Gregorii Ariminensis OESA Lectura super Primum et Secundum Sententiarum: Tomus III Super Primum (Dist 19-48) [Reprint 2010 ed.] 9783110859690, 9783110069655

Citation preview

GREGORII ARIMINENSIS OESA LECTURA SUPER PRIMUM ET SECUNDUM SENTENTIARUM

W DE

G

SPÄTMITTELALTER UND REFORMATION TEXTE UND UNTERSUCHUNGEN

HERAUSGEGEBEN VON HEIKO A. OBERMAN

BAND 8

WALTER DE GRUYTER · BERLIN · NEW YORK 1984

GREGORII ARIMINENSIS OESA LECTURA SUPER PRIMUM ET SECUNDUM SENTENTIARUM EDIDERUNT A. DAMASUS TRAPP OSA ET VENICIO MARCOLINO

TOMUS III SUPER PRIMUM (DIST 19-48) ELABORAVERUNT: VENICIO MARCOLINO, WALTER SIMON, WOLFGANG URBAN, VOLKER W E N D L A N D

WALTER DE GRUYTER · BERLIN · NEW YORK

1984

Der dritte Band der Gregor-Edition ist im Sonderforschungsbereich 8: 'Spätmittelalter und Reformation' entstanden und wurde auf seine Veranlassung unter Verwendung der ihm von der Deutschen Forschungsgemeinschaft zur Verfügung gestellten Mittel gedruckt.

CIP-Kurztitelaufnahme der Deutschen Bibliothek

Gregorius { Ariminensis ): [Lectura super primum et secundum sentemiarum] Gregorii Ariminensis OESA lectura super primum et secundum sententiarum / ed. A. Damasus Trapp et Venicio Marcolino. — Berlin ; New York : de Gruyter Einheitssacht.: Lectura super primum et secundum librum sententiarum NE: Trapp, Adolf Damasus [Hrsg.] T. 3. Super primum : (Dist. 19—48) / elaboraverunt Venicio Marcolino . . . - 1984. (Spätmittelalter und Reformation ; Bd. 8) ISBN 3-11-006965-2

© 1984 by Walter de Gruyter & Co., Berlin 30 (Printed in Germany) Alle Rechte, insbesondere das der Übersetzung in fremde Sprachen, vorbehalten. Ohne ausdrückliche Genehmigung des Verlages ist es auch nicht gestattet, dieses Buch oder Teile daraus auf photomechanischem Wege (Photokopie, Mikrokopie) zu vervielfältigen. Satt: pagina GmbH Tübingen; Druck: W. Hildebrand, Berlin 65 Einband: Lüderitz & Bauer, Berlin 61

Vorwort Im vorliegenden Kommentar zu den Distinktionen 19-48 des Ersten Sentenzenbuches führt Gregor von Rimini sein theologisch-philosophisches Lehrsystem markanten Höhepunkten entgegen. Es scheint geradezu, als ob alle bisherigen Ergebnisse und Begriffsklärungen gezielte Vorentscheidungen wären, die hier am Schluß des Ersten Buches zur vollen Wirkung gelangen. Einmal mehr führt der Augustinermagister seinen großen geistesgeschichtlichen Horizont und seine unzweideutige Aussagekraft vor Augen. Der Themenkatalog reicht von Problemen der Transzendentalien über die Kategorienlehre bis zur Theologie der Allmacht Gottes, die im späten Mittelalter eine so zentrale Rolle einnimmt. Kompromißloser Antipelagianismus bestimmt wiederum programmatisch jenen Teil des Kommentars (dist 40-41), der den Fragenkomplex der Prädestination zum Gegenstand der Untersuchung macht, vor allem was das Verhältnis von Gottes ewiger Erwählung zur menschlichen Moralität und ethischen Leistung betrifft. Wie sehr der Pariser Magister den Ehrentitel >Augustinschülen verdient, belegt an diesem höchst umstrittenen Lehrpunkt seine gezielte Aussage, sich in Fragen der Prädestinationstheologie dem großen Kirchenvater Afrikas anschließen zu wollen. Er verzichte, so schreibt Gregor, ganz auf eigene Argumente, wenn es um die Frage geht, ob und warum Gott den einen von Ewigkeit an für das Heil bestimmt und den anderen zur Verdammnis verurteilt hat. Die Aussagen der Väter, insonderheit diejenigen Augustins, sind es, die über gültige Antworten zu diesem gravierenden Problem zu entscheiden haben, das sich dem Zugriff menschlichen Forschens entzieht. Verum, quia haec perscrutatio altissima est et imperscrutabilis nobis mortalibus, et in ipsa errare nimium est periculosum, idcirco nihil ex me in hac materia loqui intendo, sed simpliciter sententias, quas puto esse sanctorum, et maxime beati Augustini, nihil penitus temerarie aut pertinaciter asserendo (8321,17-20).

Was Gregor hier ankündigt, löst er auch ein. Tatsächlich lenkt - der späte! Augustin, zum Teil allerdings in Schriften, die heute nicht mehr dem Kirchenvater zugeschrieben werden, den Gang der Argumentation, die, wie bei Augustin selbst, auch bei Gregor ihr Fundament im Römerbrief des Apostels Paulus findet. Die >modernen Pelagianerschlichten< (»simpliciter«) Verfahrens gezwungen, nicht ihn, den Magister, sondern den Kirchenlehrer und gar den Apostel selbst zu widerlegen. Die ewigen Entscheidungen Gottes sind >unbegreiflich< (»imperscrutabilis«), wie der Apostel Paulus lehrt (Rm 11,33; S 354,7-8), doch eben deshalb haben die Opponenten von ihrer >natürlichen< Theologie abzustehen. Die sancti doctores, die Kirchenväter sind in diesem Sinne nicht spekulative Theologen, deshalb auch nicht >perscrutatoresexplicatoresDoctor facundus< ehrte, wird zwar nicht namentlich genannt, aber doch ständig und wörtlich zitiert. Gregor macht ihm den Vorwurf, die Majestät und souveräne Freiheit Gottes zu mißachten, indem er dem Menschen die Möglichkeit zur Mitarbeit am Heilswerk einräumt. Doch genau das Gegenteil belegen Schrift und Kirchenväter: Der Mensch hat keinen Teil an Gottes Entscheidung über Heil und Unheil: Mihi autem videtur quod ex dictis scripturae et sanctorum sequuntur quinque conclusiones, cum quarum omnium veritate non stat veritas alicuius modi dicendi de praedictis (S 326,17-19).

In fünf herausfordernden Thesen formuliert er seine, d. h. die biblische und damit auch augustinische Prädestinationslehre: Harum p r i m a est quod nullus est praedestinatus propter bonum usum liberi arbitrii, quem deus praescivit eum habiturum, qualitercumque consideretur bonitas eius. Secunda, quod nullus est praedestinatus, quia praescitus fore finaliter sine obice habituali et actuali gratiae. Tertia, quod quemcumque deus praedestinavit, gratis tantummodo et misericorditer praedestinavit. Quarta, quod nullus est reprobatus propter malum usum liberi arbitrii, quem illum deus praevidit habiturum. Q u i n t a , quod nullus est reprobatus, quia praevisus fore finaliter cum obice gratiae (8326,19-26).

Die Frage, ob ungetauft gestorbene Kinder den schrecklichen Qualen der Verwerfung Gottes unterliegen, hat Gregor im Kommentar zum Zweiten Sentenzenbuch (dist 30-33 q 2; Bd VI, S 209-218) ausführlich behandelt, dort aber nach Meinung verschiedener Interpreten keine Entscheidung herbeigeführt: Gregors Beiname >tortor infantium< sei unverdienter Schimpf (siehe dagegen mein Vorwort zu Bd IV, S VI). Im Rahmen der Prädestinationslehre allerdings wird die angeblich offene Position bereits so vorgeklärt, daß sie unzweideutig die freie Souveränität Gottes beweisen kann (8324,14-32; 333,8-337,4). Freilich, hier ist Gregor nicht allererst an der Strafe der ungetauften, sondern an der Rettung der getauften Kinder interessiert: Weil sie prädestiniert sind, werden sie getauft. . . . parvuli morientes post baptismum sunt sine obice peccati originalis, quia sunt baptizati, et ideo sunt baptizati, quia sunt praedestinati. Igitur ipsi, non quia sunt sine culpa originali sunt praedestinati, sed econtra, quia sunt praedestinati, sunt sine culpatali(S333,8-ll).

Vorwort

VII

Die Analyse der Distinktionen 28-32, die den kategorialen und ontologischen Status der Relationen abhandeln, wird Teilantworten für eine umfassende Klärung des Problems nach Eigenart und Eigenständigkeit von Gregors Nominalismus erbringen können. Hier stößt man auf einen Prüfstein dessen, was als nominalistische Lehrmeinung zu gelten hat. Gregor geht so deutlich eigene - nominalistische - Wege, daß er sich nicht nur erheblich von Duns Skotus (t 1308) und Petrus Aureoli, sondern auch von Wilhelm von Ockham unterscheidet. Hinzuweisen ist schließlich auf einen wissenschaftsgeschichtlich bemerkenswerten Aspekt von Gregors Naturphilosophie. Es handelt sich um die Lehre vom aktual Unendlichen, wie er sie in Quästio 4 zu den Distinktionen 42-44 (S 438-481) ausbreitet. Der Augustiner zeigt sich als einer der radikalsten Vertreter des Infinitismus, der gegen Aristoteles die Existenz des aktual Unendlichen behauptet. Herauszuheben an Gregors Lösung ist vor allem die Tatsache, daß und wie er die Paradoxien des Unendlichen durch Präzisierung der Begriffe >totumparsmaiorminus< zu lösen sucht. Die besondere Wirkung der Distinktionen 46-48 zum Thema >Gottes allmächtiger Wille und das Böse< bezeugt ein Codex der Bibliotheque Nationale Paris (Cod lat 15888), der in der Einleitung zum Ersten Band beschrieben ist (S XXXIV f). Dieses Manuskript ist eine Sammelhandschrift, zum großen Teil von dem Pariser Theologen Stephan Goddet geschrieben, der zahlreiche Exzerpte aus der Lectura Gregors angelegt hat, um sie seinen eigenen Werken einarbeiten zu können. Für Gregors Nachwirkung an der Sorbonne in der zweiten Hälfte des 14. Jahrhunderts gehört Goddet zu den aufschlußreichen Hauptzeugen1. Um den Dritten Band zu erstellen, haben wiederum mehrere Mitarbeiter in engem Zusammenwirken ihren je eigenen Beitrag geleistet. Dr. Adolf D. Trapp OSA oblag die Transkription des Leittextes, auf dessen Grundlage Dr. Volker Wendland die weiteren Handschriften kollationierte. Herr Wolfgang Urban ermittelte die gedruckten Quellen. Die Textkonstitution besorgte Dr. Venicio Marcolino; die Endrevision des konstituierten Textes übernahm Herr Manuel Santos-Noya. Die Drucklegung des Bandes betreute Herr Walter Simon von der Zurichtung der Satzvorlage bis zu den Korrekturen. Der Deutschen Forschungsgemeinschaft, die das Editionsvorhaben im Rahmen des Sonderforschungsbereichs Spätmittelalter und Reformation großzügig gefördert hat, sei ausdrücklich Dank gesagt. Tübingen, 10. November 1983 1

Heiko A. Oberman

Vgl P. Glorieux, Jean de Falisca. La formation d'un maitre en theologie au XIVC siecle, in: Archives d'histoire doctrinale et litteraire du moyen-äge 41 (1966) S 23-104. - Z. Kaluza, Thomas de Cracovie, Contribution ä l'histoire du college de la Sorbonne, Wroclaw 1978. - V. Marcolino, Eine Bearbeitung der Lectura Gregors von Rimini, in: Augustiniana 32 (1982) S 228.

GREGORIUS ARIMINENSIS In Primum Sententiarum DIE HANDSCHRIFTEN DES ERSTEN BUCHES A B C D E F G H J K L M N O Ρ Q R S T U V W X Υ Z a d

Bordeaux: Bibliotheque de la Ville (Cod 129). Bordeaux: Bibliotheque de la Ville (Cod 158). Bourg-en-Bresse: Bibliotheque de la Ville (Cod 61). Vatikanstaat: Biblioteca Apostolica Vaticana (Cod Vat lat 1104). Cambridge: Gonville and Caius College (Cod 290/682). Vatikanstaat.· Biblioteca Apostolica Vaticana (Cod Vat lat 9391). Vatikanstaat: Biblioteca Apostolica Vaticana (Cod Ottob lat 69). Vatikanstaat: Biblioteca Apostolica Vaticana (Cod Ottob lat 75). Leningrad: Biblioteka Saltykova-Schedrina (Cod Lat Q. v. I. 106). Klosterneuburg: Stiftsbibliothek (Cod 307). Neapel: Biblioteca Nazionale >Vittorio Emanuele III< (Ms VII. C. 36). Oxford: Balliol College (Cod 73). Oxford: Bodleian Library (Cod Can Misc 177). Oxford: New College (Cod 110). Paris: Bibliotheque Nationale (Cod lat 15888). Paris: Bibliotheque Nationale (Cod lat 15889). Paris: Bibliotheque Nationale (Cod lat 15890). Heiligenkreuz: Stiftsbibliothek (Cod 141). Paris: Bibliotheque de l'Arsenal (Cod 512). Paris: Bibliotheque Mazarine (Cod 913). Paris: Bibliotheque de l'Universite (Cod 196). Valencia: Biblioteca de la Catedral (Cod 97). Venedig: Biblioteca Nazionale Marciana (Ms VI 160/2816). Wien: sterreichische Nationalbibliothek (Cod 1515). Wien: sterreichische Nationalbibliothek (Cod 4852). Paris: Bibliotheque de Γ Arsenal (Cod 452). Troyes: Bibliotheque de la Ville (Cod 151).

DIE DRUCKE α ε ζ η θ λ μ v

Paris 1482: Super Primum. Valencia 1500: Super Primum. Venedig 1503: Super Primum et Secundum. Venedig 1518: Super Primum et Secundum. Paris ca 1520: Super Primum et Secundum. Venedig 10. Januar 1522: Super Primum et Secundum. Diese Ausgabe enth lt zum ersten Mal die >AdditionesAdditiones< als Anhang in der Ausgabe von 1518. Venedig 1532: Titelauflage der Ausgabe Venedig 1518 mit dem Separatdruck der >Additiones< vom 28. M rz 1522.

