Gregorii Ariminensis OESA Lectura super Primum et Secundum Sententiarum: Tomus V Super Secundum (Dist 6-18) [Reprint 2010 ed.] 9783110860672, 9783110049510

Citation preview

GREGORII ARIMINENSIS OESA LECTURA SUPER PRIMUM ET SECUNDUM SENTENTIARUM

W DE G

SPÄTMITTELALTER UND REFORMATION TEXTE UND UNTERSUCHUNGEN

HERAUSGEGEBEN VON HEIKO A. OBERMAN

BAND 10

WALTER DE GRUYTER · BERLIN · NEW YORK 1979

GREGORII ARIMINENSIS OESA LECTURA SUPER PRIMUM ET SECUNDUM SENTENTIARUM EDIDIT A. DAMASUS TRAPP OSA

TOMUS V SUPER SECUNDUM (DIST 6-18)

ELABORAVERUNT: A. DAMASUS TRAPP, VENICIO MARCOLINO, MANUEL SANTOS-NOYA

WALTER DE GRUYTER · BERLIN · NEW YORK

1979

CIP-Kurztitelaufnahme der Deutschen Bibliothek Gregorius : [Lectura super primum et secundum sententiarum] Gregorii Ariminensis lectura super primum et secundum sententiarum / ed. A. Damasus Trapp. — Berlin, New York : de Gruyter. Einheitssacht.: Lectura super primum et secundum librum sententiarum. T. 5. Super secundum : (dist. 6—18) / elaboraverunt A. Damasus Trapp . . . - 1979. (Spätmittelalter und Reformation ; Bd. 10) ISBN 3-11-004951-1

© 1979 by Walter de Gruyter & Co., vormals G.J. Göschen'sche Verlagshandlung J.Guttentag Verlagsbuchhandlung — Georg Reimer — Karl J. Trübner — Veit & Comp. Berlin 30 (Printed in Germany) Alle Rechte, insbesondere das der Übersetzung in fremde Sprachen, vorbehalten. Ohne ausdrückliche Genehmigung des Verlages ist es auch nicht gestattet, dieses Buch oder Teile daraus auf photomechanischem Wege (Photokopie, Mikrokopie) zu vervielfältigen. Satz: pagina GmbH, Tübingen. Druck: W. Hildebrand, Berlin 65 Einband: Lüderitz & Bauer, Berlin 61

Vorwort Nach kurzer Frist erscheint ein weiterer Band der kritischen Edition von Gregors Kommentar zu den Sentenzen des Lombarden, veröffentlicht um das Jahr 1346. Eines der bedeutendsten Werke aus der Zeit des in Paris sich durchsetzenden Nominalismus wird damit in absehbarer Zeit der Forschung vollständig und mit gesichertem Text zugänglich sein. Die Bewertung der Textüberlieferung, die Auswahl der Hauptzeugen und die Einschätzung der >Additionesfideistisch< wie es immer noch in Lehrbüchern tradiert wird - aus der Analyse der Welt auf die gesicherten Glaubenssätze der Kirche zurückzieht. Gerade der Augustinertheologe Gregor von Rimini weiß um die Unterscheidung von >sapientia< und >scientia< und findet von hier aus seinen Anschluß an Ockham ("f 1349). Von der Physik über die Erkenntnislehre bis zur Seelenlehre hebt er immer wieder gezielt gegen den Universalienrealismus jeglicher Provenienz die Notwendigkeit hervor, zwischen >terminus< und >resexperientia< vor dem Versuch zu schützen, Welterfahrung spekulativ zu überspielen oder zugunsten wissen-

VI

Vorwort

schaftsmethodischer Axiome zu negieren. Auch die eigene >Schule< gerät hier ins Kreuzfeuer scharfer Kritik (Dist 7). Die kritische Gesamtausgabe des Sentenzenkommentars wird der Forschung die Grundlage wesentlich erweitern, das Verhältnis des Augustinertheologen Gregor von Rimini zu Ockham und zu den vielfältigen Erscheinungsweisen des Nominalismus, die sich im 15. Jahrhundert zur >via moderna< zusammenfinden, zu erhellen, terminologisch abzuklären und historisch gerecht zu beurteilen. Die mannigfachen Arbeitsgänge, welche zum erfolgreichen Abschluß des vorliegenden Bandes erforderlich waren, sind, wie auch bei den übrigen Bänden, aus einer sorgsam abgestimmten Teamarbeit erwachsen: Dr. Adolf D. Trapp OSA hat mit seiner Texttranskription die Grundlage für alle weitere Arbeit geschaffen. Die Kollation der Handschriften oblag Dr. Volker Wendland. Herr Walter Simon ermittelte die gedruckten Quellen und betreute die Drucklegung; beim Lesen der Korrekturen waren ihm Herr Klaus Möller und Herr Wolfgang Urban behilflich. Die endgültige Konstitution des von der Sprache und der Sache her schwierigen Textes erarbeiteten Herr Manuel Santos-Noya (Dist 6-11) und Dr. Venicio Marcolino (Dist 12-18). Tübingen, im Frühjahr 1979

Heiko A. Oberman

GREGORIUS ARIMINENSIS In Secundum Sententiarum DIE HANDSCHRIFTEN A B E J K N P R S W Z a d

Bologna: Universita (1566) Br ssel: Bibliotheque Royale (Ms 4771) Cambridge: Pembroke College (208) M nchen: Bayerische Staatsbibliothek (Clm 28333) Mailand: Ambrosiana (H 36 inf./R. 7270) Oxford: Balliol College (74) Krakau: Biblioteka Jagiellonska (Ms AKC 250/53 F) Paris: Bibliotheque Nationale (Cod Nat lat 15891) Wien: sterreichische Nationalbibliothek (Cod Nat lat 1511) Paris: Bibliotheque Mazarine (914) Vatikanstaat: Biblioteca Apostolica Vaticana (Cod Vat lat 1105) Paris: Bibliotheque de l'Arsenal (452) Troyes: Bibliotheque de la Ville (151)

DIE DRUCKE δ ξ η θ λ

μ

Mailand 1494: Super Secundum. Venedig 1503: Super Primum et Secundum. Venedig 1518: Super Primum et Secundum. Paris ca 1520: Super Primum et Secundum. Venedig 10. Januar 1522: Super Primum et Secundum. Diese Ausgabe enth lt zum ersten Mal die >Additiones«. Der Kolumnenwechsel (AEJN) in λ wird in der vorliegenden Ausgabe durch eine Virgel im Text und entsprechender Marginalie angegeben. Separatausgabe der >Additiones< vom 28. M rz 1522 als Anhang in der Ausgabe Venedig 1518.

ZUR ZITIERWEISE I. ARISTOTELES 1. Opera edidit Academia Regia Borussica, rec. Immanuel Bekker. Vol 1-2, Berolini 1831 2. Juntina: Aristotelis omnia quae extant opera et Averrois Cordubensis . , , commentarii, ed Venetiis apud lunctas. Vol 1—9, Suppl 1-3, 1562-1574 (Reprint: Frankfurt 1962) tc = textus commend, d.h. der kommentierte Aristoteles-Text

II. AVERROES 1. Juntina (siehe 1,2) 2. Corpus commentariorum Averrois in Aristotelem, Cambridge, Mass., 1953 sqq

III. Klassische Autoren und Kirchenväter werden zitiert in Anlehnung an die Zitierliste des Thesaurus linguae Latinae", Lipsiae 1904 (Supplementum: 1958)

DISTINCTIO 6 QUAESTIO 1 UTRUM angelus possit moveri localiter a se ipso. Quia Magister1 in sexta distinctione loquitur de locali casu angelorum malorum a coelo empyreo in hunc aerem caliginosum et de cotidiano descensu s hinc in infernum, quo ducunt animas cruciandas, idcirco de motu locali tam bonorum quam malorum angelorum communiter | aliqua sunt quaerenda. 46A Quaero igitur primo, utrum angelus possit moveri localiter a se ipso. Et arguitur quod non, p r i m o sic: Angelus non potest localiter moveri, 10 igitur non potest moveri localiter a se ipso. Consequentia patet. Antecedens probatur auctoritate Augustini2 8 Super Genesim capitulo 29 de parvis, ubi ait quod corporalis creatura movetur per tempus et locum, spiritualis vero per tempus et non per locum, creator autem ipse neque per tempus neque per locum. Probatur etiam ratione, quia omne quod movetur localiter acquirit is continue aliud et aliud >ubiubi< et ad praedicamentum ipsius dicit pertinere, 5 Physicorum. Sed angelus non potest acquirere aliquod >ubiUbi< autem est circumscriptio corporis a circumscriptione loci procedens«, ut dicit Auctor4 Sex principiorum. Confirmatur ex 20 intentione eiusdem ibidem. Probat enim quod anima non habet >ubi< eo quod non implet locum nee circumscribitur eo. Eadem autem ratio est de angelo, ut patet. Secundo sic: Si angelus posset a se ipso moveri localiter, vel a se ipso per se, vel per accidens. Non per se, quoniam nulla res potest se ipsam per se 25 primo movere, ut 7 et 8 Physicorum probat ex intentione Philosophus5. Nee per accidens, quia tune moveretur ad motum alicuius moti ab eo per se. Illud autem non videtur posse esse nisi corpus. Aut igitur corpus naturaliter angelo unitum, et hoc non, quia secundum communem opinionem sanctorum et doctorum angeli sunt naturaliter incorporei; aut corpus voluntarie ad tempus so 1

Cf LOMBARDUS 2 Sent dist 6 cap 2 cf ÄUG De Gen ad litt 8,20,39 (PL 34,388) 3 cf ARISTOT Phys 5,2 (226a 32-226b 1; Juntina 4,220EF = tc 18) 4 GILBERTUS PORRETANUS Liber sex princ 5,17 (ed A. Heysse 21953, p 20,15-16 et 21-22) 5 cf specialiter ARISTOT Phys 7,1 (24Ib 24 sqq; Juntina 4,305L = tc 1); 8,4 (254b 7 sqq; Juntina 4,363L = tc 27 sqq) 2

16 vocat] appellat J

2

In 2 Sent dist 6 q 1

assumptum, quod etiam dici non potest, quia talem assumptionem oporteret praevenire motum localem ipsius angeli ad corpus assumendum, et praesertim, si praeesset in loco ubi non est corpus assumptibile, verbi gratia in coelo empyreo. Et tune remanet eadem quaestio, utrum in illo motu praeveniente moveatur per se vel per accidens. 5 Ad oppositum arguitur sic: Aliqua corpora moventur vel contingit moveri a se ipsis localiter, ergo angelus potest etc. Consequentia patet per locum a minori. Antecedens probatur de corporibus simplicibus gravibus et levibus, nam talia naturaliter moventur ad sua loca; et si naturaliter, igitur a principio 10 intrinseco. Patet per definitionem naturae 2 Physicorum6, et per differentiam naturalis et violent! 3 Ethicorum7. In ista quaestione duo implicantur: Unum est, utrum angelus possit localiter moveri; aliud, utrum a se ipso. Et quantum ad utrumque ex argumentis 15 etiam aliquid implicatur. Nam circa primum implicatur, utrum >ubi< sit aliqua res existens formaliter in locate, secundum quam moveatur illud quod localiter movetur. Circa secundum vero implicatur, utrum corpora simplicia a se ipsis moveantur. Et haec etiam duo implicata satis conferunt ad declarationem principaliter quaesitorum. 20 Erunt ergo in hac quaestione articuli quattuor. Nam p r i m o videbitur, utrum angelus possit localiter moveri. S ecu n do, utrum ipse vel aliquid aliud, dum movetur, acquirat aliquam rem in se ipso formaliter quae dicatur >ubiubi< angeli vel alterius rei. Tertio, utrum corpora simplicia moveantur localiter a se ipsis. Q u a r t o , utrum angelus possit a se 25 ipso localiter moveri. ARTICULUS ι Quantum ad primum dicunt communiter doctores quod sic. Et hoc propter dicta scripturae et sanctorum. Legitur enim Lucae8 1 quod »missus est Gabriel angelus a deo in civitatem Galilaeae etc« et sequitur quod »angelus 30 ingressus ad virginem«, id est ad locum ubi erat virgo, »dixit: Ave, gratia etc«. Item Actuum9 12 scribitur quod angelus missus est ad Petrum in carcerem et 6

cf ARISTOT Phys 2,1 (192b 21; Juntina 4,48K = tc 3) cf ARISTOT Eth Nicom 3,1 (1109b 30 sqq et lllOb 15-16; Juntina 3,29LM et 30G) 8 Lc 1,26 et 1,28 'Act 12,7-10 7

3 praeesset] esset J 8 a']exj 9 simplicibus] add et W 25 a']exJ angelus] ~ J 31 ingressus] add est E 31 dixit] add ei J

30 Gabriel

In 2 Sent dist 6 q 1

3

quod Petrus eductus inde sequebatur angelum et quod tandem »angelus discessit ab eo«. Et in multis aliis partibus scripturae tarn novi quam veteris testamenti habetur quod angeli missi sunt et ierunt de loco ad locum. Item Isaiae 6 ait propheta10: »Volavit ad me unus seraphim«, super quo verbo dicit Ambro- 5 sius" in libro De spiritu sancto, et allegatur a Magistro12 in primo libro distinctione 37: »Et spiritus sanctus quidem missus dicitur, sed seraphim ad unum, spiritus sanctus ad omnes. Seraphim mittitur in ministerio, spiritus sanctus operatur mysterium, seraphim de loco ad locum transit - non enim complet omnia - sed ipse repletur a spiritu«. Ecce quod expresse dicit quod 10 seraphim de loco transit ad locum. Igitur movetur localiter. Item Damascenus13 libro primo capitulo paenultimo: »Angelus, inquit, quoniam velocitate naturae et quia parate scilicet cito pertransit, operatur in diversis locis«. Et ante14 praemiserat quod »angelus non potest secundum idem«, scilicet tempus, »in diversis locis operari«; vult igitur quod velociter de loco is ad locum movetur. Item libro 2 capitulo 3 dicit15 quod »angeli cum sunt in coelo, non sunt in terra, et cum ad terram a deo mittuntur, non remanent in coelo«. Igitur tune vere localiter moventur. Hoc idem patet per Magistrum16 in littera qui dicit quod daemones ceciderunt de coelo et quod deducunt cotidie animas in infernum. | 20 46E ARTICULUS 2 (Conclusiones duae) Quantum ad secundum articulum pono conclusiones duas: P r i m a est quod nee angelus nee aliqua alia res, dum movetur, acquirit aliquam talem rem de genere permanentium a se distinctam et loco, sibi formaliter in- 25 haerentem, qualem multi17 opinantur et >ubi< appellant. S e c u n d a , quod >ubi< non est aliqua res a loco et locato distincta. 10

Is 6,6

" AMBR De spiritu sancto 1,11,116 (PL 16.732A) LOMBARDUS 1 Sent dist 37 cap 8 13 JOANNES DAMASCENUS De fide orth 1,13 (PG 94,853A); Burgundionis versio cap 13,4 (ed Buytaert 1955, p 58,41-42) 14 ibid 1,13 (ed Buytaert 1955, ρ 58,39-40) 15 ibid 2,3 (PG 94,869A); Burgundionis versio cap 17,8 (ed Buytaert 1955, ρ 71,39-40) 16 cf LOMBARDUS 2 Sent dist 6 cap 5 17 C/SCOTUS Ordinatio 2 dist 2 q 6 (ed Wadding, torn VI/1, Lugduni 1639, ρ 200; vide etiam ibid ρ 203 sqq, ubi Gregorii textus citatur) 12

1 quod2] om W 5 seraphim] seraphin W 7 seraphim] seraphin W 8 Seraphim] seraphin W 9 seraphim mittitur - mysterium] om E 9 seraphim] seraphin W 13 velocitate] voluntate W 14 idem] illud J 18 Igitur] add et E

4

In 2 Sent dist 6 q 1

(Prima conclusio probatur, primo) Primam conclusionem probo, et, ut clarius fiat, p rob ο earn de corpore quod localiter movetur, de quo magis videretur, etiam secundum opinantes talia, quod talem rem deberet acquirere. Et arguo sic: Si corpus localiter motum, inquantum sic movetur, acquirit novum >ubi< - intelligendo per >ubi< 5 aliquam rem formaliter illi inhaerentem, sive sit absoluta sive respectus eius ad locatum vel aliqua alia, ut diversimode aliqui putant -, igitur perdit etiam aliquod >ubiubi< movetur ad aliud >ubiubi< in aliud in tempore, vel in instanti; neutro modo, ergo etc. 10 Quod autem non in tempore, probo. Quia si sic, igitur partibiliter et successive, id est prius secundum unam partem et posterius secundum aliam, et prius secundum partem quam secundum totum. Vel igitur secundum partes mobilis, vel secundum partes ipsius >ubiubiubi< totum, vel partem quam prius habuit, et tune sequitur quod ipsa quiescit alia parte mota actualiter, quod est impossibile, supposito ipsum esse continuum totum perfecta continuitate; aut habet aliquam partem primi >ubiubiubiubi< quam ab alia, tune quaero de alia parte >ubiubi< quam ab alia, contra: Primo, quia >ubi< secundum istos tales partes non habet, alioquin susciperet magis et minus, cuius oppositum dicit Auctor18 Sex principiorum. Praeterea 18

C/GILBERTUS PORRETANUS Liber sex princ 5,20 (ed A. Heysse 21953, p 23,14)

6 acquirit novum - sive1] om W 31 parte] om EJ 37 istos] aliquos J

25 alia] aliqua W

28 detur] dicatur J

In 2 Sent dist 6 q 1

5

hoc patet esse falsum ratione, nam numquam corpus aliquod dicitur esse magis in uno eodemque primo loco toto quam fuit, nee minus uno tempore quam alio. Secundo, quia secundum hoc sequeretur quod quaelibet pars mobilis habet aliquam eandem partem primi >ubi< quam habuit prius, licet non omnem 5 habeat, nee >ubi< ita intensum, et per consequens adhuc est in eodem loco, in quo prius. Non enim mutat >ubiubi< partibiliter, quia vel hoc esset secundum partibilitatem mobilis, ita quod una pars eius prius 10 acquireret novum >ubi< quam alia, et tune sequitur quod una movetur alia non mota; vel secundum partibilitatem >ubi< praecise, ita quod totum mobile simul prius acquirit unam partem essentialem >ubi< novi quam aliam, quia de parte dimensionali non potest concipi, et tune aut simul cum secunda parte >ubi< remanet prima, aut non. Si sic, igitur per tempus habet eandem partem is >ubiubi< et perdit aliud, et per consequens non partibiliter et successive movetur ab >ubi< in >ubiubi< 20 uno in aliud. Quod autem nee in instanti, probo, et exempli gratia sit P aliquod corpus quiescens in aliquo loco determinato et habens >ubi< quod sit A, et incipiat P moveri continue. Si ergo in aliquo instanti P movetur ab A, sit illud instans B, tune sic. Aut P in instanti B est in eodem loco primo ipsum et omnes partes 25 eius, in quo erat tempore quietis, aut non. Si sic, igitur habet idem >ubi< A in instanti B, et per consequens simul est mutatum ab A, et non est mutatum ab A. Si non, igitur est mutatum ad aliquid novi loci vel magnitudinis, aut ergo ad aliquid divisibile aut ad aliquid indivisibile praecise. Non primum, quia in motu continuo cuiuslibet partis divisibilis prius acquiritur pars et nulla tota 30 simul acquiritur, ut patet ex 6 Physicorum19. Nee indivisibile, quoniam tune sequitur quod in motu locali continuo sit dare primum magnitudinis, ad quod mobile est mutatum, et, iuxta consuetum modum | loquendi, est dare primum 46J mutatum esse quod nullum moveri vel mutatum esse praecessit. Quae reprobata sunt 6 Physicorum20. Secundum hoc etiam tollitur omnis motus conti- 35 nuus. Nam oportet dicere quod semper mobile est totum in termino a quo, vel totum in termino ad quem. 19 20

cf ARISTOT Phys 6,1 (231b 29 sqq; Juntina 4,249L = tc 7) cfibid 6,6 (236b 19, 236b 33, 237a 12; Juntina 4,278M = tc 50, 280B = tc 52, 281H = tc54)

9 acquirit] accipit J 14 concipi] concedi J, accipi E 17 Si] om E 23 loco determinato] determinate ubi J 33 loquendi] om E 34 praecessit] praecedit E

6

In 2 Sent dist 6 q 1

Secundo sic: Ponatur quod P moveatur continue, et sit A unum >ubi< a quo movetur seu quod perdit in instanti B, tune sic. Aut P acquirit in instanti B aliquod >ubiubiubi< novum, sit illud C. Et tune 5 etiam quaero, utrum P perdit C in instanti B, aut in alio. Si in alio, igitur P habet >ubi< C per tempus, et per consequens vel illo tempore simul movetur et quiescit vel movetur et nullam talem rem perdit, ac per hoc nee etiam acquirit, quod est propositum. Si vero in instanti B, igitur in eodem instanti perdit et acquirit >ubi< C, et simul est mutatum ab ipso C et ad ipsum. Et ulterius 10 sequitur quod in illo instanti habet C et non habet C, quod est impossibile. Et patet consequentia per illam conclusionem demonstratam in 6 Physicorum1: »Omne quod mutatum est, quando primo mutatum est, est in eo ad quod mutatum est«, et similiter verum est quod mullum quod mutatum est, quando primo mutatum est, est in eo a quo mutatum estubi< C et ipsum C est primo genitum, et eodem instanti est P primo motum a C et ipsum C est primo corruptum; igitur, si eodem instanti P est motum a C et ad C, eodem instanti C est genitum et corruptum, et est et non est. Praeterea, secundum hoc generatio et corruptio eiusdem rei numero de- 20 monstratae sine medio sibi succedunt et continuantur, quod Philosophus2 reputat impossibile 8 Physicorum, et similiter Commentator3 commento 63. Praeterea, si in instanti B perdit >ubi< C, igitur, ut prius, in eodem instanti acquirit aliud >ubiubi< acquirit in instanti B et per consequens totus motus con- 25 tinuus ipsius P fit in unico instanti, quod est impossibile. Tertio, si a quolibet >ubi< P movetur vel mutatur - non euro pro nunc - in instanti et ad quodlibet mutatur in instanti, sequitur quod totus motus continuus ipsius P componatur ex >mutatis esse< praecise, et tempus mensurans ilium ex instantibus, iuxta communem modum loquendi. Consequens repro- 30 batum est 6 Physicorum4. Consequentiam probo sicut in Primo5 distinctione 17 quaestione 4 articulo 2, et est quarta ratio contra opinionem quae ibi reprobatur.

1

ibid 6,5 (235b 6-8; Juntina 4,27IM = tc 40) ibid 8,7 (26Ib 22-24; Juntina 4,402M = tc 63) 31 AVERROES In Phys 8 com 63 (Juntina 4,403A) 4 cf ARISTOT Phys 6,1 (23la 21 sqq; Juntina 4,246J sqq = tc 1 sqq) 5 cf GREG In 1 Sent dist 17 q 4 art 2 (fol 108B) 2

6 etiam quaero] quaero E, ~ J 10 simul] similiter simul J 27 a quolibet] quodlibet W 29 continuus] om J

15 a quo] ad quod W

In 2 Sent dist 6 q 1

7

(Prima conclusio probatur, iteratim) Secunda ratio ad conclusionem est ista: Coelum primum secundum Philosophum vere movetur localiter, et tarnen nullum >ubi< acquirit, cum ipsum non circumscribatur neque contineatur a loco, et per consequens secundum viam istam non habeat in se aliquod >ubiubiubiubiubi< pertinet ad praedicamentum >ubiubiubi< alicuius loci et quiescere secundum locum ilium, et econtra quiescere secundum >ubi< et moveri secundum locum. Hoc autem falsum est. Nam quiescere secundum >ubi< non est aliud quam ipsum et 30 omnes partes eius esse ubi erat prius, et hoc ipsum non est aliud quam ipsum et omnes partes eius esse in eodem loco, in quo prius. Si ergo aliquid quiesceret secundum >ubiubi< est res distincta essentialiter, ac etiam subiecto et situ, ab ipso loco nee aliquam causalitatem habet alterum 35 6 7

C/GILBERTUS PORRETANUS Liber sex princ 5,19 (ed A. Heysse 21953, p 23,5-6) cf ARISTOT Phys 5,1 et 2 (225a 3 et 226a 23 sqq; Juntina 4,210G et 220EF = tc 7 et 18)

2 primum] prius W 4 contineatur] contiguatur W 10 irrationabiliter] rationabiliter W 10 alio] om W 28 et'] add tarnen J 28 locum ilium] ~ J, locum secundum W 29 secundum ubi] om E 30 et] secundum J

8

In 2 Sent dist 6 q 1

super reliquum quam deus non possit plene supplere. Potest ergo deus locatum transferre partibiliter de suo loco, conservando totaliter >ubi< in ipso locate, et econtra poterit in locate innovare continue >ubi< et ipsum in eodem loco adaequato et primo retinere. (Secunda conclusio probatur)

5

Secunda conclusio8 probari potest ex eodem, quoniam, si >ubi< sit talis res, possibile erit per potentiam dei idem locatum esse in loco eodem in quo | 46N prius, et non esse ubi prius; et econtra esse ubi prius, et non in eo loco in quo prius, quae non sunt intelligibilia. Praeterea, si >ubi< est talis res, annihilet deus >ubi< quod habet Socrates 10 existens in loco isto demonstrato, verbi gratia A, et nullam mutationem aliam facial in Socrate aut ulla alia re, quod bene est possibile suae omnipotentiae. Quo facto quaero, utrum Socrates sit in A, vel non. Si non, igitur Socrates est mutatus secundum aliam mutationem, quia prius fuit in A, quod est contra positum. Si sic, igitur ad hoc quod Socrates sit in A non requiritur aliqua alia 15 talis res. Et cum nulla experientia de ilia habeatur, nee dei revelatio, nee ratio alia, propter quam debeat poni, sequitur quod irrationabiliter et inutiliter ponitur. Praeterea, si est talis res, aut est res aliqua absoluta, aut respectus secundum ponentes respectus. Non absoluta; non enim substantia, nee quantitas, 20 nee qualitas, sicut patet. Nee respectus, quia, ut videtur, non esset nisi vel respectus locati ad locum, vel econverso loci ad locatum, vel tarn hie quam ille. Secundum non potest dici, neque tertium, secundum viam illam; alioquin locus haberet >ubiomnia 30 relativa dicuntur ad convertentiamubi< non est res praedicamenti relationis, igitur >ubi< non est talis res a locate et loco distincta. 35 8 9

cf

3

cf ÄUG De trin 7,1,2 (PL 42,934) 10 C/ARISTOT Praedicamenta 7 (6b 28; Juntina l',37C = cap 3) 1 ergo] enim W 8 in quo] bis W 15 alia] om W alia E 32 omnes autem mutui] bis W

17 alia] aliqua J, aliqua corr

In 2 Sent dist 6 q 1

9

Praeterea, omnis quaestio facta per interrogativa pertinentia ad praedicamentum >ubi< quaerit de loco, et omnis responsio data per praedicabilia dicti praedicamenti ad huiusmodi quaestionem respondet de loco, igitur >ubi< est locus et econverso. Consequentia patet, et antecedens probatur quoad primam partem. Nam istae interrogationes aequivalent in significando: >Ubi est 5 Socrates?< et: >In quo loco est Socrates?< Et istae similiter: >Quo ivit Socrates vel unde venit?< et: >Ad quern locum ivit vel a quo loco venit?< Nee aliud quis per unam intelligit quam per aliam, ut puto quemlibet confiteri. Quo etiam ad partem secundam patet. Nam idem penitus respondet qui dicit: >Est hicEst in loco istoIlluc ivit vel illinc venitAd ilium locum ivit vel ab illo loco venitUbi est?< et respondeatur: >Est in ecclesiaIn scholisin ecclesia< et >in scholis< sunt termini pertinentes ad praedicamentum >ubi< - alioquin non convenienter sic respondetur - igitur eiusdem est inter- 15 rogativum hoc adverbium >ubi< quod ista significant; significant autem loca ipsa extrinseca et non aliquam rem formaliter locato inhaerentem, ergo nee >ubi< de re aliqua tali interrogat, et per consequens nee aliqua res talis est >ubiMoventium igi- is tur et eorum quae moventur etc< ponens quasdam divisiones motorum inter cetera dicit quaedam moveri ab alio natura, quaedam moveri ab alio extra naturam. Et postea13 subdit quod prima sunt gravia et levia. Igitur secundum eum talia etiam motu naturali moventur ab alio et non ex se. Praeterea, statim subdit14 haec verba: »Et namque ipsa a se ipsis dicere«, 20 supple moveri, »impossibile est«. Praeterea ad hoc immediate adducit15 rationes, per quod indubitanter apparet intentio eius. Et est p r i m a quia moveri a se »est proprium viventium«; talia vero non vivunt. S e c u n d a , quia tune »possent sistere se ipsa«, quod patet falsum. 25 T e r t i a , quia possent moveri ad diversas positionis differentias, ut ignis ferri sursum et deorsum, quod etiam non videmus. Quarta 1 6 , quia nullum continuum et unum, non secundum tactum tantum, et consimilium partium, movet se ipsum; hoc patet, quia nihil eius est determinate aptum natum facere aut pati magis vel potius quam aliud. Et ideo 30 dicit Commentator17 ibidem commento 30 quod necesse est ilia quae moventur ex se dividi in motorem et motum, quae sunt distincta aut secundum definitionem et esse simul ut est in his quae moventur ab extrinseco, aut 12

ARISTOT Phys 8,4 (254b 7-24; Juntina 4,363L-364B = tc 27) cfibid (255a 2; Juntina 4,365L = tc 28) 14 ibid (255a 6; Juntina 4,366K = tc 29) 15 ibid (255a 6-10; Juntina 4,366KL = tc 29) 16 cfibid (255a 12 sqq; Juntina 4,367C = tc 30) 17 cf AVERROES In Phys 8 com 30 (Juntina 4,367F) 13

6 vel] add secundum J, add etiam E

11 moventur] om W

19 alio] aliquo W

In 2 Sent dist 6 q 1

23

secundum definitionem tantum ut est in animalibus, in quibus sunt anima et corpus, quae distinguuntur secundum definitionem et essentiam, licet non secundum esse, quia impossibile est animam esse sine corpore. Sed talia corpora sunt continua vere et non tantum contigua et sunt similium partium, ergo etc. s Q u i n t o potest argui ex his, quae infra in illo capitulo >Necesse est igitur omne quod movetur etc< dich18, sic: Si talia moverent se, aut sic quod pars eorum moveret partem aut totum moveret totum. Non primo modo, quia non est ratio quod una moveat aliam potius quam econverso, cum sint omnino similes. Nee secundo modo: Turn quia tune idem secundum eandem speciem 10 motus moveret et moveretur, ut »ferret et ferretur«; et pari ratione idem »alterabit et alterabitur«, et »docebit et docebitur simul«, quae sunt inconvenientia. Turn quia idem esset simul in actu et potentia, tale quod est impossibile. Patet consequentia, quia omne quod movetur est in potentia, ut patet ex definitione19 motus, et omne quod movet est actu, »ut calefacit call- is dum et omnino general habens speciem«, id est formam. Turn tertio per rationem eiusdem20 in 7, quia si sic, tune moveretur a se ipso primo. Sed hoc est falsum, quia tune non quiesceret in quiescendo äliquod aliud, et per consequens non si pars quiesceret, ipsum quiesceret. Hoc autem falsum est, ut ibidem' probatur. 20 Sexto, Philosophus2 probat ibidem ex intentione quod >omne quod movetur, movetur ab alioubiUtrum solus deus sit immutabilis et incircumscriptibilisUtrum spiritus creatus possit moveri localiter et successive< (fol 59va). Contra Scotumperargumenta 1-9 (fo\ 59vb-60rb).- Positio Hibernici: »Ρτορter praedicta 9 argumenta videtur esse dicendum in isto articulo quod nullus spiritus creatus potest moveri successive localiter per accidens scilicet ad motum corporis, et hoc dico, ab aliqua potentia creata; credo tarnen quod deus potest movere quemcumque spiritum creatum successive absque corpore« (fol 60rb). 19 cf HIBERNICUS loc cit (fol 59vb) 20 cf ARISTOT loc cit 1 cf ARISTOT Phys 6,4 (235a 13-235b 5; Juntina 4,269K-271G = tc 37-39) 2 HIBERNICUS loc cit 17

2 quasi extrinsecus] cum extrinseco J 3 quod ei non] non ei W 3 adaequate] inadaequate W 5 coexistat] add successive W 6 quod] add totus orbis J 8 discedat] descendat J 8 appropinquet] appropinquat EW 17 moveretur] moveatur W

In 2 Sent dist 6 q 2

37

motu sit propter resistentiam, ut patet 4 Physicorum3 capitulo De vacuo, et per Commentatorem ibidem commento 71«. Tertio 4 , tune angelus perfectior et maioris virtutis non posset se movere velocius quam angelus minoris virtutis. Consequens est falsum; consequentia probatur, quia secundum hanc positionem quicumque posset se movere per 5 quantamcumque distantiam in quantocumque tempore, eo quod non esset sibi difficilius movere se per magnam quam per parvam, cum nullam habeat resistentiam, et ita non posset unus velocius se movere quam alius. Falsitas consequentis probatur, quia ponatur quod duo angeli, unus fortior, alter debilior, moveant se quam citius possunt; si moventur aeque velociter, igitur 10 virtus maior et virtus minor agunt actiones aequales in tempore, quando agunt secundum ultimum potentiae suae, quod non est intelligibile; et cum hoc est contra Philosophum et Commentatorem, ubi supra5, et 7 Physicorum6, et multis aliis locis. Q u a r t o 7 , sequeretur quod aliqua virtus minor virtute angeli posset cum is aliqua resistentia velocius moveri quam angelus sine resistentia, quod est absurdum et impossibile. Probatur consequentia. Nam sumatur unus angelus, qui moveatur de terra usque ad concavum lunae quam velocius potest, et ponatur quod in tempore A; constat quod aliquis ignis potest per medium usque ad eundem locum in aliquo tempore moveri, et sit illud B. Tune aliqua 20 proportio est temporis B ad tempus A - sit gratia exempli decupla - tune sic: Ignis decuplus ad priorem potest moveri in hoc medio in tempore decuplo minori quam tempus B, igitur in tempore aequali A, et ignis centuplus potest in tempore minori quam A. Et constat quod quilibet ignis in suo motu habebit resistentiam ex medio, in quo movetur; angelus autem nullam. 25 Q u i n t o 8 , tune eadem ratione »anima humana, quando vellet esse alicubi, primo moveret se et ita esset primum motum ex se in nomine contra determinationem Philosophi9 et Commentatoris 8 Physicorum in multis commends, ubi volunt quod primum motum ex se sit compositum ex duabus partibus, quarum una primo movet aliam«. 30 3

cf ARISTOT Phys 4,8 (215a 25-215b 21; Juntina 4.157L-158C = tc 71); AVERROES In Phys 4 com 71 (Juntina 4,161H-162C) 4 cf HIBERNICUS loc cit (fol 59vb-60ra) 5 cf nota 3 6 cf ARISTOT Phys 7,5 (250a 4-28; Juntina 4,335E sqq = tc 36-38); AVERROES In Phys 7 com 36-38 (Juntina 4,335H sqq) 7 cf HIBERNICUS loc cit (fol 60ra) 8 HIBERNICUS loc cit (fol 60rb) 9 cf ARISTOT Phys 8,4 et 5 (255a 12-18 et 257b 13-258b 9; Juntina 4.367CD et 380F sqq = tc 30 et 41-44); AVERROES In Phys 8 com 41-44 (Juntina 4,380L sqq) 3 non] om E et Hibernicus add sicut angelus J

