Gregorii Ariminensis OESA Lectura super Primum et Secundum Sententiarum: Tomus IV Super Secundum (Dist 1-5) [Reprint 2010 ed.] 9783110853735, 9783110065169

Citation preview

GREGORII ARIMINENSIS OESA LECTURA SUPER PRIMUM ET SECUNDUM SENTENTIARUM

W DE G

SPÄTMITTELALTER UND REFORMATION TEXTE UND UNTERSUCHUNGEN

HERAUSGEGEBEN VON HEIKO A. OBERMAN

BAND 9

WALTER DE GRUYTER · BERLIN · NEW YORK 1979

GREGORII ARIMINENSIS OESA LECTURA SUPER PRIMUM ET SECUNDUM SENTENTIARUM EDIDIT A. DAMASUS TRAPP OSA

TOMUS IV SUPER SECUNDUM (DIST 1-5)

ELABORAVERUNT: A. DAM ASUS TRAPP, MANUEL SANTOS-NOYA, MANFRED SCHULZE

WALTER DE GRUYTER · BERLIN · NEW YORK

1979

CIP-Kurztitelaufnähme der Deutschen Bibliothek Gregorius Ariminensis : [Lectura super primum et secundum sententiarum] Gregorii Ariminensis lectura super primum et secundum sententiarum / ed. A. Damasus Trapp. — Berlin, New York : de Gruyter. Einheitssacht.: Lectura super primum et secundum librum sententiarum. T. 4. Super secundum : (dist. l—5) / elaboraverunt A. Damasus Trapp . . . - 1978. (Spätmittelalter und Reformation ; Bd. 9) ISBN 3-11-006516-9

© 1978 by Walter de Gruyter & Co., vormals G.J.Göschen'sche Verlagshandlung J.Guttentag Verlagsbuchhandlung - Georg Reimer - Karl J. Trübner - Veit & Comp. Berlin 30 (Printed in Germany) Alle Rechte, insbesondere das der Übersetzung in fremde Sprachen, vorbehalten. Ohne ausdrückliche Genehmigung des Verlages ist es auch nicht gestattet, dieses Buch oder Teile daraus auf photomechanischem Wege (Photokopie, Mikrokopie) zu vervielfältigen. Satz: pagina GmbH, Tübingen. Druck: W. Hildebrand, Berlin 65 Einband: Lüderitz & Bauer, Berlin 61

Vorwort Es erübrigt sich keineswegs, über die Edition der Lectura Gregors von Rimini (f 1358) Rechenschaft abzulegen, gilt es doch, die verschiedenen Anliegen zu bedenken, die sich mit ihrer Herausgabe verbinden. Das erste, selbstverständliche, weil unbestreitbare Anliegen besteht darin, einem empfindlichen Defizit unserer Kenntnis der Geistesgeschichte des 14. Jahrhunderts abzuhelfen. Zu wenig Texte sind bisher kritisch ediert worden, zu viele, häufig nur handschriftlich überlieferte Quellen dieser Epoche liegen brach, als daß Neuansätze, Gegensätze, Abhängigkeiten oder gar Schulen mit Sicherheit hätten erkannt werden können, ganz zu schweigen von dem Mangel einer an den Quellen erprobten und dadurch geschärften Terminologie, die geeignet wäre, unsere Kenntnisse auch sachgerecht zur Sprache zu bringen. Es ist sicherlich zu hoch gegriffen, mit der Edition des vorliegenden Sentenzenkommentars zugleich den Anspruch erheben zu wollen, die vorhandene Kenntnislücke schon gänzlich zu schließen. Ein erheblicher Schritt voran ist dennoch getan - nicht nur, weil ein umfangreiches, von seinem Verfasser sorgfältig gearbeitetes Werk nun wieder allgemein verfügbar ist, sondern auch, weil gegenüber der bisherigen Konzentration auf die Hauptrepräsentanten der dominikanischen und franziskanischen Ordenstheologien in Zukunft die zur Zeit noch im Schatten stehenden Augustinertheologen zum Zuge kommen können. Man wird Zustimmung erwarten dürfen mit der Behauptung, daß die vorliegenden Versuche zur Profilierung des 14. Jahrhunderts zwar notwendig, aber dennoch vorläufig sind1, daß sogar die unumgänglichen Koordinaten eines solchen Profils - >Realismus< und >Nominalismus< - nicht weniger umstritten sind als differenzierende Leitbegriffe wie >Aristotelismus< oder >Augustinismusc Das zweite Anliegen besteht darin, eine Sprachregelung und Präzisierung dieser Grundbegriffe zu erzielen durch Bereitstellung neuer Texte und Untersuchungen, speziell zur mittelalterlichen Augustinertheologie, die zu erforschen zum Arbeitsprogramm gehört, welches sich der Tübinger Sonderforschungsbereich Spätmittelalter und Reformation gestellt hat und zu dessen Anlaufsphase bereits die Edition dieses Sentenzenwerkes zählt. Wir beobachten seit etwa der Mitte des 14. Jahrhunderts vor allem innerhalb des Augustinerordens eine gegenüber dem scholastisch harmonisierten Augustin markante Rückbesinnung auf sein vielgestaltiges Erbe. Theologisch gesehen fiel dabei durch Gregor von Rimini eine weitreichende und auch nie 1

Vgl dazu H. A. Oberman: Fourteenth-Century Religious Thought. A Premature Profile, in: Speculum 53 (1978) 80-93.

VI

Vorwort

unbesehen hingenommene Antwort auf die Frage, welcher Augustin denn theologisch als verbindlich zu gelten habe. Ohne Einschränkung entscheidet sich Gregor für den antipelagianischen Kirchenvater, der im Kampf gegen die Häresie aller Häresien nicht zeitbedingt >excessiveabundanter< 2 und auch nicht >metaphorice< redet, sondern theologisch definitiv den wahren Glauben vom Aberglauben scheidet. Diese kompromißlos durchgehaltene Auffassung von der unbedingten Gültigkeit des Antipelagianismus hat Gregor dazu veranlaßt, die zum Protest herausfordernde Provokation Augustins zu verteidigen, auch die >unschuldigen< nur eben ungetauft gestorbenen Kinder unter die volle Strafe Gottes zu stellen. Der Schimpfname >tortor infantium< war die Quittung für Gregors Bemühen, den Heilsplan Gottes und das Gesetz menschlicher Moralität zu entkoppeln. Gregor ist kein Einzelgänger geblieben, sondern hat im 14. Jahrhundert, vor allem durch das Werk seines späteren Nachfolgers im Amt des Ordensgeneralates, Hugolin von Orvieto ("f 1373), Schule gemacht. Als Hugolin im Jahre 1364 Magister an der neugegründeten theologischen Fakultät der Universität Bologna wurde, hat er ihren Statuten nicht nur eine von ihm zusammengestellte Liste von in Paris verurteilten Irrtümern der >modernen< Theologie eingefügt3, sondern - wie der Sentenzenkommentar des späteren Bologneser Magisters Konrad von Ebrach SOCist ("f 1399) bezeugt4 - auch die Theologie und Philosophie seines Lehrers Gregor von Rimini eingebracht. Im Gegensatz zu Hugolin sind wir über einen anderen Tradenten der Lehre Gregors so gut wie gar nicht informiert. Es handelt sich um den Pariser Magister Johann von Basel ("f 1392), dessen Sentenzenkommentar die Vorlage vieler späterer Lecturae wurde. Damasus Trapp hat seine Sentenzenlesung ein »petit dictionnaire de la theologie du XIVe siecle« genannt, beladen mit Augustin- und Gregorzitaten und ständig in Auseinandersetzung mit der Theologie seiner Zeit5. Das >dunkle< 15. Jahrhundert zu durchmessen, bedeutet für die künftige Augustinismusforschung eine enorme Herausforderung. Hier sei nur an die intensive Gregorbenutzung durch Pierre d'Ailly Of 1420) erinnert, an Gregors starken Einfluß auf die Neuformierung des Thomismus durch Johannes 2

Zur Geschichte dieses Arguments siehe H. A. Oberman: Einleitung zur Reihe Spätmittelalter und Reformation, Texte und Untersuchungen, in: Bibliographie zur Geschichte und Theologie des Augustiner-Eremitenordens bis zum Beginn der Reformation, Bearbeitet und hrsg von E. Gindele etc, Berlin 1977, XI Anm 16. 3 Veröffentlicht von Fr. Ehrle: I piu antichi statuti della facoltä teologica deü' universita di Bologna. Bologna 1932, 68-73. 4 Siehe Kassian Lauterer SOCist: Konrad von Ebrach SOCist (t 1399), Lebenslauf und Schrifttum, in: Analecta sacri ordinis Cisterciensis 17 (1961) 151-224; 18 (1962) 60-120; 19(1963)3-50. 5 D. Trapp OESA: Hiltalinger's Augustinian Quotations, in: Augustiniana 4 (1954) 412-449, 414.

Vorwort

VII

Capreolus (f 1444) und an seine Bedeutung als >doctor modernus< im Collectorium des Tübingers Gabriel Biel (t 1495). Wenn der bayrische Chronist Johannes Aventin ("f 1534) Gregor von Rimini zu den Bannerträgern des Nominalismus zählt6, so trägt er nur dem Urteil seiner eigenen wissenschaftlichen Zeitgenossen Rechnung. Am Ende des Jahrhunderts (1497) wurde in Erfurt eine folgenreiche Quodlibetdisputation veranstaltet, auf der die führenden >modernen< Erfurter Autoritäten, Jodokus Trutfetter (j" 1519) und der spätere Augustiner Bartholomäus von Usingen ( * 1532) noch einmal die Anliegen des Nominalismus klar herausstellten. Als Schulhäupter ihrer >via moderna< proklamierten sie neben dem öfters nur mit Vorbehalt zu vertrauenden Wilhelm von Ockham ("}· 1349) ohne Einschränkungen den Nominalisten Gregor von Rimini und dessen eifrigen Benutzer Pierre d'Ailly, den gelehrten Bischof von Cambrai7. Ein bemerkenswertes Zeugnis für die herausragende Stellung Gregors als >doctor modernus< findet sich auch im Italien des frühen 16. Jahrhunderts. Pietro Pomponazzi ("f 1525) führt in seiner Quaestio >De anima rationali< und in seinem Kommentar zu >De substantia orbis< vornehmlich Gregor als Sprecher der Modernen an; der Name Ockhams taucht in diesen Schriften überhaupt nicht auf 8 . Es ist der Aristoteles- und Averroesinterpret Gregor, der für Pomponazzi von Interesse ist, es ist der Nominalist Gregor, der in Erfurt in hohem Ansehen steht - wo aber bleibt der antipelagianische Augustinertheologe? Johannes Eck (t 1543) gebührt das Verdienst, in seinem breit angelegten >Chrysopassus praedestinationis< (1514) die Auseinandersetzung mit der augustinischen Gnadentheologie im 16. Jahrhundert polemisch zugespitzt zu haben. Gregor von Rimini wird seiner einzigartigen Augustinkenntnis wegen von Eck wohl geehrt, als scholastischer Bannerträger eines unmäßigen augustinischen Antipelagianismus jedoch zugleich abgelehnt*. Zwei Jahre später meldete sich zum Thema >Prädestination< auch der Generalvikar der deutschen Augustinerobservanten, Johannes von Staupitz Of 1524), zu Wort. Mit ähnlich fundamentaler Augustinkenntnis wie Gregor und gleicher theologischer Programmatik tritt Staupitz allerdings mit dem durch ein verändertes 6

Vgl D. Trapp OESA: Augustinian Theology of the 14th Century. Notes on Editions, Marginalia, Opinions and Book-Lore, in: Augustiniana 6 (1956) 146-274, 183 Anm 43. 7 Vgl E. Kleineidam: Universitas Studii Erffordensis, Bd 2: 1460-1521 = Erfurter Theologische Studien 22. Leipzig 1969, 147 f. 8 Pietro Pomponazzi: Super libello de substantia orbis, Expositio et quaestiones quattuor (1507) = Corsi inediti dell' Insegnamento Padovano I. Padua 1966; derselbe: Quaestiones physicae et animasticae decem (1499-1500; 1503-1504) = Corsi inediti II. Padua 1970. Siehe dort die in den Registern beider Ausgaben angegebenen Stellen zu Gregor von Rimini. 9 Vgl Johannes Eck: Chrysopassus praedestinationis, cent 2 cap 35; cent 1 cap 66. Augsburg 1514.

VIII

Vorwort

wissenschaftliches Klima bedingten Versuch hervor, ohne allen scholastischen Apparat den Kirchenvater aus seinen eigenen Quellen heraus seelsorgerisch lebendig werden zu lassen10. Als acht Jahre vor Erscheinen der Staupitzschrift die Wittenberger Artesfakultät ihrer bisher allein das akademische Feld beherrschenden >via antiqua< die moderne >via< Gregors von Rimini an die Seite gestellt hatte", konnte dieser Schritt nur dann ohne Auswirkungen auf die theologische Fakultät bleiben, wenn man wie in Erfurt den Philosophen Gregor bejahte, ohne dem Theologen damit folgen zu wollen. In Wittenberg war das theologische Klima jedoch durch den Augustinschüler Johannes von Staupitz geprägt; wie geprägt, das zeigt gerade der Einfluß seiner Prädestinationsschrift auf den dienstältesten Wittenberger Theologen, Andreas Karlstadt (f 1541), der sich durch sie in seiner endgültigen Hinwendung zum antipelagianischen Augustin bestärkt fühlte. Damit war eine Entwicklung eingeleitet, die bereits im Jahre 1517 zu einem ersten Höhepunkt gelangte, als zuerst Karlstadt und dann Luther in ihren akademischen Disputationen gegen die scholastische Theologie antraten12. Wie zur Zeit der Sentenzenlesung Gregors in Paris stand auch in Wittenberg die Frage im Brennpunkt der Auseinandersetzung: Welchem Augustin gebührt die theologische Verbindlichkeit? Die Diskussion sollte nicht auf die Universität Wittenberg beschränkt bleiben; der Augustinerorden entwickelte sich zum lebendigen Umschlagsplatz der wieder aktuell gewordenen Augustintheologie. Auf der anderen Seite war Johannes Eck zu gut an Gregor von Rimini geübt und dadurch mit antipelagianischer Theologie vertraut, als daß er auf die Dauer seinen Widerspruch hätte unterdrücken können. Mußten doch vor allem die Theologen der >via moderna< sich durch den Angriff aus ihren eigenen Reihen, durch Gregor zunächst nicht weniger als durch Luther, herausgefordert fühlen, so daß es nicht überraschen sollte, daß der getreueste aller Bielschüler, Wendelin Steinbach ("f* 1519) in Tübingen, der Provokation dieser Augustintheologie entgegentrat13. Wenn wir diese Skizze der >via Gregorii< gerade mit dem Hinweis auf Tübingen abbrechen, so geschieht das nicht aus lokalpatriotischen Motiven. Zu allererst verbindet sich die Erinnerung an die Gregorkritik eines Mitglieds der Tübinger Bielschule mit dem Dank an die Deutsche Forschungsgemein10

Johannes von Staupitz: De exsecutione aeternae praedestinationis = Spätmittelalter und Reformation. Texte und Untersuchungen 14. Berlin 1978. 11 Siehe unten S LX. 12 Vgl E. Kahler: Karlstadt und Augustin. Der Kommentar des Andreas Bodenstein von Karlstadt zu Augustins Schrift De spiritu et litera = Hallische Monographien 19. Halle 1952.- L. Grane: Contra Gabrielem. Luthers Auseinandersetzung mit Gabriel Biel in der Disputatio Contra Scholasticam Theologiam 1517. Gyldendal 1962. 13 Vgl H. A. Oberman: Werden und Wertung der Reformation. Vom Wegestreit zum Glaubenskampf. Tübingen 1977, 118-140.

Vorwort

IX

schaft, ebendort ein Zentrum zur Erforschung des vielfältigen augustinischen Einflusses auf die Theologie in Spätmittelalter und Reformation geschaffen zu haben. Sonderforschungsbereiche sind ein Forschungsinstrument eigener Art, zu deren Kennzeichen die gemeinsame Arbeit ihrer Mitglieder an der gemeinsamen Sache gehört. So ist auch diese Edition nicht das Werk eines Einzelnen, sondern das Ergebnis des Bemühens von vielen, was auf dem Titelblatt hinreichend aufgeschlüsselt sein sollte. Besonders herausgehoben sei jedoch der Hauptherausgeber dieser Edition, Pater Dr. Adolf D. Trapp OSA, der seine jahrzehntelange Arbeit zur Erforschung der Augustinertheologie in den Sonderforschungsbereich eingebracht hat, der die ersten beiden Bände des zweiten Sentenzenbuches zusammen mit seinen Mitarbeitern ediert und durch die Erstellung der Grundschrift des Gesamtwerks die Grundlage für einen erfolgreichen Abschluß der Edition geschaffen hat. Herr Walter Simon übernahm neben seinen wissenschaftlichen Aufgaben die mühevolle Arbeit der Druckvorbereitung dieser Edition und scheute das Wagnis nicht, sich mit den noch weitgehend unbekannten Problemen des für unsere Edition verwendeten Computerdruckes auseinanderzusetzen. Die Herausgeber danken allen in- und ausländischen Bibliotheken für ihr bereitwilliges Entgegenkommen bei der Beschaffung von Mikrofilmen und der Beantwortung schriftlicher Anfragen. Insbesondere fühlen sie sich der Handschriftenabteilung der Bayerischen Staatsbibliothek in München verpflichtet sowie den Beamten der Universitätsbibliothek Tübingen, die in großzügiger Weise langfristige Entleihungen ermöglicht haben. Fräulein Sabina Kessler und Herr Dipl.-Ing. Horst Roth (Universitätsbauamt Tübingen) haben die geometrischen Zeichnungen besorgt. Ihnen, sowie allen ungenannten Helfern, sei aufrichtig gedankt. Der Versuch, nach der >Einleitung< auf wichtige Themen und Probleme des Zweiten Sentenzenbuches hinzuweisen, verzichtet nicht auf Schwerpunktsetzung und Auswahl, kann deshalb auch nicht den Anspruch auf Zeitlosigkeit erheben, wie er dem edierten Text wohl zuzusprechen ist. Hinter dem sicheren Schild der Objektivität des Textes hervorzutreten, bedeutet, die Kritik herauszufordern. Doch diese ist nur dann ein vermeidbares Übel, wenn man das Anliegen des Sonderforschungsbereich.es nicht teilt, durch die Erschließung neuer Quellen eben zugleich die wissenschaftliche Diskussion voranzutreiben. Tübingen, im Frühjahr 1978

Heiko A. Oberman

GREGORIUS ARIMINENSIS In Secundum Sententiarum DIE HANDSCHRIFTEN A Bologna: Universit (1566) B Br ssel: Bibliotheque Royale (Ms 4771) E Cambridge: Pembroke College (208) J M nchen: Bayerische Staatsbibliothek (Clm 28333) K Mailand: Ambrosiana (H 36 inf./R. 7270) N Oxford: Balliol College (74) P Krakau: Biblioteka Jagiellonska (Ms AKC 250/53 F) R Paris: Bibliotheque Nationale (Cod Nat lat 15891) S Wien: sterreichische Nationalbibliothek (Cod Nat lat 1511) W Paris: Bibliotheque Mazarine (914) Z Vatikanstaat: Biblioteca Apostolica Vaticana (Cod Vat lat 1105) a Paris: Bibliotheque de l'Arsenal (452) d Troyes: Bibliotheque de la Ville (151)

DIE DRUCKE δ ξ η θ λ

μ

Mailand 1494: Super Secundum. Venedig 1503: Super Primum et Secundum. Venedig 1518: Super Primum et Secundum. Paris ca 1520: Super Primum et Secundum. Venedig 10. Januar 1522: Super Primum et Secundum. Diese Ausgabe enth lt zum ersten Mal die >AdditionesAdditiones< vom 28. M rz 1522 als Anhang in der Ausgabe Venedig 1518.

ZUR ZITIERWEISE I. ARISTOTELES 1. Opera edidit Academia Regia Borussica, rec. Immanuel Bekker. Vol 1-2, Berolini 1831 2. Juntina: Aristotelis omnia quae extant opera et Averrois Cordubensis . . . commemarü, ed Venetiis apud lunctas. Vol 1—9, Suppl 1-3, 1562-1574 (Reprint: Frankfurt 1962) tc = textus commenti, d.h. der kommentierte Aristoteles-Text

II. AVERROES 1. Juntina (siehe 1,2) 2. Corpus commentariorum Averrois in Aristotelem, Cambridge, Mass., 1953 sqq

III. Klassische Autoren und Kirchenväter werden zitiert in Anlehnung an die Zitierliste des Thesaurus linguae Latinae', Lipsiae 1904 (Supplementum: 1958)

Einleitung Der Kommentar Gregors von Rimini zum Zweiten Sentenzenbuch ist in 13 uns bekannten Manuskripten überliefert, unter denen sich eine Abbreviatio (Cod a) und eine unvollständige Handschrift (Cod P) befinden. Nur zwei davon, die Abbreviatio Cod a und der französische Cod d, bieten den Text des Ersten und Zweiten Buches. Die Handschriften entstammen mit Ausnahme des genannten unvollständigen polnischen Codex P, der wahrscheinlich schon auf der Schwelle zum 16. Jahrhundert steht, sämtlich dem 14. und 15. Jahrhundert. Neben den erhaltenen Handschriften bieten weiterhin fünf Frühdrucke das Zweite Sentenzenbuch. Der Text der vorliegenden Edition wurde auf der Grundlage der Handschriften E, J und W (Leittext) konstituiert; nur in begründeten Fällen wurden auch die übrigen Handschriften sowie die Drucke herangezogen (siehe unten S XXXI). Die >Additiones< des Gregortextes sind dem De Giunta-Druck Venedig 1522 entnommen, der sie zum ersten Mal ans Licht gebracht hat. Der spätere Separatdruck der >Additiones< vom 28. März 1522 als Anhang in der Restauflage der Ausgabe Venedig 1518 (Verlagshaus Scotus) stellt lediglich einen Abdruck von der De Giunta-Ausgabe des gleichen Jahres dar (siehe unten S XXVI). Folgende Handschriften und Drucke enthalten den Text des Zweiten Buches:

DIE HANDSCHRIFTEN A

Bologna: Universitä (1566).