ZUR ZITIERWEISE I. ARISTOTELES 1. Opera edidit Academia Regia Borussica, rec. Immanuel Bekker. Vol 1-2, Berolini 1831 2. Juntina: Aristotelis omnia quae extant opera et Averrois Cordubensis . , . commentarii, ed Venetiis apud lunctas. Vol 1—9, Suppl 1-3, 1562-1574 (Reprint: Frankfurt 1962) tc = textus commend, d.h. der kommentierte Aristoteles-Text

II. AVERROES 1. Juntina (siehe 1,2) 2. Corpus commentariorum Averrois in Aristotelem, Cambridge, Mass., 1953 sqq

III. Klassische Autoren und Kirchenväter werden zitiert in Anlehnung an die Zitierliste des Thesaurus linguae Latinae', Lipsiae 1904 (Supplementum: 1958)

DISTINCTIO 19 ET 20 QUAESTIO l UTRUM personae divinae sint aequales magnitudine et potentia. Circa distinctionem 19 et 20 simul quaero, utrum personae divinae sint aequales magnitudine et potentia. Et videtur p r i m quod non sint aequales magnitudine, quia in personis divinis nulla est magnitude; igitur ipsae non sunt aequales magnitudine. Consequentia patet. Antecedens probatur, quia magnitude species est quantitatis | 119N continuae; nulla vero quantitas continua est in deo. 10 S e c u n d o videtur quod non sint aequales potentia sic: Pater est omnipotens, filius autem non est omnipotens, ergo filius non est aequalis potestatis cum patre. Consequentia patet, et similiter prima pars antecedentis iuxta illud Symboli1 »Credo in deum patrem omnipotentem«. Sed secunda probatur, quia, si filius esset omnipotens, filius posset generare filium sibi aequalem. 15 Consequens est falsum, et consequentia probatur per consequentiam Augustini Contra Maximinum, per quam probat patrem genuisse filium sibi aequalem, ut ponitur in littera2 vigesima distinctione; ait enim: »Si pater genuit filium minorem, >aut non potuit aut non voluit gignere aequalemeum invidum esse dixistiubi est 20 omnipotentia patris?Si non potuit, infirmus fuit etcnullus trium alium aut praecedit aeternitate, aut excedit magnitudine, aut superat potestatenumerusconstitutivumconstitutio< et >constitutumCredimus in unum verum deum< ait: »Credimus hanc trinitatem personis distinctam, substantia unitam etc«, et 20 infra 15 in symbolo: »Si quid docetur aut discitur, et unitas est trinitatis, et trinitas distincta personis, et opulentia creatoris etc«. Trinitas autem non nisi tres personae, trinitas vero est distincta personis, ac per hoc ipsae personae sunt distinctae personis. Et quod non aliis, patet, ergo se ipsis. R a t i o n e quoque probatur ista conclusio, quoniam personae sunt summe 25 et omnino simplices, ita quod nee essentia simplicior est personis, nee aliqua proprietas est cogitabilis in persona nee est simplicior quam ipsa persona, et per consequens nulla aliquo modo inter se distincta includit ipsa persona. 10

cf JOANNES DAMASCENUS De fide orth 1,12 (PG 94,844C); Burgundionis versio cap 12 (ed Buytaert, St. Bonaventure N. Y. 1955, p 55,4-15) 11 C/GREG In 1 Sent dist 11 q 1 art 1 (torn II, p 182,25-183,17) 12 PELAG Libellus fidei 3 (PL 45,1717) - Ps-HiER Epist 16 (PL 30.181D quotatur sed non editur) = Ps-Auo Serm 236,3 (PL 39,2182); LOMBARDUS 1 Sent dist 25 cap 3,6 13 LOMBARDUS 1 Sent dist 33 cap 1,7 14 Ps-Auo Serm 233,1 (PL 39,2175); Symbolum Toletanum I (Enchiridion Symbolorum 188; ed Denzinger - Schönmetzer 1967, p 75) 15 Haec verba inveniri non possunt apud Denzinger - Schönmetzer neque apud J. A. de Aldama, El Simbolo Toledano I, Romae 1934 = Analecta Gregoriana, VII 1 constituti sui] ~ Ud 1 causa prima] ~ Ud 16 et] add de V ~ U, lacunam habet V 20 substantia] substantiam Symbolum d 27 nee est] esse d

19 verum deum] 21 aut] ac U, ad

64

In 1 Sent dist 26 et 27 q 1

Igitur quaelibet persona, a quocumque distinguitur, se ipsa et non aliquo sui primo transitive loquendo distinguitur. (Obiectiones contra secundam conclusionem) Contra istam conclusionem, quam et antiqui doctores posuerunt, ac etiam aliqui moderni nunc defendunt, multipliciter est argutum. P r i m o quidem 5 aliqui 16 sic: Sicut quaerentibus, quomodo pater et filius et spiritus sanctus sunt unum, respondemus quod »essentia vel deitate sunt unum«, ita quaerentibus, quomodo distinguuntur, oportet responderi per »aliqua nomina abstracta«, quibus proprietates in abstracto significantur, »ut paternitas et filiatio«. S e c u n d o sic: Pater non eadem relatione refertur ad filium et ad spiritum 10 sanctum, sed alia et alia. Igitur non eadem relatione distinguitur ab utroque. Ex quo ultra sequitur quod non se ipso distinguitur ab utroque, sed alia relatione ab uno et alia ab alio, cum sola »relatio multiplicet trinitatem« secundum Boethium17. Antecedens probatur18, quia, si dicatur quod eadem relatione, igitur »filius et spiritus sanctus etiam una et eadem relatione referentur 15 ad patrem«, quia impossibile est quod duabus relationibus secundum speciem correspondeat ex opposite una tantum secundum speciem relatio. Sed consequens est falsum, nam spiritus sanctus non refertur per filiationem, alioquin esset filius, nee filius per spirationem refertur ad patrem, quia sic esset donum. 20 T e r t i o sic arguitur per alios19: »Quaecumque non sunt primo diversa, aliquo sui distinguuntur; si enim non sunt primo diversa, sed aliquid-idem entia, tune non eo distinguuntur quo sunt idem, sed aliquo sui quo non sunt idem. Personae autem divinae non sunt primo diversae, quia sunt eiusdem essentiae«; ergo aliquo sui primo distinguuntur. 25 Q u a r t o , »in patre sunt plures proprietates, sicut innascibilitas et generatio-actio, et haec distinguuntur secundum Augustinum20 5 De trinitate capitulo 6, ubi vult quod, si pater non esset ingenitus, posset tarnen esse pater, et econverso; igitur, si per impossibile una non distingueret patrem ab alio, posset alia distinguere. Est igitur quaerere, quo pater distinguitur a filio«. 30

16

Gregorius in mg (λ fol 126L): Thomas parte prima q 32 articulo 2. - THOMAS STh I q 32 art 2 17 BOETH De trin 6 (PL 64,1255A) 18

19

THOMAS Joe cit

Gregorius in mg (λ fol 126M): Scotus libro primo dist 26. - SCOTUS Ordinatio 1 dist 26 q 1 (ed Vaticana, torn VI, ρ 3,2-14) 20 cf UG De trin 5,6,7 (PL 42,914) 4 etiam] add nunc V 12 distinguitur ab utroque] ab utroque distinguitur V 12 alia] aliqua V 13 alia] add relatione V 17 relatio] om U 23 quo2] primo V

In 1 Sent dist 26 et 27 q 1

65

Q u i n t o , per alios1 sic: »Quando aliqua sic se habent, quod aliquid omnino indistinctum est in utroque, et tarnen aliquid est in uno quod non est in alio, 126N ilia non se ipsis distinguuntur. Sed in patre et filio est essentia divina, quae est omnino indistincta, et paternitas est in patre, quae non est in filio. Igitur pater et filius non se ipsis primo distinguuntur«. Maior probatur, quia, quando s aliqua se ipsis primo distinguuntur, »non est aliquid in uno quo non distinguatur ab alio, sicut nihil est in Socrate quo non distinguatur a Platone. Sed quando est aliquid omnino idem in utroque, tune neutrum illorum illo omnino eodem in utroque distinguitur ab altero«. Ex hoc, ut dicunt, patet solutio ad rationem factam pro ista conclusione secunda, quia »simplex non consti- 10 tutum ex aliquo communi sibi et alii et aliquo proprio sibi se ipso distinguitur, a quocumque distinguitur«. Sed non sic est de personis divinis, ut dictum est. (Ad obiectiones contra secundam conclusionem) Ad p r i m a m dico quod taliter quaerentibus potest optime responderi secundum viam hanc, quam sequor, et docuit nos respondere Hieronymus2 di- is cens, ut supra allegatum est, quod »substantia unum sunt et personis distinguuntur«, et sicut ei conformiter docuit Augustinus 3 dicens sententialiter quod sunt una substantia et distinctae personae. Sed, sicut se ipsis et non aliquo sui transitive sunt una substantia, sic etiam se ipsis et non aliquo sui sunt distinctae personae. 20 Quod autem additur de abstractione illorum nominum >paternitasfiliatiopater distinguitur 25 paternitate< ly >paternitate< supponit pro hypostasi patris. Alio modo ad denotandum personae proprietatem tertio modo sumptam4, quae prohibet unam personam esse aliam; et tune est sensus >pater distinguitur a filio paternitatepaternitate< aequivalet in significando illi complexo nee pro aliquo supponit, sicut nee complexum illud. Tertio 30

1

Gregorius in mg (λ fol 126N): Ocham libro primo dist 26 q prima. - OCKHAM In 1 Sent dist 26 q 1 (ed Etzkorn - Kelley, torn IV, St. Bonaventure N. Y. 1979, ρ 145,2-7 et 13-16 et 20-22) 2 c / p 6 3 , nota 12 3 c/p 63, nota 14 4 cf p 60,26-61,13 2 et - est2] et aliquid est U, est tamen aliquid V 6 Maior - distinguuntur] om V 7 distinguatur] distinguitur V 14 potest optime] ~ Ud 22 talibus abstractis uti] in talibus abstractis U, uti talibus abstractis d 29 filium] om V

66

In 1 Sent dist 26 et 27 q 1

modo potest fieri talis abstractio ad designandum aliquid intrinsecum personae, quo ab alia distinguatur et pro quo supponit illud abstractum in propositione affirmante personam ab alia distingui; et tune dico quod talis abstractio tnconveniens est et fictitia, nee sic ea utuntur, qui recte intelligunt, sed altero duorum primorum modorum. 5 Ad s e c u n d u m dico quod pater refertur ad filium et ad spiritum sanctum una relatione tantum secundum rem, quae tarnen est in pluribus speciebus relationis seu cui conveniunt rationes plurium specierum relationis. Quapropter optime potest correspondere distinctis specie cooppositis. Exemplum: Socrates eadem relatione est similis Platoni albo, et dissimilis Ciceroni nigro; 10 nam eadem albedo Socratis est similitudo ad Platonem et dissimilitude ad Ciceronem, cum nee similitudo nee dissimilitudo sit res superaddita qualitati, sicut infra 5 probabitur et sicut etiam sic arguentes6 opinantur, et haec una relatio secundum rem correspondet similitudini et dissimilitudini oppositis, quae sunt in Platone et Cicerone. Sic in proposito eadem entitas simplicissi- is ma, quae est pater, est spiratio et paternitas, et correspondet filiation! in filio et spirationi cooppositae in spiritu sancto. Ad t e r t i u m , si ly >aliquo sui< capiatur secundum transitivam constructionem, ut accipit arguens, maior est falsa et habet instantiam de duobus angelis et etiam de duabus animabus, supposito quod sint essentiae simplices. Sic 20 enim nee angelus nee anima distinguitur aliquo sui, quia nee aliquid est sui in hoc sensu, et non sunt duo angeli primo diversi, cum sint eiusdem generis, et forte speciei, nee etiam duae animae sunt primo diversae, cum sint eiusdem speciei, et per consequens ad intellectum Philosophi7 dicuntur >aliquid-idem entesesse in aliquo per identitatemessentia angeli< vel >essentia deisi pater non esset ingenitus, posset esse pater; igitur innativitas et paternitas in patre distinguuntursi deus non esset dominus, adhuc posset esse deus; igitur deus et dominium dei distinguuntursi Socrates non esset similis, adhuc posset esse albus; igitur eius albedo et similitudo distinguunturesse in< sumatur intransitive, maior est falsa et similiter probatio eius in eodem sensu. Nee per illud exemplum sufficienter probatur assumptum, quoniam, licet nihil sit Socratis quod non distinguatur a Platone, aliquid tarnen est pater quod non distinguitur a filio, scilicet essentia divina. Si autem >esse in< sumatur transitive, sic maior est vera, et minor falsa 25 quantum ad utramque partem. Quantum ad primam quidem, quoniam essentia divina proprie loquendo et in hoc sensu non est >in patre et filioin personispaternitas 35 est in patrese ipso primopater distinguitur a filio se ipso primo< exponitur per istas duas >pater distinguitur a filio< et >per 20 nihil, quod non est pater, pater distinguitur a filionon essent nisi in potentia, si anima non essetegisse< quod transiit in praeteritum; nam paternitas manet generatione transeunte, igitur non potest dici quod inter Socratem et 25 Platonem sit aliqua realitas media, quae dicatur paternitas«. Et ideo dicunt quod tales relationes »non sunt aliud quam producere et produci, ut concipiuntur per modum habitus et quietis«, quae ut sic habent producens et productum connectere. Idem probatur6 de tertio modo relativorum sic: »Impossibile est aliquam 30 rem dependere a non-re. Sed relatio scientiae ad scibile et actus intellectus ad intelligibile, et sic de alas mensuratis, dependet a non-re, quoniam non oportet quod scibile sit in actu, scientia remanente, nee intelligibile, dum intelligitur«. Ergo impossibile est quod talis relatio sit aliqua res existens extra animam. 35 7 Hoc etiam a priori, ut dicunt , potest ostendi ex hoc, »quod mensurata sunt similitudines diminutae et mensurantia sunt quaedam exemplaria. Sicut igi4

c / p 115,28 sqq PETRUS AUREOLI he dt (p 671aEF); cf p 98, nota 16 6 ibid (p 672aBD); cf p 98, nota 17 7 ibid (p 673aEF) 5

1 necessario] negatio λ super λ

9 sicut] sed λ

32 mensuratis] mensuratio λ

36 sunt]

