoc vel in omnibus vel in aliquibus sive aliquo istorum. Et omnem modum quantitatis corporalis et aequalitatis vel inaequalitatis ad aliquem dictorum modorum invenimus reduci. Tertio est notandum quod quantitas talis, qualis est in corporibus, in divinis non reperitur propter divinorum perfectionem et simplicitatem. Sed metaphorice in divinis loco quantitatis durationis invenitur aeternitas, quae omnem durationem comprehendit; loco quantitatis quae est extensio vel multitudo, invenitur in divinis magnitudo bonitatis et virtutis; et loco quantitatis quae est virtutis vel quae datur in corporibus in ordine ad produ-

3 quoad primum] om. W. 9 maius] magis J. 12 extendendo] tamen add. KWf. 16 corporibus] corporalibus f. 16–17 scilicet durationis] sed datur communis f; durationis] datur communis W. 17 quas] coni.; quem codd.; quae f. 21 corporibus] corporalibus f. 26 corporibus] corporalibus f. 4 Aristot., Categoriae 6 (6a34–35). Nonnulli distinctionem 19 libri 1 exponentes hanc auctoritatem Aristotelis eisdem verbis proferunt, e.g. Bonaventura, loc. cit. dist. 19 pars 1 art. unicus q. 1 (ed. cit., p. 342b) et Petrus de Tarantasia (Innocentius V), In 1 Sent. dist. 19 q. 1 art. 1 (Tolosae 1652, fol. 163a) et Aegidius Romanus, In 1 Sent. dist. 19 pars 1 princ. 2 q. 1 (Venetiis 1521, fol. 105rG). 5 Cf. supra, p. 25, ad lin. 9. 21–31.23 Marsilius haec notabilia partim verbotenus, partim ad sensum deprompsisse videtur a Bonaventura, loc. cit. dist. 19 pars 1 art. unicus q. 2 (ed. cit., p. 345a–b).

5

10

15

20

25

quaestio vicesima secunda

5

10

15

20

25

31

cibilem effectum, est in divinis magnitudo potentiae. Et sic metaphorice ‘quantitas’ spiritualibus attribuitur, scilicet durationis suae, virtutis bonitatis suae et potentiae suae. Unde beatus Augustinus in libro De fide ad | Petrum capitulo 2 exprimens modum quantitatis et aequalitatis in spiritualibus dicit ideo personas esse aequales, quia “nulla earum aliam praecedit aut aeternitate aut excedit magnitudine intelligentiae, virtute sive bonitate, aut superat potestate”. Quarto est notandum quod sufficientia dictorum trium, penes quae attenditur aequalitas vel inaequalitas singulorum, sive corporalium proprie sive spiritualium transsumptive, potest sic sumi, quia omne quod est, potest considerari in ordine ad suam originem. Et sic unum dicitur ‘maius’ alio duratione, quia eius origo inceptionis fuit prior, si incepit, vel si non incepit, prius et maius est duratione his quae inceperunt, ut aeternum temporalibus. Secundo modo potest considerari in ordine ad se. Et sic unum dicitur alio ‘maius’, quia extensius in corporalibus, et in spiritualibus quod est maioris virtutis seu bonitatis, prout ‘bonitas’ dicit omne illud ex quo intrinsece una res maioris valoris est quam alia. Sic Magister in distinctione praesenti capitulo 2 auctoritate Augustini probat in divinis aequalitatem magnitudinis per aequalitatem virtutis, ex 7 De Trinitate capitulo 2, ubi Augustinus dicit: “Eadem magnitudo eius quae virtus, et eadem essentia quae magnitudo”. Et tertio modo potest res considerari in ordine ad effectum; quo modo ‘maius’ dicitur quod potest maiorem effectum producere, scilicet quod est potentius. Quinto est notandum quod in divinis omnium trium personarum est una aeternitas, una bonitas et una potentia. Patet, quia haec omnia dicuntur essentialiter sic quod inter ea non est relationis oppositio. Et sic omnia haec

2–3 bonitatis suae] om. f. 3 suae2] om. f. 4 2] fort. leg. 1. 11 unum] bonum W. 12 incepit1] intelligit codd. ‖ incepit2] intelligit codd. 15 quia] est add. KWf. 18 auctoritate] beati add. KWf. ‖ probat] om. J. 19 2] fort. leg. 1. 26 essentialiter] aequaliter f. 4 Fulgentius Ruspensis (Ps.-August.), loc. cit. cap. 1 n. 4 (PL 40,754; PL 65,674A; CCSL 91A,714); cf. Petrus Lombardus, loc. cit. dist. 19 cap. 1 (ed. cit., p. 159). 18 Cf. Petrus Lombardus, loc. cit. dist. 19 cap. 2 n. 2 (ed. cit., p. 160); cf. etiam Bonaventura, loc. cit. dist. 19 pars 1 art. unicus q. 2 (ed. cit., p. 345b), qui ad eosdem locos Lombardi Augustinique referri videtur. 19 August., De Trin. 7,1,1 (PL 42,933; CCSL 50,245). 26 Cf. infra, p. 223,10–11: “Et capitulo 2 eiusdem [sc. libri De processione Spiritus Sancti] dicit [sc. Anselmus] quod in divinis omnia sunt idem, ‘ubi non obviat relationis oppositio’.” Cf. etiam Anselmus, De processione Spiritus Sancti cap. 1 (PL 158,288C [cap. 2]; ed. Schmitt, p. 181): “Quatenus nec unitas amittat aliquando suum consequens, ubi non obviat aliqua relationis oppositio […].”

f 91ra

32

quaestio vicesima secunda

in Deo idem dicuntur quod essentia. Et ideo sicut essentia est una, ita et haec in Deo non diversa sunt, sed summe idem.

J 156b

[Conclusiones] Quibus praemissis sit prima conclusio haec: Quamvis nulla persona divina sit aequalis alteri tali aequalitate, qualis est corporum dependentium, tamen conceditur aequalitas trium personarum. Prima pars patet per tertium notabile, quia propter | divinae naturae aeternitatem et simplicitatem quantitas corporalium et aequalitas sequens illam non est in eis. [Quaestiuncula incidens et responsio auctoris] Sed dicetur: Numquid ‘inaequales’ possunt sic dici? Respondetur quod possunt dici ‘non aequales’ aequalitate corporalium, quia quantitatem molis corporalis non habent. Sed ‘inaequales’ non debent dici, eo quod tunc in quantitate corporalium haberent disconvenientiam, quod falsum est, quia eam omnimode non habent. Credo etiam quod non simpliciter sit concedendum personas divinas ‘non’ esse ‘aequales’, ne haereticis in modo loquendi conformemur et etiam ne spiritualem aequalitatem, quae in ipsis est et [quam] ponit fides catholica, abnuere videamur.

f 91rb

[Continuatio conclusionum] Secunda pars conclusionis patet per illud | Symboli Athanasii: ‘Aequalis Pater’ etc. Secundo, quia spiritualis quantitas, quae est aeternitas, bonitas et potentia, ut dictum est in tertio notabili, in Deo maxime reperitur, prout notum est, et haec est omnibus personis una, ut dictum est in quinto notabili; ergo catholice conceduntur personae esse aequales.

1 et … essentia] om. (hom.) JLW; quae K. 6 conceditur] catholice add. KWf. 7 quantitas] quantitatis J. 8 corporalium] corporalis f. 10 sed dicetur] si quaeras f. 13 eo … haberent] ne credantur in quantitate corporali habere f. ‖ tunc] esse J. 14 quod1] utique add. f. ‖ falsum … eam] false putaretur cum illam f. ‖ habent] habeant Kf. 17 et … catholica] secundum fidem catholicam f. ‖ abnuere] vel admirare add. K; obtinere f. 7 Cf. supra, pp. 30,21–31,7. 17 Cf. Symbolum “Quicumque” Ps.-Athanasianum (Enchiridion symbolorum, ed. Denzinger-Hünermann, n. 75, p. 46): “[…] totae tres personae coaeternae sibi sunt et coaequales.” Cf. etiam Petrus Lombardus, loc. cit. dist. 19 cap. 1 (ed. cit., p. 159). 20 Cf. Symbolum “Quicumque” Ps.-Athanasianum (loc. cit., ed. cit., n. 75, p. 46). 22 Cf. supra, pp. 30,22–31,7. 24 Cf. supra, pp. 31,24–32,2.

5

10

15

20

quaestio vicesima secunda

5

10

15

20

33

Secunda conclusio est quod in Deo est summa aequalitas trium personarum inter se in una essentia. Probatur sic: Summa aequalitas spiritualis est, ubi plurium est omnino una spiritualis et immutabilis quantitas; sed omnium divinarum personarum est omnino una spiritualis quantitas; ergo etc. Maior patet, quia cum aequalitas sit convenientia in quantitate, ut dictum est in primo notabili, et non potest esse maior convenientia quam eiusdem ad se ipsum, praesertim cum est immutabile. Minor patet, quia quantitas spiritualis, saltem prima, consistit in aeternitate, bonitate et potentia, ut dictum est in tertio notabili, et haec in Deo sunt omnibus personis una essentia, ut dictum est in quinto notabili. Et hoc est expresse textus Augustini in libro De fide ad Petrum capitulo 2 dicentis: “Ob hoc ergo tres unum dicimus et credimus Deum, quia una prorsus aeternitas, una immensitas, una quantum ad magnitudinem naturaliter est trium personarum divinitas”. Secundo potest probari ratione Magistri, quia ibi est summa aequalitas, ubi omnis ratio inaequalitatis est seclusa; sed in divinis personis exclusa est omnis ratio inaequalitatis; igitur. Patet maior de se. Sed minor patet, quia omnis ratio inaequalitatis est vel durationis, et hoc non est in divinis, quia personarum est una aeternitas; vel est bonitatis, et hoc non, quia earum est una bonitas; vel est potestatis, et hoc non, quia earum est una immensa potestas. Haec dicta satis patent ex quarto et quinto notabilibus. Hoc de primo articulo.

[Articulus 2]

25

[Notabile unicum] Venio ad secundum articulum, pro quo est notandum quod unam personam esse in alia potest intelligi dupliciter. Uno modo intellectualiter et obiective, sicut obiectum cognitum in cognoscente. Alio modo realiter et entitative.

1 in Deo] necessario W. 3 ubi] una W. 3–4 sed … quantitas] om. (hom.) f. 7 est immutabile] sit immutabilis f. 11 2] fort. leg. 1. 13 magnitudinem] imaginem K. 16 patet2] probatur f. 18 bonitatis] bonitas W. 24 venio … articulum] om. W. ‖ pro … notandum] om. J. 6 Cf. supra, p. 30,5. 9 Cf. supra, pp. 30,22–31,7. 10 Cf. supra, pp. 31,24–32,2. 11 Fulgentius Ruspensis (Ps.-August.), loc. cit. cap. 1 n. 4 (PL 40,755; PL 65,674B; CCSL 94A,714); cf. Petrus Lombardus, loc. cit. dist. 19 cap. 1 (ed. cit., p. 159). 14 Cf. supra, p. 29,18–20. 20 Cf. supra, pp. 31,8–32,2. 24–26 Distinctio in hoc notabili expressa eisdem fere verbis invenitur apud Thomam de Argentina, In 1 Sent. dist. 19 q. 1 (Venetiis 1564, fol. 76vb).

34

f 91va J 157a

quaestio vicesima secunda

[Conclusiones] Quo praemisso sit prima conclusio haec: Quaelibet divinarum personarum est in qualibet aliarum intellectualiter et obiective. Probatur sic: Quia omne cognitum est obiective in cognoscente, vel in se vel in sua similitudine; modo quaelibet divinarum personarum est perfecte cognita a qualibet aliarum, et non per suam similitudinem, sed per se ipsam; ergo quaelibet est sic in qualibet sic. Patet maior de se et patet per Philosophum 3 De anima, quia ‘res non cognoscitur, nisi aliquo modo sit in cognoscente’. Patet minor quoad primam partem per illud Matthaei 11: “Nemo novit Patrem nisi Filius” etc. Sed | quoad secundam, quod non per similitudinem | una persona cognoscit aliam, manifestum est, quia cognitio per similitudinem receptionem alterius a cognito includit, quae in divinis esse nequit, cum ibi sit summa simplicitas. Item, similitudo non perfectissime repraesentaret rem sicut res se ipsam. Secunda est haec: Quod per viam circumincessionis quaelibet divina persona est realiter et entitative in qualibet divina persona. Probatur per illud Salvatoris, Ioannis 14: “Non credis, quia ego in Patre et Pater in me est?” Et Magister ad hoc in littera plures adducit sanctorum auctoritates. Secundo sic: Quia ubicumque est unitas perfecta essentiae cum vera suppositorum et inconfusa distinctione, ibi per viam circumincessionis est quodlibet suppositorum in quolibet realiter et entitative; sed hoc est in divinis et nusquam alibi; igitur. Maior patet, quia hoc est quid nominis circumincessionis quod essentia sit una et supposita ipsius sint distincta, ut sit simul summa unitas et inconfusa distinctio; et quod ubi hoc est, oportet quodlibet suppositorum esse in alio. Patet, quia cuiuslibet suppositi natura est in quolibet aliorum; modo suppositum non desinit suam naturam; ergo oportet etiam quod quodlibet suppositorum sit in quolibet aliorum. Minor nota est.

5 cognita] cognitum codd. 7 Philosophum] beatum D[ionysium] K. 12–13 quae … ipsam] om. J. 14 secunda] conclusio add. KWf. ‖ circumincessionis] circuminsessionis f. 19 viam] in add. W; circuminsessionis seu add. f. 21 circumincessionis] circuminsessionis f. 25 desinit] non deserit add. K. 2–13 Marsilius hanc conclusionem probationemque partim verbotenus, partim ad sensum deprompsisse videtur a Thoma de Argentina, ibid. 7 Cf. Aristot., De anima 3,8 (431b26– 432a3). 9 Mt 11,27; cf. Petrus Lombardus, loc. cit. dist. 21 cap. 3 n. 2 (ed. cit., p. 177). 16 Io 14,10.11; cf. Petrus Lombardus, loc. cit. dist. 19 cap. 4 n. 2 (ed. cit., p. 161). Hic locus biblicus laudatur a Bonaventura, loc. cit. dist. 19 pars 1 art. unicus q. 4 (ed. cit., p. 347a) et Thoma de Argentina, loc. cit. dist. 19 q. 1 (ed. cit., fol. 76vb). 17 Cf. Petrus Lombardus, loc. cit. dist. 19 cap. 4 n. 2–5 (ed. cit., pp. 161–163). 21–24 Nomen circumincessionis similiter explicatur apud Bonaventuram, loc. cit. dist. 19 pars 1 art. unicus q. 4 (ed. cit., p. 349a).

5

10

15

20

25

quaestio vicesima secunda

5

10

35

[Tertia conclusio et responsalis] Tertia conclusio et responsalis, quod aequalitas divinarum personarum in una essentia sufficienter infert quod una earum est in qualibet aliarum. Patet conclusio, quia aequalitas personarum ponit pluralitatem suppositorum, cum nihil sit aequale sibi, nec eadem persona est plures personae; modo pluralitas suppositorum in una essentia infert quodlibet eorum esse in quolibet eorundem, ut patuit ex deductione maioris praecedentis, eo quod quodlibet suppositum est in eo in quo est sua natura; modo, cum natura sit una omnium, ipsa est in omnibus; ergo etiam quodlibet eorum est in quolibet aliorum. Hoc de secundo articulo.

[Articulus 3]

15

20

[Dubia] Quantum ad tertium articulum est dubium primum circa materiam primi articuli: Quae res est aeternitas, quae in divinis una excludit inaequalitatem durationis? Et videtur quod non sit essentia sive Deus, quia beatus Augustinus dicit libro 83 Quaestionum quod ‘Deus est actor aeternitatis’. Et in libro De causis dicitur quod ‘Deus est ante aeternitatem sicut causa eius’. Modo idem non est actor sui nec causa sui. Secundum dubium est an reciproce sicut Filius est aequalis Patri, ita etiam Pater sit aequalis Filio. Et videtur quod non, quia Filius est a Patre tamquam a principio; ergo Pater non videtur sibi | esse aequalis. Consequentia tenet per beatum Dionysium 9 capitulo De divinis nominibus dicentem 4 pluralitatem] personarum add. W. 8 suppositum] suppositorum f. 13 quantum … articulum] om. W. 14 inaequalitatem] inaequalitatis W. 14–15 inaequalitatem durationis] inaequalitatis durationem K; durationis inaequalitatem f. 16 actor] auctor f. 17 eius] est J. 18 actor] auctor f. 20 quod] om. J. 21 sibi] ei f. 7 Cf. supra, p. 34,21–26. 16 Cf. August., De divers. quaest. 83 q. 23 (PL 40,16; CCSL 44A,27). Marsilius hanc auctoritatem Augustini verbotenus fere deprompsisse videtur a Thoma de Aquino, In 1 Sent. dist. 19 q. 2 art. 1 (ed. Mandonnet, p. 465). 17 Cf. Liber de causis prop. 2 n. 20 (ed. Pattin, p. 138). Marsilius hanc auctoritatem Libri de causis verbotenus fere deprompsisse videtur a Thoma de Aquino, loc. cit. dist. 19 q. 2 art. 1 (ed. cit., p. 465). 20–36.3 Marsilius hoc motivum partim verbotenus, partim ad sensum deprompsisse videtur a Thoma de Aquino, loc. cit. dist. 19 q. 1 art. 2 (ed. cit., p. 463). 22 Ps.-Dionysius, De div. nom. cap. 9,6 (PG 3,914D; Dionysiaca 2,469); cf. Bonaventura, loc. cit. dist. 19 pars 1 art. unicus q. 3 (ed. cit., p. 346a) et Thomas de Aquino, loc. cit. dist. 19 q. 1 art. 2 (ed. cit., p. 463), ubi haec auctoritas Ps.-Dionysii hic eisdem verbis, illic similibus verbis invenitur.

f 91vb

36

quaestio vicesima secunda

quod “in causa et causatis non recipimus conversionem” similitudinis et aequalitatis. Modo, licet Pater non est proprie causa, tamen, quia est principium Filii, videtur esse eadem ratio. Tertium dubium: Quod est principale medium ad probandum quod una persona sit in alia? Et est circa quaesitum.

J 157b

[Ad primum dubium] [Notabilia] Ad primum istorum dubiorum respondendo noto quod haec tria ‘tempus’, ‘aevum’, ‘aeternitas’ significant durationem rei actu existentis. Dicitur enim res durare quando est in actu, non quando simpliciter non est. Secundo, quod rem esse actu contingit dupliciter. Uno modo actu incompleto et potentiae permixto, ratione cuius in actum tendit ulteriorem ut in completum, qualis actus est motus, qui est ‘actus imperfectus’, ut dicitur 3 Physicorum. Alio modo dicitur aliquid esse in actu perfecto additionem alterius non recipiens perfectionis, et hic est actus permanens. Tertio, quod esse in actu sic completo et permanente contingit dupliciter. Uno modo sic esse actu est rei acquisitum ab alio a quo ipsa res et eius esse dependet, | et tunc huiusmodi res respectu actus talis completi et permanentis habet ipsum ab alio a quo ipsa et omnia sua dependent; vel esse actu sic permanente et perfecto convenit rei ex quidditate naturae suae sine hoc quod ab alio dependeat, et talis soli Deo convenit, cum solius Dei esse actu sit independens. Quarto, quod primus actus mensuratur tempore, quod est numerus motus secundum prius et posterius. In quantum enim in motu nata est esse

3 eadem] eiusdem f. 5 sit in] non est J; non sit W. 13 completum] suum complementum f. 14 aliquid] aliud W. 22 independens] dependens W. 8 Cf. supra, p. 35,13–18. 8–37.26 Marsilius omnia haec notabilia partim verbotenus, partim ad sensum deprompsisse videtur a Thoma de Aquino, loc. cit. dist. 19 q. 2 art. 1 (ed. cit., pp. 466–468). 14 Cf. Aristot., Phys. 3,2 (201b31–32); cf. etiam Thomas de Aquino, loc. cit. dist. 19 q. 2 art. 1 (ed. cit., pp. 466–467), ubi haec auctoritas Aristotelis etiam ad sensum invenitur. 23–24 Cf. Thomas de Aquino, loc. cit. dist. 19 q. 2 art. 1 (ed. cit., p. 467): “Unde dicit Philosophus, IV Physicorum, text. 101, quod tempus est numerus motus secundum prius et posterius.” Cf. Aristot., Phys. 4,11 (219b1–2) (AL VII 1.2, 175): “[…] hoc enim est tempus: numerus motus secundum prius et posterius.” Cf. ibid. (220a24–25) (AL VII 1.2, 178): “Quod quidem igitur tempus numerus motus secundum prius et posterius sit […] manifestum est.” Cf. etiam Auctoritates Aristotelis (ed. cit., p. 151, n. 137).

5

10

15

20

quaestio vicesima secunda

5

10

15

20

25

37

discretio prioris a posteriori, sic motus sit tempus et denominatur ‘tempus’, quo ipse in suis partibus mensuratur. Et alii motus eo noto possunt mensurari et durationes temporales, in quibus est admixtio potentiae, qua huiusmodi actus tendunt ad complementum. Secundus actus, qui est completus et est ab alio, sicut actus angelorum, mensuratur aevo, quod habet principium, sed finem non habet. Sed tertius actus, qui semper completus est, pro mensura habet aeternitatem. Est autem aeternitas descriptive secundum Boethium “interminabilis vitae tota simul et perfecta possessio”. Et quia primus actus secundum veritatem habet principium et finem, ideo dicitur tempus mensura eorum quae principium et finem habent. Nam, etsi caelum esset Deo coaeternum in substantia, ut Philosophus opinatus est, tamen, quia in partibus sui esse finem habet, ut moveri ipsius uno die, mense vel anno, tempore mensuratur. Substantia tamen caeli tunc non nisi aevo mensuraretur, eo quod ut sic esset semper quoad eum in actu completo. Secundus, quia est completus semper, | ideo eius mensura non habet se per modum numeri vel successionis, sed per modum unius, eo quod semper eodem modo se habet. Et haec mensura ‘aevum’ dicitur. Similiter et tertius actus, qui est semper completus et non ab alio, mensuratur aeternitate, quae etiam se habet ad modum unius. Et differt ab aevo, quia aevum mensurat completum actum habentem principium et qui quasi est mutabilis ex natura rei, eo quod, licet sit sine mutatione, tamen ex natura rei potest esse in ipso mutatio. In aeternitate autem nulla potest esse mutatio, eo quod actus est in se completus et non ab alio. Unde definitio posita aeterni eius aevo non convenit, quia non est in eo perfecta possessio tota simul nisi quoad actum; quoad potentiam potest esse in mutatione. Dicitur tamen aevum ‘aeternum’ per participationem ab alio.

1 sit … et] om. f. 3 temporales] naturales W. 6 principium] signum K. 7 pro] sua add. f. 10 tempus] et add. f. 11 in] sua add. f. ‖ est] licet errando add. f. 14 eum] eam f. 15 secundus] actus add. Kf. 21 mutatione] om. J. ‖ potest] posset KWf. 23 posita] positiva JK. ‖ posita … eius] aeternitatis supra posita f. ‖ aevo] om. JW; ei f. 24 non … eo] eius non est f. ‖ eo] eius J. 25 potest] possent JK; posset f. ‖ mutatione] ea quae mensuratur aevo add. K. 8 Boethius, Cons. philos. lib. 5 pros. 6 (PL 63,858A; CCSL 94,101; ed. Moreschini, p. 155); cf. Auctoritates Aristotelis (ed. cit., p. 293, n. 86); cf. etiam Thomas de Aquino, loc. cit. dist. 19 q. 2 art. 1 (ed. cit., p. 466), ubi alia auctoritas Boethii eiusdem libri 5 profertur. 11 Cf. Aristot., Metaph. 12,7 (1072a22–23). 23 Cf. supra, p. 37,8.

f 92ra

38

quaestio vicesima secunda

[Responsio auctoris] Sed quae res sit haec aeternitas, fuit dubitatum. Sine dubio est essentia divina in quantum ipsa consideratur tota simul in actu perfectissime completo subsistere sine omni possibili passione vel mutatione. Et ideo aeterni ratio addit super rationem essentiae interminabilitatem vitae et sempiternam eius possessionem. Ad motivum in contrarium dicitur quod beatus Augustinus voluit quod Deus esset actor aeternitatis participatae sicut aevi, et hoc est verum. Hoc etiam voluit auctor De causis quod est ante aevum sicut actor eius.

J 158a

[Ad secundum dubium] Ad secundum dubium dicitur quod prout ‘esse aequale’ dicit convenientiam in quantitate, praecise reciproce sicut Filius aequalis est Patri, ita Pater aequalis est Filio, ut patet ex probatione conclusionis secundae articuli primi. Sed quandoque ‘esse aequale’ accipitur strictius, prout iste dicitur ‘aequalis’ quem alius sibi produxit aequalem – puta in quo est convenientia in quantitate ab | alio – et sic Filius dicitur ‘aequalis’ Patri, eo quod Pater eum produxit aequalem. Pater autem non dicitur ‘aequalis’ hoc modo Filio, quia Filius non produxit sibi Patrem aequalem. Sic intellexit Chrysostomus Ad Hebraeos 1 dicens quod ‘Filius est aequalis Patri, non Pater Filio’, super illo verbo: “Qui cum sit splendor gloriae eius”. Ad motivum in contrarium dicitur quod auctoritas beati Dionysii non est ad propositum, quia loquitur de illis ubi proprie est causa et causatum, in quibus effectus gerit similitudinem suae causae; causa autem propter sui eminentiam non dicitur gerere similitudinem sui effectus. Illud autem in divinis non habet locum. [Ad tertium dubium] Ad tertium dubium dicitur sicut tactum est in tertia probatione conclusionis responsalis ad quaesitum. Dicitur quod medium sufficiens ad probandum

2 fuit] ut videtur add. f. ‖ dubitatum] ad quod dicatur quod add. f. 3 consideratur] seu considerabilis est semper add. f. 4 sine] super J; absque f. 8 actor] actus f. 9 actor] auctor f. 14 dicitur] alteri add. KWf. 2 Cf. supra, p. 35,13–18. 7 Cf. supra, p. 35,15–18. 7–9 Similiter respondet Thomas de Aquino, loc. cit. dist. 19 q. 2 art. 1 (ed. cit., p. 468). 11 Cf. supra, pp. 35,19–36,3. 14 Cf. supra, p. 33,2–20. 19 Cf. supra, p. 26, ad lin. 23 et 24. 21 Cf. supra, pp. 35,20–36,3. 21–22 Similiter respondet Bonaventura, loc. cit. dist. 19 pars 1 art. unicus q. 3 (ed. cit., p. 347b). 27 Cf. supra, p. 36,4–5. 28 Cf. supra, p. 35,8–10.

5

10

15

20

25

quaestio vicesima secunda

5

39

personas esse in invicem est plures esse personas in eadem natura seu essentiae unitas et pluralitas suppositorum diversis rela|tionibus in ea constitutorum. Nam, cum in qualibet persona sit tota essentia vel verius quaelibet persona sit ipsa essentia, et quaelibet persona est in isto in quo est sua essentia, eo quod non desinit suam naturam, patet quod quaelibet persona est in alia et non extra aliam. Hoc de tertio articulo.

[Ad rationes principales]

10

15

20

25

30

[Ad rationes contra suppositum] Ad rationes factas contra suppositum: Ad primam, quod, licet in divinis non est quantitas corporalis, est tamen proportionabile, puta aeternitatis seu durationis, bonitatis et virtutis, et hoc sufficit. Per idem ad secundum respondetur quod, licet ‘aequalitas corporalis’ divisibilitatem et pluralitatem partium importat, tamen hoc non oportet de spirituali, et ergo loquendo de illa negatur maior. Et ad probationem dicitur quod corporaliter aequale addendo vel auferendo potest fieri inaequale. Sed in spirituali non oportet, quia forte naturae rei additio vel ablatio repugnat, ut in duabus animabus intellectivis. Et ita maxime est in divinis, ubi non potest addi vel auferri. Ad tertiam negatur maior loquendo de spirituali aequalitate. Ad probationem dicitur quod non oportet spiritualia aequalia esse commensurabilia, quia commensuratio aequalium finitorum venit ex eorum limitatione, quae in divinis locum non habet. Sed personae divinae, quarum quaelibet est bonum infinitum, sunt aequales ratione convenientiae, eo quod sunt una spiritualis quantitas essentialis, quae est aeternitas durationis, immensitas bonitatis et infinitas potestatis. Modo, etiam si in corporalibus essent duo supposita per imaginationem eiusdem quantitatis corporalis omnino in numero, necesse esset quod ‘aequalia’ dicerentur ratione convenientiae in illa. Sunt etiam aequalia ratione privationis, eo quod nulla earum excedit aliam. Ad illud autem quod dicitur quod mensura debet esse finita alias incognita, potest dici quod divinae personae non sunt mensurabiles, immo 4 ipsa] in W. 5 desinit] seu non deserit add. K; deserit f. 6 alia] essentia JK. 10 proportionabile] proportionabili et sic K; quantitati add. f. ‖ puta] quantitas add. K. ‖ aeternitatis] aeternitas f. 11 durationis] duratio f. 15 auferendo] afferendo KW. 17 non] nihil KWf. 21 eorum] earum K. 26 eiusdem] eius JW. 28 aequalia] aequales KWf. 29–30 alias incognita] seu cognita f. 9 Cf. supra, p. 25,8–11. 12 Cf. supra, pp. 25,12–26,2. 19 Cf. supra, p. 26,3–7.

f 92rb

40

f 92va J 158b

quaestio vicesima secunda

cognoscunt se esse immensas. Et ideo non dicuntur ‘aequales’ ratione commensurationis, ut dictum est, sed modo praedicto. Si dicatur quod secundum Philosophum et suum Commentatorem 3 Physicorum ‘infinitum non est aequale nec inaequale’, dicitur quod Philosophus loquitur de infinitis diversarum quantitatum, quae proprie non possunt comparari. Secus, si duo infinita haberent praecise eandem quantitatem in numero, ut dictum est. Modo personae divinae infinitae praecise habent eandem quantitatem spiritualem. Ad quartam dicitur quod in his inferioribus ad aequalitatem requiritur | diversitas suppositorum et naturae, eo quod non sunt in una natura diversa supposita. Sed hoc est ratione limitationis creaturae. Distinctio autem | suppositorum in una natura illimitata est perfectionis simpliciter. Et ideo aequalitas in spiritualibus distinctionem requirit suppositorum, non naturae. Diversitas autem non est, ubi natura est una. Per hoc ad formam negatur maior loquendo de aequalitate spirituali. Ad probationem dicitur quod ad salvandum ‘aequale’ esse relativum diversitatis in divinis sufficit distinctio personarum in eadem natura, quia hoc perfectionis est; diversitas autem non requiritur, nisi large loqueremur de diversitate, prout includeret omnem distinctionem, etiam in eadem natura. Ad quintam dicitur quod in divinis est summa aequalitas, ut dictum est. Et ad improbationem primam negatur quod perfectioni repugnat summa aequalitas. Et ad Augustinum in libro 83 Quaestionum, quod loquitur de perfectione universi, quod hoc non esset perfectum, si omnia eius essent aequalia, et sic non est ad propositum. Oportet enim pro perfectione eius diversas esse species inaequales. Ad confirmationem dicitur quod summa aequalitas non est nec in quantitate continua nec discreta, sed in personis divinis eiusdem essentiae. Nec valet quod assumitur quod ibi est imparitas, quae videtur esse inaequalitas. Imparitas enim ita potest esse aequalitas sicut inaequalitas. Et in personis divinis est summa aequalitas, ut dictum est. Ad tertiam

1 immensas] immensos JW. 3 Commentatorem] conditorem K. 11 creaturae] naturae creatae f. 21 quod] summae add. f. 23 eius] entia add. f. 26 non] om. J. ‖ sed] solum add. f. 29 tertiam] secundam J; aliam f. 2 Cf. supra, p. 39,19–22. ‖ Cf. supra, p. 39,22–25. 3 Cf. Aristot., Phys. 3,5 (205a30–33). ‖ Cf. Averroes, In 3 Phys. com. 49 (Iuntina 4,107vM). 6 Cf. supra, p. 39,25–29. 9 Cf. supra, p. 26,8–11. 9–19 Similiter respondet Bonaventura, loc. cit. dist. 19 pars 1 art. unicus q. 1 (ed. cit., p. 343b). 20 Cf. supra, pp. 26,12–27,8. 20–29 Similiter respondet Bonaventura, loc. cit. dist. 19 pars 1 art. unicus q. 2 (ed. cit., p. 345b). 20 Cf. supra, p. 33,1–2. 29 Cf. ibid.

5

10

15

20

25

quaestio vicesima secunda

5

10

15

20

25

41

confirmationem patet quid sit dicendum per solutionem secundi dubii. Est enim in ordine ad aequiperantiam quantitatis spiritualis Pater aequalis Filio. Sed Chrysostomus et Augustinus et alii doctores dicentes Patrem non esse aequalem intelligunt quoad aequiperantiam actus. Est enim auctoritas in Patre, produxit nempe Filium sibi aequalem, et ideo dicitur Filius per imitationem ‘aequalis’ Patri, Pater autem per imitationem non Filio, quia non produxit Filius aequalitatem Patris. [Ad rationes contra quaesitum] Ad rationes quae fiunt contra quaesitum: Ad primam negatur antecedens et ad probationem, quod paternitatem esse in Filio potest intelligi dupliciter. Uno modo formaliter, sicut est in Patre. Et sic paternitas non est in Filio, quia Filius non est Pater. Alio modo identice, scilicet quod illa eadem res quae est paternitas, sit in Filio. Et hoc est verum, quia paternitas est in Filio, si sit essentia, quae est in Filio – ‘si’ pro ‘quia’ –, etsi persona Patris adhuc est in Filio per viam circumincessionis. Quando dicitur: ‘In quocumque est paternitas, illud est Pater’, dicitur sic quod hoc est verum in quocumque est formaliter. Ad secundam probationem negatur maior, sicut etiam haec est falsa: ‘Omne quod est si|mile Platoni, est simile omni eo cui Plato est similis’, quia tunc esset sibi ipsi simile. Sed si specificaretur sic: ‘In quocumque est Pater, in eodem est omne quod formaliter est in Patre’, sed tunc non esset ad propositum, quia Filius non est formaliter in Patre. Unde personae sunt in invicem per viam circumincessionis, eo quod sunt plures eiusdem essentiae, quae est in qualibet. Non autem oportet quod eo modo sit in se ipsa, eo quod sic inesse praesupponit distinctionem respectu eius cui inest. Et ad probationem maioris dicitur quod forte hoc est simile de eo quod

15 circumincessionis] circuminsessionis f. 20 simile] similis JK; om. W. 23 circumincessionis] circuminsessionis f. 1 Cf. supra, p. 38,11–25. 1–7 Marsilius hanc partem responsionis ad sensum deprompsisse videtur a Bonaventura, loc. cit. dist. 19 pars 1 art. unicus q. 3 (ed. cit., p. 347a–b). 9 Cf. supra, p. 27,10–17. 9–17 Marsilius hanc responsionem partim verbotenus, partim ad sensum deprompsisse videtur a Thoma de Argentina, loc. cit. dist. 19 q. 1 (ed. cit., fol. 77rb). 14 Hic usus loquendi ex lingua Hebraica oriri videtur; cf. Laurentius a Brundusio, Explanatio in Genesim cap. 4 (ed. Patavii 1935, p. 372): “Glossa autem Hebraeorum super illud: Quis novit si spiritus filiorum hominum ascendit sursum et spiritus iumentorum descendat deorsum? accipit si pro quia, dictio enim hebraica utrumque significat […].” 18 Cf. supra, pp. 27,18–28,3.

f 92vb

42

J 159a

quaestio vicesima secunda

est in alio, ut locatum in loco vel ut forma in subiecto. Sed quod per viam circumincessionis inest in alio, eo quod est eiusdem naturae cum alio, non sic se habet. Ad tertiam conceditur antecedens, quia punctorum distinctio sumitur ex diverso | situ in continuo. Secus est de personis divinis, quia sine confusione in invicem sunt, quamvis maxime simplices, eo quod non penes situm extra invicem, sed per proprietates personales distinguuntur. Unde numquid albedo et dulcedo in lacte inconfusae sunt et distinctae, et distincti habitus in anima, et duo lumina duorum lucidorum in eodem medio? Ad quartam: Filium esse in Patre per viam circumincessionis importat simul unitatem naturae et pluralitatem personarum vel diversitatem relationis, sicut dictum fuit in solutione tertiae dubitationis. Et propter hoc non sequitur quod erit in se ipso, quia non solum dicitur sic persona esse in alia ratione unitatis naturae, sed etiam distinctionis personalis vel relationis. Ad quintam dicitur quod in quantum personae sunt in invicem per viam circumincessionis, sic secundum eandem habitudinem dicuntur esse in invicem, scilicet quia sunt eiusdem naturae distinctae personae. Et ad improbationem dicitur quod Filium esse in Patre per viam circumincessionis non dicit eum esse in Patre ut in principio, immo eodem modo est in Spiritu Sancto. Sed hoc est eum esse eiusdem naturae cum Patre et suppositaliter distingui. Ideo est in omni eo in quo est illa natura. Et eodem modo est Pater in Filio, sicut patet intuenti. Ad confirmationem dicitur quod hic nullus modus est ‘essendi in’ Aristotelis, quia Aristoteles numquam expressit. Nescio, si credidit plures personas esse eiusdem naturae. Sed vocatur a doctoribus modus ‘essendi in’ ‘per circumincessionem’.

1 quod] om. J. 2 circumincessionis] circuminsessionis f. ‖ alio2] cui inest add. f. ‖ non] modo W. 8 inconfusae] confusae KW. ‖ distinctae] indistinctae J. 10 circumincessionis] circuminsessionis f. 17 circumincessionis] circuminsessionis f. 18–19 improbationem] probationem f. 19 circumincessionis] circuminsessionis f. 22 distingui] distinguitur J. 26 circumincessionem] circuminsessionem f. 1 Sunt octavus et quintus modus ‘essendi in’ apud Petrum Hispanum, loc. cit. III,2 (ed. cit., pp. 27–28); cf. supra, p. 28, ad lin. 19. 4 Cf. supra, p. 28,4–7. 10 Cf. supra, p. 28,8–13. 12 Cf. supra, pp. 38,28–39,3. 16 Cf. supra, p. 28,14–25. 26 E.g. a Bonaventura, loc. cit. dist. 19 pars 1 art. unicus q. 4 (ed. cit., p. 349a) et Durando de S. Porciano, In 1 Sent. dist. 19 q. 3 n. 1 (Venetiis 1571, fol. 64va) et ab Adam de Wodeham, Lectura secunda I dist. 19 q. unica (ed. Wood et Gál, p. 263).

5

10

15

20

25

quaestio vicesima secunda

5

10

15

20

25

43

Ad sextam conceditur quod, si essent duae essentiae, quod una non esset in alia nisi per illapsum, vel quando aliquo modo una haberet se per modum materiae respectu alterius. Sed secus est de personis quae differunt salva essentiae unitate: Una est in alia, quia essentia unius est | essentia alterius, et est ubi sua essentia est, sine quolibet illapsu. Ad septimam dicitur quod quaelibet divinarum personarum est in alia necessario. Conceditur etiam quod Filius praesupponit Patrem, hoc est quod nequit esse sine Patre. Et negatur consequentia, quod non maxime per se esset. Tu dicis: ‘Quod aliam personam praesupponit, non est maxime per se’. Conceditur, si supponit ut causam efficientem vel materialem. Modo nulla persona divina sic praesupponit aliam, cum sit Deus et nihil habeat prius vel causam efficientem. Ad secundam rationem principalem negatur assumptum, quia ex hoc est summa aequalitas quod distinctarum personarum est omnimode eadem spiritualis quantitas, quod esse non posset, si essent extra invicem, quia tunc esset alia quantitas spiritualis. Et ad probationem eius, quod bicubitum extra bicubitum non minus esset aequale ei, quam si ipsum penetraret – verum est hoc, quia, quamvis penetraret, adhuc esset alia et alia quantitas unius et alterius. Sed si duorum bicubitorum distinctorum esset una quantitas qua ambo essent bicubita, magis aequalia essent, quam si essent distinctae, quia magis essent in quantitate convenientia, quia convenirent in una quantitate numero. Si distincta, convenirent solum in una specie. [Ad rationes pro supposito et quaesito] Rationes seu auctoritates post oppositum sunt pro dictis. Hoc de quaestione. |

8 esse] om. J. 9 personam] non add. J. 10 efficientem] sufficientem K. 11 vel] nullam add. f. 18 et alia] om. (hom.) J. 20–21 distinctae] quantitates add. f. 22 distincta] distinctae f. 24 auctoritates] lect. dub. W. 24–25 hoc de quaestione] om. f. 1 Cf. supra, p. 29,1–5. 1–5 Similiter respondet Bonaventura, loc. cit. dist. 19 pars 1 art. unicus q. 4 (ed. cit., p. 349b). 6 Cf. supra, p. 29,6–10. 9 Cf. supra, p. 29,10. 13 Cf. supra, p. 29,11–16. 24 Cf. supra, p. 29,18–23.

f 93ra

J 159b

[quaestio vicesima tertia]

[Utrum Filius Dei numero differens a Deo Patre sit omnipotens sicut Pater] Circa distinctiones 19 et 20: Utrum Filius Dei numero differens a Deo Patre sit omnipotens sicut Pater; quae quaestio unum supponit, scilicet quod Filius Dei numero differat a Deo Patre, et unum quaerit, scilicet utrum sit omnipotens sicut Pater.

[Rationes principales] [Pro supposito] Pro parte affirmativa suppositi arguitur sic: Pater et Filius sunt; et unus eorum non est alter; ergo unus eorum differt ab alio; sed non est minor differentia quam numeralis; ergo differunt numero. Antecedens totum primae consequentiae notum est et ipsa consequentia patet per illam maximam: Quia omnia quae sunt, si unum non sit idem in re cum alio, differunt ab invicem. Sed antecedens secundae consequentiae habetur 5 Metaphysicae, quia ‘omnis differentia generis et speciei et analogiae includit et praesupponit differentiam numeralem’, ut dicitur ibidem. Secunda consequentia nota est de se et confirmatur auctoritate Damasceni loquentis libro 1 de suppositis divinis dicentis: “In numero, non natura differunt hypostases”.

1 circa … 20] vicesimo tertio quaeritur circa residuum distinctionis 19 et 20 K; circa residuum distinctionis 19 et 20 W; vicesimo tertio quaeritur circa residuum distinctionum 19 et 20f. 10 patet] tenet KWf. 14 secunda] tertia JKW. 15 1] fort. leg. 3 (sic Bonaventura). 12 Cf. Aristot., Metaph. 5,6 (1016b31–1017a2). 15 Ioannes Damascenus, De fide orth. 3,6 (PG 94,1002C); Burgundionis versio cap. 50,1 (ed. Buytaert, p. 186); cf. Petrus Lombardus, 1 Sent. dist. 19 cap. 9 n. 3 (ed. Grottaferrata 1971, p. 168). Haec auctoritas Damasceni eisdem fere verbis profertur apud Bonaventuram, In 1 Sent. dist. 19 pars 2 art. unicus q. 4 (ed. Quaracchi 1882, p. 362a) et Petrum de Tarantasia (Innocentius V), In 1 Sent. dist. 19 q. 4 art. 1 (Tolosae 1652, fol. 170b).

© koninklijke brill nv, leiden, 2015 | doi: 10.1163/9789004272439_006

5

10

15

quaestio vicesima tertia

5

10

15

20

45

Secundo, quia Filium et Patrem contingit vere numerari, ergo differunt numero. Consequentia tenet, quia verus numerus non est nisi multitudo ex unitatibus aggregata, | quae invicem numero distinguuntur, quia una in ordine numerandi praecedit, et alia sequitur. Item, hoc apparet, quia solum in ratione diversa, ut Deus et prima causa, non sunt verus numerus, eo quod ibi in re nulla est differentia. Antecedens patet, quia Filius et Pater sunt duae personae divinae. Item, ad intellectum convenit dicere ‘una persona et alia persona’. Tertio sic: Quia quorum formae differunt, videntur differre numero; sed formae Patris et Filii videntur esse differentes. Patet maior, quia forma dat esse rei. Et minor patet, quia paternitas constitutiva suppositi Patris non est filiatio constitutiva Filii. Quarto sic: Ad distinctionem numeralem sufficit distinctio suppositorum, quamvis natura sit una; sed in divinis est distinctio suppositorum; ergo diversitas numeralis. Patet maior, quia ad unitatem numeralem sufficit semper unitas suppositi, quantumcumque naturae sunt diversae, ut Verbum in carne; quamvis in eo sunt duae naturae, unum est suppositum. Ergo etiam ex opposito: Ad diversitatem numeralem sufficit distinctio suppositorum, quantumcumque natura sit una. Et minor manifesta est. Quinto, quia Pater comparatus Filio vel est idem numero vel est diversus ab eo numero; sed non potest dici esse idem numero cum Filio; ergo est diversus ab eo numero. Consequentia tenet et maior patet, quia ‘idem’ et ‘diversum’ sufficienter dividunt ‘ens’; ergo quodlibet comparatum cuilibet

3 quae] in add. W. 5 diversa] diversum JKWf. 13 distinctionem] diversitatem KWf. 14 quamvis … suppositorum] om. (hom.) K. ‖ sit] in add. W. 1–8 Haec ratio similis est rationi allegatae apud Bonaventuram, loc. cit. dist. 19 pars 2 art. unicus q. 4 (ed. cit., p. 362a). 2–3 Cf. descriptio numeri apud Isidorum, Etymologiae 3,3,1 (PL 82,155A; ed. Lindsay, lin. 1–2): “Numerus autem est multitudo ex unitatibus constituta.” Cf. etiam Petrus Hispanus, Tractatus III,14 (ed. de Rijk, pp. 32–33): “Est autem numerus multitudo ex unitatibus aggregata.” Cf. autem infra, p. 149,12, ubi Marsilius descriptionem supra allegatam Boethio ascribit. 13–46.2 Hae rationes similes sunt rationibus allegatis apud Bonaventuram, loc. cit. dist. 19 pars 2 art. unicus q. 4 (ed. cit., pp. 362b–363a) et Petrum de Tarantasia (Innocentius V), loc. cit. dist. 19 q. 4 art. 1 (ed. cit., fol. 170b). 22–23 Cf. Bonaventura, loc. cit. dist. 19 pars 2 art. unicus q. 4 (ed. cit., p. 363a): “Item, idem et diversum sufficienter dividunt ens […].” Cf. Petrus de Tarantasia (Innocentius V), loc. cit. dist. 19 q. 4 art. 1 (ed. cit., fol. 170b): “‘Idem’ et ‘diversum’ sufficienter dividunt ‘ens’.” Cf. etiam Aristot., Metaph. 10,3 (1054b25) (AL XXV 3.2, 203): “[…] omne namque aut diuersum aut idem quodcumque est ens.”

f 93rb

46

quaestio vicesima tertia

vel est cum eo idem numero vel est ab eo diversum numero. Et minor nota est, quia, cum Pater non sit Filius, ipse nequit dici idem numero qui est Filius.

J 160a

f 93va

[Contra quaesitum] Secundo loco arguitur pro parte negativa quaesiti. Primo sic: Potentia Filii adaequatur potentiae Spiritus Sancti; sed potentia Patris maior est potentia Spiritus Sancti; igitur maior est potentia Filii, et ultra: ergo Filius non est omnipotens sicut Pater. Consequentiae notae sunt et prima pars antecedentis est Magistri. Et secunda patet, quia potentia Patris potest in creatum et increatum, scilicet in Filium et in Spiritum Sanctum. Sed potentia Spiritus Sancti solum potest in creatum. Secundo sic: Iste qui | potest in omne limitatum et cum hoc in illimitatum, est potentior eo qui solum potest in limitatum, et per consequens qui in solum limitatum potest, non est omnipotens; sed Pater potest in limitatum quodlibet et etiam in illimitatum, Spiritus Sanctus vero non nisi in limitatum; igitur. Maior videtur nota de se et ex terminis. Et minor quoad primam partem patet, quia Pater potest in personas divinas, quarum quaelibet est illimitata, et in creaturas limitatas, et Spiritus Sanctus non potest nisi in creaturas. Et confirmatur, quia quod potest in hoc et amplius, potentius est quam illud quod solum potest in hoc; modo Pater potest in omne illud in quod potest Spiritus Sanctus, ut notum est, | et in amplius, quia in personam infinitam; igitur Pater est potentior Spiritu Sancto. Tertio sic arguitur: Potentia Patris est extensior quam potentia Spiritus Sancti, igitur. Probatur antecedens, quia ex deductis patet quod est in creatum et in increatum, in finitum et in infinitum, Spiritus Sanctus solum in creatum et finitum. Confirmatur sic: Quia, si Pater posset in aliquam creaturam in quam non posset Spiritus Sanctus vel Filius et non e contra, omnes concederent Patrem potentiorem Spiritu Sancto et Filio; modo non minor est Filius, in quem potest Pater, quam quaecumque creatura, et in illum non potest Spiritus Sanctus; ergo potentia Patris latior est et maior quam potentia Spiritus Sancti. Quarto: Pater potest in plures res, quam Filius potest; ergo est potentior Filio. Consequentia videtur nota. Da enim quod Filius sit aequalis poten-

2 qui … Filius] cum Filio f. 11 potest] om. J. 17 creaturas limitatas] creaturis limitatis JW. 18 creaturas] creaturis J. 20 potest] om. f. 21 infinitam] in quam non potest Spiritus Sanctus add. f. 23 igitur] maior add. KWf. 8 Cf. Petrus Lombardus, loc. cit. dist. 20 cap. 1 n. 2 (ed. cit., p. 172).

5

10

15

20

25

30

quaestio vicesima tertia

5

10

15

20

25

47

tiae et omnipotens sicut Pater: Ergo poterit in tantas res et in tot, in quot et quantas potest Pater. Antecedens patet, quia Pater potest in omnes res creatas, sicut Filius, et potest in duas res increatas, scilicet Filium et Spiritum Sanctum; Filius autem in solam unam earum potest. Quinto: De quanto potentia activa est impermixtior passioni, tanto nobilior est et maior; sed potentia Patris est minus permixta passioni quam Filii; igitur videtur esse nobilior et maior; ergo Filius non videtur esse tantae potentiae activae sicut Pater. Consequentiae notae sunt et maior patet, quia ‘potentia activa nobilior est quam passiva et actus quam potentia’, ut habetur 9 Metaphysicae. Et minor patet, quia Pater non potest produci, sed solum producere; Filius autem producit et producitur; produci autem videtur esse pati. Sexta: Prima et primaria causa est maior quam secundaria; modo Pater primaria causa est, Filius secundaria; igitur. Patet maior, quia prima plus influit quam secunda. Patet minor, quia Pater producit non ab alio et ut primum producens; Filius autem producit ut productus ab alio. Septimo: Maior est potentia quae alia non indiget, quae agit per se et cum alia, quam quae alia indiget et solum agit cum alia; modo Pater agit et non indiget alia potentia, et agit per se in producendo Filium, et cum alia in productione Spiritus Sancti; Filius autem eget potentia Patris, a qua generatione recepit totum quod habet, et agit solum cum Patre. Octavo: Mens humana non capit, quin quando aliqua potentia aliquam actionem facit quam alia facere non potest | – nisi alia habeat aliquam aliam actionem aeque nobilem e contra quam primum facere non potest – ipsa sit potentior alia; modo Pater habet aliquam actionem, scilicet generationem Filii, quam Filius facere non potest, et nullam habet Filius, quin Pater illam

1 ergo] iter. J. 3 res] personas f. 4 solam unam] sola una J. 7 videtur esse1] om. f. ‖ videtur esse2] om. f. 11 producit] non ab alio et ut primum producens add. sed del. J. 13 sexta] sexto KWf. ‖ causa] productiva add. KWf. 17–18 et … alia1] om. f. 18 solum] om. f. ‖ agit1] per se et add. K. 21 recepit] accepit f. 22 quando] om. f. 23 aliquam] om. KWf. 24 ipsa] quam JW. 5–21 Hae rationes similes sunt rationibus allegatis apud Bonaventuram, loc. cit. dist. 20 art. 1 q. 2 (ed. cit., p. 370b). 10 Cf. Aristot., Metaph. 9,9 (1051a4–5); cf. etiam id., De anima 3,5 (430a18–19) et Auctoritates Aristotelis (ed. Hamesse, p. 187, n. 150). 14–15 Cf. Bonaventura, loc. cit. dist. 20 art. 1 q. 2 (ed. cit., p. 370b): “[…] quia ‘omnis causa primaria plus influit quam secunda’ […].” Cf. Liber de causis prop. 1 n. 1 (ed. Pattin, p. 134): “Omnis causa primaria plus est influens super causatum suum quam causa universalis secunda.” Cf. etiam Auctoritates Aristotelis (ed. cit., p. 231, n. 1).

J 160b

48

f 93vb

quaestio vicesima tertia

potest, immo, quin illam Pater secum agit, ut notum est catholico; igitur videtur quod iuxta humanam considerationem Pater sit potenti|or Filio, non ergo Filius omnipotens. Nono arguitur quod nec Pater nec Filius sit omnipotens, quia omnipotens omne possibile potest; modo nulla persona divina omne possibile potest; igitur. Patet maior ex quid nominis. Componitur enim ‘omnipotens’ ex ‘omni’ et ‘potens’, quasi ‘omne possibile potens’. Probatur minor, quia essentia divina est aliquod possibile, immo etiam Deus Pater est aliquod possibile, cum sit necesse esse, et ista et ille; modo hanc vel illum nihil potest producere vel facere, cum illa sint improducibilia. Secundo probatur minor, quia peccatum est aliquod possibile, cum multi peccent, et tamen illud nulla persona divina potest, cum repugnat maiestati posse peccare vel male agere etc. [Contra suppositum] Sed pro opposita parte suppositi, scilicet negativa, est beatus Ambrosius super 2 Ad Corinthios dicens sic: “Ubi vere est unitas, ibi nulla est diversitas”; modo in divinis est summa unitas; ergo nulla diversitas; ergo non diversitas secundum numerum. Et Boethius in libro De Trinitate dicit: “Hoc vere unum est in quo nullus numerus”; Deus est vere unum; ergo in eo nullus est numerus; ergo personae non differunt numero. Et Magister negat supposita divina esse individua divinae naturae et probat quod non differunt, capitulo 13 distinctionis 18. [Pro quaesito] Sed pro parte affirmativa quaesiti est Magister distinctione 20 capitulo 2 et consequenter, quod probat pluribus auctoritatibus sanctorum. In Symbolo

7 essentia] potentia f. 9 ista] istam Kf. ‖ ille] illum Kf. 16 vere] vera f. 19–20 Deus … numerus] om. (hom.) JK. 21 differunt] numero add. KWf. 22 13] fort. leg. 7. ‖ 18] fort. leg. 19 cum L (sup. lin.). 16 Id est Ambrosiaster (Ps.-Ambrosius), In 2 Cor 5,21 (PL 17,297D; CSEL 81/2,237); cf. Petrus Lombardus, loc. cit. dist. 19 cap. 4 n. 5 (ed. cit., p. 163); cf. etiam Bonaventura, loc. cit. dist. 19 pars 2 art. unicus q. 4 (ed. cit., p. 363a), ubi haec auctoritas Ambrosiastri eisdem fere verbis invenitur. 18 Boethius, De Trin. cap. 2 (PL 64,1250C; ed. Moreschini, p. 170); cf. Petrus Lombardus, loc. cit. dist. 8 cap. 8 n. 1 (ed. cit., p. 101). Marsilius hanc auctoritatem Boethii rationemque verbotenus fere deprompsisse videtur a Petro de Tarantasia (Innocentius V), loc. cit. dist. 19 q. 4 art. 1 (ed. cit., fol. 170b). 22 Cf. Petrus Lombardus, loc. cit. dist. 19 cap. 7 n. 1 (ed. cit., p. 165). 25 Cf. ibid. dist. 20 cap. 2–3 (ed. cit., pp. 172–174).

5

10

15

20

25

quaestio vicesima tertia

49

etiam Athanasii habetur quod “Filius est omnipotens”, immo quod est “unus omnipotens” cum Patre; ergo est aeque omnipotens sicut Pater. Tenet consequentia, quia idem est aeque omnipotens sicut ipsemet.

[Divisio quaestionis] 5

In hac quaestione erunt tres articuli. Primus de supposito, secundus de quaesito et tertius de diverso dubio, quod fieri potest circa hanc materiam.

[Articulus 1]

10

15

20

[Notabilia] Quantum ad primum articulum est primo notandum quod proprie differentia secundum numerum simul capta faciunt numerum proprie dictum. Secundo est notandum quod numerus est multitudo ex unitatibus aggregata, in qua plus est in tota multitudine quam in qualibet unitatum. Unde sic Magister dicit distinctione 19 capitulo 13 quod “aliqua differre numero est hoc non esse illud nec aliquid quod illud est”. Quia, si esset hoc quod illud est, tunc non plus esset in ambobus quam in altero illorum seorsum. Et ideo non essent numerus nec diversa numero. [Conclusio responsalis] Ex hoc sequitur conclusio responsalis, quod Filius non differt a Patre proprie numero. Probatur sic: Quia Pater et Filius non sunt numerus, ergo nec differunt numero. Consequentia nota est ex primo notabili et antecedens | 2 sicut] om. JW. 6 circa] contra W. 9 quantum … articulum] om. W. 10 numerum1] materiam W. 13 13] fort. leg. 10. 14 aliquid] aliud KW. 19 non sunt] sunt non proprie f. 1 Symbolum “Quicumque” Ps.-Athanasianum (Enchiridion symbolorum, ed. Denzinger-Hünermann, n. 75, p. 46). Nonnulli distinctionem 20 libri 1 exponentes primam sententiam huius auctoritatis Symboli “Quicumque” Ps.-Athanasiani eisdem verbis proferunt, e.g. Thomas de Aquino, In 1 Sent. dist. 20 q. 1 art. 1 (ed. Mandonnet, p. 504) et Petrus de Tarantasia (Innocentius V), loc. cit. dist. 20 q. unica art. 1 (ed. cit., fol. 174b) et Aegidius Romanus, In 1 Sent. dist. 20 princ. 1 q. 1 (Venetiis 1521, fol. 114rE). 9–10 Cf. Petrus Hispanus, loc. cit. II,4 (ed. cit., p. 18): “Differentia numero sunt quecumque faciunt numerum […].” 11–12 Nomen numeri similiter explicatur apud Bonaventuram, loc. cit. dist. 19 pars 2 art. unicus q. 4 (ed. cit., p. 363b); cf. supra, p. 45, ad lin. 2–3. 13 Petrus Lombardus, loc. cit. dist. 19 cap. 10 n. 2 (ed. cit., p. 169). 20 Cf. supra, p. 49,9–10.

f 94ra

50

J 161a

quaestio vicesima tertia

patet, quia non est plus in Patre et Filio quam in solo Patre; ergo non sunt numerus. Consequentia tenet per secundum notabile, quia numerus debet esse unitatum multitudo, quae plus faciunt in toto quam in altero seorsum. Et antecedens iterum patet, quia eadem essentia quae est Pater, est etiam Filius. | Confirmatur sic: Pater et Filius non sunt duae unitates, ergo non sunt numerus, ergo nec differunt numero. Consequentiae notae sunt et antecedens patet, quia sunt una unitas, scilicet una essentia simplicissima. [Obiectio et responsio auctoris] Si dicatur: Sunt duae unitates personales, quia sunt duae personae, ergo sunt duae unitates, respondetur quod hoc argumentum est a secundum quid ad simpliciter. Nam esse duas unitates personales non est esse duas unitates simpliciter, sed cum addito hoc quod est persona, et ergo est esse duas personas, quae tamen sunt simpliciter una essentia et una unitas. Secundo sic: Ad diversitatem numeralem requiritur diversitas essentiarum; sed haec non est in personis divinis, ut dictum est distinctione 5; igitur. Patet maior, quia quae eadem essentia sunt omnino indivisibilis, non faciunt numerum nec possunt dici ab invicem differre numero, cum unus sit hoc quod alter. Minor nota est. [Corollarium] Corollarium: Non omnis distinctio est generis, speciei vel numeri simpliciter. Patet, quia distinctio est inter personas divinas, et tamen non differunt genere nec specie nec numero simpliciter, ut dicit conclusio. [Secunda conclusio] Secunda conclusio: Catholice videtur posse concedi quod Pater est alia persona in numero quam Filius. Patet, quia sicut catholice conceditur quod Pater et Filius sunt duae personae, ita etiam quod Pater est alia persona numero quam Filius. Nam, cum additur ‘persona’, alietas numeralis refertur

1 non2] proprie add. f. 10 quod … est] negando consequentiam quia arguitur f. 11 duas1] duae JW. ‖ personales] om. J. 12 quod … persona] personali f. ‖ et ergo] contingit ergo seu f. 22 specie nec] om. (hom.) codd. ‖ simpliciter] om. f. 2 Cf. supra, p. 49,11–16. 10–11 De fallacia ‘secundum quid et simpliciter’ vide Aristot., De sophist. elenchis 5 (166b37–167a20) et ibid. 25 (180a23–31) et Petrum Hispanum, loc. cit. VII,120–130 (ed. cit., pp. 157–161). 15 Cf. Petrus Lombardus, loc. cit. dist. 5 cap. 2 n. 4 (ed. cit., p. 88); cf. August., De Trin. 7,6,11 (PL 42,945; CCSL 50,264–265); cf. etiam Marsilius de Inghen, In 1 Sent. q. 9 art. 2 (ed. Santos Noya, pp. 29 et 30). 22 Cf. supra, p. 49,18–19.

5

10

15

20

25

quaestio vicesima tertia

5

10

15

20

51

ad solam proprietatem constituentem personam. Et quia illa proprietas est alia in Patre et alia in Filio, igitur Pater conceditur alia persona esse numero quam Filius. Simpliciter tamen et sine addito non dicitur ‘alius numero’, quia in hoc importaretur non solum distinctio proprietatis, sed etiam diversitas essentialis. [Dubia] Iuxta quod dubitatur: Utrum Deus est ternarius sicut est Trinitas? Si dicitur quod sic: Ergo est numerus, quod est contra dicta. Si dicitur quod non: Et quomodo est Trinitas et sine ternario? Item, est tres personae, ergo est ternarius personarum, ergo est ternarius. Secundo sic: An possit Deus dici ‘triplex’. Quod sic, quia dicitur ‘trinus’. Et Isidorus dicit quod ‘essentia est simplex et singularis, Trinitas multiplex et numeralis’. Item tertio dubitatur, cum Deus ‘trinus’ dicitur, pro quo supponit ibi ‘Deus’? Si pro essentia, tunc ipsa est trina. Si pro persona, tunc aliqua personarum esset trina. Modo consequens totum falsum est. Item quarto: Numquid Filius est unus numero cum Patre vel unum nu-| mero cum eodem? [Ad dubia] Ad primum, quod proprie Deus non est ternarius sine addito, eo quod non est numerus, ut dictum est. Potest tamen dici ‘tres personae’ et ‘ternarius personarum’, quia hoc est esse ternarium secundum quid, non simpliciter. Ad primum motivum in contrarium dicitur quod ‘Trinitas’ dicitur, eo quod hoc nomen importat unitatem vel non repugnat unitati, quia unitas est Trinitas. 2 esse] in add. J; om. Kf; in W. 4 distinctio] personarum add. W; personalis add. f. 7 sicut est] cum sit f. ‖ dicitur] dices f. 8 dicitur] dixeris f. 9 et] om. KWf. 10 personarum … ternarius] om. (hom.) f. 13 numeralis] materialis f. 16 modo … totum] quorum utrumque f. 17 numquid] nonne f. 22 hoc] om. J. ‖ quid] et add. KW; et cum addito et add. f. ‖ simpliciter] id est sine addito add. f. 23 Trinitas … quod] om. (hom.) f. 24 unitati] unitatem J. 7–16 Marsilius haec dubia partim verbotenus, partim ad sensum deprompsisse videtur a Petro de Tarantasia (Innocentius V), loc. cit. dist. 19 q. 4 art. 1 (ed. cit., fol. 170b–171a). 12 Cf. Isidorus, loc. cit. 7,4,1 (PL 82,271A; ed. cit., lin. 23–27) et ibid. 7,4,2 (PL 82,271A; ed. cit., lin. 27–3) et ibid. 7,4,8 (PL 82,271C; ed. cit., lin. 20–24); cf. Petrus Lombardus, loc. cit. dist. 24 cap. unicum n. 11 (ed. cit., p. 189); cf. etiam Petrus de Tarantasia (Innocentius V), loc. cit. dist. 19 q. 4 art. 1 (ed. cit., fol. 170b), ubi haec auctoritas Isidori eisdem fere verbis invenitur. 20 Cf. supra, p. 51,7–10. 21 Cf. supra, p. 49,19.

f 94rb

52

J 161b

quaestio vicesima tertia

Sed esse ternarium est esse tres unitates, quae in Deo non conceduntur. Ad secundum dicitur quod argumentum non valet, quia est a secundum quid ad simpliciter, ut dictum est. Ad secundum respondet Magister in littera quod ‘›esse triplicem‹ multitudinem importat essentialem’, quia plicae nequeunt esse eiusdem cum se ipso. Ad motiva | in contrarium dicitur quod ‘esse trinum’ non importat esse triplicem, sed proprietatum seu suppositorum pluralitatem, quae compatitur essentiae unitatem; esse triplicem ponit multitudinem in essentia. Ad Isidorum dicitur quod locutio est impropria, sed vult quod essentia est multiplex et Trinitas multae personae seu tres personae. Ad tertium, quod, cum Deus dicitur esse trinus, ly ‘Deus’ supponit pro essentia et ly ‘trinus’ pro tribus personis, et tantum valet, ac si diceretur: ‘Essentia est tres personae’. Ad quartum dicitur quod sicut negatur esse Filius alius numero a Patre, ita etiam negatur esse unus numero cum Patre, ne credatur eadem esse persona. Unde Filius nec est alius numero a Patre propter essentiae unitatem, quae excludit numerum, nec est unus numero cum Patre propter personarum pluralitatem. Unde, licet in creaturis sequatur: ‘Petrus est, et non est unus vel idem Ioanni, ergo differt numero a Ioanne’, vel etiam e contra: ‘Petrus et Ioannes sunt, et non differunt numero, ergo Petrus est unus numero cum Ioanne’, tamen in divinis huiusmodi consequentiae non conceduntur, quia unitas est in essentia, et Trinitas in personis. Unde exprimere possumus: Filius est unus in essentia, et alius in persona cum Patre. Sed ad illud quod additur: An Filius potest dici unum numero cum Patre? Videtur mihi primo quod non est unum numero cum Patre eo modo quo creatura vocatur ‘unum numero’, quia quando creatura est unum numero, nullo modo illud unum est commune pluribus suppositis. Modo unum in numero in essentia divina est commune pluribus suppositis. Secundo videtur mihi cum correctione melius dicentium quod catholice dicitur quod tres perso-

4 secundum] quartum W. 5 essentialem] essentialiter W. 6 contrarium] quia add. J. 6–7 importat … triplicem] ponit triplicitatem f. 9–10 multiplex … personae1] Trinitas et multae f. 18 Petrus est] om. JK. ‖ et] om. K. 19 Ioanni] qui est add. f. 25 est … Patre] saltem f. 3 Cf. supra, p. 50,10–11. 4 Cf. supra, p. 51,11–13. ‖ Cf. Petrus Lombardus, loc. cit. dist. 19 cap. 12 n. 1 (ed. cit., p. 171). 9–10 Similiter respondet Petrus de Tarantasia (Innocentius V), loc. cit. dist. 19 q. 4 art. 1 (ed. cit., fol. 171b). 11 Cf. supra, p. 51,14–16. 11–13 Similiter respondet Petrus de Tarantasia (Innocentius V), loc. cit. dist. 19 q. 4 art. 1 (ed. cit., fol. 171b). 14 Cf. supra, p. 51,17–18.

5

10

15

20

25

quaestio vicesima tertia

5

53

nae sunt unum numero, quia sunt una res absoluta in numero. Sic etiam videtur mihi quod catholice conceditur quod Pater et Filius sunt unum ens numero, quia sunt essentia. Et in eodem sensu videtur mihi quod haec potest catholice concedi: Pater | est unum numero cum Filio, id est una essentia numero cum Filio, licet hoc sit alio modo, quam creaturis inexistit unitas numeralis. Hoc de primo articulo.

f 94va

[Articulus 2]

10

15

20

25

[Divisio articuli] In secundo articulo videndum est an Filius sit omnipotens sicut Pater. Et circa hoc intendo primo videre in quo consistat ratio omnipotentiae. Secundo, an sub omnipotentia comprehendatur potentia generandi. Tertio, an Filius vel Spiritus Sanctus sit minus potens quam Pater, eo quod non possunt ad intra producere creatorem. Et quarto iuxta hoc de quaesito. [Prima pars articuli] [Dicta auctoris] Quoad primum suppono quod una est omnipotentia trium personarum, ita ut “non sunt tres omnipotentes, sed unus omnipotens”, ut dicitur in Symbolo. Item nequeunt esse tres omnipotentiae, sed solum una. Secundo noto quod Pater non dicitur ‘omnipotens’ quia potest facere omne quod non includit contradictionem, quia sic posset essentiam divinam facere, quia ipsa, cum sit simplex, nullam includit contradictionem. Tertio dico quod vere Deus potest facere omne includens contradictionem de vi sermonis. Patet, quia secundum veritatem contradictio non est nisi in propositionibus et terminis. Et manifestum est quod omnes terminos contradictorios vel propositiones contradictorias potest Deus facere. Unde ex hoc in forma arguitur sic: Omnes propositiones et omnes terminos Deus potest facere; sed omne includens contradictionem est propositiones vel | termini; ergo etc. Patet maior inductive et patet minor, quia non potest esse in aliis contradictio, cum contradictio in talibus solum sit. Non enim credo

1 unum] idem f. 6 articulo] om. W. contradictiones K.

3–4 potest … concedi] catholice concedenda f. 5 unitas] unio f. 9 in … articulo] om. W. 18 item] ita KWf. 25 contradictorios]

17 Cf. supra, p. 49, ad lin. 1.

J 162a

54

quaestio vicesima tertia

esse significabilia complexa distincta a rebus incomplexis et inter ea esse oppositionem contradictoriam, ut circa distinctionem 2 fuit dictum. Quarto dico quod non ideo dicitur Pater ‘omnipotens’ quia potest facere omne illud ad quod esse vel positum in esse non sequunt contradictoria sibi invicem contradicentia in bona consequentia, quia iterum posset facere se ipsum vel essentiam suam, quia ad eam esse non sequuntur huiusmodi contradictoria. [Corollarium] Corollarie sequitur quod in hac dictione ‘omnipotens’ non distribuitur ille terminus ‘ens’ inclusus simpliciter pro omnibus, quia, si sic Deus diceretur ‘omnipotens’, Deus posset super suam essentiam, ut dicit dictum praecedens.

f 94vb

[Continuatio dictorum auctoris] Quinto dico quod ideo Pater dicitur ‘omnipotens’ quia omne illud potest facere ad quod positum fieri non sequuntur in bona consequentia contradictoria sibi invicem. Hoc videtur esse de mente beati Augustini in libro De fide ad Petrum capitulo 3 dicentis: “In eo Dei omnipotentia intelligitur, quod omnem creaturam visibilem atque invisibilem de | nihilo fecit”. Et dicit “creaturam”, quae potest vel potuit fieri, quia quod fieri nequit, sicut essentia divina, Deus non potest facere; et ergo ad illud non extendit se eius omnipotentia. Pone etiam in esse essentia divina, sic sequitur quod ipsa est Deus et quod ipsa non est Deus. Secundo dicit “de nihilo fecit”, quia quod creare potest, immo quod creavit, hoc est infinitae potentiae; et ex consequenti non solum facta, sed omnem humanam cogitationem excedentia, immo et angelicam, facere potest. Patet, quia ‘fecit unionem divinae naturae cum humana’, Ioannis 1.

1 complexa] complexe f. 14 illud] quod add. J. 20–21 Deus … sic] om. K. 21 esse] dicendo add. f. ‖ sic] fit f. 22 quod1] om. J. ‖ dicit] Augustinus add. f. 2 Locum ibi non invenimus; in quaestione autem secunda Marsilius contra opinionem Gregorii de Arimino arguens hanc sententiam exprimit; cf. Marsilius de Inghen, In 1 Sent. q. 2 art. 3 (ed. cit., pp. 81–85). 12 Cf. supra, p. 54,3–7. 17 Fulgentius Ruspensis (Ps.-August.), De fide ad Petrum cap. 3 n. 25 (PL 40,761; PL 65,683C; CCSL 91A,727). 26 Cf. Io 1,14; cf. etiam Petrus Lombardus, loc. cit. dist. 16 cap. 1 n. 5 (ed. cit., p. 139).

5

10

15

20

25

quaestio vicesima tertia

5

10

15

20

25

30

55

[Corollaria] Corollarie sequi videtur quod de vi sermonis omnipotentia non attenditur penes producibilia ad intra. Patet, quia ista producta non sunt creaturae. Secundo, quia illa producta non sunt facta. Et tertio, quia producere Filium vel Spiritum Sanctum non est proprie aliquid producere, sed aliquem vel aliquos producere, cum personae productae ad intra non sunt aliqua entitas absoluta producta. Secundo sequi videtur descriptio omnipotentiae: ‘Omnipotentia est potentia quae omne illud ad quod positum fieri non sunt nata sequi in bona consequentia contradictoria sibi invicem, potest facere’. [Instantia] Sed instabis, quia, si descriptio esset bona, Deus omnem effectum producibilem possit facere; sed hoc non videtur verum; igitur. Probatur minor primo, quia Deus non potest peccare vel deficere. Secundo, quia non potest currere vel comedere seu proficere et cetera huiusmodi. Tertio, quia ad essentiam divinam positam fieri non sequuntur contradictoria etc., et tamen Deus eam non facere potest; igitur. Probatur antecedens, quia contradictoria eius est falsa, scilicet haec: ‘Ad essentiam divinam positam fieri sequuntur contradictoria’, quia est affirmativa cuius subiectum pro nullo supponit, quia nihil est nec potest esse essentiam divinam positam fieri. [Ad instantiam] Ad talia et consimilia patet quod, si sint entia de quibus arguitur, Deus ea potest facere, ex quo nullum eorum est Deus. Si vero non sunt entia, tunc per huiusmodi non probatur minor. Ergo ad formam dicitur negando minorem. Et ad probationem primam, cum dicitur quod Deus non potest peccare vel deficere, patet quod deficere vel peccare non est aliquid facere, sed potius faciendo deficere. Et ergo non est ad propositum, quia sub distributione | absoluta est subsumptio non de quid, sed de quale. Sed adhuc magis ad mentem arguentis, quod peccare pro deformitate non est aliqua entitas quae fieri potest, cum nihil habeat in se bonitatis. Si autem sumeretur concretive, pro actu quo quis eliciendo eum peccat, quod ille actus est quoddam bonum

5 producere] om. f. 22 arguitur] quod add. f. 26 non] proprie add. f. ‖ potius] in add. K. 28 quale] quali f. 29 arguentis] patet add. KW; argumentorum patet f. 31 eliciendo] eligendo f. 25 Cf. supra, p. 55,13–14.

J 162b

56

f 95ra

quaestio vicesima tertia

et quoddam ens et quod Deus potest eum facere, immo solus posset facere talem entitatem, et tunc nullus ea peccaret. Potest etiam, immo facit illum actum, ut causa prima concurrens ad substantiam actus. | Ad secundam, quod Deus, quamvis non possit proficere, currere vel comedere, potest tamen istas res facere quae sunt currere, quae sunt proficere, quae sunt comedere etc. Si enim currere sit animal currens, hoc Deus potest facere. Si sit motus quo animal currit, adhuc Deus potest eum facere. Et si sit aggregatum ex pluribus, adhuc Deus potest illud. Unde valde puerile est argumentum: ‘Omne factibile Deus potest facere, ergo Deus potest proficere’. Sed deberet dici: ‘Proficere est quoddam factibile, ergo et nihil inconvenientis sequitur’. Aliter est fallacia figurae dictionis. Sed ad tertium, quod est temptativum, dicitur quod haec negativa: ‘Ad Deum positum fieri non sequitur inconveniens’, tenendo subiectum personaliter ipsa est vera, quia nihil est nec esse potest Deus positus fieri. Sed materialiter ista est falsa: ‘Ad hanc propositionem positam ›Deus sit vel essentia divina sit‹ sequuntur contradictoria in bona consequentia’, scilicet ‘Deum esse’ et ‘non esse Deum’. Et ita intelligenda est descriptio omnipotentiae, scilicet quod posito per obligationem alicui respondenti sustinere hoc fieri, quod non haberet in bona consequentia ex hoc concedere contradictoria. Hoc de prima parte huius articuli. [Secunda pars articuli] [Dicta auctoris] Pro secunda parte secundi articuli recolendum est illud quod dictum est circa distinctionem 7, quod potentia generandi est ipsa essentia quae in Patre est potentia ad generandum, quia eius fecunditate Pater generat. Et in Filio est potentia qua ipse generatur. Et in Spiritu Sancto simili ratione est potentia qua ipse spiratur vel per modum amoris procedit.

2 ea] entitate add. f. 6 currere] om. K. ‖ currere sit] om. J. ‖ sit] sic K. 14 Deus positus] Deum positum f. 15 falsa] quia valet tantum add. f. ‖ ad] et J. ‖ sit] fit f. 16 sit] fit f. 19 ex] om. J. ‖ concedere] concludere Wf. 23 secundi articuli] om. KW. 26 ipse] ipsa JW. 4 Cf. supra, p. 55,14–15. 11 De fallaciis figurae dictionis vide Aristot., De sophist. elenchis 4 (166b10–21) et ibid. 22 (178a4–179a10) et Petrum Hispanum, loc. cit. VII,83–100 (ed. cit., pp. 131–145). 12 Cf. supra, p. 55,15–20. 18 Id est descriptio omnipotentiae quam Marsilius supra, p. 55,8–10 commemoravit. 24 Cf. Marsilius de Inghen, In 1 Sent. q. 11 art. 4 (ed. cit., p. 74).

5

10

15

20

25

quaestio vicesima tertia

5

10

15

20

57

[Corollaria] Ex quo sequitur quod omnipotentia est potentia generandi prout uterque terminus tenetur essentialiter. Patet, quia essentia divina est sua omnipotentia. Ita essentia eadem est potentia generandi. Ex hoc sequitur quod omnipotentia est potentia generandi active in Patre. Patet, quia hoc est essentia. Item est potentia ad generari in Filio et ad spirari passive in Spiritu Sancto. Patet ex eodem. [Continuatio dictorum auctoris] Secundo puto quod Filius nullo modo potest generare ad intra. Hoc dictum est ante distinctione 7 et Magister declarat ibidem, quia ‘esset processus in infinitum in filiis Dei et nepotibus subordinatis’. [Dubium] Tunc venit dubitatio: Utrum de ratione omnipotentiae est potentia generandi sic quod non esset omnipotentia, nisi ad intra posset fieri per eam generatio? Et de hoc doctores sunt diversarum opinionum. [Opinio Aegidii et Thomae de Argentina] Aegidius enim et Thomas de Argentina dicunt quod sub omnipotentia comprehenditur potentia generandi; quod probant, quia potentia generandi est nobilissima potentia et perfectissima, et talis non ex|cluditur ab omnipotentia. Patet minor de se et maior probatur, quia per potentiam generandi producitur nobilissimum suppositum; ergo oportet quod sit nobilissima

4 generandi] secundo add. f. 11 subordinatis] om. f.

6 quia] ex add. K. ‖ hoc] haec f.

9 puto] praemitto KWf.

10 Cf. ibid. ‖ Cf. Petrus Lombardus, loc. cit. dist. 7 cap. 1 n. 2 (ed. cit., p. 92); cf. etiam August., Contra Maximinum 2,12,3 (PL 42,768–769). 17 Cf. Aegidius Romanus, loc. cit. dist. 20 princ. 1 q. 2 (ed. cit., fol. 114vN); cf. etiam Thomas de Argentina, In 1 Sent. dist. 20 q. 1 art. 1 (Venetiis 1564, fol. 77va), ubi opinio ‘domini Aegidii’ tractatur et defenditur. Marsilius opinionem utriusque doctoris tractans expositionem Thomae de Argentina ad sensum imitatur. 18 Cf. Thomas de Argentina, loc. cit. dist. 20 q. 1 art. 1 (ed. cit., fol. 77va). Hanc probationem apud Aegidium non invenimus.

J 163a f 95rb

58

quaestio vicesima tertia

potentia. Ad hoc est auctoritas beati Augustini De fide ad Petrum dicentis quod ‘Pater in divinis non esset omnipotens, si non potest producere Filium sibi aequalem creatorem’. Ex hoc arguunt sic: Illud est sub omnipotentia ad cuius ablationem aufertur omnipotentia; modo per auctoritatem ablata potentia generandi ablata esset omnipotentia; igitur etc. [Opinio quorundam doctorum aliorum contraria] Alii doctores sunt de opinione contraria; qui dicunt quod omnipotentia est potentia activa. Patet, quia est Deus, in quo non est potentia passiva. Secundo, quod obiectum potentiae activae est ens possibile, quod non est necessarium, scilicet quod potest esse et potest non esse. Quia aliter, si possibile in communi esset obiectum potentiae activae, tunc essentia divina vel persona Patris esset obiectum potentiae activae, quia huiusmodi sunt possibilia, quia possunt esse. Ex hoc inferunt propositum suum, quod potentia generandi non includitur sub omnipotentia, eo quod est respectu simpliciter necessarii, scilicet Filii in divinis. Modo, ut dicit secundum praemissorum,

2 potest] posset Kf. 3 aequalem] et add. f. 8 activa] quod add. KWf. ‖ est Deus] dicitur W. ‖ Deus] in Deo f. 10 et] quod add. W. 15 praemissorum] potentia activa add. K. 1 Locum ibi non invenimus. Cf. Thomas de Argentina, loc. cit. dist. 20 q. 1 art. 1 (ed. cit., fol. 78vb), ubi haec auctoritas Augustini eisdem fere verbis invenitur et libro De fide ad Petrum ascribitur. Cf. Thomas de Aquino, In 1 Sent. dist. 20 q. 1 art. 1 (ed. cit., p. 504): “Secundum hoc ratio Augustini in Littera posita nihil valeret. Arguit enim, quod si Pater non potuit generare Filium aequalem sibi, non fuit omnipotens.” Cf. Petrus Lombardus, loc. cit. dist. 20 cap. 3 n. 4 (ed. cit., p. 173): “Item, alio modo probat [sc. Augustinus] Filium aequalem Patri contra Maximinum, ita dicens: ‘Tu dicis quod Pater genuit Filium minorem se ipso, in quo et Patri derogas, qui, si Filium unicum minorem genuit, aut non potuit, aut non voluit gignere aequalem.’ ‘Si autem dicis quia non voluit, eum invidum esse dixisti; si autem non potuit, ubi est omnipotentia Dei Patris?’” Cf. August., Contra Maximinum 2,18,4 (PL 42,787): “Tu autem non propter formam servi dicis Filium Patri esse subiectum, sed quia eum tantum ac talem genuit, id est magnum Deum, quamvis Patre ipso minorem: ubi et Patri derogas, qui Filium sibi unicum, aut non potuit, aut noluit gignere aequalem […].” Cf. etiam ibid. 2,7 (PL 42,762): “Quid magnum est quia non subtraxit quod dedit, si quod dare potuit, non dando subtraxit? Ubi est, quod eum invidum non esse dixisti? An forte dare non potuit? Ubi est omnipotentia Dei Patris?” 3 Cf. Thomas de Argentina, loc. cit. dist. 20 q. 1 art. 1 (ed. cit., fol. 78vb). Hoc argumentum apud Aegidium non invenimus. 7 Est opinio ‘quorundam aliorum’ citata et reprehensa a Thoma de Argentina, ibid., fol. 78va, unde Marsilius hanc opinionem partim verbotenus, partim ad sensum deprompsisse videtur. Scotus ibid. in margine ab editoribus nominatur; cf. Ioannes Duns Scotus, Lectura I dist. 20 q. unica n. 21–22 (ed. Vaticana 1966, pp. 288–289) et id., Ordinatio I dist. 20 q. unica n. 24 (ed. Vaticana 1959, pp. 313–314). 15 Cf. supra, p. 58,9–10.

5

10

15

quaestio vicesima tertia

5

10

15

20

25

59

est respectu possibilium non esse. Alii hoc idem probant, quia omnipotentia est potentia ad agere. Modo generare in divinis seu potentia generandi est idem quod esse Patrem, et sic non videtur esse potentia ad agere proprie, sed ad esse; et ex consequenti non comprehenditur sub omnipotentia. Isti consequenter dicerent faciliter ad rationes magistri Thomae. Unde dicerent quod seclusa essentia in divinis potentia generandi vel notio qua Pater generat, nullam perfectionem diceret; sed nec persona quantum ad suum esse notionale purum seclusa essentia. De hoc alias fiet sermo. Sed quod suppositum productum per generationem in divinis est infinitum, hoc est ratione essentiae et non ratione notionis. Immo, si notio seorsum considerata aliquid perfectionis importaret, esset perfectio in una persona, quae non esset in alia, quod non bene sonat. Ad auctoritatem Augustini et consimiles Anselmi et aliorum dicerent uno modo quod voluit quod, si non potest generare Filium sibi aequalem, non esset omnipotens Pater, quia non est Pater sine Filio; et non potest in eadem natura producere Filium inaequalem nec in alia natura Filium naturalem; ergo necesse est, si debet esse Pater, quod generet in eadem natura Filium aequalem; ergo non esset omnipotens Pater, si non potest Filium aequalem generare. Vel fortassis voluit beatus Augustinus quod, si non potuit Filium aequalem producere, nihil potuit ad extra producere, et sic non esset omnipotens ad extra. Et | deducitur consequentia, quia nihil potuit producere ad extra nisi per Filium, scilicet per Verbum, per quod omnia facta sunt. Non enim potuit producere nisi cognitum, cum etiam in lumine naturali Deus dicitur agere intellectu et voluntate. Non autem cognoscit nisi dicendo Verbum; quamvis enim per essentiam cognoscit, hoc est dicendo Verbum, per quod simul verba creata dicit et creanda.

1 est] sc. potentia activa. 12 aliquid] aliud W. ‖ perfectionis] imperfectionis J. 13 in] om. JW. 15 potest] posset Kf. 18–19 necesse … ergo] om. (hom.) JK. 19 potest] posset Kf. 21 potuit1] potuerit Kf. 27 simul] omnia add. Kf; omnia in add. W. 1 Est opinio ‘quorundam aliorum’ citata et reprehensa a Thoma de Argentina, loc. cit. dist. 20 q. 1 art. 1 (ed. cit., fol. 78va–b). 6 Cf. supra, pp. 57,18–58,5. 9 Cf. infra, p. 67,20–28. 14 Cf. supra, p. 58,2–3. ‖ Cf. Anselmus, Epist. de incarn. Verbi cap. 15 (PL 158,282D–283A [cap. 9]; ed. Schmitt, p. 33) et e.g. Thomas de Aquino, In 1 Sent. dist. 20 q. 1 art. 1 (ed. cit., p. 506). 23–24 Cf. infra, p. 345,13: “[…] Ioannis 1: ‘Omnia per ipsum facta sunt’.” Cf. etiam Io 1,3: “Omnia per ipsum facta sunt […].”

f 95va

60

J 163b

quaestio vicesima tertia

[Opinio auctoris] Hae ambae opiniones sunt probabiles. Dicat quilibet eam quae sibi videtur. Et si quid mihi apparet quaeratur, qui minimus sum scholarium sacrae theologiae, primo videtur mihi, ut dictum est, quod omnipotentia | est potentia generandi. Secundo videtur mihi quod potentia generandi est in omnibus personis sicut omnipotentia, ut dictum fuit in distinctione 7. Tertio, quod potentia generandi est in persona in qua generare non potest, vel quae persona non potest per eam procedere in actum generationis vel generandi. Patet de Filio vel Spiritu Sancto, in quo est, per praecedens. Quarto, quia persona non dicitur ‘omnipotens’ quia potest generare. Patet, quia, ut dicetur, Filius et Spiritus Sanctus sunt omnipotentes essentia et quaelibet earum personarum est omnipotens, et tamen nulla earum potest generare. Ex quo quinto videtur quod ex posse generare non arguitur personam esse omnipotentem, quod sequitur ex praecedente, quamquam hoc bene ad omnipotentiam Patris pertinet, ut generet, quia hoc est de proprietate suae personalitatis. Sexto, quod ad omnipotentiam Filii vel Spiritus Sancti spectat non generare, quia suis proprietatibus personalibus hoc non congruit. Septimo, quod ex generare Filium non plus arguitur omnipotentia quam ex non generare. Patet, quia aequaliter omnipotens est Filius, qui non generat, sicut Pater, qui generat. Octavo, quod ad esse omnipotentem bene requiritur, ut in eo quod est omnipotens, sit potentia generandi. Patet, quia requiritur, ut sit in eo divina essentia, quae est potentia generandi. Et nono et finaliter mihi videtur quod in illo termino ‘omnipotentia’ non fit distributio pro potentia generandi ad intra, ut dixit secunda opinio, quia, ut dixi in quinto dicto primae partis huius articuli, omnipotentia ascribitur

3–4 scholarium … theologiae] Sacrae Scripturae professorum seu scholarium f. 4 theologiae] Scripturae KW. 6 videtur mihi] om. f. 7 sicut] non minus quam f. ‖ 7] 17 J. 9 persona] personarum f. ‖ generationis vel] om. KWf. 11 quia1] quod KWf. 27 et … finaliter] nono f. 28 fit] fiat KWf. 4 Cf. supra, p. 57,2–3. 7 Cf. Petrus Lombardus, loc. cit. dist. 7 cap. 2 n. 4 (ed. cit., p. 94); cf. etiam Marsilius de Inghen, In 1 Sent. q. 11 art. 2 (ed. cit., p. 69) et ibid. q. 11 art. 3 (ed. cit., p. 73). 10 Cf. supra, p. 60,6–7. 12 Cf. infra, p. 61,19–20. 16 Cf. supra, p. 60,11–14. 28 Cf. supra, pp. 58,7–59,27. 29 Cf. supra, p. 54,14–16.

5

10

15

20

25

quaestio vicesima tertia

5

10

15

20

25

61

Deo eo quod omnia illa potest facere quae fieri non infert contradictoria. Modo personae ad intra non possunt fieri. ‘Non enim sunt factae’, ut dicitur in Symbolo. Decimo et ultimo videtur mihi quod personae ascribitur omnipotentia respectu factibilium ad extra quodque pro illis fiat distributio in hoc termino ‘omnipotentia’. Hoc enim sonuit auctoritas beati Augustini allegata ad illud in prima parte, ut ‘omnipotens’, id est ‘omnia factibilia potens’. Hoc de secunda parte huius articuli. | [Tertia pars articuli] [Conclusio] Quantum ad tertiam partem huius articuli est conclusio quod Pater ex hoc non debet dici potentior Spiritu Sancto quod potest generare creatorem, et Filius vel Spiritus Sanctus non potest generare creatorem. Patet ex dictis in praecedenti parte articuli, quia omnipotentia est respectu factibilium, non respectu personarum ad intra. Secundo, quia omnem omnipotentiam quam habet Pater, habet Filius et Spiritus Sanctus; ergo Pater aliqua istarum personarum non est potentior. Consequentia nota est et antecedens patet, quia una est omnipotentia, quae communis est tribus, ut dictum est in prima parte. Item, omnis omnipotentia est ratione essentiae divinae benedictae, quae est aeque communis tribus. [Corollarium] Corollarium: Aliqui duo sunt aeque omnipotentes personae, et tamen una earum potest producere creatorem, immo producibile infinitum, et alia non. Patet ex conclusione, quia ita est de Patre et Spiritu Sancto. Pater enim generat Filium creatorem, et Spiritus Sanctus non, tamen aeque omnipotentes personae sunt inter se. Hoc de tertia parte huius articuli.

1 infert] inferunt f. 4 ascribitur] ascribatur f. 8 huius] secundi add. f. 12 creatorem] Filium add. f. 17 personarum] potentiarum J; in divinis add. f. 20 quae] ergo f. ‖ tribus] personis non minus quam essentia add. f. 22 corollarium] secundum add. J. 26 articuli] secundi add. f. 3 Cf. Symbolum “Quicumque” Ps.-Athanasianum (loc. cit., ed. cit., n. 75, p. 46); cf. etiam Petrus Lombardus, loc. cit. dist. 11 cap. 2 n. 2 (ed. cit., p. 117). 7 Cf. supra, p. 54,17–18. 14 Cf. supra, pp. 60,27–61,8. 19 Cf. supra, p. 53,16–17.

f 95vb

62

J 164a

f 96ra

quaestio vicesima tertia

[Quarta pars articuli] [Conclusio responsalis] Quoad quartam partem articuli est conclusio responsalis haec: Filius est omnipotens sicut Pater. Probatur sic: Quia non minus omne factibile potest Filius quam Pater, ergo Filius est aeque omnipotens sicut Pater. Consequentia tenet per ultimum dictum partis praecedentis, quia personae ascribitur omnipotentia | respectu factibilium ad extra. Et antecedens patet, quia opera Trinitatis ad extra sunt indivisa. Et patet per illud Ioannis 5: “Non potest Filius a se facere quicquam nisi quae viderit Patrem facientem. Quaecumque ille facit, haec et Filius similiter facit”. [Secunda et tertia conclusio] Secunda conclusio est haec: Quod, quamvis sub omnipotentia fiet distributio pro potentia ad intra, ut sit sensus ‘omnipotens, hoc est omnipotentia potens’, adhuc omnipotens esset Filius sicut Pater. Patet, quia omnipotentia qua Pater est potens, etiam Filius est potens; igitur. Consequentia nota est et antecedens patet, quia, si instantia esset de aliqua, haec esset de potentia generandi, et hac tamen Filius est potens, cum ipsa sit essentia divina et sit in Filio, ut dictum fuit in secundo dicto secundae partis huius articuli post opiniones recitatas. Tertia conclusio: Catholice concedendum est quod Pater omnipotentia sua in aliquod productum potest ad intra in quod non potest Filius vel Spiritus Sanctus. Patet de persona Filii, quam Pater sua omnipotentia producit, et non potest Filius producere se ipsum, nec etiam potest generare Filium sibi | similem, ut saepius dictum est.

3 partem] huius add. KW. ‖ articuli] eiusdem f. 5 omnipotens] potens W. 7 ad extra] om. KWf. 9 quae] quod f (sic etiam Vulgata). 10 Filius] illa add. codd. 12 fiet] fieret KW; fuerit f. 15 potens1] Filius W. 16 aliqua] maxime add. f. ‖ de2] om. J. 22 quam] qua J. 23 et] quam Filius producere non potest add. f. ‖ non] enim add. f. 6 Id est partis praecedentis secundae, quae supra, pp. 56,23–61,8 invenitur; cf. supra, p. 61,4–8. 7–8 Cf. Petrus de Tarantasia (Innocentius V), loc. cit. dist. 20 q. unica art. 1 (ed. cit., fol. 174b): “Secundum Augustinum indivisa sunt opera Trinitatis.” Cf. Aegidius Romanus, loc. cit. dist. 20 princ. 1 q. 3 (ed. cit., fol. 115vL): “[…] quia indivisa sunt opera Trinitatis, ut dicit Augustinus in multis locis.” Cf. etiam August., In Iohannis Evang. tract. 95 n. 1 (PL 35,1871; CCSL 36,565): “Saepe autem diximus inseparabilia opera esse Trinitatis […].” 8 Io 5,19; cf. Aegidius Romanus, loc. cit. dist. 20 princ. 1 q. 3 (ed. cit., fol. 115vL), ubi hic locus biblicus laudatur. 19 Cf. supra, p. 60,6–7. 24 Cf. e.g. infra, pp. 73,24–74,3.

5

10

15

20

quaestio vicesima tertia

5

10

15

20

25

30

63

[Corollarium] Corollarium: Non oportet quod omnis potentia productiva in omni supposito in quo est, possit per illud suppositum exire in quemlibet suum actum. Patet, quia, quamvis omnipotentia sit in Filio et sit potentia generandi, non tamen oportet quod persona Filii potest per eam in actum generandi, quia hoc sibi non congruit, sed soli Patri. Exemplum habemus in creaturis, quia similis caliditas est in aqua et in igne, tamen secundum communiorem opinionem et, ut credo, veriorem ignis per caliditatem calefacit et conservat eam in esse; aqua autem non calefacit per ipsam, cum calefactio sit sibi disconveniens, sed destruit eam cessante impedimento. Pone igitur quod eadem caliditas in numero esset in igne et in aqua, quod non est impossibile per potentiam Dei, ut aestimo, et sint ignis et aqua approximata eidem calefactibili ceteris dimissis suae naturae, certum est quod ignis aget calefaciendo calefactibile cum ista caliditate, et aqua non aget calefaciendo, ut dictum est, cum calefactio sibi disconveniat. Verumtamen non nego quod illa caliditas quae est in aqua, etiam de subiecto aquae calefaciat, sicut nunc aqua calida calefacit non coagente forma aquae. Etiam non minus potens est potentia visiva principalis – cum sit anima rationalis secundum philosophos in osse, pede et aliis membris – quam in oculo, et tamen in solo oculo exit in actum videndi. [Obiectio et responsio auctoris] Forte dices quod primum exemplum non valet, quia caliditas est aquae violenta; sed omnipotentia est naturalis Filio Dei. Item, quod secundum non valet, quia, licet potentia videndi sit in osse, tamen non habet ibi organum per quod nata est exercere visionem. Respondeo tibi quod forte similitudines nequeunt esse perfectae, tantum tamen concludit prima, quod suppositum in quo est potentia activa violente, non agit per illam. Et secunda, quod membrum in quo est potentia activa naturaliter alicuius effectus, non agit per istam potentiam activam illum effectum, si sibi non congruit, sicut os per animam intellectivam, quae

2 omnis potentia] omnipotentia W. 5 potest] posset K; possit f. 6 sibi] coni.; fieri codd. ( fort. ex sibi); ei f. 9 sibi] ei f. 11 esset] sit f. 15 sibi] ei f. ‖ verumtamen non] unde W. 27 concludit] convenit KWf. 28 secunda] secundo J. 30 sibi] ei f. 8 Cf. e.g. Thomas de Aquino, Summa contra gentiles lib. 3 cap. 7 (ed. Leonina 1926, p. 19a). 15 Cf. supra, p. 63,9. 19 Cf. e.g. Aristot., De anima 2,1 (412b17–25); cf. etiam Auctoritates Aristotelis (ed. cit., p. 177, n. 44). 27 Cf. supra, p. 63,6–17. 28 Cf. supra, p. 63,17–20.

64 J 164b

f 96rb

quaestio vicesima tertia

visiva | est, informatum in se non producit actum videndi, quia sibi non congruit iste actus. Quare ergo non consimiliter suppositum Filii vel etiam Spiritus Sancti omnipotentia et potentia generandi, quae est in eo sicut in Patre, non generabit, quamvis Pater per illam generet, quia generare supposito Filii non congruit, sicut nec ossi vel pedi videre? Hoc de quarta parte et de toto articulo secundo. |

5

[Articulus 3] [Primum dubium] Venio ad tertium articulum et est primum dubium tale: Numquid simpliciter concedendum est Patrem esse potentiorem Filio? Et ex dictis arguitur quod sic, quia potest in aliquem productum in quem non potest Filius et non e contra; ergo est potentior Filio. Consequentia videtur tenere, quia quod in omne illud potest in quod aliud et non e contra, est potentius illo, si non intensive, tamen ad minus extensive. Antecedens est tertia conclusio quartae partis articuli praecedentis. Secundo sic: Quia Pater est potentior Spiritu Sancto, ergo Filio. Consequentia tenet, quia aeque potens est Spiritus Sanctus sicut Filius. Et antecedens patet, quia Pater potest in aliquem productum, et Spiritus Sanctus non potest in eum nec in tantum. Ergo, cum Pater potest in omnia in quae Spiritus Sanctus, et in aliquem potest in quem Spiritus Sanctus non potest nec in alium tantum, videtur quod intensive sit potentior Pater Spiritu Sancto, iuxta communem animi conceptionem, quod illud intensive est potentius quod potest omnia quae aliud et cum hoc maius. Tertio sic: Si generare Filium, etiam notionaliter tentum, scilicet prout est constitutivum personae Patris, sit perfectionis simpliciter et potentiae simpliciter, tunc Pater est potentior Filio; sed generare Filium prout est constitutivum personae Patris, est potentiae et perfectionis simpliciter; ergo etc. Consequentia nota est et maior rationis probatur sic: Quia, si proprietas paterna notionalis sit simpliciter perfectionis et potentiae, illa distinguitur

1 visiva est] est potentia visiva K. ‖ sibi] ei f. 9 venio … articulum] om. W. ‖ primum] primo f. 13 quod] quo W. 18–23 quia … maius] pariformiter ut prius et ut patuit ante oppositum f. 24 tertio] arguitur add. KWf. ‖ sic] etiam add. sed del. J. 25–26 et … simpliciter] om. (hom.) JK. 26–27 tunc … simpliciter] om. (hom.) f. 29 potentiae] potentia codd. 15 Cf. supra, p. 62,20–22.

10

15

20

25

quaestio vicesima tertia

5

10

15

20

25

30

65

a Filio sicut Pater distinguitur a Filio. Nam sicut personae distinguuntur, ita suae proprietates. Tunc aliqua perfectio est in Patre et aliqua potentia quae non est in Filio. Et ex consequenti perfectior et potentior est Filio Pater. Modo minor probatur multipliciter. Primo, quia, nisi generare esset perfectionis simpliciter et potentiae, non inveniretur in divinis, quia omne quod in Deo reperitur, dicit perfectionem simpliciter. Secundo, quia aliter in creaturis ‘generare’ diceret maiorem perfectionem quam in Deo. Falsitas consequentis patet et patet consequentia, quia in creaturis generare est perfectionis et potentiae, ut patet per Philosophum 2 De anima, qui generare dicit ‘convenire viventibus perfectis’. Tertio, quia generare Filium prout est proprietas personalis, vel dicit aliquid positivum, et si sic, tunc est ens vel entitas, et per consequens perfectio et bonitas et potentia, et habetur propositum; vel est pura privatio, et quomodo pura privatio esset proprietas Patris? Quarto, quia proprietas personalis, sicut generare Patris, colitur latria; ergo est infinitae perfectionis. Patet consequentia, quia latria soli bono infinito debetur. Antecedens patet in praefatione Trinitatis. Cantat enim ecclesia: “Ut in personis proprietas et in essentia unitas et in maiestate adoretur aequalitas”. Quinto, quia generare Patris est immensum, igitur est perfectionis | simpliciter et potentiae. Consequentia nota est et antecedens patet, quia est producere Filium immensum. Modo non potest agens esse minus passo vel producere producto. Sexto, quia posse | communicare creaturae aliquod bonum finitum est perfectionis et potentiae, ergo posse communicare bonum infinitum est maioris perfectionis et maioris potentiae; modo Pater per generare communicat Filio bonum infinitum; ergo hoc est perfectionis simpliciter et potentiae. Septimo, quia, si Pater ad imaginationem generasset Filium in alia natura, qui non posset generare, omnes concederent Patrem esse potentiorem illo Filio producto; sed non minus debet hoc concedi de Patre producente Filium in eadem natura; igitur. Patet maior de se et probatur minor, quia Pater non est ex hoc minoris potentiae quod Filium in sua natura produxit, immo potius maioris, cum hoc sit proprium potentiae infinitae: posse in sua natura producere aequalem Filium. Et confirmatur, quia, quamvis natura sit communis omnibus personis, tamen ex

12 et3] ut JK; ac f. 14 latria] licite soli bono add. W; licite add. f. 15 perfectionis] om. JK. ‖ latria] cultus latriae f. ‖ soli] solo J. 20 agens] agere f. 26 alia] ista f. ‖ qui] quae Kf. 9 Cf. Aristot., De anima 2,4 (415a25–27) et Auctoritates Aristotelis (ed. cit., p. 179, n. 57). 17 Sunt verba praefationis Trinitatis; Corpus Praefationum n. 879 (CCSL 161C,271); cf. Petrus Lombardus, loc. cit. dist. 33 cap. 1 n. 1 (ed. cit., p. 240).

J 165a f 96va

66

quaestio vicesima tertia

quo Pater potest per eam generare et Filius non, videtur quod natura potius agatur modo Patris quam Filii, qui per eam generare non potest, quod nullo modo stare potest, nisi Pater sit potentior Filio. [Ad primum dubium] De isto dubio sunt doctores nostri diversi. Et ideo quicquid de eo dicam, dico humiliter nulli opinioni verae praeiudicando, sed magis, quantum possim, veritati catholicae innitendo, a qua si quolibet modo deviavero, revoco et ex ignorantia mea venit et paratus ero revocare ad cuiuscumque caritativam mihi factam insinuationem. [Suppositio] Pro solutione igitur dubii pro fundamento suppono quod in divinis nulla est distinctio nisi trium personarum in una essentia, vel magis proprie sive explicite: nisi trium personarum inter se, quae sunt una essentia simplicissima, quae est quaelibet istarum personarum. Istud fuit declaratum in quaestione de Trinitate personarum et una essentia, scilicet sexta et articulo eius primo. [Corollaria] Ex quo etiam fuit ibi probatum quod proprietas personae est persona, articulo secundo conclusione secunda. Ex hoc infero secundum quod generare activum Patris et Patris activa generatio et paternitas, quae sunt propria Patri, sunt Pater. Hoc est dicere: Generare Patris est Pater, paternitas Patris et generatio activa Patris est Pater. Et eodem modo dicatur quod generatio passiva est Filius, quod filiatio est Filius, generare passive est Filius. Ex quo ultra tertio sequitur quod quaerere utrum ‘generare’ notionaliter tentum dicat perfectionem simpliciter et potentiam quoad rem pro qua supponit, est quaerere utrum ‘Pater’ in divinis dicat perfectionem simpliciter. Nam, ut dictum est, generare in re est Pater, et generatio activa Pater.

7 qua] quo JW. 8 venit] tamquam factum f. 23 quod2] om. KWf. 24 generare] generari f. 16 Cf. Marsilius de Inghen, In 1 Sent. q. 6 art. 1 (ed. cit., pp. 230 et 231). 19 Cf. ibid. q. 6 art. 2 (ed. cit., p. 239). 28 Cf. supra, p. 66,20–21.

5

10

15

20

25

quaestio vicesima tertia

5

10

15

20

25

30

67

[Notabilia] Secundo noto quod res quae est Pater, nihil est quam essentia. Non enim est credendum quod persona Patris intrinsece sit ex | duobus, puta ex essentia et paternitate superaddita essentiae, quia tunc paternitas non esset Pater, sed esset aliquid | Patris, puta forma constitutiva Patris cum essentia vel aliquid tale. Et sic esset ibi vera compositio, quod non est dicendum. Sed quod nos dicimus paternitatem vel generare activum constituere personam Patris, intelligimus quoad nostrum considerare. Nos enim considerando distinctionem personalem taliter, qualiter dominus dederit lumine fidei, distinguimus per proprietates et notiones et dicimus eas constitutivas personarum, non in se hoc intelligendo, sed quia nos aliter distinctionem exprimere non valemus nisi loquendo, ac si paternitas constitueret Patris personam, quae tamen in se non constituit, sed est ipse Pater. Et si dicitur: Quomodo ergo intrinsece Pater est Pater?, dicitur quod se ipso, ut generante sua essentia, ut potentia generandi, et Filio genito, quem de sua essentia genuit tamquam termino producto. [Corollaria] Corollarie sequitur quod in re non plus potest separari paternitas ab essentia quam essentia de se ipsa. Patet, quia paternitas est essentia. Secundo sequitur, videtur, quod omnis perfectio quae in divinis est, est ex parte essentiae. Patet, quia ex quo personalitas seu proprietas personae non est nisi persona, quae est essentia: Non addit proprietas aliquam perfectionem super essentiam. Et confirmatur, quia, si esset ibi perfectio non ex parte essentiae, vel haec esset persona vel proprietas personae. Non persona, quia illa est essentia, ut dictum est. Et ergo perfectio quae est ex parte eius, est ex parte essentiae. Non est etiam ex parte proprietatis, per notabile praemissum, quia proprietas non est superaddita personae, sed est met persona. Tertio sequitur quod hoc idem quod est generare in Patre, est generari in Filio et est spirari in Spiritu Sancto. Patet, quia quodlibet horum est essentia divina in re. Et teneo illos terminos notionaliter, sicut superius in conclu-

2 essentia] divina add. KWf. 5 aliquid] aliud KW. 8 nostrum] intelligere seu add. f. 13 ipse] tempore f. 20 sequitur] ut add. f. 25 est2] nec secundum quia proprietas personae est persona ut dictum est add. f. 26 etiam] enim f. 27 quia] est add. J. 31 notionaliter] non universaliter f. 25 Cf. supra, p. 67,2. 27 Cf. supra, p. 67,2–16.

f 96vb J 165b

68

f 97ra

J 166a

quaestio vicesima tertia

sione quinta dictum est quod essentia est generari, scilicet substantive, quia est res generata. Ita est generare, quia est res generans. Non tamen est generans vel genita adiective. Ex hoc iterum secunda conclusio articuli praecedentis sequitur, quod omni potentia potens est Filius qua Pater, cum ibi in re non sit nisi una potentia, quae in Patre est generare et potentia qua generat, et in Filio est generari et potentia qua generatur, et in Spiritu Sancto est spirari et potentia qua ipse spiratur. Quarto sequitur quod ‘generare’ realiter in divinis dicit potentiam et perfectionem infinitam, et eodem modo ‘generari’ et ‘spirari’. Patet, quia quodlibet istorum importat essentiam, ut pa|tuit in secundo praemissorum, et ista est bonum infinitum. Quinto sequitur quod unum istorum, puta ‘generare’, non dicit essentialiter aliam perfectionem infinitam quam aliud, puta quam ly ‘generari’ vel ‘spirari’. Patet, quia quodlibet istorum dicit vel importat solam perfectionem essentialem, quia ibi nulla alia est. Persona enim non habet perfectionem nisi ex parte essentiae divinae, ut dictum est in secundo corollario. Sexto sequitur quod, si per imaginationem vel per impossibile essentia et eius perfectio | auferretur a persona, iam nulla perfectio maneret in persona. Patet per secundum, quia omnis perfectio quae est in persona, est ex parte essentiae et ipsa essentia. Septimo sequitur quod persona Patris vel etiam alia persona seclusa essentiali perfectione nullam perfectionem haberet. Patet per praecedens. Octavo et ultimo sequitur quod proprietates personales, ut generare, seclusa perfectione essentiali non dicunt aliquam perfectionem in divinis. Patet, quia proprietates personales sunt personae, ut suppositum fuit in primo praemissorum. Modo persona seclusa essentiali perfectione nullam haberet perfectionem, ut dicit corollarium praecedens. Nec est mirum, quia seclusa essentia secluditur omne quod habet. Igitur non est mirum, si nulla manet in ea perfectio.

2 generata] genita KWf. ‖ ita] eadem essentia add. f. 3 hoc] quo f. praecedentis] concludo quod etiam ex secundo articulo praecedente f. 7 spirari] similiter add. f. 20 et] est add. f. 29 manet] maneat KWf.

3–4 secunda … 5 qua] quae f.

1 Huiusmodi conclusionem neque in hac quaestione neque in quaestionibus praecedentibus invenimus. 4 Cf. supra, p. 62,3–10. 10 Cf. supra, p. 67,20–28. 16 Cf. supra, p. 67,25–26. 19 Cf. supra, p. 67,20–28. 22 Cf. supra, p. 68,17–20. 26 Cf. supra, p. 66,18–19. 27 Cf. supra, p. 68,21–22.

5

10

15

20

25

quaestio vicesima tertia

5

10

15

20

25

30

69

[Continuatio notabilium] Tertio est notandum quod, licet sic loquimur quoad discretionem rationis, quae potest componere et dividere, tamen in re aeque impossibile est personam secludere ab essentia sicut eam a se ipsa. Patet, quia realiter Pater est essentia, nec est aliquid ei superadditum, nec in se quomodolibet aliquam rem vel proprietatem secum habet quae non est essentia, nec aliquam diversitatem nisi solum illam differentiam formalem sexta quaestione in secundo articulo expressam, quod essentia est communis tribus et communicabilis, persona non. [Conclusio responsalis] His praemissis est conclusio responsalis ad dubium quod nullo modo Pater est potentior Filio vel Spiritu Sancto. Patet ex dictis, quia omnimode eadem est potentia qua Pater est potens et aliae personae, aeque conveniens aliis sicut Patri, scilicet potentia essentialis. Nec alia potentia est ibi quolibet modo, quae non sit essentia, quamvis haec contrahi potest ad personas in voce vel in mente dicendo ‘Pater, qui est potens generare’. Et sic in aliis. [Ad rationes in contrarium] [Ad primam rationem] Ad rationes arguentes in contrarium: Ad primam conceditur quod Pater potest in aliquem productum in quem non potest Filius etc. Et negatur consequentia: ‘Ergo est potentior Filio’. Et ad probationem dicitur quod non est ad propositum, quia dicis: ‘Quicquid in omne illud potest in quod aliud’ etc. – haec est vera. Modo Pater in nullum ens potest in quod non Filius, quia ‘posse in Filium est posse in aliquem, sed proprie non in aliquid, sed in ad aliquid’, ut dicit Magister distinctione 7. Unde in omne ens in quod Pater potest vel omne quid in quod Pater potest, potest etiam | Filius, quia proprie Pater non potest in aliquod ens absolutum nec in aliquod quid nisi in creatum, et in hoc potest secum Filius. In essentiam non potest, sicut nec Filius, cum non possit produci. Sed ad mentem arguentis dicitur quod Pater ex hoc quod potest in aliquem vel modo relativo producere Filium sibi

3 impossibile] possibile W. 5 aliquid] aliud KW. 8–9 et … non] om. f. 11 ad] quaesitum add. f. 24 aliquid] aliud K. 24–25 sed2 … aliquid] om. (hom.) J. 25 ad aliquid] aliquod K. ‖ aliquid] aliud W. 27 in1] nisi J. ‖ aliquod2] aliud K. ‖ quid] aliud f. 29 cum] ipsa essentia add. f. ‖ arguentis] argumentorum f. 8 Cf. Marsilius de Inghen, In 1 Sent. q. 6 art. 2 (ed. cit., p. 241). 19 Cf. supra, p. 64,10–15. 22 Cf. supra, p. 64,12–14. 25 Cf. Petrus Lombardus, loc. cit. dist. 7 cap. 1 n. 1 (ed. cit., p. 91).

f 97rb

70

J 166b

quaestio vicesima tertia

aequalem et non Filius nec Spiritus Sanctus non infert eum intensive vel extensive perfectiorem Filio vel Spiritu Sancto, cum omnis potentia Patris sit essentia, quae similiter est in Filio et Spiritu Sancto. Sed in illis nequit generare, quia hoc perfectioni divinae repugnaret, quia non debet in ea esse nec potest nisi unus Filius infinitus. Et ideo sicut non decet Patrem, nec [Pater] potest, generare alium Filium, ita nec decet Filium vel Spiritum Sanctum, quamvis | eandem habent potentiam, exire in actum generationis per istam, nec ideo impotentiores sunt, ut licet anima intellectiva hominis in pede non videat, tamen est aeque potens secundum se in pede sicut in oculo, quia non convenit ei in pede videre sicut convenit in oculo. Ita, licet persona Patris generet potentia generandi, quae est essentia, Filium, et Filius eam etiam habeat et sic sit aeque potens sicut Pater, tamen per eam non generat, quia non congruit hoc suae personalitati. Et sic ad intra non est maior latitudo potentiae nec ad extra, quare etc. [Ad secundam rationem] Ad secundam negatur quod Pater est potentior Spiritu Sancto. Et ad probationem respondetur sicut ad praecedentem, quod posse in aliquem productum in quem Spiritus Sanctus non potest nec in eius similem, non arguit maiorem potentiam Patris, cum sit una et eadem potentia, sicut animam videre in oculo, non videre in pede, non arguit eam maiorem in oculo quam in pede, cum sit una, sed solum arguit quod unum suppositum aliquem producit cum omnipotentia quem aliud suppositum habens eandem omnipotentiam et aeque omnipotens non producit cum eadem, quia sibi non convenit producere ad intra. Ad communem animi conceptionem dictum est quod vera, quia in omnia quae potest Pater, et Spiritus Sanctus, quia in omne quid, sed non in omne ad aliquid vel in omne suppositum. [Ad tertiam rationem] Ad tertiam negatur maior, quia omne quod est in divinis, dicit perfectionem simpliciter, eo quod omne huiusmodi vel supponit pro essentia, si sit essentiale vel substantivum, vel importat eam, si sit notionale, ut ‘generare’

1 infert] bene infertur f. ‖ intensive] intensum KW. 2 extensive] extensum KW. 6 alium] quam unum add. f. 11 generandi] Filium add. f. ‖ Filium] om. f. 20 maiorem] maioris perfectionis f. 22 quem] quam W. 23 sibi] ei f. 25 omnia] in add. f. ‖ Pater] potest et Filius add. f. ‖ et] om. KW. ‖ Spiritus Sanctus] Spiritu Sancto W. 26 aliquid] aliud W. 16 Cf. supra, p. 64,16–23. 17 Cf. supra, pp. 69,19–70,14. 25 Cf. supra, pp. 69,29–70,3. 28 Cf. supra, pp. 64,24–66,3.

5

10

15

20

25

30

quaestio vicesima tertia

5

10

15

20

25

30

71

in divinis vel ‘Pater generans’ – ‘Pater’ dicit essentiam generans in divinis – importat eam, eo quod ipsa est potentia generandi. Et ad probationem conceditur quod proprietas Patris, ut paternitas vel generare, distinguitur a Filio sicut Pater. Et conceditur quod perfectionem simpliciter dicit, quia essentiam importat. Sed haec to|ta perfectio et potentia est in Filio, licet in eo non generet, ut dictum est. Aliter dicunt alii et est idem sensus quod proprietates personales, si considerentur ut sunt in essentia et eam important, sic dicunt perfectionem simpliciter et potentiam infinitam, sicut ‘generare’, quod identice est essentia, immo nominaliter est essentia, perfectionem essentialem infinitam. Alio modo secludendo ab eis per intellectum perfectionem essentialem, quae est communis tribus: Et sic dicunt quod ‘generare’ et aliae proprietates personales nullam perfectionem vel potentiam dicunt, quia, si sic dicerent perfectionem vel potentiam, esset perfectio vel potentia in Patre quam non haberent aliae personae. Item esset Pater potentior Spiritu Sancto, quia plures haberet notiones quam Spiritus Sanctus. Et haec sunt satis dicta in decisione dubii. Unde omnimode eandem perfectionem dicunt ‘generare’ et ‘generari’, ut dictum fuit in tertio corollario secundi notabilis. Modo ad minorem respondent isti quod generare in divinis includendo essentiam quae est in Filio genito, est infinitae perfectionis et potentiae, quia persona producta est infinita. Sed secludendo perfectionem essentialem dicunt et bene quod generare vel generari | nullius sit perfectionis. Et ideo loquendo proprie conceditur quod generare abstractum ab essentia non invenitur in divinis, quia omne quod ibi invenitur, est essentia divina. Ad secundam probationem dicitur quod de vi sermonis ‘generare’ in creaturis non dicit maiorem perfectionem, quam in Deo dicit ‘generare’ abstractum ab essentia, quia hoc non est nec esse potest. Et si ad imaginationem per impossibile poneretur esse, nullam perfectionem diceret. Et sic ipso nulla perfectio esset maior vel minor, quia non est comparatio entis ad non-ens. Unde conceditur quod generare Patris exclusa perfectione essentiali nullius est perfectionis, quia nec est nec esse poterit, et sic non est

9 quod] quid J. ‖ essentia2] importat add. f. 14–15 potentior] Filio add. K. 15 quia] qui W. 16 decisione] destinatione KW. 16–17 perfectionem] et potentiam add. KWf. 20 producta] producti JK. 28 ipso] ipse J. 31 perfectionis] essentialis add. J. 6 Cf. supra, p. 70,10–13. ‖ Cf. e.g. Petrus Aureoli, In 1 Sent. dist. 19 pars 2 art. 3 (Romae, Typographia Vaticana, 1596, fol. 479raE-bF). 11 Cf. ibid., fol. 479raE-F. 16 Cf. supra, p. 69,11–16. 18 Cf. supra, pp. 67,29–68,7. ‖ Cf. Petrus Aureoli, loc. cit. dist. 19 pars 2 art. 3 (ed. cit., fol. 479rbB). 21 Cf. ibid., fol. 479rbD-F. 25 Cf. supra, p. 65,6–10.

f 97va

J 167a

72

f 97vb

quaestio vicesima tertia

maioris vel minoris perfectionis quam generare in creaturis. Sed generare in divinis simpliciter est perfectionis simpliciter et perfectionis infinitae, quia est essentia divina identice, id est res quae est essentia divina. Ad tertiam probationem dicitur quod ‘generare Filium’ supponit pro Patre et pro essentia, quia Pater est generans Filium vel est generare Filium, et importat Filium, et sic est aliquid positivum. Sed hoc includit essentiam divinam, sicut Pater est essentia. Si autem ceperes ‘generare Patris’ seclusa essentia, hoc non esset, et sic captum nullam potentiam nec perfectionem importaret. Ad quartam, quod personae et proprietates personales latria venerantur, quia quaelibet earum includit essentiam, cui latria debetur, quia ipsa est Deus, | illa paternitas Patris est Deus et generare Patris est Deus. Sed seclusa perfectione et potentia essentiali generare Patris nihil esset et ita sic non esset adorandum. Ad quintam recte per idem conceditur quod est immensum, quia includit essentiam, quae est immensa. Sed idem esse immensum est generari in Filio et eadem perfectio ac eadem essentia, ut dictum est. Ad sextam conceditur quod posse communicare essentiam infinitam est infinitae potentiae. Sed hoc est ratione essentiae infinitae, quae est potentia communicandi, ut dictum est. Sed abstractive ab essentia nullam perfectionem diceret. Ad septimam, quod ‘Patrem generare Filium naturalem suum in alia natura’ implicat contradictionem, eo quod hoc esset Deum fieri, quia Filius naturalis Patris, qui Deus est, est Deus sicut Pater, alias Filius adoptivus esset. Modo Deum esse et principium habere suae naturae est simpliciter impossibile, quia quicquid habet principium essendi temporis, hoc non est Deus. Tamen admisso isto per impossibile placet quod concluditur, scilicet quod Patrem generare Filium in eadem natura est infinitae perfectionis et potentiae, quia solum potest iste qui est infinitus. Sed hoc est, ut dictum est, ratione essentiae immensae, quam includit generare Patris, et ideo non est contra dicta. Ad confirmationem negatur consequentia, quia propositio sequens simpliciter est falsa et haeretica, scilicet quod natura plus agitur

1 sed] in add. J. 5 essentia] divina add. KWf. 6 aliquid] aliud W. 7 seclusa] exclusa K. 10 latria] latriae cultu f. 12 illa] ita f. 18 conceditur] concedetur K. 27 concluditur] concedatur f. 4 Cf. supra, p. 65,10–14. 10 Cf. supra, p. 65,14–18. 15 Cf. supra, p. 65,18–21. 17 Cf. supra, p. 67,29–30. 18 Cf. supra, p. 65,21–25. 20 Cf. supra, p. 68,8–11. 22 Cf. supra, pp. 65,25–66,3. 30 Cf. supra, p. 68,8–11.

5

10

15

20

25

30

quaestio vicesima tertia

5

10

15

20

25

30

73

modo Patris quam Filii; tum, quia est impropria locutio et inconsueta naturam divinam agi, cum passiva de ea non dicantur quae important fieri | vel aliquo modo imperfectionem; tum etiam, – quia ad mentem arguentis, quae esse videtur quod Pater habeat in ea maius dominium quam Filius vel quod magis propria Patri quam Filio – cum ipsa sit aequaliter Patris et singularum personarum. Sed quod Pater per eam potest generare solum, in Patre importat prioritatem originis, scilicet quod ipse ipsam naturam non habet ab alio, sed communicat eam aliis. Sed quia eam eis aequaliter communicat sicut eam habet, ideo quoad hoc quaelibet persona divina eandem infinitam perfectionem habet quam Pater; verum est quod Pater non ab alio, aliae personae a Patre et Spiritus Sanctus etiam a Filio. [Secundum dubium et responsio auctoris] Secundum dubium, quia dictum est Filium esse omnipotentem, et tamen generare non posse, quomodo ergo dicit beatus Augustinus quod, ‘si Pater non possit generare Filium aequalem, ipse non esset omnipotens’? Ad hoc posset, qui vellet, respondere sicut responsum fuit de hoc in articulo secundo. Sed aliter et brevius respondetur | quod, quia quicquid est congruum in divina natura ad intra, est in ea necessarium et non potest non esse. Similiter, quicquid in ea esset incongruum, est simpliciter impossibile, sive melius: non est in ea possibile. Ideo, nisi persona Patris posset generare Filium sibi aequalem, Pater non esset omnipotens, quia generare Filium sibi aequalem est in eo congruum seu convenit suae personalitati. Ideo suae omnipotentiae derogaret se hoc non posse. Hoc voluit beatus Augustinus. Secundo ex eodem: Si Filius potest generare personam sibi aequalem, Filius non esset omnipotens, quia necessitaretur ad aliquid sibi disconveniens, scilicet ad Filii sibi aequalis generationem. Nam omne quod ibi est possibile, est ibi necessarium. Illa sibi esset incongrua, quia superflua, ex eo quod immensa generatio sufficienter est adimpleta unius Filii immensi generatione. Sicut etiam Pater non esset omnipotens, si posset generare alium Filium immensum, quia non posset vitare superfluum. Conclusive igitur Pater omnipotens est, quia immensum Filium generare potest, quia hoc congruit suae maiestati. Filius autem omnipotens est, quia eandem omnipo-

3 arguentis] argumentorum f. 4 ea] eo codd. 16 vellet respondere] respondere vellet dicere f. 22 eo] ea f. 25 aliquid] aliud KW. ‖ sibi] ei f. 26 sibi] ei f. 27 illa] generatio add. f. ‖ sibi] ei f. 28 immensi] immensa f. 32 congruit] arguit W. 13 Cf. supra, p. 60,11–14. 14 Cf. supra, p. 58, ad lin. 1. 17 Cf. supra, p. 62,3–24.

J 167b

f 98ra

74

quaestio vicesima tertia

tentiam habet a Patre, sic tamen quod in ea seu per eam generare non potest, quia omne superfluum et suae repugnans personalitati per istam vitat et potest vitare. Et similiter dicatur de Spiritu Sancto, quia omnipotens est, quia eandem potentiam habet et pariter Patri et Filio omnia facit. Sed per eam nec generare potest nec spirare ad intra, quia illa disconvenirent suae personalitati. [Obiectio et responsio auctoris] Forte dicetur quod sic quodlibet ens naturale esset omnipotens, quia quodlibet potest suae naturae congruentia et decentia. Respondebitur negando consequentiam, quia omnia citra Deum sunt limitata, et limitatio repugnat omnipotentiae. Item, da mihi creaturam quae omne factibile potest facere, sicut potest quaelibet personarum divinarum, et ego concedam eam esse omnipotentem. Sed talem Deus nequit facere. Hoc de tertio articulo.

[Ad rationes principales]

J 168a

f 98rb

[Ad rationes pro supposito] Ad rationes principales: Ad primam negatur consequentia, quia non omnes qui sunt, quorum suppositorum unum non est alterum, | differunt numero proprie, quia stat masculine unum non esse alium, et tamen non differe numero proprie, quia sunt idem neutraliter proprie numero, scilicet idem ens vel eadem essentia. Nam ad differentiam numeralem proprie dictam non sufficit quod hic non sit ille, sed etiam quod nullum idem numero sit hic et ille. Modo hoc esset falsum de duabus personis, cum essentia divina eadem numero esset singula personarum divinarum. Ad confirmationem: Ad auctoritatem Da|masceni dicentis quod ‘in numero differunt’, dicitur quod cepit differentiam numero large, prout omnes dicuntur differre numero quorum unus non est alter, quamvis sunt eadem essentia. Ad secundam, quod non omnia quae contingit vere numerari, differunt numero, nisi sic numerarentur quod non essent neutraliter idem numero, 4 potentiam] omnipotentiam f. 5 disconvenirent] disconveniret f. 14 articulo] his praemissis respondetur add. KWf. 18 suppositorum] om. f. ‖ numero] saltem add. f. 19–20 masculine … scilicet] oppositum in divinis ubi tres personae seu tria supposita sunt f. 19 non2] om. K. 24 eadem] eodem K; etiam W. ‖ esset] sit f. 28 numerari] numerare JKW. 29 numero1] proprie add. f. ‖ neutraliter] naturaliter seu essentialiter f. 17 Cf. supra, p. 44,7–16. 28 Cf. supra, p. 45,1–8.

5

10

15

20

25

quaestio vicesima tertia

5

10

15

20

25

75

scilicet quod non essent eadem res absoluta numero. Modo Pater et Filius sunt eadem res absoluta numero. Ad tertiam conceditur maior, si formae eorum essentiales differunt numero. Ad minorem dicitur quod formae Filii et Patris non proprie differunt numero. Et ad probationem dicitur quod paternitas non est forma Patris, sed est ipse Pater, et ita filiatio non est forma Filii, sed est met Filius, ut dictum est in tertio articulo. Unde omnium suppositorum divinorum est eadem forma, sicut idem actus purus et primus, qui est essentia divina. Et propter hoc non deberet retorqueri in contrarium. Quoniam enim omnium suppositorum divinorum est eadem forma numero, omnia sunt idem ens in numero; et ex consequenti non proprie differunt numero. Ad quartam negatur maior et ad probationem conceditur quod ad identitatem numeralem sufficit identitas suppositi, etiam si naturae sunt plures, sed non sequitur: ‘Ergo diversitas suppositorum in una natura sufficit ad diversitatem numeralem’. Nec huiusmodi consequentia ex opposito antecedentis semper valet, sicut non sequitur: ‘Esse eundem hominem sufficit ad esse idem animal, ergo differre ab homine sufficit ad differre ab animali’. Plus enim requiritur ad differre ab animali quam ad differre ab homine. Ita in proposito, quamvis idem suppositum etiam in diversis naturis inferat idem numero, tamen diversitas suppositorum non infert differentiam numeralem, nisi cum hoc esset diversitas naturarum, quia differentia numeralis proprie dicta requirit distinctionem essentialem, quae non est quando natura est penitus una. Ad quintam negatur divisio, quia Pater non est masculine idem numero proprie cum Filio nec etiam diversus. Unde Hilarius libro De Trinitate: “Deum de Deo natum nec eundem nativitas nec aliud natura esse permittit”. Ad probationem illius maioris: Dicitur quod ‘idem’ et ‘diversum’ sufficienter dividunt ‘ens’. Dicatur quod verum est in ente creato, ubi diversitatem nume-

1–2 modo … numero] om. (hom.) f. 10 divinorum] om. f. 21 nisi] pariter add. f. 24 masculine] personaliter f. 25 etiam] proprie add. f. 26 de] ex KWf (sic etiam Hilarius et Lombardus et Bonaventura). ‖ natum] cum Filio K. ‖ permittit] permittitur KW. 28 dicatur … creato] creatum f. ‖ ubi] ad add. KW; scilicet ad add. f. 3 Cf. supra, p. 45,9–12. 7 Cf. supra, p. 66,18–24. 12 Cf. supra, p. 45,13–19. 24 Cf. supra, pp. 45,20–46,2. 24–76.6 Marsilius hanc responsionem partim verbotenus, partim ad sensum deprompsisse videtur a Bonaventura, loc. cit. dist. 19 pars 2 art. unicus q. 4 (ed. cit., p. 364b). 25 Hilarius, De Trin. 1,17 (PL 10,37C; CCSL 62,18); cf. Petrus Lombardus, loc. cit. dist. 19 cap. 4 n. 2 (ed. cit., p. 162); cf. etiam Bonaventura, loc. cit. dist. 19 pars 2 art. unicus q. 4 (ed. cit., p. 364b), ubi haec auctoritas Hilarii eisdem fere verbis invenitur.

76

J 168b f 98va

quaestio vicesima tertia

ralem sequitur diversitas naturae, scilicet in entibus quae nata sunt contra invicem numerari. Sed in ente increato, ubi plures res sunt in una natura, non habet locum. Et si petitur: Quomodo Pater comparatus Filio debet dici se habere ad Filium?, dicitur quod debent dici idem in natura et diversa | persona vel differens in persona. | Unde est quasi habitudo media inter idem simpliciter et diversum simpliciter. [Ad rationes contra quaesitum] Ad rationes arguentes contra quaesitum: Ad primam partem negatur minor et ad probationem conceditur quod potest in creatum et in increatum suppositum productum, et Spiritus Sanctus non. Sed hoc non est esse maioris potentiae, cum sit eadem potentia omnium personarum. Sed hoc est Patri aliquid congruere sua potentia quod Spiritui Sancto non convenit, quamvis aeque potens sit, sicut dictum fuit in solutione secundae rationis factae in tertio articulo ad primum dubium. Ad secundam per idem, quod illimitatio personarum convenit personae ratione essentiae, quam Pater producere non potest, sed personis communicare. Et ergo eum posse in productam personam illimitatam, et Spiritum Sanctum non, nullam potentiam maiorem ponit in Patre quam Spiritu Sancto, quia in nullam essentialem perfectionem potest in quam Spiritus Sanctus non potest. Personalitas enim, ut dictum est, si subtrahatur essentia, quam Pater non producit, nihil perfectionis ponit. Ad confirmationem, quod illud quod potest in hoc et amplius absolutum, hoc est potentius, si aliquid sit tale. Modo Pater in nullum absolutum potest in quod non potest Spiritus Sanctus vel Filius. Sed posse in hoc et in amplius relativum, nullam arguit maiorem potentiam quam quod solum potest in hoc. Nam Pater in hoc nullam absolutam perfectionem producit, sed solum personam, cui omnem perfectionem et potentiam quam met habet, tribuit. Et sic, licet Spiritus Sanctus productus non potest in personam infinitam, nihilominus eandem perfectionem et potentiam habet quam Pater.

1 naturae] numeralis codd. 2 natura] haec divisio add. f. 3 petitur] petatur Kf. 4 dicitur] respondetur f. ‖ debent] debet K. ‖ debent dici] sit f. ‖ diversa] diversus f. 8–9 primam … ad] om. (hom.) f. 9 quod] Pater add. KWf. ‖ potest] sc. Pater. 12 aliquid] aliud W. ‖ convenit] congruit f. 14 tertio] quarto K. 15 illimitatio] sup. lin. L2; illuminatio JKLW. ‖ personae] personis KWf. 16 Pater] potest J. 17 eum] est non W. 17–18 Spiritum Sanctum] Spiritus Sanctus JKW; Spiritus L; Spiritum corr. ex Spiritus L2. 23 aliquid] aliud W. 8 Cf. supra, p. 46,4–10. 14 Cf. supra, p. 70,16–26. 15 Cf. supra, p. 46,11–21. 20 Cf. supra, p. 68,21–22.

5

10

15

20

25

quaestio vicesima tertia

5

10

15

20

25

30

77

Ad tertiam negatur antecedens et ad probationem conceditur quod est in productum infinitum et increatum, et Spiritus Sancti solum in productum et creatum. Sed non sequitur quod sit extensior, quia eadem est, ut licet anima intellectiva procedat in oculo et omne opus in quo procedat in osse et cum hoc in amplius, scilicet videndi, tamen non est potentior, cum sit eadem. Potest etiam dici, ut dictum est, quod Pater producendo personam infinitam nullam perfectionem essentialem producit nec sic producendo potest, eo quod perfectio essentialis in omnibus est una et non producta. Persona autem infinita est ratione essentiae, non ratione personalitatis suae seclusa essentia, ut dictum est. Ad confirmationem conceditur totum antecedens et negatur consequentia, quia, quamvis Filius non sit minor, immo infinite maior omni creatura quia Deus, tamen Pater nequit producere aliquam creaturam, quin essentialem producat perfectionem. Sed producendo ad intra nullam perfectionem essentialem producit, sed Filium vel Spiritum Sanctum, cui essentialem perfectionem et omnem quam habet, dat et communicat, et | ergo non est simile. ‘Producere’ enim in divinis vel ‘produci’ seclusa potentia et perfectione essentiali nullam dicit potentiam vel perfectionem. Et ergo, cum Pater producendo personam non producit essentiam, quae tamen est omnis | perfectio quae tamen est ibi, patet quod non debet ex hoc dici producere aliquam essentialem perfectionem vel etiam aliquam essentialem potentiam, quamvis producit personam infinitam et immensam. Ad quartam concesso antecedente negatur consequentia. Et ad probationem dicitur quod haec consequentia non valet: ‘Filius est aequalis potentiae et omnipotens sicut Pater, ergo potest in tot res in quot Pater’, quia, quamvis sit eiusdem potentiae cum Patre, tamen non convenit suae personae generare Filium, et sic tot res producere, quot producit Pater, cuius personae convenit, ut sua omnipotentia generet Filium et sic producat unam rem quam Filius non potest producere, quia hoc suae omnipotentiae in eo non congruit. Et ideo, quamvis aeque potens, tamen sic agere nequit.

1 est] sc. potentia Patris. 2 et2] perfectio et potentia add. f. ‖ Spiritus Sancti] sc. Spiritus Sancti potentia. 3 ut licet] coni.; licet ut JLf; licet nec ut K; licet in W; cf. supra, p. 70,8. 4 procedat1] procedit f. ‖ et] ad K; in f. ‖ procedat2] procedit f. 9 non ratione] om. J. 19 tamen2] om. KWf. 23 negatur] negetur Kf. 24 non] om. W. 28 generet] generit K. 29 Filius] alius W. 1 Cf. supra, p. 46,22–30. 6 Cf. supra, p. 76,15–17. 10 Cf. supra, p. 76,15–16. 23 Cf. supra, pp. 46,31–47,4.

f 98vb

J 169a

78

f 99ra

quaestio vicesima tertia

Ad quintam concessa maiore negatur minor. Et ad probationem dicitur quod Filium produci, quamvis verbo passivae coniugationis exprimitur, non ponit in eo aliquam permixtionem potentiae, quae est omnino eadem sicut in Patre. Ibi enim totum est Deus et ex consequenti purissimus actus est nec aliqua passio est. Unde Pater intelligit se et suam essentiam, diligit se et eandem et delectatur in se et sua essentia. Sic ergo ‘intelligi’, ‘diligi’ et ‘delectari’ dicuntur de essentia et de Patre, quae omnia passive exprimuntur, quamvis nec theologus nec philosophus umquam posuit in Patre vel essentia passionem, ut de Philosopho apparet 12 Metaphysicae. Ita etiam ‘generari’, ‘spirari’ vel ‘spiratio passiva’ et consimilia, quamvis passive exprimuntur, eo quod sunt proprietates personarum procedentium, tamen nullam dicunt proprie passionem. Ad sextam negatur quod Filius est secundaria causa. Et ad probationem conceditur quod Filius producit ut productus, et negatur consequentia ‘ergo ut secundaria causa’, quia, licet a Patre recipit potentiam qua spirat et potentiam qua creat, tamen non debet dici ‘secundaria causa’. Deus enim est et essentia divina, quibus repugnat esse secundarium. Immo ‘Pater non est prior Filio’, ut dicit Magister distinctione 12 fuitque dictum ibi in quaestione. Verum est quod origine est posterior Patre, sed nullam importat hoc absolutam posterioritatem vel in Patre prioritatem, ut ibidem dictum fuit. Ad septimam dicitur quod haec est impropria quod Filius eget potentia Patris, cum quo est eadem essentia numero | et eadem potentia. Non eget se ipso vel potentia quae ipse est. Conceditur tamen quod recepit esse a Patre et quod agit solum cum Patre. Sed quia eandem essentiam, potentiam et perfectionem recepit quam habet Pater, non debet dici egere vel indigere Patre, sed concedi debet quod est a Patre et quod potentiam essentialem aequalem Patri habet a Patre. Hoc autem non est esse minorem, sed esse natum aequalem.

2 coniugationis] significationis f. 3 ponit] potest JK. ‖ eadem] in Filio add. f. 10 exprimuntur] exprimantur Kf. 13 negatur] negetur Kf. 15 qua] quae J. 19 origine] Filius add. f. ‖ Patre] et auctoritate add. KWf. 20 in Patre] om. f. 23 ipso] ipsa JKW; om. L. 25 egere] agere K. 26 potentiam] et add. JK. 1 Cf. supra, p. 47,5–12. 9 Cf. Aristot., Metaph. 12,7 (1073a11). 13 Cf. supra, p. 47,13–16. 18 Cf. Petrus Lombardus, loc. cit. dist. 12 cap. 1 n. 3 (ed. cit., p. 118); cf. August., De Trin. 15,26,47 (PL 42,1094; CCSL 50A,527–528); cf. etiam Petrus Lombardus, loc. cit. dist. 9 cap. 2 n. 1 (ed. cit., p. 103), ad quem locum haec sententia potius refertur. ‖ Cf. Marsilius de Inghen, In 1 Sent. q. 15 art. 2 (ed. cit., pp. 184–186); cf. etiam ibid. q. 13 art. 2 (ed. cit., pp. 139–140). 20 Cf. supra, p. 78, ad lin. 18. 21 Cf. supra, p. 47,17–21.

5

10

15

20

25

quaestio vicesima tertia

5

10

15

79

Ad octavam negatur maior, quia quando mens supponit quod eadem potentia et essentia est Pater et Filius et quod in hac personae Patris congruit generare et personae Filii actio quae est generatio ad intra non congruit, statim in se ipsa concipit quod necessario sunt personae aeque potentes, cum sint eadem potentia numero per omnimodam | identitatem essentialem. Secundo, quod in hac essentiali potentia aliqua actio, scilicet generatio, convenit Patri, quia sibi congruit, quae Filio in sua eadem omnipotentia non congruit, quia suae personalitati repugnat. Ad nonam dictum est in prima parte secundi articuli quod omnipotens omne possibile fieri potest, non autem possibile esse capiendo ‘possibile’ communiter, quia sic essentiam divinam potuit. Et ad probationem maioris: Dicitur ‘omnipotens’ ab ‘omni’ et ‘potens’, sed intelligitur ‘omnia factibilia’ vel ‘omnia quae possunt fieri’. Ad secundam probationem de peccare etc. dictum est satis in prima parte secundi articuli et post dicetur in secundo domino concedente. [Ad rationes contra suppositum et pro quaesito] Rationes pro partibus oppositis procedunt conformiter dictis. Hoc de quaestione.

3 et … intra] quod personae Filii f. 7 convenit] congruit W. 10 omne] om. f. ‖ potest] facere add. K; esse add. f. ‖ autem] omne add. f. 11 potuit] posset KWf. 14 in2] libro add. f. 17–18 quaestione] vicesima tertia add. f. 1 Cf. supra, pp. 47,22–48,3. 9 Cf. supra, p. 48,4–13. ‖ Cf. supra, p. 54,9–12. 14 Cf. supra, pp. 55,25–56,3. ‖ Cf. Marsilius de Inghen, In 2 Sent. q. 24 (Argentinae 1501, fol. 343vb–347vb, passim); cf. etiam id., In 3 Sent. q. 9 art. 3 (ed. cit., fol. 405va–b). 17 Cf. supra, pp. 48,15–22 et 48,24–49,3.

J 169b

[quaestio vicesima quarta]

[Utrum solus Pater est Deus] Circa distinctionem 21 consequenter quaeritur vicesimo quarto: Utrum solus Pater est Deus?

[Rationes principales] [Quod sic] Et arguitur quod sic, quia solus Filius est altissimus; ergo solus Pater est Deus. Consequentia tenet: Non minus esse altissimum convenit tribus personis quam esse Deum. Antecedens cantat ecclesia: “Tu solus sanctus” etc. Secundo: Pater est Deus; et nihil aliud a Patre est Deus; ergo solus Pater sit Deus, per exponentes. Et maior nota est. Et minor probatur, quia, si aliud a Patre est Deus, quaeritur quid sit illud. Non enim est essentia vel persona, quia Magister in littera dicit quod ‘Filius non est aliud a Patre’, et eodem modo de Spiritu Sancto. Tertio, quia demonstrando Patrem ad intellectum et nullum alium arguitur sic: Hoc est Deus – notum est; et hoc est solus Pater; ergo solus Pater est Deus, expositorie.

1 circa … quarto] circa distinctionem 21 quaeritur vicesimo quarto Kf; circa distinctionem 21 W. 6 tribus] omnibus K. 8 sit] est KWf. 5–7 Haec ratio similis est rationi allegatae apud Thomam de Aquino, In 1 Sent. dist. 21 q. 1 art. 2 (ed. Mandonnet, p. 518). 7 Sunt verba Gloriae. Nonnulli distinctionem 21 libri 1 exponentes haec verba citant, e.g. Bonaventura, In 1 Sent. dist. 21 art. 2 q. 2 (ed. Quaracchi 1882, p. 385a) et Thomas de Aquino, loc. cit. dist. 21 q. 1 art. 2 (ed. cit., p. 518) et Petrus de Tarantasia (Innocentius V), In 1 Sent. dist. 21 q. unica art. 3 (Tolosae 1652, fol. 179b). 9 De exponentibus propositionis exclusivae vide Guillelmum de Ockham, Summa logicae pars 2 cap. 17 (ed. Boehner et al., p. 297). 11 Cf. Petrus Lombardus, 1 Sent. dist. 2 cap. 2 n. 3 (ed. Grottaferrata 1971, p. 63); cf. etiam Fulgentius Ruspensis (Ps.-August.), De fide ad Petrum cap. 1 n. 5 (PL 40,755; PL 65,674C; CCSL 91A,715). 15 De syllogismo expositorio vide Aristot., Analyt. priora 1,6 (28b5–15) et Ioannem Buridanum, Summulae V,1.8 (ed. Spruyt, pp. 17–21).

© koninklijke brill nv, leiden, 2015 | doi: 10.1163/9789004272439_007

5

10

15

quaestio vicesima quarta

5

10

15

20

81

Quarto arguitur sic: Omnis Deus est Pater; ergo tantum Pater est Deus, ab universali ad exclusivam de ter|minis transpositis, sicut sequitur: ‘Omnis homo est animal, ergo tantum animal est homo’. Antecedens patet, quia non est nisi unus Deus et ille est Pater. Quinto: Pater est Deus; et nullus alius a Patre est Deus; ergo solus Pater est Deus, iterum per exponentes. Patet prima de se et secunda probatur demonstrando generans in divinis. Arguitur sic: Hoc est Deus; et hoc est nullus alius a Patre; ergo nullus alius a Patre est Deus. Discursus est expositorius et praemissae sunt ambae notae. Sexto, quia, si non esset vera, ly ‘Pater’ excluderet Filium et Spiritum Sanctum; sed ita non est; igitur non est falsa. Consequentia nota et maior patet de se. Sed minor probatur per beatum Augustinum libro 3 Contra Maximinum capitulo 14 et assumitur in Glossa Ad Romanos ultimo super illo verbo “soli sapienti Deo”, dicentem quod, ‘si Deus de solo Patre diceretur, non tamen excluderetur Filius vel Spiritus Sanctus, quia hi tres unum sunt’, et allegat Magister capitulo ultimo praesentis distinctionis. Et beatus Augustinus 1 De Trinitate capitulo 8 dicit quod ‘›solus‹ additum Patri non excludit Filium’. Septimo: Dictio exclusiva non removet a consortio nisi extraneum et separatum ab eo cui additur; modo aliae personae non sunt separatae a Patre nec sibi extraneae; igitur. Patet maior de se et patet minor, quia ‘Filius est in

6 exponentes] expositores K. ‖ et secunda] secundo f. 10 vera] hoc esset quia add. KW; hoc esset ideo quod add. f. ‖ Pater] solus et add. sed del. Pater K. 12 se] om. J. 13 14] 5 W; fort. leg. 13. 20 sibi] sunt K; ei f. ‖ patet2] probatur f. 1–4 Haec ratio similis est rationi allegatae apud Adam de Wodeham, Lectura secunda I dist. 21 q. unica (ed. Wood et Gál, p. 275). 2 De regula ‘ab universali ad exclusivam de terminis transpositis’ vide Guillelmum de Ockham, loc. cit. pars 2 cap. 17 (ed. cit., p. 305). 6 De exponentibus propositionis exclusivae vide supra, p. 80, ad lin. 9. 8 De syllogismo expositorio vide supra, p. 80, ad lin. 15. 13 Cf. August., Contra Maximinum 2,13,1 (PL 42,769). Marsilius hanc auctoritatem Augustini verbotenus fere deprompsisse videtur a Petro Lombardo, 1 Sent. dist. 21 cap. 3 n. 2 (ed. cit., p. 177). ‖ Cf. Petrus Lombardus, In epist. ad Rom. cap. 16 (PL 191,1531C–1532A). ‖ Rm 16,27; cf. Petrus Lombardus, 1 Sent. dist. 21 cap. 2 n. 4 (ed. cit., p. 176). 16 Cf. Petrus Lombardus, 1 Sent. dist. 21 cap. 3 n. 2 (ed. cit., p. 177); cf. etiam 1 Io 5,7: “Quoniam tres sunt qui testimonium dant in caelo: Pater, Verbum, et Spiritus Sanctus; et hi tres unum sunt.” 17 Cf. August., De Trin. 1,8,18 (PL 42,832; CCSL 50,52–53). Haec auctoritas Augustini eisdem verbis profertur apud Aegidium Romanum, In 1 Sent. dist. 21 princ. 1 q. 2 (Venetiis 1521, fol. 117vK) et Thomam de Argentina, In 1 Sent. dist. 21 q. 1 (Venetiis 1564, fol. 79ra). 18–82.9 Haec ratio similis est rationibus allegatis apud Thomam de Aquino, loc. cit. dist. 21 q. 1 art. 2 (ed. cit., p. 519). 18 De dictionibus exclusivis vide Petrum Hispanum, Syncategoreumata III,1–76 (ed. de Rijk, pp. 104–163).

f 99rb

82 J 170a

quaestio vicesima quarta

Patre’, Ioannis 14, et est primitus posita quod quaelibet est in alia per viam | circumincessionis. Confirmatur, quia dictio exclusiva addita antecedenti non excludit consequens, sicut cum dicitur: ‘Solus homo currit’, non excluditur animal, immo magis includitur, quia sequitur: ‘Ergo animal currit’; modo ad Patrem sequitur Filius, cum “relativa posita se ponant et perempta se perimant”, ut dicitur in Praedicamentis; ergo Pater non excludit Filium. Secundo, quia in multis auctoritatibus hoc videtur, quas Magister tangit in littera, ut Matthaei 11: “Nemo novit Filium nisi Pater”; certum est quod non excluditur Spiritus Sanctus. [Quod non] In oppositum est Magister in littera et allegat beatum Augustinum 6 De Trinitate, qui in capitulo 9 dicit “Patrem esse Deum, sed non solum esse Deum”. Secundo, quia huius propositionis una exponens est falsa, igitur. Consequentia nota et antecedens apparet, quia ipsa exponitur sic: ‘Tantum Pater est Deus; ergo Pater est Deus et nullus alius a Patre est Deus’, cuius copulativae secunda pars est falsa, cum Filius sit Deus, ut notum est.

5

10

15

[Divisio quaestionis] In ista quaestione erunt duo articuli. In primo respondebitur ad quaesitum et in secundo movebuntur dubia et aliqua positioni contraria cum illorum solutione. 1 quaelibet] personarum add. f. 2 circumincessionis] circuminsessionis f. 4 quia] bene add. f. ‖ sequitur] homo currit add. f. 5 ponant] ponunt f (sic etiam Auctoritates et Thomas de Argentina). 5–6 perimant] perimunt Wf (sic etiam Auctoritates et Thomas de Argentina). 15 ergo … Deus2] om. (hom.) f. 16 Deus] et Spiritus Sanctus add. f. 1 Cf. Io 14,10.11; cf. Petrus Lombardus, 1 Sent. dist. 19 cap. 4 n. 2 (ed. cit., p. 161); cf. etiam Thomas de Aquino, loc. cit. dist. 21 q. 1 art. 2 (ed. cit., p. 519), ubi hic locus biblicus laudatur. ‖ Cf. supra, p. 34,14–15. 6 Auctoritates Aristotelis (ed. Hamesse, p. 303, n. 27): “Relativa sic se habent quod posita se ponunt et perempta se perimunt.” Cf. Aristot., Categoriae 7 (7b15) et ibid. (7b19–20). Cf. etiam Thomas de Argentina, loc. cit. dist. 21 q. 1 art. 2 (ed. cit., fol. 79va), ubi haec auctoritas Aristotelis eisdem fere verbis invenitur. 7 Cf. Petrus Lombardus, 1 Sent. dist. 21 cap. 3 n. 2 (ed. cit., p. 177). 8 Mt 11,27. Hic locus biblicus laudatur a Bonaventura, loc. cit. dist. 21 art. 2 q. 2 (ed. cit., p. 385a) et Petro de Tarantasia (Innocentius V), loc. cit. dist. 21 q. unica art. 3 (ed. cit., fol. 179b). 11 Cf. Petrus Lombardus, 1 Sent. dist. 21 cap. 2 n. 3 (ed. cit., p. 176). 12 August., De Trin. 6,9,10 (PL 42,930; CCSL 50,239); cf. Thomas de Argentina, loc. cit. dist. 21 q. 1 (ed. cit., fol. 79ra), ubi haec auctoritas Augustini eisdem verbis invenitur. 13–16 Haec ratio similis est rationi allegatae apud Thomam de Aquino, loc. cit. dist. 21 q. 1 art. 2 (ed. cit., pp. 519–520).

20

quaestio vicesima quarta

83

[Articulus 1]

5

10

15

20

[Notabilia] Quantum ad primum: Primo, quod relativum, licet importat | conceptum correlativi, tamen hoc est aequivalenter in obliquo, ut licet ly ‘dominus’ importet servum, tamen hoc est in obliquo. Unde conceptus incomplexus domini explicatur, cum dicitur ‘dominus servi’, sic quod idem est dicere ‘dominus’ implicite et ‘dominus servi’ explicite. Istud est Philosophi in Praedicamentis: Relativa sunt “simul natura”. Exponunt antiqui: id est ‘naturali intelligentia’, id est: Conceptus unius importat conceptum alterius. Item describendo dicit quod relativa vel ad aliquid “dicuntur aliorum vel quomodolibet aliter ad aliud”, hoc est referuntur ad correlativa sub habitudine genitivi casus vel sub habitudine alicuius alterius casus, et ergo important correlativum in obliquo. Idem habetur 1 Elenchorum: ‘Idem est pater et pater filii’. [Corollarium] Ex quo sequitur quod non est de ratione relativi diversitatis supponere pro re sui correlativi, cum non supponat nisi pro his quae importat in recto, et non importat correlativum vel rem correlativi nisi in obliquo, ut dicit notabile. Non enim oportet quod filius sit pater, sed patris, quod dominus sit servus, sed servi. Verum est quod huius opinionis quidam doctorum nostrorum dicunt contrarium et quod ‘unum relativorum dicit principaliter correlativum aeque sicut se et rem suam’. Sed hoc est imaginabile et Philosopho simpliciter contrarium, ubicumque loquitur de relativis.

3 quantum ad primum] om. W. ‖ primum] noto add. f. ‖ primo] noto add. KW. ‖ importat] importet KWf. 4 correlativi] correlativorum W. 5 importet] importat W. 7 explicite] om. W. 7–8 Praedicamentis] dicentis quod add. KWf. 8 exponunt antiqui] quod quidam exponunt f. 10 aliquid] aliud W. 11 ad2] sua add. f. 12 vel] et KW; aut f. ‖ alterius] obliqui add. f. 16 importat] important W. 17 correlativum vel] om. f. 20 relativorum] corr. ex correlativorum J; correlativorum f. 20–21 correlativum] esse add. K. 21 aeque] bene add. f. ‖ hoc] non add. f. ‖ est] nisi add. f. ‖ imaginabile] immo add. f. 8 Aristot., Categoriae 7 (7b15); cf. Thomas de Argentina, loc. cit. dist. 21 q. 1 art. 1 (ed. cit., fol. 79rb), ubi haec auctoritas Aristotelis ad sensum invenitur. ‖ Est opinio ‘quorundam antiquorum oppositum tenentium’ citata et reprehensa a Thoma de Argentina, loc. cit. dist. 21 q. 1 art. 1 (ed. cit., fol. 79rb). 10 Aristot., Categoriae 7 (6a36–37). 13 Locum ibi non invenimus; cf. autem Aristot., Metaph. 5,15 (1021a23–24) (AL XXV 3.2, 113): “Sic enim pater filii dicitur pater.” 17 Cf. supra, p. 83,3–13. 19 Est opinio ‘quorundam antiquorum oppositum tenentium’ citata et reprehensa a Thoma de Argentina, loc. cit. dist. 21 q. 1 art. 1 (ed. cit., fol. 79rb).

f 99va

84

J 170b

f 99vb

quaestio vicesima quarta

[Continuatio notabilium] Secundo est notandum quod ly ‘solus’ quandoque tenetur categorematice, et sic non excludit, sed solitudinem ponit, ut: ‘Ego sum solus’, id est: ‘Socio careo’, vel ‘solus Ioannes’ vel ‘Ioannes solus’, id est ‘sine alio sibi adiuncto’. Quandocumque tenetur syncategorematice, et hoc vel exclusive, et sic cadit super totam propositionem, cum praeponitur a parte ante ad subiectum, ut: ‘Solus homo est risibilis’. Quandoque facit propositionem de excluso subiecto, ut si ly ‘solus’ in hac: ‘Solus homo est risibilis’ caderet supra solum subiectum, esset sensus ‘solus homo’, id est: ‘Aliquis qui est homo et non aliud quam homo, est risibilis’. Tertio est notandum quod dictio ex|clusiva excludit omne illud pro quo non supponit terminus cui additur. Exclusio enim attenditur respectu suppositorum et non respectu connotatorum. Et ergo, si solus dominus esset, necessarium esset quod servus non esset, eo quod non est de ratione domini stare pro servo. Sic in 1 Physicorum capitulo 2 habetur quod “non erit amplius principium, si tantum sit unum ens et illud sit principium”. Ratio est, quia principium non est, nisi sit principiati principium. Si ergo tantum esset unum ens et illud esset principium, tunc nullum esset principiatum, eo quod, si principium et principiatum essent, multa essent. Ergo, si solum est unum ens et illud est principi|um, nullum ens est principiatum, et per consequens nullum est principium. Quarto est notandum quod, licet in creaturis idem sit alius et aliud, tamen ‘in divinis Pater est alius a Filio, non tamen aliud’, ut dicit Magister in littera. [Corollarium] Ex his notabilibus sequuntur multiplices sensus huius propositionis: ‘Solus Pater est Deus’, quia, si ly ‘solus’ tenetur categorematice, sensus est iste ‘solus Pater’, id est: ‘Pater qui est solus – id est sine consortio –, est Deus’,

3 excludit] proprie add. f. 4 vel2 … solus] om. f. ‖ id] idem W. ‖ est] Ioannes add. KWf. 6 a … ante] om. f. 7 risibilis] vel exclusim sic add. f. 8 supra] super f. ‖ solum] totum J. 9 esset] est K; esse W. 15 1] 2 J. 17 esset] sit f. 19 essent1] esset W; sit f. ‖ essent2] esse W; sint f. 26 tenetur] teneatur Kf. 27 solus id est] om. f. 15 Aristot., Phys. 1,2 (185a3–4); cf. Thomas de Argentina, loc. cit. dist. 21 q. 1 art. 2 (ed. cit., fol. 79va), ubi haec auctoritas Aristotelis ad sensum invenitur. 23 Cf. Petrus Lombardus, 1 Sent. dist. 2 cap. 2 n. 3 (ed. cit., p. 63); cf. etiam Fulgentius Ruspensis (Ps.-August.), loc. cit. cap. 1 n. 5 (PL 40,755; PL 65,674C; CCSL 91A,715). 25–85.8 Quattuor sensus in hoc corollario expressi similibus verbis inveniuntur apud Thomam de Aquino, loc. cit. dist. 21 q. 1 art. 2 (ed. cit., pp. 520–521).