B E J K N P

Brüssel: Bibliotheque Royale (Ms 4771). Cambridge: Pembroke College (208). München: Bayerische Staatsbibliothek (Clm 28333). Mailand: Ambrosiana (H 36 inf./R.7270). Oxford: Balliol College (74). Krakau: Biblioteka Jagiellonska (Ms AKC 250/53 F).

R

Paris: Bibliotheque Nationale (Cod Nat lat 15891).

5 W Z a d

Wien: Österreichische Nationalbibliothek (Cod Nat lat 1511). Paris: Bibliotheque Mazarine (914). Vatikanstaat: Biblioteca Apostolica Vaticana (Cod Vat lat 1105). Paris: Bibliotheque de l'Arsenal (452). Troyes: Bibliotheque de la Ville (151).

DIE DRUCKE 6

Mailand 1494: Super Secundum. Venedig 1503: Super Primum et Secundum.

XII

Einleitung Venedig 1518: Super Primum et Secundum. Paris ca 1520: Super Primum et Secundum. Venedig 10. Januar 1522: Super Primum et Secundum. Diese Ausgabe enthält zum ersten Mal die >AdditionesAdditiones< vom 28. März 1522 als Anhang in der Ausgabe Venedig 1518.

Beschreibung der Handschriften A Bologna, Universitä 1566; Papier; 15. Jhdt; 293 fol; 29 21 cm; 2 col; Provenienz: Loci S. Pauli monasterii Bononiae (ausgestrichen: G 440); andere Signaturen: A 29 (ausgestrichen: 30), auf dem Innendeckel: Aul. III Apendix Mss 981; Lagen konsekutiv und intern numeriert. Gregorius Ariminensis: In Secundum Sententiarum (fol lra-238va). Tabula mit zugehöriger Einleitung 1 (fol 238vb-245rb); finis tabulae:... quaere actus. Weitere Angaben: Marginalmaterial (siehe dazu S XXXI); keine Additiones; keine Tituli quaestionum. Initium textus: Quia Magister in prima distinctions huius Secundi elidens ... Finis textus: . . . venit in mundum dei filius Jesus Christus benedictus in saecula saeculorum. Amen. Amen1. Colophon: Explicit Secundus Sententiarum fratris (Name gestrichen, andere Hand am Rande: Gregorii Arim} sacrae paginae magistri ordinis fratrum heremitarum sancti Augustini deo gratias amen.

Zweiter Teil des Codex (fol 249ra-293rb): Summa decreti Yvonis Carnotensis episcopi De multimoda distinctione scripturarum 3 . B Brüssel, Bibliotheque Royale Ms 4771; Papier; 15. Jhdt; 320 fol (fol l herausgeschnitten); 29 21 cm; 2 col; Provenienz: Monasterium Canonicorum Regularium vallis Sancti Martinis in Lovanio. Gregorius Ariminensis: In Secundum Sententiarum (fol 2ra-312ra). Tabula (fol 312rb-320rb) ohne Einleitung; am Ende sind die Stichworte >visio< und >voluntas< vertauscht4. 1

Die Tabula mit zugehöriger Einleitung zum Zweiten Sentenzenbuch findet sich im Registerband dieser Edition (Bd 7). 2 So beginnt und endet mit nur geringen Abweichungen der Gregortext in allen vollständigen Manuskripten und Drucken. 3 Vgl Migne, PL 161, Introductio p XLVII. 4 Der alphabetischen Folge entsprechend endet die Tabula: Utrum voluntas sine speciali auxilio dei possit bonum actum elicere; quod non et quare quaere actus. - Das

Einleitung

XIII

Weitere Angaben: Wenig Marginalmaterial; keine Additiones; keine Tituli quaestionum; der Codex ist am Rande vom Schreiber selbst sorgfältig korrigiert worden. Da fol l herausgeschnitten ist, lautet das Initium textus: apud ipsum sunt non mixtae cum materia (dist l q l art l, S 4,20). >Explicit< der Tabula: Explicit tabula hoc libro positorum.

Das Textkonvolut ist in ein Doppelblatt eingelegt, auf dessen Vorderseite sich folgende Aufschrift findet: Liber monasterii canonicorum regularium vallis Sancti Martini in Lovanio collatus eidem a venerabili viro magistro Johanne Gremberch sacrae theologiae professors. Orate pro anima eius fideliter. Darunter: Stempel der Bibliotheque Royale. Auf der Rückseite des Doppelblattes am Ende des Codex stehen in Kursive noch einige Notizen theologischen Inhalts. Da die Handschrift kein Colophon aufweist und das auf fol l zu vermutende >Incipit< vernichtet ist, blieb die Autorschaft Gregors bis jetzt unbekannt 5 . Literatur: J. Van den Gheyn, Catalogue des manuscrits de la Bibliotheque Royale de Belgique, Bd 3, Brüssel 1903, 73. E

Cambridge, Pembroke College 208; Pergament; nach Mitte des 14. Jhdts; 152 fol; 30 22 cm; Provenienz: Italien. Gregorius Ariminensis: In Secundum Sententiarum (fol lra-152vb). Tabula mit zugehöriger Einleitung (fol 152-156); finis tabulae: . . . quaere actus. Weitere Angaben: Marginalmaterial; am Rande geometrische Zeichnungen; keine Additiones; keine Tituli quaestionum. Colophon: Explicit Secundus Sententiarum fratris Gregorii de Arimino ordinis fratrum heremitarum sancti Augustini ... (sic!), did t Langham.

Auf dem Vorsatzblatt des Codex findet sich das Exlibris von Cambridge, Pembroke Hall, mit folgender Aufschrift aus dem 16. Jhdt: Collegium sive Aula Mariae de Valentia communiter nuncupata Pembroke Hall in Academia Cantabrigiensi, 17.- Illumination der Initiale Q am Textanfang herausgeschnitten. Am Ende des Codex stehen Besitzvermerke: Iste Secundus Magistri Gregorii de Arimino est ... (Rasur), daneben: bacchalarii, darunter: Sudbery. Auf dem letzten Blatt: Supplementum M. Johannis Sudbery cuius principale est, ausgestrichen: Gregorius Super Prim um, statt dessen darüber: Burley Super 8 libros Physicorum. Literatur: M. Rh. James, A Descriptive Catalogue of the Manuscripts in the Library of Pembroke College, Cambridge 1905, 191-192. Stichwort >visio< mit nur einem Verweis ist bei den Codd B, J, Z und d an seinem alphabetisch korrekten Standort ausgefallen und am Ende der Tabula nachgetragen. 5 Den Fund dieser Handschrift verdanken wir einem Hinweis des Herausgebers der Ockham-Ausgabe, Pater G. Gäl OFM, Franciscan Institute St. Bonaventure, N. Y.

XIV

J

Einleitung

München, Bayerische Staatsbibliothek Clm 28333; Pergament; datiert: 1374; 120 fol; 32 23 cm; 2 col; Provenienz: Italien. Gregorius Ariminensis: In Secundum Sententiarum (fol lr-116ra). Tabula mit zugehöriger Einleitung (fol 116rb-120va); am Ende sind die Stichworte >visio< und >voluntas< vertauscht. Weitere Angaben: Marginalmaterial; am Rande geometrische Zeichnungen zum Text; Stück der Additio 11 (siehe S 138,1-16); keine Tituli quaestionum. Colophon: Explicit SecundusSententiarum fratris Gregorii de Arimino sacrae paginae magistri (Ordenszugehörigkeit getilgt). Iste über fuit completus in vigilia sancti Johannis baptistae ben(etiis?) per man us Nicolai theotunici anno domini millesimo trecentesimo septuagesimo quarto. Finis tabulae et >ExplicitExplicit< der Tabula: AMOR Explicit tabula Secundi Sententiarum reverendi doctoris acprofessoris dignissimi Gregorii de Arimino ordinis sancti Augustini scripta per fratrem Johannem Alsfelt eiusdem ordinis ac professions de provincia Thuringiae ac Saxoniae sub anno domini 1389 pro tunc studentem in Senis. Swig und birg. >Explicit< der Tituli quaestionum: Expliciunt tytuli quaestionum et articulorum Secundi Sententiarum magistri Gregorii de Arrimino (Ordenszugehörigkeit getilgt) scripta (sie) per fratrem Johannem Alsfelt de provincia Thuringiae et Saxoniae et hoc sub anno domini MCCCL... (Rest des Datums nicht lesbar) eodem tempore studentem in Senis. Swig und birg. \ Mir gebrieth des ich zcu vil han, und han zcu vil des ich nie gewan. daz ist war etc. Ez freget man her wy mirs ge, ginges mir wo! es tet im we \ Swig und birg daz rathg ich*. Auf der Innenseite des vorderen Deckels: H.36. P. Inf.; darunter neue Signatur: H.36 INF./R.7270. Auf der Gegenseite: Bibliothecae Ambrosianae additus VII Id. Martius MDCCCXXX ex legato Bernardini Ferrarii Mediol{anensis) Machinatoris. Die Codices K und J gehörten einst zur Nachfolgebibliothek des Petrarca zu Arquä, die am Anfang des 17. Jhdts neu organisiert worden ist. Wie aus Codex K ersichtlich, kamen damals drei Kupferstiche für das Exlibris der Bibliothek in Betracht. Einer davon - er stammt von Hans de Vries9 - befindet sich jetzt am Ende des Codex, ein weiterer an seinem Anfang auf der Rückseite des Einbandes und diesem gegenüber der dritte definitiv ausgewählte Entwurf (identisch mit dem des Codex J): In der Mitte ein Schild, groß genug, um die Titelei aufzunehmen: GREGO 8

Zur Person des Schreibers siehe: Adalbero Kunzelmann, Geschichte der deutschen Augustiner-Eremiten, Bd5: Die sächsisch-thüringische Provinz und die sächsische Reformkongregation bis zum Untergang der beiden = Cassiciacum 26/5, Würzburg 1974, S 259. 9 Hans Vredeman de Vries (f 1604 oder 1623), niederländischer Architektur- und Ornamentzeichner, dessen von ihm geschaffene Vorlagebücher eine »ungemessene Verbreitung« gefunden haben (Allgemeines Lexikon der bildenden Künstler, hrsg von U. Thieme und F. Becker, Bd 34, Leipzig 1940, S 575).

XVI

Einleitung

R l ARIMIN | IN 12 SEN | TEN; darüber eine Mitra, zwischen Schild und Mitra ein Spruchband: Neutra sed ad interna Linterni ornamenta. Unter dem Schild ein weiteres Spruchband: Fragmentum Bibliothecae Petrarcae. Wie in Cod J ist auch am Ende des Cod K die Petrarca-Biographie des Guilelmus Rovillius eingeklebt. Literatur: Inventario Ceruti Mss (handschriftlich; ein Mikrofilm befindet sich in der Library of Congress, Washington10).- Mario Dal Prä, Besprechung des anastatischen Neudruckes (1955) der Gregorausgabe 1522, in: Rivista critica di storia della filosofia 11 (1956) 237-239. N Oxford, Balliol College 74; Palimpsest des 14. Jhdts; 105 fol; 32 2 col; Provenienz: Italien. Gregorius Ariminensis:

21 cm;

In Secundum Sententiarum (fol 2ra-105ra). Tituli quaestionum (fol 105rb-105va). Weitere Angaben: Marginalmaterial; keine Additiones; keine Tabula.

Fol l v: Iste über habet 9 sexternos. Fol 2r, über den Kolumnen: Gregorius de Arimino super Secundum Sententiarum; unter den Kolumnen: Liber domus de Balliolo in Oxonia ex legato magist r i Nicholai Saxton quondam socii eiusdem domus. Der eradierte Text des Palimpsestes stammt aus der ersten Hälfte des 14. Jhdts (Bologna?). Literatur: R.A.B. Mynors, Catalogue of the Manuscripts of Balliol College Oxford, Oxford 1963, 58-59. P

Krakau, Biblioteka Jagiellonska, Ms. AKC 250/53 F.; Papier; 16. Jhdt; ohne Kolumnen; Provenienz: Polen11. Gregorius Ariminensis: In Secundum Sententiarum, dist 16-17, von q l art 2 bis q 3 art 2 (fol 13r-36v = fol 83M-89H). Weitere Angaben: Kein Marginalmaterial; keine Additiones. Da Cod P nur einen Textauszug bietet, fehlen Tabula und Tituli quaestionum. Initium textus: INRI\ Ex Secundo Sententiarum Gregorn de Arimino circa distinctiones 16 et 17, et primo articulus secundus primae quaestionis sie habetur: Utrum unus et idem intellectus sit omnium hominum, et dich quod haec fuit opinio Commentatoris quam probat ipse super 3 De anima commen-

10

Vgl P. O. Kristeller: Latin Manuscript Books Before 1600, A List of the Printed Catalogues and Unpublished Inventories of Extant Collections, New York, 3. Aufl.

11

Die Beschreibung dieses Manuskripts wurde nach einem Mikrofilm vorgenommen, der aus dem gesamten Codex nur den Gregortext bot.

1965, S 155.

Einleitung

XVII

to 5primo sic. Quia si detur oppositum... (von hier ab folgt der Gregortext; fol 83M). Finis textus: . . . et hoc etiam coguntur concedere alii quod ipsi non ponunt quod m&moria et intellectus sint duae potentiae realiter distinctae. Finis huius quaesüonis.

Am Ende des Textes folgen auf derselben Seite einige Notizen über den Fragenkomplex >Utrum actus exterior et interior sint duo actusvisio< und >voluntas< vertauscht. Weitere Angaben: Marginalmaterial, Peciakonkordanz (siehe S XXIII); keine Additiones; keine Tituli quaestionum.

Cod a und d bieten als einzige die beiden Sentenzenbücher; vgl ihre Beschreibung in der Einleitung zum Ersten Sentenzenbuch.

XX

Einleitung

Beschreibung der Drucke Mailand 1494: Editio princeps des Zweiten Sentenzenbuches. 163 fol; nicht paginiert; Format: 2° Gregorius Ariminensis: In Secundum Sententiarum (fol lra-162rb). Tituli quaestionum (fol 163r). Weitere Angaben: Marginalmaterial; keine Additiones; keine Tabula. Colophon: Explicit scriptum super Secundum Sententiarum editum a fratre Gregorio de Arimino ordinis fratrum heremitarum doctore celeberrimo per praestantissimum sacrae theologiae doctorem magistrum Franciscum de Busti Laudenensem ordinis minorum in almo conventu Mediolani Regentem maxima cum diligentia emendatum, impressum Mediolani ope ac expensa magnifici viri domini Petri Antonii de Castelliono Mediolanensis per magistrum Uldericum Scinzenzeler anno salutis dominicae MCCCCLXXXXIHl die XV Martii.

Titelseite: Prima alba; auf der Rückseite dieses ersten Blattes steht eine Widmung an Ambrosius Rosato, Rat des Herzogs Luigi Sforza. Fol 162vb Registrum: 19 Quaterni (a-t) und ein Quinternus (u); nach dem Register auf fol 163 die Tituli quaestionum. Literatur: L. Hain, Repertorium bibliographicum, Vol I/1, Stuttgart, Paris 1826 (Frankfurt a.M. 1903; Mailand 1948), 199 Nr 1648.- K. Burger, The Printers and Publishers of the XVth Century with Lists of their Works. Index to the Supplement to Hain's Repertorium bibliographicum, London 1902, 584.- M. Pellechet, Catalogue general des incunables des bibliotheques publiques de France, Paris 1897 (anastatischer Neudruck 1970) Bd 1, 265 Nr 1167 (mit Angabe von acht Standorten in Frankreich). Zur Verbreitung dieses Druckes siehe ferner: I. Hubay13, Incunabula der Universitätsbibliothek Würzburg, Wiesbaden 1966, 204 Nr 988; dieselbe: Incunabula aus der Staatlichen Bibliothek Neuburg, Donau / In der Benediktinerabtei Ottobeuren, Wiesbaden 1970, 51 Nr 260.- F.R. Goff, Incunabula in American Libraries, A third Census ..., New York 1964, 277 Nr G 482. Die Drucke , , , und der Nachdruck der Additiones umfassen die zwei Sentenzenbücher und werden in der Einleitung zum Ersten Buch beschrieben. 13

Frau Ilona Hubay (Bayerische Staatsbibliothek München) war uns freundlicherweise bei der Suche nach Gregor-Drucken behilflich. Ebenfalls sind wir zu Dank verpflichtet Frau Ursula Altmann (Deutsche Staatsbibliothek Berlin), die uns mitteilte, daß zum Gesamtkatalog der Wiegendrucke zwar Angaben zu Gregor-Drucken gesammelt worden sind, eine vollständige Übersicht hingegen noch nicht bestehe. Die in dieser Edition aufgeführten Gregor-Drucke dürften u. E. den Gesamtbestand der Drucke umfassen.

»i*

* M

*

CO

O,

2

ahrhundert (erschlossen)

)atierung im Colophon

lauptzeugen der Edition

.—ι

oo

«•Η

Γ-

*

«o

Princeps Thomistarum< Johannes Capreolus, wie Pierre d'Ailly oder der Scotist Franciscus Lychetus mit ihren zum Teil umfangreichen Exzerpten den uns zugänglichen Text des Gregor-Kommentars verifizieren, spricht nichts gegen die Annahme, daß unsere Handschriften und Drucke die Fassung des von Gregor in Paris selbst herausgegebenen Kommentars im wesentlichen authentisch wiedergeben, wenn auch der Text im Einzelfalle fehlerhaft oder sogar - was selten auftritt - verderbt sein mag. DIE HAUPTZEUGEN (W, E, J) Auf Grund der Kollation aller Textzeugen haben sich vor allem drei Manuskripte, nämlich Cod W,E und J als besonders zuverlässig und in hohem Maße übereinstimmend erwiesen, obwohl sie nicht voneinander abhängig sind und untereinander auch keine Kontaminationen aufweisen. Es lag deshalb nahe, unsere Edition auf der Grundlage dieser drei Handschriften zu konstituieren, die alle aus dem 14. Jahrhundert stammend sowohl den französischen wie den italienischen Überlieferungsbereich abdecken. Cod W bietet einen gut lesbaren und hinsichtlich seiner Lesarten im Vergleich zu den anderen Handschriften homogenen Text, der keinerlei schwerwiegende Fehler oder ins Gewicht fallende Omissionen aufweist. Da er zudem aus dem Konvent der Grands Augustins zu Paris stammt, der Wirkungsstätte Gregors historisch also besonders nahe steht, wurde er als Leittext der Edition gewählt. Cod E besitzt eine ähnlich gute Textqualität wie W, unterscheidet sich von ihm jedoch durch eine höhere Anzahl kleiner Omissionen. Da überdies die Lesbarkeit des Codex durch die vom Pergament abgefallenen Haarstriche seiner Schrift beeinträchtigt ist, erschien er im Gegensatz zu W als Leittext unserer Edition nicht geeignet. Eine der traditionsgeschichtlich ergiebigsten Handschriften ist CodJ. Er hat von allen Manuskripten die größte Zahl an Quellenmarginalien überliefert und bietet als einziger sogar eine Additio (Beginn der Additio 11, vgl S XIV; XXXVII). Diese privilegierte Stellung und die nur bei ihm zu findende Randbemerkung si bene meminit (seil Gregorius?)14 erklären sich am besten 14

Die Randbemerkung lautet in Cod J (fol 47ra) vollständig: Hanc opinionem, si bene

Einleitung

XXIII

mit der Annahme, daß er einem - möglicherweise - noch nicht endgültig redigierten Exemplar des Sentenzenkommentars nahesteht. Da J jedoch gegenüber dem sonst überlieferten Text zum Teil recht eigenwillige Lesarten bevorzugt, erschien es, trotz seiner traditionsgeschichtlich herausgehobenen Stellung, nicht angemessen, ihn zum Leittext der Edition zu machen.