In 1 Sent dist 28-32 q 1 additionalis · Additio 129

83

tur similitude, quae est inter formas aequales et pares mutua indistinctio«, non habet esse nisi ab anima, sic ista relatio mensurati - quae non est aliud quam »indistinctio sive assimilatio aut imitatio formae diminutae ad formam exemplarem, non tarnen econverso ex parte exemplaris est talis assimilatio, propter quod dicit Philosophus8 5 Metaphysicae quod in talibus est tantum s relatio ex parte alterius extremi« - non habet esse nisi ab anima. (Contra opinionem Petri Aureoli) Haec opinio multa falsa implicat, de quibus non oportet ad praesens disserere, et quaedam alia magis ad propositum pertinentia, contra quae intendo nunc arguere. P r i m u m est quantum ad hoc, quod dicit quod nulla identitas 10 aut distinctio, | similitudo vel dissimilitude, aequalitas vel inaequalitas, pater- 128N nitas vel filiatio, et sie de aliis relationibus trium modorum, est res actualiter extra animam, sed solum ab anima habent esse. Contra9 hoc autem p r i m o arguo sic: Si nulla distinctio est absque operatione animae, nullae res sunt distinctae absque operatione animae. Conse- is quens est falsum, quoniam tune nee deus et creaturae, nee creaturae ab invicem, nee personae divinae ab invicem essent distinctae, nisi essent ab anima apprehensae. Hoc autem falsum est et erroneum, nam personae divinae fuerunt, antequam esset aliqua anima, et aeternaliter distinctae. Similiter deus et creatura aliqua et creaturae ad invicem, si numquam apprehenderentur, fo- 20 rent actualiter distinctae. Quod potest etiam probari; nam, esto quod non apprehendantur, et deus est et creaturae sunt, nee deus est creatum nee econverso, nee una creatura est alia nee econverso. Igitur, esto quod non apprehenderentur, sunt distincta. Confirmatur, quia, si non essent distincta, non essent plura; et per conse- 25 quens non essent plures res extra animam, sed omnia essent unum numero. Consequentia patet, quia vel quodlibet distinctum est distinctio vel non potest esse distinctum sine distinctione. Secundo idem probatur de similitudine et dissimilitudine, et arguo sic: Aut duae albedines absque operatione animae sunt similia aut non. Si sic, 30 igitur similitudo est praeter operationem animae, quia impossibile est esse aliqua similia nulla similitudine existente, sicut impossibile est aliqua esse alba nulla existente albedine. Si non sunt similia, igitur unum non est tale, quale est aliud, et per consequens non utrumque est album, contra positum. Et patet ista consequentia, quoniam, cum dicimus aliqua similia, nihil aliud ex- 35 primere intendimus nisi quod unum est tale, quale est aliud, sicut, cum dici8 9

cf ARISTOT Metaph 4,15 (1021a 29-1021b 3; Juntina 8.127KL - tc 20) cf p 94,4 sqq 18 personae] partem λ

26 sed] si λ

30 duae] duo λ

84

In 1 Sent dist 28-32 q 1 additionalis · Additio 129

mus aliqua esse aequalia, non aliud intendimus significare quam quod unum est tantum, quantum est aliud, et econverso, verbi gratia si unum est bicubitum aliud est bicubitum, et econverso. Unde, sicut impossibile est quod sint duo bicubita et ista non sint aequalia, sic est impossibile quod aliqua sint alba et non sint similia. 5 Confirmatur per dicta opinionis, contra quam arguo. Ipsi enim volentes probare quod similitudo non est res distincta a qualitate arguunt10, quia, si esset res distincta, tune deus »posset sine contradictione conservare duas albedines adnullando rem similitudinis«; quod tarnen est falsum, ut dicunt, quia, si deus hoc faceret, »adhuc intellectus considerans tales albedines in- 10 veniret eas similes sicut ante. Ergo impossibile est«, ut dicunt, »quod realitas aliqua addatur albedinibus, quae appelletur similitudo«. Et idem dicunt de aequalitate respectu aequalium. Ex hoc11 autem dicto eorum habetur primo quod impossibile est et implicans contradictionem quod sint duo alba, quae non sint similia, aut duo bicubita non aequalia; et ulterius quod impossibile is est quod aliqua sint similia sine similitudine aut aequalia sine aequalitate, sicut arguebatur. Secundo, quod similitudo non est aliqua talis apprehensio obiectiva distincta a qualitatibus, ut dicunt, quoniam constat nullam esse contradictionem quod sint aliqua alba et non sit aliqua talis apprehensio obiectiva. Tertio, quia dicunt quod, si deus conservaret albedines sine re similitu- 20 dinis, >adhuc intellectus considerans inveniret eas similes sicut anteindivisionemgenuissepaternitas< aequivaleat in significando huic complexo >iste genuiK, sicut aliquando utuntur hoc vocabulo auctores, ut pa- 20 tet in superius dictis, tune significative sumendo nomen (paternitatis) dico quod non est nee umquam fuit aliquid nee super aliquo praesenti vel praeterito fundatur, sicut nee >Socrates genuit< est vel fuit aliquid, quamvis ipse vere genuit. Ad r a t i o n e m , quae fit pro relationibus tertii modi, respondeo etiam ne- 25 gando minorem et dico quod non omnis relatio dependet a suo termino, licet aliquae dependeant ut relationes creaturarum ad deum, et aliorum causatorum ad suas causas, a quibus ipsa causata dependent in esse. Sed c o n t r a hoc arguitur 5 probando quod omnis relatio dependet a termino, primo quia »non magis dependet res in intelligi quam in esse, cum 30 intellectus praescindat rem a multis dependentiis, quae ipsam consequentur in essendo. Unde et creaturam, puta lapidem, potest concipere absque dependentia ad deum, quamvis in essendo lapis a tali dependentia absolvi non possit. Sed intellectus non potest relationem praescindere a termino, cum relativa sint simul naturali intelligentia«. Ergo etc. 35

3

cf PETRUS AUREOLI Joe tit (p 670aA) cf PETRUS AUREOLI In 1 Sent dist 26 art 2 (p 583bCE) 5 ibid dist 30 pars 1 art 2 (p 672aF-672bA); cf p 103, nota 6

4

14 qui non]quando λ

90

In 1 Sent dist 28-32 q 1 additionalis - Additio 129a

(Ad argumenta principalia) Additio 129a: Ad p r i m am 6 rationem factam in principio quaestionis nego antecedens. Ad cuius probationem primam dico quod proprie loquendo relatio non attingit extrema nee distantia nee propinqua, improprie tarnen quasi potest 5 dici attingere extrema, quia de uno dicitur cum contractione alterius, et hoc sumendo relationem pro termino relative. Si vero sumatur relatio pro re signata per terminum vel nomen relativum, pro tanto potest dici attingere, quia ad hoc, quod una res sit relatio, verbi gratia similitudo, exigitur qua(e)dam alia res. Non autem est imaginandum quod relatio sit aliquid protensum inter 10 extrema distantia et attingens; et omnis imaginatio talis attingentiae fictio est. Ad secundam etiam dico quod proprie loquendo relatio non habet talem effectum formalem. Si tarnen effectum formalem relationis improprie loquendo accipiamus pro denominari per relationem, ut effectus formalis similitudinis dicatur denominari per similitudinem vel esse simile, dico quod natura is facit aliquid simile et aliquid aequale. Et sic de multis relativis. Nee propter hoc oportet >unam rem ad aliam ferri< vel portari, sicut imaginatur argumentum. Ad tertiam dico quod pro tanto Commentator dici(t) quod > relatio est una dispositio existens inter duoacquiritur< vel >advenitaut quod copulatur cum alio< intelligit »cetera praedicamenta«. Ex his patet quod intentio utriusque est quod quod- 5 libet praedicamentum significet aliquas veras res extra animam existentes. Et quia aliqui aestimaverunt oppositum de septem ultimis praedicamentis, ut ibi dicit Commentator13, ideo ad hanc aestimationem excludendam specialem de illis septem fecit mentionem simul cum aliis dicens quod etiam ilia significant ex rebus, quae sunt in rei veritate extra animam. 10 14 Praeterea, haec probatio expresse contradicit arguenti. Vult enim ipse quod actio et passio sunt verae res extra animam; et tarnen actio et passio sunt duo de illis septem praedicamentis, de quibus tarnen omnibus dicit Com- 138J mentator15 quod »aestimantur quod, nisi anima esset, non essent«. Respondeo igitur pro eo et pro me. Dico quod non a Philosopho nee a is Commentatore talia aestimantur non esse, >nisi anima essetrelatiorelatiorelatiorelativum< et >ad aliquidad aliquid< est dictio, non oratio; et secundum hoc idem est relativum et ad aliquid et relatio. Isto modo utitur hoc nomine >relatio< Philosophus4 in Praedicamentis, sicut patet diligenter intuenti, et maxime illam partem >Inest au1

Cf LOMBARDUS 1 Sent dist 28-32 cf PETRUS AUREOLI In 1 Sent dist 30 pars 1 art 2 (ed Romae 1596, p 667bEF) 3 cf ARISTOT Metaph 5,2 (1026a 33-37; Juntina 8,147BC = tc 4) 4 cf ARISTOT Categoriae 7 (6b 15-19; Juntina l',37AB = cap 3) 2

3 distinctionem] om V 4 relationibus] add et V om U 6 vera] una U 10 iungit] coniungit U convertit d 18 praemittam] add aliquam d

4-5 in generali - relationum] 10 connectit] annectit U,

In 1 Sent dist 28-32 q 1

93

tem contrarietas in relatione< et expositionem Averrois5 ibidem; ibi enim dicit Averroes quod virtus et vitium sunt relationes, et Philosophus ait quod sunt ad aliquid. Hoc quoque modo Albertus6 commentator super Praedicamentis capitulo de >Ad aliquidrelatiorelatioquaecumque aliorum suntquaecumque haec ipsa, quae sunt, sunt aliorumdominus< est relativum, quia est alterius, sed quia est ipsum, id est dominus alterius, et pater ideo est relativum, quia est ipsum, id est pater alterius, et sie de singulis relativis, ita 25 quod semper idem terminus relativus vere poni possit ex parte praedicati. (Obiectiones Petri Aureoli) Contra istam conclusionem et eius probationes polest argui duplici via: Una siquidem probando quod nulla res est absque operatione animae talis, qualis denotatur per praedicationem relativam, verbi gratia quod nulla res est 30 actualiter distincta vel similis aut causa vel pater, et sie de aliis, nisi per operationem animae. Hac autem via procedit quidam doctor2 sumens pro f u n d a m e n t o quod quodlibet, quod dicitur taliter relative, est tale formaliter 19

ibid (Juntina 11,39HJ) cf ARISTOT Categoriae 7 (6a 36-37; Juntina l',36L = cap 3) 1 ibid (6b 6-7; Juntina l',36M = cap 3) 2 Gregorius in mg (λ fol 130C): Aureolus libro primo dist 30. - Cf PETRUS AUREOLI In 1 Sent dist 30 pars 1 (ed Romae 1596, p 662aCE)

20

1 est eis1] in eis est V 29 animae] om Vd

7 significantia] DHKOQT et edd, signa reliqui codd

In 1 Sent dist 28-32 q 1

97

per quandam habitudinem mediam inter ipsum et illud respectu cuius dicitur esse tale. Verbi gratia simile est simile actualiter et formaliter per similitudinem, quae est quaedam habitudo media connectens et coniungens unum simile alteri simili, et eodem modo distinctio et paternitas et aliae relationes sunt quaedam habitudines mediae duorum, unius ut fundamenti, alterius ut 5 termini, quibus fundamenta ipsa sunt et dicuntur formaliter talia. Tales autem habitudines non possunt esse extra animam actualiter nee sunt res factae a natura, sed solum ab anima apprehendente et in ea obiective tantummodo existentes. Et confirmatur 3 ista imaginatio per verbum Commentatoris4, qui »3 Physicorum commento 20 dicit quod >relatio est una dispositio existens 10 inter duoquod cum alio copulatur, et cogitatio dividit illudEt intendit praedicamenta, quae communiter habent comparationem. Aestimatur enim quod ilia non essent, si anima non essetest esse debiliorisin quorum esse nihil facit animaquorum actus completur per animamegissecircumscripta omni operatione animae aliquis est realiter dominus vel paten decipiuntur, quoniam non circumscribitur omnis operatio animae, sed iam aliqua relinquitur, utpote ilia qua haec enuntiatur, et ilia est quae huiusmodi habitudinem reducit ad actum. is (Obiectiones Ockham) Secunda via potest argui contra conclusionem probando simpliciter quod nulla res extra animam est relatio, esto quod aliqua sint talia, qualia denotantur per terminos relativos. Et hoc modo quidam alius doctor2 procedit concedens quidem et bene quod vere absque operatione animae aliquid est simile 20 et aliquid pater et causa, et sic de aliis. Nihilominus tamen nulla res extra, quae non est signum, est ad aliquid vel relatio. Hoc autem probatur dupliciter, p r i m o sic: »Omnis res realiter distincta ab alia re, quarum neutra est pars alterius, potest intelligi alia non intellecta. Sed impossibile est aliquam relationem intelligi non intellecta alia relatione 25 opposita, quae tamen non est pars eius nee econverso. Igitur« nulla relatio est res. »Maior patet, quia non magis dependet intellectio unius rei totaliter disparatae ab intellectione alterius rei disparatae quam intellectio effectus ab intellectione suae causae essentialis. Sed illud, quod est effectus, potest intelligi non intellecta | sua causa. Ergo etc«. Minor probatur3, quia, si aliquis so 130J posset intelligere Socratem et similitudinem eius non intellecta alia correspondente similitudine, tune posset scire Socratem esse similem »et tamen 18

cfibid art 3 (p 689bBD) cfibid (p 689bDF) 2 Gregorius in mg (λ fol 130H): Ocham libro primo dist 30 q l et 6 q 8. - OCKHAM In 1 Sent dist 30 q 1 (ed Etzkorn - Kelley, torn IV, St. Bonaventure N. Y. 1979, p 287,15-288,1); Quodlib 6 q 8 (ed Wey, torn IX, St. Bonaventure N. Y. 1980, p 612,17-25) 3 ibid (torn IV, p 288,1-6); ibid (torn IX, p 613,42-51) 1