5 quicumque] add angelus EJ

18 de] a J

27 se1]

38

In 2 Sent dist 6 q 2

(Responsio ad rationes Hibernici 1-2) Ad p r i m am dico primo quod ipsa militat contra eum in eo quod concedit, videlicet quod deus possit angelum movere continue super magnitudinem. Nam si illud sequeretur posito quod angelus per se moveretur a se ipso, pariter sequeretur, si esset per se motus ab alio. Unde Philosophus non plus im- 5 probat indivisibile posse per se moved ex se quam ab alio, nee eius ratio plus de uno probat quam de alio. Et miror quod istud iste doctor non advertit. Respondeo igitur et nego consequentiam; et ad probationem dico quod ipsa bona est de indivisibili cui corresponderet praecise indivisibile in spatio, sive quod non coexisteret simul divisibili parti | spatii, si aliquod tale esset. Angelus 10 50J autem non est tale; nam quamvis ipse sit in se indivisibilis, coexistit tarnen divisibili spatio, sicut etiam anima intellectiva indivisibilis existens coexistit et informal divisibile corpus; et ideo non mensural magnitudinem per indivisibilia sed per divisibilia tantum. Ad s e c u n d a m concedo primam consequenliam et nego secundam; nam is movens liberum potest etiam absque resistentia successive movere. Palet etiam secundum arguentem, nam dicil quod deus possel successive angelum movere, el conslat quod tune etiam nulla foret resislenlia. Simililer medium non resislil corpori glorificalo, nee corpus glorificalum virtuti movenli, et tarnen Christus post glorificalionem sui corporis successive el continue mo- 20 vebalur. Diclum ergo Philosophi inlelligendum est de motu naturali; in tali namque est successio praecise ex aliqua resistentia. (Instantia) Sed contra hoc iste doctor10 arguit, »quia tune«, inquit ipse, »essel successio praecise, quia angelus vellel lanla velocilale praecise movere se; et lunc ulle- 25 rius sequilur quod omnes paries spalii successive aclu cognoscal, vel quod aliquando Iransit et nescit quam velociter«. R e s p o n d e o primo quod idem argumentum polesl fieri conlra eum el conlra alios de hominibus habenlibus corpora glorificata. Secundo dico quod angelum cognoscere quanta velocitale movetur, potesl 30 dupliciter intelligi: Uno modo quod distincte cognoscat in quanlo tempore quamlibet partem determinate pertransil, verbi gratia in quanto lempore decimam et in quanto centesimam et in quanlo millesimam, et sie de qualibet determinale el dislincte cognoscat in quanta parte delerminala el cerla temporis earn transeal. Alio modo, quod non sic distinctam notitiam de singulis 35 habeat, sed de tola magniludine delerminale sciat, in quanto lempore Iransil, et confuse de parlibus. 10

HIBERNICUS loc cit (fol 60rb)

21 est] om W

In 2 Sent dist 6 q 2

39

Si intelligatur primo modo, consequentia videtur concedenda, et consequens etiam pro secunda parte, si detur minima pars magnitudinis perceptibilis ab angelo vel maxima non perceptibilis; sicut non obstante quod libera voluntas possit intendere actum suum et velocitare, non tarnen distincte novit quamlibet partem actus et quamlibet partem temporis mensurantis intensio- s nem illam. Et hoc non solum de voluntate humana, sed etiam de angelica videtur satis rationabiliter debere dici. Si veto teneatur oppositum, concedendum est consequens pro parte prima. Si vero intelligatur secundo modo, neganda est consequentia. Nam esto quod non cognoscat distincte quamlibet partem magnitudinis et temporis, 10 potest tamen cognoscere quod in tanto tempore pertransit totum spatium. (Responsio ad rationes Hibernici 3-5) Ad t e r t i a m concedo consequens. Dico enim quod quilibet angelus per quantumcumque finitum spatium potest se movere in instanti, sumendo >movere< communiter et large. Nee est necessarium quamlibet virtutem maiorem is in quolibet effectu posse superare minorem, verbi gratia corpus luminosius non velocius aut citius determinatam partem medii illuminare potest quam potest minus luminosum, cum minus luminosum possit in instanti. Similiter, si vacuum foret, sicut possibile esse per potentiam dei saltern quilibet catholicus habet concedere, quodlibet grave per quantamcumque finitam distanti- 20 am descenderet in instanti, etiam secundum principia istius doctoris, nee citius descenderet gravius quam minus grave. Sufficit autem quod in aliquo effectu excedat. Et sie est in exemplis datis. Nam etiam si maius luminosum non citius illuminet quam minus, maiorem tamen partem medii et intensius illuminat quam minus luminosum. Similiter quamvis gravius non superet in 25 movendo se, supposito vacuo, corpus minus grave, superat tamen ipsum in movendo se per medium plenum. Sic in proposito dico quod angelus fortior in movendo se non superat debiliorem, tamen superat in movendo aliquod corpus. Nam maius corpus potest movere, et idem vel aequale velocius, et hoc sufficit; probatio autem procedit de actionibus temporaneis, non subitis. 30 Per ista patet ad qua r tarn. Fundatur enim super falso, scilicet quod sit dare minimum tempus, in quo angelus per certam distantiam potest se movere. Ad qu in tarn, loquendo de anima coniuncta, ut videtur procedere argumentum, consequentia non valet. Secundo dico quod, quidquid sit de conse- 35 quente, | illud tamen dictum Philosoph! non probat ipsum esse falsum. Nam 50N Philosophus loquitur de moto divisibili et quanto, sicut manifeste patet per totum suum processum ibidem et similiter in principio septimi", ubi incipit 11

cf ARISTOT Phys 7,1 (24 Ib 24 sqq; Juntina 4,305L = tc 1)

4 libera voluntas] voluntas libere E 10 non] om W 11 totum] tantum E 19 esse] est W 24 maiorem] minorem W 37 moto] motu J

40

In 2 Sent dist 6 q 2

de tali materia loqui, et accipit >moveri ex se< iuxta secundum sensum datum in praecedenti quaestione, respondendo ad primam obiectionem tertii articuli12. Tertio dico quod, esto quod consequens esset contra Philosophum, in hac tarnen parte non esset ponderanda eius auctoritas. Ratio est, quoniam apud ipsum non minus sed multo magis fuisset impossibile angelum posse moveri secundum locum, sive a se sive ab alio, quam quod aliqua res posset movere se ipsam, et tarnen oppositum iste doctor concedit, et concedere habet quicumque non vult repugnare dictis sacrae scripturae. Ad argumentum principale13 dico quod indivisibile potest sumi dupliciter: 10 Uno modo quod sit indivisibile in se et secundum suam essentiam tantum, alio modo quod sit indivisibile secundum localem coexistentiam, id est quod indivisibili loco vel situi coexistat, sicut aliqui imaginantur punctum. De indivisibili secundo modo sumpto concedo antecedens, et de tali non est dubium quod loquitur Aristoteles et procedit ratio sua. 15 Sed de indivisibili primo modo tantum - qualiter est angelus, qui et licet secundum se sit indivisibilis, divisibili tarnen loco coexistit - antecedens est falsum, nee ratio procedit contra hoc, quoniam tale indivisibile in suo motu non prius transit aequale sibi quam maius, sed prius transit aequale suo loco quam maius; et quia locus suus non est indivisibilis, non sequitur quod per 20 indivisibilia mensuret magnitudinem, aut quod indivisibilia sint immediata. Ad aliam probationem dico quod, loquendo universaliter de eo quod movetur secundum locum, non omne quod movetur partim est in termino a quo et partim in termino ad quem; sed vel est sic, vel totum est in parte termini a quo et totum in parte termini ad quem, et utrumque divisim sufficit ad mo- 25 veri. Sic autem se habet angelus, dum movetur, primo autem modo se habet corpus.

12 13

cf p 24 sq cf p 32

1 secundum] JK, om ABENRSWcR 16 qualiter] qualis EJ aequale] om W 23 est] om W 25 utrumque] add horum EJ

19 sibi quam

41 QUAESTIO 3 UTRUM angelus possit moveri de loco ad locum in instand. Tertio circa istam distinctionem quaero, utrum angelus possit moveri de loco ad locum in instanti. Et arguo quod non, quia si sie, aut esset possibile transeundo per medium aut non transeundo per medium. Non primo modo, quia, cum medium sit prius secundum situm quam extremum, et ex priori et posteriori in magnitudine »sit prius et posterius in motu«, ut habetur 4 Physicorum', sequitur quod angelus prius movetur ad medium quam ad extremum; prius autem et 10 posterius in motu non cadunt in instanti, cum vel sint tempus vel non sine tempore, ut patet2 ex eodem 4, igitur etc. Nee potest dici quod moveatur non transeundo medium, quoniam tune illud non esset medium, quod implicat contradictionem. Patet consequentia, nam >medium est in quod prius venit, quod continue mutatur, quam in quod ultimumnunc< sibi succedentia, ibi est tempus, cum tempus nihil aliud sit quam successio prioris et posterioris in motu. Sed in tali 10 motu sunt plura >nunc< sibi succedentia. Probatio: Nam est dare >nunc< in quo primo est in termino ad quern, et aliud in quo ultimo fuit in termino a quo; et ista sibi | succedunt, quia non simul angelus est in utroque termino, cum non 51A possit simul esse in pluribus locis, ergo etc. Quod autem sit dare >nuncnunc< temporis mensurantis quietem quiescens est in eodem et in primo, et medio, et ultimo. Sed de ratione motus est quod id, quod movetur, aliter se habeat nunc et prius; et ideo in quolibet >nunc< temporis mensurantis motum 20 mobile se habet in alia et alia dispositione. Unde oportet quod in ultimo >nunc< habeat formam quam prius non habebat. Et sic patet quod quiescere in toto tempore in aliquo, puta in albedine, est esse in illo in quolibet instanti illius temporis. Unde non est possibile, ut aliquid in toto tempore praecedenti quiescat in uno termino, et postea in ultimo instanti illius temporis sit in alio 25 termino. Sed hoc est in motu, quia moveri in toto aliquo tempore non est esse in eadem dispositione in quolibet instanti illius temporis«. Oportet ergo dare >nuncnunc< sibi succedentia ac per hoc tempus. Dicunt9 tarnen quod »istud tempus, sive sit continuum sive non, non est 30 idem cum tempore, quod mensurat motum coeli« et alia corporalia, »quae habent mutabilitatem ex motu coeli. Motus enim angeli non dependet ex motu coeli«. A l i i 1 0 tenentes eandem viam confirmant earn sic: In omni mutatione »est aliquid prius, aliquid posterius«; hoc enim significat nomen mutationis, ut 35 6

THOMAS STh 1 q 53 art 1 cf ibid art 3 8 ibid 9 ibid 10 Gregorius in mg (λ fol 5IB): Aegidius lib 1 dist 37 q ultima.- AEGIDIUS ROMANUS In 1 Sent dist 37 pars 2 princ 2 q 3 (ed Venetiis 1521, fol 199DE) 7

5 Utro] utrum J 20 et1] quam J 2 Thomas 32 ex ] a J

23 tempore] om W

26 est1] est possibile

In 2 Sent dist 6 q 3

43

dicitur 5 Physicorum". Igitur hoc oportet assignare in praedicto motu angeli. Prioritas autem et posterioritas quinque modis concipi potest: Uno modo, quod »sumantur prius et posterius secundum duo instantia includentia unum tempus«. Secundo, »penes duo tempora continuata ad unum instans«. Tertio, »penes instans et tempus«, et hoc vel penes instans initians et tempus cuius s est initium, vel econverso penes instans terminans et tempus cuius est finis. Quarto, potest attendi »prioritas et posterioritas penes duo instantia non includentia tempus«. Quinto, »penes duo tempora non includentia aliquod instans«. Hie autem modus quintus, ut dicunt12, impossibilis est, quia sic se habet 10 instans ad tempus, sicut punctum ad lineam, ut innuit Philosophus13 4 Physicorum. Impossibile autem est accipere duas lineas, inter quas non claudatur unum punctum, si sint continuae, vel plura, si sint discontinuae, eo quod cuilibet proprium punctum corresponded Igitur impossibile est sumere duo tempora, inter quae non cadat aliquod instans: Vel unum, si sint continua, vel is plura seu tempus cum pluribus instantibus, si sint tempora discontinua. In motu ergo angeli praedicto, aliquo praedictorum modorum, oportet esse prius et posterius. Sed non potest esse aliquo primorum trium, quia quilibet reperitur tantum in motu, qui mensuratur tempore continuo, igitur quarto modo. »Igitur est dare unum instans, in quo est in termino a quo, et aliud, in 20 quo est in termino ad quem«; inter quae instantia nullum clauditur tempus. »Et quia talis successio instantium potest dici tempus, ideo talis motus angeli erit in tempore«14. (Contra Thomam et Aegidium) Ista opinio quantum ad id quod dicit de motu angeli non continuo, seu 25 proprius loquendo de mutatione locali indivisibili, non apparet mihi vera, nee etiam in suo fundamento. Unde contra p r i m u m l 5 arguo primo sic: Angelus secundum illam opinionem in tali motu dimittit simul totum locum, a quo discedit; sit ergo locus, a quo recedit, A, et locus, ad quem accedit, B, tune sic. Angelus dimittit totum 30 A simul, igitur dimittit ipsum in instanti. Sit igitur illud instans C: Aut angelus in instanti C est in loco B aut in loco A. Hoc patet, quia alias non mutaretur ex A in B, ut supponitur, sed ex A in alium locum quam B vel simpli11

cf ARISTOT Phys 5,1 (225a 1-2; Juntina 4.210FG = tc 7) cf AEGIDIUS ROMANUS loccit (fol 199EF) IJ c/ARISTOT Phys 4,11 (219b33-220a 11 et 220a 19-24; Juntina 4,184DE et 185KL tc 105 et 107) 14 AEGIDIUS ROMANUS loccit (fol 199J) 15 cf p 42 12

11 lineam] lineas W

30 accedit] add sit E

44

In 2 Sent dist 6 q 3

citer in non-A. Si vero est in A, igitur non dimittit A totum simul, quia quod simul totum aliquid dimittit, simul dimittit et dimisit; quod autem dimisit aliquid, non est in illo. Igitur, si est in A in instanti C, non dimittit totum simul A in instanti C, contra positum. Si est in B, igitur in instanti mutatur ex A in B, quia non mutatur ex A, nisi praecise dum dimittit A, immo non est 5 aliud ipsum dimittere A quam mutari ex A. Patet etiam in simili. Nam quia, dum materia simul tota unam formam substantialem dimittit seu perdit, aliam simul totam recipit, ideo dicimus quod in instanti ex una mutatur in aliam. Sic igitur in proposito. Praeterea16, esto quod nee angelus nee suus motus dependeat ex motu coeli, 10 nihilominus tarnen sie sibi coexistit, ut vere contingat dicere quod, dum sol est in tali loco, angelus est in tali; et, dum sol movebatur a tali loco ad talem, angelus movebatur a tali ad talem, supposito quod movebatur continue ab uno ad alium. Sic ergo, quidquid sit de illo tempore angelico, sumo totum tempus nostrum, in quo sol tamdiu movebatur quamdiu angelus quiescebat in is A, et totum tempus, in quo sol movebitur quamdiu angelus erit in B, constat quod | inter ista duo tempora, nullum tempus est medium, copulantur ergo 5IE secundum communem modum loquendi uno instanti, et sit illud C, tune sic: Aut angelus in instanti C est in A tantum, aut in B tantum, aut in utroque, aut in neutro. Non in neutro, propter rationem prius dictam; nee in utroque, quia 20 non polest esse simul in duobus locis secundum opinionem17. Si est in A, igitur in instanti C non est mutatus ex A; et cum per opinionem sit dare primum instans, in quo est in termino ad quern qui est exempli gratia B, aut illi instanti correspondet in tempore nostro ipsummet instans C, aut aliud sequens. Si C, igitur est mutatus ad B, quando nondum est mutatus ex A, ac 25 per hoc non est mutatus in B ex A, contra positum. Si vero correspondet instans aliud post C, cum in tempore nostro etiam secundum opinionem non sint instantia immediata, erit aliquod tempus post C, in quo angelus adhuc erit in A, et per consequens totum tempus ante instans C non fuit totum, in quo angelus fuit in loco A, et tarnen sumptum fuit totum. 30 Relinquitur ergo quod angelus in instanti C non sit in A. Est igitur in B. Ex quo ulterius sequitur quod in toto tempore ante C fuit in loco A. Et in instanti C terminante illud tempus est in loco B. Ac per hoc in instanti est mutatus ex A in B, quod est propositum. Nam quaerentes communiter, utrum angelus de loco ad locum possit mu- 35 tari in instanti, loquuntur de instanti temporis nostri, sive tali instanti mensuretur mutatio ilia, sive ei tantummodo coexistat. Et ideo respondere de quo16 17

C/AEGIDIUS ROMANUS Joe dt (fol 199LM) cf THOMAS STh 1 q 52 art 2

1 in non] ~ W 8 substantialem] om E movebitur E 22 per] secundum J

16 movebitur] movebatur J, corr

In 2 Sent dist 6 q 3

45

dam alio instand vel tempore non est ad intellectum communem quaerentium loqui. Contra s e c u n d u m 1 8 videlicet quod est dare instans, in quo ultimo angelus quievit in termino a quo, quando dimittit ipsum totum simul, super quo dicto, ut patet, fundatur opinio, arguo etiam. Et primo ex eo, quod iam probatum s est, videlicet quod in casu posito angelus per totum tempus, terminatum ad instans C, fuit in termino a quo, et in instanti C, terminante ipsum, non fuit in eo, sed in termino ad quern. Ex hoc quidem patet propositum. Nam si fuit aliquod ultimum instans suae quietis in termino a quo, vel fuit immediate ante C, et hoc non convenit. Vel post ipsum et ante C fuit tempus medium, in 10 quo adhuc quievit in termino a quo, et per consequens illud non fuit instans, in quo ultimo quievit in termino a quo. Nee hie valet refugere ad aliquod aliud instans vel tempus praeter nostrum communiter nobis notum, cum in omni quiete, etiam mensurata tempore nostro, id ipsum cogantur dicere ex ratione quam faciunt. 15 Praeterea, si in omni quiete est dare ultimum instans, igitur cum materia transmutatur ex una forma substantial! indivisibili in aliam substantialem indivisibilem, erit dare ultimum instans, in quo fuit sub forma ex qua transmutatur. Aut igitur in eodem instanti est sub forma ad quam, et patet quod non, aut in alio sequente. Et cum nullum sequatur sine medio, sequitur quod 20 erit tempus, in quo materia utraque forma substantial! carebit. Praeterea, secundum hoc sequitur quod erit dare ultimum instans esse rei permanentis, post quod nihil eius erit, contra Philosophum19 8 Physicorum, et contra probata supra in diversis locis. (Ad rationem Thomae) 25 Ad rationem primi doctoris respondeo negando ultimum instans quietis in tali mutatione indivisibili. Cum probatur, quia in quolibet instanti temporis mensurantis quietem quiescens est in eadem dispositione qua prius, et per consequens in instanti ultimo, dico quod non est verum, sed tantummodo in quolibet instanti, in quo verum est dicere quod illud quiescit; sed praeter 30 quodlibet tale est aliquod aliud instans, in quo non est verum dicere quod quiescit sed quod desinit quiescere, exponendo per negationem praesentis et positionem praeteriti, et illud est instans quod terminal tempus illud. Et ideo non est de ratione quietis quod in quolibet instanti temporis etc, sed quod in quolibet instanti, in quo quiescit vel potius in quo verum est dicere 35 quod quiescit. 20

18

19 20

cf p 42 cf ARISTOT Phys 8,8 (263b 14 sqq; Juntina 4,41 IG = tc 69) cf p 42

8 Ex] et ex E terminatur W

10 C1] A cod W 22 esse] om E 23 eius] om E 34 quod] om W 35 quiescit] quievit W

33 terminal]

46

In 2 Sent dist 6 q 3

Istud apparet in simili ex dictis eorum. Nam secundum ipsos ita est de ratione motus quod illud, quod movetur, se habeat aliter quam prius, sicut de ratione quiescentis, quod similiter. Sed non in quolibet instanti temporis, mensurantis motum continuum, motum se habet aliter; quia non in instanti initiante, alioquin daretur primum mutatum esse in tali motu, quod est im- s possibile. Et iterum si in illo instanti se haberet aliter quam prius - cum idem ipsum instans sit terminus temporis mensurantis quietem praecedentem, et secundum opinionem et secundum veritatem, quando post quietem aliquid movetur motu continuo, in illo habeat ultimo quietum esse, et per consequens non 10 se habeat aliter quam prius - sequitur quod in eodem instanti se habeat aliter quam prius et non se habeat aliter quam prius, quae mutuo contradicunt. Sunt ergo ilia vera de instanti continuante tarn in motu quam in quiete. In motu autem continuo non est verum de instanti initiante nee in quiete praecedente mutationem indivisibilem de instanti terminante. is (Ad rationem Aegidii) Ad rationem alterius1 dico quod ilia prioritas et posterioritas debet attendi secundum tempus et instans, sic scilicet intelligendo quod in toto tempore praecedente fuit in termino a quo, et in instanti terminante fuit vel est in termino ad quern. 20 Nee obstat quod dicit talem prioritatem et posterioritatem non reperiri | 51J nisi in his quae mensurantur tempore continuo, quoniam praeter tempus continuum non apparet necessitas ponendi aliud tempus discretum, cum omnia bene salvari possint per coexistentiam ad tempus continuum.

ARTICULUS 2

25

Quantum ad secundum articulum dico quod quaestio non est intelligenda de motu stride sumpto scilicet successive, quia certum est quod nulla res potest taliter moveri in instanti, sed de >moveri< large accepto, ut commune est ad indivisibiliter mutari. Vel si proprie velimus loqui, sit quaestio: Utrum angelus possit mutari de 30 loco ad locum in instanti. Et tune dico quod quaestio potest intelligi dupliciter: Uno modo, utrum possit sic mutari a se ipso; alio modo communiter, utrum a se vel a deo. 1

cf ρ 42 sq

4 aliter] add quam prius J 7 illo] om W 9 et secundum opinionem] om J 10 ultimo] ultimum J 14 initiante] KNW, exp continuante et corr initiante AB, continuante initiante J, continuante ERSZd edd 14 praecedente] praecedentem W 17 et] om W 22 reperiri nisi] om J, corr in mg reperitur J

In 2 Sent dist 6 q 3

47

Item quod mutetur de loco ad locum, potest intelligi, vel quod transeat per medium, vel quod immediate transeat de loco ad locum non transeundo per medium, quamvis inter ilia sit medium. (Conclusiones duae) His praemissis pono duas conclusiones: P r i m a est quod angelus potest a 5 se ipso mutari de loco ad locum in instanti, transeundo per totum medium. Secunda, quod potest a deo mutari de loco ad locum in instanti, non transeundo per medium. (Prima conclusio probatur, primo) Primam conclusionem probo p r i m o sic: Si aliquod corpus grave de- 10 scenderet de loco ad locum per vacuum, descenderet in instanti; igitur angelus potest se mutare de loco ad locum in instanti per medium. Antecedens patet2 ex 4 Physicorum capitulo De vacuo per Philosophum et Commentatorem commento 71. Consequentia probatur, quoniam tola causa veritatis antecedentis, ut patet ibidem, est quia tune in tali descensu nullam haberet resisten- is tiam. Cum igitur nullum corpus resistat angelo, et angelus possit se movere per medium, ut patet ex praecedenti3 quaestione, sequitur quod potest se mutare per medium in instanti. (Instantia) Ad hanc rationem potest responderi secundum dicta unius doctoris4 quod 20 resistentia, propter quam apponitur tempus in motu, est multiplex: Una est medii ad mobile, alia mobilis ad motorem; et hoc est, »quotiescumque mobile est distinctum a motore. Nam eo ipso quod mobile est in alio loco quam motor velit, quaedam resistentia ibi attenditur«. Prima tantum est in motu corporum simplicium, secunda tantum est in motu corporum coelestium, et 25 esset in motu animalium per vacuum. Sed utraque simul est in motu animalium per medium plenum. Angelus autem dupliciter potest moveri, scilicet in corpore assumpto, et in tali motu apponitur tempus tarn propter resistentiam mobilis ad motorem quoniam est distinctum ab eo, et in alio loco quam vult eum esse - et medii ad 30 2

cf ARISTOT Phys 4,8 (215a 25-215b 21; Juntina 4,157L-158C = tc 71); AVERROES In Phys 4 com 71 (Juntina 4,161H-162C) 3 cf p 32 sqq 4 Gregoriusinmg{Kio\5IK):Responsio Aegidiiubisupra.- AEGIDIUS ROMANUS loccit (fol 198JL) 1 intelligi] add dupliciter J 6 totum] om J W 30 vult eum] ipsum vellet J

23 alio] aliquo EW

29 propter] per

48

In 2 Sent dist 6 q 3

mobile; et polest angelus moveri per »applicationem virtutis ad diversa spatia«, et hie est etiam quaedam resistentia, pro quanto ipsum applicans est alibi distinctum ab eo cui debet applicare virtutem suam. Et propter talem resistentiam cadit tempus in motu angeli, quamvis tempus alterius rationis ab eo quod est passio motus coeli. 5 (Contra instantiam) Haec responsio continet falsitatem, ut mihi apparet, in eo quod dicit quod >quotiescumque mobile distinctum est a motoreUtrum aliquis spiritus creatus possit moveri localiter subito et per se< art 2 (cod Vat lat 11517, fol 56rb).- Divisio huius articuli 2: >Quod sicQuod nonlucere< intelligatur ipsa lux et per >intelligere< intellectio, ut dicatur quod sicut se habet lux ad lucens sic intellectio ad intelligens. Et concede tune similitudinem. Sed isto modo probat potius propositum, sicut patet. Tarnen quod addit quod lucere est actus immanens lucis, nee proprie nee vere dictum est. Non enim lucere est actus, id est operatic immanens plus is quam albere vel calere, quae nusquam ab aliquo auctore alicuius condicionis vocata sunt operationes nee immanentes nee transeuntes. Sed sic arguentes fefellit similitudo dictionis illorum infinitorum. Ad q u a r t u m concede quod intellectionem posset deus separare ab intellectu, ilia tamen separata non esset intellectio, ut alias dictum est. 20 Ad q u i n t u m dicendum quod multipliciter deficit: Primo quidem, quia ita contra arguentem probari potest, quoniam non plus in uno respectivo possunt adunari contraria quam in uno absoluto, et ita probaretur quod intellectio et sensatio non essent formae absolutae neque respectivae. Secundo, quia forma arguendi nulla est, quia non est debita sumptio minoris sub maiore; et si 25 debite sumeretur, verbi gratia >in actu sentiendi adunari possunt contrariavidebimus deum sicuti estcoelum coeli< intellectuale, ubi est intellectus nosse simul, non >ex parteUtrum Studium sacrae scripturae impositum alicui in foro poenitentiae pro omissione contraria sit meritoriumProbatur (seil a socio) per novem media quod visio, qua videtur verbum et creatura in verbo, sit ipsummet verbum, JQuod eodem actu quo videtur verbum potest videri creatura licet non omnis creatura, Kin aenigmateper speculurm, sed ex toto; in manifestatione, >facie ad faciemhabitus< nominari. Alio modo stricte et magis proprie secundum usum vo- is cabuli sumi potest habitus pro aliqua forma causata in anima ex actibus praecedentibus, inclinante ad actus eiusdem rationis eis, ex quibus causata est. Quae forma non est similitudo imaginalis seu repraesentativa obiecti actus ad quern inclinat. Alia distinctio18 est de hoc nomine >speciesEorum autem quae fiuntesse< et alias veritates 3

cf GREG In 1 Sent dist 3 q 1 art 1 concl 2 (fol 36JP) *c/p 120 5 C/OCKHAM In 2 Sent q 17 (ed cit, fol F6, littera marginalis N); cf supra p 103 6 c / p 121 7 cf ÄUG De quant animae 5,8 (PL 32,1040) 8 9

cf GREG Joe cit (fol 36KL) cf ÄUG De vera rel 34,64 (PL 34,150)

13 quidem] quod

In 2 Sent dist 7 q 3 · Additio 36

107

contingentes illius, nisi quia illam in se ipsa immediate cognoscit. Et ita esset in proposito, si sensus interior immediate illam in se ipsa cognosceret. Nee valet dicere10 quod causa est, quia exterior illam cognoscit intuitive, interior autem abstractive tantum. Nam si ilia notitia appelletur intuitiva, quae immediate ad rem cognitam terminatur, tune etiam interior sensus cog- 5 noscet intuitive, secundum te; si vero ea tantum vocetur" intuitiva, qua potest | sciri rem esse, si est, vel non esse, si non est, et similes veritates contingentes, 63E tune dicere quod hoc non potest sciri per huiusmodi notitiam, quia non est intuitiva, et per illam potest, quia est intuitiva, non est aliud quam dicere quod per istam potest, quia potest per istam, et per illam non potest quia non 10 potest per illam. Et est solvere quaestionem per se ipsam. Et similiter poterit alius dicere quod per interiorem potentiam potest illud cognosci, et non per exteriorem. S e c u n d o , quod illud quod quis sic intuetur non sit ipsamet res extra, probatur: Quia possibile est quod tune ilia res non sit, et longo tempore ante is desierit esse; sed nulla notitia, a nobis naturaliter habita, potest terminari immediate ad id quod non est; ergo etc. Assumptum probatur primo auctoritate expressa Augustini12 11 Confessionum capitulo 18, ubi ait: »Neque enim potest videri, quod non est. Et qui narrant praeterita, non utique vera narrarent, si animo ilia non cernerent; 20 quae, si nulla essent, cerni omnino non possent«. Et paulo post explicans, quomodo praeterita >suntUtrum res intelligibiles natu- 2o63N raliter intelligantur a nobisspecies< generaliter ad omnes maneries specierum, de quibus distinctum est sufficienter libro 1 distinctione 3 in responsione ad quartum dubium illius quaestionis15. Vel ilia res, ad quam terminatur talis intellectio, non est species; et hoc dici 20 non potest, quoniam tune per illam intellectionem non intelligerentur res extra. Kursus, ilia species non est in aliqua vi sensitiva, sicut nulla vis sensitiva est apprehensiva universaliter. Quod probatur, quia, si aliqua esset, hoc maxime videretur de cogitativa hominis, quae omnibus sensitivis viribus est perfectior. 25 Sed de ilia non est verum, ut patet" per Commentatorem 3 De anima commento 6; et ibidem commento 19 dicit quod proprium est intellectui iudicare infinita in propositione universal!. Item 2 De anima commento 65 dicit17 quod »comprehensio intentionis individui est sensuum et comprehensio intentionis universalis est intellectus«. 30 Secundo, contingit intellectum intelligere qualitatem sensibilem, verbi gratia albedinem, abstrahendo ab omni situ et quantitate, et similiter quantitatem abstrahendo ab omni situ et qualitate. Igitur contingit in intellectu esse conceptus aliquos seu species rerum sensibilium. Antecedens patet ex 3 De anima' 8 per experientiam virorum speculativorum, qui rerum quidditates pos- 35 14

cf GREG In 1 Sent dist 3 q 1 art 2 dubium 4 concl 3 (fol 42P sqq) cfibid 16 C/AVERROES In De anima 3 com 6 (Juntina Suppl 2,154AC; ed Cambridge 1953, p 415 sq); com 19 (Juntina Suppl 2,162B; ed Cambridge 1953, p 441,37-38) 17 ibid 2 com 65 (Juntina Suppl 2,83E; ed Cambridge 1953, p 228,48-50) 18 cf exempli gratia AVERROES In De anima 3 com 36 (Juntina Suppl 2,181C sqq; ed Cambridge 1953, p 491 sqq) 15

6 intellectu] lege in intellectu 16 intellectu] lege sive ficta in intellectu (cf GREG In 1 Sent dist 3 q 1 art 2 dubium 4 concl 3, fol 42P-43N) 19 quartum] quintum λ