DIE i. GRUPPE (B, R, S, Z, d) Zwei französische Codices (R, d) sowie die eher aus dem Italienischen stammenden Codd S und Z dürften auf Grund unserer Kollationsergebnisse einer Handschriftengruppe zuzuordnen sein. So sind Cod Z und R durch gemeinsame Omissionen verbunden wie z. B.: autem quod non ut oportet hoc] om RZ (dist 38 q l art l; fol 124K). Cod Z und d vertauschen am Ende der Tabula die Stichworte visio und voluntas, eine höchst signifikante Abweichung von der üblichen Stichwortfolge, die außerdem noch bei Cod J und B auftaucht, obwohl weder Cod B noch Z oder d mit J in Verbindung stehen. Ein die ganze Gruppe verbindender Fehler findet sich in dist l q 5 art 2 (S 201,14). Die Codd A, E, J, N (K ist acephalus) und die Drucke lesen richtig forma quae est doctrina, utdicit Philosophus 3 Physicorum. Die Codd R, S, Z, d sowie B und W lesen dagegen falsch doctrina, ut dich Philosophus forma quae est 3 Physicorum. Der Schreiber von Cod B hat den letzten Teil der Aussage »verbessert«:... Philosophus quae est forma 3 Physicorum. Noch schwerer für den Nachweis der Zusammengehörigkeit dieser Gruppe als der Variantenbefund wiegt indes ein Merkmal, das unter den uns bekannten Handschriften allein den Codd R, S, Z und d eignet. Im mittelalterlichen Schreibbetrieb, vor allem an der Universität Paris, war es üblich, ein größeres Werk in >Pecia< (Heftchen) aufzuteilen, um dessen Vervielfältigung >rationell< durch mehrere Schreiber gleichzeitig vornehmen zukönnen 15 . Die Codd R, S, Z und d weisen nun Spuren einer gemeinsamen Pecia-Einteilung auf, die darauf schließen läßt, daß sie zu einer Gruppe von Handschriften gehören, deren erste aus ein und derselben nach dem Peciaverfahren arbeitenden Schreibstätte stammen. Wie schon A. Pelzer festgestellt hat16, verzeichnet Cod Z ab Pecia 5 am Rande die Pecia-Enden seiner Vorlage. Daß Z hierbei nicht das zufällige Pecia-Ende nur seiner Vorlage bewahrt hat, zeigt der Vergleich mit Cod R. Dort, wo Z (fol 43rb) an den Rand schreibt finis 5 peciae, finden sich in seiner Textkolumne die Worte postea subdit. Diese Worte bilden auch die Reclamante der Pecia 5 im Cod R (fol 58vb). Da R nach dieser Reclamante meminit, tenuit Durandus in secundo opere Üb 2.- (fol 55/O) bietet nur die Angabe : Durandus in secundo opere Jib 2. 15 Vgl zum Pecia-Verfahren die immer noch als Standardwerk anzusehende Arbeit von J. Destrez: La pecia dans les manuscrits universitaires du XIII e et du XIV* siecle, Paris 1935. 16 Vgl A. Pelzer: Codices Vaticani Latini II, Pars prior, cod 679-1134, Rom 1931, S 761.

XXIV

Einleitung

fünf Kolumnen unbeschrieben gelassen hat, steht außer Zweifel, daß er seine Pecia 5 absichtlich mit dieser Reclamante beenden wollte, zur Überraschung heutiger wie damaliger Leser, von denen einer zu dem voreiligen Schluß kam: hie deficiunt aliqua, ein anderer dann allerdings den Sachverhalt erkannte: hie nihil deficit usque ad illam partem >et subdit< (fol 57rb). Eine gewisse Pecia-Konkordanz deutet auch auf den Zusammenhang der Codd Z, R und S, weil S seine Pecia 3 mit einer ähnlichen Reclamante wie die oben beschriebene von R beendet: statim subdit (fol 36vb). Auch Cod d weist Anzeichen einer Pecia-Konkordanz auf, da er die Pecia 11 (die erste Pecia des Zweiten Sentenzenbuches) mit der Reclamante et tune causaret beendet (fol 135v). Das ist aber die Reclamante, mit der R seine Pecia 2 beschließt, wohl wiederum absichtlich, da er nach dieser Reclamante ein Drittel der Kolumne unbeschrieben läßt (fol 22v). Ohne Spuren dieser Pecia-Konkordanz stößt die Zuordnung von Cod B auf Schwierigkeiten. Ihn verbinden einerseits Varianten wie studiosis anstatt studio secundum mit Cod N oder Varianten wie caret (K: carens} aliqua anstatt carens mit Cod K, doch sind die Verbindungen zur ersten Gruppe erheblich deutlicher. So hat Cod B mit ihr die signifikante Lesart doctrina ut dicit Philosophus ... gemeinsam und vertauscht wie Cod Z und d am Ende der Tabula die Stichworte visio und voluntas. Das Gewicht dieser beiden Varianten verbietet es, Cod B einer anderen als der ersten Gruppe zuzuordnen, der er auch hinsichtlich seiner Provenienz nahe steht. DIE 2. GRUPPE (A, K, N) Im Gegensatz zur ersten sind die Handschriften der zweiten Gruppe lokkerer miteinander verbunden. Abgesehen von der Tatsache, daß die Codd A, K und N sicher italienischer Herkunft sind, fehlt für den Nachweis ihres Zusammenhanges jede Spur von externer Evidenz. Wir sind also allein auf das Variantenmaterial verwiesen, das jedoch einige nicht zu übersehende Anhaltspunkte bietet. Die Codd A und K bieten z. B. an Stelle des geforderten Textes continua vero quorum ultimum est idem (so die erste Gruppe, Cod E und die Drucke) die Lesart continua vero quorum ultima sunt unum (dist 2 q 2 art l; S 320,21). Die Codd J, N und W verändern gegenüber dem richtigen Text die Wortfolge: continua vero quorum idem est ultimum. Die Codd A und N sind durch eine Reihe von Omissionen und Varianten verbunden wie z. B.: et non est dignus vituperatione] om AEN (dist 38 q l art l; fol 124E); claruisse] clarissimis A, clarissime N (ebd q l ad oppositum; fol 123Q); pro libito] prohibito AN (ebd q l art l; fol 124L). Auf den Zusammenhang aller drei Codices verweisen einige Inversionen und die Variante: addit] ait AK, ait et addit N (dist 38 q l art l; fol 124P). Die Textqualität innerhalb dieser Gruppe ist mangelhaft. In dist 38 q l art l des Zweiten Buches weisen die Codd A und K von insgesamt 1092 variae

Einleitung

XXV

lectiones jeweils ca 180 Varianten auf, Cod N bringt es sogar auf die Zahl von ca 500 meist sinnlose Varianten. Auch die Anzahl größerer Omissionen ist ungewöhnlich hoch. In dist 38 q l art l sind bei Cod A sieben Omissionen mit einem Umfang von fünf bis neun Wörtern festzustellen. Cod K hat neun Omissionen von mehreren Wörtern und sogar mehreren Zeilen. Cod N steht auch hier wieder an der Spitze mit elf Omissionen von fünf bis 28 Wörtern. Cod K rückt die Quellenmarginalien meistens in die Kolumne und kann so den Text nicht vor Retouchierungen bewahren; auch im Cod N, der insgesamt nur wenige Quellenangaben bewahrt hat, befinden sich einige von ihnen innerhalb des Textes. Zudem sind manche Passagen seines Textes völlig entstellt; so wird z. B. in dist 38 q l art l ( fol 124D) der Text est opinio cuiusdam reverend i doctor is moderni, qui nuper inter cetera sua dicta in eius Vesperiis posuit quod von Cod N folgendermaßen wiedergegeben: et est opinio cuiusdam reverendi doctoris, qui nuper in de terra sua dicta eius vesperis posuit quod.

DIE 3. GRUPPE (FRÜHDRUCKE) Die fünf Frühdrucke des Zweiten Buches stellen eine einzige Textgruppe dar. Bei den 1092 Varianten im ersten Artikel von dist 38 q l gehen die Drucke 64 Mal zumeist als geschlossene Gruppe gegen alle oder fast alle Handschriften zusammen. Sie weisen dort gemeinsam fünfzehn größere Omissionen auf, bieten vier identische Zusätze sowie sieben auffallende Fehler oder paläographische Eigentümlichkeiten (wie argu = argumenta, pelagista = pelagianista, pravius = probamus, actu eius carente = de actu eis carente). Bemerkenswert sind zudem sieben gemeinsame Umstellungen den Handschriften gegenüber. Auch in den anderen Distinctionen des Zweiten Buches zeigen die Drucke zum Teil charakteristische Abweichungen von den Handschriften. So entstellen alle Drucke und nur sie ein audi zu Augustinus (dist 42 q l art l ; fol 128Q). Gegen Ende von dist 6 q l art 4 ( fol 49J) haben sie alle folgenden Text: possibile tarnen esset, si deo placeret, sibi talem ... tribuere. Nam mihi videtur tradendum in dubium. Die Manuskripte lesen hingegen an dieser Stelle richtig: Possibile tarnen esse, si deo placeret, sibi talem... tribuere, non mihi videtur trahendum in dubium. Glaubt man den Titelblättern der Drucke (siehe dazu die Einleitung zum Ersten Buch), so ist ein jeder von ihnen eine neue, selbständige Gregoredition. Offenkundige Gemeinsamkeiten in allen Ausgaben zeigen jedoch, daß seit dem Erscheinen der Editio princeps im Jahre 1494 die folgenden Drucke ihre jeweiligen Vorgänger abgedruckt haben. Sind wir für die Verhältnisbestimmung der Drucke 1494 und 1503 noch allein auf den Variantenbefund angewiesen, so zeigen die Drucke 1503 und 1518 darüber hinaus auch Gemeinsamkeiten im Druckbild: Ihre Kolumnen beginnen in den meisten

XXVI

Einleitung

Fällen zeilengleich. Die Ausgabe 1522 weicht hierbei ab, da ihre Kolumnen wegen der einzufügenden Additionen länger als die der beiden anderen Drukke sind (Editio 1503 und 1518 haben 65 Zeilen pro Kolumne, Editio 1522 jeweils 67 Zeilen). Vergleicht man aber innerhalb der Kolumnen die Zeilenanfänge der Drucke 1503 und 1518 mit denen von 1522, so zeigt auch diese Ausgabe Gemeinsamkeiten der Druckanordnung mit ihren Vorgängern: Häufig beginnen und enden ihre Zeilen silbengleich, wobei etwaige Abweichungen sich meistens dadurch erklären, daß die Abkürzungsweisen der Drucker differieren. Es ist wahrscheinlich, daß auch der undatierte Pariser Druck des Claudius Chevallon nur ein Nachdruck ist, obwohl keine Zeilen- oder Kolumnenidentität mit anderen Ausgaben festzustellen ist. Octavianus Scotus, der Drukker der Ausgabe Venedig 1518, verweist in den >Tituli quaestionum< mit arabischen Zahlen auf die ebenfalls arabisch gezählten Folien seines Textes. In den >Tituli< zum Ersten Buch versieht er die Folienverweise zudem mit dem italienischen Wort >car{te)< - achtzehn Mal in den Distinctionen 1-3, zwei Mal in der Distinctio 11. Der französische Drucker Chevallon, der seine Textfoliierung sowie die Indexverweise mit römischen Zahlen durchführt, versieht seine Indexzahlen ebenfalls mit dem italienischen Wort >car(te)Additiones< genannt wurden 19 und - mit Ausnahme des Nachdruckes durch Amadeus Scotus - sonst nicht überliefert sind, aber dennoch als authentisch zu gelten haben (ein Stück der Additio 11 hat Cod J bewahrt!). Da die Ausgabe Venedig 1522 zudem den größten Quellenreichtum aufweist, muß man ähnlich wie für Cod J (vgl S XXII) annehmen, daß ihr für die Additiones und den größten Teil der Quellenmarginalien ein Manuskript aus der Nähe des Autors vorgelegen hat. DAS VERHÄLTNIS DER HAUPTZEUGEN zu DEN EINZELNEN GRUPPEN Ein Vergleich der Hauptzeugen Codd W, E und J mit den erkennbaren Textgruppen zeigt, daß wesentliche Eigenheiten der heute noch erfaßbaren Gregorüberlieferung durch die Hauptzeugen repräsentiert und somit in der vorliegenden Edition des Zweiten Sentenzenbuches bewahrt werden. Wie bei der Beschreibung der ersten Gruppe bereits dargelegt, findet sich in dist l q 5 art 2 die signifikante varia lectio doctrina ... quae est 3 Physicorum, die den Zusammenhang dieser Gruppe sichern hilft und zudem zeigt, daß Cod W deren Eigenheiten vertreten kann. Die zweite Gruppe wird von den Codd J und W, nur selten auch von Cod E repräsentiert. So bieten beispielsweise die Codd A, J, K, N und W in dist 2 q 2 art l (S 308,21) den richtigen Text: nam in hoc instanti desinit quiescere\ die 19

Vgl dazu die Einleitung zum Ersten Sentenzenbuch sowie unten S XXXIV ff.

XXVIII

Einleitung

erste Gruppe (om B; Cod Z ist an dieser Stelle schwer lesbar) und Cod E mitsamt den Editionen lesen dagegen sinnwidrig: nam in hoc instanti incipit quiescere. Auffällig ist innerhalb dieser Gruppe die häufige Übereinstimmung der Hauptzeugen J und W mit Cod N oder K. Dazu folgende Beispiele: continua vero quorum ultimum est idem] BERSZd et edd; W, J und N lesen dagegen: continua vero quorum idem est ultimum; A und K verändern zu: continua vero quorum ultima sunt unum (siehe S XXIV). Cod J und K haben eine große Anzahl von Marginalien gemeinsam bewahrt, die K häufig dem Text einfügt, J jedoch immer an den Rand stellt. Eine gegenüber Cod W und E signifikante Umstellung zeigt die Verbindung von J und K. Cod W und E bringen im gleichen Wortlaut an der richtigen Stelle die Marginalie: Thomas et Scotus sic respondent; K und J fügen diese hingegen gemeinsam an falscher Stelle dem Text ein: et Thomas et Scotus sic respondent (dist 3 q l art 3; S 382,21). Nur vier Textzeugen haben Gregors erklärende geometrische Illustrationen bewahrt, neben Cod K und dem Druck die beiden Hauptzeugen J und E - wiederum ein Hinweis für die Breite der durch sie vertretenen Überlieferung. Der Texttyp der Drucke wird durch Cod E und ebenfalls durch Cod J vertreten. So wird der Satz stat ergo determinatio eius et etiam Philosophi quem ibi exponit in hoc durch E und die Drucke folgendermaßen verändert: stat ergo determinatio eius in hoc et etiam Philosophi quam (E quem) ibi exponit (dist 6 q l art 3; fol 48 A). In dist l q l art 2 (S 25,12) bieten Cod J und die Drucke folgenden sinnvollen Text: quorum unumquodque est aliquod unum simplex, et elementum (edd elect um) corporis quod movet, est (edd et) illud quod ex eis est in fine nobilitatis et simplicitatis et unitatis. Et intendebat scilicet Aristoteles. Cod N schließt sich diesem Wortlaut an und verändert nur den letzten Teil:... et intendebat Aristoteles (Cod K ist acephalus). Die Codd E, W und die erste Gruppe lesen hingegen: quorum unumquodque est aliquod unum simplex, et elementum corporis quod movet, scilicet Aristoteles, est illud quod ex eis est in fine nobilitatis et simplicitatis et unitatis. Et intendebat. Es ist denkbar, daß der Text des Cod J und der Drucke bereits emendiert ist; es ist aber unwahrscheinlich, daß genau die gleiche Emendation jeweils zufällig und selbständig entstanden ist, vor allem, wenn man die abweichenden Verbesserungsversuche von Cod B und A in Rechnung stellt. Cod B: quorum unumquodque est aliquod unum simplex, et elementum corporis quod movet, secundum Aristotelem est illud quod ex eis est in fine nobilitatis et simplicitatis et unitatis. Et intendebat...; Cod A bietet ebenfalls diese Lösung, läßt aber am Schluß die Worte et intendebat aus.

Einleitung

XXIX

Ein nach Deszendenzen gegliedertes Stemma unserer Textzeugen zu erstellen, ist anhand des vorhandenen Variantenmaterials nicht möglich. Es bleibt bei der Einordnung in drei Textgruppen, von denen die erste sowohl aus dem französischen als auch aus dem italienischen Bereich stammt, während die zweite rein italienischer Herkunft ist. Die dritte Gruppe, die Gruppe der Drucke, ist in ihrem Textbestand durch die Editio princeps, Mailand 1494, ebenfalls italienisch bestimmt, was auch durch die Nähe zu unseren Hauptzeugen E und J bestätigt wird. Nicht erfaßbar ist Cod P, der am meisten seiner schlechten Textqualität wegen auffällt 20 . Da er keiner der vorhandenen Gruppen zugeordnet werden kann, die eventuelle Sonderlesarten von P bestätigen würden, fällt er als tragfähiger Textzeuge für die Edition von 2 Sent dist 16/17 aus.

Grundsätze der Edition DER TEXT Die Grundsätze der Edition gelten in ihrem allgemeinen Teil sowohl für das Erste als auch für das Zweite Sentenzenbuch. An dieser Stelle sei deshalb nur folgendes kurz betont: Das paläographische Studium der Manuskripte führt zu der Annahme, die Quelle ihrer hartnäckigen Fehler in der nach 1344 geschriebenen, aber nicht mehr vorhandenen Urschrift von Gregors Sentenzenkommentar zu suchen. In der Buchschrift jener Zeit war es möglich, daß die Zeichen b, d, f, h, k, l, s, t kaum Oberlängen aufwiesen, die Zeichen f, p, q, s kaum Unterlängen und die Zeichen m, n, u, v fast keine Querverbindungen. Die paläographischen Konsequenzen dieser Schriftart sind vielfältig: So kann quando mit ante verwechselt werden, v mit p, li mit u und /'/' mit n (wie contrariis mit consequens); ali- kann als ante- gedeutet werden, habet als potest und ein und dieselbe Abkürzung als nulla, vera oder una aufgelöst werden. Das Chiffrenbild wird zudem häufig dadurch beeinflußt, daß die Abkürzungsstriche für fehlende m und n innerhalb des Schriftductus von unten nach oben geworfen werden, was sogar bei gelegentlichen i-Punkten geschehen kann. Aus dieser paläographischen Situation ergeben sich Urambivalenzen, die selbst im Zusammenhang eines Textes nicht immer sicher zu dechiffrieren sind: Die Chiffre 9* kann bedeuten convenit, contingit, manchmal auch concludit oder concedit: Einige Verbformen der dritten Person können als Singular oder Plural, als Praesens oder Perfekt, als Indikativ oder Konjunktiv aufgelöst werden. 20

Ebenfalls verhindert das Genus der Abbreviatio bei Cod a seine Einordnung in die bestehenden Gruppen.

XXX

Einleitung

Manche Abkürzungen in den Gregormanuskripten sind zum Teil systematisch durchgeführt: quamvis wird fast immer als quamu' abgekürzt, aber nur selten mit quam non oder quam ubi verwechselt. Aliqua wird fast immer als a mit offenem a darüber geschrieben, alia dagegen als a mit gewöhnlichem a darüber; Verwechselungen gibt es hier nur wenige, wohl aber im analogen Falle von alio und aliquo oder aliquam und a materia. Immer sind causare und creare verwechselbar, immer v, u und n, also auch voluit und noluit\ Auch die Abkürzungen der scholastischen Formelsprache sind häufig ambivalent, so daß sich über ergo und igitur, ista und i/Ja, maior und minor oder antecedens und consequens usw manchmal keine sichere Entscheidung treffen läßt. Die Dechiffrierung eines von der Paläographie um 1350 beeinflußten Gregormanuskripts verlangt Einsicht, nicht Pedanterie. Der Leser wird in die Irre geführt, wenn der Editor beispielsweise statt eines paläographisch möglichen oportet darauf beharrt, das paläographisch zwar ebenso mögliche aber dennoch sinnlose cuius zu >lesen< und im Apparat als >Variante< zu verzeichnen. Diesen paläographischen Überlegungen entsprechend, ist der Text des Zweiten Sentenzenbuches auf der Grundlage dreier Codices (W E J) konstituiert worden. Leittext ist Cod W, der einschließlich seiner Wortfolge übernommen wird, sofern dies der Sinn und die Überlieferungslage, gestatten. Der Variantenapparat gibt Auskunft über die Textlage der Hauptzeugen. Der Gregortext des Cod W kann, falls er als Leittext versagt, auf Grund der Angaben des Apparates rekonstruiert werden. Lesarten der Codd E und J werden verzeichnet, sofern sie einer sorgfältigen paläographischen Überprüfung standgehalten haben und den Sinn des Textes gegenüber Cod W verändern oder nuancieren können. Auf die Notierung von Varianten, die sich ohne Sinnveränderung aus den Ambivalenzen der scholastischen Formelsprache ergeben, wurde verzichtet. Auch Omissionen infolge Homoioteleuta (abgesehen von Cod W) und Inversionen (gegenüber Cod W), die ohne Einfluß auf den Sinn bleiben, werden im Apparat nicht angegeben. Wenn Cod W nach diesen Prinzipien häufig im Variantenapparat angeführt wird, so besagt dies nichts über die Qualität seines Textes im Vergleich zu derjenigen anderer Manuskripte. Jeder der weiteren Hauptzeugen würde, als Leittext gewählt, noch öfter im Apparat auftauchen müssen. Es ist das Ziel dieser Edition, den einen nach historischen, überlieferungsgeschichtlichen und paläographischen Gesichtspunkten gewählten Leittext dem Benutzer, sei es im Text, sei es im Apparat, rein und vollständig darzubieten. Nur hinsichtlich der Wiedergabe des wechselnden paläographischen Bildes sind Einschränkungen zu machen; desgleichen wurde bei der Schreibweise und Zeichensetzung vom Original abgewichen und nach den Regeln moderner lateinischer Orthographie und Interpunktion verfahren. Das Prinzip der historisch treuen Wiedergabe des Leittextes auf die beiden anderen Hauptzeugen auszudehnen, ist hingegen nicht angängig, denn anders

Einleitung

XXXI

würde der Variantenapparat in unverantwortlichem Maße anschwellen und mit vielen bedeutungslosen Varianten belastet, ohne daß dadurch der kritischen Arbeit am Text gedient wäre. Die Wahrscheinlichkeit, daß die Hauptzeugen den richtigen Text überliefern, ist außerordentlich hoch, so daß auch in den Fällen, wo sie zu versagen scheinen, gute Lesarten der übrigen Manuskripte bereits Konjekturen sein können. Im Falle unsicherer Textstellen wurden alle Manuskripte und Drukke überprüft, abweichende Lesarten verzeichnet und gegebenenfalls der konstituierte Text positiv belegt. DIE MARGINALIEN UND QUELLEN Von den Bemerkungen späterer Benutzer abgesehen, bieten die Handschriften und Drucke des Sentenzenkommentars in unterschiedlicher Menge Marginalmaterialien: Q u e l l e n m a r g i n a l i e n zu den von Gregor zitierten Autoren, R a n d g l o s s e n zu einzelnen Textstellen, u n s t a n d a r d i s i e r t e Gliederungsmarginalien zur Diskussion Gregors mit seinen Socii, s t a n d a r d i s i e r t e Gliederungsmarginalien zur logischen Einteilung des Textes. Mit Ausnahme einiger Fälle in Cod N verfährt Cod K als einziger der Textzeugen wider die Regel und gliedert einen großen Teil der Marginalien in die Textkolumne ein. Cod J bewahrt von allen Handschriften die meisten Marginalien, erreicht aber nicht deren Anzahl im Druck Venedig 1522 ( ). Dieser enthält gegenüber allen anderen Textzeugen die meisten Randbemerkungen, die sich jedoch - bis auf zwei21 - verstreut aber dennoch vollständig in den Manuskripten wiederfinden. Umgekehrt haben die Handschriften, von einer Ausnahme abgesehen22, keine Marginalangaben, die nicht auch im Druck 1522 verzeichnet sind. Die Manuskriptmarginalien treten in einigen Fällen nur rudimentär auf, sind aber in der Mehrzahl so ausführlich wie in den Drucken und manchmal mit ihnen sogar bis ins paläographische Detail identisch. Die Tatsache, daß die Marginalangaben über viele Manuskripte verstreut sind, schließt aus, daß der Drucker der Ausgabe 1522 alle Angaben aus uns bekannten Textzeugen geschöpft hat. Auf der anderen Seite ist es unmöglich, daß sie sämtlich nur zufälligerweise mit denen der Manuskripte überein21

Nur im Druck 1522 (fol 89K) findet sich eine textkritische Marginalnote alias unionis (zum Text minutionis)', sie ist in unserer Edition im Apparat berücksichtigt, weil sie der Textlage in den Handschriften Rechnung trägt: Alle Codd lesen unionis, nur die Ausgaben 1518 und 1522 minutionis. Auch die Marginalnote Indoles proprie secundum Hugonem et Papiam indicium vel sign um seu imago futurae probitatis videtur ( fol 104P, in auffallend kleinem Schriftgrad) ist in den vorhandenen Manuskripten nicht zu finden. 22 Die Marginalnote Thomas et Scotus sic respondent (zu dist 3-5 q l art 3, siehe oben S XXVIII; entspricht fol 45H) steht nur in den Codd W, E (an der richtigen Stelle am Rande) und in den Codd J, K (an falscher Stelle im Text).