21 extra] add animam V

14 aliqua] argumenta d

22 est2] et V

100

In 1 Sent dist 28-32 q 1

dubitare et ignorare, an sit alicui alteri similis, et scire aliquem esse patrem et ignorare, an habeat filium«. Secundo4, »>sicut contradictio dicta de aliquibus est via concludendi distinctionem, ita impossibilitas recipiendi praedicationem contradictoriorum pertinentium ad esse est via concludendi identitatemSi non fuerit nomen positum, ad quodconvenienter assignetur< relativum. Multa quoque alia dicit de rela- 25 tivis, quae tantum nominibus conveniunt. Ex quo patet quod eius intentio fuit quod relativa non sunt res extra animam, sed nomina rerum. (Ad obiectiones Petri Aureoli) Ad ista facile est respondere; primo quidem f u n d a m e n t u m 1 0 primi doctoris falsum est, quoniam non est ponenda aliqua talis habitudo media, quae 30 4

ibid (torn IV, p 297,3-14); ibid (torn IX, p 615,85-94). - SCOTUS Ordinatio 2 dist 1 q 4-5 (ed Vaticana, torn VII, p 129,7-10) 5 cf SCOTUS Joe cit (p 110,3-4) 6 C/OCKHAM In 1 Sent dist 30 q 3 (ed Etzkorn - Kelley, torn IV, St. Bonaventure N. Y. 1979, p 352,16-355,5) 7 ARISTOT Categoriae 7 (6a 36-37; Juntina l',36L) 8 ibid (6b 28 et 32-33; Juntina l',37C) 9 ibid (la. 5-7; Juntina l',37E) 10

cf p 96,28 sqq

13 nee est - igitur] non est in Socrate nee est Socrates sicut U ~ U 21-22 sed - rebus] om V

20 nomen positum]

In 1 Sent dist 28-32 q l

101

coniungat extrema relativa, verbi gratia de similitudine. Nam ad hoc, quod aliquid sit alteri simile, sufficit quod ipsum sit tale, quale est aliud secundum qualitates eiusdem speciei. Nee aliqua alia res media inter ipsa est necessaria, ut magis patebit11 in sequenti quaestione. Verbum autem Commentatoris12 metaphoricum est nee aliud intendit Commentator nisi quod id, quod refer- 5 tur, refertur ad alterum, ita quod ad hoc, quod ipsum referatur sive sit relativum, requiritur quoddam aliud, saltern in multis maneriebus relativorum, sicut ad hoc, quod aliquid sit simile, requiritur quod sit quoddam aliud cui sit simile, et ad hoc, quod aliquis sit dominus, requiritur quod aliquis afius sit servus; et sic de multis aliis. Unde duo requiruntur, scilicet ipsum quod re- 10 fertur et illud ad quod refertur. Nee semper tamen talia duo sunt duae res existentes actu, sicut patebit13 in sequentibus. Et hoc vult significare Commentator per ilia verba >intervallum< et >dispositio inter duoquid est hocdefinitio in qua ponitur terminus ad quem dicitun. Unde, si quis quaerat >quid est hocaliqua definitio in qua ponitur filiusquid est paterdefinitio in qua ponitur filiusdeus fuit ab aeterno pater< et >deus fuit ab aeterno personaliter distinctus a filiotunc quis posset scire Socratem esse similem et tarnen dubitare et ignorare, an sit alicui alteri similisaliquis cognoscit Socratem et similitudinem eius, ergo cognoscit Socratem esse similempater< et >filiusdici non competit rebus, sed terminis et signisaliquem genuisse< vel >aliquis genuit< quam cum dicitur >aliquem natum esse< vel >aliquis natus estaliquid< dicitur ibi simpliciter de esse et non-esse, et affirmatione et negatione«, id est de eo quod significatur per affirmationem et per negatio- is nem. Et sicut hoc nomen >aliquid< dicitur de eo, quod nulla entitas | vel esse 132A est, sic etiam invenitur aliquando dici hoc nomen >resestestnihil esteodemquia A et B sunt simul naturaA non potest esse 35 7

Gregorius in mg (λ fol 133K): Scotus libro 2 dist 2 q 5 vel libro l dist prima q 5; (cod U, fol 152rb): Scotus libro secundo distinctione prima quaestione quinta. - SCOTUS Ordinatio 2 dist 1 q 4-5 (ed Vaticana, torn VII, ρ 133,18-134,12) 8 c / p 129, nota 15 2 Platonis] add et V 10 idem2] add ipsi U 21 potest esse A] A potest esse V 24 per se causa] causa per se V 27 posset] possit d 30 causalis] talis d 35 dicere] diceretur U 35 non potest] ~ V

In 1 Sent dist 28-32 q 2

127

per aliquam potentiam sine B, nee B sine Apater< et >filius< sunt simul natura, nam inter eos significative sumptos convertitur subsistendi consequentia nee esse existere potest de altero verificari, quin verificari simul possit de reliquo, et 10 tarnen non sequitur >pater et filius sunt simul natura, igitur pater non potest esse sine filiopater non potest esse sine filio, igitur nee sine relatione sui ad is filium, scilicet paternitateAd aliquid< (ed Venetiis 1478, fol e6rb/va) 4 cf GREG In 1 Sent dist 17 q 2 art 2 concl 5-7 (torn II, p 264,16 sqq) 5 quod] pro λ

20 ipsemet] quilibet λ

Additio 139: λ fol 134HK

134

In 1 Sent dist 28-32 q 2 · Additio 139

erit distans. Nee etiam aliqua pars illius unionis erit post illud instans, quia, si erit, igitur in aliqua vel qualibet parte illius medietatis motae erit pars unionis et per consequens aliqua unio, cum quaelibet pars unionis sit unio secundum sic opinantes5. Et si in aliqua erit, igitur et in qualibet, quia per casum tola medietas simul segregatur et non una pars eius ante aliam, propter quod non s plus in una quam in alia remanebit pars aliqua unionis. Et sie sequitur quod, postquam erit mota et segregata ab alia, adhuc erit unita ei, et sie simul erit unita et distans ab ea, quod est impossibile, vel in ilia erit unio et non erit unita; quod non minus est impossibile. Et per eandem rationem idem consequens sequitur de unione medietatis quiescentis ad medietatem quae movetur, 10 nam utriusque erit idem instans omni instantium esse. Sequitur Textus Ordinarius. Tertio ad idem, sumatur unum continuum quattuor palmorum, cuius duae medietates sint A et B, et unio ipsius A ad B sit C, et unio ipsius B ad A sit D, tune sic: Aut C est entitas penitus inextensa, aut aliqualiter extensa. is Si primum, vel est tola in qualibet parte ipsius A subiective vel determinate in aliquo indivisibili eius. Primum non est dicendum, de sola enim anima intellectiva hoc tenetur inter omnes formas materiam informantes. Nee secundum propter tria: Turn quia non est dare rationem, quare potius sit in uno quam in alio. Turn quia eadem ratione D erit in aliquo indivisibili ipsius B et 20 non in alio quam in propinquo ipsi indivisibili, in quo est C, et sie in continue erunt puncta immediata. Turn quia, cum A sit extensum et habens partes extra partes, et similiter etiam B, et partes A divisibiles et extensae sint unitae partibus B, sequitur quod erunt unitae sine unione media. Et, cum hoc sequitur quod frustra in illo puncto ponitur unio, ex quo residuum A non minus 25 unitur residue B sine unione addita quam illud punctum alteri puncto in B. Et idem sequitur, si unio B sit subiective in aliquo indivisibili eius distant! ab indivisibili, in quo est C. Non igitur C est entitas penitus inextensa. Nee potest dici quod sit aliqualiter extensa, quoniam aut esset extensa tantum secundum longitudinem sive secundum unam dimensionem, et tune erit 30 subiective in linea, et similiter D, et sequitur sicut prius de punctis quod in continuo erit linea immediata lineae et residuum erit unitum sine unione. Aut C est entitas extensa secundum duas dimensiones tantum, et tune erit subiective in superficie, et similiter D, et erunt duae superficies immediatae. Aut est entitas extensa secundum omnem dimensionem, et tune aut per totum 35 A aut per partes aliquas eius solum et, cum nulla possit esse ratio quod per aliquas tantum et non per alias, erit extensa per omnes, et similiter D erit extensum per totum B. Totius igitur C erit una unio, quae tola erit in toto A et 5

cf SCOTUS Reportata 2 dist 1 q 7 (p 262a) 4 per] pars λ 11 omni instantium esse] fortasse legendum ultimum sui esse 22 habens] habeat V 29 sit] si V 31 D] om V 33 et] add sic d

In 1 Sent dist 28-32 q 2

135

paries eius in partibus, et ita etiam erit de D in B. Et, cum eodem modo se habeant A et B ad totum continuum quattuor palmorum primo sumptum, sicut medietates ipsius A ad ipsum A et sicut medietates B ad B, sequitur etiam quod totius illius continui sit una unio totalis ei inhaerens, cuius partes sunt C et D. Igitur totum illud continuum categorematice sumendo >totum< 5 est per illam unionem unitum. Sed hoc est falsum, quia vel est unitum sibi ipsi toti, vel alicui suae parti, vel alicui quod nee est ipsum nee pars eius. Prima duo sunt impossibilia, quia quaecumque uniuntur per modum continuationis, ut nunc de unione continuorum | est sermo, distinguuntur essentia- 134N liter et unum est extra aliud secundum situm. Nee tertium potest dici, nam 10 ponitur illud continuum esse quoddam totum secundum se nulli alteri continuatum. Relinquitur ergo quod illud non sit alicui unitum, et per consequens non sit unitum, et ex alia parte, cum omne informatum unione sit unitum - si ponatur unio quaedam forma, ut illi6 ponunt, sicut omne informatum albedine is est album -, igitur ipsum est unitum; et sic contradictoria vera simul. Praeterea, si ilia unio sit extensa per totum, pono quod illud continuum dividatur unica divisione et verbi gratia in eius medio, constat quod etiam ilia unio dividetur sicut et quaelibet forma extensa existens in illo et quod, sicut utraque medietas continui tola syncategorematice remanebit post divisionem, 20 sic etiam utraque pars unionis, ita quod in A erit totum C quod est unio eius ad B, et in B erit totum D quod est eius unio ad A. Ex quo sequitur quod A et B simul erunt divisa et unita. Nee potest secundum illam opinionem dici quod, etsi unio, quae ante divisionem est unio A ad B, erit post divisionem, non tamen erit tune unio A ad 25 B, et per consequens nee A et B erunt unita, quoniam secundum eos7 relatio quaelibet est essentialiter habitudo unius ad aliud vel alicuius ad aliquid, nee sine contradictione per aliquam potentiam potest fieri quin sit talium habitudo. Igitur, sicut ante divisionem C est habitudo A ad B, ita, si remanebit, erit habitudo A ad B, et constat, non alia quam unio, alias unio non rema- 30 neret, sed transmutaretur in aliam habitudinem. Quare sequitur quod erunt unita. Praeterea, cum post divisionem partes unionis non sint invicem unitae vel continuae et ante divisionem sint unitae et continuae, sicut et partes aliarum formarum extensarum in illo continuo, quaerendum est, per quam unionem 35 sunt ante divisionem unitae. Et non potest dici secundum illam opinionem8 6

cf SCOTUS Reportata 3 dist 1 q 5 (p 425a) cf SCOTUS Reportata 1 dist 3 q 3 (torn ΧΙ/1, ρ 173b) 8 cf SCOTUS Ordinatio 2 dist 1 q 4-5 (torn VII, p 105,8-16 et 106,7-13) 7

2 sumptum] assumptum V 3 ad2] add ipsum U 5 sumendo] add ibi U 6 vel est unitum] vel unitum est V, vel hoc est unitum d 16 contradictoria vera simul] contradictio vera sit U 31 Quare] Et quare V 35 est] om V

136

In 1 Sent dist 28-32 q 2

quod se ipsis, quia utraque potest esse sine unione sui ad reliquam; quod patet, quia possunt esse non unitae. Igitur per alias uniones sunt unitae. Et tune de illis quaeratur, in quo sunt subiective etc, sicut de aliis est quaesitum, et erit processus in infinitum. C o n s e q u e n t e r idem probo de distantia, quam constat esse relationem, 5 quoniam, si sit quaedam entitas informans rem distantem, sequitur secundum istorum imaginationem quod distantia et contiguitas corporis ad corpus sint formae incompossibiles in eodem respectu eiusdem et possibiles sibi succedere in eodem respectu eiusdem. Nam idem corpus impossibile est esse simul contiguum et distans alteri corpori demonstrato et potest prius esse conti- 10 guum et postea distans, et sic idem corpus potest transmutari de forma contiguitatis in formam quae est distantia. Ponatur igitur sic esse et sit illud corpus A, igitur aut A transmutabitur a contiguitate in distantiam in tempore vel in instanti. Si in tempore, igitur postquam perdiderit partem contiguitatis, adhuc ha- 15 bebit partem eius, et per consequens postquam erit localiter separatum a corpore, cui est contiguum, adhuc habebit partem contiguitatis, et per consequens erit contiguum illi, cum quaelibet pars contiguitatis sit contiguitas consequenter loquendo ad illam imaginationem, vel habebit contiguitatem et non erit contiguum; utrumque autem est impossibile. 20 Si vero transmutatur corpus A a contiguitate sua in distantiam in instanti, sit illud instans C, tune aut C est instans, in quo incepit moveri A, aut aliud. Si illud, cum illud fuerit ultimum suae quietis, et per consequens in quo ultimo fuit contiguitas eius, sequitur quod in eodem instanti est et non est sua contiguitas, et similiter quod tune est sua distantia, quia omne, quod transmuta- 25 tur, est in eo ad quod primo transmutatum est, 6 Physicorum9. In primo autem instanti ponitur A primo transmutatum ad distantiam; quare etc. Item sequitur quod tune non est sua distantia, quia tune est contiguum illi; et sie etiam contradictoria sequuntur. Si vero C sit aliud instans, vel est immediatum instanti, in quo incepit motus, et illud est impossibile, 6 Physicorum10, vel 30 est mediatum, et tune sequitur quod per totum tempus medium, quo movebatur, fuit distans sine distantia, et cum hoc semper fuit contiguum corpori a quo movebatur; quae sunt impossibilia. Et cum hoc etiam sequitur quod erit dare primam partem spatii acquisitam per motum localem, sicut erit dare 9 10

cf ARISTOT Phys 6,5 (235b 6-8; Juntina 4,27IM = tc 40) cfibid (236b 32-237a 11; Juntina 4,280AD et KM = tc 52-53) 1 quia] quod V 3 etc] et sic U 7 sint] sunt d 11-12 contiguitatis] contigua V 14 in distantiam] ad distantiam igitur vel U 15-16 habebit partem eius] partem eius habebit V 17 habebit] habebit per U, quae habebit d 19-20 contiguitatem contiguum] et per consequens est U, continguitatem vel habebit contiguitatem et erit d 21 a] communi V 21 distantiam] distantia V 24 instanti] om V 32 semper] om V 34 acquisitam] acquisiti V