5

10

15

20

25

quaestio vicesima quarta

5

10

15

20

25

85

sicut dictum est in secundo notabili. Si vero tenetur syncategorematice, scilicet prout excludit, tunc vel exclusio cadit super solum subiectum et est sensus: ‘Solus Pater est Deus’, id est: ‘Aliquis qui est solus Pater, est Deus’, vel: ‘Aliquis qui est Pater et non alia res quam Pater, est Deus’; vel exclusio cadit supra totam propositionem et erit propositio exclusiva. Tunc vel ly ‘solus’ exponitur per ‘aliud’ et erit sensus iste: ‘Pater est Deus, et nihil aliud a Patre est Deus’; vel ly ‘solus’ exponitur per ly ‘alius’ et erit quartus sensus: ‘Pater est Deus, et nullus alius a Patre est Deus’. [Propositiones] Tunc sunt propositiones faciles, quarum prima est ista: Haec propositio: ‘Solus Pater est Deus’, prout ly ‘solus’ tenetur categorematice, est falsa. Patet, quia ponit in Deo solitudinem, ‘quae non est ibi’, ut dicit Hilarius et allegat Magister distinctione 2. Secunda propositio: Si ‘solus’ teneatur exclusive quoad solum subiectum, sic haec propositio est vera. Patet, quia aliquis qui est Pater et non alius quam Pater, est Deus, scilicet generans in divinis. Tertia propositio: Si ‘solus’ faciat propositionem exclusivam et exponatur per ‘aliud’, haec est vera: ‘Solus Pater est Deus’, quia haec copulativa est vera per quam exponitur: ‘Pater est Deus et nihil aliud a Patre est Deus’, quia nulla aliarum personarum est aliud a Patre, ut dictum est in quarto notabili. Et sic est generalis regula quod dictiones exclusivae additae personis expositae per ‘aliud’ non excludunt, sed magis includunt alias personas, eo quod sic essentiam ponunt, quae est tres personae. Sic cantat ecclesia de Christo: “Tu solus sanctus, tu solus dominus”. Exponitur enim sic: ‘Tu es dominus et nihil aliud a te est dominus’, quae est copulativa vera. Sic loquitur Augustinus Contra Maximinum in auctoritate allegata ante oppositum quod, ‘etiam si de solo Patre diceretur Deus, adhuc non excluderetur Filius vel Spiritus Sanctus, quia sunt | unum’.

5 supra] super f. ‖ ly solus] ergo f. 10–11 quarum … categorematice] prima propositio quaesita in primo sensu dicto f. 14–15 si … propositio] propositio quaesita in secundo sensu f. 16 scilicet] om. f. 17–18 si … Deus] quaesitum in tertio sensu intellectum est verum affirmative f. 25 dominus] sic add. J. 1 Cf. supra, p. 84,2–4. 12 Cf. Hilarius, De Trin. 3,23 (PL 10,92A–B; CCSL 62,95–96) et ibid. 4,17–18 (PL 10,110C–111C; CCSL 62,120–122). 13 Cf. Petrus Lombardus, 1 Sent. dist. 2 cap. 4 n. 3 (ed. cit., pp. 64–65). 20 Cf. supra, p. 84,22–23. 23 Cf. supra, p. 80, ad lin. 7. 26 Cf. supra, p. 81,14–15.

J 171a

86

f 100ra

quaestio vicesima quarta

Quarta propositio: Si propositio sit exclusiva et ‘solus’ exponatur per ‘alius’, propositio est falsa: ‘Solus Pater est Deus’, quia secunda exponens est falsa, ut argutum fuit ad oppositum. Excludit enim ly ‘alius’ Filium et Spiritum Sanctum, pro quibus ly ‘Pater’ non supponit. Sic ergo habet duos sensus veros et duos sensus falsos. Et ita di|catur de consimilibus. Hoc de primo articulo.

5

[Articulus 2] [Primum dubium] Quantum ad secundum articulum est primum dubium numquid probabiliter possit dici quod relativum sumptum cum dictione exclusiva non excludit suum correlativum. Quod sic videtur, quia suum correlativum includit; ergo ipsum non excludit. Consequentia tenet, quia non potest simul excludere et ipsum includere. Et antecedens patet, quia, cum esse ipsorum ad aliquid sit ad aliquid quodam modo se habere, de conceptu relativi implicite est conceptus sui correlativi. Secundo, quia videtur quod dictio exclusiva solum ista excludit quae separari ab invicem possunt in essendo; modo divinae personae nequeunt ab invicem separari. Immo etiam a conceptu relativi nequit separari suum correlativum, nec in essendo, ut relativum est, nec in intelligendo. Tertio, quia non minor est connexio inter relativum et suum correlativum quam inter totum integrale et suas partes. Sed dictio exclusiva addita nomini

1 propositio1] conclusio KWf. 1–2 si … quia] quaesitum acceptum in quarto sensu supra dicto est falsum pro parte affirmativa nam f. 9 quantum … articulum] om. W. 10 possit] potest f. 11 correlativum1] relativum W. 12 excludit] rem add. K. 13 esse ipsorum] ipsum esse eorum f. ‖ ad aliquid] om. f. 14 aliquid] aliud W. ‖ de] ratione et add. f. ‖ est] ratio et add. f. 21 sed] cum codd. 3 Cf. supra, p. 82,13–16. 10–11 Nonnulli distinctionem 21 libri 1 exponentes opinionem ponentem dictionem exclusivam uni relativorum additam reliquum non excludere citant et reprehendunt, e.g. Bonaventura, loc. cit. dist. 21 art. 2 q. 2 (ed. cit., pp. 385b–386a) et Thomas de Aquino, loc. cit. dist. 21 q. 1 art. 2 (ed. cit., p. 520) et Thomas de Argentina, loc. cit. dist. 21 q. 1 art. 2 (ed. cit., fol. 79va–b). 13–14 Cf. Thomas de Argentina, loc. cit. dist. 21 q. 1 art. 1 (ed. cit., fol. 79rb): “[…] quia suum [sc. relativi] esse est ad aliud se habere, ut patet in Praedicamentis.” Cf. Aristot., Categoriae 7 (8a31–32) (AL I 1–5, 22): “[…] sed sunt ad aliquid quibus hoc ipsum esse est ad aliquid quodam modo habere […].” Cf. etiam ibid. (8a39–b1). 16–87.11 Marsilius has rationes partim verbotenus, partim ad sensum deprompsisse videtur a Thoma de Argentina, loc. cit. dist. 21 q. 1 art. 2 (ed. cit., fol. 79va–b).

10

15

20

quaestio vicesima quarta

5

10

15

20

25

87

totius integralis non excludit partes. Non enim sequitur: ‘Sola domus est, ergo paries non est’. Ergo etiam non sequitur: ‘Tantum Pater est, ergo Filius non est’. Quarto: Semper ad positionem relativi etiam sumpti cum dictione exclusiva sequitur esse sui correlativi, ergo non excluditur. Tenet consequentia de se, sed antecedens patet, quia ab exclusiva ad praeiacentem est consequentia formalis, ut: ‘Tantum Pater est, ergo Pater est’; modo ab esse relativi sequitur in bona consequentia esse sui correlativi, eo quod sunt “simul natura”, in Praedicamentis; sic enim sequitur: ‘Pater est, ergo Filius est’; ergo de primo ad ultimum sequitur: ‘Tantum Pater est, ergo Filius est’. Quomodo ergo excluditur quod ex antecedente semper infertur? [Ad primum dubium] [Primum notabile] Pro isto dubio est notandum quod quidam his rationibus acquiescunt, sed videtur mihi quod minus bene. Cui tamen placet, videat et defendat. Mihi autem est imaginabile sic esse, sicut dicam. [Secundum notabile] Secundo notandum est quod de natura dictionis exclusivae est excludere omnia supposita pro quibus nullo modo supponit suum subiectum quando exponitur per ‘aliud’. Et si sit masculinum exclusivum et exponitur per ‘alius’ vel femininum per ‘alia’, tunc excludit omnia supposita pro quibus terminus cui additur formaliter non supponit. Quod ideo dico, quia, iuxta dicta in primo articulo, in creaturis non est differentia, si sola mulier est, utrum exponatur: ‘Nihil aliud a muliere est’ vel si dicatur ‘et nulla alia res a muliere’, quia ibi iuxta pluralitatem supposito|rum multiplicantur naturae. Sed in divinis multum refert, quia, ut dictum est, ibi non est aliud sed alii. Et ergo, si dicatur: ‘Solus Pater scit diem iudicii’ et exponatur per ‘aliud’, vera est, quia Pater scit diem iudicii, et nihil aliud a Patre scit diem iudicii, quia Filius vel Spiritus Sanctus, qui etiam scit, non est aliud a Patre. Et ideo sic ista

7 est2] om. K. 9 natura] ut dicitur add. sup. lin. K; ut patet add. f. ‖ est2] om. KW. 10 sequitur] coni.; non add. codd. et ed. ‖ ergo] om. KW. 15 et] ut f. 16 autem] non add. f. 24 est] om. f. 9 Cf. supra, p. 83, ad lin. 8. 14 Apud Thomam de Argentina, loc. cit. dist. 21 q. 1 art. 2 (ed. cit., fol. 79va–b); cf. supra, p. 86, ad lin. 16–87.11. 16 Cf. infra, pp. 87,18–88,13 et 90,25–91,2. 23 Cf. supra, p. 84,22. 26 Cf. supra, p. 84,22–23. 27 Cf. Mt 24,36: “De die autem illa et hora nemo scit […] nisi solus Pater.”

f 100rb

88

J 171b

quaestio vicesima quarta

est vera et dictio exclusiva adhuc excludit omnia pro quibus nullo modo supponit terminus cui additur. | Nam, licet Filium et Spiritum Sanctum non excludat, hoc est, quia identice eos includit supponendo pro Patre, eo quod ly ‘Pater’ identice supponit pro natura, et exponendo per ly ‘aliud’ in natura implicantur Filius et Spiritus Sanctus, et ideo iuxta hunc modum exclusiva dictio addita divinis personis prout per ‘aliud’ exponitur, non excludit alias personas divinas, sed solum alias res in natura, puta eas res quae non sunt divina natura. Sed si per ‘alius’ vel ‘alia’, masculine vel feminine, exponitur, tunc excludit ista pro quibus subiectum exclusive non supponit formaliter, et ideo tunc excludit alias personas, ut si praecedentem propositionem exponeremus: ‘Pater scit diem iudicii, et nullus alius a Patre scit diem iudicii’, falsa esset secunda exponens, ut notum est, quia aliquis alius a Patre scit diem iudicii, puta Filius vel Spiritus Sanctus. Et sic forte possunt concordari istae opiniones quando dicunt quod relativum sumptum cum dictione exclusiva includit correlativum etc. dicendo quod verum est in divinis quando excludit alietatem naturae et exponitur per ‘aliud’. Secus, si excluderet formaliter, scilicet omne illud pro quo subiectum exclusive non supponit formaliter. Et ideo pro regula mihi videtur dicendum quod, cum huiusmodi propositiones occurrunt in sacro canone, dicendum est quod tenentur ibi prout dictio exclusiva excludit alietatem naturae, et habet exponi per ‘aliud’, sicut in his: ‘Solus Pater scit diem iudicii’, vel: ‘Nemo scit diem iudicii nisi Pater’, id est: ‘Pater scit diem iudicii, et nihil aliud a Patre’. Eodem modo in talibus: ‘Nemo novit Patrem nisi Filius’, ‘Nemo novit Filium nisi Pater’ etc., prout ly ‘nemo’ dicit omnia cognoscitiva rationabilia. Et in pluribus Sacrae Scripturae locis huiusmodi propositiones occurrunt. Et sic dicunt aliqui doctores quod ponitur dictio exclusiva inclusive, id est includendo alias personas, et est bene dictum, quia non excludit nisi alietatem naturae, scilicet ea quae non sunt eadem cum re pro qua supponit subiectum in natura. In aliis autem, quae Sacra Scriptura non ponit, sicut de quaestione circa ‘solus’: ‘Solus Pater

3 hoc] tamen add. f. 8 masculine vel feminine] om. f. 15 includit] suum add. f. 17 formaliter scilicet] om. f. 20 occurrunt] concurrunt W. ‖ dicendum … quod] om. f. ‖ quod] dictio add. J. 20–21 prout dictio] pro dictione W. 21 exclusiva] om. K. 22–23 vel … talibus] om. f. 23 in] multis add. KW. 25 Scripturae] theologiae W. 30 quaestione … solus] propositione praesentis quaestionis f. ‖ circa] terminatis J; etc. W. ‖ solus2] om. (hom.) JWf. 14 Cf. supra, pp. 86,9–87,11 et 87,18–88,13. 22 Cf. supra, p. 87, ad lin. 27. 24 Cf. supra, p. 82, ad lin. 8. 26 Cf. e.g. Bonaventura, loc. cit. dist. 21 dub. 3 (ed. cit., p. 387b) et Aegidius Romanus, loc. cit. dist. 21 princ. 1 q. 1 (ed. cit., fol. 117rA-vI, passim).

5

10

15

20

25

30

quaestio vicesima quarta

5

10

15

20

25

89

est Deus’, ‘Sola persona Patris est in Deo’ et in consimilibus reputarem tutius esse distinguere, eo quod ly ‘solus’ tentum exclusive in prima vel teneretur prout exponitur per ‘aliud’ et excludit alietatem naturae, et sic prima est vera, ut dictum est; vel exclu|deret formaliter et exponeretur per ly ‘alius’, et sic excluderet alias personas, ut dictum est. Eodem modo de secunda: ‘Sola persona Patris est in Deo’, quae habet primo hunc sensum prout ‘sola’ tenetur categorematice falsum: ‘Persona Patris solitaria est in Deo’. Secundo habet hunc verum sensum prout est de excluso subiecto: ‘Res quae est persona Patris et non alia quam persona Patris, est in Deo’. Tertio habet hunc sensum falsum prout est exclusiva et exponitur gratia pluralitatis: ‘Persona Patris est in Deo et non | sunt plures personae quam persona Patris in Deo’, cuius copulativae secunda exponens est falsa, quia plures personae quam persona Patris sunt in Deo vel in divinis. Sed praeter dictos tres sensus prout ly ‘sola’ facit propositionem exclusivam exponendam gratia alietatis vel per alietatem, distinguenda est iuxta dicta, scilicet quod vel excludit alietatem naturae, ut exponetur per ‘aliud’, sicut in illa: ‘Solus Pater novit Filium’, et tunc est vera, quia exponitur sic: ‘Persona Patris est in Deo, et nihil aliud a persona Patris est in Deo’. Et est secunda exponens vera, quia ibi non est aliud. Alio modo potest excludere formaliter et exponi per ‘alia’ sic: ‘Persona Patris est in Deo, et nulla alia a persona Patris est in Deo’, et sic est falsa, quia excludit Filium et Spiritum Sanctum. Et ita crederem in consimilibus esse dicendum, quae magis sunt curiosa quam fructuosa, nisi in disputatione occurrerent, ubi vim sermonis opus est recitare. [Tertium notabile] Tertio est notandum quod non solum in praedicamento ad aliquid, sed etiam in aliis plures sunt termini qui ad sui suppositionem pro aliquo requirunt quod ipsa non sola sint. Verbi gratia: In ad aliquid esse dominum requirit servum. Unde et dominus omnium, quamvis ab aeterno est Deus, ex tempore et post productam creaturam sive simul cum ea coepit esse dominus.

4 exponeretur] exponatur f. ‖ alius] vel alia add. f. 5 est] sic ipsa esset falsa add. f. 7 solitaria] lect. dub. K. 12–13 cuius … Deo] om. (hom.) f. 14 exponendam] exponendo K. 16 Filium] vel in ista solus Pater est in Deo add. f. 18–19 et … aliud] om. f. 19 excludere] exponere J. 20 a … Patris] persona KWf. ‖ Deo2] a persona Patris add. KWf. 23 recitare] retinere Wf. 25 aliquid] aliud W. 27 ad] sup. lin. K. ‖ aliquid] aliud W. 4 Cf. supra, p. 85,17–20. 5 Cf. supra, p. 86,1–4. 15 Cf. supra, p. 89,2–5. 17 Id est propositio quae supra, p. 89,1 invenitur.

f 100va

J 172a

90

f 100vb

J 172b

quaestio vicesima quarta

Eodem modo ‘creans’ stat pro Deo, cum creat, tamen impossibile esset quod creans sit, nisi aliud sit, puta quod creatur. Et sic fere est in omnibus terminis praedicamenti actionis et passionis et in pluribus qualitatis. De quibus pro regula notetur quod dictio exclusiva addita alicui talium facit propositionem implicantem contradictionem respectu verbi ‘est’ secundi adiacentis. Ratio, quia terminus ex modo suae significationis aliud ponit esse, et dictio exclusiva hoc tollit esse. Verbi gratia: ‘Tantum secans est’ – ‘secans’ ponit rem quae secatur et sic aliud, et ‘tantum’ omne aliud negat, et ergo contradictoria ad omnes tales sequuntur. Sequitur enim: ‘Tantum secans est, ergo secans est’. Sequitur: ‘Secans est, ergo quod secatur est’. Et tertio sequitur: ‘Quod secatur est, ergo aliud a secante est’, quia non est | possibile quod quodlibet ens quod secatur, e contra secet. Ergo de primo ad ultimum: ‘Tantum secans est, ergo aliud a secante est’. Et per exponentes sequitur: ‘Ergo nihil aliud a secante est’. Et scias quod non tamen est sic de omnibus terminis praedicamenti ad aliquid, quia non de genere generalissimo, quia haec est vera: ‘Tantum ad aliquid est’. Nec forte in relativis ampliativis, quia credo hanc esse veram: ‘Tantum prius est’, eo quod omne quod est, est aliquo modo prius. Et in relativis aequiperantiae non oportet eam semper esse veram, ut: ‘Tantum idem est’ est vera. Et haec est possibilis: ‘Tantum aequale est’, prout ‘aequalitas’ attribuitur divinis personis, vel: ‘Tantum simile est’. Sed in speciebus ad aliquid non-ampliativis et quae sunt relativa diversitatis communiter vel saepe tales implicant, ut: ‘Tantum dominus est’, ‘Tantum Pater est’, exponendo formaliter. [Conclusio responsalis] Ex quibus patet conclusio responsalis ad dubium, quod relativum | sumptum cum dictione exclusiva exclusive tenta excludente formaliter habens correlativum non supponens secum pro eodem supposito excludit ratione dictionis exclusivae supposita correlativi. Patet ex dictis in notabili secundo,

2 puta] seu fiat f. 4 exclusiva] facit propositionem [lac.]em add. W; prout facit propositionem exclusivam add. f. 6 terminus] ratione vel add. f. ‖ aliud] aliquid f. 8 ponit] esse scilicet add. f. 9 enim] bene add. f. 10 ergo1] om. W. ‖ est2] secundo add. W. ‖ sequitur] secunda add. K; et consequenter f. 12 secet] vel quod idem secetur et secet add. f. 15 aliquid] aliud W. 16 aliquid] aliud W. 20 est] om. K. 21 aliquid] aliud W. 23 exponendo] excludendo K. ‖ formaliter] ut dictum est add. f. 25 patet] om. J. 25 Cf. supra, pp. 86,9–87,11. 28 Cf. supra, pp. 87,18–89,23.

5

10

15

20

25

quaestio vicesima quarta

91

ut: ‘Tantum dominus est, ergo nullus servus est’, ‘Tantum Pater est’, si formaliter excludat ‘tantum’, ‘ergo nullus alius a Patre est’. Et ita in aliis.

5

10

15

20

25

[Ad rationes pro alia opinione] Rationes adductae pro alia opinione secundum veritatem parum valent. Respondetur igitur ad primam quod relativum suum correlativum includit inferendo ipsum esse, eo quod ad convertentiam dicitur. Et negatur consequentia: ‘Ergo ipsum non excludit’. Nam ratione dictionis exclusivae ipsum excludit, cum sic sumitur, et ratione modi significandi relativorum ipsum includit. Et ex hoc est quod tales propositiones saepe contradictionem implicant, ut dictum est. Nec est mirum. Saepe enim possunt termini sic combinari in propositione quod se in consequentia includunt et excludunt, ut si diceretur ‘natura humana rudibilis’. Sequitur enim: ‘Hoc est natura humana rudibilis, ergo non est homo vel natura humana’. Et sequitur: ‘Ergo est natura humana’. Vel si diceretur ‘homo qui non est rationalis’. Ad secundam dicitur quod nihil est terminis exclusivis, an res separari possint vel non, sive an termini supponant vel non. Semper enim suo modo et eodem significant excludendo a subiecto cui adduntur ea pro quibus non supponit, ut aequaliter est haec exclusiva: ‘Tantum chimaera est homo’ sicut ista: ‘Tantum animal est homo’, sed tamen una est falsa et alia vera. Ad tertiam dicitur quod, si dictio exclusiva additur nomini totius integralis et teneatur exclusive exponendo per alietatem, semper talis est falsa et impossibilis, ut haec: ‘Solus homo est’, | ‘Sola domus est’. Immo est bona consequentia: ‘Sola domus est, ergo paries non est’, tenendo sic ly ‘sola’, quia da oppositum: ‘Paries est, ergo alia res a domo est’, vel: ‘Ergo aliud a domo est’, quod est oppositum antecedentis. Et si dicatur quod saepius tales conceduntur, dicitur quod conceduntur prout excludunt pluralitatem, ut quod sola domus est, quia non sunt plures domus, vel sine exclusione categorematice: ‘Una domus est’ etc.

2 est] om. KW. 5 primam] concedendo add. KWf. 6 convertentiam] conversionem W. ‖ dicitur] dicantur f. 9 includit] excludit f. 12 sequitur enim] om. J. 16 est] in add. J. 20 tamen] om. KWf. 23–24 immo … est1] om. (hom.) J. 24 tenendo … sola] om. f. 25 ergo1] aliud vel add. f. ‖ est2] om. W. ‖ vel … est] om. (hom.) f. 4 Cf. supra, pp. 86,11–87,11. 5 Cf. supra, p. 86,11–15. 6 Cf. Aristot., Categoriae 7 (6b28) (AL I 1–5, 19): “Omnia autem relativa ad convertentia dicuntur […].” 10 Cf. supra, p. 90,4–23. 16 Cf. supra, p. 86,16–19. 21 Cf. supra, pp. 86,20–87,3.

f 101ra

92

quaestio vicesima quarta

Ad quartam conceditur antecedens, quia ad relativum sic sumptum contradictoria sequuntur, ut dictum est, quia propter modos significandi repugnantes includit uno modo et alio modo excludit. Et propter hoc propositiones tales sunt impossibiles.

J 173a

[Secundum dubium et responsio auctoris] Secundo dubitatur de ista: ‘Sola Trinitas est Deus’. De qua videtur mihi omnino esse dicendum de vi sermonis sicut de ista: ‘Solus Pater est Deus’, prout est exclusiva exponenda per alietatem. Nam, si per ‘aliud’, vera est, quia nihil aliud a Trinitate est Deus. Sed si per ‘alia’, falsa est, quia haec est falsa: ‘Nulla alia res a Trinitate est Deus’, quia Pater est Deus et ipse est alia res a Trinitate, cum sit, et non sit Trinitas nec tres personae. Verum est quod prout ‘sola’ diceret quod Trinitas est Deus et nulla alia natura est Deus, illa est vera. Sed hoc est idem, ac si diceretur: ‘Nihil aliud est Deus’, quia ‘aliud’ significat naturam. Eodem modo dicerem de ista: ‘Solum tres personae sunt Deus’. Verum omnes tales prout ‘solum’ poneretur categorematice, essent | falsae, quia ponerent solitudinem in Deo, quae ibi non est. Item haec: ‘Solum tres personae sunt Deus’, prout est exclusiva pluralitatis, simpliciter est vera, quia non plures personae quam tres sunt Deus. [Tertium dubium et responsio auctoris] Tertio dubitatur de ista: ‘Trinitas est solus Deus’, quam aliqui dicebant “esse impropriam”, eo quod ly ‘solus’ “superflue additur praedicato essentiali vel substantiali”. Et ad Augustinum concedentem eam dicunt quod ‘non voluit nisi quod quando in Scriptura ponitur ›solus Deus‹, intelligitur Trinitas, non una persona singulariter’. Beatus Thomas tamen in sua Lectura quaestione 2 articulo 1 praesentis distinctionis dicit quod est vera quodque sensus eius est: “Trinitas est Deus, praeter quam non est alius Deus”, nisi teneretur ‘solus’ categorematice ponens solitudinem: Tunc a parte praedicati poneret propositionem falsam, sicut a parte subiecti.

3–4 et2 … impossibiles] om. K. 11 cum] Pater add. f. 12 et … alia] iter. J. 13 natura] nam J. ‖ illa … vera] est natura W. 16 essent] iter. J. ‖ ibi] in re W. 24 singulariter] singularis f. 26 quam] quem f (sic etiam Thomas de Aquino). 27 poneret] faceret KWf. 1 Cf. supra, p. 87,4–11. 2 Cf. supra, p. 91,9–10. 20 Est opinio citata et reprehensa a Thoma de Aquino, loc. cit. dist. 21 q. 2 art. 1 (ed. cit., p. 523). 22 Cf. August., De Trin. 6,7,9 (PL 42,929; CCSL 50,238); cf. etiam Petrus Lombardus, 1 Sent. dist. 21 cap. 3 n. 1 (ed. cit., p. 177) ‖ Apud Thomam de Aquino, loc. cit. dist. 21 q. 2 art. 1 (ed. cit., pp. 523–524). 25 Ibid., p. 524.

5

10

15

20

25

quaestio vicesima quarta

5

10

15

20

25

93

Moderni philosophi et logici concedunt omnem terminum pro aliquo supponentem vere praedicari de se ipso cum additione dictionis exclusivae, ut: ‘Quod Socrates est tantum Socrates’, ‘Quod homo est tantum homo’, quia exponitur sic: ‘Est homo et nihil aliud quam homo’, et quod consequentia est bona | ab affirmativa variando praedicatum. Bene enim sequitur: ‘Socrates est album, ergo est album et non aliud quam album’, quia, si praedicatum affirmatur de subiecto et sit ita, impossibile est quod simul res subiecti sit eadem cum re praedicati et cum hoc alia a re praedicati. Et videtur mihi quod bene, quia illas de excluso subiecto concedimus: ‘Tantum homo est Socrates’, id est: ‘Aliquid quod est tantum homo, est Socrates’. Et quare non sequitur per conversionem quod Socrates est tantum homo, cum in prima ly ‘tantum’ erat pars subiecti? Et ergo iuxta modum loquendi philosophorum omnes tales concederemus: ‘Trinitas est tantum Deus’, ‘Pater est tantum Deus’, id est: ‘Est Deus et nihil aliud quam Deus’, ‘Pater est solus Deus’, prout ly ‘solus’ facit propositionem de excluso praedicato, id est: ‘Est Deus et nihil aliud quam Deus’. Verum est quod haec quandoque sumitur prout ly ‘solus’ positum a parte praedicati refertur ad subiectum, et est improprius usus, quia propositio de excluso praedicato sumitur loco propositionis exclusivae, et in illo sensu est de ea dicendum sicut de ista dictum est: ‘Solus Pater est Deus’, et in eo sensu negat eam Augustinus in littera, scilicet prout ly ‘solus’ excluderet esse Deum a persona Filii vel Spiritus Sancti. [Quartum dubium et responsio auctoris] Quarto dubitatur quid sit dicendum de ista: ‘Pater est Deus, praeter quem non est alius Deus’. Respondetur quod ista est distinguenda, quia, si ly ‘quem’ refertur ad hunc terminum ‘Deus’, sic est vera, quia Pater est Deus, praeter quem Deum non est alius Deus, cum non sint plures dii. Alio modo ly ‘quem’ potest referre hunc terminum ‘Pater’ et erit sensus: ‘Pater est Deus, praeter quem Patrem

3 homo1] Socrates JWf. 4 quam] est W. 6 est1] tantum add. W. ‖ album1] asinum K. ‖ est2 … et] om. K. 10 aliquid] aliquis K. 12 subiecti] praedicati W. 14 Pater … Deus2] iter. (homoeoceph.) J. 16 nihil aliud] non alius W; nullus alius f. 20 solus] plus W. 28 referre] ad add. W. 29 terminum] tantum K. 1 Cf. e.g. Guillelmus de Ockham, loc. cit. pars 2 cap. 17 (ed. cit., pp. 302–303). 20 Cf. supra, pp. 84,25–85,8 et 85,10–86,6. 21 Cf. supra, p. 81, ad lin. 16. 24–25 Haec sententia tractatur apud Thomam de Aquino, loc. cit. dist. 21 q. 2 art. 2 (ed. cit., p. 526).

f 101rb

94

quaestio vicesima quarta

non est alius Deus’. Et sic est falsa, quia praeter Patrem Filius est Deus, qui est alius a Patre.

J 173b

f 101va

[Quintum dubium et responsio auctoris] Quinto dubitatur de ista: ‘Filius est tantum Deus’, an sit vera. Quod sic videtur, quia Filius est Deus et non alius quam Deus nec aliud quam Deus. Quia, etsi sit homo, ille homo est Deus. Ad istud dubium repondetur quod, quia haeretici aliqui | voluerunt Christum non habuisse veram humanitatem, alii quod humanitas esset mutata in deitatem, et sic voluerunt quod humanitas non esset in Filio, et Iudaei dicunt quod Deus non est homo, et ergo, quamvis de vi strictae locutionis talis sit vera, quia tamen haeretici ea usi sunt ut ly ‘tantum’ excluderet humanitatem et quia talem intellectum potest generare in simplicibus, ideo tutius est eam non concedere, ne erroris causa simus. Et ideo doctores nostri non admittunt eam: ‘Filius est tantum Deus’, quia potest intelligi quod non esset homo, scilicet capiendo ly ‘tantum’ prout excluderet aliam naturam a deitate. Ad rationem in contrarium conceditur quod Filius est Deus, sed cum additur quod ‘non est alius quam Deus’, hoc potest intelligi dupliciter. Uno modo quod non est alius quam per|sona quae est Deus, et hoc est verum. Et in eodem sensu de vi sermonis est verum quod est tantum Deus, tamen ecclesia non admittit quod utamur ea in isto sensu propter sensus haereticos

1 et] quia W. 6 ille] tantum add. f. 7 istud dubium] istam KWf. 8 veram] om. K. ‖ quod] eius add. f. 9 deitatem] divinitatem f. ‖ quod] modo add. f. ‖ esset] sit f. 12 quia … intellectum] sic faciat sensum falsum quem f. ‖ potest] posset KWf. ‖ simplicibus] et add. J. 14–15 Filius … scilicet] ne intelligatur male quasi non sit homo si diceretur Filius est solus Deus vel Filius est tantum Deus f. 15 deitate] divinitate f. 19 quod] non add. f. ‖ tamen] cum codd. 20–95.1 sensus … eadem] vitare haereticorum sensus alios multiplicatos in eodem f. 7 Cf. Conc. Bracarense (Braga in Lusitania) I: Anathematismi praesertim contra Priscillianistas (Enchiridion symbolorum, ed. Denzinger-Hünermann, n. 454, pp. 193–194): “Si quis natalem Christi secundum carnem non vere honorat, sed honorare se simulat […] quia Christum in vera hominis natura natum esse non credit, sicut Cerdon, Marcion, Manichaeus et Priscillianus dixerunt, anathema sit.” 8 Cf. “Symbolum Toletanum I (a. 400)” eiusque forma qua “Libellus in modum symboli” Pastoris episc. Palenciani (a. 447) (Enchiridion symbolorum, ed. cit., n. 201, p. 89): “Si quis … crediderit, animam humanam Dei portionem vel Dei esse substantiam, anathema sit.” Cf. etiam ibid., n. 203, p. 89: “Si quis … crediderit, deitatis et carnis unam in Christo esse naturam, anathema sit.” 13 Cf. e.g. August., Epist. 187 (De praesentia Dei liber) 2,4 (PL 33,833; CSEL 57,83–84). 16 Cf. supra, p. 94,4–6. 20 Cf. supra, p. 94, ad lin. 7 et 8.

5

10

15

20

quaestio vicesima quarta

5

95

implicatos in eadem. Alio modo ly ‘alius quam Deus’ posset sumi ut diceret quod non est alius in natura quam naturae divinae, et hoc modo consequentia est bona et antecedens est falsum, quia etiam est naturae humanae. Verum est quod secundum hunc modum loquendi conceditur quod Pater vel Spiritus Sanctus est tantum Deus, quia non est alterius naturae quam divinae, cum aliam non assumpserit. Hoc de secundo articulo, quia iuxta hoc studiosus scholaris poterit se de talibus quaestionibus plus scrupulosis quam fructuosis aliqualiter expedire.

[Ad rationes principales] 10

15

20

25

[Ad rationes quod sic] Ad rationes: Ad primam, quod ista: ‘Tu solus altissimus’ directa Filio recte est distinguenda sicut ista: ‘Solus Pater est Deus’, quia, si exponatur per ‘alius’ exclusive, non est vera nec sic eam capit ecclesia. Sed si exponatur per ‘aliud’, scilicet prout dictio exclusiva excludit alias naturas, sive prout exponitur per ‘aliud’, sic vera est, quia nihil aliud a Filio est altissimus. [Quaestiuncula incidens et responsio auctoris] Iuxta quod quaeritur an haec sit concedenda: ‘Tantum Deus est Filius Dei’. Dic quod ista est distinguenda, quia vel capitur proprie de vi sermonis et exclusive, et sic est vera, quia sensus eius est quod Deus est Filius Dei, et nullus alius quam Deus vel nihil aliud a Deo est Filius Dei; vel capitur cum seclusione alterius naturae, ut sit sensus: ‘Deus est Filius Dei, et nullius alterius naturae quam divinae est Filius Dei’, et sic esset falsa, quia etiam naturae humanae est Filius Dei. Alios sensus etiam habet prout ‘solus’ diceret solitudinem categorematice, et esset falsa, ut patet ex distinctionibus primi quaesiti. Si autem teneretur ut esset de excluso subiecto, tunc diceretur de ea sicut de ista dictum fuit: ‘Tantum Deus est Filius’. Credo quod in huiusmodi propositionibus semper cavendum est, ne quis videatur a Christo velle secludere naturam humanam. Et ideo semper cum distinctione est respondendum. 1 quam] ly add. J. 1–2 ut … est] quod intelligatur non esse f. 2 quam] om. codd. 5 quia] uterque eorum add. f. 6 divinae] divinam W. ‖ secundo] tertio codd. 13 capit] accipit f. 14–15 sive … aliud1] om. f. 18 dic] respondetur f. 21 alterius] altera J. 24 ut] quae JK; qui corr. ex quae L; qui W. ‖ distinctionibus] definitionibus K; dictis add. f. 28–29 est respondendum] om. KWf. 11 Cf. supra, p. 80,5–7. 25 Cf. supra, pp. 84,2–4 et 85,10–13. 26 Cf. supra, pp. 94,7–95,8.

96

J 174a f 101vb

quaestio vicesima quarta

[Continuatio responsionis ad rationes quod sic] Ad secundam dicitur quod probat istam esse veram prout exponitur per ‘aliud’, quia sic non excludit alias personas. Et hoc est pro dictis. Ad tertiam dicitur, si quid concludit, hoc est probando propositionem prout est de excluso subiecto, et ita fuit concessa in primo articulo. Quia prout esset exclusiva, iste discursus non valeret, quia minus esset subiectum | conclusionis quam praedicatum minoris. Ad quartam | respondetur distinguendo antecedens: ‘Omnis Deus est Pater’, quia, si ly ‘Deus’ tenetur personaliter, antecedens est falsum, prout notum est, quia Filius non est Pater. Si autem tenetur essentialiter, ut sit sensus idem sicut hic: ‘Omnis essentia divina est Pater’, sic antecedens est verum. Et consequentia non valet exponendo ly ‘solus’ vel ‘tantum’ per ly ‘alius’, scilicet masculine, sed neutraliter bene sequitur. Ad regulam dicitur quod illa regula ab universali ad exclusivam est bona consequentia de terminis transpositis, nisi ubi essentia una est plura supposita. Vel dic quod regula est vera in mere universalibus. Et adde quod haec: ‘Omnis Deus est Pater’, tenendo ly ‘Deus’ essentialiter non est mere universalis, quia non est vere de omni, ut prius dictum est. Unde sequeretur bene: ‘Omne quod est Deus, est Pater; ergo tantum Pater est Deus’. Sed antecedens est falsum, quia Filius est Deus, qui non est Pater. Ad quintam, quae sophistica est, distinguitur ista: ‘Nullus alius a Patre est Deus’, quia vel intelligitur negative, sic et omnis alius a Patre non est Deus, et sic consequentia est bona et illa falsa; vel negatio est infinitans et est sensus: ‘Aliquis qui est nullus alius a Patre, est Deus’, et sic antecedens est verum et consequentia non valet, quia secunda exponens exclusivae affirmativae debet esse negativa et non debent esse ambae affirmativae. Ad sextam conceditur quod prout est exclusiva, ideo est falsa exponendo eam per ly ‘alius’, quia excludit Filium et Spiritum Sanctum. Ad Augustinum dicitur quod voluit quod dictio exclusiva non excludit alias personas addita uni personae quando exponitur per ‘aliud’; quod patet, quia dicit quod ‘hi tres unum sunt’, non dicit ‘unus’ vel ‘una persona’. Et hoc est pro dictis in

2 probat] sc. Petrus Lombardus. 4 concludit] excludit K. ‖ probando] producendo K. 8 respondetur] om. f. 9 tenetur] teneretur K; teneatur f. 10 tenetur] teneatur f. 13 regulam] et add. J. 14 illa regula] ab exclusiva ad universalem seu f. 15 ubi] ab f. 17 tenendo ly Deus] om. W. 23 illa] propositio add. f. 26 et … esse] sic quod non sint f. 30 quando] sed quod f. 2 Cf. supra, p. 80,8–12. 4 Cf. supra, p. 80,13–15. 5 Cf. supra, p. 85,17–28. 8 Cf. supra, p. 81,1–4. 18 Cf. supra, p. 96,10–11. 21 Cf. supra, p. 81,5–9. 27 Cf. supra, p. 81,10–17.

5

10

15

20

25

30

quaestio vicesima quarta

5

10

15

97

tertia conclusione primi articuli. Sed non esset sic exponendo per ly ‘alius’. Ad septimam negatur maior, quia dictio exclusiva removet, ut dictum est in secundo articulo, a termino cui additur omne illud pro quo nullo modo supponit, sive sit coniunctum sive extraneum. Ad confirmationem dicitur quod est verum, quod non removet consequens quod ad ipsum antecedens sequitur in recto et supponet pro eodem, saltem de necessario scilicet, sed saepe removet consequens quod infert in obliquo, vel etiam quod infert recto supponente pro alio, ut bene sequitur: ‘Secans est, ergo quod secatur est’, tamen sequitur: ‘Tantum secans est, ergo nihil secatur’. Item: ‘Homo est, ergo corpus est’, et tamen sequitur: ‘Tantum homo est, ergo corpus hominis non est’. Ad auctori|tates Sacrae Scripturae quas allegat Magister in littera, debet dici quod intelliguntur prout exclusive exponuntur per ‘aliud’. Sic enim excludunt alias naturas, non personas. [Ad rationes quod non] Ad rationes in oppositum dicitur quod Magister et beatus Augustinus et etiam ratio facta non volunt plus nisi quod ista est falsa prout exponitur exclusive per ‘alius’, puta prout excludit alias personas. Hoc de quaestione.

1 ly alius] Filius W. 3 secundo] tertio KW. ‖ articulo] corr. ex notabili W; notabili f. 7 quod1] quid JKW. ‖ infert1] infertur K. 9 tantum] om. J. 11 non] om. f. 15 in] ante f. 1 Cf. supra, p. 85,17–28. 2 Cf. supra, pp. 81,18–82,9. 3 Cf. supra, p. 87,18–22. 15 Cf. supra, p. 82,11–16.

f 102ra

[quaestio vicesima quinta]

[Utrum Deus sit a viatore proprie nominabilis diversis nominibus] Circa distinctionem 22 quaeritur vicesimo quinto utrum Deus sit a viatore proprie nominabilis diversis nominibus.

[Rationes principales]

J 174b

[Quod non – Prima pars] Arguitur primo quod non, quia Deus non est a viatore proprie cognoscibilis; ergo nec nominabilis. Consequentia tenet, quia voces sunt signa conceptuum, iuxta illud | Philosophi 1 Perihermeneias: “Sunt ergo ea quae sunt in voce earum quae sunt in anima conceptionum notae”. Et ratione patet, quia ex opposito consequentis sequitur oppositum antecedentis. Da enim quod nominetur: Vel per nomen intelligitur vel non. Si sic, ergo oppositum antecedentis. Si non, ergo non nominatur intellectui alicui, et hoc est propositum consequens. Antecedens probatur, quia omnis conceptus mentis vel habetur intuitive vel abstractive large capiendo abstractionem, prout se extendit ad omnem generationem conceptuum incomplexorum non intuitive factam; modo neutro modorum est Deus cognoscibilis, quia non intuitive, quia sic solum cognoscuntur sensibilia, qualis non est Deus; nec abstractive, quia quod per abstractionem cognoscitur, hoc aliquo modo in sensibiliter cogni-

1 circa … quinto] quaeritur vicesimo quinto circa distinctionem 22 Kf; circa distinctionem 22 W. 8 conceptionum] passionum f (sic etiam Aristoteles transl. Boethii et Auctoritates et Petrus de Tarantasia et Thomas de Argentina). 11 intellectui] intelligentis JW. ‖ intellectui alicui] alicui intelligenti f. 12 consequens] consequentia nota J. ‖ probatur] antecedens add. J. 17–99.1 sensibiliter cognitis] cognitis sensibilibus cognoscitur seu f. 7 Aristot., De interpr. 1 (16a3–4); Auctoritates Aristotelis (ed. Hamesse, p. 304, n. 1). Nonnulli distinctionem 22 libri 1 exponentes hoc loco fere classico similibus verbis utuntur, e.g. Petrus de Tarantasia (Innocentius V), In 1 Sent. dist. 22 q. unica art. 1 (Tolosae 1652, fol. 183b) et Aegidius Romanus, In 1 Sent. dist. 22 princ. unica q. 1 (Venetiis 1521, fol. 120rA) et Thomas de Argentina, In 1 Sent. dist. 22 q. 1 art. 1 (Venetiis 1564, fol. 80rb). Apud Thomam de Argentina autem haec auctoritas Aristotelis pro parte contraria allegatur.

© koninklijke brill nv, leiden, 2015 | doi: 10.1163/9789004272439_008

5

10

15

quaestio vicesima quinta

5

10

15

99

tis includitur; modo Deus in nullis effectibus sensibilibus includitur, eo quod solum finitum videntur repraesentare actionem, cum sint finiti, qualis non est Deus; ergo ab effectu sensibili non videtur posse trahi cognitio Dei. Secundo ad principale sic: Inter signum et significatum debet esse proportio; modo nulla est proportio inter quodcumque nomen dicibile de Deo et Deum, cum signum finitum sit, Deus autem infinitum. Tertio, quia, si aliquo nomine nominaretur, maxime hoc esset nomine entis vel substantiae; modo illis non nominatur; ergo. Patet maior, quia nomen entis videtur sibi ascripsisse Exodi 3 dicens quod “ ‘qui est’ est mihi nomen in aeternum”. Et ratione, quia esse et per se existere maxime videntur Deo competere. Patet minor, quod non nomine entis, quia secundum Dionysium De divinis nominibus ‘Deus non est ens, sed super ens’. Sed nec nomine substantiae, per beatum Augustinum 5 De Trinitate. Quarto, quia vel nominaretur affirmative vel negative; nullo | modorum; ergo. Patet maior de se. Probatur minor, quod non affirmative, per Damascenum libro 1 capitulo 12. Dicit quod “singulum eorum quae dicuntur de Deo, oportet non quid est [secundum] substantiam significare, sed quid non est

2 solum] falsum W. ‖ actionem] creatorem f. 3 cognitio] cognitionem f. 4 principale] ad add. J. 6 infinitum] finitum W. 9 entis … sibi] verbi superbi W. ‖ qui] quae W. ‖ est2] om. (hom.) W. 10 per se] corr. ex personae L2; personae JKLW. 15 minor] primo add. KWf. 16 12] fort. leg. 9. 17 substantiam] subiectum K. 4–6 Haec ratio similis est rationibus allegatis apud Bonaventuram, In 1 Sent. dist. 22 art. unicus q. 1 (ed. Quaracchi 1882, p. 390a) et Thomam de Argentina, loc. cit. dist. 22 q. 1 art. 1 (ed. cit., fol. 80rb). 7–13 Haec ratio similis est rationi allegatae apud Thomam de Argentina, loc. cit. dist. 22 q. 1 art. 1 (ed. cit., fol. 80rb). 9 Ex 3,14–15. 12 Cf. Ps.-Dionysius, De div. nom. cap. 1,1 (PG 3,587B; Dionysiaca 1,12); cf. etiam Thomas de Argentina, loc. cit. dist. 22 q. 1 art. 1 (ed. cit., fol. 80rb), ubi haec auctoritas Ps.-Dionysii eisdem verbis invenitur. 13 Cf. August., De Trin. 5,8,9 (PL 42,917; CCSL 50,215); cf. Petrus Lombardus, 1 Sent. dist. 22 cap. 5 n. 2 (ed. Grottaferrata 1971, p. 180); cf. etiam Thomas de Argentina, loc. cit. dist. 22 q. 1 art. 1 (ed. cit., fol. 80rb), ubi haec auctoritas Augustini eisdem verbis invenitur. 14–100.3 Haec ratio similis est rationibus allegatis apud Aegidium Romanum, loc. cit. dist. 22 princ. unica q. 1 (ed. cit., fol. 120rB) et Thomam de Argentina, loc. cit. dist. 22 q. 1 art. 1 (ed. cit., fol. 80rb). 16 Ioannes Damascenus, De fide orth. 1,9 (PG 94,835A); Burgundionis versio cap. 9,1 (ed. Buytaert, p. 48): “Oportet igitur singulum eorum, quae in Deo dicuntur, non quid secundum substantiam est significare estimare, sed quid non est ostendere […].” Cf. Thomas de Argentina, loc. cit. dist. 22 q. 1 art. 3 (ed. cit., fol. 80vb): “Praeterea, Damascenus dicit libro 1 quod ‘singulum eorum quae de Deo dicuntur, oportet non quid est secundum substantiam significare, sed quid non est ostendere […]’.”

f 102rb

100

quaestio vicesima quinta

ostendere”. Et Dionysius 2 De angelica hierarchia, quod ‘omnes affirmationes de Deo dictae sunt incompactae’. Nec potest dici secundum, scilicet quod negative, quia negationes non dicunt quid res est, sed quid res non est. Quinto arguitur, quia in quo non est substantia cum qualitate, hoc non est nominabile; modo in Deo non est substantia cum qualitate; igitur. Maior est definitio nominis et minor patet, quia Deus est mere substantia sic quod non est qualitas in eo. Ad idem arguitur auctoritatibus. Prima est Dionysii capitulo 1 De divinis nominibus dicentis quod ‘Deum neque dicere neque intelligere possibile est’. Secunda: Ibidem dicit: “Dei neque nomen est neque verbum neque ratio neque opinio neque phantasia”. Tertia, auctoris De causis dicentis: “Prima causa superior est omni narratione”; ergo est inenarrabilis, ergo innominabilis. [Quod non – Secunda pars] Deinde arguitur quod non sit nominabilis diversis nominibus, quia Hilarius in libro De Trinitate dicit quod “non est sermoni res, sed rei debet esse sermo subiectus”; ergo simplicissimae rei non debet esse nisi unum nomen; sed Deus est res simplicissima; igitur non nominabitur diversis nominibus. Maior est dictio Hilarii manifesta et [minor] patuit superius distinctione 8. 7 eo] sexto add. f. 8 idem] sexto add. KW. ‖ arguitur] om. f. 9 Deum] nos add. f. 10 est1] id est quod nos Deum intelligamus vel dicamus add. f. 12 omni] omnium f. 15 nominabilis] de add. J. 1 Cf. Ps.-Dionysius, De caelesti hierarchia cap. 2,3 (PG 3,142A; Dionysiaca 3,758–759); cf. etiam Aegidius Romanus, loc. cit. dist. 22 princ. unica q. 1 (ed. cit., fol. 120rB) et Thomas de Argentina, loc. cit. dist. 22 q. 1 art. 1 (ed. cit., fol. 80rb), ubi haec auctoritas Ps.-Dionysii hic eisdem verbis, illic similibus verbis invenitur. 4–7 Haec ratio similis est rationibus allegatis apud Bonaventuram, loc. cit. dist. 22 art. unicus q. 1 (ed. cit., p. 390b) et Aegidium Romanum, loc. cit. dist. 22 princ. unica q. 1 (ed. cit., fol. 120rB). 6 De definitione nominis vide Priscianum, Instit. grammat. lib. 2 cap. 4 n. 18 (GL II, 55): “Proprium est nominis substantiam et qualitatem significare.” 8–13 Marsilius omnes has auctoritates verbotenus deprompsisse videtur a Bonaventura, loc. cit. dist. 22 art. unicus q. 1 (ed. cit., p. 390a). 9 Cf. Ps.-Dionysius, De div. nom. cap. 1,1 (PG 3,587A; ed. cit. 1,7). 10 Ibid. cap. 1,5 (PG 3,594A–B; ed. cit. 1,35). 11 Liber de causis prop. 5 n. 57 (ed. Pattin, p. 147); cf. Auctoritates Aristotelis (ed. cit., p. 231, n. 5). 15–101.4 Hae rationes similes sunt rationibus allegatis apud Thomam de Argentina, loc. cit. dist. 22 q. 1 art. 2 (ed. cit., fol. 80va). 16 Hilarius, De Trin. 4,14 (PL 10,107C; CCSL 62,116); cf. Petrus Lombardus, loc. cit. dist. 25 cap. 2 n. 1 (ed. cit., p. 192); cf. etiam Thomas de Argentina, loc. cit. dist. 22 q. 1 art. 2 (ed. cit., fol. 80va), ubi haec auctoritas Hilarii eisdem verbis invenitur. 19 Cf. Petrus Lombardus, loc. cit. dist. 8 cap. 4 n. 3 (ed. cit., p. 99) et ibid. dist. 8 cap. 6 (ed. cit., p. 100); cf. etiam Marsilius de Inghen, In 1 Sent. q. 12 art. 1 (ed. Santos Noya, p. 93).

5

10

15

quaestio vicesima quinta

5

10

15

101

Secundo, quia vel ista plura nomina essent synonyma de Deo, et si sic, superfluit eorum pluralitas, | immo omnia debent dici unum nomen; vel essent diversimode significantia, et tunc Deo non competerent, in quo nulla diversitas est. Tertio, quia uno nomine vel Deus totaliter cognoscitur vel secundum quid vel nullo modo. Si totaliter, superfluunt alia nomina. Sed si secundum quid vel secundum partem, hoc simplici non convenit, quod partes non habet. Immo simplex vel est totum cognitum vel totum ignoratum.

J 175a

[Quod sic – Prima pars] Sed in contrarium est Magister in littera et Psalmista Psalmo 8 dicens “quam admirabile est nomen tuum in universa terra”. [Quod sic – Secunda pars] Et quod diversis nominibus Magister etiam dicit et Sacra Scriptura diversa nomina Deo attribuit, ut Exodi 3 vocatur “qui est”. Et vocatur “adonai”, Exodi 6, “nomen meum” etc. Item vocatur “magister et dominus”, Ioannis 13.

[Divisio quaestionis]

20

In hac quaestione erunt tres articuli. Primus erit de eo quod tangitur in primo argumento, an de Deo possumus habere conceptum proprium. Secundus respondebit ad quaesitum. Et tertius iuxta hanc materiam multiplex movet du|bium.

2 immo] non K. ‖ debent] debet K. 5 vel … cognoscitur] Deus cognoscitur ergo vel simpliciter et totaliter f. 6 si totaliter] non totaliter quia sic f. 7 hoc] rei add. f. ‖ quod] cum f. 10 dicens] domine dominus noster f (cf. Vulgata Ps 8,2). 18 possumus] possimus Kf. 19 respondebit] respondet KWf. ‖ materiam] imaginationem J. 20 dubium] sequitur add. W. 5–8 Haec ratio similis est rationibus allegatis apud Aegidium Romanum, loc. cit. dist. 22 princ. unica q. 2 (ed. cit., fol. 120vK) et Thomam de Argentina, loc. cit. dist. 22 q. 1 art. 2 (ed. cit., fol. 80va). 10 Cf. Petrus Lombardus, loc. cit. dist. 22 cap. 1–5 (ed. cit., pp. 178–180, passim). ‖ Ps 8,2; cf. Bonaventura, loc. cit. dist. 22 art. unicus q. 1 (ed. cit., p. 390b), ubi hic locus biblicus laudatur. 13 Cf. Petrus Lombardus, loc. cit. dist. 22 cap. 1–5 (ed. cit., pp. 178–180, passim). 14 Ex 3,14; cf. Petrus Lombardus, loc. cit. dist. 2 cap. 4 n. 1 (ed. cit., p. 64) et ibid. dist. 8 cap. 1 n. 2 (ed. cit., p. 95). 15 Ex 6,3. ‖ Io 13,13. 18 Cf. supra, pp. 98,5–99,3.

f 102va

102

quaestio vicesima quinta

[Articulus 1] [Notabilia] Quantum ad primum reducendum est ad memoriam illud quod dictum est in quaestione distinctionis 8, videlicet quod Deus est vere ens, immo quod propriissime est substantia prout substantia dicitur ‘ens per se existens’. Secundo, quod etiam Deus est in praedicamento actionis ut res significata, quia est creator, rector etc. [Propositiones] Et ex illis concedendae sunt hae propositiones: Prima propositio: De Deo est conceptus complexus Deo proprius. Patet de istis conceptibus ‘primum ens’, ‘substantia independens’. Nam, cum ‘ens’ vere dicatur de Deo, ut ibidem dictum est, adde sibi ‘primum’, tunc sit de Deo proprium, cum nihil sit primum ens simpliciter nisi Deus. Eodem modo, cum sit substantia, si communitas substantiae restringatur per independentiam, statim complexum fit proprium Deo, cum cetera omnia dependeant. Secunda propositio est quod de Deo est conceptus essentialis incomplexus. Patet ex primo, quia conceptus entis vel substantiae. Tertia propositio est quod de Deo est conceptus proprius et negativus, sicut conceptus independentis vel infiniti, qui nulli proprie conveniunt nisi soli Deo. Manifestum est. Hi enim nulli nisi Deo conveniunt. Sunt autem sic incomplexi quod non complectuntur ex pluribus conceptibus categorematicis vel principalibus, quamvis non sint omnino incomplexi, eo quod est in eis compositio partium orationis, ut praepositionis vel adverbii cum nomine. Quarta, quod etiam sunt de Deo proprii conceptus incomplexi, positivi et connotativi, ut omnes conceptus superlativi perfectionem importantes, sicut ‘primum’, ‘fortissimum’, ‘sapientissimum’ et cetera huiusmodi.

3 quantum ad primum] om. W. 4 ens] de conceptu Dei absoluto vide etiam Marsilium super 12 Metaphysicae quaestione tertia decima add. in mg. W. 12 sibi] ei f. 15 omnia] a Deo add. f. 16–17 incomplexus] communis add. KWf. 18 conceptus] incomplexus add. Wf. 19 independentis] independentes f. ‖ conveniunt] convenit J. 22 omnino] omnimode KWf. 23 compositio] plurium add. Wf. 4 Cf. Marsilius de Inghen, loc. cit. q. 12 art. 1 (ed. cit., p. 92). 4–5 Cf. ibid. q. 12 art. 2 (ed. cit., p. 101). 6–7 Cf. ibid., p. 103. 12 Cf. supra, p. 102, ad lin. 4. 17 Id est primo notabili, quod Marsilius supra, p. 102,3–5 praemisit.

5

10

15

20

25

quaestio vicesima quinta

103

[Dubium] Manet ergo solum dubium an de Deo possimus habere conceptum proprium essentialem vel absolutum.

5

10

15

20

25

30

[Ad dubium] [Conclusio responsalis] Ad quod respondetur ponendo conclusionem responsalem quod non est possibile secundum currentem legem alicui viatori puro conceptus essentialis proprius Dei. Probatur sic: Quia talem anima nostra non potest habere nisi per abstractionem a sensibilibus; sed per illam non potest; ergo etc. Patet maior, quia omnis nostra cognitio intellectiva dependet ex sensitiva. Et patet minor, quia sensibilia plus distant ab infinitate essentiae | divinae, quam ad eam accedunt, et ideo conceptum proprium infiniti facere non valent. Et confirmatur, quia per abstractionem ab effectibus finitis, qui nunc apparent vel ex sensu vel ex sequentibus sensum vel etiam creditis, non plus natus est abstrahi conceptus Dei proprius quam conceptus albedinis a conceptu nigredinis, cum minus distent albedo et nigredo quam creator et creaturae; modo nullus diceret conceptum unius contrarii posse haberi per abstractionem ab alio contrario. | Secundo sic: Quia talis conceptus essentialis proprius vel aequaliter natus esset trahi a quolibet parvo effectu sicut ex maximo vel ab omnibus dependentibus vel non. Si primum, ergo ex cognitione albi intellectus esset natus trahere conceptum essentialem Dei proprium, quod non habet apparentiam. Si secundum, – non minus infinite Deus excedit totam latitudinem rerum dependentium quam naturam albi; ergo tanta distantia est quantum ad veram intrinsecam naturam rerum, ergo non magis hic quam ibi. Et confirmatur, quia, si universum esset in centuplo perfectius vel in quolibet volueris numero, non minus haberet excessum ad generandum conceptum proprium Dei essentialem super perfectionem universi, quae est modo, quam universum, quod est modo, super album. Ergo sicut nunc concedis quod non potest trahi ab albo, ita tunc concedere deberes quod nec ab

2 proprium] et add. Kf. 7 secundum] consuetam seu add. f. 8 Dei] Deo K. ‖ potest] posset W. 14 etiam] ex add. f. 16 nigredinis] magnitudinis f. ‖ nigredo] magnitudo f. 18 contrario] igitur etc. add. f. 19 vel aequaliter] inaequaliter K. 20 esset] est f. ‖ quolibet] a add. J. 23 secundum] contra add. f. 24 distantia] disconvenientia KWf. 25 rerum] om. f. ‖ non] om. W. 29 quam … modo] om. (hom.) f. ‖ album] albedinem K.

J 175b

f 102vb

104

J 176a

f 103ra

quaestio vicesima quinta

universo hac perfectione quae modo est perfectio. Ergo si ab albo sumi non poterit, ergo nec ab universo. Tertio, quia vel iste conceptus proprius essentialis Dei repraesentaret eum ut finitum, et tunc non esset Dei; vel ut infinitum, et hoc est creaturae rationali impossibile pro hac vita; vel modo confuso et indeterminato non determinando ad finitatem vel infinitatem, sed sub ratione talis entis, et tunc non erit essentialis Dei, quia omnes conceptus essentiales proprii eiusdem rei sunt eiusdem naturae et virtutis in repraesentando; modo certum videtur quod conceptus proprius essentialis Dei beato repraesentat sibi Deum sic quod eo determinate cognoscit Deum non esse perfectionis finitae; ergo, cum hoc iste non faciat, non est eiusdem virtutis in repraesentando cum isto; ergo ille non erit proprius et essentalis Dei. Quarto, quia vel haberetur ille conceptus ex naturalibus, et hoc est improbatum, quia nimis distant ad hoc quod ab eis conceptus tantae virtutis in repraesentando potest sumi; vel haberetur ex miraculo aliquo modo, et hoc non, quia non conferret ad meritum fidei. Magis enim conferunt conceptus connotativi crediti, quam faceret essentialis, quia omnes conceptus qui sunt implicite vel explicite necessarii ad salutem, sunt connotativi, ut ‘esse creatorem’, ‘redemptorem’, ‘Patrem’ et ‘Filium’ etc. Si namque in Deum credi oporteat, tamen hoc non est prout hic terminus ‘Deus’ correspondet conceptui absoluto, quia illum communiter fideles non habent, ut experimur in nobis. Et confirmatur: In hac vita intellectus non est talis concep|tus receptivus, ergo etc. Consequentia nota est. Probatur antecedens, quia intellectus in hac vita gravatus est corpore corporali; ergo conceptum maxime immaterialem | non est natus recipere; modo conceptus proprius essentialis Dei esset maxime immaterialis; quare etc. Item, conceptu proprio essentiali comprehenderetur res, ut videtur; modo dicit Damascenus quod “Deus est incomprehensibilis”, et ad idem Dionysius et Apostolus Ad Romanos 11; quare etc.

1 perfectio] om. f. 2 poterit] possit f. 3 Dei] Deo KWf. 7 essentialis] proprius add. K. 9 Dei] in add. f. ‖ sibi] ei f. 10 determinate] distincte K. 15 potest] posset Kf. 16 conferunt] conferent J. 19 redemptorem] et add. K; illa add. W; etc. add. f. 22 talis] illius f. 23 receptivus] repraesentativus J. 24 corporali] carnali f. 27 comprehenderetur] comprehenditur f. 27 Ioannes Damascenus, loc. cit. 1,12 (PG 94,846B); locus in Burgundionis versione deest. 28 Cf. Ps.-Dionysius, De div. nom. cap. 1,5 (PG 3,594A; ed. cit. 1,35). ‖ Cf. Rm 11,33.

5

10

15

20

25

quaestio vicesima quinta

5

10

15

20

105

[Obiectiones] Sed contra dices: Hic terminus ‘Deus’ est intelligibilis a nobis et est species praedicamenti substantiae, cum nihil connotet; ergo. Secundo, quia Ambrosius in libro De Trinitate dicit quod ‘quaedam nomina de Trinitate perspicuam exprimunt veritatem’, quod non videtur posse esse, nisi significarent conceptu proprio et essentiali. Tertio, quia dicit Rabbi Moyses quod “omnia nomina creatoris quae inveniuntur in libris sanctis, sunt assumpta ab operibus, praeter unum nomen, quod est appropriatum, scilicet ‘Tetragrammaton’. Unde vocatur ‘nomen separatum’, quia significat substantiam creatoris significatione pura”. Ergo sibi correspondet conceptus essentialis proprius. Quarto: Quare non potest eum Deus infundere animae, cum sit in beatis? Item, numquid fuit in anima Christi, qui tamen fuit mortalis? Quinto, quia per concessum potest quis habere conceptum proprium connotativum, in quarta propositione praemissa. Abstrahat ergo intellectus a conceptu primi omnes connotationes extraneas solum retinendo fundamentum absolutum, hoc erit proprium Dei et essentiale, quia omnis connotatio est ab eo seclusa; quare etc. [Ad obiectiones] Ad istas rationes respondetur quod, quamvis iste terminus ‘Deus’ impositus est, ut sit species absoluta, tamen impositor non habuit conceptum nec aliquis purus viator umquam, sicut dictum fuit circa distinctionem 8. Et simile est in talibus. Hic terminus ‘Antichristus’ est impositus, ut sit individuum

9 appropriatum] coni. (sic Maimonides et Thomas de Argentina); impropriatum codd.; separatum f. 11 sibi] ei f. 12 potest] posset K; possit f. ‖ eum] talem f. ‖ beatis] sanctis add. K. 14 quis] om. KWf. 16 retinendo] recipiendo K. 21 conceptum] absolutum add. K. ‖ nec] nisi W. 23 talibus] multis KWf. 4 Id est Ambrosius, De fide lib. 2 prol. n. 2 (PL 16,560C; CSEL 78,58); cf. Petrus Lombardus, loc. cit. dist. 22 cap. 1 n. 2 (ed. cit., p. 178); cf. etiam Thomas de Argentina, loc. cit. dist. 22 q. 1 art. 3 (ed. cit., fol. 80vb), ubi haec auctoritas Ambrosii eisdem fere verbis invenitur. 7 Maimonides, Dux seu director dubitantium aut perplexorum lib. 1 cap. 60 (Parisiis 1520, fol. 24r): “Omnia nomina creatoris quae inveniuntur in libris, sunt sumpta ab operibus […] praeter unum nomen, scilicet ‘Tetragrammaton’, quod est appropriatum ei.” Cf. Thomas de Argentina, loc. cit. dist. 22 q. 1 art. 3 (ed. cit., fol. 80vb): “Praeterea, dicit Rabbi Moyses quod ‘omnia nomina creatoris quae inveniuntur in libris sanctis, sunt assumpta ab operibus, praeter unum nomen, quod est appropriatum ei, scilicet ›Tetragrammaton‹’.” 9 Cf. Marsilius de Inghen, loc. cit. q. 21 art. 1 (ed. cit., pp. 305–306), ubi nomina divinarum personarum appropriata tractantur. 15 Cf. supra, p. 102,24–26. 22 Cf. Marsilius de Inghen, loc. cit. q. 12 art. 2 (ed. cit., p. 104).

106

f 103rb

quaestio vicesima quinta

praedicamenti substantiae, et tamen, donec Antichristus fuerit natus, conceptus mentalis individualis cui singulariter correspondet, in nullo est, cum ille sine miraculo non possit fieri nisi mediante sensu Antichristum praesentialiter sentiente. Per idem patet ad secundam. Voluit enim Ambrosius quod aliqua sunt imposita, ut sint signa Dei absoluta. Sed in viatoribus non sunt conceptus essentiales absoluti secundum quos significant. Ad tertiam dicitur eodem modo de nomine ‘Tetragrammaton’. Ad quartam potest dici quod de potentia absoluta Dei est possibile et quod talis conceptus in anima fuit Salvatoris. Sed ipse non erat purus viator. Ad quintam conceditur quod assumitur. Sed ad imaginationem ulteriorem, puta si a conceptu primi vel fortissimi abstraheretur omnis connotatio, nihil remaneret. Non enim est conceptus simplex in anima incomplexus connotativus compositus ex uno | absoluto et alio connotativo, sed est essentialiter connotativus. Sed si velit quod circumscriptis connotationibus intellectus ex eo trahat alium conceptum absolutum, dicitur quod iste esset conceptus substantiae vel entis, quia idem est implicite ‘primum’ et ‘ens primum’ vel ‘substantia prima’. Modo nullus istorum, quamvis sit absolutus, est Deo proprius. Hoc de primo articulo.

[Articulus 2]

J 176b

[Notabilia] Quoad secundum est sciendum quod beatus | Dionysius 1 De divinis nominibus movet hanc dubitationem: An Deus sit nominabilis. Et dicit quod non, nam cum sint septem modi cognoscendi nostri, scilicet sensus exterior sive

2 correspondet] corresponderet W. 3–4 praesentialiter] principaliter W. 12 vel fortissimi] om. f. ‖ abstraheretur] subtraheretur KW; aut subtraheretur add. f. 16 conceptum] scilicet add. f. ‖ esset] sit f. 22 quoad secundum] om. W. 5 Cf. supra, p. 105,4–6. 8 Cf. supra, p. 105,7–11. 9 Cf. supra, p. 105,12–13. 11 Cf. supra, p. 105,14–18. 22–107.15 Marsilius hoc notabile partim verbotenus, partim ad sensum deprompsisse videtur ab Aegidio Romano, loc. cit. dist. 22 princ. unica q. 1 (ed. cit., fol. 120rC-E). 23 Cf. Ps.-Dionysius, De div. nom. cap. 1,5 (PG 3,594A–B; ed. cit. 1,34–36); cf. etiam Aegidius Romanus, loc. cit. dist. 22 princ. unica q. 1 (ed. cit., fol. 120rC), ubi haec auctoritas Ps.-Dionysii eisdem fere verbis invenitur. ‖ Cf. Ps.-Dionysius, De div. nom. cap. 1,5 (PG 3,594B; ed. cit. 1,35–36); cf. etiam Aegidius Romanus, loc. cit. dist. 22 princ. unica q. 1 (ed. cit., fol. 120rC), ubi haec auctoritas Ps.-Dionysii etiam ad sensum invenitur.

5

10

15

20

quaestio vicesima quinta

5

10

15

20

107

sensatio; phantasia, id est virtus sensitiva interior; opinio, id est aestimatio interior, quae est opus cogitativae, quae tres pertinent ad sensum; intellectio simplicium, quae est simplex apprehensio intellectus, et vocatur 3 De anima ‘intellectus indivisibilium’, quam intelligit Dionysius per ‘nomen’, eo quod eius est definitio sive ratio, quia huiusmodi conceptus consueverunt definiri vel describi; secunda operatio intellectus est compositio et divisio, scilicet enuntiatio vel oratio mentalis, quae exprimitur sermone, ideo eam vocat sermonem; tertia cognitio intellectus est assensus principiorum vel evidentium sine probatione, quam beatus Dionysius vocat tactum, quia ex evidentia propositionis habentur sine probatione; et alia est assensus propositionum per aliquam viam probationis praeviae, quam vocat Dionysius scientiam, et sub nullo horum modorum cognoscendi venit Deus, saltem ut eo cognoscibilis conceptu proprio et essentiali. Et ideo beatus Dionysius dicit ‘Deum esse innominabilem’, quia nomen non est nisi eorum quae sunt nobis nota aliquo modo. Secundo est notandum quod Deum esse nominabilem vel nomine exprimibilem potest intelligi dupliciter. Uno modo, quod illud nomen ipsum perfecte notificet intellectui, vel quantum cognoscibilis est vel conceptu proprio essentiali. Alio modo, quod illud nomen explicet perfectionem Dei intellectui, sed modo imperfecto. [Conclusiones] Tunc illis praemissis est prima conclusio haec: Deus est a nobis nominabilis secundo modo. Patet per rationes post oppositum. Unde diversis nominibus nominatur in Sacra Scriptura. Et 12 Metaphysicae Philosophus nominat 2 tres] cognitiones add. f. 8 tertia] secunda J. 17 ipsum] ipsius W. 4 Cf. Aristot., De anima 3,6 (430a26); cf. etiam Aegidius Romanus, loc. cit. dist. 22 princ. unica q. 1 (ed. cit., fol. 120rD), ubi haec auctoritas Aristotelis similibus verbis invenitur. ‖ Cf. Ps.-Dionysius, De div. nom. cap. 1,5 (PG 3,594B; ed. cit. 1,35); cf. etiam Aegidius Romanus, loc. cit. dist. 22 princ. unica q. 1 (ed. cit., fol. 120rD), ubi haec auctoritas Ps.-Dionysii eodem verbo invenitur. 8 Cf. Ps.-Dionysius, De div. nom. cap. 1,5 (PG 3,594B; ed. cit. 1,35); cf. etiam Aegidius Romanus, loc. cit. dist. 22 princ. unica q. 1 (ed. cit., fol. 120rD), ubi haec auctoritas Ps.-Dionysii eodem verbo invenitur. 9 Cf. Ps.-Dionysius, De div. nom. cap. 1,5 (PG 3,594B; ed. cit. 1,35); cf. etiam Aegidius Romanus, loc. cit. dist. 22 princ. unica q. 1 (ed. cit., fol. 120rD), ubi haec auctoritas Ps.-Dionysii eodem verbo invenitur. 11 Cf. Ps.-Dionysius, De div. nom. cap. 1,5 (PG 3,594B; ed. cit. 1,35); cf. etiam Aegidius Romanus, loc. cit. dist. 22 princ. unica q. 1 (ed. cit., fol. 120rD), ubi haec auctoritas Ps.-Dionysii eodem verbo invenitur. 13 Cf. supra, p. 106, ad lin. 23. 23 Cf. supra, p. 107,19–20. ‖ Cf. supra, p. 101,10–11 et 13–15. 24 Cf. Aristot., Metaph. 12,7 (1072b26–30).

108

f 103va

J 177a

quaestio vicesima quinta

eum delectationem et vitam. Item, non solum theologia, sed philosophia, maxime prima, considerat de Deo, et etiam moralis in quantum est obiectum beatificans, quod facere non possent, nisi aliquo modo esset nominabilis. Et Di|onysius fecit librum De divinis nominibus, qui frustra esset, nisi Deus nominari posset. Et dicimus quod in nomine ‘qui est’ maxime convenit Deum laudare. Secunda conclusio: Deus per nos non est cognoscibilis comprehensive vel omni perfectione suae immensitatis. Patet, quia hoc esset Deum cognoscere tante, quante in se existit, quod ipsi soli convenit. Tertia conclusio: Deus nullo verbo creato potest perfecte nominari, scilicet sic quod hoc nomen omnem modum perfectionis Dei menti ingerit vel notum facit. Patet, quia nequit perfecte cognosci. Quomodo ergo nominari? Perfectior est enim conceptus, qui est signum rei ad intra, quam vox vel nomen rei ad extra. Quarta conclusio: Deus sicut se ipso comprehensive cognoscitur, ita Verbo increato plenissime exprimitur. Patet prima pars, quia Deus est tanta cognitio quanta entitas, cum non sit in eo aliud entitas et aliud cognitio. Patet secunda pars, quia Verbum est aequale Patri. Et ita beatus Dionysius dicit quod ‘est perfecta imago Patris’, 14 De Trinitate. Quinta conclusio, quod tamen Verbum increatum menti creatae adveniens perfectam Dei cognitionem non imprimit. | Patet, quia non nisi tantum, quantum vult. Item, mens creata perfectae cognitionis divinae non est receptiva, cum nequeat comprehendere maiestatem. Sexta conclusio: Deum nominamus pluribus nominibus. Patet per Magistrum et auctoritate Ambrosii, quam inducit. Et patet per rationem, quia quod est utile pro habendo de Deo aliquam cognitionem, nobis convenit; sed Deum nominare diversis nominibus nobis est utile pro habendo de Deo

5 et] secunda W. ‖ dicimus] Dionysius f. ‖ qui] quo JK. 11 hoc] huiusmodi f. ‖ nomen] creatum add. f. 13 qui] quo J. 16 plenissime exprimitur] plenarie explicatur f. 20 tamen] cum JW. 26 habendo] habenda f. ‖ aliquam cognitionem] aliqua cognitione f. 27 habendo] habenda f. 19 Marsilius fortasse cogitat de quodam loco Augustini, qui in libris De Trinitate de imagine Dei vel Patris frequenter disputat. In libro 14 autem imaginem Dei quae est in anima hominis, praesertim tractat. Imaginem Patris quae Filius est, in libro 6 tractat; cf. August., loc. cit. 6,2,3 (PL 42,925; CCSL 50,230); qui locus a Marsilio infra, p. 184,3–4 laudatur. 25 Cf. Petrus Lombardus, loc. cit. dist. 22 cap. 1–5 (ed. cit., pp. 178–180, passim). ‖ Cf. Ambrosius, loc. cit. lib. 2 prol. n. 2 (PL 16,560C; CSEL 78,58) et Petrus Lombardus, loc. cit. dist. 22 cap. 1 n. 2 (ed. cit., p. 178).

5

10

15

20

25

quaestio vicesima quinta

5

109

aliquam cognitionem; ergo. Patet maior de se et minor patet, quia secundum quodlibet nomen aliqua perfectio divina nobis innotescit et ad aliam insinuandam alio nomine opus erit. Unde Dionysius 12 De divinis nominibus dicit quod “debemus laudare eum qui est infinitorum nominum”. Infinita enim perfectio infinitis nominibus exprimibilis est, quibus omnibus mentibus hominum aliqualiter innotescit. Hoc de secundo articulo.

[Articulus 3]

10

15

20

25

[Dubia] Venio ad tertium articulum et est primum dubium: Cum Deus est summe simplex, a quo sumitur diversitas nominum tam multiplicium? Secundum, an haec nomina omnia dicuntur substantialiter et sint synonyma, ex quo unam et eandem rem significant. Tertium, utrum omnia nomina de Deo dicta et de creaturis dicantur de eis aeque primo vel prius de uno quam de alio sic quod dicantur secundum quandam translationem. Et qualis est haec translatio? [Ad primum dubium] Ad primum dicitur quod, quamvis Deus sit summe simplex, tamen immensae perfecti|onis est, et ergo eminenter est summe multiplex, ut dictum fuit in principio primo in primo articulo. Modo ex quo intellectus has perfectiones nequit uno conceptu intelligere, secundum quod variis modis Deum concipit, secundum hoc eius perfectiones et virtutem variis nominibus exprimit, quae reducuntur ad istos modos. Quia in genere intellectus noster intelligit Deum dupliciter, quia vel in ordine ad se vel in ordine ad creaturas. Si in ordine ad se, hoc est dupliciter, quia vel quoad essentiam vel in ordine ad personas. Si in ordine ad substantiam, hoc est dupliciter, quia vel pure considerando eam absolute – sic veniunt nomina pure essentialia, ut ‘essentia’, ‘Deus’, ‘natura’ et, si quae sunt, similia; vel considerando eam

1 aliquam cognitionem] aliqua cognitione f. ‖ et … patet] om. f. 2 aliam] perfectionem nobis add. f. 9 venio … et] om. W. ‖ est2] sit KWf. 11 omnia] om. f. 11–12 synonyma] nomina J. 22 quae] qui J; om. f. 23 dupliciter] om. J. 4 Ps.-Dionysius, De div. nom. cap. 12,1 (PG 3,970A; ed. cit. 2,527); cf. Aegidius Romanus, loc. cit. dist. 22 princ. unica q. 2 (ed. cit., fol. 120vN-O), ubi haec auctoritas Ps.-Dionysii eisdem verbis invenitur. 17 Cf. supra, p. 109,9–10. 19 Cf. Marsilius de Inghen, loc. cit. q. 1 art. 1 (ed. cit., pp. 17–18).

f 103vb

110

J 177b

f 104ra

quaestio vicesima quinta

sub ratione attributorum, scilicet sapientiae, bonitatis, potentiae et huiusmodi, et sic veniunt isti termini attributi ‘sapientia’, ‘voluntas’, ‘intellectus’ etc. Si in ordine ad personas, hoc est iterum dupliciter, quia vel considerantur prout constituuntur in ordine ad modum intelligendi nostrum, et sic veniunt notiones et proprietates personales, sicut sunt ‘generatio’, ‘filiatio’ et ‘processio’, vel ‘generare’, ‘generari’, ‘spirare’ et ‘spirari’; vel quoad esse constitutum in esse personali – sic veniunt nomina personarum: ‘Pater’, ‘Filius’, ‘Spiritus Sanctus’. Si cognoscit eum in ordine ad creaturas, triplicia reperiuntur nomina. Prima positiva et inclusiva supremae perfectionis – sic veniunt nomina superlativa, ut ‘primum’, ‘optimum’, ‘fortissimum’ vel ‘splendor’, ‘lux’ etc. Attribuuntur etiam sic Deo nomina creaturarum propter aliquam similitudinem alicuius perfectionis | per translationem, quae eminenter est in Deo, sicut dicitur Deus ‘fortis’, ‘zelotes’, ‘lapis angularis’, ‘petra’, ‘leo’, ‘agnus’ etc. Secunda nomina per exclusionem imperfectionis, ut negativa vel privativa, ut ‘immensum’, ‘infinitum’, ‘increatum’, ‘infectum’, id est ‘non factum’, ‘incomprehensibile’, ‘ininvestigabile’ etc. Tertia nomina sumpta per relationem activam circa creaturam, ut quod est ‘creator’, ‘dominus’, ‘redemptor’. Non tamen, quod haec dicunt aliquam multitudinem relationum in Deo, sed diversum modum se habendi circa creaturam. [Ad secundum dubium] Ad secundum dubium dicitur quod omnia nomina quae sunt communia tribus personis, dicta per respectum divinae naturae in se, sic dicuntur secundum substantiam quod non dicuntur secundum aliquod accidens intrinsecum. Patet, quia nequit esse accidens in immensa maiestate et in imperfectibili et impassibili sensu. Secundo, quod omnia huiusmodi dicuntur convenire et non differre quoad rem quam dicunt. Patet, quia quodlibet talium dicit essentiam solam et quam|libet personam. Tertio, quod pure essentialia, ut ‘Deus’, ‘natura’, ‘essentia’, videntur in Deo pure synonyma sic quod nullum eorum aliquid intrinsece vel extrinsece

8 Sanctus] donum add. K; sive donum add. Wf. 10 vel] et similiter ista scilicet f. 14 secunda] et K; secundo veniunt f. 14–16 secunda … etc.] in mg. J. 16 ininvestigabile] investigabile Jf. ‖ tertia] tertio veniunt f. 22 se] esse K. 23 quod] quia f. 24–25 et … sensu] quae non perfectibilis est et impassibilis f. ‖ imperfectibili] perfectibili K. 25 impassibili] passibili K. 26 secundo] in mg. J; om. KW. 27 quam dicunt] significatam f. 30 pure] Patre f. 21 Cf. supra, p. 109,11–12.

5

10

15

20

25

30

quaestio vicesima quinta

5

10

15

20

25

111

ponit super alium, quamvis ‘Deus’ quandoque transferatur ad personas, et ‘essentia’ non. Numquam enim nomen essentiae tenetur personaliter, sicut hoc nomen ‘Deus’, cum dicimus: ‘Deus genuit Deum’. Sic ista ad intra paene idem dicunt. Quarto, quod attributalia quoad intellectum nostrum in ratione distinguuntur. Patet, quia intellectus noster aliter intelligit, cum dicitur ‘potentia Dei’, et aliter, cum dicitur ‘sapientia Dei’, quia potentiam intelligit respectu effectus, sapientiam respectu cognitionis divinorum. Et ita in aliis. [Corollarium] Corollarium: Attributa non debent reputari synonyma. Patet, quia, licet idem important intrinsece, tamen intellectus aliud et aliud per ea intelligit extrinsece. [Continuatio responsionis ad secundum dubium] Quinto, quia notionalia et nomina personarum suppositis differunt, ut ‘Pater’, ‘Filius’, ‘generatio’, ‘spiratio’. Sexto, quod ex tempore dicta de Deo per respectum ad creaturam etiam differunt in modo significandi vel connotandi. Notum est. Septimo, quod temporalium quaedam dicuntur de Deo propria Filio, ut ‘incarnatum’, ‘redemptor’, ‘resurgens’. Octavo, quod infinitis modis possunt nomina Deo possibilia convenire, in huiusmodi etiam perfectionibus vel effectibus connotatis variari. Patet per illud quod allegatum est a beato Dionysio in secundo articulo, quia infinitae perfectionis est. [Ad tertium dubium] Ad tertium dubium dicit Petrus de Tarantasia circa distinctionem istam quaestione unica articulo 3 quod de translatione nominum possumus loqui tripliciter. Vel quoad vocem, et sic omnia quae de Deo dicimus, translata sunt a creaturis, eo quod cognitio nostra incipit a sensibilibus. Et ideo voces illis

2 sicut] quemadmodum tamen invenitur acceptum f. 3–4 sic … dicunt] om. f. 11 per ea] om. f. 14 quia] quod f. 20 quod] quia W; quodammodo add. f. 21 etiam] om. codd. 22 secundo] coni.; primo codd. et ed. 27 de] om. J. 28 sensibilibus] sensibus K. 22 Cf. supra, p. 109,4. 25 Cf. supra, p. 109,13–15. 26 Cf. Petrus de Tarantasia (Innocentius V), loc. cit. dist. 22 q. unica art. 3 (ed. cit., fol. 185a–b), unde Marsilius hanc responsionem partim verbotenus, partim ad sensum deprompsit.

112

J 178a

f 104rb

quaestio vicesima quinta

primitus imponimus et rationem vocis in illis primitus percipimus, ut prius noscimus essentiam creaturae quam essentiam Dei. Secundo modo possumus loqui de translatione nominum quoad rationem vel significationem vocis. Et sic aliqua nomina translata sunt a Deo ad creaturas, ut ‘dominus’, ‘magister’, ‘pater’, quia “ab eo est omnis paternitas quae in caelo et quae in terra”, ut dicit Apostolus Ad Ephesios 3. Quaedam etiam per similitudinem e contra translata sunt a creatura ad creatorem, ut ‘lapis’, ‘agnus’, ‘leo’, ‘petra’. Quaedam nec sic nec | sic, ut ‘aeternus’, ‘immensus’: In creaturis non reperiuntur. Nomina autem perfectionem simpliciter dicentia prius conveniunt Deo et per similitudinem creaturae, ut ‘potentia’, ‘dominus’, ‘sapientia’ etc. Alia proprie conveniunt creaturis et Deo solum per attributalem similitudinem, ut ‘agnus’, ‘lapis angularis’ etc., quae vera sunt in creaturis, Deo autem ratione similitudinis bonae proprietatis attribuuntur, quae est aliquo modo | in rebus et perfectissime est in Deo. Unde aliqua ratione oppositae proprietatis attribuuntur diabolo. Est enim “leo de tribu Iuda”, ut Apocalypsis 5, et est “leo rugiens quaerens quem devoret”, 1 Petri 5. Et huiusmodi vocantur proprie ‘nomina translata’, quae vere sunt in creaturis et ratione alicuius similitudinis transsumuntur ad supponendum pro creatore. Tertio modo potest esse translatio respectu rei significatae; quo modo nullum nomen divinum est translatum a creatura, quia Deus nihil accipit a creatura. Hoc de tertio articulo.

5

10

15

20

[Ad rationes principales] [Ad rationes quod non – Ad primam partem] Ad rationes principales: Ad primam negatur antecedens et cum hoc consequentia non valet. Habemus enim nomen Antichristi, quamvis conceptum eius non habemus proprium. Ita iste terminus ‘Deus’ est nomen proprium essentiale Dei. Sed conceptus ei correspondens non habetur a viatore, ut dictum est in primo articulo. Et ad probationem consequentiae dicitur quod frequenter imponitur ad significandum certo modo, qui modus non

1 rationem vocis] rationum voces W. 6 3] iter. J. 7 creatorem] sup. lin. L2; creatura L; creaturam JKW. 8 sic2] om. J. ‖ immensus] quae add. f. 12 etc.] alia f. 18 creatore] creaturis JW. 19 potest] posset Kf. ‖ respectu] om. f. 24 principales] om. Kf; ante oppositum W. 27 conceptus] proprius add. f. 29 frequenter] terminus add. K. 6 Eph 3,15. 15 Apc 5,5. 16 1 Pt 5,8. 24 Cf. supra, pp. 98,5–99,3. 28 Cf. supra, p. 103,6–8.

25

quaestio vicesima quinta

5

10

15

20

25

30

113

habetur ab impositore, cum hoc imponit, sed habet unum alium conceptum secundum quem imponit cum restrictione connotationis exclusiva, ut cum dicitur: ‘Volo quod iste homo qui praedicabit legem contrariam Christo et dicet se Deum et Christum fuisse seductorem, vocetur individualiter in praedicamento substantiae ›Antichristus‹.’ Et ita in consimilibus. Sed ad probationem antecedentis dicitur quod Deus est cognoscibilis cognitione abstractiva, ut quod Deus est prima causa efficiens, suprema causa finalis, quod est formativum etc. Ad improbationem dicitur quod fortitudo vel prioritas est in sensatis. Inde venit conceptus primi vel fortissimi, in quo haec maxima est. Et quia scit intellectus non esse processum in infinitum, novit quod huiusmodi conceptus sunt proprii Deo. Et cum dicitur quod solum finite videntur significare, dicitur quod superlativi comperative significant sub ratione illimitata, et ideo Deo conveniunt. Ad idem negatur finitam virtutem, et erit conceptus proprius Deo, ut dicit ‘immensum’, ‘independens’, ‘infinitum’, ‘illimitatum’. Quodlibet istorum est proprium Dei. Ad secundam dicitur quod falsum assumitur, ut patuit in quaestione de fruitione, quia signum potest esse virtutis infinitae, quamvis nulla sit inter ea proportio. Debet tamen esse talis proportio, ut signum repraesentet significatum, vel ratione similitudinis vel proprietatis, quae est in significato, quam importat signum. Ad tertiam placet quod Deus nominetur nomine entis vel substantiae. Ad beatum Dionysium dicitur quod voluit quod non est ens limitatum, sed super omne ens huiusmodi. Ad beatum Augustinum dicitur quod voluit quod Deus non est substantia prout dicitur a | substando accidentibus. Ad quartam dicitur quod | utroque modo. Ad probationem: Ad Damascenum dicitur quod vult quod quicquid nos intelligimus per nomina affirmativa de perfectione divina, minus est perfectione quam non intelligimus, quia infinita perfectio convenit Deo intelligibilis, quam illud nomen affirmativum ut talem intellectui non repraesentat. Ad aliam partem dicitur quod, licet nomen negativum, ut ‘infinitum’, non dicat quid res secundum conceptum suum proprium positivum, supponit tamen pro re et est conceptus 3 homo] seductor add. f. ‖ legem] contra legem Christi et add. f. 3–4 Christo] Antichristo J. 6 probationem] improbationem W. 7 quod] quia f. ‖ Deus] om. KWf. 8 quod … formativum] om. f. 11 dicitur] obicitur f. 12 dicitur] respondetur f. 13 sub] iter. J. 15 infinitum] finitum W. 18 debet … proportio] nisi talis f. 23 huiusmodi] limitatum add. f. 25 probationem] improbationem Wf. 29 intellectui] intellectum W; nostro add. f. ‖ non] modo J. 31 re] Patre J. 16 Cf. supra, p. 99,4–6. 17 Cf. Marsilius de Inghen, loc. cit. q. 4 (ed. cit., p. 200). 21 Cf. supra, p. 99,7–13. 25 Cf. supra, pp. 99,14–100,3.

f 104va J 178b

114

quaestio vicesima quinta

proprius rei, ut Deo ‘esse immensum’. Verum est quod in hoc dicit quid Deus non est, scilicet quia non est mensurabilis. Ad quintam negatur maior et ad probationem, quod nomen significat substantiam cum qualitate, dicatur quod illud dictum debet sic sumi quod nomen debet significare substantiam, id est non per modum fluxus vel fieri in tempore et conceptu proprio vel communi, et illud est istis impertinens, quia conceptus dicti de Deo vel nomina eis correspondentia sunt appellativae qualitatis. Ad auctoritates patet quid sit dicendum ex secundo articulo, quia volunt quod nullo nomine est Deus perfecte nominabilis sic quod nomine percepto et intellecto omnis perfectio Dei complete intelligitur, et hoc non est contra dicta. [Ad rationes quod non – Ad secundam partem] Ad rationes arguentes contra secundam partem: Ad primam conceditur dictum Hilarii et negatur consequentia, quia simplicissima res diversis nominibus nominatur, ut perfectius cognoscatur. Hoc est impertinens dicto Hilarii volenti quod sermo debet sumi ad mentem loquentis et prout potest verificari de re. Ad secundam patet quid sit dicendum per solutionem secundi dubii tertii articuli, quia non sunt omnia synonyma. Et licet in Deo non sit diversitas, est tamen diversitas in modo cognoscendi nostro, item in connotatis ad extra. Ad tertiam, quod Deum totaliter cognosci potest intelligi dupliciter. Uno modo, quod uno nomine noto Dei cognoscatur totum quod est Deus. Et sic conceditur quod uno nomine Deus totaliter cognoscitur. Sed non sequitur quod alia nomina sint superflua, quia, cum haec notitia Deum totaliter notificans hoc modo sit imperfecta, sunt inventa alia nomina, ut eis de Deo notis maiorem de Deo notitiam habeamus. Alio modo posset intelligi Deum uno nomine totaliter cognosci, id est tantum, quantum cognoscibilis est 2 quia] quod add. J. 3 ad probationem] iter. J. 5–6 id … istis] proprie vel communiter sine tempore et hoc in istis est f. 7–8 appellativae] affirmativae K. 8 qualitatis] in grammatica add. f. 10 nominabilis] a nobis add. f. ‖ nomine2] nullo modo W. 14 conceditur] concedetur K. 17 volenti] volentis f. 21 connotatis] nominum add. f. 24 conceditur] concedetur K. 27 posset] potest KW. 3 Cf. supra, p. 100,4–7. 7–8 De nominibus appellativae qualitatis vide Donatum, Ars minor cap. 2 (GL IV, 355 [cap. ‘De nomine’]; ed. Holtz, p. 585) et Priscianum, loc. cit. lib. 2 cap. 5 n. 22–32 (GL II, 56–62, passim). 9 Cf. supra, p. 100,8–13. ‖ Cf. supra, p. 108,7–14. 14 Cf. supra, p. 100,15–19. 19 Cf. supra, p. 101,1–4. 20 Cf. supra, pp. 110,21–111,23. 22 Cf. supra, p. 101,5–8.

5

10

15

20

25

quaestio vicesima quinta

5

115

cognosci. Et sic nullo uno nomine Deus totaliter potest cognosci. Sed non sequitur quod secundum partes, cum partes non habeat, sed quod ipse Deus benedictus secundum aliquid suae perfectionis est intellectui notus, id est secundum maximas perfectiones suas, secundum quas tamen cognoscibilis est, ignotus. [Ad rationes quod sic – Ad primam et secundam partem] Ratio|nes post oppositum arguunt pro dictis in secundo articulo. Hoc de quaestione ista.

2–3 ipse … benedictus] om. f. 8 ista] etc. add. K; om. Wf. 7 Cf. supra, p. 101,10–11 et 13–15. ‖ Cf. supra, pp. 107,22–109,6.

f 104vb

[quaestio vicesima sexta]

[Utrum sicut in divinis dicuntur pluraliter tres personae, sic etiam debeat concedi quod ibi sunt tres substantiae] Circa distinctionem 23 quaeritur consequenter vicesimo sexto utrum sicut in divinis dicuntur pluraliter tres personae, sic etiam debeat concedi quod ibi sunt tres substantiae; quae quaestio unum supponit, scilicet quod in divinis dicuntur pluraliter tres personae. Secundo quaerit utrum sic etiam dici debeant ibidem tres substantiae.

5

[Rationes principales]

J 179a

[Contra suppositum] Contra suppositum arguitur sic: Nullum divinum suppositum est persona, | ergo. Consequentia est nota et antecedens patet per Boethium in libro De natura et persona dicentem quod ‘persona est individuum in natura rationali indivisum in se et ab aliis divisum’. Modo nullum suppositum divinum est tale, cum non sit in natura rationali nec etiam est divisum ab aliis. Et confirmatur auctoritate beati Augustini 5 De Trinitate capitulo 24 et assu-

1 circa … sexto] circa distinctionem 23 quaeritur vicesimo sexto Kf; circa distinctionem 13 quaeritur W. 4 secundo] et f. 5 dici debeant] similiter sint dicendae f. ‖ ibidem] om. f. 12 aliis] suppositis add. KWf. 13 24] 34 L; fort. leg. 9. 10 Cf. Boethius, De persona et duabus naturis seu Contra Eutychen et Nestorium cap. 3 (PL 64, 1343C–D; ed. Moreschini, p. 214): “[…] reperta personae est definitio: ‘naturae rationabilis individua substantia’.” Cf. etiam Petrus Lombardus, 3 Sent. dist. 5 cap. 3 n. 2 (ed. Grottaferrata 1981, p. 48) et ibid. dist. 10 cap. 1 n. 2 (ed. cit., p. 72). Nonnulli distinctionem 23 libri 1 exponentes hoc loco fere classico partim verbotenus fere, partim ad sensum utuntur, e.g. Thomas de Aquino, In 1 Sent. dist. 23 q. 1 art. 3 (ed. Mandonnet, p. 560) et Petrus de Tarantasia (Innocentius V), In 1 Sent. dist. 23 q. 1 art. 2 (Tolosae 1652, fol. 191b) et Aegidius Romanus, In 1 Sent. dist. 23 princ. unica q. 2 (Venetiis 1521, fol. 124vP). 13 August., De Trin. 5,9,10 (PL 42,918; CCSL 50,217).

© koninklijke brill nv, leiden, 2015 | doi: 10.1163/9789004272439_009

10

quaestio vicesima sexta

5

10

15

20

117

mit Magister in littera capitulo 3 praesentis distinctionis: “Magna prorsus inopia humanum laborat eloquium. Dictum est tamen ‘tres personae’, non ut illud diceretur, sed ne taceretur”; ergo videtur quod dictum sit ad fugam haereticorum et secundum veritatem nulla persona sit in divinis. Secundo confirmatur idem, quia ‘persona’ dicitur quasi ‘per se sonans’, id est ‘solitarie sonans’; modo in divinis nihil est tale, cum non sonet una persona sine alia; igitur. Secundo sic: ‘Persona’ significat quid absolutum; sed in divinis non sunt tria absoluta; ergo nec tres personae. Patet consequentia et minor. Sed probatur maior per beatum Augustinum 7 De Trinitate capitulo 6 dicentem: “Ad se quippe dicitur ‘persona’, non ad Filium vel Spiritum Sanctum, sicut ad se dicitur ‘Deus’ et ‘magnus’ et ‘bonus’.” Item in eodem capitulo: “Neque in hac Trinitate, cum dicimus personam Patris, aliud dicimus quam substantiam Patris”. Constat autem quod substantia Patris est quid absolutum. Secundo probatur idem antecedens sic: Quia dicitur relative vel absolute. Si secundum, habetur propositum. Non primum, quia non potest dici ad quid refertur nec sub quo casu refertur nec quod eius esse sit ad aliud quodam modo se habere; quod et confirmatur per Boethium. In libro De persona et natura dicit “personam esse rationalis naturae individuam substantiam”, ergo dicit substantiam.

1 3] fort. leg. 1. ‖ magna] magnum codd. 3 taceretur] omnino add. f. 4 et] quod add. Kf. ‖ secundo] tertio KWf. 9 personae] om. J. 13 dicimus1] divinis J. 15 quia] vel add. KWf. 16 primum] secundum W. 16–17 refertur] persona add. f. 17 aliud] lect. dub. KW; aliquid f. 18 persona et natura] natura et persona KWf. 1 Petrus Lombardus, 1 Sent. dist. 23 cap. 1 n. 3 (ed. Grottaferrata 1971, p. 182); cf. Bonaventura, In 1 Sent. dist. 23 art. 1 q. 1 (ed. Quaracchi 1882, p. 404b), ubi secunda sententia huius auctoritatis Augustini eisdem verbis invenitur. 3–4 Marsilius hoc consequens verbotenus fere deprompsisse videtur a Bonaventura, loc. cit. dist. 23 art. 1 q. 1 (ed. cit., pp. 404b–405a). 10 August., loc. cit. 7,6,11 (PL 42,943; CCSL 50,262); cf. Petrus Lombardus, 1 Sent. dist. 23 cap. 1 n. 2 (ed. cit., p. 181); cf. etiam Aegidius Romanus, loc. cit. dist. 23 princ. unica q. 3 (ed. cit., fol. 125vP-Q), ubi haec auctoritas Augustini eisdem fere verbis invenitur. 12 August., loc. cit. 7,6,11 (PL 42,943; CCSL 50,262); cf. Aegidius Romanus, loc. cit. dist. 23 princ. unica q. 3 (ed. cit., fol. 125vQ), ubi haec auctoritas Augustini eisdem verbis invenitur. 17–18 Cf. definitio relativi vel ad aliquid apud Aristot., Categoriae 7 (8a31–32) (AL I 1–5, 22): “[…] sed sunt ad aliquid quibus hoc ipsum esse est ad aliquid quodam modo habere […].” Cf. etiam ibid. (8a39–b1). 18 Cf. supra, p. 116, ad lin. 10.

118

f 105ra

J 179b

quaestio vicesima sexta

[Pro quaesito] Pro parte affirmativa quaesiti arguitur auctoritate Augustini, quia Augustinus 7 De Trinitate capitulo 4 ‘in divinis’ concedit ‘esse tres substantias’; ergo etc. Secundo sic: Eadem est fides Graecorum et Latinorum; sed Graeci catholice concedunt tres substantias; ergo etiam hoc debent facere Latini. Maior nota, quia “una est fides, sicut unum est baptisma”, | Ad Ephesios 4. Et minor patet per Magistrum in littera in praesenti distinctione in capitulo 4 dicentem quod ‘Graeci dicunt ibi esse tres substantias’. Tertio arguitur, quia tres personae sunt tres res, ut notum est. Vel ergo sunt tria accidentia, quod male sonaret, vel una substantia et duo accidentia vel duae substantiae et tertium accidens, et iterum nihil est, vel sunt tres substantiae, et habetur propositum. Quarto sic: Ibi sunt tres subsistentiae, igitur tres substantiae. Consequentia videtur tenere, quia idem videtur esse subsistentia et substantia. Antecedens patet, quia ibi sunt tres hypostases secundum Graecos. Modo idem est subsistentia et hypostasis. Dicitur ab ‘hypos’ quod est ‘sub’, et ‘thesis’ ‘positio’, quasi ‘subsistentia’ vel ‘subsistens’. Confirmatur, quia tria individua praedicamenti substantiae videntur esse tres substantiae; modo tres personae divinae videntur esse tria individua praedicamenti substantiae; igitur. Maior patet, quia ‘individua praedicamenti substantiae sunt maxime substantiae’, ut patet in Praedicamentis. Minor videtur nota, quia | ex quo sunt tria supposita substantialia, videntur esse tria individua praedicamenti substantiae.

5–6 catholice] catholici f. 6 concedunt] catholice ibi add. f. ‖ etiam … Latini] hoc similiter concedendum est a Latinis f. 8 in3] om. KWf. ‖ 4] 3 KWf. 18 quasi] quia JW. 22 ut patet] om. KWf. 3 Cf. August., loc. cit. 7,4,8 (PL 42,941; CCSL 50,259); cf. Petrus Lombardus, 1 Sent. dist. 23 cap. 4 n. 2 (ed. cit., p. 185); cf. etiam Aegidius Romanus, loc. cit. dist. 23 princ. unica q. 1 (ed. cit., fol. 124rC), ubi haec auctoritas Augustini eisdem verbis invenitur. 7 Eph 4,5. 8 Cf. Petrus Lombardus, 1 Sent. dist. 23 cap. 4 n. 2 (ed. cit., p. 185); cf. etiam August., loc. cit. 7,4,8 (PL 42,941; CCSL 50,259). 15 Cf. Boethius, De persona et duabus naturis seu Contra Eutychen et Nestorium cap. 3 (PL 64,1344B; ed. cit., p. 216): “[…] idem videbitur esse subsistentia quod substantia.” 22 Cf. Aristot., Categoriae 5 (2b15–17); cf. etiam Aegidius Romanus, loc. cit. dist. 23 princ. unica q. 1 (ed. cit., fol. 124rD), ubi haec auctoritas Aristotelis similibus verbis invenitur.

5

10

15

20

quaestio vicesima sexta

5

119

Ad illud sonant multae auctoritates. Primo, Hilarii in libro De synodis dicentis: “Sunt quidem per substantiam tria, sed unum per consubstantiam”. Secundo, Anselmi in fine Monologii dicentis ‘aptius tres dicuntur esse substantiae’. Tertio: Boethius in libro De una persona et duabus naturis Christi dicit sic: ‘Dicimus unam essentiam et tres substantias’. [Pro supposito] Sed pro supposito est Magister distinctione praesenti et allegat ad hoc beatum Augustinum, qui 7 De Trinitate dicit, capitulo 4, ‘in divinis esse unam essentiam et tres personas’.

10

15

[Contra quaesitum] Et in contrarium quaesiti est Symbolum Athanasii dicens: “Neque confundentes personas neque substantiam separantes”. Modo, si essent tres, utique essent separatae. Item, Magister distinctione praesenti ex auctoritatibus Augustini dicit ‘non esse nisi unam essentiam’ et: ‘Apud nos idem est substantia et essentia’; igitur.

[Divisio quaestionis]

20

In hac quaestione primo videndum est de supposito, quia verum est. Secundo, an personae nomen secundum substantiam vel relationem divinis personis inest. Et tertio de quaesito, quia iuxta sermonem Latinum falsum est. Et quarto de multiplici dubio, quod adest. 2 sunt] similiter f. ‖ consubstantiam] consonantiam Wf (sic etiam Hilarius et Lombardus et Bonaventura). 5 dicit sic] om. f. 8–9 qui … personas] om. f. 14–15 substantia] iter. J. 20 adest] sequitur add. W; occurrit ibi f. 1–5 Marsilius omnes has auctoritates verbotenus fere deprompsisse videtur a Bonaventura, loc. cit. dist. 23 art. 2 q. 1 (ed. cit., p. 411a). 1 Hilarius, De synodis n. 31 (PL 10,504A); cf. Petrus Lombardus, 1 Sent. dist. 31 cap. 4 n. 3 (ed. cit., p. 231). 3 Cf. Anselmus, Monologion cap. 79 (PL 158,222A–B; ed. Schmitt, p. 86). 4 Cf. Boethius, De persona et duabus naturis seu Contra Eutychen et Nestorium cap. 3 (PL 64,1345A–B; ed. cit., p. 218). 7 Cf. Petrus Lombardus, 1 Sent. dist. 23 cap. 4 n. 2 (ed. cit., p. 185). 8 Cf. August., loc. cit. 7,4,8 (PL 42,941; CCSL 50,259); cf. etiam Aegidius Romanus, loc. cit. dist. 23 princ. unica q. 2 (ed. cit., fol. 125rA) et ibid. dist. 23 princ. unica q. 4 (ed. cit., fol. 126vP), ubi haec auctoritas Augustini eisdem verbis invenitur. 11 Symbolum “Quicumque” Ps.-Athanasianum (Enchiridion symbolorum, ed. Denzinger-Hünermann, n. 75, p. 45). 13 Cf. Petrus Lombardus, 1 Sent. dist. 23 cap. 2 n. 1 (ed. cit., p. 182) et ibid. dist. 23 cap. 4 n. 1 (ed. cit., p. 184). 14 Cf. August., loc. cit. 7,4,7 (PL 42,939; CCSL 50,255) et ibid. 7,4,8 (PL 42,941; CCSL 50,258–259).

120

quaestio vicesima sexta

[Articulus 1]

f 105rb

[Notabilia] Quantum ad primum sciendum quod ‘persona’ significat substantiam particularem distinctam proprietate ad dignitatem pertinente. Multipliciter autem dicitur. Dicitur enim quasi ‘per se unum’ – quasi ‘ab aliis penitus distinctum et in se unum et indistinctum’ – vel quasi ‘per se sonans’, quod convenit excellentiori ultra alios sonanti; cui concordat suum synonymum in Graeco, scilicet ‘prosopon’, quod secundum Boethium in dicto libro De natura et persona ‘est homo larvatus prae aliis sonans in tragoediis et comoediis’. Dicitur autem ‘prosopon’ a ‘pro’, quod est ‘ita’, et ‘sopon’ ‘facies’, quasi ‘ita facies’, quia talis larvatus per se unum erat, quia diversus ab aliis, | et in se recollectus super alios sonabat detestando mala vel extollendo bona. Larvam autem induebat, eo quod aliam personam excellentem repraesentabat et ut diversus ab aliis. Inde eorum mentes ad se trahens melius resonaret. Secundo est notandum quod ab his proprietatibus transsumptum est ad significandum individuum rationale cum ratione dignitatis, quia praeest

3 quantum ad] quoad K. ‖ primum] secundum W. ‖ sciendum] om. K. 4 pertinente] participate f. ‖ multipliciter] interpretatur f. 5 autem … dicitur] om. JKf. 6 unum et] om. f. 7 concordat] convenit et in mg. concordat J; concedat W. 9 et2] cum add. J. 11 per se] personae JW. ‖ quia diversus] et divisus f. 14 diversus] divisus f. 16 est2] sc. nomen personae. 3–4 Cf. definitio personae apud Bonaventuram, loc. cit. dist. 23 art. 1 q. 1 (ed. cit., p. 405b): “Dicendum, quod persona de sui ratione dicit suppositum distinctum proprietate ad dignitatem pertinente.” Cf. Thomas de Aquino, loc. cit. dist. 25 q. 1 art. 1 (ed. cit., p. 606): “Alia [sc. definitio personae] datur a Magistris sic: ‘Persona est hypostasis distincta proprietate ad nobilitatem pertinente’.” Cf. Thomas de Argentina, In 1 Sent. dist. 23 q. 1 art. 1 (Venetiis 1564, fol. 81vb): “[…] ut dicunt solemnes doctores, ‘persona’ principaliter sumitur a proprietate pertinente ad dignitatem.” Cf. etiam Alexander Halensis, In 1 Sent. dist. 23 n. 9b (ed. Quaracchi 1951, p. 226): “Potest autem [sc. persona] et sic definiri: ‘Persona est hypostasis distincta proprietate ad dignitatem pertinente’.” 5–7 Nomen personae similiter explicatur apud Bonaventuram, loc. cit. dist. 23 art. 1 q. 1 (ed. cit., pp. 405a et 405b). 9 Cf. Boethius, De persona et duabus naturis seu Contra Eutychen et Nestorium cap. 3 (PL 64,1343D–1344A; ed. cit., pp. 214–215); cf. etiam Bonaventura, loc. cit. dist. 23 art. 1 q. 1 (ed. cit., p. 405b), ubi haec auctoritas Boethii etiam ad sensum invenitur. 10–15 Nomen πρóσωπον similiter explicatur apud Aegidium Romanum, loc. cit. dist. 23 princ. unica q. 2 (ed. cit., fol. 125rB). 16–121.9 Marsilius hoc notabile partim verbotenus, partim ad sensum deprompsisse videtur a Bonaventura, loc. cit. dist. 23 art. 1 q. 1 (ed. cit., p. 406a).

5

10

15

quaestio vicesima sexta

5

10

15

20

121

creatis aliis corporeis, tum etiam, quia plures et perfectiores distinctiones ab aliis sunt in homine quam in ceteris corporeis, tum etiam, quia homo singulariter ratione praeditus prae omnibus creaturis laudes creatoris debet ubilibet resonare, in quo Deus etiam quasi larva indutus est, quia ad imaginem eius factus. Consequenter, quia in divinis est reperire suppositum distinctum proprietate nobilissima et maxime sonora, qua altissimus dat vocem, est translatum dictante Spiritu Sancto et Deo magistro ad significandum supposita divina. Et sic ‘persona’ potest describi, quod est ‘suppositum naturae intellectualis’. [Corollarium] Ex quo sequi videtur quod, cum nomen personae Deo attribuitur, non sic sumitur, | sicut cum attribuitur creaturis, sed imperfectiones quae sunt in creaturis, ab eo secluduntur, et perfectiones, quia in Deo eminentissimae sunt, quas simpliciter importat, in eo plenius includuntur, sicut etiam est in aliis nominibus a creaturis ad Deum translatis. [Conclusio responsalis] Quibus praemissis est conclusio responsalis: Absque dubio tenendum est esse in Deo tres personas intransitive, hoc est quod tres personae sunt essentia divina. Item, essentia divina est tres personae et quaelibet earum. Haec conclusio ante posita fuit quaestione sexta articulo primo et secundo illius, et ergo non plus de ipsa. Et beatus Augustinus 7 De Trinitate capitulo 4 et 6 dicit ‘in divinis esse tres personas’. Et patet, quia in divinis sunt tria supposita naturae intellectualis, quia summa natura intellectualis est essentia divina. Hoc de primo articulo.

3 debet] deberet KW. 6 sonora] severa f. 7 Deo] eo KWf. 14 quas] nomen personae add. f. 24 articulo] om. W. 4–5 Cf. Gn 1,26.27: “Faciamus hominem ad imaginem et similitudinem nostram […] Et creavit Deus hominem ad imaginem suam ad imaginem Dei creavit illum […].” Cf. etiam Petrus Lombardus, 1 Sent. dist. 2 cap. 4 n. 2 (ed. cit., p. 64) et ibid. dist. 24 cap. unicum n. 5 (ed. cit., p. 188). 21 Cf. Marsilius de Inghen, In 1 Sent. q. 6 art. 1 (ed. Santos Noya, p. 231) et ibid. q. 6 art. 2 (ed. cit., pp. 237–238). 22 Cf. August., loc. cit. 7,4,7 (PL 42,939; CCSL 50,255) et ibid. 7,6,11 (PL 42,943; CCSL 50,262); cf. etiam Petrus Lombardus, 1 Sent. dist. 23 cap. 1 n. 3 (ed. cit., p. 182).

J 180a

122

quaestio vicesima sexta

[Articulus 2]

f 105va

[Notabilia] Quantum ad secundum articulum praemitto quod persona est quid per se subsistens in natura intellectuali habens esse distinctum in ista natura. Hoc habetur a Boethio in libro De una persona et duabus naturis Christi. Secundo est notandum quod, quia de ratione personae est esse suppositum per se existens, ideo de ratione sua est, prout in divinis locum habet, quod magis significat per modum Patris quam per modum paternitatis. Ratio est, quia, licet in re idem sit Pater et paternitas, tamen magis iuxta modum intelligendi nostrum concretum importat per se existentiam quam abstractum, quia abstracta talia frequenter apud animam sonant quasi modo formae vel | alicuius naturae qua aliquid per se existit. Tertio est notandum quod secundum beatum Augustinum 7 De Trinitate capitulo 6 quadruplex differentia est inter hoc nomen ‘persona’ et hoc nomen ‘Pater’, quamvis pro eodem supponant. Prima, quia ‘persona’ dicit substantiam rei. Unde Augustinus: ‘persona Patris, id est substantia Patris’. ‘Pater’ autem magis immediate relationem importat. Secunda, quia ‘persona’ dicitur ad se. Unde Augustinus: “Ad se dicitur ‘persona’, sicut ad se dicitur ‘Deus’, ‘magnus’ et ‘bonus’.” Tertia, quia ‘›persona‹ non dicitur ad aliud. Sicut

3 quantum … articulum] om. W. 4 habens] hominis W. 6–7 personae … ratione] om. (hom.) codd. 10 concretum] conceptum f. 12 aliquid] aliud K. 3–4 Cf. definitio personae apud Thomam de Aquino, loc. cit. dist. 23 q. 1 art. 2 (ed. cit., p. 559): “Salvatur enim ratio ‘personae’ in divinis, secundum quod habet esse per se subsistens in natura intellectuali.” Cf. Aegidius Romanus, loc. cit. dist. 23 princ. unica q. 4 (ed. cit., fol. 126vQ): “[…] quia ‘persona’ dicit quid subsistens in natura intellectuali et habens esse distinctum in illa natura.” Cf. Thomas de Argentina, loc. cit. dist. 23 q. 1 art. 3 (ed. cit., fol. 82rb): “[…] quia ‘persona’ secundum se significat subsistens distinctum in intellectuali natura.” Cf. etiam Richardus de S. Victore, De Trin. 4,24 (PL 196,946C; ed. Ribaillier, p. 189): “[…] si dicimus quod persona sit existens per se solum iuxta singularem quemdam rationalis existentie modum […] Ideo autem per se solum adiungimus, quia persona nunquam recte dicitur nisi unus aliquis solus a ceteris omnibus singulari proprietate discretus.” 5 Cf. supra, p. 116, ad lin. 10. 6–12 Hoc notabile simile est notabili prolato apud Aegidium Romanum, loc. cit. dist. 23 princ. unica q. 4 (ed. cit., fol. 126vQ). 13–124.11 Marsilius haec notabilia partim verbotenus, partim ad sensum deprompsisse videtur ab Aegidio Romano, ibid., fol. 126vQ–127rD. 14 Cf. August., loc. cit. 7,6,11 (PL 42,943; CCSL 50,261–262); cf. Petrus Lombardus, 1 Sent. dist. 23 cap. 1 n. 2 (ed. cit., p. 181); cf. etiam Aegidius Romanus, loc. cit. dist. 23 princ. unica q. 4 (ed. cit., fol. 126vQ), ubi haec auctoritas Augustini etiam partim verbotenus, partim ad sensum invenitur.

5

10

15

quaestio vicesima sexta

5

10

15

20

25

30

123

Pater dicitur ›Filii Pater‹, sic persona non dicitur ›Filii persona‹ nec ›Spiritus Sancti persona‹.’ Et quarta, quia “non est aliud Deum esse et aliud personam esse”, et tamen aliud est Deo esse et aliud Patrem esse; quae antiquitus ante tempus beati Augustini et etiam tempore suo vera fuisse facile est videre, quia tunc hoc nomen ‘persona’ essentiam vel substantiam significabat. Sed quia nos per personam intelligimus suppositum quod constituitur relatione, magis dubium est: Quomodo ‘persona’ dicitur ad se et ad aliud non refertur et non est aliud Deo esse et aliud personam esse? Pro cuius intellectu notandum est quarto quod ‘persona’ in divinis importat directe et primaria significatione aliquid subsistens in natura intellectuali, quia nihil dicitur ‘persona’ nisi habens naturam intellectualem. Quod autem relationem dicit, hoc est sibi per restrictionem et non ex modo sui significandi, scilicet in quantum in illa natura in qua persona reponitur, est distinctio per relata. ‘Pater’ autem e contrario de sui natura dicit ens relativum | in quantum tale. Unde ubicumque reperitur, relative dicitur. Sed de sui significatione non dicit subsistere aliquid in natura intellectuali vel divina, sed hoc dicit secundum quod paternitas in Deo vel natura divina reperitur. Et ex hoc ‘persona’ secundum se dicitur dicere aliquid secundum se, quod directe importat. Relationem autem importat retractum ad naturam divinam, in qua suppositum per se subsistens relatione constituitur, quod erat secunda condicio. Dicitur etiam ‘persona’ dici secundum substantiam capiendo substantiam more antiquorum pro supposito, quia persona est suppositum. Et ex hoc etiam dicitur dici non ad aliud vel ad aliquid, quia quod secundum se dicitur, non dicitur ad aliquid. Item, quia convertibiliter cuicumque convenit Deum esse, illis convenit personam in divinis esse et e contra. Ideo dicitur quod non est aliud Deum esse et aliud personam esse, quia inter illa non est formalis distinctio, de qua supra dictum est in quaestione de Trinitate personarum | et unitate essentiae. Sed quia non sic convertitur ‘Deum esse’ cum ‘esse Patrem’ in divinis, quia Deum esse reperitur in personis Filii et Spiritus Sancti, in quibus non reperitur esse Patrem,

1–2 nec … persona] om. (hom.) JK. 2 Deum] Deo K (sic etiam Augustinus et Aegidius). 3 Deo] Deum W; de omni f. 8 Deo] Deum Wf. 10 aliquid] aliud Kf. 12 sibi] ei f. ‖ modo sui] suo modo f. 15 reperitur] ponatur f. 16 sui] sua f. 18 dicere] importare f. 19 relationem … importat] om. (hom.) JK. ‖ retractum] restrictum K. 20 suppositum] personae add. f. 22 more antiquorum] om. f. 24 aliquid] aliud K. 25 illis] illi Kf. 28 quia] om. f. 21 Cf. supra, p. 123,11–14. 28 Cf. Marsilius de Inghen, In 1 Sent. q. 6 art. 2 (ed. cit., pp. 239–241).

J 180b

f 105vb

124

quaestio vicesima sexta

ideo dicitur quod aliud est Deum esse et aliud Patrem. Vel iuxta primum, quia ‘esse personam’ non importat relationem secundum suam primariam significationem, sed suppositum naturae intellectualis, ideo dicitur quod idem sit vel non aliud sit personam esse et Deum esse in natura divina. Sed e contra ‘esse Patrem’ iuxta primariam suam significationem importat habere Filium et generationem, quod ‘Deum esse’ non importat. Ideo dicitur quod aliud sit Deum esse quam Patrem esse in divinis. Ex quibus tamen non debet inferri quod ‘esse personam’ in divinis sit dictum purum absolutum vel nullo modo importet relationem, quia tunc non essent tres personae, sicut non sunt ibi tria absoluta, sed quod ‘persona’ de sui primaria significatione non importat relationem sicut nomina suppositorum propria. Quinto est notandum quod personam dicere relationem potest dupliciter intelligi. Uno modo directe et primario, sicut ly ‘Pater’ directe dicit relationem ad Filium. Alio modo indirecte et secundario ratione naturae intellectualis divinae, cuius supposita significat, quae relationibus distinguuntur.

J 181a

[Conclusiones] Quibus praemissis sit prima conclusio huius articuli quod nomen personae de suo modo significandi non importat relationem considerando ipsum secundum se. Patet, quia de qualibet natura intellectuali dicitur et non per respectum ad relationem, saltem iuxta modum suum significandi. Non enim, si angelus est persona, importatur in hoc aliqua relatio, sed solum quod est quid per se subsistens naturae intellectualis distinctum in ea, ut dictum est. Secunda conclusio: Nomen personae retractum ad naturam divinam non dicit relationem de sua significatione primaria et tamquam ex natura suae significationis. Patet ex proprietatibus personae, quibus distinguitur contra esse Patrem, recitatis ab Augustino in tertio notabili. Et ratione, si more imaginationis philosophorum Deus sicut est unus in es|sentia, sic esset unus in persona, aeque vera esset haec: ‘Deus est persona’, sicut nunc est vera, et tamen ipsa tunc non esset vera ratione relationis; igitur nec nunc iuxta primariam significationem nominis. Consequentia tenet et patet maior, quia adhuc esset quid per se subsistens naturae intellectualis distinctum ab aliis secundum se in ea. Et patet minor, quia nulla relatio esset ad intra. 1 Patrem] esse add. f. 3 intellectualis] intelligibilis f. 10 sui] sua f. 21 si … persona] quia angelus persona nominatur f. ‖ importatur] notatur f. 30 nec] et Wf. ‖ nunc] vera est nec ratione relationis add. f. 1 Cf. supra, p. 123,11–14. 23 Cf. supra, p. 122,3–4. 27 Cf. supra, pp. 122,13–123,8.

5

10

15

20

25

30

quaestio vicesima sexta

5

10

15

125

Tertia conclusio: | ‘Persona’ retracta ad supposita divina non dicitur pure absolute sicut ‘essentia’. Patet, quia, ut argutum est, cum non sint in Deo tria absoluta, non potest concedi quod in Deo essent tres personae. Quarta conclusio, quod ‘persona’ significat relationem secundario ratione naturae divinae, cuius significat supposita, quae distinguuntur relationibus. Patet, quia, cum ‘persona’ dicatur in Deo pluraliter, vel erunt ibi plura absoluta, quod nullus ponit catholicus vel doctus philosophus, vel pluralitas conveniet sibi ratione proprietatum relativarum, quas aliquo modo importat. Vel ergo primario importat illas, et hoc non, per primam conclusionem, vel secundario ratione naturae ad quam contrahitur, in qua relationibus supposita per se existentia distinguuntur, et habetur propositum, sic enim: Tres esse divinas personas, quia sunt tres res per se existentes divinae naturae intellectualis distinctae inter se. Et quia earum distinctio est proprietatibus relativis, ideo ‘persona’ supponens pro eis per modum sequelae et secundario relationem importat. Hoc de secundo articulo.

[Articulus 3]

20

[Notabilia] Quoad tertium articulum est notandum quod ‘nomen substantiae iuxta derivationem vocabuli’, ut dicit Boethius in libro De natura et persona seu in libro De duabus naturis et una persona Christi, ‘dicitur a ›substare‹.’ Unde proprie ‘substantia’ nominatur, eo quod substat accidentibus, tam in se quam in praedicatione denominativa. Et genera et species subsistunt, et ad singulare non trahunt. Primae autem substantiae et subsistunt et

3 potest] posset Kf. 4 secundario] secundaria JKL; secundariam W; scilicet add. f. 8 sibi] Deo f. ‖ quas] om. J; ly persona add. f. 11 tres] om. JK. 18 quoad … articulum] om. W. ‖ est] primo add. W. 22 genera] generis codd. ‖ et2] om. K. 2 Cf. supra, p. 124,7–11. 9 Cf. supra, p. 124,17–23. 18–127.15 Marsilius haec notabilia partim verbotenus, partim ad sensum deprompsisse videtur ab Aegidio Romano, loc. cit. dist. 23 princ. unica q. 2 (ed. cit., fol. 125rE-H). 20 Cf. Boethius, De persona et duabus naturis seu Contra Eutychen et Nestorium cap. 3 (PL 64,1344B; ed. cit., p. 216); cf. etiam Aegidius Romanus, loc. cit. dist. 23 princ. unica q. 2 (ed. cit., fol. 125rE), ubi haec auctoritas Boethii etiam ad sensum invenitur. 22 Cf. Aegidius Romanus, loc. cit. dist. 23 princ. unica q. 2 (ed. cit., fol. 125rE): “Unde genera et species, ut ipse [sc. Boethius] ait, subsistunt tantum.” Cf. etiam Boethius, De persona et duabus naturis seu Contra Eutychen et Nestorium cap. 3 (PL 64,1344C; ed. cit., p. 216): “Itaque genera vel species subsistunt tantum […].”

f 106ra

126

f 106rb

J 181b

quaestio vicesima sexta

singulariter distinguunt. Sumitur itaque nomen substantiae per comparationem ad subesse aliquo modo accidentibus, iuxta nominis etymologiam. Secundo est notandum quod subiectum ad accidens tripliciter comparatur. Primo, tamquam ea sustentans et in esse conservans, propter quod dictum est 7 Metaphysicae quod “accidentia non sunt entia, sed entis”. Secundo, quia subest eis tamquam cui insunt. Accidentis enim esse est inesse. Item tertio, quia individua substantiae proprietatibus accidentalibus ab invicem distinguuntur sub eadem specie. Tertio est notandum quod iuxta has tres comparationes nomen substantiae ad divina tripliciter potest transsumi. Vel ut sustentans, iuxta primam, vel ut illud cui res insunt, iuxta secundam, vel ut distinguens et ratione distinctionis, iuxta tertiam. Quarto notandum est quod doctores nostri de nomine substantiae in divinis sunt diversi et varii. Nam Boethius dicit quod “substantia continet unitatem, sed relatio multiplicat Trini|tatem”, in libro praedicto, et sic in divinis concedit substantiam. Augustinus vero 7 De Trinitate capitulo 5 dicit “manifestum esse Deum abusive substantiam vocari”. Graeci vero et doctores eorum dicunt in Deo esse tres substantias, ut nos tres personas. Quinto est notandum quod haec doctorum nostrorum diversitas est ratione diversae | transsumptionis prius positae huius nominis ‘substantia’.

5 entia] accidentia JK. 6 inesse] id est inhaesibilitas est de esse accidentis immo est ipsummet accidens add. f. 7 tertio] comparatur ad accidentia prout per illa ab aliis distinguitur add. K. 8 sub] substantia K. 12 tertiam] secundam J. 13 quarto] tertio J. 5 Auctoritates Aristotelis (ed. Hamesse, p. 128, n. 160): “Accidentia non sunt entia, sed quid entis.” Cf. Aristot., Metaph. 7,1 (1028a18–20). Cf. etiam Aegidius Romanus, loc. cit. dist. 23 princ. unica q. 2 (ed. cit., fol. 125rE), ubi haec auctoritas Aristotelis eisdem fere verbis invenitur. 6 Cf. Aegidius Romanus, loc. cit. dist. 23 princ. unica q. 2 (ed. cit., fol. 125rE-F): “Nam accidentis esse est inesse.” Cf. Marsilius de Inghen, In 1 Sent. q. 12 art. 2 (ed. cit., p. 99): “[…] eo quod ‘accidentis esse est inesse’, 7 Metaphysicae.” Cf. etiam Aristot., Metaph. 7,1 (1028a18–34). 10 Cf. supra, p. 126,4–5. 11 Cf. supra, p. 126,5–6. 12 Cf. supra, p. 126,6–8. 15 Locum ibi, id est in libro De persona et duabus naturis seu Contra Eutychen et Nestorium, non invenimus. Cf. autem Boethius, De Trin. cap. 6 (PL 64,1255A; ed. Moreschini, p. 180): “Ita igitur substantia continet unitatem, relatio multiplicat trinitatem […].” Cf. Aegidius Romanus, loc. cit. dist. 23 princ. unica q. 2 (ed. cit., fol. 125rF), ubi haec auctoritas Boethii eisdem verbis invenitur. Cf. etiam infra, p. 223,6–7. 16 August., loc. cit. 7,5,10 (PL 42,942; CCSL 50,261); cf. Petrus Lombardus, 1 Sent. dist. 8 cap. 7 (ed. cit., p. 101); cf. etiam Aegidius Romanus, loc. cit. dist. 23 princ. unica q. 2 (ed. cit., fol. 125rF), ubi haec auctoritas Augustini ad sensum invenitur; eisdem verbis invenitur apud Aegidium Romanum, ibid., fol. 125rH. 20 Cf. supra, p. 126,9–12.

5

10

15

20

quaestio vicesima sexta

5

10

15

20

127

Nam prout ‘substantia’ dicitur, quia per se existens et alia in esse conservans, sic Deus est propriissime substantia, quia vere per se est et omnia alia in esse sustentat, ut dictum fuit supra distinctione 8. Et sic loquebatur Boethius et Augustinus in multis locis aliis. Unde sicut unum subiectum omnia sua accidentia sustentat et in esse conservat, sic Deus simpliciter omnia, non ut in eo per inhaerentiam, sed potius per coexistentiam vel ut in primo efficiente. Prout autem ‘substantia’ dicitur a subici accidentibus sibi inhaerentibus, Deus non esset substantia proprie, cum sibi nihil valeat inesse inhaesive propter summam simplicitatem. Et sic locutus est Augustinus in loco praeallegato. Potest tamen dici etiam hoc modo abusive ‘substantia’, non quia aliquid sibi inhaeret, sed quia multa de eo dicuntur denominative, ut ‘esse dominum’ vel ‘rectorem’ etc. Sed prout ‘substantia’ diceretur ratione distinctionis, quod habet locum in primis substantiis, sic, cum ea quae distinctionem denominant in divinis, tres res sunt, dicunt Graeci Deum esse tres substantias. Ultimo est notandum quod Latini tamen communiter capiunt substantiam primo modo, scilicet quasi ‘per se stans et omnia sustentans’; quo modo etiam dicitur ‘essentia’. [Conclusiones] Hoc praemisso est prima conclusio quod capiendo substantiam primo modo in Deo non est nisi una substantia. Patet, quia sic substantia est idem quod essentia et est purum absolutum, quod maxime per se stat etc., et tale in Deo non est nisi unum.

1–2 conservans] aut dicitur quasi essentia add. f. 7 efficiente] sustentat et conservat add. f. ‖ sibi] ei f. 8 esset] est f. ‖ proprie] om. f. ‖ sibi] ei f. 10 substantia] seu logicaliter add. f. 11 aliquid] aliud K. ‖ sibi] ei f. 12 dominum] Deum KW. ‖ etc.] quod dicimus logicaliter inesse nam logicaliter quandoque id inesse alicui dicitur quod de ipso denominative praedicatur add. f. ‖ diceretur] dicitur f. 14 denominant] important f. 14–15 dicunt … substantias] quae sunt Deus quas Graeci tres substantias dixerunt f. 16 tamen] om. KWf. 17–18 quo … dicitur] aut quasi f. 20 est … quod] om. sed in mg. conclusio prima f. 3 Cf. Petrus Lombardus, 1 Sent. dist. 8 cap. 2 n. 1 (ed. cit., p. 97); cf. August., loc. cit. 5,2,3 (PL 42,912; CCSL 50,208); cf. etiam Marsilius de Inghen, In 1 Sent. q. 12 art. 2 (ed. cit., p. 101). 4 Cf. e.g. August., loc. cit. 5,2,3 (PL 42,912; CCSL 50,208) et Boethius, De persona et duabus naturis seu Contra Eutychen et Nestorium cap. 3 (PL 64,1345B; ed. cit., pp. 218–219); qui locus Boethii laudatur ab Aegidio Romano, loc. cit. dist. 23 princ. unica q. 2 (ed. cit., fol. 125rG). 10 Cf. supra, p. 126,16–17. 17 Cf. supra, p. 127,1–7.

128

f 106va

quaestio vicesima sexta

Secunda conclusio est illa quod capiendo substantiam secundo modo Deus non est substantia nec in eo est substantia per naturam, quamvis per assumptionem natura humana possit in Deo sic dici ‘substantia’. Patet, quia Deus non subsistit accidentibus. Tertia conclusio est quod capiendo substantiam more Graecorum, a distinguente suppositum in natura divina, in Deo essent tres substantiae. Patet, quia in eo sunt tria supposita distincta, quae, quia supposita sunt, ab eis ‘primae tres substantiae’ dicuntur. Verum ille modus non est in usu more doctorum nostrorum Latinorum de praesenti. Unde Magister distinctione praesenti dicit quod ‘Latini capiunt substantiam pro essentia’, in capitulo 4. Hoc de tertio articulo. |

5

10

[Articulus 4] [Dubia] Venio ad quartum articulum et est primum dubium hoc: Utrum nomen essentiae vere Deo conveniat. Videtur quod non, quia essentia pertinet ad res existentes; modo Deus non est aliquid existentium; ergo Dei non est essentia. Maior nota est ex significatione nominis. Minor patet per Dionysium 1 De divinis nominibus dicentem: Deus est “intellectus non intelligibilis, verbum non dicibile, innominabilitas, non-intelligibilitas, sed nihil existentium existens”. Opposita pars est Augustini 7 De Trinitate capitulo 4 dicentis ‘in divinis esse tres personas et unam essentiam’. Secundum dubium: Utrum subsistentia Deo conveniat. Quod non, quia Deus non subsistit; ergo etc. Consequentia tenet, quia ‘subsistentia’ dicitur a ‘subsistere’. Antecedens est Augustini 7 De Trinitate capitulo 5 dicentis de 1 modo] dicto in quinto notabili add. f. 3 natura humana] naturae humanae f. 4 subsistit] sustentat f. 5 a] pro f. 7 eo] ea f. ‖ quia2] prima add. W. 8 modus] accipiendi substantiam add. f. 10 dicit] om. J. 14 venio … et] om. W. 16 aliquid] aliud K. 10 Cf. Petrus Lombardus, 1 Sent. dist. 23 cap. 4 n. 2 (ed. cit., p. 185); cf. etiam August., loc. cit. 7,4,8 (PL 42,941; CCSL 50,259). 15–20 Marsilius hanc rationem partim verbotenus, partim ad sensum deprompsisse videtur ab Aegidio Romano, loc. cit. dist. 23 princ. unica q. 2 (ed. cit., fol. 125rA). 18 Ps.-Dionysius, De div. nom. cap. 1,1 (PG 3,587B; Dionysiaca 1,11–12); cf. Aegidius Romanus, loc. cit. dist. 23 princ. unica q. 2 (ed. cit., fol. 125rA), ubi haec auctoritas Ps.-Dionysii eisdem fere verbis invenitur. 20 Cf. supra, p. 119, ad lin. 8. 24 August., loc. cit. 7,5,10 (PL 42,942; CCSL 50,260); cf. Petrus Lombardus, 1 Sent. dist. 8 cap. 7 (ed. cit., p. 101); cf. etiam Aegidius Romanus, loc. cit. dist. 23 princ. unica q. 2 (ed. cit., fol. 124vQ), ubi haec auctoritas Augustini eisdem verbis invenitur.

15

20

quaestio vicesima sexta

5

10

15

20

129

Deo: “Nefas est dicere ut subsistat”. Sed pro parte opposita videtur, quia ibi est esse; immo ‘Deo convenit esse’, Exodi 3; igitur subsistere. Consequentia | tenet per beatum Augustinum 7 De Trinitate capitulo 4 dicentem: “Hoc est Deo esse, quod subsistere”. Tertium dubium: Quomodo distinguuntur nomen substantiae et essentiae? Si sint synonyma, tunc unum eorum est superfluum. Si dicatur quod ‘substantia’ non est idem quod ‘essentia’ synonyme, ergo, cum in divinis non sit nisi essentia et persona, erit substantiae nomen convertibile cum ‘persona’; ergo superfluit nomen personae. [Ad primum dubium] Ad primum istorum dicitur quod nomen essentiae potissime et propriissime Deo convenit. Ad hoc sunt auctoritates. Unde Dionysius 5 De divinis nominibus dicit quod ‘ab eo quod est esse potissime laudatur Deus, eo scilicet quod esse est communius et prius aliis, et quia omnia alia ad Deum comparata dicuntur non esse’. Idem Boethius in libro De natura et persona: “Deus maxime est essentia. Ipse enim est a quo omnium esse perficitur”. Et beatus Augustinus 7 De Trinitate capitulo 5: “Manifestum est Deum abusive substantiam vocari, ut nomine usitatiore intelligatur essentia, quod vere ac proprie dicitur, ita ut fortasse solum Deum dici oporteat essentiam”. Ratio est etiam ad hoc, quia independenter est, immo immutabiliter est et immense. Et secundo: Omnibus aliis esse praebet. Et tertio, quia libere libertate oppositionis omnia in esse sustinet sic quod potest solus esse, quia singula, si non conservarentur ab eo, simpliciter non essent.

4 quod] est add. f. 5 nomen] nomina f. 11 potissime] potissimum f. 15 esse] ideo etc. add. f. 16 perficitur] proficiscitur f (sic etiam Boethius et Aegidius). 21 et1] est KWf. ‖ libere] etiam add. f. 22 quia] et f. ‖ singula] cetera add. f. 2 Cf. Ex 3,14; cf. etiam Petrus Lombardus, loc. cit. dist. 2 cap. 4 n. 1 (ed. cit., p. 64) et ibid. dist. 8 cap. 1 n. 2 (ed. cit., p. 95). 3 August., loc. cit. 7,4,9 (PL 42,942; CCSL 50,259); cf. Aegidius Romanus, loc. cit. dist. 23 princ. unica q. 2 (ed. cit., fol. 124vQ), ubi haec auctoritas Augustini eisdem verbis invenitur. 11 Cf. supra, p. 128,14–21. 11–12 Similiter respondet Aegidius Romanus, loc. cit. dist. 23 princ. unica q. 2 (ed. cit., fol. 125vM). 12–19 Marsilius omnes has auctoritates verbotenus fere deprompsisse videtur ab Aegidio Romano, ibid., fol. 125vO. 13 Cf. Ps.-Dionysius, loc. cit. cap. 5,5 (PG 3,819B; ed. cit. 2,338–339). 15 Boethius, De persona et duabus naturis seu Contra Eutychen et Nestorium cap. 3 (PL 64,1345A; ed. cit., p. 218). 17 Cf. supra, p. 126, ad lin. 16.

J 182a

130

f 106vb

quaestio vicesima sexta

Ad rationem in contrarium, quod Deus vere existit. Sed Dionysius vult quod non est modo limitato vel a creatura comprehensibili, sicut cetera existunt en|tia. [Ad secundum dubium] Ad secundum dubium dicitur quod sic. Unde Boethius in libro De natura et persona dicit Deum esse subsistentiam, “quia subsistit nullo indigens”; et ergo propriissime subsistit, quia, ut possit esse, accidentibus non indiget. Ceterae res aliquo modo ad sui esse accidentibus indigent, etsi non in natura, ut spirituales, sicut angeli, tamen in ea, ut dictum est, contingenter a Deo dependent. Haec autem dependentia aliquo modo ad accidentia ratione similitudinis transfertur, quia sicut accidens esse nequit nisi subiecto conservetur iuxta naturam suam, ita nec aliquod eorum, nisi a Deo manuteneatur libere, ut dictum est. Item, hoc ad suum agere et bene esse indigeret accidentibus, scilicet intellectualibus speciebus et cognitionibus, voluntatis bonis affectionibus et gratia caritatis infusae. Ad rationem in contrarium dicendum est quod Augustinus voluit quod nefas est credere quod substat formae inhaerenti. Sed subsistere proprie est per se existere et nulla huiusmodi forma indigere. Et sic Deus vere subsistit. Ideo enim Richardus de Sancto Victore dicit quod ‘Deus magis debet dici existere, ne in subsistere credatur accidentibus subesse’, iuxta unum intellectum.

2 cetera] scilicet alia a Deo add. f. 6–7 nullo … subsistit] in mg. K. 9 est] om. J. 10 dependent] dependenter JK. ‖ dependentia] contingentia KW; et contingentia add. f. 11 nisi] sine JW; in add. f. 13 hoc] haec f. ‖ indigeret] indiget K; indigent f. 17 quod] Deus add. f. ‖ substat] subsistit K; subsistat Wf. 19 Richardus] Hugo f. 1 Cf. supra, p. 128,15–20. 5 Cf. supra, pp. 128,22–129,4. ‖ Partem affirmativam etiam tenet Aegidius Romanus, loc. cit. dist. 23 princ. unica q. 2 (ed. cit., fol. 125vI–L). 6 Boethius, De persona et duabus naturis seu Contra Eutychen et Nestorium cap. 3 (PL 64,1345A; ed. cit., p. 218); cf. Aegidius Romanus, loc. cit. dist. 23 princ. unica q. 2 (ed. cit., fol. 125vL), ubi haec auctoritas Boethii eisdem verbis invenitur. 9 Cf. supra, p. 129,21–23. 13 Cf. ibid. 16 Cf. supra, pp. 128,22–129,1. 19 Cf. Richardus de S. Victore, loc. cit. 4,20 (PL 196,943D; ed. cit., pp. 184–185). Haec auctoritas Richardi de S. Victore etiam ad sensum profertur apud Bonaventuram, loc. cit. dist. 23 art. 1 q. 2 (ed. cit., p. 407b) et Aegidium Romanum, loc. cit. dist. 23 princ. unica q. 2 (ed. cit., fol. 125vM).

5

10

15

20

quaestio vicesima sexta

5

10

15

20

25

131

[Ad tertium dubium] Ad tertium dubium dicit Bonaventura quod Deum dicimus esse trinum et unum. In quantum autem intelligimus ex fide Deum esse unum, intelligimus quod est unum, et secundum hoc attribuimus sibi nomen essentiae. Similiter intelligendo | eum esse unum oportet subintelligere quo est unum, et sic attribuitur sibi nomen substantiae, quia sua substantia unus est. Sciatur tamen quod idem est in Deo quod est unum, scilicet essentia, et quo est unum, scilicet substantia. Nihilominus, quia nostrum intelligere de Deo est imperfectum et sumptum a creaturis, in quibus unum invenimus et etiam illud quo est unum – est enim homo unum in se et quo est unum sua humanitas; quae etiam idem sunt in creaturis puris, tamen aliqualem habent differentiam, sicut in tertio dicetur gratia Dei –, ita ad Deum ascendentes etiam a creaturis unum credentes quod in eo est unum ‘essentiam’ dicimus et quo est unum ‘substantiam’ eo quod summe est unum ‘essentiam’ dicimus. Rimantes autem, ut possumus, quo est unum in sua substantia ‘unum’ dicimus, quamvis penitus idem sunt sua substantia, qua unum est, et sua essentia, quae unum est. In hoc est solutum dubium. Nam ‘essentia’ Deo attribuitur in quantum eum apprehendimus ut est unum. ‘Substantia’ autem dicitur tamquam illud quo vel in quo ‘unum’ dicitur. Secundo: Etiam prout Deum credimus trinum, necesse est quod intelligimus eum qui distinguitur et quo distinguitur. | Quo distinguitur est proprietas personalis, puta paternitas, filiatio vel processio. Qui autem distinguitur semper significatur ut distinctus. Et hoc contingit dupliciter intelligi, quia vel intelligitur distinctus proprietate in communi, et sic dicimus Deum esse subsistentiam, nam ‘subsistentia’ dicitur per se existentia cum distinctione contra modos subsistendi accidentali; vel intelligitur distinctus proprietate rationali et notionali, et sic venit nomen personae. De ‘persona’ enim dictum fuit quod dicit quid subsistens per se naturae rationalis vel intellectualis distinctum ab aliis.

4 sibi] ei f. 6 sibi] ei f. ‖ quia] in add. f. 10–11 et … humanitas] a quo et humanitas unum est f. 12 Dei] favente add. f. 19 dicitur] est f. 26 accidentali] accidentibus KWf. 28 per se] personae JW. 2 Cf. supra, p. 129,5–9. ‖ Cf. Bonaventura, loc. cit. dist. 23 art. 1 q. 3 (ed. cit., p. 410a–b), unde Marsilius hanc responsionem usque ad responsionem ad rationem in contrarium partim verbotenus, partim ad sensum deprompsit. 3 Cf. Symbolum Nicaenum (Enchiridion symbolorum, ed. cit., n. 125, p. 57): “Credimus in unum Deum […].” 12 In libro 3 unio hypostatica tractatur; cf. Marsilius de Inghen, In 3 Sent. q. 1 art. 1 (Argentinae 1501, fol. 353ra–va [= 352ra–va]) et ibid. q. 3 art. 2 (ed. cit., fol. 368vb–370rb). 28 Cf. supra, p. 122,3–4.

J 182b

f 107ra

132

quaestio vicesima sexta

Ad rationem in contrarium dicitur quod omnino in re in Deo idem est essentia et substantia sumendo substantiam primo modo expresso in tertio articulo, scilicet substantia quae est omnia sustentans et maxime per se stans. Tamen non sunt proprie synonyma, eo quod in derivatione nominum ‘essentia’ dicitur ab ‘esse’ – unde intellectus noster sibi attribuit unitatem – et ‘substantia’ a ‘sustentare’ vel ‘substare’ conservando cetera, quae alias ad nihilum redigerentur. Et ex hoc intellectus noster aliquo modo essentiae tribuit unitatem intelligendo quod essentia est una in sua substantia. Hoc de quarto articulo.

[Ad rationes principales]

J 183a

[Ad rationes contra suppositum] Ad rationes principales: Ad primam nego antecedens prout ‘persona’ transfertur ad divina. Et ad Boethium dicitur quod illud intelligit de persona humana. Prout autem transfertur ad divina, persona est suppositum naturae intellectualis. Ad confirmationem: Ad Augustinum dicentem quod “dictum est, non ut diceretur”, dicatur quod a principio nomen personae accipiebatur pro substantia, et tunc non poterant dici ‘plures personae’ sicut nec ‘plures substantiae’. Et ideo dicit beatus | Augustinus quod “dictum est, non ut diceretur tres esse personas”, ut tunc dicebatur ‘persona’, quando erat nomen substantiae, sed dictum est quasi translatum ad aliud vel alium modum significandi, “ne taceretur, cum quaereremur quid est tres”, et professio fidei diminuta videretur. Ad aliam confirmationem, quod ‘persona’ quando transfertur ad divina, non importat tales proprietates quae imperfectionem sonant, saltem secundum quid. ‘Sonare’ autem corporaliter non dicit perfectionem simpliciter, licet bene est dignitatis inter homines quod prolatione, dignitate et sapientia vox sua prae ceteris authentica sit. In Deo autem ‘persona’ non importat sonare, sed quid per se existens in natura intellectuali distinctum ab aliis. 1 omnino] omnimode K. 3 articulo] notabili quinto add. f. 5 sibi] Deo f. 8–9 hoc … articulo] om. W. 12 principales] om. W. 17 substantia] et essentia add. f. ‖ plures] tres f. 19–20 ut2 … substantiae] secundum usum tunc consuetum accipiendo personam dummodo videlicet erat nomen substantiae et essentiae purae absolutae f. 21 est tres] res f. 26 prolatione] coni.; praelatione JKf; lac. L; om. W. 27 per se] personae KW. 1 Cf. supra, p. 129,6–9. 3 Cf. supra, p. 126,4–5. 12 Cf. supra, pp. 116,8–117,7. 15–22 Marsilius hanc responsionem partim verbotenus, partim ad sensum deprompsisse videtur a Bonaventura, loc. cit. dist. 23 art. 1 q. 1 (ed. cit., p. 406a).

5

10

15

20

25

quaestio vicesima sexta

5

10

15

20

25

30

133

Ad secundam rationem principalem patet quid sit dicendum ex secundo articulo, quia, licet ‘persona’ secundum suam propriam significationem dicat absolutum, tamen contractum | ad divina dicit relationem, et ideo negandum est quod est absolutum. Et ad Augustinum dicitur vel quod loquitur de modo significandi personae quem habebat ante translationem ad supposita, vel quod quoad primariam significationem personae non importat relationem. Prima est vera responsio, secunda conveniens iuxta dicta secundi articuli. Ad secundam probationem, quod nomen personae iuxta primariam impositionem relationem non dicit, et ideo correlativum non debet habere. Sed tamen retractum ad divina supposita secundario relationem importat, quia dicit quid per se existens in natura intellectuali distinctum ab aliis. Haec autem distinctio in divinis non sit nisi per relationes. Ad Boethium dicitur quod loquitur de persona prout reperitur in natura creata. [Ad rationes pro quaesito] Ad rationes arguentes pro parte affirmativa quaesiti: Ad primam dicendum est quod ibi Augustinus loquitur more Graecorum, prout ‘substantia’ non significat absolute, sed prout dicit distinctionem in supposito. Et possent ibi ‘tres’ dici ‘substantiae’ sicut ‘tria supposita’, sicut dictum fuit de hoc in tertio articulo. Per idem patet ad secundam, quia Graeci dicentes ‘tres substantias’ capiunt substantiam pro supposito. Latini vero unam capiunt substantiam pro essentia. Et sic aequivocatio est causa, non diversitas fidei. Ad tertiam saepius dictum est quod tres personae sunt tres res quarum nulla est accidens, et possent dici ‘tres substantiae’ vocando substantiam omne quod non est accidens. Sed prout ‘substantia’ dicitur purum absolutum, sic non est divisio bona: ‘Sunt tres res, ergo vel substantiae vel accidentia’, quia illae tres res sunt una sola res absoluta et tres res relativae. Ad quartam dicitur quod ‘subsistentia’ potest capi dupliciter. Uno modo pro existentia vel essentia. Et sic antecedens est falsum, quia sic non est ibi nisi una subsistentia. Alio modo potest capi pro hypostasi vel supposito. Et sic antecedens est verum. Et consequens capiendo substantiam absolute

2 propriam] primariam f. 8 probationem] om. J. 17 dicit] om. J. 21 unam] om. f. 22 est] huius diversitatis add. f. 25 dicitur] dicit f. 27 sola] substantia et una f. 1 Cf. supra, p. 117,8–20. 2 Cf. supra, pp. 123,9–124,15 et 124,17–125,15. 8 Cf. supra, p. 124,17–33. 15 Cf. supra, p. 118,2–4. 19 Cf. supra, p. 128,5–8. 20 Cf. supra, p. 118,5–9. 23 Cf. supra, p. 118,10–13. ‖ Cf. e.g. supra, pp. 126,19–127,15. 28 Cf. supra, p. 118,14–24.

f 107rb

134

J 183b

f 107va

quaestio vicesima sexta

non sequitur, quia non sequitur: ‘Sunt tria supposita, ergo tria absoluta’, cum supposita in divinis distinguuntur proprietatibus relativis et non sint nisi unum absolutum. Ad confirmationem dicitur quod tres personae divinae non sunt proprie tria individua praedicamenti substantiae, cum in esse constituantur non substantia, sed proprietatibus relativis, et non sint nisi unum absolutum sive una substantia. Unde illi tres | termini ‘Pater’, ‘Filius’, ‘Spiritus Sanctus’ non sunt termini absoluti nec substantiales, et omne absolutum substantiale quod pro uno istorum supponeret, sive singulariter sive communiter, pro omnibus supponeret, eo quod ibi non est nisi unum absolutum. Ad hoc autem quod dicitur quod ibi sunt tria supposita substantialia: Ista est propositio | satis inusitata, et ideo diversimode potest sumi. Si intelligitur quod ibi sunt tria supposita quorum quodlibet est substantia, tunc vera est, et non sequitur quod ibi sunt tria individua de praedicamento substantiae, cum illa supposita sint tantummodo una substantia. Si autem intelligitur quod ibi sunt tria supposita pro quibus diversae primae substantiae sive termini singulares praedicamenti substantiae non coincidentes in significando nati sunt supponere, consequentia est bona. Sed antecedens est falsum, ut dictum est. Ad omnes auctoritates hoc sonantes dicatur quod capiant substantiam pro suppositis, sicut Graeci sic dicendo, et non capiunt eam absolute pro essentia. [Ad rationes pro supposito et contra quaesitum] Ad ea quae adducta sunt pro parte opposita suppositi et quaesiti dicitur quod sunt pro dictis. Hoc de quaestione ista.

7 omne] esse f. 10 autem] antecedens f. 15 sive] supposita sive add. W. 16 coincidentes] coincidenter f. 17 nati] nata f. 20 sic dicendo] om. f. 23 sunt] fuerunt KWf. 24 hoc] haec f. ‖ ista] om. Wf. 18 Cf. supra, p. 134,6–9; cf. etiam supra, p. 127,20–23. 19 Cf. supra, p. 119,1–5. 23 Cf. supra, p. 119,7–9 et 11–15.

5

10

15

20

[quaestio vicesima septima]

[Utrum Deus vere unus possit dici numerus] Circa distinctionem 24 quaeritur vicesimo septimo utrum Deus vere unus possit dici ‘numerus’; quae quaestio unum supponit, scilicet quod Deus sit vere unus. Secundo quaerit utrum possit dici ‘numerus’.

[Rationes principales] 5

10

15

[Contra suppositum] Contra suppositum arguitur sic: In Deo non est unitas, ergo etc. Consequentia tenet, quia non est unus sine unitate. Antecedens probatur, quia unitas habet se ad numerum, sicut se habet punctus ad continuum; modo punctus est in eodem genere cum continuo; ergo unitas cum numero. Igitur, cum numerus sit in genere quantitatis, unitas erit in eodem genere. Ergo, cum Deus non sit quantitas nec in genere quantitatis, non videtur in eo esse unitas. Secundo: Si in Deo esset unitas, arithmeticus haberet considerare de Deo. Falsitas consequentis patet per Avicennam dicentem in Metaphysica sua quod ‘consideratio arithmetica non extendit se ad substantias separatas’. Patet consequentia, quia principium in arithmetica est unitas et numerus. Modo quaelibet scientia habet considerare de his ad quae extendunt se sua principia.

1 circa … septimo] postea quaeritur circa distinctionem 24 vicesimo septimo K; circa distinctionem 24 vicesimo septimo W; postea quaeritur circa distinctionem 27f. 6 non] om. f. ‖ etc.] illa f. 8 ad2] lineam seu add. f. 9 ergo] et add. f. 10 ergo] et f. 14 arithmetica] arithmetici f. 6–136.10 Marsilius has rationes partim verbotenus, partim ad sensum deprompsisse videtur ab Aegidio Romano, In 1 Sent. dist. 24 princ. 1 q. 1 (Venetiis 1521, fol. 128rH-vK). 12–17 Marsilius in responsione sua ad rationes contra suppositum hanc secundam probationem antecedentis primae rationis principalis ut quandam secundam rationem separatim tractat; cf. infra, p. 157,16–23. 14 Cf. Avicenna, Metaph. tract. 1 cap. 3 (AviL III, 26–27); cf. etiam Aegidius Romanus, loc. cit. dist. 24 princ. 1 q. 1 (ed. cit., fol. 128vI), ubi haec auctoritas Avicennae eisdem fere verbis invenitur.

© koninklijke brill nv, leiden, 2015 | doi: 10.1163/9789004272439_010

136

f 107vb J 184a

quaestio vicesima septima

Secundo principaliter sic: Quia unum est in se quid terminatum; modo Deus non potest esse quid terminatum; ergo etc. Patet maior, quia omnis unitas est in se terminata, quia distincta et divisa ab aliis. Patet minor, quia Deus est quoddam infinitum et immensum. Tertio sic: Creatura cum Deo non constituit multitudinem, ergo Deus non est unum. Consequentia nota est, quia omne unum cum alia unitate facit binarium; ergo multitudinem, cum ‘binarius sit prima species multitudinis’, 10 Metaphysicae. Antecedens patet, quia quaelibet multitudo est maius sua unitate. Modo creatura cum Deo non sunt aliquid nec aliqua quod vel quae sit vel sunt maius Deo, cum infinito nihil possit esse maius. Quarto: Qui ve|re est multae res, non est unus; sed Deus est vere multae res; ergo non est unus. Patet maior, quia “unum et multa opponuntur”, 10 Metaphysicae. Patet minor, quia Deus est plures personae, | quia tres; ergo vere multae res, quia multae personae. Praeterea quinto: Ubi non possunt esse multa, neque unum; sed in Deo non possunt esse multa; ergo neque unum. Patet maior per Boethium dicentem quod ‘unitas est in potentia omnis numerus’. Patet minor, quia nequeunt esse plures dii. [Pro quaesito] Deinde arguitur pro quaesito, quia ibi est numerus, ubi est Trinitas; sed in Deo est Trinitas; igitur. Patet maior, quia Trinitas, sicut ternarius, est proprie numerus, quia est species numeri. Minor patet, quod ‘Deus est Trinitas’ est catholica.