In 2 Sent dist 7 q 3 · Additio 36

113

sunt distinguere et distincte definire et proprias earum passiones advertere. Consequentia probatur. Nam taliter intelligere qualitatem vel quantitatem non potest intellectus intuitive, ut notum est; nee abstractive in aliqua specie sensibili interioris vel exterioris sensus, quoniam quaelibet species sensus repraesentat rem concernendo quantitatem et qualitatem et situm eius, sicut s dicit Avicenna19 6 Naturalium parte 2 capitulo 2. Igitur, cum oporteat dare aliquod repraesentativum, in quo taliter apprehendat huiusmodi res, restat quod illud sit conceptus aliquis vel species apud intellectum. T e r t i u m est quod in intellectu sunt ponendae species rerum sensibilium, ab ipsis causatae et in intellectu receptae. Hoc probatur, quia alioquin anima 10 separata non posset naturaliter recordari actualiter rerum singularium sensibilium distincte et determinate. Et ulterius, cum secundum sententiam Augustini20 in libro De cura pro mortuis agenda animae defunctorum nullam notitiam praeter recordativam de his, quae sunt apud nos vel geruntur praesentialiter in vita ista apud ho- 15 mines, naturaliter ex se habeant non plus quam nos de eis, sequeretur quod anima separata nullam notitiam penitus de singular! aliquo sensibili distinctam haberet; quod secundum sanctos falsum est. Et probatur per illud evangelicum de divite epulone qui quinque fratres se dicebat habere in mundo, ut scribitur1 Lucae 16. Consequentia patet, quoniam talis recordatio non nisi per 20 speciem fieri potest, et non per speciem fictam, ut in Primo patet ubi supra2, igitur per speciem ab ipsis rebus, dum fuerunt sensatae, derivatam. Haec conclusio confirmatur per auctoritatem Augustini3 12 Super Genesim capitulo 16 praeallegatam pro secunda conclusione praemissa: »Cum aliquid oculis cernitur etc«. Et per illud etiam Philosophi4 3 De anima: »Et bene 25 dicentes | sunt animam esse locum specierum, nisi quod non tola, sed intel- 64A lectiva«, et per Commentatorem ibidem commento 6. (Quarta conclusio probatur) Quarta conclusio probatur faciliter. Quia species existentes in virtute sensitiva sufficienter intensae et firmatae sufficiunt ad salvandum omnia apparen- 30 19

cf AVICENNA De anima pars 2 cap 2 (ed S. van Riet, Lovanii et Lugduni 1972, p 117,98-100) 20 c/AuG De cura pro mortuis cap 13,16-15,18 (PL 40,604-606) 1 cfLc 16,28 2 cf GREG In 1 Sent dist 3 q 1 art 1 concl 2 et art 2 dubium 4 concl 3 (fol 36H sqq et 42P sqq); cf etiam ibid art 2 dubium 2 (fol 40N sqq) 3 UG De Gen ad litt 12,11,22 (PL 34,462); cf p 110, nota 5 4 ARISTOT De anima 3,4 (429a 27-28; JuntinaSuppl 2,153D = tc6).- Cf AVERROES In De anima 3 com 6 (Juntina Suppl 2,154C; ed Cambridge 1953, p 416,91 sqq) 22 rebus] rebus rebus λ

24 16] 6 λ

114

In 2 Sent dist 7 q 3 - Additio 36

tia et experta circa notitias huiusmodi simplices interiores; igitur frustra ponerentur habitus aliqui praeter illas. Praeterea, in sensu exteriori non ponitur aliquis habitus, secundum etiam opinionem aliam, sed sufficit ad eliciendum illam notitiam obiectum ipsum cum potentia; igitur nee in sensu interior! est ponendus aliquis talis habitus, 5 sed sufficit ipsa species retenta pariter cum potentia cognitiva ad eliciendum actum seu interiorem notitiam. Patet consequentia, quoniam, sicut in Primo5 distinctione tertia diffuse ostensum est, species ita se habet ad notitiam interiorem, sicut sensibile extra ad exteriorem; et ita immediate notitia interior terminatur ad speciem et est intuitiva respectu speciei - licet sit abstractiva 10 respectu rei extra -, sicut notitia exterior seu sensus exterior immediate terminatur ad sensibile extra et est intuitiva illius. Non tarnen per hoc nego habitum aliquem, quo intuens huiusmodi speciem noscit habitualiter illam esse speciem et similitudinem rei alterius, sicut ubi supra6 expositum est. Sed iste habitus non est elicitivus notitiae illius ad spe- is ciem immediate terminatae. Praeterea, habitus, ut nunc de habitu loquimur, inclinat ad actus consimiles his, ex quibus est genitus; notitia vero intuitiva rei extra et notitia abstractiva eiusdem non sunt similes nee eiusdem rationis, etiam secundum illam opinionem7 alibi. Igitur quod est derelictum ex notitia intuitiva alicuius et non 20 inclinat ad notitiam intuitivam eiusdem sed tantum ad abstractivam, non est habitus. Quidquid ergo sit illud quod sic inclinat, habetur propositum; et certe, non apparet aliud quam species. (Ad rationes Ockham) Nunc ad rationes opinionis respondendum est. Et ad eas quidem, quae sunt 25 pro conclusione prima8 et etiam pro quinta9, sive sint efficaces sive non, non est opus respondere, quia conclusiones illas concede, si Intendant negare speciem ad sensum supra10 positum, non autem, si universaliter, quia, ut dictum est, et ipsamet notitia >species< dicitur, nee sic negare speciem intendit opinio ilia. 30 Similiter secundam" conclusionem concedo, sed dico quod illud praevium est species; nee respectu talis notitiae simplicis oportet ponere alium habitum elicitivum. 5

cf GREG In 1 Sent dist 3 q 1 art 1 concl 2 et 4 (fol 36HP et 37KQ) cf GREG In 1 Sent dist 3 q 1 art 2 dubium 2 (fol 41BC) 7 cf OCKHAM In 1 Sent prol q 1 (ed Gäl, torn I, St. Bonaventure 1967, p 38,5 sqq) 8 cf p 99 » c / p 104 10 cf p 104 sq 11 c/p 100 6

14 noscit] noscitur

In 2 Sent dist 7 q 3 · Additio 36

115

(Ad rationes Ockham pro sua tertia conclusione) Et tune restat respondere ad rationes12 tertiae conclusionis. Ad p r i m am dico primo quod non omne quod derelinquitur ex actu vel actibus est habitus, accipiendo habitum ut in proposito; quinimmo et species derelinquitur ex actu seu post actum intuitionis. Secundo dico quod species, etsi praecedat s quosdam actus scilicet abstractions, non tarnen omnem actum, quia non ilium intuitivum, quo mediante est acquisita. Ad s e c u n d a m nego minorem, si sumatur ad propositum. Et ad probationem dico quod non loquitur Philosophus de habitu aliquo qui sit respectu talis simplicis notitiae, sed respectu notitiae scientialis et complexae. Secundo dico 10 quod respectu talis notitiae simplicis intellectus est in potentia accidental! per ipsam speciem, nee aliud ad hoc est necessarium. Et cum ulterius dicitur quod nullus experitur se esse in potentia accidental! respectu cognitionum, nisi post intellectionem, concedo; nam nee aliquis etiam habet naturaliter speciem ante omnem intellectionem. Et cum ulterius is additur quod, >si ponerentur mille species praeviae etcSi cetera forent paria in se et in ordine ad vim ipsam cognitivamspecies< inquisitionem eiusmodi ullo modo perturbet, praemitto distinctionem6 quandam de nomine ipso. 10 Quamvis hoc nomen >species< sit ad multa valde aequivocum, dimissis tarnen multis significationibus eius et sumendo ipsum tantummodo, ut cadit in usu disputantium et tractantium de notitia et modo quo anima cognoscit, dico quod quadrupliciter potest accipi: Primo, communissime pro omni forma ad notitiam habendam concurrente. Et secundum hunc modum etiam ipsa for- is ma corporis, quod cognoscitur, dicitur species. Secundo, communius pro omni forma quae est aliquo modo ratio cognoscendi aliam rem. Et secundum hunc modum ars et alii habitus cognitivi possunt dici species. Tertio modo, communiter pro forma qualibet quae est similitudo et imago rei cognitae et per quam res ilia cognoscitur. Et secundum hunc modum etiam ipsa actualis 20 notitia dicitur species. Quarto modo sumitur specialiter et proprie, scilicet pro forma, quae est similitudo seu imago rei cognitae, manens naturaliter in anima, etiam postquam anima desiit actualiter cognoscere, apta nata ducere animam in notitiam rei cuius ipsa est imago et similitudo. Primo et duobus ultimis modis utitur nomine speciei Augustinus7 11 De 25 trinitate capitulo 9, et modo secundo utitur Philosophus8 7 Metaphysicae in illo capitulo >Eorum autem quae fiuntponi ante oculos< nisi videri seu obici visioni? 9 10

c / p 106

ÄUG De trin 11,8,14 (PL 42,995) cf ARISTOT De memoria et reminisc cap 1 (450a 4-5; Juntina 6,ISA) 12 ibid (449b 31; Juntina 6,ISA) 11

4 etiam] quandoque J 31 in] de El

4 insensibilium] sensibilium W

15 Sic] semper sic E

In 2 Sent dist 7 q 3

121

Cum i g i t u r isti sic experirentur in se ipsis et ego similiter semper experiar, miror multum quod hanc suppositionem quidam socius13 negavit dicens talem experientiam sibi non esse communem. Nee pro certo sibi credo, salva gratia sua, supposito quod ipse sit univoce homo mecum. Supposita igitur hac experientia p r o b o propositum sic: Illud quod sic obi- 5 citur cogitanti sensibile non praesens non est aliqua res extra animam existens, igitur est aliqua species seu imago vel phantasma eius existens in anima; non enim euro de nomine. Nam quolibet praedictorum in eadem significatione frequenter utuntur auctores. | Consequentia est satis clara. 57J (Antecedens probatur, primo)

10

Antecedens probo, quia, si illud tale esset aliqua vera res extra animam, sic cogitans posset evidenter cognoscere rem illam existere, et cognoscere ubi est, et quid agit, et similes veritates contingentes de ipsa; quod est contra communem experientiam. Consequentia haec probatur14 auctoritate et ratione. Auctoritate quidem is Augustini15, quoniam eandem consequentiam et ad idem propositum approbat in De quantitate animae capitulo 8. Unde discipulo loquente de urbe Mediolanensi non sibi praesente quam alias viderat et tune recordabatur et dicente: »Quid ibi agatur, ignoro; quod utique non ignorarem, si animus meus usque ad ea loca porrigeretur praesentiaque sentiret«, respondet Au- 20 gustinus: »Verum videris mihi dicere«. Non potest autem intelligi hoc dictum de praesentia locali, quoniam, esto quod ipse clausis oculis fuisset intra urbem illam et de ipsa tune cogitasset, similiter ignorasset, quid ibi agebatur. Loquebatur ergo de praesentia immediationis obiectivae, ac si diceret >si cogitatio mea immediate terminaretur ad 25 ilia loca vel si ea, ad quae immediate terminatur, essent ilia quae vidi, non ignorarem quid ibi nunc agaturper istam non potest quia non potest per istam, et per illam potest, quia potest per illamquia video illamquia video seu mente conspicioergo obiecta aequaliter existunt vel non existunK, quia deceptus et non deceptus aliquando habent similia iudicia et aliquando similes intuitivas, et tarnen eorum obiecta non aequaliter existunt vel non exi- is stunt. (Contra responsionem Joannis Scoti) Haec responsio non est rationabilis, quia de quorum existentia non possumus iudicare certitudinaliter nisi per experientiam, ubi hinc inde similes omnino habeantur experientiae, nee maior vel plures habeantur ex una parte 20 quam ex alia, si non similiter iudicatur de illorum existentia, irrationale est iudicium et praecise voluntarium. Unde si quaeratur a dissimiliter iudicante, cur iudicet A existere et B non existere, puto quod non poterit rationabiliter respondere, si omnino similem habeat experientiam de utroque. Sic autem est in proposito, ut dicebam et notum est. 25 Ad illud vero quod dicitur de decepto et non decepto, qui habent aliquando similes intuitivas et similia iudicia, dico quod quicumque habeant similes intuitivas, ita quod qualemcumque habet unus, | habet et alter et econverso, si 58N rationabiliter iudicabunt, similia habebunt iudicia de existentia obiectorum intuitive cognitorum. Et ulterius dico quod neuter erit deceptus, quoniam 30 quilibet iudicabit obiectum intuitive ab ipso cognitum existere, et utriusque iudicium verum erit, quia non est naturaliter possibile, quod non existens cognoscatur a nobis intuitive, ut contra hunc socium in tractando quendam alium articulum sufficienter probavi, ut puto, et recitabo in sequent!4 quaestione. 3

Gregorius in mg (λ fol 58J): Joannes Scotus

4

cf ρ 162 sqq

4 cogitat] est cogitans J 11 debeat] habeat E, debet W 15 aequaliter] essentialiter W 18 rationabilis] rationalis EW 25 dicebam] dicebatur J 29 dico - iudicia] om W 30 erit] erat J 30 quoniam] unde J 31 iudicabit] iudicavit J

132

In 2 Sent dist 7 q 3

(Secunda conclusio contra responsiones consociorum) Secunda conclusio contra responsionem5 datam est quod illud quod est obiectum immediatum cogitationis illius, qui alias aliquid tale sensit, non est vera res existens extra animam. Hanc probo p r i m o ex praecedente sic: Obiectum immediatum cogitatio- 5 nis illius, qui numquam tale quid sensit exterius, non est res vera extra animam existens, igitur nee obiectum immediatum cogitationis illius qui alias aliquid tale sensit. Consequentia probatur ex eo quod, ut supra6 dixi, contingit aliquando illud, quod immediate uni obicitur, esse totaliter simile quantum ad apparentiam ei, quod obicitur alteri, et qualemcumque experientiam unus 10 potest habere de existentia sui obiecti, polest habere et alius de existentia sui. Nee alter potest habere aliquam experientiam, per quam cognoscat illud quod immediate sibi obicitur existere extra animam plus quam reliquus possit. Et ideo rationabiliter similiter iudicandum est utrumque vel neutrum esse rem veram extra; alioquin sicut unus dicet suum obiectum esse rem veram extra, is ita alius dicet de suo, nee unum plus quam aliud poterit probari. Cum ergo dicendum non sit quod aliquando obiectum illius, qui sensit, sit res extra, et aliquando non, restat dicendum quod numquam tale obiectum sit res extra. Confirmatur istud per Augustinum7 8 De trinitate capitulo 5, ubi sicut illud quod sibi obiciebatur, dum cogitabat Alexandriam quam numquam viderat, 20 dick esse phantasiam illius, sic et illud quod sibi obiciebatur, quando cogitabat Carthaginem quam viderat, dicit esse Carthaginis phantasiam. Non autem dicit illud esse phantasiam, istud vero rem ipsam extra, scilicet Carthaginem veram. Secundo sic: Ei qui vidit solem, aliquando obiciuntur simul plura, quo- 25 rum quodlibet est verus sol, vel aliquid simile vero soli. Et constat quod non quodlibet est verus sol, cum sit tantum unus sol, igitur nullum illorum est verus sol extra. Patet consequentia, quia eadem ratio est de omnibus. Et ultra, igitur quando unum solum tale obicitur, illud non est verus sol extra. Et idem iudicium est de qualibet re sensibili extra, quam in absentia cogitamus. 30 Ad hanc rationem r e s p o n d i t idem socius negando antecedens, nisi ipsum forsitan intelligatur, ut ad aliam responsionem dixit, scilicet quod ille, qui aliquando vidit solem, habet aliquando plures cogitationes, quibus sibi apparet idem sol visus intuitive in diversis sitibus. Contra. Haec responsio negat experientiam, quia sive ilia taliter apparen- 35 tia cogitanti existant vel non existant, sive etiam sint cogitationes sive aliae res, quin tarnen aliquando plura simul sibi appareant nullus negare potest, qui velit non negare experientiam. 5 c 6 c 7

f p 127 f p 126 cf ÄUG De trin 8,6,9 (PL 42,954-955)

21 et illud quod] quod et J 29 tale] tali W dictionem J 32 dixit] dixi W

32 aliam responsionem] aliquam

In 2 Sent dist 7 q 3

133

Praeterea, ut supra9 dicebam, similiter sibi poterit alius dicere quod ipse non videt, quando est in cathedra sua, plures homines sed unum in pluribus sitibus, quod absurdum esset. T e r t i o id ipsum probatur per expressam determinationem Augustini10 in De vera religione capitulo 60, ubi ait sic: »Si una Roma est, quam circa Ti- 5 berim nescio quis Romulus dicitur condidisse, falsa est ista quam cogitans fingo, non enim est ipsa«. Ubi nota >falsa est istanon enim est ipsaspeciemhabitum< aliquem, ut alii moderni voluerunt dicere, proprie loquendo de habitu, quia nee cognitionem nee habitum intue- 10 mur talibus cogitationibus sed obiecta cogitationum. Item >habitus< nee similitude nee imago rei dicitur. Item8 capitulo 16: »Cum aliquid oculis cernitur, continue fit imago eius in spiritu; sed non dignoscitur facta, nisi cum ablatis oculis ab eo quod per oculos videbamus, imaginem eius in animo invenerimus«; et paulo post9: 15 »Vidit, inquit, rex Balthasar articulos manus scribentis in pariete, continuoque per corporis sensum imago rei corporaliter factae spiritui eius impressa est, atque ipso viso facto atque praeterito, illi in cogitatione permansit: Videbatur in spiritu et non intelligebatur etc«. Item paulo post in eodem capitulo: »Signum corporaliter factum corporaliter viderat, et transacto, eius imagi- 20 nem in spiritu cogitando cernebat«. Ubi notanda sunt etiam aliqua, scilicet quod imago, de qua loquitur, >cernitur in spiritu oculis cernitur< fit in spiritu, et ilia transacta manet impressa spiritui. Per quod excluditur quaedam glossa cuiusdam10 alterius dicentis quod auctores per >imagines< intelligunt ipsas resmet extra; nam imago, et phantasma 25 et similia vocabula significant ipsas res extra, connotando actum phantasiandi, ut dicit. Excluditur, inquam, hoc, quia nee res extra fit vel imprimitur spiritui nee ipsa manet se ipsa transacta et postquam praeteriit. Clarius quoque excluditur ista glossa, et propositum etiam confirmatur per eundem infra. Ait" enim capitulo 45: »Haec natura spiritualis in qua non 30 corpora sed corporum similitudines exprimuntur etc«. Et sequent! capitulo: »Momento, inquit, eodem quo corpus sensu corporis tangitur, fit etiam in animo tale aliquid, non quod hoc sit, sed quod simile sit«. Ecce quod non 6

Auo De Gen ad litt 12,6,15 (PL 34,438); cf p 109, nota 1 cf p 110 8 ÄUG loc cit 12,11,22 (PL 34,462); cf p 110, nota 5 9 ibid 12,11,23 (PL 34,462); c/p 110, nota 6 10 Gregorius in mg ( fol 59G): Ocham.- Cf OCKHAM In 2 Sent q 17 (ed Lugduni 1494-1496, torn IV, fol F6, littera marginalis N); vide etiam 109, nota 2 11 ÄUG De Gen ad litt 12,24,50 et 51 (PL 34,474 et 475) 7

11 intuemur] add in J 33 aliquid] quid EJ

18 illi] ilia Aug

20 transacto] transact! Aug

In 2 Sent dist 7 q 3

137

corpora sed similitudines corporum exprimuntur in spiritu. Et iterum illud expressum non est hoc, scilicet corpus, sed aliquid simile. Item 10 Confessionum capitulo 10 dicit12 quod in memoria »sunt thesauri innumerabilium imaginum de huiuscemodi rebus sensis invectarum«. Et infra 13 in eodem: »Nee ipsa tarnen intrant ad earn, sed rerum sensarum ima- 5 gines illic praesto cogitationi reminiscent! eas«. Et iterum14: »Nee ea tarnen«, scilicet corpora, »videndo absorbui, quando vidi oculis; nee ipsa sunt apud me, sed imagines eorum«. Item capitulo sequent!15: »Istae quippe res non intromittuntur ad earn, sed earum solae imagines mira celeritate capiuntur et miris tamquam cellis reponuntur et mirabiliter recordando proferuntur«. 10 Haec pro ista prima conclusione sufficiant. (Rationes Ockham contra primam conclusionem principalem) Hanc tarnen quidam doctor in diversis locis multum visus est impugnare; et quantum ad propositum praedictorum facit, duae rationes ex dictis suis colliguntur contra istam conclusionem. 15 16 Prima est: Si poni debeant species, hoc est vel »propter assimilationem, vel propter causationem cognitionis, vel propter repraesentationem obiecti, vel propter determinationem potentiae, vel propter unitionem moventis et moti. Sed propter nullum istorum est necessaria species. Igitur non est ponenda«. 20 Dimissis probationibus huius minoris quantum ad alias partes, de quibus non euro pro nunc, probat quod non propter causationem cognitionis. Nam hoc esset, ut dicit, secundum ponentes species, »quia materiale et corporale non potest agere immediate in spirituale«; sed hoc est falsum, quia alias non posset causare speciem in intellectu. 25 Item | quod nee etiam propter repraesentationem obiecti, »quia notitia in- 59J tuitiva non requirit aliquod repraesentans, aliud ab obiecto et actu; igitur nee abstractiva quae immediate sequitur. Patet consequentia, quia sicut obiectum sufficienter repraesentat se in intuitiva, ita in ilia quae immediate sequitur earn. Item repraesentatum oportet prius esse cognitum, alioquin repraesen- 30 tans non duceret in notitiam repraesentati. Sed secundum ponentes species, 12

AUG Conf 10,8,12 (PL 32,784) ibid 10,8,13 (PL 32,784 sq) 14 ibid 10,8,15 (PL 32,785 sq); cf p 110, nota 7 15 ibid 10,9,16 (PL 32,786) 16 Gregorius in mg (λ fol 59H): Ocham in Secundo.- OCKHAM In 2 Sent q 14-15 (ed cit, fol E5, littera marginalis ST); cf p 101 13

3 Item] ideo W 4 invectarum] Aug, inventarum EJW 5 ipsa] ipsae J 7 absorbui] obsorbui EW 13 multum] om E 27 non] nee W 27 aliquod] aliquid W 31 repraesentans] repraesentativum J

138

In 2 Sent dist 7 q 3

species est praevia omni actui intelligendi obiectum; ergo non potest poni propter repraesentationem obiecti. Item si ponatur propter repraesentationem, hoc non est, nisi quia distans non potest agere in distans. Sed hoc est falsum, alias obiectum distans non posset causare speciem in intellectu nisi ponendo aliud praevium speciei, per quod ipsum esset praesens intellectui, ut 5 posset causare speciem. Et similiter ante illud oporteret ponere aliam speciem praeviam, et sie in infinitum«. Secundo, si ponatur17 talis species, vel ipsa est »eiusdem rationis cum obiecto exteriori, vel alterius. Si eiusdem, sequitur quod in anima relinquitur verus color«, verus calor, verus sapor, »verus sonus. Hoc autem est absurdum, 10 quia, cum omne activum eiusdem rationis possit« in passive eiusdem rationis »effectum augmentabilem, prius in illo causatum ab agente eiusdem rationis, augere«, aliud calidum extrinsecum posset ilium calorem augere in anima. Et sic ilia potentia posset fieri multum calida et frigida, et alba et nigra, ex sola aspectione«; quod est absurdum. 15 Nee potest dici quod sit alterius rationis ab obiecto, »quia omnis potentia potens discernere inter minus dissimilia potest discernere inter magis dissimilia; sed haec potentia potest discernere inter individua eiusdem speciei, igitur magis potest discernere« inter illam speciem et »obiectum extra, cuius dicitur species et imago. Quod est falsum et contra experientiam«. 20 (Ad rationes Ockham) Ad p r i m u m horum dicendum primo quod, esto quod nesciretur, ad quid sint nobis species opportunae, adhuc propter experientias, quas habemus de ipsis, ponendae essent. Multa enim videmus in nobis et extra nos, de quibus, cur sint et propter quid facta sint, nescimus reddere rationem, nee tarnen illa 25 esse negamus. Secundo18 dico quod species requiritur tarn propter repraesentationem obiecti non secundum se praesentis quam propter causationem notitiae illius, quando non praesens existit. Unde, sicut dicit Augustinus19 10 De trinitate capitulo 5, quia non »potest anima secum introrsus tamquam in regionem incorporeae naturae ipsa cor- 30 pora inferre, imagines eorum convoluit et rapit«. Et libro20 11 capitulo 9: »Ut possit, inquit, esse visio cogitantis, ideo fit in memoria de visione sentientis simile aliquod quo se ita convertat in cogitando acies animi, sicut se in cer17

Gregorius in mg ( fol 59J): Idem libro 3.- OCKHAM loc cit q 17 (fol F5, littera marginalis K); c/p 103 18 cf p 115 19 ÄUG De trin 10,5,7 (PL 42,977) 20 ibid 11,9,16 (PL 42,996 sq) l praevia] prima EJ ipsa W

5 praevium] primum EJ

7 praeviam] primam EJ

14 illa]

In 2 Sent dist 7 q 3

139

nendo convertit ad corpus acies oculorum«. Item Super Genesim libro 12 capitulo 29 de parvis dicit1 quod »cum prius videmus aliquod corpus quod antea non videramus, incipit imago eius esse in spiritu nostro, quod cum illud absens fuerit, recordemur«. Item Philosophus2 3 De anima: Intellectivae, inquit, animae »phantasmata s ut sensibilia sunt«. Et Commentator ibidem commento 39 dicit quod imagines sensibilium sunt intellectui loco sensibilium. Multa alia testimonia possunt adduci et inducta sunt in primo libro3 distinctione tertia, quibus apparet ipsas species propterea naturaliter fieri in nobis, ut res absentee, vel non praesentes, in illis seu per illas nosse possimus. Unde ita 10 terminatur ad illas nostra cognitio in absentia rerum, quas repraesentant, sicut ad ipsas res cum praesentes existunt, ut ibi extitit declaratum. Nunc ad probationes factas contra hoc. Cum probatur quod >non propter causationem cognitionissed utrum per imagines etcSicut anima est omnia sensibilia per sensum, sic est omnia intelligibilia per intellectumsensus est susceptivus specierum sine materiaideo in anima sunt intentiones et comprehensiones, et extra animam non sunt intentiones neque compre- s hensionestriangulus habet tresvideri< actualis existentia non derogat ipsi visibili, nee aliquid non existens est magis visibile quam esset, si existeret, ceteris paribus. Sed consequens patet esse falsum ex propositione posita. Igitur etc. 30 Per idem etiam probatur quod non simul cum eo, quod actu est, videtur aliud, quod nondum est et sibi succedet. Ex his s e q u i t u r alia, scilicet quod sive primo modo sive secundo sibi simillima visibilia succedant, visio prioris non remanet, cum secundum videtur, aut saltern ipsa tune non remanet visio prioris. Probatur, quia alias 35 simul cum secundo videretur primum. 17

cf p 185sqq

8 videntem] invicem W

14 Et] ex EJ

35 remanet] manet EJ

180

In 2 Sent dist 7 q 4

Sequitur etiam quod visio posterioris non est, aut saltern non est visio illius, dum primum actu videtur. Quia alias simul utrumque videretur. Et quia impossibile est naturaliter, ut duo primo aut secundo modo sibi succedentia simul videantur, impossibile est etiam naturaliter, ut visio prioris maneat visio eius, quando secundum videtur. Et hoc directe est contra secun- 5 dam conclusionem huius socii proxime18 positam, acceptam in eo sensu in quo illam ponit. Et istud etiam ego aliter c o n f i r m o sic: Si visio prioris manet, igitur et notitia complexa sequens, verbi gratia qua cognoscebatur ipsum esse, etiam manet. Patet secundum dicta eius, quia talis notitiae complexae vel sola sim- 10 plex intuitio est immediata causa effectiva - non excludendo tarnen causam primam quae deus est - et cum ilia remaneat, ut ponitur, manebit et ipsa; aut etiam ipsum obiectum visionis est concausa, et idem sequitur, quia secundum socium omne causabile ab uno simillimorum causabile est a reliquo, et sie visibile secundum succedens supplebit causalitatem primi et conservabit illam is complexam notitiam. Sed consequens est impossibile, quia talis notitia complexa esset falsa, et sic notitia esset error vel in errorem conversa; quod naturaliter esse non potest. (Ad rationem Joannis Scoti pro sua conclusione secunda) Ad rationem autem eius19 pro ilia sua conclusione secunda respondeo ne- 20 gando antecedens. Ad probationem dico quod claudens oculos vel divertens nee experitur se videre nee videt rem prius visam, sed videt quandam qualitatem seu passionem factam in exterioribus oculi partibus a re prius visa. Ad confirmationem dico quod salva reverentia allegantis non invenio Aristotelem sic dicere, ut allegat, nee talem sententiam ibi ponere. Sed volens 25 66N probare quod a sensibilibus fiunt passiones in sensibus adducit exempla de aspicientibus multo tempore unum colorem, quibus divertentibus oculos aliquid tale videtur. Unde littera eius20 est: »Eiusdem modi videtur«. Non dicit illud videri quod prius videbatur. Et idem postea dicit de aspicientibus solem. Et dat1 experientiam, quia »accidit, inquit, visum videre primum quidem hui- 30 usmodi colorem donee permutatur in puniceum, deinde in purpureum, quousque in nigrum venial et evanescat«. Ex quo manifeste patet quod tale tune apparens non est ilia res quae prius videbatur, sed aliqua passio facta in organo sensus. Talis enim est quae sic remittitur paulatim et tandem evanescit, et non ipsa res quae prius videbatur et integra manet in esse suo. 35 18 19 20

cf p 176 cf ibid ARISTOT De somniis cap 2 (459b 12; Juntina 6,28D) ibid(459b 15-18) 10 talis] tales W 11 excludendo] concludendo W 17 errorem] errore EJ

11 causam] secundam W

In 2 Sent dist 7 q 4

181

Et huic simile Augustinus 11 De trinitate capitulo 2 dicit in eadem experientia. Unde ait2 quod »quasi versantur in conspectu quidam colores lucidi varie sese commutantes et minus minusque fulgentes, donee omnino desistant«. Ad secundam probationem eiusdem antecedentis dico quod, sicut est alius 5 et alius sonus totaliter vel partialiter qui auditur, sic conformiter est alia et alia auditio. Et si succedit unus sonus, immutans auditum sive sensatum per auditum, alteri sono, sic et in anima auditioni succedit auditio. Et istud probatur ex dicto Augustini 14 De trinitate capitulo 10 dicentis3 quod »si aliquid sonet, ubi adest auditor, simul incipiunt simulque desinunt et sonus et eius 10 auditus«. Hoc autem non esset verum, si auditio primae partis soni remaneret simul cum secunda. Probatur etiam per rationem, quia, si quis proferat me audiente istam dictionem >dominusdo< et sonus >minulla cognitio terminatur etc quam habens non experiturQuia omni apparentia, 25 qua apparet vel apparere posset etcquidquid potest provenire a causis naturalibus, proveniK. Et cum dico >haec notitia est a quolibet causabilisa quolibet seorsum vel si successive approximarenturquidquid potest provenire a causa naturali, proveniK. Deinde quaero, an C possit pro1

2

c/p 190 sq c f p 174

5 a2] ab W

8 fuisset] bis W

192

In 2 Sent dist 7 q 4

venire a B, vel non. Si sic, igitur provenit a B et per consequens de facto C provenit et ab A et a B; quod est probandum. Si non, igitur C non est causabilis a B, et ultra, igitur non quaelibet notitia causabilis ab uno sensibili est causabilis ab alio sibi simili. Cuius oppositum tenet iste venerabilis baccalaureus. 5 (Conclusio incidens contra Joannem Scotum) Ex ista quarta3 propositione* et quodam alio dicto4 huius socii, scilicet quod >idem iudicium quantum ad hoc habendum est de omnibus effectibus naturalibusnon est maior ratio hinc quam indenon est maior repugnantia hie quam ibiinter individua eiusdem rationis esset ordo essentialis dependentiae< et quia istud concessi7 ad hunc intellectual, videlicet quod unum Individuum dependeret ab alio eiusdem speciei tamquam a per se causa extrinseca, contra hoc in ultima sua replica- 5 tione arguit sic: In essentialiter ordinatis non est processus in infinitum, qualitercumque essentialiter ordinentur; ergo inter individua eiusdem rationis non est talis ordo essentialis dependentiae. Patet consequentia, quia in illis est processus in infinitum. Antecedens vero patet8 ex 2 Metaphysicae. Respondeo. Antecedens polest intelligi dupliciter: Uno modo quod re- 10 spectu eiusdem effectus non sunt infinitae causae essentialiter ordinatae, et hunc sensum habet Philosophus9 2 Metaphysicae, et ego concedo. Et sie nego consequentiam, accipiendo consequens, ut dedi, scilicet quod unum individuum sit per se causa alterius individui eiusdem speciei. Hoc enim nullatenus repugnat antecedent!. Alio modo polest antecedens intelligi sic, quod scilicet is non est possibile ut ab aliquo tamquam a per se causa dependeat aliud, ut ab A dependeat B sic quod B non possit naturaliter produci nisi ab A; et iterum eodem modo a B dependeat C et a C dependeat D et sic in infinitum, et in hoc sensu nego antecedens. Nee in hoc sensu loquitur Philosophus. Sic enim non ponitur unus effectus numero dependere a causis infinitis essentialiter ordi- 20 natis. Nam causae essentialiter ordinatae omnes simul causant. Quod in proposito non contingit. Et ideo non sunt tales causae essentialiter ordinatae in causando. Ad rationem principalem10 quaestionis superius" fuit responsum.

25

QUAESTIO 5 UTRUM angelus species et intellectiones, quibus alias res naturaliter intelligit, recipiat a rebus ipsis intellectis. Quarto quaero, utrum angelus species et intellectiones, quibus alias res naturaliter intelligit, recipiat a rebus ipsis intellectis. 30

6

cf p 168 c / p 175 8 cf ARISTOT Metaph 1 minor, 2 (994a 1-11; Juntina 8,30EF = tc 5) 9 cfibid ]0 c f p 162 11 cf p 164 sq 7

194

In 2 Sent dist 7 q 5

Et videtur quod non, p r i m e ' quidem de speciebus, quia »de extreme ad extremum non devenitur nisi per medium. Esse autem formae in imaginatione, quod est sine materia, non tarnen sine condicionibus materialibus, est medium inter esse formae quae est in materia et esse formae quae est in intellectu per abstractionem a materia et condicionibus materialibus«. Igitur 5 intellectus angelicus non polest formas materiales reducere ad esse intelligibile nisi prius reducat eas ad esse imaginabile. Sed hoc est impossibile sibi, cum careat imaginatione, quae est vis sensitiva; igitur etc. Secundo, idem arguitur2 de intellectione, quoniam, si eius intellectio causaretur a rebus, angelus intelligent per discursum. Hoc autem est contra | 10 68J Dionysium3 De divinis nominibus capitulo 7, ubi dicit quod »angeli non congregant divinam cognitionem a sermonibus diffusis, neque ab aliquo communi ad ista specialia simul aguntur«. Consequentia probatur, quia, sicut aliqua causa praecedit effectum etiam tempore, sic prius tempore causaret notitiam sui in angelo quam effectus. Et sie angelus prius intelligeret causam is quam effectum. Ad oppositum arguitur sic: Angelus non potest naturaliter intelligere determinate aliquam rem, antequam sit; et aliquam potest intelligere dum est postquam non fuit, et etiam dum non est postquam fuit. Igitur angelus et 20 speciem et intellectionem accipit a rebus. Antecedens quoad primam partem patet per Augustinum4 4 Super Genesim capitulo 35 in ilia auctoritate allegata in tertio articulo praecedentis quaestionis: »Quam notitiam praecedebant quae fiebant etc«. Secunda pars non est dubia; et tertia probatur, quia angelus potest recordari praeteritorum, ut in eodem articulo est probatum. 25 Hie erunt articuli duo: P r i m o videbitur de quaesito; secundo, utrum intelligat discurrendo quod implicatur in uno argumento.