In 1 Sent dist 28-32 q 2

137

primum instans, in quo distabit a corpore quiescente, cui est contiguum; quod est etiam impossibile, ut ibidem11 probatur. D e i n d e arguo de relativis primi modi12 secundum numerum, ut duplum et dimidium et huiusmodi, et suppono ex dictis13 in vigesima quarta distinctione quaestione 2 quod numerus non sit aliqua res addita rebus numeratis, 5 secundo suppono ex | 5 Metaphysicae14 quod unus numerus est duplus ad 135A alium, verbi gratia quaternarius ad binarium. Sumatur igitur quaternarius hominum vel angelorum existentium in quattuor angulis mundi, iste utique duplus est ad binarium duorum ex ipsis vel duorum hie Parisius existentium, sed non est duplus per aliquam entitatem illi inhaerentem, quae sit dupleitas 10 iuxta modum loquendi aliorum15. Quod probatur, quia vel ilia entitas, si est, est simplex, et tune oportebit quod sit tola in quolibet illorum quattuor, cum non sit ratio propter quam sit in uno potius quam in aliis, et sic idem accidens numero secundum se totum est simul in diversis subiectis maxime distantibus; quod impossibile est per is naturam. Unde Augustinus16 9 De trinitate capitulo 4 dicit quod nullum accidens »excedit subiectum in quo est. Non enim color unius corporis potest esse et alterius corporis«. Praeterea, si dupleitas ista est in quolibet illorum quattuor, quilibet erit duplus ad binarium datum, et sie quilibet illorum hominum vel angelorum est quattuor homines vel angeli; quod absurdum est. 20 Vel ilia entitas est habens partes, et tune vel partes eiusdem rationis cum suo toto, id est quarum quaelibet est dupleitas, et tune sequitur hoc inconveniens secundum sicut primo, vel partes diversarum a toto, et tune vel omnes simul erunt in quolibet, et idem sequitur sicut prius, vel una erit in uno, et alia in alio. Constat autem quod illae partes non sunt entitates absolutae secun- 25 dum opinionem17. Sunt ergo respectus, et non nisi ad eundem terminum, ad quem est dupleitas, cuius sunt partes. Unius autem ad duo est respectus subdupleitatis. Ex quo sequitur quod ipsa dupleitas non est aliud quam subdupleitas, et sie non est secundum se aliqua una entitas vel respectus alterius rationis a subdupleitate; quinimmo, cum tales subdupleitates sint inter se loco 30 distantes nee ad invicem continuae vel contiguae, sequitur quod ipsa duplei11

cfibid (236a 10-20; Juntina 4,275 = tc 46) cf ARISTOT Metaph 4,15 (1020b 26-28; Juntina 8,127E = tc 20) 13 cf p 44,13 sqq 14 cf ARISTOT loc cit (1020b 32-35; Juntina 8,127F = tc 20) 15 C/OCKHAM In 1 Sent dist 30 q 1 (ed Etzkorn - Kelley, torn IV, 1979, p 298,14-299,6) et Quodlib 6 q 10 (ed Wey, torn IX, 1980, p 621,1-624,88) 16 ÄUG De trin 9,4,5 (PL 42,963) 17 C/SCOTUS Reportata 1 dist 24 q 1 (torn XI/1, 1639, p 129a) et OCKHAM In 1 Sent dist 30 q 1 (torn IV, 1979, p 303,6-305,25) 12

1 primum] om V 4 in] om V 6 ex 5 Metaphysicae] om U 21 entitas] om V 22 id est] om V 23 diversarum] add rationum U 31 continuae vel contiguae] contiguae vel continuae V

138

In 1 Sent dist 28-32 q 2

tas non est aliquo modo una per se entitas numero, non plus quam illi quattuor homines vel angeli. Et haec omnia repugnant imagination! opinionis. Simili modo polest argui de continue, verbi gratia quadrupedali, quod est duplum ad continuum bipedale: Quoniam talis dupleitas vel erit tola in qualibet parte, et sic quaelibet pars erit dupla ad illud bipedale. Vel pars erit in s parte; et, si sint eiusdem rationis cum toto, scilicet dupleitate, idem sequitur, si vero sint alterius rationis, sequitur quod dupleitas nihil aliud erit quam aequalitas et subdupleitas et alii respectus diversarum rationum, quibus aliae partes proportionales referuntur ad illud continuum bipedale, et cum hoc etiam quod ipsa dupleitas non erit aliqua per se una entitas. 10 Et eodem modo polest probari quod aequalitas numeri ad numerum vel magnitudinis ad magnitudinem non est res superaddita numero vel magnitudini. (Tertia conclusio probatur de relativis secundi et tertii modi) C o n s e q u e n t e r id ipsum probo de domino et servo, quae a multis18 di- is cuntur relativa secundi modi, sive sit bene dictum sive non, de quo non euro, quia non est utilis concertatio. Arguo autem sic: Possibile est aliquem de non domino fieri dominum, et aliquem de non servo servum, nullo penitus quicquam in alterum ipsorum agente. Igitur possibile est aliquem esse dominum sine aliqua tali entitate sibi inhaerente, quae sit dominium; et similiter ser- 20 vum sine servitute inhaerente. Consequentia clara est, cum sit impossibile aliquam entitatem de novo esse in aliquo et illi inhaerere, nisi aliquid agat in ipso illam entitatem; alioquin aliquid esset postquam non fuit, scilicet entitas ilia, et nihil tarnen esset efficiens ipsum. Antecedens probo, nam possibile est quod fieret una lex a deo vel etiam per aliquem alium qui facere potest, quod 25 quicumque iniuste proximum vulneraret, si sponte infra decennium ei non satisfaceret pro offensa, ex tune esset servus eius qui laesus fuisset. Qua lege facta, si quis sic vulneraret et infra decennium non satisfaceret, complete decennio nulla re mundi agente quidquam in laesum vel laedentem laesus esset dominus et laedens servus. Non enim potest assignari quidquam, quod so vel per se vel per accidens aliquam entitatem causaret in alterum vel utrumque eorum. Nee ipsi etiam in se ipsos, quia non naturaliter, nam et ante totum decursum decennii non minus causassent, nee libere, quia tune possent non causare, et sic hie posset non esse servus tune posito casu et ille esse non dominus; quod est falsum. Simili modo posset probari quod nulla actione 35 18

cf PETRUS AUREOLI In 1 Sent dist 30 pars 1 art 2 (ed Romae 1596, p 671aF-672aB) 15 id] ad U, et V 17 aliquem] aliquid U 19 aliquem] aliquid U 23 esset] esse V 25 qui] om U, qua d 26 iniuste] om V 27 eius] om V 31 aliquam] quod illam U, unicam d 33 nee] add supra tinea non V 34 posset] potest U 34 et2] om V 34 esse2] esset V

In Sent dist 28-32 q 2

139

interveniente solo temporis lapsu actuali vel etiam possibili aliquis fieret de non-possessore possessor, et nummus de non-pretio pretium, et sie de multis aliis. Praeterea, omnis entitas, quae non est deus, realiter refertur ad deum sicut causatum ad suam causam producentem vel conservantem; igitur aliqua enti- s tas est relativa, non per entitatem ei formaliter inhaerentem. Consequentia patet, quia ex opposite consequentis sequitur quod sit actualis infinitas in relationibus creaturae ad deum se informantibus, quod non dicitur, vel quod erit aliqua relatio et | aliqua entitas, quae non refertur ad deum ut ad creantem 135E nee ut ad conservantem, quod repugnat antecedent!. Antecedens autem patet 10 per fidem19 et per Apostolum20 Ad Romanos 11 dicentem quod »ex ipso et per ipsum et in ipso sunt omnia«. Praeterea, sicut per alios1 arguitur, omne agens in agendo pateretur, quia in se fieret entitas aliqua quae non erat. Et certe, quidquid proterviter possit dici, numquam realiter vitabitur quin in deo, dum noviter causat, aliqua entitas is noviter fieret, cum ipse realiter et vere absque omni intellectus nostri actione creet et sit creator, et constat quod non ad se, sed ad creaturam. Similiter secundum Philosophum2 5 Metaphysicae »calefactivum dicitur ad calefactibile«, quia potest ipsum calefacere, et pari ratione productivum ad producibile, et universaliter omne potens ad suum possibile. Et sie tot relatio- 20 nes erunt in quolibet productive simul actu, quot sunt ab ipso producibilia, et tot simul erunt in materia quot formae sunt successive in ipsa generabiles. Nam et illud est simul potens producere, quamvis forte non possit omnia producere simul, et materia, licet non possit omnes formas simul recipere simul, tamen est in potentia ad omnes. Et vide, ne utrobique sequatur actualis 25 infinitas relationum in eodem simul existentium; quod tibi non placet. Praeterea, non video quin deus per suam omnipotentiam possit conservare, sicut supra3 tangebatur, Socratem, qui nunc est pater, et omnem entitatem existentem in eo, et simul annihilare Platonem, qui nunc est eius filius, et omnem entitatem ei inhaerentem, et tune erit Socrates pater, quia tune in eo 30 erit paternitas sicut nunc, et nullus erit filius eius; quod implicat contradic19

cf SYMBOLUM NICAENO-CONSTANTINOPOLITANUM (Enchiridion Symbolorum 125 et 150, ed Denzinger - Schönmetzer 1967, p 52 et 67) 20 Rm 11,36 1 C/OCKHAM In 1 Sent dist 30 q 1 (torn IV, p 301,20-302,4 et 322,6-8) et Quodlib 7 q 3 (torn IX, p 709,11-710,27) 2 ARISTOT Metaph 4,15 (1020b 28-29; Juntina 8,127E = tc 20) 3 c / p 126,19-127,20 2 nummus] munus V, minus d 7 consequentis] om V 8 dicitur] videtur V 9 creantem] causantem U 13 quia] quoniam V 14 possit] posset U 17 creet] crearet V 18 5] 9 V 19 ipsum calefacere] secunda manus C et edd, calefacere BHK, om reliqui codd 23-24 omnia producere] omnia V, divina producere d 24 possit] posset UV

140

In 1 Sent dist 28-32 q 2 · Additio 140

tionem. Et similiter paternitatem, quae dicitur esse in Socrate, posset ponere subiective in Platone et filiationem Platonis in Socrate, cum uterque sit susceptibilis talis formae secundum speciem, et tune sequitur quod Plato erit pater Socratis, a quo fuit genitus, et Socrates erit filius Platonis, quern tarnen genuit nee ab eo ipse fuit genitus; quod non minus implicat contradictionem. 5 Additio 140: U l t i m o , idem probo de relativis tertii modi, inter quae est visio et intellectio. Si enim omnis visio csset visio per aliquam entitatem inhaerentem, sequeretur quod aliqua entitas duraret per instans tantum; quod est impossibile, ut patet decima septima distinctione4. Consequentia probatur, quia possibile est, ut probatum est5 distinctione 3, quod aliqua qualitas sit 10 visio tantum per instans. Idem sequitur de intellectione ilia, qua tune simul intuitive cognosceretur illud visibile. Sequitur Textus Ordinarius. (Quarta conclusio probatur) Quartam conclusionem, videlicet quod aliquod relativum est formaliter relativum per aliquam entitatem ei formaliter inhaerentem, probo, quoniam 15 sciens est sciens formaliter scientia et amans est amans amore et sentiens est sentiens sensatione; igitur etc. Antecedens est notum, et consequentia, quoniam in nobis scientia et amor et sensatio sunt qualitates formaliter scienti, amanti et sentienti inhaerentes, et quodlibet horum inquantum huiusmodi est relativum. Item patet de simili, quod utique est simile per qualitatem ei for- 20 maliter inhaerentem. Confirmatur conclusio ista et etiam praecedens ex intentione Augustini6 5 De trinitate capitulo ultimo, ubi vult quod quaedam relativa incipiunt et desinunt esse tauter relativa sine sui mutatione, sicut nummus fit pretium, ut supra7 allegatum est. Quaedam vero cum sui mutatione sicut amicus, nam non 25 incipit quis esse amicus, »nisi cum amare coeperit, fit igitur aliqua mutatio voluntatis, ut amicus dicatur«, ut ibi ait8. Et >amicum< accipit communiter pro amante, sicut et Philosophus9 1 Ethicorum, cum ait quod »unicuique delectabile est, ad quod amicus dicitur, ut equus quidem amanti equum etc«. Cum quis autem noviter incipit amare, novam entitatem in se habet, quae est amor. 30 4

cf GREG In 1 Sent dist 17 q 2 art 2 concl 8 (torn II, p 265,16 sqq) Hanc opinionem Gregorius in distinctione 3 expresse non tenet. 6 cf ÄUG De trin 5,16,17 (PL 42,922-923) 7 cfp 124, nota 16 8 AUG he cit (PL 42,922) 9 ARISTOT Eth Nicom 1,9 (1099a 8-9; Juntina 3,10G = cap 8) 5

15 probo] om V 18 scienti] add et d 21 qualitatem - inhaerentem] qualitates ei formaliter inhaerentes U 22 et] om V 24 nummus] munus V, minus d 24 ut] sicut V Additio 140:

fol 135FG

In 1 Sent dist 28-32 q 2

141

Huic concordat Anselmus10 Monologio 25, ubi dicit quod quaedam relationes nullam faciunt »mutationem accedendo vel recedendo circa ea, de quibus dicuntur«. Non autem dicit >omnes relationes< sed >quaedam< innuens quod aliquae faciunt mutationem in his, de quibus dicuntur. Hoc est, non possunt successive tales termini relativi de aliquibus verificari et negari successive 5 sine mutatione rerum, pro quibus subiecta supponunt; quidam autem termini relationum possunt. Et hoc non est propter aliud, nisi quia quaedam relativa sunt relativa per res eis inhaerentes, et quaedam non. (Quinta conclusio probatur) Quinta conclusio probatur ex prima sic: Omnis entitas est absoluta. Ergo 10 nullum relativum est relativum formaliter per aliquam entitatem sibi inhaerentem ab omni et ab omnibus absolutis entitatibus distinctam. Ex eadem prima conclusione patet quod nulla relatio est entitas | ab omni et omnibus 135J entitatibus absolutis distincta, sed quaelibet, si est entitas, est aliqua entitas absoluta. 15 (Rationes contra praedicta) Contra praedicta multipliciter arguitur, et a multis. Recitabo tarnen potiores argumentationes et eas, quarum solutionibus patebit solutio ceterarum. Arguitur igitur p r i m o 1 1 sic: Possibile est relationem alicuius ad aliud desinere esse manente quolibet eius absolute. Igitur eius relatio est entitas di- 20 stincta ab omni absoluto eiusdem. Consequentia patet, quoniam impossibile est aliquam entitatem desinere manente eo quod est sibi idem; alioquin idem posset simul esse et non esse. Antecedens probatur, nam similitudo Socratis ad Platonem potest desinere transmutato Platone secundum qualitatem, secundum quam est sibi similis Socrates, manente quolibet absoluto ipsius So- 25 cratis, similiter dominium potest desinere per solum defectum servorum in domino nullo absoluto desinente, et ita de pluribus relationibus, immo de omnibus, quarum fundamenta possunt existere sine terminis earundem. S ecu n do, relatio potest augeri, dum nullum absolutum relativi augetur; igitur relatio est alia res a quolibet eius absoluto. Consequentia patet, 30 alioquin eadem res simul augeretur et non augeretur. Antecedens declaratur; nam, si Socrates sit albus in decem gradibus et Plato in sex tantum et in10 11