XXXII

Einleitung

stimmen. Selbst Glossen, die man zunächst als gelehrte Beigabe der Herausgeber qualifizieren möchte, finden sich in einzelnen Manuskripten wieder. Als Beispiele seien folgende genannt: - Hie attende (Cod E: adverte) quod Augustinus non affirmat aliquod praesens indivisibile, sed condicionaliter loquitur quod, si aliquid est praesens, ipsum est indivisibile ( fol 28/O, Cod E fol 28va). - Sie allegat sanctus Thomas in Quarto, ubi quaerit de dote agilitatis ( fol 51/O, Cod R fol 64rb). - Sie exponit etiam secundam partem huius auctoritatis sanctus Thomas in Quarto Sententiarum distinctione ultima, ubi quaerit utrum omnis voluntas damnati sit mala ( fol 53DE in auffallend kleinem Schriftgrad, Cod W fol 37va und d fol 157ra).

Neben den Quellenmarginalien und gelehrten Randglossen bietet in Übereinstimmung mit verschiedenen Manuskripten eine Art von Gliederungsmarginalien, die sich vornehmlich auf die Diskussion Gregors mit seinen Socii beziehen. Auch dafür einige Beispiele: - Confutatio solutionum datarum ad rationes supra factas ( fol 64Q, Cod W fol 45rb, J fol 54ra). - Fortificatio solutionum primo datarum ( fol 65DE, Cod W fol 45va, J fol 54rb, Z fol 61rb). - Replicatio Socii. Prima conclusio Joannis Scoti ( fol 66C, Cod W fol 46rb, E fol 75rb, J fol 55ra, R fol 83vb). - Replicatio contra nunc dicta per Socium ( fol 66 J, Cod W fol 46va, E fol 75vb, J fol 55va, R fol 84rb, Z fol 63ra). - Hie concluditur contra secundam conclusionem Socii positam proxime ( fol 66L, Cod W fol 46va). - Corellarie infertur contradictoria primae Socii supra proxime recitatae ( fol 67B, Cod W fol 47ra, E fol 76va, J fol 56ra, R fol 85ra, Z fol 63vb). - Prima conclusio concluditur ex dictis in praecedenti replicatione posita ( fol 67E). Hier weichen die Manuskripte vom Druck ab: Ex praecedentibus concluditur prima conclusio in praecedenti replicatione posita (Cod W fol 47ra, R fol 85rb, Z fol 64ra).

Nicht standardisiert sind diese Marginalien, wie aus den Beispielen ersichtlich, so über die verschiedenen Handschriften verstreut, daß man ihr Entstehen nicht durch die zufällige, von einander unabhängige Arbeit der Schreiber, Drucker oder Korrektoren erklären kann. In ein anderes Kapitel der Editionsgeschichte gehören diejenigen Marginalien, welche die Untergliederung der einzelnen Quaestionen anzeigen,wie z. B. primus articulus, prima conclusio etc. Bei Gregor von Rimini und anderen Augustinerautoren wissen wir, daß solche standardisierten Gliederungsmarginalien auf die Anweisungen des jeweiligen Tabulators zurückgehen23, 23

So bereits in der Einleitung zur Tabula im Ersten Sentenzenbuch: Ut ex tabula ista quod quaeritur inveniri in promptu possit, studeat inquisitor in sui libri marginibus

Einleitung

XXXIII

für deren Ausführung Schreiber, Drucker oder Benutzer selbst verantwortlich waren. Abgesehen von den standardisierten Gliederungsmarginalien ist auf Grund der angeführten Beobachtungen zu schließen, daß die übrigen Marginalien sich bereits in der von Gregor authentisch veröffentlichten Fassung des Sentenzenkommentars befanden. Der Druck 1522 hat sie wohl einer der Urschrift nahestehenden Vorlage, möglicherweise dem in seinem Vorwort erwähnten Codex Ariminaeus, entnommen (siehe dazu die Einleitung zum Ersten Sentenzenbuch). Dieses authentische Marginalmaterial wird in unserer Edition dem Wortlaut des Druckes 1522 entsprechend bewahrt. Die Randglossen sowie die unstandardisierten Gliederungsmarginalien werden in einem eigenen Apparat verzeichnet und die Quellenmarginalien dem Quellenapparat beigefügt. Der Leser kann daraus ersehen, welche der im Text als quidam o. ä. bezeichneten Autoren von Gregor selbst angegeben werden und welche der in der Anonymität belassenen Autoren die Herausgeber ermittelt haben. Die folgende Liste verzeichnet die in vorliegender Edition bewahrten Marginalien des Zweiten Sentenzenbuches, ihre Standorte im Druck 1522 ( ) und ihr Vorkommen - auch bei rudimentärer Form - in den Hauptzeugen (E,J,W). (fol) l D: 3G: 8M: 8N: 8/O: l IQ: 12B: 12C: 12F: 22K: 22L: 22M: 22N: 22/O: 25K. 28E: 28/O: 34B: 34H:

Hauptzeugen JW EJW EJW JW EJW JW EJW EI EW EJW EJW EJW JW J JW EJW E EJW EJW

(fol) 35N: 35Q: 36D: 36G: 36P: 38B: 38/O: 40D: 40L: 40N: 41C: 41C: 41D: 41E: 41 H: 44D: 44D: 44E: 44G:

Hauptzeugen EJW EJW EJW EJW EJW JW EJW EJW JW JW J EJW EJW EJW EJW W EJW EJW

(fol)

Hauptzeugen

45E: (45H): 45N: 48M: 50E: 50Q: 51B: 51K: 51/O: 51P: 52D: 52J: 5 2K: 53DE. 53K. 53M: 53N: 55/0:

JW EJW (nicht ) JW EJW EJW EJW EJW JW JW EJW J EJW EJ w JW

EJW EW J

distincte annotate quaestionis principalia, argumenta, numerum articulorum et conclusionum et correlariorum, doctorum opiniones cum suis motivis. Necnon quottare debet dubia et ad conclusiones principaliter obiecta ( fol + 3ra).

Einleitung

XXXIV

λ (fol) Hauptzeugen 56J: 57H: 57K: 57N: 57Q: 58B: 58D: 58K: 58L: 58P: 58Q: 59G: 59H: 59J: 59Q: 60C: 60L: 60E: 64J: 64Q: 65D: 65G: 66B: 66C: 66D: 66J: 66L: 67B: 67E:

W JW EJW EJW EJW JW JW EW EJW EW W JW EJW EJ EJW JW EJW EJW EJW EJW EJW W EJW EJW EJW EJW W EJW JW

λ (fol) Hauptzeugen 67L: 68D: 69A: 69H: 70E: 70J: 72A: 72B: 75M: 79B: 79J: 79P: 79P: 80C: 81J: 85H: 85/O: 86N: 87 A: 87G: 87P: 88B: 91Q: 97E: 97M: 97N: 97N: 97/O: 104P:

EJW EJW EW EJW EJW EW EJW EJW EJW W EJW EW J JW EW EW EW EJW EJW EJW EJW EW JW EJW EJW EJW (nur λ)

λ (fol) Hauptzeugen 105K: 106B: 111Q: 113A: 113J: 114M: 114N: 118B: 122K: 124D: 125N: 127Q:

EJW EJW EJW EJW EJW EJW EJW EJ EJW EJW J EJWs

Die >Additiones< des Zweiten Buches Im Zweiten Sentenzenbuch finden sich gem der Ausgabe Venedig 1522 (λ) 71 interkalierte Textteile, die von den venezianischen Herausgebern dieses Druckes als >Additiones< bezeichnet worden sind. Sie tauchen - mit Ausnahme eines Teiles der Additio 11 im Cod J - zum ersten Mal in der genannten Ausgabe auf, wurden einige Monate sp ter durch den Verleger Amadeus Scotus nachgedruckt und der Gregor-Ausgabe des Octavianus Scotus aus dem Jahre 1518 (η) als Anhang (μ) beigegeben (siehe oben S XXVI). Die Herausgeber der vorliegenden Edition halten die Additiones f r authentisches Gut Gregors24, obwohl sie vielfach nicht mit letzter Sorgfalt ausge24

Vgl dazu D. Trapp O.S.A.: Dreistufiger Editionsproze und dreiartige Zitationsweise

Einleitung

XXXV

arbeitet worden sind. Es fehlen jedoch Motive für eine Fälschung; auch Gründe, die dazu berechtigen, sie als Schülernachschriften einzustufen, haben sich nicht ergeben. Die enge Verflechtung mit dem Textus Ordinarius und die dort noch erkennbaren Verweise auf die Additiones sind hingegen ein deutlicher Beweis für deren Authentizität. Zugleich lassen diese Querverweise auf verschiedene Redaktionsstufen des Kommentars schließen. Einerseits wurden bei der Endredaktion aus einem größeren Textkorpus Teile ausgeschieden, die nicht in den endgültigen Text der >Recollectio< aufgenommen werden sollten; sie werden von uns als >Resectiones< bezeichnet. Andererseits ist mit späteren Zusätzen zum Sentenzenkommentar, also Additiones im eigentlichen Sinne, zu rechnen, die im Laufe der weiteren Lehrtätigkeit Gregors nach Erstellung der Recollectio entstanden sein dürften. Mit einiger Wahrscheinlichkeit wird man von den in diesem Band aufgenommenen Additiones wegen der im Textus Ordinarius zu findenden Verweisspuren die Additiones 4,11,24 und vielleicht auch Additio 17 zu den Resectiones zählen müssen, während Additio 8 und 26 eher Additiones im eigentlichen Sinne darstellen. Zwischen Additiones und Resectiones in allen Fällen unterscheiden zu wollen, ist heute nicht mehr möglich, weshalb wir auch an dem geschichtlich vorgegebenen Begriff >Additiones< für das gesamte Textgut festgehalten haben. Einige Additiones werden in der vorliegenden Edition gegenüber dem Druck 1522 ( ) umgestellt; ihren ehemaligen Standort ersieht der Leser jedoch aus dem Apparat. Beginn und Ende einer Additio werden von uns im Text angezeigt, am Anfang mit der jeweils laufenden Nummer (z. B.: Additio /) und am Ende in der Regel mit der Formel: Sequitur Textus Ordinarius. Zur Einführung in das durch die Additiones gestellte Problem werden in der folgenden Liste alle in diesem Band auftauchenden Additiones verzeichnet und gegebenenfalls näher erläutert. VERZEICHNIS DER IM VORLIEGENDEN BAND ENTHALTENEN ADDITIONES -

Additio l: dist l q l art l (S 12,17; Additio 2: dist l q l art l (S 13,11;

fol 2EF); umgestellt. fol 2FG).

Verweis Gregors auf den Textus Ordinarius: S 13, nota 12.

Additio 3: dist l delineatio quaestionis additionalis art l (S 42,5; 6CE). Additio 3a: dist l delineatio quaestionis additionalis art 2 (S 43,28; 3EF = dist l q l vor art 2); umgestellt.

fol fol

bei den Augustinertheologen des 14. Jahrhunderts? In: Augustiniana XXV (1975) S 283-292.

XXXVI

Einleitung Additio 3 skizziert einen Articulus primus, Additio 3a einen Articulus secundus. Beide Stücke wurden von den Herausgebern zu einer Delineatio quaestionis additionalis zusammengefaßt.

-

Additio 4: dist l q 2 additionalis (S 70,4;

fol 9D-1 I/O).

Diese Additio ist eine vollständige Quaestio. Sie gehörte höchstwahrscheinlich zum ursprünglichen Bestand der Lectura und wurde erst bei Erstellung der Recollectio entfernt; denn es ist auffallend, daß die Verweise, welche Gregor auf die Distinctio l des Zweiten Buches gibt, eine Quaestio mehr voraussetzen, als der Textus Ordinarius tatsächlich enthält. An 7 verschiedenen Stellen wird »2 Sent dist l q 4« als Quaestio 5 zitiert (vgl S 238,29; 248,23; 249,20. Additio 17: S 220,14; 220,23; 223,29; 230,8); zudem wird »2 Sent dist l q 3« an einer Stelle in der gesamten Überlieferung als Quaestio 4 angegeben (vgl S 205,12). Es ist zudem wahrscheinlich, daß die hier behandelte Quaestio 2 additionalis an einer Stelle so zitiert wird, als sei sie die Quaestio 3 des Textus Ordinarius (vgl S 20,28); vgl den analogen Fall in der Beschreibung der Additio 11. Verweise Gregors auf den Textus Ordinarius: S 70, nota 2; S 82, nota 3; S 90, nota 2.

-

Additio 4a: dist l q 2 additionalis art 2 (siehe den kritischen Apparat S 94,13-97,8; fol 5/O-6C = dist l q l art 2); umgestellt, weil inhaltlich und formal auf Additio 4 bezogen (2 Verweise auf Additio 4, siehe S 95,5 und 97,8). Additio 4a ist die Doppelfassung des Endes der Additio 4, in aber der Additio 3 direkt vorangestellt. Obwohl Additio 4a gegenüber der Version der Additio 4 einige Abweichungen aufweist, ist ein gesonderter Abdruck überflüssig: Der Leser kann Additio 4a auf Grund der Angaben im Apparat zur entsprechenden Stelle der Additio 4 rekonstruieren. Verweis Gregors auf den Textus Ordinarius: S 97,8. Er verweist dort auf die >quaestio sequensimaginatio< über das >mutatum esse< und die >mutatio subita< angedeutet (S 125,19), aber nicht >prolixius< dargelegt. Die Additio 8 beschreibt diese >imaginatio< hingegen ausführlich; ihre argumenta finden sich zum Teil in dist l q 4 art 2 wieder (S 158,12-161,2). Wegen der

Einleitung

XXXVII

Länge von Additio 8 werden an ihrem Ende die 7 Conclusiones des Textus Ordinarius wiederholt (S 128,8). Auf dem Katheder konnte so der Übergang von der Additio zum Textus Ordinarius rasch vollzogen werden, ein Grund, die Additio 8 als Additio im echten Sinne einzustufen. Die 7 Conclusiones additionales werden im Apparat wiedergegeben.

Additio 9: dist l q 4 art l (S 131,13-21; fol 15/O). Additio 10: dist l q 4 art l (S 137,3-13; fol 16JK). Additio 11: dist l q 4 art l (S 138,1-144,29; fol 16L-17G). Der Beginn der Additio 11 ( fol 16LM: 14 Zeilen) findet sich auch im Cod J (fol 14ra: 16 Manuskriptzeilen). Die variae lectiones des CodJ werden im Apparat angegeben (S 138,1-16). Ähnlich wie bei Additio 4 ist es wahrscheinlich, daß auch Additio 11 vor Erstellung der Recollectio zum Bestand der Lectura gehört hat. In 2 Sent dist l q 4 art l (S 153,9, nota 2) weist Gregor auf eine »Ratio tertia« zurück; der Verweis kann sich aber nur auf eine Ratio secunda beziehen (S 145,16-146,4). Die falsche Angabe erweist sich als ursprünglich richtig, wenn man bedenkt, daß der von Gregor intendierten Ratio secunda ordinaria eine Ratio secunda der Additio 11 (S 144,14) vorangeht. Der Rückverweis wurde erst falsch, als die Ratio secunda additionalis der Recollectio zum Opfer fiel und die als >tertia< gezählte Ratio ordinaria zur >secunda< wurde. Verweis Gregors auf eine spätere Additio S 141, nota 16.

Additio 12: dist l q 4 art l (S 144,30-145,14;

fol 17LM); umgestellt.

Am Rande dieser Additio steht zur zitierten Aristotelesstelle folgende Quellenangabe: »Ad hoc etiam facit dictum Commentatoris 6 Physicorum commento 88 in fine; vide ibi«. Additio 13: dist l q 4 art 2 (S 161,13-162,3;

fol 19JK).

Verweis Gregors auf den Textus Ordinarius: S 161, nota 16.

Additio 13a: dist l q 4 art 2 (S 162,19-24;

fol 19J); umgestellt.

Innerhalb der Additio 13 steht ein Teil des Textes in Klammern, der am Rande folgendermaßen kommentiert wird: »Istud quod clauditur lineis parenthesis erat in original! in margine; impertinens ut patet«. Das eingeklammerte Stück haben wir als Additio 13a dem Text dort eingefügt, wo es >pertinenter< die Antwort >Ad tertium< um eine Reihe von Beispielen erweitert.

Additio 14: dist l q 4 art 2 (S 168,22-173,7;

fol 19K-20D); umgestellt.

Verweise Gregors auf den Textus Ordinarius: S 168, nota 8 und 9; S 169, nota lü; S 170, nota 12 und 14; S 171, nota 15; S 172, nota 20, nota l, 3 und 4.

Additio 15: dist l q 6 art l (S 208,17-25; fol 25BC). Additio 16: dist l q 6 art l (S 209,35-210,18; fol 25EF). Additio 17: dist 2 q l art l additionalis (S 218-235,10; fol 26D-28C).

XXXVIII

Einleitung

Additio 17 bietet die Parallele zu dist 2 q l art l des Textus Ordinarius, bricht aber mit dem 14. Dubium unvermittelt ab. Verweise Gregors auf den Textus Ordinarius: S 220, nota 7 und 8; S 223, nota 11; S 224, nota 13 und 16: wahrscheinlich beides Verweise auf die Additio 11; S 226, nota 19; S 230, nota 20; S 232, nota 11. Siehe auch die Beschreibung von Additio 4.

-

Additio 18: dist 2 q l art l (S 252,22-253,8;

fol 30AB).

Verweis Gregors auf den Textus Ordinarius: S 252, nota 16.

-

Additio 19: dist 2 q l art l (S 263,28-34; fol 31 H). Additio 20: dist 2 q l art l (S 267,20-268,3; fol 31/O); umgestellt. Verweise Gregors auf den Textus Ordinarius: S 267, nota 7 und 8.

-

Additio Additio Additio Additio

21: dist 22: dist 23: dist 24: dist

2 q l art 2 q 2 art 2 q 2 art 2 q 2 art

l l l l

(S 271,27-272,6; fol 32J). (S 281,28-34; fol 33MN). (S 282,19-33; fol 33/OP). (S 320,4-11; fol 38M).

Additio 24 bringt eine ratio Augustini, die im Textus Ordinarius angekündigt (S 320,1), aber erst später geboten wird (S 323,27 ff); das organische Ineinander der beiden Texte könnte ein Hinweis sein auf die wahrscheinliche Zugehörigkeit der Additio zum ursprünglichen Textbestand der Lectura vor Erstellung der Recollectio.

-

Additio 25: dist 2 q 2 art l (S 324,29-325,5; Additio 26: dist 3 q l art l (S 352,4-353,38;

fol 39H); umgestellt. fol 42DH).

Additio 26 beginnt mit den Worten »antecedens probo« und schließt damit übergangslos an das vorhergehende »antecedens probo« des Textus Ordinarius an. Am Ende der Additio ermöglicht die Formel »praeterea polest probari illud antecedens, scilicet quod aliqua sensualis notitia potest tota simul servari« den Übergang zum Textus Ordinarius »ex eo, quod aliquod visibile ...«. Diese offenbar nachträglichen Übergänge zum Textus Ordinarius können darauf hindeuten, daß Additio 26 in die Reihe der dem endgültig redigierten Kommentar hinzugefügten Additiones im eigentlichen Sinne gehört.- In ist die Additio 26 so eingefügt, daß sie den durch die Handschriften bezeugten Zusammenhang des Textus Ordinarius zerreißt. Der ursprüngliche Textzusammenhang wird in der vorliegenden Edition wieder hergestellt und die Übergangsformeln deshalb im Apparat notiert. Verweis Gregors auf den Textus Ordinarius: S 352, nota 18.