1

THOMAS STh 1 q 55 art 2 cfibid q58 art 3 3 Ps-DiONYS De div nom 7,2 (PG 3,868); c/Saraceni versio cap 7 (Dionysiaca, Bruges 1937, p 388); locus sumptus esse videtur ex Thoma. 4 ÄUG De Gen ad litt 4,32,49 (PL 34,317); cf dist 7 q 3 art 3 (supra p 161, nota 4) 2

7 sibi] igitur W 9 Secundo] om EJ 18 arguitur] arguo EJ

15 sui in angelo] in angelo sui J, in angelo E

In 2 Sent dist 7 q 5

195

ARTICULUS ι Pro primo praemitto quod in nobis quaedam intellectio est complexa, quaedam incomplexa; et quaedam incomplexa est intuitiva, quaedam vero abstractiva. Item specierum quaedam sunt singulares et a rebus receptae, quaedam vero universales et fictae ab intellectu. Omnia haec, et ipsorum differentia 5 patent in primo libro5 distinctione 3. His praemissis pono conclusiones quinque. (Prima conclusio) Prima conclusio est quod notitiam intuitivam, quam naturaliter habet angelus de re alia, accipit a re intuitive nota per illam. 10 Haec probatur sic: Cuiuslibet notitiae intuitivae in angelo causa effectiva immediata, licet partialis, est ipsa res intuitive nota. Igitur quamlibet huiusmodi accipit a re intuitive nota. Consequentia nota est. Antecedens probatur. Quod enim sit causa effectiva, probo, quia, si non sit sic, igitur praeter ipsam est aliquid aliud sufficiens activum totale ipsius notitiae, vel aliqua alia plura is quae simul sufficienter possunt illam producere; et cum ipsa non sit principium passivum seu receptivum totale aut partiale intellectionis huius vel dispositio illius, nee etiam sit effectus naturaliter consequens ad intellectionem ipsam, ut certum est, sequitur quod erit possibile huiusmodi notitiam causari in angelo naturaliter, re tali non existente. Consequens est falsum; consequen- 20 tia probatur, quia positis sufficientibus activo et passive in opportunis dispositionibus ponitur effectus, si sit activum naturale; vel saltern potest poni, si sit liberum, sicut patet ex 9 Metaphysicae6 et ex differentia utriusque generis principii activi. Quod autem immediata, probatur, quia, si esset causa mediata tantum, es- 25 set ergo causa alicuius quod immediate esset causa notitiae. Et illud non videretur esse nisi species, vel aliquis habitus, vel aliqua alia notitia. Non potest dici quod notitia alia, quia non abstractiva; nam quaelibet notitia abstractive rei distincta et naturaliter habita praesupponit intuitionem eiusdem. Et tune de ilia priore esset quaerendum, utrum immediate causaretur a re - et si sic, 30 eadem ratione et quaelibet - aut mediate, et sie in infinitum a parte ante, quod est impossibile. Nee potest dici quod habitus, quia quilibet habitus naturaliter acquisitus praesupponit causaliter actum. Nee species, quod forte magis posset videri, quia species non est opportuna nisi in absentia obiecti, ut dictum est in praecedenti quaestione7. Et per consequens non per se requiritur ad notitiam 35 intuitivam, ac per hoc non est per se causa eius. 5 6 7

cf GREG In 1 Sent dist 3 q 1 art 2 dubium 4 concl 3 (fol 42P-43N) cf ARISTOT Metaph 8,5 (1048a 5-8; Juntina 8,233L = tc 10) cf p 138 sq; cf etiam p 115 sq

3 est] om W

4 et] om W

196

In 2 Sent dist 7 q 5

Conf irmo, quia, si intellectus angelicus per possibile vel impossibile esset virtus potens tantummodo intueri praesentia et non recordari praeterita vel absentia, in eo nulla causaretur species alia a notitia ipsa intuitiva, sicut nee in sensu exteriori in nobis causatur, ut habitum est in praecedenti quaestione8. Igitur species, quae causatur in intellectu angelico, non est causa notitiae in- 5 tuitivae. Praeterea, angelus non potest naturaliter aliquam rem futuram distincte intuitive cognoscere, et praesentem potest. Igitur ipsa est aliquo modo per se | 68N causa notitiae suae intuitivae. Et constat quod non materialis vel formalis aut finalis, igitur efficiens. Consequentia patet, quia alias, dum adhuc res esset 10 futura, existerent omnes causae requisitae ad notitiam eius, et per consequens ipsa poni posset in effectu. Antecedens patet, quoniam proprium est dei naturaliter futura intueri distincte. Et probatur etiam per auctoritatem Damasceni9 libro 2 capitulo 4 dicentis: »Futura quidem nee angeli nee daemones noverunt« - supple >naturaliter< - et per auctoritatem Augustini10 4 Super is Genesim capitulo 35 praeallegatam in quaestione proxima. Et aliam consimilem ibidem" capitulo 34, ubi vult quod, quamvis per notitiam in verbo, quae utique supernaturaliter tantum haberi potest, res prius fuerunt cognitae ab angelis beads quam fuerint in rerum natura, per notitiam tarnen vespertinam, quae secundum eum est qua res in se ipsis et naturaliter cognos- 20 cuntur, non potuerunt cognosci nisi prius saltern causaliter essent, ut dictum fuit. Ista conclusio confirmatur per auctoritatem eiusdem 12 De trinitate capitulo 7. Ait12 enim: »Deus non ad tempus videt nee aliquid novi fit in eius visione atque scientia, cum aliquid temporaliter ac transitorie geritur, sicut 25 inde afficiuntur sensus carnales animalium et hominum vel etiam coelestes angelorum«. Ubi patet secundum eum quod, cum aliquid temporaliter fit, inde afficiuntur sensus, id est intellectus angelorum et aliquid novi in eis fit, econtra de deo. (Secunda conclusio) 30 Secunda conclusio est quod abstractivam notitiam distinctam de re alia accipit angelus a re abstractive nota mediate, ad hunc sensum: Quia scilicet earn accipit immediate ab aliqua alia re, quam immediate accipit vel accepit ab ilia, quam actualiter per huius notitiam abstractive cognoscit. ε

cf ρ 148 sq; cf etiam ρ 105 JOANNES DAMASCENUS De fide orth 2,4 (PG 94,877A); Burgundionis versio cap 18,3 (ed Buytaert 1955, p 76,25) 10 cf UG De Gen ad litt 4,32,49 (PL 34,317); cf p 161 11 cfibid cap 31,48 (PL 34,316) 12 UG De trin 12,7,10 (PL 42,1004) 9

15 noverunt] noscunt W

In 2 Sent dist 7 q 5

197

Haec probatur, nam talem notitiam accipit immediate a specie distincte illam rem repraesentante; et illam speciem immediate accepit a re ilia, igitur etc. Consequentia est nota. Et prima pars antecedentis probatur, quoniam notitia abstractiva de re distincta et in singular! habetur de re per speciem eius distincte et singulariter ipsam repraesentantem in se intuitive cognitam, ut ex s alias13 saepe dictis patet. Et per consequens immediate causatur a specie ilia. Quod autem talem notitiam habeat angelus naturaliter, patet ex tertio articulo14 proximae quaestionis. Secunda vero pars antecedentis patebit ex quarta conclusione sequente. (Tertia conclusio)

10

Tertia conclusio est quod notitiam complexam aliquam accipit angelus naturaliter a re intellecta. Probatur, quia notitiam evidentem alicuius veri contingentis enuntiabilis affirmative et de praesenti angelus naturaliter habet. Cognoscit enim evidenter quod nunc ego loquor ista. Igitur etc. Patet consequentia, nam talem no- is titiam non potest habere nisi mediante intuitiva notitia seu notitiis intuitivis, qua vel quibus actualiter et me et mea verba cognoscit. Notitiam autem intuitivam huius accipit a re ipsa, ut probatum est15. Igitur etc. (Quarta conclusio) Quarta conclusio est quod in angelo sunt species singulares, id est singu- 20 lariter repraesentativae, acceptae ab ipsis rebus, quarum repraesentativae sunt. P r i m a pars probatur, quia alias non posset habere de eis distinctam recordationem, cuius oppositum probatum est quaestione proxima16. Consequentia probatur, sicut de nobis probatum est in Primo17 distinctione 3 quae- 25 stione de notitia rerum sensibilium in tertio dubio dictae quaestionis. Secunda pars conclusionis probatur, quia, si non essent a rebus acceptae, vel omnes essent simul ei concreatae ab initio, et tune per eas posset cognoscere distincte aeque bene futura sicut praeterita, quod est falsum; vel quandocumque angelus aliquod singulare de novo apprehendit, deus illi speciem il- 30 13

cf GREG In 1 Sent dist 3 q 1 art 2 dubium 4 (fol 42F sqq); cf etiam supra q 3 art 1 concl 1-3 (p 120 sqq) 14 cf p 160 sq 15 cf p 195 sq 16 cf p 160 sq 17 cf GREG In 1 Sent dist 3 q 1 dubium 3 (fol 41H sqq) 1 distincte] distincta W 13 veri] rei W

2 rem] om W

4 in] om E

4 habetur de re] est EJ

198

In 2 Sent dist 7 q 5

lius infundit, quod, quamvis sit possibile, non tarnen sic contingere verisimile est, eo quod naturaliter et virtute propria sibi a deo tributa, et eo sibi coagente secundum communem influentiam tantum, anima nostra et coniuncta et separata possit tales species acquirere. Constat autem quod non minus perfectus est angelus secundum naturam quam anima nostra. Hoc autem perfectionis 5 utique est. Nam sic de non existentibus potest haberi notitia. (Quinta conclusio) Quinta conclusio, quod in angelo sunt vel naturaliter esse possunt species universales vel fictae ex speciebus receptis a rebus. Haec probatur, quoniam hoc est perfectionis in intellectu nostro propter 10 habendas notitias quidditatum abstractas proprias, definitivas et scientificas, ut tactum est in quaestione18 proxima articulo primo, ac in ilia quaestione19 frequenter memorata. Igitur non debet angelo negari naturaliter inesse posse. (Opinio contraria Thomae) Contra ista est opinio satis communis quae tenet quod angeli nullas novas is 69A species recipiunt, sed habent omnes sibi concreatas ab initio. Et haec praeter rationem20 primo factam ad quaestionem habet alias1. Quoniam qualis est distinctio et ordo corporum supremorum ad infima, talis est supremarum substantiarum spiritualium ad infimas. Nunc »autem suprema corpora«, scilicet coelestia, »habent potentiam totaliter in sua natura perfec- 20 tam per formam. In corporibus autem inferioribus potentia materiae non totaliter perficitur per formam, sed nunc accipit unam, nunc aliam ab aliquo agente. Igitur similiter inferiores substantiae intellectivae, scilicet humanae animae, habent potentiam intellectivam non completam naturaliter, sed completur in eis successive per hoc quod accipiunt species intelligibiles a rebus. 25 Potentia vero intellectiva in substantiis spiritualibus superioribus, id est angelis, naturaliter completa est per species intelligibiles« naturaliter habitas »ad omnia intelligenda, quae naturaliter cognoscere possunt«. Secundo, animae humanae, quia sunt formae corporum, ideo »a corporibus et per corpora suam perfectionem intelligibilem consequuntur; alioquin 30 frustra unirentur corporibus. Igitur substantiae superiores, id est angeli, cum

18

cf dist 7 q 3 additionalis (p 112 sq) cf GREG In 1 Sent dist 3 q 1 art 2 dubium 4 concl 3 (fol 42P sqq) 20 cf p 194 1 Gregorius in mg (λ fol 69A): Summa theologica Pars 1 q 55 art 2.- THOMAS STh 1 q 55 art 2 19

11 habendas notitias] habendam notitias W, habendam notitiam Ελ

In 2 Sent dist 7 q 5

199

sint totaliter a corporibus absolutae immaterialiter et in esse intelligibili subsistentes, suam perfectionem intelligibilem consequuntur per intelligibilem effluxum, quo a deo species rerum cognitarum susceperunt simul cum intellectual! natura«. Tertio idem probatur auctoritate Augustini 2 Super Genesim ad litteram 5 capitulo 13 de parvis dicentis2 quod »cetera infra angelos ita creantur, ut prius fiant in cognitione rationalis creaturae ac deinde in genere suo«. Q u a r t o ad hoc potest argui ex alia auctoritate eiusdem ibidem libro 12 capitulo 29 de parvis. Ait3 enim: »Nee sane putandum est facere aliquid corpus in spiritu, quasi spiritus corpori facienti materiae vice subdatur. Omni 10 enim modo praestantior est qui facit, ea re de qua aliquid facit etc«. Et ideo concludit quod imaginem corporis in spiritu nostro, »qua cum absens fuerit recordamur, non ipsum corpus in spiritu, sed ipse spiritus facit in se ipso«. Ex cuius rationis medio manifeste concludi potest quod res corporales ac certe etiam spirituales inferiores angelis non possunt aliquas species vel notitias is causare. Q u i n t o potest argui, quia aut res causantes huiusmodi species in intellectu angeli prius necessario causant species illas vel alias in medio, aut immediate causant illas in intellectu angeli. Non potest dici primum, quia tune sequitur quod, si esset vacuum inter rem illam et angelum, non posset angelus 20 intelligere illam. Item non posset intelligere colorem in nocte sicut nee nos corporaliter videre, quia color existens in tenebris non causal speciem ullam in medio. Sed haec sunt absurda. Igitur illud dici vere non potest. Nee etiam secundum, quoniam tune angelus per nullam -distantiam posset impediri a notitia rei, et sie diabolus existens in angulo orientis nosset illud quod fit in 25 occidente, quod non convenienter videtur dictum. (Ad rationes pro opinione Thomae) Ad p r i m u m dico quod deficit multipliciter: Primo quidem, quia secundum ipsum sequeretur quod numquam angelus perficeretur per novam intellectionem et considerationem actualem, sed semper omnia simul actu consi- 30 deraret quae potest naturali cognitione cognoscere, cuius oppositum iste doctormet4 dicit infra quaestione 58 articulo 1. Secundo, quia falsum assumit dicendo quod corpora coelestia sunt totaliter perfecta, si intelligatur quod nullam perfectionem substantialem vel accidentalem recipiunt. Nam certum est quod luna et alia corpora coelestia illu- 35 2

ÄUG De Gen ad litt 2,8,16 (PL 34,269) ibid 12,16,33 (PL 34,467) 4 cf THOMAS STh 1 q 58 art 1 3

19 vel alias - illas] om W

200

In 2 Sent dist 7 q 5

minantur a sole. Si vero intelligatur de perfectione substantial! tantum, nihil ad propositum, cum species illae in angelis non sint formae substantiales. Tertio, quia vel maior ilia sumitur universaliter, et sie est falsa, quoniam corpora coelestia sic se habent ad infima quod generant ilia, et tarnen angeli non generant animas humanas aut creant. Vel ipsa sumitur particulariter aut 5 indefinite, et tune forma arguendi est inutilis et nihil concludit. Ad s e c u n d u m dico quod non ideo consequuntur perfectionem intelligibilem a corporibus obiective, quia sunt formae corporum, quinimmo, et cum sunt separatae ab eis, tales perfectiones accipiunt. Utrum autem ideo per corpus vel sensus corporis consequuntur huiusmodi perfectionem, quia sunt for- 10 mae corporum, non euro. Nam etsi ita esset, non facit ad propositum, quia non | dico quod angeli recipiant per corpora tales perfectiones, sed dico quod 69E a corporibus sicut ab obiectis et efficientibus partialibus suae notitiae. Ad t e r t i a m dicendum quod, sicut patet ibidem clare et similiter libro 4 in pluribus locis5, Augustinus loquitur ibi de cognitione, qua creaturae ab angelis is cognoscuntur in verbo, quae utique supernaturalis et beatifica est. De cognitione vero naturali, quam vocat ipse >vespertinamintelligere discurrendounum post aliud intelligereunum per aliud intelligereunum 5 post aliud et per aliud intelligere< sive, quod in idem venit, aliquid prius ignotum per aliud prius notum cognoscere. Et hoc modo strictius et magis proprie sumitur anteiligere per discursumintelligitcontingit intelligerequa ipsa cognoscatursol eclipsabitur tali tempore< vel istam condicionalem >si mundus et cursus astrorum durabit usque s ad tantum tempus secundum dispositionem qualis nunc est, tali die sol eclipsabiturper 10 discursum< hoc tertio modo sumptum, cuius oppositum ponitur. Si vero ilia ignota est immediata, igitur per locum a minori sequitur quod aliqua mediata est sibi ignota, et per consequens ut prius aliqua est ab eo cognoscibilis per discursum. Pro opinione opposita non adducunt opinantes18 aliam rationem quam il- is lam persuasionem de comparatione corporum supremorum ad infima, quae soluta est in articulo praecedenti19, et auctoritatem Dionysii allegatam20 in secundo | argumento facto ad quaestionem. (Ad rationes principales) Ad p r i m u m 1 igitur argumentum, cum dicitur quod >de extreme ad ex- 20 tremum non devenitur nisi per medium etc< dici potest primo quod quamvis ista propositio habeat veritatem in motu locali, cum aliquod corpus movetur a virtute finita, non tarnen universaliter in aliis motibus habet veritatem. Nam constat quod capilli nigri fiunt albi, et tarnen non prius fiunt virides vel caerulei, qui colores sunt medii inter albedinem et nigredinem. 25 Eundo tarnen magis ad intentionem arguentis potest concedi propositio, ubi est dare per se medium et per se extrema. Et patet quod aliter non est vera. Nunc autem ita aliquid est medium inter aliqua, quod inter quaedam alia non est medium, verbi gratia iuxta materiam, de qua est sermo, esse intentionale in medio est medium per se inter esse materiale coloris et esse eius intentio- 30 nale in organo visus, unde visibile immediate superpositum organo non cau-sat speciem in illo; et tarnen tale esse intentionale in medio non est per se medium inter esse materiale tangibilis et eius esse intentionale in organo tactus. Ita etiam esse intentionale in sensu vel in imaginativa est medium inter esse materiale et esse pure intellectuale in anima coniuncta, et tarnen 35 18 19

20

cf THOMAS STh 1 q 58 art 3 cf p 199 sq

cf p 194, nota3 ' c / p 194 21 ad extremum] om W

In 2 Sent dist 7 q 5

205

non in anima separata. Et ita dico quod esse imaginabile non est medium inter esse materiale et esse intellectuale respectu intellectus angelici. Unde sicut non bene argueretur quod tangibile non potest agere in organum tactus nisi agat in medium extrinsecum, quia visibile non potest agere in organum visus nisi agat in medium extrinsecum, ita non bene arguitur quod 5 res materialis non potest agere immediate in intellectum angelicum, quia non potest etiam immediate agere in intellectum humanum coniunctum. Quod tamen etiam utrum universaliter sit verum in qualibet actione intellectus, pro nunc non affirmo nee nego. Ad s e c u n d u m quidquid sit de consequentia, concede tamen consequens. 10 Et ad auctoritatem Dionysii dico quod ipse non loquitur de angelis secundum statum mere naturalem sed secundum statum beatificum; nee de qualibet notitia eorum sed de ea qua deum cognoscunt. Et istud patet: Turn ex eo quod sine medio ibidem praecedit; ait2 enim sic: »Ex ipsa«, scilicet divina sapientia, »intelligibiles et intellectuales angelicarum mentium virtutes simplices et be- is atos habent intellectus«. Ecce quod de beatis specialiter loquitur. Quod etiam confirmatur, quia cito post3 loquitur specialiter de animabus humanis, et postea4 de daemonibus specialiter. Turn quia ait5: »Non sermonibus diffusis congregantes divinam cognitionem« - non ait absolute >cognitionem< sed determinavit dicens >divinam< - et etiam post statim sequitur6: »Uniformiter 20 intelligibilia divinorum intelligunt«. Per quae patet quod loquitur de cognitione, qua deum beatifice vident. Et certe illam >non congregant ex sermonibus diffusis< neque per discursum acquirunt. In proposito autem non est sermo de tali notitia neque de eis secundum statum beatificum, sed secundum naturalem, id est si essent in statu eorum pure naturali. Et in tali perscruta- 25 tione melius potest videri veritas ex dictis sanctorum, cum loquuntur de daemonibus quam cum de angelis beatis. Nam multa dicunt de ipsis secundum statum ilium sibi convenientia, quae intelligi non debent sibi naturaliter convenire. Quod qui non distinguunt, errant circa intellectum ipsorum.

2

Ps-DiONYS De div nom 7,2 (PG 3,868A); Saraceni versio cap 7 (Dionysiaca, Bruges 1937, p 388) 3 cf ibid (Dionysiaca, p 390 sq) 4 cf ibid (Dionysiaca, p 392 sq) 5 ibid 6 ibid (Dionysiaca, p 389) 4 nisi] add prius EJ

5 nisi] add prius J

11 ad] om W

206

QUAESTIO 5 ADDITIONALIS UTRUM species, quas a rebus angelus recipit, sint causae intellectionum quibus res ipsas intelligit, vel econverso ipsae intellectiones sint causae specie rum. Additio 39: Quarto quaero, utrum species, quas a rebus angelus recipit, sint 5 causae intellectionum quibus res ipsas intelligit, vel econverso ipsae intellectiones sint causae specierum. Et arguo p rim ο quod species sint causae intellectionum, quia vel species sunt causae intellectionum vel econverso. Hoc patet, quia alioquin angelus 10 posset acquirere species rerum, eis non intellectis, et eas intelligere, non acquirendo species. Et utrumque falsum est. Sed intellectiones non sunt causae specierum, cum ipsae species non ponantur nisi propter generationem intellectionum. Effectus autem non ponitur, ut causa eius generetur; igitur etc. Restat ergo quod species sint causae intellectionum. is Sed quod econtra intellectiones sint causae specierum probatur, retenta maiore primi argumenti. Sed species non sunt causae intellectionum. Probatio, quia vel essent causae naturaliter agentes, vel libere. Non libere, quia causam liberam non necessario sequitur effectus; et per consequens possent causari species in angelo, non causatis intellectionibus. Ex quo ulterius sequi- 20 tur quod angelus posset habere de rebus notitias abstractivas, nullis praehabitis intuitivis; cuius oppositum probatum est in Primo' distinctione 3. Nee etiam sunt causae naturaliter agentes intellectiones, quia, si sic, sequeretur quod semper, dum angelus haberet speciem rei, simul etiam haberet actualem intellectionem eius; et per consequens quod tot res semper actu intelligeret et 25 tot distinctas intellectiones haberet, | quot haberet species; quod videtur ex- 70A cedere vires creatae naturae. Relinquitur ergo quod species ipsae non sint causae intellectionum, sed econverso intellectiones causae specierum. 30

In ista quaestione duo erunt articuli: Nam p r i m o videbitur de quaesito. Secundo, utrum angeli simul actualiter omnia intelligant quorum habent species, ad quod tamquam ad inconveniens deducit secundum argumentum 2 . 1 2

cf GREG In 1 Sent dist 3 q 3 art 4 (fol 48N) cf p 230 sqq

11 eas] eas non λ

Additio 39: λ fol 69P-70C

In 2 Sent dist 7 q 5 additionalis

207

ARTICULUS Quantum ad primum dico quod quaestio polest intelligi tarn de intellectione abstractiva, qua angelus per speciem tamquam per medium cognitum intelligit rem cuius est species, quam de intellectione intuitiva, qua immediate in se ipsa rem apprehendit, si intelligatur. 5 (Conclusiones quattuor) Et secundum hoc pono conclusiones quattuor: P r i m a est quod notitia intuitiva, quam habet angelus de re, est causa scilicet partialis speciei eiusdem rei. S e c u n d a , quod ipsa notitia est causa speciei naturaliter activa, sic quod in agendo speciem, non dependet a voluntate nisi pro quanto dependet in 10 essendo; sed quod, stante notitia, ipsa causet vel non causet speciem, non est in potestate voluntatis. Tertia conclusio, quod species in mente angeli est causa activa intellectionis abstractivae qua angelus rem, cuius ilia est species, intelligit. Q u a r t a , quod in causando huiusmodi intellectionem ipsa species aliquo modo dependet a voluntate. is (Prima conclusio probatur) Primam conclusionem declaro ex his quae comprehendimus in nobis, quoniam nee aliter possumus de angelis aliquid per rationem autumare, eo quod nullam de ipsis experientiam habeamus. Arguo itaque sic: Visio sensualis est causa speciei in memoria. Igitur visio 20 intellectualis seu intellectio intuitiva est causa speciei in intellectu. Antecedens patet per Augustinum3 11 De trinitate capitulo 9, ubi ait quod »a specie corporis, quod cernitur, exoritur species quae fit in sensu cernentis, et ab hac, ea quae fit in memoria«. Species autem in sensu cernentis est secundum eum, ut ex statim sequentibus patet, ipsamet visio, sicut etiam species in acie cogi- 25 tantis est visio cogitantis seu cogitatio. Et ideo subdit: »Ut possit esse visio cogitantis, ideo fit in memoria de visione sentientis aliquod simile etc«, ut in superioribus4 quaestionibus est allegatum. Consequentia patet pro tanto, quia sic se habet visio intellectualis ad constituendam memoriam intellectualem, sicut visio sensualis ad constituendum memoriam sensualem. Memoria vero 30 intellectualis nihil aliud est quam intellectus specie informatus. Nee obstat, si ponatur quod memoria sit potentia realiter distincta a visu, quoniam, etsi non esset distincta sed eadem, sicut multi opinantur - quamvis concedant organa esse diversa - nihilominus adhuc species a visione causaretur, et non econverso. 35 Et similiter erit in intellectu, qui simul est virtus apprehensiva et memorativa, ac per hoc speciei conservativa; quod maxime de angelis certum esse debet in quibus nulla vis corporalis existit. Sequitur Textus Ordinarius. ' ÄUG De trin 11,9,16 (PL 42,996)

4

cf p 115, 138 et 150

DISTINCTIO 9 ET 10 QUAESTIO l UTRUM unus angelus naturaliter ex se possit nosse distincte et intuitive cogitationes angelorum aliorum ac etiam nostras. Circa distinctionem 9 et 10, in quibus Magister1 agit de distinctione et praeeminentia ordinum angelorum, et quomodo superiores per medios nuntiant minoribus divina praecepta, ita quod quae ipsi noverunt quasi loquentes aliis manifestant, quaero primo, utrum unus angelus naturaliter ex se possit nosse distincte et intuitive cognitiones angelorum aliorum ac etiam nostras. Et arguitur quod sic: Quia angelus quilibet naturaliter potest cognoscere distincte et intuitive cuiuslibet alterius angeli ac etiam hominis essentiam et intellectum et voluntatem, igitur et quilibet potest naturaliter sic cognoscere cuiuslibet angeli vel hominis cogitationes et volitiones. Consequentia videtur clara, quia non minus cogitatio et volitio sunt de se actu intelligibiles quam 15 intellectus et voluntas. Immo plus; nam nos per huiusmodi operationes devenimus in notitiam potentiarum tamquam in minus nota per notiora. Antecedens probatur. Nam quilibet angelus cognoscit essentiam suam intuitive, igitur et quilibet superior cognoscit essentiam inferioris intuitive. Patet consequentia, quia omne cognoscibile ab inferior! potest esse cognoscibile su- 20 periori aeque perfecte vel perfectius. Et simili modo probatur de voluntate et intellectu. Ita etiam de homine, quoniam homo etiam suam essentiam animae novit intuitive, ut probatum est in Primo2 distinctione 3. Oppositum arguitur3, quia dei est proprium nosse cogitationes cordium iux- 25 ta illud leremiae4 17: »Pravum | est cor hominis et inscrutabile, et quis cog- 70E noscet illud?« Et statim respondet: »Ego dominus scrutans corda«, supple, et nullus alius.

1

cf LOMBARDUS 2 Sent dist 9-10 cf GREG In 1 Sent dist 3 q 2 art l (fol 44L45B) 3 cf THOMAS STh 1 q 57 art 4 4 Jer 17,9-10 2

17 in2] om W

In 2 Sent dist 9 et 10 q 1

209

(Opinio Scot!) Hie est opinio cuiusdam doctoris5, sicut ex his per quae reprobat opinionem sancti Thomae6 colligitur, quod quilibet angelus naturaliter potest intuitive et distincte cognoscere cogitationes aliorum, nee in hoc dependet a voluntate cogitantis. Unde posita cogitatione vel volitione non est in potestate angeli 5 cogitantis vel volentis occultare earn alteri angelo, quin ille earn possit distincte cognoscere. Probatur autem opinio haec p r i m ο sic: »Omne intelligibile in actu praesens intellectui perfecto non dependent! a phantasmate et sibi proportionatum potest ab eo intelligi. Et additur >non dependent! a phantasmateFili, praebe mini cor tuumindivisionem autem absolutamrelativam< vero intelligit indivisionem ab alio. 20 Ex quibus patet, quantum ad propositum facit, quod ista opinio vult quod materia et forma in composite non sunt duae entitates ad invicem distinctae, nee materia est distincta a forma in actu, nee econverso. (Prima ratio Petri Aureoli) Istud autem ipse probat multipliciter: Primo supponit14 »quod forma dat 25 esse materiae et participatur a materia«. Tune quaerit, aut istud »esse et participatio ista formae a materia est ipsamet forma, aut aliquid derelictum et impressum a forma in materia. Non potest dici secundum«, sicut multipliciter probat. Relinquitur ergo primum. Ex quo sequitur quod forma est esse et entificatio ipsius materiae, et per consequens non est ab ea distincta. so 9

cf p 248 et 253 sq Gregorius in tng ( fol 75MN): Aureolus in Secundo dist 12 parte 4 q 1.- Cf PETRUS AUREOLI In 2 Sent dist 12 q 2 art 1 (ed Romae 1605, p 174bE sqq) 11 ibid(p 175aA)

10

12

13 14

ibid (p 179aB) cf PETRUS AUREOLI Quodlib 3 art 1 (ed Romae 1605, p 3laß) PETRUS AUREOLI In 2 Sent dist 12 q 2 art 1 (ed Romae 1605, p 175aDE)

5 illius] eius EJ 16 indivisa] divisa W

13 determinata demonstrata] demonstrato determinate J 25 ipse] om EJ 27 materia] add aut W

256

In 2 Sent dist 12 q 1

Haec ratio, ut dicunt15, est Philosophi 12 Metaphysicae, ubi ait16 quod >»materia non est hoc nisi secundum quod videtur, quoniam illud quod est secundum contactum et non secundum ordinem est materia et subiectumper naturam intellectam de eadefinitio perfecta est sermo qui, cum completur, non remanebit in eo aliquod ens in actu, de quo interrogatur per quid, cum in eo sit data quidditas quae est esse illius rei, et non est in eo ens additum suo enti. Et ista est differential inquit Commentator, >inter definitiones substantiarum et definitiones accidentiurm«. Sed »haec essent falsa, si igneitas non diceret 25 unam simplicem rationem, sed esset in ea materia et forma, quorum quodlibet haberet naturam propriam«. Quantum ad secundam partem consequentis probatur etiam consequentia, quia, »si forma diceret aliquam entitatem et naturam determinatam, et materia similiter, quaerenda esset causa unitatis« individui compositi ex eis. 30

15

ibid (p 175bEF) ARISTOT Metaph 11,3 (1070a 9-11; Juntina 8,299LM = tc 14: littera Averrois) 17 cf AVERROES In Metaph 12 com 14 (Juntina 8.301CD) 16

18 19

ibid (8,30IDE)

PETRUS AUREOLI Joe cit (p 176aC-bA) 20 cf ARISTOT Metaph 6,4 (1029b 13-14; Juntina 8,161A = tc 11) 1 AVERROES In Metaph 7 com 11 (Juntina 8,161LM) 2 secundum] om EJ 3 non] Petras Aureoli et Aristot, om codd et edd 4 essentia] esse Petrus Aureoli et Averroes 21 cum] om EJ 23 quae] quod A verroes

In 2 Sent dist 12 q 1

257

Si2 dicas »quod causa non est quaerenda, ex quo unum est in actu et aliud in potentia«, sicut dicit Philosophus3 8 Metaphysicae, c o n t r a : Primo, hoc non est secundum mentem Philosophi. Dicit enim quod ex materia et forma fit unum, quia hoc est in potentia, illud in actu; »et hoc ideo, quia illud quod fuit in potentia fit actu. Ubi dicit Commentator4« commento 15 quod »causa 5 istius unitatis est, ut transmutetur illud quod est in potentia, donee fiat in actu ab agente, scilicet ab extrahente ipsum ex potentia in actum. Est igitur hie aliquod unum, quod primo est in potentia et post transfertur de potentia in actum. Translatio enim eius non largitur ei multitudinem, sed perfectionem in esse et in toto. Hoc enim est unum in actu; et hoc intendebat Aristoteles, 10 cum dixit >quoniam non est aliud causatum etcOmnis, inquit, qui ponit quod anima et corpus sunt duo diversa, contingit ei dicere quid sit ligamenti causa animae cum corpore. Qui autem dicit quod anima est perfectio corporis et quod corpus is non existit sine anima, non sunt apud ipsum duo diversa nee accidit ei quaestio haecanima cum corpore sunt unum, sicut dicimus quod materia et forma sunt unumesse in potentia est esse in alio non distinctum ab eo. Et hoc intendimus, cum dicimus de prima materia quod non est ens in actu et est ens in ente in actu non distinctum ab eo. Et haec est intentio mei sermonis quod est in eo in potential 30 Ex his omnibus patet«, inquit opinans, »quod potentialitas, quae est in materia ut facial unum cum forma, nihil aliud est quam indistinctio et im2

PETRUS AUREOLI loc cit (p 176bB-177aA) cf ARISTOT Metaph 7,6 (1045a 30-31; Juntina 8,223B = tc 15) 4 AVERROES In Metaph 8 com 15 (Juntina 8,224A) 5 ibid com 16 (Juntina 8,225A et E) 6 ARISTOT De anima 2,1 (412b 6; Juntina Suppl 2,5IE = tc 7) 7 AVERROES In De anima 2 com 7 (Juntina Suppl 2,52B; ed Cambridge 1953, p 139,38-45) 8 AVERROES In De coelo 3 com 29 (Juntina 5,200E) 3