ANSELMUS Monologion 25 (ed Schmitt 1968, p 43,12-14) Gregorius in mg (λ fol 135K): Burlaeus in multis locis. - Cf BURLAEUS In Praedicamenta, cap >Ad aliquid< (ed Venetiis 1478, fol e7va/b) 4 est] autem V 11 sibi] add formaliter d 12 entitatibus] entibus UV 14 entitatibus] entibus UV 18 quarum] add in V 25 manente] add et U 28 quarum] quorum d 30 patet] add quia V

142

In 1 Sent dist 28-32 q 2

tendatur albedo Platonis usque ad decem gradus, nullo absolute Socratis intenso, intenderetur similitudo Socratis ad Platonem. Simili modo sequeretur quod idem intenderetur simul et remitteretur; nam positis albedinibus in Socrate et Platone, si albedo Socratis remittatur per quattuor gradus et albedo Platonis nee intendatur nee remittatur, tune in Socrate remittetur albedo et s intendetur pariter similitudo, nam, cum eius albedo erit praecise sex graduum, maior erit similitudo inter ipsum et Platonem, quam dum eius albedo excedebat albedinem Platonis in quattuor gradibus. Tertio, impossibile est eandem rem numero realiter multiplicari et non realiter multiplicari. Sed relatio multiplicatur, verbi gratia similitudo, non 10 multiplicato absolute vel fundamento, nam non multiplicata albedine in Socrate potest Socrates pluribus albis esse simile, et per consequens in eo multiplicari similitudo. Quarto 1 2 , si relatio non esset res distincta ab absolutis, sequeretur quod opposita essent eadem res; quod est impossibile. Consequentia patet, nam is »per eandem albedinem Socrates albus est similis Platoni albo, et dissimilis Ciceroni nigro«. Si ergo similitudo eius non est alia entitas ab albedine, et eadem ratione nee dissimilitudo, sequitur quod similitudo et dissimilitudo sunt una entitas numero. Quinto 1 3 , sequeretur quod, in quocumque esset perfectius absolutum seu 20 fundamentum relationis, esset perfectior relatio. Consequens falsum, quia non omne albius est similius. Sexto, aliquae relationes fundatae super rebus diversarum specierum et generum minus differunt et magis conveniunt quibusdam fundatis super rebus eiusdem speciei specialissimae. Ergo relationes huiusmodi sunt entitates 25 ab illis fundamentis distinctae. Consequentia patet, quia res differentes specie et genere magis differunt his, quae sunt eiusdem speciei. Antecedens declaratur, nam similitudo fundata super qualitate et aequalitas fundata super quantitate magis conveniunt quam similitudo et relatio potentiae activae, quae possunt fundari super eundem calorem numero respectu eiusdem. Etiam 30 assumptum patet, quia duae primae pertinent ad primum modum relativorum; duarum vero aliarum una ad primum, altera ad secundum modum pertinent relativorum. Septimo, sequeretur quod inter eadem extrema non possent esse relationes diversae secundum speciem. Consequens est falsum, nam inter calorem 35 producentem et calorem productum fundatur relatio modo numeri, verbi gratia similitudo, et relatio modo potentiae, scilicet productivi ad productum. 12 13

ibid (fol e7vb) cfibid (fol e7vb-e8rb) 2 intenderetur] intenditur Ud 19 sunt] essent V 24 fundatis] fundamentis U 36 producentem et calorem] producente et calorem V, om d

In 1 Sent dist 28-32 q 2

143

Octavo, sequeretur quod, sicut aliqua fundamenta sunt in genere substantiae, aliqua in praedicamento quantitatis et aliqua qualitatis, sic etiam aliquae relationes essent in praedicamento substantiae et aliquae quantitatis et aliquae qualitatis, et sic per consequens praedicamentum relationis non esset distinctum praedicamentum ab illis rebus. 5 No no, impossibile est eandem rem esse ad se et non esse ad se; sed absolutum est ad se, relatio autem non est ad se; ergo etc. Confirmatur, quia impossibile est quod oppositae differentiae conveniant eidem. Sed esse ad se et esse ad aliud sunt differentiae oppositae immediate dividentes ipsum ens; quare etc. 10 Decimo, plus distinguuntur primo dividentia ens quam dividentia secundo. Sed ens dividitur primo in absolutum et respectivum, et deinde absolutum dividitur in substantiam et quantitatem et qualitatem. Igitur plus distinguuntur absolutum et respectivum quam substantia et qualitas. Sed illae distinguuntur sicut duae res; quare etc. is U n d e c i m o , impossibile est quod de eisdem praecise habeantur conceptus alterius rationis. Sed, si nullum absolutum | esset in mundo praeter tres albe- 135N dines, anima adhuc posset habere conceptum albedinis et conceptum similitudinis. Igitur aliqua alia entitas esset ibi praeter absolutas. Duodecimo 1 4 , »ad relationem non est per se motus«, 5 Physicorum15. Ad 20 fundamentum relationis est motus per se; ergo etc. T e r t i o decimo, nulla res est fundamentum sui ipsius aut alicuius, quod est sibi idem. Sed absolutum est fundamentum relationis; ergo etc. Q u a r t o decimo 1 6 , si nulla relatio esset entitas distincta ab absolutis, tollitur »omnis causalitas secundarum causarum«. Nam, »quidquid causatur a 25 diversis causis secundis, praeexigit in eis debitam proportionem et approximationem ad hoc, quod causetur ab eis; sed si ista proportio et approximatio nihil sit nisi absolutum, igitur ilia sunt realiter ita causativa illius effectus, quando non sunt approximata, sicut quando sunt«; et si non possunt, quando non sunt approximata, ita nee quando sunt, »nulla enim alia realitate posita 30 non polest ab eis aliquid causari, quod primo non potuit«. Q u i n t o decimo 1 7 , secundum hoc tollitur »separatio accidentium a subiecto« in sacramento altaris. Nam, si inhaerentia quantitatis »panis nihil aliud est quam ipsamet quantitas«, igitur ita post consecrationem quantitas inhaeret sicut ante; et eodem modo polest argui de aliis accidentibus, si qua ponantur 35 ibi sine subiecto. 14

BURLAEUS In Phys 5 com 10 (ed Venetiis 1501, fol 155rb) cf ARISTOT Phys 5,2 (225b 10-11; Juntina 4,215C = tc 10) 16 Gregonus in mg (λ fol 135N): Scotus ubi supra. - SCOTUS Ordinatio 2 dist 1 q 4-5 (ed Vaticana, torn VII, ρ 104,13-14 et 105,17-106,7) 17 ibid (ρ 104,10-14 et 105,4-7) 15

17 esset] esse V

13-14 distinguuntur] distinguitur d

27 sed - proportio] om V

144

In 1 Sent dist 28-32 q 2

Sexto decimo 1 8 , idem probatur de compositione seu unione componentium in composito, quoniam, si non sit aliqua alia entitas ab absolutis componentibus, igitur illis separatis ab invicem adhuc componerent. Et19 si separata non componunt, utique nee coniuncta, nulla enim alia realitate posita non »possunt modo aliquid componere, quod prius non potuerunt«. s Eodem modo potest argui de unione partium continui ad invicem, quoniam, si non sit res alia praeter partes ipsas, sequitur quod partes discretae essent continuae, nam possibile est quod ita sint sibi proximae discretae sicut continuae, verbi gratia in contiguis. Igitur, si aliquando non sunt continuae et postea sunt, aliqua entitas est in eis, quando sunt continuae, quae non est, 10 quando non sunt continuae. Et constat quod non entitas absoluta; quare etc. Decimo septimo 2 0 specialiter de unione humanae naturae ad verbum in persona Christi. Si enim ilia non esset entitas alia ab ipsa humana natura, sequeretur quod, »si verbum numquam assumpsisset naturam humanam et tarnen fecisset illam absolutam, eandem, ipsa aeque fuisset realiter unita ver- is bo, sicut modo est«. Et, si nunc dimitteret naturam assumptam, manente ilia realiter in se, adhuc esset unita verbo et assumpta; quod est falsum. Decimo octavo, quidam alius doctor1 arguit simul de unione naturae humanae ad verbum, et de unione materiae et formae in composito, et accidentis ad subiectum, et partium continui ad invicem sic: »Impossibile est 20 contradictoria successive verificari de eodem nisi propter motum localem alicuius, vel propter transitionem temporis, vel propter productionem vel destructionem alicuius entitatis. Ista patet, quia etiam secundum sanctos impossibile esset quod deus primo non esset creans et postea esset creans, nisi saltern creatura post non-esse haberet esse. Eodem modo impossibile« esset quod 25 deus modo non esset annihilans et postea esset annihilans, nisi creatura post esse haberet non-esse. Et ita est in omnibus. »Sed possibile est naturam primo non esse unitam et postea unitam vel econverso sine omni motu locali. Igitur oportet quod ibi sit productio alicuius novi vel destructio, cum transitio temporis non sufficiat. Sed manifestum est quod nullum absolutum oportet pro- 30 duci vel corrumpi; ergo etc. Eodem modo posset deus facere quod una forma« praesens esset materiae et »primo non informaret materiam et postea informaret, sicut facit duo corpora esse in eodem loco, et per consequens forma unius materiae ita est praesens materiae alterius sicut materiae propriae, et tarnen tune informat unam et aliam non«. »Eodem modo potest argui de 35 subiecto et accidente«, et similiter de partibus continui. 18

c//M/(p 104,13 et 105,8-16) ibid (p 106,7-13) 20 ibid (p 104,15-105,3) 1 Gregoriusin mg (λ fol 135P): Ocham libro 1 dist 30 q 4. - OCKHAM In 1 Sent dist 30 q 4 (ed Etzkorn - Kelley, torn IV, St. Bonaventure N. Y. 1979, ρ 369,7-370,9) 19

17 adhuc] add ilia d subiecto V

35 potest] posset Vd

36 subiecto et accidente] accidente et

In 1 Sent dist 28-32 q 2

145

D e c i m o nono 2 , idem alibi quantum ad unionem naturae ad verbum arguit sic: »Quandocumque aliqua denominatio, quae nihil dicit ultra denominabilia nisi existentiam extremorum, convenit alicui respectu unius individui, convenit etiam sibi respectu omnium individuorum eiusdem rationis, nisi aliquid conveniat uni individuo propter quod convenit ilia denominatio re- 5 spectu unius et non respectu alterius. Exemplum primi: Si creatio nihil dicit ultra deum creantem et rem creatam, si deus dicitur creator respectu unius rei, dicitur etiam creator respectu omnium eiusdem rationis. Similiter, quia similitudo nihil dicit ultra alba, sicut duo alba sunt similia, et omnia alia. Exemplum secundi: Paternitas in creaturis nihil dicit ultra extrema absoluta 10 denominata istis denominationibus >pater< et >filiusNasci quod erat iam non tantum nasci est, sed se ipsum demutare nascendoSi prius, inquit, erat deus et postea pater, generationis accessione mutatus est; avertat deus hanc dementiamIn rebus creatis atque mutabilibus, quod non secundum substantiam dicitur, restat ut secundum accidens dicaturAd aliquid sunt, quaecumque hoc ipsum, quod sunt, aliorum sunthoc ipsum quod estomne realiter relatum ad aliquid est realiter ordinatum ad illudordinatum< in eo sensu, in quo sequitur ulte- 30 rior deductio argumentations, nego illam. Et ad probationem dico primo quod est particularis nee etiam, si esset vera, sufficienter probaret hanc universalem. Secundo dico quod est falsa et ad eius probationem dico quod una 6

ARISTOT Metaph 4,15 (1021a 33-1021b 1; Juntina 8,127L = tc 20) Gregorius in mg (λ fol 140H): Scotus. - Cf SCOTUS Ordinatio 1 dist 30 q 1-2 (ed Vaticana, torn VI, ρ 181,21-182,6) 8 ARISTOT Metaph 4,15 (1021a 29-30; Juntina 8,127K = tc 20) 9 ARISTOT Categoriae 7 (7a 3-4; Juntina 11,37DE = cap 3) 10 ibid (6b 35-36; Juntina l',37D) 11 cf AEGIDIUS ROMANUS In 1 Sent dist 30 princ 1 q 2 (ed Venetiis 1521, fol 157rbF) 7

18 sibi] Aristoteli U, scilicet d 22 dicens] om U

19 probet] om V

21 proposito] add autem V

In 1 Sent dist 28-32 q 3

181

albedo nullam perfectionem acquirit ex alia, cui refertur, nee aliqua natura est ex hoc in ipsa perfectior, nee ipsa singularis nee aliqua communis, cum nulla sit talis in ipsa, quamvis duae albedines sint plures perfectiones quam altera earum tantum. Ad t e r t i a m nego consequentiam et ad probationem dico quod non omnis 5 relatio exigit necessario ad suum esse quod eius terminus sit in rerum natura, sicut supra12 patet. Ad auctoritatem Magistri | dicendum quod non est contra, cum ipse non 140J dicat quod deus non refertur ad creaturam, sed dicat oppositum. Intendit tamen quod, cum de novo dicitur ad creaturam, nulla novitas vel mutatio est 10 in deo, sed tantum in creatura; quam mutationem in creatura, propter quam et ipsa ad deum et deus ad ipsam noviter referuntur, vocat relationem iuxta modum suum, quo talia complexe significabilia, quibus dicuntur aliqua referri, vocare consuevit relationes, ut in praeallegata quaestione13 fuit dictum, et etiam distinctione14 26. 15 Ad u It i mum concede quod identitas eiusdem ad se est realis, si illud, quod dicitur idem, sit res; nee Philosophus15 dicit oppositum nee aliquis alius deberet hoc negare, cum nullus sanae mentis negaret quod Socrates est sibi ipsi idem realiter et multo plus quam sit Platoni, cui tamen conceditur esse realiter idem secundum speciem. Praeterea, constat quod aliqua una res nu- 20 mero est una realiter. Cum ergo identitas numeralis non sit aliud quam unitas numeralis, ut patet etiam auctoritate allegata, sequitur quod identitas numeralis sit identitas realis. Dico ergo quod talis identitas est realis et, si ipsa sit relatio, est relatio realis. Nee Philosophus oppositum sentit, sed solum vult quod, quibus modis dicitur unum, dicitur idem et quod sicut unitas sic et 25 identitas est duplex. Quaedam eorum quae sunt plura sicut identitas generis et specifica, quaedam unius sicut identitas numeralis quae est ilia quam significamus, cum16 »eodem utimur ut duobus«, id est sicut utimur duobus. Hoc autem est quando dicimus »ipsum ipsi idem«, verbi gratia Petrus est idem Petro; sic enim utimur tune >Petro< pro eo quod refertur et eo cui refertur, 30 sicut in significando identitatem aliam, quae est plurium, utimur duobus, verbi gratia cum dicimus Petrus est idem Paulo. Nee aliud intendit Philosophus. Et, si d i c a t u r 1 7 quod quaelibet relatio realis requirit duo extrema realiter distincta, d i c e n d u m hoc esse falsum. Quod patet, quia inter movens et mo- 35 12

u 14 c/p 166,17sqq c/ p 93,6-16 cf p 60,26-61,13 cf ARISTOT Metaph 4,9 (1018a 7-9; Juntina 8,118J = cap 9) 16 ibid (1018a 8-9; Juntina 8,118J = cap 9) 17 C/OCKHAM In 1 Sent dist 31 q 1 (ed Etzkorn - Kelley, torn IV, St. Bonaventure N. Y. 1979, p 398,23-399,2 et 401,13-16) 15