4 quoddam] om. KWf. 5 non1] om. f. 8 quia] iter. J. ‖ est] quid add. f. 9–10 sunt … Deo] maius aliquid sunt quam Deus f. 9 aliquid] aliud K. 10 possit] potest f. 11 est2] vere add. f. 12 est] vere add. f. 14 vere] est add. KW; est f. 15 multa] ibi add. f. 17 patet] om. J. ‖ minor] maior KW. 22 quod] quia f. 22–23 Deus … catholica] illa est categorica Deus est Trinitas f. 1–4 Marsilius in responsione sua hanc secundam rationem principalem ut quandam tertiam rationem tractat; cf. infra, p. 157,24–28. Et sic aequaliter in omnibus responsionibus ad rationes contra suppositum illam sequentibus. 8 Cf. Aristot., Metaph. 10,6 (1056b25–27). 13 Ibid. 10,3 (1054a20); cf. Aegidius Romanus, loc. cit. dist. 24 princ. 1 q. 4 (ed. cit., fol. 131rE), ubi haec auctoritas Aristotelis eisdem fere verbis invenitur. 16 Cf. Boethius, De arith. 1,7 (PL 63,1085C; CCSL 94A,20). Haec auctoritas Boethii eisdem fere verbis profertur apud Thomam de Aquino, In 1 Sent. dist. 24 q. 1 art. 1 (ed. Mandonnet, p. 574) et Aegidium Romanum, loc. cit. dist. 24 princ. 1 q. 2 (ed. cit., fol. 130rH). 23 Cf. Symbolum “Quicumque” Ps.-Athanasianum (Enchiridion symbolorum, ed. Denzinger-Hünermann, n. 75, p. 45): “Fides autem catholica haec est, ut unum Deum in Trinitate, et Trinitatem in unitate veneremur […].”

5

10

15

20

quaestio vicesima septima

5

10

15

20

137

Secundo sic: Deus est tres res, ergo est numerus numeratus rerum. Tenet consequentia, quia omnes tres res sunt numerus. Et antecedens patet, quia est tres personae, quae sunt tres res. Et 1 Ioannis 4: “Tres sunt qui testimonium dant in caelo: Pater, Verbum et Spiritus Sanctus”. Tertio sic: Ubicumque est distinctio, ibi est numerus, eo quod distinctio non est nisi inter partes facientes numerum, quia nihil distinguitur contra se ipsum; sed in Deo est distinctio. Patet, quia dicimus personas divinas esse distinctas. Quarto: Ubicumque est pluralitas, ibi est numerus; sed in Deo est pluralitas; igitur. Patet maior, quia pluralitas non differt a numero nisi quia ‘numerus’ dicit quod inter partes eius vel inter ea ex quibus est pluralitas, potest esse discretio. Minor patet, quia in Deo est pluralitas personarum. [Pro supposito] Sed pro supposito est Magister praesenti distinctione et supra distinctione 2. Et Deuteronomii 6: ‘Audi Israel: Deus tuus unus est’. Et in Symbolo Nicaeno: “Credo in unum Deum”. Ergo est unus Deus. [Contra quaesitum] Sed contra quaesitum arguitur sic: Ubi summa est unitas, ibi non est numerus; sed in Deo est summa unitas; ergo non est numerus. Maior est Boethii in

1 tres] tota J. 3 et] eaedem personae add. f. ‖ 4] fort. leg. 5 cum K (sic etiam Thomas de Aquino). ‖ qui] quae f. 7 patet] sc. minor. 12 discretio] distinctio W. 16 et1] quia f. ‖ tuus] Deus add. f. 3 1 Io 5,7–8; cf. Thomas de Aquino, In 1 Sent. dist. 24 q. 1 art. 2 (ed. cit., p. 578), ubi hic locus biblicus laudatur. 5–8 Haec ratio similis est rationi allegatae apud Thomam de Aquino, In 1 Sent. dist. 24 q. 1 art. 2 (ed. cit., p. 578). 15 Cf. Petrus Lombardus, 1 Sent. dist. 24 cap. unicum n. 3–4 (ed. Grottaferrata 1971, pp. 187–188) et ibid. dist. 2 (ed. cit., pp. 61–68, passim). 16 Cf. Dt 6,4; cf. etiam Petrus Lombardus, loc. cit. dist. 2 cap. 4 n. 1 (ed. cit., p. 63) et ibid. dist. 23 cap. 3 n. 2 (ed. cit., p. 184). Nonnulli distinctionem 24 libri 1 exponentes hoc loco biblico utuntur, e.g. Thomas de Aquino, In 1 Sent. dist. 24 q. 1 art. 1 (ed. cit., p. 575) et Petrus de Tarantasia (Innocentius V), In 1 Sent. dist. 24 q. 1 art. 1 (Tolosae 1652, fol. 198a) et Aegidius Romanus, loc. cit. dist. 24 princ. 1 q. 1 (ed. cit., fol. 128vK). ‖ Symbolum Nicaenum (Enchiridion symbolorum, ed. Denzinger-Hünermann, n. 125, p. 57). 19–138.2 Haec ratio similis est rationi allegatae apud Thomam de Aquino, In 1 Sent. dist. 24 q. 1 art. 2 (ed. cit., p. 577).

138

quaestio vicesima septima

libro De Trinitate dicentis: “Hoc vere unum est in quo nullus est numerus”. Minor nota est. Secundo, quia numerus est multitudo ex unitatibus aggregata, per definitionem numeri 10 Metaphysicae, ubi dicitur: “Numerus est multitudo mensurata per unum”. Modo hoc non est in Deo, cum ibi non sit nisi una unitas, sicut etiam sola natura.

5

[Divisio quaestionis] In hac quaestione erunt tres articuli. Primus erit de supposito, utrum Deus sit unus, secundus de quaesito, an possit dici ‘numerus’, et tertius de dubiis pro dictis noscendis melius.

10

[Articulus 1]

f 108ra

[Divisio articuli] Circa primum primo volo videre quid importatur per ‘unum’, sive pro|ut convertitur cum ente, sive prout etiam est principium numeri. Ex quibus apparet quae res dicatur ‘una’. Secundo respondebo ad quaesitum.

10 dictis … melius] clariori dictorum intelligentia f. 13 primum] sc. articulum; suppositum KW. 1 Boethius, De Trin. cap. 2 (PL 64,1250C; ed. Moreschini, p. 170); cf. Petrus Lombardus, loc. cit. dist. 8 cap. 8 n. 1 (ed. cit., p. 101); cf. etiam Thomas de Aquino, In 1 Sent. dist. 24 q. 1 art. 2 (ed. cit., p. 577), ubi haec auctoritas Boethii eisdem verbis invenitur. 3 Cf. descriptio numeri apud Isidorum, Etymologiae 3,3,1 (PL 82,155A; ed. Lindsay, lin. 1–2): “Numerus autem est multitudo ex unitatibus constituta.” Cf. etiam Petrus Hispanus, Tractatus III,14 (ed. de Rijk, pp. 32–33): “Est autem numerus multitudo ex unitatibus aggregata.” Cf. autem infra, p. 149,12, ubi Marsilius descriptionem supra allegatam Boethio ascribit. 4 Auctoritates Aristotelis (ed. Hamesse, p. 136, n. 246): “Numerus est multitudo unitate mensurata.” Cf. Aristot., Metaph. 10,6 (1057a3–4). Nonnulli distinctionem 24 libri 1 exponentes hanc auctoritatem Aristotelis eisdem verbis proferunt, e.g. Thomas de Aquino, In 1 Sent. dist. 24 q. 1 art. 2 (ed. cit., p. 577) et Aegidius Romanus, loc. cit. dist. 24 princ. 1 q. 2 (ed. cit., fol. 129rE) et Thomas de Argentina, In 1 Sent. dist. 24 q. 1 art. 1 (Venetiis 1564, fol. 83rb). 13–14 Cf. Auctoritates Aristotelis (ed. cit., p. 122, n. 90): “Ens et unum convertuntur.” Cf. etiam Aristot., Metaph. 4,2 (1003b22–23). 15 Est quaesitum supra, p. 138,8–9 dictum, id est utrum Deus sit unus; cf. infra, pp. 148,15–149,4, ubi Marsilius conclusiones ponens ad quaesitum respondet.

15

quaestio vicesima septima

5

10

15

20

25

139

[Opiniones] [Opinio doctorum antiquorum communis] Quantum ad primum est sciendum quod communiter doctores antiqui volunt quod ‘unum’ prout convertitur cum ente, est nomen privativum, quia dicit super ens esse indivisum a se. Sed ‘unum’ quod est quantitatis et principium numeri, est quid positivum, eo quod speciem quantitatis positivam constituit, scilicet numerum. [Opinio Thomae de Argentina] Secundo: Dicit quidam doctor magnus volens ostendere unde veniat haec diversitas unitatum quod “est una multitudo quae constituitur ex formali distinctione rerum, qua res specifice distinguuntur, quae reperitur”, dicit ipse, “in omnibus entibus, tam materialibus quam immaterialibus”. Et hanc multitudinem dicit “esse transcendentem et similiter unum ex cuius replicatione | haec multitudo constituitur, quia cum ente convertitur”. “Alia”, dicit, “est multitudo quae innascitur ex distinctione materiali, puta ex divisione continui, quae secundum suam propriam rationem non invenitur nisi in rebus materialibus quantitate continua informatis vel in partibus quantitatis continuae ut sunt ab invicem distinctae”. Tertio: Dicit quod “haec multitudo proprie est numerus, qui est species discretae quantitatis”. Ad hoc allegat Philosophum 3 Physicorum dicentem quod “numerus generatur ex divisione continui”, et ‘huius multitudinis unum’ dicit ‘esse principium’, quod est principium numeri. Quarto: Dicit quod “forma numeri est ens reale”; quod probat, quia “est per se sensibile”. Quinto: Dicit quod “forma numeri vocatur ‘numerositas’ et est in ipsis rebus numeratis tamquam accidens in subiecto”; quod probat, quia “quod est formaliter et specifice distinctum a rebus numeratis, hoc realiter dif3 quantum ad primum] om. W. ‖ antiqui] veteres f. 7 numerum] numeri f. huiusmodi Kf. 22 unum] principium f. ‖ principium1] unum f.

21 huius]

3 Cf. e.g. Thomas de Aquino, In 1 Sent. dist. 24 q. 1 art. 1 (ed. cit., p. 576) et Aegidius Romanus, loc. cit. dist. 24 princ. 1 q. 2 (ed. cit., fol. 129vI-K) et Thomas de Argentina, loc. cit. dist. 24 q. 1 art. 1 (ed. cit., fol. 82vb). Marsilius hanc opinionem partim verbotenus, partim ad sensum deprompsisse videtur a Thoma de Argentina, ibid. 9 Thomas de Argentina, loc. cit. dist. 24 q. 1 art. 1 (ed. cit., fol. 83ra). 13 Ibid. 14 Ibid. 19 Ibid. 20 Cf. ibid., ubi auctoritas Aristotelis eisdem fere verbis invenitur. ‖ Auctoritates Aristotelis (ed. cit., p. 148, n. 111): “Numerus causatur ex divisione continui.” Cf. Aristot., Phys. 3,7 (207b10–15). 22 Cf. Thomas de Argentina, loc. cit. dist. 24 q. 1 art. 1 (ed. cit., fol. 83ra). 23 Ibid. dist. 24 q. 1 art. 3 (ed. cit., fol. 83va). ‖ Ibid. 25 Ibid. 26 Ibid., fol. 83vb.

J 184b

140

f 108rb

quaestio vicesima septima

fert ab eis; sed forma numeri est huiusmodi; igitur”. Probat minorem, “quia res numeratae”, dicit ipse, “vel sunt quantitatis continuae vel res quantae quantitate continua informatae”, et ‘quolibet modo’ dicit ‘minorem suam esse patentem’. Probat secundo, quia “unitas differt a re” una in quantitate continua; igitur. Consequentia nota est. Probat antecedens per auctoritatem Commentatoris 10 Metaphysicae commento 8 dicentem quod ‘unum quod est principium numeri, est accidens additum rei. Sed prout convertitur cum ente, est hoc idem quod res’. Tertio probat, quia ‘numerus est subiectum arithmeticae, et magnitudo numerata geometriae’. Modo, si numerus esset res numeratae, tunc idem esset subiectum utriusque scientiae. Quarto probat, quia ‘numerata spectant ad quantitatem continuam, et numerus ad discretam’. Quomodo ergo eadem res esset numeratum et numerus duarum specierum quantitatis oppositarum? Sed sine dubio, quamvis haec dicta sint subtilia, tamen non credo quod fuerunt um|quam de mente Philosophi sive Commentatoris. Et ideo collationis gratia alio modo iuxta modernam philosophiam contra eum probare volo has propositiones. [Propositiones seu conclusiones] Prima, quod ‘unum’ prout est principium numeri vel multitudinis, quod magis est, etiam est nomen privativum; quod cuilibet patet, quia quocumque modo consideretur numerus vel multitudo, impossibile est quod intellectus consideret unum illius sub ratione unius istum numerum vel multitudinem constituentis, quin hoc sit sub ratione illa, quia non est plura vel plures unitates talem numerum vel multitudinem constituentes; igitur etc. Consequentia nota est et antecedens patet, quia, [si] capiatur multitudo tertiarum in continuo, impossibile est quod intellectus consideret unam earum ut est una trium vel duarum tertiarum nisi simul considerando quod non est plures earum. Et sic in 3 Physicorum. In 10 Metaphysicae Philosophus dicit quod ‘de ratione unius est esse indivisibile’.

7 sed … convertitur] iter. J. 12 discretam] distinctam W. f. 15–16 collationis] conversationis f. 16 eum] eam Wf. 19–20 quod2 … est1] om. f. 25 nota] tenet J.

14 sint] videantur multis 17 has] sequentes add. f.

1 Ibid. 4 Ibid. 5 Cf. ibid., ubi auctoritas Averrois etiam ad sensum invenitur. 6 Cf. Averroes, In 10 Metaph. com. 8 (Iuntina 8,257rD–vK). 8 Cf. Thomas de Argentina, loc. cit. dist. 24 q. 1 art. 3 (ed. cit., fol. 84rb). 11 Cf. ibid. 28 Cf. Aristot., Phys. 3,7 (207b5–10). ‖ Cf. id., Metaph. 10,1 (1052a29–37).

5

10

15

20

25

quaestio vicesima septima

5

10

15

20

25

30

141

Secunda propositio, quod numerus vel multitudo prout est species quantitatis, non magis est in rebus materialibus quam immaterialibus. Probatur sic: ‘Duo’ et ‘tria’ et aliae species numerorum non magis convenienter respondentur ad quaestionem quaerentem quot sunt haec de multitudine continuorum quam indivisibilium; igitur numerus et multitudo aequaliter respiciunt illa indivisibilia sicut materialia. Consequentia tenet, | quia ubi species aequaliter praedicatur, aequaliter praedicabitur et genus. Et antecedens patet, quia, si quaeratur quot sunt angeli duorum hominum, aequaliter convenienter respondetur quod sunt duo, sicut si quaereretur quot sunt isti demonstratis duobus hominibus. Immo species numerorum ut sunt quantitatis, nullum respectum habent ad materiam vel continuitatem, quia ut sic sunt proprie de consideratione arithmetica, quae est purissime mathematica: abstracte considerare a motu et a materia. Ad quid igitur plus importarent multitudinem in continuis quam in aliis? Secundo sic: Conceptus in anima vel habitus conclusionum sine dubio sunt per animam numerabiles. Vel ergo sunt numerus prout est species quantitatis vel non. Si dices quod sic, cum huiusmodi sint in subiecto indivisibili et per consequens indivisibilia, ita bene erit numerus species quantitatis in illis sicut in continuis. Si dicitur quod non, contra: Cum species eius, ut ‘duo’, ‘tria’, convenienter respondeantur ad quaestionem quaerentem de primis substantiis vel huiusmodi aliis rebus, debent poni in aliquo praedicamento, si sufficienter divisa sint, et non possunt poni in alio praedicamento quam quantitatis; igitur etc. Tertio, quia omnia quae convenienter respondentur ad ‘quot’, sunt de praedicamento quantitatis; modo, sive per intellectum demonstrantur indivisibilia sive continua, aeque convenienter dicitur ‘duo’ vel ‘decem’; ergo aequaliter illa sunt de praedicamento quantitatis. Immo [secundum] videre modernorum valde debili metaphysicae | innititur positio contraria, quia aeque unitas mensurat multitudinem indivisibilium sicut divisibilium. Et in quo praedicamento poneretur multitudo indivisibilium si non quantitatis? Tertia conclusio est haec: Forma numeri continuorum numeratorum non est aliquid reale distinctum contra ipsas res numeratas. Probatur sic: Quia

1 multitudo] est species add. J. 5 quam] de multitudine add. f. 6 consequentia tenet] iter. J. 10–11 quantitatis] quantitas f. 11 quia] om. f. ‖ sic] etenim add. f. 12 arithmetica] arithmeticae f. ‖ purissime] purissima KWf. 13–14 importarent] importaret JW. 17 et … consequens] ipsa necessario erunt f. 18 ita] ideoque aeque f. 19–20 respondeantur] respondentur f. 21 rebus] ideo add. f. 25 dicitur] respondebitur f. 26 videre] om. f. ‖ modernorum] iudicio add. f. 27 debili] om. K; debile W. ‖ metaphysicae] medio f. 30 tertia] propositio seu add. f. 31 aliquid] aliud K. ‖ distinctum] saltem add. f.

J 185a

f 108va

142

J 185b

quaestio vicesima septima

omnibus accidentibus destructis adhuc duo lapides essent numerus, ergo conclusio vera. Consequentia tenet, quia ille magister et sua opinio vel sequentes eum non dicunt quod ista forma numeri sit aliqua substantia; et ergo est accidens. Et ex consequenti Deus potest eam annihilare vel destruere servando duos lapides. Antecedens patet, quia adhuc anima possit discernere inter illos duos lapides et numerare eos; ergo adhuc essent numerus. Consequentia tenet, quia ad esse numerum sufficeret quod possent numerari, ut Philosophus dicit in 4 Physicorum in fine: ‘Quamvis nulla anima esset, adhuc esset tempus, dum tamen possit esse anima numerans’. Secundo, quia adhuc essent isti duo lapides duae unitates, quia adhuc quilibet eorum esset unus lapis indivisus et divisus ab alio, ex quo per animam possit aggregari multitudo, si coniungeret unum alteri. Item, ubi ratio non cogit nec auctoritas authentica, frustra multiplicantur entia; modo nulla ratio cogit nec auctoritas authentica ponere huiusmodi formas superadditas; ergo. Patet maior 8 Physicorum, quia ‘frustra fit per plura quod aeque bene potest salvari per pauciora’, et patebit minor solvendo motiva doctoris. Quarto: Si haec numerositas decem servorum ducis, quorum unus est Hierosolymis, ut suppono, sit accidens, oportet quod sit in omnibus ipsis servis. Et ex consequenti illius formae pars vel ipsa tota erit in servo qui est Hierosolymis. Si enim nihil sit eius in eo, eadem ratione | nihil erit eius in aliquo aliorum. Cui ergo inhaeret si nec uni nec alteri? Et ex consequenti non possit dux licentiare hic unum de suis servis, quin ipse destrueret unam formam in servo qui est Hierosolymis, quod satis aliene sonat. Et patet consequentia, quia illa forma numeri denarii accidentalis servorum ducis post in servo Hierosolymis non esset, nec in parte nec in toto.

1 destructis] per divinam potentiam add. f. 2 conclusio] om. J. 5–6 antecedens … lapides] om. (hom.) JK. ‖ possit] posset f. 7 numerus] numeratus seu numerabilis add. f. 7–8 possent] posset JKW; possit L. 9 esset1] in casu add. f. 11 lapis] quia lapis add. KWf. ‖ indivisus] a se add. KWf. 12 alteri] numerando add. f. ‖ ratio] efficax add. f. 13 authentica] irrefragabilis f. 14 ratio] efficax add. f. ‖ authentica] irrefragabilis f. 15 8] 4 J. ‖ Physicorum] Topicorum K. 16 solvendo … doctoris] solutione motivorum illius opinionis f. 20 nihil1] om. f. 2 Id est magister Thomas de Argentina, quem Marsilius supra, pp. 139,9–140,13 laudavit. 3 Cf. e.g. Conradus de Soltau, In 1 Sent. dist. 24 art. 2 (Stuttgart, Württembergische Landesbibliothek, Cod. theol. 2° 118, fol. 39ra). 8 Cf. Aristot., Phys. 4,13 (223a22–29). 15 Cf. ibid. 8,6 (259a6–13). 15–16 Guillelmus de Ockham hoc argumentum, quod ‘principium parsimoniae’ seu ‘novacula Occami’ dicitur, eisdem fere verbis saepe profert. 16 Cf. infra, pp. 146,2–148,13.

5

10

15

20

25

quaestio vicesima septima

5

10

15

20

25

143

[Continuatio opinionis Thomae de Argentina] Ad istud videtur ille doctor respondere quod illud accidens est simul in omnibus illis servis, sed ‘nec est totum in quolibet nec pars in parte, sed totum est in omnibus simul’. Et dicit quod sic est de forma domus et aliorum compositorum, quod ‘est tota in toto et non pars | in parte’. [Contra opinionem Thomae de Argentina] Illud potest esse verum, sed est mihi inintelligibile. Primo, quia est accidens horum decem, tunc inhaeret eis, et ergo vel est divisibile, et sic oportet quod partes eius alicubi sint. Et ergo est inimaginabile quod nulli eorum aliqua pars eius inhaereat nec etiam tota forma alicui eorum. Ubi enim est subiectum cuius divisione dividitur forma, oportet quod in alia et in alia parte eius sit alia et alia pars formae. Si dicat quod est indivisibile, mirum est: Cum sit accidens indivisibile, quomodo est commune decem divisibilibus, et nulli eorum inhaereat? Quod autem dicit quod ‘ita est in artificialibus’, hoc iterum videtur inintelligibile, quia esto quod forma rei artificialis esset res superaddita rebus naturalibus, quod non est verum, adhuc satis incredibiliter sonaret quod non est pars formae domus in tecto et pars in fundamento. Nam stat artificem in una parte errasse et non in alia et illam partem formae reformare sine alia. Immo videtur quod forma domus, sive sit superaddita sive non, est ita extensa sicut domus, nec aliud potest mens humana concipere. Et ergo illud esset nobis facere unam novam metaphysicam, quam nullus scholarium sufficeret intelligere. [Opinio auctoris] Et ideo fundando me aliter praemitto cum ipso quod ‘unum’ prout est passio entis, dicit ens sub ratione indivisionis a se ipso vel indistinctionis a se ipso. Et ergo addit super ens rationem negativam, scilicet indivisionis. Secundo dico quod ‘unum’ prout est principium numeri, dicit haec eadem, sed ponit quod eius aggregatione discretiva animae cum alio sit natus

5 toto] tota f. 7 potest esse] videtur ei f. 8 decem tunc] lac. W. ‖ tunc] ergo f. ‖ ergo] per consequens f. 10 enim] unum f. 13 accidens] et add. f. 15 inintelligibile] intelligibile W. 20 ita] nihilominus aeque f. 21 humana] divina W. ‖ et … unam] quapropter sic opinari est nobis f. 22 metaphysicam] statui add. f. ‖ nullus … sufficeret] nemo hominum posset f. 28 aggregatione] aggregationem KW; virtute add. f. ‖ discretiva] discretivam KW. 2 Cf. Thomas de Argentina, loc. cit. dist. 24 q. 1 art. 3 (ed. cit., fol. 84rb). 4 Cf. ibid., fol. 84va. 14 Cf. ibid. 24 Cf. ibid. dist. 24 q. 1 art. 1 (ed. cit., fol. 82vb).

f 108vb

144

quaestio vicesima septima

fieri numerus. Et ad istum intellectum dicitur ‘positivum’, quia ponit quod ex illo diviso discretione animae natus sit fieri numerus. Et primum ‘unum’ opponitur multitudini, secundum numero. Nam sicut numerus dicitur ‘multitudo numerabilis vel discernibilis per animam’, ita unum dicitur ‘principium’ talis multitudinis in quantum in ea est indivisum. Et ex coniunctione eius per animam cum alio vel aliis natus est fieri numerus.

J 186a

f 109ra

[Corollaria] Corollarium infero, quod sic omne unum entis est unum numeri apud Philosophum. Patet, quia, licet alia ratione dicitur unum ‘oppositum enti’ et alia ratione ‘principium numeri’, tamen res est eadem. Unde Deus et supremus angelus sunt duae species, natura | divina et natura humana in Christo sunt duae naturae et sunt realiter duo entia. Primum independens, secundum dependens. Secundum corollarium, quod unum prout est principium numeri, ita bene est in spiritualibus sicut in corporalibus. Patet ex dictis, quia vere duo sunt natura divina et humana in Christo, immo haeresis esset dicere quod essent unum. Tertium corollarium, quod, si aliquae aucto|ritates sanctorum vel philosophorum sonant quod unum quantitatis est in continuis, exponendae sunt et intelligendae sine exclusione aliorum et ita dictas esse, quia discretio numerandi hominis magis est in his quae habent quantitatem continuam quam in aliis, eo quod indivisibilia sub sensu non cadunt.

2–3 et … numerus] om. (hom.) K. 6 animam] aliam codd. 8 sic] om. KWf. 10 tamen] cum JW. ‖ res] significata add. f. 11 divina … humana] om. J. 14 ita] aeque f. 15 quia] quae JW; quae add. K. 17 essent] sint f. 18 vel] doctorum add. K. 20 et] om. f. ‖ ita] etiam eas add. f. 22 in] om. J. ‖ cadunt] cadant f. 9 Cf. Aristot., Metaph. 3,4 (999b33–34); cf. etiam Auctoritates Aristotelis (ed. cit., p. 121, n. 79). 16 Cf. Symbolum Chalcedonense (Enchiridion symbolorum, ed. Denzinger-Schönmetzer, n. 300, p. 106): “Sed quoniam hi qui veritatis reprobare praedicationem conantur, per proprias haereses novas voces genuerunt […] alii autem confusionem et temperamentum introducentes et unam naturam esse carnis et divinitatis stulte confingentes […] propter hoc […] praesens nunc sancta et magna et universalis synodus […] decrevit ante omnia fidem inrecusabilem permanere CCCXVIII sanctorum Patrum […] et qui duas quidem ante unitionem naturas Domini fabulantur, unam vero post unitionem confingunt, anathematizat.”

5

10

15

20

quaestio vicesima septima

5

10

15

20

25

145

[Continuatio opinionis auctoris] Tertio dico quod hic terminus ‘unum’ non est species quantitatis, quia nec continuae nec discretae. Et patet, quia semper, ut dictum est, negationem et indivisionem aliquo modo importat. Quarto dico quod ‘unum’ oppositum enti est in quantitate privative, quia opponitur multitudini, quae est species quantitatis prout significat quantitatem absolute. Patet, quia dicit ens indivisum a se, quod ut sic non est multa talia vel tanta, ut unus homo non est multi homines, unum pedale non est multa pedalia. Quinto dico quod ‘unum’ prout opponitur numero, est in praedicamento quantitatis privative, quia denotat carentiam numeri, et tamen esse aptum, ut anima ex ipso congregando cum alio faciat numerum. [Obiectio et responsio auctoris] Et si dicatur quod tunc utrumque unum esset principium quantitatis et de praedicamento quantitatis privative, cuius oppositum videtur velle Commentator, dicatur quod Commentator voluit quod ‘›unum‹ oppositum enti non est de praedicamento quantitatis privative prout significat ‘quantitas’ per modum mensurae, sicut ›unum‹ oppositum numero’. Sicut enim ‘numerus’ dicitur, eo quod discernibilis et mensurabilis per animam, ita ‘unum’ sibi oppositum dicit indivisum a se aptum, ut cum eo adiuncto aliis fiat huiusmodi numeratio. Sed prout ‘quantitas’ significat absolute et suae species sunt hi termini ‘magnitudo’, ‘multitudo’, sic ‘unum’ entis opponitur secundae speciei, sicut ‘punctus’ primae, et ideo sic est alio modo in praedicamento quantitatis quam ‘unum’ numeri. Sic enim ‘dividitur in ›unum‹ et ›multa‹’, 4 Metaphysicae, tentum in sua communitate. Et est ‘multum’ quantitatis positive, ‘unum’ privative, non tamen sub ratione privationis discretionis.

6 prout] saltem add. f. 7 absolute] a respectu add. f. 11 et … aptum] cum aptitudine ad ipsum f. 12 numerum] per suam rationem discretivam add. f. 14 quod … unum] sequeretur quod unum utroque modo dicto acceptum f. 15 oppositum] contrarium KWf. 16 dicatur] respondetur f. 18 numero] est in quantitate add. f. 19 sibi] ei f. 20 ut] om. J. 21 absolute] a respectu add. f. ‖ suae] eius f. 22 hi termini] om. f. ‖ magnitudo] et add. KWf. 24 numeri] termini J. 25 communitate] quantitate K. ‖ quantitatis] quantitas f. 3 Cf. supra, p. 143,24–26. 16 Cf. Averroes, loc. cit. com. 8 (Iuntina 8,257rD–vK). Aristot., Metaph. 4,2 (1004a10).

25 Cf.

146

f 109rb

J 186b

quaestio vicesima septima

[Ad motiva Thomae de Argentina] Illis praemissis respondeo ad motiva istius doctoris sub sua correctione. Ad primum commune dictum antiquorum, quomodo ‘unum’ quantitatis est positivum, dictum est: Quia importat aptitudinem, ut ex eius aggregatione numerus constituatur, ‘positivum’ dicitur. Ad secundum, cum dicit ‘multitudinem constitutam ex formali distinctione rerum esse transcendentem’, nescio quid vult vocare ‘transcendens’. Si intelligat quod omnibus conveniat, non est verum, quia una anima intellectiva vel unus angelus non est numerus. Si intelligat quod ‘multitudo’ sic accepta non sit in praedicamento quantitatis, hoc etiam non est | verum. Cum sit terminus incomplexus apud animam et categorematicus, oportet quod sit in praedicamento secundum viam Aristotelis. Si intelligit quod sit de omni multitudine, dicitur quod hoc est verum. | Ad tertium membrum, cum dicit quod “alia est multitudo quae nascitur ex divisione materiae”, illud ad mentem suam, cum reverentia, quia vult quod ‘multitudo quae est numerus, solum sit in habentibus materiam’, ut dicit, non est verum. Et cum ad hoc allegat Philosophum in 3 Physicorum, patet quod Philosophus nusquam in illo tertio illam ponit, sed bene dicit quod ‘divisione continui numerus in infinitum crescit’, parte 2 capitulo 4 tertii libri. Sed in hoc non negat, quin ‘numerus prout est species quantitatis, etiam est in aliis, quamvis ille ut sic, sicut posuit Pythagoras, non sit de consideratione physici’, ut ponit capitulo 2 eiusdem 2 partis. Ad quartum dictum suum negatur sibi quod “forma numeri est ens reale” ad mentem suam, quia ipse vult quod ‘sit ens reale accidentale superad-

2 sub … correctione] om. f. 3 antiquorum] veterum f. 4 aptitudinem] aptitudine f. ‖ ut] et J. 7 transcendentem] coni.; transcendens codd. et ed. ‖ nescio] vellem ex eo scire f. 10 quantitatis] om. KWf. ‖ hoc … est] iterum dictum suum non erit f. 11 cum] multitudo add. f. ‖ sit] signum incomplexum seu add. f. ‖ categorematicus] habens correspondentiam rei significatae ideo add. f. 12 viam] doctrinam f. 14 alia] illa f. 15 divisione] descisione f. ‖ cum reverentia] om. f. ‖ quia] qua f. 18 illo] toto KWf. 19 continui] continua K. 23 negatur] negetur Kf. ‖ sibi] om. f. 2 Id est doctoris Thomae de Argentina, quem Marsilius supra, pp. 139,9–140,13 laudavit. 3 Cf. supra, p. 139,3–7. 4 Cf. supra, p. 145,10–12. 6 Cf. supra, p. 139,9–18. 14 Cf. supra, p. 139,19–22. 14–17 Ambo dicta Thomae de Argentina in hac responsione ad tertium membrum citata in secundo autem dicto eius supra, p. 139,14–18 inveniuntur. 17 Cf. supra, p. 139,21. 20 Cf. Aristot., Phys. 3,7 (207b16–17); cf. Auctoritates Aristotelis (ed. cit., p. 148, n. 108); cf. etiam Aegidius Romanus, loc. cit. dist. 24 princ. 1 q. 3 (ed. cit., fol. 130vO), ubi haec auctoritas Aristotelis eisdem fere verbis invenitur. 22 Cf. Aristot., Phys. 3,5 (204a29-b4). 23 Cf. supra, p. 139,23–24.

5

10

15

20

quaestio vicesima septima

5

10

15

20

25

147

ditum rebus numeratis’. Et ad probationem suam, quia numerus “est per se sensibile”: Ipse scit quod haec non est vera, quia in 4 Physicorum capitulo ultimo habetur quod ‘numerare est proprium intellectus’. Quomodo ergo esset conveniens sensui? Et ad experientiam: Gallina nescit quot habet pullos. Unde subtractis tribus vel quattuor, si eos non audiat, non quaerit nec dolet, quia nescit se eos amisisse. Et ad Philosophum in 2 De anima dicitur quod ipse voluit quod ‘multitudo est sensibile commune’, et loco multitudinis ponit numerum, sicut loco situs ponit quietem. Et posito quod multitudo vel numerus sit sensibile, hoc non est ratione formae numerabilitatis, sed hoc est quia ratione multitudinis variata sensus mutat iudicium, non quia forma multitudinis aliquam speciem proprie egit in sensum, sed quia multa discontinua multiplicant suas species ad diversas partes organi, ratione cuius sensus interior iudicat quod sunt plura. Quintum dictum eius, quod ‘forma numeri sit realiter distincta a rebus numeratis’, negatur. Ad probationem eius primam negatur minor, quod forma numeri est distincta a rebus numeratis. Et ad probationem dicitur quod, licet numerus continuorum sit res numeratae continuae vel etiam suae quantitates numeratae, tamen forma illius numeri numerati non est nisi ipsae res numeratae, sicut figura quantitatis continuae est quantitas figurata. Sicut enim unitas est res una, ita multitudo est res multae et numerus res numeratae et forma numeri ipsae eaedem res, ut dictum est. Ad secundam probationem negatur quod unitas in continuo non sit res una, quia omnibus aliis a quan|titate continua seclusis praeter Deum et eam ipsa manet res una. Ad Commentatorem dicitur quod voluit quod ‘unum’ prout intelligitur esse principium numeri, importat ultra conceptum entis et indivisionis quod ipsum sit aptum, ut anima ipsum cum aliis aggregando constituat numerum, ut dictum est. Et ideo Commentator dicit ‘ipsum esse accidens’, non quia in re sit accidens, sed quia addit conceptum accidentalem ultra ‘unum’ entis. Ad tertiam dicitur quod res quae est numerus, non est subiectum

2 sensibile] sensibilis f. 5 subtractis] sublatis KWf. 8 posito] supposito KWf. 9 numerus] sic add. KWf. 10 hoc est] potius f. 12 multa] numerata add. f. ‖ diversas partes] diversam partem f. 17 licet] res add. J. 18–19 tamen … numeratae] om. (hom.) J. 28 quia1] quasi f. 29 tertiam] sc. probationem. 3 Cf. Aristot., Phys. 4,14 (223a25–26). 6 Cf. Aristot., De anima 2,6 (418a16–18); cf. Auctoritates Aristotelis (ed. cit., p. 179, n. 64); cf. etiam Thomas de Argentina, loc. cit. dist. 24 q. 1 art. 3 (ed. cit., fol. 83va), ubi haec auctoritas Aristotelis etiam ad sensum invenitur; quae auctoritas in quarto autem dicto Thomae de Argentina supra, p. 139,23–24 non invenitur. 14 Cf. supra, pp. 139,25–140,13. 21 Cf. supra, p. 147,18–19. 27 Cf. supra, p. 145,10–12.

f 109va

148

J 187a

quaestio vicesima septima

arithmeticae, sed iste terminus ‘numerus’ et non prout est quantitatis continuae. Nihil enim de hoc curat arithmeticus, sed abstractive considerat. Similiter, magnitudo numerata non est subiectum geometriae, sed hic terminus ‘magnitudo’. Sed haec sunt distincta subiecta. Unde ex hoc fundamento | sequitur oppositum illius opinionis, quia, cum numerus de quo tractat arithmeticus, non magis conveniat continuis quam separatis a numero, et tamen est numerus de quo est quantitas discreta vel qui est quantitas discreta. Patet, quia male dicit alia opinio ‘numerum qui est quantitas solum esse in habentibus materiam’. Ad quartam, quod non est inconveniens esse eandem rem diversarum specierum in ratione differentium, cum tamen non sunt contrarie vel contradictorie vel privative oppositae. Modo ‘numerus’ non opponitur continuo. Immo quantitas continua est duo, scilicet duae medietates, et est tria, scilicet tres tertiae. Haec de illa opinione. [Conclusiones] Illis praemissis patet conclusio prima, quod Deus est verissime unum et unus prout ‘unum’ convertitur cum ente. Patet, quia Deus est ens summe simplex, ut dictum est supra circa distinctionem 8; ergo summe unum. Secundo, quia Deus est indivisum a se et divisum ab aliis. Tertio, quia Deus est causa omnis unitatis in aliis. Secunda: Si unitas quantitatis praesupponeret esse extensum vel habere positionem in continuo, Deus non esset unus unitate quantitatis secundum divinam naturam, quia hoc esset esse extensum et partes habere, quod summe disconvenit vel non convenit simplici. Tertia conclusio: Deus est unum prout unum est principium numeri. Patet ex dictis, quia Deus et angelus sunt duo entia. Immo divina natura et humana sunt duo, quia sunt duae naturae et duo entia. In forma arguitur sic: Omne quod cum alio constituit duo, est unum in genere quantitatis;

1 sed] potius obiectum id est subiecti significatum nam subiectum eius est add. f. 3 numerata] realis add. f. 4 distincta] diversa in f. ‖ subiecta] tamquam signum et suum signatum add. f. 6 a numero] om. f. 7 discreta1] distincta W. ‖ discreta2] distincta W. 8 quia] quod Kf. ‖ dicit] dicat Wf. 9 quartam] sc. probationem. 10 rem] significatam diversis speciebus ratione tamen differentibus vel sic non est inconveniens eandem rem esse add. f. ‖ cum] om. f. 13 scilicet] quia f. 16 unum] et unus add. f. 19 unitatis] entitatis f. 20 secunda] conclusio add. KWf. 22 et] habere positionem in continuo et add. f. ‖ partes] partem f. 23 summe] summo J. ‖ simplici] simplicitati f. 26 in … arguitur] et arguitur formaliter f. 8 Cf. supra, p. 139,16–18. p. 93).

17 Cf. Marsilius de Inghen, In 1 Sent. q. 12 art. 1 (ed. Santos Noya,

5

10

15

20

25

quaestio vicesima septima

149

sed De|us cum alio constituit duo. Patet maior, quia duo sunt duae unitates quantitatis et duo sunt species una quantitatis. Patet minor, quia Deus et creatura sunt et non sunt unum; ergo sunt multa; ergo, cum sint numerabilia, erunt duo: creatura unum et Deus unum. Hoc de primo articulo.

5

10

15

20

[Articulus 2] [Notabilia] Quantum ad secundum articulum, utrum in Deo sit numerus, est notandum quod ‘numerus proprie est species quantitatis discretae’, ut vult Philosophus in Praedicamentis. Et idem trahitur ex 10 Metaphysicae, ubi vult quod “est multitudo mensurata per unum”. Multitudo mensurata per unum utique quantitatis esse videtur, quia multitudo ad quantitatem pertinet. Unde propter hoc Boethius dicit quod ‘numerus est multitudo ex unitatibus aggregata’. Non tamen intelligitur quod numerus sit in sola quantitate continua, quia hoc non habetur ex littera Philosophi nec hoc credo verum. Ex hoc sequitur secunda condicio, quod numerus proprie dictus est maior qualibet unitate sua, saltem extensive. Patet, quia plures unitates faciunt maius quam unum. Ex hoc sequitur tertium, quod unitates numeri proprie dicti essentialiter inter se differunt. Patet, quia alias plures non essent maius quam una earum. Ex quo sequitur quarto quod ubicumque est numerus, ibi oportet esse diversitatem.

1 duo1] ergo est unum add. KW; ergo est unum in genere quantitatis add. f. 2 et1] quam codd. ‖ duo] ut add. K. ‖ una] om. codd. ‖ quantitatis2] significat add. JKW. 4 articulo] om. W. 7 quantum … articulum] om. W. ‖ articulum] om. K. 8 est] sumptus pro multitudine dicitur f. ‖ discretae] distinctae W. 10 multitudo2 … unum] om. (hom.) J; quae f. 12 unitatibus] profusa vel add. K. 14 hoc2 … verum] est verisimile f. 15 condicio] conditio f. 17 essentialiter] aequaliter f. 19 sequitur] om. J. 8–20 Marsilius quattuor condiciones in hoc notabili expressas partim verbotenus, partim ad sensum deprompsisse videtur ab Aegidio Romano, loc. cit. dist. 24 princ. 1 q. 3 (ed. cit., fol. 130vO-P). De hoc autem quod de prima condicione dicit, id est numerum non esse in sola quantitate continua, ab Aegidio dissentire videtur; cf. Aegidius Romanus, ibid., fol. 130vO. 9 Cf. Aristot., Categoriae 6 (4b22–23). ‖ Cf. supra, p. 138, ad lin. 4. 12 Cf. Boethius, De arith. 1,3 (PL 63,1083D; CCSL 94A,15–16): “Numerus est unitatum collectio, uel quantitatis aceruus ex unitatibus profusus.” Cf. etiam supra, p. 138, ad lin. 3.

f 109vb

150

J 187b

f 110ra

quaestio vicesima septima

Secundo est notandum quod aliter locuti sunt de numero Philosophus, Dionysius, Boethius et Damascenus. Philosophus enim 10 Metaphysicae videtur velle quod “numerus est multitudo mensurata per unum”, et haec est propria ratio numeri. Dionysius vero ultimo De divinis nominibus dicit quod ‘unum quod est connumerabile alteri, non est ipsum esse vel ipsum’. Unde vult quod numerus semper maior est qualibet suarum unitatum, sicut erat dictum in praecedenti | notabili in secundo respiciente numerum. Sed Boethius in libro De Trinitate vult quod numerus non est nisi ubi est diversitas essentialis. Unde dicit quod ‘ubi nulla est diversitas, ibi nullus est numerus’. Sed Damascenus libro 3 capitulo 4 describit numerum sic: “Numerus est eorum quae differunt”, subdens quod “impossibile est numerare ea quae secundum nihil differunt. Sed secundum hoc quod differunt, numerantur”. Ex quibus potest tertio notari quod vel ‘numerus’ capitur proprie, scilicet pro multitudine ex unitatibus aggregata, quae vere et proprie ‘numerus’ dicitur, cui scilicet | conveniunt condiciones expressae in primo notabili; quo modo locuti sunt de numero primi tres in praecedenti notabili. Alio modo possumus de numero loqui communiter, prout omnis pluralitas distinctorum vocatur ‘numerus’, etiam si illa pluralitas esset unum et non maior in una unitatum suarum quam in omnibus. [Conclusiones] Prima conclusio: In Deo non est numerus quoad naturam divinam proprie loquendo de numero. Patet, quia ibi non est multitudo unitatum, nec tres

1 sunt] et diversimode add. f. 10 4] fort. leg. 8 cum Kf (sic etiam Aegidius). 11 numerare] numerari f (sic etiam Damascenus et Aegidius). 12 numerantur] numerus intelligitur f. 15 condiciones] conditiones f. 1–12 Marsilius hoc notabile partim verbotenus, partim ad sensum deprompsisse videtur ab Aegidio Romano, loc. cit. dist. 24 princ. 1 q. 3 (ed. cit., fol. 130vP–131rA). 2 Cf. supra, p. 138, ad lin. 4; cf. etiam Aegidius Romanus, loc. cit. dist. 24 princ. 1 q. 3 (ed. cit., fol. 130vQ), ubi haec auctoritas Aristotelis eisdem verbis invenitur. 4 Cf. Ps.-Dionysius, De div. nom. cap. 13,3 (PG 3,979D; Dionysiaca 2,549); cf. etiam Aegidius Romanus, loc. cit. dist. 24 princ. 1 q. 3 (ed. cit., fol. 130vQ), ubi haec auctoritas Ps.-Dionysii eisdem fere verbis invenitur. 7 Cf. supra, p. 149,15–16. 8 Cf. Boethius, De Trin. cap. 3 (PL 64,1251A; ed. cit., p. 171); cf. etiam Aegidius Romanus, loc. cit. dist. 24 princ. 1 q. 3 (ed. cit., fol. 131rA), ubi haec auctoritas Boethii eisdem verbis invenitur. 10 Ioannes Damascenus, De fide orth. 3,8 (PG 94,1014A); Burgundionis versio cap. 52,2 (ed. Buytaert, p. 195); cf. Aegidius Romanus, loc. cit. dist. 24 princ. 1 q. 3 (ed. cit., fol. 131rA), ubi haec auctoritas Damasceni eisdem fere verbis invenitur. 15 Cf. supra, p. 149,7–20. 16 Cf. supra, p. 150,2–10.

5

10

15

20

quaestio vicesima septima

5

10

15

151

personae sunt aliquo modo magis ens vel perfectius quam una earum; quomodo etiam ante dictum est quod personae divinae non differunt proprie numero. Unde Ambrosius 1 De Trinitate capitulo 1: “Pater et Filius”, inquit, “divinitate unum sunt, ubi nec substantiae nec voluntatis ulla differentia est. Namque aliter quomodo ‘unum’ Deum dicimus? Diversitas plures facit, unitas potestatis excludit veram quantitatem, quia unitas numerus non est”. Et Boethius in libro De Trinitate dicit: “Nulla in Deo diversitas est, nulla ex diversitate pluralitas, nulla ex accidentibus multitudo atque idcirco nec numerus”. Secunda conclusio: Capiendo numerum more Damasceni Deus potest dici ‘numerus’. Patet, quia Deus est tres distinctae personae. Et sic pluralitas suppositorum distinctorum, quamvis haec supposita sunt summe unum, non est magis in tribus quam in uno eorum. Sic loquitur Damascenus libro 3 capitulo 5, ubi loquens de numero quo numeramus dicit: “Numerus non divisionis vel unionis causa natus est esse, sed quantitatis et numeratorum significativus, sive unitorum sive divisorum”. Et capitulo 4 dicit: “Sciendum quod numerus eorum quae differunt est, et impossibile est numerare ea quae secundum nihil differunt. Secundum hoc quod differunt, secundum

3 12] fort. leg. 2. 4 substantiae] coni. (sic Ambrosius et Lombardus et Gregorius de Arimino); substantia codd. et ed. ‖ voluntatis] coni. (sic Ambrosius et Gregorius de Arimino); voluntas nec codd. et ed. 7 Boethius] Bonaventura f. 10 Damasceni] scilicet large add. KWf. 16 4] fort. leg. 8 cum Kf (sic etiam Gregorius). 17 numerare] numerari f (sic etiam Damascenus et Gregorius). 2 Cf. supra, p. 49,18–19. 3 Id est Ambrosius, De fide lib. 1 cap. 2 n. 18–19 (PL 16,533A–B; CSEL 78,11). Cf. ibid. lib. 1 cap. 2 n. 18 (PL 16,533A; CSEL 78,11): “[…] ubi nec substantiae nec voluntatis ulla est differentia?” Cf. Petrus Lombardus, loc. cit. dist. 23 cap. 5 n. 5 (ed. cit., p. 186): “Ideo Ambrosius in I libro De Trinitate ait […] – Item in eodem: ‘[…] nec est ibi substantiae differentia nec ulla diversitas […]’.” Cf. etiam Gregorius de Arimino, In 1 Sent. dist. 24 q. 2 art. 4 (ed. Marcolino et al., p. 57): “Hac consideratione loquitur Ambrosius 1 De trinitate capitulo 1: ‘[…] ubi nec substantiae nec voluntatis ulla est differentia’.” 7 Boethius, De Trin. cap. 2 (PL 64,1250D–1251A; ed. cit., p. 171); cf. Gregorius de Arimino, loc. cit. dist. 24 q. 2 art. 4 (ed. cit., p. 57), ubi haec auctoritas Boethii eisdem verbis invenitur. 10–152.2 Marsilius hanc conclusionem partim verbotenus, partim ad sensum deprompsisse videtur a Gregorio de Arimino, loc. cit. dist. 24 q. 2 art. 4 (ed. cit., pp. 55–56). 14 Ioannes Damascenus, loc. cit. 3,5 (PG 94,1002B); Burgundionis versio cap. 49 (ed. cit., p. 185); cf. Gregorius de Arimino, loc. cit. dist. 24 q. 2 art. 4 (ed. cit., pp. 55–56), ubi haec auctoritas Damasceni eisdem verbis invenitur. 16 Cf. supra, p. 150, ad lin. 10; cf. etiam Gregorius de Arimino, loc. cit. dist. 24 q. 2 art. 4 (ed. cit., p. 56), ubi haec auctoritas Damasceni eisdem fere verbis invenitur.

152

quaestio vicesima septima

hoc numerantur”. Unde contingit quod naturae Christi numerantur et sub quantitate discreta reducuntur. Hoc de secundo articulo.

[Articulus 3]

J 188a f 110rb

[Dubia] Quantum ad tertium articulum est primum dubium hoc: Utrum ‘numerus’ in divinis dicatur secundum substantiam vel secundum relationem. Videtur quod secundum substantiam, quia dicitur ad se, quia ad nihil refertur; modo omne tale dicitur secundum substantiam. Secundo, quia ‘omnia quae sunt in aliis praedicamentis a relatione, cum ad divina transumuntur, transeunt in substantiam’, ut dicit Damascenus; modo numerus est de praedicamento quantitatis; quare etc. Secundum dubium: Utrum ‘unitas’ in Deo et etiam ‘Trinitas’ aliquid ponit vel tantum excludit? Et videtur quod tantum excludant, per Magistrum ita dicentem: ‘Horum usus magis est inductus causa privandi quam ponendi’. | Item, cum Deus non sit quantitas, nec positive est numerus, quia a quocum|que removetur genus, et species. Et Isidorus dicit quod ‘numeri virtus 1 contingit] concedit f. 5 quantum … articulum] om. W. 16 genus] ab eodem removetur add. f. 1–2 Cf. Gregorius de Arimino, loc. cit. dist. 24 q. 2 art. 4 (ed. cit., p. 56): “Et ex hoc consequenter concludit [sc. Damascenus] quod naturae Christi numerantur et sub quantitate discreta reducuntur […].” Cf. etiam Ioannes Damascenus, loc. cit. 3,8 (PG 94,1014B–C); Burgundionis versio cap. 52,3 (ed. cit., p. 196): “Duae enim sunt naturae Christi, ratione et modo differentiae […] Modo igitur differentiae et solo numeratae sub discreta quantitate reducentur.” 10 Locum apud Damascenum non invenimus. Cf. autem Bonaventura, In 1 Sent. dist. 23 art. 1 q. 2 (ed. Quaracchi 1882, pp. 406b–407a): “Item, tam Boethius quam Augustinus de Trinitate dicunt, quod aliorum nominum genera […] transeunt in substantiam […].” Cf. ibid. dist. 24 art. 2 q. 2 (ed. cit., p. 426a–b): “Sicut dicit Boethius et Augustinus: ‘Quantitas in substantiam transit’.” Cf. etiam Boethius, De Trin. cap. 4 (PL 64,1252A–1253D; ed. cit., pp. 173–177) et August., De Trin. 5,10,11 (PL 42,918; CCSL 50,217–218) et ibid. 5,11,12 (PL 42,918–919; CCSL 50,218–220). 13 Cf. Petrus Lombardus, loc. cit. dist. 24 cap. unicum n. 2 (ed. cit., p. 187); cf. etiam Bonaventura, loc. cit. dist. 24 art. 2 q. 1 (ed. cit., p. 425a), ubi haec auctoritas Lombardi eisdem verbis invenitur. 15–16 Haec ratio similis est rationi allegatae apud Bonaventuram, loc. cit. dist. 24 art. 2 q. 1 (ed. cit., p. 425a) 16 Locum apud Isidorum non invenimus. Marsilius hanc auctoritatem Isidori a Bonaventura vel Thoma de Aquino deprompsisse videtur. Cf. Bonaventura, loc. cit. dist. 24 art. 2 q. 1 (ed. cit., p. 425a): “Item, Isidorus dicit, quod numerus est virtus memeris, id est divisionis […].” Cf. etiam Thomas de Aquino, In 1 Sent. dist. 24 q. 1 art. 2 (ed. cit., p. 577): “Praeterea, secundum Isidorum, numerus dicitur quasi unius ‘meros’, scilicet divisio.”

5

10

15

quaestio vicesima septima

5

10

15

20

25

153

est metrum, id est divisio’. Modo in divinis positive non est divisio. Item, si unitas poneret aliquid, quid esset illud? Tertium dubium oritur ex dictis in secundo articulo praecedenti. Quia dictum fuit in articulo primo quod Deus etiam est unum prout unum est principium numeri, eo quod Deus et creatura sunt duo, et in secundo articulo dictum fuit quod de ratione numeri est, ut sit maius in toto quam in aliqua unitatum, quaeritur: Utrum Deus et creatura sunt maius quam Deus? Quod sic, quia sunt tantum et amplius; ergo per communem animi conceptionem sunt maius. Secundo, quia, nisi essent maius, non essent numerus, eo quod non maius esset tota multitudo quam unitas una, scilicet quam Deus. [Ad primum dubium] Ad primum dicitur quod ‘numerus’ personarum in divinis dicitur secundum relationem et non secundum substantiam. Probatur sic: Quia secundum hoc est ibi numerus, secundum quod est ibi distinctio; sed distinctio solum est secundum relationem; igitur etc. Patet maior per dictum Damasceni prius allegatum: “Impossibile est numerari ea quae secundum nihil differunt”. Et minor patet, quia differentia solum est in distinctione personarum. Unitas enim est omnimoda et summa in essentia secundum fidem catholicam et veritatem. Ad primum motivum in contrarium dicitur quod, quamvis ‘numerus’ ad nihil dicitur relative, prout termini per se et proprie sive secundum esse sunt in praedicamento ad aliquid, quia tamen distinctionem importat de suo modo significandi, recte sic rebus attribuitur, sicut in eis distinctio reperitur. Et quia in divinis non est distinctio secundum substantiam, sicut est in numeris creaturarum, ideo in divinis ‘numerus’ prout ibidem reperitur, dicit distinctionem in rebus relatis et secundum relationem. Ad secundum, quod numerus qui est in divinis, non est quantitas discreta proprie, cum non sit multitudo aggregata ex unitatibus, sed sit tantum una unitas. Sed magis importat alietatem vel distinctionem personalem, quae

1 divisio1] mensura W. 2 aliquid] om. JWf. 3 tertium] secundum J. ‖ secundo] tertio KW; om. f. 10 unitas] unitatum f. 23 sic] sicut JK. 27 quantitas] quantitatis codd. 4 Cf. supra, p. 148,24–25. 6 Cf. supra, p. 149,15–16. 12 Cf. supra, p. 152,5–11. 16 Cf. supra, pp. 150,11–12 et 151,17–18. 18 Cf. Decretalis “Damnamus” (Enchiridion symbolorum, ed. Denzinger-Hünermann, n. 804, p. 336): “[…] ut distinctiones sint in personis, et unitas in natura.” Cf. Gregorius IX, Decretales lib. 1 tit. 1 cap. 2 (ed. Richter et Friedberg, p. 7). 20 Cf. supra, p. 152,6–8. 27 Cf. supra, p. 152,8–11.

154

quaestio vicesima septima

est in ad aliquid. Aliter forte dici potest quod large ille numerus potest dici ‘Trinitas’ et est tres res. Sed quia relative solum sunt tres, ideo etiam solum relative ibi est numerus. Et si velis quod large et improprie sit ibi quantitas discreta, tunc oporteret glossari regulam, quod intelligitur de attributis perfectionem importantibus. ‘Numerus’ autem nec perfectionem nec imperfectionem importat de suo modo significandi, sed tamen distinctionem. Et ideo quoad hoc, non quoad substantiam, quae indistincta est, sed ad relationem refertur.

f 110va J 188b

[Ad secundum dubium] [Notabilia] Ad secundum videtur fuisse de mente Magistri quod nomen unius Deo attribuitur solum privative, ut excludat pluralitatem essentialem. Et eodem modo ‘Trinitas personarum’ vel | ‘tres personae’, ut secludat solitudinem vel carentiam societatis. Et ad hoc allegat Magister Hilarium, quamvis Hilarius hoc non dicat expresse nisi ‘quod illorum nominum | usus in Deo inventus est magis causa privandi quam aliquid ponendi’. Et forte movebatur quod unum positive dictum est principium quantitatis et numeri. Deus autem in se non habet quantitatem. Vel fortassis movebatur dicto beati Dionysii 2 De angelica hierarchia dicentis quod ‘in Deo negationes sunt verae, affirmationes incompactae’; quod est ex eo, quia dicendo substantiarum alia corporea, alia incorporea, et ultra subdividendo omnia negativa de Deo dicuntur in quantum negatio inclusa est negans. Nec de illis est dubitandum, quia Deus est non-corporeus, non-animatus, non-sensitivus, non-rationalis capiendo

1 forte] etiam f. 1–2 ille … res] numerum capiendo illa Trinitas possit dici numerus f. 7–8 relationem] distinctam add. f. 16 est] om. J. ‖ privandi] privationis explicandae f. ‖ aliquid] aliud K. 20 incompactae] id est improprie compactae K. 4 Marsilius fortasse de quadam regula Augustini cogitat. Cf. Aegidius Romanus, loc. cit. dist. 24 princ. 1 q. 4 (ed. cit., fol. 131rF): “Regula est Augustini in multis locis, quod quicquid ad se dicitur in divinis, substantialiter dicitur; sed numerus secundum suum nomen non refertur ad aliud; ergo ut in divinis ponitur, secundum substantiam dicetur.” Cf. etiam e.g. August., loc. cit. 5,8,9 (PL 42,916–917; CCSL 50,215): “Quapropter illud praecipue teneamus, quidquid ad se dicitur praestantissima illa et diuina sublimitas substantialiter dici […].” 11 Cf. supra, pp. 152,12–153,2. 11–155.9 Marsilius haec notabilia partim deprompsisse videtur a Bonaventura, loc. cit. dist. 24 art. 1 q. 1 (ed. cit., p. 421a). 14 Cf. Petrus Lombardus, loc. cit. dist. 24 cap. unicum n. 5 (ed. cit., p. 188) et Hilarius, De Trin. 4,17 (PL 10,110A–B; CCSL 62,119–120) et ibid. (PL 10,110C–111A; CCSL 62,120). ‖ Cf. ibid.; cf. etiam Bonaventura, loc. cit. dist. 24 art. 1 q. 1 (ed. cit., p. 421a), ubi haec auctoritas Hilarii eisdem verbis invenitur. 19 Cf. Ps.-Dionysius, De caelesti hierarchia cap. 2,3 (PG 3,142A; Dionysiaca 3,758–759).

5

10

15

20

quaestio vicesima septima

5

10

15

20

155

‘rationale’ prout est differentia animalis. Sed affirmationes, quod conceptum proprium essentialem non habemus quando dicimus: ‘Deus est substantia prima’ vel aliquid huiusmodi, non possunt hae esse ita verae, quia semper subiecto correspondet et praedicato conceptus complexus et non unicus simplex, quia non habetur, saltem essentialis. Vel etiam, quia huiusmodi affirmationes, ut prius est dictum, nihil proprium de Deo proprie exprimere possunt, sed solum improprie et diminute, ut dictum est prius. Secundo est notandum quod Magister communiter non tenetur in hoc a modernis doctoribus. [Propositiones] Et dicendum quod, ut dictum est, quamvis semper nomen unitatis sua significata sub ratione privationis importat, tamen maxime in Deo verissimam ponit unitatem. Immo in nullo alio tanta est unitas. Prima pars patet, quia unitas et maxime entis, cum intelligitur, semper sub ratione indivisionis in plura intelligitur. Secunda pars declaratur, tum, quia Deus est prima unitas, ad quam omnes posteriores reducuntur; tum, quia est causa ceteris singulis essendi unum, immo unio universi, exclusio vacui et contactus singulorum corporum ab ipso ut a causa habent ortum; tum, quia divisio aliquo modo in singulis aliis aliqualis reperibilis est. Unde supremus angelus in duo tendit, scilicet in Deum, cui innititur ut conservanti, et in se ut in unum a Deo in esse conservatum. Nec potest aliter esse, quin talis tendentia insit rebus a natura. Modo huiusmodi divisio nullo modo imaginabilis est in Deo.

1 quod] eo quod K; quia Wf. 2 essentialem] eorum add. f. 3 hae] a Deo proprie add. f. 4 subiecto … praedicato] tam subiecto quam praedicato correspondet f. ‖ conceptus] om. J. 5 simplex] saltem essentialis add. f. ‖ quia1] talis add. f. ‖ habetur] a nobis in statu praesenti add. f. ‖ saltem essentialis] om. f. 9 modernis doctoribus] multis f. 13 tanta] terminata f. 18 habent] coni.; habet codd.; habeat f. 20–21 ut in unum] tamquam f. 21 unum] ut add. J. 6 Cf. supra, p. 154,19–20. 7 Cf. ibid. 8–9 Cf. E.A. Synan, Nineteen Less Probable Opinions of Peter Lombard, in: Mediaeval Studies 27 (1965), pp. 340–344, praec. p. 342: “Secunda est quod nomina numeralia dicta de deo, ut unus, trinitas, respectu dicuntur solomodo privative; distinctione 24, capitulo primo.” Cf. etiam ibid.: “Tertia est quod nomina relativa, ut simile, aequale, etc., solum dicuntur privative; distinctione 31, capitulo primo.” Teste Bonaventura, loc. cit. dist. 24 art. 1 q. 1 (ed. cit., p. 421a) Lombardus dicens nomen unius in Deo solum privative dici iam ab antiquis doctoribus redarguebatur. 11 Cf. supra, p. 140,19–20.

156

f 110vb

J 189a

quaestio vicesima septima

Secunda propositio, quod etiam Trinitas et tres personae positive et non solum privatione solitudinis ponitur in Deo. Ratio, quia perfectissima ratio suppositorum est in Deo, eo quod quodlibet suppositum est infinitae virtutis seu omnipotens. Non tamen dico | quod sunt proprie numerus. Causa dicta fuit propter quam non in articulo praecedente. [Ad motiva in contrarium] Ad motiva in contrarium: Ad primum, quod Magister in hoc communiter non tenetur, vel dicitur quod voluit quod non essent affirmative in Deo ita proprie dicentes quid est sicut negative dicentes quid Deus non est. Ad secundum dicitur quod proprie Deus non est numerus sicut nec quantitas. Nihilominus proprie est tres personae et tria supposita naturae intellectualis, quia nulla est ratio tantae perfectionis supponendi in aliis. Et hoc positive intelligendo | quanta ibi est, non solum quia solitudo ibi non est. Ad tertium, quod, quamvis in Deo non sit proprie numerus, quia non plures unitates absolute, nihilominus est perfectissime tres res et tria supposita, ut dictum est. Ad quartum, quod ‘unitas’ ponit essentiam divinam tamquam substratum, quae est ratio totius unitatis et in qua nulla potest esse ratio divisionis vel diversitatis, sicut dictum est, sicut necessario est in dependentibus sive creaturis. [Ad tertium dubium] Ad tertium dubium videtur mihi quod, sicut dictum fuit circa distinctionem 8, quod Deus esset in praedicamento substantiae. Probabiliter ita videtur mihi quod Deus et angelus substantiae duae sunt, et ita duae essentiae, ita etiam duae res sive duo entia. Secundo dicitur quod non sunt maius vel perfectius quam Deus intensive. Patet causa, quia Deus est perfectio infinita, quae per nullius additionem potest fieri intensior; tum, quia perfectio divina omnem perfectionem omnium creaturarum eminenter includit, sicut et sol et candela non sunt intensive magis lucidum quam sol. 1 propositio] om. sed in mg. secunda propositio J. 8 vel … quod1] nisi f. 9 quid1] Deus add. KWf. 15 supposita] relativa add. f. 19 sicut2] quae tamen f. 22 videtur … quod] dicatur f. 23 esset] sit f. 24 sunt] substantiae J. 27 causa] tum f. 29 et2] om. J. 5 Cf. supra, pp. 150,22–151,9. 7 Cf. supra, p. 152,13–14. 7–8 Cf. supra, p. 155, ad lin. 8–9. 10 Cf. supra, p. 152,15–16. 14 Cf. supra, pp. 152,16–153,1. 16 Cf. supra, p. 156,11–12. 17 Cf. supra, p. 153,1–2. 19 Cf. supra, p. 155,15–23. 22 Cf. supra, p. 153,3–10. 23 Cf. Marsilius de Inghen, loc. cit. q. 12 art. 2 (ed. cit., p. 101).

5

10

15

20

25

30

quaestio vicesima septima

5

157

Tertio, quod nihilominus Deus et creatura sunt perfectiones in pluribus entibus multiplicatae, quam est sola perfectio divina, quia sunt in duobus entibus absolutis, et perfectio divina non. Per hoc ad motivum in contrarium, quod de ratione numeri est quod sit maius in toto quam in qualibet unitatum. Hoc intelligitur quod in toto debent esse perfectiones sic magis multiplicatae essentialiter quam in qualibet unitatum, non quod intensive. Et hoc de tertio articulo.

[Ad rationes principales]

10

15

20

25

[Ad rationes contra suppositum] Ad rationes principales: Ad primam, quod ille terminus ‘unum’ est privative in praedicamento quantitatis prout opponitur multitudini vel etiam numero. Secundo, quod res quae est Deus, est privative in quantitate, quia significatur per ‘unum’, et non est proprie quantitas. Argumentum autem dicit quod non est quantitas, et ideo non est Deus posi|tive in quantitate, sicut nec punctus est quantitas. Sed non sequitur, quin sit ibi privative. Ad secundam, quod consequens non est inconveniens tamquam de re significata in universali per suum subiectum vel eius oppositum. Et ad improbationem: Dicitur quod ‘arithmeticus non considerat de substantiis separatis’. Dicitur quod verum est in quantum entia sunt sive substantiae, sive in quantum primae causae sunt, quia hoc est metaphysici, nec in quantum causa motus sunt, quia hoc est physici, sed bene in quantum significantur per dictiones numerales, ut quod in quantum quattuor sunt dupli ad eorum duos. Sic enim significantur per terminos suarum conclusionum. Ad tertiam dicitur quod aequivocatio est in hoc nomine ‘terminatum’, quia non oportet quod omne unum sit terminatum in virtute vel limitatum in essentia ad aliquem determinatum modum agendi, essendi vel virtutis. Sed unum quod est Deus, est bene de sui natura ad hoc terminatum quod non possit esse plura. 2 entibus] entis J. 3 et … non] non autem perfectio divina nisi in uno ente absoluto f. 6 debent esse] numero sint f. 7 quod] autem magis f. 10 principales] om. KW; ab initio huius motas f. ‖ ille terminus] istae tres seu illa Trinitas f. 14 quod] quia f. 15 sicut … quantitas] om. f. ‖ quin] nihilominus add. f. 19 dicitur] respondetur f. 21 significantur] vel add. f. 22 quod] quot JK. ‖ quantum] eorum add. f. 23 suarum] om. f. ‖ conclusionum] arithmeticae disciplinae add. f. 24 tertiam] tertium f. 25 quia … terminatum] om. (hom.) JK. ‖ virtute] unitate K. 26 determinatum] finitum add. KWf. 4 Cf. supra, p. 153,8–10. 10 Cf. supra, p. 135,6–12. 16 Cf. supra, p. 135,12–17. 24 Cf. supra, p. 136,1–4.

f 111ra

158

J 189b

quaestio vicesima septima

Ad quartam, quae est tertium principale, patet quid sit dicendum ex solutione tertiae dubitationis. Ad quintam, quae est quarta principalis, negatur maior. Unum enim simplicissimum absolutum potest esse tres res relativae et tria supposita quorum unum non est aliud, | ut alias est dictum. Ad sextam, quae est quinta, negatur maior. Et ad Boethium dicitur quod loquitur de unitate in communi, ac si diceret quod ex replicatione unitatis potest fieri omnis numerus. Vel quod loquitur de unitate continui, quae est in potentia omnis numerus per divisionem, immo est actu sub qualibet specie numeri, licet non unitatibus contra invicem divisis, sicut haec solent dici circa 3 Physicorum. [Ad rationes pro quaesito] Ad rationes quae fiunt pro quaesito: Loquendo de numero proprie negatur maior primae rationis. ‘Trinitas’ enim dicitur quasi ‘trium suppositorum unitas’. Modo una unitas non est proprie numerus. Et ad probationem dicitur quod Trinitas personarum non est proprie ternarius, quia non est tres unitates, sed una. Ad secundam negando consequentiam, quia illae tres res sunt una unitas, et ergo non sunt numerus numeratus, qui requirit distinctas unitates. Ad tertiam negatur maior, nisi addatur ‘ubi est distinctio essentialis’. Et ad probationem dicitur quod distinctio suppositorum in eadem natura non facit proprie numerum. Ad quartam, quod duplex est pluralitas. Quaedam est rerum absolutarum, et haec, ubi est, numerum constituit. Alia est rerum relativarum in eadem 1 quartam quae] quartum quod KWf. 2 tertiae] secundae J. 3 quintam quae] quintum quod KWf. ‖ quarta principalis] quartum principale KWf. 4 esse] et est add. f. ‖ supposita] relativa add. f. 6 sextam quae] sextum quod KWf. ‖ quinta] quintum principale K; quintum Wf. 7 communi] id est communiter concepta add. f. 20 negatur] negetur Kf. ‖ ubi] ibi J. 24 relativarum] ut personarum add. Kf; nec personarum add. W. 1 Cf. supra, p. 136,5–10. 2 Cf. supra, pp. 156,22–157,7. 3 Cf. supra, p. 136,11–14. 5 Cf. Marsilius de Inghen, loc. cit. q. 6 art. 1 (ed. cit., p. 230). 6 Cf. supra, p. 136,15–18. 11 Cf. e.g. Thomas de Aquino, In 3 Phys. cap. 7 lect. 12 (ed. Leonina 1884, pp. 139b–140a); cf. etiam id., In 1 Sent. dist. 24 q. 1 art. 1 (ed. cit., p. 576), ubi quidam locus libri 3 Physicorum laudatur. 13 Cf. supra, pp. 136,20–137,13. 14–15 Cf. Petrus Lombardus, loc. cit. dist. 24 cap. unicum n. 11 (ed. cit., p. 189): “[…] in contrarium videtur sentire Isidorus dicens: ‘[…] quia est ›trinitas‹ trium unitas’.” Cf. etiam Isidorus, Etymologiae 7,4,1 (PL 82,271A; ed. cit., lin. 23–24): “Trinitas appellata quod fiat totum unum ex quibusdam tribus, quasi Triunitas […].” 18 Cf. supra, p. 137,1–4. 20 Cf. supra, p. 137,5–8. 23 Cf. supra, p. 137,9–13.

5

10

15

20

quaestio vicesima septima

159

natura simplici absoluta, et haec non est numerus, eo quod non est plures unitates proprie.

5

10

[Ad rationes pro supposito et contra quaesitum] Ratio pro sup|posito est pro dictis. Ad rationem contra quaesitum diceretur secundum Damascenum quod cum summa unitate bene stat distinctio et numerus largo modo dictus. Et ergo secundum illum modum negaretur maior. Ad Boethium dicitur quod loquitur de numero proprie dicto, qui est distinctarum unitatum essentialium. Ad secundam, quod illa descriptio numeri datur de numero proprie dicto, et talis non est in Deo, ut dicit prima conclusio secundi articuli. Sed bene cum hoc stat quod ibi sit numerus communiter dictus, ut dicit secunda conclusio eiusdem. Hoc de quaestione.

4 rationem] sc. primam; rationes f. 5 distinctio] personarum add. f. 12 quaestione] ista add. W. 4 Cf. supra, p. 137,15–17. ‖ Cf. supra, pp. 137,19–138,2. 5 Cf. supra, pp. 151,10–152,2. supra, p. 138,3–6. 10 Cf. supra, p. 150,21–22. 12 Cf. supra, p. 151,10–11.

9 Cf.

f 111rb

[quaestio vicesima octava]

[Utrum nomen personae secundum definitionem quam ponit de eo Boethius, quae est quod est rationalis naturae individua substantia, communiter et univoce praedicatur de personis increatis et creatis] Circa distinctionem 25 vicesimo octavo quaeritur: Utrum nomen personae secundum definitionem quam ponit de eo Boethius, quae est quod est “rationalis naturae individua substantia”, communiter et univoce praedicatur de personis increatis et creatis? Quae quaestio duo supponit. Primo definitionem personae, secundo, quod nomen personae communiter praedicetur de personis increatis et creatis. Et tertio quaerit utrum univoce.

5

[Rationes principales] [Contra primum suppositum] Contra definitionem arguitur sic: Quia definitio personae posita non convenit omnibus personis, ergo etc. Consequentia nota est, quia bona definitio competit omni. Antecedens probatur. Primo, quia certum est quod in divinis ponuntur personae, et tamen haec definitio non convenit divinis personis,

1 circa … quaeritur] vicesimo octavo quaeritur circa distinctionem 25 Kf; circa distinctionem 25 W. ‖ quaeritur] circa distinctionem add. J. 5 personae2] sic definitum add. f. 11 omni] contento sub definito add. f. 2 Boethius, De persona et duabus naturis seu Contra Eutychen et Nestorium cap. 3 (PL 64, 1343C–D; ed. Moreschini, p. 214); cf. Petrus Lombardus, 3 Sent. dist. 5 cap. 3 n. 2 (ed. Grottaferrata 1981, p. 48) et ibid. dist. 10 cap. 1 n. 2 (ed. cit., p. 72). Nonnulli distinctionem 25 libri 1 exponentes hoc loco fere classico eisdem verbis utuntur, e.g. Bonaventura, In 1 Sent. dist. 25 art. 1 q. 1 (ed. Quaracchi 1882, p. 435b) et Thomas de Aquino, In 1 Sent. dist. 25 q. 1 art. 1 (ed. Mandonnet, p. 600) et Petrus de Tarantasia (Innocentius V), In 1 Sent. dist. 25 q. unica art. 1 (Tolosae 1652, fol. 207a [= 205a]).

© koninklijke brill nv, leiden, 2015 | doi: 10.1163/9789004272439_011

10

quaestio vicesima octava

5

10

15

20

25

161

teste Magistro libro 3 distinctione 10; quod etiam patet ratione, quia, cum in divinis sint tres personae, ibi essent naturae rationalis tres individuae substantiae, quod est contra Magistrum ponentem ibi solum unam substantiam. Secundo probatur antecedens, quia angelis nomen personae damus, | et tamen definitio eis non convenit, cum non sint rationalis naturae, eo quod ‘rationale’ est differentia divisiva animalis. Angeli autem non sunt animalia. Item, ‘rationalis natura’ vocatur quae ex deliberatione agit. Angeli autem non deliberant. Et tertio, quia vel per individuam substantiam intelligit indivisibilem, et sic non convenit hominibus, cum sint divisibiles; vel intelligit indivisum, et sic, si per defectum naturae coniungerentur gemini in uno corpore – duo capita cum una anima –, gemini illi non essent duae personae, cum non sint ab invicem divisi. Secundo sic principaliter: ‘Natura rationalis’ praedicatur de persona in recto, ergo male ponitur in definitione eius in obliquo. Consequentia tenet, quia obliquus genitivus significat per modum ‘cuius est’ et non per modum ‘quod est’. Antecedens patet, | quia homo est natura rationalis. Tertio sic: Quia secundum hanc definitionem nulla persona esset incorruptibilis. Falsitas patet. Probatio consequentiae: Quia individuationis principium est materia, nam ‘est causa pluralitatis individuorum’, ut habetur ex 12 Metaphysicae; modo “omne habens materiam est corruptibile”, Commentator 2 Physicorum; ergo, cum persona sit individua substantia, omnis persona haberet materiam et esset corruptibilis. Quarto, quia haec definitio convenit divinae essentiae; et illa non videtur esse persona; igitur convenit aliis quam definito. Patet maior, quia essentia est rationalis naturae substantia individua, cum sit summe indivisibilis. Probatur minor, quia essentia communis est plures personae. Modo plures

2 rationalis] rationales f. 10–11 in … gemini] om. (hom.) W. 13 secundo] tertio W. ‖ de] homine de add. J. 14 consequentia tenet] om. f. 15 per … est] ut cuius f. 15–16 per2 … est1] sub ratione ea scilicet quod est quae est ratio nominativi casus f. 17–18 incorruptibilis] corr. in corruptibilis K. 21 2] fort. leg. 1. 26 est] ad add. K. 1 Cf. Petrus Lombardus, 3 Sent. dist. 10 cap. 1 n. 4 (ed. cit., p. 73). Haec auctoritas Lombardi etiam ad sensum profertur a Thoma de Aquino, loc. cit. dist. 25 q. 1 art. 1 (ed. cit., p. 600) et Petro de Tarantasia (Innocentius V), loc. cit. dist. 25 q. unica art. 1 (ed. cit., fol. 207b [= 205b]). 3 Cf. Petrus Lombardus, 1 Sent. dist. 25 cap. 2 n. 5 (ed. Grottaferrata 1971, p. 194). 13–16 Haec ratio similis est rationibus allegatis apud Thomam de Aquino, loc. cit. dist. 25 q. 1 art. 1 (ed. cit., p. 600) et Petrum de Tarantasia (Innocentius V), loc. cit. dist. 25 q. unica art. 1 (ed. cit., fol. 207b [= 205b]). 20 Cf. Aristot., Metaph. 12,8 (1074a33–34). 21 Averroes, In 1 Phys. com. 79 (Iuntina 4,45rC).

J 190a

f 111va

162

quaestio vicesima octava

personae non sunt una persona. Secundo, quia convenit animae separatae, quia est rationalis naturae individua substantia, et non videtur esse persona, cum sit nata esse pars personae. Una autem persona non est nata esse pars alterius. [Contra secundum suppositum] Contra secundum suppositum arguitur sic: In divinis non sunt plura differentia numero, ergo nihil praedicatur in divinis communiter. Tenet consequentia, quia quod communiter praedicatur, debet praedicari de pluribus ad minus numero differentibus. Et antecedens patet per Magistrum distinctione 19 capitulo 7 et capitulo 8, qui vult quod ‘personae non faciunt numerum’. Et ad hoc adducit beatum Augustinum libro 7 De Trinitate et est in capitulo 36, ubi Augustinus hoc ex intentione probat, et ratio sua est fortis, quia quicquid de pluribus praedicatur et communiter, hoc est magis in pluribus quam in uno; modo tres personae non sunt maius quam una; igitur non videtur praedicari communiter. Secundo: Nullum indivisibile praedicatur communiter; sed persona est quoddam indivisibile. Maior patet per definitionem individui, quia proprium est ei de solo praedicari. Minor patet per definitionem personae, quia dicitur quod est individua substantia. Item tertio, quia quod secundum substantiam dicitur in divinis, non multiplicatur; sed ‘persona’ dicitur secundum substantiam; igitur. Maior patet, quia ibi non est nisi sola substantia. Et minor patet per beatum Augustinum, qui vult quod ‘›persona‹ dicitur per se’ et est allegatum quaestione vicesima quinta. Quarto, quia communitas personae in divinis aut est tantum secundum nomen, et sic non esset ibi commune univocum; vel est communitas secundum nomen et rem, cum non sit ficta, et si sic, erit ibi communitas 2 quia] non add. J. 12 36] fort. leg. 6. 13 et] om. f. 14 modo … una] om. K. ‖ sunt] quid add. f. 17 indivisibile] igitur add. f. 18 ei] ipsius f. ‖ de] uno add. f. 23 per se] personae J. ‖ quaestione] fort. leg. distinctione. 26 nomen] modum J. 10 Cf. Petrus Lombardus, 1 Sent. dist. 19 cap. 7 n. 1 (ed. cit., p. 165) et ibid. dist. 19 cap. 8 (ed. cit., p. 166); cf. etiam ibid. dist. 19 cap. 10 n. 2 (ed. cit., p. 169), ad quem locum haec sententia potius refertur. 12 Cf. August., De Trin. 7,6,11 (PL 42,943–944; CCSL 50,262–264). 16–163.2 Hae rationes similes sunt rationibus allegatis apud Bonaventuram, loc. cit. dist. 25 art. 2 q. 1 (ed. cit., p. 442b). 17 De definitione individui vide Porphyrium, Isagoge cap. ‘De genere’ (AL I 6–7, 7): “Eorum enim quae praedicantur alia quidem de uno dicuntur solo, sicut individua […].” 18 De definitione personae vide supra, p. 160,2–3. 22 Cf. August., loc. cit. 7,6,11 (PL 42,943; CCSL 50,262). 24 Cf. Petrus Lombardus, 1 Sent. dist. 25 cap. 1 n. 2 (ed. cit., p. 190).

5

10

15

20

25

quaestio vicesima octava

163

praeter communitatem essentiae, quod non videtur | verum, quia sola substantia est in divinis communis.

5

10

15

20

25

[Pro quaesito] Deinde arguitur pro quaesito. Primo, quia ‘persona’ praedicatur eodem nomine et eadem ratione de personis divinis et creatis, ergo univo|ce. Consequentia tenet per definitionem univocorum et antecedens patet, quia praedicatur ratione iam prius posita de his et de illis. Secundo sic: Quod dicitur de Deo et creaturis secundum rationem negativam, dicitur de eis univoce; modo nomen personae est huiusmodi; ergo etc. Patet maior, quia ratio negativa ubique est eadem, scilicet ‘non esse illud quod negatur’. Minor patet per definitionem, quia ‘esse substantiam individuam’ est negativum. Tertio sic: Quia praedicatur de his et non aequivoce, eo quod nullum nominum definitionis est aequivocum a casu respectu divinarum personarum et creaturarum. Nec analogice, quia prius esse personam convenit creaturis quam Deo, ut dictum est circa distinctionem 21. Modo quicquid convenit Deo et creaturis analogice, hoc prius debet competere Deo quam creaturis. [Pro primo supposito] Sed pro supposito, puta pro definitione, est auctoritas Boethii in libro De duabus naturis et una persona Christi, qui ponit eam tamquam bonam. [Pro secundo supposito] Sed quod etiam praedicatur de personis creatis et increatis, est eiusdem Boethii in eodem libro dicentis quod ‘nomen personae commune est Deo, homini et angelo’. 15 convenit] tam add. J. 16 21] 2 K; 12 W. 20 pro1] primo add. f. 4–18 Hae rationes similes sunt rationibus allegatis apud Thomam de Aquino, loc. cit. dist. 25 q. 1 art. 2 (ed. cit., pp. 606–607) et Petrum de Tarantasia (Innocentius V), loc. cit. dist. 25 q. unica art. 2 (ed. cit., fol. 206b). 6 De definitione univocorum vide Aristot., Categoriae 1 (1a6–7) (AL I 1–5, 5): “Univoca vero dicuntur quorum et nomen commune est et secundum nomen eadem substantiae ratio […].” 7 Cf. supra, p. 160,2–3. 11 De definitione personae vide ibid. 14 De aequivocis a casu vide Boethium, In Arist. Categ. lib. 1 (PL 64,166B). 16 Locum ibi non invenimus; in hac quaestione vicesima octava autem Marsilius ad dubium utrum nomen personae prius dicatur de personis creatis vel increatis respondens hanc sententiam exprimit; cf. infra, pp. 172,28–173,9. 21 Cf. supra, p. 160, ad lin. 2. 24 Cf. Boethius, De persona et duabus naturis seu Contra Eutychen et Nestorium cap. 2 (PL 64,1343B; ed. cit., p. 214).

J 190b

f 111vb

164

quaestio vicesima octava

[Contra quaesitum] Sed quod non univoce, hoc probatur sic: Si partes definitionis non univoce dicuntur, nec definitio, quia modus praedicandi definitionis sequitur modum suarum partium; modo partes huius definitionis non dicuntur univoce de Deo et angelis et hominibus; igitur. Probatur minor primo, quia non eodem modo ‘rationale’ dicitur de his, cum primo dicatur de homine, cuius est differentia. Nec etiam individuatio eadem est in Deo et in creaturis, cum in Deo tria individua sint unum, in creaturis nullo modo.

5

[Divisio quaestionis] In hac quaestione erunt quattuor articuli. In primo videbitur de primo supposito, in secundo de secundo, et tertio de quaesito et in quarto de dubiis.

10

[Articulus 1]

f 112ra

[Notabilia] Quantum ad primum est notandum quod, cum ‘persona’ sit nomen dignitatis et a dignitate ad divina translatum, ut dictum est prius, – unde dicta est ‘persona’ quasi ‘per se una’ vel quasi ‘per se sonans’ –, tres condiciones videntur esse de ratione personae, quae omnia ad dignitatem pertinent. Prima, quod sit per se et non inhaereat alteri, quia in alio existere imperfectionis est, propter quod accidentibus inest. Et ex hac condicione oportet quod persona est substantia. Secunda, quod sit incommunicabilis. Nam qui per se unus est, non videtur pluribus communis esse, et quod per se sonat, unum est, non com|municatum. Communicatum enim cum aliis sonat. Tertia condicio, quod possit agere et non agere, quia esse necessitatum ad agendum vel etiam, quia non posse agere non videtur perfectionis esse et dignitatis. 4 modum] praedicandi add. f. 5 primo] ut prius f. 8 individua] supposita f. ‖ unum] individuum in substantia quod add. f. 11 secundo2] quaesito J. 14 quantum ad] quoad f. ‖ quantum ad primum] om. W. 16 per se1] persona W. ‖ per se2] persona W. ‖ condiciones] conditiones f. 18 per se] persona K. 19 accidentibus] non add. sed del. K. ‖ inest] congruit f. ‖ ex hac condicione] propter hanc conditionem f. 20–21 per se unus] personae prius K. 21 non videtur] unde dividetur W. 22 non] in causam add. W. 22–23 condicio] conditio f. 24 quia] om. f. 14–165.13 Haec notabilia similia sunt notabili prolato apud Aegidium Romanum, In 1 Sent. dist. 25 princ. 1 q. 3 (Venetiis 1521, fol. 136rC–D). 15 Cf. supra, p. 121,5–8.

15

20

quaestio vicesima octava

5

10

15

20

25

165

‘Persona’ autem nomen dignitatis est. Unde quod per se unum est, sua propria forma unum est. Et ita ubi est dignitatem praebens sicut in persona, ibi dat agere cum placet. Secus de forma | naturali quae necessitat ad agere praesente passo. Unde nec dignitatem praebet personalem. Similiter, quod per se sonat, sonat cum vult et non necessitate compellente. Et ex hoc oportet quod persona sit libera libertate oppositionis. Alias non posset agere et non agere. Ex hoc tertia condicio, quod persona debet esse rationalis naturae, ‘quae sunt eaedem oppositorum’, ut habetur 9 Metaphysicae. Tres igitur sunt condiciones personae, scilicet esse substantiam, esse incommunicabile et esse rationalis naturae. Secundo est notandum quod has tres condiciones haec definitio exprimit: primam, cum dicit esse rationalis naturae, secundam, cum sit individua, et tertiam, cum ponit genus, scilicet substantiam. [Conclusio responsalis] Quibus praemissis est conclusio responsalis quod dicta definitio personae est bona descriptio personae, licet non sit definitio essentialis. Probatur sic: Bona descriptio termini connotativi aut accidentalis est quae datur per subiectum et proprietates quas importat convertibiliter; sed illa est huiusmodi; ergo etc. Maior patet 7 Metaphysicae, quia Philosophus vult quod ‘accidentia debent definiri per sua subiecta’ et per ea exprimentia quae connotant. Alias non sit eorum descriptio perfecta. Minor patet ex dictis. Quamvis enim ‘persona’ substantiam importat, tamen ratione dignitatis duo illi inesse significat, scilicet incommunicabilitatem et libertatem, ut dictum est. Modo haec definitio ponit substantiam primo loco et addit individuationem in recto pro differentia et subdit libertatem in obliquo pro secunda differentia. Sed quod hoc est convertibiliter, apparet, quia haec definitio omni 6 oppositionis] conditionis J; om. K. ‖ non] libere add. f. 7 hoc] sequitur add. KWf. ‖ tertia] quarta W. ‖ condicio] conditio f. 8 quae] sc. naturae rationales. ‖ quae … eaedem] habens potentiam f. ‖ sunt] corr. in sit K. 9 condiciones] conditiones f. 11 condiciones] conditiones f. 12 esse … naturae] substantia f. ‖ sit] dicit f. 13 ponit … substantiam] dicit rationalis naturae f. 17 descriptio] definitio f. ‖ aut] descriptio add. f. 21 descriptio] definitio KWf. 24 et] quia in nominativo et in eodem casu f. 25 in recto] om. f. ‖ obliquo] vel add. KWf. 8 Cf. Aristot., Metaph. 9,2 (1046b2–5) (AL XXV 3.2, 181): “Quapropter omnes artes et factive scientie potentie sunt […] Et que quidem cum ratione omnes contrariorum sunt eedem […].” Cf. etiam Auctoritates Aristotelis (ed. Hamesse, p. 134, n. 222). 19 Cf. Aristot., Metaph. 7,5 (1031a2–3); cf. etiam Auctoritates Aristotelis (ed. cit., p. 129, n. 164–165). 23 Cf. supra, pp. 164,20–165,8.

J 191a

166

quaestio vicesima octava

personae convenit, tam divinae quam angelicae quam etiam humanae, ut in sequenti articulo dicetur. Sed etiam soli personae convenit. Accidentia enim a personalitate excluduntur, cum dicitur ‘substantia’. Communia et communicabilia in essendo, sicut est essentia divina, ut sic secluduntur, quia dicitur ‘individua’. Item, omnia substantialia non-rationalia secluduntur, quia dicitur ‘rationalis naturae’. Hoc enim non convenit nisi his quae sunt personae. Hoc de primo articulo.

5

[Articulus 2]

f 112rb

J 191b

[Notabile unicum] Quantum ad secundum quaeritur: An nomen personae communiter | praedicatur de divinis personis et creatis? Pro quo notandum quod ‘communitas per praedicationem’ non dicit vel saltem ad sui esse non requirit entitatem realem communem. Patet, quia, quamvis ly ‘homo’ praedicetur de singularibus hominibus, tamen non ponit nec exigit ad hoc aliquam entitatem communem in essendo, cum tale nihil sit, ut probatur 7 Metaphysicae. [Obiectiones et responsiones auctoris] Et si dicatur: Quomodo ergo de pluribus praedicatur nisi ratione communis proprietatis quae est in ipsis?, respondetur quod, si univoce praedicetur, quod praedicatur uno conceptu communi eis, qui est omni confusa similitudo non plus determinans ad unum quam ad aliud, ut conceptus hominis est omnibus hominibus. Sic dicit Commentator 3 De anima quod ‘intellectus communi conceptu simul infinita intelligit’. Si vero sit praedicatio aequivoca, sufficit communitas nominis, quamvis conceptus sunt diversi. Si praedicetur analogice, sufficit unitas nominis, quamvis diversi sunt conceptus differentes secundum prius et posterius, vel unitas | rationis prius uni convenientis quam alteri. 1 quam2 … humanae] om. K. 2 sed] quod add. J. 3 substantia] cointelligendum enim est substantia proprie dicta excluduntur enim add. f. 4 ut … secluduntur] om. f. 6 personae] per se f. 10 quantum ad secundum] om. W. ‖ secundum] articulum add. Kf. 11 communitas] communicatio f. 13 de] omnibus add. KWf. 15 nihil] nullum f. 19 omni] omnium f. 20 hominis] communis add. f. 25–26 convenientis] coni.; conveniens codd. et ed. 2 Cf. infra, p. 168,29–30. 15 Cf. Aristot., Metaph. 7,14 (1039a24–b19); cf. etiam Auctoritates Aristotelis (ed. cit., p. 129, n. 174). 21 Cf. Averroes, In 3 De anima com. 19 (Iuntina suppl. 2,162rB; AverL VI,1, 441).

10

15

20

25

quaestio vicesima octava

5

10

15

20

25

167

Forte dicetur: Unde veniat communitas conceptus communis pluribus rebus, si non sit in rebus aliqua res universalis a qua ipse sumitur? Respondetur quod sufficit ad huius generationem virtus intellectus agentis naturaliter a phantasmate singulari vago conceptum communem abstrahentis repraesentantem illam rem et omnia illi similia. Haec autem similitudo rerum singularium, sive accidentalis sive essentialis, non est nisi ipsae res singulares. [Conclusiones] Illo praemisso est prima conclusio haec: Nomen personae praedicatur communiter de omnibus personis creatis. Hoc patet inductive nec est in hoc magna vis. Secunda conclusio est: Nomen personae praedicatur communiter de omnibus personis increatis. Probatur auctoritate beati Augustini 7 De Trinitate capitulo 4 dicentis: Ideo dicuntur ‘tres personae’, quia “commune est eis quod est persona”. Et etiam patet inductive. [Dubium incidens et responsio auctoris] Hic est dubitatio de modo, quia communis univocatio super aliqua reali convenientia videtur fundari, ut ‘esse hominem’ super esse rationale. Modo non videtur quae sit haec convenientia sive similitudo personarum ratione cuius de divinis personis dicitur pluraliter et communiter nomen personae. Ad illud dubium multipliciter respondetur. Nam quidam dicunt quod haec communitas est communitas negationis: Sicut non-lignum est commune homini et equo, sic ‘esse personam’ de omnibus suppositis divinis dicitur per non esse communicabile. Secundi dicunt quod haec communitas est communitas proportionis, quali communitate conveniunt rector scholarium et rector navis, quia sicut

2 ipse] ipsa K; talis conceptus f. 5 repraesentantem … similia] in significando id est communiter significativum illius rei et cuiuslibet alterius ei similis essentialiter f. 15 inductive] dubitatio add. K. 17 univocatio] aequivocatio J. 23 suppositis] personis f. 25 secundi] secundo W. 14 August., loc. cit. 7,4,7 (PL 42,940; CCSL 50,257); cf. Petrus Lombardus, 1 Sent. dist. 25 cap. 1 n. 5 (ed. cit., p. 191). 21–168.15 Sunt opiniones citatae apud Thomam de Aquino, loc. cit. dist. 25 q. 1 art. 3 (ed. cit., p. 609) et Aegidium Romanum, loc. cit. dist. 25 princ. 1 q. 1 (ed. cit., fol. 134vK–M) et Petrum de Tarantasia (Innocentius V), loc. cit. dist. 25 q. unica art. 3 (ed. cit., fol. 207b). Marsilius has opiniones tractans expositionem Aegidii partim verbotenus, partim ad sensum imitari videtur.

168

f 112va

J 192a

quaestio vicesima octava

primus ad scholas, ita secundus ad navem. Ita dicunt quod personae conveniunt per similem habitudinem proportionis ad essentiam. Quia Pater est suppositum incommunicabile essentiae, ita etiam se habet Filius ad essentiam quod est suppositum incommunicabile essentiae. Tertii dicunt quod haec convenientia | est communitas personarum secundum intentionem, quia quemadmodum est commune homini et equo esse speciem, sic commune est Patri et Filio esse suppositum sive personam. Et convenit cum praecedente, quia communitas intentionis est communitas secundum proportionem. Nam ex hoc aliqua dicuntur ‘communia secundum intentionem’, quia similiter se habent ad ea de quibus praedicantur, ut ‘homo’ et ‘equus’ similiter se habent ad esse speciem, quia sicut ‘homo’ se habet ad sua individua, ita ‘equus’ ad sua. Sed in hoc differunt, quia secundi proportionem acceperunt respectu essentiae, isti respectu incommunicabilitatis; qui modi, licet incompleti sint, tamen non omnino deficiunt, immo ad intellectum fortassis loquentium veritatem attingunt. Completius tamen dici potest quod haec communitas est convenientia trium suppositorum in substantia intellectuali sic ut singula eam habeant secundum proprietatem incommunicabilem. Dicit enim ‘persona’ substantiam primarie, et relationem secundarie. Et ideo convenientia suppositorum secundum quam dicuntur ‘personae’, ponere debet substantiam | intellectualem, cum sine ista non essent personae. Secundo secludere debet communicabilitatem, quia essentia dicitur ‘persona’, et persona constituitur in essentia modo intelligendi nostro proprietate incommunicabili. [Continuatio conclusionum] Tertia conclusio: Nomen personae praedicatur communiter de personis creatis et increatis. Patet ex praecedentibus, quia communiter praedicatur de omnibus creatis, ut dicit prima conclusio, et de increatis, ut dicit secunda conclusio. Quarta conclusio, quod etiam dicta definitio personae praedicatur communiter de creatis personis et de increatis. Patet per Boethium in libro De persona et natura, qui eam dicit ‘esse communem personis divinis,

2 similem habitudinem] similitudinem habitudine W. 3 incommunicabile] incommunicabilis K. 5 convenientia] essentia f. 13 acceperunt] acceperet J. ‖ isti] tertii add. f. 14 modi] modo W. 16 convenientia] essentia JK. 17 singula] singuli codd. 27 Cf. supra, p. 167,9–10. 28 Cf. supra, p. 167,12–13. 31 Cf. supra, p. 163, ad lin. 24.

5

10

15

20

25

30

quaestio vicesima octava

169

angelorum et hominum’. Sed quaeritur: Quid commune haec habent? Dicitur quod conveniunt in habere naturam intellectualem sub proprietate incommunicabili. Hoc de secundo articulo.

[Articulus 3] 5

10

15

20

25

[Notabilia] Quantum ad tertium articulum, utrum nomen personae dicatur de omnibus his univoce, est sciendum quod ‘rationale’, si proprie dicitur, est proprium hominum, nam est differentia divisiva animalis constitutiva hominis, et sic videtur implicare ‘esse natum ex ratione practica et ex consequenti ex deliberatione agere’. Anima vero ‘rationalis’ dicitur, eo quod ipsa nata est rationes activas in se formare. Transsumitur autem ‘rationale’ ad angelos prout tantum valet sicut ‘intellectuale’, quia angeli intellectu agunt, licet deliberatione non indigeant. Secundo notandum est quod individuum et unum numero proprie idem sunt. Modo dictum est prius quod Deus | non est proprie unum in numero, eo quod est distinctae personae, nec proprie diversa numero, eo quod quaelibet personarum est aliquid idem ens quod est alia. Et diversa numero sunt secundum Magistrum distinctione 19 capitulo 13 quorum “hoc non est illud nec aliquid quod est illud”, quod hoc in divinis non reperitur. Sic ergo proprie in divinis personae non sunt differentia numero. Et ideo, si ‘individua substantia’, hoc est ‘substantia una numero proprie distincta a qualibet alia’, proprie sumatur, nulla persona divina est substantia individua, sicut proprie non est unum numero distinctum ab aliis suppositis divinis. Sed si transsumitur sic quod omnis res intellectualis incommunicabilis vocetur ‘individua’, sic supposita divina vocantur ‘individua’ et quodlibet eorum est individua substantia.

1 habent] habeatur f. 3 articulo] om. W. 6 quantum … articulum] om. W. 7 proprie] om. J. 8 nam est] sive f. ‖ hominis] speciei huius quae est homo f. 16 est] distinctio personarum seu add. f. 17 est1] ad add. W. ‖ ens] cum alia seu idem ens add. f. ‖ et] nam f. 18 13] fort. leg. 10. ‖ illud] aliud K. 19 aliquid] aliud K. ‖ hoc] om. W; utique f. 20 personae] per se f. 21 hoc est] pro f. 22 est] proprie add. f. 24 omnis] om. f. ‖ intellectualis] intelligibilis W. 15 Cf. supra, p. 52,24–28. 18 Petrus Lombardus, 1 Sent. dist. 19 cap. 10 n. 2 (ed. cit., p. 169).

f 112vb

170

quaestio vicesima octava

[Conclusiones] Quibus praemissis sit prima conclusio haec: Nomen personae non dicitur de personis creatis et increatis pure univoce. Probatur. Quod praedicatur de diversis secundum rationem unam vocaliter cum terminis in ea aliter et aliter acceptis, non praedicatur pure univoce; sed ita est de nomine personae respectu suorum; igitur etc. Patet maior, quia ubi termini definitionis tenentur aliter et aliter, definitio etiam tenetur aliter et aliter et ipsum definitum, et ergo non est mere univocatio. Minor patet ex dictis, quia prout de creatis dicitur, ‘individua’ proprie sumitur, et prout dicitur de increatis, improprie, scilicet pro re incommunicabili in natura intellectuali, ut dictum fuit in secundo notabili.

J 192b

f 113ra

[Obiectio incidens et responsio auctoris] Forte dicetur: Dicamus individuam substantiam substantiam incommunicabilem. Et sic in ista communitate videtur definitio esse univoca et ex consequenti nomen et totum. Respondetur tibi quod incommunicabilitas | divinae personae et creatae non est eiusdem rationis nec uno conceptu proprie comprehensibilis, quia ista est solum in supposito, non in natura, cum natura sit tribus communis. Sed creata incommunicabilitas est in natura et persona, quia sicut non communicatur alicui persona, ita nec natura quae est persona communicatur, inquam, ad aliud suppositum constituendum. Non enim constituet una natura creata plura supposita, nec plura supposita creata erunt unius naturae. Et ob hoc non pure univoce ‘incommunicabile’ dicitur de supposito divino et supposito creato. [Continuatio conclusionum] Secundo probatur conclusio ex simili fundamento, quia ‘rationale’ non eodem modo dicitur de angelis et de homine, ut dictum est in primo notabili. Secunda conclusio est haec: Quod etiam nomen personae non dicitur pure | aequivoce de personis creatis et de personis increatis. Probatur sic: Quia quod pure aequivoce dicitur, non dicitur de uno et de alio eadem

3 probatur] quia add. f. 4 cum] tamen f. 5 praedicatur] om. J. 9 individua] substantia add. f. 11 notabili] articulo f. 13 substantiam2] om. (hom.) W. 14 communitate] om. f. 16 tibi] om. f. 17 proprie] proprio W. ‖ quia] qua W. 18 cum natura] om. (hom.) JK. 19 creata] increata W. 20–21 alicui … inquam] om. K. 21 aliud] om. J. 11 Cf. supra, p. 169,20–26. 27 Cf. supra, p. 169,6–13.

5

10

15

20

25

30

quaestio vicesima octava

5

10

15

20

171

definitione; modo ‘persona’ dicitur de omnibus una definitione; igitur. Patet minor ex dictis in praecedenti articulo. Declaratur maior, quia, licet aequivocatio a casu in nominibus reperiatur, tamen non simul imponitur definitio ut sit aequivocatio, ut quamvis ‘canis’ dicatur aequivoce pure de animali latrabili et sidere, non tamen descriptio, puta ‘animal latrabile’, diceretur umquam de sidere. Secundo, quia quod praedicatur de aliquibus secundum prius et posterius, non praedicatur de eis pure aequivoce, cum ista aequivocatio sit respectu significatorum aeque primo; modo ‘persona’ praedicatur de suis significatis secundum prius et posterius; igitur. Maior nota est et minor declaratur, quia sive ‘persona’ attendatur in ordine ad voces et vocalem significationem terminorum positorum in sua definitione – patet quod prius istae voces in ordine ad suum modum significandi conveniunt creaturis quam personis divinis, ut dictum fuit in notabilibus; sive in ordine ad dignitatem, adhuc manifestum est quod secundum hunc prior est diginitas in increatis quam in creatis personis. Tertia conclusio sequitur, quod nomen personae praedicatur de personis creatis et increatis, de personis angelorum et hominum analogice. Probatur ex praedictis, quia praedicatur de eis, ut dicit tertia conclusio secundi articuli, et non univoce, per conclusionem primam, nec pure aequivoce, per secundam; ergo analogice, cum non sint alii modi praedicandi. Hoc de tertio articulo.

[Articulus 4]

25

[Dubia] Venio ad dubia quarti articuli, quorum primum est hoc: Utrum nomen personae prius dicatur de personis creatis vel increatis. Videtur quod de creatis, quia partes definitionis magis proprie conveniunt creatis, ut dictum est in notabilibus articuli praecedentis. Sed in oppositum videtur, cum ‘persona’ sit nomen dignitatis, quod utique prius debetur creatori quam creaturis.

4 aequivocatio] aequivoca Wf. 5 latrabili] om. f. 12 in … ad] secundum f. 14 hunc] coni. (sc. ordinem); hanc codd. et ed. 21 articulo] om. W. 24 venio … articuli] om. W. 27 praecedentis] quaestionis W. 2 Cf. supra, p. 168,29–30. 2–3 De aequivocis a casu vide supra, p. 163, ad lin. 14. 13 Cf. supra, p. 169,6–26. 19 Cf. supra, p. 168,25–26. ‖ Cf. supra, p. 170,2–11. 20 Cf. supra, pp. 170,28–171,15. 27 Cf. supra, p. 169,6–26.

172

J 193a

f 113rb

quaestio vicesima octava

Secundum dubium est: Cum partes definitionis sint partes rei et Deus sit summe simplex, quomodo dicta definitio potest divinis personis competere, cum partibus definitionis non possit in eis aliqua diversitas correspondere? Tertium dubium: Utrum persona in Deo sit quid universale. Quod non, quia ibi nihil est universale nisi essentia. Secundo, quia repugnat rationi personae esse communicabile, cum sit individua substantia. Omne autem universale est communicabile. Et tertio, | quia non praedicatur de diversis in numero, ergo non est universale. Tenet consequentia, quia omne universale habet diversa numero differentia sub se. Antecedens patet, quia personae divinae non differunt numero, cum sint unum numero. | Sed in oppositum est quod prius allegatum est ab Augustino dicente quod ‘persona est commune’, ergo universale. Omne enim universale est commune. Secundo, quia praedicatur pluraliter, quod repugnat singulari. Et tertio, quia utique non est singulare, cum supponat pro distinctis suppositis; ergo universale, cum non videatur esse medium. Item quarto, quia praedicatur de pluribus distinctis quorum unus non est alius. Hoc videtur sufficere ad esse universale. Quinto: Definitur. Modo non est definitio nisi universalium. Quartum dubium: Utrum essentia est persona? Quod non, quia non individua est substantia vel incommunicabilis. Communicatur enim tribus suppositis. Sed in contrarium arguitur, quia essentia est Pater. Item est tres personae et quaelibet earum. [Ad primum dubium] Ad primum dubium respondetur quod nomen personae dici prius de uno quam de alio potest intelligi dupliciter. Uno modo quantum ad modum significandi termini, qui sequitur modum intelligendi, seu etiam quoad modum primariae significationis et impositionis terminorum. Alio modo in ordine ad dignitatem. Tunc dicantur tria. Primum, quod in ordine ad modum significandi vel primariam impositionem terminorum nomen personae prius dicitur de creatis quam de increatis. Patet ex dictis in notabilibus articuli tertii. Certum est enim quod quoad modum intelligendi prius fuit nota persona creaturae quam creatoris. Et ideo prius fuit sibi nomen impositum.

7 esse] essentiae K. 7–8 cum … et] om. f. 13 omne] esse W. ‖ universale2 … commune] commune est universale f. 17 quinto] quia add. f. 17–18 quinto … universalium] om. JK. 18 definitur] definit W. 20 est] sup. lin. J. 32 sibi] ei f. 12 Cf. supra, p. 167,14–15. 24 Cf. supra, p. 171,24–28. 31 Cf. supra, p. 169,6–26.

5

10

15

20

25

30

quaestio vicesima octava

5

10

15

20

25

173

Item quoad proprietates, quia ‘rationale’ secundum veram suam significationem et impositionem convenit homini, et inde, ut dictum fuit, translatum est ad angelos. Item, propria ratio individuationis est in creaturis, ubi est numeralis distinctio. Sed transsumitur ad increatas res, eo quod est in eis incommunicabilitas. Proprie tamen, ut dictum est, non sunt diversa numero. Nec mireris, quia ista dici videntur de creaturis secundum suam propriam intelligentiam, et de personis increatis per quandam similitudinem. Et ergo videtur quod hoc modo prius convenit ‘persona’ creaturae quam creatori, ut ‘esse petram’ convenit vere creatae petrae, secundum similitudinem Christo. Secundo dicitur quod in ordine ad dignitatem prius dicitur de increatis. Manifestum est, quia in eis est incomprehensibilis dignitas. Tertio dicitur quod simpliciter debemus dicere quod prius dicitur de increatis quam de creatis, quia, cum sit nomen dignitatis simpliciter, prius debet dici de dignioribus. Per hoc soluta sunt motiva hinc inde, quia primum arguit pro dicto primo, secundum pro aliis dictis. [Ad secundum dubium] Pro secundo est sciendum quod triplex est definitio, secundum quod | sufficit in praesenti. Quaedam est essentialis sive quidditativa, scilicet quae datur per genus et differentiam essentialia, quaedam causalis, quae datur per causam vel causas definiti, et quaedam descriptiva, quae datur per genus et proprietates vel, si sit terminus connotativus, per subiectum et terminos exprimentes connotatum. In prima, ratione differentiae, quae sumitur a forma, eo quod forma est qualitas essentialis rei, definitio aliquo modo dividitur, sicut definitum. Nam genus aliquo modo habet rationem materiae, quia praeiacet in definitione et etiam, quia totam rem quae de|finitur, subiective importat; quae res saepe est materia accidentium et ad minus res est

1–2 significationem] rationem significandi f. 5 incommunicabilitas] communicabilitas W. 7 intelligentiam] intentionem K. 8 modo] nemo KW. 10 increatis] creatis W. 12 quod2] per add. f. 13 de] om. J. 18 secundum quod] in quantum nobis f. 20 essentialia] essentiale W. 22 connotativus] definibilis add. f. 23 forma] eius add. J. 24 qualitas] qualitatis K. 26 rem] rationem f. 27 materia] in qua add. f. 2 Cf. supra, p. 169,6–13. 5 Cf. supra, p. 169,19–20. 15 Cf. supra, p. 171,25–27. ‖ Cf. supra, pp. 172,28–173,9. 16 Cf. supra, p. 171,27–28. ‖ Cf. supra, p. 173,10–14. 18 Cf. supra, p. 172,1–4. 18–174.12 Quattuor modi definitionis, id est definitio dicens quid nominis et definitio quidditativa et definitio causalis et definitio descriptiva vel descriptio, tractantur apud Ioannem Buridanum, Summulae VIII,2.2–2.6 (ed. de Rijk, pp. 30–60).

f 113va

J 193b

174

f 113vb

quaestio vicesima octava

substans ex materia et forma, quia haec definitio non est nisi in substantiis compositis. Unde 7 Metaphysicae: ‘Simplicium non est definitio’. Differentia autem in talibus habet rationem formae, tum, quia formam definiti, ut aestimo, connotat tamquam qualitatem essentialem, tum etiam, quia adiective et formaliter significat. De his duabus definitionibus non est ad praesens, quia personae divinae essentiali definitione vel causali non possunt definiri. Sed in tertia definitione, scilicet descriptione, non oportet quod partes definitionis dicant partes rei pro qua definitum supponit, quia fortassis est simplex et partes non habens. Ut si describas primum, quod est ‘ens omnia alia antecedens’, patet quod definitum supponit pro Deo et nulla pars definitionis pro aliqua parte Dei supponit, cum non sint in Deo partes. Dicatur itaque quod descriptio posita de persona est descriptio in qua non oportet quod partes definitionis dicant partes rei pro qua supponit definitum. Dicatur secundo quod definitio personae dicat partes definiti, id est partes explicat quas conceptus definitus in se implicite continet. Patet, quia, ut dictum est in exponendo definitionem, conceptus personae tria includit, quae definitio eius explicite ponit, ut dicebatur in primo articulo. Dicatur tertio quod hoc modo descriptionis termini connotativi partes, si sit bona, sunt partes rei definitae, id est conceptus definiti, sic scilicet quod explicite ponunt illos conceptus quos implicite definitum continebat. Ut cum ‘simum’ confuse includit nasum et eius cavitatem, ideo definitio eius dicens: ‘Est nasus habens in medio cavitatem’ illa duo exprimit. Et sic partes definitionis termini connotativi sunt partes rei, id est exprimunt explicite conceptos quos in confusione conceptus definitus virtualiter ut partes in|clusit implicite. Hoc de secundo.

1 substans] subsistens f. 3 tum quia] quia tum J. 4 essentialem] om. W; et secundum quosdam vel formam totius ut humanum vel formam partis ut rationale add. f. 16 definitio] descriptio f. ‖ dicat] dicit K. 17 explicat] explicant JW. 18 includit] implicat f. 20 modo] omnis add. KW; cuiuslibet add. f. 21 sit] descriptio add. f. 22 ponunt] ponit f. 25 definitionis] definientes f. ‖ id … exprimunt] quia explicat f. 27 secundo] dubiolo add. f. 2 Cf. Aristot., Metaph. 7,13 (1039a17–19). 18 Cf. supra, pp. 164,14–165,10. 19 Cf. supra, p. 165,11–13. 23–24 Hoc exemplum ad sensum invenitur apud Aristot., Metaph. 7,5 (1030b16–20) et ibid. (1030b28–1031a1).

5

10

15

20

25

quaestio vicesima octava

5

10

15

20

25

175

[Ad tertium dubium] Quoad tertium, an persona sit universale, dicendum primo quod in divinis est realis communitas unius rei simplicis tribus suppositis, prout essentia est communis omnibus suppositis. Secundo, quod hoc modo nulla persona est communis vel universalis. Patet, quia personae sunt incommunicabiles, ut dictum est. Sed de isto non quaerit quaerens. Sed tertio dicitur quod nomen personae prout attribuitur divinis, sine dubio est appellativae qualitatis. Patet, quia significat modo communi cuilibet suppositorum convenienti. Sed nec hoc forte vult quaerens, sed forte vult an iste terminus ‘persona’ prout attribuitur divinis, sit species, et tria supposita sua individua; vel genus, ut tria supposita sint eius species. Ubi videtur mihi quod, si proprie volumus loqui de specie vel genere respectu contentorum plurium sub eis, persona non debet proprie dici ‘species’ vel ‘genus’. Rationes hoc satis probant, quia personae divinae non differunt proprie numero. Modo quicquid debet esse species ad plura, debet illa continere sub se tamquam numero differentia ad minus. Secundo videtur mihi quod, | si ‘differentia numero’ large caperemus ad omnia supposita distincta, dici possit quod hic terminus ‘persona’ restrictus ad divina est universale respectu suppositorum, quia de pluribus eis distinctis in quid praedicatur. Quia, si quaereremur: ‘Quid est Pater?’, melius diceretur ‘persona’ quam ‘essentia’, eo quod essentia est purum absolutum. ‘Persona’ autem relationem importat in divinis, ut dictum est. Eodem modo requirit: ‘Quid est Filius?’ Bene respondetur ‘persona’. Et ita in aliis.

5 universalis] communis J. 6 incommunicabiles] communicabiles W. ‖ isto] forte add. f. 9 qualitatis] in grammatica add. f. ‖ quia] communiter add. f. ‖ significat] corpus aut rem quare add. f. 11 iste terminus] intellectus J. 13 mihi] aperte f. ‖ volumus] velimus Kf. 13–15 vel … genus] et individuis eius aut de genere et suis speciebus pluribus contentis in ipso nec proprie species nec genus dici potest persona respectu trium suppositorum in divinis ad modum huius quaestionis f. 17 ad plura] aliquorum f. ‖ plura] proprie add. KW. 20 universale] large sumptum add. f. 21 distinctis] om. f. 22 quaereremur] quaereretur W; quaeremus f. ‖ diceretur] dicetur f. 24 requirit] bene diceremus requirenti f. 24–25 bene respondetur] om. f. 25 in aliis] de Spiritu Sancto f. 2 Cf. supra, p. 172,5–18. 6 Cf. supra, p. 164,20. 9 De nominibus appellativae qualitatis vide Donatum, Ars minor cap. 2 (GL IV, 355 [cap. ‘De nomine’]; ed. Holtz, p. 585) et Priscianum, Instit. grammat. lib. 2 cap. 5 n. 22–32 (GL II, 56–62, passim). 24 Cf. supra, p. 168,18–19.

J 194a

176

quaestio vicesima octava

[Corollarium] Corollarium: Quamvis ‘persona’ non sit proprie universale, tamen habet magnam convenientiam cum universali in divinis. Prima pars patet per primam propositionem, et secunda per secundam, tum, quia proprie praedicatur in quid, tum etiam, quia de distinctis.

f 114ra

[Dubium incidens et responsio auctoris] Sed magis dubium est an ‘persona’ habeat vicinitatem ad genus vel magis ad speciem specialissimam. Ad quod videtur mihi, cum Aegidio, primo quod personae divinae sunt essentialiter simillimae. Patet ex fide. Secundo: Supposita sive personae constituuntur proprietatibus relativis in esse suppositali | – ut Pater paternitate, Filius filiatione et Spiritus Sanctus spiratione passiva – ad bonum intellectum, scilicet ad modum intelligendi nostrum, quia in re paternitas, ut ante dixi, est Pater. Tertio, quod filiatio et paternitas in praedicamento ad aliquid ut sic sunt species plus differentes quam duae filiationes vel duae paternitates. Ex hoc videtur mihi quarto quod proprietates personales habent magis vicinitatem ad differentiam vel distinctionem specificam in praedicamento ad aliquid quam ad solam differentiam numeralem. Patet per praecedens, quia paternitas et filiatio in praedicamento non sunt solum habitudines numero differentes, sed specie. Ex hoc quinto videtur mihi quod modus praedicandi personae in divinis de nominibus propriis suppositorum habet magis habitudinem ad genus quam ad speciem specialissimam. Patet per praecedens, quia proprietates suppositales habent maiorem vicinitatem ad distinctionem specificam quam numeralem.

7 vicinitatem] unitatem KW; magis add. f. 9 ad quod] at f. 10 patet ex fide] ut fide credimus f. 19 numeralem] corr. ex essentialem J. 20 praedicamento] ad aliquid add. f. 24 quia] personales add. f. 24–25 proprietates] seu add. f. 4 Cf. supra, p. 175,16–18. ‖ Cf. supra, p. 175,18–25. 9 Cf. Aegidius Romanus, loc. cit. dist. 25 princ. 1 q. 1 (ed. cit., fol. 135rA) et ibid. dist. 25 princ. 1 q. 2 (ed. cit., fol. 135rH). 10 Cf. Symbolum “Quicumque” Ps.-Athanasianum (Enchiridion symbolorum, ed. Denzinger-Hünermann, n. 75, p. 46): “Qualis Pater, talis Filius, talis [et] Spiritus Sanctus […].” 14 Cf. supra, p. 66,20–22. 19 Cf. supra, p. 176,15–16. 24 Cf. supra, p. 176,17–21.

5

10

15

20

25

quaestio vicesima octava

5

10

15

20

25

177

[Continuatio responsionis ad tertium dubium] Ad primum in contrarium dicitur quod Augustinus non cepit ‘commune’ pro universale, puta genere vel specie, sed pro termino communi, qui de omnibus suppositis divinis praedicatur. Ad secundum conceditur quod non est individuum nec singulare. Nec tamen est universale, ea de causa quae dicta est. Per idem ad tertium conceditur quod supponit pro distinctis suppositis, sed quia illa supposita non differunt numero, sed sunt idem ens, scilicet essentia, ideo persona non dicitur respectu eorum ‘universale’. Cum dicis quod non videtur esse medium, dicitur quod bene est medium, cum terminus supponit pro distinctis suppositis relativis, quae sunt una essentia. Talis enim non potest poni ‘species’ vel ‘universale’, quia ista supposita non sunt diversa essentia, nec potest dici ‘singulare’, eo quod pro pluribus suppositis distinctis supponit, sicut illa supposita non differunt numero nec Pater est cum Filio idem suppositum numero, ut dictum est circa secundam quaestionem distinctione 19 in primo articulo. Per idem ad quartum, quod praedicari de distinctis suppositis quae non differunt numero, non sufficit inferre universale. Sed in creaturis hoc infert esse universale, eo quod semper in eis distincta supposita differunt numero. Ad quintum dicitur quod non solum definiuntur universalia, sed etiam termini supponentes pro dis|tinctis suppositis, qui quasi assimilantur universalibus. [Ad quartum dubium] Ad quartum dubium videtur mihi dicendum quod es|sentia est identice persona, quia essentia est Pater, immo est personae, quia est Pater et Filius vel etiam tres personae. 3 universale] proprie dicto add. f. ‖ specie] proprie dicta add. f. 4 suppositis] om. f. 5 individuum] proprie dictum add. f. 6 universale] proprie dictum add. f. 8 differunt] proprie add. f. ‖ sed2] eo quod f. ‖ idem] unum f. ‖ scilicet] et idem in f. 9 universale] proprie dictum sed add. f. ‖ dicis] obicis f. 10 dicitur quod] respondetur negando quia f. ‖ est] in proposito add. f. ‖ cum] scilicet add. f. 12 species] proprie add. f. 13 essentia] entia f. ‖ nec] proprie add. f. 14 numero] proprie add. f. 15–16 circa … articulo] om. W. 18 non] cum J. ‖ hoc] bene add. f. 19 semper] om. f. ‖ supposita] omnia add. f. 20 quintum … non] quintam respondetur negando quod f. ‖ sed etiam] quia definibiles sunt f. 24 mihi] del. W. ‖ essentia] divina add. f. 25 est2] plures add. f. ‖ Filius] et Spiritus Sanctus add. f. 2 Cf. supra, p. 172,11–13. 5 Cf. supra, p. 172,13–14. 6 Cf. supra, p. 175,16–18. 7 Cf. supra, p. 172,14–16. 9 Cf. supra, p. 172,15–16. 16 Cf. supra, p. 52,24–28. 17 Cf. supra, p. 172,16–17. 20 Cf. supra, p. 172,17–18. 24 Cf. supra, p. 172,19–22.

J 194b

f 114rb

178

quaestio vicesima octava

Secundo videtur mihi quod essentia formaliter non est persona. Ratio, quia est communicabilis. Modo de ratione personae est incommunicabilitas. Unde de ratione personae est proprietas relativa. Modo hanc essentia formaliter non includit. Per hoc sunt soluta motiva hinc inde mota, quia motivum post oppositum est pro prima propositione, et motivum ante oppositum est pro secunda propositione. Hoc de quarto articulo.

5

[Ad rationes principales] [Ad rationes contra primum suppositum] Ad rationes principales: Ad primam negatur antecedens. Et ad probationem dicitur quod in divinis sunt personae, et negatur quod definitio non convenit eis. Ad Magistrum in 10 distinctione 3 libro dicitur quod voluit quod haec definitio non conveniret divinis personis tenendo terminos proprie, quia ibi non est proprie individuum, ut dictum est in primo articulo, prout dicit incommunicabile et diversum ab alio. Sed Boethius vult quod nomina extense sumantur, scilicet ‘individua’ pro incommunicabili etc., quia definitionem fecit, ut concluderet duas naturas in una persona Christi. Et sic definitio convenit divinis suppositis. Ad rationem qua vis probare hoc idem, conceditur quod divinae personae sunt naturae rationalis, quia ‘rationale’ capitur pro esse naturae intellectualis. Ad secundam rationem dicitur per idem quod angeli sunt naturae intellectualis. Et sic sumitur hic ‘rationalis’, nec sumitur prout est differentia divisiva animalis seu pro eo quod ex deliberatione agit, sed extenditur, ut dictum est. Ad tertiam rationem dicitur quod nec sic nec sic, sed per individuam substantiam intelligitur incommunicabilis substantia, et hoc convenit omnibus suppositis naturae intellectualis, quia nullum eorum potest constituere aliam personam. Ad secundam principalem potest dici primo quod ‘natura rationalis’ prout ‘rationale’ est differentia animalis, praedicatur de homine in recto, quia sic est habere animam constitutivam hominis, et sic non sumitur in proposito. Secundo modo sumitur pro natura cognoscitiva sine organo corporeo 7 quarto] tertio KW. 10 antecedens] consequens f. 12 voluit] velit f. 15 ab] aliis vel add. K. 16 scilicet] substantia add. f. 17 fecit] assignavit f. 23 extenditur] intenditur W. 24 individuam] individua K. 30 modo] om. Kf; non W. 5 Cf. supra, p. 172,21–22. 6 Cf. supra, p. 177,24–26. ‖ Cf. supra, p. 172,19–21. 7 Cf. supra, p. 178,1–4. 10 Cf. supra, pp. 160,9–161,12. 14 Cf. supra, pp. 164,20–22 et 165,12. 15 Cf. supra, p. 160,2–3. 23 Cf. supra, p. 169,11–13. 27 Cf. supra, p. 161,13–16.

10

15

20

25

30

quaestio vicesima octava

5

10

15

20

25

179

vel non-educta; quo modo omnis intellectualis natura ‘rationalis’ appellatur, eo quod non est educta vel quia in cognoscendo non format iudicium in organo corporeo, et sic accepit Boethius. Vel melius: Quod in simplicium definitionibus saepe quae in recto praedicantur de definito, per modum specificantis definitum ponuntur in obliquo, ut 2 De anima definitur ‘anima’ quod est “actus corporis vitam habentis”, et non est quaestio quin ipsa anima sit met vita. Et ita in proposito. Quamvis natura rationalis, scilicet intellectualis, praesertim in angelis, sit illud quod est persona angeli, quia tamen in natura divina formalis dif|ferentia est inter naturam et suppositum, specificative voluit Boethius ponere naturam rationalem, ut esset sensus ‘naturae intellectualis’, et est modus loquendi consuetus. Dicitur enim angelus ‘naturae intellectualis’ non transitive, scilicet alterius, sed quia met est intellectiva. Et ideo debet exponi ‘est rationalis naturae, id est intellectualis naturae’, vel quia in | se est natura intellectualis vel huius naturae suppositum. Ad tertiam negatur consequentia et ad probationem, quod individuatio, licet in corporibus provenit ex parte materiae, tamen in angelis sunt individua, quamvis in eis non sit proprie materia. Item, ‘individuatio’ capitur hic non pro individuo, ut dictum est, sed pro incommunicabili, ut dictum est. Modo incommunicabilitatis materia non est causa. Ad quartam dictum est in dubio quomodo convenit divinae essentiae identice in quantum est suppositum incommunicabile; formaliter et sub ratione essentiae sibi non convenit, cum communicabilis sit pluribus suppositis. Ad secundam probationem dicitur quod anima separata non est proprie persona, quia, licet de facto non sit communicata, communicabilis tamen est supposito humano. Non enim est de natura animae esse suppositum vel incommunicabile, cum habeat tendentiam naturalem ad corpus. [Ad rationes contra secundum suppositum] Ad rationes arguentes contra secundum suppositum: Ad primam conceditur antecedens proprie loquendo de differentibus numero, et negatur conse3 vel] unde f. 7 rationalis scilicet] om. W. 8 tamen] cum JW. 9 naturam] formam W. ‖ suppositum] ideo add. f. 11–12 naturae] natura K. 12 scilicet] sed J; corr. ex sed W. ‖ est] natura add. f. 14 est] habet K. ‖ huius] huiusmodi f. ‖ naturae] esse est K. 16 corporibus] quibusdam videatur quod add. f. ‖ materiae] non add. f. ‖ angelis] quia in illis etiam add. f. 18 non] proprie add. f. 20 convenit] sc. definitio personae. 22 sibi] ei f. 24 quia] et f. 25 animae] humana W. 28 conceditur] concedetur K. 29 negatur] negetur Kf. 3 Cf. supra, p. 160,2–3. 5 Aristot., De anima 2,1 (412a19–21) et ibid. (412a27–28); Auctoritates Aristotelis (ed. cit., p. 177, n. 41). 15 Cf. supra, p. 161,17–22. 18 Cf. supra, p. 173,3–5. ‖ Cf. ibid. 20 Cf. supra, pp. 161,23–162,4. ‖ Cf. supra, p. 177,24–26. 28 Cf. supra, p. 162,6–15.

f 114va

J 195a

180

f 114vb

quaestio vicesima octava

quentia. Et ad probationem dicitur quod communiter praedicari dicitur in divinis quod praedicatur de essentia et tribus suppositis, ut dictum est ante. Invenitur enim communis praedicatio non solum propter diversitatem, qualis est in creaturis, sed propter distinctionem, quamvis nulla sit diversitas, etiam nec numeralis, ut in suppositis divinis. ‘Persona’ igitur dicitur praedicari communiter ab Augustino de suppositis divinis, quia distincta sunt et quodlibet eorum est persona. Ad secundam, quod, licet terminus singularis significatus per hoc nomen ‘individuum’ non praedicaretur de pluribus, tamen hic terminus ‘individuum’ praedicatur communiter de omnibus ipsis. Sic in proposito. Licet nulla res quae est persona, quia est substantia individua, praedicetur communiter, tamen hic terminus ‘persona’, qui significat omnes huiusmodi res, de qualibet earum praedicatur. Ad tertiam, quod, licet praedicatur secundum substantiam, tamen hoc non est pure absolute, quia denotat relationem, ut dictum est, quae, quia tres sunt proprie suppositorum, ‘tres’ in Deo dicuntur ‘personae’. ‘Essentia’ autem, quae absolute dicitur, non dicitur pluraliter, quia pure absolute significat. Ad quartam dicitur quod communitas personae in divinis est secundum nomen et secundum rem, quia realiter sunt ibi tres personae. Et quando dicitur: | ‘Ergo erit ibi aliquid commune praeter essentiam’, si intelligis quod ibi aliquid communiter praedicetur quod non est essentia divina, consequens est verum, quia termini sunt voces qui dicuntur communiter praedicari, cum de singulis personis et de essentia praedicantur. Et sic hoc nomen ‘persona’ praedicatur ibi communiter, quia praedicatur de singulis suppositis, id est de nominibus singulorum suppositorum. Si intelligis quod est ibi convenientia realis suppositorum secundum quam dicuntur ‘personae’ et secundum quam essentia non dicitur ‘persona’, dicitur quod de hac est distinctum in secundo articulo satis. Dicuntur enim ‘personae’ ratione convenientiae in natura intellectuali et ratione proprietatis incommunicabilis, quam habent 2 praedicatur] probatur W. 11 est2] in add. K. 12 persona] substantia J. 14 licet] persona add. f. ‖ praedicatur] sc. persona. 15–16 quia1 … proprie] om. K. ‖ quia2 … suppositorum] quidem res relativae sunt tres in Deo ideo tria huiusmodi supposita f. 17 quae] quia f. ‖ dicitur2] dicetur W. 20–21 dicitur] obicitur f. 21 aliquid] aliud W. 23 termini … voces] huiusmodi voces sunt termini f. 28 quam] quas KWf. ‖ dicitur2] respondetur f. 29 convenientiae] quia add. W. 30 intellectuali] intelligibili f. 2 Cf. supra, p. 179,20–21. 6 Cf. supra, p. 167,14–15. 8 Cf. supra, p. 162,16–19. 14 Cf. supra, p. 162,20–24. 15 Cf. supra, p. 168,18–19. 19 Cf. supra, pp. 162,25–163,2. 29 Cf. supra, pp. 167,21–168,23.

5

10

15

20

25

30

quaestio vicesima octava

5

10

15

20

25

181

in eadem. Et hoc essentiae formaliter non convenit, puta esse incommunicabile. Si vero intelligis quod, quia ‘persona’ communiter praedicatur, quod ideo sibi intrinsece debeat ibi aliqua communitas realis quae non | est essentia, hoc non sequitur. Terminus enim communis est suppositis ratione iam expressa, plenius narrata in articulo secundo. Nec sequitur: ‘Hoc praedicatur univoce de Socrate et Platone, ergo in re est aliqua entitas communis Socrati et Platoni’, cum talia universalia in essendo non sint in creaturis. [Ad rationes pro quaesito] Ad rationes arguentes pro quaesito: Ad primam, quod, licet ‘persona’ praedicetur de omnibus uno nomine et una ratione, tamen illa ratio est aequivoca et analoga a consilio, sicut nomen personae, ut dictum est. Et ideo non est praedicatio univoca. Unitas enim definitionis facit univocationem quando est univoca; quando est analogica facit analogiam. Ad secundam dicitur quod nomen personae non dicitur secundum puram rationem negativam, quia, licet ponit incommunicabilitatem et quoad hoc negativum est, tamen cum hoc ponit substantiam rationalis naturae, et quoad hoc est definitio analogica et modus eius significandi. Secundo etiam dicitur quod ‘non esse communicabile’ in quantum pure negative intelligitur, eiusdem rationis est in omnibus de quibus dicitur. Sed in quantum hoc supponitur competere distinctis inter se, sic alia incommunicabilitas reperitur in creaturis et alia in divinis, quia in creaturis semper est cum diversitate essentiali, in divinis autem non. Et sic est alia ratio incommunicabilitatis in creaturis et alia in divinis. Negatio enim quae respectum secum portat ad affirmationem ratione affirmationis, scilicet distinctionis, quam innuit, potest diversimode et analogice competere diversis. Et ita est de nomine personae et de nomine ‘individualis incommunicabilitas’. Ad tertiam dictum est satis in primo dubio quomodo analogia personae uno modo, scilicet ratione dignitatis, prius attribuitur Deo, et quoad vocum impositionem et significationem prius creaturis.

1 eadem] natura add. f. 1–2 incommunicabile] communicabile W. 3 sibi] ei f. 9 pro quaesito] coni.; contra quaesitum codd. et ed. 11 et … consilio] a consilio seu analoga f. 17 analogica] similiter add. f. 21 creaturis2] divinis W. 23 portat] importat f. 5 Cf. supra, pp. 180,29–181,2. ‖ Cf. supra, pp. 167,21–168,23. 9 Cf. supra, p. 163,4–7. 10–11 De aequivocis a consilio vide Boethium, In Arist. Categ. lib. 1 (PL 64,166B). 11 Cf. supra, p. 171,16–17. 14 Cf. supra, p. 163,8–12. 27 Cf. supra, p. 163,13–18. ‖ Cf. supra, pp. 172,24–173,14.

J 195b

182

f 115ra

quaestio vicesima octava

[Ad rationes pro primo et pro secundo supposito et contra quaesitum] Ad ea quae dicta erant | pro parte opposita: Patet quod omnia arguunt pro dictis. Hoc de quaestione.

3 Cf. supra, pp. 163,20–21 et 23–25 et 164,2–8.

[quaestio vicesima nona]

[Utrum tribus proprietatibus quae sunt paternitas, filiatio et processio, tres hypostases in Deo distinguantur]

5

Circa distinctionem 26 vicesimo nono quaeritur utrum tribus proprietatibus quae sunt paternitas, filiatio et processio, tres hypostases in Deo distinguantur; quae quaestio duo supponit et unum quaerit. Supponit enim primo quod tres sunt proprietates. Supponit secundo tres in Deo hypostases. Et quaerit: Utrum tres hypostases per illas tres proprietates ab invicem distinguuntur?

[Rationes principales]

10

[Contra primum suppositum] Contra primum suppositum arguitur sic: Plures sunt proprietates in Deo quam tres, ergo primum suppositum falsum. Consequentia nota est et antecedens patet, quia esse ingenitum competit soli Patri, teste Augustino in quaestionibus ad Orosium dicente: “Si Spiritum Sanctum dixerimus ‘ingenitum’, duos patres affirmare videbimur”. Modo quod uni soli convenit, est proprium. Secundo eodem modo argui potest de innascibilitate.

1 circa … quaeritur] quaeritur vicesimo nono circa distinctionem 26 K; circa distinctionem 26 W; vicesimo nono quaeritur circa distinctionem 26 f. 11 soli] sibi f. 13 videbimur] videbuntur KW. ‖ est] illi add. f. 14 potest] posset KW. 9–184.4 Marsilius has rationes partim verbotenus, partim ad sensum deprompsisse videtur ab Aegidio Romano, In 1 Sent. dist. 26 princ. 2 q. 2 (Venetiis 1521, fol. 141vP-Q). 12 Ps.-August., Dialogus quaest. q. 2 (PL 40,734; CSEL 99,333–334); cf. Petrus Lombardus, 1 Sent. dist. 13 cap. 4 n. 2 (ed. Grottaferrata 1971, p. 124); cf. etiam Aegidius Romanus, loc. cit. dist. 26 princ. 2 q. 2 (ed. cit., fol. 141vQ), ubi haec auctoritas Ps.-Augustini eisdem verbis invenitur. 13–14 Cf. definitio proprii apud Porphyrium, Isagoge cap. ‘De proprio’ (AL I 6–7, 19–20): “Proprium vero quadrifariam dividunt. Nam et id quod soli alicui speciei accidit, etsi non omni […] et quod omni accidit, etsi non soli […] et quod soli et omni et aliquando […] quartum vero in quo concurrit et soli et omni et semper […].” Cf. etiam Auctoritates Aristotelis (ed. Hamesse, p. 301, n. 21).

© koninklijke brill nv, leiden, 2015 | doi: 10.1163/9789004272439_012

184

J 196a

quaestio vicesima nona

Secundo principaliter, quia esse imaginem Patris est proprium Filii, ergo etc. Consequentia tenet, quia illa addita istis faciet nobis quartam. Et antecedens patet per Augustinum 6 De Trinitate capitulo 2 | dicentem: “Solus Filius est imago Patris”. Igitur esse imaginem est proprium Filio. Tertio sic: Tot sunt proprietates in Deo, quot sunt relationes; sed relationes sunt quattuor; igitur etc. Patet maior, quia nihil quod per relationem in Deo dicitur, est commune, eo quod essentiae non convenit. Et minor patet, quia sunt paternitas, filiatio, processio et communis spiratio vel secundum Aegidium communis notio. Quarto, quia videtur quod tot sunt proprietates, quot sunt notiones; modo notiones sunt quinque; igitur. Patet maior, quia ‘notio’ dicitur, eo quod notificat personam. Modo non videtur quod aliquid proprie possit notificare personam nisi proprium, quia quod commune est, non est natum notificare personam, sed essentiam. Patet minor, quia notiones communiter ponuntur paternitas, filiatio, processio, communis spiratio et innascibilitas. Quinto arguitur sic: Nulli personae competit aliqua proprietas, igitur. Consequentia nota est et antecedens probatur, quia ‘proprium’ debet sumi per comparationem ad naturam et non ad hypostasim, ut patet per Philosophum 5 Topicorum dicentem quod ‘proprium prius competit speciei, deinde individuo’. Ergo individuorum et suppositorum non sunt proprietates, sed generis vel speciei. Ergo, cum in divinis natura, quae se habet ad modum speciei, sit communis, videtur quod nulli personae sit aliquid proprium.

7 eo] om. KW. ‖ eo quod] quia f. 10 sunt2] fuerint f. 13 natum] notum J; communicare add. W. 16 competit] convenit f. 17 sumi] in mg. K2. 18–19 Philosophum] in mg. K2. 19 prius] plus W. 22 aliquid] aliud K. 3 August., De Trin. 6,2,3 (PL 42,925; CCSL 50,230); cf. Petrus Lombardus, loc. cit. dist. 27 cap. 3 n. 4 (ed. cit., p. 206); cf. etiam Aegidius Romanus, loc. cit. dist. 26 princ. 2 q. 2 (ed. cit., fol. 141vQ), ubi haec auctoritas Augustini eisdem verbis invenitur. 9 Cf. Aegidius Romanus, loc. cit. dist. 26 princ. 2 q. 2 (ed. cit., fol. 142vO), ubi communis spiratio ‘communis notio’ vocatur in quantum notio est; cf. etiam ibid., fol. 142vK, ubi ‘communis notificatio’ vocatur in quantum relatio est. 14 E.g. a Thoma de Aquino, In 1 Sent. dist. 26 q. 2 art. 3 (ed. Mandonnet, p. 637) et Petro de Tarantasia (Innocentius V), In 1 Sent. dist. 26 q. 2 art. 4 (Tolosae 1652, fol. 219b) et ab Aegidio Romano, loc. cit. dist. 26 princ. 2 q. 2 (ed. cit., fol. 142vO-P). 16–22 Marsilius hanc rationem partim verbotenus, partim ad sensum deprompsisse videtur ab Aegidio Romano, loc. cit. dist. 26 princ. 2 q. 2 (ed. cit., fol. 141vQ). 19 Cf. Aristot., Topica 5,4 (132a34-b3); cf. etiam Aegidius Romanus, loc. cit. dist. 26 princ. 2 q. 2 (ed. cit., fol. 141vQ), ubi haec auctoritas Aristotelis eisdem fere verbis invenitur.

5

10

15

20

quaestio vicesima nona

5

10

15

20

185

[Contra secundum suppositum] Deinde arguitur contra secundum sup|positum, scilicet quod in Deo non sunt tres hypostases, quia ‘hypostasis’ dicit materiam; et in divinis non est aliqua; igitur nulla est in Deo hypostasis. Patet maior, quia videtur quod sicut ‘usia’ dicit compositum ex materia et forma, et sicut ‘usiosis’ dicit formam sine materia, quod sic ‘hypostasis’ dicat materiam sine forma. Minor nota est. Confirmatur auctoritate Hieronymi in Epistula ad Damasippum dicentis quod in hoc nomine “latet venenum sub melle”. Talia autem non debemus Deo ascribere, eo quod errorem possent inducere. Ergo non debemus concedere quod in Deo sit aliqua hypostasis. Secundo probatur antecedens, quia hypostasis habet se ad naturam sicut compositum ad simplex; sed hoc in Deo non habet locum; igitur. Patet maior per Boethium in libro De persona et natura dicentem quod ‘›hypostasis‹ dicit substantiam subiectam accidentis’. Hoc autem est se habere per modum compositi. Item, tantum est dici ‘hypostasis’ sicut ‘res naturae’, quae alicui naturae supponitur. Talis autem suppositio est in composito respectu naturae suae, quae est forma. Minor nota est, eo quod Deus est summe simplex. Tertio probatur antecedens, quia, si in Deo sint hypostases tres, vel hoc est prout ly ‘hypostasis’ dicit quid absolutum, et hoc non, quia in Deo non sunt plura absoluta; vel prout dicit relationem, et hoc non, quia relatio distinguit. Hypostasis autem, si sit in Deo, deberet poni quid distinctum. Ergo non videtur esse relatio.

3–4 et … aliqua] quae non reperitur in divinis f. 4 aliqua] materia add. K. ‖ quod] om. J. 5 usiosis] usiasis pro usiosis f. 8 dicentis] dicentem Wf. 11 naturam] materiam W. 14 accidentis] accidentibus Kf. ‖ item] quia add. KWf. 16 suppositio] compositio W. 2–22 Marsilius hanc rationem partim deprompsisse videtur a Thoma de Aquino, loc. cit. dist. 26 q. 1 art. 1 (ed. cit., pp. 621–622), partim ab Aegidio Romano, loc. cit. dist. 26 princ. 1 q. 1 (ed. cit., fol. 139rC–D). 7 Hieronymus, Epist. 15 (ad Damasum) n. 4 (PL 22,357; CSEL 54,66); cf. Petrus Lombardus, loc. cit. dist. 26 cap. 1 n. 1 (ed. cit., p. 197). Haec auctoritas Hieronymi eisdem verbis profertur apud Thomam de Aquino, loc. cit. dist. 26 q. 1 art. 1 (ed. cit., p. 621) et Aegidium Romanum, loc. cit. dist. 26 princ. 1 q. 1 (ed. cit., fol. 139rC). 13 Cf. Boethius, De persona et duabus naturis seu Contra Eutychen et Nestorium cap. 3 (PL 64,1344B–C; ed. Moreschini, p. 216); cf. etiam Thomas de Aquino, loc. cit. dist. 26 q. 1 art. 1 (ed. cit., p. 621), ubi haec auctoritas Boethii eisdem fere verbis invenitur. 14–16 Marsilius in responsione sua ad rationes contra secundum suppositum hanc partem secundae probationis antecedentis ut tertiam probationem antecedentis separatim tractat; cf. infra, p. 212,10–17. 17–22 Marsilius in responsione sua hanc tertiam probationem antecedentis ut quartam probationem antecedentis tractat; cf. infra, pp. 212,18–213,2.

f 115rb

186

J 196b

f 115va

quaestio vicesima nona

Secundo principaliter: Si in Deo esset hypostasis, sequeretur quod in eo esset compositio. Falsitas consequentis patet. Consequentia probatur, quia hypostasis dicitur ‘persona proprietate distincta ad dignitatem pertinente’. Modo ubi ponitur primo ‘persona’, | secundo superadditur ‘proprietas’, patet quod sit aliqualis compositio. Tertio principaliter: Si in Deo essent hypostases tres, in eo essent tres substantiae. Falsitas consequentis patet. Probatur consequentia, quia hypostasis est iuxta derivationem nominis subsistentia vel essentia. Quod enim subsistit, subsistentia est vel essentia. [Contra quaesitum] Tertio arguitur quod hypostases non distinguuntur proprietatibus, quia hypostases non distinguuntur relationibus; igitur nec proprietatibus. Consequentia tenet, quia proprietates in divinis sunt relationes. Antecedens probatur, quia relationibus ablatis adhuc manerent distinctae hypostases; igitur. Consequentia tenet, quia, si relationes distinguerent, tunc illis ablatis non manerent distinctae. Antecedens patet, quia omne quod relative dicitur, est aliquid praeter relationem. Ergo, si ‘hypostasis’ dicatur relative, oportet quod sit aliquid praeter relationem, quia nequit relative esse sine absoluto. Tolle ergo relationem, manebit res absoluta. | Secundo patet hoc ex descriptione hypostasis. Est enim ‘persona distincta proprietate ad dignitatem pertinente’. Tolle igitur proprietatem, et manebit persona. Potest enim prima

4 primo] prima W. ‖ secundo] om. W. 9 essentia] existentia W. 15 si] per add. f. ‖ distinguerent] distinguerentur JKW; distinguantur f. 16 patet] probatur Kf. 17 aliquid] aliud KW. 17–18 ergo … relationem] om. (hom.) J. 17 hypostasis dicatur] hypostases dicantur f. 18 sit] sint f. ‖ relative] relatio Kf. 19 manebit] manebunt Wf. ‖ absoluta] absolutae Wf. 2–3 Cf. definitio personae supra, p. 120,3–4. 6–9 Haec ratio similis est rationi allegatae apud Thomam de Aquino, loc. cit. dist. 26 q. 1 art. 1 (ed. cit., p. 622). 11–187.19 Marsilius has rationes partim verbotenus, partim ad sensum deprompsisse videtur ab Aegidio Romano, loc. cit. dist. 26 princ. 1 q. 3 (ed. cit., fol. 140vI–L). 16–17 Cf. Bonaventura, In 1 Sent. dist. 26 art. unicus q. 3 (ed. Quaracchi 1882, p. 457b): “Item, ‘omne quod relative dicitur, est aliquid, excepto eo quod relative dicitur’, sicut ratio dictat, et Augustinus dicit septimo libro de Trinitate.” Cf. Aegidius Romanus, loc. cit. dist. 26 princ. 1 q. 3 (ed. cit., fol. 140vI): “[…] dicit Augustinus 7 De Trinitate capitulo primo: ‘Omne quod relative dicitur, est etiam aliquid excepto relativo’.” Cf. infra, p. 360,16–17: “[…] quia beatus Augustinus dicit in libro De Trinitate quod ‘omne quod relative dicitur, est aliquid excepto eo quod relative dicitur’ […].” Cf. etiam August., De Trin. 7,1,2 (PL 42,935; CCSL 50,247): “[…] omnis essentia quae relatiue dicitur est etiam aliquid excepto relatiuo […].” 19–20 De descriptione hypostasis vide supra, p. 120,3–4.

5

10

15

20

quaestio vicesima nona

5

10

15

20

25

187

pars definitionis remanere secunda ablata et intelligi non intellecta secunda. Tertio probatur idem, quia hypostasis in creatura non tollitur ablata proprietate relativa, ut paternitate vel similitudine; ergo nec in divinis. Consequentia tenet, quia hypostasis in divinis est multo perfectior quam in creaturis. Ergo, si hic potest manere, videtur quod magis ibi. Quarto probatur hoc idem, quia vel Pater eodem quis est quo Pater vel alio. Si dicitur quod alio, puta paternitate, quae est relatio, – tolle eam, adhuc manebit quis, ergo persona, cum ‘quis’ dicat in divinis personam et ‘quid’ substantiam. Si dicitur quod eodem, ergo sicut Pater paternitate est Pater, ita erit paternitate quis. Sed falsitas consequentis patet, quia Filius est quis, in quo non est paternitas. Secundo principaliter, quia Pater potest intelligi persona non intellecta sua proprietate, igitur non distinguitur ea. Consequentia nota est, quia, si solum ea distingueretur ab aliis personis, tunc non possit intelligi esse persona nisi intellecta proprietate. Antecedens patet, quia Pater potest intelligi esse ingenitus non intellecta paternitate, ut patet ex 5 De Trinitate capitulo 6; sed per esse ingenitum personaliter ab aliis distinguitur; ergo potest intelligi ut persona proprietate non intellecta. Et confirmatur, quia gentiles intelligunt Deum hypostasim, quia aliquid per se subsistens, et tamen de proprietatibus nihil ipsis constat. Tertio sic: Proprietates sunt posteriores quam hypostases, igitur non distinguunt eas. Consequentia tenet, quia quod est prius in se, non distinguitur per illud quod est posterius. Antecedens probatur, quia proprietates sunt respectivae, et hypostases absolutae, ut notum est. Modo absolutum prius est respectivo, et reducitur respectivum apud animam ad absolutum, quia in absoluto ut in fundamento subsistit. Quarto, quia tunc hypostases non haberent nisi esse respectivum. Falsitas patet, quia sunt supposita divina et substantiae. Et patet | consequentia, quia distinguens dat distincto tale esse, quale ipsum habet. Modo proprietates sunt respectivae.

1 ablata] similiter add. f. 6 si … alio] om. (hom.) f. 13 possit] posset Kf. 14 proprietate] ergo non ea distinguitur add. f. 15 paternitate] proprietate paternitatis f. 16 per] se add. f. 17 ut] om. f. 18 per se] personae W. 21–22 distinguitur per] distinguit K. 24 reducitur] producitur W. 16 Cf. August., De Trin. 5,6,7 (PL 42,914; CCSL 50,211); cf. Petrus Lombardus, loc. cit. dist. 28 cap. 1 n. 1 (ed. cit., p. 209); cf. etiam Aegidius Romanus, loc. cit. dist. 26 princ. 1 q. 3 (ed. cit., fol. 140vK), ubi haec auctoritas Augustini eisdem fere verbis invenitur. 20–29 Hae rationes similes sunt rationibus allegatis apud Bonaventuram, loc. cit. dist. 26 art. unicus q. 3 (ed. cit., p. 457a).

J 197a

188

quaestio vicesima nona

[Pro primo supposito] Sed pro primo supposito est Magister capitulo 3 praesentis distinctionis volens et ostendens ex verbis Augustini quod tres sunt proprietates illae in titulo enumeratae in divinis.

f 115vb

[Pro secundo supposito] Sed pro secundo supposito est Damascenus libro 1 capitulo 2 dicens: ‘Cognoscimus et confitemur quod unus est Deus et una substantia in tribus | hypostasibus’. Et patet, quod Graeci vocant hypostasim quod nos personam. Ergo, cum tres ponamus esse personas, consequens erit quod sunt tres hypostases. [Pro quaesito] Sed pro quaesito est Boethius dicens: “Substantia continet unitatem, sed relatio multiplicat Trinitatem”; modo ‘idem est relatio quod proprietas’, ut dicit Magister capitulo 2 huius distinctionis; ergo proprietas Trinitatem instituit; ergo per proprietatem debent personae distingui sicut distinctis proprietatibus in esse constituuntur. Tenent consequentiae ultimae, quia per idem persona habet distinctionem per quod habet institutionem.

5

10

15

[Divisio quaestionis] In hac quaestione erunt tres articuli iuxta materias tactas argumentando. In primo videbitur quid nomine proprietatis, relationis vel notionis debet intelligi et quot huiusmodi communiter ponuntur a doctoribus in divinis. Secundo videbitur de secundo supposito, scilicet quid nomine hypostasis debet intelligi et utrum in divinis debeat admitti. Et tertio de quaesito. 2 3] fort. leg. 2. 4 titulo] quaestionis add. f. 8 quod1] quia f. 14 huius distinctionis] huiusmodi f. 15 ergo … proprietatem] et per consequens per proprietates f. 2 Cf. Petrus Lombardus, loc. cit. dist. 26 cap. 2 n. 1–2 (ed. cit., pp. 197–198). 3 Cf. Fulgentius Ruspensis (Ps.-August.), De fide ad Petrum cap. 1 n. 6 (PL 40,755; PL 65,675A–B; CCSL 91A,715–716) et ibid. cap. 2 n. 7 (PL 40,755; PL 65,675B–C; CCSL 91A,716). 4 Cf. supra, p. 183,2. 6 Cf. Ioannes Damascenus, De fide orth. 1,2 (PG 94,791C); Burgundionis versio cap. 2,2 (ed. Buytaert, p. 14); cf. etiam Aegidius Romanus, loc. cit. dist. 26 princ. 1 q. 1 (ed. cit., fol. 139rD), ubi haec auctoritas Damasceni eisdem fere verbis invenitur. 12 Boethius, De Trin. cap. 6 (PL 64,1255A; ed. Moreschini, p. 180); cf. Aegidius Romanus, loc. cit. dist. 26 princ. 1 q. 2 (ed. cit., fol. 139vO), ubi haec auctoritas Boethii eisdem verbis invenitur. 14 Cf. Petrus Lombardus, loc. cit. dist. 26 cap. 2 n. 1 (ed. cit., p. 197).

20

quaestio vicesima nona

189

[Articulus 1]

5

10

15

20

25

[Notabilia] Quantum ad primum articulum est primo notandum quod non est credendum quod relatio, proprietas et notio in divinis sint distinctae res, puta quod non sint idem in re notio et relatio. Hoc enim non esset verum, quia paternitas est relatio et est proprietas Patris. Sed ‘relatio’ dicitur in divinis res per quam personae divinae invicem referuntur, ut quia paternitate Pater refertur ad Filium, ideo paternitas ‘relatio’ dicitur. ‘Proprietas’ in divinis dicitur res quae soli personae convenit, ut eadem paternitas proprietas est Patris, quia soli Patri convenit. Non enim convenit alicui alteri personae, cum nulla istarum sit Pater. Sed ‘notio’ in divinis dicitur res quae certo modo expressa ducit in notitiam personae, ut etiam paternitas est notio in quantum ducit in notitiam personae Patris. Secundo est notandum quod secundum beatum Thomam quoad ordinem intelligendi prius est cognosci aliquid esse proprium quam notionem, quia quod debet esse principium cognoscendi determinatam personam, hoc aliquo modo debet esse proprium, eo quod illud quod commune est, in quantum tale non ducit in notitiam determinati. Item, eodem modo prior est intellectus relationis apud nos quam intellectus proprietatis, quia nos non intelligimus aliquid alicui personae esse proprium, nisi prius intelligimus personam in suo formali esse constitutam; quod intelligimus aliquo modo fieri per relationem, quia, ut dicetur, relationibus apud animam distinguimus personas. Sic ergo iuxta mentem nostram prior est conceptus relationis in divinis | constituentis ad bonum intellectum personam, deinde conceptus proprietatis personae constitutae et tertio notionis conceptus, scilicet prout proprietate deduci potest in | notitiam personae. [Obiectio incidens et responsio auctoris] Forte dices quod illud notabile est contrarium praecedenti, quia ibi dictum est quod eadem res in divinis est relatio, proprietas et notio. Hic dicitur quod 3 quantum … articulum] om. W. ‖ articulum] om. Kf. 5 non2] om. f. 6 sed] corr. in mg. in unde K2. 7 divinae] ad add. f. 9 paternitas proprietas] proprietas paternitas W. 10 soli] personae add. W. 19 relationis] rationis W. 20 intelligimus2] intelligeremus W; intelligamus f. 23 nostram] mentem J. 24 constituentis] constituens Kf. ‖ ad] aliud W. ‖ intellectum] om. W. 26 potest] aliquis add. f. 28 dices] diceres W. 14 Cf. Thomas de Aquino, loc. cit. dist. 26 q. 2 art. 3 (ed. cit., p. 637), unde Marsilius hoc notabile ad sensum deprompsit. 22 Cf. infra, p. 197,23–25. 29 Cf. supra, p. 189,3–5. ‖ Cf. supra, p. 189,23–26.

f 116ra J 197b

190

quaestio vicesima nona

prior est conceptus relationis etc. Et quomodo esset conceptus eiusdem rei prior se ipso? Si ergo relatio sit proprietas, non potest conceptus illius relationis prior esse quam conceptus proprietatis, cum ipsa sit proprietas. Respondetur quod non est repugnantia, quia praecedens notabile loquitur de rebus significatis per hos terminos ‘relatio’, ‘proprietas’, ‘notio’. Et quia eandem rem possunt importare in divinis, ideo dicit quod non oportet credi ipsam differre in re. Et secundum notabile loquitur de his terminis ‘relatio’, ‘proprietas’, ‘notio’, scilicet quod conceptus relationis est simplicior apud animam et post hoc proprietatis et tertio conceptus notionis, ac si diceretur: ‘Oportet primitus cognosci de re quod sit relatio, quam cognoscatur esse propria, et prius cognosci de ea quod sit propria, quam cognosci quod sit apta notificare vel ducere in notitiam personae’. Haec est mens beati Thomae in Scripto distinctione 26 quaestione 2 articulo 3. [Obiectiones Aegidii] Contra quam arguit doctor Aegidius, quia, si hoc esset proprium quod soli convenit, tunc innascibilitas erit proprietas Patris. Consequens dicit ipse esse falsum. Et consequentia patet, quia soli Patri convenit esse innascibilem vel ingenitum. Secundo, quia, si prius esset esse proprietas quam notio, sequeretur quod omnis notio esset proprietas. Falsitas consequentis patet, quia quinque ponuntur notiones et non ponuntur tot proprietates. Et patet consequentia, quia prius iuxta ordinem intelligendi est a quo non convertitur subsistendi consequentia; hoc autem est quod est communius, ut prius apud intellectum est esse animal quam esse hominem; ergo proprietas erit communius quam notio et prior relatio quam proprietas, quod non est verum, quia sic essent quinque relationes sicut quinque notiones.