4 illud'] aliud EJ 21 in composito] incompositae W 29 non est] ~ EW 29 in ente] bis W 29 in actu] add et EJ 32 indistinctio] BEJKNSZd et edd, distinctio R W et Petrus Aureoli, om A

258

In 2 Sent dist 12 q 1

praecisibilitas unius ab alia. Non ergo possent constituere unum, si dicerent rationes praecisas et determinatas, quantumcumque alterum esset potentia, alterum vero actus; immo utrumque esset actus, licet materia esset actus imperfectus«. (Tertia ratio Petri Aureoli)

s

9

Tertio sic: Forma in materia non creatur. Igitur »forma non dicit rationem propriam et determinatam vel determinabilem et significabilem. Antecedens patet. Consequentia probatur sic: Omnis forma de novo producta, cuius nulla pars omnino praecessit, dicitur recte creari. Sed res, quae dicit sic rationem determinatam praecisibilem, sic de novo est quod nulla pars eius praefuit, 10 quia praesuppono quod eius realitas praescindatur ab omni alia realitate. Ergo omnis talis res, si de novo exeat ad esse, de necessitate creatur«. Ista, dicunt10, est ratio Philosophi 7 Metaphysicae et Commentatoris etiam ibidem", necnon in 12 commento 18, ubi »haec sunt verba eius12 contra Themistium: >Et apparet bene quod iste non intelligit quomodo fit generatio. is Cum enim intelligit quod generatum fit de novo a convenient!, id est, quia creat formam eius et ponit earn in materia, quasi esset aliud in materia, fuit necesse apud ipsum, ut in rebus naturalibus sint res creantes animalia etcEt cum sit declaratum quod ex forma simplici non est generatio, nee materia habet generationem, necesse est ut omne generatum sit divisibile in duas partes ratione, non in actu, materiam scilicet et formamunius< 5 et 10 Metaphysicae18: Si autem una, igitur non multae. Patet ibidem et per rationem, quia unum et multitudo opponuntur, ut divisum et indivisum. Praeterea, iste doctor19 in suo Primo distinctione 8 quaestione 3 articulo 5 25 contra secundum modum dicendi in tertia sua ratione assumit istam maiorem20: »Ubicumque est multitudo, ibi est distinctio«. Sed ubicumque est dualitas, ibi est multitudo. Haec est clara. Igitur, ubicumque est dualitas, ibi est distinctio. Sed materia et forma sunt vere duo secundum eum, ut dictum est1; quinimmo primo in alia parte quaestionis eiusdem2 hoc probat per hoc, quia so 16

cf p 255 cf p 253 sq 18 cf ARISTOT Metaph 4,6 (1015b 36-1017a 6; Juntina 8,110L-114F = tc 8-12 >De unoforma est esse materiae et entifi- 10 catio eiusformaalioper continuationemper comparationemformam dicere propriam rationem et naturam determinatam< polest intelligi dupliciter: Uno modo quod dicat seu sit natura determinata, integra et perfecta; et istud est falsum, ut supra6 dictum est. Alio modo quod sit quaedam natura partialis propria et determinata 5 ac praecisa a materia; et istud est verum. Et si sic sumatur antecedens, nego consequentiam. Nee probatio primae partis valet. Nam expresse patet quod procedit, ac si forma esset quaedam natura specifica completa et perfecta, habens perfectam definitionem, et materia esset quoddam ens extrinsecum illi naturae specifi- 10 cae. Quod ego non concede. Nee sequitur: Forma non est natura integra et perfecta distincta a materia, igitur non est natura partialis distincta a materia. Praeterea, quis non videat quod per ilia verba >et non est in eo ens additum suo enti< non minus posset inferri quod materia non sit aliud a forma, et ipsa et forma non sint duae entitates - quae tarnen ambo iste concedit - quam 15 possit inferri quod non sint ad invicem distinctae. Neutrum tarnen ad intentionem Commentatoris, et ut hie negatur, inferri potest. Ad probationem consequentiae pro altera parte dico sicut dictum est ibi per Philosophum. Ad primam auctoritatem in contrarium dico primo quod ita potest trahi contra inducentem earn. Nam Commentator dicit quod translatio 20 non largitur multitudinem, et si sic, igitur nee dualitatem. Et per consequens materia et forma non sunt duae entitates. Respondeo tarnen pro eo et pro me quod ideo Commentator dicit quod >non largitur ei multitudinemlargitur ei< scilicet materiae >perfectionemHoc enim est unum in actuqui ponit quod anima et corpus sunt duo diversa etcQui autem, inquit, dicit quod anima est perfectio corporis, et quod corpus non 5 existit sine anima, non sunt apud ipsum duo diversaanima et corpus sunt unum sicut materia et forma sunt unumenti- 30 tas in actu< primo modo, consequentia non valet. Si vero secundo modo, concedo consequens ipsum. Et in secundo sensu loquendo de >ente in actu< procedit probatio consequentiae. Nam ita expresse accipit Philosophus; ita enim 14

cf p 283 cf p 245 16 cf p 246 17 cf p 250 sqq 18 ARISTOT Phys 5,1 (225a 25-26; Juntina 4,212B = tc 8) 19 cf p 245 15

14 aliqua] om E, alia J

17 enim est] enim J, est W

23 quodlibet] illud W

In 2 Sent dist 12 q 1

265

praemittit20 ibi: »Palam, inquit, quia nullum communiter praedicatorum significat hoc aliquid, sed tale; sin autem« - supple >si significat hoc aliquid< »alia quoque multa accidunt« - supple >impossibilia< - »et tertius homo«. Et hoc est primum impossibile quod accidit. Et statim addit aliam probationem21: »Amplius, inquit, est et ita manifestum«, scilicet quod dictum est. s »Impossibile est enim substantiam ex substantiis esse inexistentibus sic ut actu; duo namque sic actu numquam sunt unum actu«. Ubi notanda est ilia determinatio >sicinexistentibus actu< neque >duo namque actusicexistendi actu< de quo praemisit, scilicet ut quoddam hoc aliquid secundum se. Quae 10 enim sic sunt duo actu, non sunt unum actu. Sed materia et forma non sic sunt duo actu, ut dictum est in quarta conclusione22.

QUAESTIO 2 UTRUM materia substantiae generabilis et corruptibilis a qualibet forma ipsam informante sit separabilis naturaliter. is Secundo quaero, utrum materia substantiae generabilis et corruptibilis a qualibet forma ipsam informante sit separabilis naturaliter. Et arguo quod non, p r i m o sic: Dimensio interminata materiae non est naturaliter corruptibilis, igitur a sua dimensione interminata non est materia 20 naturaliter separabilis. Consequentia patet, quia non aliter materia separatur a forma quam habuit quam per corruptionem illius. Alioquin vel ilia forma transiret de una materia in aliam, vel remaneret per se non informans aliquam materiam; quorum utrumque impossibile est naturaliter. Antecedens patet per Commentatorem1 in primo capitulo De substantia orbis. 25 Secundo, si a qualibet forma informante se posset materia separari naturaliter, sequeretur quod per potentiam dei materia posset existere omnino sine forma. Consequens istud est falsum. Ait enim Hugo2 De sacramentis libro 1 parte 1 capitulo 4: »Certe non puto primam illam omnium rerum 20

ARISTOT Metaph 6,13 (1039a 1-3; Juntina 8,198HJ = tc 48) ibid (1039a 3-6; Juntina 8,199A = tc 49) 22 cf p 254 sq 1 cf AVERROES De substantia orbis l (Juntina 9,4A sqq) 2 HUGO DE ST VICTORE De sacr 1,1,4 (PL 176,189C) 21

2 sin autem supple si] sive autem supple J habuit et om quam J

6 est] om W

22 habuit quam] exp

266

In 2 Sent dist 12 q 2

materiam tauter informem fuisse ut nullam omnino formam habuerit, quia nee aliquid tale existere posse omnino quod aliquod esse habeat et non aliquam formam crediderim«. Consequentia vero probatur, quia, si per virtutem finitam a qualibet forma divisim est materia separabilis, satis consequens videtur quod per virtutem infinitam sit separabilis a qualibet, ita ut nullam penitus habeat. Ad partem oppositam arguo sic: A qualibet forma substantial! materia substantiae generabilis est separabilis naturaliter, igitur a qualibet forma etc. Antecedens est certum, quia quaelibet huiusmodi forma est naturaliter corrup- 10 tibilis excepta intellectiva. Materia vero est incorruptibilis naturaliter, et per consequens a qualibet separabilis. Nam etiam ab intellectiva separabilis est materia sicut patet in morte hominis. Consequentia patet, quia cuiuslibet alterius formae a substantial! forma substantialis est partiale subiectum iuxta illud 1 Physicorum3: »Materia cum forma est causa omnium accidentium sicut is mater«, et per consequens sicut causa materialis et subiectiva. Corrupto autem subiecto corrumpitur omne accidens existens in eo. In ista quaestione erunt articuli tres iuxta tria implicata in argumentis: P r i m u s erit de ipsa dimensione seu quantitate materiae, de qua singulariter 20 est dubium, et propter earn principaliter quaestio mota, utrum scilicet ipsa sit corruptibilis naturaliter - | ita quod sicut materia perdit unam formam sub- 77A stantialem et acquirit aliam, et similiter unam qualitatem perdit et aliam acquirit, sic etiam perdat unam quantitatem et aliam acquirat - an eadem quantitas numero secundum essentiam semper sit in materia ei coaeva et non cor- 25 ruptibilis naturaliter. Secundus erit, utrum cuiuslibet formae substantialis vel accidentalis sola materia sit immediatum et primum receptivum. Tertius, utrum per divinam potentiam sit possibile materiam existere sine forma, ita quod nullam habeat substantialem vel accidentalem.

ARTICULUS ι

30

Primus articulus tractandus est, supposita communiori opinione de quantitate, videlicet quod sit tertia quaedam res, alia a substantia et a qualitate, informans materiam ipsam; alioquin haec perscrutatio foret superflua. Tune quantum ad articulum istum dico una cum Commentatore et aliis multis quod quantitas materiae coaeve sibi inhaeret nee in eadem materia umquam 35 quantitas quantitati succedit. 3

ARISTOT Phys 1,9 (192a 13-14; Juntina 4,45E = tc 80) 14 a substantial!] om a et exp substantial! J

33 foret] fore W

In 2Sentdist 12 q 2

267

Ad cuius declarationem considerandum quod, si talis successio quantitatum in materia contingeret naturaliter, hoc non esset nisi vel cum materia transmutatur secundum raritatem vel densitatem, vel cum transmutatur secundum generationem et corruptionem substantialem, vel cum res augetur augmento proprie dicto quod fit per additamentum quanti ad quantum, ut de s ipso agitur l De generatione4. Non enim apparet quando alias quantitas corrumpatur. Nam nee in motu secundum locum, nee in alia alteratione quam non comitetur generatio substantialis vel corruptio, aut rarefactio vel condensatio. Nullo autem praedictorum contingit talis corruptio quantitatis, ut mihi apparet. 10 (Conclusiones tres) Pono igitur conclusiones tres: P r i m a est quod nee in rarefactione nee in condensatione quantitas materiae corrumpitur, nee etiam nova ei acquiritur. Secunda conclusio, quod nee, cum una res corrumpitur et alia generatur, aliqua nova quantitas generatur aut antiqua corrumpitur, sed eadem numero is praecise quae praefuit corrupt! est postea generati. Tertia, quod nee in augmento aut decremento quantitas aliqua totaliter de novo generatur, aut quae praefuit tota corrumpitur. (Prima conclusio probatur) Primam conclusionem probo, et primo de rarefactione. Et pono gratia 20 exempli quod aliqua portio aeris bipedalis quantitatis debeat rarefieri motu continue, quousque fiat quadrupedalis, et rarefiat tota primo, id est quod non prius secundum unam partem et posterius secundum aliam, sed simul et eodem tempore, quo una pars eius rarefit, etiam aliae rarefiant. Et loquor de partibus secundum extensionem. Et totum istud possibile est et frequenter 25 contingit. Hoc supposito ostendo p r i m o quod in huiusmodi rarefactione prior eius quantitas non corrumpitur. Primo quidem, quia, si corrumperetur vel corrumperetur tota simul et in instanti, vel partibiliter et in tempore. Non primo modo: Turn quia vel in illo instanti generaretur nova quantitas in eadem 30 materia, vel non. Si non, igitur in illo instanti materia esset indivisibilis et inextensa; quod non est dicendum. Turn quia, cum forma sua substantialis et qualitates propriae necessario naturaliter exigant materiam extensam, tune in

4

cf ARISTOT De generatione et corr 1,5 (320b 22-34 et 32 la 1-5; Juntina 5,356FH et K = tc31 et 32)

5 fit] add in mg adveniente extrinseco J 5 quanti] quantitati W 15 antiqua corrumpitur] aliqua corruptio W 16 praefuit] fuit EJ 33 naturaliter] add sic E

268

In 2 Sent dist 12 q 2

illo instanti esset corrupta forma substantialis eius, et sie numquam aer rarefieret quin corrumperetur. Turn etiam quia quaerendum esset, ubi esset in illo instanti ipse aer; non enim posset esse nisi in loco punctali; et non contingeret dicere, in quo potius quam in alio. Turn etiam quia vel tune erit vacuus locus, quern occupabat prius, vel in illo instanti latera continentis 5 concurrerent, quae non sunt dicenda. Si dicatur, quod in eodem instanti generetur quantitas nova, aut generatur quantitas maior bipedali, et tune, cum non possit maior praecise per indivisibile esse - turn quia indivisibile non reddit maius, turn quia nulla talia indivisibilia sunt, ut supra5 probatum est - erit maior secundum aliquem 10 excessum divisibilem, et per consequens ipse aer in illo instanti occupabit maiorem locum secundum excessum divisibilem. Et sie sequitur motus localis ipsius continentis aerem in instanti et etiam ipsiusmet aeris, loquendo de tali motu secundum locum, quali dicimus moveri id quod maiorem locum öccupat quam prius. Aut tune generatur quantitas aequalis priori; quod non potest is dici, quia frustra prior corrumperetur. Aut generaretur minor. Quod minus etiam dici potest: Turn quia et ipsius continentis et ipsius aeris dati esset localis motus in instanti; turn quia aer ille condensaretur, non autem raref ieret, propinquius enim suae partes iacerent, et ipsae locum minorem occuparent. Non potest ergo dari quod quantitas ilia corrumpatur in instanti et tota 20 simul. Sed nee potest dici quod partibiliter in tempore, quia vel prius ipsa corrumperetur et postea nova generaretur, sicut contingit cum aliquid transmutatur | 77E ex una qualitate in aliam contrariam; aut simul dum ipsa corrumperetur alia generaretur, sicut dicunt6 qui opinantur contraria esse simul in esse remisso, 25 et simul dum unum corrumpitur reliquum generari. Non primo modo, quia tune sequeretur quod in toto illo tempore aer datus condensaretur et fieret minoris extensionis, et sie quandocumque aliquid naturaliter deberet rarefieri, oporteret ipsum prius condensari; quod patet falsum esse. so Praeterea, aut ipsa corrumperetur partibiliter secundum partes intensionales. Et hoc non, quia tales nulla quantitas habet; alias unum bipedale posset esse magis bipedale quam aliud, et idem nunc magis nunc minus esse bipedale, et sie secundum alias quantitates certae mensurae; quod non est intelligibile. Vel secundum partes extensivas, ita scilicet quod prius corrum- 35 peretur pars quantitatis informans unam partem materiae quam pars infor5 6

cf GREG In 2 Sent dist 2 q 2 art 1 concl 1 (torn IV, p 278 sqq) cf BURLAEUS De intensione et remissione formarum cap 2 (ed Venetiis 1496, p 8a-llb).- Cf etiam GREG In 1 Sent dist 17 q 4 art 2 (fol 107L)

4 quo] add in mg loco J 4 erit] esset EJ 14 quali] qualem J 20 corrumpatur] corrumpitur EJ 32 bipedale] pedale W

17 et1] eius E, om J

In 2 Sent dist 12 q 2

269

mans aliam. Et istud non potest dici, quia tune vel pars materiae prius destitute sua quantitate remaneret absque quantitate omnino, vel informaretur portione quantitatis quae prius informabat aliam portionem materiae et adhuc informal; et utrumque absurdum est, physice speculantibus certum est. Nee secundo modo, quia, si corrumperetur partibiliter secundum partes 5 intensionales et alia simul partibiliter generaretur secundum etiam tales partes, sequeretur, ut dictum est, quod quantitas susciperet magis et minus. Et ultra hoc sequeretur quod duae quantitates sint in eadem parte materiae primo, scilicet pars remanens de priore et pars genita de novo. Item, vel ilia pars remanens est aequalis extensionis ut prius, vel maioris. Si 10 aequalis, sequitur alterum duorum, scilicet quod materia non erit extensior quam prius, et tarnen erit rarior, vel aliqua portio eius exibit de sub priore quantitate et informabitur nova, remanente tarnen in rerum natura ea, quae prius illam informabat. Si maioris extensionis, eadem ratione tola quantitas corrupta poterit esse extensior absque corruptione alicuius suae partis. Et sie is natura frustra corrumpit earn. Frustra etiam generata est nova quantitas, quia non propter earn materia est maioris extensionis quam sit propter solam partern, quae remansit ex prima. Sed omnia haec sunt prorsus absona. Aut corrumpetur partibiliter secundum partes extensivas, videlicet forte prius corrumpetur quantitas in extremitate ipsius aeris versus corpus rarefa- 20 ciens, et sicut continue prior corrumpetur sic nova generabitur. Sed nee hoc dici potest. Nam constat quod non statim illae partes aeris erunt in summa raritate sua, sed prius eadem pars erit secundum minorem excessum rarior et postea secundum maiorem, et sie, donee terminabitur rarefactio. Aut igitur in quolibet instanti temporis mensurantis totam rarefactionem 25 erit nova quantitas totaliter in ilia parte materiae, et nulla durabit per tempus. Et istud est impossibile, ut probatum est in primo7 libro, cum ageretur de intensione formarum corporalium. Aut pars primo genita remanebit cum sequentibus, quemadmodum secundum veritatem contingit in intensione qualitatum. Et si sic, frustra ponitur 30 corrupta prior quantitas, quae fuit antequam materia inciperet rarefieri. Sic enim ilia remanente poterat materia rarefieri, sicut potest remanente ea, quae ponitur noviter generata; et praesertim quia ista non est alterius rationis quam fuit ilia. Confirmatur etiam, quia, si aliquod calidum fiat magis calidum, secundum 35 istam viam non corrumpitur prior calor, sed remanet et novus generatur. Kursus, quia quaelibet pars illius portionis materiae informabitur aliqua parte quantitatis prius genitae, quia nulla exibit de sua parte quantitatis, ut 7

cf GREG ibid (fol 107L sqq)

14 illam] om EJ 22 illae] om EJ secunda J 38 de] add sub J

23 erit] erat W

30 si] om W

32 enim] add

270

In 2 Sent dist 12 q 2

statim8 dicebatur, sequitur necessario quod vel tola vel aliqua pars eius informabitur simul duabus quantitatibus. Et praeterea, vel prius genita erit aequalis extensionis cum posterius genita, vel maioris. Et tune utrolibet modo sequitur similiter inconveniens, ut proxime9 est deductum. 5 Patet igitur ex istis quod quantitas non corrumpitur in rarefactione. Quod vero nulla nova generetur, patet etiam ex dictis. Vel enim generaretur, remanente tola priore, vel ilia desinente. Non secundo modo, ut iam10 probatum est. Nee primo, quia vel priore semper informante totam materiam, et tune sequitur quod duae quantitates simul eandem materiam 10 informabunt; et iterum sequitur quod eadem primo quantitas erit maioris extensionis quam prius. Et per consequens frustra ponitur propter huiusmodi rarefactionem generari aliam quantitatem. Vel priore desinente informare aliquam partem et aliquam informante, et tune sequitur quod accidens separetur a suo subiecto naturaliter remanens in is rerum natura, et quod de subiecto transeat ad subiectum. Nam pars quantitatis quae informabat partem illam materiae, quae postea ponitur non informari per priorem, informal postea partem aliam materiae quam prius non informabat. Ex quo etiam ultra sequitur quod | duae paries quantilalis eandem 77J partem primo maleriae informant Quae omnia sunl impossibilia naluraliler. 20 S e c u n d o , quia, cum in quolibel inslanli temporis mensuranlis rarefaclionem sil quantitas materiae maior, vel prior remanet cum posleriore, vel non elc; prosequere, ut proxime diclum est. Ex eisdem molivis econtrario deduclis probari polesl quod in condensalione non corrumpilur prior quanlilas nee nova generalur, sicul facililer palel 25 inspicienli; el ideo applicare ad hoc praedicla media pro nunc obmitlo. (Secunda conclusio probalur, primo) Secundam conclusionem probo, el ponalur gralia exempli quod ex aliquo acre demonslralo generelur ignis. Si ergo quantitas aeris corrumpatur, aut corrumpilur in lempore parlibililer, aul lota simul in inslanli. Non primo 30 modo, ul probalur ex diclis ad primam" conclusionem. Nee secundo modo, quia vel corrumpelur tola simul in inslanli corruplionis formae subslanlialis aeris et generalionis formae ignis, vel anle illud inslans. Non anle, quia vel aer remanerel posl absque quanlilale, vel si nova generabilur, aul ilia rema8 9 10

11

cf p 268 cf p 269 cf p 267 c/p268

11 primo quantitas] ~ W 34 post] prius J

13 aliam] aliquam EJ

29 corrumpatur] corrumpitur EJ

In 2 Sent dist 12 q 2

271

nebit usque ad instans corruptionis, et cum semper aer usque ad illud instans fiat rarior et augeatur eius quantitas, quantitas ilia fiet maior quam fuit, cum primo genita est, et remanebit per totum tempus suae rarefactionis. Et ita potuit remanere prima quae ponitur corrupta, immo multo rationabilius hoc de ilia conceditur. Aut non remanebit usque ad illud instans, sed corrumpetur 5 et nova generabitur. Immo certe in quolibet instanti oportebit dare quod nova quantitas generetur. Et tune sequuntur omnia inconvenientia, quae deducta sunt contra similem imaginationem de intensione formarum in primo12 libro. Nee potest dici quod per totum tempus praecedens duret quantitas eadem aeris, et in instanti corruptionis formae substantialis simul tota corrumpatur. ι ο Probatio: Quia in illo instanti non corrumpitur raritas aeris, igitur nee quantitas. Consequentia patet, quia vel raritas non est alia res a quantitate, vel si sit alia, non minus est possibile quod eadem quantitas, quae est in corrumpendo, remaneat post eius corruptionem in genito quam quod remaneat eadem qua- is litas. Certum est. Antecedens probo et suppono unum demonstratum 6 Physicorum13, scilicet quod »omne quod mutatum est, quando primo est mutatum, est in eo ad quod est mutatum«. Quod generaliter verum est in quocumque genere motus vel mutationis. Et suppono etiam quod materia aeris rarefiat continue absque 20 interruptione, quousque venial ad maximam raritatem quam habebit in huiusmodi generatione. Et istud suppositum est necessarium, supposito quod semper sit praesens activum quod rarefacit et debet ignem generare. Aut igitur materia aeris erit primo mutata ad summam quam habebit raritatem in instanti generationis, aut in instanti alio sequente aut in praece- 25 dente. Non potest dici quod in praecedente, quia non cessat materia rarefieri quousque non habeatur raritas incompossibilis formae aeris; et similiter, quia eadem ratione possent terminari ceterae transmutationes aeris, quibus disponitur ad formam ignis. Et sic sequens generatio non esset terminus praecedentis transmutationis. Et iterum per totum tempus sequens esset activum 30 sufficienter proximum passivo et in debitis dispositionibus ad agendum, absque etiam impedimento, et tarnen non ageret; quod est contra naturam. Si materia erit primo mutata ad illam raritatem in instanti generationis, igitur tune erit in ilia seu habebit illam; quod est propositum. Et idem sequitur, si in instanti sequente, quoniam, etsi non ad summam erit in instanti illo 35 mutata, quia tarnen continue durat rarefactio, ut suppositum est, tune primo erit mutata ad aliquam citra summam, et tune illam habebit, et etiam postea in tempore sequente. Suppono enim ex probatis in Primo14, quod in intensione pars prior remaneat cum sequente. 12

cf GREG In 1 Sent dist 17 q 4 art 2 (fol 107M sqq) ARISTOT Phys 6,5 (235b 7-8; Juntina 4,27IM = tc 40) 14 cf GREG Joe dt (fol 107/O sqq) 13

33 materia] add sed exp ergo primo mutata W

272

In 2 Sent dist 12 q 2

Si quis autem vellet dicere quod rarefactio non durat usque ad instans corruptionis, aliqua tarnen alia alteratio, ut calefactio vel desiccatio, durat, quamvis irrationabiliter sic dicens loqueretur, nihilominus non impeditur propositum, quoniam idem arguitur de qualibet alia qualitate. Et quaecumque ponatur remanere in genito, multo rationabilius hoc ponitur de quantitate. s (Instantia) Fortassis respondebitur quod, quamvis ubi simpliciter est intensio formae absque alia transmutatione annexa, pars praecedens remaneat cum sequentibus, ubi tarnen concurrit alia transmutatio, contingit oppositum aliquando, licet per accidens, verbi gratia si corruptio subiecti formae, quae intenditur, 10 interveniat. Sic autem est in proposito; nam subiectum partiale quantitatis et omnium qualitatum est forma substantialis. Et ideo, quia ipsa in illo instanti corrumpitur, simul etiam | corrumpuntur et quantitas et omnis qualitas eius; 77N et sicut tune inducitur forma alia, scilicet ignis in exemplo dato, sie etiam inducuntur congruae et convenientes quantitas et qualitates. In illo igitur is instanti utique materia mutata est ad aliquam qualitatem, ut arguitur, sed ad totaliter novam. Et sic de quantitate et qualitate qualibet dicetur nee habebitur quod eadem quantitas vel qualitas, quae fuit in corrupto, remaneat in genito. C o n t r a . Forma substantialis rei corrumpendae non prius corrumpitur 20 quam in eius materia sint inductae dispositiones incompossibiles sibi, et propter quarum praesentiam ipsa corrumpitur, neque etiam postquam inductae sunt, sed tune primo. Igitur in instanti suae corruptionis sunt in materia quantitas et qualitates, quae praefuerunt. Antecedens ex se est evidens. Consequentia probatur ex eo quod dispositio- 25 nes, quae inducuntur tamquam sequelae formae genitae, si quae tales sint, non sunt causa corruptionis alterius formae substantialis. Quinimmo prius natura vel causa corrumpitur ilia quam istae inducantur. Unde et ipsa corruptio formae praecedentis est dispositio quodammodo ad formam sequentem, id est materia ex hoc quod privatur priore forma disponitur ad sequen- so tern. Inductio vero formae substantialis novae prior est saltern causaliter inductione accidentium consequentium earn. Non igitur huiusmodi dispositiones sequentes sunt hae propter quas forma corrumpitur, sed praecedentes, quae tune primo sunt in gradu incompossibili ipsi formae. Fundamentum responsionis, videlicet quod forma substantialis sit partiale 35 subiectum accidentium, utique falsum est, sicut in secundo articulo ostendetur15. 4 qualibet alia] ~ J, alia W 11 autem est] quod est E, ~ J 12 omnium] om W 13 corrumpuntur] corrumpitur EJ 15 inducuntur] inducitur EJ 15 quantitas et qualitates] quantitas et qualitas E, quantitates et qualitas J 22 et propter quarum] quae tarnen ante earum J 28 natura vel causa] naturalis causa W 33 sequentes corrumpitur] in rasura sunt sequentes formam substantialem quae corrumpitur J

In 2 Sent dist 12 q 2

273

(Secunda conclusio probatur, secundo) Secundo ad conclusionem arguo sic: Agens naturale generativum alicuius substantiae praedisponit materiam generation! formae dispositionibus convenientibus formae in suo esse. Igitur dispositiones praeinductae remanent cum ipsa forma. Igitur et quantitas; nam ipsa est una de dispositionibus na- 5 turalibus formarum naturalium. Antecedens patet ad sensum. Consequentia probatur: Turn quia non est aliquod agens quod ipsas corrumpat, cum ipsum generans vincat actionem cuiuslibet contrarii et istas ipsas facial. Turn quia frustra destruerentur, ex quo similes oporteret iterum causari. 10 Confirmatur, quia nullus umquam artifex et agens secundum artem destruit dispositiones artificiales quas facit, nee etiam eas quas invenit prius factas in sua materia ab alio artifice, si quas inveniat, aut etiam a natura, dummodo sint convenientes formae artificii quam intendit. Quod si quis faceret, non artificiose ageret sed insipienter et superflue; et non secundum artem sed is contra potius agere diceretur. Constat autem quod natura in suis operationibus non minus superflua fugit quam ars. Turn tertio, quia, si tales dispositiones non remanerent in susceptione formae a materia, nullum generans disponeret materiam inducendo dispositiones convenientes, sed solummodo corrumpendo contrarias et disconvenien- 20 tes. Cuius oppositum videmus ad sensum; nam ignis non solum corrumpit frigiditatem ligni sicci, sed äuget et intendit eius siccitatem, et quodlibet elementum, agens in aliud,.auget sibi symbolam qualitatem in illo. Turn quarto, quia sequeretur quod materia secundum se praecise sufficienter esset disposita ad suscipiendum immediate quamlibet formam indifferen- 25 ter, ita quod, si per potentiam dei ipsa esset separata per se et nullam haberet formam accidentalem aut substantialem, quamcumque formam substantialem, nulla praeveniente dispositione, immediate susciperet, si esset agens propinquum potens formam inducere. Ex quo etiam sequitur quod nunc de facto ipsa est secundum se propinqua materia, et proprium susceptivum omnium 30 formarum, et non remota solum. Hoc autem est contra Philosophum16 8 et 9 Metaphysicae, et contra Commentatorem17 2 Metaphysicae commento 33 et

15

cf p 281 sqq cf ARISTOT Metaph 8,4 et 9,7 (1044a 15-29 et 1048b 37 sqq; Juntina 8,218JL = tc 11 et 237EJ = tc 12) 17 C/AVERROES In 1 Metaph com 17 (Juntina 8,14KL; Gregoriiquotatio a communi in hoc loco distal); In 12 Metaph com 11 et 22 (Juntina 8,297D sqq et 308A sqq) 16

3 praedisponit] disponit EJ 32 et2] add libro EJ

10 destruerentur] destrueretur EJ

23 sibi] om W

274

In 2 Sent dist 12 q 2

12 commento 11 et commento 22, et multis aliis locis, ubi distinguunt materiam propinquam a remota, et materiam propriam unius generis formarum a materia propria alterius generis. Et volunt quod naturaliter materia quasdam formas non recipiat nisi quibusdam aliis mediantibus. Et ubi numquam dicerent, nos ita esse videmus ad sensum. 5 Turn quinto, quia, si tales dispositiones praevenientes non manent in instanti generationis formae, sequitur quod, existente aliqua materia summe disposita ad unam formam verbi gratia terrae, poterit naturaliter introduci forma alia disparata omnino et requirens contrarias dispositiones verbi gratia forma ignis. Istud autem nullus physice loquens diceret, sicut puto. Conse- 10 quentia declaratur. Ponatur quod aliquod frustrum ligni disponatur ad formam terrae, et sit aliquis ignis distans qui continue moveatur versus hoc lignum et moveatur sic, quod in eodem instanti quo corrumpetur forma substantialis ligni, ipse primo sit in distantia debita ad agendum in materiam illam; et volo quod iste ignis sit potentior quam agens illud quod disponit ad is formam terrae. Totus | casus, sicut patet, possibilis est. Hoc posito constat quod 78A aliqua forma substantialis inducetur in ilia materia, turn quia materia non potest naturaliter existere sine forma substantial!, turn quia est ibi agens naturale sufficiens ad agendum et ipsa est sufficiens receptivum formae et in debita distantia ad agens. Sed non inducetur forma terrae. Probatio, quoniam 20 in illo instanti corruptions formae substantialis ligni per te non est aliqua dispositio ad formam terrae in materia ilia, quamvis praefuerint multae. Et per consequens ipsa pro tune non est magis disposita ad formam terrae quam ad formam ignis, quamvis prius fuerit magis disposita ad formam terrae. Cum ergo ignis sit aeque sufficienter propinquus et sit potentior ad agendum, sup- 25 posita aequali dispositione materiae, sequitur quod inducet in materia formam ignis. (Secunda conclusio probatur, tertio) Tertio, nulla qualitas rei corrumpendae conveniens formae inducendae corrumpitur naturaliter, cum ilia forma debet induci. Igitur nulla quantitas 30 rei corrumpendae corrumpitur, cum ex ea alia naturaliter generatur. Consequentia probatur: Turn quia omnes qui ponunt eandem qualitatem numero remanere in generate, quae fuit in corrupto, ponunt etiam quod eadem quantitas numero secundum essentiam remanet, licet aliquando sit maior vel minor. Non tamen omnes, qui ponunt eandem quantitatem manere, 35 ponunt ita de qualitate. Unde magis videtur hoc ponendum de quantitate quam de qualitate. Turn quia eadem causa est utrobique scilicet convenientia ad formam generandam. Nulla enim est forma substantialis, quae non requirat naturaliter materiam quantam. 12 moveatur] moventi J 31 naturaliter] om W