-

Additio 27: dist 3 q l art l (S 361,2-369,24;

fol 43B-44A); umgestellt.

Additio 27 setzt die zwei Beweise der Conclusio tertia mit einem dritten, vierten und fünften Beweis fort. Dieser Aufbau wurde mißverstanden und die zusätzlichen Probationes daher als Conclusiones eingestuft, so daß z, B. die Tertia probatio mit dem Satz beginnt »tertiam conclusionem probo sie«, statt

Einleitung

XXXIX

zutreffend »tertio conclusionem probo sie« (S 361,2; die anderen Probationes entsprechend, S 369,14 und 369,20). Der Tertia probatio folgen 11 Einw nde des Monachus Niger samt deren Reprobationes durch Gregor (S 362,3 ll.Diese Monachus-Zitate sind die einzigen im Zweiten Buch; sie werden im Textus Ordinarius nicht wiederaufgenommen (im Ersten Buch zwei Monachus-Zitate: λίοΐ 149Pund 171 D). Verweise Gregors auf den Textus Ordinarius: S 362, nota 20; S 366, nota 17. Additio 28: dist 3 q l art 2 (S 379,12-22; λ fol 45CD). Verweis Gregors auf den Textus Ordinarius: S 379, nota 14.

T bingen, im Sommer 1977

Adolf D. Trapp, OS A Manfred Schulze

Gregor von Rimini, Lectura super Secundum Themen und Probleme

Die Herausforderung durch Ockham Verunsichert und beunruhigt hat die Universität Paris seit dem Ende der dreißiger Jahre des 14. Jahrhunderts auf eine neue, mit dem Namen Wilhelms von Ockham ("f 1349) verbundene Lehrrichtung reagiert, die der Häresie verdächtigt, aber nie als solche verurteilt 1 , sich unaufhaltsam verbreitete, die Geister aufwühlte und ihren Streit entflammte. Der seit Ockhams nie beendetem Lehrprozeß in Avignon mit Verzögerung in Paris einsetzende Kampf war mehr als nur eine innerakademische, sich mit Spitzfindigkeiten und logischen Spielereien aufhaltende Auseinandersetzung. Nach langen Jahren der Ablehnung und des Mißtrauens hat die moderne Forschung endlich die Bedeutung dieser umkämpften Lehre für die Entwicklung des neuzeitlichen Wissenschafts- und Realitätsbegriffs freigelegt und gewürdigt. Der Einsatz bei dem Einzelnen, Partikularen statt bei dem Universalen, Ewigen und die Fundierung der Erkenntnis auf der Evidenz der Erfahrung, nicht aber auf der metaphysischen Spekulation, sind die Grundlagen der neuen wissenschaftlichen Richtung, deren Anhänger schon im späten Mittelalter als >OcchanistaeNominales< oder >Terministae< bezeichnet wurden. Nicht ohne Rückschläge und immer umstritten, noch am Ende des 15. Jahrhunderts der Universität Paris zeitweilig verwiesen2, haben sie sich, mit dem Anspruch, die via moderna zu beschreiten, gegenüber der Konkurrenz aus der via antiqua behauptet und noch im Zeitalter der Reformation und des Kopernikus ("f 1543) ihre Akzente zu setzen gewußt3. 1

Einen Überblick zum biographischen Forschungsstand vermittelt der umfassende Bericht von Helmar Junghans: Ockham im Lichte der neueren Forschung = Arbeiten zur Geschichte und Theologie des Luthertums 21. Berlin 1968. Zum Prozeß Ockhams in Avignon siehe dort 31-36. 2 Das Verbot wurde am 1. März 1473 (>more Gallicano< = 1. März 1474), durch König Ludwig XI ausgesprochen. Der Text der Verordnung bei F. Ehrle SJ: Der Sentenzenkommentar Peters von Candia, des Pisaner Papstes Alexanders V = Franziskanische Studien Beiheft 9. Münster 1925, 310-321. Die Verteidigungsschrift der Nominalisten, wahrscheinlich aus dem gleichen Jahr, ebd 321-326. Erst sieben Jahre nach dem Verbot wurde der Nominalismus in Paris faktisch wieder zugelassen, d. h. die nominalistischen Lehrbücher, die beschlagnahmt waren, wurden der Universität zurückgegeben. Vgl ebd 307. 3 Vgl dazu H. A. Oberman: Contra vanam curiositatem. Ein Kapitel der Theologie zwischen Seelenwinkel und Weltall = Theologische Studien 113. Zürich 1974,33-49. Umfassend hat Oberman die Bedeutung der via moderna für das Zeitalter der Re-

XLII

Themen und Probleme

Was diese mit dem Namen Ockhams verbundene neue Lehre so verdächtig erscheinen ließ, war der lange Schatten, den das politische Ringen der Kurie in Avignon mit Kaiser Ludwig dem Bayern ("f 1347) auf die akademische Auseinandersetzung warf. Ludwigs >Münchener Akademie< mit ihren führenden Köpfen, Wilhelm von Ockham, Marsilius von Padua (f 1342/43) und dem Franziskanergeneral Michael von Cesena ("f" 1342), richtete Streitschrift auf Streitschrift gegen die Tyrannei der >Ecclesia AvionicaTractatus de imperatorum et pontificum potestate< verwendet, »in dem Ockham kurz vor seinem Tod noch einmal kurz sein theologisch-politisches Reformprogramm skizziert«. Oberman: Werden und Wertung, 29 Anm 3. Ockhams Traktat wurde ediert von W. Mulder: Gulielmi Ockham, Tractatus de imperatorum et pontificum potestate, in: Archivum Franciscanum Historicum 16 (1923) 469-492, 17 (1924) 72-97. Siehe bes 72,95 f. Der Begriff ecclesia Avionica oder auch doctrina Avionica pointiert ironisch, daß das Papsttum zu Avignon entgegen allen Ansprüchen eben nur eine ecclesia particulars vertritt und nicht die ecclesia Romana, die bereits in seinem Dialogue sowohl für die Ortskirche zu Rom steht, als auch für die ecclesia universalis. Vgl >Dialogus< I.V. cap 8, Goldast II, 478 und cap 12, ebd 481; angef von B. Tierney: Ockham, the Conciliar Theory, and the Canonists = Facet Books, Historical Series 19 (Medieval). Philadelphia 1971, 33 f.; dt: Ockham, die konziliare Theorie und die Kanonisten, übers von H. Jürgens, in: Die Entwicklung des Konziliarismus = Wege der Forschung 279. Darmstadt 1976, 113-155; 149-151. 5 Hier stand in der literarischen Auseinandersetzung vor allem der >Defensor pacis< des Marsilius von Padua (ediert von R. Scholz: Marsilius von Padua, Defensor Pacis = Fontes iuris germanici antiqui, Fase 1.2. Hannover 1932-1933) im Zentrum der Polemik, »ein so revolutionärer Angriff gegen die Fundamente der Papstkirche, unternommen mit so viel Scharfsinn und Konsequenz, so wenig Respekt vor äußerer kirchlicher Autorität und Tradition, wie ihn das Mittelalter bisher noch nicht erlebt hatte«. R. Scholz: Unbekannte kirchenpolitische Streitschriften aus der Zeit Ludwig des Bayern (1327-1354) Bd l und 2, Rom 1911-1914 [Turin 1971]; Bd l, S 1. Der >Defensor Pacis< wurde am 23. Oktober 1327 endgültig und mit ausführlicher Begründung verdammt in der Bulle Licet iuxta doctrinam des Papstes Johannes XXII. 6 » . . . quod nullus decetero predictam doctrinam dogmatizare presumat audiendo vel legendo publice vel occulte, necnon conventicula super dicta doctrina disputanda faciendo vel ipsum (seil Ockham) in lectura vel disputationibus allegando«. Chartularium Universitatis Parisiensis, hrsg Denifle-Chatelain Bd II, l, 485 Nr. 1023 (in der Folge abgekürzt als CUP II). Der Ockham-Erlaß ist abgedruckt und übersetzt von R. Paque: Das Pariser Nominalistenstatut, Zur Entstehung des Realitätsbegriffs der neuzeitlichen Naturwissenschaft. Berlin 1970, 306-309, 307.

Themen und Probleme

XLIII

Dieser >Ockham-Erlaß< war der Beginn einer Reihe von Statuten und Verurteilungen, die alle nur das Ziel hatten, dem trotz wiederholter Verbote offenbar nicht eingedämmten Vordringen der des >Ockhamismus< verdächtigen Lehren endlich Einhalt zu gebieten. Am 21. November 1340 wurde in Avignon ein Prozeß gegen den Pariser Bacchalaren Nikolaus von Autrecourt ("f nach 1350) eröffnet, der erst sechs Jahre später mit einer 60 Sätze treffenden Verurteilung zum Abschluß kam und im November 1347 noch ein akademisches Nachspiel fand, als Nikolaus vor versammelter Universität seine gegen Bernhard von Arezzo gerichteten inkriminierten Briefe sowie seine Schrift >Exigit ordo executionis< verbrennen und seine Thesen widerrufen mußte7. Der »pestbringenden Krankheit« neuer, nicht von den Pariser Doctores approbierter Lehren mit ihren »unheiligen Grundlagen und Verirrungen« zu wehren, war auch das Anliegen eines unter dem Rektorat des Johannes Buridan ("(· 1358) entworfenen Statuts der Artesfakultät vom 29. Dezember 1340, das unter dem Begriff >Pariser NominalistenstatuK in die Geschichte einging, obwohl in seiner Überschrift sehr viel präziser nur von der »Zurückweisung gewisser ockhamistischer Irrlehren« gesprochen wird8. Doch Ruhe kehrte auch mit diesem Statut nur kurze Zeit an die Universität zurück. Der nächste, Aufsehen erregende Eklat bereitete sich bereits im Jahre 1344/45 vor, als der Zisterziensermönch Johannes von Mirecourt in Paris die Sentenzen zu kommentieren begann und sich zwei Jahre später die Verurteilung von 40 Sätzen aus seiner Lectura gefallen lassen mußte9. 7

Die bisher ausführlichsten Studien über Nikolaus von Autrecourt stammen von J. Lappe: Nicolaus von Autrecourt. Sein Leben, seine Philosophie, seine Schriften = Beiträge zur Geschichte der Philosophie des Mittelalters VI, 2. Münster 1908.- J. R. Weinberg: Nicolaus of Autrecourt. A Study in 14th Century Thought. Princeton 1948. Nur wenig von Nikolaus' Schrifttum ist erhalten. Wir besitzen keinen Sentenzenkommentar, überkommen sind nur seine verurteilten Sätze (CUP II, 505-507 Nr. 1042 Anm 1; 576-587 Nr. 1124); zu den Briefen gegen Bernhard von Arezzo siehe Lappe, ebd 2*-30*.- Der Traktat Exigit ordo sowie die Quaestio Utrum visio creaturaerationali beatificabilis wurden veröffentlicht von J.R. O'Donnell: Nicholas of Autrecourt, in: Mediaeval Studies I (1939) 179-280. Die von ihm edierten Quellen hat O'Donnell ausgewertet in seiner Studie:The Philosophy of Nicholas of Autrecourt and his Appraisal of Aristotle, in: Mediaeval Studies 4 (1942) 97-125. 8 »Statutum Facultatis Artium de reprobatione quorundam errorum Ockanicorum«: »... huic morbo tam pestifero remediare cupientes eorum fundamenta prophana et errores, prout potuimus (seil magistri actu regentes in artium facultate), collegimus...«. Daß die Zielrichtung gegen Ockham keine Interpretation späterer Autoren ist, bezeugt eindeutig der Eintrag ins Prokuratorenregister der anglikanischen Nation unter den Daten >ad an. 1341, Januar. 13 - Febr. I0Ockhamismus< zu subsumieren. Die in der Forschung neuerdings angestrebte Unterscheidung der Begriffe >Ockhamismus< und >Nominalismus< 17 sowie die Warnung, Gegner Ockhams nicht vorschnell mit Gegnern des Nominalismus zu identifizieren und als einzige Alternative zum ockhamistischen System den Universalienrealismus hochzuspielen, findet bereits in den ersten Jahren der universitären Auseinandersetzungen um den modernen Weg der Wissenschaft ihr historisches Fundament. Gregor von Rimini: Eine nominalistische Alternative zu Wilhelm von Ockham Die Tragweite der ratio innerhalb der Theologie Die Unterscheidung der Begriffe ist für die geistesgeschichtliche Einordnung von Gregors Sentenzenkommentar notwendiger denn je. Nur selten nimmt Gregor zustimmend auf Wilhelm von Ockham Bezug; im Gegenteil, wird er zitiert, dann in der Regel um kritisiert und sogar abgelehnt zu werden. Die Versuchung liegt deshalb nahe, aus diesem Befund den Schluß zu ziehen, Gregor habe sich in Paris auf die Seite des antiockhamistischen Realismus geschlagen - z. B. in seinen Aussagen zum Gegenstand der Wissenschaft - so daß seine Einordnung in die Reihen der >Moderni< nur formal auf die Terminologie zuträfe und nicht auf die von ihm vertretene Sache18. 16

Paque bleibt nach eingehender Analyse des Statuts bei der traditionellen Einordnung: »Es besteht also nicht nur von den historischen Zeugnissen, sondern auch vom Text her kein Anlaß zu der Behauptung, unser Statut sei gar nicht gegen Ockham gerichtet. Man hat es - wie der Titel vermuten läßt - anscheinend von Anfang an als ein >anti-occamistisches< Statut betrachtet, das sowohl gegen Ockham wie gegen von ihm abgeleitete >occamistische< Lehren gerichtet war«. A.a.O. 260. 17 Siehe dazu den Forschungsbericht von W.J. Courtenay: Nominalism and late medieval thought, A bibliographical essay, in: Theological Studies 33 (1972) 716-734; sowie dessen Studie: Nominalism and late medieval religion, in: The Persuit of Holiness in Late Medieval and Renaissance Religion, hrsg C. Trinkaus, H.A. Oberman. Leiden 1974, 26-59. 18 Paque macht Gregor zum Universalienrealisten, der »seinerseits als eine Art Nominalist erscheint«. A.a.O. 213. Ebenso J. Worek OSA: Agustinismo y aristotelismo tomista en la doctrina gnoseologica de Gregorio Ariminense, in: La Ciudad de Dios 177 (1964) 435-468, 635-682; er geht noch unverblümter vor: »La reaccion de Gregorio contra la >via moderna< es decidida e implacable, y su adhesion a la >via antigua< firme«. Ebd 665. Was vom Nominalismus zurückbleibt, reduziert sich auf einige unwichtige Formulierungen: »Hay que reconocer, sin embargo, en honor de la verdad, que Gregorio sufrio algun influjo ockamista, entonces dominante, como es natural, pero este se reduce principalmente a cierto numero de formulas ...«. Ebd 666.

Themen und Probleme

XLVII

Der Anfang seines Zweiten Sentenzenbuches scheint der These einer nur formalen Zugehörigkeit zu den >Moderni< nicht zu widersprechen. Es setzt zwar ein mit einem Schulstreit, aber eben doch nur mit einem >formalen< Auslegungsstreit in Auseinandersetzung mit Duns Scotus ("f" 1308) und Hervaeus Natalis ("f" 1323), dem führenden Pariser Thomisten in den ersten beiden Dezennien des 14. Jahrhunderts, sowie mit Thomas Anglicus (de Wilton), einem Vertreter des christlichen Averroismus19. Es geht um die Aristotelesauslegung, besonders um die Interpretation seiner Kosmologie. Anstatt des Versuchs, die aristotelische Schöpfungslehre mit der Schrift in Einklang zu bringen und somit >katholisch< zu interpretieren20, sucht Gregor gerade den heidnischen Philosophen aus seinen eigenen - noch lateinischen - Schriften zu erheben. Aristoteles hat keine Kenntnis von der Schöpfung des Kosmos durch ein einziges Prinzip. Im Gegenteil, aufgrund seiner naturphilosophischen Voraussetzungen gelangt er zur Annahme mehrerer principia, die ideologisch wohl aufeinander bezogen, dennoch gleich ungeschaffen und gleich ewig sind21. Dieses >moderne< Interpretationsergebnis treibt Gregor zu Schritten, die den Rahmen einer formalen, nur literarisch-interpretatorischen Fragestellung sprengen. Der Auslegungsdissens führt zu grundsätzlichen Feststellungen über die Reichweite und Tragfähigkeit der natürlichen Vernunft im Bereich der Offenbarung Gottes. 19

»Utrum Aristoteles eiusque Commentator Averroes senserint omnia entia a primo esse facta, vel potius econtra fuerint opinati plura entia non habere principium effectivum«. Unten S 1. »... inter theologicos doctores est controversia, quid senserit circa hoc Philosophus de efficientia primi respectu aliorum quibusdam dicentibus eum sensisse omnia alia entia a primo, quod est deus, fuisse ab illo mediate vel immediate producta...«. Unten S1. Am Rande vermerkt Gregor seine Opponenten: Scotus, Hervaeus Natalis und Thomas Anglicus; siehe unten S 2, Anm 4 und 5. Zu den im Sentenzenkommentar vorhandenen Quellenmarginalien und ihrer Einschätzung als echtes Gregorgut siehe die Einleitung zum Ersten Sentenzenbuch und oben S XXXIII. 20 Der Versuch, Aristoteles für sich selbst, ohne >katholische< Überfremdung sprechen zu lassen, gehört zum Programm der via moderna, wofür sich im Sentenzenkommentar des Peter von Candia ein aufschlußreicher Beleg findet: »Sed (quia) aliqui theologi volunt Aristotelem catholicum facere, dicunt, quod nunquam fuit sua opinio, quod mundus eternaliter fuerit, sed potius sensit oppositum, quod ex suis principiis nituntur probare«. F. Ehrle: Der Sentenzenkommentar Peters von Candia, 66 f; angef von H.A. Oberman: Werden und Wertung, 75 Anm 12. 21 »Quamvis tarnen quilibet motor coelestis sit sic non motus a fine, est tarnen inter eos differentia quantum ad >movere finemmodernen< Interpretatoren wieder freigelegten Schöpfungslehre gelangt, sondern weiß ernstzunehmende Gründe anzuführen, um zu beweisen, daß es eine Vielfalt von ersten ungeschaffenen principia geben muß, die den Kosmos in Gang setzen und in Bewegung halten22. Auf der anderen Seite können allen Überlegungen des Aristoteles Argumente entgegengehalten werden, welche die inefficacia und infirmitas seines Beweisganges aufzudecken in der Lage sind23. Doch das bedeutet nicht, daß er dadurch, seiner Autorität beraubt, auch schon des Irrtums überführt wäre. Dazu müßte auf der gleichen Basis - und das heißt für Gregor: mit natürlichen Gründen24 - dem Philosophen aufgezeigt werden, daß die Welt nur von einem einzigen principium effectivum abhängig sein kann. Doch dieser Gegenbeweis gerät in die gleichen Schwierigkeiten wie vorher der Beweis des Aristoteles, denn unter der Vielzahl einzusehender Gründe findet sich kein einziger, der mit natürlichen Mitteln unwiderlegbar das eine principium effectivum beweisen könnte25. Gregor geht noch einen Schritt weiter. Selbst das vernünftige Weiterspekulieren auf Basis der Schrift ist ein Irrweg,'denn die Kombination von Schriftargumenten und natürlich-rationalen Überlegungen führt nicht über Aristoteles hinaus, um so eher aber zu Arius hinüber, dem christologischen Erzketzer der alten Kirche. Der >rationale< Einwand, nichts könne mit dem Ewigen gleich ewig sein, wird von der Schrift glatt widerlegt. Wenn der Vater von Ewigkeit an den Sohn hervorbringt, was spricht dagegen, Gleiches - zumindest als Möglichkeit - auch von der Welt anzunehmen 26 ? Wer es >natür22

Es sind vier fundamenta, auf denen Aristoteles nach Gregors Meinung seine rationes baut: »Nam quaedam procedunt ex possibilitate perpetuae durationis entium naturaliter incorruptibilium. Quaedam ex impossibilitate creationis. Aliquae ex proprietate agentis, et aliquae ex his quae requiruntur ad actionem«. unten S 45,16. 23 »Nunc secundo ostendenda est earum (seil rationum Aristotelis) inefficacia et infirmitas«. Unten S 51. Es folgen vier breit ausgeführte Konklusionen (S 52,5 ff) und daran anschließend die spezielle Auseinandersetzung mit den einzelnen rationes des Philosophen. Unten S 58 ff. 24 »Restat modo videre utrum naturalibus rationibus possit ostendi non esse plura entia non habentia principium effectivum«. Unten S 65,5. 25 Gregor stellt aus Scotus und Hervaeus Natalis vier der seines Erachtens wichtigsten rationes für einen natürlichen Schöpfungsbeweis zusammen (siehe unten S 65,7 ff): »Aliae rationes possent ad idem adduci, sed istae mihi videntur potiores«. Unten S 66. Von ihnen allen gilt jedoch: »Quamvis autem conclusio harum rationum vera sit, mihi tarnen non apparel quod ipsae earn efficaciter concludant contra Philosophum«. Unten S 66,23. 26 »Filius dei fuit vere productus ab aeterno. Igitur aliqua alia res a deo potuit esse producta ab aeterno. Antecedens certum est secundum fidem. Et consequentia patet ex eo quod non videtur aliqua contradictio implicari, si dicatur aliquid aliud a deo ab aeterno esse productum, plus quam si dicatur quod deus filius sit productus ab aeterno«. Unten S 106,35.