1 etc.] secundum W. ‖ quomodo] communis W. ‖ eiusdem] eius KW. 3 ipsa] ipse K. 7 ipsam] ipsa Kf. 9 proprietatis] proprietas W; proprietates f. ‖ notionis] notionalis f. 12 haec] etiam add. f. 20 notio] proprietas Jf. ‖ proprietas] notio Jf. 22 subsistendi] existendi KWf. 23–24 intellectum] cognoscibile add. f. 13 Cf. supra, p. 189, ad lin. 14. 15 Cf. Aegidius Romanus, loc. cit. dist. 26 princ. 2 q. 2 (ed. cit., fol. 142rD–E), unde Marsilius has obiectiones partim verbotenus, partim ad sensum deprompsit. 22–23 Cf. definitio prioris apud Aristot., Categoriae 12 (14a26–35) (AL I 1–5, 37): “Prius alterum altero dicitur quadrupliciter […] Secundo quod non convertitur secundum subsistendi consequentiam […] prius autem videtur esse illud a quo non convertitur subsistentiae consequentia.”

5

10

15

20

25

quaestio vicesima nona

5

10

15

20

25

191

[Ad obiectiones] Credo quod haec contra beatum Thomam non concludunt, quia ad primum diceret quod innascibilitas esset proprium Patris, quamquam non esset proprietas constitutiva personae, eo quod est negativa. Unde reducitur ad paternitatem. Ideo enim innascibilis, quia Pater, cuius est non esse ab alio, in divinis est esse principium alterius. Ad secundum diceretur quod non fuit mens beati Thomae quod relatio sit superius ad proprietatem vel proprietas ad notionem. Immo hi termini non sunt subordinati. Nam est aliqua re|latio quae non est proprietas proprie, sicut communis notio sive communis spiratio, quae nulli personae est propria, quia communis est Patri et Filio. Ita etiam ista est notio, cum sit nata notificare principium emanationis Spiritus Sancti et non est proprietas. Sed mens beati Thomae videtur fuisse ita quod apud animam oportet prius cognoscere relationes constitutivas ad modum intelligendi nostrum divinarum personarum quam cognoscere quod aliqua earum est propria personae divinae, quia cognoscere paternitatem esse propriam Patri praesupponit cognoscere quod Pater solus habet paternitatem formaliter. Et ita in aliis. Eodem modo voluit | quod prius apud intellectum est de illis cognoscere quod sunt propriae quam quod sunt proprietates notificativae divinarum personarum. Et verum est istud, quia esse proprietatem notificativam personae Patris praesupponit quod sit propria Patri. Cum hoc tamen stat quod sint etiam aliquae notiones quae non sunt forte proprietates, ut dictum est de communi spiratione, et etiam aliquae quae non sunt relationes, ut innascibilitas et huiusmodi. [Continuatio notabilium] Tertio est notandum quod secundum quod dicit beatus Thomas quod notiones sunt quinque, scilicet paternitas, filiatio, processio, communis spiratio et innascibilitas, quarum quattuor sunt proprietates, scilicet paternitas, filiatio, processio et innascibilitas. Causa est, quia communis spiratio nulli personae

2 non] multum add. KWf. 3 quamquam] quam W; quamvis f. ‖ esset2] sit f. 4 constitutiva] constitutam KW. ‖ quod] non add. W. 5 innascibilis] innascibilitas KW; innascibilitas dicitur f. ‖ cuius] ipsa add. f. ‖ esse] est f. 6 est esse] et est f. 7 diceretur] dicetur Kf. ‖ relatio] nullo K. 16 paternitatem] paternitate f. 20 notificativam] notificationem W; notificati non f. 21 tamen] bene add. f. 22 forte] om. f. 26 quod2] hoc f. 2 Cf. supra, p. 190,15–18. 7 Cf. supra, p. 190,19–26. 23 Cf. supra, p. 191,9–12. 26 Cf. Thomas de Aquino, loc. cit. dist. 26 q. 2 art. 3 (ed. cit., pp. 637–638), unde Marsilius hoc notabile partim verbotenus, partim ad sensum deprompsit.

f 116rb

J 198a

192

quaestio vicesima nona

est propria, cum conveniat Patri et Filio, quamvis sic sit propria quod non sit communis, sicut dixi superius capiendo ‘proprium’ largius. Item, etiam quattuor dictarum notionum sunt relationes, scilicet paternitas, filiatio, processio et communis notio. Innascibilitas enim non est relatio, nisi in quantum ad paternitatem reducitur. Haec est mens beati Thomae, quam multi sequuntur. Quarto est notandum quod est alius modus meo videre magis proprius, qui sumitur ab Aegidio.

f 116va

[Suppositiones] Pro quo sciendum quod, prout dictum est ante, multiplicatio suppositorum in divinis est magis similis plurificationi specierum sub uno genere quam individuorum sub specie. De hoc satis est dictum prius. Et ex hoc non sunt in Deo plures relationes similes, sed plures dissimiles. Non enim sunt duae ibi paternitates vel filiationes plures, sed omnes relationes quae ibi sunt, diversarum specierum sunt. Et haec est prima suppositio quoad modum istum. Secunda suppositio, quod haec omnia in modo exprimendi inventa sunt ad melius exprimendum et notificandum personas et earum condiciones, cum hoc sit summe difficile in rebus tam difficilibus et omnimode omnem imaginationem creaturae excedentibus. Tertia suppositio, quod ‘›persona‹ dicit essentiam cum proprietate’ quoad modum intelligendi nostrum, ut dicit Da|mascenus libro 3 capitulo 6. Et ideo, licet ibi non sit compositio vel pluralitas rerum proprie in persona, tamen in intellectu nostro est ibi vera compositio conceptuum; qui intelligendo personam vel hypostasim intelligit essentiam et proprietatem. Verum 1 cum] corr. in quia K2. ‖ conveniat] convenit K. ‖ quod non] ut non tribus f. 5 quam] etiam add. f. ‖ multi] aliorum add. f. 7 videre] iudicio f. ‖ magis] et add. W; artificialis et add. f. 10 ante] om. f. 11 est] om. JWf. ‖ specierum] suppositorum f. 13 relationes] rationes J. ‖ plures2] om. f. ‖ duae] plures f. 24 tamen] inde W. ‖ tamen in] corr. in mg. ex inde J. ‖ est … conceptuum] de eadem re est vera compositio f. ‖ qui] intellectus noster add. f. 25 hypostasim] etiam add. f. ‖ intelligit] simul add. f. 2 Cf. supra, p. 191,9–11. 5 Cf. e.g. Richardus de Mediavilla, In 1 Sent. dist. 26 art. 4 q. 2 (Brixiae 1591, fol. 242a–b). 8 Cf. Aegidius Romanus, loc. cit. dist. 26 princ. 2 q. 2 (ed. cit., fol. 142rE-F), unde Marsilius primam et tertiam et quartam suppositionem sequentem partim verbotenus, partim ad sensum deprompsit. 10 Cf. supra, p. 176,17–26. 12 Cf. supra, p. 176,7–26. 22 Cf. Ioannes Damascenus, loc. cit. 3,6 (PG 94,1002D–1003A); Burgundionis versio cap. 50,1 (ed. cit., p. 187); cf. etiam Aegidius Romanus, loc. cit. dist. 26 princ. 2 q. 2 (ed. cit., fol. 142rE), ubi haec auctoritas Damasceni eisdem fere verbis invenitur.

5

10

15

20

25

quaestio vicesima nona

5

10

15

20

25

193

est quod haec proprietas, ut dictum est prius, est essentia vel persona, et post magis dicetur. Ex hoc infertur quarto quod paternitas in Deo dicitur ‘proprietas’, quia est constitutiva personae Patris. Et simili modo de filiatione ad Filium et processione ad Spiritum Sanctum. Et ex hoc consequenter vult iste doctor quod sicut ‘tot sunt species sub genere, quot sunt differentiae constitutivae sub eodem’, ut vult Philosophus 7 Metaphysicae, quod tot sunt proprietates constitutivae personarum, quot sunt personae, quia recte ut differentia constituit speciem cum genere, ita quodam modo remoto intelligendi proprietas cum essentia constituit personam. Ex hoc patet quod iuxta hunc modum non possunt poni plures | proprietates positivae quam tres, quia tot praecise debent poni proprietates quot personae; sed non sunt nisi tres personae; ergo etc. Patet maior ex tertia suppositione et ex quarta, quia proprietas ideo dicitur ‘proprietas’ quia ad modum intelligendi nostrum est constitutiva personae. Patet minor de se. Et haec sunt satis probabilia. [Continuatio notabilium] Quinto est notandum quod praecise ponuntur quattuor relationes in divinis ad intra, quae, si quinque diversis nominibus exprimuntur, tamen in re praecise quattuor sunt, scilicet paternitas, filiatio, spiratio et communis notio. Patet, quia duae sunt ex parte principii producentis, scilicet generatio et communis spiratio, et duae sunt ex parte principii producti, videlicet filiatio et processio. Sexto est notandum quod praecise quinque sunt notiones, scilicet dictae quattuor relationes, quae ducunt in notitiam personarum, et innascibilitas, quae ducit in notitiam Patris. Et quomodo ipsa sit notio, postea patebit.

1 et] ut KWf. 3 in Deo] om. f. 6 sicut] sic f. 7 eodem] eadem f. 8 ut] sicut f. 9 modo] moto J. ‖ remoto] nostro K; remota W. 12 praecise] praecipue K. 18 ponuntur] ponunt K. 26 in] ad W. ‖ sit] communis add. f. 1 Cf. Marsilius de Inghen, In 1 Sent. q. 6 art. 2 (ed. Santos Noya, pp. 238–239). 2 Cf. infra, p. 208,11–25. 5 Id est doctor Aegidius Romanus, quem Marsilius supra, p. 192,7–8 laudavit. 7 Cf. Aristot., Metaph. 7,12 (1038a16–18); cf. etiam Aegidius Romanus, loc. cit. dist. 26 princ. 2 q. 2 (ed. cit., fol. 142rF), ubi haec auctoritas Aristotelis verbotenus fere invenitur. 14 Cf. supra, pp. 192,21–193,2 et 193,3–10. 18–194.13 Marsilius omnia haec notabilia partim verbotenus, partim ad sensum deprompsisse videtur ab Aegidio Romano, loc. cit. dist. 26 princ. 2 q. 2 (ed. cit., fol. 142vK–L) et ibid., fol. 142vL–M. 26 Cf. infra, p. 195,13–15.

J 198b

194

f 116vb

quaestio vicesima nona

Septimo est notandum quod ‘notio’ importat tria. Primo aliquid pertinens ad originem; cuius ratio est, quia personae per origines distinguuntur, vel saltem per relationes, quae ad origines antecedunt vel sequuntur. Et ideo non innotescit nobis nisi per illud quod aliquo modo ad originem pertinet. Secundo dicit aliquid speciale vocando ‘speciale’ omne quod non convenit omnibus, quia quod commune est omnibus, non notificat personam. Et tertio dicit aliquid pertinens ad dignitatem, eo quod notiones ducunt in notitias personarum. Modo persona est hypostasis proprietate ad dignitatem pertinente distincta. Octavo est notandum quod ea quae dicunt originem, vel dicunt eam | affirmative vel negative. Nam beatus Augustinus 5 De Trinitate capitulo 7 dicit quod ‘negatio est in eodem genere cum affirmatione’. Unde quod originem negat, saltem eam connotando aliquo modo ad originem pertinet. [Distinctio et sufficientia notionum] Ex his potest sumi distinctio et sufficientia notionum sic: Quia, cum omnis notio dicat originem, vel dicit eam affirmative vel negative. Si affirmative dicat originem, vel dicit eam in ordine ad id quod producit vel in ordine ad id quod producitur. Si in ordine ad id quod producit, vel dicit hoc generaliter, et ex hoc non sumitur aliqua notio, quia debet dicere aliquid speciale, alias non duceret in notitiam personae, sicut creatio dicens in ordine ad id quod producit generaliter, non est notio. Vel dicit originem in ordine ad id quod producit specialiter, et hoc contingit dupliciter, quia vel dicit in ordine ad id quod producit per modum naturae, quia generat, et sic est paternitas; vel per modum voluntatis, quia spirat, et sic erit communis spiratio vel notio. Si autem dicat originem in ordine ad id quod producitur, hoc etiam est dupliciter, quia vel ut producitur per modum naturae, et erit filiatio, vel in

3 vel sequuntur] om. f. 4 per illud] ad id f. 7 notitias] notitiam f. 12 negatio] negatione J. ‖ cum] sua add. f. ‖ quod2] quia f. 15 notionum] relationum f. ‖ sic] om. f. 18 dicit hoc] ducit hic K. 19 quia] notio add. f. ‖ dicere] importare f. 20 ordine] generaliter add. f. 21 generaliter] om. f. 26 vel1] sup. lin. K. 8–9 Cf. definitio personae supra, p. 120,3–4; quae definitio eisdem verbis invenitur apud Aegidium Romanum, loc. cit. dist. 26 princ. 2 q. 2 (ed. cit., fol. 142vM). 12 Cf. August., De Trin. 5,7,8 (PL 42,915–916; CCSL 50,213–214); cf. Petrus Lombardus, loc. cit. dist. 28 cap. 1 n. 2 (ed. cit., p. 210); cf. etiam Aegidius Romanus, loc. cit. dist. 26 princ. 2 q. 2 (ed. cit., fol. 142vM), ubi haec auctoritas Augustini eisdem verbis invenitur. 15–195.20 Marsilius hanc distinctionem sufficientiamque notionum partim verbotenus, partim ad sensum deprompsisse videtur ab Aegidio Romano, loc. cit. dist. 26 princ. 2 q. 2 (ed. cit., fol. 142vM-P).

5

10

15

20

25

quaestio vicesima nona

5

10

15

20

25

195

ordine ad id quod producitur per modum voluntatis, et erit processio. Et sic habemus quattuor notiones prout ‘notio’ importat originem affirmative. Si autem origo negative importetur, vel negatur active vel passive. | Si active, ut ‘non producere’, cum nullam dignitatem dicat, nullam notionem importat, quia notio debet dicere dignitatem, ut dictum est. Si passive, hoc contingit dupliciter, quia vel negat productionem generaliter vel specialiter. Si neget productionem specialiter, ut ‘non produci’ hoc modo vel illo modo, et sic est nimis commune, quia speciale negatum sit commune ad omnia quae sub speciali non includuntur, ut non-Socrates est omne quod non est Socrates. Sic ‘non produci’ modo Filii convenit omni quod non generatur. Unde, quia notio aliquid speciale debet importare, inde nulla notio potest sumi. Si vero negetur generaliter, ut ‘nullo modo produci’, hoc potest adhuc esse dupliciter. Vel pure negando, et sic est commune essentiae et Patri non produci, vel negando produci et affirmando producere, et sic venit innascibilitas, quae est propria Patri, eo quod non producitur, sed producit. Et sic surgunt dictae quinque notiones, quarum tres sunt in Patre, scilicet generatio et notio sive spiratio communis et innascibilitas, duae in Filio, scilicet filiatio et spiratio communis, et una in Spiritu Sancto, scilicet processio. Et licet tres sint in Patre et duae in Filio, | tamen in Patre et Filio non sunt nisi quattuor, quia spiratio sive notio communis convenit ambobus. [Sufficientia relationum] Ex qua sufficientia patet et sumi potest sufficientia relationum. Nam, cum omnis relatio dicat habitudinem personae ad personam, vel dicit habitudinem respectu producentis per respectum ad productum vel e contra. Si dicat habitudinem producentis in ordine ad productum, hoc est dupliciter. Vel enim dicit habitudinem producentis per modum naturae, et sic est paternitas, vel per modum voluntatis, et sic est communis spiratio. Si autem e contra dicat habitudinem personae productae in ordine ad producentem, hoc eodem modo est dupliciter, quia vel dicit habitudinem personae

1 processio] spiratio f. 3 negatur] om. f. 7 est] adhuc add. f. 10 omni] eo add. f. 12 esse] intelligi f. 13 non produci] om. f. 15 producit] producat Wf. 16 generatio] innascibilitas add. K. 17–18 et1 … communis] om. (hom.) codd. 19 in3 … Filio] om. f. 23–24 dicit … respectu] ergo ratione f. 25 dicat … productum] primum f. 27–29 autem … producentem] secundum scilicet e converso f. 5 Cf. supra, p. 194,6–8. 22–196.7 Marsilius hanc sufficientiam relationum partim verbotenus, partim ad sensum deprompsisse videtur ab Aegidio Romano, loc. cit. dist. 26 princ. 2 q. 2 (ed. cit., fol. 142vK–L) et ibid., fol. 142vP.

J 199a

f 117ra

196

quaestio vicesima nona

productae per modum naturae, et sic est filiatio, vel per modum voluntatis, et sic est processio. Ex quibus, si placet videre iuxta hunc modum, patet tres esse proprietates, scilicet paternitatem, filiationem et processionem; iuxta numerum personarum quattuor esse relationes, scilicet dictas tres et communem notionem sive spirationem; et quinque esse notiones, scilicet dictas quattuor et innascibilitatem. [Dubia] [Primum dubium] Sed dicetur: Numquid in ordine ad intellectum nostrum supposita prius distinguuntur relationibus quam proprietatibus? Et videtur quod sic, quia ita dictum est ante fuisse secundum Doctorem Sanctum. Et patet, quia certum est quod in divinis non sunt nisi essentia absoluta et tres res relativae, scilicet Pater, Filius et Spiritus Sanctus. Modo res relativae videntur principaliter inter se distingui suis relationibus. Et tertio, quia utique proprietas videtur esse extranea, cum ‘proprium non dicat quid est esse rei’, ut habetur in 1 Topicorum. Relatio autem in quantum talis est esse essentialis esse rei relatae, quales sunt personae divinae; modo distinctio prior est quae est per essentialia quam quae est per additamenta; igitur videtur quod prius ordine cognoscendi distinguantur personae relationibus quam proprietatibus.

J 199b

[Ad primum dubium] [Notabilia] Respondetur quod haec | dubitatio non est de rebus, quia relationes tres sunt etiam tres proprietates. Et ergo quantum est ex parte rerum, non prius proprietatibus quam relationibus nec e contra personae ab invicem distinguerentur. Sed dubitatio est in ordine ad intellectum nostrum: Utrum nos prius intelligimus personarum in esse suo suppositali institutionem et ab invicem distinctionem per proprietates vel per relationes? Secundo praemitto quod, cum iuxta dicta personarum distinctio magis assimiletur distinctioni specierum sub uno genere quam individuorum sub una specie, – eo quod ibi non sunt plures proprietates vel relationes simi10 dicetur] diceres f. 12 ita … fuisse] sic videtur ante dictum esse f. ‖ Doctorem Sanctum] beatum Thomam f. 17 autem] videtur add. KW. ‖ esse1] videtur f. 25–26 distinguerentur] distinguentur K. 27 suppositali] personali KWf. 31 non] om. f. 12 Cf. supra, p. 189,18–23. 17 Cf. Aristot., Topica 1,4 (101b19–23) et ibid. 1,5 (102a18–19). 29 Cf. supra, p. 192,10–16.

5

10

15

20

25

30

quaestio vicesima nona

5

10

15

20

25

197

les –, illud quod in ordine ad intellectum nostrum instituit personam, debet se habere per modum alicuius dantis esse specificum personae in se. Tertio praemitto quod relationes videntur esse in quantum tales comparationes per|sonarum ad alias personas, et sic aliquo modo habere respectum ad extra, licet non extra naturam, tamen extra suppositum. Quarto praemitto quod ‘proprietas’ dicit habitudinem personae ad se ipsam in quantum talis, quia in quantum aliquid alicui est proprium. Sic non importat aliquid extrinsecum respectu alterius suppositi. Quinto ex hoc infero quod, licet eadem res, puta paternitas, sit relatio et proprietas, tamen in quantum est et relatio, distinctiva, quia sic per eam est relationis oppositio inter Patrem et Filium. Et, per tertium praemissorum, ut est relatio, dicit respectum ad extra, scilicet Filium. Et in quantum est proprietas, est constitutiva, quia ut sic magis dicit habitudinem personae ad se ipsam et ad intra, per quartum praemissorum, quia ut proprietas aliquo modo habet se ut in se constituens esse specificum Patris, quia respicit principaliter personam ad intra. [Propositiones] Ex his mihi videtur dicendum ad dubium quod in ordine ad intellectum nostrum personae per prius constituuntur proprietatibus suis in quantum sunt proprietates quam relationibus in quantum sunt relationes. Patet, quia ut est proprietas, dicit respectum ad intra et est constitutiva, ut dictum est in quinto praemissorum. Secundo videtur mihi quod eodem modo personae prius distinguuntur per relationes in quantum relationes sunt quam per proprietates in quantum proprietates sunt. Patet per idem notabile, quia ‘relatio’ importat oppositionem relativam inter personas et respectum ad extra, ut dicit quintum notabile praemissum. Et ergo ut relationes sunt, prius distinguunt. Et illud patet ex dictis, quia ut proprietates instituunt, ut relationes distinguunt.

7 in2] om. f. 10 et] proprietas et add. K; om. f. ‖ relatio] sic est add. f. 14 proprietas] est add. f. 14–15 aliquo modo] om. W. 15 specificum] om. f. 18 mihi] om. f. ‖ dicendum] respondendum KWf. 23 mihi] om. f. 25–26 oppositionem relativam] oppositam relationem W. 27 sunt] per add. f. ‖ prius] nobis add. f. 28 proprietates] proprietatem K. ‖ instituunt] constituunt KWf. ‖ ut2] vel K. 11 Cf. supra, p. 197,3–5. 14 Cf. supra, p. 197,6–8. 22 Cf. supra, p. 197,12–16. 25 Cf. supra, p. 197,9–12. 27 Cf. ibid.

f 117rb

198

quaestio vicesima nona

[Corollarium] Corollarium: Valde parva est differentia inter mentem Doctoris Sancti et opinionem secundam, quia res sunt eaedem proprietates et relationes, ut dictum est. Sed Doctor Sanctus respiciens eas in quantum per ipsas intellectus noster inter personas distinguit, vocat eas ‘relationes’. Alii autem considerantes easdem res in quantum per eas intellectus noster apprehendit personas in esse suo personali constitutas, vocant eas ‘proprietates’.

J 200a

f 117va

[Continuatio propositionum] Tertia propositio: Simpliciter priores in ordine ad intellectum nostrum debent dici hae | res in quantum intelliguntur ut proprietates, quam in quantum intelliguntur ut relationes. Patet, quia in quantum proprietates sunt, intelliguntur ut personas in esse constituentes, et ut relationes sunt, intelliguntur ut personas institutas distinguentes. Modo prius est apud animam personam esse quam ipsam constitutam ab alia distinguere, eo quod distinguere praesupponit esse. Unde modus secundus videtur eligibilior quam modus Doctoris Sancti. | [Ad motiva in contrarium] Ad motiva in contrarium dicitur quod Doctor Sanctus dixit relationes constituere in quantum tales respicientes principaliter ad distinctionem. Non autem multum stricte curavit distinguere inter institutionem et distinctionem, eo quod in re unum est. Ad secundum conceditur quod assumitur, et conceditur quod in re relationes distinguunt ad intellectum nostrum res relatas. Sed in quantum

2 Doctoris Sancti] sancti Thomae f. 4 Doctor Sanctus] sanctus Thomas f. 6 personas] ut add. KWf. 7 constitutas] constituit codd. ‖ vocant] vocat codd. ‖ proprietates] tertio videtur seu add. f. 10–11 proprietates … ut] iter. (homoeoceph.) J. 12–13 personas … ut] om. (hom.) f. 14 constitutam] institutam f. ‖ alia] alio W. ‖ distinguere] distingui f. 14–15 distinguere] distingui f. 15 praesupponit] om. K. 16 Doctoris Sancti] sancti Thomae f. 18 contrarium] adducta add. KWf. ‖ Doctor Sanctus] beatus Thomas f. 19 respicientes] respiciens f. 20 stricte] rigorose f. 21 re] significata add. f. ‖ unum est] sit idem f. 22–23 relationes] tales add. K. 2 Cf. supra, pp. 189,14–26 et 191,26–192,6. 3 Id est opinionem Aegidii Romani, quam Marsilius supra, pp. 190,15–26 et 192,10–196,7 commemoravit. 4 Cf. supra, p. 197,9–10. 5 Id est Aegidius Romanus; cf. supra, p. 198, ad lin. 3. 15 Id est modus Aegidii Romani, quem Marsilius supra, pp. 190,15–26 et 192,10–196,7 commemoravit. 16 Cf. supra, pp. 189,14–26 et 191,26–192,6. 18 Cf. supra, p. 196,11–20. ‖ Cf. supra, p. 189,18–23. 22 Cf. supra, p. 196,12–15.

5

10

15

20

quaestio vicesima nona

5

10

15

20

25

199

relationes sunt, non instituunt, sed distinguunt. Instituunt autem ut sunt proprietates. Et ergo ut sic ad intellectum nostrum sunt priores. Ad tertium dicitur quod, licet ‘proprietas’ in creaturis extraneum dicat – quando ‘proprium’ stricte capitur –, tamen in divinis paternitas, ut paternitas et ut proprietas intelligitur, nihil extra ponit, sed ut proprietas personam Patris instituit. [Secundum dubium et responsio auctoris] Secundum dubium est: Numquid omnis relatio est personae constitutiva et distinctiva? Ad quod respondendum est quod omnis relatio in divinis sine dubio est personarum distinctiva, quia, cum ibi sit relatio diversitatis – quamvis non inter res diversas proprie, sed distinctas –, oportet quod omnis relatio sit ibi distinctiva. Unde et communis notio est distinctiva Patris et Filii ut producentium a Spiritu Sancto ut a persona producta. Secundo dicitur quod non omnis relatio est ibi constitutiva, quia communis notio non instituit aliquam personam, cum sit communis Patri et Filio. [Continuatio propositionum] Ex quo iterum apparet ultima propositio praemissae dubitationis, quod proprietas simpliciter prior est ut talis quam relatio ut relatio, quia, quamvis omnis relatio distinguit, non omnis instituit in divinis. Omnis autem proprietas, saltem positiva, instituit, ut dictum est. Patet etiam per idem quintum praemissorum quod relatio ut relatio distinguit, sed non instituit in quantum talis. [Tertium dubium et responsio auctoris] Tertium dubium: Numquid innascibilitas prout est notio, potest dici ‘proprium’? Respondetur. Prout ‘proprium’ dicitur omne quod convenit soli, sive dicat quid persona sit sive quid non sit, sic est proprium Patris. Sed capiendo ‘proprium’ stricte pro eo quod soli convenit et in ordine ad intellectum

3 extraneum dicat] extra indicat K. 12 proprie] scilicet absolutas add. f. 14 producta] om. K; reducta W. 15–16 communis] omnis W. 18 quod] quia W. 19–20 ut2 … relatio] om. (hom.) W. 22 relatio2] res W. 3 Cf. supra, p. 196,15–20. 18 Cf. supra, p. 196,10–20. 21 Cf. supra, p. 197,12–16. 22 Cf. supra, p. 197,9–12. 27–200.5 Cf. definitio proprii supra, p. 183,13–14.

200

quaestio vicesima nona

nostrum eius personam in esse constituit, sic non est alicuius personae, eo quod, licet dicat quid Patri non convenit, quia non est ab alio, et forte etiam quid sibi convenit, puta quod alia persona sit ab ipso, tamen non instituit personam Patris iuxta modum intelligendi nostrum. Unde non est sic proprietas.

J 200b f 117vb

[Quartum dubium et responsio auctoris] Quartum dubium: Utrum isti termini ‘notio’, ‘proprietas’, ‘relatio’ etc. sunt termini primae intentionis vel secundae? Ad quod mihi videtur dicendum quod sunt nomina secundae intentionis et significant nomina quibus ducimur in notitias personarum; quod per|suadeo sic: Quia quandoque dicuntur ‘no|tiones’, ut dictum est. Modo, si pro rebus sumerentur notiones, quae non essent signa, manifestum est quod ‘innascibilitas’ et ‘paternitas’ non facerent numerum, quia praecise pro eadem re stant, sic tamen quod ‘paternitas’ dicit quid Pater est et ‘innascibilitas’ quid Pater non est, res tamen una est. Et ergo, cum dicuntur ‘quinque notiones’, necesse est quod hoc intelligatur secundum quinque modos exprimendi vel intelligendi, quibus ducimur aliquo modo proprie in notitiam personarum. Eodem modo ‘proprietas’ dicit nomen convertibile cum ‘persona’ exprimens rem quoad modum intelligendi nostrum constituentem personam. Simili modo ‘relationes’ dicuntur hi termini ‘paternitas’, ‘filiatio’, eo quod exprimunt res quibus personae ad invicem referuntur et quibus ad intellectum nostrum ab invicem distinguuntur. [Obiectiones] Sed contra dices tu: Cum valde multi sunt tales termini, erunt plures notiones quam quinque.

1 personae] proprium add. KWf. 3 sibi] ei f. 8 intentionis] impositionis f. 9 mihi] om. f. ‖ nomina] termini f. 10 et] quia f. 11 quandoque dicuntur] quinque sunt W. 12 notiones … est] om. W. 13 praecise] om. f. 14 stant] seu supponunt add. f. 17 proprie] om. f. 19 constituentem] constituente JKW. 20 filiatio] et add. W; etc. add. f. 21 personae] per se W. ‖ ad2] per f. 24 dices] diceres W. ‖ tu] om. f. 8 De terminis primae intentionis vel secundae vide Avicennam, Metaph. tract. 1 cap. 2 (AviL III, 10) et eund., Logica pars 1 [cap. 5–7] (Venetiis 1508, fol. 4rb–7ra). 11 Cf. supra, p. 189,3–13. 24–201.18 Marsilius has obiectiones partim verbotenus, partim ad sensum deprompsisse videtur ab Aegidio Romano, loc. cit. dist. 26 princ. 2 q. 2 (ed. cit., fol. 142rA-B).

5

10

15

20

25

quaestio vicesima nona

5

10

15

20

201

Secundo, quia sic missio Filii erit notio, quia est nomen ducens in notitiam personae, teste beato Augustino 4 De Trinitate capitulo 2 dicente quod “mitti Filium est cognoscere quod ab alio est”. Et haec non est eadem cum aliqua praemissarum. Et tertio, quia appropriata ducunt etiam in notitiam personarum, ut ‘potentia’ in Patrem etc.; erunt ergo etiam notiones. Quarto eodem modo arguitur de relationibus, quia ibi sunt plures aliae dictis quattuor, scilicet imago. Dicit enim Augustinus 7 De Trinitate capitulo 1: “Quid autem absurdius quam imaginem ad se dici?” Modo Filius est imago Patris, ut dictum est. Ita est ibi Verbum, quod non solum dicit respectum ad Patrem, sed etiam ad creaturam, dicente Augustino in libro 83 Quaestionum quaestione 46 quod, cum dicitur: “‘In principio erat Verbum’, quod Graece ‘logos’, Latine dicitur ‘ratio’ vel ‘verbum’. Sed in hoc loco verius interpretatur ‘Verbum’ ut significetur non solum ad Patrem respectus, sed ad illa etiam quae per Verbum facta sunt”. Tertio: Ita nomen doni vel dati, quae secundum Augustinum 5 De Trinitate capitulo 13 ‘non solum referuntur ad dantem, sed ad eos qui ipsum donum vel datum receperunt, scilicet ad nos’; ergo in illis nominibus est alia relatio quam in hoc nomine ‘processio’. [Ad obiectiones] Ad ista respondetur. Ad primum quod, quamvis plures sunt huiusmodi termini coincidentes in significando, tamen non-coincidentes non videntur esse nisi quinque praedicti, quorum sufficientia prius est expressa.

1 nomen] missio W. 2 2] fort. leg. 20 cum f (sic etiam Aegidius). 3 eadem cum] om. f. 4 praemissarum] notionum add. f. 11 creaturam] creaturas f. 12 46] 48 L; 42 W; fort. leg. 63. 13 verbum] vel sermo add. f. 16 13] fort. leg. 14 (sic Aegidius). 17 qui] quae f. ‖ receperunt] recipiunt f. 20 sunt] sint KWf. 2 August., De Trin. 4,20,29 (PL 42,908; CCSL 50,199); cf. Aegidius Romanus, loc. cit. dist. 26 princ. 2 q. 2 (ed. cit., fol. 142rB), ubi haec auctoritas Augustini eisdem verbis invenitur. 9 August., De Trin. 7,1,2 (PL 42,934; CCSL 50,247); cf. Petrus Lombardus, loc. cit. dist. 27 cap. 3 n. 5 (ed. cit., p. 207); cf. etiam Aegidius Romanus, loc. cit. dist. 26 princ. 2 q. 2 (ed. cit., fol. 142rA), ubi haec auctoritas Augustini eisdem verbis invenitur. 10 Cf. supra, p. 184,3–4. 12 August., De divers. quaest. 83 q. 63 (PL 40,54; CCSL 44A,136); cf. Aegidius Romanus, loc. cit. dist. 26 princ. 2 q. 2 (ed. cit., fol. 142rA), ubi haec auctoritas Augustini eisdem verbis invenitur. ‖ Cf. Io 1,1: “In principio erat Verbum […].” 16 Cf. August., De Trin. 5,14,15 (PL 42,921; CCSL 50,222–223); cf. Petrus Lombardus, loc. cit. dist. 18 cap. 4 n. 2 (ed. cit., p. 157); cf. etiam Aegidius Romanus, loc. cit. dist. 26 princ. 2 q. 2 (ed. cit., fol. 142rA), ubi haec auctoritas Augustini eisdem fere verbis invenitur. 20 Cf. supra, p. 200,24–25. 22 Cf. supra, pp. 194,15–195,20.

202

f 118ra

J 201a

quaestio vicesima nona

Ad secundum, quod missio temporalis Filii reducitur ad filiationem, quia non ponit in numerum cum aeterna, scilicet cum filiatione, nec missio temporalis Spiritus Sancti cum processione aeterna, ut dictum est prius. Ad tertium dicitur quod appropriata non sunt notiones, eo quod non dicunt aliquid speciale. Etsi ducunt aliquo modo in notitiam personae, hoc non est | nisi mediantibus notionibus praenumeratis. Ad quartam, primam de relationibus, quod ‘imago’ in Filio non dicit in eo aliam relationem a filiatione. Unde Augustinus: ‘Eo imago est quo Filius’. Ad quintam de Verbo dicendum quod respectus Verbi ad creaturas non | ponit realem relationem in Deo. Sed nos intelligentes sic ipsum esse Verbum rationem factibilium in eo apprehendimus. ‘Relatio’ autem in proposito dicit nomina specialia exprimentia realem relationem in Deo. Et eodem modo ad tertium, quod Spiritus Sanctus in eo quod datur vel dabilis est nobis, nullam realem relationem acquirit distinctam contra realem relationem secundum quam est procedens. Bene tamen in nobis ex hoc surgit specialis relatio. [Quintum dubium et responsio auctoris] Quintum dubium: Quomodo hi termini possunt describi? Respondetur sub emendatione aliorum quod ‘notio’ ex dictis potest sic describi: ‘Est nomen speciale importans dignitatem originis in divinis natum aliquo modo ducere in notitiam personae’. ‘Relatio’ sic: ‘Est nomen speciale in divinis importans dignitatem originis qua persona refertur ad personam quae ab ipsa est vel ad ipsam a qua est’. ‘Proprietas’: ‘Est nomen speciale soli conveniens in divinis dicens dignitatem originis qua iuxta intellectum nostrum persona constituitur in esse’. Hoc de primo articulo.

3 ut] om. J. 5 hoc] tamen add. f. 7 primam] om. f. 8 Augustinus] ibidem add. f. 11 rationem] ratione K; omnium W. 12 nomina] omnia K. 14 realem2] om. KWf. 15 quam] quod f. ‖ procedens] praecedens f. ‖ ex hoc] om. f. ‖ specialis] quaedam add. f. 20 speciale] personae W. 23 qua] om. f. 24 constituitur] instituitur K. 1 Cf. supra, p. 201,1–4. 1–15 Marsilius has responsiones partim verbotenus, partim ad sensum deprompsisse videtur ab Aegidio Romano, loc. cit. dist. 26 princ. 2 q. 2 (ed. cit., fol. 142vL) et ibid., fol. 142vQ. 3 Cf. Marsilius de Inghen, loc. cit. q. 17 art. 2 (ed. cit., p. 225). 4 Cf. supra, p. 201,5–6. 7 Cf. supra, p. 201,7–10. 8 Cf. August., De Trin. 6,2,3 (PL 42,925; CCSL 50,230); cf. Petrus Lombardus, loc. cit. dist. 27 cap. 3 n. 4 (ed. cit., p. 206); cf. etiam Aegidius Romanus, loc. cit. dist. 26 princ. 2 q. 2 (ed. cit., fol. 142vL), ubi haec auctoritas Augustini eisdem fere verbis invenitur. 9 Cf. supra, p. 201,10–15. 13 Cf. supra, p. 201,15–18.

5

10

15

20

quaestio vicesima nona

203

[Articulus 2]

5

10

15

20

[Notabile unicum] Quoad secundum articulum est sciendum quod Damascenus libro 1 capitulo 6 describit hypostasim sic: “Hypostasis est substantia cum accidentibus” et capit ‘accidens’ large, prout proprietas relativa comprehenditur sub accidente. Unde corrigens eam ibidem dicit quod “hypostasis est habens quod commune est cum proprietatibus”; cui concordat Boethius libro De Trinitate dicens quod ‘hypostasis apud Graecos est principaliter individuum substantiae’, quod nos substantiam primam dicimus. Significatum autem per primam substantiam est aliquid completum et distinctum et incommunicabile in genere substantiae. Unde, quia antiqui opinati sunt individua eiusdem speciei accidentibus distingui et non natura specifica, ideo Damascenus volens definire individuum substantiae vel primam substantiam dicit quod “est substantia cum accidentibus” intelligens idem per illud quod Boethius. Sed prout ad divina refertur, est habens commune cum proprietate. Unde concedendum quod omnia nomina haec fere idem valent et in Deo idem dicunt ‘res naturae’, ‘suppositum’, ‘persona’, ‘hypostasis’ et ‘incommunicabile’. Et dicunt enim id in quo est natura communis cum proprietate. Verum est quod ‘hypostasis’ dicit aliquid incommunicabile subsistens in natura divina. Non | enim importat nomen hypostasis determinatam

3 quoad … articulum] om. W. ‖ 1] fort. leg. 3 (sic Aegidius). 6 eam] sc. descriptionem hypostasis. 10 et … et] om. W. 15–16 proprietate] proprietatibus f. 17 et1] ideo add. f. 18 enim] in J. 19 dicit] dicat Wf. 3–204.11 Marsilius hoc notabile partim deprompsisse videtur a Thoma de Aquino, loc. cit. dist. 26 q. 1 art. 1 (ed. cit., pp. 622–623), partim ab Aegidio Romano, loc. cit. dist. 26 princ. 1 q. 1 (ed. cit., fol. 139rD) et ibid., fol. 139rH-vI. 4 Ioannes Damascenus, loc. cit. 3,6 (PG 94,1002D–1003A); Burgundionis versio cap. 50,1 (ed. cit., p. 187); cf. Aegidius Romanus, loc. cit. dist. 26 princ. 1 q. 1 (ed. cit., fol. 139rD) et ibid., fol. 139rH, ubi haec auctoritas Damasceni eisdem verbis invenitur. 6 Ioannes Damascenus, loc. cit. 3,6 (PG 94,1003A); Burgundionis versio cap. 50,1 (ed. cit., p. 187); cf. Aegidius Romanus, loc. cit. dist. 26 princ. 1 q. 1 (ed. cit., fol. 139rH), ubi haec auctoritas Damasceni eisdem verbis invenitur. 8 Locum ibi non invenimus. Cf. autem Boethius, De persona et duabus naturis seu Contra Eutychen et Nestorium cap. 3 (PL 64,1344C–D; ed. cit., p. 217): “Ideo autem ὑποστάσεις Graeci individuas substantias vocaverunt […].” Cf. etiam Thomas de Aquino, loc. cit. dist. 26 q. 1 art. 1 (ed. cit., p. 622), ubi haec auctoritas Boethii eisdem verbis invenitur.

f 118rb

204

J 201b

quaestio vicesima nona

rationem distinctionis. Sed ‘persona’ includit distinctionis rationem ad dignitatem pertinentis, quia dicit aliquid subsistens in natura intellectuali, quod nomen hypostasis non importat, ‘quamvis Graeci hoc nomine ›hypostasis‹ intelligant prout ipsam divinis attribuunt’, ut dicit Boethius. Sed nomen Patris addit rationem dignitatis specialis distinguentis, scilicet relationem paternitatis. Unde ‘hypostasis’ dicit subsistens distinctum seu incommunicabile. ‘Hypostasis divina’ dicit subsistens divinum distinctum relatione, cum in Deo non sit alia distinctio, ut post dicetur. ‘Persona’ dicit subsistens divinum distinctum distinctione relationis ad dignitatem pertinentis. Sed ‘Pater’ dicit subsistens divinum distinctum relatione dignitatis quae est paternitas. | [Conclusio responsalis] Quibus praemissis est conclusio responsalis haec: Quod tres sunt in Deo hypostases. Probatur ratione adducta post oppositum et ex alio, quia tot sunt in Deo hypostases quot personae; sed tres sunt in Deo personae; igitur. Patet maior ex dictis et patet minor in pluribus locis huius primi superius distinctionibus 2 et 3 et ex diversis locis. Hoc de secundo articulo.

5

10

15

[Articulus 3] [Divisio articuli] Quantum ad tertium articulum sic procedam quod in hac quaestione videbo an abstractis proprietatibus adhuc maneret distinctio hypostasum. Secundo ex hoc respondebo ad quaesitum hic succinctim, quia in sequenti quaes-

1 rationem1] personam W. ‖ distinctionis rationem] coni. (sic Thomas de Aquino); distinctionem rationis codd.; distinctionem rationia pro distinctionem rationis f; rationis] corr. ex nominis K; cf. supra, p. 204,1. 3 non] om. W. 13 est] sit K. 15 sed] si f. 20 quantum … articulum] om. W. ‖ articulum] om. K. 1–2 Cf. Thomas de Aquino, loc. cit. dist. 26 q. 1 art. 1 (ed. cit., p. 623): “[…] sed nomen personae specialem includit distinctionis rationem quae ad dignitatem pertinet […].” 4 Cf. Boethius, De persona et duabus naturis seu Contra Eutychen et Nestorium cap. 3 (PL 64,1343D; ed. cit., p. 214); cf. etiam Thomas de Aquino, loc. cit. dist. 26 q. 1 art. 1 (ed. cit., p. 623), ubi haec auctoritas Boethii etiam ad sensum invenitur. 8 Cf. infra, pp. 227,15–16 et 230,22–23. 14 Cf. supra, p. 188,6–10. 17 Cf. Petrus Lombardus, loc. cit. dist. 2 cap. 5 n. 2 (ed. cit., p. 67) et ibid. dist. 3 cap. 3 n. 1 (ed. cit., p. 74); cf. August., De Trin. 15,22,42 (PL 42,1090; CCSL 50A,519–520); cf. etiam Marsilius de Inghen, loc. cit. q. 6 art. 1 (ed. cit., p. 230).

20

quaestio vicesima nona

205

tione de hac materia, scilicet quomodo personae sive hypostases ab invicem distinguuntur, erit completior sermo.

5

10

15

20

25

30

[Prima pars articuli] [Notabilia] Est igitur quoad primum advertendum quod abstracta relatione vel proprietate manere hypostases potest intelligi dupliciter. Uno modo quoad rem, sicut abstractis accidentibus vel proprietatibus accidentalibus a materia remaneret materia, et abstractis accidentibus intellectus maneret intellectus. Et sic quaestio intelligeretur de abstractione reali, qua una res realiter auferretur ab alia. Et haec in divinis non habet locum, eo quod ibi non est additio alicuius formae super essentiam quae non transeat in essentiam. Unde quicquid in Deo est, identice est essentia. Secundo modo potest imaginari quod haec abstractio fiat per intellectum, ut cum eadem res pluribus conceptibus importatur, potest ipsa abstracte considerari secundum conceptum priorem vel communiorem secluso conceptu posteriori, ut cum eadem anima sit vegetativa anima et sensitiva, potest per intellectum ipsa considerari ut vegetativa secludendo sensitivam. Secundo est notandum quod, cum in divinis sit summa simplicitas, proprietas non addit aliquam entitatem essentiae realiter ab ea distinctam, | quia fieret ibi realis compositio proprietatis cum subiecto, quae tali simplici repugnat. Et ideo, quamvis hypostasis sit suppositum incommunicabile et essentia sit communis tribus, tamen non est putandum quod hoc sit per aliquid superadditum essentiae, cum non est hoc in divinis, sed hoc est propter summam simplicitatem ibi penitus impossibile. Sed essentia proprietate relativa dicitur esse hypostasis sive persona, quae tamen proprietas est in re idem personae. Tertio notandum est quod apud animam sunt haec quattuor, quorum semper posterius addit super praecedens, omnia tamen eandem rem dicentia, scilicet essentia, cuius conceptus sumitur apud animam ut mere simplex et absolutus. Secundo est conceptus hypostasis, qui supponit pro supposito, quod realiter est essentia, sed addit super essentiam divinam relationem

5 quod] de f. 14 abstracte] abstractive f. 16 vegetativa] benigna K; corr. ex benigna W. 20 simplici] simplicitati Kf. 23 sed] immo K. 25 tamen proprietas] cum proprietate J. 27 tertio] quarto J. ‖ haec] nec J; hoc W; hae f. 29 sumitur] sequitur f. 1 Cf. infra, pp. 224,16–254,25. 27–206.4 Hoc notabile simile est notabili prolato apud Aegidium Romanum, loc. cit. dist. 26 princ. 1 q. 3 (ed. cit., fol. 140vQ–141rA).

f 118va

206

quaestio vicesima nona

sive divinam proprietatem distinctivam. Tertio venit nomen personae, quod super hypostasim addit condicionem ad dignitatem pertinentem. Et quarto venit nomen Patris, quod adhuc addit in conceptu paternitatem, quae est specialis dignitas personae. Quarto est notandum quod quidam dicunt quod subtractis per intellectum relationibus adhuc esset in divinis intelligere distinctionem hypostasum vel plurium suppositorum, quod satis difficile et non verum videtur.

J 202a

f 118vb

[Propositiones seu conclusiones] Tunc possunt poni de hac materia | propositiones. Prima, quod ablata re quam dicit ‘proprietas’ in divinis, omnino nihil remaneret. Patet, quia ‘proprietas’, ut ‘paternitas’ vel ‘filiatio’, cum non dicat formam superadditam, ut dictum est in secundo notabili, sed personam, quae est essentia, – tolle eam, et tolles personam cum essentia, cum ipsa sit essentia; ergo nec manebit tali ablatione posita nec essentia nec persona. Secunda: Loquendo de abstractione secundo modo dicta bene stat non intelligere aliquid esse Patrem in Deo, et tamen intelligere ibi personas, et non intelligere ibi personas, et tamen intelligere ibi esse hypostases. Probatur sic: Quandocumque aliquid se habet ad aliud per modum posterioris, bene stat apud animam manere prius et communius ablato posteriori et specialiori; sed sic se habet esse Patrem respectu personae, et esse personam respectu hypostasis; igitur. Patet maior. Bene stat aliquid apprehendere per modum animalis, et non apprehendere per modum rationalis, eo quod rationale praesupponit esse animal. Minor declaratur. Nam ‘paternitas’ in Deo dicit determinatam dignitatem, quam ‘persona’ importat in communi; modo commune est prius ordine cognitionis quam speciale; et ergo bene potest aliquis intelligere in Deo esse distinctas personas et non apprehendere aliquam determinatam proprietatem. Eodem modo est de persona respectu hypostasis. Nam ‘persona’ significat supposita divina sub ratione distinctorum aliqua condicione dignitatem importante. | Et ‘hypostasis’ dicit supposita divina nude sub ratione distinctionis. Modo bene stat quod intellectus intelligat supposita esse distincta, et tamen non simul intelligat quod hoc sit sub ratione alicuius condicionis ad dignitatem pertinentis, prout notum est. 15 secunda] quod add. KWf. ‖ dicta] dico quod K. 16 ibi] esse add. f. 17 esse] sup. lin. J. 22 apprehendere] ipsum add. Kf; ipsis add. W. ‖ per modum] om. W. 25 potest] posset KWf. 29 importante] importantem W; importantia f. 5 Est opinio citata et reprehensa a Thoma de Aquino, loc. cit. dist. 26 q. 1 art. 2 (ed. cit., pp. 626–627). 12 Cf. supra, p. 205,18–26. 15 Cf. supra, p. 205,12–17.

5

10

15

20

25

30

quaestio vicesima nona

5

10

15

20

25

30

207

Tertia conclusio, quod non intellecta proprietate non intelligeretur persona vel hypostasis iuxta eum modum iuxta quem est hypostasis in divinis. Patet, quia hypostasis est ibi realiter per realem distinctionem proprietatum, ut post dicetur. Vel igitur intelligens hypostases ut nunc sunt, intelligit distinctionem proprietatum, et si sic, non intelligit sine distinctione proprietatum; vel non intelligit distinctionem proprietatum et ex consequenti non intelligit distinctionem suppositorum ut ibi sunt, quia impossibile est quod distinctionem intelligat in suppositis non intelligendo rationem alicuius distinctionis, quae, cum non sit aliquo modo in essentia, oportet quod intelligatur in proprietatibus vel relationibus eorum quae intelliguntur ut distincta. [Corollarium] Ex hoc sequitur corollarie quod quocumque modo abstractis proprietatibus simpliciter, abstrahuntur etiam supposita ut sunt in Deo, quia, si realiter tolluntur, tollitur essentia, ut dicit prima propositio; si tolluntur abstractione rationis, non manet distinctio in essentia; ergo nec intelliguntur supposita ut nunc sunt. [Continuatio propositionum seu conclusionum] Quarta conclusio, quod abstractis proprietatibus adhuc de Deo maneret apud intellectum conceptus personae, sed non eo modo quo in Deo est vere vel ponitur persona. Patet, quia, quamvis philosophi distinctivas proprietates in Deo non intellexerunt, | tamen Deum posuerunt esse aliquid per se subsistens distinctum et incommunicabile in natura intellectuali; ergo personam; ergo prima pars vera. Secunda pars patet, quia hoc modo intelligeretur Deus esse persona sua essentia absoluta sine proprietate relativa. Et hoc ita non est nec eo modo Deum ponimus esse personam. [Secunda pars articuli] [Notabilia] Pro secunda parte articuli est notandum quod, cum quaerimus utrum hypostases his tribus proprietatibus distinguantur, non debet intelligi utrum illis terminis ‘paternitas’, ‘filiatio’ etc. supposita distinguantur, quia manifestum

1 non1] om. W. 5 distinctionem] distinctiones K. 8 non] nisi W. 8–9 rationem … distinctionis] distinctionem alicuius rationis J. 15 si] scilicet f. 31 etc.] duo f. 4 Cf. infra, p. 250,25–26. 15 Cf. supra, p. 206,9–14.

J 202b

208

f 119ra

quaestio vicesima nona

est quod non, quamvis prout ‘proprietas’ est nomen secundae impositionis, illi termini vocentur ‘proprietates’, ut in primo articulo dictum est. Sed intendimus utrum illis rebus pro quibus dicti termini supponant, quae res sunt in Deo, divina supposita invicem habent distinctionem. Secundo est notandum quod tres personas illis rebus distingui vel constitui potest intelligi dupliciter. Uno modo tamquam quibusdam formalitatibus vel proprietatibus vel modis superadditis personis vel essentiae. Alio modo tamquam his quae in essentia simplici sunt tres personae his proprietatibus constitutae et ab invicem distin|ctae. [Continuatio propositionum seu conclusionum] Tunc illis praemissis est quinta conclusio: Hypostases divinae non instituuntur nec distinguuntur his tribus proprietatibus tamquam sibi superadditis vel etiam essentiae. Probatur sic: Quia, si essent superadditae personis vel essentiae, in Deo esset realis compositio, vel accidentium cum substantia vel plurium substantiarum. Consequens omnimode absurdum est et consequentia tenet, quia, si proprietas esset formalitas, quidditas vel modus etc. superadditus, cum ibi non additur sibi ipsi, vel tale additum esset accidens, et tunc necessario esset compositio accidentalis, eo quod inimaginabile esset accidens addi subiecto et non inhaerere illi et praesertim denominans subiectum; si autem poneretur esse substantia, tunc esset ibi pluralitas substantiarum, scilicet una addita et alia cui adderetur. Haec conclusio patet ex aliis quae dicta fuerunt in quaestione sexta in articulo secundo, ubi in conclusione secunda probatum fuit quod essentia divina non distinguitur a proprietate personali et quod proprietas personalis est persona. Et ideo non plus de hoc. [Corollaria] Corollarium primum: Non est imaginandum quod Pater vel hypostasis Patris sit institutum ex essentia et paternitate essentiae superaddita. Patet, quia tunc persona Patris esset composita ex essentia et proprietate personali et ita esset addita essentiae, cuius contrarium dicit conclusio.

3 supponant] supponunt Kf. 7 vel1] om. KWf. 12 proprietatibus … superadditis] om. W. 17 cum ibi] sibi W. ‖ ibi] idem Kf. ‖ additur] addatur KWf. 22 aliis] his f. ‖ sexta] de numero personarum add. KWf. 25 hoc] om. J. 28 patet] om. KWf. 1 De nominibus primae impositionis vel secundae vide Boethium, In Arist. Categ. lib. 1 (PL 64,159B–C). Cf. supra, p. 200, ad lin. 8. 2 Cf. supra, p. 200,9–22. 23 Cf. Marsilius de Inghen, loc. cit. q. 6 art. 2 (ed. cit., pp. 238–239). 30 Cf. supra, p. 208,11–13.

5

10

15

20

25

30

quaestio vicesima nona

5

10

15

20

25

30

209

Secundum corollarium: Nec est credendum quod Pater vel persona Patris sit unum suppositum cui paternitas est addita ut forma distincta a supposito dans supposito aliquid formale esse, sicut esse Patrem vel hypostasim vel aliquod consimile. Patet ex conclusione. Et de hoc non est mirandum multum, quia in creaturis non est paternitas aliqua forma addita patri, sed dicitur creatura ‘pater’ paternitate, quae est ipsamet creatura per respectum ad filium. [Continuatio propositionum seu conclusionum] Sexta conclusio, quod tres hypostases vel tres personae illis proprietatibus constituuntur et distinguuntur secundo modo, sic scilicet quod in essentia divina simplici sunt tres illae proprietates tres distinctae personae illis proprietatibus aeternaliter constitutae et distinctae. Ista conclusio patet, quia, cum ibi sint personae | quae distinguuntur ab omni eo quod non est Deus per divinam essentiam, opus est quod etiam sit ibi aliqua res vel quod sint ibi aliquae tres res qua ab invicem distinguantur in esse personali; et hae non possunt poni nisi proprietates personales; igitur etc. Consequentia tenet et maior rationis patet, quia distinctae sunt hypostases et utique ex hoc sequitur quod ibi erit aliquid vel aliquae res quo vel quibus est earum distinctio. Minor probatur ex dictis, quia, cum non distinguantur in essentia nec per aliquid commune, oportet quod rebus eis propriis inter se distinguantur; res autem propria proprietas personalis est ex significatione nominis; igitur tota conclusio vera. De hac conclusione erit ma|ior sermo in sequenti quaestione. Dico autem constitutam aeternaliter personam Patris paternitate divina non quod aliquis eum instituit vel constituit, sed nominaliter eum intelligendo constitutum, hoc est ex natura rei aeternaliter esse Patrem sua paternitate et distinctum ab aliis personis paternitate. Septima conclusio: Huiusmodi proprietates ut dicuntur ‘proprietates’, magis habent apud intellectum nostrum modum constitutivum, et ut dicuntur ‘relationes’, magis habent modum distinctivum. Patet ex dictis in primo articulo, quia in divinis proprietas respectu suppositi aliquo modo intelligitur ut forma, et ergo ut sic modum habet constitutivum; relatio autem

10 constituuntur] instituuntur W. 13 eo] om. f. 15 qua] vel quibus add. K; quibus f. 18 quod] quia K. 20 aliquid] aliud K; hoc W. 22 vera] om. JW. 24 eum2] om. KWf. 28–29 et … distinctivum] om. W. 31 constitutivum] institutivum W. 4 Cf. supra, p. 208,11–25. 22 Cf. infra, pp. 224,16–254,25. 30 Cf. supra, p. 197,9–16.

J 203a

f 119rb

210

quaestio vicesima nona

diversitatis aliquo modo ut opposita relative et ex consequenti ut distinctiva cum suo opposito correlativo. Hoc de tertio articulo.

[Ad rationes principales] [Ad rationes contra primum suppositum] Ad rationes principales: Ad primam contra suppositum, quod innascibilitas et esse ingenitum, cum sint notiones negativae, non sunt propriae, eo quod non constituunt hypostases. Secundo, quod ut large vocantur ‘proprietates’, quod sic reducuntur ad paternitatem, eo quod negant esse ab alio et ponunt alium esse ab ipso, quod recte convenit paternitati. Ad secundam dicitur quod esse imaginem Patris est idem cum esse Filium vel cum filiatione et non est proprietas distincta. Unde beatus Augustinus dicit quod ‘eo est imago quo Filius’. Ad tertiam negatur maior, quia communis notio sive spiratio nulli personae est propria nec aliquam instituit, ut dictum est in primo articulo. Et ad probationem dicitur quod, licet communis notio vel spiratio non sit simpliciter commune, eo quod essentiae vel Spiritui Sancto non convenit, est tamen commune pluribus personis, scilicet Patri et Filio. Et hoc sufficit ad hoc quod non sit proprium. Ad quartam negatur maior, quia non oportet quod omnis notio sit proprietas, ut quia forte est negativa et sic non proprie instituit, sicut innascibilitas, vel est communis, sicut spiratio activa vel communis notio, quae convenit Patri et Filio, et haec etiam non instituit aliquod suppositum. Ad probationem maioris dicitur quod aliquid bene potest notificare personam, licet non sit positive proprium, ut innascibilitas notificat Patrem in non produci, et communis notio Patrem et Filium in quantum concordi voluntate Spiritum Sanctum spirant.

1 opposita] opponitur J. ‖ relative] relatio K. ‖ distinctiva] distinctam JKW. 2 hoc de] de hoc W. ‖ articulo] om. W. 5 contra] primum add. Kf; om. W. 6 esse] sup. lin. J. 7 non] omnino K. 10 Patris] Patri f. 11 et] ideo add. f. 13 tertiam] secundam W. ‖ negatur] negetur Kf. 21 vel1] quia add. f. 5 Cf. supra, p. 183,9–14. 10 Cf. supra, p. 184,1–4. 10–12 Similiter respondet Aegidius Romanus, loc. cit. dist. 26 princ. 2 q. 2 (ed. cit., fol. 142rF). 11 Cf. supra, p. 202, ad lin. 8; cf. etiam Aegidius Romanus, loc. cit. dist. 26 princ. 2 q. 2 (ed. cit., fol. 142rF), ubi haec auctoritas Augustini eisdem verbis invenitur. 13 Cf. supra, p. 184,5–9. 14 Cf. supra, pp. 191,29–192,1. 19 Cf. supra, p. 184,10–15.

5

10

15

20

25

quaestio vicesima nona

5

10

15

20

25

30

211

Ad quintam negatur antecedens et ad probationem dicitur quod ‘proprium’ divinae naturae hoc debet | sumi per respectum ad naturam, sicut ‘esse omnipotentem’, ‘aeternum’ etc. Sed ‘propria’ suppositorum debet sumi per respectum ad hypostasim. Ad Philosophum in 5 Topicorum dicatur quod non est ad propositum, quia divinae hypostases comparatae ad essentiam non habent rationem primarum substantiarum vel individuorum sub una specie, sed magis habent aliquo modo rationem specierum comparatarum ad unum genus, ut dictum est. Modo proprietates sequuntur species. [Ad rationes contra secundum suppositum] Ad ra|tiones arguentes contra secundum suppositum: Ad primam quod, quamvis ‘hypostasis’ in creaturis dicat materiam, eo quod in creaturis est semper aliqua compositio, tamen translatum ad divina solum dicit quid per se subsistens incommunicabile in natura intellectuali nec aliquam materialitatem importat. Verum est tamen quod dicit substantiam cum proprietate, ubi proprietas se habet aliquo modo per modum formae, quia per modum constituentis et distinguentis, et substantia per modum materiae. Et hoc quoad modum intelligendi nostrum. Ad confirmationem dicitur quod Hieronymus non prohibuit nomen hypostasis simpliciter nec ex parte nominis voluit ibi esse aliquod malum, sed dixit hoc propter versutias haereticorum, qui ex eo quod ‘hypostasis’ apud Graecos significat substantiam et Graeci in divinis concedunt tres substantias sicut tres hypostases, inferebant, cum simplices concedebant tres hypostases, tres esse in Deo substantias, quod in sermone Latino non est concedendum. Unde venenum istud provenit ex tribus. Primum: Penuria vocabulorum ratione quorum aliter iste terminus ‘substantia’ significat eis substantiam cum connotatione discreta et suppositali. Nobis autem significat substantiam indifferenter communiter, sive suppositum sit sive non. Secundum erat simplicitas simplicium fidelium, qui de tali aequivocatione nescierunt distinguere. Et tertium versutia haereticorum, qui conceptibus simplicibus more loquendi Graeco dicebant in Graeco tantum sonare hypostasim sicut substantiam. Et ideo, cum in Deo sunt tres hypostases, ut et Graeci dicunt et Latini, erunt in eo tres substantiae. Et ideo Hieronymus, ne simplices deciperentur aequivocatione, voluit 2 naturae] negetur K. 3 debet] deberent K; debent f. 11 materiam] numerum f. 12 quid] om. K. 12–13 per se] personae KW. 21 hypostases] ideo add. f. 24 primum] erat add. K; ex add. f. ‖ iste terminus] intellectus J; res add. K. 25 discreta] distincta W. 28 nescierunt] nesciverunt f. 29 conceptibus] concedentibus f. 31 ut et] et ut J. 1 Cf. supra, p. 184,16–22. 8 Cf. supra, p. 192,10–12. 10 Cf. supra, p. 185,2–22. 10–212.4 Similiter respondet Aegidius Romanus, loc. cit. dist. 26 princ. 1 q. 1 (ed. cit., fol. 139vK–L).

J 203b

f 119va

212

J 204a f 119vb

quaestio vicesima nona

quod ante consuetum usum vocabuli eo non uteremur sine distinctione. De illo autem non est nunc tanta cura, eo quod nunc vocabulum est usitatum et error Arianorum plures in Deo substantias ponentium per Dei gratiam est extirpatus. Ad secundam probationem antecedentis primi dicitur quod in creaturis ‘hypostasis’ dicit substantiam cum accidentalibus proprietatibus, quibus surgit proprietas individualis. In Deo autem non significat proprie accidens, sed in eo sumptum dicit substantiam cum proprietate constitutiva personae in natura, ut dictum est. Ad tertiam probationem antecedentis, quod ista interpretatio nominis ‘res naturae’, quae alicui naturae supponitur, non habet locum in divinis, sed dicitur ‘res naturae’ vel ‘suppositum naturae’ in quo modo considerandi natura divina aliquo modo se habet per modum communis. Et proprietas, ratione cuius dicitur ‘res naturae’, in divinis se habet per modum specificantis, et hoc est divinum suppositum cum natura constituentis, quae tamen proprietas identice idem est cum natura nec aliquam entitatem ponit quae non est natura. Ad quartam probationem dicitur quod nomen personae, ut | ante dictum est, significat de sua significatione primaria rem per se existentem et absolutum, | et significat secundaria significatione prout habet esse in divinis, relationem sive proprietates relativas, quae in divinis supposita constituunt. Et ita eodem modo ‘hypostasis’ ex quo distinctionem et incommunicabilitatem importat, primo importat substantiam, secundo ratione distinctionis quam importat, quae in divinis non est nisi per relationem, etiam dicit relationem. Et sic neganda est maior. Non est enim sufficiens distinctio, sed dicendum quod ‘hypostasis’ importat utrumque simul ordine tamen dicto. Ad hoc quod additur quod relatio distinguit et hypostasis deberet dici ‘quid distinctum’, dicitur quod relatio in quantum relatio est, distinctiva est in divinis, sed in

1 uteremur] uterentur f. 7 autem] ante f. 8 in eo] improprie K. 11 naturae2] creaturae f. 12 modo] vel K. ‖ considerandi] considerando f. 13 divina] individua W. 14 in] om. K. ‖ in divinis] divinae f. 19 per se] personae K. 19–20 absolutum] absolutam f. 25 enim sufficiens] insufficiens f. 27 et hypostasis] om. J. 3 Cf. Symbolum Nicaenum (Enchiridion symbolorum, ed. Denzinger-Hünermann, n. 126, p. 58): “Eos autem, qui dicunt ‘Erat, quando non erat’ et ‘Antequam nasceretur, non erat’ et ‘Quod de non exstantibus factus est’ vel ex alia substantia aut essentia dicentes aut convertibilem aut demutabilem Deum [Filium Dei], hos anathematizat catholica Ecclesia.” 5 Cf. supra, p. 185,10–17. 9 Cf. supra, p. 203,15–19. 10 Cf. supra, p. 185,14–16. 18 Cf. supra, p. 185,17–22. 19 Cf. supra, pp. 124,24–26 et 125,4–5.

5

10

15

20

25

quaestio vicesima nona

5

10

15

20

25

30

213

quantum proprietas est, constitutiva. Modo hypostasis per proprietatem ut talis est constituta, per eandem ut relatio est, distinguitur a correlativo. Ad secundam rationem principalem negatur consequentia et ad probationem conceditur quod hypostasis est persona proprietate ad dignitatem pertinente distincta. Et hoc bene arguit distinctionem conceptuum et compositionem in anima. In re autem non ponit compositionem, eo quod illa proprietas est met persona, ut paternitas est Pater. Non enim aliquid superadditum ponit. Ad tertiam dicitur negando consequentiam et ad probationem conceditur quod hypostasis est subsistentia prout ‘subsistentia’ tantum valet sicut ‘persona’. Et conceditur quod haec subsistentia est essentia et etiam substantia. Non tamen sequitur quod, quia tres subsistentiae sunt, quod tres substantiae sint, cum hae tres subsistentiae non dicuntur ‘tria entia absoluta’, sed ‘unum’ sive ‘una substantia’, quamvis sint tres res relativae, quia tribus proprietatibus relativis distinctae. [Ad rationes contra quaesitum] Ad rationes arguentes contra quaesitum: Ad primam dicitur negando antecedens, quod hypostases non distinguuntur relationibus. Ad primam probationem negatur antecedens et ad probationem conceditur, sicut dictum est, quod ablatis relationibus ad imaginationem vel per abstractionem intellectus maneret essentia communis. Sed quia relationes ablatae essent, quibus distinguuntur supposita, non maneret in ea distinctio suppositorum. Non enim sunt ibi plura absoluta, sed unum solum, quod est tria supposita relationibus distincta. Ad secundam probationem dicitur quod, cum dicitur ‘hypostasis est persona distincta proprietate’ etc., ibi ‘persona’ ponitur tamquam exprimens suppositum divinum. Et hoc quod additur ‘distincta proprietate’ etc., hoc ponitur non tamquam superadditum personae vel supposito divino, sed ad exprimendum connotationem quam addit hic terminus ‘persona’ super hunc terminum ‘hypostasis’. Unde, si proprietates secluderes, simul secluderes personam eo modo quo nunc est in Deo. Vel potest dici quod ibi ponitur

2 correlativo] corpore f. 7 enim] simpliciter add. W. 9–10 conceditur] corr. ex dicitur JW. 20 abstractionem] subtractionem f. 23 absoluta] supposita W. 29 exprimendum] exprimendam f. ‖ persona] substantia W. 30 proprietates] proprietatem f. 3 Cf. supra, p. 186,1–5. 9 Cf. supra, p. 186,6–9. 17 Cf. supra, pp. 186,11–187,10. 19–24 Similiter respondet Aegidius Romanus, loc. cit. dist. 26 princ. 1 q. 3 (ed. cit., fol. 141rB). 19 Cf. supra, p. 206,15–32. 25 Cf. supra, pp. 186,19–187,1.

214 f 120ra

J 204b

quaestio vicesima nona

‘cum | proprietate’ etc., – ponitur non tamquam superadditum, sed tamquam intraneum et de condicione intrinseca personae, ut si describendo hominem diceres quod est ‘animal cum anima rationali’. Numquid ergo seclusa ab homine anima rationali | manebit animal? Constat quod non. Sic in proposito: Tollas proprietatem, cum sit de intrinseitate personae, non manebit persona eo modo quo nunc ponitur in Deo. Ad tertiam probationem dicitur quod non est simile de proprietate relativa in creaturis, saltem quoad relativa diversitatis, et in divinis, quia in creaturis relationes non constituunt supposita, in divinis vero constituunt propter simplicitatem essentiae. Ad quartam probationem dicitur quod Pater eodem modo est quis quo Pater. Et ad improbationem, quando dicis quod Filius est quis, conceditur, et quod non paternitate, sed filiatione est quis. Nam non est inconveniens quod diversae personae diversis singulae sint personae. Et in substantiis est sic, quia homo eodem modo in re est animal quo homo, tamen asinus est animal et non homo. Ad secundam rationem principalem dicitur quod in divinis Pater non potest intelligi ut Pater non intellecta sua proprietate. Ad probationem, quando dicitur quod Pater potest intelligi ingenitus, respondetur quod, si ‘ingenitus’ teneatur negative vel pro persona quae non est ab alio, tunc intelligendo aliquid ut ingenitum non intelligeretur ut Pater, quia sic ingenitum convenit essentiae. Si autem ‘ingenitum’ caperetur pro persona non-genita a qua est alia persona, tunc non posset intelligi aliquid ingenitum nisi aequivalenter intelligendo proprietatem, eo quod implicatur ab eo esse emanationem alterius personae, quae, si fuerit per modum intellectus, erit generatio, quae est paternitas. Si vero per modum voluntatis, praesupponitur emanatio per intellectum via originis. Vel brevius posset dici quod intelligendo Patrem ut ingenitum non intelligeretur formaliter ut Pater nec ut persona eo modo quo nunc in divinis eum ponimus esse personam. Ad confirmationem dicitur quod arguit pro conclusione quarta tertii articuli, quia gentiles non ponunt in Deo hypostasim vel personam eo modo quod nos, ut in ea dictum est.

2 condicione] conditione f. 8 relativa] relativam K. 11 modo] om. Kf; non add. W. ‖ quo] om. K. 14 singulae] singuli K. ‖ personae2] substantiae W. 15 eodem] eo W. ‖ modo] om. KWf. 15–16 est1 … non] om. W. 20 alio] alia W. 27 originis] generationis W. 29 eum] sup. lin. J. 7 Cf. supra, p. 187,2–5. 11 Cf. supra, p. 187,5–10. p. 187,11–19. 30 Cf. supra, p. 207,19–26.

12 Cf. supra, p. 187,10.

17 Cf. supra,

5

10

15

20

25

30

quaestio vicesima nona

5

10

215

Ad tertiam negatur antecedens, quod proprietates sunt posteriores quam hypostases. Et ad probationem dicitur quod, quamvis sunt respectivae, tamen habent se ut constitutivae suppositorum. Et ideo sunt simul eis coaeternae. Respectiva autem quae adveniunt supposito constituto, sunt eo posteriora et reducuntur ad ipsum nec per ista habet suppositum distinctionem. Ad quartam negatur consequentia et ad probationem dicitur quod, licet proprietates distinguentes hypostases sint respectivae, tamen, quia huiusmodi respectus non ponunt in re realem distinctionem additam substantiae, ideo hypostasis constituta est substantia et res absoluta ratione illa, quia hypostasis transit in substantiam. [Ad rationes pro primo et pro secundo supposito et pro quaesito] Omnia quae adducuntur pro partibus oppositis conceduntur, quia sunt pro | dictis. Hoc de quaestione.

2 hypostases] hypostasis f. 10 substantiam] del. W. 14 quaestione] etc. add. K. 1 Cf. supra, p. 187,20–25. 6 Cf. supra, p. 187,26–29. 13 Cf. supra, p. 188,2–4 et 6–10 et 12–17.

f 120rb

[quaestio tricesima]

[Utrum divinae personae distinguuntur ab invicem rebus relativis realiter in Deo existentibus et non rebus absolutis]

J 205a

Circa distinctionem 27 et 28 et pro maiori complemento eorum quae dicta sunt de quaesito quaestionis praecedentis tricesimo quaeritur: Utrum divinae personae distinguuntur ab invicem rebus relativis realiter in Deo existentibus et non rebus | absolutis? Quae quaestio duo quaerit. Primum: Utrum distinguuntur rebus relativis realiter existentibus in Deo? Secundum: Utrum non distinguuntur rebus absolutis?

5

[Rationes principales] [Contra primum quaesitum] Contra primum arguitur sic: Ubicumque reperitur unum absolutum et plures res respectivae, ibi est dare compositionem; in Deo non est dare compositionem, sed unam simplicem rem absolutam; ergo ibi non sunt plures res relativae. Consequentia tenet et maior probatur sic: Quia utique absolutum cum uno respectivo essent duo, quae non possunt facere unum nisi per viam alicuius unionis, quae qualiscumque fuerit vel quomodocumque nominetur, semper erit compositio, quia plurium unio. Et confirmatur, quia, si ibi est quidditas relativa et ibi est quidditas absoluta, erunt in Deo plures quidditates et utique istae non videntur posse facere unum nisi aliqua compositione, ut dictum est. Minor patet, quia in Deo est summa simplicitas, ut

1–2 circa … quaeritur] tricesimo quaeritur circa distinctionem 27 et 28 et pro maiori complemento eorum quae dicta sunt de quaesito quaestionis praecedentis Kf; circa distinctionem 27 et 28 et pro maiori complemento eorum quae dicta sunt de quaesito quaestionis praecedentis W. 6 distinguuntur] distinguitur K. 12 relativae] respectivae f. ‖ tenet] nota Wf. ‖ maior] antecedens W. 14 quomodocumque] quodcumque W. 16 relativa … quidditas] iter. (homoeoceph.) J. ‖ Deo] eo K. 2 Cf. supra, pp. 207,29–210,2. 9–217.15 Hae rationes similes sunt rationibus allegatis apud Aegidium Romanum, In 1 Sent. dist. 26 princ. 2 q. 1 (Venetiis 1521, fol. 141rD–E). 18 Cf. supra, p. 216,12–15.

© koninklijke brill nv, leiden, 2015 | doi: 10.1163/9789004272439_013

10

15

quaestio tricesima

5

10

15

20

217

dictum est distinctione 8. Et quod ibi sit entitas absoluta, dictum est saepe, quia ibi est essentia. Secundo sic: Huiusmodi relationes distinguentes in Deo sequerentur ad actiones immanentes, scilicet intelligere et velle; sed hoc non est ita; ergo tales relationes non sunt realiter ibi. Patet maior, quia ex quo distinguerent personas quae producuntur per intelligere et velle, quae sunt immanentes, oporteret quod illos actus sequerentur. Et minor patet, quia tunc per lumen naturale possemus devenire in notitiam Trinitatis, cuius contrarium est ante dictum. Et patet consequentia, quia per lumen naturale possumus devenire ad antecedens, scilicet ad cognoscendum ‘in Deo esse intelligere et velle’, ut ponit Philosophus 12 Metaphysicae capitulo 5; ergo etiam in consequens quod ad illud antecedens sequitur. Et confirmatur auctoritate Damasceni libro 1 capitulo 11 dicentis quod ‘in creaturis supposita sunt idem ratione et differunt re; divina autem supposita sunt idem re et differunt ratione’; ergo videtur velle quod ibi non sit nisi distinctio rationis, non ergo realis. Tertio arguitur sic per rationes Praepositini: Personae divinae distinguuntur se totis, ergo non per res relativas. Consequentia nota est, quia persona non est nuda relatio. Antecedens patet, quia persona est summe simplex. Hoc autem a quocumque distinguitur, se toto distinguitur, quia non habet in se diversa quorum uno distinguatur et non alio. Quarto, | quia illud de cuius ratione formali est per se esse et ad se esse, non distinguitur ab aliquo relatione; modo ita est de divinis personis; igitur. Maior patet, quia relatio dat esse ad aliud et per consequens non dat esse

3 relationes] rationes K. 5 maior] om. W. ‖ distinguerent] distinguerentur KW. 7 oporteret] oportet KW. 10 antecedens] alias W. 11 5] 2 L; fort. leg. 7. 12 quod ad] ad quod W. ‖ confirmatur] quinto add. W. 13 11] fort. leg. 8. ‖ dicentis] om. W. 20 distinguatur] distingueretur Wf. 21 per se] personae JK. ‖ et] non add. sed del. W. 22 aliquo] aliqua W. ‖ modo] ista add. K. 1 Cf. Petrus Lombardus, 1 Sent. dist. 8 cap. 4 n. 3 (ed. Grottaferrata 1971, p. 99) et ibid. dist. 8 cap. 6 (ed. cit., p. 100); cf. August., De Trin. 6,7,8 (PL 42,929; CCSL 50,237); cf. etiam Marsilius de Inghen, In 1 Sent. q. 12 art. 1 (ed. Santos Noya, p. 93). ‖ Cf. e.g. Marsilius de Inghen, In 1 Sent. q. 9 art. 2 (ed. cit., p. 30). 9 Cf. ibid. q. 2 art. 3 (ed. cit., p. 100). 11 Cf. Aristot., Metaph. 12,7 (1072b15–30). 13 Cf. Ioannes Damascenus, De fide orth. 1,8 (PG 94,827A–D); Burgundionis versio cap. 8,16–17 (ed. Buytaert, pp. 42–44); cf. etiam Aegidius Romanus, loc. cit. dist. 26 princ. 2 q. 1 (ed. cit., fol. 141rD), ubi haec auctoritas Damasceni eisdem fere verbis invenitur. 16 Cf. Praepositinus, Summa “Qui producit ventos” lib. 1 n. 12.2 (ed. Angelini, p. 277) et ibid. lib. 1 n. 12.4 (ed. cit., p. 279). 16–219.2 Marsilius has rationes partim verbotenus, partim ad sensum deprompsisse videtur a Thoma de Argentina, In 1 Sent. dist. 26 q. 1 art. 3 (Venetiis 1564, fol. 87rb–va).

f 120va

218

J 205b

quaestio tricesima

ad se, vel dabit duos modos essendi oppositos, quod eidem formae non convenit. Et minor patet, cum sint supposita; modo de ratione cuiuslibet suppositi est esse per se et ad se, dicente beato Augustino 5 De Trinitate capitulo 2: ‘Omne quod subsistit, ad se ipsum subsistit’; ergo est ad se et per se. Quinto: Sequeretur quod essentia esset Pater antequam suppositum Patris esset constitutum. Falsitas patet. Probatur consequentia, quia prius est partes constituentes uniri quam suppositum constituere. Ergo, cum per paternitatem et essentiam constituatur et distinguatur suppositum Patris, prius est paternitatem esse unitam essentiae quam suppositum Patris constitui. Sed cuicumque communicatur forma, illi communicatur actus formalis illius formae. Ergo | paternitas communicabit essentiae esse Patrem antequam suppositum Patris erit institutum. Sexto, quia, si paternitas constituit personam Patris, vel hoc est coniunctione sui ad essentiam, et hoc non propter rationem praecedentem, quia essentia esset Pater ante institutionem personae Patris; vel instituit personam Patris coniunctione sui ad suppositum, et hoc non, quia, cum unio praesupponat sua unibilia, suppositum Patris esset prius aliquo modo, quam sibi paternitas uniretur. Et confirmatur, quia sic unum unibilium constitueret alterum, quod est absurdum. Posset enim tertium constituere cum eo, sed non ipsum. Et patet consequentia, quia paternitas constitueret suppositum Patris, cum quo uniretur. Septimo, quia, si relatio suppositum Patris constituit et distinguit, suppositum Patris erit ens per accidens. Falsitas patet. Consequentia tenet, quia quod praedicamento accidentis in esse constituitur ut tale ens, per accidens esse convincitur. Modo ‘relatio’ est praedicamentum accidentis. Octavo: Suppositum divinum est summae entitatis, ergo non instituitur per relationem. Consequentia tenet, quia relatio est minimae entitatis. 1 dabit] dabis W. ‖ quod] quia W. 2 patet] quia add. Kf. 3 5] fort. leg. 7 (sic Thomas de Argentina). 4 2] fort. leg. 4. ‖ et] om. K. 6 sequeretur] sequitur KW. 13 erit] esset W. ‖ institutum] praestitutum f. 15 propter] semper K. 16 essentia] essentiae W. ‖ instituit] constituit Wf. 17–18 et … suppositum] om. (hom.) W. 22 quo] om. f. 27–28 ergo … entitatis] om. (hom.) JK. 4 Cf. August., De Trin. 7,4,9 (PL 42,942; CCSL 50,260); cf. etiam Thomas de Argentina, loc. cit. dist. 26 q. 1 art. 3 (ed. cit., fol. 87rb), ubi haec auctoritas Augustini eisdem verbis invenitur. 15 Cf. supra, p. 218,6–13. 28 Cf. infra, p. 289,18–19: “Quinta auctoritas est Averrois 12 Metaphysicae commento 19: ‘Relatio est debilioris esse prae aliis praedicamentis […]’.” Cf. etiam Averroes, In 12 Metaph. com. 19 (Iuntina 8,306rB): “Et dicit [sc. Aristoteles] proprie relationem, quia est debilioris esse aliis praedicamentis […].”

5

10

15

20

25

quaestio tricesima

5

10

15

20

219

Modo summae entitatis non debet institui per illud quod est minimae entitatis. Antecedens notum est. Nono, quia substantia non componitur ex non-substantiis, ergo nec instituitur relatione. Consequentia tenet, quia relatio non videtur esse absolutum et sic non est substantia. Antecedens est Philosophi 1 Physicorum. Idem arguitur rationibus Lincolniensis et aliorum sic decimo: Omnis relatio praesupponit personam institutam et distinctam, ergo non distinguit personas. Consequentia nota est, quia posterius non distinguit prius. Antecedens probat Lincolniensis sic: Quia omnis relatio praesupponit ante se id quod refertur huiusmodi relatione. Vel ergo hoc est divina essentia, et hoc non, quia ista non refertur; vel est suppositum vel persona, et si sic, habetur propositum, scilicet quod relatio divina praesupponit suppositum iam institu|tum et distinctum quod per eam refertur. Undecimo sic: Omnis relatio realis et praesertim diversitatis praesupponit sua extrema esse distincta; sed divina relatio est relatio realis etiam diversitatis vel distinctionis; igitur praesupponit sua extrema esse distincta. Ergo, cum sit inter personas, supponit personas esse distinctas. Ergo non distinguit eas, quia quod ab aliquo praesupponitur, hoc ab isto non oritur. Et patet maior, quia propter hoc secundum idem secundum Philosophum non est relatio realis, quia non est inter extrema distincta. Et patet minor de se, quia Patris ad Filium et e converso est relatio realis tamquam inter res distinctas. Duodecimo, quia Filius non distinguitur filiatione a Patre, igitur. Consequentia nota est. Probatur antecedens, quia, si filiatione distingueretur a

1 debet] dicitur f. 2 notum est] patet W. 3 non2] sup. lin. W. 6 rationibus] ratione W. ‖ decimo] illo modo W. 9 Lincolniensis] om. K. ‖ sic] sicut K. 11 vel persona] om. W. 15–16 sed … distincta] om. (hom.) W. 17 supponit] praesupponit KW. 18 eas] om. K. 19 secundum Philosophum] ut philosophorum facile principi placet f. 21 Patris] Pater W. 22 Filius] om. K. ‖ filiatione] relatione W. 3–5 Marsilius hanc rationem partim verbotenus, partim ad sensum deprompsisse videtur ab Aegidio Romano, loc. cit. dist. 26 princ. 1 q. 2 (ed. cit., fol. 139vN). 5 Cf. Aristot., Phys. 1,6 (189a33); cf. etiam Aegidius Romanus, loc. cit. dist. 26 princ. 1 q. 2 (ed. cit., fol. 139vN), ubi haec auctoritas Aristotelis eisdem fere verbis invenitur. 6 Locum apud Robertum Grosseteste non invenimus; cf. autem adnotationes editorum apud Ioannem Duns Scotum, Ordinatio. Liber primus. A distinctione vigesima sexta ad quadragesimam octavam (ed. Vaticana 1963, pp. 11*–12* et 21*). 6–221.15 Marsilius has rationes partim verbotenus, partim ad sensum deprompsisse videtur a Thoma de Argentina, loc. cit. dist. 26 q. 1 art. 1 (ed. cit., fol. 85vb–86ra), ubi Grosseteste “et sui sequaces” laudantur. 9 Apud Thomam de Argentina, ibid., fol. 85vb. 19 Cf. Aristot., Metaph. 5,9 (1018a7–9); cf. etiam Thomas de Argentina, loc. cit. dist. 26 q. 1 art. 1 (ed. cit., fol. 85vb), ubi haec auctoritas Aristotelis similibus verbis invenitur.

f 120vb

220

J [205bis]a

quaestio tricesima

Patre, hoc esset generatione Patris instituente Filium in esse geniti, ut notum est. Sed hoc non potest dici, quia si sic, Pater non minus generaretur quam Filius. Patet consequentia, quia sicut Filius generatione filiationis constituitur in esse Filii, ita Patri acquiritur generatione proprium esse ad aliquid, scilicet esse Patrem; ergo proprium ad aliquid generatione non minus acquiritur Patri quam Filio; ergo aequaliter generaretur sicut Filius. Falsitas huius patet de se. Tertio decimo: Relationes, sicut sunt paternitas, filiatio et processio, praesup|ponunt divinas personas; ergo personae non distinguuntur ipsis. Consequentia nota est. Antecedens probatur, quia paternitas praesupponit generationem, quae perfecta est, quia ‘nullus efficitur Pater sine generatione Filii’, ut dicit Magister in littera distinctione 26 capitulo 2 ab Augustino; modo generatio et actus sunt suppositorum; ergo generatio supponit suppositum Patris; ergo etiam paternitas. Tenet consequentia, quia quicquid supponit consequens, supponit etiam antecedens. Quarto decimo: Formale distinctivum suppositi debet esse de se incommunicabile; modo relationes non sunt de se incommunicabiles; igitur. Maior nota est, quod suppositum est incommunicabile. Minor probatur, quia, si filiatio et paternitas essent formaliter incommunicabiles, vel hoc veniret eis in quantum relationes, quod nullus diceret, quia tunc nulla relatio esset communicabilis; vel conveniret hoc eis in quantum sunt filiatio et paternitas, et hoc iterum non, quia tunc in nulla natura communicaretur filiatio vel paternitas, quod falsum est; vel conveniret eis in quantum sunt filiatio et paternitas in divinis, et hoc iterum non, quia relatio in divinis bene communicatur, ut spiratio activa; quod et confirmatur, quia, si Pater in divinis prius spirasset, quam generasset, tunc Spiritu Sancto communicasset vim

3 filiationis] om. K. 4 Patri] Pater JW; a Patre f. 5 Patrem] generatio add. W. ‖ aliquid] om. K; aliud W. 8 relationes] om. K. 11 quae] qua K. 12 2] om. W. 13 et … generatio] om. (hom.) f. ‖ supponit] om. W. 14 supponit] corr. ex suscipit K. 16 debet] dat f. 17 se] om. J. 18 quod] quia K; eo quod Wf. 19 veniret] conveniret K. 20 quantum] sunt add. Wf. 21 communicabilis] incommunicabilis W. 26 generasset] genuisset f. 12 Cf. Petrus Lombardus, loc. cit. dist. 26 cap. 2 n. 2 (ed. cit., p. 198); cf. etiam Fulgentius Ruspensis (Ps.-August.), De fide ad Petrum cap. 2 n. 7 (PL 40,755; PL 65,675C; CCSL 91A,716). 13 Cf. Thomas de Argentina, loc. cit. dist. 26 q. 1 art. 2 (ed. cit., fol. 87ra): “[…] cum suppositorum sit agere, ut patet 1 Metaphysicae.” Cf. Aristot., Metaph. 1,1 (981a17–18) (AL XXV 3.2, 12): “[…] actus autem et omnes generationes circa singulare sunt.” Cf. etiam Auctoritates Aristotelis (ed. Hamesse, p. 115, n. 5).

5

10

15

20

25

quaestio tricesima

5

10

15

20

221

generandi cum respectu determinato ad generationem. Et sic paternitas fuisset communicata sicut nunc spiratio activa. Quinto decimo: | Paternitas non constituit suppositum generans, ergo etc. Consequentia nota est et antecedens probatur sic: Quia ipsa praesupponit ipsum, igitur. Consequentia iterum nota. Probatur antecedens sic: Quia filiatio praesupponit suppositum generans, ergo paternitas hoc idem. Consequentia tenet, quia paternitas et filiatio sunt simul natura, hoc est naturali intelligentia. Et ergo quicquid praesupponit unum eorum, hoc etiam praesupponit aliud eorum. Antecedens patet, quia filiatio est terminus generationis. Modo terminus praesupponit suum actum. Sexto decimo sic: Si relatio constituit suppositum, vel hoc est prout comparatur ad essentiam, et hoc non, quia sic transit in essentiam, ergo sic nihil constituit; vel hoc est prout comparatur ad personam oppositam relative, et hoc non, quia sic non habet modum inexistentis, sed distinguentis. Modo principium constitutivum debet inexistere ei quod constituit. [Contra secundum quaesitum] Deinde arguitur quod distinguantur rebus absolutis, quia excellentissima natura debet suppositari excellentissima suppositatione; sed natura divina est excellentissima; ergo debet excellentissima suppositatione suppositari; sed manifestum est quod suppositatio absoluta est dignior quam relativa; ergo supposita divina debent esse simpliciter absoluta et absolutis simpliciter in esse constitui et contra invicem distingui. Patet maior primae rationis,

1 generationem] determinationem W. 5 igitur] om. W. ‖ quia] sic add. W. 7 naturali] essentiali W. 8 praesupponit] supponit W. ‖ unum] om. K. 8–9 praesupponit] supponit W. 11 constituit] constitueret f. ‖ est] esset K. 13 oppositam] compositivam K. 17 distinguantur] a add. f. 21 divina] om. W. ‖ debent] debet W. 21–22 simpliciter] om. KWf. 7–8 Cf. Thomas de Argentina, loc. cit. dist. 26 q. 1 art. 1 (ed. cit., fol. 86ra): “[…] cum relationes oppositae sint simul natura et naturali intelligentia, ut dicitur in Praedicamentis.” Cf. supra, p. 83,7–8: “Istud est Philosophi in Praedicamentis: Relativa sunt ‘simul natura’.” Cf. etiam Aristot., Categoriae 7 (7b15) (AL I 1–5, 21): “Videtur autem ad aliquid simul esse natura.” 17–222.16 Marsilius has rationes partim verbotenus, partim ad sensum deprompsisse videtur a Thoma de Argentina, loc. cit. dist. 26 q. 1 art. 1 (ed. cit., fol. 86ra), ubi “quidam modernus” his rationibus arguere legitur et Franciscus de Maironis in margine ab editoribus nominatur. Ibid. etiam legitur: “Et illas quattuor rationes Franciscus de Maironis asserit esse insolubiles […] quamvis conclusionem tenere non videatur.” Cf. responsio Marsilii ad primam rationem contra secundum quaesitum infra, pp. 260,26–261,21.

f 121ra

222

J [205bis]b

f 121rb

quaestio tricesima

quia nobilioris naturae nobiliora debent esse supposita. Minor patet de se. Patet antecedens secundae consequentiae, quia recte sicut absolutum perfectius est respectivo, ita suppositatio absoluta dignior est relativa. Secundo sic: Quia supposita substantialia suppositari debent principiis substantialibus; modo divina | supposita sunt substantialia; ergo principiis substantialibus debent suppositari; ergo absolutis, non relativis. Tertio sic: Perfectissimum suppositum debet constitui in esse suppositi per principium sui generis. Cum itaque divinum suppositum sit perfectissimum et substantia, debet constitui in esse suppositi per aliquid substantiale et absolutum et non per esse relativum. Quarto arguitur sic: Quod imperfectionem arguit divinis suppositis non debet attribui; sed suppositari vel in esse suppositi institui per principium alterius generationis arguit imperfectionem; ergo etc. Consequentia nota et maior similiter. Sed minor declaratur de accidentibus, quae eo imperfecta sunt quia propria suppositatione subsistere non possunt, sed ad sui esse aliud exigunt, scilicet substantiam. Quinto potest sic argui: Vel divina essentia sufficit ad esse alicuius suppositi absolute considerata vel non. Si dicis quod non, tunc essentia angeli videretur perfectior quam natura divina. Et patet consequentia, quia illa sufficit ad esse suppositi, ad quod natura divina non sufficeret. | Si dicis quod sic, vel itaque praeter illud suppositum habemus tria supposita proprietatibus relativis distincta, et sic essent quattuor supposita in divinis, quod ecclesia damnat; vel non facit nisi unum suppositum absolutum sic quod nulla sunt relativa, et est error Sabellii; vel facit unum absolutum et duo alia sunt relativa, et tunc iterum inconveniens, quia tunc unum suppositorum divinorum

3 suppositatio] supposita W. 3–4 dignior … suppositari] dissuppositari K. 12 institui] constitui W. 13 alterius generationis] alterium generis pro alterius generis f. 14 quae] quod W. 18 considerata] constituta K. 19 videretur] videtur W. 23 suppositum] om. W. 24 relativa] respectiva f. 25 tunc1] om. Kf. 22 Cf. Decretalis “Damnamus” (Enchiridion symbolorum, ed. Denzinger-Hünermann, n. 804, p. 336): “[…] et ideo in Deo solummodo Trinitas est, non quaternitas […].” Cf. etiam Gregorius IX, Decretales lib. 1 tit. 1 cap. 2 (ed. Richter et Friedberg, p. 7). 24 Cf. Ep. ( fragm.) ad Dionysium episc. Alex. (Enchiridion symbolorum, ed. Denzinger-Schönmetzer, n. 112, p. 48): “[…] qui quidem e diametro, ut ita loquar, Sabellii opinioni adversantur. Hic enim blasphemat, ipsum Filium dicens esse Patrem, et vicissim […].” Cf. etiam “Tomus Damasi” seu Confessio fidei ad Paulinum ep. Antioch. (Enchiridion symbolorum, ed. Denzinger-Hünermann, n. 154, p. 78): “Anathematizamus quoque eos, qui Sabellii sequuntur errorem, eundem dicentes esse Patrem quem et Filium.”

5

10

15

20

25

quaestio tricesima

223

non diceretur ad aliquid, sed duo alia dicerentur relative. Vel diceres quod divina essentia propter sui immensitatem sufficit tribus suppositis absolutis dare esse suppositale sine distinctione relativa distinguente et constituente supposita, et habetur propositum. 5

10

15

20

[Pro primo quaesito] In oppositum primi et pro primo quaesito est illud Boethii in libro De Trinitate dicentis: “Essentia continet unitatem et relatio multiplicat Trinitatem”, sicut allegatum fuit etiam in quaestione praecedenti. Et venerabilis Anselmus libro De processione Spiritus Sancti dicit: “Haec itaque relatio divina sola causa pluralitatis in Deo est”. Et capitulo 2 eiusdem dicit quod in divinis omnia sunt idem, “ubi non obviat relationis oppositio”. Sed quod istae relationes sunt realiter in Deo, patet, quia ex quo personae eis distinguuntur et multiplicantur, necesse est ut ibi sint, quia non multiplicantur neque distinguuntur aliquo quod non est aliquid. Et ad hoc sonat auctoritas Hieronymi in Expositione fidei catholicae et ponitur a Magistro distinctione 25 in fine dicente: “Non nomina tantum, sed nominum proprietates confitemur”. Proprietas autem quae instituit personam, distinguit etiam eam a persona, et sic relatio est. Et ergo relationes illae sunt realiter in Deo. Et hoc patet, quia ex quo ibi est realiter Pater, oportet quod ibi sit realiter paternitas, cum nequeat esse Pater sine paternitate, sicut neque album sine albedine.

1 aliquid] aliud KW. ‖ relative] relativa W. ‖ diceres] dices KWf. 6 primi] om. f. ‖ primo] om. W. 9 processione] lect. dub. J; processu f. 10 capitulo] om. W. ‖ 2] fort. leg. 1. 12 quo] om. J. 13 quia] quod W. 14 aliquid] aliud W. 15 Magistro] magistris K. 16 dicente] dicentis Kf. ‖ nomina] omnia W. ‖ sed] etiam add. Wf (sic etiam Lombardus). ‖ nominum proprietates] nomine proprietatis K. 17 quae] quaedam W. 18 relatio] corr. ex relativa W. ‖ illae] om. W. ‖ realiter] relativa K. 19 quia] om. W. 19–20 cum nequeat] tamen neque ad W. 7 Boethius, De Trin. cap. 6 (PL 64,1255A; ed. Moreschini, p. 180); cf. Thomas de Argentina, loc. cit. dist. 26 q. 1 art. 3 (ed. cit., fol. 87rb), ubi haec auctoritas Boethii eisdem verbis invenitur. 8 Cf. supra, p. 188,12–13. 9 Anselmus, De processione Spiritus Sancti cap. 1 (PL 158,287B; ed. Schmitt, p. 179); cf. Thomas de Argentina, loc. cit. dist. 26 q. 1 art. 3 (ed. cit., fol. 87rb), ubi haec auctoritas Anselmi eisdem verbis invenitur. 10 Anselmus, De processione Spiritus Sancti cap. 1 (PL 158,288C [cap. 2]; ed. cit., p. 181); cf. Thomas de Argentina, loc. cit. dist. 26 q. 1 art. 3 (ed. cit., fol. 87rb), ubi haec auctoritas Anselmi eisdem verbis invenitur. 15 Haec sententia Hieronymo falso ascribitur a Petro Lombardo, loc. cit. dist. 25 cap. 3 n. 6 (ed. cit., pp. 195–196); invenitur in Pelagio, Libellus fidei n. 3 (PL 45,1717) et Ps.-August., Sermo 236 (De fide catholica) n. 3 (PL 39,2182). 16 Petrus Lombardus, loc. cit. dist. 25 cap. 3 n. 6 (ed. cit., p. 196).

224

quaestio tricesima

[Pro secundo quaesito] Sed pro parte negativa secundi quaesiti, scilicet quod personae non distinguuntur rebus absolutis, est Anselmus libro De incarnatione Verbi ex intentione improbans quendam dicentem personas differre per absoluta.

[Divisio quaestionis]

J [205ter]a

In hac quaestione erunt quattuor articuli. In primo recitabuntur modi quibus imaginari videntur doctores catholici personas distingui. In | secundo ostendetur personas non distingui per absoluta vel modis absolutis quodque essentia divina non constituit personam non-distinctam proprietate relativa, quamvis ipsa sit summe absolutum, quod erat secundum quaesitorum. In tertio articulo, quod non distinguuntur proprietatibus originis. Et in quarto recte respondebitur ad primum quaesitum simul multiplex movendo dubium.

5

10

[Articulus 1]

f 121va

[Opiniones doctorum catholicorum] Quantum ad primum sciendum est quod, cum omnes ca|tholici doctores personas divinas in una essentia dicant convenire, diversimode imaginati sunt earum inter se distinctionem. Quidam enim opinati sunt quod in Deo sunt tria supposita proprietatibus absolutis distincta; qui videntur fuisse duplices. Primi enim dicebant quod simpliciter differunt divina supposita proprietatibus absolutis. Et de hac opinione fuit Lincolniensis et motiva eius recitata sunt ante oppositum. De qua etiam opinione videtur fuisse Adam quaestione 4 distinctione 33 primi libri. Alii dicebant quod different 6 recitabuntur] recitabunt K. 16 quantum ad primum] om. W. ‖ cum] om. K. 19 proprietatibus] om. K. ‖ qui] quae K. ‖ fuisse] esse W. 20 duplices] duplici K; duplicati Wf. ‖ differunt] om. K. 21 absolutis] distincta sunt qui videntur fuisse duplices primi enim dicebant quod simpliciter divina supposita proprietatibus absolutis add. K. 22 qua] ibi add. K. ‖ opinione] om. W. 23 4] fort. leg. 8. 3 Cf. Anselmus, Epist. de incarn. Verbi cap. 4 (PL 158,270B–271A [cap. 3]; ed. Schmitt, pp. 16–17); cf. etiam Thomas de Argentina, loc. cit. dist. 26 q. 1 art. 3 (ed. cit., fol. 87rb), ubi haec auctoritas Anselmi similibus verbis invenitur. 11 Cf. supra, p. 216,5–6. 22 Cf. supra, pp. 219,6–221,15. 23 Cf. Adam de Wodeham, In 1 Sent. dist. 33 q. 8 (Abbreviatio Henrici Totting, Parisiis 1512, fol. 89va).

15

20

quaestio tricesima

5

10

15

20

25

225

modis absolutis; quos modos aliqui vocabant ‘modos habendi perfectionem’. Alii dicebant quod distinguuntur per relationes et isti fuerunt etiam duplicati. Quidam dicebant quod distinguuntur per relationes per modum actus expressas; quos actus vocabant ‘origines’, sicut sunt et significant isti termini ‘generare’, ‘generari’, ‘procedere’. Alii autem dicebant quod per relationes per modum proprietatis expressas, sicut sunt et significant isti termini ‘paternitas’, ‘filiatio’, ‘processio’. [Notabilia] Pro quorum intellectu est notandum quod primi fortassis imaginati sunt modo Platonis quem sibi imponit Philosophus 7 Metaphysicae, quod quemadmodum plura singularia absoluta conveniunt in specie communi sic quod quodlibet istorum est natura communis et unum eorum non est aliud, natura tamen communis est eadem omnibus, ut homo communis est Socrates, Plato, Cicero, tamen non est aliquis singularium alter: Ita fortassis isti voluerunt quod tria divina supposita sunt una communis natura et illa est quodlibet eorum, et tamen unum eorum non est aliud quodque haec supposita, ut plures homines, sunt proprietatibus suis absolutis ab invicem distincta. Sic quodlibet suppositum divinum a quolibet aliorum est sua proprietate absoluta distinctum. Secundi vero videre meo opinati sunt sic quod, quia supposita divina sunt distincta et non distinctionibus accidentalibus, ideo videbatur eis quod quibusdam modis absolutis ab invicem different, eo quod respectus accidentia et accidentales videntur esse et praesertim cum ‘persona’ dicat substantiam. Unde, cum videbant personas in essentia absoluta, quae est infinita perfectio, convenire, dicebant quod cuilibet personae conveniret suus modus

1 aliqui] alii f. 2–3 et … relationes] om. (hom.) K. 10 sibi] ei f. 11 absoluta] derivata W. 14 alter] aliter K. 20 vero] om. Wf. ‖ videre meo] meo iudicio f. ‖ meo] om. K; in eo W. 21 distinctionibus accidentalibus] de omnibus attributionibus W. 22 ab … different] om. W. 23 accidentales] accidentes K. 25 personae] om. K. 1 Est opinio ‘cuiusdam subtilis doctoris’ citata et reprehensa a Thoma de Argentina, loc. cit. dist. 26 q. 1 art. 1 (ed. cit., fol. 86va–b). Iacobus de Viterbio ibid., fol. 86va in margine ab editoribus nominatur; cf. Iacobus de Viterbio, Disputatio tertia de quolibet q. 7 (ed. Ypma, p. 114). 3 Est opinio ‘quorundam doctorum contrarium tenentium’ citata et reprehensa ab Aegidio Romano, loc. cit. dist. 26 princ. 1 q. 2 (ed. cit., fol. 140rB-G) et a Thoma de Argentina, loc. cit. dist. 26 q. 1 art. 2 (ed. cit., fol. 87ra). 5 Cf. e.g. Aegidius Romanus, loc. cit. dist. 26 princ. 1 q. 2 (ed. cit., fol. 140rF-G) et Thomas de Argentina, loc. cit. dist. 26 q. 1 art. 3 (ed. cit., fol. 87ra–b). 10 Cf. Aristot., Metaph. 7,14 (1039a24–b19).

226

J [205ter]b f 121vb

quaestio tricesima

absolutus quo haberent perfectionem divinam. Unde dicebant personas differre modis absolutis habendi perfectionem. Pro tertia opinione est sciendum quod relatio semper praesupponit aliud praedicamentum, ut identitas, diversitas: substantiam vel essentiam; aequalitas vel inaequalitas: quantitatem; similitudo et dissimilitudo: qualitatem; pater, filius: actionem et pas|sionem. Est enim pater quia genuit, filius quia genitus est, prout hoc tangitur 5 | Metaphysicae capitulo de relatione. Quarto est notandum quod, quia relatio quae est inter personas divinas, est secundum actionem et passionem, large tamen loquendo de actione et passione, ipsa potest dupliciter exprimi. Uno modo per modum actionis, ut ‘generare’, ‘spirare’, quae agere significant, vel per modum passionis, ut ‘gigni’, ‘spirari’, quae quasi passive significant. Et sic expressas relationes dicunt sive vocant ‘origines’. Alio modo possunt exprimi per modum proprietatum, ut cum dicitur ‘paternitas’, ‘filiatio’, ‘processio’. Ex hoc est notandum quod videntes isti quod non faciliter posset sustineri quod personae distinguerentur proprietatibus vel modis absolutis recurrebant ad relationes; sed aliqui ad modum primum dicentes quod personae distinguuntur per origines, id est per relationes per modum agendi vel patiendi expressas, ut per ‘generare’, ‘generari’ etc. Et movebantur ex eo fortassis quod quis in creaturis efficitur pater per generare et filius per generari. Et habere videntur pro se textum beati Augustini libro De fide ad Petrum circa principium dicentis, “quia igitur aliud est genuisse quam natum esse et aliud est procedere quam genuisse vel natum esse, manifestum est quod eoque alius est Pater, alius Filius, alius Spiritus Sanctus”, ubi manifeste ponit dictiones significantes origines. Ad idem sumunt dictum Damasceni libro 1 capitulo 2, qui ait quod in divinis “omnia sunt idem praeter generationem,

1 haberent] haberet Wf. 4 identitas] et add. K. 5 vel] et K. ‖ vel inaequalitas] om. W. ‖ et] om. f. 6 et] vel W. ‖ quia1] qui f. ‖ genuit] et add. f. ‖ quia2] qui f. 7 hoc tangitur] haec tanguntur f. 8 quae est] est quae W. 11 quae] qua f. 13 modum] nomen f. 15 hoc] quinto add. KWf. ‖ faciliter] facile f. 17 aliqui] om. K. 21 libro] om. f. 22 igitur] ibi W. ‖ esse] est JW. 23 manifestum] mirum f. 23–24 quod eoque] quomodo f. 24 eoque] Pater add. W. ‖ alius3] aut f. ‖ ponit] ponuntur K. 26 2] 4 W. ‖ omnia] divina K. ‖ praeter] pater K. 7 Cf. ibid. 5,15 (1021a23–25). 21 Fulgentius Ruspensis (Ps.-August.), loc. cit. cap. 1 n. 6 (PL 40,755; PL 65,675B; CCSL 91A,716); cf. Petrus Lombardus, loc. cit. dist. 26 cap. 2 n. 1 (ed. cit., p. 197); cf. etiam Aegidius Romanus, loc. cit. dist. 26 princ. 1 q. 2 (ed. cit., fol. 140rB), ubi haec auctoritas Fulgentii eisdem fere verbis invenitur. 25 Apud Aegidium Romanum, loc. cit. dist. 26 princ. 1 q. 2 (ed. cit., fol. 140rB), ubi haec auctoritas Damasceni eisdem verbis invenitur. 26 Ioannes Damascenus, loc. cit. 1,2 (PG 94,791D); Burgundionis versio cap. 2,2 (ed. cit., p. 14).

5

10

15

20

25

quaestio tricesima

5

10

227

ingenerationem et processionem”, quae quia verbalia sunt, origines important secundum eos. Unde innitentes istis dicunt ‘origines distinguere’, ‘proprietates vero’ dicunt ‘non distinguere, sed quasi origines sequentes distinctionem insinuare’. Sexto est notandum quod quarta opinio est contraria tertiae. Dicit enim quod personae proprietatibus distinguuntur, quia proprietates sunt proprie relationes. Origines autem, etsi idem dicunt, tamen non ita proprie ut relatio suas res important. Et quia distinctio secundum eos non est nisi per relationes ut relationes sunt, ideo dicunt quod ‘proprietates in divinis proprie distinguunt’. Unde ‘et origines ipsis proprietatibus distingui’ dicunt. Hi sunt quattuor solemniores modi de distinctione divinarum personarum. Hoc de primo articulo.

[Articulus 2]

15

20

25

[Conclusio responsalis] Quoad secundum articulum videtur conclusio responsalis haec: Personae divinae non distinguuntur proprietatibus absolutis. Probatur sic: Quia si sic, Pater esset aliud a Filio. Falsitas consequentis est catholico manifesta. Nam, si esset aliud, tunc esset aliud ens et ex consequenti alius Deus. Probatur consequentia sic: Quia proprietas absoluta esset in Patre quae non in Filio. Modo proprietas absoluta quicquid esset in genere, dat esse aliud, quia quaecumque aliquo substantiali non conveniunt, illa non sunt idem omnimode substantialiter. Nec ob|staret, si diceretur quod hoc absolutum esse sit met Pater, quia tunc fortius erit argumentum, quia, si Pater genuit aliud absolutum absoluta proprietate ab eo distinctum, tunc non solum genitum | erit alius, sed aliud, quia aliud absolutum vel est in se vel in se includit. Imaginabile est enim esse duo absoluta et unum non esse aliud ab alio. Confirmatur sic: Vel omnis res absoluta quae est Pater vel in Patre, est Filius vel in Filio

3 vero] verbo f. ‖ sequentes] sequenter K. 7 non] est add. W. 8 important] importat W. 11 hoc] haec Kf. 12 articulo] om. W. 15 quoad] quantum ad f. ‖ quoad … articulum] om. W. 16 si sic] sicut W. 17 catholico] catholica KW. 19–20 esset … absoluta] om. (hom.) W. 19 quae] quo K. 20 genere] generatione W. 21 conveniunt] convenit W. 23 erit] om. K. 2 Apud Aegidium Romanum, loc. cit. dist. 26 princ. 1 q. 2 (ed. cit., fol. 140rB). 5 Cf. supra, p. 225,3–7. 9 Apud Aegidium Romanum, loc. cit. dist. 26 princ. 1 q. 2 (ed. cit., fol. 140rC). 10 Apud Aegidium Romanum, ibid. 15–16 Similem conclusionem ponit probatque Thomas de Argentina, loc. cit. dist. 26 q. 1 art. 1 (ed. cit., fol. 85va–b).

f 122ra J 206a

228

quaestio tricesima

formaliter, et si sic, tunc non differunt Pater et Filius proprietate absoluta; vel aliqua res absoluta est Pater vel in Patre quae non est Filius nec in Filio formaliter. Et cum haec non sit essentia, eo quod ista est Filius et in Filio sub nomine filiationis, oportebit quod haec res sit aliqua entitas addita personae Patris vel essentiae. Et cum pluralitas talis repugnet manifeste simplicitati, videtur consequens esse falsum; ergo et antecedens, quod personae differunt proprietatibus absolutis. Secundo sic: Omnis perfectio simpliciter quae est Patris, est Spiritus Sancti; sed omnis proprietas absoluta est perfectio simpliciter; igitur omnis proprietas absoluta Patris est Spiritus Sancti, et ultra: ergo Pater, Spiritus Sanctus et Filius non differunt aliqua proprietate absoluta. Consequentiae notae sunt et maior est manifesta, quia alias aliqua perfectio esset unius personae quae non esset alterius. Et minor patet, quia imaginabile est quod sit aliqua proprietas absoluta et quod non esset aliqua entitas et ex consequenti aliqua perfectio. Immo venerabilis Anselmus vult Monologio capitulo 15 quod omne absolutum in divinis “est melius ipsum quam non ipsum”. Tertio sic: Quia vel omne absolutum Patris est tantum idem essentiae sicut essentia sibi vel non. Si primum, tunc omne absolutum Patris est idem Filio, eo quod essentia est idem Filio. Et omne absolutum Patris est tantum idem essentiae sicut ipsa sibi. Et ergo, cum ipsa sit idem Filio, immo et omne absolutum eius, etiam omne absolutum Patris est idem Filio. Immo in forma arguetur: Omne quod est absolutum essentiae, est absolutum Filii; et omne quod est absolutum Patris, est absolutum essentiae; ergo omne absolutum Patris est absolutum Filii; et ergo Pater nullo absoluto differt a Filio. Et patet maior, quia essentia nullo absoluto differt vel distinguitur a Filio. Da enim in ea duo absoluta: In ea non erit summa simplicitas. Et minor est adversarii. Si dicatur secundum, videlicet quod Pater aliquo absoluto non sit tantum idem essentiae sicut ipsa sibi, tunc oportebit in Patre duo ponere absoluta: unum quo est idem essentiae, sicut et illa essentia est eadem sibi, et aliud quo non 3 ista] ille f. 5 talis] om. K. ‖ repugnet] repugnat K. ‖ simplicitati] simplici K. 10 Pater] et add. KWf. 10–11 Spiritus Sanctus] in mg. J. 11 et Filius] om. KWf. 12–15 esset … perfectio] iter. (homoeoceph.) K. 13 imaginabile] inimaginabile f. 14 et quod] quae W. 16 15] 5f. 19 eo … Filio] om. (hom.) W. 20 et2] om. f. 21 etiam] immo W. 23 est2] idem add. K. 24–25 a … differt] om. (hom.) K. 26 est] om. K. 27 videlicet] om. KWf. 29 et1] om. f. ‖ illa] illo JWf. 8–16 Haec probatio conclusionis similis est probationi conclusionis apud Thomam de Argentina, ibid., fol. 85va. 16 Anselmus, Monologion cap. 15 (PL 158,163A; ed. Schmitt, p. 28); cf. Thomas de Argentina, loc. cit. dist. 26 q. 1 art. 1 (ed. cit., fol. 85va), ubi haec auctoritas Anselmi eisdem fere verbis invenitur.

5

10

15

20

25

quaestio tricesima

5

10

15

20

25

229

est idem essentiae sicut ipsa sibi. Et tunc sequitur quod Pater erit in re ex duobus absolutis: uno essentiali et alio quod erit proprietas paternalis. Et cum sit De|us, erit Deus ex duobus, quod fideles et philosophi dicere non audent etiam in puro lumine naturali. Quarto sic: Nisi conclusio sit vera, tunc in essentia divina sunt tres proprietates absolutae quibus personae distinguuntur. Consequentia nota est et consequens est falsum, igitur et antecedens. Falsitas consequentis declaratur sic: Quia vel quaelibet illarum proprietatum absolutarum est idem cum absoluta | essentia et omnes simul et quaelibet duae earum. Et sic una res absoluta esset duae distinctae res absolutae et tres distinctae res absolutae. Hoc autem, etsi in relativis recta fides concederet quod essentia divina est tres res relativae, tamen de absolutis nullo modo videtur posse stare quod duae res absolutae essent tres res absolutae. Et tamen consequentia videtur tenere, quia haec res absoluta est illae duae res absolutae, et ipsa eadem est illae tres res absolutae. Et inter istas duas et istas tres non obviat relationis oppositio, cum sint simpliciter absoluta. Illae ergo erunt illae, quia in divinis omnia idem sunt, ubi non obviat relationis oppositio. Item in brevioribus: ‘Unum et plura absoluta opponuntur’, 10 Metaphysicae. Quomodo ergo capit imaginatio quod unum absolutum sit multa absoluta vel plura absoluta? Vel forte dicetur quod aliqua istarum proprietatum absolutarum vel duae vel tres earum non sunt absoluta essentia vel idem cum ea. Et tunc esset diversitas in essentia et aliis rebus absolutis. Quinto: Vel essentia constituit suppositum Patris et distinguit ipsum a Filio, et hoc non, quia ipsa est aequaliter Filius; vel aliqua entitas sive proprietas absoluta, et sequitur statim in persona Patris pluralitas absolutorum; vel distinguitur proprietate relativa, et hoc est contra te. Sexto: Talis absoluta proprietas comparata ad essentiam vel haberet rationem actus, et sic essentia haberet respectu eius rationem potentiae, quod

3 quod] quam K. 4 audent] non add. K. ‖ in puro] imponitur K. 5 sit] esset K. 10 et … absolutae] om. (hom.) W. 12–13 relativae … res2] om. (hom.) W. 13 res2] om. K. 14 tenere] om. K. ‖ absoluta] corr. in absolutae K. 14–15 est … absolutae] om. (hom.) K. 18 quomodo] quam K. 19 absolutum] om. K. ‖ multa … vel] om. K. 21 earum] rerum W. ‖ sunt] sit f. ‖ tunc] in divinis add. f. 24 aliqua] alia add. KWf. 25 absolutorum] suppositorum W. 26 distinguitur] distingui W. 27–28 rationem] om. W. 28 haberet] om. K. 16–17 Cf. supra, p. 223,10–11. 18 Cf. Aristot., Metaph. 10,3 (1054a20). 27–230.4 Haec probatio conclusionis similis est probationi conclusionis apud Thomam de Argentina, loc. cit. dist. 26 q. 1 art. 1 (ed. cit., fol. 85vb).

f 122rb

J 206b

230

f 122va

J 207a

quaestio tricesima

implicationem respectu perfectissimi actus, sicut est essentia divina, dicit; vel respectu essentiae haberet rationem potentiae, et sic non daret Patri esse suppositi incommunicabilis, quia hoc pertinet ad actum, non ad potentiam. Septimo, quia proprietas Filii est a Patre; sed nullum absolutum Filii est a Patre; igitur ipsa non est quid absolutum. Consequentia nota est. Discursus reducibilis est ad tertium modum secundae figurae transponendo antecedens. Et maior patet, quia alias in divinis non esset ordo, nisi persona Filii esset a persona Patris et eodem modo proprietas eius. Minor declaratur, quia absolutum Filii, quod est essentia, non est a Patre. Si ergo cum hoc sit ibi absolutum quod | est a Patre, infallibiliter sequi videtur quod in Filio sunt duo absoluta, quia ista duo: ‘Aliquid absolutum Filii non est a Patre’, et: ‘Aliquid absolutum Filii est a Patre’ non possunt verificari pro eodem, quia illo demonstrato essent hae simul verae: ‘Hoc absolutum Filii est a Patre’, et: ‘Hoc absolutum Filii non est a Patre’, quae sunt contradictoria. Et confirmatur, quia vel tres personae praecise idem absolutum important quod essentia, et si sic, cum in illa sint summe unum, per illud non distinguuntur nec [illud] potest vocari ‘proprium’; vel aliquo modo plura important absoluta quam essentia, et tunc cum essentia et praeter eam poneretur in Deo aliud absolutum, quod sine compositione esse non potest. [Secunda conclusio] Secunda conclusio est quod divina supposita non distinguuntur per modos absolutos, sicut dicit quidam doctor quod ‘divina supposita differunt tribus modis absolutis, qui sunt esse naturaliter, esse intellectualiter et esse amabiliter, et constituuntur in esse suppositi’. Probatur sic: Quia huiusmodi modi vel | constituunt supposita distincta per absoluta, et redeunt rationes

1 implicationem] includit add. sed del. J. 3 quia] et W. 5 Filii est2] om. W. 9 esset] esse K. ‖ declaratur] deducitur f. 11 sequi] corr. ex sequitur K. 12–13 aliquid] aliud W. 17 in] om. K. 18 potest] om. f. 19 tunc] om. W. ‖ poneretur] ponetur f. 24 qui] quae codd. 25 constituuntur] constituitur K. 26 et] sic add. f. 7 De tertio modo secundae figurae vide Aristot., Analyt. priora 1,5 (27a26–36) et Petrum Hispanum, Tractatus IV,8 (ed. de Rijk, pp. 48–49) et Ioannem Buridanum, Summulae V,4.2 (ed. Spruyt, pp. 42–43). 22–23 Hanc conclusionem ponit probatque Thomas de Argentina, loc. cit. dist. 26 q. 1 art. 1 (ed. cit., fol. 86rb). 23 Id est doctor Iacobus de Viterbio apud Thomam de Argentina, ibid., fol. 86va; cf. supra, p. 225, ad lin. 1. 25–231.12 Hae probationes conclusionis similes sunt probationibus conclusionis apud Thomam de Argentina, ibid., fol. 86rb–va.

5

10

15

20

25

quaestio tricesima

5

10

15

20

25

231

factae contra conclusionem praecedentem; vel distinguuntur per respectiva, et tunc isti modi non erunt absoluti, sed respectivi. Et patet consequentia, quia modus absolutus non constituit esse respectivum personae. Secundo probatur conclusio sic: Quia huiusmodi modi vel distinguerent supposita per comparationem ad oppositum relative, vel per comparationem ad aliquid absolutum. Si per comparationem ad oppositum, cum ibi non sit oppositio nisi relativa, non erit distinctio nisi relativa, nec igitur erunt modi absoluti. Si secundo modo, cum ibi non sit nisi essentia absoluta, in qua suppositorum nulla est distinctio, isti modi nullam facient distinctionem. Vel ergo nulla est distinctio vel erit relativa, nisi dicas quod modi isti manent distincti absolute cum distinctione essentiae absolutae. Et tunc pones ibi absolutum additum essentiae et ex consequenti compositionem. Tertio arguitur sic: Quia per ‘esse intellectualiter’ intelligis esse productum per modum intellectus sive Verbi, et tunc esse intellectualiter non est esse absolutum, sed relativum, contra adversarium; vel intelligis esse aliquod absolutum aliquale, quale non est in Patre vel Spiritu Sancto, et tunc nullum est tale; vel forte intelligis suppositum substantiale, productum tamen per intellectum Patris, et tunc est idem quod prius, quod distinctio est ex parte relationis et non ex parte ipsius esse absoluti. [Opinio contraria] Sed contra dicunt illi qui sunt de contraria opinione, quia nisi sic, sequeretur quod opposita essent simul in eodem secundum idem. Falsitas vi|detur manifesta et patet consequentia, quia in divinis sunt relationes oppositae, ut dicit fides. Vel ergo sunt in fundamentis absolutis, scilicet in esse naturaliter et in esse intellectualiter etc., et habetur propositum; vel fundantur in 2 erunt] essent W. 3 personae] per se f. 4 vel] non K. 5 ad] iter. K. 5–6 comparationem] temperationem W. 6 aliquid] aliud W. 7 igitur] om. W. 9–10 isti … distinctio] om. (hom.) K. 10 est] erit f. ‖ isti] om. K. ‖ manent] maneant f. 13 intellectualiter] intelligitur K; intellegibiliter W. 14 intellectualiter] intellegibiliter W. 16 est] erit f. 18 tunc] om. KW; sic f. ‖ est1] om. f. 19 ex] sup. lin. W. ‖ esse] om. W. 22 eodem] eadem f. 24 ut … fides] om. W. ‖ in1] dictis add. KWf. 25 intellectualiter] intellegibiliter W. ‖ fundantur] fundatur J. 1 Cf. supra, pp. 227,16–230,20. 21 Est opinio ‘cuiusdam subtilis doctoris’ citata et reprehensa a Thoma de Argentina, loc. cit. dist. 26 q. 1 art. 1 (ed. cit., fol. 86va–b), unde Marsilius hanc opinionem partim verbotenus, partim ad sensum deprompsisse videtur. Iacobus de Viterbio ibid., fol. 86va in margine ab editoribus nominatur; cf. supra, p. 225, ad lin. 1 et p. 230, ad lin. 23. 24 Cf. Decretalis “Damnamus” (loc. cit., ed. cit., n. 804, p. 336): “[…] sed est Pater, qui generat, et Filius, qui gignitur, et Spiritus Sanctus, qui procedit […].” Cf. etiam Gregorius IX, Decretales lib. 1 tit. 1 cap. 2 (ed. cit., p. 7).

f 122vb

232

quaestio tricesima

essentia secundum idem penitus sui, et habetur consequens illatum, scilicet quod opposita sunt simul in eodem secundum idem. Secundo, quia habitudo unius relativorum ad reliquum semper praesupponit fundamenta in quibus sunt huiusmodi habitudines; sed ‘oppositio relativa’ semper dicit habitudinem unius ad reliquum; ergo praesupponit aliquam distinctionem in qua fundatur haec habitudo, quae non potest esse nisi modorum absolutorum. Tertio: Omnes reales relationes important realem distinctionem in fundamentis; sed in Deo sunt reales relationes; igitur oportet quod sint reales distinctiones in eorum fundamentis. Consequentia tenet et patet maior, quia quod realis sit relatio, hoc non habet a suo opposito, sed a fundamento relationis oppositae. Unde relationes dictae secundum rationem solum, sicut ‘idem’ dicitur ad se ipsum, quamvis sunt vere relationes in ratione, tamen non sunt reales relationes, eo quod non fundantur in diversitate rerum. Minor nota est. Quarto: Ubicumque est origo, ibi est principium et terminus originis; in divinis est vera origo; ergo ibi est principium et terminus originis. Vel ergo hoc principium est relatio, et hoc non, quia sibi non convenit agere; vel essentia secundum se, et hoc non, quia sic idem esset principium et terminus huius originis, scilicet essentia, in qualibet persona; vel erit aliquis modus distinctus et absolutus in essentia alius et alius, et habetur propositum. Maior videtur nota et minor est sanctorum, quia Pater est origo Filii. Unde conclusive dicunt quod oportet ponere huiusmodi modos absolutos, non tamen quod sunt modi perfectionis, sed sunt modi habendi perfectionem.

2 eodem] eadem KW. 6 aliquam] aliam JKf. ‖ qua] quibus codd. 7 modorum] modernorum f. 8 reales] [sin]gulares add. sed del. K. 13 sunt] sint f. ‖ vere] nisi W. 17 originis] generationis f. 18 sibi] ei f. 19 quia] si add. W. 20 huius] om. f. ‖ aliquis] alius W. 22 Cf. e.g. August., Sermo 71 (De blasphemia in Spiritum Sanctum) 11,18 (PL 38,454; ed. Verbraken, p. 83). 23 Id est Iacobus de Viterbio apud Thomam de Argentina, loc. cit. dist. 26 q. 1 art. 1 (ed. cit., fol. 86va); cf. supra, p. 231, ad lin. 21.

5

10

15

20

25

quaestio tricesima

5

10

233

[Opinio auctoris] Videtur mihi quod mens huius doctoris | est quod, quia generatio, filiatio et processio reales distinctae relationes sunt, ideo vult quod sunt a distinctis fundamentis. Et videtur sibi quod non a relationibus, cum eius non sit agere nec relationem fundare, nec ab essentia, quia est una et penitus indistincta. Ideo reputat quod in essentia sint quidam modi essendi absoluti et habendi perfectionem essentialem, in quibus fundantur huiusmodi relationes quas vocat ‘esse naturaliter’ quoad modum Patris et ‘esse intellectualiter’ quoad modum Filii et ‘esse amabiliter’ quoad modum Spiritus Sancti. Secundo videtur mihi quod modus ille non potest bene stare, quia utique natura, in|tellectus et amor essentialis sive communis in divinis sunt idem. Et ideo etiam esse naturaliter et intellectualiter et amabiliter commune est omni personae divinae. Quomodo itaque haec distinctiva erunt personarum quae sunt communia tribus? Nam ita naturaliter est Filius sicut Pater.

15

[Obiectio et responsio auctoris] Et si dicatur: Tamen est ab alio et Pater non, respondetur quod hoc non arguit in modo absoluto, sed respectivo. Aeque enim bene est natura in Filio sicut in Patre, nec minus nec magis, et ergo aeque est naturaliter sicut Pater, sicut de hoc dictum est superius distinctione 7 quaestione decima articulo primo.

20

[Ad motiva] Et ergo respondetur ad motiva tenendo opinionem communem, a quo in divinis non est securum recedere. Ad primum, quod essentia divina est fundamentum realium relationum oppositarum. Quamvis enim in eodem fundamento finito secundum idem relationes oppositae inesse non possunt, ut non est possibile quod in creaturis idem respectu eiusdem sit pater et filius,

25

2 quia] om. W. 4 fundamentis] modis W. ‖ sibi] ei f. ‖ eius] sc. relationis. 8 vocat] magister add. K. ‖ intellectualiter] intellegibiliter KW. 10 bene] om. W. 11 natura] om. W. 12 esse naturaliter] essentialiter f. 13 erunt] om. f. 14 quae] quidam K. ‖ tribus] om. K. ‖ ita] itaque K. 16 arguit] distinctionem add. f. 17 enim] om. W. ‖ bene] quando f. 19 7] fort. leg. 6. 21 quo] qua K. 24 inesse] esse f. ‖ possunt] possint f. 10–14 Similiter explicat opinionem suam Thomas de Argentina, loc. cit. dist. 26 q. 1 art. 1 (ed. cit., fol. 86vb). 16–19 Marsilius hanc obiectionem responsionemque partim verbotenus, partim ad sensum deprompsisse videtur a Thoma de Argentina, ibid. 19 Cf. Marsilius de Inghen, In 1 Sent. q. 10 art. 1 (ed. cit., pp. 46–47). 21–234.27 Marsilius hanc responsionem partim verbotenus, partim ad sensum deprompsisse videtur a Thoma de Argentina, loc. cit. dist. 26 q. 1 art. 1 (ed. cit., fol. 86vb). 22 Cf. supra, pp. 231,21–232,2.

J 207b

f 123ra

234

J 208a

f 123rb

quaestio tricesima

tamen in infinito non est inconveniens quod idem absolutum infinitum sit fundamentum oppositarum relationum. Ad secundum dicitur quod habitudo Patris ad Filium non supponit aliqua fundamenta distincta contra essentiam immensam, quae est Pater et Filius. Et ergo in divinis negatur maior. Sed in creaturis verum est quod ibi idem secundum idem non potest esse fundamentum relativorum oppositorum. Ad tertium dicitur quod non oportet omnes reales relationes importare distinctionem in fundamentis nisi fortassis in limitatis, quod in divinis locum non habet, sed in creaturis. Et satis mirandum est de istis rationibus, quae omnes innituntur quod oppositio relativa praesupponit distinctionem in fundamentis. Tamen, si secundum eas loqueremur et sequeremur fundatores opinionis pro qua arguunt, oporteret nos concedere quod modi absoluti non praesupponunt distinctionem realem cui innituntur, cum fundantur in essentia, et tamen diversitas maior est in absolutis quam in relationibus, quae ut tales minimae entitatis esse dicuntur. Ad probationem, cum dicit quod relatio realis non habet realitatem suam ab opposito, sed ex eius fundamento, – illud in divinis non est verum. Nam ideo paternitas est realis relatio quia Pater genuit Filium et non ex aliquo fundamento absoluto in quo fundatur. Ad quartam conceditur quod in divinis est origo et principium et terminus originis. Sed hoc est essentia | divina prout diversis relationibus est coniuncta. Nam essentia divina prout est coniuncta personae Patris sive paternitati, sic est principium originis Filii; prout autem coniungitur filiationi, sic est terminus eiusdem originis et est Filius. Quando autem dicit quod sic | idem esset principium et terminus, dicitur quod hoc non est inconveniens prout coniungitur diversis relationibus et est illimitatum, secundum quod sibi convenit esse simul et semel in tribus suppositis. [Tertia conclusio] Tertia conclusio est: Essentia divina non constituit aliquod suppositum absolutum distinctum contra tria supposita relatione distincta, scilicet contra

2 oppositarum] opposita W. 5 in divinis] om. W. ‖ idem] om. W. 6 fundamentum … oppositorum] fundamenta relationum oppositarum f. 7 oportet] om. W. 9 rationibus] relationibus W. 15 quae ut] conveniunt W. 17 divinis] vero add. W. 24 autem] sic add. f. 29 aliquod] aliud K. 3 Cf. supra, p. 232,3–7. 7 Cf. supra, p. 232,8–15. 15 Cf. supra, p. 218, ad lin. 28. 20 Cf. supra, p. 232,16–25. 29–235.1 Similem conclusionem ponit probatque Thomas de Argentina, loc. cit. dist. 26 q. 1 art. 4 (ed. cit., fol. 87vb).

5

10

15

20

25

30

quaestio tricesima

5

10

15

20

235

Patrem, Filium et Spiritum Sanctum. Probatur sic: Quia tale suppositum vel esset distinctum ab aliis tribus, et tunc essent in Deo quattuor supposita vel quaternitas, scilicet huius suppositi absoluti et trium suppositorum respectivorum, quod est damnatum in capitulo “Damnamus” Extra De summa Trinitate et fide catholica libro 6; vel esset commune ipsis et cuilibet eorum sicut essentia, et tunc non esset proprie persona vel suppositum, cum de ratione personae sit esse incommunicabile. Hoc autem commune esset tribus. Secundo, quia tunc quaelibet persona divina esset suppositum incommunicabile et communicabile, scilicet istud suppositum essentiae, quod esset communicabile. Tertio esset persona absoluta et persona respectiva propria. Quarto: Idem suppositum generaret et generaretur, quia Patre generante generaret propter identitatem cum Patre, et Filio genito generaretur propter identitatem cum Filio. Nec valeret, si diceretur quod essentia est communis tribus, tamen non generat nec generatur, quia essentiae non convenit generare nec generari, cum sit forma divinitatis, cuius ad intra non est agere. Immo etiam, quia generando generaret se, cum Filius sit ipsa. Hoc autem non repugnat personae. Quinto, quia haec una persona esset tres personae, et sic esset procedens et non-procedens. Sexto: Richardus de Sancto Victore dicit 4 De Trinitate capitulo 2: “Nomine personae numquam intelligitur nisi unus aliquis solus ab omnibus aliis singulari proprietate distinctus”. Ergo haec persona essentiae absoluta non potest esse eadem aliis personis vel alteri personae.

5 libro] capitulo W. 6 essentia] entitati K. ‖ proprie] propria f. ‖ cum] in mg. W. 7 personae] om. K. ‖ tribus] rebus K. 11 absoluta] essentiae add. f. 13–14 cum … identitatem] om. (hom.) KW. 14 nec] haec f. ‖ si] corr. ex sic W. 15 tamen] cum J. ‖ non1] om. J. 17 hoc] haec Kf. 18 repugnat] repugnant Kf; repugnavit W. ‖ personae] per se Wf. 19 esset1] essent f. 21 2] fort. leg. 24. 24 potest] posset Wf. 1–24 Marsilius omnes has probationes conclusionis praeter quintam partim verbotenus, partim ad sensum deprompsisse videtur a Thoma de Argentina, ibid. 5 Cf. supra, p. 222, ad lin. 22; cf. etiam Thomas de Argentina, loc. cit. dist. 26 q. 1 art. 4 (ed. cit., fol. 87vb), ubi haec auctoritas Decretalis “Damnamus” etiam ad sensum invenitur. 21 Richardus de S. Victore, De Trin. 4,24 (PL 196,946C–D; ed. Ribaillier, p. 189); cf. Thomas de Argentina, loc. cit. dist. 26 q. 1 art. 4 (ed. cit., fol. 87vb), ubi haec auctoritas Richardi de S. Victore eisdem fere verbis invenitur.

236

f 123va J 208b

quaestio tricesima

[Opinio antiquitus opposita] Sed in oppositum huius conclusionis antiquitus arguebatur sic: Omnis natura intellectualis individua secundum se existens per se divisa ab omni alia essentia habet rationem personae, per definitionem personae; sed essentia divina est huiusmodi; igitur etc. Et cum sit essentia absoluta, erit persona absoluta. Secundo sic: Essentia divina agit, ergo est persona. Consequentia tenet per Philosophum in erroribus De anima dicentem: ‘Qui dicit animam irasci vel misereri, dicit eam texere vel aedificare’. Unde sumitur ista communis auctoritas, quod ‘actiones sunt suppositorum’. Antecedens est concessum, quod actiones ad extra sunt essentiae. Tertio: Sicut se habet actio notionalis ad constituere suppositum relativum, ita se videtur habere actio essentialis | ad constituere suppositum absolutum; modo actio notionalis constituit suppositum relativum, ut generatio Patrem; ergo actus essentialis, ut intelligere, velle etc., consti|tueret suppositum essentiale et absolutum. Quarto: Passio conveniens pluribus solum convenit eis per aliquod commune cui primo debetur; sed per se existere independenter est passio communis solum conveniens tribus personis divinis sic quod creaturis non convenit; igitur convenit eis per aliquod commune cui prius debetur. Maior patet 1 Posteriorum et minor nota est. Tunc ultra arguitur: Sed omne commune in divinis est absolutum, ergo erit aliquid commune per se existens absolutum in divinis, ergo aliqua persona absoluta.

3 individua] indivisa f. 11 quod] quia f. 15 ergo] sup. lin. K. ‖ constitueret] constituit f. 18 primo] om. J. ‖ per se] personae KW. ‖ independenter] dependenter W. 20 igitur] non add. K; non add. sed del. W. ‖ prius] primo f. 21 omne] esse f. 22 per se] personae JW. 2 Est opinio ‘quorundam antiquitus contrarium tenentium’ citata et reprehensa a Thoma de Argentina, loc. cit. dist. 26 q. 1 art. 4 (ed. cit., fol. 87vb–88ra), unde Marsilius omnes rationes huius opinionis sequentes praeter ultimam partim verbotenus, partim ad sensum deprompsisse videtur. 4 De definitione personae vide Boethium, De persona et duabus naturis seu Contra Eutychen et Nestorium cap. 3 (PL 64,1343C–D; ed. cit., p. 214): “[…] reperta personae est definitio: ‘naturae rationabilis individua substantia’.” 8 Cf. Aristot., De anima 1,4 (408b11–13); cf. Auctoritates Aristotelis (ed. cit., p. 175, n. 14); cf. etiam Thomas de Argentina, loc. cit. dist. 26 q. 1 art. 4 (ed. cit., fol. 87vb), ubi haec auctoritas Aristotelis similibus verbis invenitur. 10 Cf. supra, p. 220, ad lin. 13. 21 Cf. Aristot., Analyt. post. 1,11 (77a9); cf. etiam Thomas de Argentina, loc. cit. dist. 26 q. 1 art. 4 (ed. cit., fol. 87vb), ubi haec auctoritas Aristotelis eisdem fere verbis invenitur.

5

10

15

20

quaestio tricesima

5

10

15

20

25

237

Quinto: Ante omne relativum in Deo videtur esse intelligere, saltem quoad modum intelligendi nostrum; sed intelligere est actus suppositi; igitur ante omne relativum videtur in Deo esse suppositum cuius intelligere est actus. Sexto, quia actus dicendi praesupponit personam dicentem, ut notum est. Vel ergo praesupponit personam absolutam, et habetur propositum; vel relativam, scilicet Patrem, et si sic, praesupponeret Filium, cum relativa sunt simul natura, et posita se ponunt etc.; ergo dicere praesupponeret Filium dictum; ergo Verbum esset antequam diceretur, quod est absurdum. Septimo, quia sequitur: ‘Unus solus Deus creat, ergo una sola persona creat’; et non potest assignari nisi persona absoluta distincta contra tres; igitur talis est ponenda. Consequentia nota et antecedens pro prima parte patet, quia ab inferiori ad superius cum dictione exclusiva est bona consequentia, sicut sequitur: ‘Tantum homo currit, ergo tantum animal currit’, vel: ‘Unus solus homo est Socrates, ergo unum solum animal est Socrates’. Modo persona videtur esse superius ad hunc terminum ‘Deus’, quia omnis Deus est persona et non e contra. Minor nota est, quia personarum relativarum creare est commune ad extra. Octavo: Omnes philosophi lumine naturali cogente videntur posuisse unum suppositum divinum absolutum, igitur tale est ponendum. Probatur consequentia, quia lumen naturale intellectus inclinatum in verum non videtur dirigi in falsum. Et ergo in quo omnes convenerunt sine diversitate opinionum, hoc videtur esse. Et antecedens est omnium. Omnes enim posuerunt unum Deum simplicissimum et illum esse ens et suppositum maxime absolutum. Nono: Quaelibet angelica natura ratione suae perfectionis est persona absoluta, ergo a fortiori essentia divina ratione suae perfectionis est etiam persona absoluta. Tenet consequentia, quia essentia est maxime separata et summe perfecta. Antecedens patet per Philosophum 7 Metaphysicae et 3

1 omne] esse K. 7 sunt] sint f. 8 ponunt] ponant f. 9 antequam] tamquam K. 11 assignari] significari f. 15 solus] om. Kf. 19 cogente] congente pro cogente f. 22 quo] qua W. 23 hoc] in Deo add. KWf. 26 angelica] lect. dub. K. ‖ natura] creatura KWf. 29 Philosophum] om. K. 7–8 Cf. supra, p. 221, ad lin. 7–8. 8 Cf. supra, p. 82,5–6: “[…] cum ‘relativa posita se ponant et perempta se perimant’, ut dicitur in Praedicamentis […].” Cf. Auctoritates Aristotelis (ed. cit., p. 303, n. 27): “Relativa sic se habent quod posita se ponunt et perempta se perimunt.” Cf. etiam Aristot., Categoriae 7 (7b15) et ibid. (7b19–20).

238 f 123vb

J 209a

quaestio tricesima

De anima dicentem: ‘In separatis a materia | non differt quod quid est ab eo cuius est’, id est: Non differt suppositum a natura. Decimo: ‘Per se existere’ dicit actualitatem et perfectionem, ergo convenit divinae essentiae. Tenet consequentia, quia quae perfectionem dicunt, sunt illi principaliter attribuenda. Antecedens patet, quia nobilius est esse per se quam in ordine ad aliud. Tunc ultra: Esse per se convenit divinae essentiae, ergo esse personam absolutam, ut prius. Undecimo, quia essentia divina existit ad se ipsam, ergo est suppositum absolutum. Consequentia tenet, quia suppositum respectivum existit ad aliud et non ad se ipsum. Antecedens | est beati Augustini 7 De Trinitate capitulo 4 dicentis quod “omnis res ad se ipsam existit. Quanto magis Deus!” Duodecimo et ultimo: Omni actu relativo ad intra per intellectum subtracto adhuc essentia divina esset persona; et non minus debet hoc concedi nunc; igitur. Patet maior, quia adhuc esset naturae intellectualis individua substantia prout hoc philosophi in lumine naturali posuerunt. Minor patet, quia ex actibus relativis non tollitur illud quod essentiale est absoluto. Modo quod sequitur esse absolutum huiusmodi actionibus subtractis, videtur esse essentiale absoluto, alias non poneretur in eo a lumine naturali philosophorum. [Ad rationes in oppositum] Sed hae rationes sunt sophisticae et quod probare conantur non est tenendum. Nam, si natura divina esset persona absoluta, cum de ratione personae sit esse incommunicabile, ipsa non potest communicari tribus suppositis relativis. Et sic nec Pater esset Deus nec Filius nec Spiritus Sanctus. Et consequentia tenet, quia divina natura eis non potest communicari subsistens

1 materia] natura K. ‖ differt] differunt K. 2 differt] corr. ex differunt K. 3 per se] personae codd. ‖ convenit] competit f. 5 illi] om. K. ‖ per se] om. W. 6 convenit] competit KWf. ‖ essentiae] esse K. 12 actu] actus W. 13 debet] iter. W. 14 intellectualis] et add. W. 23 potest] posset f. ‖ communicari] communicare Wf. 24 nec3] om. K. 25 potest] posset Kf. ‖ communicari] communicare W. 1 Cf. Aristot., Metaph. 7,6 (1032a4–6) et Auctoritates Aristotelis (ed. cit., p. 129, n. 167); cf. Aristot., De anima 3,4 (430a3–4) et Auctoritates Aristotelis (ed. cit., p. 186, n. 148); cf. etiam Thomas de Argentina, loc. cit. dist. 26 q. 1 art. 4 (ed. cit., fol. 88ra), ubi ambae hae auctoritates Aristotelis cum explicatione ‘id est’ eisdem verbis inveniuntur. 7 Cf. supra, p. 236,2–6. 11 August., De Trin. 7,4,9 (PL 42,942; CCSL 50,260); cf. Thomas de Argentina, loc. cit. dist. 26 q. 1 art. 4 (ed. cit., fol. 88ra), ubi haec auctoritas Augustini eisdem verbis invenitur. 15 Cf. infra, p. 244, ad lin. 6.

5

10

15

20

25

quaestio tricesima

5

10

15

20

25

239

in suo supposito absoluto incommunicabiliter. Et ideo solvendae sunt hae rationes. Ad primam, cum dicitur sic: Omnis natura intellectualis indivisa secundum se existens et divisa ab omni alia essentia habet rationem personae: Vel intelligitur quod sit indivisa secundum se sic quod ipsa non est communis alicui personae relativae a qua aliquo modo formali differt, et sic maior esset vera et minor esset falsa, quia essentia divina est communis personis relativis tribus, et ideo non est sic indivisa, quia personae relativae a qua etiam aliquo modo formali distinguitur, est communis – est enim Pater et Filius et Spiritus Sanctus; vel intelligitur quod omnis natura intellectualis quae est secundum se indivisa et divisa ab aliis essentiis, sive communis sit personis relativis sive non, est persona, et tunc maior est falsa, quia sic quaelibet anima separata esset persona, et natura humana in Christo esset persona, quod error est. Unde imaginandum est quod natura divina perfectissime etiam in sua illimitatione a tribus suppositis relativis suppositatur, quia tota a Patre, qui non habet eam | ab alia re vel ab alio, secundo, ne sit solitudo, tota a Filio, cui Pater eam totam communicat eum producendo via naturae, et tertio, ne in ea sit tantum suppositum auctoritatis producens et suppositum subauctoritatis genitum per modum dicendi, suppositatur a supposito perfectissimae dilectionis et amoris, cui a Patre et Filio communicatur per modum liberalis donationis sive doni. Et haec est perfectissima ratio immensitatis: esse sic in tribus suppositis relativis: in uno non ab alio, in alio per modum intellectus immense producto sic ut in isto omnis ratio bonitatis et perfectionis dicta sit et in tertio etiam producto per modum voluntatis perfectae liberalitatis et amoris, ut in eo eminenter omnis ratio doni sit producta. Nec praeter hoc aliud suppositum quaerendum est ibi, quia maiestati contrarium esset. Et est natura divina haec tria supposita et eorum

1 incommunicabiliter] communicabiliter f. ‖ sunt] om. f. ‖ hae] om. KWf. 2 rationes] adductae add. KWf. 9 est1 … Pater] Pater enim communis est W. 11 et] est codd. ‖ divisa] om. K. 13 persona] prima f. 15 illimitatione] illuminatione f. 16 qui] om. W. 17 Pater] iter. W. 19 subauctoritatis] subauctoritate W. 21 donationis] corr. ex dilectionis W. ‖ perfectissima] perfecta KWf. 22 esse] et f. ‖ in1] inter K. 23 ut] om. W. 26 nec] vel K. ‖ hoc] haec KWf. 3 Cf. supra, p. 236,2–6. 14 Cf. Conc. (oecum. V) Constantinopolitanum II (Enchiridion symbolorum, ed. Denzinger-Schönmetzer, n. 426, pp. 146–147): “Si quis unam subsistentiam Domini nostri Iesu Christi sic intelligit, tamquam suscipientem plurimarum subsistentiarum significationem, et per hoc introducere conatur in mysterio Christi duas subsistentias, seu duas personas […] talis an. s.”

f 124ra

240

J 209b

f 124rb

quaestio tricesima

quodlibet, et haec tria supposita una natura et una essentia seu unus Deus, et quodlibet eorum in ista essentia et ille Deus. Aliter ponere esset a dictis sanctorum et fide ca|tholica deviare. Ad secundam conceditur antecedens et consequens, quod essentia divina agit et quod est persona, immo est tres personae. Sed ad mentem arguentis negatur consequentia, scilicet: ‘Ergo est persona absoluta distincta contra tres personas relativas’. Nam sicut agit, sic illae agunt. Et ideo placet quod actiones sunt suppositorum. Sed non suppositi absoluti, sed trium, a quibus sunt omnes actiones ad extra et ascribuntur divinae essentiae, quia ipsa est illa tria supposita. Utrum autem non-supposita possint agere, credo quod sic, sicut albedo in sacramento altaris et caliditas in aqua. Sed tamen huiusmodi actiones denominant ex usu loquendi subiecta per se existentia, ubi habent esse. Et in actibus convenientibus rei per se existenti est propria denominatio, eo quod talis magis nata est agere quam sua forma. In accidentibus altaris Deus omni modo agit cum ipsis, ac si ibi existeret materialis panis, qui tamen ibi non est, ut in quarto per Dei gratiam dicetur. Et hoc, ut fides viatorum sic sit maioris meriti. Ad tertiam negatur maior. Nam actus essentialis est communis tribus suppositantibus personis essentiam absolutam, ratione cuius essentiae illae actus est in singulis suppositis. Et ergo propter eum non oportet ponere novam personam absolutam, quia illa repugnaret maiestati, cuius natura est in tribus suppositis relativis perfecte existere. Ad quartam dicitur quod per se existere convenit omnibus personis et essentiae, et quoad rem aeque primo, sed quoad mo|dum intelligendi nostrum prius ascribimus essentiae, eo quod eam apprehendimus ut absolutum, quam personae, quam apprehendimus per relationem ad alterum. Sed magis veniendo ad materiam argumenti: Vel arguens vult quod quando passio debetur pluribus singularibus, sicut risibile singulis hominibus, quod tunc oportet quod sit aliqua entitas communis vel natura communis in essendo cui realiter illa passio primo conveniat. Et sic negatur sibi maior

1 et1] om. W. ‖ haec] om. K. 2 in ista] est una f. ‖ esset] est f. 5 et] om. W. 6 scilicet] si corr. ex sic K. 7 relativas] corr. ex absolutas J. ‖ sic] om. W. 10 illa] om. f. 11 et] ut W. 13 per se] personae W. ‖ existenti est] om. K. 15 omni] enim K. 16 qui] quae K. 17 sic] sit magis K; om. Wf. ‖ sit maioris] maioris sit K. ‖ maioris] sic add. W. 19–20 personis … actus] om. W. 24 aeque] aequo f. 25 essentiae] esse K. 25–26 ut … apprehendimus] om. (hom.) K. 30 primo] om. f. ‖ sibi] ei f. 4 Cf. supra, p. 236,7–11. 8 Cf. supra, p. 220, ad lin. 13. 16 Cf. Marsilius de Inghen, In 4 Sent. q. 8 art. 1 (Argentinae 1501, fol. 537va–b). 18 Cf. supra, p. 236,12–16. 23 Cf. supra, p. 236,17–23.

5

10

15

20

25

30

quaestio tricesima

5

10

15

20

25

30

241

nec de tali locutus est Philosophus 1 Posteriorum. Hoc enim esset facere vel ponere universalia realia et res communes in essendo, quod non ponit Philosophus. Alio modo potest intelligi quod huiusmodi debet praedicari de aliquo communi termino cui primo debetur. Et sic ego concedo quod independeter per se existere convenit primo huic termino ‘Deus’ et ratione eius praedicatur de omnibus personis et de aliis nominibus divinorum. Sed si ex hoc inferre vellet quod esset una persona communis absoluta distincta etc., hoc non sequitur, sicut nec risibile prius competere huic termino ‘homo’ quam individuis esse hominem universalem. Ad quintam dicitur quod intellectus noster elevatus ad divina in multis deficit, nisi fide illustratus suum intelligendi modum secundum ipsam regulavit. Verum est enim quod non est aliquod intelligere Dei quod non est personae relativae. Immo omne intelligere et omne velle in Deo essentialiter dicta communia sunt tribus personis. Verum est | quod Pater notionaliter intelligendo se genuit Verbum aequale sibi. Verum etiam quod intellectus noster possit intelligere Dei intelligere non percipiendo distinctionem relativam. Nihilominus non erit in Deo aliquod intelligere quod non est personae relativae. Ad sextam, quod actus dicendi Patris quo active dixit Filium vel genuit, est ipsemet Pater nec in hoc est ibi reperire prius vel posterius, quamvis intellectus noster componendo et dividendo personae dicenti ascribit et aliquo modo postponit actum dicendi. Et eodem modo actus dicendi quo Filius dictus vel genitus est passive a Patre, et Filius penitus idem sunt, et tamen persona dicens et persona dicta et actus quo active dixit et etiam actus quo passive dicitur coaeterni vel coaeternae sibi sunt. Et ideo ad formam neganda est maior, quod actus dicendi praesupponit personam dicentem in Deo, immo est persona dicens quae non actu superaddito dixit Verbum sibi coaeternum. Nec Verbum est actu sibi superaddito dictum, sed est simul dictum et actus generationis passivus sive passivae, sicut Pater actus generationis activae vel activus.

2 realia] relativa K. ‖ et] tales add. sed del. K. 3 intelligi] intelligere f. ‖ huiusmodi] passio add. f. 5 per se] personae W. ‖ convenit] om. K. 8 competere] competeret J. 9 quam] quod J. ‖ individuis] in divinis KW; infert add. f. 12 regulavit] regulaverit f. ‖ intelligere] intellectae W. 13 personae] per se K. 15 verum] est add. f. 20 ipsemet] ipsamet f. 21 noster] om. K. ‖ ascribit] ascribat f. 24 tamen] cum J. 28 superaddito] superaddita W. ‖ dictum] est add. K. 29 est] et K. ‖ Pater] om. codd. 10 Cf. supra, p. 237,1–4. 19 Cf. supra, p. 237,5–9.

J 210a

242

f 124va

quaestio tricesima

Ad septimam dicitur negando consequentiam. Et ad probationem dicitur | quod quando superius multiplicatur in inferiori, tunc ab inferiori ad superius cum dictione exclusiva non valet consequentia, ut si in uno homine essent plura animalia, non sequitur: ‘Solus homo est Socrates, ergo solum animal est Socrates’. Nam ille homo plura esset animalia. Modo esto quod persona esset superius ad Deum, quia tamen in uno Deo tres sunt personae – et sic multiplicatur superius in inferiori –, ideo non sequitur: ‘Solus Deus creat, ergo sola persona creat’. Ad octavam dicitur negando consequentiam. Et ad probationem dicitur quod, quamvis lumen mentis vel rationis tendat in verum, nihilominus sine illuminatione speciali non in quodlibet verum potest, ut ante dictum est, quia non potest in articulum Trinitatis vel incarnationis. Et ideo philosophi naturales solo lumine naturali procedentes, licet devenerunt ad Deum esse per discursum et ad attributorum cognitionem, puta quod Deus est potens, sapiens et clemens, non poterant tamen devenire ad cognoscendum quod ipse Deus esset tres distinctae personae, quia ad hoc lumen naturae, praesertim lapsae, non habet viam. Et ideo, quamvis omnes posuerunt Deum esse suppositum absolutum ignorantes Trinitatem, in hoc non est eis plus credendum quam in negationem Trinitatis, quia hoc est erroneum. Ad nonam concesso antecedente negatur consequentia. Et ad probationem dicitur quod, licet perfectionis sit suppositum esse idem cum natura, tamen esse suppositum absolutum non dicit perfectionem simpliciter, quia in Deo non reperitur. Secundo, quod, licet perfectionis sit naturam esse suppositum sic quod non sit realis differentia inter naturam et suppositum, tamen esse solum suppositum in una natura non dicit perfectionem

2 tunc ab inferiori] om. (hom.) K. 3 dictione] determinatione f. ‖ ut] om. W. 4 animalia] aliam K. ‖ sequitur] sequeretur f. 5 ille] illa K. ‖ animalia] alia J. ‖ modo] non f. ‖ esto] est W. 6 Deo] sunt add. W. 7 non] om. W. 10 lumen] rationalis add. f. 11 non] om. W. 12 quia] quod K. 13 naturali] naturae KWf. ‖ devenerunt] devenerint f. 14 ad] om. K. 15 potens] omnipotens W. 17–18 posuerunt] posuerint f. 22 idem cum] cum idem W. 24 quod] quia f. ‖ esse] personam add. W. 25 et] om. W. 26 suppositum] om. W. 1 Cf. supra, p. 237,10–18. 1–8 Similiter respondet Thomas de Argentina, loc. cit. dist. 26 q. 1 art. 4 (ed. cit., fol. 88ra–b). 9 Cf. supra, p. 237,19–25. 11 Cf. supra, p. 241,10–12. 20 Cf. Symbolum “Quicumque” Ps.-Athanasianum (Enchiridion symbolorum, ed. Denzinger-Hünermann, n. 75, p. 45): “Fides autem catholica haec est, ut unum Deum in Trinitate, et Trinitatem in unitate veneremur […].” 21 Cf. supra, pp. 237,26–238,2.

5

10

15

20

25

quaestio tricesima

5

10

15

20

25

243

simpliciter. Immo ratio immensitatis naturae est eam esse suppositatam tribus suppositis respectivis, ut dictum est. Et ergo perfectio angelica eminenter est in Deo, cum in eo natura sit suppositum, et supereminenter, quia natura est tria distincta supposita, quod soli proprium | est naturae immensae. Ad decimam conceditur quod per se existere summe competit divinae essentiae, sed ultima consequentia negatur, scilicet haec: ‘Sibi competit per se existere, ergo esse personam absolutam’, quia summe per se existit, sed communiter in tribus suppositis uno modo essendi simplicissimo et immenso, et illo est in quolibet illorum trium et non in aliquo alio supposito absoluto. Ad undecimam conceditur antecedens ad mentem Augustini et negatur consequentia: ‘Ergo est suppositum absolutum’. Et ad probationem dicitur quod, quamvis suppositum relativum ratione relationis subsistit ad aliud suppositum, tamen ratione essentiae maxime per se subsistit, quae existit per se et ad se ipsam in | tribus personis. Ad auctoritatem beati Augustini dicitur quod non loquitur ibi de esse suppositali, cum multae res sint quae non sunt supposita, sed videtur velle quod, quia ‘Deus’ significat essentiam non per respectum relationis, quod ideo dicitur absolute. Per hoc tamen non ponit suppositum quartum in divinis. Ad ultimam dicitur quod, si fiat locutio de subtractione reali qua intellectus consideret omne illud auferri quod per actus relativos importatur, procul dubio ablata esset essentia, cum quaelibet persona sit essentia. Immo et omnis actus ad intra transit in essentiam, quia ibi non est credenda realis aliqua entitas quae non sit essentia. Et ideo sic antecedens quod sumitur in ratione, est falsum, nisi forte ex impossibili vellet arguere, quod non est ad

1 simpliciter] om. W. 2 angelica] genita W. 4 soli] solum W. 6 conceditur] dicitur W. ‖ per se] personae K. 7 negatur] negetur W. 8 per se1] personae K. ‖ summe] summae f. ‖ per se2] personae Kf. 10 illo] sc. modo. 14 suppositum] om. W. ‖ subsistit] subsistat f. ‖ aliud] aliquid K. 15 tamen] ipsa add. K. ‖ quae] ergo K. 17 non] om. W. ‖ res] tres f. 18 velle] velut K. ‖ quia] om. W. ‖ essentiam] substantiam W. 19 respectum] relatum K. 20 ponit] ponitur W. 21 qua] quam JK. 22 consideret] consisteret K. ‖ relativos] relationis K. 23 quaelibet] quolibet K. ‖ persona] om. K. 24 intra] infra K. 25 sic] sit K. 2 Cf. supra, p. 239,21–26. 6 Cf. supra, p. 238,3–7. 6–11 Similiter respondet Thomas de Argentina, loc. cit. dist. 26 q. 1 art. 4 (ed. cit., fol. 88rb). 12 Cf. supra, p. 238,8–11. 12–20 Similiter respondet Thomas de Argentina, loc. cit. dist. 26 q. 1 art. 4 (ed. cit., fol. 88rb). 21 Cf. supra, p. 238,12–19. 26 De consequentia ‘ex impossibili quodlibet’ vide Petrum Hispanum, Syncategoreumata V,39–41 (ed. de Rijk, pp. 230–234).