23 consequens] antecedens W

25 aeque] ei J

In 2 Sent dist 12 q 2

275

Antecedens probatur auctoritate Philosophi 2 De generatione capitulo 2, ubi vult quod in elementis habentibus symbolum facilior est generatio unius ex alio. Et assignat18 causam, »quia facilius, inquit, est unum quam multa transmutare, verbi gratia ex igne quidem erit aer, altero transmutato«, scilicet humiditate. Et ibi per longum processum vult quod sola qualitas contraria 5 corrumpatur, et symbola quae est conveniens et communis remaneat. Ibidem etiam Commentator19: »Generatio, inquit, horum quae contrariantur secundum unam differentiam erit per corruptionem unius contrarietatis, verbi gratia quod ignis fit aer, corrupta siccitate et remanente caliditate; et haec est facilior generatio«. Hanc rationem totam in virtute facit idem Com- 10 mentator20 in 1 capitulo De substantia orbis, ubi ait: »Dimensiones simplices, quae appellantur corpus simplex, non denudantur a prima materia, sicut nee alia accidentia communia omnibus corporibus contrariis aut duobus eorum aut plus, verbi gratia diaphaneitas in qua communicant ignis et aer et aqua«. Et paulo ante praemittit1 quod, »cum Aristoteles invenit omnes formas com- is municare in dimensionibus non terminatis, scivit quod prima materia numquam denudatur a dimensionibus non terminatis«. Et per totum capitulum tenet istam conclusionem. Et similiter 1 Physicorum2 commento 63, et multis aliis locis. Nee alicui qui sua dicta circa hoc vidit, polest dubium esse, quin ipse fuerit istius sententiae. 20 (Tertia conclusio probatur) Tertiam conclusionem probo. Nam nee quantitas aucti nee quantitas alimenti corrumpitur; igitur nulla. Patet consequentia, quia non est aliud cuius quantitas in tali transmutatione possit corrumpi. Antecedens probatur, quia, si aliqua praedictarum corrumperetur, vel hoc 25 esset ampliatione pororum ipsius augendi, aut in rarefactione seu partium eius seu ipsius alimenti, vel in digestione aut praevia aliqua alteratione alimenti, vel in divisione eius et distributione partium ipsius ad partes aliti, vel in conversione earum in substantiam aliti. Hoc patet, quia in augmento non concurrunt aliae transmutationes, ut patet consideranti, et etiam satis per 30 Commentatorem l De generatione3. 18

ARISTOT De generatione et corr 2,4 (33la 24-27; Juntina 5,376A = tc 25) AVERROES In De generatione et corr 2 com 25 (Juntina 5,376D; ed Cambridge 1956, p 113) 20 AVERROES De substantia orbis l (Juntina 9,4D) 1 ibid (Juntina 9,4B) 2 AVERROES In Phys 1 com 63 (Juntina 4,37L sqq = tc 63) 3 C/AVERROES In De generatione et corr 1 com 33 et 38 (Juntina 5,357BD et 358E sqq; ed Cambridge 1956, p 44 et 48 sqq) 19

1 probatur] add ex EJ 5 qualitas] add in mg ei W 14 diaphaneitas] diafanitas J, diafonitas W 16 communicare] om E, om sed add in mg J, communicari Averroes 19 qui] per W 25 praedictarum] praedicta EJ 26 esset] erit EJ 26 ampliatione] om W

276

In 2 Sent dist 12 q 2

Sed in rarefactione non corrumpitur quantitas, ut patet ex conclusione prima4; nee in conversione, ut patere potest ex secunda5; et eadem ratione nee in digestione aut aliqua alia alteratione praecedente, nee etiam in divisione. Nam quamvis per divisionem corrumpatur quantitas totalis quantum ad esse totius, pro eo quod post divisionem partes, quae erant continuae et simul una 5 quantitas totalis, sunt post divisionem discretae et non una ut prius, nulla tarnen pars materiae privata est parte quantitatis quam prius habuit. Ac per hoc nulla quantitas corrupta est ad sensum, in quo tractatur praesens difficultas. In ampliatione quoque pororum eius, quod est augendum, bene patet quod 10 non corrumpitur aliqua quantitas. Si autem nulla quantitas corrumpatur in augmentatione tali, patet etiam quod nulla de novo generatur, sic scilicet quod aliqua pars materiae informetur aliqua parte quantitatis qua prius non informabatur. Alioquin ipsa informaretur simul duabus quantitatibus, quod non est possibile naturaliter. 15 Potest tarnen dici quod nova quantitas totalis generatur, pro eo quod nova quantitas una totalis resultat ex continuatione partis adgeneratae - per quam augeri dicitur alitum - ad partes ipsius aliti; et est talis quantitas quae prius non fuit, licet fuerint partes eius. Utrum tamen talis totalis quantitas dicatur proprie generari vel non, non | euro pro nunc, quia non facit ad propositum, 20 78E quia non in tali sensu nunc loquor de generatione. Per similem modum probari potest quod in decremento non corrumpitur aut generatur quantitas aliqua. (Obiectiones) Contra praedicta potest argui p r i m ο sic: Corrupto subiecto corrumpitur 25 naturaliter quodlibet accidens eius. Alioquin vel accidens remaneret per se sine subiecto, vel migraret de subiecto in subiectum. Utrumque horum est impossibile naturaliter. Subiectum autem quantitatis est compositum de genere substantiae. Igitur corrupto composito corrumpitur quantitas. Et similiter arguitur de ceteris accidentibus. 30 6 Assumptum probatur primo auctoritate Commentatoris in l capitulo De substantia orbis, dicentis quod Aristoteles »invenit quod subiecta omnium accidentium sunt individua substantiae, quae sunt in actu, de quibus declaratum fuit ab eo esse composita ex formis et subiecto quod est in potentia«. Et 4

cf p 267 sqq cf p 270 sqq 6 AVERROES De substantia orbis l (Juntina 9,4A et B) 5

11 corrumpatur] corrumpitur EJ 12 nulla] add etiam W 13 qua] quam W 21 non in tali sensu nunc] in tali sensu nunc non EJ 26 quodlibet] omne E 26 accidens] add eius J 27 horum] quorum EJ 32 subiecta] substantia W

In 2 Sent dist 12 q 2

277

statim post dicit quod »subiectum recipiens accidentia non est simplex actu« sed compositum. Expressa valde auctoritas est. Item 2 De anima7 commento 4: »Subiectum, inquit, accidentis est compositum ex materia et forma, et est aliquod existens in actu, et non indiget in suo esse accidente. Subiectum autem formae non habet esse actu, secundum quod s est subiectum, nisi per formam et indiget forma, ut sit in actu«. Ubi patet idem quod prius. Probatur etiam tertio ratione, quia idem est subiectum quantitatis et motus ad quantitatem. Patet, quia motus ad quantitatem est ipsamet quantitas, sicut alii motus sunt ipsaemet res quae acquiruntur. Sed subiectum talis motus sicut 10 et ceterorum est totum compositum et ens in actu, non autem sola materia. Igitur etc. Secundo, si quantitas corrupt! remaneret, igitur praecederet in materia formam substantialem ipsius geniti. Ex quo ulterius sequitur quod prius haberet esse et >actum secundum quid< quam esse simpliciter et >actum simpli- is citerin 20 vera mixtione quaelibet pars mixti est mixtaverbum esset impossibile apud deumDe mixtioneUtrum caritas vel alia forma augmentabilis augmentetur per diminutionem sui contrarii< (codd Mazarine 915, fol 9Ir = Universite 193, fol 106v = Vat lat 955, fol 151r) art 2 Ad duodecimum (ibid, fol 93v = 108v = 155v), littera L: >De modo mixtionis et quod mixtio non potest fieri per hoc quod partes subintrent se, sed si elementa maneant in mixto sub propriis formis, oportet dicere quod mixtio fiat per iuxtapositionem partium elementorum remissorum, Laliquid intendi vel remitti< nisi quod aliqua naturaliter ex natura in eodem loco adaequato eiusdem speciei faciant unum - quod non audivi aliquem dicere de materia prima et partibus eius vel non facerent unum, et tune non fieret unum ex elementis mixtis sic ad invicem, sed solum aggregatio multorum in eodem situ, quia quorum materiae tantum aggregantur sine unitate vera proveniente, et formae solum aggregantur...«. 2 cf p 290 sq 3 proportiones] portiones W EJ

6 proportio] portio W

24 aggregatio] congregatio

In 2 Sent dist 15 q 1

295

(Secunda conclusio probatur) Secunda conclusio, quae specialiter est contra Commentatorem, probatur evidenter per quamlibet praedictarum rationum, sicut patet applicant! et ita arguenti de illis partibus | formarum remanentibus, sicut argutum est de ipsis 80E formis, si integrae ponantur remanere. 5 Specialiter autem deficit in eo quod concedit formas substantiales elementorum intendi et remitti. Sic enim non solum in mixtione sed etiam extra per se seorsum unum elementum posset per actionem alterius substantialiter remitti. Et sic idem ignis numero nunc esset minus ignis quam prius, sicut polest esse minus calidus vel rarus quam prius. Et rursus per actionem ignis 10 intensions posset intendi et fieri magis ignis. Quod est magnum inconveniens physicum. Praeterea, cum non solum elementa ilia quattuor sint miscibilia sed et multa corpora mixta sint miscibilia, ut ex eis etiam aliud mixtum generetur, sicut patet in electuariis et pluribus aliis, sequitur quod etiam illae formae is substantiales mixtorum miscibilium sint intendibiles et remissibiles essentialiter, et per consequens non solum formae elenientorum propter earum, sicut dicit, imperfectionem et diminutionem a formis perfectis possunt sic remitti. Praeterea, in colore medio naturali, qualis est viriditas feniculi et rubedo rosae, aut alio ex extremis commixtis essentialiter genito - quod dico ad dif- 20 ferentiam coloris medii secundum apparentiam tantum, de quo dictum est in Primo3 ubi supra, distinctione 17 - non sunt essentiae colorum extremorum nee fractae nee integrae. Igitur nee formae elementorum in mixto. Consequentia patet per eum, quia similiter dicit elementa esse in mixto et colores extremes in mediis, ut recitatum est. Sed antecedens probatum est sufficienter, 25 ut aestimo ubi supra. (Tertia conclusio probatur) Tertia conclusio ex rationibus primae conclusionis4 etiam probatur. Si enim remaneant tales partes formarum elementarium, aut in aliqua particula mixti est tantum pars formae unius elementi, et tune non quaelibet pars est 30 homogenea toti et aliis partibus, aut in qualibet particula non tantum est pars unius formarum sed et plurium simul. Et sequitur quod et plures materiae et composita substantialia et corpora naturaliter per se subsistentia sint simul in eodem loco primo, sicut in prima ratione deducebatur. Praeterea, cum secundum istam opinionem5 forma mixti non sit nova 35 forma secundum essentiam distincta a formis miscibilibus seu a particulis 3

cf GREG In 1 Sent dist 17 q 3 art 2 (fol 103KO) cf p 292 sqq 5 cf p 291 4

8 seorsum] om EJ

15 quod etiam] ~ W

296

In 2 Sent dist 15 q 1

illarum remanentibus, et nulla illarum particularum deserere possit naturaliter suam materiam, manens in rerum natura, nee etiam possit simul cum ilia de novo materiam aliam informare - multo certe minus quam potest forma totalis et perfecta suae speciei, de qua nulli dubium est, cum nullus sanae mentis concederet quod forma substantialis ignis huius demonstrati possit 5 naturaliter eadem ipsa primo informare unam aliam materiam de novo necesse est quod ilia composita substantialia partialia quoad formas diversorum elementorum non constituant aliquam substantiam per se unam nisi secundum continuationem vel quandam in eodem loco congregationem. Praeterea, etiam tertia6 ratio evidenter applicatur contra istam opinio- 10 nem, et eo evidentius quo ista opinio nullam aliam formam ponit in mixto. Similiter et ilia Commentatoris7 contra Avicennam de unitate compositi, cum iste nullam unam formam possit assignare composite nisi unitate contactus. Praeterea, specialiter contra viam istam potest argui de illis partialibus realitatibus formae elementaris. Aut enim una est actus alterius, et sie forma 15 substantialis erit essentialiter composita ex proprio actu et propria potentia; quod iste doctor non vult concedere. Et praeterea erit quoddam compositum substantiale per se generabile et corruptibile, corruptibile quidem dum venit ad mixtionem, generabile vero dum mixtum illud dissolvitur in elementa. Quoniam tune realitas, quae erat in mixto, recipit suam actualitatem, et tune 20 est verus et integer ignis in actu, et ipsa forma ignis est tune actu, cuius pars sola praefuerat; quod est valde absurdum. Aut neutra est actus alterius, et tune, cum non sint eiusdem rationis sed oppositae, et sint in eodem subiecto primo, non constituent unam formam plus quam faciat grammatica et musica in anima, aut albedo et dulcedo in lacte. 25 Praeterea, si neutra est actus alterius, utraque igitur immediate informat materiam et cum ea unum per se compositum constituit. Et sie ex materia et una illarum realitatum resultat unum compositum per se, et ex eadem materia et alia realitate resultat compositum alterius rationis aliud saltern partialiter a primo. 30 Confirmatur, quia, si per potentiam dei una illarum realitatum informaret unam portionem materiae et alia aliam portionem distinctam et discretam ab alia, non est dubium quod ex eis et suis materiis constituerentur duo composita diversarum rationum. | Et sie sequitur quod ignis et quodlibet elemen- 80J turn non sit unum quid, nisi per accidens, propter unitatem materiae, sicut 35 musicum et grammaticum sunt unum propter unitatem subiecti musicae et grammaticae. 6

7

c/p293,18sqq

cf AVERROES In De coelo 3 com 67 (Juntina 5.227DE); cfp 290 sq

4 totalis] BEJNRSZd et edd, substantialis W, rationalis AK 11 mixto] medio W 21 est tune actu] om E, om sed add in mg J 27 ea] alia W 34 quodlibet] quod EJ

In 2 Sent dist 15 q 1

297

(De forma mixti) Praeterea, quod dicit opinio8 de forma mixti, scilicet quod non est alia ab illis partibus formarum elementarium sed conflata ex eis, est falsum. Quod p r i m o probatur per Commentatorem l De anima commento 77. Ibi enim Philosophus' contra eos, qui ponebant animam ex omnibus elementis 5 compositam ut cognoscat omnia, arguit inter cetera quod, esto quod sic esset ex omnibus elementis composita, adhuc non cognosceret omnia, quia non cognosceret compositum ex elementis. Et Commentator10 declarans hoc: »Contingit, inquit, eis ut non cognoscat universam rei compositionem et quod non sentiat formam eius; forma enim est supra elementa in composito. Contingit 10 ergo ut non cognoscat deum aut hominem neque carnem neque os. Non enim est elementum essentia«, id est forma, »neque ex elementis. Et hoc necesse est in omnibus compositis«. Et sequitur adhuc: »Essentiae et formae rerum necesse est, ut sint superadditae elementis«. Verba expressiora non possent dici ad propositum. Nee verba solum sed is probatio sua cogit hoc ipsum intendere, cum infert quod >non cognoscet universam rei compositionem etcet est in eo< excluditur elementum illud quod transmutatur, cum aliquid generatur ex eo, sicut cum caro generatur ex s sanguine, tune sanguis non remanebit pars carnis«. Tertio 1 3 sic: »Mixtum secundum quamcumque partem sui minimam et signabilem resolvitur in quattuor elementa, igitur in mixto sunt formae elementorum. Antecedens patet; nam dum comburitur lignum, ad sensum patet quod resolvitur in quasdam partes igneas, quasdam fumales, aliquas vero 10 aqueas, et aliquas etiam cinerales«. Quarto 1 4 , ex eisdem res nutriuntur et sunt, et mixta nutriuntur ex omnibus quattuor elementis; igitur etiam sunt ex elementis. Quinto 1 5 , »mixtio non est corruptio | simpliciter ipsorum miscibilium«, 81A patet l De generatione16. Sed si formae miscibilium nee secundum totum nee is secundum partem manerent »in mixto, esset mixtio corruptio simpliciter miscibilium; igitur etc«. Confirmatur per Philosophum'7 qui dicit quod »gutta vini mille miliis amphoris aquae non miscetur; solvkur enim species«. Ecce quod ratio, quare non miscetur, est quia corrumpitur. Ex quo sequitur quod quae miscentur, non corrumpuntur. 20 18 Praeter istas rationes adducit tertius opinans unam a Ham magis appropriatam suo modo dicendi, et dicit earn esse Philosophi19 7 Metaphysicae in fine. Arguit autem sic: »Sicut se habent A et B ad hanc syllabam B A, sic elementa ad formam mixti, puta ad formam carnis«. Sed B et A sie se habent ad illam syllabam BA quod neutrius sonus perfecte salvatur in ilia syllaba nee 25 etiam particula aliqua retinens propriam rationem sui soni. Et tarnen aliqua particula utriusque salvatur in ipsa, ut patet sensui, igitur etc. Et accipiuntur ista praecise ut sunt prolata, non scripta. Maior probatur20: »Quia ille sonus BA est una qualitas«, cum sit una syllaba, sicut et forma mixti ut verbi gratia lapidis est una forma. 11

ARISTOT Metaph 4,3 (1014a 26-27; Juntina 8,105B = tc4).- Cf PETRUS AUREOLI he cit (p 206aBC) 12 AVERROES In Metaph 5 com 4 (Juntina 8,105H) 13 PETRUS AUREOLI loc cit (p 207aEF) l4 c//*/i/(p208aF) 15 c//o/c/(p208bCE) 16 cf ARISTOT De generatione et corr 1,10 (328b 18; Juntina 5.370J = tc 90) 17 /Wi/(328a 27-28; Juntina 5,370C = tc 88) 18 PETRUS AUREOLI In 2 Sent dist 15 q 2 art 2 (ed Romae 1605, p 209bF-210aA) 19 ARISTOT Metaph 6,17 (1041b 11 sqq; Juntina 8,207KM = tc 60) 20 PETRUS AUREOLI loc cit (p 210aA) 2 quae est - commenti] secundum litteram commenti quae est talis W 3 eo] codd et edd, ea Aristot secundum litteram Averrois 4 eo] codd et edd, ea Averroes 25 perfecte] perfectus EJ 25 ilia] alia J 27 in ilia - salvatur] om W 29 syllaba] syllabariter W

302

In 2 Sent dist 15 q 1

(Ad obiectiones Petri Aureoli) Respondeo. Ad p r i m u m dico quod mixtio potest tripliciter sumi, et similiter mixtum. Nam ad generationem alicuius mixti plures transmutationes concurrunt, quoniam primo miscibilia dividuntur in partes, et illae invicem congregantur et iuxtaponuntur. Deinde mutuo alterantur et continuantur. Po- s stremo ipsa corrumpuntur, et nova substantia generatur. Potest ergo mixtio accipi primo modo pro congregatione et iuxtapositione partium miscibilium practise, et talis mixtio non est generatio. Secundo pro alteratione miscibilium et unione et continuatione eorum, et nee sic est generatio simpliciter, proprie dicta. Tertio modo potest sumi pro generatione consequente mixtio- 10 nes praedictas. Et sic proprie est generatio, differt tamen a generatione in communi, quia non omnis generatio praesupponit eiusmodi priores mixtiones; et ideo non omnis generatio est mixtio, sed omnis mixtio sic dicta est generatio. Ad secundum dico quod nee ignis nee aliquod aliorum trium corporum is est alicuius substantiae, quae sit per se una, elementum secundum illam definitionem elementi. Sed sic solae intrinsecae causae rei, materia scilicet et forma, sunt elementa ipsius. Et si adhuc amplius contrahatur ad illud, in quod res etiam resolvitur, sola materia rei est sibi elementum. Et haec patent per Commentatorem ibidem1. 20 Et si quaeratur, propter quid ergo ilia quattuor corpora prima vocantur elementa respectu aliorum, dico quod propterea, quia vel ex eis prius alteratis et commixtis et tandem corruptis alia immediate generantur, vel ex his quae sunt ex ipsis immediate sic genita, quamvis nee omnia alia corpora sic ex eis genita sint. Et ideo nee omnium etiam in isto sensu vere dicuntur elementa, 25 sed multorum. Ad t e r t i u m nego antecedens. Ad probationem dico quod nee illae partes aqueae sunt aqua quae dicitur elementaris, nee illae cineres sunt terra, nee illi fumi sunt aer. Et ideo in nullum trium elementorum resolvitur. Non resolvitur etiam in ignem, sed ignis ex eo generatur. Quomodo autem ignis possit 30 ex ligno generare cineres vel fumum, est alia quaestio, nee pertinens ad propositum. Ad q u a r t urn dico primo quod non omnia corpora mixta nutriuntur. Patet de lapidibus et metallis. Item non omnia, quae nutriuntur, nutriuntur ex igne, terra et acre et aqua, sed quaedam ex aliis corporibus, quaedam ex aliquo vel 35 aliquibus horum. Secundo dico quod non est intelligendum ea quae nutriuntur esse ex his ex quibus nutriuntur, quasi ilia ex quibus nutriuntur secundum suas formas ingrediantur constitutionem nutritorum. Alias homines constaC/AVERROES In Metaph 5 com 4 (Juntina 8,105GH) 8 praecise - alteratione] om W 30 eo] eis W 35 igne terra et] igne et terra E, om J 35 aqua] qua W 38 nutritorum] mixtorum W

In 2 Sent dist 15 q 1

303

rent essentialiter ex vino et pane et herbis et aliis innumerabilibus, quae assumunt ad alimentum, sed quia ilia in nutritorum substantias convertuntur, et ex similibus, multis tarnen intervenientibus transmutationibus, generata sunt. Unde patet quod argumentum nullius est efficaciae. Ad q u i n t u m dicendum quod nee in mixtione primo modo sumpta2 nee s etiam in sumpta secundo modo miscibilia simpliciter corrumpuntur, sed essentialiter sunt in tali mixto seu aggregato. Sed non sic vertitur quaestio ista de mixto, sed de mixto mixtione tertia. Et in tali utique simpliciter corrumpuntur miscibilia. Quod si dicantur non corrumpi vel manere, improprie dictum est, vere 10 tarnen ad sensum Philosophi qui ideo dicit ilia non corrumpi totaliter, quia, | 81E quod genitum est ex ipsis et manet, est medium inter ilia non per participationem sed per convenientiam. Convenit enim in propriis qualitatibus cum ipsis miscibilibus plus quam ilia inter se, et per consequens etiam in forma, quam tales consequuntur qualitates. 15 Similiter et in operationibus provenientibus a qualitatibus illis. Et quia potest per suas qualitates in operationes similes aliquo modo, ideo dicitur continere ilia in virtute, et etiam in isto illorum virtutem salvari. Et haec est intentio Philosophi, sicut patet per expositionem suammet. Ait3 enim: »Non manent igitur actu ut corpus album, neque corrumpuntur neque alterum ne- 20 que ambo«. Et in quo sensu dicat ilia non corrumpi immediate ostendit dicens: »Salvatur enim virtus eorum«. Ecce quod ideo dicuntur non corrumpi, quia salvatur virtus eorum, non quia salvantur ipsa. Alias contradiceret primae parti auctoritatis. Ad confirmationem dicendum quod non ideo praecise gutta ilia non mis- 25 cetur aquae, quia corrumpitur, sed quia etiam convertitur in aquam. In vera enim mixtione nullum miscibilium manet neque unum in alterum convertitur, sed omnia corrumpuntur et convertuntur in quoddam medium commune. Et istud patet ex littera, si auctoritas complete allege tu r. Ait4 enim: »Solvitur enim species et transmutatur in omnem aquam«. Et iterum imme- 30 diate sequitur5 ad propositum: »Quando autem potentiis adaequantur, tune transmutatur utrumque in dominans ex sui natura, non generatur autem alterum eorum, sed medium«. Ad u l t i m u m dico primo quod illam maiorem non ponit Philosophus nee in una translatione nee in alia; unde false allegatur. Secundo dico quod ipsa 35 2 3

cfp 302

ARISTOT De generatione et corr 1,10 (327b 29-31; Juntina 5,369E = tc 84) 4 ibid (328a 27-28; Juntina 5.370C = tc 88) 5 ibid (328a 28-31; Juntina 5.370D = tc 89) 2 assumunt] ABKR edd, assumit EJSWZd, om N 3 sed quia - similibus] om W 14 ipsis] illis EJ 16 a] ex EJ 18 etiam] econtra W 20 corpus] add et Aristot 25 quod] om W 28 convertitur] corrumpitur E 29 allegetur] allegatur EJ

304

In 2 Sent dist 15 q 1

sumpta universaliter, vel etiam quantum ad propositum, est falsa; et probatio invalida est cum sit ex utraque affirmativa et in secunda figura. Tertio dico quod Philosophus ibi non inquit, utrum elementa sint in mixto vel non, nee ex principal! intentione agit specialiter ibi de forma mixti, sed sicut patet per Commentatorem iuxta principium commend, et supra6 dictum est, Philoso- s phus principaliter intendit probare quod in rebus est praeter materiam alia causa quae est forma. Gratia tamen exempli loquitur specialiter de forma mixti quam antiqui non ponebant esse distinctam ab ipsis elementis, et probat quod ipsa est aliud quidem ab eis, nee ex eis composita, sicut patet supra7. Propter quod ex toto Philosophus est oppositus intention! istius opinantis, 10 nee est contrarius conclusionibus8 praemissis, quia non dicit nee intendit quod elementa sint in mixto, sed solum quod, etiam si essent, adhuc praeter ilia oporteret ponere formam mixti. Et secundum hoc directe procedit ratio sua ibi de dissolutione. Quamvis autem ista maior non possit haberi ibidem a Philosopho, a Com- is mentatore tamen poni videtur. Sed non est mirum, cum expresse ponat elementa in mixto manere, ut supra9 patet. Et in hoc errat, nihilominus tamen et ipse est contra intentionem opinantis, sicut patet ex dictis. (Ad rationes Commentatoris) Nunc est respondendum ad u n a m rationem Commentatoris supra10 fac- 20 tam, scilicet earn qua infert quod, si formae substantiales corrumperentur, materia immediate reciperet omnes formas. Dicendum est ad hoc quod, si intelligatur immediatio ilia in perficiendo et in essendo, quamlibet formam substantialem immediate materia recipit, et non unam mediante alia. Alioquin secunda non esset substantialis nee transmutatio terminata ad ipsam 25 esset generatio sed alteratio accidentalis, sicut patet per aliam suam rationem, quam ibi facit et supra11 recitata est. Si vero intelligatur de immediatione in transmutando, sic est verum quod materia existens sub una forma non in quamlibet immediate transmutatur, nee tamen semper transmutatur prius in formam alicuius illorum quattuor 30 corporum, sicut si panis convertatur in carnem, non prius materia eius transmutatur in ignem vel aquam aut aliud reliquorum duorum, sed in humiditatem cibalem, et postea in carnem. Nee oppositum huius sequitur ex eo quod elementa substantialiter corrumpantur. 6

cf cf 8 cf 9 cf 10 cf 11 cf 7

AVERROES In Metaph 7 com 60 (Juntina 8,208E); cf p 298,9-16 p 297 sqq p 292 sqq p 290 sq p 291,1-4 p 291,4 sqq

2 et] om EJ 22 est ad hoc] ad hoc E, ad hoc est J substantialem J 33 eo] hoc EJ

24 et] om EJ

33 cibalem]

In 2 Sent dist 15 q 1

305

Ad alias suas rationes non oportet respondere, quia verum concludunt, quamvis tertia invalide medio. Nam secundum illud sequeretur quod nullius primorum corporum, et certe etiam aliorum, propria qualitas posset aliqualiter remitti, quin simul remitteretur forma substantialis; quod est manifeste falsum. 5 Nee probatio sua valet, quoniam non quoad omnia idem est semper iudicium totius et partis. Non enim si aliqua parte suae diaphaneitatis potest aqua vel aer manens privari, potest similiter totaliter diaphaneitate carere. Nee si possibile est unam partem terrae corrumpi, possibile est ut tola simul corrumpatur naturaliter. Et sic de multis aliis posset verificari, | quod non semper et 10 81J maxime respectu tertii idem est iudicium totius et partis. Ad p r i m a m 1 2 rationem quaestionis dicendum quod, si loquamur de mixto vere genito, illud non debet intelligi esse mixtum per essentiam sed convenientiam et aequivalentiam vel virtualem continentiam, ut supra13 dictum 15 est. Ad definitionem illam posset dici quod intelligitur de mixtione secundi modi, non autem tertii. Potest etiam, ut dicit unus doctor14, accipi dictum illud de tertia, et tune debet exponi mixtio miscibilium prius alteratorum unio: Unio, inquam, in uno effectu communi medio et convenient!. Sed et aliter et 20 non minus bene, ut puto, dicendum quod ideo dicitur unio, quia praesupponit talem unionem ita quod ilia praedicatio non intelligatur esse per essentiam, sed concomitantiam. Advertendum tamen quod non omne quod dicimus mixtum praesupponit talem mixtionem, sicut supra15 patet. Et ideo non omne mixtum dicitur mix- 25 turn propter huiusmodi mixtionem, sed propter convenientiam et aequivalentiam eius, ut dictum est16. Ad s e c u n d a m 1 7 rationem dicendum quod omnia corrumpuntur et quod praeter ilia est aliud extrinsecum corrumpens et inducens formam mixti, sive sit aliqua virtus existens in continente sive calor aliquis vel aliquid aliud. Et 30 hoc satis patet in mixtione tyriacae et aliorum electuariorum. Nam praeter omnia ilia miscibilia necessaria est actio ignis vel immediate calidi continentis. 12

cf p 289 cf p 302,2 sqq 14 Gregorius in mg (λ fol 81J): Scotus.- C/ScoTUS Ordinatio 2 dist 15 q 1 (ed Wadding, torn VI/2, Lugduni 1639, ρ 756) 15 cf ρ 302,2 sqq 16 cf ρ 305,13-16 I7 c/p289sq 13

10 verificari] exemplificari EJ

DISTINCTIO 16 et 17 QUAESTIO l UTRUM evidenter possit probari animam secundum quam homo est ad imaginem dei, id est intellectivam, esse substantialem hominis formam. Circa distinctiones 16 et 17 sequentes, in quibus Magister1 agit de creatione hominis quoad animam, secundum quam dicit eum factum esse ad imaginem dei, et quoad corpus, quaero primo, utrum evidenter possit probari animam secundum quam homo est ad imaginem dei, id est intellectivam, esse substantialem hominis formam. Et arguitur quod non: Quia anima intellectiva non est substantialis hominis forma, igitur non polest evidenter probari etc. Antecedens probatur, quoniam nulla forma separata a materia est substantialis forma hominis. Anima intellectiva est huiusmodi, ergo etc. Maior patet, quia homo est aliquid per se unum, igitur forma substantialis hominis est actus materiae, quae est altera is pars ipsius. Haec enim est tota causa, quare compositum aliquod est per se unum, scilicet quia hoc quidem eius est potentia, et hoc est actus huius potentiae, sicut haberi potest ex 8 Metaphysicae2. Minor patet per Philosophum 3 De anima3 dicentem quod »rationale est intellectum non misceri corpori«, sive secundum aliam litteram, »ut non sit mixtus cum corpore«. 20 Secundo probatur idem antecedens sic: Intellectus unus numero est omnium hominum. Igitur anima intellectiva non est substantialis forma hominis. Antecedens patet per Averroem, qui hoc multis rationibus conatur ostendere 3 De anima4. Consequentia probatur. Nam vel intellectus nihil aliud est quam ipsa anima intellectiva, vel est accidens eius; et utrum detur, non potest esse 25 unus intellectus omnium, nisi sit et una anima omnium. Sed impossibile est quod una anima numero sit forma substantialis omnium hominum, quia tune non essent plures homines essentialiter sicut duae aliae individuae substantiae eiusdem speciei quae et formis et materiis distinguuntur.