Themen und Probleme

XLIX

licherweise< für einen Widerspruch hält, daß etwas außer Gott mit Gott gleich ewig ist, gibt die Waffen gegen Arius aus der Hand27. Gregor verwirklicht hier in der Auseinandersetzung mit seinen Opponenten Grundsätze, die er bereits im Prolog zum Ersten Sentenzenbuch gelegt hatte. Auf der Suche nach dem Proprium der theologischen Methode wendet er sich gegen das Unterfangen, theologische Aussagen anders fundieren zu wollen, als auf Sätzen der Schrift und den aus ihnen evident zu ziehenden Schlüssen28. Das bedeutet nicht, daß die Theologie zu ihrer begrifflichen Entfaltung in reflektierter und systematischer Form nicht der natürlichen ratio bedarf, zumal Gregor die Annahme eines speziellen lumen theologicum ausdrücklich ablehnt und den Wissenschaftscharakter der Theologie gerade um ihrer natürlich-rationalen Methoden willen aufrecht erhält. Die Fundierung der Theologie allein auf der Schrift macht aber deutlich, daß der Tragweite natürlicher Vernunft Grenzen zu ziehen sind. Jeder Versuch, das Handeln Gottes an der Schrift vorbei erfassen zu wollen, ist theologisch illegitim und führt - wie die Behandlung der Schöpfungslehre zeigt - zu nichts anderem als zu nur probablen, in sich selbst sogar widersprüchlichen Ergebnissen, die weder die Schrift widerlegen noch diese glaubwürdiger machen können. Nicht die >paganekatholische< Spekulation führt zur Erkenntnis des göttlichen Schöpfungshandelns; was wir davon zu wissen vermögen, können wir nur theologisch aus der Schrift erfahren: »Unde sola fide et auctoritate sacrae scripturae ipsam (seil creationem) tenemus«29. Die Experientia - Maßstab und Grenze der Naturphilosophie Der Schrift im Bereich des göttlichen Handelns steht im Bereich der Natur die experientia als Maßstab und Grenze der Spekulation zur Seite. Dabei ist es für den modernen Leser häufig irritierend, daß die naturphilosophischen 27

»Item ex tali modo arguendi (seil nihil coniugari potest aeternitati dei) nihil posset contra Arium concludi, qui filium dicebat esse alterius naturae a patre et eum negabat esse aeternum«. Unten S 107,15. 28 »Ex hoc ulterius patet, quod principia theologiae sic sumptae, quae scilicet per theologicos discursus acquiritur, sunt ipsae sacri canonis veritates, quoniam ad ipsas stat ultimata resolutio totius discursus theologici et ex eis primo cunctae conclusiones theologicae deducuntur. Conclusiones autem theologicas - distinguendo conclusiones contra principia - dico omnes veritates non secundum se formaliter in sacra scriptura contentas sed ex contentis in ipsa de neccessitate sequentes, et hoc sive sint articuli fidei sive non, sive etiam sint scibiles vel scitae per scientiam aliam sive non, sive etiam sint determinatae per ecclesiam sive non; ceterarum autem veritatum, scilicet non sequentium ex dictis sacrae scripturae, nullam dico esse conclusionem theologicam«. l Sent prol q l art 2; 3CD. 29 »Dico igitur quod quamvis vera sit conclusio, scilicet quod non sunt plura entia improducta, rationes tarnen illae nee aliae, quas viderim, illam demonstrant simpliciter. Unde sola fide et auctoritate sacrae scripturae ipsam tenemus«. Unten 569,21-24.

L

Themen und Probleme

Untersuchungen des Mittelalters zumindest in der Sentenzenliteratur zum großen Teil dem dogmatischen Locus der Engellehre zugeordnet sind, also in einen Zusammenhang gestellt werden, der sich nach modernem Verständnis wahrhaftig jeglicher Erfahrung entzieht und deshalb der Spekulation Tür und Tor öffnet. Gregor verfährt nicht anders als seine Zeitgenossen, weshalb wir seinen mittelalterlichen Voraussetzungen genauer nachzugehen haben. Zunächst ist darauf hinzuweisen, daß die Sentenzen des Petrus Lombardus, die Gregor kommentiert, in ihrer Anlage als theologisches Lehrbuch keinen Raum für ausführliche naturphilosophische Betrachtungen vorgesehen haben. Doch die wissenschaftliche Situation seit der Zeit des Lombarden hatte sich geändert. Die Entdeckung und lateinische Übersetzung einer Fülle bisher noch unbekannter Aristotelesschriften löste, naturphilosophisch gesehen, die Fixierung auf Augustin und entband auch für den Theologen des 14. Jahrhunderts ein verstärktes Interesse an den Phänomenen der Schöpfung, angeleitet von den reichlich fließenden Quellen aristotelischer Philosophie. Der dogmatische Ort der Engellehre bot nun einen Denkraum, um - unbelastet von aller >Erdenschwere< und ihren >Störfaktoren< - die Naturphilosophie auf den Stand der reinen Theorie zu bringen. In gewisser Weise erfüllt die Engellehre eine ähnliche Funktion wie die Mathematik innerhalb der modernen Naturwissenschaften, wenn sie einen experimentell gesicherten Sachverhalt auf den Idealnenner einer Formel zu bringen hilft. Als Zweites ist an einen Grundkonsens der christlich-mittelalterlichen Naturphilosophie zu erinnern, der die Rückbindung >englisch-idealer< Naturerkenntnis an die menschliche Erfahrung denkerisch ermöglicht. Mensch und Engel sind zwar durch weiten Abstand voneinander getrennt, doch bleibt dieser immer endlich und somit überbrückbar. Für beide gilt als gleiche Prämisse, daß sie Geschöpfe Gottes sind. Diese Voraussetzungen sind bei der Deutung der mittelalterlichen Naturphilosophie zu bedenken, deren spärlich edierten Zeugnissen wir mit der Ausgabe des Zweiten Sentenzenbuches ein neues aus dem Bereich des Nominalismus zu den Problemen von motus und tempus, magnitude und locus hinzufügen 30 . Der Erfahrungsbezug als Voraussetzung und Anliegen von Gregors nominalistischer Naturphilosophie wird unüberhörbar formuliert, wenn er bei der Frage nach dem Erkenntnisvorgang der Engel von seinen Prämissen aus >selbstverständlich< auf die experientia zurückgreift31. Das dort in 30

Spezielle Untersuchungen zur Naturphilosophie Gregors fehlen bislang. Auch Anneliese Maier mit ihren weitgreifenden Arbeiten zu diesen Problemen (z. B. als bekannteste: Die Vorläufer Galileis im 14. Jahrhundert. Rom, 2. Aufl. 1966) hat diese Lücke nicht schließen können. 31 Deutlich ist dieses Verfahren am Anfang von 2 Sent dist 7 q 3 bereits bei der Anlage der rationesprincipales: »Quaero, utrum angeli cognoscant res per species distinctas ab actualibus notitiis quibus res ipsas cognoscunt. Et arguitur quod non. Homo non cognoscit per species distinctas a suis notitiis, igitur nee angelus«. Die Gliederung der Quaestio ist durch dieses argumentum bereits festgelegt: »Respondeo, hie erunt

Themen und Probleme

LI

Auseinandersetzung mit zweien seiner Socii32 und mit Wilhelm von Ockham verhandelte Problem betrifft die Sicherung der Erkenntnis von Objekten, die dem Menschen nicht mehr unmittelbar vor Augen stehen. Er erkennt sie durch species, durch Gedankenbilder, die vor dem inneren Auge haften, falls die direkte Anschauung eines Objektes je vorher zustande gekommen ist33. Diese Erfahrung kann nach Gregors Meinung jeder Mensch nachvollziehen und kein geringerer als Augustin verwendet sich für ihre Richtigkeit. Denkt man z. B. an einen Löwen, so tritt dieser - hat man ihn je gesehen - bildhaft und sinnenfällig auch dann vor Augen, wenn er zum Zeitpunkt der cognitio selbst nicht präsent ist: »Sic ego (seil Gregorius) pro certo semper experior, sicut se experiri insinuabat Augustinus .. .«34. Bemüht um die Sicherung der Erkenntnis, damit ihr fundamentum in re bewahrt bleibt, macht sich Gregor, bestärkt durch Augustin, zugleich zum Anwalt für die Rückbindung der Spekulation an die Erfahrung. Gegen Ockham, der mit dem Hinweis auf das Ökonomieprinzip die Annahme von Species für überflüssig erklärt35, wird die Offenheit für die Vielzahl erfahrener articuli tres. Nam primo inquiretur utrum homo cognoscat per species; secundo, utrum per species distinctas essentialiter a notitiis; quae duo implicantur in argumento quaestionis. Tertio quod principaliter quaeritur«. 57DE. 32 Es handelt sich dabei um den ersten Artikel von 2 Sent dist 7 q 3, der auf eine collatio zurückgeht, »de ipsa habita in Principiis librorum Sententiarum inter quosdam bachalarios concurrentes mecum in lectura et me. Volo iterum aliqualiter earn hie tractare«. 57 . Wie Gregor vermerkt, handelt es sich bei seinen Socii um Franciscus de Trevisio (CUP II, 501 Nr. 1036 Anm 5) und Johannes Scotus. Siehe 57K in mg. 33 »Quarto modo sumitur (seil species) specialiter et proprie, scilicet pro forma quae est similitudo seu imago rei cognitae, per quam recognoscitur manens naturaliter in anima, etiam postquam anima desiit actualiter cognoscere, est apta nata ducere animam in notitiam rei cuius ipsa est imago et similitudo... In proposito autem hoc nomen species sumitur tantum quarto modo«. Es folgen nach dieser Definition vier Konklusionen, die zeigen, daß die species auch die Kenntnis intelligibler Objekte vermitteln können, also nicht nur auf den Bereich sinnlicher Wahrnehmung beschränkt sind. »Prima (seil conclusio) est, quod in anima nostra sunt tales species rerum sensibilium. Secunda, quod in anima sunt etiam species rerum aliquarum insensibilium et mere intelligibilium. Tertia est, quod aliquas res quandoque anima sive homo cognoscit per species. Quarta, quod aliquas res quandoque cognoscit homo et non per species«. 2 Sent dist 7, q 3 art l; 57FG. 34 »Verbi gratia de leone; ita suae cogitationi immediate obiicitur aliquid quod est leo vel simile leoni, sicut cum quis intuetur oculis colorem in pariete, immediate suae visioni obiicitur color ille. Sic ego pro certo semper experior, sicut se experiri insinuabat Augustinus ...«. A.a.O. 57G. 35 »Hanc (seil conclusionem) tarnen quidam doctor (Gregorius in mg: Occam) in diversis locis visus est impugnare ...«. Es folgt als Hauptargument Ockhams: »Si poni debeant species, hoc est vel propter assimilationem vel propter causationem cognitionis vel propter repraesentationem obiecti vel propter determinationem potentiae, vel propter unitionem moventis et moti. Sed propter nullum istorum est necessaria species; igitur non est ponendum«. A.a.O. 59 .

LII

Themen und Probleme

Phänomene als entscheidende Voraussetzung der Naturbetrachtung statuiert. Methodische Grundsätze wie das Ökonomieprinzip dürfen nicht dazu mißbraucht werden, Naturphänomene apriorisch zu negieren, auch dann nicht, wenn ihre Funktion nicht unmittelbar bekannt ist oder sogar entbehrlich erscheint36. Die Freiheit des Menschen im Urteil antipelagianischer Theologie Mit den Eckwerten >Erfahrung< und >Schriftgängige< Erklärung für den Sinn der Unterscheidung zwischen den potentiae: »Respondeo et praemitto quandam usitatam distinctionem, videlicet quod deum posse hoc vel illud facere, potest intelligi dupliciter: uno modo secundum potentiam ordinatam et alio modo secundum potentiam absolutam. Non quod in deo sint duae potentiae, una ordinata et alia absoluta, nee hoc volunt significare doctores. Sed illud dicitur deus ad intellectum recte intelligentium posse de potentia ordinata, quod potest stante sua ordinatione et lege aeterna, quae non est aliud quam eius voluntas, qua aeternaliter voluit haec vel illa et tale vel tale esse futurum. Illud autem dicitur posse de potentia absoluta quod simpliciter et absolute potest. Econtra: Illud non dicitur posse de potentia ordinata, quod non potest stante lege et ordinatione sua, quae nunc est. Illud vero non posse de potentia absoluta quod simpliciter et absolute non potest«. l Sent dist 42-44 q l art 2; 162 . Zu Recht verweist Gregor auf den Konsens der >Doctoresalles was ein Mensch einem anderen auferlegen kann, das kann in gleicher Weise GottDeum necesse est facere quidquid immediate fit ab eoWas ein Mensch einem anderen zu Recht vorschreiben kann, das vermag auch GottRechte< hinaus auch auf das Böse, ist jedoch auszuschließen, denn, was logisch widerspruchslos das Dasein des Menschen bestimmt, nämlich seine gleichzeitige Existenz als Kreatur und als Sünder, ist in dem Schöpfer unvereinbar. Gott und Sünde sind absolute Widersprüche46 und die Erfahrung menschlicher Freiheit ist deshalb nicht auf Gott zu projizieren, weil mit der Fähigkeit zur Sünde die Existenz Gottes als Gott zugleich negiert wäre. Gottes Freiheit zu wahren - und dies ist eines der Grundanliegen der nominalistischen pote/zf/a-Unterscheidung47 -, zwingt dazu, sie auf eine andere als auf die menschlich-natürliche Erfahrungsebene zu heben. Gottes freie Allmacht bewegt sich allein auf der Ebene der recta ratio*6. 45

»Ad primum horum (siehe die Argumente der vorigen Anmerkung) respondeo negando maiorem sie absolute intellectam, ut ponitur. Unde sicut homo potest peccare et aliquid agere contra rectam rationem, quod deus non potest, sie potest alius alteri male praecipere, quod deus non potest. Si autem maior intelligeretur de iusto posse, esset concedenda, nam quicquid homo potest homini iuste praecipere, potest deus et multo plura«. A.a.O. 119 . 46 » . . . aliqua sunt quae, si deus praeciperet, ipse peccaret; ex quo sequitur quod ipse non esset deus. Et ex alia parte, si deus praeciperet, deus esset, et si esset, esset deus. Et sie, si illa praeciperet, deus esset deus, et deus non esset deus, quae sunt contradictoria«. A.a.O. 119 . Die provozierenden Gegenthesen Ockhams, >Gott könne de potentia absoluta befehlen, ihn nicht zu lieben, ja ihn zu hassen und das sogar als verdienstlich ansehem oder >Gott könne de potentia absoluta auch Verdammten das ewige Leben schenkem haben dazu verführt, dem nominalistischen Gott das Odium des Willkürgottes anzuhängen. Vgl z. B. Wilhelm von Ockham: Quodl III, q 13, Quodlibeta septem, Straßburg 1491 [Löwen 1962] fol O4; 2 Sent q 19, In Sententiarum II-IV, Lyon 1495 [Opera plurima Bd 4, Gregg 1962], fol G4; angef von K. Bannach: Die Lehre von der doppelten Macht Gottes bei Wilhelm von Ockham = Veröffentlichungen des Instituts für Europäische Geschichte Mainz 75. Wiesbaden 1975, 369. Bereits für Ockham ist der Vorwurf, Gott zu einem willkürlichen Tyrannen verzerrt zu haben, eine unzulässige Simplifizierung, geschweige denn für die Gesamtheit der nominalistischen Theologie, wie Gregor hinreichend beweist. 47 »Die Moderni vertreten diese Unterscheidung nicht mit dem Anspruch, damit Einblick in Gottes Wesen zu gewinnen, sondern um damit die in der kirchlichen Tradition vermittelte Selbstoffenbarung Gottes dem Zugriff ontologisch spekulativer Überfremdung zu entreißen ...«. H.A. Oberman: Werden und Wertung, 124. 48 »Non possibile est deum aliquid agere contra rectam rationem . . . Quia non est possibile deum peccare, igitur nee est possibile eum aliquid agere contra rectam rationem«. 2 Sent dist 34-37 q l art 2; 119L. Die Frage, wie die Berufung auf die Kategorie der recta ratio im Rahmen von Gregors Gotteslehre zu interpretieren ist, gehört zu dem Schwierigsten der Gregorforschung, zumal das Problem dadurch verschärft wird, daß Gregor die Grenze der Allmacht Gottes nicht entscheidend durch seine Rationalität vorgegeben sieht, sich also gar nicht auf die Rationalität der essentia divina beruft, sondern auf eine Kategorie der rectitudo, die auch völlig unabhängig von Gott gedacht werden kann. »Si quaeratur, cur potius dico (seil Gregorius) absolute >contra rectam rationem< quam contracte >contra rationem divinammodernen Pelagianer< seiner Zeit51 wird Gregor nicht müde, diese nur von Gott selbst überwindbare Kluft respondeo: Ne putetur, peccatum esse praecise contra rationem divinam et non contra quamlibet rectam rationem de eodem; aut aestimetur, aliquid esse peccatum, non quia est contra rationem divinam inquantum est recta, sed quia est contra earn inquantum est divina. Nam si per impossibile ratio divina sive Deus ipse non esset aut ratio ilia esset errans, adhuc, si quis ageret contra rectam rationem angelicam vel humanam aut aliam aliquam, si qua esset, peccaret. Et si nulla penitus esset ratio recta, adhuc, si quis ageret contra illud quod agendum esse dictaret ratio aliqua recta, si aliqua esset, peccaret«. 2 Sent dist 33-37 q l art 2; 118HJ. Vgl zur Wirkung dieses bekannten dictum Gregorii H. Welzel: Naturrecht und materiale Gerechtigkeit. Göttingen 1962, 93-97, 127f, 136. Das hier angesprochene Problem ist von E. Jüngel auf dem Hintergrund neuzeitlicher Prämissen von der weltlichen >Nichtnotwendigkeit< Gottes bedacht worden. Das Argument >etsi Deus non daretun ist »richtig verstanden, ein Lobpreis des Schöpfers angesichts seiner gelungenen Schöpfung, die eben so gut gelungen ist, daß ihr ihre Weltordnung gegebenenfalls auch ohne den Schöpfer und Herrn der Welt erhalten bliebe«. Die These von der >weltlichen Nichtnotwendigkeit Gottes< - Jüngels Thema - oder historisch näher bei Gregor, von dem Bleiben der recta ratio, >si deus non esset< müßte dann »zugleich als eine Aussage über Gott selbst einsichtig werden«. Jüngel beruft sich auf Hugo Grotius, der von Gregor beeinflußt ist. Wenn der Gedanke an eine Weltordnung ohne Gott, so Jüngel zu Recht, »spezifisch neuzeitlich sein soll, dann beginnt die Neuzeit bereits im Mittelalter«. E. Jüngel: Gott als Geheimnis der Welt. Tübingen, 2. Aufl. 1977, 22. 49 »Nullus homo etc (seil in statu praesenti dei etiam generali influentia stante) potest absque speciali auxilio dei in his quae ad moralem vitam pertinent, sufficienter cognoscere quid volendum vel nolendum, agendum et vitandum sit«. Der actus moralis, über den der Mensch aus natürlichen Kräften kein Wissen verfügt, wird von Gregor definiert als actus conformis »rectae rationi secundum omnes circumstantias requisitas ad hoc, quod actus sit vere virtuosus«. 2 Sent dist 26-28, q l art l; 93 . 50 Wie tief der erbsündige Bruch zwischen Mensch und Gott von Gregor gesehen wird, ergibt sich aus seiner >unmoralisch< anmutenden Haltung in der Frage nach der Höllenstrafe ungetauft verstorbener Kinder. Sie erleiden, ohne die Spur einer aktuellen Sünde verantworten zu müssen, allein ihrer nicht durch die Taufe getilgten Erbsünde wegen die körperlich zu erduldende Pein der Höllenstrafen - werden also nicht mit Milde behandelt nur durch den Entzug der visio dei. Vgl 2 Sent dist 30-33, q 3 art 1; 115J-116K. 51 Es gilt zu berücksichtigen, daß Gregor in diesem Kampf nicht allein stand. Fast zur gleichen Zeit, als er in Paris die Sentenzen las, erschien in England (1344) von Thomas Bradwardine das Werk >De causa deiModerni< anerkannt wurde, erschien er philosophisch zu konform, als daß er sich auf Dauer einen eigenen Platz in der Wirkungsgeschichte der via moderna hätte erobern können. Selbst die Würdigung seiner theologischen Originalität bewahrte ihn innerhalb der neueren Forschung nicht davor, als >modernus< in den Reihen der >moderni< aufgehen zu müssen66. Zwei Stoßrichtungen der künftigen Gregorforschung dürften damit zugleich deutlich werden. Auf der Grundlage der modernen Edition wird die Debatte über Gregors Theologie und Philosophie neu eröffnet und für einige seiner Themen sogar erst begonnen werden müssen. Dabei könnte es sich herausstellen, daß die vornehmlich an Ockham entwickelten Deutungs- und Wertungskategorien des Nominalismus auf Gregor entweder gar nicht zutreffen oder für ihn zumindest nicht hinreichend sind, um die Eigenart seines eben augusünischen Nominalismus zu erfassen. Zur Illustration mag hier der Hinweis auf die umstrittene Lehre vom significabile complexe genügen, deren Funktion für seine antipelagianische Theologie bisher nicht gewürdigt worden ist. Was bedeutet es, wenn Gregor wiederholt die Sünde als ein complexe significabile bezeichnet67; wovon will er sich abgrenzen, was bringt der Einsatz des schwergewichtigen erkenntnistheoretischen Apparates Neues für den Begriff der Sünde? Als Weiteres wird der Schritt über Gregor hinaus gewagt werden müssen, um zunächst innerhalb und schließlich auch außerhalb des Augustinerordens den Wirkungen seines Sentenzenkommentars nachzuspüren. Als noch längst nicht erledigtes Fernziel harrt hier Gregors Ausstrahlung im Jahrhundert der Reformation der Erforschung. Die Spuren seiner Hinterlassenschaft an der Universität Wittenberg in ihrer Lehrrichtung der via Gregorii sind unübersehbar68; zudem legen die Stimmen der Augustinertheologen auf dem Konzil Century Thought. Manchester 1961, 241:»... what the Augustinians did for tradition in the thirteenth century he (seil Gregory) achieved in the fourteenth«. 66 Bereits Theodor Kolde hat hier als entschiedenes Urteil behauptet, »daß bei allen Anstrengungen die Augustiner keinen einzigen Gelehrten hervorgebracht, der denen jener (seil der Dominikaner und Franziskaner) an die Seite zu stellen ist...«. Th. Kolde: Die deutsche Augustiner-Congregation und Johann von Staupitz. Gotha 1879, 37f. Die Gregorforschung ist seit Kolde wohl vorangekommen, zu einer Profilierung des Gesamtwerkes hat es dennoch nicht gereicht. Siehe z. B. Leif Grane: Modus loquendi theologicus, Luthers Kampf um die Erneuerung der Theologie (1515-1518) = Acta Theologica Danica 12. Leiden 1975, 136: » . . . man sagt doch kaum zuviel, wenn man behauptet, daß die Originalität dieses Augustinereremiten mehr in der Theologie als in seiner Philosophie zu suchen ist. Trotz allen Nuancierungen wird es doch nicht unberechtigt sein, ihn zur via moderna in der allgemeinen Bedeutung dieses Begriffs zu rechnen, ihn also als Anhänger der Schule Wilhelm von Ockhams zu betrachten«. 67 Wiederholt findet sich bei Gregor der Hinweis: »peccatum non est aliquid incomplexe significabile, sed complexe tantum«. 2 Sent dist 34-37 q l art 2; 118J. 68 Siehe die Statuten der Artesfakultät der Universität Wittenberg aus dem Jahre 1508, wo die >via Gregorii< zweimal namhaft gemacht wird. Vgl Walter Friedensburg:

Themen und Probleme

LXI

zu Trient Zeugnis ab von der Nachhaltigkeit des augustinischen Erbes, das Gregor in der ersten Hälfte des 14. Jahrhunderts seinem Orden übertragen hatte69. Manfred Schulze

Urkundenbuch der Universität Wittenberg, Bd 1: 1502-1611 = Geschichtsquellen der Provinz Sachsen und des Freistaates Anhalt, Nr3. Magdeburg 1926, 53,56. 69 Daß Gregor von Rimini »besondere Beachtung für die Vorgeschichte der Trienter Augustinertheologie verdient«, hat E. Stakemeier schon 1937 hervorgehoben: Der Kampf um Augustin auf dem Tridentinum. Paderborn 1937, 24. Die Ansicht von H. Jedin, daß die literarische Aufarbeitung der spätmittelalterlichen Augustinertheologie mindestens ein Jahrzehnt unausgesetzter Handschriftenforschung voraussetzt, kann noch nicht als erledigt betrachtet werden. Vgl H. Jedin: Girolamo Seripando. Sein Leben und Denken im Geisteskampf des 16. Jahrhunderts, Bd l: Werdezeit und erster Schaffenstag - Cassiciacum 2. Würzburg 1937, IX. Daß dennoch bereits viel geschehen ist, beweisen zwei wichtige Instrumente für das Studium der spätmittelalterlichen Augustinertheologie. A. Zumkeller OSA hat die Manuskripte von Augustinertheologen in mitteleuropäischen Bibliotheken zusammengestellt: Manuskripte von Werken und Autoren des Augustiner-Eremitenordens in mitteleuropäischen Bibliotheken = Cassiciacum 20. Würzburg 1966. Eine nach Sachthemen und Autoren gegliederte Bibliographie, in der auch die Gregorliteratur leicht auffindbar verzeichnet ist, wurde als Band l der Reihe >Spätmittelalter und Reformation, Texte und Untersuchungen herausgegeben, in der auch die vorliegende Gregoredition erscheint: E. Gindele, H. Geiter, A. Schuler: Bibliographie zur Geschichte und Theologie des Augustiner-Eremitenordens bis zum Beginn der Reformation. Berlin 1977.

DISTINCTIO 1 QUAESTIO l UTRUM Aristoteles eiusque Commentator Averroes senserint omnia alia entia a primo esse facta, vel potius econtra fuerint opinati plura entia non habere principium effectivum. 5 Quia Magister1 in prima distinctione huius secundi libri elidens quorundam philosophorum errores ostendit sacris auctoritatibus omnia alia a deo fuisse ab ipso efficienter, et non aeternaliter sed cum initio temporis creata, | l B idcirco de his singillatim inquirendo primo videbitur, quid circa primum senserit Aristoteles, de quo Magister facit specialiter mentionem. 10 Sit igitur quaestio ista, utrum Aristoteles eiusque Commentator Averroes senserint omnia alia entia a primo esse facta, vel potius econtra fuerint opinati plura entia non habere principium effectivum. Et pro prima parte arguitur, quoniam ipse 2 Metaphysicae2 probat ex in- is tentione in causis efficientibus non esse processum in infinitum, et quod necesse est esse primum aliquod efficiens, quod est efficiens omnium aliorum; alioquin, ut dicit, non esset primum.

Ad oppositum est Magister3 in littera.

20

Respondeo. In ista quaestione, quoniam inter theologicos doctores est controversia, quid senserit circa hoc Philosophus de efficientia primi respectu aliorum, quibusdam dicentibus eum sensisse omnia alia entia a primo, quod est deus, fuisse ab illo mediate vel immediate producta, immediate quidem 25 aeterna, mediate vero generabilia et corruptibilia, ad quorum generationem

1 2

3

Cf LOMBARDUS 2 Sent dist 1 cap 1-3 cf ARISTOT Metaph 1 minor, 2 (994a-b; Juntina 8,30E-34E = tc 5-13)

cf LOMBARDUS loc cit cap 3 9 singillatim] sigillatim coda et edd

2

In 2 Sent dist 1 q 1

concurrit mediante motu coeli quod ipse active movet velut motor appropriatus; quibusdam vero econtra defendentibus eum sensisse multa esse penitus improducta ipsumque primum nihil immediate producere neque etiam active velut motor immediatus, alicui orbi appropriatus, aliquod coelum movere, quo mediante sit causa inferiorum, sed tantummodo per modum finis movere 5 motores orbium activos: Ideo huius quaestionis duo erunt articuli. Nam p r i m o videbitur, utrum fuerit de intentione Philosophi Commentatorisque eius esse in universo plura entia penitus improducta, vel unum tantum et ab illo cetera mediate vel immediate. S e c u n d o , utrum fuerit de intentione eorundem primum ens, quod est deus, immediate movere active, et 10 non tantum per modum finis, primum mobile velut motor eidem appropriatus. ARTICULUS ι Quantum ad primum articulum, cum constet res generabiles et corruptibiles esse factas, non est dubium, quid de talibus sint opinati; sed tantum- is modo de incorruptibilibus naturaliter, qualia sunt coeli et intelligentiae. Et de talibus quidam4 dixerunt Philosophum sensisse omnia universaliter praeter primum esse producta; quidam5 autem, quod corpora coelestia sunt utique producta, non autem intelligentiae. P r i m o igitur simul inducentur quae adducuntur tarn ab his quam ab illis 20 ad probandum Philosophum et Commentatorem sensisse corpora coelestia esse producta; s e c u n d o , ea quae a primis inducuntur ad probandum id ipsum de intelligentiis, et generaliter de omnibus entibus. (Allegationes pro prima parte) Pro primo inducitur verbum Philosophi6 2 Metaphysicae, ubi dicit: »Semper 25 4

Gregorius in mg (λ fol ID): Scotus libro 1 dist 8 q 5; Hervaeus quolibeto 2 q 1; Thomas Anglicus.- Cf SCOTUS Ordinatio 1 dist 8 pars 2 q 1 (ed Vat 4, ρ 288-291); Lectura 1 dist 8 pars 2 q 1 (ed Vat 17, ρ 77-79).- Cf HERVAEUS NATALIS Quodlib 2 q 1 (ed Venetiis 1486, fol d4va-5va; ed Venetiis 1513, fol 31rb-32vb) 5 cf THOMAS ANGLICUS Quodlib 1 q 1 (cod Vat Borghese 36, fol 50vb): Dico etiam quod nee de intentione Philosophi nee Commentatoris fuit quod aliqua intelligentia fuit producta effective nee temporaliter ut ponunt theologi nee aeternaliter ut posuit Avicenna. Secundo dico quod de intentione Philosophi et Commentatoris fuit quod omnia corporalia sunt a deo effective vel tamquam a causa partiali vel totali. 6 ARISTOT Metaph 1 minor, 1 (993b 28-30; Juntina 8,29K = tc 4).- Cf etiam SCOTUS Lectura 1 dist 8 pars 2 q 1 (ed Vat 17, p 77); Ordinatio 1 dist 8 pars 2 q 1 (ed Vat 4, p 288) 7 intentione] mente J 18 primum] deum J 20 quae adducuntur] om E

20 inducentur] adducuntur W

In 2 Sent dist 1 q 1

3

existentium principia semper esse verissima necesse est, non enim quandoque vera« quandoque non; »nee illis causa aliquid est ut sint, sed ilia aliis«. Ubi Commentator7 commento 4 dicit quod per hoc Philosophus »innuit dispositionem principiorum corporum coelestium cum corporibus coelestibus«. Igitur secundum ipsos corpora coelestia habent principia quae sunt eis causa ut 5 sint, et per | consequens principium ef f iciens. lE 8 S ecu n da auctoritas Philosophi est 5 Metaphysicae capitulo De necessario, ubi dicit: »Horum quidem itaque altera causa essendi necessaria, horum autem nulla, sed propter haec alia sunt ex necessitate«. Ubi patet quod aliquorum necessariorum est causa. 10 9 Et 8 Physicorum dicit de Democrito quod »ipsius, quod semper noluit principium quaerere, in quibusdam dicens recte, quod autem in omnibus non recte. Et trigonum enim semper habet duobus rectis aequales angulos. Sed tarnen perpetuitatis altera causa. Principiorum igitur non est altera causa, sed perpetua sunt«. Ubi Commentator10 commento 15 in fine dicit: »Res neces- is sariae, quae sunt principia, non habent causam, et si non, tune principium haberet principium et procederet hoc in infinitum. Et intendebat declarare quod multa necessaria habent causas etc«. Ex quibus sicut prius patet quod aeternorum aliquorum, quae scilicet non sunt principia, qualia sunt corpora coelestia, ut dictum est, est principium et causa. 20 T e r t i a auctoritas est Commentatoris6 Metaphysicae commento 2 super illo verbo Philosophi11 »Necesse omnes quidem causas sempiternas et maxime has; hae namque causae manifestis sensibilium sunt«, ait Commentator12: »Et intendit quod res immobiles necesse est ut sint aeternae magis quam aeternae mobiles divinae, scilicet corpora coelestia. Sunt enim causa istorum, scilicet 25 quod substantia abstracta est causa corporum coelestium«. Haec Commentator. Q u a r t a est eiusdem in libello De substantia orbis capitulo 2, ubi ait13: »Videmus enim coelum habere unam virtutem non tantum moventem omnia, sed agentem et conservantem sicut est dispositio in corpore hominis et 30 corpore facto propter finem proprium. Finis enim significat agens significa7

AVERROES In Metaph 2 com 4 (Juntina 8,30D) ARISTOT Metaph 4,5 (1015b 9-11; Juntina 8,108L = tc 6); cf etiam SCOTUS Lectura 1 dist 8 pars 2 q 1 (ed Vat 17, p 77) 9 ARISTOT Phys 8,1 (252a 35-b 5; Juntina 4,348L = tc 15) 10 AVERROES In Phys 8 com 15 (Juntina 4,352A) 11 ARISTOT Metaph 5,1 (1026a 16-18; Juntina 8.145F = tc 2) 12 AVERROES In Metaph 6 com 2 (Juntina 8,146G) 13 AVERROES De subst orbis 2 (Juntina 9,6L-7A) 8

12 ipsius - quaerere] ipsius autem semper non vult principium quaerere Juntina, του δε αεί ουκ άξιοι αρχήν ζητεΐν Aristot 23 causae manifestis sensibilium] causis manifestis Z, c. manifeste s. edd, causae manifestius divinorum Juntina, αίτια τοις φανεροΐς των θείων Aristot

4

In 2 Sent dist 1 q 1

tione propria«, vel »necessaria«, ut habet alia littera. Et sequitur: »Et cum ignoraverunt quidam hoc esse de opinionibus Aristotelis dixerunt ipsum« scilicet Aristotelem »non dicere causam agentem totum, sed tantum causam moventem; et illud fuit valde absurdum et non est dubium in hoc quod agens ipsum est movens ipsum«. Haec auctoritas est sic expressa, ut dicunt14, ut nee 5 expositione indigeat nee glossam recipiat. (Allegationes pro secunda parte) Pro secundo vero, scilicet quantum ad factionem intelligentiarum, inducitur verbum Commentatoris15 12 Metaphysicae commento 43, ubi dicit quod in intelligentiis »est causa et causatum secundum quod dicimus quod intel- 10 lectum est causa intelligentis«. Et in eodem libro dicit Philosophus16 quod primum movet ut amatum. Et Commentator17 ibi commento 35 vult quod bonum apprehensum est causa agens desiderium. Et eadem ratione, obiectum intellectum est causa efficiens intellectionem. Cum ergo aliae intelligentiae et intelligant et ament primam secundum ipsum, et ipsae intelligentiae secun- 15 dum eundem18 sint suum intelligere, sequitur quod prima intelligentia efficiat alias secundum earum substantias, sicut efficit earum intellectiones. Alia est eiusdem 7 Metaphysicae commento 31 in fine, ubi ait19 quod »movit Aristotelem ad ponendum movens separatum a materia in factione virtutum intelligibilium, quia virtutes intellectuales apud ipsum sunt non mixtae cum 20 materia. Unde necesse est quod illud, quod non est mixtum cum materia, generetur aliquo modo a non mixto cum materia simpliciter, quemadmodum est necesse ut omne mixtum cum materia generetur a mixto cum materia«. Ubi expresse ponit intelligentias esse factas ab agente immateriali. G e n e r a l i t e r autem et omnia esse facta a primo probant auctoritate Com- 25 mentatoris 2 Metaphysicae super illo verbo Philosophi20 »Quare et verissimum quod posterioribus est causa ut sint vera«, ubi Commentator1 commento 4 dicit: »Et manifestum est quod, si est haec prima causa omnium entium, ut declaratum est in scientia naturalium, quod ilia causa est magis digna et in 14

seil SCOTUS et HERVAEUS AVERROES In Metaph 12 com 44 (Juntina 8.327JK) 16 cf ARISTOT Metaph 11,7 (1072a 26-27 et 1072b 3; Juntina 8,318E et 319E = tc 36-37).- Cfetiam SCOTUS Ordinatio (Joe tit, p 290) et Lectura (loc cit, p 78) 17 c/AVERROES In Metaph 12 com 36 (Juntina 8,319B) 18 cf AVERROES ibid com 37 (Juntina 8,319HJ); vide etiam SCOTUM Ordinatio (loc cit, p 289-290) 19 AVERROES In Metaph 7 com 31 (Juntina 8,181KL) 20 ARISTOT Metaph 1 minor, 1 (993b 27; Juntina 8,29K = tc 4) 1 AVERROES In Metaph 2 com 4 (Juntina 8,30C) 15

13 eadem ratione] idem ibidem J 17 earum - earum] AJ, eorum - eorum ENRWd et edd, earum - eorum Z 18 movit] movet E

In 2 Sent dist 1 q 1

5

esse et in veritate quam omnia entia. Omnia enim entia non acquirunt esse et veritatem, nisi ab ista causa. Est igitur tantum ens per se, et verum per se, et omnia alia sunt entia et vera per esse et veritatem eius«. Haec Commentator. Item 12 Metaphysicae Philosophus et Commentator2 volunt quod omnia alia a primo habent causam finalem. Igitur volunt quod omnia alia sint pro- 5 ducta effective. Consequentia patet, quia finis causalitas non est nisi movere efficiens ad agendum. Est enim propter quod agens agit. Est ergo, ut patet ex dictis, opinio Philosophi et Commentatoris quod omnia alia a deo sint facta. Est tarnen de factione distinguendum. Nam quaedam est per transmutatio- 10 nem et motum, et cum novitate essendi eius quod fit; et sie aeterna non sunt facta secundum ipsos. Quaedam autem est sine transmutatione et sine novitate facti, per simplicem quasi emanationem et sequelam ipsius facti ad id a quo fit; et hoc modo intellexerunt omnia aeterna esse facta a primo. Et hanc distinctionem satis innuit Commentator3 12 Metaphysicae com- 15 mento 43, ubi dicit quod »non est illic causa et causatum | nisi secundum quod U dicimus quod intellectum est causa intelligentis«, et in De substantia orbis, unde sumpta est auctoritas eius praeinducta, ubi ait4 quod »agentium quoddam est prius tempore acto, et est omne quod fit in sphaera mundi«, et »quoddam est prius naturaliter etc«, innuens quod agens corporum coelestium est 20 prius natura tantum, et non tempore. (Contra, ex duobus fundamentis Aristotelis et Commentatoris) Quamvis autem haec opinio habeat pro se sonum aliqualiter quorundam verborum Philosophi et Commentatoris, numquam tarnen fuit de intentione eorum. Et hoc manifestari potest ex duobus fundamentis, super quibus funda- 25 ta est quasi tola doctrina ipsorum. Quorum u n u m est quod omne quod fit, fit ex aliquo, et nihil fit ex nihilo aut puro non-ente. Hoc quidem habuerunt pro principio, et oppositum reputaverunt penitus impossibile. Unde l Physicorum probat Philosophus5 tertium principium generationis subiectum contrariis, quod est materia ex qua fit 30 quod fit. »Semper enim est aliquid quod subicitur, ex quo fit quod fit«, ut ibi 2

C/ARISTOT Metaph 11,10 (1075a 11-23; Juntina 8,337DF = tc 52); ibid (1076a 3-4; Juntina 8,340F = tc 56); cfetiam SCOTUS Ordinatio (Joe cit, p 289).- Cf AVERROES In Metaph 12 com 37 (Juntina 8,319H) 3 AVERROES In Metaph 12 com 44 (Juntina 8.327JK) 4 AVERROES De subst orbis 2 (Juntina 9,6M) 5 ARISTOT Phys 1,7 (190b 3-4; Juntina 4.37C = tc 62) 3 per esse] om J, per se E 6 causalitas] causati E 11 eius] eiusdem J 13 quasi] quandam E 21 prius] add eis J 21 tantum] om J 26 ipsorum] eorum J, sanctorum ipsorum E 27 ex1] ab W

6

In 2 Sent dist 1 q 1

ait Philosophus. Et inducendo declarat etiam ibidem Commentator6 commento62. Item 7 Metaphysicae7: »Omnia quae fiunt, ab aliquo fiunt, et ex aliquo, et aliquid«; idem ponit8 Philosophus in 12. Super hoc fundamentum sustentatur magna pars doctrinae suae, verbi gratia quod materia sit ingenita, ut patet 12 5 Metaphysicae9; et quod generatio sit perpetua, ut patet l De generatione10, et multa alia. Nee aliquis, qui viderit dicta ipsorum, dubitare potest hoc, quamvis falsum, fuisse omnino de mente illorum. Unde in Prologo 3 Physicorum dicit Commentator11 quod haec est propositio manifesta in qua »omnes et antiqui con- 10 veniunt quod nihil generatur ex nihilo«. Item 8 eiusdem commento 4 nititur12 probare creationem esse impossibilem, sicut patebit in sequent! quaestione13, ubi eius rationes solventur. Et dicit ibi quod qui aestimant aliquid posse fieri ex nihilo »aestimant impossibile posse esse; et nituntur ad confirmandum hoc ex hoc quod mos est dicere quod is subiectum esse necessarium agenti, scilicet subiectum ex quo fit generatio, est diminutio agentis. Et omnia ista sunt aestimationes vulgäres«. Et sequitur: »Agens enim non posse agere aliquod impossibile, non dicitur esse diminutum; sed dicere ipsum facere aliquod impossibile, et posse facere, est deceptio«. Ex quibus patet quod ipse reputat impossibilem ex se hanc >aliquid fit ex 20 nullo ente praesuppositoesse factumaeternum< et >ingenitum< universaliter mutuo convertuntur. Omne enim aeternum est ingenitum, et omne ingenitum est aeternum, ut dicunt. Et per hoc probant quod omne ingenitum est incorruptibile, et econverso. 25 17 Item ibidem definit Philosophus >genitum< dicens: »Genitum est ens quod contingit prius non esse«, et Commentator18 commento 124: »Generabile est quod in tempore praeterito est non ens, modo autem est ens«. Et statim post definiens19 >ingenitum< dicit: »Ingenitum quidem est quod est nunc, et prius non verum erat dicere non esse«. 30 Item ibidem20 probant quod genitum nee est semper ens nee semper non ens, sed medium inter utrumque scilicet quandoque ens et quandoque non 11

cf p 5,10-21 AVICENNA De intelligentiis 2 (Joe tit) p 5,10-21 c/p7 15 seil ARISTOTELIS et AVERROIS 16 c/ARiSTOTDecoelo l,12(281b 18-282a4; Juntina 5,8IB = tc 120 et 82C = tc 121) et AVERROES In De coelo 1 com 120-121 (Juntina 5,81E-82B et 82G-83B) 17 ARISTOT De coelo 1,12 (281b 28-29; Juntina 5,82C = tc 121) 18 AVERROES In De coelo 1 com 121 (Juntina 5,82GH) 19 ARISTOT De coelo 1,12 (282a 28-29; Juntina 5,85H = tc 125) 20 cf ibid (282a 7-9; Juntina 5,83A = tc 122); cf AVERROES In De coelo 1 com 122 (Juntina 5,83K) 12 cf 13 cf 14