10 de novo dicitur] dicitur de novo V 19 idem realiter] ~ V - numeralis] om U 30 utimur tune] ~ V

21-23 non sit aliud

182

In 1 Sent dist 28-32 q 3

turn, vel agens et patiens, est relatio realis, etiam secundum communem doctrinam, et tarnen voluntas agit in se causando suum actum, ita quod ipsa est agens et patiens, et movens et mota. Unde non plus requiritur ad relationem realem nisi quod praeter operationem animae ipsum, quod refertur, sit tale, quale denotatur per praedicationem relativam de ipso. Et ideo, si identitas s inquantum identitas sit relatio, non requiritur ad hoc, quod sit realiter, nisi quod illud, quod dicitur idem, sit idem praeter animae operationem; quod autem sint distincta extrema identitatis, non semper requiritur, immo aliquando requiritur oppositum, scilicet in identitate numerali. Unde, sicut ad identitatem specificam, ut sit realis, non requiritur quod ilia, quae sic sunt idem, 10 sint distincta specie aut maiori distinctione, quinimmo, si essent, non essent eadem specie, sic ad identitatem numeralem non requiritur distinctio numeralis aut alia maior, immo, si esset, non esset identitas numeralis. Et ideo inane dictum illorum18 videtur, qui exponentes Philosophum in parte praeallegata dicunt quod ad huiusmodi relationem identitatis oportet quod intellec- is tus unum statuat quasi duo et ilia comparet ad invicem secundum identitatem; est enim simile, ac si diceretur quod ad hoc, quod sit idem, oportet quod sit distincta. (Ad argumentum principale quaestionis) Ad primum19 argumentum quaestionis, cum dicitur >aut refertur relatione 20 aeterna aut temporal^, dico quod deum referri relatione aeterna potest dupliciter intelligi: Uno modo quod ipsa res, quae est relatio, sit aeterna, et sie dico quod ad quodcumque referatur deus, sive ab aeterno sive non ab aeterno, refertur relatione, quae est res aeterna, quia sua relatio non est nisi ipse. Alio modo potest intelligi quod referatur relatione aeterna, id est referatur aeter- 25 naliter, et referatur relatione temporali, id est referatur ex tempore seu postquam non referebatur. Et sie dico quod ad aliqua referebatur aeternaliter, quae non erant, inquantum erat eorum creativus et praescius, et ad aliqua temporaliter inquantum creator et dominus, ita quod, quamvis id, quod est dominium dei, semper fuerit, id tamen non semper fuit dominium, sicut, licet 30 is, qui est dominus, semper fuerit, non tamen ipse semper fuit dominus. Cum autem dico >dominium deidominium qui est deusquia 35 18

Vide dubium, quod adducit OCKHAM loc cit (p 398,10-22) cf p 165,13-21 20 cf p 170,12 sqq 19

5 ideo] om V

18 sit] sint V

33 qui] quod U

35 supra] superius U

In 1 Sent dist 28-32 q 3

183

tune ilia relatio esset nova in deoest distinctumDamnamusomnis filius est genitus, essentia divina est filius, igitur essentia divina est genitaQuaecumque uni et eidem etcDamnamusessen- 35 tia est non-filiatio, igitur essentia non est filiatkx, per illam regulam9 >ad 6 7

cf EXTRA loc cit SYMBOLUM >QUICUMQUE< PS-ATHANASIANUM (Enchiridion Symbolorum 75, ed Denzinger - Schönmetzer 1967, p 41) 8 ANSELMUS Monologion 15 (ed Schmitt 1968, p 29,20-33) 9 cf ARISTOT De interpretatione 10 (20a 20-21; Juntina l',84GH); vide etiam BUR2 et3] om Ud 4 quodlibet] HGQ, quilibet reliqui codd, quaelibet edd 5 verificantur praedicata] praedicantur V 9 nam] quia V 15-16 sicut tu - sed] om V 20 istas] o/?? V

186

In 1 Sent dist 33 et 34 q l

affirmativam de praedicato infinite sequitur negativa de praedicato finitcx. Sed, si essentia non est filiatio, igitur eadem ratione essentia non est paternitas, igitur de primo ad ultimum, si essentia est paternitas, essentia non est paternitas et est paternitas. Istud consequens est impossibile, igitur et antecedens. Si vero essentia non est paternitas, cum utraque sit verum ens, sequitur quod sunt ab invicem ex natura rei distinctae, et eodem modo polest probari quod persona et essentia distinguantur. Oppositum arguitur: Inter essentiam et personam vel proprietatem non est oppositio relativa producentis et product!, igitur essentia et persona sunt 10 idem, et similiter essentia et proprietas personalis, nee ad invicem distinguuntur. Antecedens est notum, quia essentia nee est producens nee producta, ut patet10 ex capitulo >Damnamusideo deus simplex dicitur, quia est hoc, quod 25 habet, excepto quod relative quaecumque persona ad alteram diciturnon eo verbum quo sapientia, quia verbum non ad se dicitur, sed tantum relative ad eum, cuius est verbum, sicut filius ad patrem; sapientia vero eo quo essentiaQuapropter non quia pater non est filius et filius non 5 est pater, aut ille ingenitus, ille autem genitus, ideo non una essentia, quia his nominibus relativa eorum ostenduntur. Uterque autem simul una sapientia et una essentia, ubi hoc est esse quod sapereDe multiplicitate adiectivorum de deo dictorum< (ed Parisiis 1500, fol 8/OP) 8 quod] quia UV

9 quod] quia d

Additio 146: λ fol 141FG

12 ratione formali] ~ V

19 propter] per d

In 1 Sent dist 33 et 34 q l

189

(Contra opinionem Scoti) Haec opinio, quae est in suis verbis propriis recitata, sicut apparet tam ex rationibus eius recitatis quam ex aliis dictis eiusdem alibi supra3 in distinctione 8, cum de attributis divinis ageretur, insimul recollectis, ponit ex natura rei distingui essentiam a proprietate, sic quod in persona divina sunt aliqua plura s inter se distincta ex natura rei ante omnem Operationen! intellectus creati vel increati, quae plura aliquando vocat realitates, ut ubi supra4, aliquando entitates, ut distinctione 2 quaestione ultima5, aliquando vero formalitates. Sed ubi constat de intellectu, non est cura de nomine. Hac tamen pluralitate non obstante dicunt tam essentiam quam personam esse summe simplicem prop- to ter perfectam, immo, ut alibi dicunt6, perfectissimam identitatem proprietatis ad essentiam et econverso. Conclusio ista videtur mihi falsa et incompossibilis istis aliis simul dictis. Unde probo p r i m o quod huiusmodi distinctio vel pluralitas non est compossibilis cum simplicitate essentiae; quod ex dictis ipsiusmet opinantis osten- 15 do, primo sic: Entitas communicabilis patris, scilicet essentia divina, est summe simplex, ut dicunt7 et verum est. Igitur ipsa est omne, quod ipsa habet, ad quod non dicitur relative. Patet consequentia per eos supra. Sed, ut dicunt, ipsa habet istas entitates incommunicabiles, quas vocant proprietates personales, cum omnes fundet, nee ad eas dicitur relative. Igitur ipsa est quaelibet 20 illarum ex natura rei et per consequens non sunt distinctae realitates vel entitates ex natura rei, aut, si sunt, essentia ipsa non est summe simplex. Confirmo, quia, sicut ipsimet8 dicunt in hac distinctione 33 quaestione 2 in Reportatis Parisiensibus contra opiniones duas - quarum una 9 posuit inter essentiam et proprietatem distinctionem realem non simpliciter, sed rei abso- 25 lutae et rei relativae, alia10 vero distinctionem modalem, »quam pro tanto«, ut isti11 referunt, »dicebat posse vocari | realem, quia non erat per Operationen! 141J intellectus« -, »sic12 oportet salvare simplicitatem divinam, ut ratio, quae est causa simplicitatis, in persona ponat habens esse id quod habetur«. Ex quo sequitur necessario quod, si formalitas communicabilis habet formalitatem 30 3

cf GREG In 1 Sent dist 8 q 1 art 1 (torn II, p 26,9-28,8) vide priorem notam 20 5 C/SCOTUS Ordinatio 1 dist 2 pars 2 q 1-4 (ed Vaticana, torn II, p 357,15-16) 6 C/SCOTUS Reportata 1 dist 33 q 2 (ed Wadding, torn XI/1, Lugduni 1639, p 186b) 7 cfp 186,22-187,15 8 C/SCOTUS Reportata 1 dist 33 q 2 (ed Wadding, torn XI/1, p 185ab) 9 cf HENRICUS GANDAVENSIS Quodlib 13 q 1 (ed Parisiis 1518, fol 523J) 10 cf BONAVENTURA In 1 Sent dist 33 art 1 q 2 (Opera omnia, torn I, Ad Claras Aquas 1882, p 575ab) 11 SCOTUS Joe cit (p 185a) 12 185b) 4

15 dictis ipsiusmet] dictismet ipsius V

21 illarum] earum V

21 sunt] om V

190

In 1 Sent dist 33 et 34 q l

vel entitatem incommunicabilem, ut dicunt, quod ipsa sit ilia vel ipsa non sit simplex. S e c u n d o , probo quod talis distinctio repugnet simplicitati personae per rationem eorum13 ibidem contra dictas opiniones, quae talis est: »Ex quibuscumque qualitercumque distinctis ex natura rei est aliquid unum, alterum 5 illorum est actus et alterum potentia. Si ergo essentia et relatio distinguuntur qualitercumque ex natura rei, et ex eis est persona, ergo alterum erit actus et alterum erit potentia, et per consequens persona ex natura rei erit composita compositione, quae destruit simpliciter eius simplicitatem«. Haec omnia verba sua sunt. Deinde exquisite probant14 illam maiorem, quam probationem 10 non oportet nunc recitare hie. Nulla alia argumentatio vel declaratio est opportuna ad ostendendum dictam incompossibilitatem secundum dicta eorum aut etiam falsitatem conclusionis in se, cum expresse dicant quod, si qualitercumque distinctio sit ex natura rei inter proprietatem et essentiam, persona non erit simpliciter simplex, sed composita compositione, quae destruit eius is simplicitatem. Cum igitur secundum ipsos et secundum veritatem persona sit summe et simpliciter simplex, sequitur quod nulla omnino est ibi ex natura rei distinctio. Praeterea ad idem arguo sic: Pater habet in se aliquam entitatem communicatam filio et aliquam entitatem non communicatam filio, igitur pater non 20 est omnino simplex. Antecedens, licet sit falsum, est datum ab opinante in prima ratione supra15 facta; et consequentia patet per concilium Extra16 De summa trinitate et fide catholica capitulo >Damnamusdeus< vel >hic< eo demonstrato >praescit aliquid, quod non praescit, aut praescit aliquid, 10 quod non praescivitaliquid est futurum, quod non fuit futurumdeus praescit aliquid, quod non praescivit; igitur aliquid est futurum, quod non fuit futurumdeus potest praescire etcdeushic< demonstrato eo pro is quo supponit deus in prima >praescit aliquid etcplura sunt futura, quam fuere futuradeus praescit plura, quam praesciviK. Octava, quod aliqua deus potest non praescire, quae praescivit, et paucio- 20 ra, quam praescivit, praescire; et similiter quod deus potest aliquid, quod praescit et praescivit, non praescire, et potest pauciora praescire, quam praescivit. Omnia haec probantur, quia istae sunt possibiles >aliquid non est futurum, quod fuit futurum< et >pauciora sunt futura, quam fuerunt futuraaliquid, quod non fuit verum, est verum< et | >aliquid est verum, quod non fuit verumquaecumque< distribuat pro cognoscibilibus primo modo dictis tantum, scilicet pro rebus, quaecumque deus novit, necessario novit, loquendo 15

cf p 226,26 sqq cf LOMBARDUS 1 Sent dist 36 cap 2,4 17 cfibid cap 2,4-5 18 ibid dist 35 cap 9,2 19 cf p 230,20-21