1

cf LOMBARDUS 2 Sent dist 16-17 cf ARISTOT Metaph 7,1 (1042a 27-28; Juntina 8,210E = tc 3) 3 ARISTOT De anima 3,4 (429a 24-25; Juntina Suppl 2.153D = tc 6) 4 C/AVERROES In De anima 3 com 5 (Juntina Suppl 2,141F sqq; ed Cambridge 1953, p 392,158 sqq) 2

5 sequentes] om EJ

15 hominis] add eius EJ

19 dicentem] dicit enim EJ

In 2 Sent dist 16 et 17 q 1

307

Ad oppositum arguitur sic: Evidenter probari potest quod proprius et ultimus finis hominis est operatic animae intellectivae. Igitur evidenter potest probari quod anima intellectiva sit substantialis forma hominis. Antecedens patet satis ex l et 10 Ethicorum5. Consequentia probatur, quoniam evidens est quod diversitas propriorum finium in rebus est ex diversitate specificarum et substantialium formarum earum. Respondeo. Hie duo erunt articuli: In p r i m o inquiretur, utrum evidenter probari possit quod anima intellectiva sit substantialis forma hominis. In sec u n d o , utrum idem intellectus numero sit omnium hominum, an cuiuslibet 10 sit proprius aliquis intellectus. ARTICULUS i Quoad primum praemitto quod per formam substantialem hominis intelligo principium intrinsecum distinctum a materia, per quod homo est homo, sicut et per formam substantialem generaliter intelligimus earn partem com- is positi, secundum quam ipsum est hoc aliquid, ut dicit Philosophus6 2 De anima in principio. Per animam vero intellectivam intelligo id quo primo homo intelligit. (Error Averrois) Quibus praemissis sciendum est hie fuisse errorem Averrois Commenta- 20 toris, qui, ut patet 3 De anima7, opinatus est intellectum esse quandam substantiam per se abstractam, quae non unitur homini a principio sui esse, seu cum primo ipse est homo, sed cum est in annis discretionis. Tune enim | 81N quodammodo copulatur sibi et continuatur, ita ut per ipsum possit intelligere. Et ideo 3 De anima commento 5 dicit8 quod puero intellectus materialis est 25 continuatus in potentia tantum. Et infra commento 36, postquam posuit modum quo opinatus est intellectum homini copulari, ait9: »lam igitur invenimus modum secundum quem possibile est ut iste intellectus continuetur no5

C/ARISTOT Eth Nicom 1,4 et 10,7 (1096a 4 sqq; Juntina 3,4K sqq et 1177a 12-1178a 8; Juntina 3,4K sqq et 152G-153C) 6 cf ARISTOT De anima 2,1 (412a 6-11; Juntina Suppl 2,49A = tc 2) 7 cf AVERROES In De anima 3 com 5 (Juntina Suppl 2,146D sqq et 148C sqq; ed Cambridge 1953, p 401,407 sqq et 404,502 sqq) et com 36 (Juntina Suppl 2,175B sqq; ed Cambridge 1953, p 480,34 sqq) 8 cf AVERROES In De anima 3 com 5 (Juntina Suppl 2,148E; ed Cambridge 1953, p 405,521) 9 ibid 3 com 36 (Juntina Suppl 2,185D; ed Cambridge 1953, p 499,578-580) 20 hie] corr in mg hunc J

23 sed] add tantum EJ

308

In 2 Sent dist 16 et 17 q 1

biscum in postremo, et causam quare non copulatur nobiscum in principio«. Et infra10: »Manifestum, inquit, est ex hoc quare non continuamur cum hoc intellects in principio, sed in postremo: Quoniam, dum fuerit in potentia in nobis, erit continuatus nobiscum in potentia; et impossibile est ut intelligamus per ipsum aliquid nisi cum efficitur forma in nobis in actu, et hoc erit 5 apud continuationem eius in actu«. Cum igitur puer vere sit homo et eiusdem rationis cum adulto, et idem adultus sit ipse idem numero et specie qui fuit puer, si puer non est homo per intellectum, sequitur quod nullus homo sit homo per intellectum, et per consequens quod intellectus seu substantia ilia, per quam intelligit, non est forma 10 substantialis hominis, sicut de forma loquimur in proposito. Sed, si dicatur forma, dicetur aequivoce, scilicet non sumendo formam pro principio constitutivo, sed pro principio operativo tantum. Et ideo quidam11 sequentes Commentatorem dicunt quod intellectus est forma non quidem dans esse et constituens in actu primo, sed dans operari. Et propter hoc etiam ipse Com- is mentator12 2 De anima commento 7 et libro 3 commento 5 dicit quod perfectio et actus dicuntur de anima rational! seu intellectu et aliis partibus animae modo aequivoco. Pro modo autem >continuationis intellectus cum homine< secundum Commentatorem13 est sciendum quod, sicut intellectus possibilis, quern ipse vocat 20 >materialemintellectum agentemcausare< intellectus agentis vocat Commentator >abstrahere< et causare intellecta in actu. >Recipere< vero intellectus possibilis vocat >intelligerecontinuatione< intellectus nobiscum. (Contra Averroem ex dictis Aristotelis, primo) Quod ergo Philosophus14 senserit animam intellectivam esse formam substantialem hominis, patet primo, quia secundum ipsum anima intellectiva est 10 substantia et est actus, seu secundum aliam litteram >perfectio corporisquid nominis< formae quam praemisit, turn ex differentia formarum substantialium et accidentalium. Nam per substantialem compositum est hoc vel illud secundum speciem, et ideo ipsa 30 dat nomen et definitionem; non sic accidentalis. Patet, quoniam compositum ex anima intellectiva et corpore illud est, quod hominem dicimus. 14

cf ARISTOT De anima 2,1 (412a 21-22; Juntina Suppl 2,50D et E = tc 5) cfibid (412a 4-6; Juntina Suppl 2,48D = tc 1) 16 cf AVERROES In De anima 2 com 2 (Juntina Suppl 2,49B; ed Cambridge 1953, p 130,18-19) 17 ARISTOT De anima 2,1 (412a 8 et 9-10; Juntina Suppl 2,49A = tc 2) 18 cfibid (412a 21; Juntina Suppl 2,50D = tc 5) 15

18 animam] add etiam J, add in W

24 qui] om W

31 compositum] om W

310

In 2 Sent dist 16 et 17 q l

(Responsio Commentatoris) Ad hanc rationem respondet Commentator19 2 De anima commento 7 dicens quod Aristoteles non asserit hanc definitionem esse communem omni animae, sed condicionaliter loquitur quod, si aliqua est communis, haec est | 82A qua dicitur quod est actus corporis etc. Unde verba Philosoph!20 sunt: »Si 5 autem aliquid commune in omni anima oportet dicere, erit utique actus primus corporis physici organici«. Hoc evidentius confirmatur. Nam postea, dads definitionibus de anima in communi, ait Philosophus' capitulo 2: »De intellectu autem et perspectiva potentia nihil adhuc manifestum est, sed videtur genus alterum animae esse«. 10 Ex quibus verbis patet quod Philosophus non intendit illam definitionem communem esse etiam intellectui, immo oppositum innuit per hoc quod addit: >Sed videtur genus alterum animae essesi autem aliquid commune etc< subdit5: »Universaliter quidem igitur dictum est quid sit anima«; et alia littera habet: »lam igitur diximus 25 quid est anima universaliter«. Praeterea Philosophus in sequent! capitulo probat6 quod anima est actus corporis et forma, quia ipsa est »quo vivimus, sentimus, movemur et intelligimus primum«. Et non est >quo vivimus vel sentimus etc< tamquam materia, 19

cf AVERROES In De anima 2 com 7 (Juntina Suppl 2,51F; ed Cambridge 1953, p 138,llsqq) 20 ARISTOT De anima 2,1 (412b 4-6; Juntina Suppl 2,5IE = tc 7) 1 ibid 2,2 (413b 24-26; Juntina Suppl 2,59B = tc 21) 2 AVERROES In De anima 2 com 21 (Juntina Suppl 2,59D; ed Cambridge 1953, p 160,15-17 et 27) 3 of/bid 3 com 5 (Juntina Suppl 2,148F; ed Cambridge 1953, p 405,528-531) 4 cfp 309 5 ARISTOT De anima 2,1 (412b 9-10; Juntina Suppl 2,52B et D = tc 8) 6 ibid 2,2 (414a 12-13; Juntina Suppl 2,60D = tc 24) 9 2] 3 EW

10 adhuc] aliud W

28 corporis] om W

29 primum] primo Aristot

In 2 Sent dist 16 et 17 q l

311

igitur tamquam forma. Et ita loquitur de intellectiva, ut patet, sicut de aliis, cum inter alias actiones proprias animatis ponat intelligere etiam pluries in illo capitulo. Item sequent! capitulo7, scilicet >Potentiarum autem animaeest actus corporis etcquae autem ut ratio, simulquae autem sunt is universalia, sunt insimulquid nominis< animae intellectivae supra19 praemisso. Minor prosyllogismi 5 probatur, quia forma, per quam primo homo intelligit, non inest homini accidentaliter; alias non per se, sed accidentaliter esset potens intelligere. Nee etiam est accidens per se consequens ipsum, quia omne tale consequitur ipsum ratione alicuius quod est de essentia hominis. Si ergo illud, quo primo homo intelligit, esset accidens hominis, iam ipsum non esset id quo primo 10 intelligit, sed illud ratione cuius ipsum competit homini. Unde sive immediatum principium intelligendi sit substantia sive accidens, primum tarnen et principale est substantia. (Responsio pro Averroe) Ad hanc rationem dicitur a defensoribus20 Commentatoris Averrois quod \s forma est duplex: Quaedam dans esse et operari, quaedam dans operari tanturn. Secundo, distinguunt de homine. Nam uno modo sumitur homo pro aliqua essentia per se una, et sic est quaedam essentia composita ex corpore tamquam materia, et anima cogitativa tamquam specifica eius forma quae 20 etiam aliquando, ut dicunt, vocatur ab Aristotele intellectus et ratio, et aliqui etiam doctores vocant earn rationem particularem, quia ipsa, sicut dicit Commentator21, recipit intentiones particulares tantum et discurrit in illis. Alio modo sumitur homo pro quodam aggregate ex homine primo modo sumpto, et anima intellectiva seu intellects sibi coniuncto. Et sie non est per se unum, 25 quamvis sit aliquo modo unum plus quam per aggregationem simpliciter dictam, propter naturalem unionem et inclinationem quam suae partes habent ad invicem. 19

cf p 309 cf JOANNES DE JANDUNO In De anima 3 q 5 >Utrum anima intellectiva sit forma substantialis corporis humani< (ed Venetiis 1473, fol 51r-54r) vel THOMAS ANGLICUS Quodlib 1 q 23 >Utrum demonstrative possit probari animam intellectivam esse formam corporis humani< (ita in indice codicis Vat Borghese 36, fol 46v).- De textu et contextu THOMAE vide: A. Maier, Ausgehendes Mittelalter, torn I, Roma 1964, p 1-22.- Identificatur THOMAS a JOANNE DE BACONE In 2 Sent dist 19 q 1 art 2 (ed Venetiis 1526, fol 172vb); c/eiusdem Quodlib 1 q l et 2 (ed Venetiis 1527, fol 3rb et 5rb) 21 C/AVERROES In De anima 2 com 5 (Juntina Suppl 2,50E-51B; ed Cambridge 1953, p 134,9 sqq) 20

10 homo intelligit] ~ E, intelligit J

20 tamquam] add ex E

26 unum] om EJ

314

In 2 Sent dist 16 et 17 q l

Tertio, distinguunt de intelligere. Nam quoddam est intelligere particulariter, et illud est operatic» cogitativae; et quoddam est intelligere universaliter, et illud est operatic propria animae intellectivae seu intellectus proprie sumpti. Ex his ad formam rationis potest responded. Cum enim dicitur quod homo s intelligit, si accipitur >intelligere< secundo modo, vera est de homine secundo modo accepto, non autem de accepto primo modo. Et ulterius conceditur quod per suam formam appropriatam et dantem operari tantum, non autem per aliquam dantem sibi esse, quia nee homo sic sumptus est aliquid per se unum. Si vero accipitur >intelligere< primo modo, scilicet particulariter, vera est de 10 homine primo modo sumpto. Et ultra conceditur quod per suam formam, quae utique est anima cogitativa. (Contra responsionem pro Averroe) Ista responsio deficit, p r i m o in hoc quod ponit aliquam formam dare operari, quae non dat esse. Non enim est possibile quod aliqua res operetur 15 per aliquam tamquam per principium operandi, quin per illam aliquo modo habeat esse. Sicut impossibile est quod aliquid calefaciat per calorem aliquem, nisi per ilium sit calidum. Unde si calor aliquis esset separatus nee alicui inhaereret, quantumcumque esset proximus alicui vel indistans, non tamen illud calefaceret per calorem ilium, esto quod calor ille calefaceret aliquid 20 aliud, sicut utique contingeret, si haberet propinquum calefactibile, ut Commentator1 etiam concedit l De generatione. Et ita generaliter per nullam formam aliquid potest agere, nisi habeat esse per illam. Alias simili modo posset dici quod vestis sentit, quia animal vestitum sentit, et quod corpus in quo locatur angelus intelligit, quia angelus 25 intelligit. Quod nihil est. Confirmatur ex intentione Philosophi 2 De anima, ubi dicit2 actum primum esse priorem actu secundo, et quod secundus alicui inest, quia illi inest primus. Unde ait3: »In existere enim animam et somnus et vigilia est«. Secundo, si hoc esset verum, sequeretur quod per nullam operationem ali- 30 cuius animalis posset convinci quod anima eius esset forma dans illi esse. Semper enim dicet adversarius quod ilia anima dat ei operari tantum, et nulla dat esse aut constituit in esse specifico. 1

cf AVERROES In De generatione et corr 1 com 55 (Juntina 5,363L; ed Cambridge 1956, p 70,24-27) 2 cf ARISTOT De anima 2,1 (412a 8-9; Juntina Suppl 2,49A = tc 2) 3 ibid (412a 25; Juntina Suppl 2,50D = tc 5) 2 operatio] add in mg propria animae J 20 calefaceret] calefieret J ceret] calefieret EJ 24 animal] W, om reliqui codd et edd

20 calefa-

In2Sentdist 16 et 17 q l

315

Praeterea, dicant mihi tales defensores Averrois quomodo magister sui magistri, scilicet Philosophus, probat quod anima sit actus corporis, si ipsa potest dare operari, non dando esse. Sicut enim tu dicis quod intellectiva dat operari tantum, et non est actus corporis, ita dicam tibi quod sensitiva leonis et etiam motiva dat ei operari tantum, nee est actus eius. Certus sum enim quod huius 5 oppositum non magis est evidens quam illius, et ita, ut praetangebatur, de nulla sufficienter probabitur quod sit actus corporis informans et dans esse composito. Sec u n d o deficit solutio in eo quod consequenter ponit de illo homine aggregate etc, primo quidem quia sequitur quod non idem ipse homo, qui 10 intelligit particulariter, intelligit | universaliter, nee econverso. Patet conse82J quentia, quia nullum aggregatum est pars sua. Homo autem intelligens particulariter secundum istam solutionem est pars hominis aggregati, qui intelligit universaliter. Sed consequens est contra experientiam manifestam. Experior enim quod ego ipse, qui intelligo particulariter, intelligo universaliter. is Et ita puto quod ipsemet Averroes experiebatur, et quilibet potest experiri, qui discernere novit inter intelligere universaliter et intelligere particulariter. Dices quod ego experiens me intelligere et universaliter et particulariter sum homo aggregatus; et per unam mei partem scilicet per hominem per se unum experior me intelligere particulariter, et per aliam partem scilicet in- 20 tellectum experior me intelligere universaliter. C o n t r a . Primo, quia quod aliquod aggregatum experiatur se aliquid operari, impropriissime dictum est. Alias posset dici quod conventus vel populus experitur se operari id quod operatur unus de conventu vel populo, et quod Universum vel mundus experitur se cognoscere futura, quia deus cognoscit 25 futura; quod nullus diceret. Secundo, aliquis homo per se unus in specie humana potest intelligere particulariter per formam sibi dantem esse, sicut concedit solutio; igitur aliquis homo per se unus per formam sibi dantem esse potest intelligere universaliter. Patet consequentia, quoniam quicumque intelligit universaliter, ita ex- 30 peritur se intelligere quando intelligit, et ita in sua potestate habere huiusmodi operationem, sicut aliquis experiens se intelligere particulariter, experiatur se sic intelligere, et huiusmodi operationem habere in propria potestate. Et per consequens ista operatic ita est a forma dante esse intelligent! et ita intima sibi sicut est forma a qua est ista; et ita ille intelligens est unus per 35 se homo, sicut et iste. Aut si proterviter negetur de isto, pariter negari poterit de illo et dici quod nee anima cogitativa constituit aliquid unum per se, sicut nee intellectiva. Nee umquam probabitur oppositum quin aeque fortiter vel fortius probetur de intellectiva, cum ista intellectio magis appareat propria homini aut saltern non minus. 2 magistri] magister W

4 sensitiva] assensitiva W

316

In2Sentdist 16 et 17 q l

(Contra Averroem, de continuatione intellectus possibilis) Consequenter arguo contra modum dicendi Commentatoris de continuatione intellectus; et primo de continuatione intellectus possibilis. Dicit4 enim quod continuatur nobis per pati seu recipere, quia scilicet recipit intentionem a specie imaginativa quae est in homine. 5 Si enim taliter praecise continuaretur homini, sequeretur quod nee homo primo modo sumptus nee homo sumptus secundo modo, scilicet pro aggregate, intelligeret; cuius oppositum ipse nititur salvare per talem continuationem. Consequentia declaratur, quia, si per talem continuationem praecise intelligeret, eadem ratione paries coloratus vel aggregatum ex pariete et visu ίο videret; quod nullus diceret, nisi qui omnino visu mentis careret. Patet consequentia, quia color existens in pariete causal visionem in visu, et visus recipit ab eo. Praeterea, prius tempore vel natura aut causa operans habet principium operand! quam operetur per illud. Nam »potentias prius accipimus, deinde is operationes reddimus«, ut dicitur 2 Ethicorum5. Igitur prius aliquo modo homo habet intellectum quam per ipsum intelligat, igitur et prius quam intellectionem intellectus recipiat. Et per consequens ante receptionem illam intellectus aliquo modo unitus est homini. Aut si non, sequitur quod homo per ipsum non intelligat. 20 Praeterea, si aliquis puer portaretur extra consortium hominum ad locum inhabitatum et plurimum distantem, constat quod veniens ad aetatem perfectam aliquid intelligeret et aliquas veritates naturaliter cognosceret, quae non nisi per intellectum possunt apprehendi. Igitur secundum istam viam eius species imaginativa intentionem causaret in intellectu possibili. Et quia nee in 25 non-existens nee in quantumlibet distans potest agere aliqua virtus naturalis actione vera seu corporali seu spiritual!, sequitur quod vel tune ibi de novo creatur intellectus - quod nee etiam Commentator concederet - vel quod ille intellectus prius existens illuc aliunde accedat - quod absque ratione dictum apparet - vel quod ibi prius erat. Et hoc vel spontanee tantum; quod non est so dicendum, alias potuerat abfuisse et non advenisse, et per consequens in eius potestate fuit, ut ille puer numquam intelligeret. Vel erat illi puero naturaliter praesens et proximus; et tune de tali coniunctione naturali quaerendum est, qualis sit. Nee apparet alia quam coniunctio formae ad materiam. Nee valet dicere quod substantia spiritualis nulli est localiter propinqua aut 35 distans, quoniam, quamvis ipsa non circumscriptive seu dimensive sit alicubi, 4

cf AVERROES In De anima 3 com 5 (Juntina Suppl 2,148EF; ed Cambridge 1953, p 404,513 sqq) 5 ARISTOT Eth Nicom 2,1 (1103a 26-28; Juntina 3,13D) 3 et] arguo et W 4 continuatur] add in W 18 illam] 0777 sed corr in mg istam J, iam W 25 imaginativa] BW, imaginata reliqui codd et edd 35 spiritualis] substantialis W

In 2 Sent dist 16 et 17 q 1

317

quin tarnen ipsa ita sit alicubi definitive quod non ubique, nee Philosophus6 nee Commentator7 negat. Unde motorem coelestem dicunt esse determinate in circumferentia sphaerae ad partem orientalem. Praeterea, super illo verbo Philosophi8 3 De anima »Qui vero est in potentia, tempore prior in | uno est« vel secundum litteram aliam »in individuo est« s 82N dicit Commentator9 exponendo commento 20: »Secundum opinionem enim nostram et Themistii intellectus, qui est in potentia, prius continuatur nobis quam intellectus agens«. Et oportet quod intelligat de prioritate etiam temporis, alias non exponeret textum. Igitur oportet eum dicere quod intellectus possibilis sit homini huic 10 demonstrate prius continuatus quam a phantasmate eius aliquid recipiat. Et per consequens oportet Commentatorem assignare aliam continuationem priorem. Prima consequentia probatur, quia intellectus possibilis non prius recipit quam agens abstrahat. Quinimmo ait ipse10 commento 18 quod »intellectus, is qui est abstrahere intellectum et creare eum, necesse est ut praecedat in nobis intellectum qui est recipere eum«. Et commento 36: »Ista, inquit", actio, scilicet creare intellecta et facere ea, est prior in nobis quam actio quae est intelligere«. Igitur intellectus agens prius saltern causaliter continuatur homini quam possibilis aliquid recipiat a phantasmate eius. Et per consequens 20 ipse possibilis prius continuatur quam recipiat. (Contra Averroem, de continuatione intellectus agentis) Secundo arguo contra continuationem intellectus agentis cum homine. Aut enim intelligenda est praecise secundum contactum vel simultatem localem, aut secundum contactum virtualem qui est per actionem unius in alterum, aut 25 per quendam concursum in causando eundem effectum communem, aut per informationem veram. Non enim apparet alius modus possibilis naturaliter, quo substantia spiritualis possit concipi continuari cum homine. Sed non potest dici primum, ut supra12 dictum est de possibili intellectu. Nee secundum, quia secundum Commentatorem nee phantasma aliquid agit 30 6

cf ARISTOT Phys 8,10 (267b 6-9; Juntina 4,432D = tc 84) cf AVERROES In Phys 8 com 84 (Juntina 4,432EF) 8 ARISTOT De anima 3,5 (430a 21; Juntina Suppl 2,162E et F = tc 20) 'AVERROES In De anima 3 com 20 (Juntina Suppl 2,163F; ed Cambridge 1953, p 447,109-111) 10 Ibid 3 com 18 (Juntina Suppl 2,161F; ed Cambridge 1953, p 440,86-88) " ibid com 36 (Juntina Suppl 2,183E; ed Cambridge 1953, p 495,472-473) 12 cf p 316 7

11 demonstrato] add nobis W 14 non] om E, om sed add manus secunda in mg J 24 intelligenda] continuatio ista J

318

In 2 Sent dist 16 et 17 q l

in intellectum agentem, cum non sit in potentia, nee econverso intellectus agens quidquam agit in phantasma, ut patet per eundem13 3 De anima commento 5 contra Avenpecher. Nee tertium, quod tarnen magis trahi posset ex dictis eius, quia tune non plus uniretur intellectus agens homini quam lumen existens in medio colorato corpori; simul enim et indivise concurrunt ad cau- s sandum visionem sicut phantasma cum intellectu agente ad causandum speciem vel intellectionem. Praeterea, si duo agentia partialia concausent, non ex hoc sic dicitur unum forma alterius, aut aggregati ex eis; neque aggregatum aut altera pars dicitur agere per alteram, sicut per suam formam, et tarnen homo dicitur agere per intellectum agentem sicut per propriam formam se- 10 cundum Commentaterem14 3 De anima commento 36. Sic ergo patet quod talis modus continuationis vel unionis intellectus cum homine non sufficit ad salvandum quod homo possit intelligere quemadmodum se intelligere experitur, et necesse est ponere, quantum ex his quae naturaliter comprehendimus, quod anima intellectiva sit vere forma per quam homo is est homo. Nee obstat quod quidam theologi inducunt de Christo qui utique per deitatem intelligit et cognoscit omnia, et tarnen deitas non est forma informans Christi humanitatem, quia, quamvis deitas non sic informet humanitatem, nihilominus tarnen, licet modo incomprehensibili a nobis, cum ipsa huma- 20 nitate constituit unum suppositum ita per se unum sicut aliquod creatum suppositum, et ita vere illud constitutum benedictum, quod Christus vocatur, est deus per deitatem, sicut animal aliquod vere est animal per suam animam. Sed in proposito secundum viam Commentatoris non potest salvari quod homo sit sic unus, aut quod sit homo per animam intellectivam, neque per 25 aliquam aliam viam nobis naturaliter comprehensibilem, nisi ponatur quod anima intellectiva informet corpus humanum, quamvis in multis condicionibus differenter ab aliis formis. (Obiectiones) Contra conclusionem istam arguitur multipliciter15, p r i m o sic16: »Omne 30 13

cf AVERROES In De anima 3 com 5 (Juntina Suppl 2,145B sqq; ed Cambridge 1953, p 398,331 sqq) 14 cfibid com 36 (Juntina Suppl 2,184BD et 185E; ed Cambridge 1953, p 496,500 sqq et 499,578 sqq) 15 Obiectiones 1-4 recitantur ad sensum apud BURLAEUM In De anima 3 q 2 (cod Vat lat 2151, fol 62v-63v; vide A. Maier, Ausgehendes Mittelalter, torn I, Roma 1964, p 108-109) 16 AVERROES In De anima 3 com 4 (Juntina Suppl 2,138A; ed Cambridge 1953, p 385,67-68) 14 quantum] quam W

28 differenter] differret W

In2Sentdist 16 et 17 q l

319

recipiens oportet esse denudatum a natura specifica recepti«. Sed intellectus noster est receptivus omnium formarum materialium; igitur est denudatus a natura cuiuslibet formae materialis, et ultra, igitur ipse non est forma materialis. Maior patet: Turn quia alias idem esset receptivum sui et esset movens et motum; turn per inductionem, visus enim recipiens colorem necesse est ut s careat colore, et auditus recipiens sonum careat sono. Hanc rationem innuit Philosophus17 3 De anima cum ait: »Necesse itaque, quoniam omnia intelligit, immixtum esse«. Et ita format earn ibi Commentator18 commento 4 et 19. Secundo, si intellectus esset forma corporis, sequeretur quod ipse esset forma complexionalis vel addita complexion!, et per consequens virtus orga- 10 nica. Consequens est falsum. Consequentia probatur, quoniam, ut dicit Commentator19, »omnis virtus in corpore composito aut attribuitur primis qualitatibus scilicet formae complexionis, aut erit virtus existens in forma complexionali, et sic necessario erit anima organica«. Hanc etiam innuit Philosophus20 in ilia parte >Unde neque misceri< et Commentator ibi commento 6. is 83A Tertio, tune intellectus transmutaretur a suo obiecto, et per consequens intelligendo debilitaretur, et similiter ab excellent! obiecto corrumperetur; quod est falsum. Consequentia probatur, quia omnis virtus recepta in corpore transmutatur, secundum quod suum recipiens scilicet corpus transmutatur. Et hanc ponit1 commento 7. 20 Q u a r t o , nulla potentia iudicans infinita et etiam universalia est forma corporis. Intellectus est huiusmodi; »iudicamus enim per ipsum«, ut ait Commentator2, »infinita in propositione universal!«. Igitur etc. Maior patet, quia omnis virtus mixta iudicat individualiter et finita tantum, ut patet inductive. Et hanc ponit commento 19. 25 Q u i n t o ab aliis sic arguitur: Omnis forma corporis extenditur extensione corporis; intellectus non extenditur, igitur etc. Maior probatur primo, quia perfectio et perfectibile sunt correlativa; uno autem correlativorum multiplicato multiplicatur reliquum. Igitur si perfectibile habet partes, et perfectio etiam habebit partes correspondentes. Secundo, quia omne, quod competit 30 toti per se, necessario competit cuilibet parti saltern secundario; sed esse 17

ARISTOT De anima 3,4 (429a 18; Juntina SuppI 2,137C = tc 4) cf AVERROES In De anima 3 com 4 et 19 (Juntina Suppl 2.137DE et 162A; ed Cambridge 1953, p 383,6 sqq et 440,6 sqq) 19 ibid com 6 (Juntina Suppl 2,153F; ed Cambridge 1953, p 414,30-33) 20 ARISTOT De anima 3,4 (429a 24; Juntina Suppl 2,153D = tc 6) 1 cf AVERROES In De anima 3 com 7 (Juntina Suppl 2,155B; ed Cambridge 1953, p 419,49-50) 2 ibid com 19 (Juntina Suppl 2,162B; ed Cambridge 1953, p 441,37-38) 18

l öportet] debet E 2 denudatus] denudatum W 8 quoniam - esse] esse immixtum quoniam omnia intelligit W 16 consequens] add in EJ 23 infinita] infra W 24 finita] infinita W 29 correlativorum multiplicato] correlative multiplicato E, correlativorum multiplicando W 30 correspondentes] BW, correspondenter reliqui codd et edd 31 esse] om E, omne J

320

In 2 Sent dist 16 et 17 q 1

extensum per se competit homini sicut et cuilibet alii animali, igitur etc. Tertio ex intentione Philosophi3 8 Physicorum; ibi enim probat quod primus motor non est virtus in magnitudine, quia tune pars virtutis moveret partem mobilis in tempore finito etc, ubi supponit tamquam necessario consequens quod haberet partem et partem secundum extensionem. Et idem vult ibi Com- s mentator4 commento 78. Unde deridet eos qui reprehendunt Aristotelem in hoc quod accipit partem virtutis in arguendo, cum ilia sit indivisibilis. Nam, ut ait5, »omni formae in corpore convenit divisibilitas«; quamobrem ilia virtus, si erit in materia, erit divisibilis. Confirmatur. Quoniam aut anima adveniret materiae mediante quantitate, 10 et tune necessario extenderetur eo quod reciperetur in quanto; et6 »omne, quod recipitur, recipitur per modum recipientis«. Aut adveniret immediate materiae, et tune sequitur quod quantitas adveniat toti composito ex materia et anima intellectiva; et tune fortius idem sequitur, quia omne informatum quantitate necesse est esse quantum, et per consequens extensum. is Sexto, omnis forma quae est perfectio materiae educitur de potentia materiae; anima intellectiva non educitur de potentia materiae, quia secundum theologos ipsa creatur et secundum philosophos ipsa advenit corpori ab extra. Maior probatur, quia educi de potentia materiae non est aliud quam imperfectum deduci ad perfectum esse, et perfectibile ad actum. 20 S e p t i m o , omnis forma corporis est corruptibilis ad corruptionem compositi. Anima intellectiva non est corruptibilis, igitur etc. Maior probatur, quia ad corruptionem compositi necesse est aliquod eius intrinsecum principium desinere esse; alioquin, si quodlibet principium intrinsecum remaneret, tota essentia eius remaneret ac per hoc et ipsum, et sie non corrumperetur. 25 Constat autem quod materia hominis non corrumpitur, igitur forma. Octavo, omnis forma corporis communicat corpori suum effectum formalem. Visio enim, quia est perfectio oculi, communicat ei suum effectum formalem, et ideo haec est vera >oculus videtcorpus intelligiK; igitur etc. Confirmatur, quia cuius operatic est abstracta et divisa a corpore, non est forma corporis. Sed Anteiligere est abstractum a corpore; nam corpus non intelligit, igitur etc. Maior probatur, quia accidens non potest esse abstractius 35 suo subiecto. Unde Philosophus7 3 Physicorum contra antiquos ponentes in3 4

5 6

cf ARISTOT Phys 8,10 (266a 10-24; Juntina 4,423CE = tc 78) C/AVERROES In Phys 8 com 78 (Juntina 4,423M-424M)

ibid (424H)

cf PS-ARISTOT Liber de causis cap 9 (ed Bardenhewer 1882, p 174,15-17); cf etiam BOETH De cons 5 prosa 4 et 5 (PL 63,842 et 858) 7 cf ARISTOT Phys 3,5 (204a 14-20; Juntina 4,101E = tc 36) 8 divisibilitas] diversitas W

10 adveniret] eveniret W

30 sic] om W

In 2 Sent dist 16 et 17 q 1

321

finitum separatum a sensibus arguit hoc esse impossibile per hoc, quoniam passio et accidens non est magis separatum quam suum subiectum. Subiectum autem infiniti est numerus vel magnitude quae non sunt separata. Idem ibi Commentator8 commento 36. (Ad obiectiones)

5

Ad p r i m a m , >omne recipiens etcomne, quod competit toti per 20 se, necessario competit cuilibet partipartem virtutis< intelligatur alia minor virtus, et per >partem mobilis< aliud mobile minus. Et sie melius et clarius procedit ratio ilia ad concludendum omnimodam abstractionem motoris a magnitudine, sicut concludere intendit. Utrum autem haec 30 efficaciter concludat, vel non, dubium est. De dicto vero Commentatoris non est curandum in hoc. Nam pro certo ipse non putavit quod aliquid posset esse actus vel forma materiae, quin extenderetur extensione illius; et in hoc ipse deceptus est. Ad confirmationem dicendum quod tarn anima quam quantitas, supposito 35 quod quantitas sit alia res a materia, immediate informat materiam. Dico tamen quod anima vere informat materiam quantam nee tamen ipsa est quanta. Cum contra hoc assumitur quod >omne, quod recipitur in alio, recipitur per modum recipientisOmne, quod recipitur, recipitur etcsi intellectus meus est tuus, omnis intellectio mea sit intellectio tuaUtrum intellectus sit unus numero in omnibus hominibus< in responsione aliqua (ed Venetiis 1473, fol 57rb): »... quia possibile est quod phantasia mea sive cogitativa sit in praeparatione propria et debita ad producendum actum intellectus... et sie ego acquiro ilium actum, et tua cogitativa non sic erit in debita praeparatione et propinqua ut sit movens, et sie tu non acquiris neque elicies talem actum neque intellectus tuus ex tuo phantasmate recipiet talem actum et sie tu non eris intelligens sicut ego, aut econverso«.