J 210b

f 124vb

244

quaestio tricesima

praesens. Alio modo potest intelligi quod, quamvis intellectus non poneret in Deo actum relativum, adhuc poneret Deum esse suppositum absolutum. Et hoc conceditur, quia ita ponunt philosophi in lumine naturali, sed negatur minor: ‘Quod non minus debet hoc nunc poni’. Et ad probationem dicitur quod esse personam absolutam non est essentiale divinae essentiae, immo repugnat ei. Sed quamvis Philosophus vel philosophi posuerunt hoc sequi esse divinum, hoc est quia deficit ratio in cognitione illius immensae perfectionis, cuius est esse communiter in tribus suppositis relativis et non in aliquo absoluto. Hoc de secundo articulo.

[Articulus 3]

J 211a

[Notabilia] Consequenter in tertio articulo videndum est: An distinguuntur proprietatibus originis? Pro cuius intellectu est notandum quod natura divina unita et simplicissima existente, quia sunt in ea plura supposita, oportet considerare duplicem differentiam. Unam per quam distinguuntur supposita a suppositis alterius naturae, et in hoc omnes conveniunt quod hoc est essentia divina, quia nullum aliud suppositum habet naturam immensam quam suppositat, ut notum est. Alia est differentia qua supposita eiusdem naturae distinguuntur inter se, de qua dictum est in articulo praecedente quod haec differentia non potest esse proprietas absoluta nec etiam modus absolutus. Ex quo sequitur quod supposita divina distinguuntur aliquo relativo sive respectivo vel modis respectivis, prout notum est. Secundo est notandum quod, ut in primo articulo dictum est, distingui personas per respectiva in ordine ad intellectum nostrum contingit dupliciter. Uno modo per modum actionis, sicut exprimunt haec verba ‘generare’, ‘gigni’, ‘procedere’, eo quod illa verba | exprimunt modum quo se habent

4 nunc] om. K. 5 est] esset K. 6 posuerunt] posuerint f. 12 consequenter … articulo] om. W. ‖ in] de f. ‖ distinguuntur] sc. personae divinae. 16 naturae] negetur K. ‖ quod] quia KW. 18 notum] dictum W. ‖ qua] quae K. 21–22 relativo sive] om. KWf. 24 contingit] convenit KW. 24–25 dupliciter] modo quia respectus in divinis dupliciter potest exprimi add. K; quia respectus in divinis dupliciter potest exprimi add. Wf. 3 Cf. infra, p. 244, ad lin. 6. 6 Cf. Aristot., Metaph. 12,7 (1072b13–30). 13–246.13 Marsilius omnia haec notabilia partim verbotenus, partim ad sensum deprompsisse videtur ab Aegidio Romano, loc. cit. dist. 26 princ. 1 q. 2 (ed. cit., fol. 139vP) et ibid., fol. 139vQ–140rB et ibid., fol. 140rC-F. 19 Cf. supra, pp. 227,15–16 et 230,22–23. 23 Cf. supra, p. 225,2–7.

5

10

15

20

25

quaestio tricesima

5

10

15

20

25

30

245

relativa ad invicem. Et haec vocantur ‘origines’, quia videtur quod istis originaliter surgunt proprietates. Alio modo huiusmodi | respectus exprimuntur per modum proprietatum, sicut cum dicimus ‘paternitas’, ‘filiatio’, ‘processio’. Quaerit igitur hic articulus: Utrum magis distinguuntur per origines vel per proprietates? Tertio est notandum quod triplicia in divinis plurificantur, scilicet proprietas, quia plures sunt personarum proprietates; hypostasis, quia plures sunt hypostases; et origo, quia plures sunt origines. ‘Proprietates’ dicuntur, ut dictum est, paternitas, filiatio, processio. ‘Hypostases’ Pater, Filius et Spiritus Sanctus. ‘Origines’ generare, gigni et procedere. Et omnia haec relationem et respectum in divinis important. Quaelibet autem trium dictorum ad propriam hypostasim comparata non differunt. Idem in Deo enim omnimode est paternitas, generare et Pater. Et ergo origo, proprietas et hypostasis ad se comparata eandem rem important, modo tamen alio et alio in ordine ad intellectum nostrum. Nam proprietas importat quasi ipsam relationem per modum abstractae formae, ut ‘paternitas’, sicut ‘albedo’ in praedicamento qualitatis nudam qualitatem. Sed hypostasis importat quasi concrete, sicut ‘Pater’ illud quod denominatur a relatione, sicut ‘album’ substantiam cum qualitate. Et origo, ut ‘generare’, importat eam quasi per modum viae ad formam, sicut ‘dealbari’ importat albedinem in fieri. Quarto est notandum quod ex hoc non est quaestio de rebus importatis per origines et proprietates distinguentes hypostases, quia, ut dictum est, eaedem sunt singulorum respectu suae hypostasis. Sed cum in divinis solum sint duo praedicamenta, scilicet substantia et relatio ad intra, per illa debet magis proprie dici distinctio suppositorum quae magis proprie important relationem, quam, si nomina originis magis proprie important, debet dici distinctio ‘per origines’. Si vero proprietatum nomina magis proprie important, tunc rationabiliter debet dici distinctio suppositorum esse ‘per proprietates’. Quinto est notandum quod nomina abstracta magis sunt in praedicamentis quam concreta, eo quod magis proprie important rem propriam prae-

2 alio modo] et f. 4–9 quaerit … processio] om. (hom.) W. 4 distinguuntur] personae add. f. 7 sunt] om. K. 11 trium] tria f. 12 comparata] corr. ex comparat W. 15 importat] important f. 21 quod ex hoc] ex hoc quod K. 22 quia] sup. lin. W. 24 debet] dicitur f. 26 relationem … important] iter. (homoeoceph.) K. ‖ nomina] notam K. 26–28 debet … important] om. (hom.) W. 27–28 per … distinctio] om. (hom.) K. 28 rationabiliter] notionabiliter W. ‖ esse] om. K. 9 Cf. supra, p. 245,2–4. 22 Cf. supra, p. 245,11–12.

f 125ra

246

f 125rb

J 211b

quaestio tricesima

dicamenti. Unde Philosophus 3 Topicorum dicit quod ‘non est ›iustum‹ in genere, sed ›iustitia‹.’ Concreta enim, eo quod denominative dicuntur, ab abstractis dicuntur esse in praedicamentis, ratione abstractorum a quibus denominative dicuntur. Sexto est notandum quod, licet nomina actionis vel passionis saepe res aliorum praedicamentorum important, tamen non sunt proprie de illis praedicamentis in quibus dicuntur esse motus nisi in ordine ad terminum. Unde isti termini ‘alterare’, ‘augere’ et consimiles non sunt de praedicamento qualitatis vel quantitatis, sed dicuntur esse ibidem in ordine ad | terminos ad quos vadunt, ut ‘alterare’ dicitur qualitas esse, quia ad qualitatem vadit. Et propter eam de nomine rei quae movetur, nati sunt variari termini qualitatis. Et quod illud verum sit, patet, quia huiusmodi termini secundum rem sunt de praedicamento actionis. [Conclusio responsalis] Ex his sequitur conclusio responsalis, quod | personae divinae magis proprie distinguuntur per proprietates in quantum sunt proprietates quam per origines in quantum sunt origines. Probatur sic: Per illud magis proprie distinguuntur personae in quantum tales quod magis proprie importat relationem; sed proprietates sunt huiusmodi; igitur. Maior patet per quartum notabile, ex quo distinctio non est per absoluta, sed per respectiva. Et minor patet per quintum notabile, quia relationes important proprietates in abstracto et per modum formae, qualiter non important eas origines vel hypostases. Secundo, quia proprietates significant relationem ut intrinsecum rei constitutae. Origines autem significare videntur ut actus transeuntes vel productos vel in formam tendentes. Modo magis proprie importatur distinctio rei per intrinseca quam per extrinseca. Confirmatur, quia quoad modum intelligendi nostrum actiones vel origines praesupponunt personas institutas vel instituendas per terminum quem important; ergo non proprie

1 Topicorum] corr. ex Ethicorum J; Ethicorum K. 2 ab] de W. 6 aliorum] aliquorum f. ‖ important] importent f. ‖ tamen] cum J. ‖ sunt] om. K. 7 ordine] ordinem K. 8 non] om. J. 11 variari] visitari K. 15 sequitur] sequeretur KW. ‖ proprie] om. W. 18 quod] quam W. ‖ importat] important W. 19 per] om. K. 21 per] om. K. ‖ et] om. K. 23 relationem] et add. J. ‖ ut] sup. lin. J. 24 videntur] vocantur K. 25 modo] non W. ‖ distinctio] abstractio K. 26 quam … extrinseca] om. f. 28 instituendas] instituentes f. ‖ quem] quam K. 1 Cf. Aristot., Topica 3,1 (116a22–24); cf. Auctoritates Aristotelis (ed. cit., p. 324, n. 42); cf. etiam Aegidius Romanus, loc. cit. dist. 26 princ. 1 q. 2 (ed. cit., fol. 140rE), ubi haec auctoritas Aristotelis eisdem verbis invenitur. 20 Cf. supra, p. 245,21–29. 21 Cf. supra, pp. 245,30–246,4.

5

10

15

20

25

quaestio tricesima

5

10

15

20

25

247

distinguunt personas. Consequentia tenet et antecedens patet, quia ‘generare’ dicit agere, quod est suppositi, et ita praesupponit suppositum Patris institutum. Gigni est tendere in esse Filii, et ita dicit quoad intellectum nostrum suppositum instituendum. Non ergo haec ita proprie distinguunt sicut proprietates, quae intrinsecum modum suppositi ponunt directe, ut paternitas etc. [Opinio contraria] Sed in contrarium huius conclusionis sunt multi aliam opinionem sustinentes. Unde sic arguunt: Relationes supponunt suum fundamentum; modo actus originis sunt divinarum relationum fundamentum; igitur relationes non constituunt ut relationes sive proprietates, sed magis ut origines. Consequentia nota est, quia quod est primum distinctivum in quantum tale, proprie distinguit supposita. Et maior est nota. Et minor patet, quia actus generationis est fundamentum essendi Patrem, et ipsum generari fundamentum essendi Filium. Et ita in aliis. Et confirmatur auctoritate beati Augustini libro De fide ad Petrum circa principium dicentis, “quia igitur aliud est genuisse quam natum esse, aliud est procedere quam genuisse vel natum esse, manifestum est, quoniam alius est Pater, alius Filius, alius est Spiritus Sanctus”, ubi manifeste distinctionem infert per origines, quia ‘genuisse’, ‘natum esse’ etc. dicunt | origines. Item Damascenus libro 1 capitulo 4 dicit quod in divinis “omnia sunt idem praeter generationem, ingenerationem et processionem”. Modo haec nomina verbalia actus important ad quos sequi videntur proprietates. Patet quod de mente Damasceni fuit quod personae distinguuntur per origines. Secundo, quando aliqua plura sunt in aliquo quodam ordine, tunc, si per aliquod eorum constituendum, tunc manifestum est quod per primum illorum; sed filiatio et generari insunt Filio et generari praecedit in ipso 2 quod] quia K. ‖ ita] illa KW. 3 intellectum] in add. J. 6 etc.] om. K. 8 huius conclusionis] om. W. 9 arguunt] arguit K. 11 ut2] om. K. 14–15 Patrem … essendi] om. (hom.) codd. 20 4] fort. leg. 2; cf. supra, p. 226,26. 22 sequi] corr. ex sequuntur J. 25 aliqua] sunt add. K. ‖ quodam] om. W. 26 eorum] est add. KWf. ‖ tunc] om. KWf. ‖ primum] principium W. 27 et1] sup. lin. K; om. W. 2 Cf. supra, p. 220, ad lin. 13. 9 Est opinio ‘quorundam doctorum contrarium tenentium’ citata et reprehensa a Thoma de Argentina, loc. cit. dist. 26 q. 1 art. 2 (ed. cit., fol. 87ra), unde Marsilius omnes rationes huius opinionis sequentes partim verbotenus, partim ad sensum deprompsisse videtur. 16 Cf. supra, p. 226, ad lin. 21. 20 Cf. supra, p. 226, ad lin. 26; cf. etiam Thomas de Argentina, loc. cit. dist. 26 q. 1 art. 2 (ed. cit., fol. 87ra), ubi haec auctoritas Damasceni eisdem fere verbis invenitur.

f 125va

248

J 212a

f 125vb

quaestio tricesima

filiationem; ergo persona Filii formaliter constituitur per generari. Patet maior, quia, cum paternitas et virtus spirativa sint in Patre, ex quo prior est paternitas, ab ea | sumitur persona Patris. Minor patet, quia, si non generaretur, non attingeret filiationem. Tertio, quia quod magis significat per modum relationis, magis habet rationem constituendi divinam personam; sed actus originis sunt huiusmodi; igitur. Patet maior, quia supposita divina sunt relativa. Et ideo quod magis per modum relationis significat, ut sic magis habet ea importare. Minor patet, quia ‘generare’ vel ‘gigni’ videntur significare relationem actualem, proprietates ut ‘paternitas’, ‘filiatio’ magis habitualem. Modo quod actu tale, est magis quam quod est habitualiter tale. Quarto, quia illud per quod aliquid habet esse et sine quo non potest intelligi esse, ipsum videtur constituere in esse; sed Filius habet esse per ipsum generari et sine ipso non potest intelligi esse Filius; igitur. [Ad rationes in contrarium] Respondetur ad primam negando maiorem, quod actus originis sunt fundamentum divinarum relationum sive proprietatum. Immo, licet in creaturis actus constituant relationes sive proprietates, tamen in perpetuis actus praesupponunt personas constitutas suis proprietatibus. Aeternaliter enim Pater est Pater et ideo aeternaliter generat. Et simul natura aeternaliter cum Patre est Filius, et ideo esse Filium vel filiatio in aeternis apud intellectum prius est quam ipsum gigni, eo quod est simul cum supposito Patris, quod non potuit agere nisi fuerit. Essentia autem non generat. Ergo paternitas est fundamentum generationis et non e contra, quod est conforme dictis, quia dictum est quod proprietates in Deo habent se sicut formae dantes rebus esse in naturalibus. Manifestum est autem quod prius est rem naturalem esse quam eam agere. Ad confirmationes: Ad auctoritates sanctorum Augustini, Damasceni etc. dicitur quod, quia realiter in singulis personis idem sunt relatio, proprietas, suppositum et origo, ideo sancti quandoque exprimunt per origines distinctiones personarum, quandoque per proprietates, non curantes multum | de sermonis proprietate, sed de rei veritate.

3 patet] om. K. 5 quod] aliquod W. ‖ significat … magis] om. (hom.) W. 8 ea] magis add. W. 11 tale] est add. f. ‖ est2] om. W. 12 aliquid] aliud KW. 14 ipso] vero add. W. 18–19 praesupponunt] praesupponit W. 22 gigni] genui W. 29 per] sup. lin. W. 16 Cf. supra, p. 247,9–24. 24 Cf. supra, p. 245,15–17. 27–31 Similiter respondet Thomas de Argentina, loc. cit. dist. 26 q. 1 art. 2 (ed. cit., fol. 87ra).

5

10

15

20

25

30

quaestio tricesima

5

10

15

20

249

Ad secundam negatur minor pro secunda parte, scilicet quod generari in Filio praecedit filiationem, quia sunt omnino in ipso idem. Sed in ratione cognoscendi proprietas est prior ratione dicta in solutione rationis praecedentis, quia paternitas est prior, eo quod praecedit agere. Ad tertiam dicitur quod ‘generare’ non significat per modum relationis, ut dictum fuit in sexto notabili. Ad probationem, quando dicitur quod significat per modum actualem, respondetur quod non est de modo relationis significare per modum agere – hoc enim spectat ad praedicamentum actionis –, sed relationem per modum formae importare, quod est proprium praedicamenti ad aliquid. Et ita important proprietates. Ad quartam dicitur quod secundum veritatem Filius in esse constituitur generatione, quia idem est in eo generatio et filiatio, et quod ab illa habet esse personam et distinctionem ab aliis personis. Sed hoc est magis apud modum intelligendi nostrum in quantum Filius, quam in quantum generatur, eo quod ‘esse Filium’ recte dicit suppositum in se sua propria forma constitutum. Hoc autem ‘generare’ in quantum tale vel ‘generari’ in quantum generari non dicit. | Quod enim successive fieret, cum fieret, non esset in esse constituto. Unde etiam ‘›filius‹ magis dicitur a genito quam a generare’, ut habetur 5 Metaphysicae, propriissime autem in praedicamento ad aliquid a filiatione. Hoc de tertio articulo.

[Articulus 4]

25

[Conclusiones] Quantum ad quartum articulum est conclusio prima haec: Licet personae divinae realiter instituantur et distinguantur relationibus, tamen huiusmodi relationes ut relationes magis distinguunt, et ut proprietates sunt, instituunt. Haec conclusio quoad primam partem sequitur ex praecedentibus

5 generare] agere K. ‖ significat] magis add. KWf. 10 ad aliquid] om. KW; relationis f. 11 quartam] quartum KW. 14–15 generatur] corr. ex agere K. 16 autem] est add. f. 18 genito] genita K. 20 aliquid] aliud KW. 23 quantum] venio f. ‖ quantum … articulum] om. W. ‖ ad] om. J. ‖ articulum] et add. f. 25 sunt] magis add. f. 26 haec] om. K. 1 Cf. supra, pp. 247,25–248,4. 1–4 Similiter respondet Thomas de Argentina, loc. cit. dist. 26 q. 1 art. 2 (ed. cit., fol. 87ra). 4 Cf. supra, p. 248,20–23. 5 Cf. supra, p. 248,5–11. 6 Cf. supra, p. 246,5–7. 11 Cf. supra, p. 248,12–14. 19 Cf. Aristot., Metaph. 5,15 (1021a23–25). 23–26 Haec conclusio similis est dicto prolato apud Thomam de Argentina, loc. cit. dist. 26 q. 1 art. 3 (ed. cit., fol. 87ra).

J 212b

250

f 126ra

quaestio tricesima

articulis. Nam, cum personae divinae sunt realiter distinctae in Deo et non distinguuntur absolutis proprietatibus nec modis absolutis, ut dictum est in secundo articulo, nec etiam distinguuntur vel in esse constituuntur originibus, ut dictum est in tertio articulo, relinquitur eas in esse constitui et distingui relationibus, quod est propositum. Ad hoc sonat manifeste auctoritas venerabilis Anselmi ante allegata pro primo quaesito. Et capitulo 10 dicit quod ‘impossibile est invenire in fide Christiana unde una persona distinguatur ab alia nisi per relationes originis’. Idem sentit Boethius in libro De Trinitate dicens quod “essentia continet unitatem, sed relatio multiplicat Trinitatem”. Idem sentit beatus Augustinus in multis locis et Magister allegat in littera. Sed secunda pars conclusionis patet ex dictis in quaestione praecedenti, quia huiusmodi in quantum relatio|nes habent oppositionem cum suis correlativis, et ergo ut sic distinguunt, quia opposita habent inter se distinctionem. Sic enim dicuntur per respectum ad aliam personam a qua personam institutam distinguunt. Sed in quantum proprietates sunt, sic proprie sunt in persona cuius sunt propria, et ideo sic ad nostrum intellectum instituunt. Secunda conclusio est haec: Quod huiusmodi proprietates vel relationes realiter sunt in Deo. Patet, quia dictum est in notabili tertio tertii articuli: Huiusmodi relationes sive proprietates comparatae singulae suis personis non ponunt multitudinem. Et ideo idem est paternitas quod Pater, filiatio quod Filius et processio quod Spiritus Sanctus. Cum itaque personae realiter sint in Deo, oportet etiam huiusmodi relationes ibi esse. [Tertia conclusio et responsalis] Ex quo sequitur tertia conclusio, quod divinae personae distinguuntur ab invicem rebus relativis realiter in Deo existentibus. Patet ex duabus conclu-

1 sunt] sint f. 2 distinguuntur] distinguitur K. 3 in2] om. W. 6 10] corr. ex 6 K; fort. leg. 2. 7–8 distinguatur] distinguitur K. 8 in libro] om. K. 11 pars] huius add. KWf. 20 singulae] singulariter W. 22 itaque] ita K. 23 ibi] ibidem f. 3 Cf. supra, pp. 227,15–16 et 230,22–23. 4 Cf. supra, p. 246,15–17. 6 Cf. supra, p. 223,9–10. ‖ Cf. Anselmus, De processione Spiritus Sancti cap. 2 (PL 158,295B–C [cap. 5]; ed. cit., p. 188). Marsilius hanc auctoritatem Anselmi verbotenus deprompsisse videtur a Thoma de Argentina, loc. cit. dist. 26 q. 1 art. 3 (ed. cit., fol. 87rb). 9 Cf. supra, p. 223, ad lin. 7. 10 Cf. e.g. Fulgentius Ruspensis (Ps.-August.), loc. cit. cap. 2 n. 7 (PL 40,756; PL 65,675C; CCSL 91A,716). 11 Cf. e.g. Petrus Lombardus, loc. cit. dist. 26 cap. 2 n. 2–3 (ed. cit., p. 198). 12 Cf. supra, p. 197,18–20 et 23–25. 19 Cf. supra, p. 245,11–12.

5

10

15

20

25

quaestio tricesima

251

sionibus praecedentibus. Et haec conclusio responsalis directe est ad primum quaesitum.

5

10

15

20

[Primum dubium] Sed est dubium valde movens: Si hae relationes sunt verae res in Deo, et cum sint respectivae et adduntur rebus absolutis, videtur sequi ibi realis pluralitas in eodem supposito, ut in Patre est res absoluta, scilicet essentia divina, et si cum hoc est in eo relatio, quae est respectiva, cum non videatur idem secundum idem esse absolutum et respectivum, videtur quod in Patre sint vere duae res. [Opiniones] [Opinio Porretanorum] Ad istud dubium dicebant Porretani quod relationes non essent in personis, sed essent extrinsecus affixae et assistentes, quod intelligo sic quod relatio ut relatio est, nihil ponit intrinsecum in persona divina, sicut sapientia vel bonitas ponit aliquid intrinsecum personae vel essentiae. Et ex hoc non sunt assistentes et extrinsecus affixae, sed inexistentes. Sed relatio, licet quoad sup|positum supponat pro persona, quia paternitas est Pater, sed tamen ut est relatio sive quidditas relationis est esse ad aliud, scilicet respectus ad oppositum. Non enim habet ut relatio nisi esse ad aliud. Et quia illud aliud est extrinsecum Patri sic quod est distincta persona a persona Patris, ideo dixerunt quod sub eo respectu sub quo est relatio, est assistens Patri et

1 est] om. KW. 4 res] sup. lin. J. 5 adduntur] addantur f. 7 et] ut K. ‖ relatio] relative W. 8–9 videtur … res] om. W. 15 aliquid] aliud W. 17 sed] om. f. 18 relationis] ut relatione esset add. sed del. K. 19 habet] relatio add. KWf. ‖ ut relatio] om. (hom.) W. ‖ relatio] relatione K. ‖ nisi] om. K. ‖ esse] esset K. 20 sic] scilicet K. 1 Cf. supra, pp. 249,23–250,23. 2 Cf. supra, p. 216,4–5. 12 Cf. Conc. Remense (Reims) (Enchiridion symbolorum, ed. Denzinger-Hünermann, n. 745, p. 305), ubi editores in introductione quattuor errores, qui Concilio dissoluto in quodam consistorio Gilberto Porretano crimini dati sunt, commemorant, quorum tertius sic profertur: “Quod tres personae tribus unitatibus sint tria, et distinctae proprietatibus tribus, quae non hoc sint quod ipsae personae, sed sint tria aeterna, differentia numero tam a se invicem quam a substantia divina.” Opinio Porretanorum citatur et reprehenditur a Thoma de Aquino, In 1 Sent. dist. 26 q. 2 art. 1 (ed. Mandonnet, pp. 629–630 et 631) et Petro de Tarantasia (Innocentius V), In 1 Sent. dist. 26 q. 2 art. 1 (Tolosae 1652, fol. 216b) et ab Aegidio Romano, loc. cit. dist. 26 princ. 2 q. 1 (ed. cit., fol. 141rF-vI); qui doctores a Marsilio infra, p. 252,21–22 laudantur. Marsilius hanc opinionem opinionesque duas sequentes tractans expositionem Aegidii ad sensum imitari videtur.

J 213a

252

f 126rb

quaestio tricesima

extrinsecus affixa, quia ut sic nihil diceret in Patre, sed solum respectum ad extra, scilicet ad Filium. Haec opinio non tenetur. Unde Porretanus, primus eius inventor, dicitur eam revocasse in Concilio Remensi. Et hoc rationabiliter, quia utique personae divinae intrinsecus sunt distinctae, et proprietates distinguentes debent esse in ipsis, quia habent se in suppositis divinis aliquo modo ut formae in naturalibus, quae distinguunt in quantum intrinsecae sunt rebus. Et ergo non debent solum esse assistentes et sic extrinsecum respectum di|cere, sed etiam esse in personis.

5

[Secunda opinio] Secundi dicebant quod relationes divinae simpliciter essent ipsae personae et non in eis. Et movebantur per motivum adductum, ne ponerent in personis pluralitatem rerum et sic aliquam compositionem. Et isti, credo, non habebant aliquam corruptam mentem, quamvis in modo deficiebant, quia, quamvis non sit in Patre pluralitas et sit paternitas ipse Pater et essentia divina, ut isti imaginabantur, nihilominus, quia constituit personam Patris per respectum ad Filium, ideo aliquo modo debet dici esse in Patre, quia proprietas personae constituens personam aliquo modo debet esse in ipsa persona.

10

[Tertia opinio et communis] Et ergo est tertia opinio, quam ponunt communiter doctores, scilicet Doctor Sanctus, Aegidius, Petrus de Tarantasia et moderni doctores, quod relationes sunt in personis et cum hoc sunt ipsae personae. Et haec est catholica doctrina, cui adhaerere debemus, quia conformis est doctoribus sanctis, nec curare debemus, si ad plenum istud comprehendere non valeamus, quia

20

5 distinguentes] om. K. 11 relationes] om. K. 12 et movebantur] permanebantur W. 15 sit2] om. K. 22 doctores quod] om. W. 25 non] om. W. 4 Cf. supra, p. 251, ad lin. 12. 11 Est opinio citata et reprehensa a Thoma de Aquino, loc. cit. dist. 26 q. 2 art. 1 (ed. cit., pp. 630 et 631) et Petro de Tarantasia (Innocentius V), loc. cit. dist. 26 q. 2 art. 1 (ed. cit., fol. 216b–217a) et ab Aegidio Romano, loc. cit. dist. 26 princ. 2 q. 1 (ed. cit., fol. 141rF-G) et ibid., fol. 141vN; quae opinio Praepositino ascribitur a Petro de Tarantasia (Innocentius V), loc. cit. dist. 26 q. 2 art. 1 (ed. cit., fol. 216b); cf. supra, pp. 217,16–219,2. 12 Cf. supra, p. 251,4–9. 22 Cf. Thomas de Aquino, loc. cit. dist. 26 q. 2 art. 1 (ed. cit., pp. 630 et 631). ‖ Cf. Aegidius Romanus, loc. cit. dist. 26 princ. 2 q. 1 (ed. cit., fol. 141rG) et ibid., fol. 141vN. ‖ Cf. Petrus de Tarantasia (Innocentius V), loc. cit. dist. 26 q. 2 art. 1 (ed. cit., fol. 217a). ‖ Cf. e.g. Guillelmus de Ockham, In 1 Sent. dist. 26 q. 2 (ed. Etzkorn et Kelley, p. 184).

15

25

quaestio tricesima

253

super nos est. Non enim debemus in divinis inniti prudentiae nostrae vel credere rationibus quantumcumque apparentibus in contrarium dictorum per doctores sanctos.

5

10

15

20

25

[Dictum auctoris] Sed ut magis appareat possibilitas dicti, adduco quod deitas est in Deo et cum hoc est Deus. Quare ergo non similiter poterit paternitas esse in Patre in quantum constitutiva suppositi et cum hoc esse Pater? Secundo declaro istud sic: Constat primo et manifestum est quod in rebus creatis similitudo albedinis cum alia albedine non est aliqua realis entitas distincta contra albedinem, quia omnibus aliis seclusis manentibus ipsis albedinibus maneret una similis alteri. Et ex hoc dicebant antiqui quod esse relationis non est directe in genere ad aliquid, hoc est: Supposita pro quibus supponunt termini de ad aliquid, in quantum entia sunt, non sunt de ad aliquid vel relatione, ut similitudo est qualitas, aequalitas est quantitas, identitas est essentia rei. Et ita in aliis. Sic ergo relationi in creaturis in quantum relatio est, non correspondet aliud esse quam sui fundamenti, ut similitudo nullam entitatem ponit nisi qualitatem, quae eius fundamentum est. Et ita in aliis. Ex quo | patet quod album non est ex hoc magis compositum quia est album et simile, quam si solum esset album. Ex hoc in proposito convenienter videtur dici quod relatio paternitatis est in Deo propter identitatem fundamenti, quod est divina natura, et propter di|stinctionem suppositorum ab invicem sine aliqua compositione maiore, quam si sola simplex esset essentia. Et quemadmodum similitudo est albedo quantum ad veram rem pro qua supponit et est in albedine per comparationem ad aliam albedinem, prout ly ‘in’ dicit respectum, ita paternitas est Pater quoad rem et est in Patre per comparationem ad Filium, quem genuit.

2 rationibus] etiam add. f. ‖ dictorum] doctorum W. 3 per] propter W. 3–5 per … dicti] om. K. 5 dicti] sup. lin. W. ‖ adduco] adducto W. ‖ deitas] divinitas KW. 7 esse] est K; esset W. 12 aliquid] aliud K. 12–13 quibus] rebus W. 14 aliquid] aliud W. 16 correspondet] correspondent f. 19 si] sibi W. 25 ita] relatio add. sup. lin. K. ‖ paternitas] paternitatis K. 5–6 Marsilius hoc dictum ad sensum deprompsisse videtur ab Aegidio Romano, loc. cit. dist. 26 princ. 2 q. 1 (ed. cit., fol. 141vN). 11 Id est Aegidius Romanus, ibid., fol. 141vI. 18–19 Hoc exemplum similibus verbis invenitur apud Durandum de S. Porciano, In 1 Sent. dist. 30 q. 2 n. 1 (Venetiis 1571, fol. 83vb); cf. infra, p. 290,8–10.

J 213b

f 126va

254

quaestio tricesima

[Responsio auctoris] Ad formam ergo dubitationis in se dicendum est quod relationes sunt verae res in Deo et in personis et cum hoc sunt ipsae personae. Sunt enim personae, eo quod non supponunt pro entibus additis, sicut nec similitudo in creaturis addit aliquid qualitati, et sunt in personis in quantum respectum dicunt personae ad personam, sicut aliquo modo similitudo dicitur esse in qualitate in quantum per qualitatem est convenientia cum alio. Et cum dicitur quod relatio est quid respectivum, conceditur, et conceditur quod in divinis idem suppositum sine compositione aliqua est quid vere absolutum, scilicet essentia, et est quid relativum in quantum est ab eo aliud suppositum vel in quantum ipsum est ab alio. Nec illud esse respectivum aliquid entitatis addit super esse absolutum, sicut albedinem esse similem nihil ei addit super suam essentiam, sed respectum nudum, qui in ea est ipsamet. [Secundum dubium et responsio auctoris] Secundum dubium, quia dictum est quod relationes sunt verae res in Deo, numquid cum relationes sunt quattuor, erunt in Deo quattuor res? Ad hoc respondetur quod non, quia in Deo non sunt plures quam tres, scilicet tres personae et divina essentia, quae est quaelibet earum; cuius ratio est, quia tres relationes, quae sunt tres proprietates, tres personas constituunt. Communis notio sive spiratio realiter est duae personae, scilicet Pater et Filius, quae sunt unum principium Spiritus Sancti. Nec debet credi quod per quartam rem superadditam, quia hoc poneretur sine aliqua necessitate; quod ex alio probatur, quia, si tot res poneremus quot relationes, in Patre essent plures res quam in Spiritu Sancto, cum in eo sit paternitas et communis notio, in Spiritu Sancto sola spiratio passiva. Hoc de quarto articulo.

5

10

15

20

25

[Ad rationes principales] [Ad rationes contra primum quaesitum] Quibus praemissis respondetur ad rationes principales, quae fuerunt multae. Ad primam negando maiorem et ad probationem dicitur, sicut dictum fuit ad rationem primae dubitationis, quod absolutum cum respectivo in 5 aliquid] aliud W. 9 aliqua] om. W. 11 esse] quod est K. 13 respectum] respectivum J. ‖ ipsamet] ipsemet JW. 16 sunt] sint f. 17 plures] res add. f. 19 tres2] om. f. 21 quae] qui KW. 22 quartam] relationem debet ponere add. K. 23 quot] quod W. 25 hoc … articulo] om. f. 29 primam] probationem add. W. 30 respectivo] respectivis W. 15 Cf. supra, p. 254,2–3. 29 Cf. supra, pp. 216,9–217,2. 30 Cf. supra, p. 254,7–13.

30

quaestio tricesima

5

10

15

20

25

30

255

divinis est praecise unum, ut essentia et Pater, nec respectivum aliquam entitatem addit super essentiam, sed omnis respectus transit in essentiam, quia non est nisi inter personas, quarum quaelibet est essentia, et simul omnes una essentia. Ad confirmationem dicitur quod quidditas relativa non est nisi | habitudo rei ad rem, quae nihil addit super personas divinas, quarum una est ab alia. Unde paternitas, quia persona Patris, transit in substantiam; respectus vero eius ad filiationem transit in personam | quam constituit. Relatio enim non ponit aliquid additum, ut dictum est. Ad secundam placet quod huiusmodi relationes sequuntur modo intelligendi nostro intelligere Patris dicentis Verbum et velle concors Patris et Filii spirantium amorem. Et negatur consequentia, cum infertur quod per lumen naturale possemus devenire in notitiam Trinitatis. Et ad probationem dicitur quod, licet philosophi lumine naturali devenerunt in intelligere et velle Dei, hoc erat prout debentur essentiae quae non generat nec spirat, sed in intelligere et velle notionalia non venerunt nec venire possunt. Et dato quod venissent ad antecedens, scilicet ad intelligere et velle notionalia, sed nescivissent consequentiam esse bonam, qua ex illis fuisset illata generatio ad intra et spiratio, non devenissent ad notitiam consequentis, quia sola notitia antecedentis non notificat consequens, nisi simul sciatur consequentiam esse bonam, quod in lumine naturali non erat eis possibile. Sciebant enim Deum esse, et bene sequitur: ‘Deus est, ergo sunt plures personae, quarum quaelibet est Deus, quia in Deo non potest esse solitudo’, sed tamen notitiam consequentis non habebant nescientes consequentiam esse bonam, quia bonitas illius consequentiae ex puro lumine naturali non potest apparere. Ad confirmationem: Ad auctoritatem Damasceni, quod per ‘divina supposita differre ratione’ intelligit quod differunt proprietate relativa sic quod unum eorum non est aliud, quamvis sunt unum in essentia. Ad tertiam, quae est prima Praepositini, quod, quia persona divina simplex est, ideo proprie loquendo de toto integrali vel essentiali non est tota, et ideo sic non distinguitur se tota. Sed magis ad mentem suam: Vel per ‘distingui se tota’ intelligit quod in nullo convenit, sicut distinguitur a creatura, et

1 respectivum] respectum W. 2 omnis] omnino K. 4 omnes] om. K. 8 aliquid] aliud W. 10 intelligere] om. codd. 12 possemus] possumus W. 13 devenerunt] devenerint f. ‖ in] om. W. 14 Dei] sup. lin. K. ‖ in] om. KW. 15 possunt] potuerunt f. 16 sed] si Wf. 18 quia] sed W. 25 per] om. K. 26 ratione] relatione f. ‖ proprietate] sua add. K. 27 sunt] sint f. 29 loquendo] loquendi W. 30 sic non] nisi W. 30–31 se … distinguitur] om. (hom.) K. 31 tota] toto W. 8 Cf. supra, p. 255,5. 9 Cf. supra, p. 217,3–15. 28 Cf. supra, p. 217,16–20.

f 126vb J 214a

256

f 127ra

J 214b

quaestio tricesima

sic antecedens est falsum – conveniunt enim invicem in essentia et in esse unum ens numero; vel intelligit ‘distingui se totis’ sic quod una non est alia, et hoc est verum, cum dicit quod persona est summe simplex. Hoc verum est, sed tamen magis distinguitur a creatura, a qua differt in essentia, quam ab alia persona divina, a qua sola differt proprietate relativa et convenit in essentia. Ad quartam dicitur quod maior est falsa, quia sicut de ratione personae est per se esse, et hoc sibi convenit ratione essentiae, ita etiam est de ratione eius incommunicabiliter esse, quod convenit sibi proprietate | relativa. Habet enim esse per se ab essentia, et esse incommunicabile proprietate relativa. Ad quintam negatur consequentia et ad probationem dicitur quod illa prioritas est solum rationis vel intellectus, quia non oportet, si intellectus debeat aliquid intelligere constitui ex pluribus, quod prius intelligat istas partes convenire ex parte rei. Non enim est prius anima in corpore, quam vivat suppositum animatum et sic in esse constitutum. In Deo autem nulla est diversitas partium constituentium personam, immo nec rerum in eadem persona, sed solum essentiae | et personalis proprietatis, quae est ibi aeternaliter, et sic aeternaliter dedit esse Patrem. Haec etiam transit in suppositum Patris et mediante eo in substantiam sic quod ibi non manet in persona aliqua diversitas. Unde multis falsis imaginationibus innititur argumentum, puta quod ibi sit pluralitas partium, conventus earum, et si convenirent, prius convenire quam dare esse Patrem, quorum nullum habet apparentiam. Non enim advenit prius anima hominis corpori, quam dat esse hominem. Ad sextam negatur divisio, quia paternitas constituit Patris personam, et tamen nec coniunctione sui ad essentiam nec ad personam, quia coniungenda utique ante sunt distincta vel saltem unum eorum quandoque non est in alio. Modo paternitas semper est in Patre, immo semper est Pater, et ergo numquam unitur nec coniungitur essentiae vel personae. Item, non est distincta a persona. Relatio enim quoad illud pro quo supponit, transit in suum fundamentum, scilicet in suppositum quod constituit cum essentia,

2 ens] esse W. ‖ vel] et K. ‖ totis] tota K; toto W. 4 tamen] om. W. ‖ differt] differunt K. 5 ab] om. K. ‖ differt] differunt W. 8 hoc] om. JK. ‖ ita] quod add. W. 10 per se] personae JKW; persona corr. ex personae L. 13 prioritas] proprietas KW. ‖ non] iam W. ‖ oportet] quod add. W. 18 essentiae] esse W. 18–19 aeternaliter] aeternitas K. 22 puta] om. W. 27 distincta] disiuncta f. ‖ saltem] satis W. 28 Pater] om. K. 29 item] immo W. 7 Cf. supra, pp. 217,21–218,5. 7–11 Similiter respondet Thomas de Argentina, loc. cit. dist. 26 q. 1 art. 3 (ed. cit., fol. 87va). 12 Cf. supra, p. 218,6–13. 25 Cf. supra, p. 218,14–22.

5

10

15

20

25

30

quaestio tricesima

5

10

15

20

25

30

257

et est idem cum essentia. Et quoad esse suum relativum, distinguit personam Patris ab aliis personis, praesertim a Filio, cui opponitur relative. Ad septimam negatur consequentia et ad probationem, quod non oportet illud quod a praedicamento accidentis, praesertim relationis, in esse constituitur esse ens per accidens, quia, ut dictum est, relatio in divinis nullam entitatem secum ducit quam essentiae superaddit, sed tota in substantiam transit. Supponit enim pro re quae est essentia, distinguit autem proprietate relativa personam a persona, et sic nullum accidens secum ducit, quare nec ens per accidens instituit. Quidditas enim relativa non manet secundum suam propriam entitatem divinae essentiae distincta. Ad octavam negatur consequentia et ad probationem conceditur quod relatio est minimae entitatis, quia semper in naturam absolutorum quoad rem pro qua supponit, transit. Sed quia divina supposita in essentia summe perfecta conveniunt et in esse unum numero, ideo minimam distinctionem debent habere. Et ideo proprietatibus minimae entitatis debent distingui. Ad nonam negatur consequentia, quia relatio divina transit in substantiam. Et ideo ipsa non debet dici ‘non-substantia’. Dat eti|am supposito esse personam in quantum inest ut propria, distinguit in quantum incommunicabilitatem dicit et ab alia distincta separat. Et sic principium personae existit. Ad decimam, quae est prima Lincolniensis, negando antecedens. Et ad probationem negatur quod omnis relatio praesupponit ante se illud ad quod refertur huiusmodi relatione. Immo stat quod ipsum instituat etiam in creaturis, ut cum producitur albedo, quae est similitudo albi ad album, certum est quod ipsa similitudo quae est albedo, album, quod est simile et suppositum relatum, non praesupponit, immo ut tale instituit, quia dat subiecto esse album, secundum quod esse refertur ad simile. Et ita paternitas dat esse supposito quod refert ad Filium in esse tali. Possit etiam dici quod, licet | ita esset in creaturis, ubi relationibus non instituuntur res absolutae, tamen in divinis, ubi supposita relationibus instituuntur sicut res naturales suis formis, non habet veritatem.

1 est … et] om. (hom.) W. 10 distincta] condistincta Kf; condistinctam W. 22 negatur] consequentia add. sed del. W. 25 album] albedini KW. 26 subiecto] substantiae W. 27 ita] illa W. 28 refert] refertur K. ‖ possit] posset Wf. 31 habet] om. K. 3 Cf. supra, p. 218,23–26. 3–10 Similiter respondet Thomas de Argentina, loc. cit. dist. 26 q. 1 art. 3 (ed. cit., fol. 87va). 5 Cf. supra, p. 255,1–2. 11 Cf. supra, pp. 218,27–219,2. 16 Cf. supra, p. 219,3–5. 21 Cf. supra, p. 219,6–13.

f 127rb

J 215a

258

f 127va

quaestio tricesima

Ad undecimam dicit magister Thomas de Argentina quod aliquid dicitur aliud praesupponere dupliciter. Uno modo, quia praesupponit ipsum in esse, sicut domus fundamentum in esse factum prius tempore, quam domus sit. Alio modo, quod impossibile sit ipsum esse sine illo, quamvis illud esse secum ducat. Et tunc dicit: Primo modo relatio diversitatis sua extrema non praesupponit, quia non oportet quod prius sint tempore quam relatio ipsa. Sed secundo modo praesupponit, quia non potest esse relatio sine extremis, quamvis in divinis relatio extrema in esse constituit. Quamvis huic responsioni derogare non volo, videtur mihi quod in divinis rationabiliter potest negari maior, quia relatio in divinis habet se ut forma in rebus naturalibus. Sicut ergo forma non praesupponit esse compositi, sed istud instituit, ita videtur mihi quod relatio in divinis esse suppositum vel personam non praesupponit, sed secum ducens in esse constituit. Et ad probationem maioris dicitur quod idem non est respectu sui relatio realis nec extrema secum ducit nec ea instituit. Secus de relatione divina, quae secum extrema sua instituit. Ad duodecimam negatur antecedens et ad probationem conceditur quod generatione Patris activa tamquam eo quo Filius accipit filiationem, instituitur Filius, et negatur quod hoc nequeat dici. Et ad probationem negatur consequentia, cum infertur: ‘Pater non minus generaretur quam Filius’. Et ad probationem negatur quod sicut Filius generatione constituitur in esse Filii, quod ita Patri generatione acquiritur proprium esse ad aliquid, scilicet esse Patrem. Nam esse Patrem non est ab alio neque esse ad aliquid Patris. Et patet quod non est simile, quia Filius generatione activa Patris producitur in esse, Pater non. Immo ipse est ipsa generatio activa, sicut dictum fuit in articulo tertio, quia generare, | paternitas et Pater idem sunt. Unde, licet in creaturis in modo essendi ad aliquid, quia relativa sunt simul natura, simul sunt pater et filius sic quod sicut homo qui est filius vel fit filius generatione capit esse ad aliquid et pater eadem generatione esse ad aliquid, scilicet esse

2 praesupponit] supponit K. 6 praesupponit] supponit K. 8 constituit] constituat f. 9 volo] velim f. 11 forma] om. W. 11–13 compositi … praesupponit] om. K. 13 maioris] om. W. 14 relatio] corr. ex relationis K. 16 conceditur] om. K. ‖ quod] quia K. 17 generatione] activa add. W. 18 Filius] om. W. 19 consequentia] et add. W. 21 aliquid] aliud K. 22 nam … Patrem] om. (hom.) W. ‖ esse2] om. K. ‖ ad] om. W. ‖ aliquid] aliud K. 24 ipse] ipsa K. 25 quia] quod f. 26 natura] sunt add. J. 27 quod] haec add. K. ‖ sicut] om. W. 28 aliquid1] aliud K. 1 Cf. supra, p. 219,14–21. ‖ Cf. Thomas de Argentina, loc. cit. dist. 26 q. 1 art. 1 (ed. cit., fol. 86ra), unde Marsilius hanc responsionem partim verbotenus, partim ad sensum deprompsit. 16 Cf. supra, pp. 219,22–220,7. 25 Cf. supra, p. 245,12–13. 26 Cf. supra, p. 221, ad lin. 7–8.

5

10

15

20

25

259

quaestio tricesima

5

10

15

20

25

30

patrem, tamen in divinis, ubi proprietates se habent ad modum formae, sicut Pater non est ab alio, ita paternitas sua non est ab alio, sed aeternaliter dat sibi esse Patrem generatione Filii, qua Pater nihil accipit, sed ad Filium dicitur relatione paternitatis, quae est productiva filiationis, quam non accipit. Ad tertiam decimam negatur antecedens et ad probationem dicitur quod, licet in creaturis paternitas perficitur generatione, tamen in divinis paternitas, generare et Pater omnino idem sunt. Unde ibi paternitas non praesupponit generationem activam, sed est ibi ipsa generatio, nec praesupponit generationem passivam, cum ista est Filius; et ex consequenti est ab ipsa paternitate. Et quoad rem ibi nihil est prius alio nisi prioritate originis, de qua non est ad praesens. Sed iuxta modum | intelligendi nostrum et dicta in articulo tertio quaestionis proprietas, quia constitutiva suppositi divini, ut paternitas, praecedit actum, quia actum non percipimus nisi in ordine ad suppositum agens. Accipitur etiam in argumento falsum, scilicet quod generatione paternitas perfecta est, cum ipsa non sit ab alio, ut dictum est, sed est met activa generatio. Quod autem dicitur quod nullus efficitur Pater sine generatione, non est pertinens, quia in divinis nullus efficitur Pater, sed ibi est aliquis aeternus Pater a quo est Filius, filiatio vel generari, cuius paternitas est proprietas distinctiva sui suppositi et constitutiva. Ad quartam decimam negatur minor, quod relationes non sunt incommunicabiles, saltem istae quae sunt distinctivae et constitutivae divinorum suppositorum. Ad probationem dicitur quod non posse communicari convenit relationibus constitutivis in quantum sunt in divinis constitutivae divinorum suppositorum. Verum est quod notio communis communicatur Patri et Filio, quia illa non est constitutiva alicuius suppositi. Ad confirmationem dicitur quod ex impossibili supposito procedit, et ergo non est mirum, si impossibile sequatur. Naturae enim maiestatis non convenit nec convenire potest, ut Pater prius in ea generasset, quam spirasset, etiam via originis. Sicut via originis non praecedit amor cognitionem, ita nec Spiritus Sanctus Verbum, quia Verbum per modum intellectus et cognitionis procedit, et Spiritus Sanctus per modum amoris, ut dictum est. 1 se] non add. J. 2 ita] om. W. 3 qua] quam f. 4 quam non] coni.; non quam codd. et ed. 5 decimam] om. K. 6 perficitur] perficiatur f. 6–7 paternitas] paternitatis K. 7 ibi] ubi W. ‖ non] om. K. 9 ista] iste W. 10 originis] origini W. 13 nisi] om. W. 14 etiam] om. W. 15 paternitas] Patris K. ‖ perfecta] perfecto K. 18 generari] generare K. 20 relationes] negationes W. ‖ non] om. W. 28 spirasset] quam generasset add. J. 29 nec] ut K. ‖ Sanctus] om. K. 5 Cf. supra, p. 220,8–15. 12 Cf. supra, p. 248,21–23. pp. 220,16–221,2. 31 Cf. supra, p. 239,21–26.

15 Cf. supra, p. 259,2.

20 Cf. supra,

J 215b

260

f 127vb

J 216a

quaestio tricesima

Ad quintam decimam negatur antecedens et ad probationem negatur quod ipsa praesupponit ipsum suppositum. Immo ipsa paternitas est eius proprietas constitutiva in quantum relatio et etiam in re ipsum. Et ad probationem, cum dicitur filiatio praesupponit suppositum, respondetur quod vel intelligis in re divinam filiationem praesupponere suppositum generans, et tunc illa negatur, quia in divinis non est aliqua prioritas nec aliqua praesuppositio, sed | omnia Dei aeternaliter simul sunt, nisi forte velles loqui modo improprio, puta quod ideo diceretur praesupponere quia est ab ipso, et esset modus satis improprius, quia, licet filiatio a Patre sit, tamen coaeterna est sibi, et ideo non est ab eo tamquam a praesupposito; vel intelligis quod quoad modum intelligendi nostrum non possumus intelligere filiationem, nisi praeintelligamus suppositum generans, et iterum falsum est, quia, cum relativa sint, simul intelliguntur – talia enim sunt simul natura; vel forte vis quod in bona consequentia ad filiationem sequitur suppositum generans, sicut ad binarium unitas, et verum est sic quod sequitur, sed non tamquam prius, sed ut simul natura existens cum supposito generante. Sunt enim relativa “simul natura”, ut dicitur in Praedicamentis. Et ergo nullo modo habes quod res quae est filiatio, supponit suppositum generans tamquam prius ea, nisi loquaris de prioritate originis, de qua non est ad praesens. Ad sextam decimam dicitur quod relatio constituit suppositum in quantum est proprietas eius et in eo. Quod autem dicitur quod ut relatio magis habet rationem distinguentis, | hoc est prius concessum. Sed quia res est una quae est proprietas et relatio, ideo convenienter dicitur quod relatio constituit suppositum. [Ad rationes contra secundum quaesitum] Ad rationes sequentes conceditur quod excellentissima natura debet suppositari excellentissima suppositatione. Sed negatur minor, quod suppositatio absoluta est dignior quam relativa, cum relativa suppositatio sit Deus, quo nihil est dignius. Ad probationem minoris, cum dicitur quod absolutum est dignius respectivo – si intelligitur quod absolutum quolibet respectivo est

4 filiatio] generatio W. ‖ suppositum] generans add. Kf. 5 vel] om. K. ‖ intelligis] intellectus J. ‖ divinam] divina KW. 8 ideo] non f. 9 esset] est K. 11 quod] om. W. 13 sint] om. K. 14 generans] genitoris Wf. 15 quod] om. W. 16–17 existens … natura] om. (hom.) K. 19 de1] om. W. 21 quod ut] prout K. 22 distinguentis] corr. ex dignitatis K. 29 cum … quod] dicitur quod cum f. ‖ est2] sit f. 30 est] sit f. 1 Cf. supra, p. 221,3–10. 13 Cf. supra, p. 221, ad lin. 7–8. 17 Cf. ibid. 20 Cf. supra, p. 221,11–15. 22 Cf. supra, p. 249,23–26. 26 Cf. supra, pp. 221,17–223,4.

5

10

15

20

25

30

quaestio tricesima

5

10

15

20

25

261

dignius, falsum est, quia essentia divina absoluta non est dignior Patre maiestatis vel eius paternitate. Si dicitur quod in rebus creatis sic est, forte adhuc non est verum, quia relativum supponit et includit absolutum. Forte dicit arguens quod secluso absoluto comparando quodlibet secundum se, tunc dicatur quod de hoc est prius dictum in quaestione de omnipotentia vel aequalitate personarum circa distinctionem 20 quod in divinis non potest esse ablatio, quia penitus idem sunt absolutum et respectivum. Sed si per intellectum secernere volumus, tunc dictum est quod ‘respectivum’ secluso absoluto in divinis omnimode nullam perfectionem dicit. Sed magis ad mentem arguentis veniendo, quia Franciscus de Maironis has rationes reputat insolubiles, quamvis non teneat, ut videtur, illud quod probare nituntur. Si quaerat quare, cum ratio absoluti apud animam sit prior quam ratio relativi, et perfectius in creaturis est esse absolutum secundum se quam esse respectivum, quare divina supposita non potius constituuntur proprietatibus absolutis quam relativis, respondetur quod diversitas suppositorum absoluta non stat cum summa simplicitate essentiae. Distincta enim entia absoluta non possunt esse idem simplex. Nam ex duobus ab|solutis in actu non fit unum nisi per aliquam compositionem vel unionem additam, ut dictum fuit. Et ergo stante unitate essentiae in Trinitate suppositorum cum summa simplicitate consequens est supposita non distingui proprietatibus absolutis, sed relativis. Ad secundam, quod divina supposita sunt substantialia, quia sunt substantia, et cum hoc sunt relativa, quia proprietates quibus in simplicitate divina distinguuntur, sunt relativae. Si autem intelligat maiorem quod omnia supposita quorum quodlibet est substantia, debent suppositari, id est in esse suppositi institui principiis absolutis, maior est falsa et minor est vera. Si autem intelligatur maior quod supposita substantialia, id est quae sunt pura absoluta sic quod non relativa, concedenda est maior. Et minor est falsa, quia divina supposita sunt relativa, ut dictum est.

3 relativum] respectivum KWf. 4 dicit] dicet f. 8 volumus] voluerimus f. 9 in divinis] om. K. ‖ omnimode] om. W. 10 reputat] repugnat K. 11 si] sed K. 12 ratio1] corr. ex ratione K. ‖ ratio2] relatio K. 16 essentiae] essentia W. ‖ entia] corr. ex essentia K; essentia W. 17 simplex … fit] om. K. 19 in] et f. 20 distingui] om. W. 23 quia] quasi K. 24 divina] om. W. ‖ distinguuntur] dicuntur f. 6 Cf. supra, p. 67,18–19. 8 Cf. supra, p. 68,17–18. 10 Cf. Franciscus de Maironis, In 1 Sent. dist. 26 q. 3 art. 1 (Venetiis 1520, fol. 82vM-N); cf. etiam supra, p. 221, ad lin. 17–222.16. 18 Cf. supra, p. 230,18–20. 22 Cf. supra, p. 222,4–6. 29 Cf. supra, p. 261,22–24.

f 128ra

262

J 216b

quaestio tricesima

Ad tertiam dicitur quod maior non habet apparentiam supposita unitate naturae divinae et pluralitate suppositorum, quia tunc impossibile esset quod supposita in esse suppositali constituerentur per aliquod substantiale, eo quod hoc multiplicatum necessario compositionem inducendo summam simplicitatem tolleret. Nec ad hoc aliquid facit perfectio suppositorum divinorum, cum tota eorum per|fectio est ex immensitate essentiae et non proprietatis vel quidditatis relativae in quantum secernitur per intellectum ab essentia, ut antea dictum est. Ad quartam negatur minor intelligendo eam in proposito. Ad probationem eius dicitur quod accidentibus hoc convenit ratione imperfectionis quod per substantiam suppositantur. Secus est in divinis, ubi proprietas non est accidens, quae dat esse supposito et cum hoc transit in substantiam divinam tota. Immo hoc est natura maiestatis, ut summe sit in se perfecta, quia absoluta est essentia simplicissima et immensa tribus suppositis relativis ad intra communicata et distincta. Ad quintam, quod divina natura vel essentia absolute considerata sine proprietate relativa non potest constituere aliquod suppositum, sed solum supposita constituit cum proprietatibus relativis. Et negatur consequentia, cum infertur quod essentia angeli videretur perfectior, saltem a debite vidente, quia ille eam limitatam ad unum suppositum limitatum habet, sicut est essentia angeli una, divina autem essentia ratione suae immensitatis communis est tribus suppositis illimitatis. Et ad probationem dicitur quod natura divina sufficit ad esse trium suppositorum, sed proprietatibus relativis distinctorum et non rebus absolutis, quia indigere vel includere in sua natura plures res absolutas non est perfectionis sed imperfectionis. [Ad rationes pro primo et pro secundo quaesito] Ad ea autem quae adducuntur pro partibus oppositis non oportet respondere, quia sunt pro dictis. Hoc de quaestione.

4 hoc] om. W. 6 tota] toto W. ‖ perfectio] perfectionem K. ‖ est] sit f. 7 secernitur] secluditur W. 10 eius] in mg. J. 11 suppositantur] suppositatur JW. 17 solum] sola f. 19 infertur] dicitur W. 20 habet] om. codd. 21 angeli] del. K. 22 illimitatis] om. W. 27 partibus] om. f. 28 hoc de quaestione] om. f. ‖ quaestione] etc. add. K; sequitur add. W. 1 Cf. supra, p. 222,7–10. 8 Cf. supra, p. 68,17–20. 9 Cf. supra, p. 222,11–16. pp. 222,17–223,4. 27 Cf. supra, pp. 223,6–20 et 224,2–4.

16 Cf. supra,

5

10

15

20

25

[quaestio tricesima prima]

[Utrum in divinis sit solum aliquod principium ad intra respectu Filii et Spiritus Sancti] Circa distinctionem 29 quaeritur tricesimo primo utrum in divinis sit | solum aliquod principium ad intra respectu Filii et Spiritus Sancti; quae quaestio supponit unum et aliud quaerit. Supponit quod in divinis sit principium ad intra, et quaerit utrum respectu Filii et Spiritus Sancti hoc sit solum.

5

10

[Rationes principales] [Pro parte negativa] [Quod in divinis non sit aliquod principium ad intra] Arguitur ergo quod in divinis non sit aliquod principium ad intra, quia ubi non est causa, non est principium; sed in divinis non est causa; igitur nec principium. Patet maior per Philosophum 5 Metaphysicae, qui vult quod ‘causa et principium similiter distinguuntur’. Minor patet, quia Dei nulla est causa. Modo nihil est in Deo nisi Deus. Secundo, quia in Deo non est principiatum, ergo nec principium. Consequentia tenet, quia relativa posita se ponunt et perempta se perimunt. Et

1 circa … primo] quaeritur tricesimo primo circa distinctionem 29 Kf; circa distinctionem 29 W. ‖ solum] om. W. 4 et2] vel W. 9 causa1] ibi add. K. ‖ non est] nisi W. 10 Philosophum] lect. dub. W. ‖ qui] quod W. 11 nulla] non W. 8–12 Haec ratio similis est rationi allegatae apud nonnullos distinctionem 29 libri 1 exponentes, e.g. apud Thomam de Aquino, In 1 Sent. dist. 29 q. 1 art. 1 (ed. Mandonnet, p. 689) et Petrum de Tarantasia (Innocentius V), In 1 Sent. dist. 29 q. unica art. 1 (Tolosae 1652, fol. 237a) et Aegidium Romanum, In 1 Sent. dist. 29 princ. 1 q. 1 (Venetiis 1521, fol. 153rF). 10 Cf. Aristot., Metaph. 5,1 (1013a16–17); cf. Auctoritates Aristotelis (ed. Hamesse, p. 124, n. 117); cf. etiam Aegidius Romanus, loc. cit. dist. 29 princ. 1 q. 1 (ed. cit., fol. 153rF), ubi haec auctoritas Aristotelis eisdem fere verbis invenitur. 13–264.2 Haec ratio similis est rationi allegatae apud Thomam de Argentina, In 1 Sent. dist. 28 et 29 q. 1 (Venetiis 1564, fol. 90vb). 14 Cf. supra, p. 82,5–6: “[…] cum ‘relativa posita se ponant et perempta se perimant’, ut dicitur in Praedicamentis […].” Cf. Auctoritates Aristotelis (ed. cit., p. 303, n. 27): “Relativa sic se habent quod posita se ponunt et perempta se perimunt.” Cf. etiam Aristot., Categoriae 7 (7b15) et ibid. (7b19–20).

© koninklijke brill nv, leiden, 2015 | doi: 10.1163/9789004272439_014

f 128rb

264

quaestio tricesima prima

antecedens patet, quia principiatum et effectus idem sunt. Modo in Deo nullus est effectus. Tertio, quia in Deo ad intra non est primum, ergo nec principium. Consequentia tenet per Philosophum 1 Posteriorum: “Idem est primum et principium”. Et antecedens est Magistri distinctione 12 supra et in Symbolo: “In hac Trinitate nihil est prius”.

J 217a

[Quod Pater non sit principium Filii] Secundo loco arguitur quod Pater non sit principium Filii, quia Filius est id quod Pater; ergo Pater non est eius principium. Consequentia tenet, quia idem non est causa sui. Antecedens patet, quia est essentia, quae est Pater. Secundo, quia vel esset principium Filii secundum essentiam vel secundum relationem; nullo modorum; ergo etc. Consequentia tenet, quia alio modo non potest. Patet maior sufficienti divisione. Minor patet, quia quod non essentiae, patet, quia non principiatur. Sed quod non secundum relationem, patet, quia vel haec relatio est essentia, et si sic, tunc sicut non est | principium essentiae, ita nec relationis; vel est alia res ab essentia, et hoc non, quia tunc in Filio essent duae res: essentia et relatio. [Quod Pater et Filius non sunt principium Spiritus Sancti] Tertio loco arguitur quod Pater et Filius non sunt principium Spiritus Sancti, quia vel hoc esset alia et alia relatione vel eadem; nullo modorum potest dici; igitur etc. Patet maior sufficienti divisione. Minor probatur. Primo, quod non alia et alia relatione: per Magistrum distinctione praesente 29 capi-

1 patet] apparet W. ‖ quia] si add. f. 5 12] 2 K. ‖ in1] Athanasii add. f. 8 id] om. K. 10 idem] om. KWf. 13 patet1] om. W. ‖ quod] om. W. 14 essentiae] corr. in secundum essentiam K. ‖ patet] om. KWf. 15 patet] om. KWf. 20 relatione] ratione W. 22 relatione] patet K; ratione W; patet add. f. 3–6 Haec ratio similis est rationibus allegatis apud Bonaventuram, In 1 Sent. dist. 29 art. 1 q. 1 (ed. Quaracchi 1882, p. 508a–b) et Petrum de Tarantasia (Innocentius V), loc. cit. dist. 29 q. unica art. 1 (ed. cit., fol. 237a) et Aegidium Romanum, loc. cit. dist. 29 princ. 1 q. 1 (ed. cit., fol. 153rF). 4 Aristot., Analyt. post. 1,2 (72a6–7); Auctoritates Aristotelis (ed. cit., p. 312, n. 19). Haec auctoritas Aristotelis eisdem verbis profertur apud Bonaventuram, loc. cit. dist. 29 art. 1 q. 1 (ed. cit., p. 508a) et Petrum de Tarantasia (Innocentius V), loc. cit. dist. 29 q. unica art. 1 (ed. cit., fol. 237a) et Aegidium Romanum, loc. cit. dist. 29 princ. 1 q. 1 (ed. cit., fol. 153rF). 5 Cf. Petrus Lombardus, 1 Sent. dist. 12 cap. 1 n. 3 (ed. Grottaferrata 1971, p. 118); cf. etiam August., De Trin. 15,26,45 (PL 42,1092; CCSL 50A,524) et ibid. 15,26,47 (PL 42,1094; CCSL 50A,527–528). ‖ Symbolum “Quicumque” Ps.-Athanasianum (Enchiridion symbolorum, ed. Denzinger-Hünermann, n. 75, p. 46).

5

10

15

20

quaestio tricesima prima

5

10

15

20

25

265

tulo ultimo. Sed quod non eadem, probatur multipliciter. Primo, quia eadem notio vel relatio nequit esse in distinctis suppositis; modo relatio qua Pater et Filius sunt principium Spiritus Sancti, est in utroque eorum; ergo nequit esse una. Patet maior, quia omnis relatio videtur esse constitutiva suppositi. Modo non est una constitutiva diversorum suppositorum. Et ex alio: Sicut nequit esse eadem forma in diversis subiectis, ita videtur quod eadem notio non potest esse in diversis suppositis. Minor patet per Magistrum in littera dicentem quod “Pater et Filius sunt principium Spiritus Sancti”. Et confirmatur, quia non plures sunt habentes paternitatem, quam in Deo sunt patres; ergo etiam non erunt plures habentes relationem ad Spiritum Sanctum ad intra, quam sunt illae relationes; sed ‘sunt duo habentes eam’, ut dicit Magister; ergo sunt duae relationes. Secundo, quia per omnem relatio|nem nata est aliqua persona ad aliam referri; sed per eandem relationem communem duobus nulla persona nata est referri ad Spiritum Sanctum; igitur non est aliqua talis. Patet maior, quia relationis est ad aliquid quodam modo se habere. Patet minor, quia per notionem communem non refertur Pater, cum ille propria relatione refertur ad Filium. Nec etiam ea refertur ad Spiritum Sanctum, cum non sit eius Pater. Eodem modo Filius ea non refertur: non ad Patrem, quia ad eum refertur filiatione, nec ad Spiritum Sanctum, cum non sit eius Filius. Confirmatur sic: Quia, si haec notio est in Patre, vel est eadem cum paternitate, et tunc daret esse Patrem, et sic persona Patris esset Pater Spiritus Sancti. Consequentia tenet, quia omnis paternitas dat esse patrem. Vel esset alia quam paternitas, et sic in Patre esset in re pluralitas rerum, puta notio realiter distincta qua refertur ad Spiritum Sanctum, et alia qua est Pater. Tertio, quia relationis est distinguere, non unire. Modo, si est eadem relatio in duabus personis, tunc ipsa eas unit.

1 primo] om. J. 5 non] om. W. 9 quam] quod J. 12 relationes] personae f. 15 aliquid] aliud Kf. ‖ se] sic W. 16–17 cum … refertur] om. W. 17 refertur1] referatur f. 18 modo] om. K. ‖ ea] ei W. 23 esset2] esse K. 25 relationis] relationes KW. 26 eas] eos K. 1 Cf. Petrus Lombardus, loc. cit. dist. 29 cap. 4 n. 1 (ed. cit., p. 219). 7 Ibid. 9–12 Hoc argumentum simile est argumento prolato apud Aegidium Romanum, loc. cit. dist. 29 princ. 1 q. 2 (ed. cit., fol. 153vO). 12 Cf. Petrus Lombardus, loc. cit. dist. 29 cap. 4 n. 2 (ed. cit., p. 219). Marsilius hanc auctoritatem Lombardi verbotenus fere deprompsisse videtur ab Aegidio Romano, loc. cit. dist. 29 princ. 1 q. 2 (ed. cit., fol. 153vO). 15 Cf. definitio relativi vel ad aliquid apud Aristot., Categoriae 7 (8a31–32) (AL I 1–5, 22): “[…] sed sunt ad aliquid quibus hoc ipsum esse est ad aliquid quodam modo habere […].” Cf. etiam ibid. (8a39–b1). 25–26 Hoc argumentum simile est argumento prolato apud Aegidium Romanum, loc. cit. dist. 29 princ. 1 q. 2 (ed. cit., fol. 153vO).

f 128va

266

J 217b

quaestio tricesima prima

[Quod in divinis sit etiam principium ad Patrem] Quarto loco arguitur quod in divinis sit etiam principium ad Patrem, quia innascibilitas est principium formale Patris; ergo etc. Consequentia tenet, quia principium formale non minus est principium quam principium efficiens, cum sit intrinsecum dans esse rei, et efficiens sit extrinsecum. Et antecedens probatur, quia innascibilitas est formaliter suppositi Patris constitutiva; ergo est eius principium formale. Consequentia tenet. Antecedens probatur. Primo, quia formaliter constituitur eodem Pater quo ab aliis personis distinguitur; sed hoc est innascibilitate; igitur. Maior nota est, quia idem intrinsece constituit et ab aliis distinguit. Minor est Damasceni 1 libro capitulo 2 dicentis quod “secundum omnia tres personae sunt idem, praeter ingenerationem, generationem et processionem”. Modo | idem est ingeneratio et innascibilitas. Secundo probatur antecedens sic: Quia innascibilitas est nobilior proprietas quae est in Patre, ergo ea eius persona constituitur in esse. Consequentia nota est. Antecedens patet, quia innascibilitatem non potest communicare creaturae, sicut paternitatem vel generationem potest; quod non videtur esse nisi propter eius nobilitatem. Tertio sic: Persona Patris in esse personali non constituitur communi notione nec paternitate, ergo innascibilitate. Consequentia nota est, quia non sunt plures notiones quam istae tres in Patre. Antecedens probatur. Primo, quod non communi notione, quia illa non est sibi propria, ut dictum est. Proprietas autem constitutiva personae debet personae esse propria. Sed quod non paternitate, patet, quia paternitas praesupponit generationem – est enim Pater quia generat; generatio autem praesupponit suppositum constitutum, cum actus sint suppositorum; ergo paternitas supponit suppositum Patris institutum; ergo non ea

2–3 ad … principium] om. (hom.) K. 8 probatur] multipliciter add. KWf. ‖ eodem] modo add. K; eadem W. ‖ quo] qua W. 10 et] om. JK. 12–13 ingeneratio] generatio W. 14 proprietas] proprietate K. 21 sibi] ei f. ‖ autem] non add. K. 22 quod] om. K. ‖ patet] om. KWf. 8–267.12 Marsilius omnes has probationes partim verbotenus, partim ad sensum deprompsisse videtur a Thoma de Argentina, loc. cit. dist. 28 et 29 q. 1 art. 1 (ed. cit., fol. 91ra–b). Ibid., fol. 91ra “unus doctor, qui diebus suis magnae fuit reputationis”, has probationes posuisse legitur et Bonaventura in margine ab editoribus nominatur. 11 Ioannes Damascenus, De fide orth. 1,2 (PG 94,791D); Burgundionis versio cap. 2,2 (ed. Buytaert, p. 14); cf. Thomas de Argentina, loc. cit. dist. 28 et 29 q. 1 art. 1 (ed. cit., fol. 91ra), ubi haec auctoritas Damasceni eisdem fere verbis invenitur. 21 Cf. supra, p. 265,16–17. 24–25 Cf. Aristot., Metaph. 1,1 (981a17– 18) (AL XXV 3.2, 12): “[…] actus autem et omnes generationes circa singulare sunt.” Cf. etiam Auctoritates Aristotelis (ed. cit., p. 115, n. 5).

5

10

15

20

25

quaestio tricesima prima

5

10

15

20

267

instituitur. Quarto: Innascibilitas in Patre habet rationem primae proprietatis, ergo dat sibi esse suppositale. Consequentia nota. Antecedens probatur, quia dicit maximam | nobilitatem, scilicet non esse ab alio seu nihil praesupponere, quod non dicit ‘paternitas’, quia bene est paternitas ab alio, sicut patet in creaturis. Secundo, quia vel prius advenit paternitate vel posterius. Si primum, habetur propositum. Non secundum, quia, si posterius esset innascibilitas paternitate, tunc etiam esset posterius filiatione, eo quod relativa sunt simul, et tunc est posterius filiatione. Ergo in ea Pater non opponitur Filio, quia solum opponitur in esse genitum. Et tunc ultra: Ergo Pater communicat eam Filio, quia in quocumque sibi non opponitur, hoc sibi communicat. Et ultra: Ergo Filius esset innascibilis et est natus, quod non stat simul. Ergo nequit esse posterior. Secundo, quia ad minus cuiuslibet personae sua proprietas est principium; Pater est aliqua persona; ergo Patris sua proprietas est principium. Maior patet ex dictis circa distinctionem 26 et minor nota est. Et tunc ultra: Ergo etiam in Deo est aliquod principium Patris. [Pro parte affirmativa] Sed in oppositum omnium praedictorum est Magister distinctione praesenti capitulo 1 dicens quod “Pater est principium sine principio”. Sequitur: Ergo principium est ad intra et non ad Patrem. Et sequitur quod Filius est principium de solo principio et Spiritus Sanctus est principium de utroque, scilicet de Patre et Filio. Et in hoc habetur oppositum omnium dictorum et totus articulus quaestionis pro parte affirmativa.

2 sibi] ei f. 3 esse] est W. 4 alio] alia J. 5 advenit] innascibilitas est K. 6 habetur] habet K. 9–16 Pater … ergo] om. (hom.) K. 13–14 principium] id est add. W. 18 praedictorum] istorum W. 20–21 principium] om. K. 23 quaestionis] om. W. 7–8 Cf. Thomas de Argentina, loc. cit. dist. 28 et 29 q. 1 art. 1 (ed. cit., fol. 91va): “[…] paternitas et filiatio sint simul natura […].” Cf. supra, p. 83,7–8: “Istud est Philosophi in Praedicamentis: Relativa sunt ‘simul natura’.” Cf. Aristot., Categoriae 7 (7b15) (AL I 1–5, 21): “Videtur autem ad aliquid simul esse natura.” Cf. etiam infra, p. 283,24–25. 15 Cf. supra, pp. 189,3–210,2. 19 Petrus Lombardus, loc. cit. dist. 29 cap. 1 n. 3 (ed. cit., p. 216); cf. August., Contra Maximinum 2,17,4 (PL 42,784); cf. etiam Thomas de Argentina, loc. cit. dist. 28 et 29 q. 1 (ed. cit., fol. 90vb), ubi haec sententia eisdem verbis invenitur et rectius Augustino ascribitur.

f 128vb

268

quaestio tricesima prima

[Divisio quaestionis] In hac quaestione primo videbitur: Quomodo principium est in divinis et praesertim an principium formale? Secundo de quaesito. Et tertio de multiplici dubio.

[Articulus 1]

J 218a

[Notabilia] Quoad primum est sciendum quod ‘principium’ et ‘causa’ respectu creaturarum dicuntur convertibiliter. Nihil enim est principium, quin eo modo quo est principium, est aliquo modo causa. Sic et e contra. Et ideo Philosophus 5 Metaphysicae quasi unum distinguit sicut reliquum. Sed in divinis nomen principii est admissum ex dictis Sacrae Scripturae. Unde Ioannis 1: “In principio erat Verbum”, ubi ‘principium’ videtur sumi pro Patre. Et beatus Augustinus 5 De Trinitate dicit capitulo 29 ita: “Relative dicitur ‘Pater’ idemque relative dicitur ‘principium’.” Et 4 libro De Trinitate: “Pater est principium totius divinitatis vel, si melius dicitur, deitatis”. Causae nomen | ad divina non est translatum ad intra, quamvis quaedam auctoritates sanctorum hoc sonent, sed non habentur in communi usu nisi cum glossa. Et fortassis est ratio, quia causa est ad cuius esse sequitur aliud. Modo in divinis nihil sequitur proprie. Item, nec est ibi aliud a Patre, qui tamen potissime deberet dici ‘causa’ ad intra, si proprie esset ibi causa. Et per contrarium ‘principium’

3 an] ante K. ‖ principium formale] principio formali f. 7 quoad … est] om. W. 9 sic] simul K. 11 principii] principium K. ‖ ex] om. W. 13 29] fort. leg. 13 cum K (sup. lin.). 18 est] dicitur KWf. 19 deberet] om. W. 7–269.2 Hoc notabile simile est dicto prolato apud Thomam de Argentina, loc. cit. dist. 28 et 29 q. 1 art. 2 (ed. cit., fol. 92rb). 10 Cf. Aristot., Metaph. 5,1 (1012b34–1013a23) et ibid. 5,2 (1013a24–1014a25). 11 Io 1,1; cf. Petrus Lombardus, loc. cit. dist. 2 cap. 5 n. 3 (ed. cit., p. 68). 13 August., De Trin. 5,13,14 (PL 42,920; CCSL 50,220); cf. Petrus Lombardus, loc. cit. dist. 29 cap. 2 n. 4 (ed. cit., pp. 216–217). 14 August., De Trin. 4,20,29 (PL 42,908; CCSL 50,200); cf. Petrus Lombardus, loc. cit. dist. 29 cap. 1 n. 2 (ed. cit., p. 215). 16 Cf. e.g. Marius Victorinus, Adversus Arium 1,13 (PL 8,1047C; CSEL 83/1,72). 18 Cf. Thomas de Argentina, loc. cit. dist. 28 et 29 q. 1 art. 2 (ed. cit., fol. 92rb): “Nam causa est ad cuius esse sequitur aliud, ut patet 5 Metaphysicae.” Cf. etiam Aristot., Metaph. 5,2 (1013a24–b3). 20–269.1 Cf. Thomas de Argentina, loc. cit. dist. 28 et 29 q. 1 art. 2 (ed. cit., fol. 92rb): “[…] quia dicitur 5 Metaphysicae quod principium est unde est aliquid […].” Cf. etiam Aristot., Metaph. 5,1 (1013a17–19) (AL XXV 3.2, 93): “Omnium igitur principiorum commune est primum esse unde aut est aut fit aut cognoscitur.”

5

10

15

20

quaestio tricesima prima

5

10

15

20

25

269

dicitur unde est aliquid. Manifestum est quod, quia a Patre est Filius, Pater potest iuxta illam acceptationem dici ‘Filii principium’. Secundo est notandum quod modi principiandi generales sunt quattuor. Primus est per modum finis, qui est potissime modus | principiandi, quia est causa causarum et necessitat agens ad agendum. Et de isto modo manifestum est apud philosophos et omnes catholicos de hoc loquentes quod sic Deus est principium et causa finale vel finalis omnium creaturarum, maxime rationalium, quia eo debent frui, ut dictum est distinctione 1. Sed ille modus principiandi non est ad intra, quia una persona non est principium finale alterius, quia omnino idem sunt et inseparabiliter unitae sunt. Et ideo omne bonum quod est vel habet Pater, est et habet Spiritus Sanctus et e converso. Et ergo, quamvis quaelibet persona sit finale bonum creaturae, una tamen earum non est finale bonum alterius, quia est cum qualibet alia omnino idem bonum. Et ideo de illo non plus ad praesens. Secundus modus principiandi est efficientis, qui, licet non sit in Deo proprie respectu personarum ad intra, – eo quod dicitur respectu effectus et nulla earum est vel potest esse effectus, sed propriissime sic Deus et quaelibet persona divina est omnis creaturae principium quia eam facit –, tamen extendendo nomen huiusmodi principii ad producentem, quia Pater producit ad intra, ideo modus principiandi reducibilis ad nomen causae efficientis aliquo modo attributivo locum habet in divinis, ut dicetur. Tertius modus principiandi est per modum materiae, et hic in divinis non est, ut dictum est supra distinctione 8. Et ideo non plus de hoc hic. Sed est quartus modus principiandi per modum formae quae dat esse rei. Et de isto est dubium an sit in Deo, quia quod non sit ibi, videtur ex Dei nimia simplicitate, et quod sit ibi, videtur ex personali proprietate, quae addita essentiae constituit personam. Et de hoc tactum fuit in ultimo argumento et paenultimo ante oppositum. Et ideo de hoc hic est modicum dicendum. 1 aliquid] aliud W. 12 et ergo] om. W. 15 sit] est W. 16 respectu] lect. dub. K. ‖ esse] respectus add. W. 19 producit] producat W. 20–21 attributivo] attributive K. 22 8] om. K. 25 Dei … ex] om. (hom.) W. ‖ nimia] omnimoda f. ‖ et] etiam K. 3–28 Quattuor modi principiandi seu causales in hoc notabili expressi tractantur apud Thomam de Argentina, loc. cit. dist. 28 et 29 q. 1 (ed. cit., fol. 90vb); cf. Aristot., Phys. 2,3 (194b23–195a3), ubi hi modi ad sensum inveniuntur. 8 Cf. Petrus Lombardus, loc. cit. dist. 1 cap. 2 n. 4 (ed. cit., p. 56); cf. August., De doct. Christ. 1,5,5 (PL 34,21; CSEL 80,10 [lib. 1 n. 10]; CCSL 32,9); cf. etiam Marsilius de Inghen, In 1 Sent. q. 4 art. 2 (ed. Santos Noya, pp. 180–182). 21 Cf. infra, p. 277,6–9. 22 Cf. Petrus Lombardus, loc. cit. dist. 8 cap. 3 (ed. cit., p. 98); cf. etiam Marsilius de Inghen, loc. cit. q. 12 art. 1 (ed. cit., p. 93). 27 Cf. supra, pp. 267,13–16 et 266,2–267,12.

f 129ra

270

J 218b

f 129rb

quaestio tricesima prima

Tertio est notandum, sicut etiam ante tactum est, quod esse proprietatem in Deo causam formalem potest intelligi dupliciter. Uno modo constitutivam cum essentia suppositi personae sine hoc quod transeat in personam vel sit idem simpliciter quod persona et identice idem quod essentia, sed maneat distincta aliquo modo a persona vel essentia, sicut in creaturis. Alio modo quod sit constitutiva personae, sic tamen quod transeat in personam et sit realiter ipsa persona, sicut realiter similitudo albedinis cum alia albedine transit in essentiam albedinis. Quarto est notandum quod hoc secundo modo constituere personam Patris quidam dicunt quod facit paternitas, alii quod innascibilitas. Quinto notandum est quod omnimode idem in Patre est paternitas quod innascibilitas. Sed iuxta modum intelligendi nostrum innascibilitas prout est | proprium Patris, dicitur ‘persona quae non potest nasci et a qua est alia vel alia nascitur’. Dicitur primo ‘persona quae non potest ab alia nasci’: Quod enim debet dici ‘persona quae non potest ab alia nasci’, patet per rationem negationis. Sed quod ponat nascibilitatem ab ea persona fi|eri alterius, patet, quia, si pure negative sumeretur, Spiritui Sancto conveniret, quia Spiritus Sanctus non potest ab alia persona nasci. Patet prima pars, cum tam innascibilitas quam etiam paternitas sit omnimode idem essentialiter et personaliter quod Pater. Patet secunda pars, quia oportet quod ‘negatio vel terminus negativus vel privativus per habitum intelligatur’, ut habetur 6 Topicorum. [Propositiones seu conclusiones] Ex his videtur mihi quod catholice conceditur unam personam divinam esse principium alterius personae divinae ad intra. Patet per auctoritates adductas ad hoc in primo notabili.

1 est] fuit f. 3 personae] per se f. 7 sicut] sit K. 8 transit … albedinis] om. f. 12 sed … innascibilitas] om. (hom.) K. 13–14 nasci … potest] om. (hom.) K. 14 alia2] sup. lin. J. 16 ponat] ponit W. ‖ nascibilitatem] personam add. W. 17 si] om. K. 18 Spiritus … nasci] coni.; a Spiritu Sancto non potest alia persona nasci codd.; a Spiritu Sancto potest alia persona nasci f. 19 tam] iam K. ‖ paternitas] paternitati K. ‖ sit] sunt W. ‖ idem] om. W. 24 mihi] del. K. 1 Cf. supra, pp. 266,2–267,12. 10 Cf. e.g. Thomas de Argentina, loc. cit. dist. 28 et 29 q. 1 art. 1 (ed. cit., fol. 91rb–va). ‖ Id est “unus doctor, qui diebus suis magnae fuit reputationis”, apud Thomam de Argentina, ibid., fol. 91ra–b; cf. supra, p. 266, ad lin. 8–267.12. 22 Cf. Aristot., Topica 6,9 (147b26–148a2). 26 Cf. supra, p. 268,11–15.

5

10

15

20

25

quaestio tricesima prima

5

10

15

20

25

30

271

Secunda propositio: Principium formale primo modo, scilicet ut manens distinctum a persona vel essentia, in Deo locum non habet. Patet propter divinam simplicitatem. Unde paternitas est omnino idem quod Pater, ut saepius dictum est. Tertia propositio: Proprietates possunt dici ‘principia formalia’ divinarum personarum secundo modo sic quod sunt in personis et distinguunt et constituunt personas transeundo tamen in identitatem personae et essentiae. Patet ex dictis in quaestione praecedenti, ubi de hoc in secundo articulo longus fuit sermo. Quarta conclusio, quod hoc modo innascibilitas in re nec prius nec posterius constituit suppositum Patris quam paternitas. Patet, quia est omnimode eadem res, ut dictum est in quinto notabili. Modo idem respectu sui nec prius nec posterius nec minus nec magis constituit, ut notum est. Quinta conclusio, quod hoc modo intelligendo institutionem in ordine ad intellectum nostrum ipsa res ut paternitas est, prius constituit suppositum Patris, quam ut innascibilitas est. Probatur sic: Quia proprietas, quae est una in re, in ordine ad intellectum nostrum magis constituere intelligitur in quantum apprehenditur in eo quod est, quam in quantum apprehenditur in eo quod non est; sed eadem res sive proprietas realis est in Patre paternitas et innascibilitas, quam importat hic terminus ‘paternitas’ sub ratione illius quod est, et ‘innascibilitas’ sub ratione eius quod non est; igitur etc. Consequentia nota est. Et maior patet, quia negatio utique non importat rem ut constituentem, nisi forte in quantum includit affirmationem, eo quod forma non constituit aliquid sub ratione non-entis vel negati, sed magis sub ratione entis et affirmati. Unde 1 Posteriorum dicitur quod “affirmatio est prior negatione”. Et patet minor de se. Confirmatur sic: Quia vel ‘innascibilitas’, cum sit terminus negativus vel privativus et habeat necessario intelligi per habitum et describi per affirmationem, describitur sic: ‘Est non-nascibilitas’, scilicet prout negatio est contradictoria nascibilitati, et tunc vel sic non constituit apud intellectum suppositum Patris, quia sic non est ei proprium, cum

2 in Deo] om. W. 3 omnino] omnimoda f. 8 secundo articulo] capitulo W. 8–9 longus] om. K. 9 fuit] habitus add. f. 10 innascibilitas] nascibilitas W. 14 institutionem] constitutionem f. 16 quae] om. W. 17 in1] om. KWf. ‖ re] res K. 18–19 est … quod] om. (hom.) K. 19 realis] rationalis K. 20 hic] huiusmodi W. 21–22 igitur … est] om. (hom.) W. 23 in quantum] om. W. 24 aliquid] aliud W. 27 habeat] habeant W. ‖ intelligi] intelligendi W. 29 negatio] necessario W. ‖ non] om. K. 4 Cf. e.g. supra, p. 259,6–7. 8 Cf. supra, pp. 227,15–244,9. 12 Cf. supra, p. 270,11–12. 25 Aristot., Analyt. post. 1,25 (86b33–35); cf. Auctoritates Aristotelis (ed. cit., p. 318, n. 81).

272

J 219a f 129va

quaestio tricesima prima

essentia sit sic innascibilitas, quia est et nasci non potest; vel sic fortassis, prout negatio traheretur versus privationem: ‘Est persona cui non convenit nascibilitas vel quae nasci | non potest’, et sic | adhuc non constituit personam Patris, quia nec est ei proprium, eo quod Spiritui Sancto convenit, qui nequit nasci. Vel fortassis conceptus eius erit iste: ‘persona divina quae non potest nasci, a qua alia persona nascitur’, vel: ‘persona in qua non est nascibilitas et a qua est nascibilitas’, et hoc modo est proprium Patris in divinis; sed manifestum est quod haec ratio praesupponit apud intellectum rationem paternitatis ut priorem; ergo etc. Maior nota est, quia deducta est in suis membris. Et minor patet, quia in hoc quod ponit quod sit persona a qua est nascibilitas, ponit personam a qua est generatio sive a qua quis nascitur. Modo hoc est paternitas. Non enim est Filius nisi nativitate, quam habet a Patre, nec nascibilitas nisi a paternitate. Secundo, quia, cum persona Patris sit formaliter relativum, debet primo in esse constitui per illud quod est formaliter relatio in quantum talis. Sed hoc est paternitas, non innascibilitas. Tertio, quia omnis ratio negationis praesupponit ut priorem affirmationem, sive sit negatio contradictoria sive privativa; modo nullus potest rationabiliter negare, quin ‘innascibilitas’ includit apud intellectum negationem; ergo priorem supponit affirmationem – quam aptius respectu personae Patris quam paternitatem! Ergo etc. Consequentiae notae sunt et maior patet omni metaphysico, quia impossibile est tibi intelligere quid sit non-videns, nisi prius intelligas quid sit videns, eo quod negatio negans negat habitum. Et ideo nequit intelligi pro quo supponit infinitum, ut ‘non-videns’, nisi prius intelligatur ipsum non habere habitum et ex consequenti habitus. Eodem modo est de negatione privante, quia, licet aptitudinem ponit aliqualem, tamen negationem negantem semper includit, ut bene sequitur: ‘caecum, ergo non-videns’. Et minor patet, quia utique ‘innascibilitas’ apud animam negat nascibilitatem.

2 prout] om. W. ‖ negatio] negativo Kf. 5 iste] ista f. 6 persona1] om. KWf. 7 a … et] om. (hom.) K. 10 quod sit] om. W. 11 est1] sit K. ‖ nascibilitas … est] om. (hom.) W. 14 relativum] relativa KWf. 15 relatio] ratio J. 18 includit] includat f. 19 affirmationem] et add. KWf. ‖ quam] om. W. 21 tibi] te f. 23 nisi] om. W. 24 habitum] finitum K. 25 ponit] ponat f. 26 caecum] secum W. 13–15 Hoc argumentum simile est argumento prolato apud Thomam de Argentina, loc. cit. dist. 28 et 29 q. 1 art. 1 (ed. cit., fol. 91ra).

5

10

15

20

25

quaestio tricesima prima

5

10

15

20

25

273

[Obiectio et responsio auctoris] Forte diceretur quod, licet hic terminus ‘innascibilitas’ negatione exprimitur, tamen loco purae affirmationis ponitur significantis proprietatem positivam personae Patris propriam et suppositum Patris in esse constituentem suppositi. Et sic hae rationes non procederent. Sed restat dicere quae sit haec proprietas positiva. Si paternitas, habetur propositum. Si dicatur quod actus originis, ut generare, – improbatum est in quaestione praecedenti. Si dicatur, ut quidam dicunt, quod est generativitas, hoc est potentia qua Pater natus est generare, patet quod ab ista non constituitur suppositum Patris apud animam, quia a posse generare nullus dicitur ‘Pater’ formaliter, sed ab actu quo habet Filium, et quia in divinis potentia non praecedit actum. Et ut huiusmodi omnia secludam: Vel haec res est formaliter paternitas, et non erit disputatio amplius de re, sed de ratione priori apud animam sub qua ipsa concipitur ut constitutiva suppositi Patris, et tunc procedunt rationes praedictae; vel erit alia in re proprietas | quae non est formaliter paternitas, licet identice sit idem – hoc est prius improbatum. Immo paternitas est tantum eadem Patri, sicut Pater est idem Patri. Nec huiusmodi formalitates realiter sunt ponendae in divinis. Hoc de primo articulo.

f 129vb

[Articulus 2] [Conclusiones] Quoad | secundum articulum est prima conclusio haec: Principium formale – eo modo quo proprietas dicitur constituere suppositum transeundo tamen in naturam suppositi modo praeexpresso in tertio notabili articuli praecedentis et tertia conclusione eiusdem – ita potest in divinis attribui Patri, sicut Filio vel Spiritui Sancto. Patet, quia ita Patrem formaliter con-

2 diceretur] dicetur KWf. ‖ exprimitur] exprimatur f. 3 significantis] secundum W. 4 constituentem] constituente K. 4–5 suppositi] supponit W. 5 rationes] relationes K. 6 positiva] posita K. 12–13 vel … formaliter] iter. K. 13 re … de] om. (hom.) K. 17 est idem] eidem W. 18 realiter] om. f. 22 quoad … articulum] om. W. 24 praeexpresso] expresso W. 25 et] de add. W. ‖ conclusione] dicatur add. W. ‖ eiusdem ita] om. W. 8 Cf. supra, pp. 246,15–247,6 et 248,16–249,20. ‖ Est opinio citata et reprehensa a Thoma de Argentina, loc. cit. dist. 28 et 29 q. 1 art. 1 (ed. cit., fol. 91vb–92ra). 15 Cf. supra, pp. 271,16–272,28. 17 Cf. supra, p. 271,1–4. 25 Cf. supra, pp. 270,5–8 et 271,5–7.

J 219b

274

quaestio tricesima prima

stituit in esse suppositi sua paternitas, sicut Filium sua filiatio et Spiritum Sanctum sua processio; ergo conclusio vera. Consequentia nota et antecedens patet ex dictis in tertia quaestione praecedente et ex immediate praecedente, in quibus dictum est tres proprietates positivas constituere tria divina supposita et est doctorum sanctorum sententia. [Obiectio incidens et responsio auctoris] Si dicatur contra: Tunc Patris esset principium, contra Magistrum in littera distinctione 29 capitulo 1. Patet assumptum, quia Patris esset principium formale. Respondeo quod meo videre dictum Magistri quo dicit: “Pater est principium sine principio” intelligitur de principio a quo, quia ‘est principium et non ab alio’, ut Magister dicit. Sed in hoc non videtur voluisse negasse, quin proprietates constituentes supposita possunt dici aliquo modo ‘principia formalia’ suppositorum modo praeexpresso, quia ita paternitas constituit Patrem sicut filiatio Filium. Ita videtur mihi, nihil tamen asserendo, nisi in quantum catholica ecclesia haec admittit. Et videre meo hoc modo doctores loquuntur de proprietatibus divinarum personarum. Dicunt enim Doctor Sanctus, Aegidius et fere omnes antiqui relationes esse in personis, scilicet ut proprietates constitutivae earum, et etiam esse ipsas personas, ut Doctor Sanctus distinctione 26 in Lectura quaestione 2 articulo 1. Idem dicit Aegidius eadem quaestione 2 articulo 1 et quaestione 2 eiusdem distinctionis articulo 2. Dicit beatus Thomas quod ‘principium distinctionis in divinis est relatio’. Et certum est quod loquitur de principio distinctionis realis, eo quod personae realiter distinguuntur. Et ita videtur concedere quod proprietas relativa est principium distinctionis, et hoc est ita in Patre sicut in Filio. 3 ex dictis] om. K. 4 positivas] positas W. 10 videre] iudicio f. 13 possunt] possint f. 16 videre] iudicio f. 17 doctores] nostri add. f. 18 Doctor Sanctus] doctores W; sanctus Thomas f. 19 proprietates] proprietatem K. 20 Doctor Sanctus] sanctus Thomas f. ‖ Sanctus] sic K. ‖ 26] tota W. 20–21 idem … 1] om. (hom.) W. 21 eadem] sc. distinctione. ‖ et] in J. 22 articulo … distinctionis] om. (hom.) W. ‖ distinctionis] distinctum K. 23 distinctionis] distincto K. 24 concedere] om. K. 25 distinctionis] om. K. 4 Cf. supra, pp. 176,11–14 et 249,23–26. 5 Cf. e.g. supra, p. 250,5–11 et infra, p. 274,17–20. 8 Cf. supra, p. 267, ad lin. 19. 12 Cf. Petrus Lombardus, loc. cit. dist. 29 cap. 1 n. 2 (ed. cit., p. 215); cf. etiam August., De Trin. 4,20,29 (PL 42,908; CCSL 50,200). 14 Cf. supra, p. 273,22–26. 20 Cf. Thomas de Aquino, loc. cit. dist. 26 q. 2 art. 1 (ed. cit., p. 631). 21 Cf. Aegidius Romanus, loc. cit. dist. 26 princ. 2 q. 1 (ed. cit., fol. 141rG) et ibid., fol. 141vN. 22 Cf. ibid. dist. 26 princ. 2 q. 2 (ed. cit., fol. 142rF). ‖ Cf. Thomas de Aquino, loc. cit. dist. 26 q. 2 art. 2 (ed. cit., p. 634).

5

10

15

20

25

quaestio tricesima prima

275

Et Aegidius quaestione 1 eiusdem distinctionis articulo 2 dicit ‘hypostases constitui in esse per relationes’ et loquitur de modo constitutionis in esse formaliter. Et plures alii sic locuti sunt.

5

10

15

20

25

[Continuatio conclusionum] Secunda conclusio est: Patris in divinis non est aliquod principium a quo est. Patet, quia non est ab alio. Esset enim in infinitum processus in divinis suppositis, si Pater esset ab | alio. Et ita dicit Magister quod “est principium sine principio”. Tertia conclusio, quod Filii in divinis est principium a quo generatur. Patet, quia, cum sit ab alio, illud a quo est, merito eius ‘principium’ debet appellari. Hoc autem est Pater, ut dictum fuit ante. Quarta conclusio: Etiam Spiritus Sancti ad intra est principium a quo est. Patet, quia Pater et Filius sunt unum eius principium a quo est, ut dictum est supra distinctione 11. [Corollarium] Corollarium: In divinis solum principium a quo ad intra est Filii et Spiritus Sancti. Patet, quia Patris non est, per conclusionem secundam, et constat quod non est essentiae. Ergo, cum ibi non sunt alia, patet conclusio corollaria. Hoc de secundo articulo.

[Articulus 3] [Primum dubium et responsio auctoris] Quantum ad tertium articulum est dubium primum: An ‘principium’ Deo attribuitur essentialiter aut notionaliter? Ad quod respondendum est quod ‘principium’ a quo ad intra, scilicet prout una persona est ab alia, sumitur notionaliter, quia sic convenit via 1 2] lac. J; om. KLW. 5 Patris] paternitatis f. 5–6 a … est1] om. J. 9 conclusio] est add. K. ‖ quod] iter. J; in add. W; om. f. 18 sunt] sint f. 18–19 conclusio corollaria] corollarium K. 19 articulo] om. W. 22 quantum … articulum] om. W. ‖ articulum] om. K. ‖ primum] om. Kf. ‖ principium] est add. K. 1 Cf. Aegidius Romanus, loc. cit. dist. 26 princ. 1 q. 2 (ed. cit., fol. 140rG-H). 3 Cf. e.g. Petrus de Tarantasia (Innocentius V), loc. cit. dist. 26 q. 2 art. 3 (ed. cit., fol. 218b–219a). 7 Cf. supra, p. 267, ad lin. 19. 11 Cf. supra, p. 269,1–2. 14 Cf. Petrus Lombardus, loc. cit. dist. 11 cap. 1 n. 1 (ed. cit., p. 114); cf. etiam Marsilius de Inghen, loc. cit. q. 15 art. 3 (ed. cit., p. 186). 17 Cf. supra, p. 275,5–8.

f 130ra

276 J 220a

quaestio tricesima prima

generationis soli Patri et via spirationis | est commune Patri et Filio, quia unum principium sunt Spiritus Sancti, ut dictum est supra distinctione 11. Secundo dicitur quod ‘principium’ a quo est creatura, dicitur in divinis essentialiter, quia hoc est commune essentiae et tribus personis. Et hoc dicit Magister distinctione praesente 29 in primis quattuor capitulis. [Secundum dubium et responsio auctoris] Secundum dubium: Utrum personae ad intra debent dici ‘principiatae’? Videtur mihi quod, si ‘principiatum’ dicat solum esse ab alio, quod catholice concedi potest Filius principiatus a Patre et Deus principiatus, sicut Deus genitus. Sicut etiam dicimus: ‘Filius habet principium’. Sed quia fortassis haec locutio a simplicibus male acciperetur et quasi declinans ad errorem Arii, quia simplices possent credere, cum diceremus sine addito: ‘Filius est principiatus a Patre’, nos velle dicere quod esset factus a Patre vel quod habuisset principium temporis et esset creatura, tutius est ea non uti, eo quod, licet nomen dignitatis, puta ‘principium’, Deo attribuimus, non propter hoc oportet quod nomen inferioritatis vel aliquo modo in diminutionem sonans Deo attribuamus, et sic dicere quod, licet Pater est principium Filii, tamen non est Filius factus nec principiatus a Patre, sed solum genitus, sicut Hilarius dicit ‘Patrem maiorem Filio’, tamen Filium negat minorem esse Patre, et loquitur quoad naturam divinam.

4 commune] ratione K. 7 dubium] om. Kf. 10 quia] quod K. 11 haec locutio] om. W. ‖ acciperetur] conciperetur W. 12 possent] possunt W. 15 attribuimus] attribuamus f. 17 licet] significet W. ‖ est] sit f. 18 tamen] cum W. 19 tamen] cum W. 20 Patre] Patrem W. ‖ naturam] materiam W. ‖ divinam] ad add. W. 2 Cf. supra, p. 275, ad lin. 14. 5 Cf. Petrus Lombardus, loc. cit. dist. 29 cap. 1–4 (ed. cit., pp. 215–219, passim). 12 Cf. Symbolum Nicaenum (Enchiridion symbolorum, ed. DenzingerHünermann, n. 126, p. 58): “Eos autem, qui dicunt ‘Erat, quando non erat’ et ‘Antequam nasceretur, non erat’ et ‘Quod de non exstantibus factus est’ vel ex alia substantia aut essentia dicentes aut convertibilem aut demutabilem Deum [Filium Dei], hos anathematizat catholica Ecclesia.” Cf. etiam Ep. synodalis “Ἐπειδὴ τῆς” ad Aegyptios (Enchiridion symbolorum, ed. Denzinger-Schönmetzer, n. 130, p. 54): “Primum igitur habita est quaestio … de impietate ac perversitate Arii et sociorum eius; cunctisque suffragantibus placuit, ut impia eius opinio anathemate damnaretur, verbaque ac nomina blasphemiae plena, quibus utebatur, dicens Filium Dei ortum ex nihilo, et fuisse aliquando tempus, cum non esset […] et creaturam illum vocans atque facturam: haec omnia anathemate damnavit sanctissima synodus […].” 19 Cf. Hilarius, De Trin. 9,54 (PL 10,324B–325B; CCSL 62A,432–433); cf. etiam Petrus Lombardus, loc. cit. dist. 16 cap. 2 n. 4 (ed. cit., p. 141).

5

10

15

20

quaestio tricesima prima

5

10

15

20

25

277

[Tertium dubium et responsio auctoris] Tertium dubium est: Ad quod genus causae reducitur in divinis principium a quo? Ad quod cum humilitate dicitur quod in divinis ad intra non est proprie causa, eo quod Dei nulla est causa et quicquid est ibi, est Deus. Secundo dicitur quod principium a quo in Deo maximam convenientiam habet cum causa efficiente, | quia sicut efficiens producit effectum et naturam, ita principium in Deo producit personam in eadem natura, et non naturam. Verum est quod productio creaturae est ex tempore et ‘factio’ appellatur, productio vero ad intra est aeterna et suis nominibus dicitur, scilicet ‘generatio’ vel ‘spiratio’, non ‘factio’. Unde non debemus concedere quod Pater est principium efficiens Filium, cum “factus non” sit Filius, ut in Symbolo Nicaeno, sed generans Filium. Sique aliqui sancti causae nomen vel efficientis respectu productionis ad intra in Deo posuerunt, exponendae sunt huiusmodi locutiones quod ceperunt causam pro principio. [Quartum dubium et responsio auctoris] Quartum dubium: Utrum ‘principium’ de Deo dicatur univoce respectu productionis ad intra et respectu productionis ad extra. Dicendum quod non univoce nec etiam aequivoce a casu, sed analogice. Ratio est, quia productio divina respectu creaturarum est posterior productione ad intra et ad productionem ad intra reducitur. Nam omnia facta per Filium ad intra productum sunt exterius producta, et omnia data ad extra virtute primi doni sunt donata. Verum est tamen quod via nostrae cognitionis prius ‘principium’ diceretur Deus respectu creaturae et etiam via facti, sed via perfectionis sive dignitatis simpliciter prius convenit productioni ad intra.

4 non] nulla f. 5 Dei] Deo W. 9 tempore] parte W. 11 non2] om. J. 13 ut] canitur add. f. ‖ sed] scilicet JKW. 14 respectu] res W; respectum f. 15 exponendae] exprimendae J. 18 dubium] om. f. 19 et … extra] om. W. 20 aequivoce] entitate W. 22 facta] est sunt add. K. 23 sunt] sed JK. 24 via] viae W. 25 respectu] om. K. 26 prius] om. K. ‖ productioni] productionem KW. 13 Symbolum Nicaenum (loc. cit., ed. cit., n. 125, p. 57). Boethium, In Arist. Categ. lib. 1 (PL 64,166B).

20 De aequivocis a casu vide

f 130rb

278

J 220b

quaestio tricesima prima

[Quintum dubium et responsio auctoris] Ultimum dubium iuxta tacta in arguendo: Utrum Pater et Filius sunt principium Spiritus Sancti eadem relatione vel alia et alia? Respondetur quod eadem notione sive relatione, scilicet communi notione sive relatione, qua sunt unum principium Spiritus Sancti uno et eodem modo, scilicet principiandi. Quo modo autem hoc sit, expressum | est superius quaestione quinta decima articulo tertio. Hoc de tertio articulo.

5

[Ad rationes principales]

f 130va

[Ad rationes quod in divinis non sit aliquod principium ad intra] Ad rationes principales: Ad primam negando maiorem. Principium enim communius est quam causa. Ad Philosophum 5 Metaphysicae, quod vult quod quoad modos principales fere eodem modo dicuntur, sed tamen sunt multi modi principiandi qui non sunt proprie modi causandi, ut prima pars continui vel superficies in corpore dicitur ‘principium’ et non proprie est causa, et punctus lineae. Item, quando aliquid alium producit in eadem natura. Ad secundam patet quid dicendum ex secundo dubio, quia neganda est consequentia vel distinguendum est de principiato, quod, si large sumitur pro re quae est ab alia, in Deo est principiatum. Si stricte pro facto vel initiato tempore, negatur consequentia. Simpliciter tamen non expedit eam concedi ‘in Deo esse principiatum’ vel ‘Deus est principiatus’, ut in dicto dubio fuit dictum. Ad tertiam negando consequentiam, quia ‘primum’ sine addito affirmative in Deo non ponimus, eo quod in Trinitate nihil est prius, nihil posterius. Sed bene | ponimus Patrem esse primam personam origine, quia origine est aliis prior, ut dictum fuit quaestione tertia decima circa distinctionem 9 3 alia2] absoluta W. 6 scilicet] om. W. ‖ est] om. W. 7 quaestione … decima] quod in K. 12 quam] om. W. 14 causandi] essendi J. 15 continui] om. K; compositi f. 16 et] ut K. ‖ aliquid] aliud K. ‖ alium] lect. dub. K; aliud f. 17 natura] om. J. 18 quid] sit add. W. 21 eam] eum f. 22 esse] est Wf. 26 bene] om. W. ‖ origine] originem K. 2 Cf. supra, pp. 264,19–265,26. 7 Cf. Marsilius de Inghen, loc. cit. q. 15 art. 3 (ed. cit., pp. 186–189). 11 Cf. supra, p. 263,8–12. 18 Cf. supra, pp. 263,13–264,2. ‖ Cf. supra, p. 276,8–20. 24 Cf. supra, p. 264,3–6. 25 Cf. Symbolum “Quicumque” Ps.-Athanasianum (loc. cit., ed. cit., n. 75, p. 46): “Et [-!] in hac Trinitate nihil prius aut posterius […].” Cf. etiam supra, p. 264,5–6.

10

15

20

25

quaestio tricesima prima

279

articulo secundo. Et haec prioritas sufficit ad principium esse personae originatae. Quod autem sumitur de Philosopho 1 Posteriorum ‘idem esse primum et principium’, non est ad praesens, quia loquitur de primo et principio complexo. 5

10

15

20

25

30

[Ad rationes quod Pater non sit principium Filii] Ad rationes arguentes quod Pater non sit principium Filli: Ad primam negatur consequentia, quia, licet sit idem ‘quod’ est Filius neutraliter, tamen non est idem ‘qui’ est Filius masculine. Et ideo Pater non est principium essentiae Filii, sed Filii vel personae Filii, et ab illa Pater distinguitur. Ad secundam, quod est principium Filii secundum relationem. Et ad improbationem dicitur quod haec relatio est essentia. Et negatur consequentia: ‘Cum non sit principium essentiae, quod ergo nec relationis’, sicut, quamvis Filius est essentia, Pater tamen non est Pater essentiae, licet sit Pater Filii. Nec in creaturis valet, quia non sequitur: ‘Clavus est ferrum, et faber non est causa vel principium ferri, ergo nec clavi’. [Ad rationes quod Pater et Filius non sunt principium Spiritus Sancti] Ad rationes arguentes quod Pater et Filius non sunt principium Spiritus Sancti: Ad primam, quod hoc est eadem relatione. Et ad improbationem primam negatur antecedens pro prima parte, scilicet maior. Ad primam probationem patet ex dictis quod, licet omnis relatio propria sit constitutiva suppositi, tamen hoc non oportet de relatione communi. Ad secundam probationem dicitur quod sicut in divinis eadem essentia, quae est purissima forma, quia purissimus actus, est communis tribus suppositis, ita etiam non est inconveniens quod eadem relatio sit communis duobus suppositis spirantibus uno et eodem modo suppositum Spiritus Sancti. Verum est quod in creaturis eadem forma non est communis diversis suppositis, quia multiplicatione suppositorum multiplicantur naturae. Ad confirmationem concesso antecedente negatur consequentia. Pater enim a nullo est, et ideo suppositum et proprietas eius aeque multiplicantur in Deo. Et ita est etiam in qualibet proprietate propria personae. Sed quia duae personae | uno modo 1 et] quod J. ‖ sufficit] om. J. 1–2 originatae] originatione W. 8 qui] quod W. ‖ essentiae] essendi f. 10 secundam] tertiam W. 11 improbationem] probationem W. 13 tamen] cum W. 26 uno] om. J. 30 in2] de f. 31 propria] propriae W. 1 Cf. Marsilius de Inghen, loc. cit. q. 13 art. 2 (ed. cit., p. 140). 6 Cf. supra, p. 264,8–10. 10 Cf. supra, p. 264,11–17. 19 Cf. supra, pp. 264,19–265,26.

J 221a

280

f 130vb

quaestio tricesima prima

principiandi sunt principium tertiae personae, ideo, licet relatio sit una, sicut etiam principium unum sunt illae duae personae, ut dictum fuit in dicta quaestione quinta decima, tamen personae duae sunt, quia relatio illa nullius personae est propria nec constituit personam, sed spiratorem; qui spirator est Pater et Filius, ut ibi dictum fuit. Ad secundam probationem negatur minor, quia per notionem communem tam Pater quam Filius quam ipsi simul refertur ad Spiritum Sanctum. Et ad probationem eius dicitur quod Pater propria relatione refertur ad Filium, quia ille solum est ab ipso, et eodem modo Filius ad Patrem propria relatione. Sed cum hoc tamen stat quod uterque spiratione activa refertur ad Spiritum Sanctum, quia ea uterque est eius spirator. Ad confirmationem dicitur quod haec notio est in Patre. Unde, ut dictum fuit, primo in Pa|tre est paternitas in quantum est principium Filii et illa in modo intelligendi nostro est constitutiva suppositi paterni. Secundo est in eodem activa spiratio sive communis notio in quantum est principium spirans cum Filio Spiritum Sanctum. Et tertio est in eo innascibilitas vel esse ingenitum in quantum non est ab aliis. Sed addendum est quod hae tres in Patre non sunt diversae res, quia quaelibet harum transit in personam. Tertio etiam dicendum est quod paternitas et notio communis, quamvis idem sunt realiter cum Patre, tamen dicuntur ‘distinctae relationes’ propter respectus distinctos quos dicunt ad distinctas personas, quarum Pater est principium. Ex hoc quarto potest concedi quod ista res quae est spiratio, est paternitas et quod dat esse Patrem vel est Pater. Sed in quantum relatio est, sic non dat esse Patrem nec distinguit Patrem a Filio, cum secundum eam non opponatur Pater Filio, sed distinguit a Spiritu Sancto. Per hoc ad formam potest concedi quod res quae est communis notio, est eadem quae est paternitas et dat esse Patrem, sed non Spiritus Sancti. Secundo, quod ut relatio est, sic distinguit et dat esse spiratorem, non Filii, sed Spiritus Sancti, cui convenit passiva spiratio.

3 dicta] om. W. ‖ decima] om. f. ‖ duae] divinae JW. ‖ illa] personae add. K. 6–7 communem] om. K. 7 quam2] om. W. 8 Pater] om. W. 10 cum] tamen K. ‖ tamen] om. KWf. ‖ quod] quia K. 11 ea] causa W. 12 primo] prius f. 16 aliis] alio Kf; eo W. 17 tres] res add. W. 19 tamen] cum W. 20 dicunt] dicuntur W. 22 dat] om. K. 23 sed] vel J. 24 opponatur] opponitur W. 25 Sancto] ipsum Patrem eo quod secundum eam Pater distinguitur a Spiritu Sancto add. f. 28 convenit] convenitur K. 3 Cf. supra, p. 275, ad lin. 14 et p. 278, ad lin. 7. 5 Cf. Marsilius de Inghen, loc. cit. q. 15 art. 1 (ed. cit., pp. 180–181) et ibid. q. 15 art. 3 (ed. cit., p. 189). 6 Cf. supra, p. 265,12–25. 12 Cf. supra, p. 271,14–16.

5

10

15

20

25

quaestio tricesima prima

5

10

15

20

25

281

Ad tertiam probationem dicitur quod relationis est distinguere a suo opposito, et ita facit activa spiratio Patrem et Filium a Spiritu Sancto. Eius tamen potest esse unire in quantum plures in ea conveniunt, sicut plures filii unica filiatione in specie referuntur ad eundem patrem et omnes in una specie filiationis uniuntur. Ita etiam Pater et Filius in quantum sunt unum principium concordia notionali, fecunditate divinae voluntatis spirandi Spiritum Sanctum, sic uniuntur spiratione activa tamquam unum eiusdem Spiritus Sancti principium. [Ad rationes quod in divinis sit principium ad Patrem] Ad rationes arguentes quod in divinis sit principium ad Patrem: Ad primam: Quamvis iuxta modum tertiae conclusionis primi articuli possit concedi quod in divinis sit aliquod principium formale Patris, tamen negatur quod hoc sit innascibilitas in quantum talis in ordine ad intellectum nostrum. Immo hoc est paternitas, ut dictum fuit in quinta conclusione primi articuli. Ad primam pro|bationem conceditur quod res quae est innascibilitas, est in re constitutiva suppositi Patris, negatur tamen quod hoc faciat formaliter in quantum talis. Ad primam probationem dicitur quod Pater non primo vel formaliter innascibilitate ab aliis personis distinguitur, sed paternitate, qua opponitur Filio et qua in esse constituitur. Ad Damascenum dicitur quod cepit ingenerationem pro paternitate, quia hoc convenit Patri sub modo paternitatis, non primo sub ratione innascibilitatis. [Obiectio incidens et responsio auctoris] Forte dicetur quod innascibilitate opponitur ambabus personis, quia ambae sunt ab alia, et paternitate soli Filio. Modo magis videtur distingui eo quo ab ambabus personis distinguitur quam quo | solum ab una. Respondetur quod, licet paternitate directe soli Filio opponatur, tamen consecutive apud intellectum etiam Spiritui Sancto opponitur, eo quod paternitate Filius procedit et recipit spirationem activam, a qua a Patre et Filio Spiritus Sanctus spiratur. Et ergo non minus, immo prius, Pater distinguitur 1 a] supposito add. K. 4 referuntur] om. K. 7 activa] om. K. ‖ eiusdem] eius f. 12 divinis] non add. W. ‖ aliquod] aliud W. ‖ negatur] negetur Kf. 13–17 in2 … talis] iter. (homoeoceph.) J. 16 quod hoc] hoc quod K. ‖ faciat] fiat W. 17 vel] et W. 18 qua] quae W. 20 cepit] capit K. 21 innascibilitatis] sup. lin. L2; immutabilitatis JKLWf. 24 paternitate] paternitatem K. ‖ modo] non JK. 1 Cf. supra, p. 265,25–26. 10 Cf. supra, pp. 266,2–267,12. 11 Cf. supra, p. 271,5–7. 14 Cf. supra, p. 271,14–16. 19–21 Similiter respondet Thomas de Argentina, loc. cit. dist. 28 et 29 q. 1 art. 1 (ed. cit., fol. 91rb).

J 221b

f 131ra

282

quaestio tricesima prima

etiam ab ambabus personis, scilicet paternitate, quam innascibilitate apud intellectum, sicut positivo prius quam privativo.

J 222a

[Continuatio responsionis ad rationes quod in divinis sit principium ad Patrem] Ad secundam probationem negatur antecedens. Et ad probationem, quod paternitatem vel generationem talem etiam non potest Pater communicare creaturis, quia sicut creatura non potest esse innascibilis, ita non potest generare distinctum suppositum in sua eadem natura in numero. Et ergo non plus potest communicare generationem vel paternitatem talem quam innascibilitatem. Et breviter cum hoc: Haec consequentia non valet: ‘Innascibilitatem non potest communicare creaturae, et communicat sibi aliquam paternitatem vel generationem, ergo innascibilitas est proprietas nobilior’, quia secundum hoc argueretur quod non esse ab alio in Deo esset nobilius quam esse, quod absurdum est, quia esse Dei est simpliciter, etiam apud animam, prima perfectio. Et tamen consequentia tenet, quia non esse ab alio creaturae non potest Deus communicare, esse tamen suum communicat creaturae per participationem, ut notum est. Ad tertiam probationem negatur antecedens, quod non paternitate. Et ad probationem dictum est in quaestione praecedente quod generatio praesupponit paternitatem ut proprietatem suppositi in esse constituti, quia praesupponit suppositum. Modo relationes sive proprietates positivae constituunt supposita. Actus enim sunt suppositorum. Et ad probationem, cum dicis quod est Pater quia generat, respondeo quod non, sed est Pater quia habet Filium. Unde in creaturis, ut dictum fuit in quaestione praecedente, non est animal pater quia generat, sed quia habet filium. Ad quartam probationem nego antecedens et ad probationem eius dicitur quod ‘non esse ab alio’ nullam perfectionem dicit secundum se, cum sit negativum. Et ergo non dicit quid perfectionis res habet, sed potius quid res non habet. Unde chimaera non est ab alio. Sed si perfectionem debet dicere, hoc est ratione positionis, | quia includit essentiam vel proprietatem

2 positivo] positio W. ‖ privativo] privatio codd. 11 sibi] ei f. 13 non] est add. W. ‖ in Deo] ideo K. ‖ esset] esse W. 23 quia2] om. W. 26 nego] negetur K. 5 Cf. supra, p. 266,13–17. 18 Cf. supra, pp. 266,17–267,1. 18–25 Similiter respondet Thomas de Argentina, loc. cit. dist. 28 et 29 q. 1 art. 1 (ed. cit., fol. 91va). 19 Cf. supra, p. 259,12–14. 22 Cf. supra, p. 266, ad lin. 24–25. 23 Cf. supra, p. 266,23. 24 Cf. supra, pp. 258,25–259,4. 26 Cf. supra, p. 267,1–12. 26–283.11 Similiter respondet Thomas de Argentina, loc. cit. dist. 28 et 29 q. 1 art. 1 (ed. cit., fol. 91va).

5

10

15

20

25

30

quaestio tricesima prima

5

10

15

20

25

283

positivam, scilicet paternitatis, vel aliquid huiusmodi. Secundo dicitur quod eandem dignitatem importat ‘paternitas’ apud animam et ‘per simpliciora’, ut patuit in probatione conclusionis quintae. Dicit enim auctoritatem universalis principii et pure positive, et ista auctoritas infert non esse ab alio, quia quod ab alio esset, hanc auctoritatem universalis principii non haberet. Tertio dicitur quod ‘esse ab alio’ in Filio tantam dignitatem dicit sicut ‘non esse ab alio’ in Patre vel etiam sicut ‘paternitas’ in Patre. Et hoc est ante dictum circa distinctionem 20 in quaestione de omnipotentia Dei. Ad secundam probationem dicitur quod in re nec paternitas nec innascibilitas posterius | advenit, tum, quia simpliciter in re eadem res sunt omnimode, tum etiam, quia neutra earum advenit, sed aeternaliter infuit. [Quaestiuncula incidens et responsio auctoris] Sed quaerit arguens cuius earum notitia apud intellectum sit prior. Respondeo quod paternitatis, sicut tactum fuit probando dictam conclusionem. Et consequenter conceditur quod innascibilitas est apud animam posterior filiatione, quia negatio nascibilitatis non cognoscitur nisi per cognitionem nascibilitatis. Nascibilitas autem et filiatio idem sunt. Et ideo sicut ratio apud animam posterior est innascibilitatis quam nascibilitatis, ita posterior est quam ratio filiationis. Et si dicatur: ‘Ergo aliqua proprietas Patris est posterior proprietate Filii’, respondetur concedendo consequentia et consequens loquendo de priori apud animam et de proprietate negativa, quae convenit Patri per negationem eius quod convenit Filio, quia inintelligibilis est, nisi prius intelligatur proprietas Filii. Secundo etiam dicitur quod paternitas et filiatio sunt simul natura, id est naturali intelligentia. Vel moderno modo: Quod sunt simul aeternaliter. Et tertio, quod tamen paternitas et Pater est prior origine quam filiatio vel Filius. Nec hoc repugnat antecedenti praecedenti, quia, licet naturaliter simul intelliguntur, tamen intelligitur filiatio ut a Patre et in hoc ponitur prioritas originis.

1 paternitatis] paternitatem f. ‖ aliquid] aliud W. 2 et] ut K. 6 tantam] tantum K. 14 quod paternitatis] om. f. 15 consequenter] communiter K. ‖ conceditur] concedetur K. 16 posterior] a posteriori W. ‖ nascibilitatis] innascibilitatis J. 19 filiationis] filiationi f. 20 est] et K. ‖ respondetur concedendo] conceditur KWf. 22 eius] om. K. 24 id] om. K. 24–25 id est] idem W. 26 tamen] cum JW. 27 antecedenti] om. KWf. 28 intelliguntur] intelligantur f. 3 Cf. supra, pp. 271,16–272,28. 8 Cf. supra, p. 73,6–11. 15 Cf. supra, pp. 271,16–272,28. 24–25 Cf. supra, p. 267, ad lin. 7–8. 27 Cf. supra, p. 283,24–25.

f 131rb

284

quaestio tricesima prima

Tertio dicitur quod Pater in re relative opponitur Filio innascibilitate sicut paternitate, quia eadem res sunt, licet diversimode expressa vel intellecta. Et patet quod argumentum utique nihil valet, cum dicitur: ‘Conceptus innascibilitatis est posterior quam filiationis et paternitatis, ergo in re quae est innascibilitas et Filio non est oppositio relativa’, quia stat quod una res uno modo expressa apud animam sit simul cum Filio cognita et alio modo expressa sit posterior cognitione ipso Filio. [Continuatio responsionis ad rationes quod in divinis sit principium ad Patrem] Ad secundam rationem principalem illius partis placet quod Pater sit principium formale modo expresso in tertia conclusione primi articuli et hoc arguit ratio et non plus. [Ad rationem pro parte affirmativa] Auctoritas Magistri post oppositum intelligitur quod Pater est principium sine principio a quo est. Et aliae partes eius sunt pro dictis. Hoc de quaestione.

4 in re] inter rem f. 5 Filio] Filium KWf. ‖ una] eadem KWf. 6–7 apud … expressa] om. (hom.) K. 10 Pater] Patris f. 11 primi] coni.; tertii codd. et ed. 15 partes] sunt add. J. 10 Cf. supra, p. 267,13–16. 11 Cf. supra, p. 271,5–7. 14 Cf. supra, p. 267,18–19. 15 Cf. supra, p. 267,19–23.

5

10

15

[quaestio tricesima secunda]

[Utrum relatio Dei ad creaturam est aliquid positivum distinctum contra res absolutas]

5

Circa distinctionem 30 quaeritur tricesimo secundo: Utrum relatio Dei ad creaturam est aliquid positivum distinctum contra res | absolutas? Quae quaestio unum supponit et aliud quaerit. Supponit enim quod sit vel esse possit relatio Dei ad creaturam. Secundo quaerit an haec relatio sit aliquid distinctum a rebus absolutis.

J 222b

[Rationes principales]

10

15

20

[Contra suppositum] Contra suppositum arguitur sic: Nulla est comparatio Dei ad creaturam, ergo nulla relatio. Consequentia tenet, quia omnis relatio est comparatio. Antecedens patet, quia Deus est infinitum. | Modo nulla est comparatio infiniti ad finitum, quale est omnis creatura. Secundo, quia vel relatio Dei ad creaturam esset ex tempore, et hoc non, quia tunc huiusmodi relatio competeret Deo per accidens. Modo beatus Augustinus 5 De Trinitate capitulo 5 dicit quod “in Deo nihil secundum accidens dicitur”. Et confirmatur, quia, si ex tempore Deus ad creaturam referretur, Deus videretur mutabilis. Falsitas patet. Probatur consequentia, quia non ex tempore possit dici Deus ‘dominus’ vel ‘creator creaturae’ nisi quia cum tempore vel in tempore voluit eam producere et ante non voluit. Modo velle nunc aliquid et ante non voluisse mutationem dicit voluntatis. Tertio confirmatur hoc, quia, cum secundum te Deus incepit esse dominus vel creator ex tempore, vel omnimode eodem modo se habuit quo se habuit ante,

1 circa … secundo] quaeritur tricesimo secundo circa distinctionem 30 K; circa 30 distinctionem W; tricesimo secundo quaeritur circa distinctionem 30f. 2 aliquid] aliud W. 4 aliquid] aliud W. 11 finitum] infinitum K. 12 tempore] parte W. 14 51] om. K. 18–19 voluit2 … non] om. (hom.) W. 19 aliquid] aliud K. 20 hoc] ergo f. ‖ cum] om. JW. 10–11 Cf. Auctoritates Aristotelis (ed. Hamesse, p. 156, n. 204): “Finiti et infiniti nulla est proportio.” Cf. etiam Aristot., Phys. 8,1 (252a13). 14 August., De Trin. 5,5,6 (PL 42,914; CCSL 50,210); cf. Petrus Lombardus, 1 Sent. dist. 26 cap. 3 n. 1 (ed. Grottaferrata 1971, p. 198).

© koninklijke brill nv, leiden, 2015 | doi: 10.1163/9789004272439_015

f 131va

286

quaestio tricesima secunda

vel aliquo modo aliter. Si primum, ergo sicut ante numquam produxit creaturam, nec nunc producit, quia, si nunc producit et ante non, utique aliquo modo habendi habet se nunc quo se non habuit ante. Si secundum, ergo mutatur vel mutatus est, quia hoc vocatur ‘mutari’: habere se aliter et aliter secundum prius et posterius. Forte dices quod habet se extrinsece aliter, quia respectu creaturae, sed intrinsece eodem modo, contra, quia sequitur: ‘Habet se intrinsece eodem modo sicut ante; et intrinsece nunc vult producere creaturam, quia producit eam; ergo voluit semper etiam ante eam producere, et ultra voluit ante eam producere; ergo ante eam produxit, cum non fuerit suae voluntatis impedimentum; ergo mundus fuisset productus antequam producebatur’, quod falsum est. Vel fortassis relatio Dei ad creaturam esset aeterna, et hoc non, quia creatura non est aeterna. Modo non videtur relatio esse nisi ad ens. Unde Augustinus 5 De Trinitate capitulis 19 et 36 dicit ‘Deum esse dominum ex tempore, quia non ab aeterno habuit servum’. [Pro quaesito] Secundo loco arguitur quod relatio Dei ad creaturam sumatur ab aliqua realitate distincta contra essentiam absolutam existentem in Deo. Primo, quia omnes formales denominationes positivae supponunt formalitatem realem a qua dicuntur, ut nihil est album sine albedine; modo huiusmodi relationes dicuntur formaliter et positive de Deo, ut esse dominum, esse creatorem; ergo erit in Deo aliqua formalitas a qua dicuntur. Et confirmatur sic: Quia non minorem formalitatem in Deo videtur dicere esse creatorem rerum quam esse Patrem Filii; modo esse Patrem dicit in Deo relationem realem, etiam aliquo modo diversam contra absolutam essentiam; ergo etc. Patet maior, quia esse creatorem praesupponit esse Patrem, cum ‘Pater omnia producit Verbo’, Ioannis 1. Et minor patet per prius dicta circa distinctionem 26

2 si … producit] om. K. 3 habet] om. J. 7 eodem … intrinsece] om. (hom.) K. 9 et … producere] om. (hom.) J. 13 unde] beatus add. f. ‖ 19] et sup. lin. 17 L; illius W; fort. leg. 13. 14 36] fort. leg. 16 cum K et L (sup. lin.). 17 arguitur] arguit K. 20–21 ut … dicuntur] om. (hom.) W. 24 esse2] omne J. 26 Pater] om. W. 26–27 producit] producat f. 14 Cf. August., loc. cit. 5,13,14 (PL 42,920; CCSL 50,221) et ibid. 5,16,17 (PL 42,922; CCSL 50,224– 225); cf. etiam Petrus Lombardus, 1 Sent. dist. 30 cap. 1 n. 1 (ed. cit., p. 220). 17–288.12 Marsilius has rationes praeter secundam partim verbotenus, partim ad sensum deprompsisse videtur a Thoma de Argentina, In 1 Sent. dist. 30 q. 1 art. 2 (Venetiis 1564, fol. 93rb–va). 27 Cf. Io 1,3; cf. etiam Petrus Lombardus, 1 Sent. dist. 46 cap. 3 n. 10 (ed. cit., p. 316).

5

10

15

20

25

quaestio tricesima secunda

5

10

15

20

25

30

287

et deinceps, quia paternitas, quamvis transit in essentiam | quam dicit ‘Pater’, est tamen relatio realis constitutiva suppositi Pa|tris. Secundo, quia omni actu rationis circumscripto adhuc Deus esset creator. Vel ergo hoc sibi convenit essentialiter, et hoc non, quia tunc ab aeterno esset creator. Vel convenit sibi relative, et si sic, vel ergo relatione rationis, et hoc non, quia illa est circumscripta; vel relatione reali, et si sic, vel ergo haec realis relatio est in Deo, et cum non secundum essentiam, ut dictum est, sequitur quod est secundum rem quae est in Deo distincta contra absolutum; vel est in creatura, et hoc non videtur, quia relatio creaturae videtur denominare creaturam, non creatorem, quia quicquid aliquid denominat, est in eo quod denominat, et praesertim actus qui aliquem denominat. Tertio sic: Relatio qua Deus dicitur ‘dominus creaturae’, est relatio realis; ergo, cum non sit secundum absolutum, oportet quod sit secundum rem respectivam in Deo existentem. Consequentia tenet, quia, si non sit secundum huiusmodi rem, tunc non esset relatio realis. Et antecedens patet, quia habet reale fundamentum in Deo, scilicet Dei omnipotentiam, et realia extrema, scilicet Deum et creaturam. Nam secundum haec est Deus dominus creaturae. Quarto, quia aptitudinalis relatio productivi ad producibile est realis relatio in Deo, ergo producentis ad productum. Consequentia nota est, quia minus videtur quod potentia fundetur super re quam actus. Et antecedens patet, quia per subtractionem omnis intellectus creati non subtraheretur producibilitas Dei respectu creaturae. Ergo huiusmodi relatio non est relatio rationis, quia illa potest impediri et impediretur, si non esset intellectus creatus vel ratio. Et quare producens creaturam in alia natura non esset ita bene relatio sicut producens Filium in eadem natura? Quinto, quia quod proprie secundum nomen suum dicit relationem, ubicumque hoc invenitur, ibi dicit relationem. Modo ‘principium’ ex nomine suo importat relationem. Patet 1 Physicorum, quia “ ‘principium’ dicitur quo-

3 secundo] sic add. KWf. 5 relatione] relative f. 5–6 rationis] relationis W. 8 in Deo] om. K. ‖ distincta] indistincta K. 9 videtur] om. W. 10 aliquid] aliud Wf. 15 si] om. J. ‖ sit] esset W. 18 est Deus] iter. K. 18–19 dominus] om. K. 20 ad] om. W. 21 nota est] tenet f. 24 producibilitas] produci et sup. lin. bilitas J; productivitas KWf. ‖ Dei] et add. W. 28 nomen] modum W. 28–29 ubicumque … relationem] om. (hom.) K. 29 ex] et W. 30 Physicorum] etc. add. W. 1 Cf. supra, pp. 207,3–4 et 250,25–26. 8 Cf. supra, p. 287,4–5.

J 223a f 131vb

288

f 132ra

J 223b

quaestio tricesima secunda

rundam aut cuiusdam principium”, ut 1 Physicorum capitulo 2. Modo in Deo respectu creaturae est principium. Sexto, quia diversum ab alio refertur ad ipsum reali relatione; modo Deus realiter est diversus a creatura; igitur. Patet maior, quia diversitas est in se realis relatio. Minor nota. Septimo, quia vel ‘dominus’ dicitur de Deo proprie, et tunc ponit rem suam in Deo et erit relatio realiter in Deo; vel metaphorice, et hoc non, quia Deus realiter dicitur ‘dominus’ et vere, licet metaphorice dicitur ‘leo’ vel ‘lapis’. Octavo, quia ‘›scientia‹ dicitur realiter ad scibile’, licet non e contra, 5 Metaphysicae; modo Deus est realiter scientia respectu creaturae; igitur Deus refertur ad creaturam reali relatione. Nono: Dependentia creaturae a creatore est quaedam res respectiva distincta ab omnibus rebus absolutis, igitur. Consequentia nota est. Sed antecedens probatur, quia, cum lumen solis dependeat a Deo mediante sole, ponamus quod Deus immediate conservet ipsum lumen sole non coagente: Vel ergo in sic faciendo Deus producit | in lumine aliquam dependentiam novam, vel corrumpit praeteritam respectu solis, vel omnino nihil producit vel corrumpit. Si primum vel secundum, habetur propositum, quia sic dependentiam producit. Cum illa | non sit res absoluta, quia in hoc nullam rem absolutam producit, ut notum est, sequitur quod dependentia est res respectiva. Eodem modo est, si dependentiam corrumpit. Si dicis quod omnino nihil, tunc hic non est mutatio aliqua, quia nec acquisitiva nec deperditiva, quod videtur impossibile, quia lumen ante conservabatur a sole et postea non conservatur. Ergo oportet quod sit aliqua mutatio, per articulum Parisiensem dicentem: ‘Dicere quod contradictoria possunt verificari de eodem sine mutatione media, error’. 1 cuiusdam] relatio add. codd. ‖ 2] 5 W. ‖ modo] om. W. 4 realiter] om. W. 5 minor] vere K. ‖ minor nota] vere non J. 6 ponit] om. W. 7 et … Deo] om. (hom.) f. 7–8 et2 … metaphorice] om. (hom.) W. 8 dicitur2] dicatur f. 13–14 respectiva distincta] distincta respectiva W. 14 rebus] om. W. 15 probatur] sic add. KWf. 16 ponamus … sole] om. (hom.) K. ‖ coagente] cogente f. 18 praeteritam] praeterita K. 20 cum illa] iter. J. 22 res] om. K. ‖ dependentiam] dependentia W. ‖ dicis] tertium add. KWf. 1 Aristot., Phys. 1,2 (185a4–5); cf. Thomas de Argentina, loc. cit. dist. 30 q. 1 art. 2 (ed. cit., fol. 93rb), ubi haec auctoritas Aristotelis eisdem fere verbis invenitur. 11 Cf. Aristot., Metaph. 5,15 (1021a29–30); cf. etiam Thomas de Argentina, loc. cit. dist. 30 q. 1 art. 2 (ed. cit., fol. 93va), ubi haec auctoritas Aristotelis eisdem fere verbis invenitur. 26 Cf. Chartularium Universitatis Parisiensis (ed. Denifle et Chatelain, n. 1124, p. 583): “Item, quod est transitus de contradictorio in contradictorium sine mutatione reali cujuscunque intrinsice. – Falsum.”

5

10

15

20

25

quaestio tricesima secunda

5

10

15

20

25

289

Decimo arguitur hoc auctoritatibus: Primo, beati Augustini 5 De Trinitate capitulo 4 dicentis quod ‘relationes in creaturis sunt accidentia, non autem in Deo’. Et addit quod “omnia accidunt creaturis quae vel augeri possunt vel minui, ut magnitudines et qualitates, et quod dicitur ‘ad aliquid’, sicut amicitiae, servitutes, similitudines vel aequalitates”. Secunda auctoritas est Philosophi 5 Metaphysicae dicentis ‘relationes modo numeri et modo potentiae dictas relationes reales’, et dicit ‘eas aliquid realiter ponere in utroque extremorum’. ‘Relationes vero mensurae’ dicit ‘realiter aliquid ponere in mensurato, licet non in mensura’. Modo manifestum est quod non plus in uno ponerent quam in alio, si non essent distinctae a rebus absolutis. Et certum est quod aeque bene ponunt utrumque absolutum. Item, tertia auctoritas habetur ex Praedicamentis Aristotelis et 5 Metaphysicae, ubi Philosophus distinguens ens reale in decem praedicamenta in huiusmodi reali distinctione enumerat relationem, quod non esset, nisi poneret ens reale, sicut alia praedicamenta, et hoc necessario erit distinctum a singulis absolutis. Quarta auctoritas est Avicennae 3 Metaphysicae suae dicentis quod ‘relatio habet propriam certitudinem secundum quam habet proprium esse in eodem et propriam actualitatem’. Quinta auctoritas est Averrois 12 Metaphysicae commento 19: “Relatio est debilioris esse prae aliis praedicamentis ita quod quidam intellexerunt eam esse de secundis intellectis”. Sexta Commentatoris 3 Caeli dicentis quod “comparatio est accidens separabile”. Modo quaelibet comparatio proprie dicta est relatio. Septima auctoritas Simplicii in Praedicamentis, qui distinguit relationem in relationem realem et relationem secundum rationem, quod non esset dicendum, nisi relatio esset, saltem realis, simpliciter res respectiva.

4 ut] et K (sic etiam Augustinus). ‖ magnitudines] magnitudine W. ‖ aliquid] aliud W. 6 5] om. W. 7 realiter] realitatis f. 8 vero] in add. K. ‖ realiter] realitatis f. 10 distinctae] distincta codd. 11 et] quia f. ‖ ponunt] possunt codd. ‖ tertia] tertio W. 15 necessario] necessarium codd. 18–20 auctoritas … sexta] om. K. 20 sexta] quinta W. 22 septima] sexta KW. ‖ auctoritas] om. K. 24 esset2] est W. 1–25 Marsilius omnes has auctoritates verbotenus fere deprompsisse videtur a Thoma de Argentina, loc. cit. dist. 30 q. 1 art. 3 (ed. cit., fol. 94va). 2 Cf. August., loc. cit. 5,4,6 (PL 42,914; CCSL 50,210). 3 Ibid. 6 Cf. Aristot., Metaph. 5,15 (1021a26–29). 8 Cf. ibid. (1021a29–30). 12 Cf. Aristot., Categoriae 4 (1b25–27) et id., Metaph. 5,7 (1017a22–27); cf. etiam Auctoritates Aristotelis (ed. cit., p. 302, n. 11). 16 Cf. Avicenna, Metaph. tract. 3 cap. 10 (AviL III, 173). 19 Averroes, In 12 Metaph. com. 19 (Iuntina 8,306rB). 21 Id., In 3 De caelo com. 9 (Iuntina 5,179vH; ed. Arnzen, p. 502). 23 Cf. Simplicius, In Arist. Categ. cap. 7 (CAG VIII, 169–172, passim; CLCAG V/1, 229–234, passim).

290

quaestio tricesima secunda

[Pro supposito] Sed pro supposito quaestionis, quod relatio sit Dei ad creaturam, est Magister in littera distinctione praesente per totum.

f 132rb

[Contra quaesitum] Sed quod non sit distinctum | a rebus absolutis, probatur sic: Quia similitudo non distinguitur a qualitate absoluta, ergo nec dominatio Dei super creaturis distinguitur ab absoluto. Consequentia nota est, quia minor in Deo est distinctio quam in creaturis. Et antecedens patet, quia album non est aliquod compositius ex hoc quod est album et simile, quam si solum esset album.

5

10

[Divisio quaestionis] In quaestione, quia distinctio brevis est et in secundo circa distinctionem 20 fortassis de eadem materia erit sermo, erunt in ea duo articuli. Primus erit utrum sit relatio inter Deum et creaturam, secundus, an relatio haec aliquid ponat praeter res absolutas, et dubia annectam, si tempus patiatur.

15

[Articulus 1]

J 224a

[Notabilia] Quantum ad primum est primo notandum quod relatio, si secundum nominis proprietatem loqui vellemus, esset | comparatio animae comparantis unam rem alteri. Et sic non est dubium, quin relatio esset inter Deum et creaturas vel esse potest, quia anima potest comparare Deum creaturae, ut 3 distinctione praesente] praesente distinctione iter. W. 5 distinctum] quid disiunctum f. 6 distinguitur] distinguente K. 9 aliquod] aliud K; ad W. ‖ compositius] compositionis W. ‖ si] sibi W. 12 in1] hac add. K. 14 haec] hoc K. ‖ aliquid] aliud W. 15 ponat] ponit W. ‖ patiatur] patietur f. 18 quantum ad primum] om. W. ‖ quantum … notandum] pro primo notandum est primo Kf. ‖ primo] om. W. 20 et] vel W. 21 creaturae] creaturis f. ‖ ut] et W. 3 Cf. Petrus Lombardus, 1 Sent. dist. 30 cap. 1–2 (ed. cit., pp. 220–223, passim). 8–10 Hoc exemplum similibus verbis invenitur apud Durandum de S. Porciano, In 1 Sent. dist. 30 q. 2 n. 1 (Venetiis 1571, fol. 83vb); cf. supra, p. 253,18–19. 12 Locum ibi non invenimus; cf. autem Marsilius de Inghen, In 2 Sent. q. 1 art. 2 (Argentinae 1501, fol. 201vb–207vb), ubi suppositum quod aliquid sit regnum creatum, tractatur.

20

quaestio tricesima secunda

5

10

15

20

25

30

291

efficientem, conservantem, dominum ordinantem et ad bonum dirigentem. Et sic de consimilibus. Secundo modo potest intelligi utrum extra animam sit relatio Dei et creaturae. Et hoc modo ‘relatio’ potest capi dupliciter. Uno modo pro rebus quae invicem in aliqua habitudine sub terminis concretis praedicamenti ad aliquid importantur, ut album diceretur ‘relatio ad album’ in quantum importatur per hunc terminum ‘simile’, quia album est simile albo. Alio modo ‘relatio’ diceretur forma vel habitudo secundum quam res invicem nominibus concretis praedicamenti ad aliquid referuntur, ut albedo diceretur ‘relatio duorum alborum’, quia sunt in ea similes sive secundum eam. Secundo est notandum quod esse realem relationem in Deo respectu creaturae iuxta tradita doctorum potest intelligi dupliciter. Uno modo quod quandocumque Deus referretur novo modo ad creaturam, esset in eo nova res aliquo modo ordinans Deum secundum talem habitudinem ad creaturam. Alio modo quod secundum aliquam habitudinem Deus realiter se haberet ad creaturam secundum quam nomine relativo exprimitur, secundum quam se non habuit ante eandem. Et ille modus secundus necessario requirit mutationem, eo quod contradictoria verificantur de Deo, etiam hoc modo, ut quod post est dominus Socratis et ante non erat dominus Socratis, quia Socrates non erat. Haec autem mutatio sit in creatura, non in Deo. De quo beatus Augustinus libro 5 De Trinitate capitulo 36 et assumitur a Magistro in littera praesentis distinctionis capitulo 3, ubi ponit exemplum de nummo dicens: “Nummus, cum dicitur ‘pretium’, relative dicitur, nec tamen mutatus est, cum esse coepit pretium”. Sequitur: “Ergo si ‘nummus’ potest sine ulla sui mutatione totiens dici relative, ut neque cum incipit dici neque cum desinit aliquid in eius natura vel forma, qua numus | est, mutationis fiat, quanto facilius de illa incommutabili Dei substantia debemus accipere quod ita dicatur relative aliquid ad creaturam, ut quamvis temporaliter incipiat dici, non tamen ipsi substantiae Dei accidisse aliquid intelligatur, sed illi creaturae ad quam dicitur”. Unde Magister capitulo 4 eiusdem distinctionis

1 dominum] Deum K. 3 relatio2] om. W. 4 invicem] et add. W. 9 diceretur] dicitur W. 17 et] ut J. 18 contradictoria] successive add. KWf. ‖ Deo] eo W. 20 erat] dominus Socratis add. W. 21 36] corr. ex 16 J; fort. leg. 16 cum KL (corr. ex 36). 22 praesentis] praesenti K. ‖ 3] fort. leg. 1. ‖ ubi] om. KWf. 23 dicitur1] dicatur f. 25 sui] om. W. 27 Dei] om. f. 28 dicatur] dicuntur W. ‖ relative] ad add. W. 29 ipsi] ipsae W. 30 4] fort. leg. 1. 12 Cf. e.g. Thomas de Argentina, loc. cit. dist. 30 q. 1 art. 2 (ed. cit., fol. 92vb–93vb). 21 August., loc. cit. 5,16,17 (PL 42,922–923; CCSL 50,226). 22 Cf. Petrus Lombardus, 1 Sent. dist. 30 cap. 1 n. 4 (ed. cit., pp. 221–222). 30 Ibid. dist. 30 cap. 1 n. 7 (ed. cit., p. 222).

f 132va

292

quaestio tricesima secunda

dicit quod “appellatio qua ‘creatura’ relative ad creatorem dicitur, relativa est et relationem notat quae est in ipsa creatura” – intellige: per positionem novae rei et realem mutationem eiusdem creaturae. Sequitur: “Appellatio vero illa qua ‘creator’ relative dicitur ad creaturam, relativa quidem est, sed nullam notat relationem quae sit in creatore” – intellige: per positionem alicuius novae entitatis vel mutationis in ipso.

J 224b

[Conclusiones] Quibus praemissis sit prima conclusio haec: Deus et creatura sub aliqua habitudine significabili per terminos praedicamenti ad aliquid concretos apud animam possunt significari vere et intelligi. Patet, quia Deus est creator, creatura res creata, Deus est mensurans dignitatem creaturae, | creatura mensurata, Deus est dominus, creatura servus, Deus est superius et creatura inferius, Deus est prior, creatura posterior, et sic de multis aliis modis; igitur conclusio vera. Consequentia nota est, quia omnes utique termini sunt de praedicamento ad aliquid sic quod non possunt intelligi nisi per respectum ad invicem. Antecedens notum est. [Corollaria] Corollarium: Deus et creatura sub aliqua habitudine respectu eorum per terminos concretos praedicamenti ad aliquid importantur. Patet per conclusionem, quia sic animae significantur. Secundum corollarium: Vera relatio est Dei ad creaturam primo modo expresso in primo notabili. Patet ex praecedenti, quia hoc est esse relationem inter res: eas importari sub certa habitudine per terminos concretos praedicamenti ad aliquid. [Quaestiuncula incidens et responsio auctoris] Forte dicetur: Quae res est haec habitudo Dei ad creaturam? Respondetur quod est ipse Deus in quantum libere aliquid bonum facit creaturae vel in creatura vel circa eam. Habitudo vero creaturae ad Deum est ipsa creatura prout aliquo modo in ordine ad suum esse vel bene esse dependet ab eodem.

1 dicit] dicitur W. 2 notat] vocat W. 3 realem] realiter W. 11 creatura2] creaturae Jf. 12 mensurata] mensuratae f. 16 invicem] ibi W. 18 et] est W. 21 vera … Dei] iter. J. 24 aliquid] aliud W. 27 aliquid] aliud W. 20 Cf. supra, p. 292,8–16. 22 Cf. supra, p. 290,18–20. ‖ Cf. supra, p. 292,18–20.

5

10

15

20

25

30

quaestio tricesima secunda

5

10

15

20

25

293

[Continuatio conclusionum] Secunda conclusio ponitur ut probabilis sine assertione: Deus in re est habitudo sua qua se aliqualiter habet ad creaturam modo significato per aliquem terminum abstractum praedicamenti ad aliquid. Patet, quia certum est quod Deus est vere dominus creaturae. Quaeritur ergo de dominatione Dei qua dominatur creaturae, si est aliquid vel nihil. Non potest dici quod nihil sit, quia tunc non diceretur ‘dominus’ a dominatione positiva. Si sit aliquid, vel hoc est creatura, et hoc non, quia creatura est magis servitus, cum serviat creatori. Item, quia ‘dominatio Dei est a generatione in generationem’, hoc est ‘in aeternum’, saltem a parte post, ut dicitur in Psalmo et in Glossa | super eodem. Hoc autem creaturae non videtur convenire, quia, etiam si nulla creatura a parte post semper remaneret, sed essent singulis annis novae et novae creaturae, tunc nulla creatura esset a generatione in generationem sive aeterna a parte post et nihilominus dominatio Dei adhuc maneret aeternaliter, ut notum est. Vel est creator, et si sic, ergo haec dominatio est met Deus. Et ex consequenti iste terminus ‘dominatio’, abstractum huius termini ‘dominus’, habitudinem exprimens Dei ad creaturam significat Deum, quod est propositum. Item, activa causalitas Dei super creaturam – quid est nisi Deus? Item, potentia creativa Dei qua potuit ab aeterno creaturam producere, quae ut sic dicitur ad creaturam possibilem, – quid nisi Deus vel essentia divina? Similiter donabilitas qua essentia seu tres personae aeternaliter poterant se donare creaturae, nihil est nisi Deus. Et ergo conclusio vera videtur. [Corollarium] Corollarium: Deus etiam est secundo modo primi notabilis in praedicamento sic quod est formalis habitudo in se secundum quam nomine concreto praedicamenti ad aliquid potest significari et pro qua supponunt termini abstracti eiusdem praedicamenti. Patet ex conclusione et ex probatione eius. Est enim dominatio a qua dicitur ‘dominus’, est donabilitas

2 sine] temeraria add. f. 4 aliquid] aliud W. 5 qua] quae W. 6 si] vel W. ‖ sit] sic W. 7 diceretur] dicetur K. ‖ positiva] posita K. ‖ aliquid] aliud W. 10 in1] om. W. ‖ Psalmo] et lac. JW. 16 iste terminus] intellectus J. 18 activa] in mg. J. ‖ Dei] om. W. 20 sic] iter. W. 25–26 praedicamento] ad aliud add. W; ad aliquid add. f. 27 supponunt] supponens J. 29 eius] om. K. ‖ dicitur] om. W. 10 Cf. Ps 144,13. ‖ Cf. Glossa ordinaria ps. 144 (Argentinae 1480/81, fol. 645a); cf. etiam Petrus Lombardus, In Psalmos ps. 144,13 (PL 191,1266B). 25 Cf. supra, p. 291,2–10. 29 Cf. supra, p. 293,2–23.

f 132vb

294

quaestio tricesima secunda

essentialiter summendo nomen a qua dicitur ‘donum’. Et ita in aliis, ut patet ex conclusione.

J 225a

[Obiectiones incidentes] Forte dicetur quod ad aliquid sive relativa sunt simul natura. | Modo Deus est prior natura quam creatura. Secundo: Deus in nullo genere videtur esse. Quomodo ergo erit de praedicamento ad aliquid? [Ad obiectiones] Haec parva sunt iuxta modernam philosophiam et logicam, quia relativa esse simul natura nihil aliud est quam quod consequentia subsistendi valeat ab uno ad aliud et e contra, vel quod sint simul naturali intelligentia, id est quod non possit unum intelligi sine reliquo, et est dictum de terminis. Non enim oportet, si imperator hodie novum suscipiat servum, quod iste sit imperatori coaevus, sed sufficit quod consequentia valet ab ‘esse domini’ ad ‘esse servi’ et e contra. Et ita, quamvis immense Deus omnem creaturam antecedat, tamen prout ‘creator’ dicit actum, simul intelligitur creator esse et creatura quam creat, et sequitur: ‘Creator est, ergo creatura est’ et e contra. Ad secundum dicitur: Sive essentia Dei sit in genere sive non, nihilominus res quae est Deus, est ex tempore in praedicamento actionis vel ad aliquid per comparationem ad effectum. Quod autem multi doctorum dicunt Deum non esse in genere, intelligitur quoad essentialia Dei vel quoad ista quae intrinsece sunt in Deo.

1 qua] quo W. 4 dicetur] dicitur K. ‖ aliquid] aliud W. 6–7 secundo … aliquid] om. W. 10 natura] naturam W. 14 valet] valeat KWf. 15 servi] cui K. 18 sive1] sine K. 19 actionis] actione K. ‖ aliquid] aliud K. 20 doctorum] doctores W. 22 Deo] vel ut supra dictum est quaestione duodecima add. f. 2 Cf. supra, p. 293,18–22. 4 Cf. supra, p. 83,7–8: “Istud est Philosophi in Praedicamentis: Relativa sunt ‘simul natura’.” Cf. etiam Aristot., Categoriae 7 (7b15) (AL I 1–5, 21): “Videtur autem ad aliquid simul esse natura.” 11 Cf. Thomas de Argentina, loc. cit. dist. 30 q. 1 art. 4 (ed. cit., fol. 95rb): “Et secundum Aristotelem in Praedicamentis relativa sunt simul natura et naturali intelligentia.” Cf. etiam supra, p. 294, ad lin. 4. 18 Cf. supra, p. 294,6–7. 20 Cf. August., loc. cit. 5,1,2 (PL 42,912; CCSL 50,207) et ibid. 7,5,10 (PL 42,942; CCSL 50,260–261) et Ps.-August., De cognitione verae vitae cap. 3 (PL 40,1008) et Anselmus, Monologion cap. 27 (PL 158,180B–C; ed. Schmitt, p. 45) et Petrus Lombardus, 1 Sent. dist. 8 cap. 6 (ed. cit., p. 100) et ibid. dist. 8 cap. 7 (ed. cit., p. 100); qui loci a Marsilio contra primum quaesitum quaestionis duodecimae, id est an Deus sit in genere, laudantur; cf. Marsilius de Inghen, In 1 Sent. q. 12 (ed. Santos Noya, pp. 85–86).

5

10

15

20

quaestio tricesima secunda

5

10

15

20

25

295

[Continuatio conclusionum] Tertia conclusio, quod capiendo relationem realem primo modo numquam relatio Dei ad creaturam est relatio realis. Patet, quia sic esse relationem | realem dicit novam rem esse in Deo, quod utique Deo non convenit. Unde sic: Quod semper est et nihil de novo recipit, numquam relatione reali aliquo modo refertur ad aliud. Sed sic creaturae relatione reali referuntur ad Deum. Quarta conclusio, quod Deus relatione reali refertur ad creaturam ad istum intellectum quod in eo est vera res, seu magis proprie: quod ipse est vera res pro qua supponunt termini praedicamenti ad aliquid. Patet ex primis duabus conclusionibus. Quinta conclusio, quod haec relatio Dei ad creaturam nec formaliter nec realiter distinguitur ab essentia divina, quamvis in ordine ad intellectum nostrum alius est conceptus secundum quem Deus concipitur ut relatio, et alius secundum quem concipitur ut essentia. Prima pars, quod non realiter, patet, quia omne quod est in Deo, est essentia. Sed quod non formaliter, patet, quia ibi non sunt formales relationes nisi quattuor, ut prius dictum est. Secunda pars nota est de se. Si dicatur quod Magister dicit contrarium huius in littera et multi antiqui doctores, ut Doctor Sanctus, Thomas de Argentina, Petrus de Tarantasia, Bonaventura, dicatur breviter quod non velunt aliud omnes nisi quod haec relativa, sive abstracta sive concreta, quae Deo conveniunt respectu creaturae, non dicunt in Deo aliquam rem distinctam contra essentiam vel personam, vel mutationem, sicut dicunt in creatura. Et ideo realem relationem vocant quae proprietatem personalem exprimit vel mutationem vel entitatem superadditam essentiae ponit, qualis non est Dei ad creaturam, ut dixit conclusio tertia, sed bene creaturae ad creatorem, quia ex eius mutatione est quod refertur ipsa ad Deum et Deus ad eam. Et hoc in relationibus dicentibus actum.