16

15 et} est λ

25 sic] sicut λ

31 duas] tres λ

30

234

In l Sem disl 35 el 36 q 1 · Additio 148c

simpliciter de notitia. Haec probatur ex praedictis, quia nullam rem, quam deus novit, potest deus non nosse, nee aliquam, quam non novit, nosse, ut probatum est. Igitur quamcumque rem novit, necessario novit. Ad hoc est auctoritas Augustini20. S e c u n d a est quod eodem modo sumendo cognoscibilia non quaecumque s deus novit, necessario novit, loquendo de notitia visionis, praescientiae vel dispositionis. Patet, quia taliter aliqua deus novit, quae potest non nosse, ut patet in dictis. Sequitur Textus Ordinarius. (Tertium dubium) Sed21 numquid deus intuitive cognoscit alia vel abstractive. Respondeo 10 quod quaecumque deus novit, sive sint sive fuerint sive sint possibilia esse, cognoscit intuitive. Probatur, quia quodlibet novit immediate et non per aliquod medium cognitum medians inter cognitionem et rem cognitam; igitur quodlibet novit intuitive. Consequentia patet ex descriptione intuitivae notitiae posita supra22 in distinctione 3. Antecedens est certum, quoniam nullum \s tale medium est possibile, quia non creatura, ut constat, nee deitas, cum ipsa nullo modo ex natura rei sit distincta a dei notitia, quinimmo sit illi eadem omnibus modis ex natura rei, quibus ipsa notitia est eadem sibimet. Et per consequens non plus nee verius dici potest quod deitas mediet inter notitiam illam et creaturam quam inter deitatem et creaturam et quam notitia mediet 20 inter deitatem et creaturam; quorum nullum secundum proprietatem sermonis vere dicitur. Et, si d i c a t u r quod Augustinus23 dicit 83 Quaestionum quaestione 46 quod »non extra se quicquam positum deus intuebatur ut secundum illud constitueret quod constituebat, nam hoc opinari sacrilegum est«; ex quo vi- 25 detur velle quod non intuitive videat creaturas. Item in 15 De trinitate24 capitulo 14 dicit quod »deus pater omnia novit in se ipso«. Et similiter commune dictum est quod deus omnia videt in essentia sua, in qua omnia velut in speculo relucent et perfectissime repraesentantur, et per consequens non immediate intuetur creaturas ipsas, sed mediante | es- 30 147 sentia sua, ac per hoc abstractive tantum intelligit creaturas. Ad p r i m u m dicendum quod Augustinus non absolute negat deum fuisse intuitum aliquid extra se, sed quod non >intuebatur ut secundum illud con20

cf p 227, nota 16 cf p 227,19-20 22 cf GREG In 1 Sent dist 3 q 3 art 1 (torn I, p 389,26-392,21) 23 ÄUG De divers quaest 46,2 (PL 40,30) 24 ÄUG De trin 15,14,23 (PL 42,1077) 21

3 Ad hoc] Adhuc 10 intuitive cognoscit] ~ V 25 sacrilegum] sacrilegii UV 27 dicit] dicitur V

16 deitas] add ipsa V

In 1 Sent dist 35 et 36 q 1

235

stitueret etcconstitueret quae constituebatnon intuebatur extra se quidquam positumomne, quod intelligit aliud a se, patitur ab illoomne quod est, quando est, necesse est esseAntichristus erit, Antichristus non erit< nee haec pars determinate >Antichristus erit< est vera vel falsa, nee haec pars determinate >Antichristus non erit< est 10 vera vel falsa. Et intelligendum est dictum Philosophi de propositionibus singularibus, quarum subiecta sunt simplicia, videlicet vel pronomina demonstrativa praecise ut hoc vel istud, vel nomina propria ut Plato et Antichristus. Nam habentium subiecta composita multae sunt falsae, et oppositae sunt verae, verbi is gratia si demonstretur unus Aethiops et dicatur >hoc album disputabit crashoc album non disputabit crasPlato albus disputabit cras< et opposita est vera sumpto hoc nomine >Plato< utrobique pro Aethiope illo. 20 Secunda conclusio Philosophi10 est quod, licet neutra talium determinate sit vera, non tarnen propositio singularis negativa de praedicato copulate ex praedicatis illarum ambarum est vera, verbi gratia quamvis nee haec sit vera >Antichristus erit< nee ista etiam vera sit >Antichristus non eritAntichristus neque erit neque non eritsi omnis affirmatio vel ne- is gatio etcAntichristus neque erit neque non eritAntichristus neque erit neque non eritAntichristus erit< est falsa, quia ipsa affirmat illud, quod ilia in sua prima parte vere negat. Sed probatum est in prima conclusione quod ista non est vera >Antichristus non eritAntichristus neque erit neque non eritneque non eritAntichristus non eritAntichristus eritHoc solo privatur deus etcpropositio de futuro est vera, igitur tale futurum ponetur in esseex opposite consequentis sequitur oppositum antecedentistale futurum, verbi gratia Socrates, non ponetur in esse, igitur Socrates non erit, et ultra, igitur haec non est vera 'Socrates erit'futurum, quod propositio enuntiat futurum, non ponetur in esse, igitur ilia propositio de futuro non est veraaliquid, verbi gratia Socrates, erit< de necessitate, haec est vera >Socrates eveniet< et ponetur in esse. Et sic patet quod haec consequentia est necessaria >propositio de futuro est vera, igitur tale futurum ponetur in essehaec pars est vera et ilia falsaAntichristus erithaec 'Antichristus erit' non est vera; igitur Antichristus non eritAntichristus erit< per legem contradictoriarum, qua etiam Philosophus1 supra in secunda sua conclusione usus est, videlicet quod, si una est vera, reliqua est falsa, et econverso. Et sie habetur propositum, scilicet quod haec >Antichristus erit< est vera vel falsa, quia sequitur >haec est falsa, igitur est vera vel falsahaec non est vera 'Antichristus erit', igitur Antichristus non eritAntichristus erit, igitur haec est vera 'An- 20 tichristus erit'Antichristus erit< est vera, et habeo propositum. Aut non, et tune arguo: Si haec non est vera, igitur Antichristus non erit; patet ex proxima probatione per istud assumptum. Et ultra, per aliud principium3, quia scilicet non-esse rei comitatur falsitas propositio- 25 nis, sequitur >Antichristus non erit, igitur haec est falsa 'Antichristus erit'haec 'Antichristus umquam erit' non est vera, igitur haec 'Antichristus erit' est falsaA non estA non est in BA non est vel A non est in B< esse nunc veram. Et eodem modo is potest tripliciter intelligi quod res, quae nunc non est, potest esse. Secundum p r i m u m sensum articulus iste non habet difficultatem, nam certum est quod sic. Quod potest sic breviter probari: Aliquid nunc est, quod non est impossibile non esse; igitur aliquid nunc est, quod nunc potest non esse, et ultra, igitur aliquid, quando est, potest non esse. Et eodem modo potest 20 argui quod aliquid, quando non est, potest esse, quia aliquid nunc non est, quod non est impossibile esse etc. Antecedens primum patet, quia multa sunt singularia corruptibilia et annihilabilia, et per consequens non impossibilia non esse, quae tarnen nunc actu sunt in rerum natura. Et consequentiae sunt satis evidentes. 25 Praeterea, si hoc non sit verum, sequitur quod nihil sit possibile non esse, nisi quando non est, nee aliquid possibile esse, nisi quando est, sicut opinati sunt Megarici, quorum opinionem reprobat Philosophus18 9 Metaphysicae. Sic enim, ut dicit ibi Philosophus, sequeretur et quod habens visum non potest videre, nisi quando actu videt, nee aedificator potest aedificare, nisi quando so actu aedificat, nee aliquid, quod non fit, potest fieri, aut quod non movetur, moveri, et generaliter tollitur omnis possibilitas generationis vel corruptionis vel novae mutationis in entibus; quae omnia sunt absurda. Sed contra hoc potest argui19, quia, »si aliquid quando est potest non esse«, igitur »quando aliquid potest esse potest non esse«, et ultra, »igitur 35 aliquid simul et semel potest esse et non esse«. Prima consequentia patet, 18 19

cf ARISTOT Metaph 8,3 (1046b 29-1047a 20; Juntina 8,229FH et 230FG = tc 5-6) Gregorius in mg (λ fol 149P): Monachus q 2 art 3. - MONACHUS NIGER Quaestiones seu Determinationes q 2 >Utrum circumstantia temporis gratiae ex se causet aliquam bonitatem in opere virtuose* art 3 dubium 1 (cod Fribourg Cordeliers 26, fol 92rb) 3 an] om U, ante d om d

7 ipsam] ipsum U, ipsa d

23 singularia] add et U

29 et]

260

In 1 Sent dist 38 q 1

»quia quando aliquid est polest esse«; et secunda patet, quia idem est dictu »>quando polest esse, polest non esse< et >simul et semel polest esse et non essealiquid simul et semel potest esse et non esse, igitur aliquid potest esse et non essehoc est et non estaliquid, quando potest esse, potest non esse; igitur aliquid simul potest esse et non esseigitur aliquid simul potest esse et potest non essehoc, demonstrate Petro, potest portare hunc lapidem< - sit ille lapis pondus adae- 20 quatum virtuti Petri - >et potest portare hunc lapidem, demonstrato alio eiusdem ponderis, igitur Petrus vel hoc, eo demonstrato, potest portare hunc lapidem et hunc, utroque demonstrator Similiter ista copulativa de possibili non requirit ad eius veritatem unam de inesse copulativam possibilem, sed sufficit quod utraque eius pars divisim sit possibilis, sicut patet etiam in exem- 25 plo adducto. Tune ad probationem consequentiae dico quod >non est idem dictu etcquando potest esse, potest non esse< et >simul et semel potest esse et potest non essePetrus non est in BPetrus, qui est in B, potest non esse in BD non est< potest esse vera in instanti B, et tarnen tune haec est vera >D estD est< potest 20 esse vera in instanti B, et tarnen tune haec est vera >D non estA non elicit DD non estA elicit D< potest esse vera in instanti B, et per consequens etiam haec >D est< potest tune esse vera. Ex quo patet quod utraque istarum >D estD non est< divisim potest esse vera in instanti B, et constat quod altera tantum est vera. Si ergo haec sit vera >D estD non est< 35 potest tune esse vera, quamvis non sit possibile quod utraque coniunctim et simul sit vera, sed, si affirmativa sit vera, negativa est falsa, et econtra, si 1 2

cf ARISTOT Metaph 8,5 (1047b 35-1048a 8; Juntina 8,233LM = tc 10) cf GREG In 2 Sent dist 3-5 q 1 art 1 (torn IV, p 351,18 sqq) 8 hoc] om Vd 9 aliquam] add unam U propositum] ~ V 24-25 etiam prima] ~ V 34 sit] est V

15 volitionem 1 ] om V 22 habetur 26 elicere] add earn U 29 B2] om V

262

In 1 Sent dist 38 q 1

negativa sit vera, affirmativa est falsa. Si quis autem secundam suppositionem praemissam, scilicet quod voluntas potest elicere volitionem in instanti, non admitteret, formetur ratio de deo et aliqua creatura quam potest deus in instanti libere producere, et pariter concluditur propositum. Praeterea, sit B instans praesens, et arguo sic: Haec consequentia >deus 5 potest producere in B unum angelum, igitur deus producit in B unum angelum< non est bona in B. Et antecedens est verum, ut patet ex suppositionibus et quia non implicat contradictionem. Igitur oppositum consequentis potest esse verum simul cum antecedente in instanti B; alias contingeret quod et consequens et eius oppositum essent simul falsa in B. Et sie haec >deus non 10 producit unum angelum in B< et haec >deus potest producere unum angelum in B< possunt simul esse verae in B. Ponatur ergo in esse, et habetur propositum, quia tune simul, dum ista est vera >deus non producit unum angelum in Bdeus producit unum angelum in Bdeus potest producere duos angelos in B, ergo producit duos angelos in Bdeus potest producere tres in B, igitur producit tres in Bigitur quotcumque potest producere in B, tot 20 producit in Bdeus potest non producere unum angelum in B, igitur deus non producit unum angelum in Bdeus 25 potest non producere unum angelum in B et potest producere unum angelum | 150E in B, igitur deus producit unum angelum in B et non producit unum angelum in Bsi affirmatio est vera, ita erit etcigitur nihil erit ad utrumlibetquoniam quodlibet eorum, quae facta sunt, semper fuit verum dicere, quoniam eritquoniam eritquoniam erunt< contingenter fuerunt verae et potuerunt numquam fuisse verae, et ea, quae erunt, contingenter erunt et possunt non fore, et ipsae propositiones et possunt numquam fuisse verae. is Unde, ut patet, utraque probatio, quae tarnen est unica in virtute, innititur super hoc, quod, si propositio de futuro sit vera et fuerit vera, sit de necessitate vera et non possit non esse ac non fuisse vera; quod, si verum esset, utique probatio esset efficax, sed illud, ut supra20 probatum est, est prorsus falsum et ideo probatio, quae exinde procedit, nullius momenti existit. 20 Ad s e c u n d a m rationem concedo quod, >sicut res se habent ad esse vel non-esse, sic orationes ad veritatem et falsitatemimmutabiliterhaec nunc est falsa et prius fuit verasi potest mutari, ne sit vera, aut in 20 instanti in quo est vera aut in praecedenti etcAntichristus eritilla veritas transit in praeteri- 35 1 2

cf p 244,8 sqq cf p 254,28 sqq 2 ego] om Ud 23 et] om V 28 non1] nunc Vd

25 et non vera] om V

28 veram] om Ud

270

In 1 Sent dist 38 q 1

tumChristus crucifigetun, et tarnen fuit vera, antequam Christus crucifigeretur. Ad secundam probationem dico quod ideo mutatur, quia suum 5 significatum ponitur in esse et fit praesens nee amplius est futurum, nee ex hoc confirmatur in sua veritate, ut dictum est. Et sie patet quod prima ratio eius non valet. Dico ulterius quod, si valeret, probaretur quod nulla propositio de praesenti est contingens, sed quaelibet necessaria; quod tarnen est evidenter falsum etiam secundum omnes. Proba- 10 tio: Sumo istam >Petrus sedetomne quod est quando est etc< est tantum vera, si sit condicionalis et denotetur necessitas consequentiae, aut s si sit de condicionali praedicato, qui forte modi mutuo convertuntur, sic dico quod similiter tantum in altero duorum sensuum vel utroque haec est vera >omne quod est verum, quando est verum, de necessitate est verumomne quod est 10 futurum, quando est futurum, de necessitate est futurumdeus praescit Petrum peccaturum in A< - sit A dies crastina -, >igitur Petrus peccabit in APetrus peccabit in A, igitur Petrus necessario peccabit in Adeus praescit Petrum peccaturum in A, igitur deus praescivit Petrum peccaturum in Adeus praescivit etc, igitur deus praescit Petrum peccaturum in Adeus praescivit Petrum peccaturum in Adeus praescit etc< est simpliciter necessaria. Et ex | hoc potest formari argumentum, quod multis5 videtur quasi insolu- 151J bile, >quandocumque ad aliquod antecedens sequitur consequentia simpliciter necessaria aliquod consequens, in cuius potestate non est impedire antecedens, in eius potestate non est impedire consequensdeus praescivit Petrum peccaturum in A< sequitur >Petrus peccabit in Adeus praescit B, igitur 5 B eritB erit, igitur necessario eritdeus praescit B, igitur B necessario eritB erit< et >B polest non foreB eritdeus qui occultorum es cognitor, qui scis omnia, antequam fiant»Novitpater vester quid vobis necessarium sit, antequam petatis ab eodeus seit quod aliquid est futurum vel quod aliquid erit< et ista >deus seit quod Antichristus eritdeus seit quid est futurum vel venturumhoc vel illuddeus seit quid est futurum< aut >deus seit quod hocest futurumnihil est determinate futurum sed tantum sub disiunctioneQuidquid dicam, aut erit aut non erit