15 est] add intellectio EJ 17 intellectio] intelligo W movebitur in intellectum E

27 movebit intellectum]

328

In 2 Sent dist 16 et 17 q 1

quens constituentem intensiorem et perfectiorem intentionem. Non potest dari secundum, quia tune sequeretur quod ex eo quod illud intelligerem, tu perfectius intelligeres quod prius intelligeres. Nam intelligeres perfection intellectione, nisi dicatur quod non intelligeres tola intellectione sed parte eius tantum; quod est absurdum. Nee potest secundum Commentatorem dari pri- 5 mum, quia tune in te et in me possent esse diversae intellectiones et conceptus secundum numerum et eiusdem speciei contra id ad quod nititur ipse Commentator in tertia sua ratione supra4 posita. Nee potest dici quod meum phantasma movet ad eandem intellectionem, non quidem producendo ipsam aut faciendo ipsam esse, postquam non fuit, 10 sed faciendo ipsam esse intellectionem meam, postquam non fuit mea, quia, si sic esset, sequeretur quod nee ipsum phantasma meum nee intellectus agens simul cum eo concurrens esset verum agens, sed utrumque diceretur agens secundum metaphoram tantum et similitudinem; cuius oppositum ipse vult in eodem commento5 et infra commento 20 ad hoc tamquam ad inconveniens is deducit Themistium. Praeterea, posito quod ego intelligam per eandem intellectionem, qua et tu prius intelligebas, aut non potero perseverare in eadem intellectione, te desinente illam rem per illam intellectionem intelligere - quod est contra experientiam - aut si sic, eadem ratione et alius post me, et sie in aeternum per 20 eandem intellectionem numero a quibuslibet hominibus ilia res intelligeretur, et per consequens etiam per eandem simul intelligunt omnes qui illam rem intelligunt, et intellexerunt quicumque intellexerunt. Et sie non solum intellectus agens et possibilis sunt secundum ipsum aeterni, sed etiam et ipsa intellectio, et per consequens etiam intellectus speculativus, et nihil est ibi vere 25 factum; cuius oppositum ex intentione in praeallegatis commentis nititur defensare. Praeterea, quaero, quo modo ilia intellectio fit mea. Aut enim fit mea tamquam agentis, et patet per responsionem quod non; aut tamquam recipientis, et nee hoc dici potest, quia non recipio earn nisi per intellectum, et ipsa prius so erat in intellectu. Igitur nullo modo fit mea, et per consequens nee per ipsam intelligo. Nee potest dici quod fit mea, quia intellectus plus vel alio modo mihi de novo copulatur, quia tune quaestio redit, quomodo copuletur de novo intellectus, si nihil novi fit in ipso nee in phantasmate, cum tarnen copulatio ilia secundum Commentatorem intelligatur per praecisam actionem phantasma- 35 tis I in intellectu. 84E 4 5

cf p 325 cf AVERROES In De anima com 5 et 20 (Juntina Suppl 2,140C sqq et 163EF; ed Cambridge 1953, p 389,83 sqq et 446,93 sqq)

5 potest secundum] om W 22 qui] per W

11 sed faciendo - fuit] om W

14 tantum] tarnen W

In 2 Sent dist 16 et 17 q 1

329

Secundo, non valet ista solutio, quoniam secundum earn sequeretur quod nihil possimus intelligere nisi cuius intellectionem phantasma causet; quod est manifeste per experientiam falsum. Nam intelligimus intellectiones et dilectiones nostras et praeteritas et praesentes, quarum tarnen nullum est omnino phantasma sensibile, de quali phantasmate tantum est nunc sermo. 5 Item primas propositiones, quae nobis naturaliter veniunt in mentem, ut ipsemet Commentator6 dicit 3 De anima commento 36, verbi gratia >quodlibet aut est aut non estin quid< dicuntur de eo, et ita in quolibet composito substantial! ponunt multitudinem formarum secundum gradus praedicati se,u praedicatorum >in quid< de ipso. A l i i 2 ponunt huiusmodi pluralitatem secundum pluralitatem operationum vitalium, et dicunt tres animas esse in homine, vegetativam, sensitivam et intellectivam. A l i i 3 autem duas tantum, 30 scilicet sensitivam et intellectivam. A l i i 4 etiam duas tantum, non tarnen duas ' cf exempli gratia JOANNES DE JANDUNO In Phys 7 q 8 (ed Venetiis 1488, fol 118va); In Metaph 2 q 10 et 7 q 17 (ed Venetiis 1525, fol 30P sqq et 99KL); In De anima l q 11 (ed Venetiis 1473, fol 14ra/vb) 2 cf exempli gratia GUILIELMUS ALVERNUS De anima 4,1 (ed Parisiis 1674, torn II/2, p 105a) 3 C/OCKHAM Quodlib 2 q 10 (ed Argentinae 1491, fol c6r).- HIBERNICUS In 1 Sent q 8 art 1 (cod Vat lat 11517, fol 79ra-81vb) 4 C/SCOTUS Ordinatio 4 dist 11 q 3 (ed Wadding, torn VIII, Lugduni 1639, p 632 et 653 sq); JOANNES DE BACONE In 3 Sent dist 19 q 1 art 1 (ed Venetiis 1526, p 36a) 11 carnes] caro J 15 specif icam] specif icarum W W 27 praedicati] edd, praedicamenti EJW

25 praedicata] praedicamenta

In2Sentdist 16 et 17 q 2

333

animas sed formam corporeitatis et animam intellectivam. Q u i d a m 5 vero tot ponunt quot sunt partes heterogeneae in corpore. ARTICULUS ι (Conclusiones quattuor) Et quia nulla praedictarum opinionum videtur mihi vera, ideo circa hoc s pono quattuor conclusiones: P r i m a est quod non sunt ponendae in homine tot substantiales formae quot sunt praedicata quae de ipso dicuntur >in quidtot substantiales formae quot sunt praedicata etcin quid< secundum gradus praedicati. Consequens est falsum, quoniam tune in is Michaele esset una entitas per quam est substantia, et alia per quam est spiritus, et alia per quam est Michael, et sie esset substantialiter compositus ex tribus substantiis; quod nullus dicit. Similiter in albedine esset entitas per quam est qualitas, et alia per quam est color, et alia per quam est albedo; quod communiter etiam negatur. Consequentia patet, quia, si detur oppositum, sei- 20 licet quod per eandem entitatem Michael sit Michael et Spiritus et substantia, et similiter albedo per eandem sit albedo, color et qualitas, non apparet propter quid equus non sit per eandem formam equus, animal, et sie de aliis. Confirmatur, quia non minus homo est per eandem formam substantialem homo et animal quam ipse per eandem formam accidentalem sit albus et 25 coloratus. Patet, quia non minus essentialiter et >in quid< praedicatur animal de homine quam coloratum de albo, aut etiam color de albedine. Secundo, si sic, sumo compositum ex materia et forma substantialitatis ipsius ignis, sive per quam ignis est substantia praecise: Aut istud compositum sic praecise acceptum est substantia corporea aut incorporea, aut nee corporea 30 nee incorporea. Si corporea, igitur vel est corpus vel pars eius est corpus; non enim aliter potest intelligi quod sit substantia corporea. Si est corpus, cum omne corpus 5

cf exempli gratia FRANCISCUS DE MAYRONIS In 2 Sent dist 16 q 1 (ed Venetiis 1520, p 153NQ)

7 praedicata] praedicamenta W 10 aliqua] aliaEJ 13 praedicata] praedicamenta JW 15 praedicati] praedicamenti EW 22 qualitas] quantitas W

334

In 2 Sent dist 16 et 17 q 2

sit substantia et non omnis substantia sit corpus, alia forma est in illo composite per quam est substantia, et alia per quam est corpus. Et idem sequitur, si dicatur quod ideo est substantia corporea, quia eius pars est corpus, nam etiam ilia pars, quae est corpus, est substantia; et tune sequitur quod illud compositum non est praecise ex materia et forma substantialitatis, contra 5 positum. Item sequitur quod in igne sunt plures formae corporeitatis. Praeterea, adhuc praescindatur secundum intellectum ista forma alia corporeitatis, et sumatur praecise materia et forma substantialitatis ipsius, et fiat argumentum ut prius. Si dicatur quod est substantia incorporea, cum angelus Michael sit etiam 10 substantia incorporea et alterius rationis ab ista, aliqua species substantiae incorporeae praedicabitur >in quid< de tali composito, quae species erit praedicatum inferius ad substantiam, et per consequens adhuc in isto composito praeter formam substantialitatis est alia forma, contra positum. Si dicatur quod nee est substantia corporea nee substantia incorporea, igitur is est alterius rationis a substantia corporea et ab incorporea, et per consequens adhuc aliqua species substantiae praedicabitur >in quid< de tali composito, ex quo ut prius sequitur quod praeter formam substantialitatis est alia forma in eo, contra positum. Nee potest dici quod est quoddam commune ad substantiam corpoream et 20 substantiam incorpoream, et per consequens nee est eiusdem rationis vel speciei cum hac vel ilia; nee etiam alterius speciei, sicut nee genus differt specie a sua specie, nee etiam eiusdem speciei est cum ilia, ut dicitur 10 Metaphysicae6. Hoc, inquam, dici non potest: Turn quia huiusmodi compositum, si tale detur, est substantia quaedam vere singularis, sicut et materia haec istius ignis de- 25 monstrati et quaelibet eius forma est vere singularis. Turn quia, si est sic commune, praedicabitur de substantia corporea, et per consequens per conversionem ipsum est substantia corporea, et redit inconveniens prius illatum. Turn tertio, quia extra animam non est aliquod universale, ut suppono. Confirmari potest ratio theologice ponendo quod deus conservet materiam 30 istius ignis et formam substantialitatis quae est in eo, ceteris formis annihilatis; quod utique bene posset, supposita distinctione talium formarum. Tertio, sequitur quod possibile est aliquid esse | ignem et non esse corpus 85A aut substantiam, et aliquid esse hominem vel equum et non esse animal; quod nullus concederet, cum quodlibet superius praedicetur in primo modo de suis 35 inferioribus. Consequentia probatur, quia deus poterit conservare materiam ignis cum sola forma igneitatis, destructa forma corporeitatis et forma etiam substantialitatis; et similiter conservare materiam hominis cum forma hucf ARISTOT Metaph 9,8 (1057b 35-1058a 28; Juntina 8,272BF = tc 24) 6 corporeitatis] add sed exp et forma substantialitatis quasi W 32 quod] quod ut E, quia W

31 eo] ipso EJ

In 2 Sent dist 16 et 17 q 2

335

manitatis seu cum anima rationali, destructa forma animalitatis, si distinctae sint, ut dicitur. Q u a r t o , secundum Philosophum 7 Metaphysicae7, in definitione sufficit ponere primum genus cum finali differentia; sed hoc esset falsum, si secundum multitudinem praedicatorum >in quid< esset multitudo formarum sub- 5 stantialium. Nam tune per huiusmodi definitionem non explicaretur aliqua formarum importatarum per differentias medias inter primum genus et differentiam finalem. Q u i n t o , si sic, sequitur quod nullum superius praedicetur >in quid< de suo per se inferiori; quod manifeste falsum est secundum omnes, et huic etiam 10 opinioni specialiter repugnans. Nam hoc concesso sequitur quod non sit multitudo aliqua praedicatorum >in quidin quid< de nomine totius, ut certum est, cum pars et totum realiter distinguantur. Aut superius significat compositum ex materia et una forma tantum, verbi gratia animal significat praecise compositum ex materia et anima sensitiva, inferius autem 20 significat praecise materiam et aliam formam, ut homo materiam et animam rationalem; et tune idem sequitur, quia et hoc compositum et illud essent realiter distincta, quamvis una pars unius esset pars alterius scilicet materia. Sexto, non sunt in homine plures animae, igitur non secundum multitudinem praedicatorum etc. Antecedens probabitur in sequent! conclusione. 25 Consequentia patet, quia, si non sunt plures animae in homine, igitur per eandem animam homo est homo et est animal; et per consequens, per eandem formam. (Obiectiones contra primam conclusionem) Contra conclusionem istam sunt aliquae rationes tenentium8 oppositum. 30 P r i m a est talis: Si per eandem formam homo est homo et animal, omne, quod inest homini per formam per quam homo est homo, inest ei per formam per quam homo est animal. Omne autem, quod inest homini per formam per quam est animal, inest ei inquantum est animal. Igitur, si per eandem formam etc, omne, quod inest homini per formam per quam est homo, inest ei inquan- 35 7 8

cf ARISTOT Metaph 6,12 (1038a 28-30; Juntina 8,194LM = tc 43) cf JOANNES DE JANDUNO In Metaph 2 q 10 (ed Venetiis 1525, fol 30P-31H); vide etiam Zimarae annotationes, ibid, fol 153F)

6 huiusmodi] talem J 16 homo vero - sensitiva] om W 21 significat] om W 31 omne] et per consequens omne E, et omne J 34 inquantum] et quantum E

336

In 2 Sent dist 16 et 17 q 2

turn est animal, et per consequens ex virtute reduplicationis inest omni animali. Sed esse risibile inest homini per formam per quam est homo, igitur esse risibile inest omni animali; quod est falsum. Quod autem omne, quod inest homini per formam per quam est animal, inest ei inquantum est animal, probatur, quia omne tale aut inest ei secundum quod est homo, aut secundum 5 quod est animal. Non secundum quod est homo, quia sentire debetur Socrati per formam qua est animal, et tarnen non inest ei secundum quod est homo, igitur secundum quod est animal. Secundo, forma generis potest remanere corrupta forma speciei, igitur sunt realiter distinctae. Antecedens probatur, quia plura accidentia eadem 10 numero manent in generate et corrupto, quorum subiectum est compositum ex materia et forma. Igitur eadem forma substantialis manet, et ilia non est forma speciei. T e r t i o , sicut dicit Philosophus9 7 Metaphysicae, definitio est sermo habens partes et partibus definitionis respondent partes rei; igitur generi re- 15 spondet alia pars definiti ab ea quae respondet differentiae. Sola autem materia non respondet generi, quia genus dicit formam mediam inter potentiam et actum, ut dicit Commentator10 2 Metaphysicae commento 33. Igitur respondet sibi vel forma tantum, vel materia cum forma alia ab ea forma, quae respondet differentiae. 20 11 Q u a r t o , Philosophus 2 Metaphysicae, volens probare quod non sit processus in infinitum in causis formalibus, probat non esse processum in infinitum in praedicatis >in quidomne, quod inest homini per formam per quam est animal, inest sibi inquantum animalinquantum< re- 85E duplicative, ut sumit argumentum in ulteriori deductione. Instantiam habet multiplicem; aliquod enim bicubitum per eandem formam est bicubitum et 35 9

cf ARISTOT Metaph 6,10 (1034b 20-24; Juntina 8,182G = tc 33) cf AVERROES In Metaph 1 com 17 (Juntina 8,14L); cf p 273, nota 17 11 ARISTOT Metaph 1 minor, 2 (994a 11-19; Juntina 8,30K = tc 6) 12 AVERROES loccit (Juntina 8,14K) 10

15 igitur] om W

24 talium] om W

In 2 Sent dist 16 et 17 q 2

337

quantum, et per consequens per formam per quam est quantum est bicubitum, nee tarnen est bicubitum inquantum quantum, quia non omne quantum est bicubitum. Similiter aliquod album per formam, per quam est quale, est album, nee est tarnen album inquantum quale. Nee probatio valet. Sive enim propositio ilia assumpta sit disiunctiva sive de disiuncto praedicato, falsa est. s Et instantiam potest in simili habere in exemplis propositis, si quis advertat, et in multis aliis. Ad s e c u n d u m nego antecedens. Nee valet probatio, quia fundatur in falso, videlicet quod primum subiectum accidentium sit compositum ex materia et forma; cuius oppositum supra13 habitum est. 10 Ad t e r t i u m dicendum quod illud dictum Philosophi secundum vim vocis acceptum intelligi debet de definitione data per terminos obliquos, verbi gratia si dicatur quod homo est compositus ex corpore et anima rationali, talis enim definitionis partes utique significant partes rei, una materiam, alia formam, nee ex hoc concluditur quod sint plures substantiales formae in re is definita. De definitione autem quae datur per terminos rectos, genus et differentiam, non proprie potest illud dictum intelligi, quoniam, ut in Primo14 distinctione 8 quaestione 3 ostensum est, etiam secundum mentem Philosophi genus non significat partem sed totum. Alias non plus praedicaretur >in quid< quam 20 differentia. Potest tarnen improprie dici significare partem pro eo quod significat rem imperfecte et confuse, et per hoc quasi partialiter, et similiter differentia. Tota vero definitio significat explicite et perfecte. Et hoc docet bene Avicenna 5 Metaphysicae capitulo 5, ubi movens quaestionem quo modo partibus definitionis dicuntur respondere partes rei et lo- 25 quens de tali definitione dicit talem multitudinem non esse in re secundum esse, sed secundum intellectum, pro quanto res concipitur ut non terminata in conceptu communi et etiam ut terminata, quae terminatio et indeterminatio non est in re sed in conceptu. Et propterea dicit ipse15 quod, »cum definimus hominem dicentes quod est animal rationale, non intendimus quod sit com- 30 positum ex animali et rationali, sed quod ipse est animal quod est rationale«, ita quod primo significatur homo ut quoddam commune et non terminatum, deinde per differentiam quasi terminatur. Ad q u a r t u m neganda est consequentia, quoniam non ideo Philosophus volens illud probare probat non esse processum in infinitum in praedicatis >in 35 quid< seu potius in definitionibus et partibus earum, quia secundum multi13

14

15

cf p 281 sqq cf GREG In 1 Sent dist 8 q 3 art l (fol 73Q-74B)

AVICENNA In Metaph 5,5 (ed Venetiis 1508, fol 89rbA)

5 disiunctiva] disiuncta EJ praedicamentis J

7 in] om W

35 in1] om EW

35 praedicatis]

338

In2Sentdist 16 et 17 q 2

tudinem praedicatorum talium sit multitudo formarum, sed sicut etiam innuit Commentator16 commento 10 ideo, quia, si essent infinitae formae in re, definitiones vel partes definitionis essent infinitae; quod est falsum. Cum hoc autem bene stat quod non sint plures formae in re quae definitur. Auctoritas Commentatoris non est contra, quia qualitercumque intelligi s debeat universalitas ilia formarum, non dicit Commentator17 quod illae formae sint simul in materia, sed quod unam recipit mediante alia, quia videlicet prius unam, deinde aliam. (Secunda conclusio probatur) Secundam18 conclusionem probo p r i m o sic: Multo plura sunt genera ope- 10 rationum vitalium quae competunt homini quam sint genera animarum. Igitur non tot animae sunt in homine quot vitales habet operationes. Assumptum probatur; nam nutriri, crescere, generare, sentire, somniare, reminisci, appetere, progredi, intelligere et multa alia genera sunt operationum vitalium. Nam quaedam praedictorum sub se plura genera continent, sicut saltern patet is de intelligere et appetere; et horum omnium generum operationes conveniunt homini. Constat autem quod non sunt tot genera animarum, ex 2 De anima"; nee aliquis tot ponit. Ergo etc. Secundo sic: In homine non sunt plures animae, igitur non tot quot etc. Consequentia clara est; antecedens probatur, primo quidem ex eo quod in De 20 ecclesiasticis dogmatibus20 capitulo 15 sic scribitur: »Neque duas animas dicimus in uno homine, sicut lacobus et alii Syrorum scribunt«. (Instantia Ockham) Ad hoc quidam modernus doctor1 respondet dicens quod hie non condemnantur simpliciter duae animae in homine, sed duae animae intellectivae, 25 quarum una sit a deo, altera a diabolo; et hoc, ut dicit, patet inspicienti litteram ibi. 16

cf AVERROES In Metaph 2 com 10 (Juntina 8,33FG) cf p 336, nota 12 18 cf p 333 19 cf ARISTOT De anima 2,2 (413a 20-25; Juntina Suppl 2.56D = tc 13) 20 GENNADIUS De eccl dogm rec brevior cap 15 (PL 42,1216; ed Turner 1906, p 92) 1 Gregorius in mg (λ fol 85H): Ocham Quodlib 2 q 10.- Cf OCKHAM Quodlib 2 q 10 (ed Argentinae 1491, fol c6va)

17

1 praedicatorum] praedicamentorum J

4 quae definitur] quam in definite W

In 2 Sent dist 16 et 17 q 2

339

(Ad instantiam) Ego autem multum miror de expositione ista, et amplius de hoc quod dicit istud patere ex littera. Sic enim iacet littera2: »Neque duas animas dicimus in uno homine, sicut lacobus et alii Syrorum scribunt, unam animalem qua animetur corpus, et mixta sit sanguini, et alteram spiritualem quae rationem 5 ministrat, sed dicimus unam esse eandemque animam in homine, quae et corpus sua societate vivificet et semetipsam sua ratione disponat, habens in se libertatem arbitrii, ut in sua substantia eligat cogitatione quod vult«. Hie patet quod nee illi ponebant duas intellectivas in homine, | sed unam animalem et 85J alteram spiritualem, nee aliquam illarum dicebant a diabolo esse creatam. 10 Unde hie est alius error ab illo quern dicit ille doctor. Quinimmo de illo nee ibi nee in toto libro illo ulla fit mentio. Praeterea, ex determinatione quam addit dicens >sed dicimus etc< patet quod sit intentio scribentis nullam animam praeter intellectivam esse in homine; frustra enim poneretur >ex quo ipsa per se ipsam vivificat corpusconcupiscat adversus spiritumcaro concupiscere adversus spiritum, et Spiritus adversus carnemnumquam posset argui quod aliqua differant specie in genere substantiaesupermundana rationeCaro concupiscit adversus spiritum, 20 et spiritus adversus | carnemSonus qui est" in actu extra animam ita movet instru- 25 mentum auditus, sicut auditus qui est in actuUtrum actui scientiae in nobis necessario praesupponatur aliqua simplex apprehensio realiter distincta ab omni sensatione< (cod Cambridge Gonville and Caius 281, fol 105v-108v) art 1 concl 1 in ratione prima principal! (ibid, fol 106r): Nulla forma simplex recipitur primo in composito essentialiter. Sed omnis sensatio est forma simplex, ergo... Ista videtur esse sententia Commentatoris 2 De anima commento 136 et 137, quod scilicet sensatio recipiatur immediate in forma simplici. Nam in primo istorum commentorum dicit quod »sonus qui est in actu extra animam ita movet instrumentum auditus sicut auditus qui est in actu«, id est organum immutatum a sensibili >ad qualitatem qua sentiensqualificatur< sicut loquitur in eodem commento, »movet virtutem auditus«. In sequent! commento dicit sic: »Sensus movent virtutes sicut sensibilia quae sunt extra animam movent sensus«.- Nota discussionem Scoti In 4 Sent dist 45 q 3 etiam in Adam Goddam inveniri (ibid, fol 105v) 6 AVERROES In De anima 2 com 138 (Juntina Suppl 2,122F; ed Cambridge 1953, p 341,57-59) 26 instrumentum] in subiectum E, in sensum W

362

In 2 Sent dist 16 et 17 q 3

sensibili per qualitatem, >movet virtutem auditussensus movent virtutes, sicut sensibilia quae sunt extra animam movent sensusvelut nuntius< per quod sensibile sensationem causal in anima, scilicet causando speciem in organo, per quam organum causat sensationem in anima iuxta praemissum dictum Commentator is. Ad hoc est alia auctoritas eiusdem9 14 De civitate dei capitulo 15, ubi 20 similiter loquitur de passionibus seu operationibus sensitivi appetitus. Ait enim sic: »Dolores porro, qui dicuntur carnis, animae sunt in carne et ex carne. Quid enim caro per se ipsam sine anima vel dolet vel concupiscit?«, quasi diceret >nihilsensus non est sine corpore etc< dicendum quod sensus polest accipi dupliciter: Uno modo pro ipsa vi sensitiva quae non est aliud quam ipsa anima informans talem corporis partem, ita quod hoc nomen >sensusquam scilicet concupiscentiam carnalem cum carne et de carne habet< 10 intelligendum est quod habet illam cum carne, id est existens cum carne vel in carne, sicut etiam dicit20 quod »dolores carnis animae sunt in carne«, id est animae existentis in carne; habet etiam illam de carne, id est ex carne. Et quia aliam concupiscentiam vel delectationem quae vocatur concupiscentia spiritus - qualis est ilia quam significat Propheta1 cum ait: »Concupiscit et deficit«, is vel desiderat, »anima mea in atria domini«, et aliae de quibus ibidem Augustinus statim exemplificat - non habet spiritus ex carne, ideo dicit quod earn solus habet. Ad P h i l o s o p h u m dicendum quod non ideo dicit non esse animae proprium sentire, quia ipsa sensatio in alio sit subiective partialiter quam in 20 anima, sed quia sensatio non fit in anima nisi per corpus, ut dictum est ad auctoritatem primam Augustini2. Et hie sensus patet ex eo quod immediate subiungit Philosophus. Sequitur3 enim: »Qui vero dicitur sensus, ut actio, motus quidem per corpus animae est«; et ex ista causa concludit: »Manifestum, quoniam neque animae propria passio neque inanimatum corpus pos- 25 sibile est sentire«. Et reddit singula singulis, ut quoniam est per corpus, ideo non est propria animae. Quia vero est animae, ideo inanimatum non est possibile sentire. Ad q u a r t u m patet ex dictis. Nam instrumentum per se requiritur ad sensationem tamquam per se susceptivum speciei causativae sensationis. Non so enim quaelibet species nata est causare quamlibet sensationem, sed determinata determinatam. Unde species nata immediate causare visionem in anima 17

ARISTOT De anima 2,1 (412b 21; Juntina Suppl 2,53E = tc 9) cf ÄUG De trin 11,1,1 (PL 42,984-985) 19 c/p 362, nota9 20 ibid 1 Ps 83,3 2 c/p364 3 ARISTOT De somno et vigilia 1 (454a 9-11; Juntina 6,23M et 24A) 18

1 oculus] add in W 2 aequivoce] add in mg accipiatur W 3 ipse] ipsum EW 4 ibidem] idem EJ 11 quod] cum W 14 aliam] add spiritus W 21 in] ab E 22 primam] om W 32 determinate] om W

366

In 2Sentdist 16 et 17 q 3

non est nata causare in ea auditionem, nee econtra. Similiter species nata causare visionem ita potest naturaliter causari in organo visus sive in oculo, quod non in aure. Ad q u i n t u m concede consequens, scilicet quod sensationem posset deus in anima separata conservare; et ulterius concedo quod, si cetera requisita ad s hoc quod talis qualitas sit sensatio concurrerent, anima separata sentiret. Nee video, cur alicui theologo hoc debeat esse mirabile. (Obiectiones) Sed contra conclusionem istam in se potest obici: P r i m o , quia sequitur quod omnis sensatio hominis sit intellectio, cum quaelibet sit in intellectu. 10 Item quod sensus sit intellectus, et econverso; cuius oppositum probat Philosophus4 2 De anima. Tertio sequitur quod sit unus sensus tantum in homine sicut una tantum in eo est anima, contra Augustinum5 2 De libero arbitrio capitulo 6 et 7 ponentem quinque sensus exteriores, et praeter illos adhuc sensum quendam 15 interiorem; qui numerus sensuum vulgatissimus etiam est apud omnes philosophos. Q u a r t o tune eadem potentia esset appetitus sensitivus et intellectivus; quod est impossibile, cum sibi in suis desideriis plurimum adversentur secundum sanctos. 20 Q u i n t o sequitur unum absurdissimum, scilicet quod visio sit in aure et auditio in oculo et gustatio in pede; et per consequens quod homo videat per aurem, audiat per oculum et gustet per pedem, et universaliter per quamlibet partem corporis percipiat quaelibet sensibilia. Et patet consequentia, quia anima, in qua subiective dicuntur esse istae sensationes, in qualibet est corporis 25 parte. (Solutio obiectionum) Ad p r i m u m dico quod per intellectionem uno modo possumus intelligere omnem notitiam formaliter existentem in intellectu; et sie concedo quod, quamvis non omnis sensatio sit intellectio, quia non sensatio bruti, omnis 30 tarnen sensatio hominis est intellectio. Alio modo per intellectionem possumus intelligere tantum notitiam intellectus, ad quam non immediate per se movet organum corporale seu aliqua forma existens in eo; et tune falsum est quod sensatio sit intellectio. 4 5

C/ARISTOT De anima 3,3 (427b 6-7; Juntina Suppl 2,130A = tc 152) cf ÄUG De lib arb 2,3,8-5,12 (PL 32,1244-1247)

9 contra] om W

12 2] 3 W

In 2 Sent dist 16 et 17 q 3

367

Hoc duplex genus notitiae in ipsa anima distinguit Augustinus6 7 Super Genesim capitulo 10 de parvis: »His, inquit, sensibus quasi nuntiis accipit anima quidquid earn corporalium non latet«. Et paulo post subdit quod lumine, »quod ex oculis emicat, anima non adiuvatur nisi ad corporeas formas coloresque sentiendos«. Et addit: »Habetque ipsa innumerabilia longe dissi- 5 milia cuncto generi corporum quae non nisi intellectu atque ratione conspiciat, quo nullus sensus carnis aspirat«. Ad s e c u n d u m dicendum quod, ut supra7 dictum est, sensus dupliciter accipitur: Uno modo pro instrumento corporali quo sentiens sentit; et sie nullus sensus est intellectus. Alio modo accipitur sensus pro vi seu potentia 10 qua sentit; et sic, licet non omnis sensus sit intellectus, sensus tamen humanus est intellectus, quia est ipsa rationalis anima quae utique intellectus est, licet non una sed alia et alia ratione dicatur sensus et intellectus. Et hoc expresse patet per auctorem De spiritu et anima, ut allegatum8 est in principio quaestionis. is Ad Philosophum autem dicendum quod | ipse non probat nee probare in- 88N tendit quod in homine sensus et intellectus potentia distinguantur, sed bene vult et probat quod intelligere et sentire non sunt idem convertibiliter et definitive, ut opinabantur antiqui. Unde primo probat quod non omne sentire est intelligere, deinde quod non omne intelligere est sentire, sicut patet at- 20 tendenti. Ad t e r t i u m , si accipiatur sensus pro organo, nego consequentiam; si pro potentia, concede consequens, scilicet quod est tantum unus sensus in homine, quamvis propter diversa exercitia variis nominibus nuncupetur et aliquando plures sensus, licet improprie esse dicantur. Hoc etiam patet per auctorem9 25 libri De spiritu et anima, qui capitulo 3 ait: »Sensus unus est in anima et idem quod ipsa; et cum corpus non sit, corporeus dicitur«. Et »cum intus non sit nisi unus sensus, verumtamen propter exercitia varia varie nuncupatur. Dicitur autem sensus imaginatio, ratio, intellectus vel intelligentia. Et haec omnia in anima nihil aliud sunt quam ipsa, aliae et aliae inter se proprietates 30 propter varia exercitia, sed una essentia rationalis et una anima«. Augustinus autem prorsus intelligit organa sentiendi, sicut patet 11 De trinitate 10 capitulo 2 et 7 Super Genesim" capitulis 10 et pluribus sequentibus.

6

ÄUG De Gen ad litt 7,14,20 (PL 34,363) c/p 364,22 sqq 8 cf p 355, nota 2 9 Ps-AuG ( = ALCHERUS CLAREVALLENSIS?) De spiritu et anima cap 4 (PL 40,782) 10 cf ÄUG De trin 11,2,2-5 (PL 42,985-988) 11 cf ÄUG De Gen ad litt 7,14 sqq et 20 sqq (PL 34,363 sqq) 7

5 Habetque] habet quia W 7 quo] om W o/?? EJ 33 capitulis] bis W

27 intus] intellectus W

30 in anima]

368

In2Sentdist 16et 1 7 q 3

Ad q u a r t u m dicendum quod appetitus sensitivus et intellectivus in nomine non sunt duae potentiae essentialiter distinctae sed eadem ipsa anima. Inquantum secundum sensualem motum movetur vel mobilis est ad appetitionem, dicitur appetitus sensitivus; inquantum autem secundum intellectualem apprehensionem, dicitur appetitus intellectivus. Contrarietas vero ilia 5 non est accipienda velut diversarum animarum aut potentiarum, sed tantummodo diversarum delectationum aut concupiscentiarum eiusdem animae aliter et aliter motae secundum Augustinum12 10 Super Genesim capitulo 12. Commentator etiam 3 De anima commento 50 vult quod eadem potentia sit voluntas et appetitus. Sed, ut ait13, »si desideraverit per cogitationem, dicetur 10 voluntas; si fuerit sine cogitatione, dicetur appetitus«. Vide commentum illud, quia plura ibi sunt ad propositum. Ad q u i n t u m concede quod, sicut intellectio est immediate in anima et mediate in qualibet parte corporis, sic et visio et sensatio quaelibet. Nee tarnen quaelibet pars corporis audit vel videt, sicut nee etiam quaelibet intelligit nee is etiam homo audit per oculum sed per aurem, quia per aurem et non per oculum causatur auditio in anima eius. ARTICULUS 2 (Argumenta pro opinione propria) De secundo articulo dico consequenter quod ipsa anima rationalis est in- 20 tellectus et voluntas, ita quod nee intellectus est res distincta ab essentia animae nee etiam voluntas. Ista est intentio Augustini14 in sermone De imagine, ubi ait: »Anima est intellectus, anima est memoria, anima est voluntas«. Item 10 De trinitate capitulo 11 dicit15 quod »haec tria, memoria, intelligentia, voluntas non sunt tres vitae, sed una vita; nee tres mentes, sed una mens. 25 Consequenter nee tres substantiae, sed una substantia«. Et in fine capituli ait: »Haec tria unum, una mens, una essentia«. Aliae auctoritates possent adduci, sed non euro, quia istae sufficiunt. Ad hoc movet me maxime ratio tacta16 in praecedenti articulo, quia pluralitas rerum non est ponenda ad quam nee experientia nee ratio ex experien- 30 tia procedens nee auctoritas sacra cogit, alias enim frustra poni videtur. Nul12

cfibid 10,12,20-21 (PL 34,416-417) AVERROES In De anima 3 com 50 (Juntina Suppl 2,194B; ed Cambridge 1953, p 519,39-40) 14 HRABANUS MAURUS In Eccli 4,5 (PL 109,874D); cf Ps-Auo De spiritu et anima cap 35 (PL 40,806A) 15 ÄUG De trin 10,11,18 (PL 42,983 et 984) 16 cf p 356,14-18 13

4 appetitionem] petitionem W 15 etiam] add et EJ saltat ex columns 62va in columnam 64rb

20 rationalis] amanuensis W

In 2 Sent dist 16 et 17 q 3

369

lum praedictorum cogit. De auctoritate enim et experientia darum est; de ratione ex experientia sumpta probabo. Si qua enim esset, aut sumeretur ex eo quod experimur in nobis diversa genera operationum animae, aut quia experimur in nobis diversos modos operandi scilicet libere et naturaliter. Sed ex primo non potest argui sufficienter distinctio realis potentiarum. 5 Alias oporteret ponere in uno homine plures potentias intellectivas et plures volitivas, cum plura genera actuum intellectualium experiamur et similiter voluntariorum. Nee ex secundo, quoniam secundum etiam opinionem contrariam eadem voluntas respectu quorundam obiectorum elicit quosdam actus naturaliter, et 10 respectu aliorum elicit actus quosdam libere. Ex quo patet quod propter talem diversum modum operandi non oportet ponere diversas potentias realiter. Igitur etc. Praeterea, probatum est in praecedenti17 articulo quod anima ipsa est potentia sensitiva, igitur anima humana seu rationalis est sua potentia intellec- 15 tiva. (Quinque auctoritates contrariae) Contra hoc tarnen videntur aliquae auctoritates: Una est Augustini18 15 De trinitate capitulo 7, ubi ait quod »si detracto corpore sola anima cogitetur, aliquid eius est mens tamquam caput eius vel oculus vel facies. Sed non haec 20 ut corpora cogitanda sunt. Non igitur anima, sed quod excellit in anima, mens vocatur«. Secundo, si non distinguerentur ista ad invicem nee ab anima, sequeretur quod, sicut intelligimus per intellectum, ita intelligeremus per voluntatem; et sicut diligimus | per voluntatem, ita diligeremus per intellectum. Sed hoc est 25 89A falsum secundum Augustinum ibidem. Ostendens enim dissimilitudinem trinitatis repertae in anima nostra ad trinitatem increatam, ait19 sic: »Itemque in hoc magna distantia est quod sive mentem dicamus in homine eiusque notitiam et dilectionem, sive memoriam, intelligentiam et voluntatem, nihil mentis meminimus nisi per memoriam, nee intelligimus nisi per intelligentiam, 30 nee amamus nisi per voluntatem. At vero in ilia trinitate quis audeat dicere patrem nee se ipsum nee filium nee spiritum sanctum intelligere etc«. Tertio, infra capitulo 17 vult20 quod quaelibet personarum divinarum est memoria, intelligentia et voluntas; »nee ista distant in eis. In nobis autem 17

cfp 361 sqq ÄUG De Irin 15,7,11 (PL 42,1065) "ibid 15,7,12 (PL42,1065) 20 ibid 15,17,28 (PL 42,1080) 18

2 quaJquaeW ad E, haec ab J

11 quosdam] om W

15 humana] add ipsa EJ

23 ista ad] haec

370

In 2 Sent dist 16 et 17 q 3

aliud est memoria, aliud intelligentia, aliud dilectio sive caritas«. Praeterea, frequenter Augustinus loquitur de eis velut de pluribus et distinctis rebus. Unde, ut supra1 habetur, loquens de eis dicit: »Haec tria etc«. Q u a r t o , Anseimus2 De concordia capitulo 29: »Sicut habemus in corpore membra et quinque sensus, singula ad suos usus apta, quibus quasi instru- 5 mentis utimur« etc, »ita anima habet in se quasdam vires, quibus utitur velut instrumentis ad usus congruos. Est namque ratio in anima, qua sicut suo instrumento utitur ad ratiocinandum, et voluntas, qua utitur ad volendum. Non est enim ratio vel voluntas tota anima, sed est unaquaeque aliquid in anima«. Haec ipse. 10 3 Q u i n t o , Magister Sententiarum libro 1 distinctione 3 expresse dicit quod »ilia tria naturales proprietates seu vires sunt ipsius mentis et a se invicem differunt, quia memoria non est intelligentia vel voluntas, nee intelligentia voluntas sive amor«. Et ante4 praemisit quod dictum Augustini, quo ait quod sunt >una mens et una essentiaanima potens intelligerenon igitur anima, sed quod excellit in anima, mens vocatur