7 conclusio] om. K. 8 ipse] ipsa W. 9 aliquid] aliud W. 13 nostrum] om. K. ‖ quem] quod K. 16 patet] om. KWf. 18 Doctor Sanctus] sanctus Thomas f. 19 Tarantasia] et add. KWf. 21 Deo2] eo KWf. 22 personam vel] om. (hom.) W. 25–26 ut … creatorem] om. LW. 26 creatorem] creaturam JK. 2 Cf. supra, p. 291,12–15. 10 Cf. supra, pp. 292,8–16 et 293,2–23. 17 Cf. supra, p. 196,4–6. 19 Cf. infra, p. 295, ad lin. 20. 20 Cf. Petrus Lombardus, 1 Sent. dist. 30 cap. 1 n. 1–7 (ed. cit., pp. 220–222, passim) et Thomas de Aquino, In 1 Sent. dist. 30 q. 1 art. 1–3 (ed. Mandonnet, pp. 700–709, passim) et Thomas de Argentina, loc. cit. dist. 30 q. 1 art. 1–4 (ed. cit., fol. 92va–95va, passim) et Petrus de Tarantasia (Innocentius V), In 1 Sent. dist. 30 q. unica art. 1–5 (Tolosae 1652, fol. 241a–245b, passim) et Bonaventura, In 1 Sent. dist. 30 art. unicus (ed. Quaracchi 1882, pp. 521a–528b, passim). 25 Cf. supra, p. 295,2–3.

f 133ra

296

J 225b

f 133rb

quaestio tricesima secunda

[Dubium et responsio auctoris] Sed dubitabit aliquis utrum sit aliqua relatio aeterna Dei ad creaturam. Respondetur communiter per doctores nostros quod duplicia sunt relativa Dei ad creaturam. Quaedam significantia actum, et haec dicuntur de Deo ex tempore, scilicet quia ante tem|pus vel initium temporis nullum talium, etiam formatum ad intellectum, Deo competivisset, ut ante tempus non erat dominus nec creans nec creator secundum actum etc. Sed alia sunt quae dicunt habitum, id est possibilitatem vel aptitudinem divinae potentiae qua potest vel potuit in creaturam. Et huiusmodi competunt Deo ab aeterno, non quod ista nomina ab aeterno fuerunt, sed quod verificantur de Deo cum hoc addito ‘aeternum’, ut Deus ab aeterno fuit creativus, dominativus, donabilis etc. [Obiectio et responsio auctoris] Sed dicetur: Cum esse dominativum dicat respectum ad creaturam, quomodo Deus erat dominativus ab aeterno vel ante creaturam productam, quia vel secundum essentiam et essentialiter vel per respectum ad extra et nihil ad extra fuit? Respondetur quod ab aeterno fuit dominativus per respectum ad creaturam possibilem, quia ab aeterno potuit esse creatura | cui potuit dominari. Nec requiritur in talibus relativis potentiam importantibus quod respectus quem dicunt ad extra, sit, sed sufficit quod esse possit. Haec videntur mihi catholica, si non offendant, sed humiliter ea subicio aliorum correctioni. Hoc de primo articulo.

5

10

15

20

[Articulus 2] [Conclusiones] Quantum ad secundum articulum sit prima conclusio haec: Licet in Deo ad intra sint tres res relativae et tres relationes immensae, quarum quaelibet

2 sed] secundo W. 3 nostros] modernos KW. 8 dicunt] dicuntur K. 11 creativus] creatus K. 11–12 dominativus] donativus KW. 15 erat] erit f. ‖ vel] om. f. 16–17 et2 … extra] om. (hom.) W. 19 potuit2] potui W. 20 quod] per W. 21 sit] sic W. ‖ sed] quod W. ‖ quod] om. W. 23 de … articulo] om. W. 26 quantum ad] quoad f. ‖ quantum … articulum] om. W. ‖ articulum] om. Kf. 3 Cf. e.g. Bonaventura, loc. cit. dist. 30 dub. 1 (ed. cit., p. 527a–b) et Aegidius Romanus, In 1 Sent. dist. 30 princ. unica q. 1 (Venetiis 1521, fol. 156rE-F).

25

quaestio tricesima secunda

5

10

15

20

25

30

297

formaliter distinguitur ab essentia, tamen quaelibet earum est res absoluta. Prima pars conclusionis patet, quia in divinis sunt tres personae, quae proprietatibus tribus relativis distinguuntur, ut dictum est circa distinctiones 27 et 28. Secunda pars, quod quaelibet earum formaliter distinguitur ab essentia, posita est superius in quaestione sexta in secundo articulo conclusione quarta, quia aliquid verificatur de essentia quod de persona non verificatur. Unde essentia communicatur, res relativa non. Sed tertia pars, quod quaelibet earum est res absoluta, patet, quia quaelibet persona immo et quaelibet proprietas ad intra est essentia. Patet ex dictis in eadem quaestione articulo secundo conclusione tertia, in qua est dictum quod essentia divina et proprietas personalis nullo modo sunt distinctae. [Corollaria] Corollarium primum: Non est bene dictum quod nulla relatio sit ens reale citra animam existens. Patet ex dictis, quia negare non possumus, quin paternitas in Deo sit relatio sic sumendo relationem, et tamen ipsa est ens citra animam existens, cum sit creator, immo etiam est res distincta contra relationem oppositam, scilicet filiationem. Secundum corollarium: In Deo omnis relatio est res absoluta. Patet, quia omnis relatio divina est essentia, ut dicit conclusio, quae est res absoluta. [Continuatio conclusionum] Secunda conclusio est: In creaturis omnis relatio est res absoluta. Probatur sic: Similitudo albedinis ad albedinem non est nisi albedo vel albedines, igitur conclusio vera. Consequentia tenet, quia, si in creaturis relatio adderet super res absolutas, ita esset in relatione qualitatis, sicut in aliis relationibus. Antecedens probatur, quia destructis per omnipotentiam Dei omnibus aliis quae sunt in albedinibus vel earum subiectis praeter illas albedines et partes earum subiectivas, scilicet et inhaerentes, adhuc essent similes, quia intellectus semper videret earum convenientiam. Secundo, quia certum est quod relatio est quattuor angelorum ad duos eorum duplicitatis. Et quis diceret quod haec dupli|citas esset res distincta contra ipsos angelos absolutos? Et

6 verificatur1] videtur W. ‖ verificatur2] videtur W. 7 essentia] persona J. 8–9 quia … patet] om. (hom.) J. 13 primum] om. KWf. 18 est] sit W. 25 probatur] patet W. 26 et] vel f. 27 subiectivas] subiectivis codd. ‖ scilicet] om. f. ‖ inhaerentes] inhaerentibus codd. 28 quia] quod W. 30 haec] hac K. ‖ angelos] om. W. 4 Cf. supra, p. 246,15–17. 6 Cf. Marsilius de Inghen, In 1 Sent. q. 6 art. 2 (ed. cit., p. 241). 10 Cf. ibid., p. 239. 19 Cf. supra, p. 297,7–9.

J 226a

298 f 133va

quaestio tricesima secunda

confirmatur, quia, cum totum sit duplum ad sui medium, et triplum | ad sui tertiam, videtur quod, si hae relationes sunt res distinctae ab ipso toto, quod ibi erit infinita multitudo entium distinctorum specie. Falsitas supponitur. Consequentia probatur, quia duplicitas est ibi, quae non est totum; eodem modo est ibi triplicitas, quae non est totum, et sic sine statu; ergo infinita multitudo etc. Sed quod hae differunt specie, patet, quia plus differunt duplicitas et triplicitas, ex quo sunt entia positiva distincta contra absoluta, quam duae duplicitates, quae tamen differunt numero. Tertio, quia aequalitas non est nisi res aequalis alteri vel saltem ipsae ambae res aequales, igitur. Consequentia nota est et antecedens patet, quia, si aequalitas esset res superaddita quantitati aequali, tunc Deus non potest producere quantitatem bipedalem hic, quin in quolibet bipedali quod est Romae, produceret novam rem. Et patet consequentia, quia producendo bipedale facit quodlibet aliud bipedale illi esse aequale. Si ergo ista aequalitas est superaddita, in quolibet bipedali facit novam rem. Falsitas consequentis patet ex duobus. Primo, quia de eo quod est in Hierusalem, mirabile est quod Deus non possit hic producere rem, quin aliquid produceret ibi in illa. Secundo, quia, cum in tripedali sint infinita bipedalia distincta, licet communicantia, quorum quodlibet est aequale bipedali producto, Deus infinita entia relativa in eis produceret distincta. Convertendo respectum possit argui quod Deus non potest hic destruere rem, quin destrueret infinitas res in corpore bipedali quod est Romae. Quarto: Diversitas non distinguitur a rebus diversis, igitur. Consequentia videtur nota et antecedens apparet, quia sicut identitas nihil addit, ita diversitas nihil apponit rebus diversis. Et ex eodem fundamento, quia omnibus accidentibus seclusis ad imaginationem de duobus angelis adhuc essent diversi. Et confirmatur fortiter, quia, si duo angeli diversi sunt inter se diversitatibus distinctis superadditis, illae etiam sunt diversae, etsi se ipsis. Quare non ita bene primi duo angeli se ipsis erant diversi? Si superadditis iterum sunt diversae, erit processus in infinitum. Et breviter: Utique huiusmodi relationes superflue poni videntur, quia sine eis aequaliter omnia poterunt salvari.

2 si] om. J. ‖ sunt] sint f. ‖ res] tres W. 5 eodem … totum] om. (hom.) K. 6 etc.] lac. W. ‖ differunt] duae W. 9 res1] respectivus K. 11 potest] posset Kf; possit W. 14 esse] omne J. ‖ est] sit W. 17 aliquid] aliud K; aliquam W. 18 in] om. J. ‖ distincta] om. K. 20 possit] posset Wf. 21 potest] posset K; possit Wf. 23 apparet] patet W. 26 diversi1] diversa W. ‖ quia] quod W. 28 bene] om. KWf. 29 infinitum] finitum W. ‖ breviter] videtur K; om. W. 30 videntur] viderentur Kf. 31 poterunt] potuerunt K.

5

10

15

20

25

30

quaestio tricesima secunda

5

10

15

20

25

30

299

[Corollarium] Corollarium sequitur, quod omnis relatio est res absoluta vel res absolutae. Patet, quia in divinis ita est, per conclusionem primam, et in creaturis ita est, per secundam; igitur etc. Totus ille processus est de mente beati Augustini capitulo ultimo prius allegato, quia esse pretium in nummo nihil ponit super substantiam nummi. Et ita in aliis relativis. [Dubium et responsio auctoris] Sed est dubium an relatio Dei ad creaturam sit prior relatione creaturae ad Deum. Ad quod breviter est dicendum quod, cum relatio Dei sit Deus, et relatio creaturae cre|atura, ut dictum est satis in secundo articulo et etiam in primo, quod simpliciter loquendo relatio Dei est prior | ad creaturam, sicut Deus est prior ad creaturam. Secundo dicitur quod eundo ad terminos et propositiones praedictas relationes importantes simul inferunt se ‘posse agere’ creatoris et ‘posse fieri’ creaturae, et ‘agere’ creatoris et ‘fieri vel esse’ creaturae. Patet, quia sequitur: ‘Ab aeterno Deus est creativus, ergo ab aeterno creatura est producibilis vel creabilis’ et e contra. Eodem modo in actu: ‘Deus creat, ergo creatura fit’ et e contra: ‘Creatura fit, ergo Deus creat’. Tertio videtur mihi quod adhuc aliquo modo relatio haec prius ascribenda est creatori sive Deo quam creaturis in quantum etiam sic per propositiones importatur. Ratio, quia in talibus propositionibus agere aliquo modo habet rationem prioris quam pati. Modo agere est ipsius Dei. Quarto videtur mihi quod, si quis vellet vocare relationem priorem quae esset naturalis tendentiae et innixus in aliud, tunc esset relatio creaturae ad Deum, quia tendit et innititur creatori, tamquam illi sine quo esse non potest. Nulla vero est sic naturalis tendentia vel innixus Dei ad creaturam vel etiam sic accepta relatio, cum Deus mere libere det omne bonum creaturae quod sibi producit vel in ea facit, et nihil naturali tendentia. Non enim agit ad extra nisi libere.

2 res2] om. W. 5 super] supra f. 9 Deum] verum K. 11 secundo] corr. sup. lin. ex primo J; illo KWf. 15 creatoris] creaturam W. ‖ et] a f. 16 creaturae1] creaturam W. 17 creatura] creaturarum K. 21 creaturis] creaturae f. 22 ratio] om. K; ideo W. 23 Dei] creatoris K. 24 quis] aliquis W. 25 esset1] est W. ‖ tunc] prior add. K. 27 vero] vera W. ‖ sic] sicut f. 28 sic] om. K. ‖ omne] esse K. 29 sibi] ei f. 3 Cf. supra, pp. 296,26–297,11. 4 Cf. supra, pp. 297,21–298,31. 11 Cf. supra, pp. 297,21–298,31 et 292,27–30.

5 Cf. supra, p. 291,21–30.

f 133vb J 226b

300

quaestio tricesima secunda

Quinto, quod, si vellemus vocare in eo prius relationem in quo esset realis mutatio per quam sit relatio Dei ad creaturam et e contra vel in quo nata est esse, prior esset relatio creaturae ad Deum quam e contra, quia mutatio realis ad quam apud animam sequitur haec relatio, solum nata est esse in creatura, ut dictum est. Haec de secundo articulo.

5

[Ad rationes principales]

f 134ra

J 227a

[Ad rationes contra suppositum] Ad rationes principales: Ad primam, quod comparatio alicuius ad alterum est duplex. Una qua unum comparatur alteri in eodem, attributive saltem, sicut duo alba in albedine, duae res in perfectione. Et forte quod haec non est proprie Dei ad creaturam, ut dicebatur in quaestione prima. Secunda est duorum ad diversa secundum habitudinem proportionis, ut quod sicut se habet victor ad vincere, ita se habet victus ad vinci. Et haec bene est Dei ad creaturam, quia sicut se habet Deus ad facere, ita creatura ad fieri. Et hoc sufficit ad relationem. Ad secundam dicitur quod relatio actualis Dei ad creaturam est ex tempore sic quod incepit cum inceptione temporis esse relatio. Ad improbationem dicitur quod relationem Deo competere per accidens potest intelligi dupliciter. Uno modo quia propositiones exprimentes huiusmodi relationes sunt per accidens verae, et hoc conceditur de relationibus actualibus. Unde haec est per accidens: ‘Deus creat’, ‘Deus est dominus’ et consimiles. Alio | modo quod huiusmodi relationes competerent Deo per accidens, id est formam sibi supervenientem. Et sic negat Augustinus aliquid de Deo dici secundum accidens, quia immutabilis est. Ad confirmationem negatur consequentia et ad probationem dicitur quod haec propositio: ‘Deus vult nunc producere creaturam et ante non voluit’ habet duplicem sensum. Unum prout ly ‘ante’ et ly ‘nunc’ determinant hoc verbum ‘voluit’, et sic est concedendum quod velle nunc producere aliquam rem et non voluisse ante eandem rem producere arguit mutationem voluntatis, quia est ponere volitionem | novam quae ante non fuit in voluntate. Et ideo sic dicendum est quod Deus nihil ex tempore voluit, immo quicquid voluit, ab aeterno voluit. Alio modo ly ‘nunc’ et ly ‘ante’ possunt determinare hoc verbum ‘producere’, 5 articulo] notabili f. 8 quod comparatio] iter. J. 12 ad] om. K. 14 hoc] haec KWf. 26 ante non] non ante K. 31 voluit1] om. W. 5 Cf. supra, p. 295,23–27. 8 Cf. supra, p. 285,8–11. 11 Cf. Marsilius de Inghen, In 1 Sent. q. 1 art. 2 pars 5 (ed. cit., p. 42). 16 Cf. supra, pp. 285,12–286,15. 23 Cf. supra, p. 285,14–15.

10

15

20

25

30

quaestio tricesima secunda

5

10

15

20

25

301

et sic negandum est quod arguunt mutationem voluntatis. Nam omnem creaturam producendam ab aeterno Deus voluit producere suo tempore et ita eam suo tempore producit. Et sic non ponitur volitio nova. Nam, si mundum ab aeterno voluit producere pro instanti A et ita mundum produxit, non est mutatus, sed fecit sicut voluit, immo si sic voluisset et sic pro instanti A non produceret, mutatus esset vel impeditus. Ad tertiam confirmationem dicitur quod omnimode intrinsece similiter se habet Deus ab aeterno et ante productionem creaturae, et in productione creaturae, sed extrinsece aliter post productionem creaturae. Et hoc non est mutari, sed mutari est intrinsece aliter se habere et aliter secundum prius et posterius. Non enim mutatur columna, si nunc sit tibi ante et postea retro, sed tu te vertis et aliter te habes ad eam. Ita Deus aeternaliter omnino similiter se habens ad intra aliter se habet producens creaturam ad extra quam ante, quia facit eam et ante non fecit, dominus fit eius et ante non fuit. Ad improbationem illius respondetur per illud quod dictum est, quod semper ante voluit producere pro ista mensura creaturam prout ly ‘ante’ determinat hoc verbum ‘voluit’. Et negatur consequentia qua infers: ‘Voluit ante eam producere prout ly ‘ante’ determinat voluntatem, ergo ante eam produxit’, quia, licet ante voluit, tamen non voluit producere eam pro tempore priori quam pro illo pro quo eam produxit. Ista autem consequentia valeret, si ly ‘ante’ determinaret hoc quod est producere. Ad secundam partem illius rationis, quod relatio Dei habitualis, id est per nomina significantia potentiam, est aeterna, ut dictum est. Et quando dicitur quod relatio non est nisi ad ens, dicatur quod verum est actualis, sed potentialis est ad ens possibile, quia ab aeterno Deus est creativus, quia ab aeterno potuit creare. [Ad rationes pro quaesito] Ad rationes arguentes quod ‘relatio’ in Deo dicit aliquam realem entitatem contra entitatem absolutam: Ad primam dicitur negando maiorem, quia ‘dives’ dicitur quis non a forma in|haerente, sed a divitiis. Ita ‘dominus’ a

2 producere] om. K. 3–4 mundum] mundo W. 4 A] om. K. 5 si sic] sicut J. ‖ et sic] sic et JK. 6 A] ante add. W. ‖ produceret] producere JK. 7 se] om. W. ‖ ab] iter. K. 13 quia] sup. lin. J. ‖ ante2] om. J. 14 illius] om. W. 15 per] quod KW. 16 voluit] produxit add. W. 17 qua] quam W. 18 voluit] voluerit f. 18–19 tamen … voluit] om. (hom.) K. 19 pro2] om. KWf. ‖ illo] illa K. ‖ pro3 … eam] quam K. 22 per] om. K. 24–25 creativus] creans J. 28 entitatem absolutam] entitates absolutas f. 15 Cf. supra, p. 300,26–31. 22 Cf. supra, p. 296,7–12. 28 Cf. supra, pp. 286,17–287,2.

f 134rb

302

J 227b

quaestio tricesima secunda

servo extrinsece et ‘creator’ a creaturis etc. De albo non est simile, quia hoc dicitur respectu qualitatis, quae inexistit. Ad confirmationem similiter negatur maior, quia esse Patrem de Deo dicitur respectu actionis immanentis et ideo dicit personalem proprietatem realem. Sed esse dominum vel creatorem dicitur respectu effectus exterioris nullam omnimode entitatem in Deo ponentis, sed solam sequentem voluntatem divinae essentiae, sicut etiam in naturalibus caliditas in producendo realem caliditatem non oportet quod in se habeat aliquam entitatem magis, quam si non produceret, et lux illuminans diaphanum non ex hoc in se aliquam realem entitatem recipit. Ad probationem minoris, quod esse | creatorem praesupponit esse Patrem in divinis aliquo modo, non tamen ex hoc importabit aliquam relationem sicut ‘Pater’ propriam in Deo distinctam ab essentia. Ad secundam dicitur quod circumscripto actu rationis Deus est dominus creaturae reali relatione quae est habitudo ipsius ad creaturam qua eam fecit, regit et conservat. Secundo dicitur quod haec relatio est Deus et potest dici in Deo intransitive, sicut ‘sapientia’ Dei in Deo dicitur. Et tertio, quod haec est essentia divina, quae ex tempore libere sic se habet ad creaturam. Et quando dicis: ‘Si esset essentia, tunc aeternaliter esset dominus creaturae’, negatur consequentia, quia sicut ex tempore facit creaturam, ita ex tempore talem habitudinem habet ad creaturam. Quarto, quod nova res a qua fit haec denominatio, est creatura vel in creatura. Nec est inconveniens quod eadem res denominat creaturam intrinsece et creatorem extrinsece vel utrumque extrinsece, ut creatura se ipsam denominat, creari et creatorem sive Deum creare. Et in naturalibus est simile. Nam ‘idem motus denominat passum moveri et agens movere’, ut habetur 3 Physicorum capitulo 3. Nec est verum quod assumitur, quod quicquid aliquid denominat, etiam est in eo quod denominat: ‘Actio agentis est in passo’, ut dicit Aristoteles in loco praeallegato.

1 creator] creatori K. ‖ hoc] haec K. 2–3 negatur] negetur Kf. 3 maior] om. K. ‖ dicitur] quod add. K. 6 sequentem] sequentis W. 8 produceret] producet f. ‖ et] om. W. 10 minoris] conceditur add. f. 13–14 dominus] dominativus J. 16 intransitive] intrinsece K. 21 eadem] aliqua W. 22 extrinsece] extrinseco J. ‖ utrumque] utrum W. 26 aliquid] om. K; aliud Wf. ‖ etiam] ut add. JK; om. Wf. 27 actio] siquidem add. f. 13 Cf. supra, p. 287,3–12. 18 Cf. supra, p. 287,4–5. 25 Cf. Aristot., Phys. 3,3 (202a23–24); cf. etiam Auctoritates Aristotelis (ed. cit., p. 148, n. 101). 28 Cf. Aristot., Phys. 3,3 (202b19–21); cf. etiam Auctoritates Aristotelis (ed. cit., p. 148, n. 101).

5

10

15

20

25

quaestio tricesima secunda

5

10

15

20

25

303

Ad tertiam patet quid sit dicendum per secundum notabile primi articuli, quia vocando relationem realem primo modo falsum est antecedens, quia in Deo non est aliqua huiusmodi entitas nova ordinans Deum ad creaturam. Vocando autem relationem realem secundo modo concedendum est quod realis relatio est Dei ad creaturam. Et negatur quod non sit secundum rem absolutam, quia dictum est quod haec habitudo est essentia divina. Ad quartam respondetur quod tam actualis quam aptitudinalis est relatio realis secundo modo, sed non primo modo. Ubique tamen haec relatio Dei ad creaturam est divina essentia potens se habere aliquo modo ad creaturam vel habens se aliquo modo ad eandem. Sed causa quare producens creaturam in alia natura | non ponit ita bene proprietatem relativam ad intra sicut producens Filium, est prius dicta. Nam in actione ad intra oportet ponere proprietates constitutivas et distinctivas producentis a producto. Hoc non oportet quando productio est in alia natura, quia ibi non oportet ponere aliquam rem novam in producente. Ad quintam conceditur quod ‘principium’ dicit relationem, cum supponit pro Deo respectu creaturae. Sed haec est habitudo Dei ad creaturam possibilem vel actualem, quae non est nisi Deus, ut dictum est. Ad sextam dicitur quod diversum ab aliquo sua essentia est diversum ab illo, et ergo non dicit in Deo diversitas ad creaturam rem distinctam ab essentia. Ad septimam, quod ly ‘dominus’ dicitur proprie de Deo ex tempore, et conceditur quod dominatio est in Deo, sicut sapientia est etiam in Deo. Verum est quod ‘dominatio actualis’ dicitur de Deo ex tempore, ‘sapientia’ ab aeterno. Sed haec dominatio est met Deus, ut dictum est. Ad octavam dicitur quod scientia Dei respectu creaturae est aeterna et non est nisi essentia Dei. Ad Philosophum 5 Metaphysicae volentem quod ‘›scientia‹ dicatur ad scibile’, sed non e contra: | Non est ad propositum, quia per hoc vult quod nullius est scientia nisi scibilis, eo quod ‘scibile’ est 1 sit] om. K; est W. 3 creaturam] creaturas KWf. 4 realem] naturalem K. 6 haec] esse sed del. W; huiusmodi f. 8 realis] om. W. 10 eandem] sic add. K. ‖ quare] quarum K. 10–11 creaturam] creaturarum K. 11 non] bene add. sed del. J. 16 conceditur] concedetur K. ‖ cum] tamen K. 17 est] om. K. ‖ creaturam] creatorem K. 17–18 possibilem] passibilem W. 20 rem] om. codd. 23–24 est1 … dominatio] om. (hom.) K. 26 creaturae] creaturarum W. 1 Cf. supra, p. 287,13–19. ‖ Cf. supra, pp. 291,11–292,6. 6 Cf. supra, p. 295,11–12. 7 Cf. supra, p. 287,20–27. 8 Cf. supra, pp. 291,11–292,6. 12 Cf. supra, p. 303,3. 16 Cf. supra, pp. 287,28–288,2. 18 Cf. supra, p. 292,27–28. 19 Cf. supra, p. 288,3–5. 22 Cf. supra, p. 288,6–9. 25 Cf. supra, p. 293,15–16. 26 Cf. supra, p. 288,10–12.

f 134va

J 228a

304

f 134vb

quaestio tricesima secunda

communius quam ‘scientia’. Sed non oportet e contra, si aliquid sit scibile quod eius sit actualis scientia. “Multa enim sunt scibilia quorum non est actualis scientia”, ut dicitur in Praedicamentis. Hoc autem non arguit quod in Deo sit scientia vel relatio realis ad creaturam distincta contra absolutum. Ad nonam, quae fortis est, negatur antecedens. Et ad probationem: Ad casum: Admittitur casum, quod lumen solis immediate conservetur a Deo sic quod non mediante sole, et conceditur quod in hoc casu mutatio fit in lumine in ordine ad suam causam a qua dependet in esse. Et haec mutatio est ipsum lumen prius innitens ipsi soli ut conservanti et post non. Verum est quod haec mutatio non potest poni generatio nec corruptio nec motus, sed oportet quod ponatur una alia supernaturalis distincta a praedictis. Et esset mirum, si oporteret Deum ad talem luminis conservationem producere novam dependentiam, quia illam dependentiam utique immediate conservaret sine alia, et fieret processus in infinitum. Et quare non eodem modo lumen? Ad auctoritates beati Augustini et aliorum dicitur quod vult quod nomina comparativa dicuntur accidentaliter, hoc est denominative, de creaturis, sic etiam quod accidit esse creaturis, non quod sit accidens, sed quod possunt non esse. Quamvis autem relationes dicuntur denominative de Deo, immo et possunt abesse, tamen dicuntur non esse accidentia in Deo, eo quod res pro qua supponunt, est simpliciter necesse esse. Potest enim omnis creatura non esse, Deus autem semper necessario est. Ad Philosophum 5 Meta|physicae, quod vult quod relationes dictae modo numeri, ut duplum, triplum, vel modo actionis inferunt se in consequentia subsistendi. Sequitur enim: ‘Duplum est, ergo dimidium est’ et e contra, ‘Secans est, ergo quod secatur est’ et e contra. Et sic dicuntur aliquid ponere in utroque extremorum, quia posita se ponunt et perempta se perimunt. Sed 1 aliquid] aliud W. 5–6 ad casum] om. f. 6 admittitur casum] om. (hom.) JK. 7 quod2] haec add. K. 9 ipsi] om. KWf. 10 potest] om. K. 12 Deum] eum K. 13 quia] ad K. 14 et1] vel f. ‖ in] om. KW. 16 auctoritates] auctoritas W. 17 de creaturis] ad creaturam W. 18 creaturis] creaturam W. ‖ sit] sint f. 18–19 possunt … esse] non esse possunt K. 20 accidentia] esse add. J; accidenti K. ‖ res] rem f. 23 dictae] dicto W. 24 vel] et W. ‖ actionis] actiones JKW; corr. ex actiones L. 26 aliquid] aliud W. 3 Auctoritates Aristotelis (ed. cit., p. 303, n. 25): “Multa sunt scibilia de quibus non est scientia.” Cf. Aristot., Categoriae 7 (7b30–35). 5 Cf. supra, p. 288,13–27. 16 Cf. supra, p. 289,1–5. ‖ Cf. supra, p. 289,5–25. 23 Cf. supra, p. 289,5–11. 27 Cf. supra, p. 82,5–6: “[…] cum ‘relativa posita se ponant et perempta se perimant’, ut dicitur in Praedicamentis […].” Cf. Auctoritates Aristotelis (ed. cit., p. 303, n. 27): “Relativa sic se habent quod posita se ponunt et perempta se perimunt.” Cf. etiam Aristot., Categoriae 7 (7b15) et ibid. (7b19–20).

5

10

15

20

25

quaestio tricesima secunda

5

10

15

20

25

305

relationes dictae tertio modo mensurae, scilicet modo et mensurabilis, non sic se inferunt, quia, licet nullius sit mensura nisi mensurabilis, tamen non oportet, si sit aliquid mensurabile, quod eius sit mensura vel, si aliquid est scibile, quod eius est scientia etc., sicut oportet, si sit duplum, quod eius sit dimidium et e contra. Hoc autem non arguit quod duplicitas sit aliud quam res dupla. Tertia auctoritas omnino est praeter mentem Philosophi. Numquam enim cogitavit quod essent decem lineae entium distinctorum absolutorum sicut sunt decem genera praedicamentorum. Dicit enim et determinat in 3 Physicorum, ut allegatum est, quod ‘actio est passio’. Ubi ergo sunt ista duo praedicamenta distincta in rebus absolutis? Ad auctoritatem Avicennae dicitur quod non voluit plus nisi quod relatio haberet proprium modum praedicandi sibi correspondentem. Habitudo enim rei ad rem non est nisi ipsa res. Et si aliud intellexit, potest dici quod in hoc contrariatur Philosopho determinanti quod ‘actio est passio’, quod non potest esse, si relatio haberet proprium esse, quia tunc actio secundum quam dicitur aliquid ‘activum’ vel ‘agens’, deberet esse in agente, et passio in patiente. Ad | sextam Commentatoris 3 Caeli dicitur quod vult quod in corporalibus nomina comparativi gradus, ut ‘calidius’, ‘frigidius’, ‘gravius’ vel ‘levius’, possunt adesse et abesse. Non autem loquitur ibi de relatione vel de comparatione relationis. Ad septimam dicitur quod Simplicius verum dicit, quia relativa substantiae, quia non supponunt communiter aliam rem a rebus pro quibus supponunt concreta, vocantur ‘relationes rationis’, ut idem est sua identitas, diversum est sua diversitas, et ergo sunt relativa rationis. Quaedam autem relativa supponunt pro aliis rebus in concreto quam in abstracto et haec magis dicuntur ‘relativa realia’, sicut sunt ‘simile’, ‘aequale’ etc. Est enim

1 dictae] dicto W. 2 licet] om. JK. 3 aliquid1] aliquo modo W. ‖ aliquid2] aliud W. 4 scibile] mensurabile W. ‖ eius1] om. JW. ‖ est] sit KWf. 5 aliud] aliquid K. 8 decem] dictae K. 9 enim] ei K. 11 rebus] tribus K. 12 auctoritatem Avicennae] Augustinum W. 16 potest] posset f. 17 activum] actum W. 19 sextam] coni.; quintam codd. et ed. ‖ Commentatoris] conclusionem W; Commentator f. ‖ dicitur quod] om. KWf. 19–20 corporalibus] cordibus K. 20 nomina] notam K. ‖ gradus] om. K. 22 relationis] om. W. 23 septimam] coni.; sextam codd. et ed. 24 supponunt] supponit K. 26 ergo] haec add. Wf. 27 relativa] om. W. ‖ rebus] om. W. 7 Cf. supra, p. 289,11–16. 10 Cf. supra, p. 302,24–25. 12 Cf. supra, p. 289,16–18. 15 Cf. supra, p. 302, ad lin. 25. 19 Cf. supra, p. 289,20–22. 23 Cf. supra, p. 289,22–25.

J 228b

306

f 135ra

quaestio tricesima secunda

substantia similis vel aequalis, similitudo autem eius est qualitas. Aequale est substantia, aequalitas sua est quantitas. Et quamvis hoc verum sit in quibusdam relativis, nihilominus nusquam est relatio quae est res respectiva distincta contra res absolutas. Ad auctoritatem aliam Commentatoris ex 12 Metaphysicae conceditur quod relatio est minimae entitatis prae ceteris praedicamentis. Hoc enim est verum, quia non dicit nisi respectum secundum se, qui transit in res absolutas, ut ‘similitudo’ dicitur albedo in quantum consideratur convenire cum alia albedine; quae convenientia est ipsamet albedo. Quod autem dicit quidam eam dixisse de secundis intellectis | et solum in ratione, comprehendit, quia est in rebus, licet non sit superaddita rebus absolutis vel ab eis distincta. [Ad rationes pro supposito et contra quaesitum] Argumenta et auctoritates post oppositum sunt pro dictis. Hoc de quaestione.

3 nusquam] om. W. 5 aliam] septimam f. 10 comprehendit] reprehendit W. 11 superaddita] superaddit W. 13–14 hoc de quaestione] etc. add. K; om. Wf. 5 Id est auctoritatem quintam, quam Marsilius supra, p. 289,18–20 allegavit. p. 290,2–3 et 5–10.

13 Cf. supra,

5

10

[quaestio tricesima tertia]

[Utrum realis relatio aequalitatis in Deo aliquid ponit] Circa distinctionem 31 quaeritur tricesimo tertio: Utrum realis relatio aequalitatis in Deo aliquid ponit? Quae quaestio unum supponit, scilicet quod aequalitas in Deo sit relatio realis. Secundo quaerit: Utrum aliquid ponit vel tantum excludit?

5

10

15

[Rationes principales] [Pro supposito] Pro supposito arguitur sic: Illa relatio est realis quae in utroque comparabilium sive referendorum seu relatorum aliquid ponit; sed aequalitas in Deo est huiusmodi; igitur etc. Maior patet per Philosophum 5 Metaphysicae, quia ideo mensurae ad mensurabile vel scientiae ad scibile non dicitur ‘relatio realis’ quia in altero extremorum nihil ponit, ut scientia nihil ponit in scibili nec etiam mensura in mensurabili. Et minor nota est, quia aequalitas personarum ponit in eis eandem quantitatem spiritualem, ut prius dictum est circa distinctionem 19. Secundo sic: Omnis relatio quae in Deo est aeterna, videtur esse realis; sed aequalitas personarum in Deo est aeterna; igitur. Patet maior, quia per hoc videtur differre secundum multos doctores relatio Dei aeterna a relatione eius quae est ex tempore, quia aeterna est in ipso realis, sicut paternitas,

1 circa … tertio] quaeritur tricesimo tertio circa distinctionem 31 Kf; circa distinctionem 31 W. 2–3 quae … ponit] om. (hom.) K. 3 aliquid] aliud W. 4 excludit] excludat Kf. 8 aliquid] aliud W. 9 igitur] scilicet K. 10 ideo] tanto W. 13 eandem] om. K. 15 videtur] in Deo add. W. ‖ esse] relatio add. W. 16–17 igitur … aeterna] om. (hom.) W. 7–308.2 Hae rationes similes sunt rationibus allegatis apud Aegidium Romanum, In 1 Sent. dist. 31 princ. 1 q. 1 (Venetiis 1521, fol. 160rE-F). 9 Cf. Aristot., Metaph. 5,15 (1021a29–30); cf. etiam Aegidius Romanus, loc. cit. dist. 31 princ. 1 q. 1 (ed. cit., fol. 160rE), ubi haec auctoritas Aristotelis etiam ad sensum invenitur. 14 Cf. supra, p. 32,21–24. 17 Cf. e.g. Thomas de Aquino, In 1 Sent. dist. 30 q. 1 art. 1 (ed. Mandonnet, p. 702) et Aegidius Romanus, loc. cit. dist. 30 princ. 1 q. 1 (ed. cit., fol. 156rF-vI).

© koninklijke brill nv, leiden, 2015 | doi: 10.1163/9789004272439_016

308

J 229a

f 135rb

quaestio tricesima tertia

filiatio; temporalis autem non est. Et minor manifesta est, quia ab aeterno personae divinae sunt sibi invicem coaequales. Tertio, quia vel aequalitas personarum est vera res, et si sic, erit relatio realis; vel est res solum secundum rationem, et hoc non, quia, quamvis nulla creatura esset, adhuc personae divinae essent inter se aequales. Quarto: Si esset aequalitas ibi diversa magnitudo Patris et Filii, tunc esset ibi realis relatio; sed non minus debet hoc poni, cum ponitur eadem mag|nitudo; igitur etc. Patet maior, quia propter hoc aequalitas in creaturis est realis relatio. Minor probatur, quia non minus realiter aequales sunt quae habent eandem quantitatem numero quam quae habent similem, quia non minus in quantitate conveniunt, sed magis. [Contra quaesitum] Deinde arguitur contra quaesitum, videlicet quod relatio in divinis nihil ponat. Primo auctoritate Magistri capitulo 3 praesentis distinctionis dicentis: “Quibusdam non indocte videtur nomine aequalitatis vel similitudinis non aliquid poni, sed removeri”; igitur hoc est probabile. Et ita dicit Aegidius circa hanc distinctionem quaestione 1 articulo 3. Secundo, quia cuius definitio est privativa, illud nihil ponit; sed definitio aequalis est privativa; igitur. Maior patet, quia definitio explicat naturam definiti. Et patet minor per Euclidem dicentem quod ‘aequale est quod alteri | superpositum nec excedit nec exceditur ab ipso’.

3 est] sit W. 5 adhuc] tamen W. 9 quae] qui f. 10 quae] qui f. 13 arguitur] arguit K. 14 ponat] ponit W. ‖ 3] 2 K; fort. leg. 1. 14–15 dicentis] om. W. 16 aliquid] aliud W. 21 superpositum] suppositum KWf. 1–2 Cf. Symbolum “Quicumque” Ps.-Athanasianum (Enchiridion symbolorum, ed. DenzingerHünermann, n. 75, p. 46): “[…] totae tres personae coaeternae sibi sunt et coaequales.” Cf. etiam Petrus Lombardus, 1 Sent. dist. 19 cap. 1 (ed. Grottaferrata 1971, p. 159). Haec auctoritas Symboli “Quicumque” Ps.-Athanasiani verbotenus profertur apud Aegidium Romanum, loc. cit. dist. 31 princ. 1 q. 3 (ed. cit., fol. 161rD–E) et Thomam de Argentina, In 1 Sent. dist. 31 q. 1 art. 3 (Venetiis 1564, fol. 96va). 14 Petrus Lombardus, loc. cit. dist. 31 cap. 1 n. 4 (ed. cit., p. 225). 17 Cf. Aegidius Romanus, loc. cit. dist. 31 princ. 1 q. 3 (ed. cit., fol. 161rF). 18–309.4 Hae rationes similes sunt rationibus allegatis apud Bonaventuram, In 1 Sent. dist. 31 pars 1 art. unicus q. 1 (ed. Quaracchi 1882, p. 533a) et Petrum de Tarantasia (Innocentius V), In 1 Sent. dist. 31 q. 1 art. 1 (Tolosae 1652, fol. 248a–b). 20 Cf. Euclides, Elementa lib. 1 (ed. Heiberg et Stamatis, p. 6; ed. Busard et Folkerts, p. 115). Haec auctoritas Euclidis eisdem fere verbis profertur apud Bonaventuram, loc. cit. dist. 31 pars 1 art. unicus q. 1 (ed. cit., p. 533a) et Petrum de Tarantasia (Innocentius V), loc. cit. dist. 31 q. 1 art. 1 (ed. cit., fol. 248a).

5

10

15

20

quaestio tricesima tertia

309

Tertio, quia, si aliquid poneret, hoc esset commensurationem personarum; modo in personis non est commensuratio; igitur etc. Patet maior ex definitione aequalium, quia dicuntur ‘illa quae in quantitate conveniunt’, id est mensurata sunt. Et patet minor, quia in divinis solum est immensitas. 5

10

15

20

25

[Contra suppositum] Sed contra suppositum est quod in divinis non ponuntur nisi quattuor relationes originis, ut dictum est circa distinctionem 26; modo nulla illarum est aequalitas; ergo non videtur esse relatio realis in divinis. Secundo: Reales relationes sunt distinctivae personarum; modo aequalitas non videtur distinguere personas; igitur. Tertio: Illa relatio non est realis, sed solum rationis, cuius esse completum dependet ab intellectu; sed aequalitas in divinis est huiusmodi; igitur. Maior nota est et minor probatur, quia Pater non concipitur aequalis Filio, nisi eadem magnitudo ab intellectu bis accipiatur, scilicet magnitudo bonitatis divinae semel in Patre et semel in Filio. Quarto: Inter eadem extrema super eodem fundamento non possunt fundari plures oppositiones relationum realium; sed inter Patrem et Filium super eodem fundamento fundatur paternitas ex parte Patris et filiatio ex parte Filii; ergo inter Patrem et Filium in divinis non potest esse alia relatio realis. Quinto, quia ubicumque est relatio realis aequalitatis, ibi non solum est aequalitas suppositorum, sed magnitudinum; modo in divinis non est aequalitas magnitudinum; ergo etc. Patet maior, quia ista videtur esse differentia in relationibus modo potentiae et modo unius sive modo numeri expressis quod relationibus modo potentiae expressis solum supposita referuntur et non fundamenta nec ipsa relationibus quas fundant, denominan-

1 aliquid] aliud KW. 4 mensurata] commensurata Wf. 9 distinctivae] distinctae W. 13 et] realis K; om. W. 14 accipiatur] accipitur K. 16 inter] coni. (sic Thomas de Argentina); super codd. et ed. 19 in divinis] om. W. 20 realis] om. W. 21 quia ubicumque] utrum W. 25 quod … expressis] om. (hom.) J. 25–26 referuntur] referunt K. 26 ipsa] ipsis W. 3 De definitione aequalitatis vide infra, p. 311, ad lin. 13. 6–8 Haec ratio similis est rationi allegatae apud Thomam de Argentina, loc. cit. dist. 31 q. 1 (ed. cit., fol. 95vb). 7 Cf. supra, p. 193,18–21. 9–10 Haec ratio similis est rationi allegatae apud Aegidium Romanum, loc. cit. dist. 31 princ. 1 q. 1 (ed. cit., fol. 160rF). 11–310.5 Marsilius has rationes verbotenus fere deprompsisse videtur a Thoma de Argentina, loc. cit. dist. 31 q. 1 art. 2 (ed. cit., fol. 96rb). 16–17 Cf. ibid.: “Praeterea, inter eadem extrema super eodem fundamento non possunt fundari plures oppositiones realium relationum […].”

310

quaestio tricesima tertia

tur. Potentia enim generativa Socratis non est pater, sed ipse Socrates per illam est pater. Secus in relationibus modo unius vel numeri expressis. Non solum enim aequales homines sunt, sed etiam suae quantitates, nec solum substantiae albae similes, sed etiam albedines. Minor patet, quia ibi non sunt plures magnitudines sicut nec plures essentiae.

5

[Pro quaesito] Sed pro quaesito est beatus Augustinus 5 De Trinitate capitulo 6 dicens quod ‘aequalitas in divinis secundum substantiam dicitur’, ergo positive. Secundo, quia ex quo ponit in creaturis – et quicquid Deo convenit et creaturis, verius convenit Deo –, oportet quod in Deo etiam aliquid ponat.

10

[Divisio quaestionis] J 229b

In hac quaestione primitus | praeter ea quae dicta sunt de relationibus in quaestione praecedenti, sunt aliqua generalia praemittenda et de supposito recitandae opiniones. Secundo ad illud suppositum respondendum per probabiles conclusiones. Et tertio de quaesito videbitur an ‘aequalitas’ et ‘similitudo’ dicant in Deo positiones.

15

[Articulus 1]

f 135va

[Notabile unicum] Quantum ad primum | est notandum quod iuxta modum communem duplicia invenimus relativa. Quaedam similium nominum, ut sunt ‘idem’, ‘simile’,

3 sed] si W. ‖ quantitates] quantitatis f. 5 magnitudines] magnos W. 9 ex] om. W. ‖ ponit] aliquid add. K. 14 secundo] secunda K. 15 an] ante K. 19 quantum ad primum] om. W. ‖ est] primo add. W. 20 similium] similia W. 7 Cf. August., De Trin. 5,6,7 (PL 42,915; CCSL 50,212); cf. Petrus Lombardus, loc. cit. dist. 31 cap. 1 n. 1 (ed. cit., p. 223); cf. etiam Aegidius Romanus, loc. cit. dist. 31 princ. 1 q. 3 (ed. cit., fol. 161rD), ubi haec auctoritas Augustini eisdem verbis invenitur. 9–10 Haec ratio similis est rationi allegatae apud Aegidium Romanum, loc. cit. dist. 31 princ. 1 q. 3 (ed. cit., fol. 161rC). 13 Cf. supra, pp. 290,18–300,5. 19–311.14 Marsilius hoc notabile partim verbotenus, partim ad sensum deprompsisse videtur ab Aegidio Romano, loc. cit. dist. 31 princ. 1 q. 1 (ed. cit., fol. 160rF-G). Modus dicendi de relativis in hoc notabili expressus etiam invenitur apud Durandum de S. Porciano, In 1 Sent. dist. 31 q. 1 n. 4 (Venetiis 1571, fol. 86rb).

20

quaestio tricesima tertia

5

10

15

20

25

311

‘aequale’ etc., quaedam dissimilium, quae Philosophus 5 Metaphysicae ad tria genera reducit, scilicet ad relativa dicta secundum numerum, sicut sunt ‘duplum’, ‘dimidium’, ‘triplum’, ‘subtriplum’ etc., secunda dicta secundum potentiam, ut ‘activum’, ‘passivum’, ‘secans’ et ‘quod secatur’, et tertia dicta per nomina quorum unum sonat actum et aliud potentiam, actum et potentiam aliquo modo exprimentia, scilicet secundum modum mensurae et mensurabilis, sicut ‘scientia’, ‘scibile’, ‘sensus’, ‘sensibile’. Et quia relativa nominum similium communiter ratione alicuius unionis vel convenientiae dicuntur, possunt etiam eorum poni tria genera, quia ab unione substantiae sumitur ‘identitas’, ex cuius privatione sumitur ‘diversitas’, ab unione quantitatis ‘aequalitas’ et ab unione qualitatis ‘similitudo’, a privatione unionis in quantitate sumitur ‘inaequalitas’ et a privatione unionis in qualitate sumitur ‘dissimilitudo’. Sic Philosophus dicit 5 Metaphysicae quod “unum in substantia facit idem”, “in quantitate aequale et in qualitate simile”. [Dubia] [Primum dubium et responsio auctoris] Iuxta quod dubitatur utrum eiusdem ad se ipsum sit relatio realis vel solum rationis. Quod realis videtur, quia, si nulla anima esset, adhuc res esset eadem sibi; ergo non est identitas solum relatio rationis. Consequentia nota videtur et antecedens patet, quia adhuc esset idem sibi, quia indivisus. Ad istud videtur mihi dicendum quod, si ‘relatio rationis’ vocetur quae solum est in ratione sic quod non est in re extra intellectum, identitas qua res dicitur ‘eadem sibi’, est non solum relatio rationis. Patet, quia identitas sequitur naturam rei in quantum potest considerari per rationem esse indivisa a se, sicut ratio arguebat. Esset enim Deus idem sibi, etsi solus ipse esset. Et apparet: Quae enim necessitas cogit nos dicere nihil dici ‘idem’, nisi in quantum actualiter ratio utitur eo bis comparando ipsum sibi ipsi? Con-

4 activum] activa K. ‖ passivum] passiva K. ‖ dicta] differentia K. 5–6 actum2 … exprimentia] om. f. 9 etiam] om. W. ‖ eorum] earum K. 12 quantitate … in] om. (hom.) K. ‖ unionis in qualitate] aequalitatis unionis W. 14 in qualitate] inaequale W. 18 quod] respondetur f. 22 re] rebus f. 26 apparet] patet W. ‖ dici] dicitur f. 27 bis] his K. 1 Cf. Aristot., Metaph. 5,15 (1020b26–32); cf. etiam Aegidius Romanus, loc. cit. dist. 31 princ. 1 q. 1 (ed. cit., fol. 160rF-G), ubi haec auctoritas Aristotelis etiam ad sensum invenitur. 13 Auctoritates Aristotelis (ed. Hamesse, p. 125, n. 134): “Unum in substantia facit idem.” Ibid., p. 125, n. 135: “Unum in quantitate facit aequale, unum in qualitate facit simile.” Cf. Aristot., Metaph. 5,15 (1021a11–12). Cf. etiam Aegidius Romanus, loc. cit. dist. 31 princ. 1 q. 1 (ed. cit., fol. 160rG), ubi haec auctoritas Aristotelis eisdem verbis invenitur.

312

J 230a

f 135vb

quaestio tricesima tertia

stat quod nulla. Non enim minus est Socrates idem sibi et aeque vera est haec propositio: ‘Socrates est idem sibi’, supposito quod nulla creatura Socratem consideret actu vel ad eum advertat, sicut quando quis ad Socratem attendit et eum sibi comparat. Sicut numerus decem aequorum est aeque bene quando nullus eos numerat sicut quando actu numerantur, et tempus esset, quamvis nulla anima esset actu numerans motum, quia sufficit ad esse numeri quod sit multitudo numeralis, sive numeretur sive non, et ad esse temporis quod sit motus qui possit numerari per animam, sive actu fiat sive non. Ita ad esse idem sufficit quod res maneat indivisa a se vel non-divisa a se et quod ut talis possit ab anima considerari, sive anima actu consideret comparando eam | sibi ipsi sive non. Secundo dicitur quod vocando relationem realem rem extra animam pro qua terminus concretus vel abstractus praedicamenti ad aliquid supponit, eiusdem respectu sui est relatio rea|lis. Patet, quia identitas rei est ipsa res, iuxta dicta in praecedenti quaestione; modo ‘identitas’ est terminus abstractus praedicamenti ad aliquid; ergo etc. Similiter, ut dictum est, quamvis nulla esset anima creata vel angelus, adhuc staret quod lapis esset idem sibi et esset sua identitas, non quia actu comparatur ad se ut non-diversum per animam, cum non sit, sed quia potest comparari, ut si anima considerans lapidem illum fieret. Tertio videtur mihi quod vocando relationem realem realem habitudinem respectivam duorum extremorum contra se distinctorum realiter sic quod huiusmodi distinctio non dependeat a ratione, eiusdem ad se ipsum non est relatio realis. Patet, quia idem respectu sui non potest habere habitudinem duorum extremorum realiter contra se distinctorum, ut notum est. Ex quo quarto mihi videtur quod vocando relationem realem rem extra animam pro qua terminus relativus concretus vel abstractus supponit, ita bene est relatio realis eiusdem ad se sicut eiusdem ad aliud, quia sicut rei ad illam rem est realis relatio diversitatis, ita rei ad se ipsam est relatio identitatis. Et sicut ‘diversitas’, ‘similitudo’ vel ‘aequalitas’ sunt termini relativi

1–2 et … sibi] om. (hom.) K. 3 advertat] adverteret W. 4 attendit] accedit K. ‖ sicut] si W. 5 bene] numerus add. sup. lin. K. 6 esset1] corr. in est K. 7 numeralis] numerabilis KWf. 8 temporis] tempus J. 9 non-divisa] non-diversa f. 13 aliquid] aliud W. 14 sui] in W. 15 modo] immo W. 16 aliquid] aliud W. 18 esset] essent K. ‖ non-diversum] non-divisum W. 21 tertio] quarto KW. ‖ realem2] om. (hom.) K. 24 respectu] respectus W. 26 quarto] om. W. 27 relativus] om. W. 28 eiusdem2] om. W. ‖ quia] et W. 29 illam] aliam Wf. 30 diversitas] diversitatis J. 15 Cf. supra, p. 298,23–24. 16 Cf. supra, pp. 311,21–312,11.

5

10

15

20

25

30

quaestio tricesima tertia

5

10

15

20

25

313

supponentes pro his in quibus res sunt diversae, sic ‘identitas’ est terminus abstractus praedicamenti ad aliquid supponens pro eo in quo res est eadem sibi. Quinto videtur mihi quod doctores nostri locuti sunt de relatione reali modo praecedentis propositionis, scilicet prout est habitudo duorum extremorum realiter contra invicem distinctorum. Et sic dicunt Doctor Sanctus, Aegidius, Thomas de Argentina et multi alii generaliter antiqui quod ‘eiusdem ad se non est relatio realis’. [Secundum dubium et responsio auctoris] Secundum dubium: Utrum aequalitas vel similitudo in creaturis sit relatio realis. Ubi primo videtur mihi salvo semper iudicio meliori quod, si quis vellet vocare relationem realem habitudinem respectivam qua actu duo extrema distincta invicem comparantur, tunc duo bipedalia ad quae nulla creatura rationalis advertit, non sunt actu aequalia. Probatur sic: Quia non sunt actu relata, ergo nec aequalia. Patet consequentia, quia de quo negatur genus, et species. Patet antecedens, quia relatio realis requirit actualem comparationem. Modo per casum haec non comparantur, ex quo nulla creatura rationalis existit; quam propositionem ideo pono ut consideretur quod res non dicuntur solum in praedicamento ad aliquid vel relationis ab actuali comparatione animae. Unde, si ab ea dicerentur esse in isto praedicamento, nullus esset dominus vel servus, duplum vel dimidium, aequale vel simile, nisi cum aliqua anima ea invicem compararet, quod absurdum est. Et ex hoc mihi videtur iuxta dicta in primo dubio quod ita res est eadem sibi et sua identitas quando nulla anima eam considerat, sicut quando anima eam considerat vel sibi ipsi comparat. Et est sua actualis relatio et actualis ha|bitudo sui ad se ipsam a qua vocatur ‘idem’, id est res relativa vel relata vel ad aliquid, quae nata est ab anima considerari, | sic sibi comparari, si debite adverteret.

2 aliquid] aliud Kf. 6 realiter] om. W. ‖ Sanctus] Thomas add. K; om. W. 13 extrema] ad add. W. 20 aliquid] aliud W. 21 dicerentur] solum add. Wf. 23 ea] eam K. ‖ compararet] comparet W. ‖ est] esset W. 24 ita] illa JW. 25 quando1] quamvis W. ‖ considerat] consideraret W. ‖ sicut] sive W. 26 comparat] compararet K. 27 aliquid] aliud KW. 28 quae] quia f. ‖ considerari] considerare codd. ‖ adverteret] advertent JKW. 5 Cf. supra, p. 312,21–24. 6 Cf. Thomas de Aquino, loc. cit. dist. 31 q. 1 art. 1 (ed. cit., p. 719). 7 Cf. Aegidius Romanus, loc. cit. dist. 31 princ. 1 q. 1 (ed. cit., fol. 160vL). ‖ Cf. Thomas de Argentina, loc. cit. dist. 31 q. 1 art. 4 (ed. cit., fol. 96vb). 24 Cf. supra, pp. 311,21–312,20.

f 136ra J 230b

314

quaestio tricesima tertia

Secundo videtur mihi quod proprie nulla res est aequalis sibi vel similis sibi. Patet, quia sicut nulla res dicitur ‘altera a se’ vel ‘diversa a se’, ita videtur quod non dicatur ‘aequalis’ vel ‘similis sibi’. Modo nulla res proprie differt a se. Dicuntur enim ‘diversa’ quae sunt et quorum unum non est aliud, sicut trahitur a Philosopho 5 et 10 Metaphysicae. Modo idem non est duae res quarum una non est alia et quarum quaelibet est ipsa, quia, licet totum sit suae partes, tamen non est aliqua sua pars. Et ideo, licet una pars sit diversa ab alia, non propter hoc totum differt a se. Sic dicitur quod A differre a B est A esse et B esse et A non esse B. Et sic patet minor. Maior etiam patet, quia sicut diversa sunt differentia in essentia, ita aequalia vel similia sunt convenientia in quantitate vel qualitate secundum quod sumitur a Philosopho 5 Metaphysicae. Modo non sunt convenientia in quantitate vel qualitate, nisi sint plura. Pro ista conclusione est auctoritas Hilarii libro 2 De Trinitate ante finem dicens quod “similitudo ipsi non est” et Magister distinctione praesente capitulo 1. [Obiectiones incidentes] Forte dicetur quod secundum Porphyrium Socrates senex differt a Socrate puero vel Socrates sedens a Socrate stante. Secundo, quia sicut aliquid dicitur ‘idem sibi’ propter essentiae unitatem, ita videtur posse dici ‘aequale sibi’ propter quantitatis suae identitatem. [Ad obiectiones] Respondetur ad primam quod haec de vi sermonis non est vera: ‘Socrates senex differt a Socrate puero’, eo quod numquam simul Socrates est senex et puer. Nec voluit Porphyrius quod esset proprie vera, sed quod est alteritas quaedam in Socrate sene quae non fuit in Socrate puero. Et ideo dicit quod “differt alteritate quadam”.

1–2 vel … sibi] om. (hom.) W. 3 differt] est diversa K. 5 trahitur] traditur W. ‖ non] om. f. 8 non] modo W. ‖ hoc] om. W. 9 esse1] om. W. ‖ B2] C W. 10 diversa] om. K. ‖ differentia] diversa W. ‖ vel] et f. 13 2] fort. leg. 3. 22 respondetur] respondeo W. 24 nec] et W. ‖ quod2] non add. W. 25 sene … Socrate] om. (hom.) W. 5 Cf. Aristot., Metaph. 5,9 (1018a12–15) et ibid. 10,8 (1058a17–18). 12 Cf. supra, p. 311, ad lin. 13. 14 Hilarius, De Trin. 3,23 (PL 10,92B; CCSL 62,96). 15 Cf. Petrus Lombardus, loc. cit. dist. 31 cap. 1 n. 1 (ed. cit., p. 223). 17 Cf. Porphyrius, Isagoge cap. ‘De differentia’ (CAG IV 1, 8; AL I 6–7, 14). 22 Cf. supra, p. 314,17–18. 25 Porphyrius, loc. cit. cap. ‘De differentia’ (CAG IV 1, 8; AL I 6–7, 14).

5

10

15

20

25

quaestio tricesima tertia

5

10

15

20

315

Ad secundam dicitur quod non est simile, quia ‘idem’ est relativum identitatis, ‘aequale’ est relativum diversitatis. Unde aequalitas proprie est convenientia alicuius cum alio in quantitate. Haec autem non est eiusdem ad se, cum non sit alius a se. Immo ubi in corporibus reperitur aequale, ibi debet posse reperiri maius et minus, eo quod “aequale est medium inter plus et minus”, ut habetur in 10 Metaphysicae et in 5 Ethicorum; modo nihil potest esse maius vel minus se ipso; ergo nec aequale proprie. [Continuatio responsionis ad secundum dubium] Tertio videtur mihi quod aequalitas in creaturis est relatio realis, etiam strictissime loquendo de relatione reali. Patet, quia est habitudo duarum rerum extra animam existentium, convenientium in quantitate. Et si forte aliquis vellet quod aequalitas esset unius rei convenientis cum alia in quantitate, tunc adhuc ut sic esset relatio realis, eo quod ponit respectum duorum extremorum. Non enim est habitudo aliqua entis ad non-ens. Et secundo, quia, quamvis nulla creatu|ra rationalis esset, adhuc bipedale esset aequale bipedali; et tunc non relatione rationis esset hoc; ergo relatione reali, quod est propositum. Consequentia tenet et patet maior, quia adhuc bipedale cum alio bipedali conveniret in quantitate. Et patet minor, quia tunc nulla ratio esset, ex quo nulla creatura rationalis esset. Quamvis enim relationes aequalitatis similium in specie fundentur super unum, quod fortassis in re non est nisi rationis, ut quidam dicunt, eo quod est | secundum speciem, quae est rationis, nihilominus tamen, quia relatio aequalitatis non fundatur super unionem, sed super quantitatem, cuius est proprium secundum eam ‘aequale’ vel ‘inaequale’ dici, manifestum est quod, quamvis unitas sit

4 cum … se] om. (hom.) W. 5–6 eo … minus] om. (hom.) K. 10 duarum] diversarum Kf. 12 esset] relatio add. f. 13 respectum] om. W. 17 et] sup. lin. J. ‖ maior] corr. ex minor JK. 20 in re] om. W. 24–316.1 sit rationis] rationis sit K. 1 Cf. supra, p. 314,19–20. 6 Aristot., Metaph. 10,5 (1056a12) et id., Eth. Nicom. 5,7 (1132a14–15); cf. Auctoritates Aristotelis (ed. cit., p. 239, n. 93). 21 Est opinio ‘cuiusdam oppositum arguentis’ citata et reprehensa a Thoma de Argentina loc. cit. dist. 31 q. 1 art. 1 (ed. cit., fol. 95vb). Durandus ibid. in margine ab editoribus nominatur; cf. infra, p. 316, ad lin. 5. 23–24 Cf. Thomas de Argentina, loc. cit. dist. 31 q. 1 art. 1 (ed. cit., fol. 95vb): “[…] cum proprium sit quantitatis secundum eam ‘aequale’ vel ‘inaequale’ dici […].” Cf. supra, p. 30,1–2: “[…] quod ‘proprium quantitatis est secundum eam ›aequale‹ vel ›inaequale‹ dici’, sicut habetur a Philosopho in Praedicamentis.” Cf. etiam Aristot., Categoriae 6 (6a34–35) (AL I 1–5, 18): “Quare quantitatis proprium est aequale et inaequale nominari.”

f 136rb

J 231a

316

quaestio tricesima tertia

rationis, tamen aequalitas, quia non est proprietas unius, sed quantitatis continuae, non sequitur naturam unius, sed quantitatis. Quia haec est relatio realis in utroque extremorum, habetur propositum. [Obiectio Durandi et responsio auctoris] Sed contrarium videtur velle dominus Durandus dicens quod talis est relatio in creaturis, qualis est unitas; modo unitas super quam fundatur relatio creaturae ad creaturam, non est nisi unitas rationis, eo quod est duarum quantitatum in diversis rebus existentium, quae utique non sunt unum nisi secundum rationem; ergo. Sed illud non concludit, quia aequalitas creaturae non est proprietas unitatis, sed quantitatis, cuius proprium est secundum eam ‘aequale’ vel ‘inaequale’ dici. Et ergo ad aequalitatem realem non requiritur numeralis realis unitas rerum aequalium, sed similis quantitas in aequalibus. [Opinio Aegidii et Thomae de Argentina] Secundo principaliter est notandum quod de quaesito sunt diversae opiniones doctorum. Dicit enim Aegidius et consequenter Thomas de Argentina quod aequalitas divinarum personarum est solum relatio rationis et sumit fundamentum ex hoc quod quantitas spiritualis earum est solum una, scilicet essentialis. Et ex hoc dicunt quod intellectus comparans magnitudinem personae ad personam necessario utitur eadem quantitate bis, eo quod ista quantitate qua Pater est magnus, et aliae personae sunt magnae. Unde sicut eiusdem ad se non est realis relatio, sed rationis, eo quod intellectus non comparat inter diversa, ita dicit quod nec hic. Aequalitas enim et similitudo personarum transit in identitatem essentiae, quia ‘omnia’, ut vult beatus

1 tamen] causa K. ‖ aequalitas] aequalitatis K. ‖ proprietas] proprietatis K. 2 continuae … quantitatis] iter. (homoeoceph.) K. 3 extremorum] et add. f. 17 relatio] om. J. 18 quod] quia W. ‖ quantitas] quantitatis J. ‖ solum] om. K. 19 magnitudinem] magnitudine W. 21 et] etiam KWf. 5 Cf. Durandus de S. Porciano, loc. cit. dist. 31 q. 2 n. 4 (ed. cit., fol. 87ra). Marsilius hanc obiectionem responsionemque partim verbotenus, partim ad sensum deprompsisse videtur a Thoma de Argentina, loc. cit. dist. 31 q. 1 art. 1 (ed. cit., fol. 95vb–96ra). Durandus ibid., fol. 95vb in margine ab editoribus nominatur. 11–12 Cf. supra, p. 315, ad lin. 23–24. 16 Cf. Aegidius Romanus, loc. cit. dist. 31 princ. 1 q. 1 (ed. cit., fol. 160rH-vL). ‖ Cf. Thomas de Argentina, loc. cit. dist. 31 q. 1 art. 2 (ed. cit., fol. 96ra), ubi opinio ‘doctoris nostri’ profertur et Aegidius in margine ab editoribus nominatur. Marsilius opinionem utriusque doctoris tractans expositionem Aegidii ad sensum imitatur.

5

10

15

20

quaestio tricesima tertia

317

Augustinus, ‘quae de Deo dicuntur qualitates vel quantitates, transeunt in essentiam’, eo quod ad intra non sunt nisi duo praedicamenta.

5

10

[Opinio contraria] Alia opinio est huic contraria, quae ponit quod aequalitas divinarum personarum est relatio realis, quia ea plures et distinctae res, scilicet personae, sunt inter se aequales. Concedunt tamen quod quantitas est ibi una et quod comparando personas intellectus utitur eadem quantitate bis. Sed dicunt quod, quia illa quantitate comparantur diversae res, adhuc erit haec realis relatio. [Opinio auctoris] Et ambae opiniones sunt famosae et probabiles et credo magis in quid nominis differentes quam | in sententiae contrarietate, sicut post videbitur. Hoc de primo articulo.

[Articulus 2] 15

20

25

[Suppositiones seu notabilia] Quantum ad secundum articulum primitus suppono quod aequalitas divinarum personarum est prima aequalitas et est summa aequalitas. Haec fuit ante determinata distinctione 19 conclusione secunda illius distinctionis. Secundo suppono quod haec aequalitas magnitudinis spiritualis est una communis essentia trium personarum. Patet ex dictis in eadem conclusione. Est enim aeternitas, est bonitas sive perfectio essentialis, et potentia sive divina potestas. Et certum est quod haec sive quodlibet illorum simpliciter dicit idem in singulis personis, scilicet essentiam communem, quia earum est una aeternitas, una essentialis perfectio et una potestas productiva rerum, sicut ibidem dictum fuit.

1 qualitates] qualitas f. ‖ quantitates] quantitas f. 6 quantitas] qualitas W. 12 post] prius K. 13 articulo] etc. add. W. 16 quantum … articulum] om. W. 18 determinata] dicta K; declarata f. ‖ conclusione] coni.; quaestione codd. et ed. 19 una] om. K. 20–21 conclusione] coni.; quaestione codd. et ed. 23–24 quia earum] quarum K. 1 Cf. August., loc. cit. 5,10,11 (PL 42,918; CCSL 50,217–218) et ibid. 5,11,12 (PL 42,918–919; CCSL 50,218–220). 12 Cf. infra, pp. 320,27–324,27. 18 Cf. supra, p. 33,1–2. 21 Cf. supra, p. 33,1–21. 25 Cf. supra, p. 33,7–10.

f 136va

318

quaestio tricesima tertia

[Corollarium] Ex quo sequitur quod omnimode et immutabiliter est eadem quantitas spiritualis trium personarum. Patet, quia est essentia, per suppositionem.

J 231b

[Continuatio suppositionum seu notabilium] Tertio praemitto sive suppono quod aequalitas est convenientia plurium in quantitate, sive eadem in numero | sive consimili. Hoc est quid nominis et ergo hoc probare non oportet. [Corollaria] Ex quo infero quod, si ad imaginationem duae bipedales aequae essent una quantitate continua in numero extensae, non minus essent aequalia, quam si diversis quantitatibus aequalibus extenderentur. Patet, quia non minus, immo magis, in quantitate convenirent. Et stante suppositione communi, quod extensio substantiae vel qualitatis sit accidens additum substantiae, tunc manifestum est quod una et eadem est extensio qua extenduntur albedo et dulcedo lactis, et non ex hoc debent dici minus aequales, quam si albedo una quantitate extenderetur et dulcedo alia aequaliter magna. Et eodem modo forma substantialis coextensa suo subiecto aequalis est nec maior nec minor quam suum subiectum et e contra, et tamen quantitas continua qua extenduntur, est una numero. Secundo ex hoc infero quod non est de ratione aequalium quod sint quantae distinctis quantitatibus non-excedentibus. Immo stat aliqua esse aequalia et esse eadem quantitate numero extensa. Patet ex praecedente. Tertio ex hoc infero quod non est bona consequentia, cum arguitur: ‘Eadem numero est quantitas trium personarum, ergo inter eas non est realis aequalitas’, quia etiam in creaturis huiusmodi consequentia non est bona, ut dictum. [Continuatio suppositionum seu notabilium] Quarto suppono quod ‘aequalitas’ inter personas divinas non dicit nudam essentiam. Patet, quia iuxta dicta in secundo dubio praecedentis articuli

9 imaginationem] imaginem W. 10 aequalia] aequales f. 13 substantiae2] om. K. 17 coextensa] quo extensa W. 18 tamen] cum JK. 21 quantae] om. K; sc. res quantae. 23 cum] qua W. 24 eadem] in add. W. 25 aequalitas] relatio aequalitatis W. ‖ est bona] valet W. 3 Cf. supra, p. 317,19–25. 6 De definitione aequalitatis vide supra, p. 311, ad lin. 13. 22 Cf. supra, p. 318,9–19. 26 Cf. supra, p. 318,14–16. 29 Cf. supra, p. 314,1–15.

5

10

15

20

25

quaestio tricesima tertia

319

nulla res est aequalis sibi. Ergo divina aequalitas importat pluralitatem, quae solum est in personis, cum essentia non possit multiplicari.

5

10

15

20

25

[Obiectio incidens et responsio auctoris] Forte dicetur quod contrarium videtur sequi ex secunda | suppositione, quia dictum est quod aequalitas magnitudinis spiritualis est essentia et quod est eadem quantitas trium personarum. Respondeatur quod hoc verum est nec repugnat suppositioni quartae, quia, quamvis aequalitas sit essentia, tamen hic terminus ‘aequalitas’ cum ‘essentia’ dicit pluralitatem quae est in personis. Bene stat enim aliquid supponere pro aliquo et simul aliud dicere, ut ‘Pater est essentia’ – cum hic terminus manet – dicit Filium apud animam, quem non dicit ‘essentia’. [Continuatio suppositionum seu notabilium] Quinto eodem modo suppono quod ‘aequalitas’ non dicit nudam relationem sic distinctam ab absolutis vel absoluto. Patet, quia sicut in creaturis dicit convenientiam in quantitate – quae quantitas est res absoluta –, ita etiam in divinis dicit convenientiam personarum in quantitate spirituali, quae est res absoluta. ‘Unde, si Pater dicitur ›aequalis‹ Filio, hoc non est secundum nudam paternitatem et filiationem ut sic’, sed est ratione spiritualis quantitatis in qua conveniunt. Et hoc dicit Magister capitulo 1 praesentis distinctionis. Ex hoc infero sexto quod ‘aequalitas’ in Deo dicit relationem et essentiam. Sequitur ex praecedentibus, quia ex quo est inter personas non secundum essentiam nudam, ut dicit quarta suppositio, nec relationem nudam, ut dicit quinta, et ibi non sint alia quam essentia et relatio, sequitur quod dicitur secundum ista duo simul. Unde ‘aequalitas’ importat pluralitatem et sic relationem, quia in Deo non est pluralitas nisi secundum relationem, ut dictum est prius. Secundo importat eandem vel similem quantitatem spiritualem, cum sit convenientia in quantitate, ut dixit tertia suppositio. Et haec | quantitas in Deo est essentia, ut dicit secunda suppositio. Unde aequalitas Patris

2 cum] tamen K. 5 et] om. K. 6 eadem] om. W. 7 hoc] non W. 8 tamen] cum K. ‖ cum] tamen K. 9 essentia] om. K. ‖ aliquid] aliud K. 10 et] om. W. ‖ cum] tamen JKf. 13 quinto] om. K. 16 convenientiam] essentiam J. 17 Filio] in Deo add. f. 24 sint] sunt f. 27 vel similem] similem vel W. 5 Cf. supra, pp. 317,19–20 et 318,2–3. 7 Cf. supra, pp. 318,28–319,2. 20 Cf. Petrus Lombardus, loc. cit. dist. 31 cap. 1 n. 1 (ed. cit., p. 223). 23 Cf. supra, p. 318,28–29. 24 Cf. supra, p. 319,13–14. 27 Cf. supra, p. 229,16–17. 28 Cf. supra, p. 318,5–6. 29 Cf. supra, p. 317,19–20.

f 136vb

J 232a

320

quaestio tricesima tertia

ad Filium est divina essentia in quantum Pater in ea similiter magnus est Filio. Et eodem modo dicitur quaelibet persona ‘aequalis’ alteri vel aliis in divinis vel plures uni. Septima suppono: Non similiter Pater dicitur ‘similis’ vel ‘aequalis’ Filio et ‘similis’ vel ‘aequalis’ suae essentiae. Patet, quia, cum Pater non sit Filius, Filio dicitur ‘similis’ vel ‘aequalis’ ut alter ad alterum conveniens cum eo in quantitate vel qualitate spirituali. Sed essentiae dicitur ‘similis’ vel ‘aequalis’ improprie, puta quia est idem ipsi essentiae. [Corollarium] Ex quo mihi sequi videtur quod, licet aequalitas personae comparatae ad essentiam transit in relationem identitatis, quia est idem cum essentia, tamen aequalitas unius personae ad aliam manet inter relationes diversitatis capiendo tamen diversitatem large, prout distincti dicuntur aliquo modo ‘diversi’. Patet ex praecedenti, quia est relatio distinctorum, cum una persona realiter distinguitur ab alia.

f 137ra

[Continuatio suppositionum seu notabilium] Descendendo ad propositum est notandum octavo quod aequalitatem vel similitudinem personarum inter se esse relationem realem potest intelligi dupliciter. Uno modo quod sit aliqua relatio respectiva aliquo modo formaliter distincta contra essentiam, sicut quattuor rela|tiones notionales, quamvis in essentiam transeunt, tamen formaliter ab ea distinguuntur, cum sint proprietates personales incommunicabiles, et essentia communicabilis est. Alio modo, quod etiam nulla creatura existente actum rationis comparativum circa personas exercente adhuc realiter esset plurium rerum distinctarum in quantitate spirituali convenientia. [Conclusiones] Quibus praemissis videtur mihi salvo iudicio meliori quod aequalitas in Deo non est primo modo relatio realis. Patet, quia aequalitas in Deo non est aliqua res respectiva aliquo modo formaliter distincta contra essentiam; ergo conclusio vera. Consequentia tenet per distinctionem positam et antece1 est2] illo W. 4 Pater] sit vel add. W. 4–5 Filio … aequalis] om. (hom.) W. 6 aequalis] vel add. sed del. W. ‖ ut] vel J. 7 sed … aequalis] om. W. 12 tamen] cum JW. 15 distinguitur] distinguatur f. 20 notionales] nationes W. 21 transeunt] transeant Kf. 22 et] ut W. 27 iudicio] iudico K. 14 Cf. supra, p. 320,4–8. 28 Cf. supra, p. 320,19–22. 30 Cf. supra, p. 320,17–25.

5

10

15

20

25

30

quaestio tricesima tertia

5

10

15

20

25

321

dens patet per secundam suppositionem, quia aequalitas magnitudinis spiritualis trium personarum est communis essentia, quae non est formaliter contra se distincta, sicut paternitas formaliter contra essentiam distinguitur, ut pluries dictum est. Et forte quod haec est mens Aegidii et Thomae de Argentina. [Quaestiunculae incidentes et responsiones auctoris] Forte dicetur mihi: Quid ergo est aequalitas in Deo? Respondeo quod est magnitudo spiritualis in qua personae divinae conveniunt, sicut duorum lapidum bipedalium aequalitas est dimensio quantitativa in qua conveniunt. Et haec spiritualis quantitas est essentia divina, quae est aeternitas, bonitas et sua potentia, in quibus circa distinctionem 19 dictum fuit consistere aequalitatem spiritualem. Dicetur: Potestne persona dici ‘aequalitas’? Et: Utrum personae possunt dici ‘aequalitas’? Respondeo quod meo videre persona debet magis proprie dici ‘aequalis personae’ quam ‘aequalitas ad personam’, eo quod in talibus relativis magis consuetae sunt praedicationes concretorum de terminis aliorum praedicamentorum quam abstractorum. Abstracta enim aliquo modo per modum formae significant, a qua sumitur denominatio concreta. Et quia talis forma in creaturis saepius est distincta, ideo non est ita propria praedicatio abstractorum de nominibus sup|positorum sicut concretorum, sicut magis proprie persona dicitur ‘Pater’ quam ‘paternitas’. Secundo videtur mihi quod sicut persona est essentia, ita persona est aequalitas, et sicut personae sunt essentia, ita sunt aequalitas, et sicut persona est aequalis personae, quod sic est aequalitas personae, quia est essentia, quae est aequalitas personae. Hae enim omnes verae sunt, licet non sunt ita proprie, sicut esset praedicatio concreta. Causa veritatis earum est, quia in huiusmodi spiritualibus quantitas est res quanta, sicut essentia est persona et plures personae.

3 se distincta] essentiam distinctam K. 4 mens] beati add. et sup. lin. Thomae K. 7 ergo … Deo] iter. K. 10 qua] et add. K. 13 dicetur] diceretur K. ‖ possunt] possint Wf. 15 videre] iudicio f. ‖ debet] dicitur f. 21 suppositorum] supponitur K. 22 Pater] om. f. 24 et2] quia J. 1 Cf. supra, p. 317,19–25. 4 Cf. e.g. Marsilius de Inghen, In 1 Sent. q. 6 art. 2 (ed. Santos Noya, p. 241). 5 Cf. supra, pp. 316,15–317,2. 12 Cf. supra, p. 33,7–8.

J 232b

322

f 137rb

quaestio tricesima tertia

[Continuatio conclusionum] Secunda conclusio est quod esto quod uno modo inter essentiam et personam non sit relatio vel aequalitas realis, tamen inter personas est aequalitas realis secundo modo. Prima pars patet, quia relatio vel aequalitas essentiae et personae non est extremorum distinctorum, sicut nec eiusdem ad se ipsum. Et ergo prout relatio ‘realis’ diceretur quae requirit extrema distincta, non est relatio vel aequalitas realis essentiae ad personam vel e contra. Secunda pars conclusionis declaratur, | quia esto quod nulla creatura esset exercens actum comparativum circa divinas personas, adhuc in Deo esset plurium in quantitate spirituali convenientia, scilicet trium personarum in una essentia, quae est spiritualis quantitas, ut dictum est; igitur illa pars vera. Consequentia patet per ultimum notabile. Antecedens notum est catholico, quia aeternaliter ante creaturam convenerunt tres personae in sua spirituali quantitate, scilicet in essentia. Et confirmatur, quia, si non esset inter personas aequalitas realis sicut inter aequalia ad extra in creaturis, hoc vel esset quia non esset distinctarum rerum in re comparatio vel convenientia, et hoc non, quia personae sunt distinctae res; vel hoc esset quia quantitas in qua conveniunt, solum est una, et hoc non obstat, quia etiam creaturae dicuntur ‘aequales’ relatione reali, quae tamen in una quantitate numero conveniunt, ut dictum erat in tertia suppositione et suis corollariis. Et forte quod haec est mens aliorum contrarium Aegidii ponentium. Haec etiam conclusio concordat primae suppositioni, quia aequalitas in divinis est prima et summa aequalitas, et mirum esset quod illa esset tantummodo rationis. [Obiectio] Sed contra huius conclusionis secundam partem arguitur per rationes alterius opinionis. Primo sic: Quia relationes istae sunt tantum rationis quae sunt in uno et immediato subiecto; sed aequalitas et similitudo in Deo sunt in uno et immediato subiecto; ergo. Maior probatur, quia da quod sint reales, tunc in uno et eodem subiecto erit oppositio relativa, et cum omnis opposi-

2 uno … inter] inter primo modo W. 3–4 tamen … realis] om. (hom.) W. 4 quia] vel add. K. 8 quia] quod K. 9 in Deo] om. W. 10 plurium] rerum add. f. 15 hoc] haec W. 23 esset2] est W. 27 in Deo] om. W. 28 et … subiecto] om. K. 4 Cf. supra, p. 320,23–25. 11 Cf. supra, p. 318,2–3. 12 Cf. supra, p. 320,17–25. 20 Cf. supra, p. 318,5–7 et 9–26. 21 Cf. supra, p. 317,4–9. 22 Cf. supra, p. 317,16–18. 26 Est opinio Thomae de Argentina, loc. cit. dist. 31 q. 1 art. 3 (ed. cit., fol. 96va–b), unde Marsilius hanc opinionem partim verbotenus, partim ad sensum deprompsit.

5

10

15

20

25

quaestio tricesima tertia

5

10

15

20

25

30

323

tio includit contradictionem, sequitur quod de illo subiecto verificabuntur simul contradictoria, ut ‘pater’, ‘filius’ non dicitur de eodem respectu eiusdem. Unde bene sequitur: ‘Est pater Socratis, ergo ipse non est filius Socratis’. Minor patet, quia aequalitas et omnis relatio divina fundatur in essentia. Dices forte quod maior non est vera, quia paternitas et filiatio divina sunt verissime relatio realis et immediate respiciunt divinam essentiam ut immediatum suum subiectum. Dicitur quod falsum assumitur, quia subiectum primum et immediatum paternitatis vel | alterius relationis originis non est divina essentia, quia tunc essentia formaliter esset Pater, eo quod ‘relatio’ primum et immediatum subiectum denominat Patrem. Secundo, quia si sic, infinitae relationes reales essent in Deo, quia secundum quodlibet attributum possent supposita divina comparari, ut ‘aeque sapientes’, ‘aeque boni’ etc. [Ad obiectionem] Ad primam praemitto quod ‘aequalitas’ vel ‘similitudo’ nullam contradictionem includit nisi quod sit plurium quorum unum non est reliquum, ut forma aquae et materia aquae aequales sunt, quia unum eorum non est reliquum et quantitas est una. Non enim oportet quod quantitates sint duae, quia hoc accidit aequalitati, ut dictum fuit in tertio notabili. Modo in Deo sunt plures res quarum una non est alia, et ergo nullam includit contradictionem quod istae sint | realiter una spirituali qualitate similes et una quantitate aequales. Per hoc ad formam primae rationis dicitur quod per subiectum vel intelligitur ipsa quantitas vel qualitas, ac si sic diceretur quod illae relationes sunt solum rationis quae secundum eandem qualitatem vel quantitatem in numero sumuntur. Et sic negatur maior, quia dictum est quod ab eadem quantitate realiter possunt duae res dici ‘aequales’. Et ad probationem maioris dicitur quod respectu eiusdem omnimode quantitatis sumitur oppositio relativa aequalitatis. Et negatur consequentia: ‘Ergo contradictoria verificantur de eodem’. Nam iuxta dicta ‘aequalitas’ nullam contradictionem includit nisi quod unum aequalium non sit aliud. Non autem includit quod quanti-

1 includit] includat f. ‖ contradictionem] negationem W. ‖ subiecto] subiecta K. 2 dicitur] dicuntur f. 4 fundatur] fundantur W. 5 quod maior] iter. K. 6 respiciunt] respiciant K. 7 suum] om. W. ‖ falsum] filium W. 8 immediatum] immediate K. 16–17 ut … reliquum] om. (hom.) K. 18 quia] et W. 24 vel] et K. 15 Cf. supra, pp. 322,26–323,10. 19 Cf. supra, p. 318,5–6. 25 Cf. supra, p. 323,18–19. 29 Cf. supra, p. 323,15–22.

J 233a

f 137va

324

J 233b

quaestio tricesima tertia

tates sint plures. Modo in Deo una persona aequalis non est alia. Alio modo per subiectum potest intelligi illud quod a qualitate vel quantitate dicitur ‘simile’ vel ‘aequale’, ut sit sensus: ‘Illa relatio aequalitatis est solum rationis qua solum unum immediate denominatur’. Et sic concederetur maior uno modo loquendo de relatione reali et rationis, eo quod talis non esset inter extrema distincta. Et negatur minor, quia, licet comparando aequalitatem essentiae ad personam non haberet distincta quae denominaret, tamen comparando distinctas personas inter se in qualitate spirituali vel quantitate spirituali patet quod habet distincta extrema, scilicet divina supposita, quorum unum non est aliud. Ad secundam negatur consequentia. Conceditur tamen quod infinita possunt esse nomina relativa quorum quodlibet dicit relationem realem in Deo, ut ‘aeque sapiens’, ‘aeque bonum’ etc. Sed quia omnia haec non possunt plures res importare quam unam essentiam et tres personas, ideo non debet concedi quod in Deo sunt infinitae relationes. Quia, licet ‘aequalitas’ et ‘similitudo’ significant in Deo realem relationem, tamen, quia ibi est idem quantitas quod qualitas, quia divina essentia, ideo non debet dici quod dicant in Deo distinctas relationes in re, sed bene iuxta nostrum modum intelligendi aliquo modo aliter apprehendimus qualitatem divinam quam quantitatem divinam. Et est tam qualitas quam quantitas divina vera res, licet eadem formaliter cum essentia, et consequenter relatio super illa fundata vera relatio, tamen, quia eadem res omnimode, non dicuntur ibi ‘reales relationes’ plures quam relationes notionum, quae sunt quattuor, et personarum inter se respectu essentiae expressae, ut est | qualitas, quantitas vel agens, quae, quamvis est realis, ut dictum est in conclusione secunda, non tamen ponit aliquam entitatem formaliter contra essentiam distinctam. Hoc de secundo articulo.

1 persona] pars f. 3 simile] om. K. 7 tamen] cum W. 13 ut aeque] om. W. 14 quam] om. W. 15 licet] om. K. 17 quod1] et K. ‖ dici] concedi W. 20 divina vera] vera divina W. 23 quam] quod K. 24 vel] om. f. 27 articulo] om. W. 11 Cf. supra, p. 323,11–13. 25 Cf. supra, p. 322,2–4.

5

10

15

20

25

quaestio tricesima tertia

325

[Articulus 3]

5

10

15

20

25

[Notabilia] Quoad tertium articulum sunt duo modi dicendi doctorum. Unus videtur esse de mente Magistri, quem sequitur Aegi|dius, quod aequalitas in Deo nihil ponit, sed tantum excessum excludit, ut Pater dicitur ‘aequalis’ Filio, secundum eos, “quia nec est maior nec minor” Filio. Alius modus est communis, quem moderni communiter sequuntur, scilicet quod non solum excludit, sed etiam ponit. Et quia haec est communior, ideo securior. Ideo eam sequi volo. Secundo nota iuxta dicta praecedentis articuli quod aequalitatem aliquid ponere potest intelligi dupliciter. Uno modo personas et qualitatem spiritualem in qua conveniunt, alio modo aliquam relationem formalem respectivam formaliter distinctam ab essentia qua una persona esset aequalis alteri vel essentia personae vel etiam sibi. [Conclusiones] Quibus praemissis sit prima conclusio haec: ‘Aequalitas’ seu etiam ‘similitudo’ attributa Deo excludit. Patet, quia excludit excessum ‘aequalitas’, et ‘similitudo’ dissimilitudinem. Secunda conclusio: Aequalitas in Deo non ponit aliquam rem formaliter distinctam ab essentia et a personis. Patet, quia talia non sunt in Deo nisi tantummodo quattuor relationes originis, quae distinguuntur ab essentia. Nec mirum, quia aequalitas creaturae ad creaturam non ponit aliquam rem respectivam distinctam contra quantitatem et creaturas aequales. Quanto minus in Deo! Tertia conclusio: ‘Aequalitas’ in Deo dicit realiter et ponit quantitatem spiritualem et suppositorum distinctionem. Patet, quia haec ponit sine quibus

3 quoad … articulum] om. W. 6 quia] qui W. 8 haec] sc. opinio. ‖ eam] ea f. 9 sequi] loqui W. ‖ volo] propono f. 10 nota] noto f. ‖ articuli] om. K. 12 alio] secundo f. ‖ relationem] rationem f. 14 personae] persona J. 16 etiam] om. K. 19 formaliter] realiter W. 22 rem] om. K. 23 quantitatem] est add. K. 25 dicit] om. W. 4 Cf. Petrus Lombardus, loc. cit. dist. 31 cap. 1 n. 4 (ed. cit., p. 225): “[…] ut ea ratione dicatur Filius aequalis Patri, quia nec maior est eo nec minor […].” Cf. etiam supra, p. 308,14–16. ‖ Cf. Aegidius Romanus, loc. cit. dist. 31 princ. 1 q. 3 (ed. cit., fol. 161rF-G): “[…] ut patet per Magistrum, qui assentiens positioni quorundam ait […] ut ea ratione dicatur Filius aequalis Patri, quia nec maior eo nec minor est […].” Cf. etiam supra, p. 308,16–17. 7 Cf. e.g. Durandus de S. Porciano, loc. cit. dist. 31 q. 2 n. 2–4 (ed. cit., fol. 86vb–87ra). 10 Cf. supra, p. 320,17–25.

f 137vb

326

quaestio tricesima tertia

aequalitas nullatenus existit; sed nullatenus est aequalitas sine praedictis; ergo. Maior nota est, quia, si vere et proprie verificatur de Deo, tunc illa ponit quae de sui ratione praesupponuntur. Minor patet, quia non est aequalitas nisi distinctorum, ut dictum est in articulo primo. Et ergo sine personarum distinctione non esset in Deo aequalitas. Et iterum non est aequalitas nisi in quantitate convenientium, ut dictum est in secundo articulo. Hoc de tertio principali.

5

[Ad rationes principales] [Ad rationes pro supposito] Ad rationes principales: Ad eas quae fiunt ad suppositum non oportet respondere, quia concessum est quod aequalitas est relatio realis, in secunda parte secundae conclusionis secundi articuli, quae respondet ad quaesitum.

f 138ra

J 234a

[Ad rationes contra suppositum] Sed ad rationes quae fiunt in contrarium: Ad primam dicitur quod in divinis ponuntur quattuor relationes reales formaliter contra essentiam differentes et origines personarum distinguentes. Sed cum illis stat relatio realis aequalitatis vel similitudinis non ponens aliquam rem formaliter ab essentia differentem, ut dictum est. Et hoc vult Magister, scilicet quod ‘non sunt nisi quattuor origines inter se et ab essentia formaliter differentes’. Ad secundam dicitur per idem quod relationes notionales sunt distinctivae personarum, scilicet illae quae ad | intra realem respectum important, ratione cuius formaliter distinguuntur ab essentia. Sed aliae relationes fundatae in qualitate vel quantitate, quamvis sunt reales, tamen non ponunt aliquem respectum distinctum contra essentiam et personas, et ergo per illas non distinguuntur personae. Ad tertiam negatur minor et ad probationem | conceditur quod Pater non concipitur aequalis Filio, nisi magnitudo spiritualis, scilicet essentiae, bis ab 2 de Deo] om. W. 3 praesupponuntur] supponuntur W. 5 nisi] om. JK. 12 respondet] respondit f. 17 ponens] ponentes W. 18 et] in K. 20 relationes] rationes W. 21 important] importat K. 22 cuius] om. W. 24 aliquem] om. W. 25 personae] om. K. 26 negatur] negetur Kf. 4 Cf. supra, p. 314,1–2. 6 Cf. supra, p. 318,5–6. 10 Cf. supra, pp. 307,7–308,11. 12 Cf. supra, p. 322,3–4. ‖ Cf. supra, p. 307,3–4. 14 Cf. supra, p. 309,6–8. 18 Cf. supra, p. 325,19–20. ‖ Cf. Petrus Lombardus, loc. cit. dist. 31 cap. 1 n. 2 (ed. cit., p. 224). 20 Cf. supra, p. 309,9–10. 26 Cf. supra, p. 309,11–15.

10

15

20

25

quaestio tricesima tertia

5

10

15

20

25

30

327

intellectu concipiatur. Et ex hoc non sequitur quod eius esse completum dependet a ratione. Esset enim aequalis Pater Filio, etiam si nulla creatura spiritualis esset. Sed esse eius comparativum animae, hoc dependet ab intellectu. Sed hoc non impedit, quin realis aequalitas sit inter personas, sicut inter albedinem et dulcedinem in lacte, quamvis in extenso sit una, tamen realiter una est aeque extensa alteri et sic ei aequalis, quamvis quando intellectus hoc concipit, eandem extensionem bis accipit, vel forte melius: Quod non oportet eandem quantitatem bis accipere, sed solum cognoscere res aequales in una quantitate convenire. Ad quartam: Maior non videtur mihi vera, quia in creaturis secundum diversum modum possibilem considerandi easdem res seclusa omni alietate alterius fundantur diversae relationes, quia quattuor animae intellectivae sunt aequales quattuor angelis in quantum possunt numerari et sunt similes eisdem quattuor angelis in quantum conveniunt in numero pari, eo quod paritas est qualitas, quia de quarta specie qualitatis. Item, secundum Philosophum 8 Ethicorum pater in quantum pater refertur ad filium paternitate, et etiam in quantum est pater refertur ad eum principatu regali, quia ‘pater in quantum pater principatur filiis principatu politico et regali’, ut dicit textus ibidem. Sed forte vult arguens quod super eisdem fundamentis non possunt fundari plures relationes veros respectus et distinctos includentes, quod potest concedi, quia nec ‘aequalitas’ in Deo dicit rem respectivam formaliter contra essentiam et personas differentem. Et hoc est pro conclusione prima articuli secundi nec est contra dicta. Conceditur enim quod inter Patrem et Filium aequalitas in divinis non ponit aliquam rem respectivam distinctam contra res relativas personarum et essentiam. Ad quintam negatur maior, quia forma est aequalis in extensione suae materiae et albedo dulcedini in lacte, ut dictum fuit in tertia suppositione secundi articuli, et tamen quantitates non sunt aequales, scilicet extendentes, cum idem non sit aequale sibi. Modo ibi non est nisi una magnitudo extendens formam et materiam vel albedinem et dulcedinem lactis. Ad pro1 esse] om. W. 3 esse] omne J. 4 aequalitas] relatio aequalitatis K. ‖ inter] in W. 5 in extenso] intentio W. 7 hoc] om. K. 13–14 possunt … quantum] iter. (homoeoceph.) K. 15 qualitas] lect. dub. K. 16 8] 6 W. 16–17 filium … ad] om. (hom.) KW. 21 in Deo] ibi W. 25 personarum] personam W. ‖ et] etiam add. K. 27 dulcedini] dulcedo K. 10 Cf. supra, p. 309,16–20. 15 De quarta specie qualitatis, id est forma vel circa aliquid constante figura, vide Aristot., Categoriae 8 (10a11–16) et Petrum Hispanum, Tractatus III,24 (ed. de Rijk, p. 37) et Ioannem Buridanum, Summulae III,5.5 (ed. Bos, pp. 69–70). 16 Cf. Aristot., Eth. Nicom. 8,12 (1160b24–27). 23 Cf. supra, pp. 320,27–321,5. 26 Cf. supra, pp. 309,21–310,5. 28 Cf. supra, p. 318,14–15.

328

f 138rb

J 234b

quaestio tricesima tertia

bationem negatur quod assumitur, quia Socrates est sua paternitas, licet locutio non sit ita consueta. Et | supposito quod non esset ita, tamen ad hoc quod relatio sit realis aequalitatis vel similitudinis, non requiritur nisi quod convenientia in quantitate sit eadem in numero sive eadem in specie quantitatis, ut dictum fuit in dicto notabili. Est enim forma aequalis suae materiae in extensione in extensis formis. Quod autem dicitur quod non solum homines sunt aequales, sed suae quantitates, veritatem habet, sed hoc est per accidens respectu aequalitatis, scilicet, quia semper distincti homines distinctis quantitatibus sunt extensi. Sed si Deus faceret quod eadem quantitas numero duos homines extenderet, adhuc illi essent | aequales, et suae quantitates non, cum solum esset eorum una quantitas. Est enim albedo lactis dulcedini eiusdem aequalis extensa et non earum quantitates, cum sit praecise una extensio ambarum. [Ad rationes contra quaesitum] Ad rationes quae sunt contra quaesitum: Ad primam: Ad auctoritatem Magistri respondetur quod Magister videtur fuisse illius opinionis quod unitas, Trinitas, aequalitas et similitudo in Deo nihil ponunt, sed communiter doctores eum in hoc non tenent. Et ergo in hac materia declino ab opinione Magistri ad opinionem communiorem semper sua reverentia salva. Ad secundam dicitur quod nihil est inconveniens positivum quandoque privative describi, ut ‘accidens’ describitur 1 Topicorum quod “est quod neque est genus neque species” etc. Sed tamen admittatur maior, si sit pure privativa, et negatur minor. Et ad probationem: Ad petitionem Euclidis dicitur quod illa definitio non est pure privativa, quia ponit quod sit quantitas quae alteri superposita. Modo illud non est privativum. Unde videtur quod aequalitas in divinis primo ponit spiritualis quantitatis in pluribus 2 locutio] om. W. 4 sive] om. W. 10 adhuc] ad hoc K. ‖ illi] illis K. 11 cum] tamen KW. ‖ eorum] earum K. 12 aequalis] aequaliter f. ‖ extensa] extensam JK; extensive LW. ‖ earum] eorum f. 13 sit] sint K. 15 quaesitum] suppositum W. 18 hac] om. K. 20–21 quandoque] om. W. 22 admittatur] admittitur f. 25 superposita] supposita codd. 5 Cf. supra, p. 318,5–6. 15 Cf. supra, p. 308,13–17. 17–18 Cf. E.A. Synan, Nineteen Less Probable Opinions of Peter Lombard, in: Mediaeval Studies 27 (1965), pp. 340–344, praec. p. 342: “Secunda est quod nomina numeralia dicta de deo, ut unus, trinitas, respectu dicuntur solomodo privative; distinctione 24, capitulo primo.” Cf. etiam ibid.: “Tertia est quod nomina relativa, ut simile, aequale, etc., solum dicuntur privative; distinctione 31, capitulo primo.” 20 Cf. supra, p. 308,18–21. 21 Auctoritates Aristotelis (ed. cit., p. 322, n. 13): “Accidens est quod neque est genus, neque species, neque proprium, neque differentia, sed est aliquid rei.” Cf. Aristot., Topica 1,5 (102b4–5).

5

10

15

20

25

quaestio tricesima tertia

5

10

15

329

personis omnimodam convenientiam, et ad illud sequitur exclusio, scilicet quod nulla earum excedit aliam. Eodem modo in creaturis aequalia in magnitudine sunt quae commensurata sunt, et ad hoc sequitur condicio privativa ut posterior, scilicet quod nulla earum alteri superposita excedit aliam magnitudinem. Definitio Euclidis posuit proprietatem posteriorem. Ad tertiam negatur maior, si loquatur proprie de commensuratione. Sed si large loquatur, prout ‘commensurata’ dicuntur plura eiusdem quantitatis, conceditur maior, quia sic personae divinae in quantitate conveniunt. Et negatur minor, quod in divinis personae non sunt hoc modo mensuratae. Quamvis enim immensae sunt et quaelibet persona immensa et omnes tres unus immensus, tamen sic ‘mensurata’ dicuntur quod eiusdem quantitatis spiritualis sunt sicut eiusdem essentiae. [Ad rationes pro supposito et pro quaesito] Rationes quae sunt pro supposito conceduntur, ut dictum est, et auctoritates beati Augustini pro quaesito, quia sunt pro dictis. Hoc de quaestione. |

1 illud] aliud K. 3–4 privativa] privatam K. 4 superposita] supposita KW. 5 posteriorem] om. K. 6 commensuratione] mensuratione W. 7 large loquatur] legem loquitur K. ‖ dicuntur] divinae K. 7–8 plura … divinae] om. (hom.) K. 7 eiusdem] om. W. 9 personae] distinctae W. ‖ mensuratae] commensuratae f. 11 mensurata] commensurata KWf. 14 sunt] fiunt Kf. ‖ conceduntur] concederentur K. ‖ auctoritates] auctoritas Wf. 15 quia] quare W. ‖ hoc de quaestione] om. W. 6 Cf. supra, p. 309,1–4. 14 Cf. supra, pp. 307,7–308,11. ‖ Cf. supra, p. 326,10–12. 15 Cf. supra, p. 310,7–8.

f 138va

[quaestio tricesima quarta]

[Utrum sicut Pater non est sapiens sapientia genita, ita Filius non sit sapiens sapientia ingenita] Circa distinctionem 32 quaeritur consequenter et est quaestio tricesima quarta utrum sicut Pater non est sapiens sapientia genita, ita Filius non sit sapiens sapientia ingenita; quae quaestio primo supponit quod Pater non sit sapiens sapientia genita.

[Rationes principales] [Contra suppositum] Contra quod arguitur primo sic: Omnis sapiens sua sapientia est sapiens; ergo, cum Pater sapiens sit, sua sapientia est sapiens; sed Filius est sapientia Patris; ergo etc. Maior nota est et minor est Apostoli 1 Ad Corinthios 1 dicentis: “Christum dicimus Dei virtutem et Dei sapientiam”. Secundo, quia omnis artifex est sapiens arte sua; modo ‘Filius est ars Patris’; igitur. Maior videtur nota et minor est beati Augustini 6 De Trinitate capitulo ultimo. Confirmatur sic: Quia in capitulo 1 eiusdem 6 arguit

1–2 circa … quarta] circa 32 quaeritur consequenter et est quaestio tricesima quarta K; circa distinctionem 32 W. 8 ergo … sapiens2] om. (hom.) K. 11 arte] sapientia codd. 13 eiusdem] lect. dub. KW. 7–10 Haec ratio similis est rationibus allegatis apud Bonaventuram, In 1 Sent. dist. 32 art. 2 q. 1 (ed. Quaracchi 1882, p. 561a–b) et Petrum de Tarantasia (Innocentius V), In 1 Sent. dist. 32 q. 2 art. 1 (Tolosae 1652, fol. 259b). 9 1 Cor 1,24; cf. Petrus Lombardus, 1 Sent. dist. 32 cap. 2 n. 1 (ed. Grottaferrata 1971, p. 234); cf. etiam Bonaventura, loc. cit. dist. 32 art. 2 q. 1 (ed. cit., p. 561a), ubi hic locus biblicus laudatur. 11–331.9 Marsilius has rationes partim verbotenus, partim ad sensum deprompsisse videtur ab Aegidio Romano, In 1 Sent. dist. 32 princ. 2 q. 1 (Venetiis 1521, fol. 167vI-K). 13 Cf. August., De Trin. 6,10,11 (PL 42,931; CCSL 50,241); cf. Petrus Lombardus, loc. cit. dist. 31 cap. 2 n. 2 (ed. cit., p. 226); cf. etiam Aegidius Romanus, loc. cit. dist. 32 princ. 2 q. 1 (ed. cit., fol. 167vI), ubi haec auctoritas Augustini eisdem verbis invenitur. ‖ August., De Trin. 6,1,2 (PL 42,923–924; CCSL 50,229); cf. Aegidius Romanus, loc. cit. dist. 32 princ. 2 q. 1 (ed. cit., fol. 167vK), ubi haec auctoritas Augustini eisdem verbis invenitur.

© koninklijke brill nv, leiden, 2015 | doi: 10.1163/9789004272439_017

5

10

quaestio tricesima quarta

5

10

15

20

331

Augustinus sic: Quia dicimus Christum Dei virtutem et Dei sapientiam, “cogimur, ut dicamus | Deum Patrem non esse sapientem nisi habendo sapientiam quam genuit”; sed constat quod sapientia quam genuit, est sapientia genita; ergo est sapiens sapientia genita. Tertio sic: Illo est sapiens in quo omnia novit; sed omnia novit in Filio; ergo etc. Patet consequentia, quia Filius est sapientia genita. Ergo, si novit omnia in Filio, novit omnia in sapientia genita. Et patet maior de se. Minor est beati Augustini in 15 De Trinitate capitulo 14, ubi dicit beatus Augustinus quod “Pater novit omnia in se ipso” et quod “novit omnia in Filio”. Quarto sic: Si Pater diligit dilectione ab eo procedente, tunc sapiens est sapientia ab eo genita; sed Pater diligit dilectione ab eo procedente; igitur. Consequentia tenet et maior patet, quia similis est ratio. Quare plus dilectione procedente diligeret, quam sapientia ab eo procedente saperet? Et minor est beati Augustini 6 De Trinitate capitulo 15 dicentis quod Spiritus Sanctus est caritas Patris et Filii, “quo uterque utrique coniungitur, quo genitus a gignente diligitur”, et est posita superius quaestione quarta decima super 10 distinctionem articulo quarto illius. Quinto: Eo sapiens est quo omnia dicit; sed omnia dicit Verbo; ergo etc. Maior probatur, quia secundum Anselmum ‘dicere in Deo est intelligere’; ergo quo omnia dicit, omnia intelligit; et certum est quod eo sapiens est quo omnia intelligit; ergo eo sapiens est quo omnia dicit. Minor est beati

1 dicimus] divinis W. 6 etc. … ergo] om. (hom.) K. 7 in2] om. W. 8 15] 5 W. 11 ab eo2] in mg. J. 12 quare] quarum K. 12–13 dilectione] ab eo add. K. 14 15] 51 W; fort. leg. 5 (sic Aegidius). 15 utrique] om. W (sic etiam Augustinus et Lombardus et Aegidius). 15–16 genitus a gignente] gignente genitus W. 17 10] 4 KW. 21 intelligit … omnia] om. (hom.) W. 8 August., De Trin. 15,14,23 (PL 42,1077; CCSL 50A,496); cf. Aegidius Romanus, loc. cit. dist. 32 princ. 2 q. 1 (ed. cit., fol. 167vK), ubi haec auctoritas Augustini eisdem verbis invenitur. 10–17 Haec ratio similis est rationi allegatae apud Bonaventuram, loc. cit. dist. 32 art. 2 q. 1 (ed. cit., p. 562a). 14 August., De Trin. 6,5,7 (PL 42,928; CCSL 50,235); cf. Petrus Lombardus, loc. cit. dist. 10 cap. 3 n. 5 (ed. cit., p. 113) et ibid. dist. 32 cap. 1 n. 3 (ed. cit., p. 233); cf. etiam Aegidius Romanus, loc. cit. dist. 32 princ. 1 q. 1 (ed. cit., fol. 165vK), ubi haec auctoritas Augustini eisdem fere verbis invenitur. 17 Cf. Marsilius de Inghen, In 1 Sent. q. 14 art. 4 (ed. Santos Noya, p. 168). 18–332.2 Marsilius hanc rationem partim verbotenus, partim ad sensum deprompsisse videtur a Bonaventura, loc. cit. dist. 32 art. 2 q. 1 (ed. cit., p. 562a). 19 Cf. Anselmus, Monologion cap. 32 (PL 158,186B; ed. Schmitt, pp. 50–51); cf. etiam Bonaventura, loc. cit. dist. 32 art. 2 q. 1 (ed. cit., p. 562a), ubi haec auctoritas Anselmi eisdem fere verbis invenitur.

J 235a

332

quaestio tricesima quarta

Augustini 11 Confessionum dicentis: “Verbo tibi coaeterno dicis quaecumque dicis”. Sexto: Pater est sapiens sapientia Filii, ergo sapientia genita. Consequentia videtur nota, quia Filius est sapientia genita et sua sapientia. Antecedens patet, quia Pater est sapiens sapientia communi tribus personis; ergo sapientia Filii.

f 138vb

[Contra quaesitum] Secundo loco arguitur quod Filius sit sapiens sapientia ingenita, quod est contrarium quaesiti. Primo sic: Filius est sapiens sapientia non-genita, | ergo sapientia ingenita. Consequentia nota est, quia antecedens videtur aequivalere consequenti. Antecedens patet, quia est sapiens sapientia essentiali et ista non est genita, sicut nec essentia. Secundo sic: Illa sapientia Filius est sapiens a qua habet quod est sapiens; sed a Patre, qui est sapientia ingenita, habet quod est sapiens; igitur etc. Maior nota videtur ex terminis et minor patet, quia Filius quicquid habet, a Patre nascendo accepit. Tertio: Isto est sapiens a quo habet esse; sed a sapientia ingenita habet esse; igitur. Patet maior per beatum Augustinum 7 De Trinitate capitulo 1 dicentem quod, ‘si Pater esset sapiens Filio, tunc Filius Patrem genuisset’; quod sonare videtur in hunc sensum quod eo genitum est sapiens quod ipsum genuit et ex consequenti a quo habet esse. Minor nota est. Confirmatur, quia idem est esse sapientem et esse; ergo quo habet esse, etiam

1 Augustini] add. lect. dub. W. 13 est2] iter. W. 15 nota] om. W. 16 a] om. K. 17 isto] iste W. 20 quod eo] eo quod JK. 1 August., Conf. 11,7,9 (PL 32,813; CSEL 33,287; CCSL 27,199); cf. Bonaventura, loc. cit. dist. 32 art. 2 q. 1 (ed. cit., p. 562a), ubi haec auctoritas Augustini eisdem verbis invenitur. 11–12 Haec explicatio antecedentis similibus verbis invenitur apud Thomam de Aquino, In 1 Sent. dist. 32 q. 2 art. 2 (ed. Mandonnet, p. 753). 13–333.2 Marsilius has rationes partim verbotenus, partim ad sensum deprompsisse videtur ab Aegidio Romano, loc. cit. dist. 32 princ. 2 q. 2 (ed. cit., fol. 168rD–E). 15–16 Cf. infra, p. 401,1–2: “[…] immo ‘quicquid habet [sc. Filius], a Patre nascendo recepit’, ut vult beatus Augustinus et etiam Hilarius.” Cf. August., De Trin. 5,15,16 (PL 42,921; CCSL 50,224): “[…] sicut filius non tantum ut sit filius quod relatiue dicitur sed omnino ut sit ipsa substantia nascendo habet […].” Cf. etiam Hilarius, De Trin. 7,26 (PL 10,222C; CCSL 62,293): “Omne enim in se Filius Dei habet nascendo quod Dei est.” 18 Cf. August., De Trin. 7,1,2 (PL 42,935–936; CCSL 50,249); cf. Petrus Lombardus, loc. cit. dist. 32 cap. 2 n. 2 (ed. cit., p. 234); cf. etiam Aegidius Romanus, loc. cit. dist. 32 princ. 2 q. 2 (ed. cit., fol. 168rE), ubi haec auctoritas Augustini eisdem fere verbis invenitur.

5

10

15

20

quaestio tricesima quarta

5

333

habet esse sapientem; sed sapientia ingenita est, scilicet Patre; ergo etiam ea sapiens est. Quarto: Eodem sapiens est quo Pater; sed Pater sapiens est sapientia ingenita; | ergo. Patet maior, quia eodem est quo Pater. Ergo eodem sapiens est quo Pater, quia in Deo est idem esse et sapere. Minor nota est. [Pro supposito] Pro primo supposito est Magister distinctione praesenti capitulo 3, ubi hoc determinat et per beatum Augustinum probat 7 De Trinitate capitulo 1, quam adducit in littera.

10

15

[Pro quaesito] Sed pro quaesito est, quia Filius non est sapiens sapientia quae non informat ipsum nec se per modum informantis habet ad ipsum; modo sapientia ingenita, cum sit Pater, non habet se per modum formae vel informantis Filium; igitur etc. Consequentia nota est et maior rationis similiter. Minor etiam, quia persona Patris distinguitur a persona Filii.

[Divisio quaestionis] In quaestione ista erunt duo articuli. Primus erit de supposito, secundus de quaesito.

1 sapientia] est add. K. 3 eodem] modo add. W. 4 eodem1] eadem K. ‖ est] modo in W. 4–5 ergo2 … Pater] om. (hom.) J. 7 supposito] quaesito W. ‖ 3] fort. leg. 2. 9 quam] sc. auctoritatem. 11 pro] secundo add. KWf. ‖ quae] qua K. 12 se] nec add. K. 18 quaesito] etc. add. W. 7 Cf. Petrus Lombardus, loc. cit. dist. 32 cap. 2 n. 2 (ed. cit., p. 234). 8 Cf. August., De Trin. 7,1,2 (PL 42,935–936; CCSL 50,249) et ibid. 7,3,4 (PL 42,937; CCSL 50,251–252). 11–15 Haec ratio similis est rationi allegatae apud Aegidium Romanum, loc. cit. dist. 32 princ. 2 q. 2 (ed. cit., fol. 168rE).

J 235b

334

quaestio tricesima quarta

[Articulus 1]

f 139ra

[Notabilia] Quantum ad primum est primo notandum quod in omni constituto per actum iuxta modum communem tria concurrere videntur, scilicet ratio secundum quam constituitur, actus quo constituitur et ipsum in esse constitutum, ut in domo aedificanda concurrit ars vel potius domus mentalis quae dirigit artificem in agendo, aedificatio qua facit rem et domus instituta sive quae instituitur. Et non solum in transeuntibus est sic, sed etiam in immanentibus. Nam in generatione conceptus in anima oportet primo concurrere speciem intelligibilem, secundo intentionem, scilicet ipsum intelligere, et tertio conceptum productum. Nec moveat aliquem, si forte ipsum intelligere sit ipsum intelligens, et conceptus sit ipsa intellectio, quia, etsi haec realiter non different, tamen intellectus noster ipsam intellectionem accipit ut motum ad terminum, et | conceptum mentalem sive verbum mentale in quantum tale apprehendit ut terminum ipsa intellectione productum, eo quod intelligendo fit conceptus in anima. Secundo est notandum quod ab his tribus iuxta modum intelligendi nostrum ad actionem concurrentibus diversimode potest denominari agens. Quandoque enim denominatur a forma quae est ratio producendi, ut sapiens a sapientia vel artifex ab arte quibus agere possunt. Secundo: Quandoque fit denominatio ab actu, ut aedificans dicitur aedificare aedificatione. Tertio: Quandoque ab eo quod per actum in esse constituitur, sicut dicimus: ‘Ille intelligit verbo sive conceptu mentali’, scilicet tamquam termino per intellectionem in esse constituto. Tertio est notandum quod, cum sapientia producta sit Filius a Patre genitus, quaerere utrum Pater sit sapiens sapientia producta est quaerere quomodo constitutum aliquo actu ad modum intelligendi nostrum ipsum agentem illo actu denominat. Generatur enim Filius ex eo quod Pater se intelligit et iuxta modum intelligendi nostrum Pater est producens, Filius terminus

3 quantum ad primum] om. W. ‖ primum] articulum add. K. 6 potius] om. W. 7 aedificatio] aedificando K. 8 instituitur] institutio K. 10 intelligibilem] intelligentem K; intellectualem f. ‖ intentionem] intellectionem Wf. 11 productum] productu K. 14 mentale] intellectuale Kf; intelligibile W. 16 intelligendo] intendendo W. ‖ anima] ipsa W. 20 quibus … possunt] om. f. 22 ab eo quod] om. J. 23 intelligit] intellexit W. 26 sapiens] om. K. 26–27 quomodo] quo add. W. 3–336.25 Marsilius haec notabilia partim verbotenus, partim ad sensum deprompsisse videtur ab Aegidio Romano, loc. cit. dist. 32 princ. 2 q. 1 (ed. cit., fol. 167vL–168rB).

5

10

15

20

25

quaestio tricesima quarta

5

10

15

20

25

30

335

productus et ipsum producere vel intelligere Patris tamquam actio media, quamvis in re productio activa vel intellectio Patris qua producit Filium, sit ipse Pater et nihil mediet realiter inter Patrem et Filium. Quarto est notandum quod verbum significans dictam actionem mediam tripliciter potest eam exprimere, | quia vel simpliciter per modum actus, ut cum intellectio in se producit conceptum, ipsum ‘intelligere’ exprimit actionem simpliciter; vel prout terminatur ad productum, sicut si diceremus ‘generatio verbi mentalis’ vel ‘formatio verbi mentalis’; vel tertio modo, quia exprimit actum secundum habitudinem quam consequitur producens ex eo quod producit, ut si diceretur intelligere nostrum per hoc verbum ‘dicere se’ vel ‘manifestare se’. Intellectus enim intelligendo ostendit se dicentem intellectualiter. Quinto est notandum applicando haec magis ad propositum quod recte sic est ad intra respectu actionis aeternae qua Pater producit Filium, quae, licet sit intelligere Patris, generare Patris et dicere Patris, tamen haec alium et alium modum important respectu eiusdem actionis apud intellectum nostrum. Nam ‘intelligere’ importat actionem secundum se quasi utrumque terminum, scilicet producentis et producti, similiter respiciendo. Sed ‘generare’ dicit eandem actionem Patris prout terminatur ad Filium. ‘Dicere’ vero Patris dicit eam prout Pater consequitur quandam habitudinem ex Filio producto. Sexto est notandum quod ea | verba quae exprimunt actum prout terminatur ad productum, non sunt reciproca, eo quod nihil est producens se ipsum. Unde non dicimus generans generare se vel quod formans conceptum vel verbum formet se. Et in divinis quod generans Verbum generat se Verbo non dicitur. Sed verba significantia actum secundum habitudinem quam prosequitur producens a producto, reciproca sunt simpliciter, ut intellectus dicens verbum dicit se verbo et Pater dicens Verbum dicit se Verbo, hoc est manifestat se Filio, quia ‘dicere’ vel ‘manifestare’ importat actum productionis in ordine ad habitudinem quam consequitur producens a producto. Sed tertia verba quae exprimunt actum secundum se, non per respectum ad terminum a quo vel ad terminum ad quem, dicuntur non simpliciter

1 productus] productionis KWf. 3 realiter] om. W. 4 verbum] lect. dub. K. 5 per modum] secundum W. 6 intellectio] intellectus KWf. 8 modo] om. W. 11 se1] om. W. ‖ se vel] vel se J. ‖ se2] om. K. 12 intellectualiter] intelligitur sic K; intelligibiliter W. 19 prout] om. K. 27 producto] Filio W. 28 dicens1] dominicus W. ‖ et … Verbo] om. (hom.) KW. 29 importat] important f. 30 consequitur] consequetur K; prosequitur W. 32 ad2] om. KW.

J 236a

f 139rb

336

J 236b

f 139va

quaestio tricesima quarta

reciproce talia mediante producto, sicut Pater non intelligit se Filio, sed bene dicuntur quandoque reciproce mediante praepositione addita producto, ut licet Pater non intelligit se Filio, tamen intelligit se in Filio. Ex quo patet causa quare, cum idem sit Patris dicere quod generare, concedimus tamen Patrem se dicere Verbo vel Filio, quia scilicet ‘dicere’ significat habitudinem quam Pater consequitur a Filio producto, negamus tamen Patrem generare se Filio vel Verbo, eo quod ‘generare’ dicit agere Patris in ordine ad terminum productum et Pater nequit esse terminus productus. Septimo est notandum quod differentia est inter verba actum interiorem significantia simpliciter, scilicet sine respectu determinato ad alterum terminorum, quia quaedam sunt significantes actum voluntatis, ut ‘diligere’, ‘amare’, quaedam intellectus, ut ‘intelligere’, ‘sapere’. Recte enim sicut ‘intelligere’ significat quasi modo medio inter intelligentem et verbum intellectum, ita ‘diligere’ significat modo medio inter diligentem et dilectum. Verba enim voluntatis videntur importare actum per modum transeuntis ad extra in amatum. Amans enim per amorem transire videtur in amatum. Sed verba significantia actum intellectus ut intellectus est, | magis videntur significare per modum formae immanentis et quasi per modum motus rei ad intellectum, eo quod res intelliguntur prout sunt apud intellectum. Et ex hoc contingit quod verba actus voluntatis exprimentia reciproce dicuntur cum nomine actus, ut aliquis diligit se suo amore vel sua dilectione, eo quod dilectio tendit in amatum. Verba autem actus exprimentia ipsius intellectus non sic reciproce dicuntur de agente nisi mediante praepositione. Non enim dicimus quod Deus vel Pater intelligit se Filio. Sed si addatur praepositio ‘in’, bene conceditur quod Pater intelligat se in Filio. Octavo est | notandum quod eo Pater est sapiens quo intelligit se et divinam essentiam. Nam divinum intelligere est divinum sapere. 1 reciproce] reciproca W. ‖ sicut] sed K. ‖ intelligit] intendit K. 1–3 sed … Filio1] om. (hom.) W. 3 intelligit1] intendit K. ‖ intelligit2] intendit K. 4 causa] om. W. ‖ Patris] Pater JW. 5 scilicet] si K. 6 consequitur] prosequitur W. 11 quaedam] quidam JKf. 12 quaedam] quidam JWf. 17 actum] actus f. 19 ex] om. K. 20 verba] om. KW. ‖ voluntatis] intellectus J. 22 in] ad W. ‖ amatum] amatu K. ‖ actus] om. W. 24 Deus vel] om. W. ‖ praepositio] ut add. W. 25 intelligat] diligit codd. 26 eo] om. K. 27 essentiam] om. K. ‖ est] et W. 16 Cf. Thomas de Aquino, Summa theologiae I q. 20 art. 2 (ed. Leonina 1888, p. 253a): “Quia, secundum Dionysium, IV cap. de Div. Nom., amor amantem extra se ponit, et eum quodammodo in amatum transfert.” Cf. etiam Ps.-Dionysius, De div. nom. cap. 4,13 (PG 3,711A; Dionysiaca 1,215, transl. Sarraceni): “Est autem faciens exstasim divinus amor, non dimittens sui ipsorum esse amatores, sed amatorum.”

5

10

15

20

25

quaestio tricesima quarta

337

Nono, quod ‘intelligere’ dicit formam ipsius intelligentis, quae debet esse formaliter in intelligente vel ipsummet intelligens. Nullus enim intelligit formaliter intellectione quae est extra eum.

5

10

15

20

25

[Conclusiones] Quibus praemissis est conclusio prima haec: Pater non intelligit Filio producto. Probatur sic: Quia intellectio Patris est formaliter in Patre, per nonum notabile; modo Filius non est formaliter in Patre; ergo etc. Patet minor, quia Filius est suppositum distinctum contra personam. Modo suppositum in quantum suppositum est quid incommunicabile et ideo non potest esse principium formale alterius suppositi. Secunda conclusio: Pater non est sapiens sapientia genita. Probatur sic: Omni eo quo sapiens est, intelligit; sed non intelligit sapientia genita; igitur. Maior nota, quia sapere non est sine intelligere, ut dictum est in octavo notabili. Minor patet per conclusionem praecedentem, quia non intelligit Filio; igitur neque sapientia producta, cum idem sit sapientia producta et Filius. Secundo probatur conclusio ratione beati Augustini 7 De Trinitate, ‘quia vel in divinis est idem sapere quod esse, et si sic, tunc sicut Pater non est sapientia genita nec ab ea habet esse, ita nec sapit sapientia genita nec ab ea habet sapere; vel fortassis in Deo non est idem sapere quod esse’, et si tunc Filius est sapientia Patris, sequitur primo secundum eum quod ‘in Deo non est summa simplicitas, eo quod sapientia non est essentia nec sapientia quae est Filius, transit in substantiam. Est enim qualitas Patris et non substantia’. Secundo, ‘quia Filius non esset Filius, eo quod non est essentia, sed qualitas Patris’. Tertia conclusio: Pater est sapiens sapientia ingenita. Patet, quia se ipso sapiens est; ergo sapientia ingenita. Consequentia tenet, quia ipse est sapientia ingenita. Habet enim in se formale principium suae sapientiae, scilicet divinam essentiam. Hoc de primo articulo.

1 ipsius] om. W. 2 formaliter] om. W. 5 est] sit W. 15 producta2] om. K. 17 tunc] om. W. 18–19 esse … habet] om. (hom.) W. 19 in Deo] om. K. ‖ si] sic add. J. 23 secundo] secunda K. 28 divinam essentiam] divina essentia W. ‖ articulo] etc. W. 7 Cf. supra, p. 337,1–3. 14 Cf. supra, p. 336,27. ‖ Cf. supra, p. 337,5–10. 16–24 Marsilius hanc probationem conclusionis partim verbotenus, partim ad sensum deprompsisse videtur ab Aegidio Romano, loc. cit. dist. 32 princ. 2 q. 1 (ed. cit., fol. 167vL). 16 Cf. August., De Trin. 7,1,2 (PL 42,935–936; CCSL 50,248–249); cf. etiam Petrus Lombardus, loc. cit. dist. 32 cap. 2 n. 2 (ed. cit., p. 234).

338

quaestio tricesima quarta

[Articulus 2] [Notabilia] Quantum ad secundum sciendum est, etiam pro pleniori intellectu praecedentis articuli, quod hic terminus ‘sapientia’ est terminus essentialis. Nam sicut est una essentia communis trium, ita est una divina sapientia communis tribus personis. Trahitur tamen ad supponendum pro personis, cum sibi adduntur nomina personalia vel propria personis, ut cum dicitur: ‘Sapientia est de sapientia’, quia ly ‘de’ designat originem quae non est respectu essentiae, tamen est dicere sicut: ‘Filius est de Patre, qui est sapientia’. Similiter cum dicitur ‘sapientia genita’, idem est dicere quod ‘Filius’, ‘sapientia ingenita’ idem quod ‘Pater’ et hoc prout ingenitum est proprietas Patris.

f 139vb J 237a

[Corollarium] Ex quo consequenter concedendum est quod omni sapientia qua Pater est sapiens, etiam sapiens est Filius et Spiritus San|ctus. Patet per notabile, | quia ibi non est nisi una sapientia. Nec valet argumentum: ‘Ibi est una sapientia genita et una sapientia quae non est genita, ergo ibi sunt duae sapientiae’, sicut non sequitur: ‘Ibi est unus Deus genitus et unus Deus qui non est genitus, ergo ibi sunt duo dii’. Nam est fallacia figurae dictionis, sicut si diceretur: ‘Ibi est Deus Filius, et est Deus qui non est Filius, ergo ibi sunt duo dii’, quia ‘Deus’ in antecedente tenetur personaliter et in consequente essentialiter. Et ita recte de sapientia.

3 quantum ad] quoad f. ‖ quantum ad secundum] om. W. 6 cum] tamen Kf. 6–7 cum … personis] iter. (homoeoceph.) K. 8 de1] Deo add. W. ‖ de2] om. K. ‖ designat] significat W. 15 nec … sapientia] in mg. J; om. (hom.) W. 16 ibi] non add. J. 17 Deus2] om. W. 19 ibi2] om. W. 3–11 Marsilius hoc notabile partim verbotenus, partim ad sensum deprompsisse videtur a Petro de Tarantasia (Innocentius V), loc. cit. dist. 32 q. 2 art. 3 (ed. cit., fol. 260b). 4 Cf. supra, pp. 334,3–337,28. 14 Cf. supra, p. 338,3–11. 18 De fallaciis figurae dictionis vide Aristot., De sophist. elenchis 4 (166b10–21) et ibid. 22 (178a4–179a10) et Petrum Hispanum, Tractatus VII,83–100 (ed. de Rijk, pp. 131–145).

5

10

15

20

quaestio tricesima quarta

5

10

15

20

339

[Continuatio notabilium] Secundo est notandum quod Filium esse sapientem sapientia ingenita potest intelligi dupliciter. Uno modo originaliter, sic scilicet quod ab ingenita sapientia habeat quod sit sapientia. Secundo modo formaliter, sic scilicet quod sapientia ingenita sit sibi forma essendi sapientem. [Conclusiones] Quibus praemissis est illa prima conclusio: Filius est formaliter sapiens sapientia genita. Patet, quia est sapiens se ipso, qui est sapientia genita. Habet enim generatione formale principium suae sapientiae, scilicet divinam essentiam. Secunda conclusio: Est etiam sapiens formaliter sapientia quae nec est genita nec ingenita capiendo ‘ingenitum’ prout est notio propria Patri. Patet, quia formaliter sapiens est divina essentia, quae nec est genita nec ingenita, ut dictum est prius. Tertia conclusio: Filius est originaliter sapiens sapientia ingenita. Patet, quia habet originaliter a Patre, qui est sapientia ingenita, ut sit sapiens, sicut habet ab eo ut sit. Quarta conclusio: Filius non est formaliter sapiens sapientia ingenita. Patet, quia Pater, qui est sapientia ingenita, non est forma Filii dans sibi esse sapientem formaliter, quamvis bene det sibi esse productive et etiam esse sapientem. Nam de ratione personae sive suppositi est non dare formaliter alicui alteri personae esse vel sapere, cum sit incommunicabilis. Non est enim una persona alteri forma intelligendi vel sapiendi.

7 quibus … illa] om. KWf. 9 enim] in add. K. ‖ generatione] generatio W. 9–10 divinam essentiam] divina essentia W. 11 est1] quod Filius add. W. ‖ sapientia] om. W. 12 patet] om. K. 13 sapiens] om. W. 16 sicut] sup. lin. J. 19 sibi] ei f. 20 det] dat K. ‖ sibi] ei f. ‖ etiam] om. W. 21 sapientem] originaliter add. W. 2–5 Distinctio in hoc notabili expressa eisdem verbis invenitur apud Bonaventuram, loc. cit. dist. 32 dub. 4 (ed. cit., p. 566b) et Petrum de Tarantasia (Innocentius V), loc. cit. dist. 32 q. 2 art. 3 (ed. cit., fol. 260b). 7–8 Hanc conclusionem ponunt Bonaventura, loc. cit. dist. 32 dub. 4 (ed. cit., p. 566b) et Petrus de Tarantasia (Innocentius V), loc. cit. dist. 32 q. 2 art. 3 (ed. cit., fol. 261a). 11–12 Similem propositionem ponit Petrus de Tarantasia (Innocentius V), loc. cit. dist. 32 q. 2 art. 3 (ed. cit., fol. 261a). 14 Cf. supra, p. 337,25–28. 15 Hanc conclusionem ponunt Bonaventura, loc. cit. dist. 32 dub. 4 (ed. cit., p. 566b) et Petrus de Tarantasia (Innocentius V), loc. cit. dist. 32 q. 2 art. 3 (ed. cit., fol. 261a). 18 Hanc conclusionem ponit Petrus de Tarantasia (Innocentius V), loc. cit. dist. 32 q. 2 art. 3 (ed. cit., fol. 260b).

340

f 140ra

quaestio tricesima quarta

[Obiectio et responsio auctoris] Forte dicetur: Si Filius est sapiens sapientia genita formaliter et etiam sapientia quae non est genita formaliter, numquid ergo in Filio sunt duae formae, scilicet una genita et alia non-genita, et utraque est sapiens? Respondetur quod in Filio proprietas et sapientia genita dat formale esse suppositi. Et ergo dictum fuit quod est formaliter sapiens sapientia genita, scilicet filiatione, quae dat esse suppositi. Secundo: Essentia dat formale esse Dei et agendi et haec est sapientia quae non est genita nec ingenita. Et tertio, quod non debet dici quod in Filio sunt duae formae, quia relatio, scilicet filiatio vel generatio passiva ipsius, transit in essentiam. Sed quia in eo est proprietas genita, ideo dicitur formaliter ‘sapiens sapientia genita’, scilicet sua filiatione, quae est sapientia genita. Item, quia in eo est essentia, quae non est genita, ideo etiam sapiens est formaliter sapientia quae non est genita. Hoc de secundo articulo. |

5

10

15

[Ad rationes principales]

J 237b

[Ad rationes contra suppositum] Quibus praemissis respondetur ad rationes. Ad primam, quod Pater est sapiens sua sapientia quae est ipse formaliter, sed non sapientia sua dicta sic quia est ab eo originaliter. Filius enim non dicitur ‘sapientia Patris’ formaliter, sed quia originaliter est ab ipso. Ad secundam eodem modo dicitur quod Filius non est ars qua ille supremus artifex, scilicet Pater, cognoscit, | sed in qua cognoscit singula producibilia, sicut artifex dicitur cognoscere in artificio per eum producto. Unde quandoque productum dicitur ‘ars artificis’. Sic Pater suo modo non accipiendo cognitionem a Filio in eo tamen omnia cognoscit, eo quod in eo omnia relucent et per eum omnia producenda producere disposuit, sicut artifex per dispositionem artis interius omnia disponit exterius producenda. Ad confir-

2 genita] ingenita K. 4 est] sapientia add. K. 13 scilicet … genita] om. (hom.) W. 14–15 ideo … genita] om. (hom.) W. 14 est2] et add. K. 15 articulo] om. W. 19 sua2] om. K. 20 enim] om. K. ‖ Patris] om. W. 23 cognoscit2] om. K. 24 eum] eam f. 6 Cf. supra, p. 339,7–8. 18 Cf. supra, p. 330,7–10. 18–21 Similiter respondet Petrus de Tarantasia (Innocentius V), loc. cit. dist. 32 q. 2 art. 1 (ed. cit., fol. 259b). 22 Cf. supra, pp. 330,11–331,4. 22–341.14 Marsilius has responsiones partim verbotenus, partim ad sensum deprompsisse videtur ab Aegidio Romano, loc. cit. dist. 32 princ. 2 q. 1 (ed. cit., fol. 168rB–D).

20

25

quaestio tricesima quarta

5

10

15

20

25

341

mationem primo dicitur quod Augustinus ibidem dicit illam rationem non sui fore, sed aliorum. Secundo, quod ratio loquitur de principio inferendi et non de principio essendi, ac si diceretur quod, quia non possumus intelligere iuxta fidem catholicam quod Pater sit sapiens non producendo Filium, ideo ex hoc valet argumentum: ‘Pater non producit Filium, ergo non est sapiens’ et e contra: ‘Pater est sapiens, ergo genuit Verbum vel Filium’. Sed ex hoc non voluit quod Filius esset principium essendi Patrem sapientem, quia etiam non essendi, cum idem est esse et sapientem esse Deo Patri. Ad tertiam, quod Pater eo formaliter est sapiens quo omnia novit formaliter. In Filio autem novit omnia tamquam illo in quo omnia relucent et cuius productione omnia producenda alia debebant produci, sicut dictum erat in solutione rationis secundae. Staret etiam quod aliquis aliquid nosceret in se ipso et hoc idem videret in speculo vel libro et non ex hoc esset illa cognoscens speculo, quia ante novit. Ad quartam negatur maior. Ad probationem, quod similis est ratio, negatur. Nam, ut dictum fuit in septimo notabili primi articuli, verba actum interiorem voluntatis exprimentia significant per modum motus transeuntis in alium. Ideo huiusmodi reciproce possunt dici, ut: ‘Pater diligit se vel Filium suo amore’. Sed verba significantia per modum intellectus, per actus ut sunt intellectus, magis significant per modum formae immanentis et quasi rei accidentis ad intellectum. Et ideo non dicitur Pater intelligere vel sapere Filio. Non enim est similis modus significandi. Ad quintam negatur maior et ad probationem dicitur quod, quamvis | intelligere et dicere Patris sunt idem in re, tamen, ut dictum fuit in primo articulo in quarto notabili, ‘dicere’ importat actum generationis per respectum ad terminum a quo, scilicet exprimendo quomodo ratione actus producens se habeat. Ideo reciproce dicitur. Catholice enim conceditur quod Pater dicit se Verbo. Secus est de ‘intelligere’, quod nude sine speciali habitudine ad aliquem terminorum magis exprimit actum medium inter producens et 2 fore] esse f. ‖ ratio] ideo W. 4 non] nisi f. 6 et … sapiens] iter. (homoeoceph.) K. ‖ vel Filium] om. K. 7 sapientem] sapiente K. 8 non] iter. K. ‖ cum] tamen K; tamen add. Wf. 10 relucent] relucet K. 17 voluntatis] om. W. 20 quasi] quia K. 22 non] om. W. 24 et] est W. 25 in quarto] quarti W. ‖ actum] om. W. 27 conceditur] concedetur K; sequitur W. 28 Verbo] virtus W. 29 actum] om. W. 1 Cf. August., De Trin. 6,1,1 (PL 42,923; CCSL 50,228–229). 4 Cf. Conc. Toletanum XI: Symbolum (Enchiridion symbolorum, ed. Denzinger-Hünermann, n. 526, p. 224): “[…] quia nec Pater sine Filio, nec Filius aliquando exstitit sine Patre.” 9 Cf. supra, p. 331,5–9. 12 Cf. supra, p. 340,25–28. 15 Cf. supra, p. 331,10–17. 16 Cf. supra, p. 336,14–16. 23 Cf. supra, pp. 331,18–332,2. 25 Cf. supra, p. 335,8–12.

f 140rb

342

J [237bis]a

quaestio tricesima quarta

productum. Unde non dicitur reciproce cum nomine producti sine praepositione. Pater enim non intelligit Filio. Et ideo non valet consequentia: ‘Omnia dicit Verbo, ergo omnia intelligit Verbo’. Ad sextam, quod haec propositio: ‘Pater est sapiens sapientia Filii’ potest habere sensum capiendo hunc terminum ‘sapientia’ essentialiter sicut ratio procedit. Et hoc modo conceditur quod Pater est sapiens sapientia quae est Filii, quia est sapiens sua essentia. Conceditur etiam quod sapientia Filii est sapientia genita, sicut | essentia est sapientia genita. Et negatur consequentia, cum infertur: ‘Ergo est sapiens sapientia genita’, quia arguitur a suppositione essentiali huius nominis ‘sapientia’, quia in antecedente supponit pro essentia, ad suppositionem personalem. In consequente enim trahitur ad supponendum pro persona Filii. Sicut non sequitur: ‘Est Deus sua deitate, et deitas Patris est Filius, ergo est Deus Filio’. [Ad rationes contra quaesitum] Ad rationes arguentes contra quaesitum: Ad primam distinguendo de ingenito et non-genito, quia, si capiantur personaliter ambo, consequentia est bona, sed antecedens est falsum. Et ad probationem conceditur quod Filius est sapiens sapientia essentiali, quae non est genita. Sed non sequitur quod sit sapiens sapientia non-genita vel ingenita tenendo terminos istos prout sunt proprii Patri, prout notum est. Quia, licet essentia non sit genita, tamen non dicitur hoc modo ‘ingenita’ vel ‘non-genita’. Alio modo ‘non-genita’ possit capi prout contradictorie opponitur genito, et sic conceditur quod assumitur, scilicet quod Filius est sapiens sapientia non-genita, id est quae non est genita. Et si negatio inclusa in hoc quod est ‘ingenitum’ eodem modo caperetur, esset consequens verum de vi sermonis, scilicet quod Filius est sapiens sapientia ingenita, id est quae non est genita. Sed si negatio inclusa in ly ‘ingenitum’ sit privativa dicens proprietatem Patris, tunc consequentia non valet: ‘non-genita, ergo ingenita’. Ad secundam dicitur quod arguit pro tertia conclusione secundi articuli, quia arguit originaliter sumendo sapientiam ingenitam. 8 sicut … genita] om. (hom.) W. 15 contra quaesitum] coni.; pro quaesito codd. et ed. 16 et non-genito] om. W. 16–17 capiantur … bona] personaliter capiendo tunc ambae consequentiae sunt bonae W. 21–22 possit] posset f. 22 sic] om. W. 24 inclusa] includitur K. ‖ ingenitum] ingenita W. ‖ eodem] eadem W. 25 esset] est W. 27 privativa] privative W. ‖ proprietatem] proprietatum K; proprietates W. 29 secundi] primi W. 30 arguit] arguitur f. 4 Cf. supra, p. 332,3–6. p. 339,15–17.

15 Cf. supra, p. 332,8–12.

29 Cf. supra, p. 332,13–16. ‖ Cf. supra,

5

10

15

20

25

30

quaestio tricesima quarta

5

10

15

343

Et eodem modo respondetur ad tertiam. Sed si istarum duarum rationum maiores intellige|rentur formaliter, ipsae essent falsae. Non enim est Filius formaliter sapiens illo a quo habet esse sapientem vel esse. Ad probationem dicitur quod, quamvis sit in Deo idem esse et sapere, non tamen oportet quod unde est esse originaliter, sit in Filio sapere formaliter, sed sic est ab eo sapere, sicut ab eo est esse. Per hoc etiam patet quid dicendum sit ad confirmationem, quia Filius originaliter a Patre est et etiam originaliter a Patre est sapiens; formaliter non est a Patre, quia Pater vel paternitas non est forma Filii vel proprietas, sed filiatio. Ad quartam dicitur quod Filius eodem essentialiter est sapiens quo Pater, scilicet divina essentia, quae est sapientia communis, sed non eodem formaliter quo Pater est formaliter sapiens in esse personali vel in esse suppositi, quia Pater sic est formaliter sapiens sapientia ingenita. [Ad rationes pro supposito et pro quaesito] Rationes post oppositum procedunt similiter dictis. Hoc de quaestione.

12 formaliter] est add. J. 15 quaestione] etc. add. K. 1 Cf. supra, pp. 332,17–333,2. 10 Cf. supra, p. 333,3–5. 15 Cf. supra, p. 333,7–9 et 11–15.

f 140va

[quaestio tricesima quinta]

[Utrum sicut Pater diligit amore quem spiravit, ita etiam potens sit potentia quam genuit] Circa eandem distinctionem quaeritur secundo et est quaestio tricesima quinta utrum sicut Pater diligit amore quem spiravit, ita etiam potens sit potentia quam genuit; quae quaestio supponit quod Pater diligit amore quem spiravit. De quo supposito dictum fuit et visum quaestione quarta decima, quae mota fuit circa distinctionem 10, in quarto articulo illius quaestionis, et ideo nunc brevius de hoc est transeundum.

5

[Rationes principales]

J [237bis]b

[Contra suppositum] Arguitur tamen contra ipsum sic: Illo Pater non diligit quo non existit; sed non existit | Spiritu Sancto; ergo nec diligit. Consequentia tenet et patet maior, quia idem est diligere Dei et esse Dei, quia secundum Augustinum 15 De Trinitate capitulo 8: “Quicquid secundum qualitatem in illa simplici natura dicitur, secundum essentiam est intelligendum”. Et ideo quo non est, illo non videtur diligere. Minor nota est. Secundo sic: Omnis dilectio qua Pater diligit, est formaliter in Patre; Spiritus Sanctus non est formaliter in Patre; ergo non est dilectio qua Pater diligit. Tenet consequentia et patet maior, quia sicut cognitio qua aliquid cognoscit, est actus immanens intellectui, ita dilectio qua aliquid diligit, 1–2 circa … quinta] circa eandem quaestionem quaeritur secundo et est quaestio tricesima quinta K; circa eandem distinctionem W. 3 quam] qua codd. 4 dictum] est add. K. 6 nunc] om. W. 9 ipsum] primo add. W. ‖ non1] sup. lin. J. 11 maior] antecedens W. ‖ Dei1] om. K. 12 15] libro W. ‖ 8] fort. leg. 5. 6 Cf. Marsilius de Inghen, In 1 Sent. q. 14 art. 4 (ed. Santos Noya, pp. 167–169). 9–14 Haec ratio similis est rationibus allegatis apud Thomam de Aquino, In 1 Sent. dist. 32 q. 1 art. 1 (ed. Mandonnet, pp. 740–741) et Petrum de Tarantasia (Innocentius V), In 1 Sent. dist. 32 q. 1 art. 1 (Tolosae 1652, fol. 256b). 12 August., De Trin. 15,5,8 (PL 42,1062; CCSL 50A,470); cf. Petrus Lombardus, 1 Sent. dist. 32 cap. 1 n. 1 (ed. Grottaferrata 1971, p. 233); cf. etiam Petrus de Tarantasia (Innocentius V), loc. cit. dist. 32 q. 1 art. 1 (ed. cit., fol. 256b), ubi haec auctoritas Augustini similibus verbis invenitur.

© koninklijke brill nv, leiden, 2015 | doi: 10.1163/9789004272439_018

10

15

quaestio tricesima quinta

5

10

15

20

345

est formaliter immanens voluntati diligentis. Minor nota est, quia, licet una persona circumincessionaliter sit in alia, tamen non formaliter, quia hoc repugnat rationi personae. Tertio: In Patre nihil est a Spiritu Sancto, ergo nec diligit Spiritu Sancto. Consequentia videtur tenere, quia in diligente est aliquid ab eo quo diligit. Antecedens est notum, quia in Patre non est nisi essentia et proprietas, quarum nulla est a Spiritu Sancto. [Pro quaesito] Secundo loco arguitur sic pro quaesito: Quia omnis qui | operatur per aliquid et non potest agere sine eo, habet potentiam ab eo; sed Pater operatur per potentiam genitam et non potest sine ea; igitur. Maior videtur nota, quia, si non haberet potentiam ab eo, posset agere sine eo. Minor patet, quia Pater operatur Filio et per Filium, Ioannis 1: “Omnia per ipsum facta sunt”. Et nequit Pater operari sine Filio, quia “quaecumque Pater facit, haec et Filius similiter facit”, Ioannis 5. Secundo sic: Pater est potens sua virtute, ergo potentia genita. Consequentia tenet, quia potentia genita, scilicet Christus, est virtus Patris, iuxta illud Apostoli 1 Ad Corinthios 1: “Nos praedicamus Christum Dei virtutem et Dei sapientiam”. Tertio: Illo Pater potens est per quod in opera procedit; sed per potentiam genitam in opera procedit; igitur. Patet maior, quia sicut illo sapiens est quo novit, ita illo potens est quo operatur, quia ut nosse ad sapientiam, sic operatio ad potentiam. Et minor nota est, quia ‘omnia fecit per Filium’, Ioannis 1. Confirmatur sic: Quia, cum haec sit catholica: ‘Pater operatur per 2 circumincessionaliter] illo et lac. W; circumsessionaliter f. 5 diligente] diversitate K. ‖ quo] qui W. 7 quarum nulla] quorum nullum f. 11 quia] quod K. 12 posset] potest W. 14 sine Filio] iter. K. 21 sicut] sic K. 22 operatur] operetur W. ‖ nosse] nosce W. 23 sic] sicut K. ‖ quia omnia] iter. W. 9–15 Haec ratio similis est rationi allegatae apud Bonaventuram, In 1 Sent. dist. 32 art. 2 q. 2 (ed. Quaracchi 1882, p. 563a). 13 Io 1,3; cf. Petrus Lombardus, loc. cit. dist. 46 cap. 3 n. 10 (ed. cit., p. 316). 15 Io 5,19. 18 1 Cor 1,23–24; cf. Petrus Lombardus, loc. cit. dist. 32 cap. 2 n. 1 (ed. cit., p. 234); cf. etiam Bonaventura, loc. cit. dist. 32 art. 2 q. 1 (ed. cit., p. 561a) et ibid. dist. 32 art. 2 q. 2 (ed. cit., p. 564b), ubi hic locus biblicus laudatur. 21–23 Haec explicatio maioris similibus verbis invenitur apud Bonaventuram, loc. cit. dist. 32 art. 2 q. 2 (ed. cit., p. 563a). 24 Cf. supra, p. 345, ad lin. 13. 24–346.11 Marsilius hanc confirmationem minoris partim verbotenus, partim ad sensum deprompsisse videtur a Bonaventura, loc. cit. dist. 32 art. 2 q. 2 (ed. cit., p. 563b). 24 Cf. Symbolum Nicaenum (Enchiridion symbolorum, ed. Denzinger-Hünermann, n. 125, p. 57): “[…] per quem [sc. Filium Dei] omnia facta sunt […].”

f 140vb

346

quaestio tricesima quinta

Filium sive per potentiam genitam’, vel ly ‘per’ dicit instrumentum, quod non est dicendum, quia, cum Filius sit Deus, sibi repugnat esse instrumentum; iterum tunc Pater indigens esset, si in agendo instrumento ageret. Vel ly ‘per’ dicit causam, et si sic, tunc Filius est causa agendi Patri; ergo dat Patri agere; ergo est potentia per quam operatur Pater. Forte dicetur quod ly ‘per’ dicit subauctoritatem, ergo eodem modo deberet dici Pater operari per Spiritum Sanctum sicut per Filium, cum in eo non sit minus subauctoritas. Et si dicatur quod per appropriationem dicitur potius posse per Filium quam per Spiritum Sanctum, contra: Potentia non plus est appropriata Filio quam Spiritui Sancto, quia nulli eorum, sed Patri. Item, quae esset ratio huius appropriationis? [Pro supposito] Sed pro supposito est Magister in littera et beatus Augustinus 6 De Trinitate capitulo 15 dicit: “Non est aliquis duorum quo genitus a gignente diligitur genitoremque suum diligit”, ubi manifeste dicit Patrem diligere Filium Spiritu Sancto, qui non est Pater nec Filius.

J [237ter]a

[Contra quaesitum] Et in oppositum quaesiti arguitur sic: Quia, si Pater esset | potens potentia genita, vel hoc esset prout potentia esset genito propria, et hoc non, quia potentia est communis tribus; vel prout esset ei appropriata, et hoc non, quia potentia est appropriata Patri; ergo nullo modo Filio. Et confirmatur, quia Pater non est per Filium vel potentia genita; ergo nec est potens potentia genita. Consequentia tenet, quia idem est in Deo esse et posse. Et antecedens patet.

2 sibi] ei f. 3 ageret] egeret f. 6 modo] om. J. 10 ratio] rationis W. 14 15] fort. leg. 5. 15 Filium] om. f. 19 vel … potentia] om. W. 19–20 quia … appropriata] iter. K. 20 est] om. J. ‖ et … non] om. K. 21 Filio] om. f. 22–23 ergo … genita] om. (hom.) W. 13 Cf. Petrus Lombardus, loc. cit. dist. 32 cap. 1 n. 2–3 (ed. cit., p. 233). 14 August., De Trin. 6,5,7 (PL 42,928; CCSL 50,235); cf. Petrus Lombardus, loc. cit. dist. 32 cap. 1 n. 3 (ed. cit., p. 233); cf. etiam Bonaventura, loc. cit. dist. 32 art. 1 q. 1 (ed. cit., p. 556a), ubi haec auctoritas Augustini eisdem verbis invenitur. 18–24 Haec ratio similis est rationi allegatae apud Bonaventuram, loc. cit. dist. 32 art. 2 q. 2 (ed. cit., p. 564a).

5

10

15

20

quaestio tricesima quinta

347

[Divisio quaestionis] In ista quaestione primo videndum est breviter de supposito pro maiori complemento eorum quae dicta fuerunt superius articulo quarto quaestionis quartae decimae circa 10 distinctionem motae, secundo de quaesito.

5

10

15

20

25

[Articulus 1] [Notabilia] Quantum ad primum est primo notandum quod agens aliquam actionem tripliciter potest denominari agere, scilicet a forma qua agit, ab | actione quam producit et ab effectu producto quem per actionem in esse constituit. Ut calefaciens calefacit caliditate quae in ipso est vel virtute calefactiva. Item calefacit calefactione sicut actione tendente in terminum. Et tertio etiam calefacit forma caliditatis quam calefactione in esse constituit, sicut in naturalibus dicitur quod arbor floret floribus. Et in spiritualibus eodem modo: Intellectus producens in se conceptum sive verbum dicitur intelligere specie intelligibili tamquam forma qua producit verbum mentale, quod idem est quod conceptus. Dicitur etiam intelligere intellectione vel actione quae quasi est via ad ipsum conceptum. Et dicitur intelligere conceptu quem intellectione in esse constituit, qui, quamvis idem sit quod prima intellectio vel actus intelligendi, tamen in ratione distinguitur, quia ‘intellectio’ significat eum quasi per modum fieri, ‘verbum’ vel ‘conceptus’ significat ipsum per modum facti vel in esse constituti. Similiter est in actibus voluntatis. Nam diligens dilectione gratuita dicitur diligere habitu caritatis a qua actus diligendi oritur, si sit dilectio civilis habitu amicitiae. Secundo dicitur diligere actuali dilectione quae ‘amor’ appellatur. Et tertio effectu per diligere vel dilectionem in esse constituto, cui, quia nomen non est impositum, etiam

4 10] 4 W. ‖ quaesito] etc. add. W. 7 quantum ad primum] pro primo Kf; om. W. ‖ primo] om. KWf. ‖ notandum] sciendum KWf. 9 quem] quae K. 9–10 constituit] constituet K. 14 producens] producit W. 15 quod] quid K. 16 vel actione] om. K. 18 intellectione] intentione K. ‖ qui] quae f. 20 verbum] unde f. ‖ ipsum] om. W. 22 gratuita] primo add. KWf. ‖ habitu] habitum f. 22–23 diligendi] caritatis W. 23 sit] sic W. 25 dilectionem] dilectione K. 4 Cf. Marsilius de Inghen, loc. cit. q. 14 art. 4 (ed. cit., pp. 167–169). 7–348.12 Marsilius haec notabilia partim verbotenus, partim ad sensum deprompsisse videtur ab Aegidio Romano, In 1 Sent. dist. 32 princ. 1 q. 1 (Venetiis 1521, fol. 165vP–166rB).

f 141ra

348

J [237ter]b

f 141rb

quaestio tricesima quinta

vocatur ‘amor’. Et sic quis dicitur diligere amore vel ut actuali dilectione et actu vel ut termino dilectionis in esse constituto. Secundo est notandum quod Spiritus Sanctus est persona constituta ex concordia voluntatis spirativa Patris et Filii. Sicut enim in Trinitate, quae Deus est, ‘Filius’ non sumitur ad similitudinem actus intelligendi, – eo quod non transit, sed in aeternum permanet –, sed potius ad similitudinem Verbi per intellectionem in esse constituti, sicut cum dicimus: ‘Pater dicit se Filio’, ly ‘Filio’ non sumitur in habitudine actus, sed in habitudine termini ex actu constituti, sic conformiter ‘Spiritus Sanctus’ non sumitur in eadem iuxta similitudinem actus dilectionis in nobis, eo quod etiam habet rationem maxime permanentis, sed ad similitudinem eius quod in nobis ex actu dilectionis in esse constituitur. Tertio est notandum quod iuxta hunc modum Pater dicitur diligere Filium et e converso Spiritu Sancto vel amore procedente tamquam termino mutua notionali dilectione in esse constituto, sicut dicit venerabilis Hugo de Sancto Victore quod, ‘cum dicitur: | ›Pater et Filius diligunt se Spiritu Sancto‹, ablativus construitur in habitudine quasi effectus formalis, id est denominantis’. Et dicit ‘quasi effectus’, quia in divinis proprie non est effectus, sed quasi effectus, id est quasi terminus dilectione noti|onali amborum productus vel in esse constitutus. Unde sensus propositionis est: ‘Pater et Filius diligunt se Spiritu Sancto’, id est: ‘Spirant vel spirando producunt Spiritum Sanctum ut amorem unius in alterum’. [Conclusio responsalis] Illis praemissis est conclusio responsalis quod Pater diligit Spiritu Sancto procedente ab eo. Patet ex dictis, quia spirans rationabiliter denominatur ab

2 ut] in J. 5 Deus] Deo K. ‖ sumitur ad] om. K. 7 Pater] patet W. 8 in1] ex f. 8–9 habitudine1 … in] om. (hom.) W. 9–10 iuxta … rationem] iter. K. 13 diligere] intelligere J. 14 Spiritu] Spiritum K. 15 Hugo de] bene de se K. 17 id est] om. W. 18 est] om. K. 19 terminus] effectus K. 21 spirant] spirantur K. 13–22 Marsilius hoc notabile partim verbotenus, partim ad sensum deprompsisse videtur a Petro de Tarantasia (Innocentius V), loc. cit. dist. 32 q. 1 art. 1 (ed. cit., fol. 257a). 16 Locum apud Hugonem de S. Victore non invenimus. Nonnulli distinctionem 32 libri 1 exponentes hanc sententiam proferunt et Hugoni de S. Victore ascribunt, e.g. Thomas de Aquino, In 1 Sent. dist. 32 q. 1 art. 1 (ed. cit., p. 743) et Petrus de Tarantasia (Innocentius V), loc. cit. dist. 32 q. 1 art. 1 (ed. cit., fol. 257a) et Aegidius Romanus, loc. cit. dist. 32 princ. 1 q. 1 (ed. cit., fol. 166rB). Fons autem huius sententiae potius Richardus de S. Victore esse videtur; cf. Richardus de S. Victore, Quomodo Spiritus Sanctus est amor Patris et Filii (PL 196,1012A; ed. Ribaillier, p. 165).

5

10

15

20

25

quaestio tricesima quinta

349

eo effectu quem spirando producit; modo Pater diligendo Filium producit spirando Spiritum Sanctum seu amorem; ergo ab illo amore producto rationabiliter denominatur amare vel diligere. Consequentia tenet et maior patet ex primo notabili et minor ex secundo. 5

10

15

20

25

[Obiectiones] Forte dicetur: Diligere aliquem est ei velle bonum. Si ergo Pater diligit Filium Spiritu Sancto, vult ei bonum Spiritu Sancto, quod non videtur. Secundo: Numquid circumscripto per intellectum Spiritu Sancto adhuc Pater diligeret Filium? Tertio: Numquid ly ‘diligere’ dicit actum dilectionis? Et supposito quod sic quaeritur utrum dilectionis essentialis, et hoc non, quia sic diligunt essentia; vel dicit dilectionem notionalem, et tunc diligere Spiritu Sancto esset spirare Spiritu Sancto. Modo hoc non videtur. Et quarto, quia sequi videtur: ‘Diligunt Spiritu Sancto, ergo dilectio eorum est a Spiritu Sancto’, quod non videtur. Quinto quaeritur: Quid Pater diligit Spiritu Sancto, utrum solum Filium vel etiam se et etiam nos? [Ad obiectiones] Ad primum dicitur quod illa descriptio ‘diligere’ tracta ad Deum datur de dilectione essentiali et non notionali, quia Pater non vult Spiritu Sancto bonum Filio, sed magis sua essentiali dilectione vel paterna dilectione. Ad secundam, quod sit essentiali dilectione, sed non notionali, quia tunc non spirarent amorem communem, qui esset dilectio unius ad alterum et e contra. Ad tertiam dicitur quod ly ‘diligere’ dicit actum notionalem sive actum dilectionis notionalis. Tamen negatur quod debeat dici vel quod tantum valeat sicut dicere ‘spirant Spiritu Sancto’. Nam, quamvis dicere Patris et

1 eo] om. Wf. 6 dicetur] diceretur W. 7 quod] et W. 8 adhuc] ad hoc K. 10 dicit] om. K. ‖ et] in f. ‖ quod] si add. f. 11 sic] sese add. K; si f. ‖ essentia] essentiam W. 12 esset] est W. 14 eorum] earum W. 19 tracta] tractata W. 22 secundam] in mg. J. ‖ quod] iter. J. ‖ sit] sic KW. 23 spirarent] spiraret W. 26 debeat] differant f. ‖ vel] om. W. 4 Cf. supra, pp. 347,7–348,2. ‖ Cf. supra, p. 348,3–12. 6 Cf. Thomas de Aquino, Summa theologiae I–II q. 26 art. 4 (ed. Leonina 1891, p. 190b): “Respondeo dicendum quod, sicut Philosophus dicit in II Rhetoric., amare est velle alicui bonum.” Cf. etiam Aristot., Rhetorica 2,4 (1380b35–36) (AL XXXI 1–2, 228): “Sit itaque amare velle alicui que putat bona […].” 19 Cf. supra, p. 349,6–7. 22 Cf. supra, p. 349,8–9. 25 Cf. supra, p. 349,10–13.

350

f 141va

J 238a

quaestio tricesima quinta

generare Patris idem sunt, tamen conceditur quod Pater dicit se Verbo, quia ‘dicere’ importat habitudinem quam Pater acquirit ex persona producta, quae est manifestatio perfecta personae Patris, quae est in Verbo producto. Et non conceditur quod Pater generat se Verbo, quia non sic significat, quia ‘generare’ dicit habitudinem termini producti, sicut haec praemissa sunt in quaestione praecedenti. Sic etiam, quamvis diligere notionale Patris et Filii idem sit quod spirare, tamen alium modum habet importandi apud animam. Nam ‘diligere’ importat actum, personam emanatam et habitudinem quam ab ea habent personae | a quibus emanat, scilicet quod ea ut termino producto habent mutuum amorem. ‘Spirare’ autem magis significat habitudinem termini producti. Et ideo, quia non est Spiritus Sanctus conproducens sui ipsius, non dicuntur spirare Spiritu Sancto, ne scilicet intelligatur quod sit sui spirator. Ad quartam, quod non sequitur, quia maior dicit habitudinem principii, et non sic sumitur | ablativus, scilicet ‘Spiritu Sancto’, quia non sumitur prout importat principium quo producitur Spiritus Sanctus, sed magis sumitur in ratione termini producti vel spiratione in esse constituti. [Propositiones] Pro quinta ratione est prima propositio quod, quamvis dilectione essentiali non diligit se Deus Pater Spiritu Sancto, tamen dilectione notionali diligit se Spiritu Sancto. Prima pars patet, quia dilectione essentiali Pater diligit se sua essentia, quae non est terminus productus spiratione Spiritus Sancti. Secunda pars patet, quia Patrem diligere se dilectione notionali est ipsum se amore producto diligendum manifestare vel exprimere. Unde sicut dicit se Verbo, quia Verbo sibi aequali se infinitum esse productum exprimit vel manifestat, ita diligit se Spiritu Sancto notionaliter, quia se infinite diligendum aperit amore infinito producto. Et in eodem sensu est secunda propositio, quod Filius diligit se Spiritu Sancto notionaliter. Patet sicut de Patre.

3 perfecta] producta W. ‖ quae2] quo K. 4 generat] generum KW. ‖ se] om. W. 5 generare] generum K. ‖ praemissa] expressa KWf. 8 importat] om. K. ‖ actum] om. f. 9 emanat] emanant codd. 11 quia] om. W. ‖ conproducens] causa producens K. 14 principii] principium K. 17 ratione] om. K. 19 ratione] quaestione K. 22 se] Spiritu Sancto add. sed del. K. 25 aequali] essentiali K. 29 sicut] sic K. 6 Cf. supra, pp. 335,22–336,8. 14 Cf. supra, p. 349,14–15. 19 Cf. supra, p. 349,16–17. 19–21 Hanc propositionem ponunt Thomas de Aquino, In 1 Sent. dist. 32 q. 1 art. 2 (ed. cit., p. 746) et Petrus de Tarantasia (Innocentius V), loc. cit. dist. 32 q. 1 art. 2 (ed. cit., fol. 258a).

5

10

15

20

25

quaestio tricesima quinta

5

10

15

20

351

[Obiectiones incidentes] Sed contra secundam partem primae propositionis dicit Aegidius quod Pater diligit se Spiritu Sancto dilectione essentiali. Movetur ad hoc, quia Spiritus Sanctus spiratur a Patre et Filio dilectione essentiali, quae correspondet in generatione Filii [ei] quod est intelligere, etiam dilectione notionali, quae in generatione Filii correspondet ei quod est dicere. Generat enim Pater Filium intelligendo suam essentiam et dicendo suam personam. Et ergo, quia utramque dilectionem Spiritus Sanctus procedendo includit, dicit quod secundum utramque dilectionem Patrem et Filium denominat se diligere; quod confirmat, quia vel essentia est radicale principium notionalium actuum vel non. Si dicatur quod sic, tunc potentia spirandi est essentia, et ex consequenti ex dilectione essentiali spiratur Spiritus Sanctus sicut ex notionali; ergo personae non minus diligunt se Spiritu Sancto notionali dilectione ut termino quam essentiali. Si dicatur quod non, ergo potentia spirandi esset relatio et non esset essentia, contra prius dicta. Secundo, quia, si notionaliter Pater se diligit Spiritu Sancto, ergo in se spirat amorem ut in obiectum, quod non est verum, quia spirat in Filium. [Ad obiectiones] Respondetur ad primum salva reverentia tanti doctoris quod communiter doctores nostri dicunt quod, quia Pater habet essentiam non ab alio, ita etiam essentialem | dilectionem dicitur habere non ab alio nec etiam dicitur eam habere alio ut termino producto. Nam, quamvis notio communis qua Pater et Filius spirant Spiritum Sanctum, fuit Pater et Filius in quantum in eis est concors voluntas fecunditate suae essentiae spirandi Spiritum Sanctum

2 secundam] primam f. ‖ propositionis] conclusionis KWf. 3 movetur] modo K. 5 etiam] om. K. 6 generat] generare W. 10 radicale] radicabile K. 13 ergo … notionali] om. (hom.) W. 14 dicatur] dicitur KW. ‖ esset] est W. 15 esset] est W. 17 ut] prout K. 19 doctoris] doctores K. 20 quia] om. W. 23 Filius1] om. W. ‖ fuit] sit f. 2 Cf. supra, p. 350,20–21. ‖ Cf. Aegidius Romanus, loc. cit. dist. 32 princ. 1 q. 2 (ed. cit., fol. 166rH), unde Marsilius has obiectiones ad sensum deprompsit. Cf. autem ibid., fol. 166vL, ubi Aegidius in fine responsionis suae dicit: “Patet ergo verum esse et qualiter verum sit quod Pater se Spiritu Sancto diligat, quia suppositis fundamentis doctorum videtur esse concedendum quod Pater se diligat Spiritu Sancto dilectione essentiali. Tamen, quia haec non tenetur communiter, non utar hoc tamquam positione communi, licet tamquam eo quod sequitur ex communi fundamento.” 3 Cf. ibid., fol. 166vI. 8 Cf. ibid. 10 Cf. ibid., fol. 166vK–L. 15 Cf. supra, p. 349,22–24. 19 Cf. supra, p. 351,2–15. 20 Cf. e.g. Thomas de Aquino, In 1 Sent. dist. 32 q. 1 art. 2 (ed. cit., p. 746).

f 141vb

352

J 238b

quaestio tricesima quinta

et spirent dilectione essentiali tamquam potentia spirativa, quae est essentia, tamen, quia proprietas personalis producta non producitur ab essentia, sed a Patre et Filio, nec essentia producitur quae est in Spiritu Sancto, nec dilectio essentialis producitur, ideo tamquam terminus non denominat Spiritus Sanctus, quamvis sit dilectio essentialis, personas producentes diligere dilectione essentiali, sed notionali. Unde ad formam concesso toto antecedente negatur consequentia. Non enim debet denominari ut termino productionis nisi illo quod producitur. Modo essentialis dilectio non producitur. Ad confirmationem conceditur quod Spiritus Sanctus producitur essentiali dilectione tamquam potentia spirativa. Sed consequentia non valet, cum infertur quod ergo Pater producens debet ab ea denominari, | cum ipsa non sit terminus productionis. Ad secundam, quod, quia ‘amor’ dicit actum prout est in amatum, ideo uterque, tam Pater quam Filius, Spiritu Sancto ut termino producto se diligit manifestando amore infinito producto se esse infinitum amabile, sicut etiam eodem ostendit Filius Patrem et Pater Filium infinitum diligibile. [Continuatio propositionum] Tertia propositio: Pater notionaliter diligit Spiritum Sanctum Spiritu Sancto. Est enim sensus eius: Pater spirando Spiritum Sanctum ostendit Spiritu Sancto, id est amore producto, ipsum amorem esse infinitum diligibile, sicut se manifestat spirando per infinitum amorem productum esse infinitum amabile. Unde sicut catholice conceditur quod Pater dicit Verbum Verbo – nam sicut se exprimit Verbo vel manifestat ut infinitum productum –, sic eodem Verbo exprimit vel manifestat Verbum esse infinitum productum, eo quod omnia per ipsum dicit sive facit. Et sic ‘diligere’ importat actum, Spiritum Sanctum terminum actus et ‘Spiritu Sancto’ in ablativo rationem actus, sicut dicimus: ‘Ego diligo amorem meum ipso amore’. Quarta propositio: Quamvis Spiritus Sanctus se diligit se ipso, sed non a se ipso, amore essentiali, non tamen diligit se se ipso amore notionali. Prima pars patet, quia quaelibet persona sicut est ipsa essentia, ita est essentialis amor sui, cum essentia sit amor vel dilectio, 1 Ioannis 4: “Deus est caritas” vel

1 tamquam] quam W. 3 in] om. K. 6 unde] est enim W. 7 ut] a W. 9 Sanctus] om. K. 13 quia] om. W. 18 notionaliter] notionabiliter f. 19 eius] est add. W. 20–21 diligibile … infinitum2] om. (hom.) K. 21 per] om. W. 22 Verbo] primo K. 26–27 et … actus] om. (hom.) W. 29 se3] om. (hom.) KW. 31 sit] sicut K. 13 Cf. supra, p. 351,16–17. 31 1 Io 4,8.16.

5

10

15

20

25

30

quaestio tricesima quinta

353

dilectio. Secunda pars patet, quia non a se ipso habet essentiam; ergo nec amorem essentialem. Unde quicquid habet a Patre, habet et a Filio. Tertia pars patet, quia ‘diligere notionaliter’ importat actum spirandi et personam. Modo Spiritus Sanctus non spirat se. 5

10

15

20

25

30

[Obiectio incidens et responsio auctoris] Dicetur: | Numquid possit dici quod diligit se personaliter, eo quod est amor productus? Respondetur quod, si sic caperetur ‘diligere’ pro esse amorem productum et intransitive circumscribendo actum spirationis sic quod ‘diligere’ quasi sumeretur passive, diligere esset proprium Spiritus Sancti, quia proprium eius est quod sit amor productus. Sed modus iste non est consuetus, quamvis eum ponat beatus Thomas in Scripto distinctione praesenti quaestione 1 articulo 2 in solutione ultimi argumenti. [Continuatio propositionum] Quinta propositio: Pater et Filius diligunt creaturas Spiritu Sancto, tam essentialiter quam notionaliter, quia cum processio personarum sit ratio processionis creaturae, eo quod prima est et causa posteriorum. Unde sicut processio Verbi est ratio emanationis creaturarum per modum intellectus et ut sunt in natura, eo quod est primum verbum, ita Spiritus Sanctus est ratio emanationis earum per modum voluntatis liberalis et ut recipiunt divina dona, eo quod est primum donum, quo Deus dat omnia alia. Et ideo Pater et Filius diligunt nos Spiritu Sancto dilectione essentiali. Et sic ly ‘diligunt’ dicit influentiam et efficientiam totius Trinitatis. Et in ablativo, puta ‘Spiritu Sancto’, significatur ratio efficientiae, quae est Spiritus Sanctus, non ex parte Dei, sed ex parte creaturae recipientis dona Dei ratione primi doni, quo Deus disponit se omnia daturum. Facit enim creaturam tota Trinitas. Ratio autem faciendi per modum intellectus secundum quam esse reci|piunt, est Filius, qui est ut ars Patris. Et ideo Pater diceretur Verbo creaturam facere, sed non diligere. Sed Deus sive Trinitas dat munera sua creaturae liberaliter eam faciendo per modum voluntatis. Et est ratio dationis Spiritus Sanctus,

6 quod … se] om. W. 7 productus] producti f. 9 circumscribendo] transcribendo K. ‖ quasi] om. W. 12 eum] om. K. ‖ praesenti] praesentis f. 15 diligunt] diligit K. 19 primum] principium W. 26 disponit] disposuit Wf. 28 ut] om. W. ‖ diceretur] dicitur Kf. 13 Cf. Thomas de Aquino, In 1 Sent. dist. 32 q. 1 art. 2 (ed. cit., p. 748), qui ipse hunc modum inconsuetum esse dicit.

f 142ra

J 239a

354

f 142rb

quaestio tricesima quinta

qui est primum donum. Ideo dicitur Deus Spiritu Sancto creaturam diligere essentialiter, Spiritu Sancto, non Filio, quia non per modum voluntatis vel doni emanat, ad quam voluntatem spectat ratio dilectionis. Sed etiam Pater et Filius dicuntur diligere creaturam Spiritu Sancto notionaliter, quia spirant Spiritum Sanctum, qui est ratio omnis liberalis donationis factae a Deo creaturae. Et importabit ly ‘diligere’ principali sua repraesentatione non habitudinem efficientiae respectu creaturae, sed rationem huius efficientiae. Et ipsam efficientiam per modum sequelae importabit, ac si diceretur: ‘Diligunt Spiritu Sancto creaturam et spirant primum donum, quod est ratio liberalis collationis faciendae creaturae, ratione cuius dant munera creaturae’. Haec est sententia beati Thomae in Scripto distinctione praesenti quaestione 1 articulo 3 in corpore positionis. Et hoc de primo articulo. |

5

10

[Articulus 2] [Notabilia] Quantum ad secundum articulum est primo notandum quod verborum divinis personis attributorum quaedam sunt substantiva, ut ‘esse’, quaedam adiectiva, ut cetera verba. Item, aliorum verborum quaedam dicunt formam in anima et motum quasi rei ad animam, ut ‘sapere’, ‘nosse’ vel ‘intelligere’, et alia non. Item, quod aliorum quaedam dicunt effectum, ut ‘facere’, ‘regere’, ‘operari’, quaedam non, sed solum respectum, ut ‘posse’, ‘velle’, quae important essentiam in ordine ad operationes immanentes vel personas ipsas, quamquam bene important respectus ad creaturas. Unde tertium genus dicitur verborum practicorum, eo quod effectus Dei in creaturis important, alia genera non sic. Secundo est notandum quod est idem sensus dicere: ‘Pater est potens potentia genita’, sicut dicere: ‘Pater est potens per potentiam genitam’, quia eundem sensum apud animam important. Causalitatem enim vel rationem

7 creaturae] dativae K. 9 et] id est f. ‖ liberalis] liberationis K. 10 ratione … creaturae] om. (hom.) J. 15 quantum … articulum] pro secundo principali Kf; om. W. ‖ primo] om. KWf. 19 effectum] in creatura add. f. 25 sensus] om. W. 26 potens] om. K. ‖ potentiam] personam W. 27 enim] om. K. 12 Cf. ibid. dist. 32 q. 1 art. 3 (ed. cit., pp. 749–750), unde Marsilius hanc propositionem magna ex parte, partim verbotenus, partim ad sensum deprompsit. 15–355.11 Marsilius omnia haec notabilia magna ex parte, partim verbotenus, partim ad sensum deprompsisse videtur a Petro de Tarantasia (Innocentius V), loc. cit. dist. 32 q. 2 art. 2 (ed. cit., fol. 260a).

15

20

25

quaestio tricesima quinta

5

10

15

20

25

355

principii, quam denotat praepositio ‘per’, etiam denotant illi ablativi sic recti, ut idem est dicere: ‘Ignis agit caliditate’ et dicere: ‘Agit per caliditatem’. Tertio est notandum quod ‘per’ quando additur verbo absoluto vel etiam secundo sive quarto generi, importat auctoritatem, ut cum dicitur: ‘Ille est per illum’, sensus est quod est auctoritate illius, et: ‘Ille est sapiens per Ioannem’, sensus est quod auctoritas sapientiae est in Ioanne vel quod Ioannes fecit eum sapientem. Eodem modo: ‘Vult per Petrum’, id est: ‘Petrus facit eum hoc velle’. Sed cum verbis tertii generis sive practicis importat subauctoritatem, ut: ‘Ignis calefacit per caliditatem’ – non est sensus quod auctoritas calefaciendi sit in caliditate, sed sensus est quod caliditas est instrumentum et quod auctoritas est in igne, vel: ‘Secans secat per securim’. [Corollaria] Ex quo sequitur quod haec est vera: ‘Pater operatur per Filium sive per sapientiam genitam’, quia subauctoritas est in Filio. Unde sensus est quod Filius operetur, sed quod hoc habet a Patre, in quo est auctoritas, ut: ‘Dux regit per advocatum’ – sensus est quod | advocatus regit, sed hoc habet a duce, in quo est auctoritas regendi. Sequitur secundo quod sensus huius: ‘Pater est potens per potentiam genitam’ est ille quod Pater est potens, sed quod hoc habet a potentia genita, in qua est auctoritas potentiae. Patet, quia ibi ‘per’ ponitur respectu verbi absoluti vel participii quarti generis et ergo importat auctoritatem in re pro qua supponit accusativus cui additur, per tertium praemissorum. [Conclusio responsalis] Quibus praemissis est conclusio responsalis: Haec propositio: ‘Pater est potens potentia quam genuit’ est falsa. Patet, quia idem valet, ac si diceretur: ‘Pater est | potens per potentiam quam genuit’, per secundum praemissorum, cuius sensus est per corollarium praemissum quod in sapientia genita sit auctoritas potentiae qua Pater est potens, quod est simpliciter falsum, quia auctoritas est in Patre, non in sapientia genita. 2 caliditate] caliditatem W. ‖ dicere2] ignis add. KWf. 5 est1] per add. K. 6 vel quod] quia W. 7 vult] quod add. K. ‖ id est] om. W. ‖ facit] fecit KWf. 8 generis] om. W. 14 subauctoritas] sub auctoritate K. 15 operetur] operatur Kf. 22 additur] patet add. K. 26 potentiam] sapientiam codd. 21 De participio quarti generis, id est communis, vide Donatum, Ars minor cap. 6 (GL IV, 363 [cap. ‘De participio’]; ed. Holtz, p. 597) et Priscianum, Instit. grammat. lib. 11 cap. 3 n. 13–14 (GL II, 555–556). 22 Cf. supra, p. 355,3–11. 27 Cf. supra, pp. 354,25–355,2. ‖ Cf. supra, p. 355,18–22.

J 239b

f 142va

356

quaestio tricesima quinta

[Corollarium] Corollarium: Haec consequentia non valet: ‘Pater facit omnia per sapientiam genitam, ergo est potens per eam’. Sequitur ex dictis, quia sensus illarum sunt penitus distincti, propter diversum modum importandi auctoritatem, ut dictum est. Sicut etiam non sequitur: ‘Dux regit per advocatum, ergo est dominus vel potens per advocatum’, quia antecedens est verum et consequens falsum. Advocatus enim potens est per ducem et non e contra. Hoc de secundo articulo.

5

[Ad rationes principales] [Ad rationes contra suppositum] Ad rationes: Ad primam, quod, quamvis Pater non diligit essentialiter nisi sua essentia, qua existit, tamen notionaliter diligit Spiritu Sancto Filium et se ipsum, ut dictum est, tamquam fine dilectionis producto. Ad beatum Augustinum dicentem quod ‘sapere in Deo est idem quod esse et diligere’ respondetur quod loquitur de diligere et sapere essentialiter, non notionaliter. Ad secundam dicitur quod Pater dicitur diligere aliquo dupliciter. Uno modo tamquam forma, et omnis talis dilectio qua Pater sic diligit, debet esse formaliter in Patre. Alio modo tamquam termino producto notionaliter, scilicet tamquam amore producto spiratione activa, et hoc modo negatur maior. Ad probationem conceditur quod omnis sapientia vel cognitio vel verbum quo aliquid formaliter cognoscitur, debet esse in cognoscente. Et illa dilectio qua quis formaliter diligit, debet esse in diligente. Sed aliquis bene dicitur dicere verbo producto res ad extra, ut Pater omnia dicit Verbo, quod tamen non est formaliter in ipso. Sic etiam diligit dilectione producta tamquam termino suae productionis vel spirationis, et talem dilectionem non oportet formaliter esse in Patre producente et diligente. Ad tertiam dicitur per idem negando consequentiam, quia, quamvis in Patre nihil fit a Spiritu Sancto et ideo eo formaliter non diligit, tamen diligit eo notionaliter tamquam termino producto voluntate qua spirat. 3 genitam] om. K. 11 rationes] principales add. f. 12 tamen] om. W. 13 dilectionis] notionalis add. KWf. 14 et] ita add. KWf. 17 aliquo] aliqua K. 22 quo] qua W. ‖ formaliter] om. K. ‖ cognoscitur] cognoscit f. 24 dicitur] dicetur W. 27 et] vel f. 30 tamquam] om. W. 5 Cf. supra, p. 355,3–11. 11 Cf. supra, p. 344,9–14. 13 Cf. supra, p. 350,19–21. 17 Cf. supra, pp. 344,15–345,3. 28 Cf. supra, p. 345,4–7.

10

15

20

25

30

quaestio tricesima quinta

5

10

15

20

25

357

[Ad rationes pro quaesito] Ad rationes arguentes pro quaesito: Ad primam dicitur negando maiorem, quia ‘operari per aliquid’ dicit in illo subauctoritatem, non auctoritatem. Unde anima specie sensibili vel intelligibili agit in se cognitionem, quam sine ea facere nequit, et tamen non habet virtutem a specie, sed | magis species ab ea vel a sensibili. Et domificator secat securi vel ferra, sine qua sic secare non potest, et tamen non habet potentiam ab ipsis. Et dux regit per ministros nec potest debite regere sine ministris, non tamen habet potentiam a ministris, sed minister ab ipso. Ad secundam, quod Pater est po|tens sua virtute, quae ipse est vel in eo est formaliter, et haec non est Filius. Sed non oportet quod sit potens virtute sua eo quod originaliter est ab ipso. Et sic ‘Filius’, 1 Ad Corinthios, ‘est virtus Patris’, quia est originaliter a Patre et habet virtutem a Patre. Ad tertiam, sicut ad primam, negatur maior, quia Patrem per Filium omnia operari non dicit nisi in Filio subauctoritatem et in Patre auctoritatem, ut dictum est. Et cum dicitur quod sicut sapiens est eo quo novit, ita potens eo quo operatur, dicatur quod non est simile, quia et ‘sapiens’ dicit formam intrinsecam et quasi motum rei ad animam, et ideo extrinseco non dicitur ‘sapiens’. Sed ‘operari’ est verbum practicum significans habitudinem causae ad effectum, et ergo stat bene quod operetur per extrinsecum, licet eo non sit potens. Possit etiam dici quod formaliter non operetur Filio, sed potentia quae in ipso est, scilicet sua essentia, operetur, tamen et facit per Filium, quia procedens per modum intellectus sive naturae est ratio omnibus aliis per modum naturae existendi sive fiendi. Ad confirmationem, quod in illa: ‘Pater operatur per Filium’ ly ‘per’ dicit in Filio subauctoritatem, et auctoritatem in Patre, ac si diceretur: ‘Pater operatur per Filium, quem producendo disposuit se per eum omnia per modum naturae producturum’. Et ergo divisio quae sumitur in maiore negatur. Et quando dicitur quod tunc

3 per] semper W; ad f. ‖ dicit] facit W. ‖ subauctoritatem] sub auctoritate K. ‖ non auctoritatem] om. J. ‖ auctoritatem] auctoritate K. 5 tamen] cum W. 6 species] specie W. ‖ ea] anima KWf. ‖ et] om. W. ‖ vel2] om. W. 8 ministros] ministris J. 9 minister] ministri KWf. 12 ipso] ipsa JKW. ‖ Corinthios] 1 add. f. ‖ est2] om. J. 14 negatur maior] om. W. 15 subauctoritatem] sub auctoritate K. ‖ et] om. K. 17 operatur] operetur W. ‖ et] om. f. 18 quasi] quam W. 19 significans] secundum W. 21 possit] posset KW. ‖ operetur] operatur Kf. 22 operetur] operatur Kf. 25 operatur] operetur W. ‖ subauctoritatem] sub auctoritate K. 26 auctoritatem] auctoritate K. 28 sumitur] assumitur KWf. 2 Cf. supra, p. 345,9–15. 10 Cf. supra, p. 345,16–19. 12 Cf. supra, p. 345, ad lin. 18. 14 Cf. supra, pp. 345,20–346,11. 16 Cf. supra, p. 355,13–17.

J 240a

f 142vb

358

f 143ra

J 240b

quaestio tricesima quinta

eodem modo deberet dici Patrem operari per Spiritum Sanctum, quia in eo etiam est subauctoritas, dicitur quod non est simile, quia operatio est per virtutem quae appropriatur Filio, sicut 1 Ad Corinthios 1: ‘Christus dicitur Dei virtus’. Quare autem appropriatur, est, quia producitur a Patre secundum omnimodam potentiam etiam aequalem sibi. Quia per generationem, quae est ‘actus perfectae potentiae’, ut habetur 2 De anima, producitur, accipit aequalem virtutem cum Patre. Etiam ut possit conspirare Spiritum Sanctum et quia virtus est terminus potentiae vel potentia ultimata est virtus appropriata Filio. Et dicitur ‘virtus’ sicut ‘brachium’ et ‘dextra’. Ad hoc quod dicitur quod potentia non plus appropriatur Filio etc., dicitur quod, quamvis potentia non, tamen virtus appropriatur ei ob causam praedictam. Unde potest dici quod ‘virtus’ dicit dispositionem quasi mediam inter potentiam et actum qua potentia ordinatur ad actum. Et ideo Filio appropriatur, quem Pater disposuit, ut esset medium quasi productionis suae potentiae super creaturas, eo quod in eo disposuit se omnia producturum. Non tamen est negandum, | quin etiam Spiritu Sancto Pater diligat creaturas et dona liberalia eis confert, licet eo non producit, ut dictum est in fine primi articuli. [Ad rationes pro supposito et contra quaesitum] Omnes rationes ad partes oppositas sunt pro dictis. Hoc de quaestione. |

1 per] et f. 4 est] ratio add. f. 6 habetur] habet f. ‖ anima] et cum add. K ‖ producitur] qua add. f. 9 virtus] Patris add. f. 10 etc.] om. W. 12 dispositionem] om. W. 13 quem] quam W. 14 ut] quod W. 16 quin] quando K. ‖ diligat] diligit W. 17 primi] coni.; secundi codd. et ed. ‖ articuli] libri L. 19 hoc] haec f. ‖ hoc de quaestione] om. W. 3 Cf. supra, p. 345, ad lin. 18. 6 Cf. Aristot., De anima 2,4 (415a26–28); cf. etiam Auctoritates Aristotelis (ed. Hamesse, p. 179, n. 57). 11 Cf. supra, p. 358,4–9. 17 Cf. supra, pp. 353,15–354,12. 19 Cf. supra, p. 346,13–16 et 18–24.

5

10

15

[quaestio tricesima sexta]

[Utrum proprietas personalis sicut non distinguitur a persona, sic etiam non distinguitur ab essentia]

5

Circa distinctionem 33 quaeritur tricesimo sexto: Utrum proprietas personalis sicut non distinguitur a persona, sic etiam non distinguitur ab essentia? Quae quaestio unum supponit, scilicet quod proprietas personalis non distinguitur a persona, et quaerit utrum etiam non distinguatur ab essentia.

[Rationes principales]

10

15

[Contra suppositum] Contra suppositum arguitur. Quicquid est in aliquo, distinguitur ab ipso; sed proprietas Patris est in Patre; igitur. Maior nota est, quia “nihil est in se ipso”, 4 Physicorum. Minor patet, quia cantat ecclesia: “et in personis proprietas” et est Magistri in littera praesentis distinctionis capitulo 1. Secundo sic: Ubicumque est vere determinans et constituens in re et determinatum atque constitutum secundum rem, ibi distinguitur determinans a determinato; sed proprietas determinat et distinguit personas et persona est determinata et constituta sua proprietate; igitur etc. Patet maior, quia da quod non distinguitur determinans a determinato, sequitur quod totum erit determinatum. Et minor patet per dicta in quaestionibus circa

1 circa … sexto] quaeritur tricesimo sexto circa distinctionem 33 Kf; circa distinctionem 33 W. 4 a] ab et add. sed del. essentia J. ‖ distinguatur] distinguitur W. ‖ ab] om. W. 8 aliquo] hoc add. W; alio f. 15 est] om. W. 10 Auctoritates Aristotelis (ed. Hamesse, p. 150, n. 124): “Nihil est in se ipso primo et per se.” Cf. Aristot., Phys. 4,3 (210b21–22). Cf. etiam Thomas de Aquino, In 1 Sent. dist. 33 q. 1 art. 3 (ed. Mandonnet, p. 771), ubi haec auctoritas Aristotelis eisdem verbis invenitur. ‖ Sunt verba praefationis Trinitatis; Corpus Praefationum n. 878–879 (CCSL 161C,270–271); cf. Petrus Lombardus, 1 Sent. dist. 33 cap. 1 n. 1 (ed. Grottaferrata 1971, p. 240). 11 Cf. Petrus Lombardus, loc. cit. dist. 33 cap. 1 n. 2 (ed. cit., p. 241). 12–360.10 Hae rationes similes sunt rationibus allegatis apud Bonaventuram, In 1 Sent. dist. 33 art. unicus q. 1 (ed. Quaracchi 1882, p. 571a–b).

© koninklijke brill nv, leiden, 2015 | doi: 10.1163/9789004272439_019

360

f 143rb

quaestio tricesima sexta

distinctiones 26 et 27. Nam realiter personae distinguuntur et instituuntur suis proprietatibus. Tertio sic: Ubicumque est respectus et absolutum, ibi videtur realiter differre respectus ab absoluto; modo in persona est respectus et absolutum; ergo respectus differt ab absoluto; sed persona est res absoluta, quia divina essentia, cum sit Deus, et proprietas, ut paternitas, est respectus; ergo proprietas distinguitur a persona. Maior videtur nota, quia respectus non videtur esse absolutum, cum non dicatur ad se. Non enim esset respectus. Minor patet, quia in persona est proprietas, quae est respectiva, et essentia, quae est absoluta. Quarto: Si paternitas esset Pater, paternitas generaret, quia Pater generat. Modo consequens videtur falsum, eo quod relationi non attribuitur ‘agere’. Eodem modo sequitur quod filiatio esset incarnata, quod videtur inconveniens. Et tenet consequentia, quia Filius est incarnatus, qui secundum adversarium est filiatio. Quinto, quia beatus Augustinus dicit in libro De Trinitate quod ‘omne quod relative dicitur, est aliquid excepto eo quod relative dicitur’; sed ‘persona’ relative dicitur; igitur erit aliquid praeter personam, quod non potest poni nisi proprietas, et habetur propositum. Sexto: Pater paternitate realiter distinguitur a Filio, cum quo essentialiter convenit; ergo Pater non est paternitas. Pro|batur consequentia, quia non videtur quomodo aliquid quod realiter convenit cum Filio et ab eo aliquo differt, etiam realiter sit illud quo ab eo differt. Si enim esset illud, tunc illud conveniret cum Filio; ergo eo non distingueretur a Filio. Antecedens notum est. Septimo: Communis notio non est persona, ergo proprietas non est persona. Consequentia tenet, quia non videtur potior ratio de una relativa pro3 realiter] om. W. 6–7 proprietas2 … persona] persona distinguitur a proprietate W. 9 et] est add. KWf. 13 quod2] om. K. 14 qui] quae K. 18 igitur] om. K. 20 sexto] ergo K. 22 quomodo] quoniam f. ‖ et] om. f. 23 sit] sic KW. 24 ergo] om. K. ‖ ergo eo] eo quod W. 26 communis] omnis f. 27–361.1 relativa proprietate] regula proprietatis J. ‖ proprietate] proprietatis W. 1 Cf. supra, pp. 209,9–12 et 27–29, et 246,15–17 et 249,23–26 et 250,18–19 et 25–26. 11–361.3 Marsilius has rationes partim verbotenus, partim ad sensum deprompsisse videtur a Thoma de Argentina, In 1 Sent. dist. 33 q. 1 art. 2 (Venetiis 1564, fol. 100rb), ubi legitur: “Sed contra hanc conclusionem [sc. quod relatio seu proprietas divina non differt realiter a persona divina] fuit opinio Gilberti Porretani” et rationes opinionem probantes proferuntur. 16 Cf. August., De Trin. 7,1,2 (PL 42,935; CCSL 50,247); cf. etiam Thomas de Argentina, loc. cit. dist. 33 q. 1 art. 2 (ed. cit., fol. 100rb), ubi haec auctoritas Augustini eisdem verbis invenitur.

5

10

15

20

25

quaestio tricesima sexta

361

prietate quam de alia. Antecedens probatur, quia vel esset persona producta, et sic non convenit Patri, vel esset persona non-producta, et sic non convenit Filio. Et utrumque horum est contra determinationes doctorum.

5

10

15

20

25

[Contra quaesitum] Deinde arguitur contra quaesitum, videlicet quod proprietas personalis distinguitur ab essentia. Primo sic: Quia, si proprietas esset essentia, sequitur quod essentia esset causa distinctionis. Patet consequentia, quia proprietas est causa distinctionis. Patet falsitas | consequentis, quia essentia est causa unitatis. Idem autem non potest esse principium oppositorum. Secundo sic: Illa realitate qua personae realiter conveniunt, non distinguuntur, ut notum est; sed essentia realiter conveniunt; ergo ea non distinguuntur, sed proprietatibus distinguuntur; ergo proprietates non sunt essentia. Consequentiae videntur notae et maior patet, quia opposita non possunt convenire aliquibus secundum idem et ratione eiusdem. Tertio sic: Non minus videtur differre proprietas ab essentia quam suppositatio a supposito; sed suppositatio non est suppositum; ergo nec proprietas est essentia. Tenet consequentia et patet maior, quia non minus respectiva est proprietas quam suppositatio nec minus absoluta est essentia quam persona. Et minor etiam videtur vera, quia utique suppositatio potest tolli a natura ipsa manente, ut natura humana in Verbo non est suppositum nec suppositat; quae suppositaret, si esset dimissa. Quarto, quia illae non sunt eadem res quarum quaelibet est vera res et una invenitur sine alia; sed utique invenitur quod paternitas est vera res, cum sit divina relatio, ita et essentia est vera res, et invenitur essentia in Filio et paternitas non; ergo non videtur esse eadem res paternitas quae est essentia.

1 probatur] patet W. 2 convenit1] conveniret KWf. ‖ Patri … convenit] om. (hom.) J; Patri … conveni[re]t] om. (hom.) K. 6 sequitur] sequeretur f. 7–8 consequentia … patet] om. (hom.) W. 11 conveniunt] convenit W. 12 ergo proprietates] iter. J. ‖ proprietates] proprietate W. 13 patet] om. KWf. 21 quae] tamen add. f. ‖ esset] est W. 22 eadem] eaedem W. 24 cum … res] iter. (homoeoceph.) K. ‖ essentia2] in mg. J. 25 ergo … esse] videtur ergo quod non esse W. ‖ non2 … esse] videtur non K. 5–363.9 Marsilius omnes has rationes praeter tertiam partim verbotenus, partim ad sensum deprompsisse videtur a Thoma de Argentina, loc. cit. dist. 33 q. 1 art. 1 (ed. cit., fol. 99ra–b). Ibid., fol. 99ra rationes ‘quorundam contrarium tenentium’ esse legitur et “Durandus et multi alii” in margine ab editoribus nominantur.

J 241a

362

f 143va

J 241b

quaestio tricesima sexta

Quinto, quia esse paternitatis non est esse essentiae, igitur. Consequentia nota est, quia, si idem sunt, esse eorum est idem. Antecedens patet, quia esse paternitatis est ad aliud et esse essentiae est ad se. Sexto, quia vel manent tres distinctae proprietates cum hoc quod ipsae et quaelibet earum est essentia vel non. Si primum, quomodo hoc imaginatio caperet quod idem simplicissimum est tres res omnino distinctae? Si secundum, ergo non est Trinitas personarum ex quo proprietates non manent distinctae. Septimo: Nullum incommunicabile est idem communicabili; sed proprietas est incommunicabilis et essentia est communicabilis; | ergo proprietas non est essentia. Patet maior, quia, si incommunicabile esset idem communicabili, contradictoria verificarentur de eodem. Minor nota est. Octavo sic: Sicut se habet relatio secundum rationem modo rationis ad suum fundamentum, sic se habet relatio realis modo reali ad suum; modo semper relatio rationis differt modo rationis a suo fundamento; ergo semper relatio realis differt modo reali a suo fundamento; ergo paternitas in Deo non erit fundamentum, scilicet essentia. Nono: Si proprietates essent essentia, sequeretur quod personae in nullo distinguerentur. Falsitas consequentis patet et consequentia probatur, quia non distinguuntur in essentia, ut dictum est supra in quaestione de distinctione personarum, nec differunt in proprietatibus, si proprietates sunt essentia, ut dicit adversarius; ergo in nullo. Vel dices quod essentia distinguuntur et in essentia eadem non distinguuntur, quod est contradictio. Decimo, quia quae sunt eadem realiter – uno plurificato plurificatur reliquum, ut notum videtur esse de se; sed proprietates sunt eaedem essentiae; ergo proprietatibus multiplicatis multiplicatur essentia. Consequentia nota et conclusio manifeste falsa; ergo, cum maior sit vera, minor erit falsa, quod proprietates sunt essentia. Undecimo: Distincta unitas infert distinctam entitatem; sed proprietas personalis est distincta unitas; ergo et distincta entitas. Tenet consequentia et patet maior, quia unitas et entitas idem sunt convertibiliter. | Et patet

1 paternitatis] sup. lin. L2; paternitatem JKLW. 4 ipsae] ipsa J. 5 non] om. f. 6 caperet] capiet f. ‖ res] esse add. W. 9–12 sed … communicabili] alias K. 14 reali] naturali K. ‖ suum] suam W. 15 differt] a add. W. 15–16 semper2 … ergo] om. (hom.) K. 16 differt] a add. W. 18 proprietates … essentia] proprietas essentia esset W. 23 et] ut K; quod add. W. 25 esse] notum add. W. 27 sit] est W. 21 Cf. supra, p. 224,16–17.

5

10

15

20

25

30

quaestio tricesima sexta

5

10

15

363

minor, quia plures sunt unitates proprietatum, quia tres, et non est nisi una unitas essentiae. Duodecimo, quia videtur quod quicquid est paternitas vel saltem illud in quo est, possit in actum generationis; essentia non potest in actum generationis; ergo non est paternitas. Patet maior, quia paternitas sine actu generationis non potest esse. Minor nota est. Tertio decimo, quia quidditas relativa videtur differre a quidditate absoluta; modo paternitas est quidditas relativa, et essentia quidditas absoluta; igitur etc. [Pro supposito et quaesito] In oppositum amborum argutorum est Magister distinctione praesente ex determinatione tenens quod ‘proprietas personalis est persona et etiam essentia’. Et probatur ratione, quia alias persona divina non esset summe simplex. Consequens est manifestum inconveniens. Et probatur consequentia, quia in Patre sine dubio est essentia; et si cum hoc sit ibi paternitas quae non est essentia, in persona Patris erunt duae res realiter distinctae; ergo compositio aliqualis et non summa simplicitas. |

[Divisio quaestionis]

20

In hac quaestione erunt duo articuli. In primo videbitur de supposito, secundo de quaesito.

[Articulus 1] [Notabile unicum] Quantum ad primum est sciendum quod de hac quaestione veritas tacta est ante in quaestione sexta, quae mota fuit de Trinitate personarum circa

1 quia2] quam K. 3 vel] et K. 4 est] paternitas add. W. ‖ possit] posset W. 5 est] om. W. 7 quidditas] proprietas K. 7–8 videtur … relativa] om. (hom.) K. 8 quidditas2] quidditatis K. 11 argutorum] argumentorum KW. ‖ est] et W. 13 esset] est W. 14 consequens] conclusio W. 14–15 et … consequentia] om. K. 19 supposito] in add. W. 23 quantum ad primum] om. W. 24 ante in] om. W. 11 Cf. Petrus Lombardus, loc. cit. dist. 33 cap. 1 n. 4 (ed. cit., p. 241). Inghen, In 1 Sent. q. 6 (ed. Santos Noya, pp. 230–247).

24 Cf. Marsilius de

f 143vb

364

quaestio tricesima sexta

distinctionem 2 et 3. Et ideo nunc brevius de illa materia. Circa quam advertendum quod quadruplex modus dicendi esse possit de proprietate sive relatione respectu personae, ut dicit Aegidius circa distinctionem praesentem quaestione 1 articulo 1. Primus modus, quod proprietates nec sunt personae nec in personis; qui ascribitur magistro Gilberto Porretano et est ante recitatus. Posuit enim relationes sive proprietates assistentes et extrinsecus affixas. Secundus modus, quod essent personae, sed non in personis, et sic paternitas nullo modo differet a Patre; secundum quem Pater solum dicitur ‘paternitas’ secundum expressionem, sicut dicimus: ‘Rogo benignitatem tuam’, id est te benignum. Ita paternitas nihil aliud est, nec re nec ratione, nisi Pater. Et haec opinio ascribitur Praepositino, ut etiam ante tactum est. Et secundum hanc paternitas non intelligitur, nec re nec ratione, aliter quam Pater. Movebatur forte ad sic dicendum simplicitate personae. Nam quod in aliquo est, videtur aliquo modo componere cum illo. Ut ergo personam servaret omnino simplicem, noluit ponere relationem in ea. Tertius modus dicendi est quod sint in personis, sed non personae. Quartus modus, quod sunt in personis et cum hoc ipsae personae.

J 242a

[Conclusiones] Quo praemisso est prima conclusio haec: Quod non debet dici proprietates divinas nec esse personas nec in personis. Probatur sic: Quia, si relatio divina vel proprietas non esset in persona nec persona, non maneret personarum distinctio. Consequens falsum et patet consequentia, quia non distinguuntur personae proprietatibus absolutis vel modis, ut dictum est circa distinctiones 27 et 28. Et ergo, si debent distingui, hoc erit proprietatibus relativis, quae, si nec sunt ipsae nec in eis, non possunt eas distinguere vel constituere. Nihil enim constituitur vel distinguitur nisi eo quod aliquo modo in ipso est. Secundo: Nec Pater generaret, quia non ge|nerat nisi sit. Non autem est sola essentia, sed proprietate personali. Si igitur ista non sit in eo, non erit 1 materia] me absolvam add. f. 2 dicendi] de add. K. 5 qui] quae K. ‖ Gilberto] corr. ex Roberto K2L; Roberto JKWf. 6 recitatus] recitata K. ‖ proprietates] relationes W. 7 affixas] affixus W. ‖ sed] et W. 8–9 solum dicitur] dicitur solum W. 9 expressionem] iter. K. ‖ sicut] solum K. 15 noluit] voluit W. 16 sed] et W. 21 persona1] personis W. 22 distinctio] ut dictum est add. KWf. 24 28] 26 W. 26 nisi] in add. W. 28 eo] ea J. 4 Cf. Aegidius Romanus, In 1 Sent. dist. 33 princ. 1 q. 1 (Venetiis 1521, fol. 170vI-O), unde Marsilius hoc notabile partim verbotenus, partim ad sensum deprompsit. 5 Apud Aegidium Romanum, ibid., fol. 170vI-K. 6 Cf. supra, pp. 251,12–252,9. 11 Apud Aegidium Romanum, loc. cit. dist. 33 princ. 1 q. 1 (ed. cit., fol. 170vL). ‖ Cf. supra, p. 252,11–19. 24 Cf. supra, pp. 227,15–16 et 230,22–23.

5

10

15

20

25

quaestio tricesima sexta

5

10

15

20

25

365

aliquod suppositum Patris in esse constitutum, quare nec generabit. Et tertio: Non essent res a Deo, quia emanationes interiores auferuntur, quare et | exteriores. Patet consequentia, quia semper posterius aufertur ablato priori sine quo non potest esse. Modo non possunt esse emanationes ad extra nisi mediantibus prioribus, quia, ut dictum est in quaestione praecedente, Pater Verbo producto omnia per modum naturae dicit. Item, dono procedente omnibus per modum voluntatis esse tribuit et alia dona. Secunda conclusio est quod relationes non sunt solum personae, sed etiam sunt in personis aliquo modo. Patet, quia quod personam cum essentia in esse constituit, aliquo modo est in ea; sed proprietas est huiusmodi; igitur. Maior nota est et minor patet, quia essentia secundum suam rationem absolutam non instituit personam, sed proprietas. Secundo, quia proprietas personam distinguit et per eam una persona ad aliam habet oppositionem, ut Pater paternitate distinguitur et opponitur Filio et e contra; istud autem esse non possit, nisi proprietas paternitatis esset aliquo modo in Patre; igitur. Maior patet de se supposita fide et est beati Augustini prout allegat Magister distinctione 26. Et minor patet, quia, si nullo modo esset in persona, quomodo tunc per ipsam persona referretur vel opponeretur alteri personae plus quam essentia, quae etiam est persona? Immo videtur quod sicut in rebus naturalibus formae constituentes et distinguentes realiter sunt in rebus, quod ita etiam aliquo modo relationes divinae, quia constituunt et distinguunt personas, aliquo modo sunt in ipsis. Tertia conclusio est quod proprietas non est sic in persona quod non sit persona. Patet, quia tunc persona non esset ita simplex sicut essentia, sed esset composita ex aliquo distincto contra se ipsam, scilicet proprietate personali. Et haec conclusio est prius posita in quaestione circa distinctionem 30. Ex his sequitur quarta conclusio, quod relatio sive proprietas personalis est in persona aliquo modo. Patet ex secunda conclusione. Non enim est pro5 mediantibus] emanationibus add. KWf. ‖ prioribus] ad intra add. KWf. 6 procedente] praecedente W. 10 ea] eo JWf. 12 instituit] constituit W. ‖ quia] quod W. 15 possit] posset f. 17 26] 20 W. ‖ si] om. K. ‖ esset] est W. 18 persona] personam W. 20 constituentes] constituente W. 23 conclusio] propositio KWf. 25 distincto] distinctam JL; distincta K; distinctum W. 26 30] 20 K. 5 Cf. supra, p. 353,17–21. 17 Cf. Fulgentius Ruspensis (Ps.-August.), De fide ad Petrum cap. 1 n. 6 (PL 40,755; PL 65,675B; CCSL 91A,715–716) et ibid. cap. 2 n. 7 (PL 40,755; PL 65,675C; CCSL 91A,716) et Petrus Lombardus, loc. cit. dist. 26 cap. 2 n. 1–2 (ed. cit., pp. 197–198). 26 Locum ibi non invenimus; in quaestione autem tricesima Marsilius opinionem doctorum communem tractans hanc sententiam exprimit; cf. supra, p. 252,21–23. 27–28 Hanc conclusionem ponit probatque Thomas de Argentina, loc. cit. dist. 33 q. 1 art. 3 (ed. cit., fol. 100va). 28 Cf. supra, p. 365,8–22.

f 144ra

366

f 144rb

J 242b

quaestio tricesima sexta

babile dicere quod sit persona sic quod nullo modo sit in ea, propter motiva illic adducta. Unde cantat ecclesia quod “in personis est proprietas”, in praefatione de Trinitate, et videtur esse beati Gregorii. Item, in prosa de Trinitate loquitur: “Proprietas est in personis, unitas est et in essentia”. Et Magister in distinctione praesente capitulo 1 dicit: “Quocirca sicut proprietates esse in personis, ita et eas esse personas confitemur”. Quinta conclusio est quod proprietas relativa est etiam ipsa persona. Sequitur ex conclusione tertia, quia, si inesset sic quod persona non esset, persona esset compo|sita, ut dictum est. Haec etiam est Magistri; quam probat auctoritate beati Hieronymi posita in Expositione fidei, quae incipit: “Credimus in Deum, Patrem omnipotentem, visibilium”, in qua dicit: “Non enim nomina tantummodo, sed etiam nominum proprietates, id est personas vel, ut Graeci dicunt, hypostases, confitemur”. [Obiectiones] Forte dices: Vel haec relatio sive proprietas esset Deus vel non esset Deus. Si dicas quod est Deus, | quomodo ergo potest distinguere personam divinam ab alia, cum secundum id quod Deus est, non distinguantur? Si non sit Deus et est in persona, erit persona composita ex Deo et non-Deo. Secundo, quia sicut se habet inesse ad per se esse, sic se habet ad aliud ad inesse; sed quia ‘accidentis esse est inesse’, sibi repugnat per se esse, ut

1 sit] est W. 2 cantat] canit W. 4 loquitur] legitur Kf. ‖ in3] littera add. f. 6 ita … personas] om. JK. ‖ personas] corr. ex personis W. 9 Magistri] in mg. et add. conclusio K. 10 posita] om. W. 11 Patrem] om. W. 12 enim] est tantum W. ‖ nominum] nomen W. 15 dices] diceres W. 16 quod] non add. sed del. J. ‖ est] esset W. 17 distinguantur] distinguuntur W. 19 per se] personae W. ‖ aliud] esse add. Wf. 2 Cf. supra, p. 365,9–22. 2–3 Cf. Thomas de Argentina, loc. cit. dist. 33 q. 1 art. 3 (ed. cit., fol. 100va): “[…] sed in praefatione de Trinitate (et videtur esse dictum Gregorii) dicitur: ‘Et in personis proprietas et in essentia unitas et in maiestate adoretur aequalitas’.” 3 Cf. supra, p. 359, ad lin. 10. ‖ Liber missarum specialis (Argentinae, Johann Prüß, c. 1503, fol. 52vb). 5 Petrus Lombardus, loc. cit. dist. 33 cap. 1 n. 2 (ed. cit., p. 241). 8 Cf. supra, p. 365,23–26. 9 Cf. supra, p. 365,24–26. ‖ Cf. Petrus Lombardus, loc. cit. dist. 33 cap. 1 n. 2 (ed. cit., p. 241). 10 Symbolum Nicaenum (Enchiridion symbolorum, ed. Denzinger-Hünermann, n. 125, p. 57). 11 Haec sententia Hieronymo falso ascribitur a Petro Lombardo, loc. cit. dist. 33 cap. 1 n. 2 (ed. cit., p. 241); invenitur in Pelagio, Libellus fidei n. 3 (PL 45,1717) et Ps.-August., Sermo 236 (De fide catholica) n. 3 (PL 39,2182). 15–367.12 Marsilius omnes has obiectiones partim verbotenus, partim ad sensum deprompsisse videtur a Thoma de Argentina, loc. cit. dist. 33 q. 1 art. 3 (ed. cit., fol. 100va–b).

5

10

15

20

quaestio tricesima sexta

5

10

15

20

367

habetur 4 Metaphysicae; igitur, quia ‘relationis esse est ad aliud esse’, ut patet 5 Metaphysicae, sibi repugnat inesse. Tertio, quia quod secundum sui naturam est dependentia, hoc nec est id nec in eo quod totaliter est independens; sed relatio secundum sui naturam est quaedam dependentia, cum eius esse sit ad aliud esse; igitur, cum essentia et persona divina sit penitus independens, non videtur esse in eis. Quarto, quia, sicut argutum fuit ante oppositum, si est persona, ut dicit conclusio quinta, quomodo est in persona, ut dicit quarta, cum idem nequeat esse in se ipso? Quinto: Quo modo ‘essendi in’ esset proprietas in persona non videtur, quia maxime esset ibi ut forma in materia, et tunc non esset persona. Item, in divinis non est materia. [Ad obiectiones] Ad has rationes respondetur. Ad primam, quod proprietas personalis est Deus. Et cum dicitur quod tunc non distingueret, dicitur quod, licet non distinguit in quantum est Deus, quia ut sic est absolutum nec habet oppositionem relativam cum aliquo, tamen distinguit in quantum habet rationem erumpentis originis, quia sic vel erumpit ut origo activa, et tunc se ipsa distinguitur ab origine passiva et distinguit personam quam constituit a persona constituta origine passiva; vel e contrario erumpit ut origo passiva large tamen loquendo de passivo, sicut dicimus ‘spiratio passiva’ vel ‘generatio

1 relationis] relationes W. 2 repugnat] repugnabat K; repugnabit Wf. 5 esse2] om. f. ‖ igitur] et W. 7 argutum] argumentatum K. 8 quomodo] quo K. 10 persona] personis f. 11–12 item … materia] om. W. 16 distinguit] distinguat f. 17 tamen] cum W. 1 Cf. Aristot., Metaph. 4,4 (1007a34-b1); cf. Thomas de Argentina, loc. cit. dist. 33 q. 1 art. 3 (ed. cit., fol. 100vb), ubi haec auctoritas Aristotelis eisdem verbis invenitur; cf. Marsilius de Inghen, loc. cit. q. 12 art. 2 (ed. cit., p. 99), ubi haec sententia cum auctoritate Aristotelis 7 Metaphysicae invenitur; cf. etiam Aristot., Metaph. 7,1 (1028a18–34). 2 Cf. Aristot., Metaph. 5,15 (1021a26–30); cf. etiam Thomas de Argentina, loc. cit. dist. 33 q. 1 art. 3 (ed. cit., fol. 100vb), ubi haec auctoritas Aristotelis eisdem verbis invenitur. 7 Cf. supra, p. 359,8–11. 8 Cf. supra, p. 366,7. ‖ Cf. supra, p. 365,27–28. 8–9 Cf. supra, p. 359,9–10. 10 De modis ‘essendi in’ vide Aristot., Phys. 4,3 (210a14–24) et Auctoritates Aristotelis (ed. cit., p. 150, n. 123) et Boethium, In Arist. Categ. lib. 1 (PL 64,172B–C) et Petrum Hispanum, Tractatus III,2 (ed. de Rijk, pp. 27–28); cf. supra, p. 28, ad lin. 25. 11 Est quintus modus ‘essendi in’ apud Petrum Hispanum, loc. cit. III,2 (ed. cit., pp. 27–28). 14–369.5 Marsilius omnes has responsiones partim verbotenus, partim ad sensum deprompsisse videtur a Thoma de Argentina, loc. cit. dist. 33 q. 1 art. 3 (ed. cit., fol. 100vb–101ra). 14 Cf. supra, p. 366,15–18.

368

f 144va

J 243a

quaestio tricesima sexta

passiva’, et sic se ipsa distinguitur ab origine activa et distinguit personam quam constituit a persona constituta origine activa. Ad secundam negatur maior sive similitudo, quia saepe quod ad aliud est, etiam inest. Similitudo nempe ad aliud est, et vere inest, vel in qualitate ut fundamento vel in subiecto qualitatis. Verum est quod non semper per modum accidentis inest. Ad tertiam negatur minor universaliter eam intelligendo, quia relatio est in rebus increatis, in quibus nulla est dependentia. Et ad probationem dicitur quod, licet eius esse sit ad aliud, tamen hoc non est in rebus independentibus aliqua dependentia, cum tam | fundamentum relationis divinae quam etiam suppositum quod relatione divina refertur, sunt immensae perfectionis. In creaturis vero dependentiam dicit, eo quod suppositum vel fundamentum est finitae perfectionis, dependens necessario ab entitate infinita. Ad quartam dicitur quod, quamvis esse in se ipso repugnat rei finitae, saltem de per se et primo, tamen rei infinitae non repugnat quod uno modo considerata, scilicet ut respectiva est ad sua supposita, sit in se ipsa, ut absoluta est et eadem supposita. | Ad quintam dicitur quod proprie nullo istorum modorum ‘essendi in’ dicitur proprietas esse in persona vel etiam in essentia. Potest tamen dici quod quaedam convenientia est cum modo ‘essendi in’ sicut forma est in materia, quia sicut ista aliquo modo distinguit et constituit in esse tali, ita proprietates divinae constituunt divina supposita et distinguunt ea. Ideo Damascenus libro 3 sexto capitulo vocat illas proprietates “characteristicas, id est determinativas” vel distinctivas. Verum est quod proprietates sunt in essentia, ut dicetur post, ut in fundamento. Unde ipsam formaliter non denominant. Sed sunt in persona tamquam in relativo vel supposito quod determinant et quod refertur per ipsas. Unde eas denominant, constituunt et distinguunt. Et 9 esse] om. W. ‖ ad] om. JK. ‖ est] iter. K. 9–10 independentibus] dependentibus K. 10 aliqua] alia f. ‖ divinae] om. W. 12 dependentiam] dependentia JKW; relatio add. sup. lin. L. 13 infinita] finita J. 14–15 rei … repugnat] om. (hom.) K. 15 et] est W. 18 nullo] nullum f. ‖ in] ut K. 20 modo] non f. 21 et constituit] om. W. 21–22 proprietates] proprietatis K. 22 Damascenus] lac. W. 25 ut] om. W. 26 tamquam] om. W. 27 quod] om. K. ‖ per] corr. sup. lin. ex ad J. 3 Cf. supra, pp. 366,19–367,2. 7 Cf. supra, p. 367,3–6. 14 Cf. supra, p. 367,7–9. 18 Cf. supra, p. 367,10–12. 23 Ioannes Damascenus, De fide orth. 3,6 (PG 94,1002C–D); Burgundionis versio cap. 50,1 (ed. Buytaert, p. 187); cf. Petrus Lombardus, loc. cit. dist. 27 cap. 3 n. 1 (ed. cit., p. 205) et ibid. dist. 33 cap. 1 n. 10 (ed. cit., p. 243); cf. etiam Thomas de Argentina, loc. cit. dist. 33 q. 1 art. 3 (ed. cit., fol. 101ra), ubi haec auctoritas Damasceni eisdem fere verbis invenitur. 25 Cf. infra, p. 375,2–5.

5

10

15

20

25

quaestio tricesima sexta

5

369

cum dicis quod tunc non esset persona et quod ibi non esset materia, verum dicis, et ideo ibi non est proprius modus aliquis ‘essendi in’ de illis modis. ‘Non enim est talibus sensu perceptibilibus de Deo loquendum’, ut dicit Hilarius et assumit Magister distinctione sequente. Sed quandam similitudinem habet cum modo formae ad materiam, ut dictum est. Hoc de primo articulo.

[Articulus 2]

10

15

20

[Conclusiones] Quantum ad secundum articulum, utrum proprietas personalis distinguatur ab essentia, est conclusio prima haec: Quod proprietas personalis non distinguitur ab essentia divina realiter. Haec conclusio fuit superius posita quaestione sexta articulo secundo conclusione secunda in valore et fuit ibidem probata. Et potest adhuc probari, quia, si proprietas esset realiter res distincta ab essentia, tunc persona non esset ita simplex sicut essentia. Et patet consequentia, quia in persona essent duae distinctae res, scilicet proprietas et essentia, et in essentia non esset talis unio. Secundo: Persona esset composita ex duabus rebus, scilicet ex essentia et proprietate, quod valde absurdum est dicere Deum esse compositum, etiam in lumine naturali. Tertio: Persona non esset essentia, sed quoddam totum ad eam. Modo totum ad eam non est aliqua suarum partium. Quarto, | quia dicit beatus Augustinus 5 De Trinitate capitulo 7 quod ‘simplex habens est omne id quod habet’; ergo,

1 cum] tamen JW. ‖ quod tunc] iter. J. ‖ esset1] est W. ‖ esset2] est W; sit f. 4 sequente] praesente K. 5 articulo] etc. add. W. 8 quantum … articulum] om. W. 9 est] et W. 9–10 est … essentia] om. (hom.) K. 12 esset] est W. ‖ res] om. W. 13 esset] est W. 15 esset1] est W. 18 esset] est W. 18–19 ad eam] om. KWf. 19 5] fort. leg. 15 cum W (sic etiam Thomas de Argentina). 20 7] fort. leg. 17. ‖ omne] esse K. 1 Cf. supra, p. 367,11–12. 4 Cf. Hilarius, De Trin. 8,14 (PL 10,247A; CCSL 62A,326); cf. etiam Thomas de Argentina, loc. cit. dist. 33 q. 1 art. 3 (ed. cit., fol. 101ra), ubi haec auctoritas Hilarii similibus verbis invenitur. ‖ Cf. Petrus Lombardus, loc. cit. dist. 34 cap. 1 n. 6 (ed. cit., p. 249). 5 Cf. supra, p. 368,19–22. 9–10 Hanc conclusionem ponit probatque Thomas de Argentina, loc. cit. dist. 33 q. 1 art. 1 (ed. cit., fol. 99ra). 11 Cf. Marsilius de Inghen, loc. cit. q. 6 art. 2 (ed. cit., p. 238). 12 Cf. ibid., pp. 238–239. 19–370.7 Marsilius has probationes conclusionis partim verbotenus, partim ad sensum deprompsisse videtur a Thoma de Argentina, loc. cit. dist. 33 q. 1 art. 1 (ed. cit., fol. 99ra). 20 Cf. August., loc. cit. 15,17,28 (PL 42,1080–1081; CCSL 50A,503); cf. Petrus Lombardus, loc. cit. dist. 8 cap. 8 n. 1 (ed. cit., p. 102); cf. etiam Thomas de Argentina, loc. cit. dist. 33 q. 1 art. 1 (ed. cit., fol. 99ra), ubi haec auctoritas Augustini eisdem verbis invenitur.

f 144vb

370

J 243b

quaestio tricesima sexta

cum essentia sit simplex et habeat proprietates, ipsa est illae proprietates et quaelibet earum. Quinto, quia, cum dicit venerabilis Anselmus libro De processu Spiritus Sancti in divinis omnia esse idem in quibus non occurrit “relationis oppositio”, et nulla est relationis oppositio inter proprietatem et essentiam, sequitur quod proprietas sit essentia. Sexto, quia omne quod est, aut est creatura aut creatrix essentia. Cum ergo proprietas non sit creatura, oportet quod sit essentia. Septimo, quia, cum non distinguatur nec differat ab essentia, oportet quod sit idem essentiae. Secunda conclusio: Proprietas distinguitur formaliter ab essentia. Haec conclusio fuit posita de persona et essentia in dicta quaestione sexta articulo secundo et conclusione quarta. Et fuit ibidem declarata et instantiae factae in contrarium et solutae, quae etiam consimiliter possent hic fieri. Sed qui vult videre eas, videat ibidem. Declaratur igitur conclusio sic: Illa formaliter differunt quorum unum est alicui idem necessario, cui alterum non potest esse idem; sed certum est quod essentia est idem necessario Filio, et proprietas Patris, scilicet paternitas, non potest | esse Filius neque idem masculine Filio; igitur. Maior patet ex dictis ibi, quia haec vocata fuit ibi ‘distinctio formalis’. Minor nota est fideli. Secundo sic: Si proprietas non differet formaliter ab essentia, sequeretur quod praedicamentum relationis non maneret plus in divinis quam qualitatis vel quantitatis. Consequens est falsum et contra beatum Augustinum 2 De Trinitate capitulo 5 dicentem quod ‘esse Patrem et esse Filium non dicuntur secundum substantiam’, et tamen 7 De Trinitate capitulo 6 dicit quod ‘esse sapientem et esse magnum secundum substantiam dicuntur’. Unde 5 De Trinitate capitulo 1 ait quod Deus est “sine

1 sit] est W. 2 dicit] dicat KWf. 4 et … oppositio] om. (hom.) J. 10 posita] corr. in mg. ex probata J. 12 in contrarium] contra eam W. ‖ quae] contra K. ‖ possent] possunt W. 13 sic] sit K. 21 2] fort. leg. 5. 22 dicuntur] differunt W. 24 dicuntur] differunt W. 3 Anselmus, De processione Spiritus Sancti cap. 1 (PL 158,288C [cap. 2]; ed. Schmitt, p. 181); cf. Thomas de Argentina, loc. cit. dist. 33 q. 1 art. 1 (ed. cit., fol. 99ra), ubi haec auctoritas Anselmi eisdem fere verbis invenitur. 11 Cf. Marsilius de Inghen, loc. cit. q. 6 art. 2 (ed. cit., p. 241). ‖ Cf. ibid., pp. 241–246. 17 Cf. ibid., p. 241. 21 Cf. August., loc. cit. 5,5,6 (PL 42,914; CCSL 50,210–211); cf. Petrus Lombardus, loc. cit. dist. 26 cap. 3 n. 1 (ed. cit., pp. 198–199) et ibid. dist. 28 cap. 5 n. 2 (ed. cit., p. 213); cf. etiam Aegidius Romanus, loc. cit. dist. 33 princ. 1 q. 2 (ed. cit., fol. 171rB), ubi haec auctoritas Augustini eisdem verbis invenitur. 23 Cf. August., loc. cit. 7,6,11 (PL 42,943; CCSL 50,262); cf. etiam Aegidius Romanus, loc. cit. dist. 33 princ. 1 q. 2 (ed. cit., fol. 171rB), ubi haec auctoritas Augustini eisdem fere verbis invenitur. 24 August., loc. cit. 5,1,2 (PL 42,912; CCSL 50,207); cf. Petrus Lombardus, loc. cit. dist. 8 cap. 6 (ed. cit., p. 100); cf. etiam Aegidius Romanus, loc. cit. dist. 33 princ. 1 q. 2 (ed. cit., fol. 171rB), ubi haec auctoritas Augustini eisdem verbis invenitur.

5

10

15

20

quaestio tricesima sexta

5

10

15

20

371

qualitate bonus et sine quantitate magnus”. Ergo vult quod praedicamentum relationis in divinis manet, sed non quantitatis vel qualitatis. Et tamen patet consequentia, quia non maior differentia esset inter relationem et essentiam quam inter quantitatem et essentiam. Tertio, quia utique sunt tres proprietates in Deo, ergo proprietas multiplicatur; sed essentiam dicere multiplicari est haeresis Arii; ergo oportet quod sit aliqualis distinctio inter proprietatem et essentiam, quae qualiscumque sit, vocatur ‘formalis’; ergo propositum. Hanc conclusionem ponunt alii sub his verbis quod “proprietas relativa differt a divina essentia secundum rationem quidditativam” et intelligunt idem. Unde necessarium | est concedere quod paternitas non est convertibiliter idem divinae essentiae nec etiam tantum sicut divina essentia est idem sibi ipsi. Nam de paternitate et divina essentia contradictoria praedicata praedicantur. Est enim divina essentia Filius, et paternitas non est Filius, essentia est tres personae, paternitas non est tres personae. [Obiectio incidens] Sed forte dicetur: Si proprietas distinguitur ab essentia formaliter, tunc persona divina erit aliquo modo composita. Falsitas consequentis patet. Probatur consequentia, quia ratio personae constitueretur ex formaliter distinctis, scilicet proprietatis et essentiae. Quamvis enim proprietas transit in essentiam, hoc non tollit, quin saltem compositio rationis maneat. Sed probatur falsitas consequentis. Primo, quia capitulum “Damnamus” Extra De summa Trinitate et fide catholica libro 6 dicit quod essentia est

3 esset] est W. 5 dicere] om. W. 6 sit] si W. ‖ proprietatem] proprietates f. 14 paternitas … personae] om. (hom.) K. 16 proprietas] paternitas W. 18 ratio] ideo W. ‖ personae] om. K. 19 proprietatis] proprietate f. ‖ essentiae] essentia f. 19–20 essentiam] essentia K. 20 rationis] iter. K. 6 Cf. Symbolum Nicaenum (loc. cit., ed. cit., n. 126 p. 58): “Eos autem, qui dicunt ‘Erat, quando non erat’ et ‘Antequam nasceretur, non erat’ et ‘Quod de non exstantibus factus est’ vel ex alia substantia aut essentia dicentes aut convertibilem aut demutabilem Deum [Filium Dei], hos anathematizat catholica Ecclesia.” 8 Id est Thomas de Argentina, loc. cit. dist. 33 q. 1 art. 1 (ed. cit., fol. 98rb). 16–372.22 Marsilius hanc obiectionem partim verbotenus, partim ad sensum deprompsisse videtur a Thoma de Argentina, loc. cit. dist. 33 q. 1 art. 1 (ed. cit., fol. 98va), ubi opinio ‘cuiusdam doctoris’ citatur et rationes opinionem probantes proferuntur et Petrus Aureoli in margine ab editoribus nominatur; cf. Petrus Aureoli, In 1 Sent. dist. 1 sect. 6 art. 2 (ed. Buytaert, pp. 347–349). 22 Decretalis “Damnamus” (Enchiridion symbolorum, ed. cit., n. 805, p. 336); cf. Gregorius IX, Decretales lib. 1 tit. 1 cap. 2 (ed. Richter et Friedberg, p. 7); cf. etiam Thomas de Argentina, loc. cit. dist. 33 q. 1 art. 1 (ed. cit., fol. 98va), ubi haec auctoritas Decretalis “Damnamus” eisdem verbis invenitur.

f 145ra

372

J 244a

f 145rb

quaestio tricesima sexta

“simplex omnino”. Ergo nullus modus compositionis, nec rei nec rationis, admittendus est in Deo, quia qui ‘omne’ dicit, nihil excludit. Secundo, quia, cum simplicitas sit perfectio simpliciter, summe in Deo debet poni. Sed hoc non esset, si esset ibi compositio rationis in persona, quia maior simplicitas est quae est rei et rationis quam quae est rei tantum. Tertio, quia in compositione rationis vel formali potentia perfectibilitatis includitur, quia unus conceptuum semper habet se per modum actus et alius per modum potentiae; modo in divinis nequit esse potentia perfectibilitatis; ergo nec compositionis. Patet maior ex 7 Metaphysicae, ut cum addis conceptui animalis conceptum rationalis, actum significat determinatio, et determinabile potentiam. Quarto, quia Proslogio capitulo 2 dicit Anselmus quod Deus est “quo melius excogitari non potest”. Sed si in eo esset compositio rationis, melius eo cogitari possit, videlicet | quod esset omnino simplex re et ratione, quia sic perfectio simpliciter sibi maior ascriberetur, scilicet simplicitas. Quinto, quia dicit venerabilis Anselmus De incarnatione Verbi quod, “si esset aliquid quod nec actu nec intellectu dissolvi posset, maius esset quam quod intellectu dissolubile esset. Cum itaque omne compositum, saltem cogitatione, dissolubile sit, qui dicit Deum esse compositum, ponit se posse aliquid maius Deo intelligere”. Unde quidam negant formalem distinctionem inter essentiam et personam vel distinctionem rationis propter praedicta. [Ad obiectionem] Credo conclusionem positam simpliciter veram et ideo illa non concludere. Nam vel iste ar|guens intendit probare quod in re distinctio personarum et

3 cum] om. W. 4 persona] personis K. 5 et … rei] om. (hom.) K. 6–7 perfectibilitatis] corr. in perfectibilitas K. 9 compositionis] compositio rationis f. 12 Proslogio] per se W; De processu Spiritus Sancti f. 13 melius2] est add. K. 14 possit] posset f. 15 sic] om. f. ‖ sibi] ei f. 17 posset] possit W. 19 se] esse f. 20 aliquid] ad JK. ‖ Deo] Deus posse J; posse add. W. 20–21 distinctionem] dispositionem W. 24 ideo] idem W. 25 vel] si f. ‖ probare] probabile W. 9 Cf. Aristot., Metaph. 7,10 (1035b14–19). 12 Anselmus, Proslogion cap. 2 (PL 158,227C; ed. Schmitt, p. 101); cf. Thomas de Argentina, loc. cit. dist. 33 q. 1 art. 1 (ed. cit., fol. 98va), ubi haec auctoritas Anselmi eisdem fere verbis invenitur. 16 Anselmus, Epist. de incarn. Verbi cap. 4 (PL 158,271A–B [cap. 3]; ed. Schmitt, p. 18); cf. Thomas de Argentina, loc. cit. dist. 33 q. 1 art. 1 (ed. cit., fol. 98va), ubi haec auctoritas Anselmi eisdem fere verbis invenitur. 20 Id est Petrus Aureoli apud Thomam de Argentina; cf. supra, p. 371, ad lin. 16–372.22. 24 Cf. supra, p. 370,9.

5

10

15

20

25

quaestio tricesima sexta

5

10

15

20

25

30

373

pluralitas relativa derogat summae simplicitati, et tunc manifestum est quod Decretalis est contra eum quam allegat, quia secundum veritatem quilibet Christianus tenetur credere atque tenere fideliter quod cum summa simplicitate quaedam pluralitas relativa exigitur et quod in hoc consistit summa simplicitas ut sit unitas absoluta et Trinitas relativa. Immo, quod fortius est, habet implicite credere quod persona est incommunicabilis et essentia communicabilis et quod persona non est tantum idem essentiae sicut essentia sibi, cum ipsa alicui convenit cui persona non convenit. Immo hoc est de ratione maiestatis, ut nec solitudo sit nec diversitas sit et ergo ut in essentiae unitate sit personarum Trinitas. Vel intelligit in ordine ad modum intelligendi nostrum, cum loquitur de compositione rationis, et tunc iste modus, qui est sumptus ex creaturis, quia est valde obscurus et imperfectus, nihil ex sui compositione, qua intelligimus personam ex essentia et proprietate quodammodo duo, ac si essent diversa, componens quae tamen non diversa sunt, nihil imperfectionis dicet in Deo. Et ergo respondetur ad formam rationis distinguendo consequens quod infertur, scilicet quod persona esset aliquo modo composita. Vel enim intelligitur de compositione intrinseca, et tunc consequentia non valet, quia, ut dictum est in conclusione tertia secundi articuli sextae quaestionis, proprietas et essentia nullo modo sunt diversae res in persona; vel intelligitur de compositione rationis vel intellectus in anima, et sic conceditur consequentia et consequens. Ad primam improbationem dicitur quod Decretalis per omnimodam simplicitatem intelligit excludere omnem compositionem tenentem se ex parte rerum, sicut dictum est de hoc circa distinctionem 8. Non autem loquitur de compositione rationis, quia res perfectionis immensae propter imbecillitatem mentis nostrae non intelligitur sub conceptu proprio noncomplexo. Ad secundam, quod summa simplicitas debet poni et est simpliciter in Deo, quae tollit omnem compositionem rerum sive realem, quae ita est perfectionis. Non autem in eo debet poni simplicitas rationis sic quod non sit ibi distinctio personarum et suarum proprietatum, quia hoc non esset

2 quilibet] qui licet K. 4 pluralitas] simplicitas K. ‖ consistit] consistat Wf. 5 sit] sic J. 8 convenit1] conveniat f. ‖ cui … convenit] om. (hom.) J. 9 diversitas] discursus f. 14 quae] quando W. 17 enim] ergo W; om. f. 18 ut] nunc W. 23 intelligit] intendat f. 31 hoc] haec f. 19 Cf. Marsilius de Inghen, loc. cit. q. 6 art. 2 (ed. cit., p. 239). 22 Cf. supra, pp. 371,21–372,2. 24 Cf. Marsilius de Inghen, loc. cit. q. 12 art. 1 (ed. cit., p. 93). 28 Cf. supra, p. 372,3–5.

374 J 244b f 145va

quaestio tricesima sexta

perfectionis, sed solitudinem induceret. Et ex hac sequitur compositio apud intellectum rationis qua persona intelligitur | ut persona. Ad hoc autem quod dicitur quod maior simplicitas est rei et rationis quam rei tantum – ista negatur, quia simplicitas rationis nihil perfectionis ponit in re nec compositio rationis aliquid perfectionis tollit vel simplicitatis realis. Ad tertiam negatur maior intelligendo eam universaliter. Si enim intelligo personam esse essentiam cum proprietate, determinatio nihil perfectionis importat super determinabile – omnis enim perfectio in essentia est inclusa –, sed exprimit importata per hunc terminum ‘persona’ – ista ratio complexa – quae in essentia et in supposito omnimode simplex sunt. Et secundum veritatem non habet ratio verum fundamentum. Nam determinatio in talibus conceptibus complexis non habet se per modum actus nisi quod adiective significat, et principalior significatio et importatio est ex parte determinabilis. Unde tota definitio sequitur in praedicando modum praedicandi generis in quid, non differentiae in quale. Et determinabile per se stat et est categorema, determinatio saepe non. Quod autem dicitur se habere per modum formae, hoc est verum ad hunc sensum quod adiective significat et complet saepe definitionem vel etiam restringit determinabile ad speciem, sicut forma dat esse specificum. Ad quartam concessa maiore negatur minor. Tu probas eam; dicis quod melius esset quod esset simplex re et ratione quam quod solum re. Negatur ista. Immo de ratione maiestatis est, ut sit in ea Trinitas cum unitate, ad quam necessario sequitur distinctio rationis vel formalis. Ad quintam dicitur quod Anselmus loquitur de his ubi dissolutio per intellectum importat diversitatem rerum, sicut in risibilitate, quamvis non possit abesse homini, tamen non est tanta simplicitas risibilitatis sicut hominis, cum actum dicat, saltem secundum aptitudinem, quem non includit ‘homo’. De tali definitione rationis nihil est ad praesens, cum proprietas et essentia in Deo penitus idem sunt.

1 hac] hoc KW. 4 ponit] om. J. 5 simplicitatis] simplicitas W. 6–7 intelligo] intelligendo W. 8–9 omnis … inclusa] om. W. 10 sunt] est f. 12 se per] per se f. 14 praedicando] praedicamento f. 15 in1] ad f. ‖ non] in add. f. 16 stat] stant K. 19 speciem] suppositionem W. ‖ specificum] speciem f. 20 negatur] negetur Wf. ‖ tu] cum K. ‖ probas] probando f. ‖ eam] om. W. 21 quod esset] om. (hom.) K. ‖ negatur] negetur Wf. 27 cum] tamen K. 29 sunt] sint Kf. 6 Cf. supra, p. 372,6–11. 20 Cf. supra, p. 372,12–15. ‖ Cf. supra, p. 372,13–15. 24 Cf. supra, p. 372,16–22.

5

10

15

20

25

quaestio tricesima sexta

5

10

15

20

25

375

[Continuatio conclusionum] Tertia conclusio: Non obstante quod proprietas est essentia, nihilominus etiam est in essentia. Haec est Magistri in littera distinctione praesente. Patet, quia realis relatio est in suo fundamento; modo proprietas personalis est realis; oportet ergo quod sit in suo fundamento, quod est divina essentia. Secundo, quia, cum persona per proprietates ab aliis personis distinguitur et in essentia cum eis convenit, necesse est quod distinguens proprietates sit in non-distinguente et communi. Propria enim communibus insunt et non e contra. Et tertio, quia proprietates sunt in personis, ut dictum est in articulo praecedente; et non possunt esse in personis, nisi sint in essentia; igitur. Consequentia tenet et patet maior | ex dictis. Minor patet, quia personae sunt essentiae. Secundo etiam, quia quicquid est in relativo, etiam est in fundamento relationis, quod est essentia. Quarta conclusio: Quamvis proprietas est in persona et etiam in essentia, tamen hoc est aliter et aliter. Prima pars patet ex dictis, scilicet ex conclusione secunda articuli praecedentis et ex tertia conclusione huius. Sed secunda pars patet, tum, quia proprietates sunt in personis ut constituentes et distinguentes, et ut in illis | quae proprietatibus realiter ad invicem referuntur, et non sic sunt in essentia, cum nec eis in esse constituatur nec distinguatur nec referatur, sed ut fundamentum divinarum relationum; tum etiam, quia adiective denominant personas, ut Patrem ‘generare’, Filium ‘gigni’ et Spiritum Sanctum ‘procedere’. Sic autem essentiam denominare non possunt. [Dubium et responsio auctoris] Sed est dubium quomodo, si proprietates sunt essentia et ab ea non distinguantur, et illa sit simplicissima, quomodo possunt esse tres relationes inter se distinctae sic quod una earum non est alia? Respondetur quod istud est omnimode super intellectum humanum et ergo modum ignoro nec comprehendere sufficio. Firmiter tamen credo cum

5 realis] relatio add. KWf. 6 cum] om. W. ‖ distinguitur] distinguatur f. 7 in … cum] cum essentia in W. ‖ convenit] conveniat f. ‖ proprietates] proprietas KW. 10–12 igitur … essentiae] om. K. 19 sic] sup. lin. J. 25 quomodo] om. f. ‖ sunt] in add. sup. lin. K. 3 Cf. Petrus Lombardus, loc. cit. dist. 33 cap. 1 n. 9–10 (ed. cit., p. 243) et ibid. dist. 33 cap. 2 n. 1 (ed. cit., p. 244). 10 Cf. supra, p. 365,27–28. 16 Cf. supra, p. 365,8–22 et 23–26. 25–27 Simile dubium tractatur apud Thomam de Argentina, loc. cit. dist. 33 q. 1 art. 4 (ed. cit., fol. 101ra). 28 Similiter respondet Thomas de Argentina, ibid.

f 145vb

J 245a

376

f 146ra

quaestio tricesima sexta

ecclesia quod haec est natura maiestatis quod sit una res simplicissima absoluta et quod sit tres res relativae sive tres personae tribus proprietatibus relativis distinctae, quarum quaelibet est haec res absoluta et cum hoc in ea, et earum proprietatum prima via originis est haec res et cum hoc constituit personam Patris, quae nec proprietatem nec essentiam habet ab alio, secunda constituit personam Filii et habet Filius tam essentiam quam proprietatem a Patre et tertia proprietas constituit personam Spiritus Sancti, qui habet tam essentiam quam proprietatem a Patre et Filio, a quibus procedit. Verum est quod Aegidius hic dicit quod ‘relatio secundum esse est idem cum essentia divina sive fundamento. Sed quoad quidditatem proprietatis, quam ponit esse ordinem ad aliam personam, sic sunt ibi tres res relativae secundum triplicem ordinem qui est inter personas divinas’. Istud est valde magistrale et bene dictum, sed ego non plene percipio, quia aeque dubium manet mihi post sicut ante. Nam, si quidditas sive ordo vel ordinatio ponatur aliquid distinctum contra benedictam essentiam, tunc veniret compositio. Si ponatur omnimode idem quod essentia, tunc non plus salvatur Trinitas per ordinem quam per ipsam proprietatem, quae est met essentia. Et ergo ego sto simpliciter cum Magistro excusante se in hac distinctione verbis Hilarii de huiusmodi quaestionum determinatione, nec pelago | emanationis divinarum personarum plus approximare tutum mihi aestimo, sed quia incomprehensibile est, sufficit mihi fides sancta, simplex et solida, quam ponit ecclesia, in qua me servet Iesus Christus. Hoc de secundo articulo.

6 alio] alia W. 8 Filio] alio K. 9 hic] iter. K. 10 est idem] eundem K. ‖ sive] om. K. 12 res] om. J. ‖ ordinem] personam W. 16 omnimode] ordine JK. 17 proprietatem] Trinitatem J. 18 ego] sup. lin. J. 20 tutum] totum K. 21 sed] om. f. 22 servet] Deus add. W. 23 articulo] om. W. 1 Cf. Decretalis “Damnamus” (loc. cit., ed. cit., n. 804–805, p. 336): “Nos autem […] credimus et confitemur […] quod una quaedam summa res est […] quae veraciter est Pater, et Filius, et Spiritus Sanctus; tres simul personae, ac singillatim quaelibet earundem: et ideo in Deo solummodo Trinitas est, non quaternitas; quia quaelibet trium personarum est illa res, videlicet substantia, essentia seu natura divina […] ut distinctiones sint in personis, et unitas in natura. Licet igitur ‘alius sit Pater, alius Filius, alius Spiritus Sanctus, non tamen aliud’: sed id, quod est Pater, est Filius, et Spiritus Sanctus idem omnino […].” Cf. etiam Gregorius IX, Decretales lib. 1 tit. 1 cap. 2 (ed. cit., pp. 6–7). 9 Cf. Aegidius Romanus, loc. cit. dist. 33 princ. 1 q. 2 (ed. cit., fol. 171rD–F) et ibid., fol. 171vL–172vL, passim; cf. etiam Thomas de Argentina, loc. cit. dist. 33 q. 1 art. 4 (ed. cit., fol. 101ra), ubi “intentio fratris Aegidii” profertur. 19 Cf. Petrus Lombardus, loc. cit. dist. 33 cap. 1 n. 8 (ed. cit., pp. 242–243) et Hilarius, loc. cit. 2,5 (PL 10,53C–54C; CCSL 62,41–42).

5

10

15

20

quaestio tricesima sexta

377

[Ad rationes principales]

5

10

15

20

25

30

[Ad rationes contra suppositum] Ad rationes principales: Ad primam nego maiorem. Dico enim quod relatio divina est in persona, est et in essentia et non distinguitur nec a persona nec ab essentia, quia transit in personam quam constituit et mediante illa in substantiam, in qua fundatur. Et fortassis quod non esset in creaturis magnum inconveniens dicere, puta quod similitudo esset aliquo modo in qualitate et cum hoc esset met qualitas – verum est quod ille modus non sufficeret in divinis. Ad Philosophum dicentem ‘nihil esse in se ipso’ respondeo quod hoc locum habet in rebus limitatis et naturali ratione investigabilibus, sed in rebus immensis, sicut sunt divinae proprietates, non est inconveniens quod insint illi quod sunt. Immo saepius dicimus: Deitas est in Deo, et ita non est inconveniens quod paternitas sit Pater et sit in | Patre. Unde, si per impossibile vel, ut alii dicunt, possibile esset magnitudo infinita, oporteret concedere, ut videtur, quod quaelibet eius pars non-finita esset in ipsa et cum hoc quod esset ipsa, quia non minor nec maior esset quam ipsa, quia quaelibet pars non-finita infinitum spatium imaginabile nata est adimplere. Quid ergo mirabimur, si in immensa divinae maiestatis magnitudine proprietates immensae sint et cum hoc sint ipsa? Ad secundam nego maiorem. Dico enim quod relationes personas distinguunt et determinant vel instituunt, sed quia in suppositum transeunt, non distinguuntur a personis determinatis. Et ad probationem concedo quod infertur, quod totum quod est in persona, est determinatum, immo quod proprietas est se ipsa determinata et cum hoc constituens personam et distinguens. Quando enim constitutum est omnino simplex, non requiritur distinctio realis inter constituens et constitutum. Ad tertiam nego maiorem et ad probationem dicitur quod respectus, quia in absolutum transit nec est aliqua entitas superaddita, sed persona vel essentia, dicitur ad se in quantum est idem cum persona vel essentia. Et in quantum per eum est oppositio relativa ad aliam personam, sic est respectus et dicitur ad alium sive ad aliud, scilicet illam personam. Et haec videtur esse

3 principales] om. W. 5 essentia] quae add. J. ‖ quam … mediante] et manifeste constituit W. 7 qualitate] quantitate K. 12 saepius] om. W. 16 quod] quid K. 17 non-finita] esset add. K. ‖ imaginabile] est add. W. ‖ nata] nota W. 22 concedo] iter. K. 29 et] tamen add. W. 29–30 in quantum] tamen K. 31 ad2] suppositum add. f. 3 Cf. supra, p. 359,8–11. 14 Cf. e.g. Gregorius de Arimino, In 1 Sent. dist. 42–44 q. 4 art. 1 (ed. Marcolino et al., p. 443). 20 Cf. supra, pp. 359,12–360,2. 27 Cf. supra, p. 360,3–10.

J 245b

378

f 146rb

J 246a

quaestio tricesima sexta

natura immensitatis, ut in suo simplicissimo modo essendi omnem modum essendi quodammodo includat, scilicet absolutum in essentia et | respectivum in persona, et tamen quodlibet eorum sit ipsa summa simplicitas. Est enim ibi respectus societatis, ne sit solitudo, et ipsa absoluta entitas sola, ne sit deorum multitudo, ut vult Hilarius. Ad quartam potest primo dici quod res quae est paternitas, generat, quia Pater generat et Pater est ibi omne quod est paternitas. Secundo dicitur quod, quamvis aliqui termini pro eodem supponant, tamen stat quod propter diversum modum significandi diversas habeant et suscipiant praedicationes. Modo, quia, quamvis paternitas sit suppositum, tamen, quia est nomen abstractum significans per modum formae, cui actiones in divinis non attribuimus, sed suppositis, ideo non est propria locutio: ‘Paternitas generat’. Et exemplificant quidam quod lineae circumferentialis circuli idem est concavitas, curvitas et convexitas, tamen illa curvitas esset extrinsecus convexitas, quod non esset concavitas, et ad intra concavitas, quod non esset convexitas, saltem iuxta usum communem loquendi. Et si hoc sit in creaturis, magis hoc concedi debet in illa summa simplicitate. [Dubium incidens et responsio auctoris] Sed manet dubium, quia certum est quod in exemplo concavitas est convexitas diversis respectibus, licet usus loquendi ille non sit consuetus vulgo, utrum sic sit haec vera: ‘Paternitas generat’. Respondeo quod de vi sermonis videre meo est vera, sed doctores fortassis nolunt quod ea utamur, sed potius attribuamus actiones suppositis, quia indignum est de ista maiestate de qua nil digni eloqui potest, uti sermo|nibus minus aptis, quamvis veris de vi sermonis. Sed eandem veritatem quantum possumus aptioribus verbis exprimere debemus. Eodem modo quod, quia filiatio est Filius, verum est quod filiatio est incarnata de vi sermonis, sed non

1 suo] modo add. J. 2 essendi quodammodo] quodammodo essendi W. ‖ et] enim K. 4 ipsa] om. KWf. 5 deorum] eorum J. 7 secundo] modo add. f. 9 habeant] om. K. 12 propria] proprie f. 13 circumferentialis] circumferentiales J. 14 tamen] cum K. ‖ extrinsecus] extrinseca W. 15 concavitas1 … esset] om. (hom.) f. 19 manet] movet f. 22 videre meo] meo iudicio f. 23 attribuamus] attribuitur corr. ex attribuimus K. 25 veris] verum W. 5 Cf. Hilarius, loc. cit. 4,17 (PL 10,110A–111A; CCSL 62,119–120) et ibid. 4,17–18 (PL 10,110C–111C; CCSL 62,120–122); cf. etiam Petrus Lombardus, loc. cit. dist. 2 cap. 4 n. 3 (ed. cit., p. 64) et ibid. loc. cit. dist. 24 cap. unicum n. 5 (ed. cit., p. 188). 6 Cf. supra, p. 360,11–15. 13 Id est Thomas de Argentina, loc. cit. dist. 33 q. 1 art. 2 (ed. cit., fol. 100rb).

5

10

15

20

25

quaestio tricesima sexta

379

est consueta et impropria, quia in huiusmodi locutionibus agere vel habitudo activa vel passiva additur relationi et exprimitur sub nomine formae, ut dictum est. Et ideo, quamvis verae sunt propter identitatem proprietatis ad suppositum, non est utendum ipsis, quia ineptae sunt. 5

10

15

20

25

[Continuatio responsionis ad rationes contra suppositum] Ad quintam dicitur quod beatus Augustinus illis verbis non vult distinguere personam et proprietatem, sed vult quod aliquid importat apud animam, scilicet conceptum per modum relationis vel formae, ut ‘Pater’ paternitatem, quae est ipsum, licet illud non per nomen concretum significatur. Est enim paternitas Deus, quamvis ista propositio: ‘Pater est Deus’ hoc non exprimat. Unde quod haec sit mens | beati Augustini, patet, quia dicit quod ‘in divinis habens est quicquid habet’, ut prius est dictum. Ad sextam dicitur negando consequentiam et ad probationem dicitur quod non est inconveniens quod Pater sit illud vel illa proprietas qua a Filio distinguitur, quia etiam angelus se ipso distinguitur ab angelo. Et cum dicitur quod ex quo Pater convenit cum Filio, si cum hoc se ipso ab eo distingueretur vel esset illud quo ab ipso distingueretur, tunc sicut ipse cum Filio convenit, ita illud quo distingueretur cum Filio conveniret, negatur consequentia, quia proprietate quae ipse est, distinguitur, et convenit essentia. Et quamvis proprietas sit essentia, tamen non sequitur quod ea convenit. Fundatur enim argumentum super syllogismum nihil valentem, scilicet super illo: ‘Hoc – demonstrando essentiam – Pater cum Filio convenit; et hoc est paternitas; ergo paternitate cum Filio convenit’. Consequentia nihil valet, quia, licet essentia cum Filio conveniat, tamen non omni eo quod est essentia, cum Filio convenit. Haec tamen conceditur: ‘Paternitas cum Filio convenit’, scilicet in essentia, sed non videtur concedendum quod Pater convenit paternitate cum Filio, sicut nec cum eo convenit in esse Patrem, sed magis ei opponitur in eadem.

1 consueta] sed add. f. 8 scilicet] sed K. ‖ Pater] om. K. 9 illud] om. K. ‖ significatur] significetur f. 12 habet] om. W. 14 illud] sc. quo a Filio differt. 15 dicitur] Pater J. 16 si] scilicet W. ‖ ab eo] om. K. 17 vel … distingueretur] om. (hom.) J. 18 distingueretur … Filio] Filio distingueretur W. 19 convenit] cum add. W. 25–26 haec … convenit1] om. (hom.) K. 26 convenit] conveniat Kf. 3 Cf. supra, p. 378,10–13. 6 Cf. supra, p. 360,16–19. 12 Cf. supra, p. 369,19–20; cf. etiam Thomas de Argentina, loc. cit. dist. 33 q. 1 art. 2 (ed. cit., fol. 100rb–100va), ubi haec auctoritas Augustini similibus verbis invenitur. 13 Cf. supra, p. 360,20–25.

f 146va

380

quaestio tricesima sexta

Ad septimam: Supposito quod per communem notionem intelligas relationem illam unam qua Pater et Filius spirant ut unum principium Spiritum Sanctum, sic conceditur quod communis notio non est persona, sed est duae personae, quia duo sunt spirantes Spiritum Sanctum, licet unica relatione et uno modo. Et non valet consequentia: ‘Ergo proprietas non est persona’, quia dictum est quod communis notio non est proprietas, cum sit duabus personis communis. Unde concedendum est quod nec est persona producta nec etiam est persona non-producta. Recte sicut Pater et Filius non sunt persona producta nec etiam sunt persona non-producta, quia non sunt aliqua persona, sed personae, sic communis notio est duae personae. Nihilominus in Patre est persona non-producta et in Filio est persona producta, in ambobus est duae personae: una producta et alia non-producta.

J 246b

f 146vb

[Ad rationes contra quaesitum] Ad rationes arguentes contra quaesitum: Ad | primam secundum magistrum Thomam de Argentina conceditur quod loquendo large de causa idem diversimode tamen sit causa distinctionis et unionis. Nam, cum essentia sit res absoluta, ut sic necessarium est quod uniat, quia ut sic omnes divinae personae in ea conveniunt. Sed prout est tres res relativae cum maxima simplicitate, ita necesse est quod distinguat, scilicet in quantum in ea est oppositio relativa personarum transiens in essentiam. Ut enim paternitas essentia est, non distinguit, sed unit, quia in | essentia omnes personae conveniunt. Et ideo comparata ad essentiam non est principium distinctionis, sed unionis, quia relationis non est distinguere nisi a suo opposito. Paternitatis autem ad essentiam nulla est oppositio. Sic ergo est res quae unit. Eadem tamen paternitas prout habet habitudinem ad filiationem cui opponitur relative, distinguit suppositum Patris a supposito Filii et constituit suppositum Patris. Nec istud de immensitate debet reputari pro inconvenienti, de cuius ratione est quod sit summe et simplicissime una et unum ens absolutum et cum hoc sit tres distinctae res relativae.

1 notionem] om. K. 3–4 sic … Sanctum] om. (hom.) W. 9 sunt2] om. W. 16 tamen] cum K. 20 relativa] relativarum W. ‖ est] om. K. 21 quia] est add. W. 22 ideo] non W. 24 sic] si f. ‖ tamen] cum JW. 25 paternitas] paternitatis J. 27 reputari] repugnari K. 28 quod] ut KWf. 1 Cf. supra, pp. 360,26–361,3. 6 Cf. supra, p. 191,9–11. 14 Cf. supra, p. 361,5–9. 15 Cf. Thomas de Argentina, loc. cit. dist. 33 q. 1 art. 1 (ed. cit., fol. 99va–b), unde Marsilius hanc responsionem ad sensum deprompsit.

5

10

15

20

25

quaestio tricesima sexta

5

10

15

20

25

381

Ad secundam respondetur secundum eundem quod ista realitate absoluta in qua tres divinae personae conveniunt, personae non distinguuntur secundum quod est ens absolutum. Sed non est inconveniens quod illa eadem realitate distinguantur in quantum ipsa est tres distinctae res relativae oppositionem relativam invicem habentes. Et ergo ad formam neganda est maior. Unde in creaturis rex in quantum est substantia vel homo, non est dominus, sed in quantum habet subditum, sic dominus est. Si ergo de ratione immensitatis sit esse rem absolutam, ne sint multi dii, ut sic secundum naturam suam unit. Et si cum hoc de eius ratione est esse tres proprietates relativas et earum quamlibet, ut sic distinguit in quantum est in ea relationis oppositio personae ad personam et proprietatis ad proprietatem, et hoc ne in divinis sit solitudo. Et quia in natura immensitatis est utrumque, ideo non est negandum quod eadem realitate personae conveniunt et distinguuntur, aliter tamen et aliter considerata. Hae solutiones sumuntur a magistro Thoma de Argentina quaestione unica distinctionis praesentis articulo 1. Sed quia secundum has rationes videtur magister Thomas concedere quod Pater essentia distinguitur a Filio in quantum consideratur ut paternitas, quae satis est inusitata et quam beatus Augustinus et doctores sancti non concesserunt, ideo videamus, si aliter possemus dicere sustinendo conclusiones positas. Et protestor quod nihil intendo asserere. Ad primam, cum infertur: ‘Sequeretur quod essentia esset causa distinctionis’, negatur consequentia. Et ad probationem conceditur quod proprietas, ut paternitas, est causa distinctionis et conceditur quod ipsa est essentia et negatur consequentia: ‘Ergo essentia est causa distinctionis’. Et si dicatur reducendo ad syllogismum expositorium: ‘Haec paternitas est causa distinctionis’, concedenda est et similiter conceditur minor, quod haec paternitas

1 realitate] coni.; realitas codd. et ed. 2 personae1] res K. ‖ personae2] per se f. 6 rex] et ex W. 7 sic] se W. 8 rem] ratio K. ‖ sic] sit K; si W. 9 tres] res add. W. 10 sic] sicut K. 11 personam] iter. K. 15–16 quaestione unica] quia est vera W. 16 rationes] responsiones f. 22 essentia] om. K. 24 ut] et W. 24–25 conceditur … et2] om. (hom.) W. 1 Cf. supra, p. 361,10–14. ‖ Cf. Thomas de Argentina, loc. cit. dist. 33 q. 1 art. 1 (ed. cit., fol. 99va–b), unde Marsilius hanc responsionem ad sensum deprompsit. 8 Cf. supra, p. 378,3–5. 11–12 Cf. ibid. 16 Cf. supra, p. 380, ad lin. 15 et p. 381, ad lin. 1. 19 Cf. August., loc. cit. 5,8,9 (PL 42,916–917; CCSL 50,215–216) et Petrus Lombardus, loc. cit. dist. 32 cap. 5 n. 2 (ed. cit., pp. 179–180) et e.g. Anselmus, De processione Spiritus Sancti cap. 1 (PL 158,288C [cap. 2]; ed. cit., p. 181). 22 Cf. supra, p. 361,5–9. 26 De syllogismo expositorio vide Aristot., Analyt. priora 1,6 (28b5–15) et Ioannem Buridanum, Summulae V,1.8 (ed. Spruyt, pp. 17–21).

382 J 247a f 147ra

quaestio tricesima sexta

est essentia. Sed negatur consequentia, cum infertur quod ergo essentia est causa distinctionis, quia, licet maior sit vera, tamen, si | reducatur ad unam de omni, erit falsa, quia, si dicatur sic: ‘Omne quod est haec paternitas, est causa distinctionis’, – ista est falsa, cum essentia sit haec paternitas, quae non est causa distinctionis, sed unionis. Nec secundum veritatem videtur valere argumentum plus, quam si sic diceretur: ‘Haec paternitas est propria Patri; et est essentia; ergo essentia est propria Patri’. Per idem fundamentum respondetur ad secundam concedendo maiorem conclusionemque primam, quod essentia non distinguuntur, et similiter, quod proprietatibus distinguuntur. Sed negatur consequentia, cum infertur: ‘Ergo proprietates non sunt essentia’, nec tale argumentum in divinis valet. Non enim sequitur: ‘Ab hac essentia non distinguitur Pater; et ab hoc Filio distinguitur Pater; ergo hic Filius non est essentia’, quia manifeste in talibus committitur fallacia accidentis. Videtur enim syllogismi boni esse et non sunt propter hoc quod essentia est res absoluta una et tres res respectivae. Et sic arguitur ab inferiori ad superius aequivalenter negative. Sed si maior de omni acciperetur, argumentum valeret, sed falsa esset, ut si in secunda ratione diceres: ‘Omni quod est haec essentia, non distinguuntur personae’, falsa esset, et eodem modo haec est falsa: ‘Ab omni quod est haec essentia, non distinguitur Pater’, [ergo] falsum est. Ad tertiam dicerent illi qui reputant suppositationem esse superadditam naturae quod maior est falsa, quia suppositatio est accidens naturae secundum eos et proprietas non est accidens personae. Sed secundum istam opinionem quae probabilis est et quam credo veram, quae ponit quod suppositatio humana in his in quibus natura sustentatur propria suppositatione, est ipsa humanitas, concederetur maior et negaretur minor. Et ad probationem quando dicitur quod suppositatio potest tolli ipsa manente – ista de virtute sermonis est falsa iuxta hanc opinionem, quia suppositatio est met natura. Et ergo quandocumque natura manet vel manebit, suppositatio manet vel manebit. Conceditur tamen quod ille terminus ‘suppositatio’ vel ‘supposi-

2 tamen] om. W. 5 causa] om. W. ‖ sed] et K. 8 per] propter K. ‖ ad secundam] om. K. 14 committitur] committatur K. ‖ syllogismi] om. K. 15 sunt] om. W. 16 et] ergo W. 18–20 distinguuntur … non] om. (hom.) K. 20 est] sc. argumentum. 21 dicerent] diceret K. 22 est1] esset KWf. 22–23 secundum eos] om. W. 25 humana] om. W. 27 virtute] vi f. 30 conceditur] concedetur K. 8 Cf. supra, p. 361,10–14. 14 De fallacia accidentis vide Aristot., De sophist. elenchis 5 (166b28–36) et ibid. 24 (179a26–180a22) et Petrum Hispanum, loc. cit. VII,102–119 (ed. cit., pp. 146–157). 21 Cf. supra, p. 361,15–21. ‖ Cf. supra, p. 361,19–21.

5

10

15

20

25

30

quaestio tricesima sexta

5

10

15

20

25

30

383

tum’ natura manente vere de ea potest negari vel de natura de qua non dicitur, vere affirmari ea manente. Sed ex hoc non sequitur distinctio realis, sed solum rationis, sicut quamvis sedens homo sit idem quod homo, tamen de homine potest negari vere homo sedens ipso manente, quia quando stat, non est homo sedens. Conceditur etiam quod, si Verbum dimitteret naturam quam assumpsit, quod ipsa inciperet esse suppositum, licet nunc non sit suppositum. Et ex hoc non plus sequitur nisi quod dictum est, quod hic terminus ‘suppositum’ praedicatur per accidens de natura, tamen suppositatio in his in | quibus est, est ipsa natura. Ita proprietas est essentia et non per accidens, cum in divinis ad intra nihil sit per accidens. Ad quartam negatur maior, quia, si esset vera, Pater non esset essentia, quia essentia reperitur per identitatem in Filio, immo est Filius, et Pater non est Filius. Sed illa ratio bene probat quod proprietas non est convertibiliter idem cum essentia vel quod formaliter differt ab essentia, eo quod essentia alicubi invenitur identice, ubi proprietas non invenitur identice. Et hoc est | pro conclusione secunda secundi articuli. Ad quintam negatur antecedens, quia in divinis relatio comparata alicui respectu cuius nullam habet oppositionem, transit in essentiam et est essentia. Et cum probatur, conceditur quod esse paternitatis est ad aliud comparatum suo opposito et cum hoc stat quod est esse absolutum. Unde huiusmodi argumenta parum videntur mihi valere: ‘Esse Patrem est esse ad Filium; et esse essentiam est esse ad se; ergo esse Patrem non est esse essentiam’. Sicut non sequitur: ‘Pater realiter dicitur ad Filium relative; et essentia non; ergo Pater non est essentia’. Ad sextam dicitur quod in essentia divina sunt tres distinctae proprietates sicut tres distinctae personae et quod quaelibet earum est essentia et omnes tres eadem essentia nec maior in tribus quam in una. Et quando dicitur: Quomodo haec imaginatio capit? Respondetur tibi quod hoc est super imaginationem et fide creditum. Est tamen hoc ratione divinae maiestatis, quae est summe una entitate absoluta, ne sint plures dii, et est tres distinctae res relativae, ne sit in Deo solitudo. Et aeternaliter est haec natura maiestatis ut ratione fecunditatis essentiae non sit sola proprietas, sed tres. 1 vere] vera J. 4 ipso] ipsa f. 6 inciperet] incipiet W. 8 tamen] cum KW. 9 est2] om. (hom.) JKW. 12 essentia] non add. J. 13 bene] om. W. 15 alicubi] alicui W. 17 negatur] negetur Kf. ‖ quia] quod W. ‖ in divinis] om. W. 19 conceditur] concedetur K. 21 ad] om. W. 22 esse1] om. K. 28 tibi] om. W. 29 ratione] om. W. 30 entitate] unitate W. ‖ est2] sunt K. 7 Cf. supra, pp. 382,26–383,2. 11 Cf. supra, p. 361,22–26. 16 Cf. supra, p. 370,9. 17 Cf. supra, p. 362,1–3. 25 Cf. supra, p. 362,4–8. 30 Cf. supra, p. 378,3–5. 31 Cf. ibid.

f 147rb

J 247b

384

f 147va

quaestio tricesima sexta

Ad septimam negatur maior, quia sic arguendo tu probares quod Pater non esset essentia, quia est incommunicabilis. Ad probationem illius dicitur quod non est inconveniens terminos contradictorios verificari de eodem quod est commune tribus suppositis distinctis, ut: Essentia divina est Pater et ipsa est non-Pater; ipsa est communicabile, ipsa est incommunicabile vel non-communicabile. Si dicatur quod hoc est contra principium primum, dicatur quod non, quia hoc est quod contradictoria sibi invicem non possunt simul esse vera, et est de propositionibus. Et de hoc magis dictum est in quaestione sexta ante allegata. Ad octavam negatur maior. Non enim oportet quod quanta est diversitas in ratione, quod tanta sit in re. Idem enim in conceptu, quia relative significat, de quocumque praedicetur, praedicatur alio conceptu quam essentiali, et tamen nullam diversitatem in re ponit. Ad nonam negatur consequentia. Ad probationem negatur quod non differunt proprietatibus. Et ad probationem dicitur quod proprietates sunt | divina essentia et quaelibet earum est illa, et tamen sunt inter se distinctae, quia non sunt idem formaliter cum essentia vel convertibiliter. Et ideo, licet paternitas sit essentia, et filiatio eadem essentia, tamen paternitas non est filiatio. Et quomodo debent solvi rationes tales quae contra hoc possunt fieri, puta syllogismi expositorii, et quod quae sunt eadem uni tertio etc., visum est in ante dicta quaestione sexta. Ad decimam dicitur quod maior non est vera nisi in his quae sunt idem realiter et convertibiliter vel formaliter. Modo sic non est de proprietate et 1 arguendo] arguenda W. 7 dicatur] dic K. ‖ non2] om. W. 8 simul] om. W. ‖ propositionibus] proprietatibus K. 14 nonam] quam K. ‖ negatur2] negetur Kf. 15 proprietates] proprietas K. 16 tamen] non W. 18 sit … paternitas] om. (hom.) J. ‖ et] om. K. ‖ filiatio] sit add. f. 20 quod quae] quodque K. ‖ quae] om. W. ‖ tertio] tria K. ‖ etc.] et hoc W. 22 dicitur … vera] maior negatur KW; negetur maior f. 1 Cf. supra, p. 362,9–12. 6 Cf. descriptio principii primi apud Aristot., Metaph. 4,3 (1005b19–23) (AL XXV 3.2, 73): “Idem enim simul inesse et non inesse eidem et secundum idem est impossibile; et quecumque alia determinaremus utique, sint determinata ad logicas difficultates. Hoc autem omnium firmissimum est principiorum […].” 9 Cf. Marsilius de Inghen, loc. cit. q. 6 art. 2 (ed. cit., pp. 241–246). 10 Cf. supra, p. 362,13–17. 14 Cf. supra, p. 362,18–23. 20 De syllogismo expositorio vide supra, p. 381, ad lin. 26. 21 Cf. Marsilius de Inghen, loc. cit. q. 6 (ed. cit., pp. 249–252), ubi ad rationes syllogismi expositorii respondet. Cf. ibid., p. 254, ubi ad regulam ‘quae sunt eadem uni tertio’ etc. respondet. Haec regula profertur ibid., p. 229 sic: “Confirmatur, quia ‘quae sunt eadem’ uni tertio, ‘inter se sunt eadem, 1 Physicorum’.” Cf. Auctoritates Aristotelis (ed. cit., p. 140, n. 11): “Quaecumque uni et eidem sunt eadem, inter se sunt eadem.” Cf. etiam Aristot., Phys. 1,2 (185b15–16). 22 Cf. supra, p. 362,24–28.

5

10

15

20

quaestio tricesima sexta

5

10

15

385

essentia vel de persona et essentia. Et ideo multiplicatur proprietas, non essentia. Una enim res absoluta potest esse plures distinctae res relativae, et sic communicatur essentia, proprietas non. Ad undecimam negatur minor, quia in divinis non sunt plures unitates simpliciter, quia tres personae sunt una unitas, sicut sunt una entitas. Et ad probationem dicitur quod tres unitates personales, quae sunt tres personae, sunt simpliciter una unitas essentialis. Et ergo unitates relativae tres sunt una unitas essentialis | vel in essentia. Ad duodecimam negatur maior nisi de isto in quo est formaliter, quia, quamvis paternitas sit in essentia tamquam in fundamento, non ob hoc potest essentia generare, et licet in Filio sit per viam circumincessionis, non potest tamen Filius generare, sed solum id in quo est formaliter ut in relativo. Ad tertiam decimam negatur maior apud bene iudicantem. Non enim est aliud quidditas similitudinis quam qualitatis in re. Sic non est alia quidditas divinae relationis quam divinae essentiae, quia relatio ibi transit in substantiam. [Ad rationem pro supposito et quaesito] Illud quod pro opposito allegatur est pro dictis. Hoc de quaestione.

2 enim] eadem W. 3 communicatur] lac. J; om. K. ‖ proprietas non] est proprietates K. 4 ad] om. J. 5 unitas … una] om. (hom.) K. 7–8 et … essentialis] om. (hom.) K. 9 quia] et W. 14 quidditas2] om. W. 18 quaestione] etc. add. KW. 4 Cf. supra, pp. 362,29–363,2. 9 Cf. supra, p. 363,3–6. 13 Cf. supra, p. 363,7–9. 18 Cf. supra, p. 363,11–17.

J 248a

[quaestio tricesima septima]

[Utrum sicut in divinis persona distinguitur a persona, sic etiam persona distinguitur ab essentia] Circa distinctionem 34, in qua Magister comparat personas ad essentiam, consequenter quaeritur tricesimo septimo: Utrum sicut in divinis persona distinguitur a persona, sic etiam persona distinguitur ab essentia? Quae quaestio unum supponit, scilicet quod persona distinguitur a persona. Secundo quaerit: Utrum distinguitur ab essentia?

5

[Rationes principales]

f 147vb

[Contra suppositum] Contra suppositum arguitur sic: Quia, si persona distinguitur a persona, vel hoc est ratione essentiae, et hoc non, quia in essentia convenit cum qualibet alia; vel est ratione proprietatis, et hoc non, quia illa est essentia, ut dictum est in quaestione praecedenti. Ergo sicut essentia non distinguitur, ita nec proprietate, et ultra: ergo in nullo distin|guitur. Tenet consequentia, quia nulla alia conveniunt personae nisi essentia et relatio sive proprietas, quia ‘in divinis non sunt ad intra nisi duo praedicamenta’, ut dicit Boethius, scilicet substantia et relatio. Confirmatur sic: Quia res quae omni eo quod ipsa est, est cum Filio penitus idem et e converso, non distinguitur a Filio; modo persona Patris est omni eo quod ipsa est, cum Filio idem et e converso; igitur. Maior patet de se, quia, si distinguitur utique aliquo sui vel illius a

1–2 circa … septimo] consequenter quaeritur circa distinctionem 34 in qua Magister comparat personas ad essentiam K; circa distinctionem 34 in qua Magister comparat personas ad essentiam W; consequenter quaeritur tricesimo septimo circa distinctionem 34 in qua Magister comparat personam ad essentiam f. 3 distinguitur2] distinguatur f. 5 quaerit] quaeritur Kf. ‖ distinguitur] distinguatur f. 10 proprietatis] essentiae K. ‖ quia] in essentia convenit add. sed del. K. 11 distinguitur] a persona add. f. 12 nullo] nulla K. 13 personae] per se J. 16 est] om. (hom.) JK. ‖ penitus] om. K. 16–17 a … converso] om. J. 17 est2] om. K. 11 Cf. supra, p. 369,9–10. 14 Cf. Boethius, De Trin. cap. 6 (PL 64,1255A; ed. Moreschini, p. 180).

© koninklijke brill nv, leiden, 2015 | doi: 10.1163/9789004272439_020

10

15

quaestio tricesima septima

5

10

15

20

25

387

quo distinguitur, non est idem cum illo. Et minor declaratur, quia Pater non potest poni esse nisi essentia et in hac est cum Filio idem, vel proprietas, scilicet paternitas, quae, ut dictum est, est essentia, et ergo etiam cum ista est cum Filio idem. Et eodem modo e converso Filius in essentia est cum Patre idem, et in filiatione, cum illa sit essentia, est etiam cum Patre idem. Tertio confirmatur sic: Pater penitus nihil est nisi essentia et in ea nullo modo distinguitur a Filio; igitur non distinguitur a Filio aliquo sui, et ultra: ergo non distinguitur. Consequentiae notae sunt et prima pars antecedentis patet ex dictis, quia, si Pater esset aliud praeter essentiam, non esset omnino simplex, immo tunc non esset essentia, quia constitutum ex pluribus non est aliquid constituentium suorum. Minor etiam patet. Secundo arguitur principaliter sic: Si persona Patris distingueretur a Filio, vel hoc esset finite vel infinite; nullo modorum; igitur etc. Maior patet sufficienti divisione. Minor probatur. Primo, quod non distinguitur ab eo finite, quia tunc distinctio Patris a Filio esset finita. Et cum illa distinctio sit Deus, quia est in Deo, Deus esset finitus. Omne enim quod habet Deus intrinsece, est Deus. Secundo, quia, si haec distinctio sit finita et est met Pater, Pater est finitus, quod absit. Et tertio: Si esset finita, posset annihilari, quia omne finitum potest Deus annihilare; ergo Pater pos|set non distingui a Filio. Non ergo potest dici quod distinguitur finite. Nec potest dici quod distinguitur infinite, quia tunc nullae duae res magis distinguerentur quam Pater a Filio, eo quod infinito non potest esse maius. Falsitas patet, quia duae creaturae magis distinguuntur quam Pater et Filius in Deo, quia distinguuntur essentialiter et personaliter, ut duo homines vel angeli. Pater et Filius in essentia conveniunt et solum personaliter distinguuntur. Item, creaturae a Deo Patre plus distinguuntur quam Filius, eo quod creatura in essentia cum Patre non convenit. Filius autem in essentia cum eo convenit. Secundo: | Si ad

2 esse] om. W. 4 modo] et add. W. 6 tertio] secundo W. ‖ nihil] aliud add. f. 13 esset] est W. ‖ infinite] sed add. W. 14 quod] quia K. 16 esset] est W. 17 est1] habet W. ‖ si] om. W. 18 annihilari] annihilare K. 21 distinguerentur] vel etiam nulla res ab alia magis distingueretur add. f. 25 creaturae] creatura f. 26 distinguuntur] distinguitur f. 3 Cf. supra, p. 386,10. 9–10 Cf. supra, pp. 371,21–372,1: “[…] quia capitulum ‘Damnamus’ Extra De summa Trinitate et fide catholica libro 6 dicit quod essentia est ‘simplex omnino’.” Cf. Decretalis “Damnamus” (Enchiridion symbolorum, ed. Denzinger-Hünermann, n. 805, p. 336): “[…] cum substantia Patris indivisibilis sit, utpote simplex omnino.” Cf. etiam Gregorius IX, Decretales lib. 1 tit. 1 cap. 2 (ed. Richter et Friedberg, p. 7). 12–388.9 Marsilius hanc rationem partim verbotenus, partim ad sensum deprompsisse videtur ab Adam de Wodeham, In 1 Sent. dist. 33 q. 8 (Abbreviatio Henrici Totting, Parisiis 1512, fol. 89ra–b).

J 248b

f 148ra

388

quaestio tricesima septima

imaginationem esset unus alius deus per omnia similis Deo nostro, ille et Deus noster distinguerentur. Vel ergo plus distinguerentur quam Pater a Filio, et si sic, Pater et Filius non distinguerentur infinite, quia imaginabilis est alia distinctio maior, scilicet dicta modo. Nec potest dici quod minus, quia ille deus et Deus noster distinguerentur in persona et essentia. Pater et Filius tantum distinguuntur in persona. Nec potest dici aequaliter. Nam cum tunc propter distinctionis magnitudinem ipsi essent duo dii et aequalis distinctio esset Patris a Filio, Pater et Filius essent duo dii propter infinitam distinctionem eorum ab invicem. Tertio principaliter: Si Pater distinguitur a Filio, vel distinguitur ab eo se toto vel aliquo sui et aliquo non; nullo modorum; igitur etc. Patet maior sufficienti divisione. Probatur minor. Primo enim nequit dici quod se toto, quia in essentia convenit. Nec potest dici quod aliquo sui et aliquo non, quia in Patre non sunt plura, eo quod est “simplex omnino”, ut dicit Decretalis “Damnamus” prius allegata. Si enim aliquid haberet quo conveniret et aliquid quo non conveniret, infallibiliter sequi videtur quod ex duobus esset vel ad minus esset duo. [Pro quaesito] Deinde arguitur pro quaesito, scilicet quod persona distinguitur ab essentia, quia omnis persona est generans, genita vel procedens; sed essentia divina non est huiusmodi; igitur etc. Consequentia tenet in Baroco et maior patet de se et minor similiter. Secundo, quia persona est ad aliud et respectiva; essentia est absoluta et substantia; ergo essentia et persona differunt genere; ergo numero; ergo persona non est essentia. Prima consequentia tenet, quia absolutum et respectivum differunt genere generalissimo. Secundae duae consequentiae notae sunt de se. 2 distinguerentur1] distingueretur Kf. 3 si sic] sic si K. ‖ non] disting[uerentur] add. sed del. K. 4 nec] om. W. 5 persona] personis W. ‖ et2] in W. ‖ Pater] autem add. f. 6 dici] quod add. KWf. ‖ nam] om. K. 7 cum] om. JK. 10 tertio] tertia K. 11 et] vel W. 15–16 et … conveniret] om. (hom.) W. 16 videtur] videretur f. 17 esset] essent K. 21 tenet] om. KW. ‖ Baroco] Barote K. 23 secundo] secunda K. 26 consequentiae] om. KWf. 27 de] per add. W. 15 Cf. supra, p. 387,9–10. 19–22 Haec ratio similis est rationibus allegatis apud Thomam de Aquino, In 1 Sent. dist. 34 q. 1 art. 1 (ed. Mandonnet, p. 787) et Petrum de Tarantasia (Innocentius V), In 1 Sent. dist. 34 q. 1 art. 1 (Tolosae 1652, fol. 273b). 21 De syllogismo ‘Baroco’, id est quarto modo secundae figurae, vide Aristot., Analyt. priora 1,5 (27a26–32) et Petrum Hispanum, Tractatus IV,8 (ed. de Rijk, p. 49) et Ioannem Buridanum, Summulae V,4.3 (ed. Spruyt, pp. 43–44).

5

10

15

20

25

quaestio tricesima septima

389

Tertio sic: In quocumque aliqui duo uniuntur, hoc distinguitur ab eorum quolibet; sed in essentia duae personae uniuntur; igitur. Maior videtur de se nota et minor communiter est concessa a doctoribus catholicis.

5

10

[Pro supposito] Sed pro supposito est Decretalis prius allegata ponens tres personas in Deo distinctas et est Magistri distinctionibus 2 et 3 et deinceps fere per totum primum usque ad distinctionem 34 inclusive. [Contra quaesitum] Et in contrarium quaesiti est Magister distinctione praesenti et etiam dicta Decretalis et omnes doctores sancti.

[Divisio quaestionis]

15

In hac quaestione erunt tres articuli. In primo videbitur de quaestionis supposito: Utrum una persona distinguitur ab alia? Et: Utrum haec distinctio est finita vel infinita? – quod tangitur in argumento secun|do ante oppositum ad illam partem facto. | Secundo videbitur de quaesito. Et tertio de dubiis respectum habentibus in hoc proposito.

2 quolibet] quodlibet K. 6 Magistri] Magister KWf. ‖ et3] om. K. 9 Magister] expresse add. KWf. 13 utrum … alia] om. W. ‖ est] sit W. 14 infinita] om. W. 15 facto] facta K; perfecte W. 1–3 Haec ratio similis est rationi allegatae apud Thomam de Aquino, loc. cit. dist. 34 q. 1 art. 1 (ed. cit., p. 787). 3 E.g. a Thoma de Aquino, loc. cit. dist. 34 q. 1 art. 2 (ed. cit., p. 791). 5 Cf. supra, p. 387,9–10. Cf. Decretalis “Damnamus” (loc. cit., ed. cit., n. 804, p. 336): “[…] ut distinctiones sint in personis, et unitas in natura.” Cf. etiam Gregorius IX, Decretales lib. 1 tit. 1 cap. 2 (ed. cit., p. 7). 7 Cf. Petrus Lombardus, 1 Sent. dist. 2 cap. 2 n. 3 (ed. Grottaferrata 1971, p. 63) et Fulgentius Ruspensis (Ps.-August.), De fide ad Petrum cap. 1 n. 5 (PL 40,755; PL 65,674B–C; CCSL 91A,714–715) et Petrus Lombardus, loc. cit. dist. 3 cap. 4 (ed. cit., pp. 76–77) et August., De Trin. 9,1,1 (PL 42,961; CCSL 50,293) et Petrus Lombardus, loc. cit. dist. 4–34 (ed. cit., pp. 77–254, passim). 9 Cf. Petrus Lombardus, loc. cit. dist. 34 cap. 1 n. 1 (ed. cit., p. 246). 10 Cf. Decretalis “Damnamus” (loc. cit., ed. cit., n. 804, p. 336): “[…] quia quaelibet trium personarum est illa res, videlicet substantia, essentia seu natura divina […].” Cf. etiam Gregorius IX, Decretales lib. 1 tit. 1 cap. 2 (ed. cit., p. 7). ‖ Cf. e.g. August., De Trin. 7,6,11 (PL 42,945; CCSL 50,264–265) et Petrus Lombardus, loc. cit. dist. 25 cap. 1 n. 5 (ed. cit., p. 192) et Thomas de Aquino, loc. cit. dist. 2 q. 1 art. 4 (ed. cit., pp. 73–74). 15 Cf. supra, pp. 387,12–388,9.

f 148rb J 249a

390

quaestio tricesima septima

[Articulus 1] [Suppositiones seu notabilia] Quantum ad primum praemitto illud quod dictum fuit in quaestione sexta de unitate essentiae scilicet et personarum Trinitate, quod simpliciter catholice confitendum est unam esse simplicem essentiam immensam divinam et illam esse tres personas simplices omnino et earum quamlibet. Et haec fuerunt ibidem dicta et declarata per Decretalem “Damnamus” Extra De summa Trinitate et fide catholica libro 6 haec ponentem. Sed ideo est quaestio hic mota, ut de hoc plenius videantur ea quae erant ibidem dicta. Secundo praemitto ea quae dicta sunt in quaestione praecedente, quod proprietas personalis, quamvis sit in persona, tamen etiam est persona, quia non est sic in ea ut componat vel aliquid addat super essentiam. [Conclusio responsalis] Ex quibus patet conclusio responsalis ad istum articulum, quod quaelibet persona divina distinguitur a qualibet persona divina alia. Probatur ex prima suppositione praemissa et ex dictis in ista quaestione. [Dubia incidentia] Sed mota est haec quaestio: Qualis sit haec distinctio personarum, utrum scilicet est finita vel infinita? Secundo: Utrum primo se ipsis distinguuntur? [Continuatio suppositionum seu notabilium] Pro quo videtur mihi tertio praemittendum quod quaelibet persona divina est Deus et essentia divina. Patet ex fide.

3 quantum ad primum] om. W. ‖ primum] primitus add. f. 4 et] sup. lin. K. 8 sed] si W. 9 de] om. W. 10 quod] et K. 12 addat] corr. ex addatur W. 18 haec1] om. KWf. ‖ quaestio] ut videatur add. KWf. 23 divina] divinam K. 3 Cf. Marsilius de Inghen, In 1 Sent. q. 6 art. 1 (ed. Santos Noya, p. 231). 8 Cf. Decretalis “Damnamus” (loc. cit., ed. cit., n. 804, p. 336): “Nos autem, sacro approbante Concilio, credimus et confitemur cum Petro Lombardo, quod una quaedam summa res est, incomprehensibilis quidem et ineffabilis, quae veraciter est Pater, et Filius, et Spiritus Sanctus; tres simul personae, ac singillatim quaelibet earundem […].” Cf. etiam Gregorius IX, Decretales lib. 1 tit. 1 cap. 2 (ed. cit., pp. 6–7). 10 Cf. supra, pp. 365,27–28 et 366,7. 16 Cf. supra, p. 390,3–9. ‖ Cf. Marsilius de Inghen, loc. cit. q. 6 art. 1 (ed. cit., p. 230). 18 Cf. infra, p. 393,6–8. 20 Cf. infra, p. 395,7. 23 Cf. supra, p. 389, ad lin. 10.

5

10

15

20

quaestio tricesima septima

391

Quarto praemitto quod distinctio Patris a Filio est ipsemet Pater et eodem modo distinctio Filii a Patre est ipsemet Filius. Nihil enim potest poni extrinsecum, cum sit aeterna, nec intrinsecum superadditum, cum additio in Deo non habeat locum. 5

10

15

20

25

[Propositiones] Ex quibus patet has propositiones esse concedendas: Distinctio Patris a Filio est res infinita, immo est infinitum. Patet, quia est Deus. Est enim persona Patris et illa est Deus, igitur est Deus. Et ex hoc sequitur quod est res infinita, immo quod est infinitum, iuxta tertium notabile. Secunda propositio, quod haec est concedenda: Distinctio Patris a Filio est infinita. Patet, quia ex quo est res infinita, quare non concederetur infinita? Potest enim in forma sic argui: Omnis res infinita est infinita; sed distinctio Patris a Filio est res infinita; igitur. Maior nota est et minor est propositio praecedens. Tertia propositio est illa quod distinctio Patris a Filio nullo modo est finita. Patet per praecedentem, quia est infinita. Quarta propositio, quod maxima distinctio quae potest esse, est Patris ad Filium. Patet, quia infinita distinctione nulla potest esse maior et ista est Patris ad Filium. Confirmatur expositorie. Haec distinctio est Patris ad Filium – demonstrando personam Patris; et haec est maxima distinctio quae potest esse; igitur. Maior patet per quartum praemissorum et minor patet, quia est Deus, quia est persona divina, quae est Deus, | per tertium praemissorum. Modo omnis distinctio quae est Deus, est maxima distinctio quae potest esse, cum ea nulla possit esse maior. Quinta propositio, quod distinctio Patris ad Filium est omni distinctione creaturae ad creaturam in infinitum maior. Sequitur, quia est Deus, ut dic1 eodem] eadem KW. 2 modo] om. JW. 3 cum1] ut W. ‖ intrinsecum] extrinsecum J. 6 quibus] statim add. f. ‖ concedendas] prima add. f. 8 igitur … Deus] om. (hom.) K. 9 infinitum] patet add. K. 10 propositio] om. KWf. ‖ quod] quia K. 11 patet … infinita] om. (hom.) K. ‖ ex quo] in mg. W. 15 est … quod] om. KWf. 19 confirmatur] confirmo KWf. 24 possit] potest W. 25 propositio] om. KWf. 26 creaturae] om. W. 9 Cf. supra, p. 390,22–23. 10–11 Similem propositionem ponit Adam de Wodeham, loc. cit. dist. 33 q. 8 (ed. cit., fol. 90va). 14 Cf. supra, p. 391,6–7. 16 Cf. supra, p. 391,10–11. 17–18 Similem propositionem ponit Adam de Wodeham, loc. cit. dist. 33 q. 8 (ed. cit., fol. 90va). 19 De syllogismo expositorio vide Aristot., Analyt. priora 1,6 (28b5–15) et Ioannem Buridanum, loc. cit. V,1.8 (ed. cit., pp. 17–21). 21 Cf. supra, p. 391,1–4. 23 Cf. supra, p. 390,22–23. 25–26 Similem propositionem ponit Adam de Wodeham, loc. cit. dist. 33 q. 8 (ed. cit., fol. 90va).

f 148va

392

J 249b

quaestio tricesima septima

tum est. Omnis distinctio creaturae ad creaturam est creatura. Modo quicquid est Deus, est in infinitum maius omni eo quod est creatura. Sexta propositio est quod distinctio Patris a Filio est aequalis | distinctioni Patris ad creaturam capiendo tamen ‘aequale’ prout omne illud vocatur ‘aequale’ quod est et non est maius nec minus, puta prout large idem dicitur ‘aequale sibi’. Patet, quia est Pater in divinis hinc inde. Distinctio enim Patris a Filio est Pater, ut dicit quarta suppositio, et distinctio Patris a creatura etiam est Pater, ex eadem. Unde concedendum est quod distinctio Patris a Filio nec est maior nec est minor quam distinctio Patris a creatura et sic aequalis est large. Septima propositio: De vi sermonis haec est falsa: ‘Dictinctio Patris a Filio est minor distinctione creaturarum’. Patet, quia est Deus, qui non est minor. Octava propositio: Distinctio Patris ad Filium est essentia divina. Patet, quia est Pater, qui est essentia divina. [Obiectio et responsio auctoris] Forte dicetur: Distinctio Patris a Filio est essentia divina; ergo Pater in essentia divina distinguitur a Filio. Respondetur quod, quamvis consequens quod infertur, sit verum in uno sensu, scilicet prout ly ‘essentia divina’ determinat subiectum, qui est iste: ‘Ille qui est Pater in essentia divina, distinguitur a Filio’, tamen prout ly ‘essentia divina’ determinat distinctionem, consequentia non valet, sicut nec sequitur: ‘Identitas Patris ad Filium est paternitas; ergo Pater unitur Filio paternitate’. Necesse est enim ex quo distinctio Patris ad Filium est ad intra, quod sit essentia, quamvis non distinguitur essentia, sed proprietate, sicut convenientia Patris cum Filio est paternitas, cum sit Pater, qui est paternitas, et tamen Pater non convenit paternitate cum Filio, sed essentia. Et ergo huiusmodi consequentiae non valent. Etsi essent res universales, quod eadem natura est communis multis, sicut antiqui posuerunt, non valeret consequentia: ‘Humanitas qua homo distinguitur ab equo, est animalitas;

1 est1] et add. f. 2 est2] om. W. 3 propositio] om. f. 6 Pater] Patris codd. ‖ hinc] hic J. 7 a creatura] ad creaturam W. 11 propositio] om. KWf. 13 propositio] om. KWf. 18 respondetur] respondeo f. ‖ consequens] om. W. 20 divina] determinat add. K. 23 ex quo] si K. 24 distinguitur] distinguatur f. 28 est] esset Wf. ‖ valeret] valet K. 1 Cf. supra, p. 391,7. 3–6 Similem propositionem ponit Adam de Wodeham, loc. cit. dist. 33 q. 8 (ed. cit., fol. 90va). 7 Cf. supra, p. 391,1. 8 Cf. supra, p. 391,1–4. 11–12 Similem propositionem ponit Adam de Wodeham, loc. cit. dist. 33 q. 8 (ed. cit., fol. 90va).

5

10

15

20

25

quaestio tricesima septima

393

ergo homo distinguitur ab equo animalitate’, quia illa esset communis homini et equo. Haec omnia de vi significationis terminorum sunt vera, eo quod distinctio personae est persona et ideo est tanta, quanta est persona sic quod nec est minor nec maior. 5

10

15

20

25

30

[Dubium et responsio auctoris] Sed ad modum loquendi alium est dubitatio: Utrum distinctio Patris a Filio in quantum est distinctio, scilicet secundum formalem rationem distinctionis, est finita vel infinita? Et: Utrum Pater infinite vel fi|nite distinguitur a Filio? Et manifestum est quod secundum talem modum loquendi haec consequentia non valet: ‘Infinita distinctio est Patris a Filio; ergo Pater infinite distinguitur a Filio’, sicut non sequitur: ‘Haec similitudo sit intensior – demonstrando caliditatem in qua calidum est simile calido; ergo sit intensior similitudo’, quia forte sit remissior similitudo, ut si ambo essent calida ut quattuor et caliditas unius intenderetur et alterius remaneret in eodem gradu, tunc haec similitudo intenderetur, quia haec caliditas intenderetur; et haec caliditas est haec similitudo; ergo etc. Et tamen non intenderetur similitudo nec sit intensior similitudo, sed remissior, quia sit maior disconvenientia in qualitate. [Propositiones] Iuxta quem modum est prima propositio haec: Quaelibet duae creaturae habent inter se | maiorem distinctionem sub propria ratione distinctam quam personae divinae. Patet, quia quaelibet duae creaturae distinguuntur in essentia sua et entitate absoluta, in qua personae divinae non distinguuntur. Secunda propositio: Videtur quod proprie Pater a Filio non distinguitur finite. Patet, quia omni finita distinctione data quae est inter res, minus distinguitur Pater a Filio sub ratione distinctionis; igitur non finite. Consequentia tenet, quia est omni finita distinctione minor. Antecedens patet per conclusionem praecedentem et patet, quia quicquid est Pater, est Filius et e contra, quantuscumque est Pater, tantus est Filius et e contra et qualiscum-

2 significationis terminorum] sermonis W. 16–17 intenderetur2 … caliditas] om. (hom.) K. 18 nec … similitudo] om. (hom.) W. 21 creaturae] naturae W. 22 distinctam] distincta K. 31 e … et] om. (hom.) W. 31–394.1 et2 … contra] om. (hom.) K. 6 Cf. supra, p. 390,18–19. 30 Cf. supra, p. 393,21–25.

f 148vb

J 250a

394

f 149ra

quaestio tricesima septima

que est Pater, talis est Filius et e contra; ergo distinctio quae est inter Patrem et Filium in quantum est distinctio, est minima et ergo non est proprie finita ut sic. Tertia propositio: Convenienter conceditur quod Pater a Filio distinguitur non-finite. Patet ex praecedente, quia ex quo a Patre Filius distinguitur vel e contra, et dictum est quod non distinguitur finite, sequitur quod distinguitur ab eo non-finite. Quarta propositio: Quamvis potest concedi quod Pater a Filio distinguitur infinite prout ly ‘in-’ sumitur pro ‘non-’, tamen non distinguitur Pater a Filio infinite in ratione distinctiva, prout ‘infinita’ dicit maximam vel immensam quantitativam distinctionem. Prima pars patet ex praecedente. Secunda pars patet per primam propositionem. Quinta propositio est illa: Convenienter conceditur quod in esse distinctivo Pater a Filio minime distinguitur. Patet ex prima, quia minor distinctio nequit inveniri. Sexta propositio: Infinite modice Pater distinguitur a Filio in esse distinctivo. Patet, quia minor distinctio nequit imaginari quam est inter divinas personas, eo quod in omnibus idem sunt praeterquam in proprietatibus relativis, quae cum hoc transeunt in personas et mediantibus personis in substantias, | quia formaliter sunt in personis, ut paternitas in Patre. Et quia personae sunt essentia, sunt etiam in essentia et essentia. Ex quibus dictis simul combinatis sequitur haec propositio: Quod infinita distinctio est Patris ad Filium, tamen Pater a Filio minime distinguitur vel in infinitum modice distinguitur sub ratione distinctionis. Patet, quia prima pars est secunda vel tertia propositio inter propositiones positas de hac materia concedenda de vi sermonis et secunda pars est propositio immediate praecedens. Nec mireris, quia caliditate una in similibus intensa et alia remanente in suo gradu: Quanto caliditas plus intenditur, tanto similitudo sit intensior, tamen tanto sit minor similitudo. Cum itaque distinctio Patris

6 et] ut JW. 8 propositio] om. KWf. ‖ Filio] non add. K. 10 in] sup. lin. W. ‖ distinctiva] distincta KW. ‖ prout] ly add. W. ‖ infinita] infinitam f. 13 propositio] conclusio KWf. 13–14 distinctivo] distinctivorum W. 14 prima] propositione add. KWf. 15–17 inveniri … nequit] om. (hom.) W. 17 distinctio] om. K. 21 essentia1] essentiae K. ‖ et] sunt add. K. 24 infinitum] finitum W. 25 propositio] corr. ex conclusio J; suppositio K. 26 concedenda] concedendas f. 28 quanto] quanta W. ‖ tanto] tanta W. 5 Cf. supra, pp. 393,26–394,3. 6 Cf. supra, p. 393,26–27. 11 Cf. supra, p. 394,4–7. 12 Cf. supra, p. 393,21–25. 14 Cf. ibid. 25 Cf. supra, p. 391,10–11 et 15. 27 Cf. supra, p. 394,16–17.

5

10

15

20

25

quaestio tricesima septima

395

ad Filium sit persona, quae est Deus, concedendum est quod maxima vel infinita distinctio est Patris ad Filium, quia entitas quae est distinctio, est infinita. Tamen in esse distinctivo est minima distinctio, quia in infinitum parva. 5

10

15

20

25

[Dubium alterum] [Notabilia] Sed de secundo dubio hic tractando, utrum personae se ipsis distinguuntur, est sciendum quod personam divinam cum alia convenire vel differe ab alia aliquo sui potest intelligi dupliciter. Uno modo capiendo ly ‘aliquo sui’ transitive et erit sensus ‘hoc est aliquo distincto ab ipsis quod tamen in ipsis est’. Et hoc modo manifestum est quod personae | non distinguuntur aliquo sui, quia nihil est in persona quod non est persona. Alio modo intelligitur hoc intransitive, ut cum dicitur ‘natura angeli’, exponitur: ‘natura quae est angelus’. Sic dicitur: Una persona aliquo sui distinguitur ab alia persona – erit sensus: ‘Persona aliquo quod est ipsa, distinguitur ab alia persona’. Eodem modo distinguenda est illa: ‘Persona aliquo sui convenit cum alia persona’. Secundo est notandum quod, cum dicitur: ‘Homo est primo sua anima risibilis’ et in aliis locutionibus huiusmodi, ly ‘primo’ quattuor modis potest teneri. Primo ut notat ablativum cui adiungitur dicere causam adaequatam effectus importati per praedicatum. Et sic esset sensus praedictae propositionis quod anima hominis esset causa adaequata risibilitatis. Secundo modo ut notet circa illud pro quo ablativus supponit, primitatem causae respectu eius quod per praedicatum importatur, a qua non convertitur consequentia. Et sic importaret prioritatem communitatis, quia a specialiori ad communius est consequentia bona, sed non e contra. Sic homo sua essentia esset primo risibilis, quia sequitur ‘sua anima, ergo sua essentia’, sed non e

2 distinctio1] distinctione f. ‖ est1] om. f. ‖ distinctio2] et add. K. 3 in2] om. K. ‖ infinitum] finitum W. 8 personam] persona K. ‖ divinam] divina W. ‖ alia] persona add. f. 8–9 ab alia] om. W. 9 alia] intelligitur dupliciter uno modo sicut add. in mg. K2. ‖ potest … sui] om. (hom.) K. 10 transitive] transite K. ‖ et] hic add. f. ‖ ipsis1] ipso f. 12 sui] manifestum est add. sed del. J. ‖ nihil] corr. in mg. ex vel K2; corr. ex non W. ‖ est2] in add. W. 13 dicitur] quod add. W. 14 distinguitur] distingui f. 19 adiungitur] adiungit f. 22 causae] animae K. 25 communius] communiorem K. ‖ est] om. K. 26 quia] del. K. 26–396.2 sequitur … risibilis] om. (hom.) K. 7 Cf. supra, p. 390,20. 7–396.5 Marsilius haec notabilia partim verbotenus, partim ad sensum deprompsisse videtur ab Adam de Wodeham, loc. cit. dist. 33 q. 8 (ed. cit., fol. 89va). 21 Cf. supra, p. 395,17–18.

J 250b

396

f 149rb

J 251a

quaestio tricesima septima

contra. Tertio modo ut ly ‘primo’ secludat causam priorem respectu praedicati. Et sic illo est primo risibilis quo nulla causa est prior ut sit risibilis. Quarto ut no|tet exclusionem omnis principii vel causae distinctae ab illo pro quo supponit ablativus respectu primi. Sic dicere: ‘Est anima sua primo risibilis’ est dicere quod nullo alio principio quam sua anima est risibilis. [Propositiones] Illis praemissis videntur mihi hae propositiones probabiles nihil asserendo: Persona non est aliquid sui transitive intelligendo sermonem. Patet, quia sensus est iuxta dicta in primo notabili quod in hoc dubio fuit praemissum, quod persona esset aliquid sui tamquam distincti ab ea et hoc nequit esse propter simplicitatem personarum. Secunda propositio, quod nulla persona aliquo sui convenit cum alia persona, immo nec cum se ipsa, transitive tenendo ly ‘aliquo sui’. Patet per idem, quia sensus est quod conveniat cum alia persona aliquo quod est eius ut distinctum tamen ab ea et hoc non potest esse eadem de causa. Eodem modo neganda est haec: ‘Persona distinguitur aliquo sui ab alia persona’ semper transitive loquendo. Patet per idem. Tertia propositio: Persona est quodlibet sui loquendo intransitive. Sensus enim est quod est quodlibet quod est ipsa. Et talis locutio concederetur de creatura, quia homo est quodlibet sui intransitive, id est quodlibet quod est ipse homo. Restringitur enim praedicatum ad standum pro eodem pro quo subiectum, scilicet pro uno solo, ac si diceretur: ‘Socrates est quilibet homo qui est Socrates’. Sic quilibet homo est quodlibet sui intransitive, quia est quodlibet quod est ipse. Et confirmatur, quia persona intrinsece non habet nisi personalitatem, proprietatem et essentiam, et quodlibet illorum est persona, quia proprietas est persona, ut praemissum est prius. Quarta propositio: Intransitive persona convenit aliquo sui cum alia persona, et etiam aliquo sui ab alia persona distinguitur | intransitive. Patet, quia

1 secludat] lect. dub. W. 7 asserendo] prima add. f. 8 sermonem] om. W. 9 primo] prima K. 10 distincti] distinctum K. 12 propositio] om. KWf. 13 ly] om. W. 14 alia] sup. lin. J. ‖ aliquo] om. W. 15 tamen] om. K. 20 est2] est add. f. 24 intrinsece] intransitive K. 25 illorum] istarum f. 26 persona1] esse personae f. 27 convenit] est K. 28 patet quia] quia patet K. 9 Cf. supra, p. 395,7–16. 12–13 Similem propositionem ponit Adam de Wodeham, loc. cit. dist. 33 q. 8 (ed. cit., fol. 89vb). 14 Cf. supra, p. 395,7–16. 15 Cf. supra, p. 396,10–11. 17 Cf. supra, p. 395,7–16. 26 Cf. supra, p. 390,10–11. 27–28 Hanc propositionem ponit Adam de Wodeham, loc. cit. dist. 33 q. 8 (ed. cit., fol. 89vb).

5

10

15

20

25

quaestio tricesima septima

5

10

15

20

25

30

397

aliquo quod est ipsa, convenit, scilicet essentia, et eodem modo aliquo quod est ipsa persona, disconvenit, puta personalitate vel proprietate. Quintam propositionem ponit Adam distinctione 33 quaestione ultima et est sua tertia propositio, quod intransitive loquendo quaelibet persona se ipsa et quolibet sui convenit cum qualibet persona divina; quam probat, quia deitate convenit; et deitas est quodlibet quod est persona; ergo quolibet quod est ipsa, convenit; quam propositionem reputo periculosam, quamvis forte ipsam posuerit ad dictum sensum qui verus est, scilicet quod deitate convenit persona cum alia, quae est quodlibet quod est ipsa persona. Ratio est, quia bene videtur sequi: ‘Persona se ipsa et quolibet sui convenit cum qualibet persona; paternitas est aliquid Patris vel personalitas est aliquid Patris; ergo personali|tate vel paternitate Pater convenit cum qualibet persona’. Modo, quamvis consequens possit habere unum sensum verum, scilicet quod aliqua re quae est paternitas, puta essentia, convenit cum qualibet persona, tamen, quia sic non accipitur communiter, immo dicimus quod Pater paternitate distinguitur a qualibet alia persona, eo quod talis ablativus positus respectu convenientiae vel distinctionis videtur dicere rationem actus vel rei importatae per verbum, ideo sensus huius: ‘Pater paternitate convenit cum qualibet persona’ esse videtur quod paternitas sit ratio convenientiae Patris cum aliis. Et hoc non videtur verum, immo est magis ratio distinctionis. Et ideo, quamvis, ut credo, dictus doctor bonam mentem habuit, tamen contradictoriam propositionem aestimo magis tutam. Et ideo quinta propositio est haec: Quaelibet persona aliquo sui, id est aliquo quod est ipsa, non convenit cum alia persona. Probatur, quia propria personalitate vel propria proprietate non convenit cum alia persona, immo ea distinguitur a qualibet alia, et tamen personalitas personae est persona, et proprietas est persona. Ad rationem dicti doctoris faciliter respondetur concedendo quod deitate convenit cum alia persona et quod illa deitas est quodlibet personae, sed negatur consequentia: ‘Ergo persona quolibet sui convenit cum alia persona’, sicut etiam negatur haec consequentia: ‘Deitas est Filius; et

4 quod] om. K. 8 ipsam] om. W. 9 cum alia] om. W. ‖ quodlibet] cum alia add. W. 11 qualibet] alia K. ‖ Patris] om. K. ‖ vel personalitas] iter. J. ‖ personalitas] personalitate W. 11–12 est2 … Patris] om. W. ‖ aliquid] aliud K. 13 possit] posset W. 14 puta essentia] om. K. ‖ essentia] om. J; esse natura LW. 15 quia] om. W. 17 distinctionis] corr. ex disconvenientiae J. 17–18 rationem] relationem JK. 22 habuit] habuerit f. 25 persona] om. K. 26 tamen] cum W. 27 faciliter] facile f. 29 ergo] quod K. 30 haec] om. K. 3 Cf. ibid. 6 Cf. ibid. 8 Cf. supra, p. 395,12–16. 21 Id est doctor Adam de Wodeham, quem Marsilius supra, p. 397,3–7 laudavit. 27 Cf. supra, p. 397,5–7.

f 149va

398

quaestio tricesima septima

illa deitas est quodlibet quod est Pater; ergo Pater est Filius’. Quamvis enim deitate convenit Pater cum Filio, tamen non omni quod est deitas, convenit Pater cum Filio, quia non proprietate paterna, quae est deitas. Et ergo syllogismus expositorius non valebit super quem fundatur argumentum sic arguendo: ‘Hac deitate Pater convenit cum Filio; haec deitas est quodlibet Patris; ergo quolibet Patris Pater convenit cum Filio’, quia a maiori ad unam de omni non valet consequentia. Haec enim non valet: ‘Deitate Pater convenit cum Filio; ergo omni eo quod est deitas in Patre, Pater convenit cum Filio’.

J 251b

f 149vb

[Obiectiones incidentes] Forte dices: Persona Patris aliquo sui convenit cum Filio, per propositionem quartam, et aliquo sui non convenit cum Filio, ut dicit quinta propositio; ergo in Patre sunt plura, scilicet unum quo convenit et unum quo non convenit. Secundo: Pater paternitate convenit cum Filio, ergo quolibet sui. Tenet | consequentia, quia, si aliquo sui non convenit, hoc maxime est paternitas; cuius falsitas probatur, quia illa proprietas est essentia, in qua convenit cum Filio. [Ad obiectiones] Respondetur ad primam negando consequentiam, quia hoc non est ratione pluralitatis | quae est in Patre, cum sit ita simplex sicut essentia. Sed hoc est ratione formalis distinctionis inter personam et proprietatem ex una parte, ratione cuius persona et proprietas est incommunicabilis, et ergo ea non convenit Pater cum alia persona, quia non communicatur, sed ea distinguitur, et inter essentiam ex alia parte, qua ipsa communicabilis est et communicatur, et ideo ea Pater convenit cum alia persona. Ad secundam negatur maior et ad probationem conceditur quod paternitas est essentia et quod in essentia convenit, sed non sequitur quod in paternitate convenit. Argumentum enim non valebit: ‘Hac essentia convenit Pater cum Filio; haec essentia est paternitas; ergo paternitate convenit’,

1 illa] om. W. ‖ enim] om. K. 2 convenit] conveniat f. 2–3 tamen … Filio] iter. (homoeoceph.) K. 4 valebit] valebat KW. 8–11 ergo … Filio] om. (hom.) K. 8 Pater] om. f. 11 dices] quod add. W. ‖ per] propter W. 16 paternitas] proprietas f. 22 ratione] om. K. 4 De syllogismo expositorio vide supra, p. 391, ad lin. 19. 12 Cf. supra, pp. 396,27–397,2. ‖ Cf. supra, p. 397,23–24. 20 Cf. supra, p. 398,11–14. 27 Cf. supra, p. 398,15–18.

5

10

15

20

25

30

quaestio tricesima septima

399

sicut non sequitur: ‘Hac essentia Pater est sapiens; haec essentia est Filius; ergo Filio est sapiens’.

5

10

15

20

25

[Continuatio propositionum] Sexta propositio: Persona sive Pater non quolibet sui distinguitur ab alia persona, etiam loquendo intransitive. Patet sicut praecedens, quia essentia non distinguitur ab alia persona, quae tamen est aliquid sui intransitive, quia est hoc quod ipse Pater. Septima propositio: Pater nulla alia persona distinguitur a Filio. Patet, quia a Filio non distinguitur nisi propria personalitate sive proprietate, quae non est alia persona. Octava propositio: Pater non solum convenit cum Filio in essentia, sed etiam in communi notione sive spiratione activa. Patet, quia ista est communis Patri et Filio. Nona propositio: Pater non solum propria notione distinguitur a Spiritu Sancto, sed etiam communi notione. Patet, quia in communi notione opponitur Spiritu Sancto relative; ergo ea distinguitur. [Obiectio incidens et responsio auctoris] Forte dicetur: Numquid haec communis notio in Patre est paternitas et ergo distinctio Patris a Spiritu Sancto est eadem distinctio quae est distinctio communis notionis; ergo adhuc solum propria notione distinguitur, scilicet paternitate? Respondetur quod de hoc sunt opiniones. Aliqui dicunt quod sit paternitas, alii quod non. Sed quicquid de hoc sit, quia prius dictum est et probabile est quod communis notio sit paternitas in Patre et filiatio in Filio, sicut de hoc dictum est circa distinctionem 26, tamen communis notio formaliter distinguitur a paternitate recte sicut persona ab essentia. Nam sicut essentia reperitur in Filio identice, ubi non reperitur identice persona Patris, ita etiam haec communis notio reperitur in Filio, ubi paternitas identice non

1 sapiens] persona sive add. f. ‖ haec] hac J. 4 persona sive] om. f. 7 quod] om. W. 8 propositio] om. KWf. 10 est] ab add. J. 14 propositio] om. KWf. 22 de] om. W. ‖ aliqui] aliquae K. 23 quod] om. W. 24 est] om. f. 25 est] in quaestione add. KWf. 26 paternitate] Patre J. ‖ recte] ratione W. 27 identice1] identitate W. ‖ identice2] identitate W. 28 notio] non add. sed del. K. ‖ reperitur] identitate add. K. ‖ identice] identitate KW. 5 Cf. supra, p. 397,23–27. 22 Cf. e.g. Guillelmus de Ockham, In 1 Sent. dist. 27 q. 1 (ed. Etzkorn et Kelley, p. 191). 23 Cf. e.g. Thomas de Aquino, loc. cit. dist. 27 q. 1 art. 1 (ed. cit., pp. 648–649). 25 Cf. supra, p. 191,9–11.

400

f 150ra

J 252a

quaestio tricesima septima

reperitur, cum ipsa Filius non minus spiret Spiritum Sanctum quam Pater. Et ideo, licet in Patre identice idem sit quod paternitas, tamen non | est formaliter idem. Et ergo, cum per eam Pater distinguitur a Spiritu Sancto, conveniens est dicere quod non solum paternitate, sed etiam communi notione a Spiritu Sancto distinguitur. Unde quod ita sit, patet, quia ‘Pater et Filius sunt unum principium Spiritus Sancti sicut tres personae creaturae’, sicut dicit beatus Augustinus 5 De Trinitate capitulo 17. Per hoc ad formam conceditur quod in Patre communis notio sive vis spirativa est identice paternitas. Et negatur consequentia qua infertur: ‘Ergo Pater | a Spiritu Sancto solum distinguitur propria notione’, quia illa notione etiam distinguitur. Et licet eadem realiter, tamen est alia formaliter, ut dictum est. [Continuatio propositionum] Decima propositio, recte similis de Filio: Filius non solum convenit cum Patre in essentia, sed etiam communi notione. Patet sicut octava. Undecima propositio: Filius non solum filiatione, sed etiam communi notione distinguitur a Spiritu Sancto. Patet sicut nona. Duodecima propositio: Quamvis Filius formaliter distinguitur a Patre filiatione, quae ipse est, tamen etiam originaliter distinguitur a Patre persona Patris, quae ipse non est. Prima pars patet, quia formaliter distinguitur propria proprietate, secundum quam ei relative opponitur. Secunda pars patet, quia originaliter isto tamquam producente distinguitur a quo oritur; sed oritur a Patre; ergo a Patre originaliter distinguitur. Patet maior, quia eadem res habet esse et distinctionem, cum distinctio personalis inseparabiliter sequatur personam Filii in esse constitutam. A quo ergo oritur et esse accipit, ab eo etiam originaliter distinctionem recipit. Et minor patet Lucae 1: “Visitavit nos oriens ex alto”, id est Filius ex Patre, secundum Glossam. Confirmatur, quia quod Filius distinguitur a Patre, vel hoc habet a Patre, et habetur

2 identice] identitate W. 3 distinguitur] distinguatur f. 5 Sancto] sancta W. 7 17] fort. leg. 14. 8 identice] identitate KW. 11 eadem] est add. K. ‖ alia] aliter codd. ‖ formaliter] om. J. 15 propositio] om. Kf. 17 propositio] om. Kf. ‖ distinguitur] distinguatur f. 20 proprietate] a Patre add. KWf. 22 quia] ab add. Wf. ‖ eadem] eodem f. 25 originaliter] ab eo add. K. ‖ recipit] recepit W. 7 Cf. August., De Trin. 5,14,15 (PL 42,921; CCSL 50,223); cf. Petrus Lombardus, loc. cit. dist. 29 cap. 3 n. 1 (ed. cit., p. 218); cf. etiam Adam de Wodeham, loc. cit. dist. 33 q. 8 (ed. cit., fol. 90ra), ubi haec auctoritas Augustini etiam ad sensum invenitur. 11 Cf. supra, p. 400,1–3. 14 Cf. supra, p. 399,11–13. 16 Cf. supra, p. 399,14–16. 25 Lc 1,78. 26 Cf. Glossa ordinaria Lc 1 (Argentinae 1480/81, fol. 144b).

5

10

15

20

25

quaestio tricesima septima

5

10

15

20

25

401

propositum, vel habet a se, et hoc non, quia nihil habet a se, immo ‘quicquid habet, a Patre nascendo recepit’, ut vult beatus Augustinus et etiam Hilarius. Tertia decima propositio: Filius non solum filiatione et communi notione distinguitur a Spiritu Sancto, sed etiam originaliter persona Patris distinguitur ab eo. Patet sicut praecedens. Ideo enim distinctus est a Patre et Spiritu Sancto, quia Pater eum distinctum produxit. Nascendo enim ex Patre recepit distinctionem, et a Patre, quia se ipsum non genuit, et a Spiritu Sancto, quia non modo voluntatis procedit. Quarta decima propositio, quod Filius etiam originaliter convenit cum Patre et Spiritu Sancto persona Patris. Declaratur recte sicut | duodecimam. Nam illa persona originaliter convenit ex qua oriendo essentiam recepit, quia illa est convenientia Filii ad Patrem et Spiritum Sanctum; sed a Patre oriendo convenientiam, scilicet essentiam, recepit; igitur etc. [Corollaria] Corollarium primum: Filius aliquo qui non est ipse, convenit cum Patre et Spiritu Sancto et etiam distinguitur a Patre et Spiritu Sancto. Patet hoc, quia persona Patris, quae non est Filius, distinguitur et convenit, ut dicunt tres propositiones. Secundum corollarium: Aliquo modo aliter et aliter distinguitur Filius a Spiritu Sancto et a Patre quam Pater a Filio et eodem modo dicatur de convenientia. Patet, quia Filius persona alia, quae non est ipse, sed a qua est ipse, originaliter distinguitur et convenit, ut dicit corollarium praecedens. Non autem est sic de Patre respectu Filii, quia Pater nullo modo distinguitur vel convenit cum Filio, qui non est ipse, nec formaliter nec originaliter, cum nulla sit origo Patris, qui est ingenitus vel innascibilis, cum non sit ab alio. [Continuatio propositionum] Quinta decima propositio: Licet Spiritus Sanctus sua processione passiva, quae ipse est, formaliter distinguitur a Patre et a Filio, tamen etiam originaliter distinguitur ab ipsis Patre et Filio sive personalitatibus Patris et Filii.

1 vel] hoc add. W. ‖ habet1] hoc add. K. 2 habet] om. J. 3 propositio] om. KWf. ‖ communi] om. f. 9 propositio] om. KWf. 10 Spiritu] om. K. 11 recepit] recipit f. 15 primum] om. KWf. 16 et1 … Sancto] om. (hom.) K. 19 aliter2] alio K. 21 ipse] ipsae f. 28 distinguitur] distinguatur f. ‖ tamen] iter. K. 2 Cf. August., De Trin. 5,15,16 (PL 42,921; CCSL 50,224) et Hilarius, De Trin. 7,26 (PL 10,222C; CCSL 62,293). 5 Cf. supra, pp. 400,17–401,2. 10 Cf. ibid. 18 Cf. supra, pp. 400,17–19 et 401,3–5 et 9–10. 22 Cf. supra, p. 401,15–16.

f 150rb

402

J 252b

f 150va

quaestio tricesima septima

Recte probatur sicut duodecima. Nam quia ab eis habet esse, etiam originaliter ab eis habet distinctionem. Unde ideo distinctus est, quia ut | distinctus ab eis procedit seu quia eum distinctum spiraverunt. Sexta decima propositio: Spiritus Sanctus non solum essentia sua convenit cum Patre et Filio, sed etiam originaliter convenit cum ipsis Patre et Filio. Patet sicut quarta decima. Patet, quia originaliter convenit cum illis a quibus procedendo essentiam accepit. Sed hoc est a Patre et Filio. Istae propositiones videntur mihi verae de distinctione et convenientia personarum, quas tamen humiliter pono semper habendo istam pro non dicta, si quae esset quae coram ecclesia male sonaret. [Responsio auctoris in forma] Nunc de illa dubitatione in forma: Utrum personae se ipsis primo distinguuntur intransitive? Videtur primo manifestum quod, si ‘primum’ capiatur pro quolibet sui sive pro quolibet quod est ipsa, quod non est vera, sicut dixit conclusio quinta iam posita. Secundo, quia, si capiatur ly ‘primo’ prout dicit causam proprie dictam, cum in divinis non sit causa, non est etiam vera. Si vero caperetur ut diceret rationem principii, quod in divinis admittitur, cum ipsae personae non sint sibi principium, non distinguerentur se ipsis, sicut non principiantur a se ipsis. Tertio: Si intelligeretur quod primo se ipsis distinguuntur quia principium suae distinctionis est ipsae personae, patet quod potest dici quod formaliter sic se ipsis distinguuntur, quia principium suae distinctionis formale est proprietas personalis sive relativa, quae est met persona. Sed originaliter solus Pater sic se ipso distingueretur, quia originaliter non est ab alio. | Et ergo persona Patris possit dici primo se ipsa distingui tam formaliter, quia principium suae distinctionis est ipsa persona, et etiam originaliter persona Patris potest dici se ipsa distingui, non quod sit sui principium, sed quia distinctionem sui ad alias personas non habet ab alia vel alio. Sed aliae duae personae non debent dici originaliter se ipsis distingui, sed suis principiis, a quibus procedunt, ut Filius Patre et Spiritus Sanctus Patre et Filio, quia ab illis sunt et distinctionem recipiunt et

2 est] om. f. 3 seu] corr. in mg. ex sed W. ‖ eum] eundem W. 5 etiam] convenit add. W. 6 patet2] om. KWf. ‖ convenit cum] om. codd. 9 istam] ista W. 10 quae1] qua f. ‖ esset] essent W. 13 capiatur] capitur K. 15 quia] om. f. ‖ capiatur] capitur KW. 17 rationem] nomen W. 21 quod1] quia W. ‖ sic] om. W. 23 sic] om. W. 24 possit] posset f. 25–26 tam … distingui] om. (hom.) J. 30 Spiritus Sanctus] Spiritu Sancto W. 1 Cf. supra, pp. 400,17–401,2. 6 Cf. supra, p. 401,9–13. 12 Cf. supra, p. 395,7. 15 Cf. supra, p. 397,23–24.

5

10

15

20

25

30

quaestio tricesima septima

403

convenientiam originaliter. De prioritate communitatis, scilicet a qua non convertitur consequentia, quia nimis est logicalis, non curo. Hoc de primo articulo.

[Articulus 2] 5

10

15

20

25

[Conclusiones] Quantum ad secundum articulum non video aliud dicendum in effectu nisi illud quod dictum fuit de hoc quaestione sexta articulis primo et secundo. Unde prima conclusio est haec quae etiam ibidem fuit dicta: Persona non differt realiter ab essentia per aliquam entitatem absolutam. Patet conclusio, quia oportet personam dicere compositam ex duabus rebus absolutis, scilicet absoluto proprio et absoluto communi, scilicet quod esset essentia. Secundo, quia persona non esset essentia, quia constituta ex essentia absoluta et re propria absoluta non est aliqua earum. Tertio oportet quod essentia haberet se respectu proprietatis absolutae ut potentia et sic essentia non esset summe simplex. Vel quod proprietas haberet se ut potentia respectu essentiae et tunc essentia adveniret proprietati et hoc iterum non est compossibile summae simplicitati. Vel quod essent duo absoluta, quorum nullum esset potentia respectu alterius. Quomodo ergo ex eis fieret una persona, cum imaginatio non capiat quod ex pluribus existentibus in actu fiat unum, nisi unum eorum aliquo modo habeat se per modum potentiae et aliud per modum actus, sicut albedo respectu lactis vel scientia respectu | animae? Quarto: Si essent duae res absolutae in persona, si ambae sunt independentes, erunt duo dii, quia quodlibet independens est Deus. Si unum fuerit dependens, hoc erit creatura et sic temporale. Quomodo ergo constituet personam divinam, quae utique est aeterna? Quinto, quia vel haec entitas absoluta esset omnino eiusdem naturae cum essentia, et si sic, tunc esset communicabilis sicut essentia et non plus distingueret personam quam

1 de] om. f. 2 est] iter. K. 3 articulo] etc. W. 6 quantum … articulum] om. W. 7 hoc] om. W. ‖ quaestione] propositione W. 12 quia1] om. KWf. 13 earum] om. K. 16 adveniret] deveniret J. 17 compossibile] possibile f. 18 respectu] om. W. 20 fiat] fiet K. 20–21 potentiae … modum] om. (hom.) W. 25 vel] om. W. 27–404.1 et … essentia] om. (hom.) W. 7 Cf. Marsilius de Inghen, loc. cit. q. 6 art. 1–2 (ed. cit., pp. 230–246). 8 Cf. ibid. q. 6 art. 2 (ed. cit., p. 237). 8–9 Similem conclusionem ponit Thomas de Argentina, In 1 Sent. dist. 34 q. 1 (Venetiis 1564, fol. 101va).

J 253a

404

f 150vb

quaestio tricesima septima

essentia; vel alterius rationis, et tunc unum istorum esset perfectius alio. Modo quod esset minus perfectum, necessario | esset dependens a magis perfecto. Quomodo autem erit illud possibile quod sit aeternum in persona et dependeat? Sexto, quia, cum in Concilio Remensi comparuisset Gilbertus Porretanus, qui dixit quod deitas non esset Deus fundans se super hoc quod quaelibet persona quae est Deus, esset deitas et aliquid absolutum, quo constitueretur in esse personali, arguit sibi beatus Bernardus sic: Si deitas non est Deus, sed est aliquid, vel illud aliquid est idem quod Deus vel est aliquid aliud a Deo. Si est idem, contra te est. Si est aliquid aliud a Deo, vel est maius Deo, et hoc non, quia nihil potest esse maius Deo; vel minus erit Deo, et hoc non, quia tunc derogaretur in hoc quod in se haberet deitatem, quia perficeretur deitate minore se. Si aequale Deo et aliud est a Deo, erunt duo dii, scilicet unum quod est deitas et aliud quod tu ponis Deum. Et confusus Porretanus a beato Bernardo hac ratione suum errorem ibi revocavit, ut recitat Innocentius IV. Et haec ratio concludit quod non potest persona, quae est Deus, esse aliquo absoluto contra essentiam vel deitatem distincta, quia tunc essentia vel deitas non erit Deus et procedit ratio beati Bernardi. Secundo etiam dictum fuit et potest esse conclusio secunda quod persona non distinguitur ab essentia aliqua re relativa superaddita, sive sit proprietas sive formalitas vel aliud quodcumque volueris et qualitercumque placuerit nominare. Probatur, quia sic realiter esset in persona essentia et res vel entitas relativa distincta ab essentia. Et sic persona non esset omnino simplex. Et secundo, quia essentia haberet se per modum potentiae respectu huius rei relativae, quae fundaretur in ea et maneret distincta ab ea. Et quomodo immensa essentia aliquo modo recipiet? Et plures possent fieri tales rationes, de quibus non est vis. 1 essentia] essentiam K. 4 cum] dum K. ‖ comparuisset] comperuisset pro comparuisset Kf. 6 est] corr. sup. lin. ex esset W. 7 sibi] ei f. ‖ Bernardus] corr. ex Augustinus W. 9 idem] quod Deus add. KWf. 11 tunc] Deo add. KW. 15 ratio] om. W. ‖ potest] om. K. 17 procedit] procedet f. 24 quae] quia f. 25 recipiet] reciperet W; recipietur f. ‖ possent] possint W. 26 vis] om. f. 4–17 Marsilius hanc probationem conclusionis partim verbotenus, partim ad sensum deprompsisse videtur a Thoma de Argentina, loc. cit. dist. 34 q. 1 (ed. cit., fol. 101va). 7 Apud Thomam de Argentina, ibid.; cf. introductio editorum apud Conc. Remense (Reims) (Enchiridion symbolorum, ed. cit., n. 745, p. 305). 13–15 Cf. Thomas de Argentina, loc. cit. dist. 34 q. 1 (ed. cit., fol. 101va): “[…] propter iam dictam etiam rationem factam a Bernardo supra dictus Gilbertus revocavit suum errorem in Remensi Concilio, prout recitat Innocentius quartus.” 18 Cf. Marsilius de Inghen, loc. cit. q. 6 art. 2 (ed. cit., p. 239). 18–21 Hanc conclusionem ponit Thomas de Argentina, loc. cit. dist. 34 q. 1 (ed. cit., fol. 101va).

5

10

15

20

25

quaestio tricesima septima

5

10

15

405

Ex quibus sequitur tertia conclusio, quod persona divina nec realiter nec formaliter formalitate addita distinguitur ab essentia. Patet ex praecedentibus, quia nec re absoluta, per primam, nec re relativa, per secundam. Quarta conclusio, quod cum his stat quod essentia distinguitur a persona formaliter seu etiam e contra, sicut etiam ibidem erat dictum et probatum, quia inter illa utique est aliqualis distinctio quorum unum est idem alicui cui alterum non est idem. Sed essentia est eadem Filio et persona Patris non est eadem Filio, ut ponit fides. Ergo oportet quod inter personam et essentiam sit aliqualis distinctio et qualiscumque haec fuerit, haec vocatur hic | ‘formalis’. Ergo conclusio vera. Confirmatur sic: Quia vel persona est tantum eadem | essentiae sicut essentia sibi vel non. Si dicitur quod sic, ergo sicut essentia est communicabilis tribus, ita esset persona. Si dicitur quod non, ergo aliqualis distinctio erit inter essentiam et personam, quae vocatur sive quam voco formalem, et habetur propositum. Contra istam conclusionem fuit ibi multipliciter obiectum et solutum. Qui vult, videat ibidem. Hoc de secundo articulo.

[Articulus 3]

20

[Primum dubium et responsio auctoris] Quantum ad tertium articulum est primum dubium: Utrum persona aliquid addit super essentiam? Ad quod, quia satis dictum est, breviter dicitur primo quod res quae est persona divina, ut Pater, vel paternitas, nihil omnino addit essentiae, quia, 1 sequitur] om. J. ‖ divina nec] om. K. 3 relativa] absoluta W. 5 etiam1] om. W. 6 unum] om. f. 7 idem] om. K. 7–8 et … Filio] om. (hom.) f. 9 qualiscumque] distinctio add. f. ‖ haec2] om. f. 11 sibi] om. K. 12 esset] om. K. 14 voco] voca K. ‖ habetur] quia K. 15 ibi] om. W. 16 articulo] om. W. 19 quantum … articulum] om. W. 20 addit] addat f. 21 est1] et add. W. ‖ breviter] om. K. 3 Cf. supra, p. 403,8–9. ‖ Cf. supra, p. 404,18–21. 5 Cf. Marsilius de Inghen, loc. cit. q. 6 art. 2 (ed. cit., p. 241). 8 Cf. Symbolum “Quicumque” Ps.-Athanasianum (Enchiridion symbolorum, ed. cit., n. 75, p. 45): “[…] (4) neque confundentes personas, neque substantiam separantes: (5) alia est enim persona Patris, alia [persona] Filii, alia [persona] Spiritus Sancti; (6) sed Patris et Filii et Spiritus Sancti una est divinitas […].” Cf. Decretalis “Damnamus” (loc. cit., ed. cit., n. 804, p. 336): “[…] quia quaelibet trium personarum est illa res, videlicet substantia, essentia seu natura divina […] ut distinctiones sint in personis, et unitas in natura.” Cf. etiam Gregorius IX, Decretales lib. 1 tit. 1 cap. 2 (ed. cit., p. 7). 15 Cf. Marsilius de Inghen, loc. cit. q. 6 art. 2 (ed. cit., pp. 241–246). 21 Cf. supra, pp. 390,10–12 et 404,18–405,3.

f 151ra J 253b

406

quaestio tricesima septima

si aliquid adderet, non esset persona aeque simplex sicut essentia, sicut est ante argutum. Item, si quid adderet, hoc esset respectus ad alterum; modo iste respectus transit in essentiam sic quod paternitas vel filiatio est met essentia, sicut haec dicta sunt in quaestione praecedenti; igitur nihil potest poni quod res quae est persona, addat vel includat ultra essentiam. Secundo dicitur quod conceptus personae multa includit apud animam quae non includit conceptus essentiae. Patet, quia conceptus personae importat respectum ad aliquid et incommunicabilitatem, quia, licet significatio personae sit absoluta significatio secundum se, tamen per modum sequelae in quantum transsumitur ad divina, importat relationem, ut dictum est prius quaestione vicesima sexta de persona. Et ergo respectum et ad aliquid importat apud animam et in definitione sua ponitur incommunicabilitas. Non enim sic absolute importat maiestatem, sicut hoc facit essentia vel nomen essentiae. Item, suppositationem nomen personae apud animam manifeste importat, sed nomen essentiae, quamvis suppositum sit, tamen hoc non importat, ut notum est.

f 151rb

[Secundum dubium] Secundum dubium: Utrum congrue fiant huiusmodi translationes, scilicet nominis personae et aliorum, sicut leonis, agni et consimilium, ad divina. Videtur quod non, quia omnis translatio fundatur super aliqua similitudine; modo nulla est similitudo creaturae ad Deum; igitur. Patet maior per Philosophum 6 Topicorum dicentem quod “omnes transferentes secundum aliquam similitudinem transferunt”. Et minor patet, quia quae potest esse similitudo infiniti ad finitum? Item, puri actus ad potentiam? Item, non-qualis ad qualia, cum in Deo nulla sit vera qualitas? Secundo, quia Sacra Scriptura non debet veritatem obnubilare; modo tales | locutiones transsumptive obnu3 sic] sicut f. 7 conceptus1] personae add. K. ‖ personae] corr. ex essentiae W. 8 aliquid] aliud W. 9 personae … significatio] om. (hom.) J. 14 suppositationem] supposita tantum W. 18 secundum] om. K. ‖ secundum dubium] om. W. ‖ dubium] in mg. K. ‖ huiusmodi] tales W. 19 nominis] nomine W. 25 nulla sit] non est W. 2 Cf. supra, p. 387,6–11. 4 Cf. supra, p. 377,27–29. 11 Cf. supra, p. 125,4–15. 20–407.7 Hae rationes similes sunt rationibus allegatis apud Thomam de Aquino, loc. cit. dist. 34 q. 3 art. 1 (ed. cit., p. 796) et Aegidium Romanum, In 1 Sent. dist. 34 princ. 2 q. 1 (Venetiis 1521, fol. 177vI-K). 22 Aristot., Topica 6,2 (140a10–11); Auctoritates Aristotelis (ed. Hamesse, p. 328, n. 87). Nonnulli distinctionem 34 libri 1 exponentes hanc auctoritatem Aristotelis eisdem verbis proferunt, e.g. Thomas de Aquino, loc. cit. dist. 34 q. 3 art. 1 (ed. cit., p. 796) et Aegidius Romanus, loc. cit. dist. 34 princ. 2 q. 1 (ed. cit., fol. 177vI) et Thomas de Argentina, loc. cit. dist. 34 q. 1 (ed. cit., fol. 101vb).

5

10

15

20

25

quaestio tricesima septima

5

10

15

20

407

bilant veritatem; ergo Sacra Scriptura non debet eis uti. Maior patet, quia omnis scientia est veritatis manifestativa, non inclusiva vel tectiva. Minor patet, quia, cum eiusdem rei corporalis sint plures proprietates, occultum est secundum quam proprietatem transsumitur. Unde in hoc veritas occultatur. Tertio, quia huiusmodi translationes possent esse causa erroris, quia simplex audiens Deum esse leonem vel agnum potest induci ad imagines talium adorandum et sic in idolatriam. [Responsio auctoris] Respondetur quod congrue fiunt translationes nominum significantium creaturas ad supponendum pro divinis. Ista primo est beati Dionysii 1 libro De caelesti hierarchia | dicentis: ‘Neque possibile est nobis aliter superlucere et declarare vel lucidum reddere apud mentem divinum radium nisi diversitate similitudinum circumvelatum’. Modo notum estquod per divinum radium intelligit veritatem divinorum. Secundo patet, quia cum nostra cognitio fiat a sensibilibus, et maiestate divinae veritatis altitudo nostrum intellectum excedit, oportet quod intellectus noster manuducatur ex his quae novit et ut modo possibili huiusmodi veritas ipsa deducatur. Hoc autem est per similitudines rerum corporalium. Sciunt enim homines fortitudinem leonis, mansuetudinem agni et huiusmodi. Et ideo haec nomina ad Deum transsumuntur, ut huiusmodi proprietates perfectionem in creaturis exprimentes secundum id quod perfectionis est immense perfectius esse in Deo declarentur, ut incalescat animus ex his quae novit ad diligendum id quod super eum est et sola fide in aenigmate videt. Quis enim non diliget pieta-

1 quia] modo W. 3 sint] sunt W. 5 possent] possunt W. 6 induci] corr. ex dici K. 7 sic] est add. W. 10 beati] om. K. ‖ 1] om. W. 11 aliter] om. W. 12 et] id est W. ‖ lucidum] lucidam JW. 13 diversitate similitudinum] varietate similitudinem KWf. 15 maiestate] maxime K; materiae Wf. 16 excedit] excedat f. ‖ manuducatur] manducatur K. 17 huiusmodi] homini W. ‖ deducatur] deducitur K. 18 sciunt] sciuntur f. 19 nomina] corr. ex na[tura] K. 20–21 exprimentes] corr. ex exprim[e]ntes W. 23 non] in mg. W. 11 Cf. Ps.-Dionysius, De caelesti hierarchia cap. 1,2 (PG 3,122B; Dionysiaca 3,733). Nonnulli distinctionem 34 libri 1 exponentes hanc auctoritatem Ps.-Dionysii similibus verbis proferunt, e.g. Thomas de Aquino, loc. cit. dist. 34 q. 3 art. 1 (ed. cit., p. 797) et Aegidius Romanus, loc. cit. dist. 34 princ. 2 q. 1 (ed. cit., fol. 177vM) et Thomas de Argentina, loc. cit. dist. 34 q. 1 (ed. cit., fol. 101vb). 13–14 Oratio ‘divinus radius’ eodem modo explicatur apud Thomam de Aquino, loc. cit. dist. 34 q. 3 art. 1 (ed. cit., p. 797). 23 Cf. 1 Cor 13,12: “Videmus nunc per speculum in aenigmate, tunc autem facie ad faciem […].” Cf. Petrus Lombardus, loc. cit. dist. 1 cap. 3 n. 2 (ed. cit., p. 57). Cf. etiam August., De doct. Christ. 1,30,31 (PL 34,30–31; CSEL 80,25 [lib. 1 n. 66]; CCSL 32,23–24).

J 254a

408

quaestio tricesima septima

tem et mansuetudinem infinite maiorem etiam quam agni, etiam in morte obmutescentis? Quis non timebit fortitudinem immense excedentem fortitudinem leonis rugientis? Et ita in huiusmodi aliis.

f 151va

J 254b

[Ad rationes in contrarium] Ad rationes in contrarium: Ad primam, quod, licet inter Deum et creaturas corporales non sit similitudo proprie dicta, quae est secundum participationem eiusdem qualitatis, sicut arguunt rationes, tamen bene est similitudo attributiva per similitudinem proportionis, ut quod sicut leo fortiter etiam terribilissima invadit nec quemquam metuit, ita Deus et homo mortem terribilissimam voluntarie et sine timore adiit, ut per eam nos a morte Tartari liberavit. Et quod sicut ignis calefacit corporaliter, ita Deus ‘ignis’ dicitur, quia calefacit mentaliter. Ad secundam, quod debet fieri manifestatio veritatis iuxta capacitatem eorum qui audiunt, quia qui vellet divina arcana simplicibus manifestare in sua profun|ditate, non potest, immo forte errorem induceret vel in vacuum laboraret, quia intellectus simplicium tantam altitudinem non percipit vel etiam ex impietate mali eis proposita contemnerent. Unde scriptum est: “Nolite sanctum dare canibus”, Matthaei 7. Similiter in proposito altitudinem divinam sub sua immensitate lucis nemo novit nec exprimit creatura. Et ideo verbis utimur a sensibilibus ascendendo ad declarandum bonitates divinas vel perfectiones Dei esse multiplices in effectu, quamvis in se non sit nisi una, ut esse fortissimum, clementissimum etc. ex his quae in creaturis videmus. Et quandoque transsumimus nomen creaturae ad supponendum pro Deo ad aliquam huiusmodi perfectionem in Deo exprimendum. Ad tertiam respondetur quod huiusmodi | translatio non est causa erroris de per se, quia non inducit ad adorandum creaturas pro quibus nomina in primaria significatione supponunt, cum talia non importentur per nomina

1 etiam1] om. KWf. 2 immense] immensam W. 3 huiusmodi] his f. 10 ut] et KWf. 13 secundam] rationem add. W. 13–14 iuxta … eorum] om. J. 14 audiunt] audierant K. ‖ qui2] intelligere add. K. ‖ simplicibus manifestare] om. K. 15 potest] posset f. 19 sua] qua W. ‖ lucis] om. K. 20 declarandum] declarandas f. 21 effectu] effectum KW. 24–25 exprimendum] exprimendam f. 27 ad] om. K. ‖ adorandum] adorandas f. 5 Cf. supra, p. 406,20–25. 5–12 Similiter respondet Thomas de Aquino, loc. cit. dist. 34 q. 3 art. 1 (ed. cit., p. 798). 13 Cf. supra, pp. 406,25–407,5. 13–25 Similiter respondet Thomas de Aquino, loc. cit. dist. 34 q. 3 art. 1 (ed. cit., p. 798). 18 Mt 7,6; cf. Thomas de Aquino, loc. cit. dist. 34 q. 3 art. 1 (ed. cit., p. 798), ubi hic locus biblicus laudatur. 26 Cf. supra, p. 407,5–7.

5

10

15

20

25

quaestio tricesima septima

5

10

15

20

409

quando ad Deum transsumuntur. Si autem imago agni adoretur, vel in quantum est signum Dei, et tunc non colitur imago, sed Deus, nec in hoc est peccatum; vel in quantum in se creditur Deus vel etiam creatura cuius signum est, et hoc non fit ex huiusmodi translatione, cum haec translatio non dicat creaturam esse Deum, sed fit ex errore adorantis. [Tertium dubium et responsio auctoris] Tertium dubium: Utrum etiam nomina vilium rerum transsumi possunt ad supponendum pro Deo? Quod non, quia huiusmodi videntur magis imperfectiones importare apud audientes quam perfectionem. Et ideo dicta de Deo facerent, ut videtur, nomen Dei vilescere. Ad istud dubium respondet beatus Dionysius 4 Caelestis hierarchiae dicens quod ‘convenientius significantur nobis divina per creaturas viliores quam etiam creaturas nobiliores’; cuius ratio est, quia secundum quod dicit beatus Dionysius in libro De divinis nominibus de Deo magis cognoscimus quid ipse non est quam quid ipse est. Ideo dicitur quod “negationes sunt verae, affirmationes incompactae”. Et ideo, quia huiusmodi res viles magis a Deo distant, ideo magis ostendunt convenienter Deum quando per aliquam similitudinem Deo convenientem ad divina transsumuntur in quantum magis de Deo removentur. Secundo, quia magis praecavetur occasio erroris. Nullus enim dubitat talia secundum proprietatem de Deo dici non posse. Secundo tantum dicendum quod semper huiusmodi fiunt secundum aliquam habitudinem et convenientiam quam res corporales in se habent,

1 adoretur] adoraretur W. 7 etiam] om. W. ‖ possunt] possint f. 8 quod] respondetur f. 8–9 imperfectiones] imperfectionem f. 9 audientes] audientem Wf. 10 videtur] videretur f. 11 4] fort. leg. 2 (sic Thomas de Aquino). 12 divina] corr. ex divinas J. 13 etiam] per add. W. 16 magis] viles add. sed del. K. 17 quando] quam W. 21 secundum] propter W. 11 Cf. Ps.-Dionysius, loc. cit. cap. 2,1 (PG 3,135C; ed. cit. 3,740). Marsilius hanc auctoritatem Ps.-Dionysii verbotenus fere deprompsisse videtur a Thoma de Aquino, loc. cit. dist. 34 q. 3 art. 2 (ed. cit., p. 800). 14 Locum ibi non invenimus nisi ad sensum passimque. Cf. autem Ps.Dionysius, loc. cit. cap. 2,3 (PG 3,139D; ed. cit. 3,757, transl. Sarraceni): “Aliquando autem dissimilibus manifestationibus ab eisdem eloquiis supermundane laudatur, invisibilem ipsam et interminabilem et incomprehensibilem appellantibus; et ea ex quibus non quid est, sed quid non est significatur.” Cf. etiam Thomas de Aquino, loc. cit. dist. 34 q. 3 art. 1 (ed. cit., p. 797), ubi haec auctoritas Ps.-Dionysii eisdem fere verbis invenitur. 15 Ps.-Dionysius, loc. cit. cap. 2,3 (PG 3,142A; ed. cit. 3,758–759); cf. Thomas de Aquino, loc. cit. dist. 34 q. 3 art. 1 (ed. cit., p. 797), ubi haec auctoritas Ps.-Dionysii eisdem fere verbis invenitur. 16–21 Marsilius hanc partem responsionis partim verbotenus, partim ad sensum deprompsisse videtur a Thoma de Aquino, loc. cit. dist. 34 q. 3 art. 2 (ed. cit., p. 800).

410

f 151vb

quaestio tricesima septima

secundum quam ad divina transsumuntur. Unde beatus Dionysius 2 Caelestis hierarchiae loquens de transsumptione nominum ad Deum dicit quod ‘divina elo|quia aliquando laudant Deum per res pretiosas dicendo ipsum esse solem iustitiae, stellam matutinam. Aliquando laudatur Deus ex rebus mediis dicendo ipsum esse ignem in nocte splendentem, aquam vitalis plenitudinis datricem. Aliquando autem ex novissimis, ut cum ipsum nominamus unguentum suave, lapidem angularem’. Addit quod ‘magis est visum ipsis theologis ipsum significare per vilia quam per pretiosa’ et adducit rationes, quas tetigi, aliquas etiam alias, quas brevitatis causa praetermitto. [Ad rationes in contrarium] Ad rationes in contrarium dicitur quod huiusmodi vilia quae peccatum non includunt, dicta de Deo nullam in eo vilitatem designant, sed semper aliquam perfectionem, ut cum Psalmo 21 dicitur Christus “vermis, non homo”, exprimitur eminentissima abiectio, quam pro nobis in morte passus, vel secundum beatum Augustinum quod de pura virgine sine virili semine natus est, sicut vermis de pura terra. Et ita cum ‘hircus emissarius’ pro Christo ponitur, quia nostra crimina portaret, exprimitur. Et sic in aliis. Hoc de tertio articulo.

3 ipsum] ipsam W. 4 aliquando] om. K. 7 visum] om. K. 8 per2] om. K. 9 alias] om. W. ‖ alias quas] aliquas K. 13 21] 12 J; lect. dub. K. ‖ vermis] unus J. 14 passus] est add. f. 16 vermis] unus J. ‖ cum] corr. sup. lin. in etiam K. ‖ emissarius] lect. dub. W. 17 exprimitur] sc. eminentissima abiectio; cf. supra, p. 410,14. 2 Cf. Ps.-Dionysius, loc. cit. cap. 2,5 (PG 3,143C–D; ed. cit. 3,774–776). Marsilius hanc auctoritatem Ps.-Dionysii verbotenus deprompsisse videtur ab Aegidio Romano, loc. cit. dist. 34 princ. 2 q. 2 (ed. cit., fol. 178rD). 7 Cf. Ps.-Dionysius, loc. cit. cap. 2,5 (PG 3,146A; ed. cit. 3,776–777). Marsilius hanc auctoritatem Ps.-Dionysii verbotenus fere deprompsisse videtur ab Aegidio Romano, loc. cit. dist. 34 princ. 2 q. 2 (ed. cit., fol. 178rD). 8 Cf. Ps.-Dionysius, loc. cit. cap. 2,5 (PG 3,143A; ed. cit. 3,777–779); cf. etiam Aegidius Romanus, loc. cit. dist. 34 princ. 2 q. 2 (ed. cit., fol. 178rD–F), ubi rationes Ps.-Dionysii partim verbotenus, partim ad sensum inveniuntur. 9 Cf. supra, pp. 409,11–410,7. ‖ Cf. supra, p. 410, ad lin. 8. 11 Cf. supra, p. 409,8– 10. 13 Ps 21,7; cf. Aegidius Romanus, loc. cit. dist. 34 princ. 2 q. 2 (ed. cit., fol. 178rD), ubi hic locus biblicus laudatur. 15 Cf. August. Enarrat. in Psalmos ps. 21 enarratio 2 n. 7 (PL 36,174; CSEL 93/1B,55; CCSL 38,125). 16–17 Cf. Lv 16,7–10: “[…] duos hircos stare faciet coram Domino in ostio tabernaculi testimonii; mittensque super utrumque sortem, unam Domino et alteram capro emissario, cuius exierit sors Domino, offeret illum pro peccato; cuius autem in caprum emissarium, statuet eum vivum coram Domino, ut fundat preces super eo, et emittat eum in solitudinem.”

5

10

15

quaestio tricesima septima

411

[Ad rationes principales]

5

10

15

20

25

[Ad rationes contra suppositum] Ad rationes principales: Ad primam, quod persona distinguitur contra personam sua propria personalitate et proprietate. Et conceditur quod haec | transit in essentiam identice, quia est essentia vel idem essentiae. Sed formaliter distinguitur ab essentia, et ideo, quamvis est alia persona, tamen proprietas et personalitas unius personae non est proprietas vel personalitas alterius personae. Et de hoc sunt plura dicta in primo articulo quaestionis. Et ergo neganda est consequentia: ‘Proprietas est essentia; ergo sicut essentia non distinguitur ab alia persona, ita nec proprietas unius personae distinguitur ab alia persona’, quia essentia cum nulla persona habet oppositionem et ideo est omnibus communis. Proprietas vel persona respectu alterius habet oppositionem. Unde in aliam transire non potest. Ad secundam sive confirmationem patet ex dictis in primo articulo quod minor non est vera, quia Pater aliquo quod ipse est, scilicet proprietate vel persona, non est idem cum Filio. Et ad probationem eius conceditur quod proprietas est essentia et negatur consequentia: ‘Ergo cum illa est cum Filio idem’. Ut dictum est, haec consequentia non valet: ‘Hac essentia est cum Filio idem; haec paternitas est haec essentia; ergo hac paternitate est cum Filio idem’ nec est expositorius. Aliter posset dici secundum alios distinguendo maiorem, quia vel fieret | distributio pro omni eo quod Pater est in esse absoluto, et sic concederetur minor, sed maior negaretur, quia bene stat quod Pater omni entitate absoluta, quae ipse est, sit idem cum Filio, et tamen distinguatur a Filio, eo quod ipse est relative, scilicet paternitate vel ut persona. Vel maior intelligitur de omni quod res est, sive absolute sive relative, et hoc modo negatur minor, ut dictum est. Prima solutio videtur expeditior simpliciter negando minorem. Ad confirmationem respondetur per eandem distinctionem quod, quamvis non sit aliquid absolutum nisi essentia, tamen bene est aliquid respectivum 5 essentiam] essentia J. ‖ identice] identitate KW. 6 est] sit f. 8 alterius] alius f. ‖ de] om. K. 10–11 alia … persona1] essentia W. 10 persona] iter. K. 11 nulla] una JK. 17 idem] et add. Kf. 20 posset] potest W. 21 absoluto] absolute K. 22 negaretur] om. K. 23 ipse] ipsa K. ‖ et … Filio] om. (hom.) K. 24 ut] om. W. ‖ vel maior] om. W. 25 omni] eo add. KWf. ‖ absolute] absoluta W. 26 solutio] iter. K. 27 ad] tertiam add. f. 28 sit] aliud add. K. ‖ aliquid2] aliud W. 3 Cf. supra, pp. 386,8–387,11. 8 Cf. supra, pp. 392,16–393,4 et 395,7–403,3. 14 Cf. supra, p. 399,8–10. 17 Cf. supra, pp. 392,16–393,4. 19 De syllogismo expositorio vide supra, p. 391, ad lin. 19. 20 Cf. e.g. Richardus de Mediavilla, In 1 Sent. dist. 26 art. 4 q. 1 (Brixiae 1591, fol. 241b). 26 Cf. supra, p. 411,13–16.

J 255a

f 152ra

412

J 255b

quaestio tricesima septima

vel personalitas, quae formaliter distinguitur ab essentia, ut in secundo articulo dictum est. Unde essentia communicatur Filio, Pater vel eius persona non, propter esse respectivum, in quo opponitur Filio. Unde ad formam concessa maiore quoad esse suum absolutum et etiam minore negatur prima consequentia, quia Pater non solum est esse absolutum, sed etiam est esse respectivum, quia non solum est essentia, sed etiam persona. Modo in esse personali constituitur aliquo respectivo. Ad secundam posset dici iuxta dicta primi articuli et primi dubii quod, quamvis distinctio Patris a Filio est infinita, nihilominus Pater a Filio minime distinguitur, quia tota infinitas quae est distinctio Patris a Filio, est etiam in Filio. Unde in esse distinctivo indivisibiliter vel minime distinguitur et sic negatur divisio maioris. Nec enim indivisibile est finitum nec etiam est infinitum, quia “infiniti ratio quantitati congruit”, ut habetur in 1 Physicorum. Et contra haec non arguunt rationes adductae, quia solum probant quod illa res quae est distinctio Patris a Filio, non est finita. Et hoc est verum et ergo sequitur quod est infinita in se, quod concessum est. | Sed non est infinita in ratione distinctiva Patris a Filio, immo sic est minima vel indivisibilis, ut dictum est in articulo primo. [Obiectio incidens et responsio auctoris] Forte dicetur quod tante distinguitur Pater a Filio, quantus ipse est; sed infinitus est; ergo infinite distinguitur. Et probabitur maior, quia tanta est sua distinctio, quantus ipse est; ergo tante distinguitur, quantus est. Respondetur negando maiorem et ad probationem eius conceditur antecedens et negatur consequentia, sicut etiam in naturalibus non sequitur: ‘Tanta est dictinctio Socratis a Platone, quanta est eius distinctio ab asino, quia et haec et illa est met Socrates; ergo tante distinguitur Socrates a Platone, quante distinguitur ab asino’, vel: ‘Tanta est resistentia caliditatis sicut

1 personalitas] personaliter W. ‖ formaliter] om. K. 4 quoad] ad W. ‖ minore] minor K. 5 esse1] corr. ex essentia K. 8 et … dubii] om. W. 9 est] sit f. 10 est2] et JK. 12 indivisibile] divisibile W. ‖ etiam] om. W. 14 haec] hoc KW. ‖ illa] ille W. 15 finita] infinita W. 16 est2] non add. sed del. W. 17 vel] om. K. 18 primo] prima W. 21 infinitus] ipse add. W. 22 quantus2] ipse add. KW. 23 maiorem] om. K. 26 haec] est add. K. 27 quante] quanta W. ‖ ab asino] a Platone W. ‖ resistentia caliditatis] resistentiae caliditas J. 2 Cf. supra, p. 405,4–5. 8 Cf. supra, pp. 387,12–388,9. ‖ Cf. supra, pp. 391,6–14 et 392,13–14 et 393,6–19 et 21–395,4. 13 Aristot., Phys. 1,2 (185b2–3); Auctoritates Aristotelis (ed. cit., p. 140, n. 9); cf. Adam de Wodeham, loc. cit. dist. 33 q. 8 (ed. cit., fol. 90rb), ubi haec auctoritas Aristotelis similibus verbis invenitur. 16 Cf. supra, p. 391,10–11. 18 Cf. supra, p. 394,13–14.

5

10

15

20

25

quaestio tricesima septima

413

eius activitas, quia haec et illa est met caliditas; ergo tante resistit quante agit’, vel: ‘Tanta | est similitudo, quanta est albedo; et fit maior albedo; ergo fit maior similitudo’.

5

10

15

20

25

[Continuatio responsionis ad rationes contra suppositum] Ad tertiam principalem, quod, si ly ‘toto’ tenetur categorematice vel syncategorematice, locutio est falsa, quia sic Pater non est totum, cum non habeat partes. Sed si ly ‘toto’ capiatur medio modo sicut indivisibilibus solet attribui, ut est sensus ‘se toto, id est quolibet sui’, id est: ‘Nihil est Patris, quin eo distinguatur a Filio’, si sic sit, dictum est quod transitive nec quolibet sui convenit nec aliquo sui distinguitur, in secunda parte articuli primi. Sed intransitive conceditur quod a Filio distinguitur aliquo sui, id est aliquo quod est ipse, scilicet personalitate, et aliquo sui non distinguitur, scilicet essentia, quae est ipse. Ad improbationem conceditur quod Pater est omnino simplex et quod proprie in eo non sunt plura quae non in identitatem simplicem transeunt, tamen Pater est res absoluta et secundum hanc convenit cum Filio, et est res relativa vel respectiva ad Filium, quia est Pater, et secundum hanc opponitur Filio et non est Filius. Et de hoc satis dictum est in primo articulo. [Ad rationes pro quaesito] Ad rationes arguentes pro quaesito, scilicet quod persona distinguitur ab essentia: Ad primam negatur discursus nec est in Baroco, quia maior non est de omni. Unde, si diceres: ‘Omne quod est persona, est generans’ etc., concederetur discursus, sed maior est falsa. Essentia enim est persona, quae nec est generans etc. Ad secundam, quod, si vocas ‘differentia genere’ in rebus quae sub diversis generibus continentur, idem ens numero differt genere respectu sui, quia ‘eadem res est actio et passio’, ut habetur in 3 Physicorum capitulo 3. Et sic non sequitur: ‘Essentia et persona differunt, id est: Sunt significata per diversa genera; ergo essentia non est persona’, quia eodem modo essentia est sub diversis generibus, quia est substantia creatrix et dominus, immo est sua 1 et illa] om. W. ‖ resistit] resiste W. 6 sic] sicut K. 7 si ly] corr. ex ly si K. ‖ capiatur] accipiatur KWf. ‖ medio] media K. 9 sit] sermo add. f. ‖ quod] om. K. 10 distinguitur] distinguo K. 14 non1] om. K. 15 tamen] eum K. 23 etc.] om. KW. 24 differentia] differentiam K. ‖ genere] iter. K. 25 continentur] continetur K. 26–27 ut … persona] om. K. 5 Cf. supra, p. 388,10–17. 10 Cf. supra, p. 396,12–17. 17 Cf. supra, pp. 392,16–393,4. 20 Cf. supra, p. 388,19–22. 24 Cf. supra, p. 388,23–27. 26 Cf. Aristot., Phys. 3,3 (202b19–21); cf. etiam Auctoritates Aristotelis (ed. cit., p. 148, n. 101).

f 152rb

414

J 256a

f 152va

quaestio tricesima septima

dominatio, et tamen non sequitur quod essentia non sit essentia. Alio modo potest intelligi quod non sunt eiusdem vel quod non significantur per idem | genus persona et essentia, et tunc negatur consequentia prima, qua infertur quod essentia et persona differunt genere, quia, licet sub diversis generibus sunt ut res significatae, cum hoc stat quod de quocumque genere sit essentia, sit etiam persona, eo quod est essentia et e contra. Sed forte vis inniti huic fundamento quod, quia termini sunt diversorum praedicamentorum et ergo unus eorum non verificatur de alio – et tunc falsum assumis, quia secundum Philosophum | ‘actio est passio’. Vel adhuc huic, quod quasi est idem, quod nulla eadem res est diversorum praedicamentorum significata per abstracta eorum – et falsum est ex eodem dicto Philosophi. Ad tertiam, quod aliqua uniri aliquo potest intelligi dupliciter. Uno modo ut partes constituentes totum, et in hoc sensu maior est vera et minor falsa. Nam personae non uniuntur in essentia ut partes essentiam constituentes. Alio modo aliqua uniuntur in aliquo identice quodam ordine originis sic quod unum eorum est illud et non ab alio originaliter secundum suppositum est illud, sed originaliter quod est aliud recepit a primo. Et ita deinceps. Et de hoc modo loquendi maior est falsa, quia illud in quo sic duo supposita vel tria uniuntur, est illa supposita et quodlibet eorum. Et ita est in divinis. [Ad rationes pro supposito et contra quaesitum] Quod allegatur post oppositum est conforme dictis. Hoc de quaestione.

1 dominatio] denominatio et add. sed del. immo J. ‖ non2] in mg. W. 2 quod2] om. Kf. 3 genus] om. K. 5 sunt] sint KWf. ‖ cum] tamen W. ‖ hoc] om. W. 8 eorum] om. W. 9 adhuc] adde add. K. 12 aliqua] aliquo J; aliquam K. 13 falsa] false W. 15 identice] identitate W. ‖ quodam] quadam K. 17 aliud] illud KWf. ‖ recepit] recipit K. 18 duo] duae K. 19 et1] quod W. 21 est] iter. K. ‖ quaestione] etc. add. KW. 9 Cf. supra, p. 413,26. 12 Cf. supra, p. 389,1–3. 21 Cf. supra, p. 389,5–7 et 9–10.

5

10

15

20

Index codicum Isny, Nikolaikirche, Hs. 48, passim Kraków, Biblioteka Jagiellońska, Cod. 1581, passim Leipzig, Universitätsbibliothek, Ms 568, passim Stuttgart, Württembergische Landesbibliothek, Cod. theol. 2o 113, passim Stuttgart, Württembergische Landesbibliothek, Cod. theol. 2o 118, 142

Index auctorum In locis asterisco (*) signatis de auctoribus seu auctoritatibus agitur quas Marsilius non nominatim allegat, eis tamen usus esse videtur, aut ad declarationem eius expositionis magni momenti sunt. Adam de Wodeham Lectura secunda in librum primum Sententiarum (ed. R. Wood, G. Gál, 3 vols., St. Bonaventure, N.Y. 1990) I dist. 19 q. unica: * 42 dist. 21 q. unica: * 81 Super quattuor libros Sententiarum (Abbreviatio Henrici Totting, Parisiis 1512), In 1 Sent. dist. 33 q. 8: 224, * 387, * 389, * 391 (quater), * 392 (bis), * 394, * 395, *396 (quinquies), 397 (quater), *397, *400, * 412 (bis) Adelardus Bathensis, vide Euclides

q. 2: *188, *219 (bis), *223, *225 (bis), *226 (bis), *227 (quinquies), *244 (quinquies), *246 (ter), *247 (bis), *248 (ter), *249, *250, *258, 275; q. 3: *186 (bis), *187, *205, *213; princ. 2 q. 1: *216, *217, *251 (bis), *252 (ter), 252 (bis), *253 (bis), *255, 274 (bis), *364 (ter), *365 (bis); q. 2: *183 (bis), *184 (quater), 184 (bis), 190, 192, *192, *193 (sexies), *194 (ter), *195 (ter), *196, *198 (semel et vicies), *200, *201 (sexies), *202 (ter), *210 (bis), *211 (bis), 274, *295, *309 dist. 29 princ. 1 q. 1: *263 (bis), *264 (bis), *278, *279; q. 2: *265 (ter) dist. 30 princ. unica q. 1: *296 dist. 31 princ. 1 q. 1: *307 (ter), *309 (bis), *310, *311 (bis), 313, *314, 316, *318, 321; q. 3: *308, 308, *310 (bis), 325 (bis), *329 dist. 32 princ. 1 q. 1: *331, *347, *348, *349 (bis); q. 2: 351 (quater), *351, *370 (ter); princ. 2 q. 1: *330 (ter), *331, *334, *337, *340, *341 (bis), *350; q. 2: *332 (bis), *333 dist. 33 princ. 1 q. 1: 364, *364 (bis); q. 2: *370 (ter), 376 (bis) dist. 34 princ. 2 q. 1: *406 (bis), *407; q. 2: *410 (sexies)

Aegidius Romanus In primum librum Sententiarum (Venetiis 1521, unv. Nachdr. Frankfurt/Main 1968) dist. 19 pars 1 princ. 2 q. 1: * 30 dist. 20 princ. 1 q. 1: * 49; q. 2: 57; q. 3: * 62 (bis) dist. 21 princ. 1 q. 1: * 88; q. 2: * 81 dist. 22 princ. unica q. 1: * 98, * 99, * 100 (bis), *106 (ter), * 107 (sexies); q. 2: *101, *109, * 111 dist. 23 princ. unica q. 1: * 118 (bis), * 133; q. 2: *116, * 117, * 119, * 120, * 122, * 125 (ter), *126 (quinquies), * 127 (ter), *128 (quater), * 129 (quinquies), * 130 (quinquies), * 132 (bis), * 133 (bis), *134; q. 3: * 117 (bis), * 133 (bis); q. 4: *119, *122 (quater), * 124 (bis), * 125, Alexander Halensis *128, *131 Glossa in quatuor libros Sententiarum dist. 24 princ. 1 q. 1: * 135 (bis), * 137, * 159; Petri Lombardi (ed. PP. Collegii q. 2: *136, * 138, * 139, * 146, * 149, S. Bonaventurae, 4 vols., Quaracchi, *150, *158; q. 3: * 146, * 149 (bis), * 150 Florentiae 1951–1957), In 1 Sent. (octies), * 151, * 153 (ter), * 159; q. 4: dist. 23 n. 9b: *120, *186 (bis), *194 *136, *154 dist. 25 princ. 1 q. 1: * 167, 176; q. 2: 176; Ambrosiaster (Pseudo-Ambrosius) q. 3: *164, * 165, * 174 (bis), * 178 (bis) Commentarius in epistulas Paulinas (PL 17; dist. 26 princ. 1 q. 1: * 185 (bis), * 188, * 203 CSEL 81/1–3), In 2Cor (quinquies), * 211 (bis), * 212 (bis); 5,21: 48

index auctorum Ambrosius Mediolanensis De fide (ad Gratianum Augustum) (alias De Trinitate) (PL 16; CSEL 78) lib. 1 cap. 2 n. 18: 151; n. 18–19: 151 lib. 2 prol. n. 2: 105, 106, 108 Angelini, G., vide Praepositinus de Cremona Anonymus Liber de causis (ed. A. Pattin, in: A. Pattin, “Le Liber de causis. Édition établie à l’aide de 90 manuscrits avec introduction et notes”, in: Tijdschrift voor Filosofie 28.1 [1966]) prop. 1 n. 1: *47; prop. 2 n. 20: 35, 38; prop. 5 n. 57: 100, * 114 Anselmus Cantuariensis (PL 158; Opera omnia, ed. F.S. Schmitt, 2 toms., Stuttgart– Bad Cannstatt 21984) De processione Spiritus Sancti (PL 158; ed. cit., tom. I, vol. 2) cap. 1: 223, 250, * 274; cap. 1 (cap. 2): * 31, 223, *229, *319, 370, * 381 cap. 2 (cap. 5): 250, * 274 Epistola de incarnatione Verbi (PL 158; ed. cit., tom. I, vol. 2) cap. 4 (cap. 3): 224, * 262, 372, 374 cap. 15 (cap. 9): 59 Monologion (PL 158; ed. cit., tom. I, vol. 1) cap. 15: 228 cap. 27: *294 cap. 32: 331 cap. 79: 119, *134 Proslogion (PL 158; ed. cit., tom. I, vol. 1) cap. 2: 372 Aristoteles (Opera, ex recensione I. Bekkeri, ed. alt., ed. Academia Regia Borussica, 5 vols., Berolini, et al. 1960–1987) Analytica posteriora (ed. cit., vol. I, Berolini 1960) 1,2: 264, 279; 1,11: 236, 241; 1,25: 271 Analytica priora (ed. cit., vol. I, Berolini 1960) 1,5: *230, *388; 1,6: * 80, * 81, * 381, * 384, *391, *398, * 411 2,2: 27 Categoriae (ed. cit., vol. I, Berolini 1960) 4: 289, 305

417 5: 118 6: 30, 149 7: 82 (bis), 83 (bis), 87, *237 (bis), *263 (bis), 304, *304 (bis) 8: * 327 De anima (ed. cit., vol. I, Berolini 1960) 1,4: 236 2,1: *63, 179 (bis); 2,4: 65, 358; 2,6: 147 3,4: 238; 3,5: *47; 3,6: 107; 3,8: 34 De interpretatione (ed. cit., vol. I, Berolini 1960) 1: 98 De sophisticis elenchis (ed. cit., vol. I, Berolini 1960) 4: * 56, *338 5: * 50, *52, *382 22: * 56, *338 24: *382 25: *50, *52 Ethica Nicomachea (ed. cit., vol. II, Berolini 1960) 5,7: 315 8,12: 327 Metaphysica (ed. cit., vol. II, Berolini 1960) 3,4: 144 4,2: *138, 145; 4,4: 367 5,1: 263, 268, 278; 5,2: 268, *268; 5,6: 44; 5,7: 289, 305; 5,9: 219, 314; 5,15: 226, 249, 288, 289 (bis), 303, 304 (bis), 307, *309, 311 (bis), 314, *318, 367 7,1: 126, *126, *367; 7,5: 165, *174 (bis); 7,6: 238; 7,10: 372; 7,12: 193; 7,13: 174; 7,14: 166, 225 9,9: 47 10,1: 140; 10,3: 136, 229; 10,5: 315; 10,6: 136, 138, 149, 150, *150; 10,8: 314 12,7: 26, 37, 78, 107, 217, *238, *244, 244; 12,8: 161 Physica (ed. cit., vol. I, Berolini 1960) 1,2: 84, 288, *384, 412; 1,6: 219 2,3: *269 3,2: 35; 3,3: 302 (bis), 305 (bis), 413, 414; 3,5: 40, 146; 3,7: 139, 140, 146 (bis) 4,3: *27, *28, 28, *42, 42, 359, *367 (bis), 377; 4,13: 142; 4,14: 147 8,1: *285; 8,6: 142; 8,10: 26 (bis) Topica (ed. cit., vol. I, Berolini 1960) 1,4: 196; 1,5: 196, 328 3,1: 246

418 Topica (ed. cit., vol. I, Berolini 1960) (cont.) 5,4: 184, 211 6,2: 406; 6,9: 270 Aristoteles (Latinus) (Aristoteles Latinus [AL], Corpus philosophorum medii aevi, Academiarum consociatarum auspiciis et consilio ed., adhuc 27 vols., Roma, et al. 1951–) Categoriae seu Praedicamenta (AL I 1–5, ed. L. Minio-Paluello, Bruges–Paris 1961; I 1: translatio Boethii) 1: *163 6: *25, *315, * 316 7: *86 (bis), * 91, * 117 (bis), * 221, * 237, *258, *260, 260, * 265 (bis), * 267, *283, *294 (bis) 12: *190 Metaphysica (AL XXV 3.2, ed. G. VuilleminDiem, Leiden–New York–Köln 1995; recensio et translatio Guillelmi de Moerbeka) 1,1: *220, *236, * 240, * 247, * 266, * 282 4,3: *384 5,1: *268; 5,15: * 25, * 30, * 33, * 83 9,2: 165 10,3: *45 Physica (AL VII 1.2, ed. F. Bossier, J. Brams, Leiden–New York 1990; translatio vetus) 4,11: *36 (bis) Rhetorica (AL XXXI 1–2, ed. B. Schneider, Leiden 1978; XXXI 2: translatio Guillelmi de Moerbeka) 2,4: *349 vide Ioannes de Fonte Arnzen, R., vide Averroes, Commentum magnum super libro De celo et mundo Aristotelis Auctoritates Aristotelis, vide Ioannes de Fonte Augustinus, Aurelius Confessionum libri XIII (PL 32; CSEL 33; CCSL 27) 11,7,9: 332

index auctorum Contra Maximinum haereticum Arianorum episcopum libri II (PL 42) 2,7: *58, *59, 73 (bis); 2,12,3: *57; 2,13,1: 81, 85, 96; 2,17,4: *267, *274, *275, *284; 2,18,4: *58, *59, 73 (bis) De diversis quaestionibus LXXXIII (PL 40; CCSL 44A) q. 23: 35, 38; q. 41: 26, 40; q. 63: 201 De doctrina Christiana libri IV (PL 34; CSEL 80; CCSL 32) 1,5,5 (lib. 1 n. 10): *269; 1,5,5 (lib. 1 n. 12): 27, 41; 1,30,31 (lib. 1 n. 66): *407 De Trinitate libri XV (PL 42; CCSL 50–50A) 1,8,18: 81 4,20,29: 201, 268, *270, *274 5,1,2: *294, 370; 5,2,3: *127, 127; 5,4,6: 289 (bis), 304 (bis); 5,5,6: 285, 300, 370; 5,6,7: 187, 310, 329; 5,7,8: 194; 5,8,9: 99, 113, *154, 381; 5,9,10: 116, 132; 5,10,11: *152, 317; 5,11,12: *152, 317; 5,13,14: 268, *270, 286; 5,14,15: 201, 400; 5,15,16: *332, 401; 5,16,17: 286, 291, 299 6,1,1: 341; 6,1,2: 330; 6,2,3: *108, 184, 201, 202, 210; 6,5,7: 331, 346, *358; 6,7,8: *25, *217; 6,7,9: 92; 6,9,10: 82, 97; 6,10,11: 330 7,1,1: 31; 7,1,2: *186, 201, 332, 333, 337, *343, 360, 379; 7,3,4: 333, *343; 7,4,7: 119, 121, *134, 167, 172, 177, 180; 7,4,8: 118, *118, 119 (bis), *128, 128, 133, *134 (bis); 7,4,9: 129, 218, 238, 243; 7,5,10: 126, 127, 128, 129, 130, *294; 7,6,11: 50, 117 (bis), 121, 122, 124, 133 (bis), 162 (bis), 370, *389, *414 9,1,1: *389, *414 15,5,8: 344, 356; 15,14,23: 331; 15,17,28: 369, 379; 15,22,42: *204; 15,26,45: *264; 15,26,47: *78 (bis), *264 Enarrationes in Psalmos (PL 36–37; CSEL 93/1A–95/5; CCSL 38–40) ps. 21 enarratio 2 n. 7: 410 Epistolae (PL 33; CSEL 34/1–2, 44, 57–58) Epist. 187 (De praesentia Dei liber) 2,4: *94 In Iohannis Evangelium tractatus CXXIV (PL 35; CCSL 36) tract. 95 n. 1: *62 Sermo LXXI (De blasphemia in Spiritum Sanctum) (PL 38; ed. P.-P. Verbraken,

419

index auctorum in: P.-P. Verbraken, “Le sermon LXXI de saint Augustin sur le blasphème contre le Saint-Esprit”, in: Revue bénédictine 75 [1965]) 11,18: *232 Pseudo-Augustinus De cognitione verae vitae liber I (PL 40) cap. 3: *294 De fide ad Petrum, vide Fulgentius Ruspensis (Pseudo-Augustinus) Dialogus quaestionum (PL 40; CSEL 99) q. 2: 183 Sermones supposititii (PL 39) Sermo 236 (De fide catholica) n. 3: *223, *366

le patronage de l’union académique internationale, ed. S. van Riet, et al., adhuc 10 vols., Louvain–Leiden, et al. 1968–) Liber de philosophia prima sive scientia divina (alias Metaphysica) (AviL III–V, ed. S. van Riet, Louvain–Leiden 1977–1983) tract. 1 cap. 2: *200, *208; cap. 3: 135 tract. 3 cap. 10: 289, 305 Logica (ed. cit.), pars 1 [cap. 5–7]: *200, * 208 Balić, K., vide Ioannes Duns Scotus, Lectura; Ordinatio Baneth, D., vide Averroes

Averroes (Aristotelis opera cum Averrois Bekker, I., vide Aristoteles commentariis [ed. Iuntina], 9 vols., 2 suppl., Venetiis 1562–1574, unv. Nachdr. Biblia Latina cum Glossa ordinaria (4 vols., Frankfurt/Main 1962; Corpus commenArgentinae 1480/1481, facs. repr. Turnhout tariorum Averrois in Aristotelem [AverL], 1992) consilio et auspiciis Academiae Amerips. 144: 293 canae Mediaevalis adiuvantibus academiis Lc 1: 400 consociatis [olim unitis academiis], versiones Latinae, ed. H.A. Wolfson, Biblia Sacra vulgatae editionis (Sixti V Pont. D. Baneth, F.H. Fobes, adhuc 3 vols., CamMax. iussu recognita et Clementis VIII aucbridge, Massachusetts 1949–) toritate ed., cura et studio Monachorum Commentarium magnum in Aristotelis De Abbatiae Pontificiae Sancti Hieronymi in anima libros (ed. cit., suppl. II, Venetiis Urbe Ordinis Sancti Benedicti, s.l., s.a.) 1562; AverL VI,1, ed. F.S. Crawford, Gn 1,26.27: *121 Cambridge/Mass. 1953), In 3 De anima Ex 3,14: 101, *107, *115, 129; 3,14–15: 99; 6,3: com. 19: 166 101, *107, *115 Commentum magnum super libro De celo Lv 16,7–10: *410 et mundo Aristotelis (ed. cit., vol. V, VeneDt 6,4: 137, *159 tiis 1562; ed. R. Arnzen, 2 vols., Leuven Ps 8,2: 101, *107, *115; 21,7: 410; 144,13: 293 2003), In 3 De caelo Mt 7,6: 408; 11,27: 34, 82, 88; 24,36: *87, 88 com. 9: 289, 305 Lc 1,78: 400 In Metaphysicam (ed. cit., vol. VIII, Venetiis Io 1,1: * 201, 268, *270; 1,3: *59, 286, 345 (bis); 1562) 1,14: 54; 5,19: 62, 345; 13,13: 101, *107, *115; In 10 Metaph. com. 8: 140, 145, 147 14,10.11: 34, 82 In 12 Metaph. com. 19: * 218, * 234, 289, 306 Rm 11,33: 104; 16,27: 81 In Physicam (ed. cit., vol. IV, Venetiis 1562) 1 Cor 1,23–24: 345, 357, 358; 1,24: 330; 13,12: In 1 Phys. com. 79: 161 * 407 In 3 Phys. com. 49: 40 Eph 3,15: 112; 4,5: 118 Hb 1,3: 26, 38 Avicenna (Opera philosophica, Venetiis 1508, 1 Pt 5,8: 112 réimpr. fac-sim. Louvain 1961; Avicenna 1 Io 4,8.16: 352; 5,7: *81; 5,7–8: 137 Latinus [AviL], éd. critique, publiée sous Apc 5,5: 112

420 Boehner, Ph., vide Guillelmus de Ockham, Summa logicae Boethius, A.M.T. Severinus (PL 63–64; CCSL 94–94A; De consolatione philosophiae. Opuscula theologica, ed. alt., ed. C. Moreschini, Monachii–Lipsiae 2005) Consolatio philosophiae (PL 63; CCSL 94; ed. cit.) lib. 5 pros. 6: 37 (bis) Contra Eutychen et Nestorium (alias De persona et duabus naturis) (PL 64; ed. cit.) cap. 2: 163, 167, * 182 cap. 3: 116, 117, * 118, 119, 120, 122, 125, *125, 127, 129, 130, 132, 133, * 134, 160, *162, *163 (bis), 163, 178, 179, * 182, 185, *203, 204, * 236 De arithmetica (PL 63; CCSL 94A) 1,3: *45, *49, * 138, 149; 1,7: 136, 158 De sancta Trinitate (PL 64; ed. cit.) cap. 2: 48, 138, 151, 159 cap. 3: 150, *150 cap. 4: *152 cap. 6: *126, 188, 223 (bis), 250, * 274, 386 In Categorias Aristotelis libri quatuor (PL 64) lib. 1: *28 (bis), * 42, * 163, * 171, * 181, *208, *277, * 367 (bis) vide Ioannes de Fonte; Aristoteles (Latinus), Categoriae seu Praedicamenta; Porphyrius Bonaventura (Opera omnia, iussu et auctoritate Rmi. P. Bernardini a Portu Romatino, et al. ed., cura et studio PP. Collegii a S. Bonaventura, 10 vols., 1 ind., Ad Claras Aquas (Quaracchi) 1882–1902) Commentaria in quatuor libros Sententiarum magistri Petri Lombardi (ed. cit., vols. I–IV, Ad Claras Aquas (Quaracchi) 1882–1889), In 1 Sent. dist. 19 pars 1 art. unicus q. 1: * 25, * 30, *40; q. 2: * 26 (bis), * 27, * 30, * 31, * 32 (bis), *33, * 40; q. 3: * 26 (bis), * 27, *35, *38 (bis), * 41 (ter); q. 4: * 27, *28 (ter), * 34 (bis), * 42, * 43, * 367;

index auctorum pars 2 art. unicus q. 4: *44, *45 (ter), *48, *49, *74, *75 (bis) dist. 20 art. 1 q. 2: *47 (bis) dist. 21 art. 2 q. 2: *80, *82, *85, *86, *88 (bis); dub. 3: *88 dist. 22 art. unicus q. 1: *99, *100 (bis), *101, *107, *114, *115 dist. 23 art. 1 q. 1: *117 (bis), *120 (quater), *132 (bis), *164, *186 (bis), *194; q. 2: *130, *152; q. 3: 131; art. 2 q. 1: *119, *134 dist. 24 art. 1 q. 1: *154 (bis), *155, *156; art. 2 q. 1: *152 (ter), *154, *156; q. 2: *152 dist. 25 art. 1 q. 1: *160, *162, *163 (ter), *178, *179, *182; art. 2 q. 1: *162 dist. 26 art. unicus q. 3: *186, *187 dist. 29 art. 1 q. 1: *264 (bis), *279 dist. 30 art. unicus: 295; dub. 1: *296 dist. 31 pars 1 art. unicus q. 1: *308 (bis), *328 dist. 32 art. 1 q. 1: *346, *358; art. 2 q. 1: *330 (bis), *331 (ter), *332, *345, *357, *358; q. 2: *345 (quater), *346, *357, *358; dub. 4: *339 (ter), *340, *342 dist. 33 art. unicus q. 1: *359 Bos, E.P., vide Ioannes Buridanus, Summulae: In praedicamenta Bossier, F., vide Aristoteles (Latinus), Physica Brams, J., vide Aristoteles (Latinus), Physica Brown, St., vide Guillelmus de Ockham, Summa logicae Burgundio Pisanus, vide Ioannes Damascenus Buridanus, vide Ioannes Buridanus Busard, H.L.L., vide Euclides Busse, A., vide Porphyrius Buytaert, E.M., vide Ioannes Damascenus; Petrus Aureoli, Scriptum super primum Sententiarum

index auctorum Chartularium Universitatis Parisiensis, vide Denifle, Chatelain Chatelain, É., vide Denifle, Chatelain Chrysostomus, vide Ioannes Chrysostomus Commentator, vide Averroes Conradus de Soltau Quaestiones super quattuor libros Sententiarum (Stuttgart, Württembergische Landesbibliothek, Cod. theol. 2° 118), In 1 Sent. dist. 24 art. 2: *142 Corpus Iuris Canonici, vide Gregorius Papa IX Corpus Praefationum (CCSL 161A–D) n. 878–879: 359, 366; n. 879: 65 Crawford, F.S., vide Averroes, Commentarium magnum in Aristotelis De anima libros Damascenus, vide Ioannes Damascenus de Rijk, L.M., vide Ioannes Buridanus, Summulae: De demonstrationibus; Petrus Hispanus, Syncategoreumata; Tractatus Decretales, vide Gregorius Papa IX Denifle, H., Chatelain, É. (eds.) Chartularium Universitatis Parisiensis (ed. H. Denifle, Ae. Chatelain, 4 vols., Parisiis 1889–1897, impr. anastatique Bruxelles 1964) n. 1124: 288 Denzinger, H. Enchiridion symbolorum, definitionum et declarationum de rebus fidei et morum. Kompendium der Glaubensbekenntnisse und kirchlichen Lehrentscheidungen (ed. P. Hünermann, Freiburg–Basel– Wien 432010) n. 75: *32, 32, 49, 53, 61, 119, * 134, * 136, *176, *242, 264, * 278, * 308, * 405

421 n. 125: *131, 137, *159, 277, *345, *366; n. 126: *212, *276, *371 n. 154: *222 n. 201: *94 (bis); n. 203: *94 (bis) n. 454: *94 (bis) n. 526: *341 n. 745: *251, 252, *364 (bis), *404 n. 804: *153, *222, *231, 235, 373, 389 (bis), 390, *390, *405, *414 (bis); n. 804–805: *376; n. 805: 371, 373, * 387, 388 Denzinger, H., Schönmetzer, A. (eds.) Enchiridion symbolorum, definitionum et declarationum de rebus fidei et morum (ed. H. Denzinger, A. Schönmetzer, Barcinone–Friburgi Brisgoviae–Romae 361976) n. 112: *222 n. 130: *276 n. 300: *144 n. 426: *239 Pseudo-Dionysius Areopagita (PG 3; Dionysiaca, recueil donnant l’ensemble des traductions Latines des ouvrages attribués au Denys de l’Aréopage; et synopse marquant la valeur de citations presque innombrables, 4 vols., Bruges 1937, Faks.-Neudr. Stuttgart–Bad Cannstatt 1989) De caelesti hierarchia (alias De angelica hierarchia) (PG 3; ed. cit., vol. III) cap. 1,2: 407 cap. 2,1: 409, 410; cap. 2,3: 100, 154, *155 (bis), *409, 409, 410 (bis); cap. 2,5: 410 (quinquies) De divinis nominibus (PG 3; ed. cit., vols. I–II) cap. 1,1: 99, 100, 113, *114, 128, 130 cap. 1,5: 100, 104, 106 (bis), 107 (quinquies), *114 cap. 4,13: *336 cap. 5,5: 129 cap. 9,6: 35, 38 cap. 12,1: 109, 111 cap. 13,3: 150, *150

422 Donatus, Aelius (Grammatici Latini [GL], ex recensione H. Keilii, 7 vols., 1 suppl., Lipsiae 1855–1880, unv. reprogr. Nachdr. Hildesheim 1961) Ars minor (GL IV, ed. H. Keil, Lipsiae 1864, unv. reprogr. Nachdr. Hildesheim 1961; ed. L. Holtz, in: L. Holtz, Donat et la tradition de l’ enseignement grammatical. Étude sur l’Ars Donati et sa diffusion (IVe–IXe siècle) et édition critique, Paris 1981, réimpr. Paris 2010) cap. 2 (cap. ‘De nomine’): * 114, * 175 cap. 6 (cap. ‘De participio’): * 355 Durandus de Sancto Porciano In Petri Lombardi Sententias theologicas commentariorum libri IIII (4 vols., Venetiis 1571, republ. Ridgewood, New Jersey 1964), In 1 Sent. dist. 19 q. 3 n. 1: * 42 dist. 30 q. 2 n. 1: * 253, * 290 dist. 31 q. 1 n. 4: * 310; q. 2 n. 2–4: * 325; n. 4: *315, 316 Enchiridion symbolorum, vide Denzinger; Denzinger, Schönmetzer Etzkorn, G.J., vide Guillelmus de Ockham, Scriptum in librum primum Sententiarum

index auctorum Friedberg, E., vide Gregorius Papa IX Fulgentius Ruspensis (Pseudo-Augustinus) De fide ad Petrum seu De regula fidei (PL 40; PL 65; CCSL 91A) cap. 1 n. 4: 27, 28 (bis), 31, 33; n. 5: *80, *84, *85, *87, *389, *414; n. 6: 188, *215, 226, 247, 248, 365 cap. 2 n. 7: 188, *215, 220, 250, *274, 365 cap. 3 n. 25: 54, 61 Gál, G., vide Adam de Wodeham, Lectura secunda in librum primum Sententiarum; Guillelmus de Ockham, Summa logicae Glossa ordinaria, vide Biblia Latina cum Glossa ordinaria Gregorius de Arimino Lectura super primum et secundum Sententiarum (ed. D. Trapp, M. Santos Noya, M. Schulze, et al., 7 vols., Berlin–New York 1979–1987), In 1 Sent. dist. 24 q. 2 art. 4: *151 (quinquies), *152, *153, *159 dist. 42–44 q. 4 art. 1: *377

Gregorius Papa IX Decretales (ed. Ae.L. Richter, Ae. FriedEuclides berg, in: Corpus Iuris Canonici, ed. Elementa (ed. I.L. Heiberg, E.S. StamaAe.L. Richter, Ae. Friedberg, 2 vols., tis, 5 vols., Leipzig 21969–1977; Lipsiae 21879/1881, photomech. Nachdr. ed. H.L.L. Busard, M. Folkerts, in: Graz 1959) H.L.L. Busard, M. Folkerts, Robert of lib. 1 tit. 1 cap. 2: *153, *222, *231, 235, Chester’s (?) Redaction of Euclid’s Ele371, 373, *376, *387, 388, 389 (bis), ments, the so-called Adelard II Version, 2 390, *390, *405, *414 (bis) vols., Basel–Boston–Berlin 1992) lib. 1: 308, 328 Guillelmus de Moerbeka, vide Aristoteles (Latinus), Metaphysica; Rhetorica; Fobes, F.H., vide Averroes Simplicius, Commentaire sur les Catégories d’ Aristote Folkerts, M., vide Euclides Guillelmus de Ockham (Opera philosophica Franciscus de Maironis et theologica. Opera philosophica, In libros Sententiarum (Venetiis 1520, unv. cura Instituti Franciscani Universitatis Nachdr. Frankfurt/Main 1966), In 1 Sent S. Bonaventurae, 7 vols., St. Bonaventure, dist. 26 q. 3 art. 1: * 221, 261 N.Y. 1974–1988; Opera theologica, cura Instituti Franciscani Universitatis

index auctorum

423

S. Bonaventurae, 10 vols., St. Bonaventure, Innocentius Papa V, vide Petrus de Tarantasia N.Y. 1967–1986) Scriptum in librum primum Sententiarum. Ioannes Buridanus Ordinatio (Opera theologica, ed. cit., Summulae: De demonstrationibus (ed. vols. I–IV, ed. G. Gál, St. Brown, et al., St. L.M. de Rijk, Groningen–Haren 2001) Bonaventure, N.Y. 1967–1979) VIII,2.2–2.6: *173 dist. 26 q. 2: *252, * 365 Summulae: De syllogismis (ed. J. Spruyt, dist. 27 q. 1: *399 Turnhout 2010) Summa logicae (Opera philosophica, ed. V,1.8: *80, *81, *381, *384, *391, *398, cit., vol. I, ed. Ph. Boehner, G. Gál, St. * 411 Brown, St. Bonaventure, N.Y. 1974) V,4.2: *230; V,4.3: *388 pars 2 cap. 17: *80, * 81 (bis), * 93 Summulae: In praedicamenta (ed. E.P. Bos, Nijmegen 1994) Hamesse, J., vide Ioannes de Fonte III,5.5: *327 Heiberg, J.L., vide Euclides Henricus Totting, vide Adam de Wodeham, Super quattuor libros Sententiarum Hertz, M., vide Priscianus Caesariensis Hieronymus, Sophronius Eusebius Epistolae (PL 22; CSEL 54–56/2) Epist. 15 (ad Damasum) n. 4: 185, 211

Ioannes Chrysostomus Homiliae XXXIV in epistolam ad Hebraeos (PG 63) 1,2,2: 26, 38, 41 Ioannes Damascenus De fide orthodoxa (PG 94; ed. E.M. Buytaert, St. Bonaventure, N.Y.–Louvain– Paderborn 1955, 1–386: Burgundionis versio) 1,2 (cap. 2,2): 188, 226, 247, 248, 266, 281; 1,8 (cap. 8,16–17): 217, 255; 1,9 (cap. 9,1): 99, 113; 1,12: 104 3,5 (cap. 49): 151, 159; 3,6 (cap. 50,1): 44, 74, 192, 203 (bis), 368; 3,8 (cap. 52,2): 150, 151, 153 (bis), 159; 3,8 (cap. 52,3): * 152

Hilarius Pictaviensis De synodis seu De fide orientalium (PL 10) n. 31: 119, *134 De Trinitate (PL 10; CCSL 62–62A) 1,17: 75 2,5: 376 3,23: 85, 314 Ioannes de Fonte 4,14: 100, 114; 4,17: 154 (ter), 378, * 381 Auctoritates Aristotelis, Senecae, Boethii, (bis), *383 (bis); 4,17–18: 85, 378, * 381 Platonis, Appuleii Africani, Porphyrii et (bis), *383 (bis) Gilberti Porretani (ed. J. Hamesse, in: 7,26: *332, 401 J. Hamesse, Les Auctoritates Aristotelis. 8,14: 369 Un florilège médiéval. Étude historique 9,54: 276 et édition critique, Louvain–Paris 1974) p. 115 n. 5: *220, *236, *240, *247, *266, Holtz, L., vide Donatus * 282; p. 121 n. 79: 144; p. 122 n. 90: * 138; p. 124 n. 117: 263, 278; p. 125 Hünermann, P., vide Denzinger n. 134: 311, 314; n. 135: *25, *30, *33, * 309, 311, 314, *318; p. 128 n. 160: Iacobus de Viterbio 126; p. 129 n. 164–165: 165; n. 167: 238; Disputatio tertia de quolibet (ed. E. Ypma, n. 174: 166; p. 134 n. 222: 165; p. 136 Würzburg 1973) n. 246: 138, 149, 150, *150; p. 137 n. 264: q. 7: *225, *230, * 231 (bis), * 232 (bis) 26

424

index auctorum

Auctoritates Aristotelis, Senecae, Boethii, Platonis, Appuleii Africani, Porphyrii et Gilberti Porretani (ed. J. Hamesse, in: J. Hamesse, Les Auctoritates Aristotelis. Un florilège médiéval. Étude historique et édition critique, Louvain–Paris 1974) (cont.) p. 140 n. 9: 412; n. 11: * 384; p. 148 n. 101: 302 (bis), 305 (bis), 413, 414; n. 108: 146; n. 111: 139, 146; p. 150 n. 123: * 28, 28, *42, 42, *367; n. 124: * 27, 359, * 367, 377; p. 151 n. 137: * 36; p. 156 n. 204: *285; p. 158 n. 225: 26 p. 175 n. 14: 236; p. 177 n. 41: 179; n. 44: * 63; p. 179 n. 57: 65, 358; n. 64: 147; p. 186 n. 148: 238; p. 187 n. 150: * 47 p. 231 n. 1: *47; n. 5: 100, * 114 p. 239 n. 93: 315 p. 293 n. 86: 37 (bis) p. 301 n. 21: *183, * 199 p. 302 n. 11: 289, 305; p. 303 n. 18: * 25; n. 25: 304; n. 27: 82, * 237, * 263, * 304 p. 304 n. 1: 98 p. 310 n. 18: 27 p. 312 n. 19: 264, 279; p. 318 n. 81: 271 p. 322 n. 13: 328; p. 324 n. 42: 246; p. 328 n. 87: 406

Kalbfleisch, K., vide Simplicius, In Aristotelis Categorias commentarium

Ioannes Duns Scotus (Opera omnia, iussu et auctoritate Rmi P. Pacifici M. Perantoni, et al., studio et cura Commissionis Scotisticae ed. [ed. Vaticana], adhuc 19 vols., Civitas Vaticana 1950–) Lectura (ed. cit., adhuc vols. XVI–XXI, ed. C. Balić et socii, et al., Civitas Vaticana 1960–) I dist. 20 q. unica n. 21–22: * 58, 60 Ordinatio (ed. cit., adhuc vols. I–XIII, ed. C. Balić et socii, et al., Civitas Vaticana 1950–) adnot. De dist. 26: * 219, * 224, * 257 I dist. 20 q. unica n. 24: * 58, 60

Magister, vide Petrus Lombardus

Isidorus Hispalensis Etymologiarum sive Originum libri XX (PL 82; ed. W.M. Lindsay, 2 vols. Oxonii et al. 1911, repr. Oxonii et al. 1989/1991) 3,3,1: *45, *49, * 138, * 149 7,4,1: 51, 52, *158; 7,4,2: 51, 52; 7,4,8: 51, 52

Keil, H., vide Donatus; Priscianus Caesariensis Kelley, F.E., vide Guillelmus de Ockham, Scriptum in librum primum Sententiarum Laurentius a Brundusio (Opera omnia, a Patribus Min. Capuccinis Prov. Venetae ed., summo Pontifici Pio XI dicata, et al., 10 vols., Patavii 1928–1956) Explanatio in Genesim (ed. cit., vol. III, Patavii 1935) cap. 4: *41 Liber de causis, vide Anonymus Liber missarum specialis (Argentinae, Johann Prüß, c. 1503), 366 Lindsay, W.M., vide Isidorus Hispalensis Lombardus, vide Petrus Lombardus

Maimonides, Moses Dux seu director dubitantium aut perplexorum (Parisiis 1520, unv. Nachdr. Frankfurt/Main 1964) lib. 1 cap. 60: 105 Mandonnet, P., vide Thomas de Aquino, Scriptum super libros Sententiarum magistri Petri Lombardi episcopi Parisiensis Marius Victorinus, Gaius Adversus Arium (PL 8; CSEL 83/1) 1,13: *268 Marsilius de Inghen Quaestiones super quattuor libros Sententiarum (Argentinae 1501, unv. Nachdr. Frankfurt/Main 1966) In 2 Sent. q. 1 art. 2: *290 q. 24: 79

index auctorum In 3 Sent. q. 1 art. 1: 131 q. 3 art. 2: 131 q. 9 art. 3: *79 In 4 Sent. q. 8 art. 1: 240 Quaestiones super quattuor libros Sententiarum (ed. M. Santos Noya, adhuc 2 vols., Leiden–Boston–Köln 2000), In 1 Sent. q. 1 art. 1: 109; art. 2 pars 5: 300 q. 2 art. 3: *54, 217 q. 4: 113; art. 2: 269 q. 6: 363, 384 (ter); art. 1: 66, 121, 158, 204, 390 (bis); art. 1–2: 403; art. 2: 66, 69, 121, 123, 193, 208, 297 (bis), 321, 369 (bis), 370 (ter), 373, 384, 403, 404, 405 (bis) q. 9 art. 2: 50, 217 q. 10 art. 1: 233 q. 11 art. 2: 60; art. 3: 60; art. 4: 56, 57 q. 12: *294; art. 1: 25, 100, 102 (bis), 148, 217, 269, 373; art. 2: 102 (bis), 105, *126, 127, 156, * 367 q. 13 art. 2: *78 (bis), 279 q. 14 art. 4: 331, 344, 347 q. 15 art. 1: 280; art. 2: 78 (bis); art. 3: 275, 276, 278, 280 (ter) q. 17 art. 2: 202 q. 21 art. 1: *105 Minio-Paluello, L., vide Aristoteles (Latinus), Categoriae seu Praedicamenta; Porphyrius Moos, M.F., vide Thomas de Aquino, Scriptum super libros Sententiarum magistri Petri Lombardi episcopi Parisiensis Moreschini, C., vide Boethius

425 Petrus Aureoli Commentariorum in primum librum Sententiarum pars prima (Romae, Typographia Vaticana, 1596) dist. 19 pars 2 art. 3: *71 (quater) Scriptum super primum Sententiarum (ed. E.M. Buytaert, 2 vols., St. Bonaventure, N.Y.–Louvain–Paderborn 1952/1956) dist. 1 sect. 6 art. 2: *371, *372 Petrus de Tarantasia (Innocentius Papa V) In IV libros Sententiarum commentaria (4 vols., Tolosae 1649–1652, republ. Ridgewood, New Jersey 1964), In 1 Sent. dist. 19 q. 1 art. 1: *30; q. 4 art. 1: *44, *45 (bis), *48, *51 (bis), *52 (bis), *74 dist. 20 q. unica art. 1: *49, *62 dist. 21 q. unica art. 3: *80, *82, *85, *88 dist. 22 q. unica art. 1: *98; art. 3: 111 dist. 23 q. 1 art. 2: *116, *117, *122, *132, * 133 dist. 24 q. 1 art. 1: *137, *159 dist. 25 q. unica art. 1: *160, *161 (bis), * 162, *163 (ter), *178 (bis), *179, * 182; art. 2: *163; art. 3: *167 dist. 26 q. 2 art. 1: *251 (bis), *252 (ter), 252, *364 (quater), *365; art. 3: *275; art. 4: *184 dist. 29 q. unica art. 1: *263, *264 (bis), * 279 dist. 30 q. unica art. 1–5: 295 dist. 31 q. 1 art. 1: *308 (bis), *328 dist. 32 q. 1 art. 1: *344 (bis), *348 (bis), *356; art. 2: *350, *356; q. 2 art. 1: *330, *340; art. 2: *354, *355 (bis), *356; art. 3: *338 (bis), *339 (quinquies), *340, *342 dist. 34 q. 1 art. 1: *388

Moyses Maimonides, vide Maimonides Ockham, vide Guillelmus de Ockham Pattin, A., vide Anonymus; Simplicius, Commentaire sur les Catégories d’Aristote Pelagius Libellus fidei (PL 45) n. 3: *223, *366

Petrus Hispanus Syncategoreumata (ed. L.M. de Rijk, Leiden–New York–Köln 1992) III,1–76: *81 V,39–41: *243 Tractatus called afterwards Summule logicales (ed. L.M. de Rijk, Assen 1972) II,4: *49 (bis) III,2: *28 (ter), *42 (bis), *367 (ter); III,14: *45, *49, *138, *149; III,24: *327

426 Tractatus called afterwards Summule logicales (ed. L.M. de Rijk, Assen 1972) (cont.) IV,8: *230, *388 VII,83–100: *56, * 338; VII,102–119: * 382; VII,120–130: * 50, * 52 Petrus Lombardus Collectanea in omnes d. Pauli apostoli epistolas (PL 191–192), In epist. ad Rom. cap. 16: 81 Commentarius in Psalmos Davidicos (PL 191) ps. 144,13: 293 Sententiae in IV libris distinctae (ed. PP. Collegii S. Bonaventurae, 2 vols., Grottaferrata (Romae) 31971/1981), 1 Sent. dist. 1 cap. 2 n. 4: 269; cap. 3 n. 2: * 407 dist. 2: 137, *159; cap. 2 n. 3: 80, 84, * 85, *87, 389, * 414; cap. 4 n. 1: * 101, * 107, *115, *129, * 137, * 159; n. 2: * 121; n. 3: 85, *378, * 381 (bis), * 383 (bis); cap. 5 n. 2: 204; n. 3: * 268, * 270 dist. 3 cap. 3 n. 1: 204; cap. 4: 389, * 414 dist. 4–34: 389, * 414 dist. 5 cap. 2 n. 4: 50 dist. 7 cap. 1 n. 1: 69; n. 2: 57; cap. 2 n. 4: 60 dist. 8 cap. 1 n. 2: * 101, * 107, * 115, * 129; cap. 2 n. 1: 127; cap. 3: 269; cap. 4 n. 3: 25, 100, 217; cap. 6: 25, 100, 217, * 294, *370; cap. 7: * 126, * 127, * 128, * 129, *130, *294; cap. 8 n. 1: * 48, * 138, *159, *369, * 379 dist. 9 cap. 2 n. 1: * 78 (bis) dist. 10 cap. 3 n. 5: * 331 dist. 11 cap. 1 n. 1: 275, 276; cap. 2 n. 2: * 61 dist. 12 cap. 1 n. 3: 78 (bis), 264 dist. 13 cap. 4 n. 2: * 183 dist. 16 cap. 1 n. 5: * 54; cap. 2 n. 4: * 276 dist. 18 cap. 4 n. 2: * 201 dist. 19 cap. 1: 27, 29, * 31, * 32, * 33, 33, *43, *308; cap. 2 n. 2: 31; cap. 2–4: 29, 33, *43; cap. 4 n. 1: 28 (bis), 29, * 43; n. 1–5: 29, * 43; n. 2: * 34, * 75, * 82; n. 2–5: 34; n. 5: * 48; cap. 7 n. 1: 48, 162; cap. 8: 162; cap. 9 n. 3: * 44, * 74; cap. 10 n. 2: 49, * 162, 169; cap. 12 n. 1: 52 dist. 20 cap. 1 n. 2: 46; cap. 2–3: 48; cap. 3 n. 4: *58, * 59, * 73 (bis)

index auctorum dist. 21 cap. 2 n. 3: 82, 97; n. 4: *81; cap. 3 n. 1: *92; n. 2: *34, *81, 81, 82, *85, 93, 96, 97 dist. 22 cap. 1 n. 2: *105, *106, 108; cap. 1–5: 101 (bis), *107 (bis), 108, *115 (bis); cap. 5 n. 2: *99, *113 dist. 23 cap. 1 n. 2: *117, *122, *124, *133; n. 3: 117, *121; cap. 2 n. 1: 119, *134; cap. 3 n. 2: *137, *159; cap. 4 n. 1: 119, *134; n. 2: *118, 118, 119, 128, *133, *134; cap. 5 n. 5: *151 dist. 24 cap. unicum n. 2: 152, 154, 156; n. 3–4: 137, *159; n. 5: *121, 154, *378, *381 (bis), *383 (bis); n. 11: *51, *52, *158 dist. 25 cap. 1 n. 2: 162; n. 5: *167, *172, *177, *180, *389, *414; cap. 2 n. 1: *100, *114; n. 5: 161; cap. 3 n. 6: *223, 223 dist. 26 cap. 1 n. 1: *185, *211; cap. 2 n. 1: 188, *226, *247, *248; n. 1–2: 188, *215, 365; n. 2: 220; n. 2–3: 250, *274; cap. 3 n. 1: *285, *300, *370 dist. 27 cap. 3 n. 1: *368; n. 4: *184, *201, *202, *210; n. 5: *201 dist. 28 cap. 1 n. 1: *187; n. 2: *194; cap. 5 n. 2: *370 dist. 29 cap. 1 n. 2: *268, *270, 274; n. 3: 267, 274, 275, 284; cap. 1–4: 276; cap. 2 n. 4: *268, *270; cap. 3 n. 1: *400; cap. 4 n. 1: 265 (bis); n. 2: 265 dist. 30 cap. 1 n. 1: *286; n. 1–7: 295; n. 4: 291; n. 7: 291; cap. 1–2: 290, *306 dist. 31 cap. 1 n. 1: *310, 314, 319, *329; n. 2: 326; n. 4: 308, 325 (bis), 328; cap. 2 n. 2: *330; n. 9: *27, *41; cap. 4 n. 3: *119, *134 dist. 32 cap. 1 n. 1: *344, *356; n. 2–3: 346, *358; n. 3: *331, *346, *358; cap. 2 n. 1: *330, *345, *357, *358; n. 2: *332, 333, *337, *343; cap. 5 n. 2: *381 dist. 33 cap. 1 n. 1: *65, *359, *366; n. 2: 359, 366 (ter); n. 4: 363; n. 8: 376; n. 9–10: 375; n. 10: *368; cap. 2 n. 1: 375 dist. 34 cap. 1 n. 1: 389, *414; n. 6: 369 dist. 46 cap. 3 n. 10: *286, *345 (bis) 3 Sent. dist. 5 cap. 3 n. 2: *116, *117, *122, *132, *133, *160, *162, *163 (ter), *178, *179, *182

427

index auctorum dist. 10 cap. 1 n. 2: * 116, * 117, * 122, * 132, *133, *160, *162, * 163 (ter), * 178, *179, *182; n. 4: 161, 178

Philosophus, vide Aristoteles Porphyrius (Commentaria in Aristotelem Graeca [CAG], ed. consilio et auctoritate Academiae Litterarum Regiae Borussicae, 23 vols., 3 suppl., Berolini 1882–1909) Isagoge (CAG IV 1–3, ed. A. Busse, Berolini 1887–1891, IV 1: Porphyrii Isagoge et in Categorias commentarium; AL I 6–7, ed. L. Minio-Paluello, Bruges–Paris 1966, I 6: Porphyrii Isagoge: translatio Boethii) cap. ‘De genere’: * 162 cap. ‘De differentia’: 314 (bis) cap. ‘De proprio’: * 183, * 199 vide Ioannes de Fonte Praepositinus de Cremona Summa “Qui producit ventos” (ed. G. Angelini, in: G. Angelini, L’ortodossia e la grammatica. Analisi di struttura e deduzione storica della Teologia Trinitaria di Prepositino, Roma 1972, 191–303: lib. 1: De divinis nominibus) lib. 1 n. 12.2: 217, * 252, 255; n. 12.4: 217, *252, 255 Priscianus Caesariensis (Grammatici Latini [GL], ex recensione H. Keilii, 7 vols., 1 suppl., Lipsiae 1855–1880, unv. reprogr. Nachdr. Hildesheim 1961) Institutionum grammaticarum libri XVIII (GL II–III, ed. M. Hertz, Lipsiae 1855/1859, unv. reprogr. Nachdr. Hildesheim 1961) lib. 2 cap. 4 n. 18: * 100; cap. 5 n. 22–32: *114, *175 lib. 11 cap. 3 n. 13–14: * 355 Rabbi Moyses, vide Maimonides Ribaillier, J., vide Richardus de Sancto Victore

Richardus de Mediavilla Super quatuor libros Sententiarum Petri Lombardi quaestiones subtilissimae (4 vols., Brixiae 1591, unv. Nachdr. Frankfurt/Main 1963), In 1 Sent. dist. 26 art. 4 q. 1: *411; q. 2: *192 Richardus de Sancto Victore (Opuscules théologiques, éd. J. Ribaillier, Paris 1967) De Trinitate (PL 196; éd. J. Ribaillier, Paris 1958) 4,20: 130; 4,24: *122, *124, *131, 235 Quomodo Spiritus Sanctus est amor Patris et Filii (PL 196; ed. cit.), *348 Richter, E.L., vide Gregorius Papa IX Robertus Castrensis, vide Euclides Santos Noya, M., vide Gregorius de Arimino; Marsilius de Inghen, Quaestiones super quattuor libros Sententiarum Schmitt, F.S., vide Anselmus Cantuariensis Schneider, B., vide Aristoteles (Latinus), Rhetorica Schönmetzer, A., vide Denzinger, Schönmetzer Schulze, M., vide Gregorius de Arimino Scotus, vide Ioannes Duns Scotus Simplicius (Commentaria in Aristotelem Graeca [CAG], ed. consilio et auctoritate Academiae Litterarum Regiae Borussicae, 23 vols., 3 suppl., Berolini 1882–1909; Corpus Latinum commentariorum in Aristotelem Graecorum [CLCAG], Centre De Wulf-Mansion, adhuc 8 vols., 2 suppl., Louvain–Paris, et al. 1957–) In Aristotelis Categorias commentarium (CAG VIII, ed. C. Kalbfleisch, Berolini 1907) cap. 7: 289, 305

428 Commentaire sur les Catégories d’ Aristote. Traduction de Guillaume de Moerbeke, (CLCAG V/1–2, ed. A. Pattin, Louvain– Paris 1971/1975) cap. 7: 289, 305 Spruyt, J., vide Ioannes Buridanus, Summulae: De syllogismis Stamatis, E.S., vide Euclides Synan, E.A. “Nineteen Less Probable Opinions of Peter Lombard”, in: Mediaeval Studies 27 (1965) pp. 340–344, praec. p. 342: * 155 (bis), *156 (bis), * 328 (bis) Thomas de Aquino (Opera omnia, iussu Leonis XIII. P.M. ed., cura et studio Fratrum Praedicatorum [ed. Leonina], adhuc 30 vols., Romae, et al. 1882–) Commentaria in octo libros Physicorum Aristotelis (ed. cit., vol. II, Romae 1884), In 3 Phys. cap. 7 lect. 12: * 158 Scriptum super libros Sententiarum magistri Petri Lombardi episcopi Parisiensis seu Scriptum super Sententiis magistri Petri Lombardi (ed. nova, ed. P. Mandonnet, M.F. Moos, 4 vols., Parisiis 1929–1947), In 1 Sent dist. 2 q. 1 art. 4: * 389, * 414 dist. 19 q. 1 art. 2: * 35 (bis); q. 2 art. 1: * 35 (bis), *36 (ter), * 37 (bis), * 38 dist. 20 q. 1 art. 1: * 49, * 58, * 59 (bis), * 73 (bis) dist. 21 q. 1 art. 2: * 80 (bis), * 81, * 82 (bis), *84, * 85, * 86, * 88, * 93; q. 2 art. 1: *92 (bis), 92; art. 2: * 93 dist. 23 q. 1 art. 2: * 122, * 124, * 131; art. 3: *116, *117, * 122, * 132, * 133 dist. 24 q. 1 art. 1: * 136, * 137, * 139, * 146, *158 (bis), * 159; art. 2: * 137 (ter), *138 (bis), * 149, * 150, * 152, * 159 dist. 25 q. 1 art. 1: * 120, * 160, * 161 (bis), *162, *163 (ter), * 178 (bis), * 179, *182, *186 (bis), * 194; art. 2: * 163; art. 3: *167

index auctorum dist. 26 q. 1 art. 1: *185 (ter), *186, *203 (bis), *204 (bis), *211, *212 (bis); art. 2: *206; q. 2 art. 1: *251 (bis), *252 (bis), 252, *274, 274, *364 (ter), *365; art. 2: 274; art. 3: *184, 189, *189, 190, 191, 196, 198 (quinquies), *210 dist. 27 q. 1 art. 1: *399 dist. 29 q. 1 art. 1: *263 dist. 30 q. 1 art. 1: *307; art. 1–3: 295 dist. 31 q. 1 art. 1: 313 dist. 32 q. 1 art. 1: *344, *348; art. 2: *350, *351, 353, *356; art. 3: 354, *358; q. 2 art. 2: *332 dist. 33 q. 1 art. 3: *359, *367, *377 dist. 34 q. 1 art. 1: *388, *389; art. 2: *389; q. 3 art. 1: *406 (bis), *407 (bis), *408 (ter), *409 (bis), *410 (bis); art. 2: *409 (bis), *410 Summa contra gentiles (ed. cit., vols. XIII– XVI, Romae 1918–1948) lib. 3 cap. 7: *63 Summa theologiae (ed. cit., vols. IV–XII, Romae 1888–1906) I q. 20 art. 2: *336 I–II q. 26 art. 4: *349 Thomas de Argentina Commentaria in IIII libros Sententiarum (Venetiis 1564, republ. Ridgewood, New Jersey 1965), In 1 Sent. dist. 19 q. 1: *33, *34 (bis), *41 dist. 20 q. 1 art. 1: 57 (bis), *58 (bis), 58, 59 (bis), *59 (bis), *60 (bis), *73 (bis) dist. 21 q. 1: *81, *82, *97; art. 1: *83 (ter), *86, *87; art. 2: *82, *84, *86 (bis), *87, *88 (bis), *91 dist. 22 q. 1 art. 1: *98, *99 (quinquies), *100, *113 (bis); art. 2: *100 (bis), *101, *114; art. 3: *99, *105 (bis), *106, *113 dist. 23 q. 1 art. 1: *120, *186 (bis), *194; art. 3: *122, *124, *131 dist. 24 q. 1 art. 1: *138, *139 (septies), *142 (sexies), *143, *146 (sexies), *148, *149, *150; art. 3: *139 (quater), *140 (quinquies), *142 (novies), *143 (ter), *146, *147 (ter) dist. 26 q. 1 art. 1: *204 (bis), *219 (ter), *221 (bis), *224, *225, *227, *228

429

index auctorum (bis), *229, * 230 (quater), * 231 (quater), *233 (ter), * 237, * 244 (bis), *250 (bis), *257, 258, * 258, * 260 (bis), *261, *364 (bis); art. 2: * 220, *225, *227, * 236, * 240, * 244, * 247 (ter), *248 (bis), * 249; art. 3: * 217, *218, *223 (ter), * 224, * 225, * 227, *229, *244, * 249, * 250 (ter), * 252, *255, *256, * 257, * 260, * 262, * 274 (quater), *319, * 360; art. 4: * 234, *235 (ter), *236 (ter), * 238 (bis), *241, *242, * 243 (ter) dist. 28 et 29 q. 1: * 263, * 267, * 269, * 274, *275, *284; art. 1: * 266 (bis), * 267, *270 (ter), *272, * 273, * 281 (bis), *282 (bis), *283; art. 2: * 268 (ter), *275 dist. 30 q. 1 art. 1–4: 295; art. 2: * 286, *288 (bis), *291, * 303; art. 3: * 289, *304 (bis); art. 4: * 294 dist. 31 q. 1: *309; art. 1: * 315 (ter), * 316 (bis); art. 2: * 309 (bis), 316, 321; art. 3: *308, * 322; art. 4: 313 dist. 33 q. 1 art. 1: * 361, * 369 (ter), * 370, *371 (ter), *372 (ter), * 373, * 374,

* 379, 380, 381 (ter), *386; art. 2: *360 (bis), *378, *379 (bis); art. 3: *365, * 366 (bis), *367 (quater), *368, * 369, *375, *390; art. 4: *375 (bis), * 376 dist. 34 q. 1: *403, *404 (quater), *405 (bis), *406, *407 Trapp, D., vide Gregorius de Arimino van Riet, S., vide Avicenna Verbraken, P.-P., vide Augustinus, Sermo LXXI Vuillemin-Diem, G., vide Aristoteles (Latinus), Metaphysica Wodeham, vide Adam de Wodeham Wolfson, H.A., vide Averroes Wood, R., vide Adam de Wodeham, Lectura secunda in librum primum Sententiarum Ypma, E., vide Iacobus de Viterbio

Index doctrinalis Ablatio Aequale * in divinis 261 * esse 38, 43 Absolutum * est quod alteri superpositum nec excedit * et essentia 228 nec exceditur ab ipso (Euclides) 308 * et respectivum 222, 261 * est relativum diversitatis 26 * in creaturis 261 * et aequalitas 306 * in divinis 228, 230 * proprie 315 * infinitum 234 * sibi 314, 392 nullus catholicus vel doctus philosophus * vocatur quod est et non est maius nec ponit plura *a 125 minus 392 ratio *i 261 nulla res est *is sibi 314 Abstractio Aequalitas * a sensibilibus 103 * corporalis 39 * per intellectum 205, 213 * divinarum personarum 35 * realis 205 * est convenientia in quantitate 25, 30, Abstractum 33 * per modum formae significat 321 * et contradictio 323 Accidens * et essentia 317, 319, 323 * altaris 240 * et pluralitas 319 * et Deus 285 * et quantitas 311, 315, 316, 318 * et subiectum 208 * et relatio 319 Actio * et relatio realis 326 * agentis est in passo (Aristoteles) 302 * et res 298 * essentialis 236 * et similitudo 322, 323 * et passio 305 * in creaturis 315, 316, 328 * et passio secundum Philosophum 414 * in divinis 307, 309, 310, 316, 317, * et suppositum 378 318–320, 322–326, 328 * immanens 217, 302 * magnitudinis spiritualis 319, 321 * notionalis 236 * magnitudinum 309 *nes sunt suppositorum 236, 240 * non est nisi distinctorum 326 Actualitas * non est nisi in quantitate convenientium * propria 289 326 Actus * personarum divinarum 307, 308 * et essentia 243 * realis 322, 327 * et relatio 248 * spiritualis 33, 39 * in creaturis 248 * summa 43, 317 * incompletus 36 * trium personarum 32, 321 * intellectus 336 *tem aliquid poni potest intelligi dupliciter * originis 248 325 * perfectus 36 an reciproce sicut Filius sit aequalis * productionis 335 Patri, ita etiam Pater sit aequalis Filio * purissimus 279 (dubium) 35 * rationis comparativus 320 duo modi dicendi doctorum de *te in Deo * sunt suppositorum 282 325 * voluntatis 336 in Deo est * trium personarum 33 esse in *u completo contingit dupliciter 36 moderni de *te in Deo 325

index doctrinalis nomen *tis 308 quid est * in Deo (quaestiuncula) 321 quid nominis *tis 318 utrum * divinarum personarum in una essentia inferat quod una earum sit in alia (quaestio) 25 utrum * vel similitudo in creaturis sit relatio realis (dubium) 313 Aequiperantia * quantitatis spiritualis 41 relativa *ae 90 Aequivocatio * a casu 171 decipi *ne 211 Aeternitas 36 * durationis 39 * est interminabilis vitae tota simul et perfecta possessio (Boethius) 37 * in divinis 30, 33 * trium personarum in divinis 31 Deus est actor *tis participatae (Augustinus) 38 quae res est * in divinis (dubium) 35, 38 spiritualis quantitas, quae est * 32 Aevum 36 * est aeternitas participata 38 * ut mensura 37 Affirmatio * est prior negatione (Aristoteles) 271 *nes de Deo 155 Agens * et actio 347 Alius in divinis Pater est * a Filio, non tamen aliud (Lombardus) 84 Amare * et amor 336 Amor * communis 349 * essentialis 233, 352 * et actus 352 * et dilectio 348 * et Pater 344 Analogia * et definitio 181 Angelus * et nomen personae 161 * supremus 155 essentia *i 222, 262

431 Anima * separata 179, 239 Antichristus nomen *i 112 Antiqui * de rebus universalibus 392 * de relatione 253 commune dictum *orum de uno quantitatis 146 expositio relativorum *orum 83 opinio *orum de individuis 203 Antiquitus * arguere de divina essentia 236 Appellatio * relativa 292 Apprehendere * aliquid per modum animalis 206 * aliquid per modum rationalis 206 Aptitudo * divinae potentiae 296 Arcanum *a divina 408 Argumentum * a secundum quid ad simpliciter 50, 52 Arithmetica * consideratio (Avicenna) 135 subiectum *ae est terminus numeri 148 Arithmeticus * et numerus 148 * et substantia separata 157 Ars * artificis 340 * Patris 353 Articulus * Parisiensis 288 Artifex * est sapiens arte sua 330 * supremus 340 Attributa * divina non debent reputari synonyma 111 regula de *is 154 Attributalia * divina quoad intellectum nostrum in ratione distinguuntur 111 Auctoritas * Anselmi 250 * authentica 142 * communis 236

432 Auctoritas (cont.) * et subauctoritas 355, 357 * potentiae 355 * sanctorum 34, 48, 248, 268 * sanctorum vel philosophorum de uno quantitatis 144

index doctrinalis

Certitudo * propria 289 Characteristicum * et proprietas 368 Chimaera * non est ab alio 282 Christus Binarius natura *i 152 * sit prima species multitudinis (Aristotenaturae *i numerantur 152 les) 136 Circumincessio * personarum divinarum 29 Caelum modus *nis 28 * est Deo coaeternum in substantia quid nominis *nis 34 (Aristoteles) 37 via *nis 34, 41, 42, 82, 385 Calefactio Circumincessionaliter * et actio 347 * inesse 345 Caliditas Cognitio * in igne et aqua 63 * abstractiva 113 * realis 302 * nostra 103 Capacitas * per similitudinem 34 manifestatio veritatis debet fieri iuxta via nostrae *nis 277 *tem eorum qui audiunt 408 Cognoscere Caritas septem modi *ndi nostri 106 Spiritus Sanctus est * Patris et Filii 331 Commensuratio Categorematice * aequalium 39 * toto teneri 413 * personarum divinarum 309 Catholice * proprie et large 329 * concedere 32, 50, 53, 62, 118, 270, 276, Commune 341, 352 * et speciale 194 * confiteri 390 Communis * dicere 52 quia *ior, ideo securior 325 Catholicus 48 Communitas opinio *a 296 * conceptus 167 nullus * ponit plura absoluta 125 * intentionis 168 Causa * negationis 167 * distinctionis 380 * nominis 166 * efficiens 27, 269 * per praedicationem 166 * et principium 277 * personae in divinis 180 * formalis in Deo 270 * proportionis 167 * in divinis 263, 268, 277 * realis 175, 181 * prima superior est omni narratione Comparatio (Liber de causis) 100 * alicuius ad alterum est duplex 300 * primaria est maior quam secundaria 47 * animae comparantis 290 * sui 264 * est accidens separabile (Averroes) 289 * unionis 380 * et anima 313 ad quod genus *ae reducitur in divinis * et relatio 289 principium a quo (dubium) 277 * infiniti ad finitum 285 Causalitas Compositio * activa Dei 293 * in Deo 372

433

index doctrinalis * in Deo non est 216 * intrinseca 373 * rationis 371–374 * realis 373 * rei 372 Conceptio * communis animae 27, 64, 70 Conceptus * categorematicus 102 * communis 166, 167 * complexus 155 * complexus Dei proprius 102 * connotativus 104, 106 * essentiae 406 * essentialis absolutus 106 * essentialis incomplexus de Deo 102 * essentialis proprius Dei 103, 104, 155 * et anima 141 * et intellectio 334 * et intellectus 347 * et res 192, 205, 213, 384 * in anima 213, 334 * incomplexus, positivus et connotativus de Deo 102 * mentalis 344 * mentis habetur intuitive vel abstractive 98 * notionis 189, 190 * personae 406 * proprietatis 189, 190 * proprius Deo 113 * proprius et negativus de Deo 102 * relationis 189, 190 * simplex 106, 155 compositio *uum 192 Concilium * Remense 252 Concordia * notionalis 281 * voluntatis 348 Concretive * sumi peccare 55 Condicio * intrinseca 214 Consequentia * formalis 87 Consideratio * physici 146

Constitutum in omni *o tria concurrere videntur 334 Contactus * singularium corporum 155 Contradictio secundum veritatem * non est nisi in propositionibus et terminis 53 Convenientia * in quantitate vel qualitate 314 * personarum divinarum 397, 398, 401, 402 Conversio in causa et causatis non recipimus *nis (Ps.-Dionysius) 36 Creator * et creatura 288 Creatrix * substantia 413 Creatura * potest non esse 304 * spiritualis 327 Credere * firmiter 375 Dare * formaliter 339 Definitio * analogica 181 * bona competit omni 160 * essentialis 165 * et definitum 308 * personae 174 * privativa 308 * simplicium non est (Aristoteles) * triplex est 173 partes *nis 164, 174 Deitas * et Deus 253, 342, 377, 404 Denominare * intrinsece et extrinsece 302 Denominatio * actualis 303 * concreta 321 * Dei 293 * positiva 293 * realis 286 Descriptio * perfecta 165 * personae 175

174

434

index doctrinalis

Deus cum * trinus dicitur, pro quo supponit ibi * * apud philosophos 207 (dubium) 51 * dominativus 296 in *o idem est essentia et substantia 132 * est ante aevum sicut actor eius 38 in *o nulla est diversitas (Boethius) 151 * est causa omnis unitatis 148 licet in *o non sit diversitas, est tamen * est in praedicamento actionis 102 diversitas in modo cognoscendi nostro * est prima unitas 155 114 * est vere ens 102 multi doctores dicunt *um non esse in * et contactus singularium corporum 155 genere 294 * et creator 285, 294, 299, 302 nomen substantiae potissime et propriis* et creatura 292 sime *o convenit 129 * et deitas 377, 404 nostrum intelligere de *o est imperfectum * et dominus 285, 288, 293, 303 et sumptum a creaturis 131 * et nomen unius 154 omnes affirmationes de *o dictae sunt * et numerus 150, 151, 156 incompactae (Ps.-Dionysius) 100 * et perfectio infinita 111, 113, 156 omnia citra *um sunt limitata 74 * et persona 207 philosophi dicere non audent quod * est * et praedicamentum substantiae 156 ex duobus 229 * et quantitas 152, 154, 156, 157 potentia absoluta *i 106 * et solitudo 154 terminus *i 241 * et unum 148, 153 utrum * est ternarius sicut est Trinitas * et vacuum 155 (dubium) 51 * nullo uno nomine totaliter potest utrum * et creatura sunt maius quam * cognosci 115 (dubium) 153 * per nos non est cognoscibilis compreutrum * sit a viatore proprie nominabilis hensive 108 diversis nominibus (quaestio) 98 * proprie non est ternarius sine addito 51 utrum * vere unus possit dici numerus * tenetur personaliter vel essentialiter 96 (quaestio) 135 *um esse et principium habere suae utrum omnia nomina de *o dicantur naturae est simpliciter impossibile secundum quandam translationem 72 (dubium) 109 *um esse nominabilem potest intelligi Dicere dupliciter 107 * et habitus 336 *um nominamus pluribus nominibus * et intelligere 341 108 * in Deo est intelligere (Anselmus) 331 *um totaliter cognosci potest intelligi * in divinis 350 dupliciter 114 * se 335, 341 an * sit nominabilis (dubium) 106 Dici an de *o possimus habere conceptum * aequivoce 170, 277 proprium essentialem vel absolutum * analogice 277 (dubium) 103 * univoce 164, 170, 277 an haec sit concedenda ‘Tantum * est Dictio Filius Dei’ (quaestiuncula) 95 * exclusiva 80, 82, 84, 86–88, 91–93, an nomina de *o omnia dicuntur 95–97, 242 substantialiter et sint synonyma * exclusiva addita alicui termino praedica(dubium) 109 menti actionis et passionis facit propoan possit * dici triplex (dubium) 51 sitionem implicantem contradictionem cum * est summe simplex, a quo sumitur respectu verbi ‘est’ secundi adiacentis diversitas nominum (dubium) 109 (regula) 90

index doctrinalis * exclusiva in creaturis et in divinis 87 * exclusiva ponitur inclusive in Sacra Scriptura secundum aliquos doctores 88 *nes exclusivae additae personis expositae per ‘aliud’ non excludunt, sed magis includunt alias personas (regula) 85 Differentia * constitutiva 193 * formalis 179 * genere 413 * in quale 374 * numeralis 74 Differre * ab aliquo potest intelligi dupliciter 395 * formaliter 370, 383 * numero 74, 75 omnia quae sunt, si unum non sit idem in re cum alio, *unt ab invicem 44 Dignitas * creaturae 292 * personae 194, 204, 213 nomen *tis 276 ratio *tis 181 Dilectio * essentialis 349, 350–352 * notionalis 348–352 actus *nis 348 Diligere * essentialiter 353, 356 * et amor 353 * et dilectio 347 * et dilectum 336 * et spirare 350 * in divinis 349 * notionaliter 350, 353, 356 * passive 353 Pater dicitur * aliquo dupliciter 356 Disputatio in *ne opus est vim sermonis recitare 89 Dissimilitudo * et privatio 311 Distinctio * creaturae ad creaturam 392 * creaturarum 412 * et institutio 198 * et partes 137 * et relatio 153 * et simplicitas 373

435 * formalis 123, 370–372, 398, 405 * in divinis 387–389, 405 * inter personam et essentiam 405 * numeralis 173 * per origines 245 * personalis 153 * personarum 227, 389–395, 401, 402, 411, 412 * rationis 383 * realis 207, 215, 274, 377, 383 * suppositorum 245 causa *nis 381, 382 in divinis nulla est * nisi trium personarum 66 non omnis * est generis, speciei vel numeri simpliciter 50 numquid notio communis in Patre est paternitas et ergo * Patris a Spiritu Sancto est eadem * quae est * communis notionis (obiectio) 399 qualis sit * personarum (dubium) 390 ubicumque est *, ibi est numerus 137 utrum * Patris a Filio in quantum est *, est finita vel infinita (dubium) 393 Distinctus intelligi ut * contingit dupliciter 131 Distingui * formaliter 370, 399–402, 405, 411, 412 * originaliter 401, 402 * suppositaliter 42 nihil *tur contra se ipsum 137 Distributio * in termino 60, 61 Diversitas * et privatio 311 * et res 298 * in divinis 256 in Deo nulla est * (Boethius) 151 relatio *tis 258 Divisio * in divinis 153 Doctores * antiqui 274, 295, 313 * antiqui de uno 139 * catholici 224, 389 * catholici diversimode imaginati sunt personarum inter se distinctionem 224 * de relatione 307

436 Doctores (cont.) * moderni 155, 252 * nostri 313 * nostri communiter dicentes 351 * nostri de nomine substantiae in divinis sunt diversi 126 * nostri non admittunt ‘Filius est tantum Deus’ 94 * sancti 252, 253, 381, 389 * sunt diversarum opinionum de omnipotentia 57 * sunt diversi de dubio an concedendum est Patrem esse potentiorem Filio 66 *um sanctorum sententia 274 de aequalitate divinarum personarum diversae sunt opiniones *um 316 dictio exclusiva ponitur inclusive in Sacra Scriptura secundum aliquos * 88 duo modi dicendi *um de aequalitate in Deo 325 mens *um 28 multi * dicunt Deum non esse in genere 294 opinio de relativis quorundam *um nostrorum 83 realis relatio in Deo respectu creaturae iuxta tradita *um potest intelligi dupliciter 291 Doctrina * catholica 252 Domus * mentalis 334 Donabilitas * et Deus 293 Donatio * liberalis 239 Duratio * rei actu existentis 36 Ecclesia * catholica 274 * damnat quattuor supposita in divinis 222 * non admittit quod utamur ‘Filius est tantum Deus’ de vi sermonis 94 Effectus * in divinis 348 Emanatio * exterior 365

index doctrinalis * interior 365 * per intellectum 214 * personae 214 * Spiritus Sancti 191 pelagus *nis 376 Ens * reale 289 idem et diversum sufficienter dividunt * 45, 75 multiplicare *tia 142 nomen *tis 99, 113 non est comparatio *tis ad non-* 71 Entitas * absoluta 217 * communis 181, 240 * contra essentiam distincta formaliter 324 * minima 218, 219, 257, 306 * nova 303 * realis communis 166 * summa 218, 219 * superaddita 295, 377 Error * Arianorum 212 * Arii 276 * Sabellii 222 occasio *is 409 translatio potest esse causa *is 407 Esse * amabiliter 230, 233 * cum se ipso 52 * dare 257 * et agere 248 * et inesse 366 * incommunicabile 256 * ingenitum 183 * intellectualiter 230, 231, 233 * naturaliter 230, 231, 233 * suppositale 262 * trinum 52 * triplicem 52 * triplicem ponit multitudinem in essentia 52 * universale 177 plicae nequeunt * eiusdem cum se ipso 52 Esse in actu rem * contingit dupliciter 36

index doctrinalis Essentia * angeli 222 * communicatur, res relativa non 297 * continet unitatem (Boethius) 223 * creatrix 370 * dicitur ab esse 132 * divina est sua omnipotentia 57 * et fundamentum 233, 234 * et persona 236, 239, 240, 380, 382 * et proprietas 208 * et relatio 233, 234 * et unitas 250 * immensa 234 *ae divinae unitas excludit numerum 52 antiquitus arguere de * divina 236, 243 conceptus *ae 205 nec theologus nec philosophus ponit in * divina passionem 78 quomodo distinguuntur nomen substantiae et *ae (dubium) 129 utrum nomen *ae vero Deo conveniat (dubium) 128 Exclusio * attenditur respectu suppositorum et non respectu connotatorum 84 * categorematice 91 * super solum subiectum vel supra totam propositionem 85 Exponentes * propositionis exclusivae 80–82, 90, 92, 93, 95–97 Expositio * propositionis exclusivae 85, 88, 89 Extensio * substantiae vel qualitatis 318 Fallacia * accidentis 382 * figurae dictionis 56, 338 Fecunditas * divina 281 * essentiae 383 * et voluntas in divinis 351 * Patris 56 Fides * catholica 32, 153, 240, 341 * Christiana 250 * dicit quod in divinis sunt relationes oppositae 231

437 * Graecorum et Latinorum 118 * illustrans intellectum 241 * recta 229 * sancta, simplex et solida 376 * viatorum 240 intelligimus ex *e Deum esse unum 131 meritum *i 104 Filiatio * est constitutiva personae Filii 193 * est terminus generationis 221 * et missio 202 * et paternitas 249 * et suppositum 221 * in divinis 183, 184, 200, 207, 220, 260, 281 Filius * est ars Patris 330 * est imago Patris 201 * est omnipotens sicut Pater 62 * est tantum Deus (dubium) 94 * et ars 340 * et filiatione 219, 220 * et Pater 219, 230, 258, 346 * non differt a Patre proprie numero 49 * nullo modo potest generare ad intra 57 * principiatus a Patre 276 an * sit omnipotens sicut Pater (articulus) 53 doctores nostri non admittunt ‘* est tantum Deus’ 94 ecclesia non admittit quod utamur ‘* est tantum Deus’ de vi sermonis 94 in omne quid in quod Pater potest, potest etiam * 69 numquid * est unus numero cum Patre vel unum numero cum eodem (dubium) 51 omnipotentia *i 77 Pater et * sunt eadem res absoluta numero 75 ‘qui’ est * masculine 279 ‘quod’ est * neutraliter 279 si * potest generare personam sibi aequalem, * non esset omnipotens 73 Forma * abstracta 245 * dat esse rei 248, 269 * dat esse specificum 374 * divinitatis 235

438 Forma (cont.) * est qualitas essentialis rei 173 * immanens 336 * in anima 354 * in naturalibus 252 * in re naturali 365 * inhaerens 301 * numerabilitatis 147 * numeri 147 * purissima 279 * substantialis 318 * superaddita 206 modus *ae 246, 321, 333, 378 Formalitas * et persona 208 * et proprietas 208 * in divinis 273 * realis 286 Formaliter * dare 339 * differre 327 * distingui 297, 320, 326 * inesse 337, 343, 356, 357, 385, 394 Formatio * verbi mentalis 335 Fundamentum * et essentia 234 * et relativum 234 * in divinis 247 Generare * et agere 336 * in divinis simpliciter est perfectio simpliciter 72 * realiter in divinis dicit potentiam et perfectionem simpliciter 68 Generari * realiter in divinis dicit potentiam et perfectionem simpliciter 68 Generatio * activa 258, 259 * et suppositum 220 * in divinis 214 * passiva 259 * verbi mentalis 335 Generativitas * et Pater 273 Genitivus * obliquus 161

index doctrinalis Gentiles * non ponunt in Deo personam 214 Genus * habet rationem materiae 173 * in quid 374 * praedicamentorum 305 multi doctores dicunt Deum non esse in *ere 294 Geometria subiectum *ae est terminus magnitudinis 148 Graeci * dicunt in Deo esse tres substantias (Lombardus) 118, 126 * et hypostasis 366 * et Latini 211 * vocant hypostasim quod nos personam 188 quomodo * capiunt substantiam 127, 128, 133, 134 Gratia * Dei 240 Habere * se extrinsece 286 * se intrinsece 286 Habitudo * certa 292 * et Deus 293 * formalis 293 quae res est * Dei ad creaturam (quaestiuncula) 292 Haeresis * Arii 371 Haereticus 32, 94 Homo * et animal 214 Humanitas * Christi 94 Hypostasis * apud Graecos 204, 211 * dicit materiam sine forma 185 * distinctionem importat 212 * et accidens 203 * et essentia 211 * et persona 186, 188, 205, 213 * et proprietas 186, 187, 207, 208, 209, 213, 215 * et relatio 186, 212, 213

index doctrinalis * et substantia 186, 187, 203, 212, 215 * et suppositum 187, 213 * in creatura 187, 211, 212 * in divinis 185–188, 204–207, 210–212 * incommunicabilitatem importat 212 conceptus * 205 descriptio * (Damascenus) 203 descriptio * (Boethius) 203 descriptio * 186 distinctio *um 204 nomen * 188, 204 plures *es 245 tres *es secundum Graecos 118 utrum tribus proprietatibus tres *es in Deo distinguantur (quaestio) 183 Idem * est aeque omnipotens sicut ipsemet 49 * et aequale 315 * et relatio 313 * formaliter 384 * realiter 384 * sibi 312, 314, 371 eiusdem ad se non est relatio realis 313 Identitas * et natura rei 311 * et res 313 * et unio 311 * numeralis 75 * rei 312 Illimitatio * naturae divinae 239 Illuminatio * specialis 242 Imaginatio * creaturae 192 super *nem et fide creditum 383 Imago * et Filius 202 * Patris 184 Imbecilitas * mentis nostrae 373 Immensitas * essentiae 262 * divina 262, 309 * in divinis 33 natura *tis 381 ratio *tis 239

439 Imparitas * in divinis non est 40 Impositio * secunda 208 * terminorum 172 * vocis 181 Impositor * nominis 105, 113 * nominis Dei non habuit conceptum de Deo 105 Impossibile quicquid in natura divina esset incongruum, est simpliciter * 73 Inaequalitas * durationis 30 * est disconvenientia in quantitate 30 * et privatio 311 * magnitudinis 30 * originis 30 * temporis 30 * virtutis 30 ratio *tis 33 Incommunicabile * subsistens 203 Incommunicabilitas * creata 170 * in divinis 173 * individualis 181 * personae 170 ratio *tis 181 Individuatio * in creaturis 164 * in Deo 164 ratio *nis 173 Individuum * et persona divina 169 * et unum numero 169 opinio antiquorum de *is 203 Inesse * circumincessionaliter 345 * et esse 366 * formaliter 337, 356, 357, 385, 394 * intellectualiter et obiective 33, 34 * per circumincessionem 42 * per illapsum 43 * realiter et entitative 33, 34 novem modi essendi in (Aristoteles) 28, 42

440 Inferioritas nomen *tis 276 Infinitum * amabile 352 * diligibile 352 * non est aequale nec inaequale (Aristoteles) 40 nihil potest esse maius *o 136 Ingenitus * et Pater 214 * et persona 214 Innascibilitas * et filiatio 283 * et notio 199 * et Pater 271, 272 * et paternitas 191, 270–272, 281, 284 * et paternitas pro eadem re stant 200 * et proprium 199 * in divinis 210, 270 * in divinis et creaturis 282 * Patris 183, 184, 190, 266, 267 conceptus *tis 272 terminus *tis 271, 273 Innixus * Dei ad creaturam 299 Institutio * et distinctio 198 Intellectio * et actus intelligendi 347 * et conceptus 335 * et intellectus 334 * et intelligere 335 Intellectus * agens abstrahens 167 * in hac vita gravatus est corpore 104 * noster elevatus ad divina in multis deficit 241 * noster intelligit Deum dupliciter, vel in ordine ad se vel in ordine ad creaturas 109 * scit non esse processum in infinitum 113 * secundus (Averroes) 289, 306 operationes * 107 Intelligentia * naturalis 221 Intelligere * et actio 335 * et conceptus 347

index doctrinalis * et dicere 341, 351 * et forma 337 * et intellectio 347 * in Deo 237 * se 336 Intentio * in anima 334 utrum isti termini notio, proprietas, relatio etc. sunt termini primae *nis vel secundae (dubium) 200 Intrinseitas * personae 214 Iudaei * de Deo 94 Latini quomodo * capiunt substantiam 127, 128, 133 Latitudo * rerum 103 Latria * soli bono infinito debetur 65 Lex * currens 103 Libertas * oppositionis 129, 165 Linea decem *ae entium 305 Littera * Magistri 34, 52, 80, 82, 84, 97, 101, 117, 118, 250, 265, 274, 290, 291, 295, 333, 359, 375 * Philosophi 149 Locutio * consueta 379 * impropria 52, 379 * impropria et inconsueta 73 * non consueta 328 * propria 378 Logica * moderna 294 Logos quod Graece *, Latine dicitur ratio vel verbum 201 Lumen * fidei 67 * mentis 242 * naturae 242 * naturale 59, 217, 229, 237, 238, 244, 255, 369

index doctrinalis * rationis 242 * solis 304 * solis et Deus 288 Deus conservans * 304 Lux * illuminans 302 Magister (Petrus Lombardus) * communiter non tenetur 155, 156, 328 mens *tri 154, 325 Magnitudo * bonitatis 30 * potentiae 31 * spiritualis 317, 321, 326 * virtutis 30 subiectum geometriae est terminus *inis 148 Maiestas * divina 37, 383 * divinae veritatis 407 * immensa 110 natura *tis 376 ratio *tis 373, 374 Materia * est individuationis principium 161 Materialiter propositionem * esse falsam 56 Mens * Aegidii Romani 321 * Augustini 243, 299, 379 * beati Thomae (Doctoris Sancti) 190, 192, 198 * ponentium contrarium Aegidii Romani 322 * Thomae de Argentina 321 Metaphorice * et realiter 288 Metaphysica nova * 143 Missio * Filii 201, 202 * Spiritus Sancti 202 Moderni * de aequalitate in Deo 325 * de numero 141 * doctores 155 * philosophi et logici 93 Modus * absolutus et esse respectivum 231

441 * accidentis 368 * communis 310, 334 * constitutionis in esse formaliter 275 * consuetus 353 * creaturarum 393 * essendi ad aliquid 258 * essendi in 368, 369 * formae 259, 321, 333, 369, 374, 378 * formae immanentis 341 * formalis 239 * habendi perfectionem 232 * improprius 260 * modernus 283 * motus rei ad intellectum 316 * motus transeuntis 341 * naturae 357, 365 * perfectionis 232 * Platonis 225 * praedicandi 374 * principiandi 269 * transiens ad extra 336 * viae ad formam 245 Modus intelligendi 172, 176, 191, 193, 200, 211, 237, 240, 241, 249, 255, 259, 260, 270, 280, 324, 334 Modus loquendi 32, 95, 211, 393 * consuetus 179 * philosophorum 93 Modus significandi 124, 153, 154, 171, 172, 181, 341, 378 * vel connotandi 111 Motus * denominat passum moveri et agens movere (Aristoteles) 302 Multitudo * et numerus 146 * et quantitas 149 * in divinis 250 * infinita 298 opinio Thomae de Argentina de *ine 139 quaelibet * est maius sua unitate 136 Mutari * est intrinsece aliter se habere et aliter secundum prius et posterius 301 * vocatur habere se aliter et aliter secundum prius et posterius 286 Mutatio * et relatio 291 * realis 292, 300

442 Nativitas * et Filius 272 Natura * angelica 237 * communis 203, 225, 240 * divina 221, 222, 262 * et persona 238 * et suppositum 242 * immensa 243, 244 * immensitatis 378, 381 * intellectualis 178, 207, 239 * maiestatis 259, 262, 376 * rationalis 179 quicquid est congruum in * divina ad intra, est in ea necessarium 73 quicquid in * divina esset incongruum, est simpliciter impossibile 73 Necessarium quicquid est congruum in natura divina ad intra, est in ea * 73 Negatio * et affirmatio 272 * et forma 271 * et privatio 272 * et res 271 * negans 272 * per habitum intelligitur (Aristoteles) 270 * privans 272 affirmatio est prior *ne (Aristoteles) 271 ratio *nis 272 Nihil de *o facere 54 Nomen * abstractum 245, 246 * actionis et passionis 246 * attributi 110 * comparativum 304 * concretum 245, 246 * dignitatis 171, 173 * essentiae 406 * essentiae numquam tenetur personaliter 111 * essentialis 109, 110 * et proprietas 223 * et res 193 * extense sumptum 178 * per exclusionem imperfectionis 110 * personae 180, 235, 406

index doctrinalis * personae divinae 110, 111 * personale 338 * relativum 324 * secundae intentionis 200 * significat substantiam cum qualitate 100, 114 * sumptum per relationem activam 110 * superlativum 110 * terminati 157 * totius integralis 91 * translatum a creatura ad creatorem 112 * translatum a Deo ad creaturas 112 *ina de Deo 109 communitas *inis 166 de translatione *inum quae de Deo dicimus, possumus loqui tripliciter 111 primaria significatio *inis 124 unitas *inis 166 utrum *ina vilium rerum transsumi possunt ad supponendum pro Deo (dubium) 409 Notio * communis 184 (Aegidius Romanus), 191, 210, 254, 259, 278, 280, 351, 399–401 * dicit originem affirmative vel negative 194, 195 * et origo 194 * et proprietas 210 * et proprium 189, 190 * et relatio 192 * importat tria 194 * in divinis 67, 184, 188–191, 200 * negativa 210 * personalis 110 *nes quattuor 195 *nes quinque 191, 193, 196 conceptus *nis 189, 190 descriptio termini *nis 202 nomen *nis 188 numquid * communis in Patre est paternitas et ergo distinctio Patris a Spiritu Sancto est eadem distinctio quae est distinctio communis *nis (obiectio) 399 numquid innascibilitas prout est *, potest dici proprium (dubium) 199 sufficientia *num 194, 195 tenere terminum *naliter 67

index doctrinalis Notionalia * divina 111 Numerositas * forma numeri vocatur (Thomas de Argentina) 139 * et forma 142 Numerus * est multitudo ex unitatibus aggregata (Boethius) 149, 150 * est multitudo ex unitatibus aggregata, in qua plus est in tota multitudine quam in qualibet unitatum 49 * est multitudo mensurata per unum (Aristoteles) 138 * et anima 144, 145 * et continuum 148 * et distinctio 153, 154 * et diversitas 149 * et intellectus 147 * et multitudo 141, 144, 146, 147, 149, 150 * et perfectio 154 * et pluralitas 137, 150 * et quantitas 141, 146, 148, 152 * et relatio 152 * et substantia 152 * et Trinitas 153, 154 * et unitas 149, 150 * generatur ex divisione continui (Aristoteles) 139 * in divinis 150, 153 * numeratus 158 * personarum in divinis 153 * proprie dictus 150, 159 * proprie est species quantitatis discretae (Aristoteles) 149 auctoritates de *o differunt 150 forma *i (Thomas de Argentina) 139, 141–143 loqui de *o communiter 150, 159 moderni de *o 141 ratio *i 157 ubicumque est distinctio, ibi est * 137 ubicumque est pluralitas, ibi est * 137 utrum * in divinis dicitur secundum substantiam vel secundum relationem (dubium) 152 utrum Deus vere unus possit dici * (quaestio) 135 verus * non est nisi multitudo ex unitati-

443 bus aggregata, quare invicem numero distinguuntur 45 Obligatio aliquid ponere per *nem alicui respondentem 56 Occasio * erroris 409 Omnipotens 54 * est omnipotentia potens 62 * quid potest 79 idem est aeque * sicut ipsemet 49 utrum Filius Dei numero differens a Deo Patre sit * sicut Pater (quaestio) 44 Omnipotentia * ascribitur personae respectu factibilium ad extra 62 * Dei 53, 54, 60, 287, 297 * Dei est respectu factibilium, non respectu personarum divinarum ad intra 61 * est potentia generandi 57, 60 * est una et communis tribus personis 61 descriptio *ae 55, 56 doctores sunt diversarum opinionum de * 57 opinio de * quorundam doctorum 58 ratio *ae 53 utrum de ratione *ae est potentia generandi sic quod non esset *, nisi ad intra posset fieri per eam generatio (dubium) 57 Operatio * immanens 354 Opinio * communior 328 * communis 63, 252 * communis, a quo in divinis non est securum recedere 233 Oppositio * relationis 31, 229, 370 (Anselm) * relativa 231, 232, 377 Ordo * in divinis 230, 247 * intelligendi in materia de Trinitate (Thomas de Aquino) 189, 190 Origo * activa 367 * et actus 246

444 Origo (cont.) * et fundamentum 248 * et notio 194 * et persona 194, 247 * et proprietas 227, 245, 248 * et relatio 227, 248 * Filii 232 * in divinis 225, 232, 234, 245, 247, 278 * passiva 367 * sequens distinctionem 227 notio dicit *inem affirmative vel negative 194, 195 plures *ines 245 prioritas *inis 283 terminus *inis 232 via *inis 214 Panis * materialis 240 Paritas * et qualitas 327 Passio actio et * secundum Philosophum 414 Pater * dicitur diligere aliquo dupliciter 356 * est Deus, praeter quem non est alius Deus (dubium) 93 * et actio 335 * et essentia 208, 379 * et Filius 230, 241, 258, 276, 280, 330, 336–338, 345, 346, 379, 380 * et Filius sunt eadem res absoluta numero 75 * et generatio 220 * et paternitas 364 * et sapientia 337 * et Spiritus Sanctus 344, 354 * in divinis est alius a Filio, non tamen aliud (Lombardus) 84 * nullo modo est potentior Filio vel Spiritu Sancto 69 ars *ris 353 nomen *ris 204, 206 numquid simpliciter concedendum est *rem esse potentiorem Filio (dubium) 64 persona *ris 187, 209 quomodo dicit beatus Augustinus quod, si

index doctrinalis * non possit generare Filium aequalem, ipse non esset omnipotens (dubium) 73 res quae est *, nihil est quam essentia 67 utrum sicut * diligit amore quem spiravit, ita etiam potens sit potentia quam genuit (quaestio) 344 utrum solus * est Deus (quaestio) 80 Paternitas * esse in Filio potest intelligi dupliciter 41 * est constitutiva personae Patris 193 * est fundamentum generationis 248 * est Pater 213 * est proprietas Patris 189, 190 * et essentia 218 * et filiatio 249 * et Pater 256, 273 * et suppositum 218, 221 * in creaturis 209, 259 * in divinis 183, 184, 187, 193, 200, 206, 207, 220, 253, 259, 378 terminus *tis 271 Peccare * nihil habet in se bonitatis 55 * non est aliquid facere 55 Pelagus * emanationis 376 Perfectio * angelica 243 * divina 157, 226, 262 * essentialis in divinis personis 77 * immensa 244 * infinita 225 * intensive vel extensive 70 * simpliciter 228, 242, 372 * universi 40 omne quod est in divinis, dicit *nem simpliciter 70 omnis * quae in divinis est, est ex parte essentiae 67 proprietates personales seclusa *ne essentiali non dicunt aliquam *nem in divinis 68 Persona * dicit essentiam cum proprietate (Damascenus) 192 * dicit substantiam 164, 225 * dicitur a prosopon 120

index doctrinalis * dicitur quasi per se sonans 117, 164 * divina 217, 224 * est incommunicabilis 164 * est individua substantia 161 * est individuum in natura rationali indivisum in se et ab aliis divisum (Boethius) 116 * est nomen dignitatis 164, 165 * est quasi per se una 164 * est quid per se subsistens in natura intellectuali habens esse distinctum in ista natura 122 * est quodlibet sui 396 * est rationalis naturae individua substantia (Boethius) 117 * est suppositum naturae intellectualis 121, 132 * et anima separata 239 * et distinctio 249 * et essentia 207, 209, 235, 243, 244, 255, 374, 380, 386, 390, 403, 404, 411 * et forma 211 * et gemini 161 * et hypostasis 188, 194, 205, 213 * et natura humana in Christo 239 * et origo 226, 247 * et persona 386 * et proprietas 208, 209, 226, 227, 246, 249, 379 * et proprietas absoluta 228 * et ratio distinctionis 204 * et relatio 249 * in Deo non importat sonare 132 * in divinis 123, 191, 206–208, 214, 250 * non est aliquid sui 396 * Patris 218 * potest agere et non agere 164 * retracta ad supposita divina 125 * significat relationem secundario ratione naturae divinae 125 * significat substantiam particularem distinctam proprietate ad dignitatem pertinente 120 *ae in divinis non sunt mensurabiles 39 *ae in divinis sunt per substantiam tria, sed unum per consubstantiam (Hilarius) 119 *ae per origines distinguuntur 194

445 *m dicere relationem potest dupliciter intelligi 124, 235, 239, 256, 339 an * habeat vicinitatem ad genus vel magis ad speciem specialissimam (dubium) 176 an *ae divinae distinguuntur proprietatibus originis (dubium) 244 an nomen *ae communiter praedicatur de divinis personis et creatis (quaestio) 166 conceptus *ae 174 condiciones *ae 165 de aequalitate divinarum *rum diversae sunt opiniones doctorum 316 de ratione *ae est esse suppositum per se existens 122 definitio *ae 160, 165, 167, 174 descriptio *ae 174 dignitas *ae 204, 206, 213 distinctio *rum 244, 246, 250 doctores catholici diversimode imaginati sunt *rum inter se distinctionem 224 gentiles non ponunt in Deo *m 214 illimitatio *ae 76 in Deo sunt tres *ae intransitive 121 intrinseitas *ae 214 licet * secundum suam propriam significationem dicit absolutam, tamen contractum ad divina dicit relationem 133 nescio, si credidit Aristoteles plures *ae esse eiusdem naturae (Marsilius) 42 nomen *ae 163, 167, 168, 170–172, 175, 181, 204, 206, 212, 235 nomen *ae de suo modo significandi 124 nomen *ae Deo attribuitur 121 nomen *ae essentiam vel substantiam significabat antiquitus 123 nomen *ae et angelus 161 notio *rum 200 notitia *rum 201 numquid *ae inaequales possunt dici (quaestiuncula) 32 quaelibet * divina est in alia necessario 43 quaelibet * in divinis est in alia et non extra aliam 39 quaelibet divina * est in alia intellectualiter et obiective 34

446 Persona (cont.) quaelibet divina * est realiter et entitative in qualibet divina * 34 quomodo * dicitur ad se et ad aliud non refertur et non est aliud Deo esse et aliud personam esse (dubium) 123 quomodo definitio *ae potest divinis personis competere (dubium) 172 ratio *ae 178 simplicitas *ae 364 terminus *ae restrictus ad divina 175 una * esse in alia potest intelligi dupliciter 33 unio *rum 414 utrum * aliquid addit super essentiam (dubium) 405 utrum * in Deo sit quid universale (dubium) 172 utrum *ae ad intra debent dici principiatae (dubium) 276 utrum *ae primo se ipsis distinguuntur (dubium) 390, 395, 402 utrum divinae *ae distinguuntur ab invicem rebus relativis realiter in Deo existentibus (quaestio) 216 utrum essentia est * (dubium) 172 utrum nomen *ae prius dicatur de personis creatis vel increatis (dubium) 171 utrum nomen *ae secundum definitionem quam ponit de eo Boethius, communiter et univoce praedicatur de *is increatis et creatis (quaestio) 160 utrum sicut in divinis * distinguitur a *, sic etiam * distinguitur ab essentia (quaestio) 386 utrum sicut in divinis dicuntur pluraliter tres *ae, sic etiam debeat concedi quod ibi sunt tres substantiae (quaestio) 116 Personalitas * in divinis 76 * non est nisi persona 67 Phantasma * singulare vagum 167 Philosophia * moderna 294 non solum theologia, sed *, maxime prima, considerat de Deo 108

index doctrinalis Philosophus * de Deo 244, 255 * de modo principiandi in Deo 269 * et Trinitas 242 * naturalis 242 *i dicere non audent quod Deus est ex duobus 229 *i distinctivas proprietates in Deo non intellexerunt 207 more imaginationis *orum 124 nullus * doctus ponit plura absoluta 125 omnis * videtur posuisse unum suppositum divinum absolutum 237 Philosophus (Aristoteles) mens *i 140 Plura frustra fit per * quod aeque bene potest salvari per pauciora (Aristoteles) 142 Pluralitas * duplex est 158 * in divinis 251, 252, 319 ubicumque est *, ibi est numerus 137 Positio ratio *nis 282 Possibile * in communi 58 Potens illud est *tius quod potest omnia quae aliud et cum hoc maius 64 Potentia * et Pater 344 * genita 345, 346, 354, 355 * infinita 54 * visiva 63 eadem * est omnium personarum divinarum 76 omni * potens est Filius qua Pater 68 Potentia absoluta 106 Potentia generandi * est in omnibus personis divinis 60 * Patris est ipsa essentia 56 Potestas * immensa 33 Praedicamentum * accidentis 218 * actionis 249, 294 * ad aliquid 249, 291–295, 312, 313 * et terminus 246

index doctrinalis * in divinis 245, 293, 317, 386 * qualitatis 245, 246, 370, 371 * quantitatis 246, 370, 371 * relationis 257, 370, 371 decem *a 289 Praedicari * aequivoce 163, 166, 171 * analogice 163, 166, 171 * communiter 162, 167, 168, 180, 181 * de pluribus 162 * excedenter vel convertibiliter 27 * in recto 178, 179 * univoce 163, 166, 171, 181 * vocaliter 170 modus *ndi 176 Praedicatio * abstractorum et concretorum 321 * communis 180 Praepositio * ‘per’ 346, 355 Praesupponere * dicitur tripliciter (Thomas de Argentina) 258 Primo * quattuor modis potest teneri 395 Primum idem est * et principium 264 Principare modi *ndi sunt quattuor 269 philosophi de modo *ndi in Deo 269 Principium * ad intra 263 * complexum 279 * essentialiter dictum 276 * et causa 263, 264, 278 * et Deus 269 * et Filius 276 * et Pater 274 * et relatio 287, 303 * formale 268, 271, 273, 274, 281, 284, 337, 339 * in divinis 263, 264, 266–268, 270, 271, 274, 275, 278, 281 * notionaliter sumptum 275 * notionalium actuum 351 * sine principio 284 * universale 283 ad quod genus causae reducitur in divinis * a quo (dubium) 277

447 an * Deo attribuitur essentialiter aut notionaliter (dubium) 275 idem est primum et * 264 utrum * de Deo dicitur univoce respectu productionis ad intra et respectu productionis ad extra (dubium) 277 utrum in divinis sit solum aliquod * ad intra respectu Filii et Spiritus Sancti (quaestio) 263 Prioritas * communitatis 395 * originis 260, 283 Processio * aeterna 202 * est constitutiva personae Spiritus Sancti 193 * et subsistentia 213 * in divinis 183, 184 * personarum in divinis 353 Processus intellectus scit non esse *m in infinitum 113 Producere * creaturam 286 * in divinis 77 Producibilitas * Dei 287 Productio * ad intra 277 * creaturae 277 Propositio * de excluso praedicato 93 * de excluso subiecto 84, 95, 96 * distinguenda 93, 95, 96 * exclusiva 86 * exclusiva in sacro canone 88 * impropria 92 * inusitata 134 * periculosa 397 * sophistica 96 ‘Deus est Trinitas’ est * catholica 136 Proprietas * absoluta 227, 228, 229 * ad intra 297 * assistens 364 * constitutiva personae 193, 209, 260 * dicit habitudinem personae ad se ipsam 197 * distincta 210, 383

448 Proprietas (cont.) * divina 364, 368 * et essentia 207, 229, 361, 369–371, 375, 379, 382–384 * et forma 248 * et hypostasis 213, 215, 245 * et modus formae 259 * et notio 190, 210 * et origo 246 * et persona 223, 229, 252, 271, 360, 362, 364–366, 375 * et relatio 188, 196–199, 246, 250 * et substantia 215 * et Trinitas 188 * habet modum constitutivum 209 * in creaturis 199 * in divinis 67, 183, 184, 188–191, 199, 200, 206, 207, 210, 212, 227, 248, 249, 259, 371 * incommunicabilis 169, 180 * instituit personam divinam 197, 249 * notionalis 64 * originis 224, 259 * Patris distinguitur a Filio 71 * personae divinae nullam dicit proprie passionem 78 * personae est persona 66 * personalis 65, 71, 176, 209, 363, 367, 369, 390 * relativa 222, 224, 364, 366 *tes personales seclusa perfectione essentiali non dicunt aliquam perfectionem in divinis 68 *tes sunt quattuor (Thomas de Aquino) 191 *tes sunt tres 196 conceptus *tis 189, 190 descriptio termini *tis 202 distinctio *tis 207 nomen *tis 188 plures *tes 245 quadruplex modus dicendi de *te 364 quidditas *tis 376 seclusa essentia * nullam potentiam vel perfectionem importat 72 terminus *tis 208 tot praecise debent poni *tes quot personae 193 utrum * personalis sicut non distinguitur a

index doctrinalis persona, sic etiam non distinguitur ab essentia (quaestio) 359 Proprietas sermonis 248 Proprium * convenit soli 199 * in divinis 184, 211 numquid innascibilitas prout est notio, potest dici * (dubium) 199 Prudentia * in divinis 253 Punctus * lineae 278 Qualitas * divina 324 * spiritualis 324 Quantitas * corporalis 39 * et aequalitas 328 * in creaturis 318 * in divinis 316–318, 324 * metaphorice 30, 31 * spiritualis 32, 33, 40, 43, 307, 316, 318, 319, 322, 324, 325, 328, 329 * summa 40 aequiperantia *tis spiritualis 41 proprium *tis 30 Quaternitas * in divinis 235 Qui ‘*’ est Filius masculine 279 Quid ‘*’ dicit in divinis substantiam 187 Quidditas * absoluta 216 * divinae relationis 385 * relationis 251 * relativa 216, 255, 257, 363 Quis ‘*’ dicit in divinis personam 187 Quod ‘*’ est Filius neutraliter 279 Radius * divinus 407 Ratio * aequivoca 181 * analoga 181 * cognoscendi 249

index doctrinalis * communis 380 * maiestatis 373, 374 * negativa 163, 181 * personae 235 * sophistica 238 Rationale * capitur pro esse naturae intellectualis 178 * est differentia distinctiva animalis 161 * est proprium hominis 169 * non eodem modo dicitur de angelis et de homine 170 * transsumitur ad angelos 169 Realitas * absoluta 381 Regula * de attributis 154 Relatio * actualis 300 * aequalitatis 307, 315 * affixa et assistens 251 * aptitudinalis 287 * constitutiva 259 * creaturae ad Deum 300 * dat esse ad aliud 217 * Dei ad creaturam 286, 290, 292, 295, 296, 299, 300, 302, 303 * distinguit personam divinam 197, 199, 209, 249 * diversitatis 199 * est causa pluralitatis in Deo (Anselmus) 223 * est minimae entitatis 218, 257 * et conceptus 295 * et dependentia 367, 368 * et distinctio 232 * et ens 301 * et essentia 376, 377 * et extremum 219, 258 * et fundamentum 232–234, 247, 253, 327, 362, 368, 375, 376 * et habitudo 195 * et incommunicabilitas 257 * et mensura 289 * et nomen 193 * et notio 192, 324 * et origo 247 * et persona 219, 220, 226, 252, 254, 257, 365, 366, 377

449 * et praedicamentum 226 * et proprietas 189, 190, 196–199, 209, 250, 366 * et res 219, 232, 246, 254, 285, 298, 299, 312 * et suppositum 218, 221, 279 * expressa per modum proprietatis 225 * formalis 295 * formaliter distincta 320, 325 * habet modum distinctivum 209, 210, 212 * immensa 296 * importat oppositionem relativam 197 * in anima 227 * in creaturis 214, 253, 257, 289, 297, 299 * in divinis 184, 188–192, 197, 199–201, 213, 214, 217, 219, 220, 223, 225, 245, 253, 254, 257, 258, 265, 287, 288, 297, 299, 301–303, 365 * in divinis (opinio Porretanorum) 251 * modo numeri 289 * modo potentiae 289 * multiplicat Trinitatem (Boethius) 223, 250 * non instituit divinam personam 199 * originis 250 * per modum actionis 226 * per modum proprietatum 226 * potest capi dupliciter 291 * rationis 305, 311, 316 * realis 219, 232, 233, 286, 287–289, 295, 303, 304, 307–309, 312, 313, 315–317, 320, 322–324, 326, 328, 375 * realis in Deo 202 * realis in Deo respectu creaturae potest intelligi dupliciter 291 * relativa 296 * secundum nominis proprietatem 290 * tertio modo 305 an * Dei ad creaturam sit prior relatione creaturae ad Deum (dubium) 299 conceptus *nis 189, 190 descriptio termini *nis 202 doctores de *ne 307 fides dicit quod in divinis sunt *nes oppositae 231 nomen *nis 188

450 Relatio (cont.) numquid cum *nes sunt quattuor, erunt in Deo quattuor res (dubium) 254 numquid omnis * est personae constitutiva et distinctiva (dubium) 199 omnis * est comparatio 285 omnis * praesupponit ante se id quod refertur huiusmodi relatione (Robert Grosseteste) 219 praecise ponuntur quattuor *nes in divinis ad intra 193, 196 quomodo in divina essentia possunt esse tres *nes inter se distinctae sic quod una earum non est alia (dubium) 375 sufficientia *num 195 utrum * Dei ad creaturam est aliquid positivum distinctum contra res absolutas (quaestio) 285 utrum eiusdem ad se ipsum sit * realis vel solum rationis (dubium) 311 utrum realis * aequalitatis in Deo aliquid ponit (quaestio) 307 utrum sit aliqua * aeterna Dei ad creaturam (dubium) 296 Relativum * diversitatis 315 * identitatis 315 * rationis 305 * reale 305 * secundum modum mensurae et mensurabilis 311 * secundum numerum 311 * secundum potentiam 311 * suum correlativum includit 91 *a Dei ad creaturam sunt dupliciter 296 *a posita se ponant et perempta se perimant (Aristoteles) 82 *a sunt simul natura (Aristoteles) 83, 260 connexio inter * et suum correlativum 86 dupliciter invenimus *a 310 expositio *orum antiquorum 83 numquid probabiliter possit dici quod * sumptum cum dictione exclusiva non excludit suum correlativum (dubium) 86 opinio de *is quorundam doctorum nostrorum 83 ratio *i 261

index doctrinalis Res * absoluta 216 * communis in essendo 241 * et conceptus 192, 205, 213 * et nomen 193 * et ratio 273 * et terminus 291 * formaliter distincta 325 * immensa 377 * naturae 185, 212 * praedicamenti 245, 246 * relata 376 * relativa 196, 216, 217 * respectiva in Deo 287 * singularis 167 * superaddita 254 * transcendens 146 * universalis 167, 392 antiqui de *bus universalibus 392 distinctio *i per extrinseca 246 distinctio *i per intrinseca 246 essentia communicatur, * relativa non 297 non est sermoni *, sed *i debet esse sermo subiectus (Hilarius) 100 nulla * est aequalis sibi 314 omnis * ad se ipsam existit (Augustinus) 238 tota latitudo *rum dependentium 103 Respectivum * et absolutum 261 Respectus * et essentia 255 Restrictio * connotationis exclusiva 113 Sacramentum * altaris 240 Sancti * non curant multum de sermonis proprietate, sed de rei veritate 248 dicta *orum 240 Sapiens formaliter esse * 341 Sapientia * communis 343 * et Filius 332, 342 * et Pater 331 * genita 331, 332, 337–340, 342, 343

index doctrinalis * in divinis 334 * ingenita 332, 333, 337–340, 342, 343 * non-genita 342 formaliter sapiens esse * 339, 340, 343 originaliter sapiens esse * 339, 340, 343 terminus *ae 338 utrum sicut Pater non est sapiens * genita, ita Filius non sit sapiens sapientia ingenita (quaestio) 330 Scholaris minimus sum *ium sacrae theologiae (Marsilius) 60 Scientia * est veritatis manifestativa 407 * et principia 135 * et scibile 303, 304 Scriptura * Sacra 268 Sensus modi cognoscendi pertinentes ad *um 107 Sermo * et veritas 248 non est *ni res, sed rei debet esse * subiectus (Hilarius) 100 proprietas *nis 248 Si ‘*’ pro ‘quia’ 41 Significabile * complexe 54 Significare * per modum actualem 249 * per modum relationis 249 Significatio * primaria 172, 212 * secundaria 212 Simile * esse 41 Similitudo * et contradictio 323 * et qualitas 311 * et simile 257 * et translatio 406 * in creaturis 254 * in divinis 320, 323–325 * inter Deum et creaturas 408 utrum aequalitas vel * in creaturis sit relatio realis (dubium) 313

451 Simplicitas * divina 271 * et pluralitas in Deo 373 * rationis 373, 374 * realis 374 * summa 216, 228, 261, 337, 373, 378 Solitudo * et qualitas 377 * in Deo 154, 255, 374, 387 Solus * categorematice 84, 85, 89, 92, 95 * exponitur per ‘aliud’ vel per ‘alius’ 85 * syncategorematice 84, 85 Sonare * male 118, 402 Speciale * et commune 194 Species * communis 225 * intelligibilis 334, 347, 357 * sensibilis 357 Spirare * et diligere 350 Spirari * realiter in divinis dicit potentiam et perfectionem simpliciter 68 Spiratio * activa 280, 281, 356 * et Spiritus Sanctus 280 * passiva 254, 280, 367 Spirator * est Pater et Filius 280 Spiritualitas * in divinis 29 Spiritus Sanctus * est caritas Patris et Filii 331 * et diligere 352 * et Pater et Filius 348, 353, 354 * et spiratio 280 Subauctoritas * in divinis 346 Subiectum * ad accidens tripliciter comparatur 126 * et accidens 208 cadere supra * 84 Subsistentia * et essentia 213 * et persona 213 * potest capi dupliciter 133

452 Subsistentia (cont.) utrum * Deo conveniat (dubium) 128 Substantia * capta more antiquorum 123 * creatrix 413 * dicitur a subici accidentibus 127 * dicitur a sustentare vel substare 132 * et proprietas 211 * et unitas 188 * in divinis 211 * incommunicabilis 170 * per se existens 127 * ratione distinctionis 127 Graeci, quomodo capiunt *m 127, 128, 133, 134 Latini capiunt *m pro essentia (Lombardus) 128, 133 Latini, quomodo capiunt *m 127 nomen *ae ad divina tripliciter potest transsumi 126 nomen *ae dicitur a substare (Boethius) 125 nomen *ae iuxta nominis etymologiam 126 nomen *ae potissime et propriissime Deo convenit 129 quomodo distinguuntur nomen *ae et essentiae (dubium) 129 Subtractio * realis 243 Supponere pro 52, 66, 72, 83, 84, 87, 88, 90, 91, 93, 97, 134, 177, 205, 208, 253, 257, 272, 293, 295, 305, 312, 313, 319, 338, 342, 355, 378, 407, 409 Suppositatio * absoluta 221, 222, 260 * et suppositum 361 * excellentissima 260 * humana 382 * in divinis 406 * relativa 221, 222, 260 * superaddita 382 Suppositum * absolutum 244 * divinum 116, 121, 151, 155, 169, 175–178, 180, 184, 187, 206–208, 212, 213, 218 * et actio 240 * et distinctio 257 * et essentia 229, 240

index doctrinalis * et modus absolutus 230 * et natura 240, 242, 383 * et numerus 155, 158 * et perfectio 262 * et persona 240 * et proprietas 224, 229 * et proprietas relativa 262 * et relativum 261 * et substantia 261 * humanum 179 * in creaturis 217 * in divinis 217, 222, 224, 225, 230, 235, 239, 243, 255, 257, 260, 261 * incommunicabile 179, 205, 220, 230 * incommunicabile essentiae 168 * Patris 218, 229 * relativum 239, 240, 243 * Spiritus Sancti 279 * substantiale 231 *a in divinis distinguuntur proprietatibus relativis 134 distinctio *orum 207, 244, 253 diversitas *orum 261 diversitas *orum in divinis non infert differentiam numeralem 75 ecclesia damnat quattuor *a in divinis 222 multiplicatio *orum in divinis 192 numquid in ordine ad intellectum nostrum *a prius distinguuntur relationibus quam proprietatibus (dubium) 196 omnis philosophus videtur posuisse unum * divinum absolutum 237 quodlibet * in divinis est in eo in quo est sua natura 35 quodlibet *orum in divinis sit in quolibet aliorum 34 Syllogismus * de tertio modo secundae figurae 230 * expositorius 80, 81, 381, 384, 398, 411 Syncategorematice * toto teneri 413 Tempus * est numerus motus secundum prius et posterius 36 Tendentia * naturalis 179, 299

453

index doctrinalis Tenere * fideliter 373 Terminus * communis 177, 181 * connotativus 174 * contradictionis 384 * et res 291 * et vox 180 * negativus 271 * personae 180 * praedicamenti actionis et passionis 90 * privativus 271 * relativus 312 * singularis 180 modus significandi *i 172 transpositio *orum 81 Ternarius * in divinis 51 Tetragrammaton * vocatur nomen separatum 105 Theologia minimus sum scholarium sacrae *ae (Marsilius) 60 Totum * essentiale 255 * integrale 255 *o tenetur categorematice vel syncategorematice 413 Transire * in absolutum 377 * in amatum 336 * in essentiam 270, 286, 317, 320, 371, 383 * in fundamentum 256 * in identitatem essentiae 316 * in personam 255, 270, 280, 377 * in substantiam 255, 257, 262, 337, 377, 385 * in suppositum 256, 377 Translatio * et similitudo 406 * potest esse causa erroris 407 utrum congrue fiant *nes nominis personae et aliorum ad divina (dubium) 406 Trinitas * est solus Deus (dubium) 92 * et numerus 154, 158 * et unitas 158

* in divinis 51 sola * est Deus (dubium)

92

Unio * personarum 414 Unitas * continui 158 * essentiae 261 * est in potentia omnis numerus (Boethius) 136 * est in se terminata 136 * et divina essentia 156 * et ens 155 * et numerus 135, 149 * et quantitas 148, 149, 151 * et relatio 316 * et res 147 * in communi 158 * in divinis 51, 155, 385 * nominis 166 * potestatis 151 * summa 48, 137, 159 Deus est causa omnis *tis 148 nomen *tis 155 utrum * in Deo aliquid ponit vel tantum excludit (dubium) 152 Universale * est commune 172 * est communicabile 172 * et definitio 172 * et terminus 177 * in essendo 181 * praedicatur pluraliter 172 * quid 172 * reale 241 Univocatio * communis 167 * et definitio 181 Unum * est nomen privativum 139 * est principium numeri 138 * est quid positivum 139 * est subiectum arithmeticae 140, 148 * et ens 138, 140, 143, 145–147 * et multa opponuntur (Aristoteles) 136 * et multitudo 140, 145 * et numerus 140, 143–145, 147, 148 * et plura 229

454 Unum (cont.) * et quantitas 145, 146, 157 * in substantia facit idem (Aristoteles) 311 * numero in divinis et in creaturis 52 non est * nisi unitate 135 de ratione *ius est esse indivisibile 140 Deus et nomen *ius 154 doctores antiqui de *o 139 hoc vere * est in quo nullus est numerus (Boethius) 138 terminus *ius 157 Usus * communis 268 * communis loquendi 378 * consuetus vulgo 378 * loquendi 240, 378 * vocabuli 212 Vacuum * et Deus 155 exclusio *i 155 Velle * ante 301 * ante et nunc 300 Verbum * actum interiorem significans 336 * actum interiorem voluntatis exprimens 341 * attributum divinae personae 354 * coaeternum 332 * et creaturae 202 * et natura humana 361 * et Pater 286, 365 * in divinis 201, 241, 331, 335, 336, 342, 350, 352, 353, 356, 383 * mentale 334, 347 * potest actionem tripliciter exprimere 335

index doctrinalis * practicum 357 * significans per modum intellectus 341 Veritas * divina 407 * et sermo 248 * rei 248 inniti *ti catholicae (protestatio) 66 manifestatio *tis debet fieri iuxta capacitatem eorum qui audiunt 408 scientia est *tis manifestativa 407 Via * ad formam 245 * Aristotelis 146 * circumincessionis 385 * naturae 239 * originis 259, 376 Viator utrum Deus sit a *e proprie nominabilis diversis nominibus (quaestio) 98 Virgo * pura 410 Virtus * et brachium 358 * et dispositio 358 Virtus sermonis 382 Vis * significationis terminorum 393 Vis sermonis 53, 55, 71, 89, 92, 94, 95, 314, 342, 378, 392, 394 Vis strictae locutionis 94 Volitio * nova 300, 301 Voluntas * et Spiritus Sanctus 210 mutatio *tis divinae 301 Vox * et modus significandi 171 * ces sunt signa conceptuum (Aristoteles) 98