21 etiam] entia W

10

In 2Sentdist 1 q 1

ens. Ex quibus evidenter apparel, nee alicui locum ilium, ubi hoc determinant, diligenter consideranti verti potest in dubium, quin secundum eos manifesta contradictio includatur dicendo aeternum aliquod esse factum. Item Commentator1 4 Coeli commento 1 dicit: »Res enim aeternae non habent agens nisi secundum similitudinem neque habent ex quattuor causis | s 2A nisi formalem et finalem. Et si habuerint aliquid quod est agens, non erit nisi inquantum est forma illi et conservans ipsum«. Ubi patet idem quod prius scilicet nullum aeternum secundum eum habere causam agentem proprie sumptam, ut distinguitur a causa formali et finali. Item l Coeli commento 108 dicit2 quod »defendentes Platonem dicunt 10 quod assimilatio generationis mundi ex suis elementis generation! figurarum ex lineis et superficiebus, facta a Platone, significat quod mundus semper fuit apud Platonem; et quod ipse non intendebat per hunc sermonem nisi quod partes eius sunt priores natura toto, non quod ipse fuit generatus vere. Et si hoc intendebat«, dicit Commentator, »nihil differt ab Aristotele, sed tarnen 15 male fecit in dicendo manifeste mundum esse generatum et non corruptibilem. Hoc enim non intelligitur ex generatione nisi cum difficultate«. Haec Commentator. Ubi patet quod dicit intentionem Philosophi esse quod mundus non est vere generatus, licet eius partes sint priores eo, non tempore sed natura. 20 3 Et in sequenti commento dicit quod Aristoteles »intendebat quod, cum ponitur mundus esse factus, continget ut ea, ex quibus fit, sint priora eo tempore«. Et per consequens, si est factus, secundum eos non erit aeternus. Hoc idem probatur ex alio. Nam constat quod secundum intentionem Philosophi, ut supra4 tactum est et potest haberi ex 3 et 5 Physicorum et aliis 25 innumeris locis Physicae suae5, omnis generatio et universaliter omnis factio est motus vel mutatio, omnisque motus finitus finito tempore mensuratur, et omnis mutatio instanti. Si ergo aliquöd aeternum, utpote coelum vel intelligentia, est genitum aut factum, aut fuit factum in instanti, aut fiebat in tempore. Et si in tempore, cum iam nunc non fiat secundum Philosophum sed sit 30 perfectum, sequitur quod suum fieri praecessit >factum esse< et per consequens non est aeternum. Si etiam in instanti, sequitur quod non sit aeternum, 1

AVERROES In De coelo 4 com l (Juntina 5,234A) AVERROES In De coelo l com 105 (Juntina 5J2CD) 3 AVERROES In De coelo l com 106 (Juntina 5,72LM) 4 cf 7,7-14 5 C/ARISTOT Phys 3,1-3 (200b 12 sqq; Juntina 4,86E = tc3 sqq); Phys 5,1-2 (224a 21 sqq; Juntina 4,206L = tc 1-20) 2

l determinant] determinatur J 14 fuit] fuerit J 15 differt] differebat J 22 fit, sint] sint E, fit sunt Juntina 26 Physicae] phye, phi e codd et edd, et sie similiter deinceps 27 est motus] om E 31 perfectum] factum W 31 praecessit] add suum J 32 etiam] enim E

In 2 Sent dist 1 q 1

11

cum nullum instans fuerit aeternum, quinimmo ante quodlibet secundum Philosophum praecessit tempus infinitum. Item secundum ipsos omnis motus vel mutatio est ex opposite in oppositum. Patet5 Physicorum6. Et per consequens nullum factum est aeternum; nam omnis talis factio fuit ex non esse in esse, non esse autem praecessit esse. 5 7 Item Commentator 3 De anima commento 5 iuxta principium contra Theophrastum et Themistium - dicentes quod »intellectus speculativus est aeternus«, pro eo quod »recipiens est aeternum et agens etiam aeternum«, ex quo sequitur, ut etiam »factum sit aeternum« - inquit quod »quia isti opinati sunt hoc, contingit in rei veritate, ut non sit intellectus agens, neque factum, 10 cum agens et factum non intelligatur nisi cum generatione in tempore. Aut dicetur quod dicere hoc >agens< et hoc >factum< non est nisi secundum similitudinem«. (Instantia) Sed contra hoc quod dictum est videtur esse mens Philosophi et etiam 15 Commentatoris, qui pariter dicunt generationem esse aeternam et similiter motum coeli, et tarnen constat quod generatio vere habet causam agentem, et similiter motus coeli vere factus est, ut Commentator8 ponit 12 Metaphysicae commento 40. Ad hoc dicendum quod utique generatio habet causam agentem secundum 20 Philosophum, si recte hoc intelligatur; secundum eum tamen nulla generatio est aeterna aut fuit ab aeterno, sicut nullum genitum fuit ab aeterno, sive fuit aut est aeternum. Unde et secundum ipsum ista de virtute sermonis est falsa >generatio est aeternaab aeterno fuit generatio< et >generatio fuit ab aeternoab aeterno vel semper fuit homo< et haec est falsa 5 >homo fuit ab aeterno, vel homo fuit sempergeneratio est aeterna< accipienda est pro hac >ab aeterno fuit generatio< vel hac >omni tempore vel semper fuit generation Sic suo modo dicendum est de motu coeli. Cum enim motus secundum modum loquendi aliorum habeat partes sibi 10 succedentes, quarum quaelibet dicitur facta, dicitur motus esse aeternus et factus, quia ante quamlibet eius partem fuit alia, et ante quamlibet revolutionem fuit revolutio. Et quaelibet est facta, nulla tarnen pars motus est aeterna. Unde fingendo quod motus sit aliqua entitas causata in mobili a motore, ut multi imaginantur, non est concedendum quod aliqua entitas motus sit aeter- is na nee quod aliqua entitas facta in mobili a motore sit aeterna, cum quaelibet singularis sit falsa. Additio 1: Verbi gratia sic dicendo >ab aeterno fuit iste motus scilicet coeli< propositio omnino de virtute sermonis est falsa. Haec tarnen secundum Philosophum esset vera >ab aeterno fuit aliqua pars motus coelimotus est aeternus< accipiendo motum pro toto motu continuo et perpetuo coeli, | dicendum quod de virtute sermonis haec 2E penitus est falsa secundum Aristotelem >totus motus est aeternustotus< tenetur syncategorematice, et patet tune quod est falsa, quia ilia valet 30 hanc >quaelibet pars motus est aeterna< quae falsa est. Aut categorematice, et tune etiam patet quod est falsa, cum >totum< sic sumptum nihil aliud significet quam aliquid perfectum ex suis partibus. Et per consequens partes motus essent aeternae, quod est falsum. Et sic patet quod de virtute sermonis ilia est falsa, ista tamen secundum 35 Aristotelem esset concedenda >semper fuit motus< et haec >ab aeterno fuit capitulo De substantia orbis . . . Et ideo via istorum virorum multum deviat a via Commentatoris sicut vides. 23 ante quam] ante quae λ Additio 1: λ fol 2EF

In 2 Sent dist 1 q 1 · Additio 2

13

motussemper< et >ab aeternoest causa, igitur est causa efficienshoc habet causam, igitur causam efficientemprincipium unde motusquod est ad finem< est tale vel tale. Unde secundum alium et secundum alium finem rei, res ipsa aliter et aliter est disposita, ut patet 2 Physicorum1. Et ex hoc etiam consuetum est aliquando de forma et fine dici quod >agunt< vel >faciuntfacit< ipsum esse talis figurae et talium membrorum et huiusmodi. Similiter dici- 30 mus de fine.

15 16

c/P3

ARISTOT Metaph 4,5 (1015b 6-7; Juntina 8,108L = tc 6) 17 cf p 3 18 cf p 3 sq 19 cf p 10 20 cf p 7,7-14 1 cf ARISTOT Phys 2,8 (198b 10 sqq vel 199a 8-15; Juntina 4,75H = tc 75 vel 4,77K = tc78) 2 ibi] ubi W 7 et] om J 8 earum] eorum EW 10 ponit] add etiam J 17 unde] om J, puta E 25 eius accidentibus] ~ EJ 27 secundum] om J

In 2 Sent dist 1 q 1

15

Ex his ad propositum dicendum quod non est intentio Commentatoris quod intelligentia agat orbem primo modo scilicet productive et proprie, sed secundo modo tantum scilicet similitudinarie, et sicut forma vel finis dicitur agere. Ad cuius intellectum est sciendum quod intentio Commentatoris, ut patet 2 s capitulo De substantia orbis2, fuit quod corpus coeleste esset substantia simplex, non composita ex materia et forma. Nee tarnen esset materia proprie dicta, cum non sit potentia ad formam, sed est materia in actu. Nee etiam esset natura formae; omnis enim forma naturalis est principium alicuius motus naturalis et suarum dispositionum naturalium. Corpus autem coeleste ex 10 se non est principium alicuius motus naturalis; non quidem recti, cum non sit grave nee leve; nee circularis, cum iste sit proprius animae, ut ibi dicit3. Et cum ipsum coelum habeat proprium motum scilicet circularem, qui est motus animae, et propriam figuram aliasque proprietates, quae nulli conveniunt nisi ex forma, concludit Commentator4 quod »corpus coeleste est quasi materia« 15 alicuius formae quae est >generis animaeactivam< respectu sui corporis. Et constat quod non potest intelligi quod efficiat proprium corpus. Item in auctoritate per eos allegata dicit16: »Sicut est dispositio in corpore facto propter finem proprium«. Constat autem quod anima hominis non agit proprie suum corpus, sed tantum dicitur agere ipsum in dispositionibus \s necessariis et illas sibi largiri determinative et exigenter. Et iterum infra, cum dicit quod est agens orbem, nullo interposito, quomodo intelligat, exponit se dicens17 »scilicet faciens ipsum in dispositionibus necessariis in inveniendo finem propter quern fuit«. Secundum enim exigentiam proprii finis, qui est eius motus, largitur sibi proprias dispositiones. Et hoc est illud agens, quod 20 dicit >finem significare significatione necessarian Quod etiam amplius claret in eo, quod subdit post illud quod supra inducitur, cum ait18: »Et non est dubium quod agens ipsum est movens ipsum«. Qualiter enim intelligat >ipsum esse agens< sine medio aliquo exponit dicens »quod enim movet ipsum motu proprio illi, est illud quod largitur ei primo dispositiones, propter quas acqui- 25 rit motum proprium«. Et sie patet quod non est agens nisi similitudinarie, sicut forma dicitur dare esse composito et facere ipsum in talibus dispositionibus. Ex hoc etiam apparet quare dicit19 quod non est >movens tantum< quia non opinatur Commentator quod corpus coeleste ex se aut ex aliqua alia forma 30 praeter intelligentiam habeat tales dispositiones, et ipsa intelligentia moveat ipsum tantummodo sicut figulus movet rotam, cui non dat tales dispositiones proprias ad motum, sed vult quod intelligentia movens sit sibi causa omnium talium dispositionum sicut aliae formae suis corporibus. Sic autem >esse agens < 14 15

c/p3

AVERROES ibid (Juntina 9,6L) 16 AVERROES ibid (Juntina 9,6M)

17

18 19

ibid ibid (Juntina 9.7A) cfibid (Juntina 9,6M) 1 quod] ut J 13 in2] in omni J 16 infra] etiam J 20 est] om E W 26 sic] ergo J 30 opinatur] imaginatur J 30 ex2] om EJ

24 enim] ita

18

In 2 Sent dist 1 q 1

non est esse agens proprie, nee per habere tale agens arguitur, secundum Commentatorem, coelum esse factum in sensu, in quo quaestio tractatur. Immo secundum eum tale agens potest corpori competere sive sit generatum vel factum, sive non sit factum, ut iam dictum est20. Et debere sic ipsum intelligi, ipse docuit1 quando 4 Coeli commento l dixit s quod »res aeternae non habent agens nisi secundum similitudinem. Et si habuerint aliquid quod est agens, non erit nisi inquantum est forma illi et conservans ipsum«, ut supra2 allegatum est. (Ad auctoritates pro secunda parte) Ad ea quae inducuntur pro factione intelligentiarum, dicendum ad pri- 10 mum 3 quod assumit duo falsa: Unum est quod de intentione Commentatoris fuit quod intellectio, qua secunda intelligit primam, est ipsa substantia secundae intelligentiae. Hoc siquidem falsum. Quinimmo sensit quod talis intellectio est ipsa substantia primae intelligentiae intellectae, ut patebit in articulo sequent!4. is Secundum, cuius falsitas patet ex isto primo, est quod prima intelligentia sit causa efficiens intellectionis qua ipsa intelligitur a secunda. Sequeretur enim quod esset efficiens suimet. Nee valet prima probatio5 quae ad illud inducitur. Nam Commentator non dicit quod illic est causa sicut intellectum est causa intellectionis, sed sicut >est 20 causa intelligentisintellectum< pro ipsa intellectione iuxta modum suum usitatum 3 De anima6 ubi intellectionem vocat >intellectum in 25 actunon sui< sed formae existentis extra animam, et similiter est agens, mediate scilicet vel immediate, motum corporalem, quo movemur ad balneum exi- 30 stens extra animam, quod quidem »est finis talis motus et non agens«, ut dicit Commentator. 13

AVERROES In Metaph 12 com 37 (Juntina 8,319J et 320A) cf AVERROES ibid com 51 (Juntina 8,336DE) 15 AVERROES ibid com 36 (Juntina 8,318FG) 14 cf AVERROES In De anima 3 com 15-16 (Juntina Suppl 2,159F-160B; ed Cambridge 1953, p 434) 17 AVERROES In Metaph 12 com 36 (Juntina 8,318G) 18 cf AVERROES ibid (Juntina 8,318HK) 19 AVERROES ibid (Juntina 8,318J) 14

2 orbes] om J 2 intellectus] intellectio J 4 sicut] sed W, et sunt Juntina 5 quae] om J 5 per assimilationem] AJ et edd, per se et non per assimilationem BERSWZd, om N 5 quia] et J 12 videtur] habetur J 14 cum intellecto] quod intellectio J et edd 15 intellectionem] codd, intellectum edd

34

In 2 Sent dist 1 q 1

Et tune addit20 quod »si forma balnei non esset in materia, moveret secundum agens et secundum finem sine aliqua motione contingente. Et sie est, inquit, intelligendum de moventibus corpora coelestia etc«. Vult igitur ipse quod eadem forma abstracta quae movet ut agens motum corporis coelestis, movet etiam ut finiens ipsum sine aliqua motione contingente. Quod non 5 potest intelligi de motione ipsius corporis coelestis propter implicationem contradictionis consequentem, sic enim diceretur quod ipsa moveret corpus coeleste, et tarnen ipsum non moveretur. Sed intelligitur >sine motione contingente ipsi formae agenti motumsi primus moveret exsecutive, moveretur a fine et non esset motor omnino immotusmoveri a fine< 5 nihil aliud omnino intelligatur quam absolute movere propter finem aliquem, vel sui inquantum movet, vel sui motus seu moti inquantum movetur, non negaret Philosophus aut Commentator, sed concederet primum moveri a fine, non tarnen distincto a se, sicut concederet uterque quod primum movet propter se ipsum et quod ipse est finis sui motus. Si vero per >moveri a fine< 10 intelligatur recipere in se aliquam actionem finis sicut in nobis anima animalis secundum Commentatorem16 recipit actionem appetibilis, videlicet formam eius intentionalem in virtute apprehensiva et desiderium in appetitiva, ut satis patet ex allegatis supra, non solum negarent >primum moveri a fine< sed et quemlibet motorem coelestem, et quemlibet poneret et ponit >non mo- 15 tum< isto modo, econtra in animalibus quae sunt hie. Quamvis tamen quilibet motor coelestis sit sic non motus a fine, est tamen inter eos differentia quantum ad >movere propter finem< in sensu primo, quia, ut supra habitum est, primus movet propter se tantum, quilibet autem aliorum non solum propter se, sed et propter primum, absque tamen aliqua motione contingente in illis 20 ab eo, ut dictum est.

Ad rationem principalem quaestionis17 dico primo quod Philosophus non loquitur ibi de causis efficientibus non moventibus, sed de moventibus tantum, sicut apparet in textu per sua exempla. Etiam quia nullam posuit in 25 mundo efficientem non moventem, quamvis aliquam posuerit moventem, non autem efficientem scilicet immediate, sicut ex primo articulo patet18. Unde secundum intentionem suam non potest haberi per illam rationem, quod unum sit efficiens omnium. Nam si sic, oporteret quod aliquid ab illo factum esset ex nihilo, et tune ita fuisset illius efficiens, quod non movens. 30 Secundo dico quod etiam sumendo >efficiens< vel >movens< quomodocumque, non plus intelligit ibi Philosophus per >primum efficiens< deum quam per primam causam materialem vel formalem, cum ibidem probat non esse processum in infinitum in causis materialibus et formalibus. Sed tantum in14

cf cf 16 cf 17 cf 18 cf 15

ρ 33,24-32 ρ 24,20-21 ρ 32,6-13 p l ρ 5 sqq

4 primus] add motor J

12 animalis] sic codd et edd

In 2 Sent dist 1 q l

41

telligit quod est dare aliquod movens quod movet non motum, quidquid illud sit. Cum ergo dicit quod est devenire ad unum primum motorem vel efficiens, quod est causa aliorum, intelligendum est illud esse causam omnium aliorum efficientium vel moventium per se subordinatorum ad unum motum vel causatum cuius causae efficientes probantur non esse in numero infinitae. Non 5 autem est intelligendum quod sit efficiens omnium aliorum entium universi, ut imaginantur arguentes19. Praeterea ipsa ratio secundum se non probat quod sit | aliquod tale efficiens 5N omnium entium. Quod patet, quia in nullius effecti per se efficientibus aut moti motoribus est processus in infinitum, sed est devenire ad primum quod 10 non movet, quia movetur, nee efficit, quia efficitur ab alio. Constat autem quod non semper devenitur ad idem primum, sed diversorum causatorum diversa sunt prima. Sicut in motu asini aliud est primum movens, aliud in motu canis, aliud in motu hominis. Et similiter cum aliquid impellitur ab aliquo impulso ab acre, et aer ab alio, is aliud est primum movens a quolibet praemissorum. Similiter etiam est in causis moventibus et efficientibus. Nam alterius et alterius causati vel effecti est alia et alia prima causa efficiens, accipiendo >primum< ut distinguitur contra medium et ultimum, ut accipit ibi et 8 Physicorum Philosophus20. Nee oportet semper pro tali >prima causa< currere usque ad coelum vel 20 deum, ut multi faciunt. Unde cum carpentarius facit mediante dolabra scamnum, stultum est ascendere ad coelum tamquam ad primum movens vel efficiens, aut cum ignis general ignem; constat enim quod ignis penitus quiescens et qui pro tune secundum Philosophum a nullo producitur proprie loquendo, producit alium ignem. Et per consequens est primum efficiens eius. 25 Nee tarnen est efficiens omnium entium universi. Non ergo aliud probat ratio, neque per ipsam aliud vult probare nisi quod nullius rei, habentis causam efficientem aut moventem, sunt infinitae per se causae essentialiter ordinatae sic quod una sit ab alia in infinitum. Cum hoc tamen stat quod ilia prima fuerit causata a quadam alia, quae so tarnen pro tune non est per se causa istius causati ultimi. Sicut ignis aliquis est prima causa alicuius alterius, cuius tamen non est causa ille ignis, qui fuit causa eius, qui forte vel non est in rerum natura, vel distat per grandem distantiam. Et sic patet ad illam rationem. Quaecumque tamen in eius solutione aut aliqua alia parte quaestionis hui- 35 us dixi, sunt dicta secundum intentionem Philosoph! et Commentatoris. Inter quae multa sunt simpliciter falsa, licet ab eis vera putata sint21. 19

cfp 2 - 5

20

C/ARISTOT Phys 8,5 (256a 4 - 13; Juntina 4,371 K = tc 33)

3 causa] add omnium W 5 non esse in numero] numero non esse J 16 aliud] sicut J 17 vel effecti] om E 24 quiescens] add et quiescens J 26 aliud probat] approbat W 27 ratio neque] om i 27 aliud vult probare] rationem sicut vult probare philosophus J 32 tamen] respectu E

42

DELINEATIO QUAESTIONIS ADDITIONALIS UTRUM naturaliter possit evidenter cognosci esse imum universale principium, a quo cetera entia sunt producta. Additio 3: Consequenter quaeritur, utrum naturaliter possit evidenter cognosci esse unum universale principium, a quo cetera entia sunt producta. 5

Et arguitur quod non. Quia nullum repugnans apparentibus potest evidenter cognosci esse verum. Sed esse aliquod ens, a quo cetera sint facta, repugnat apparentibus, ergo etc. Maior patet. Quia omnis evidens cognitio a nobis naturaliter habita ex aliquibus apparentibus nobis sumit exordium. Minor de- 10 claratur. Quia apparentibus repugnat omnia praeter unum esse corruptibilia, cum plura appareant ad sensum esse perpetua, verbi gratia corpora coelestia. Apparet etiam quod omne factum est corruptibile. Igitur repugnat his, quae nobis apparent, omnia esse facta. Secundo, quia si hoc ex naturalibus posset evidenter cognosci, maxime hoc is cognovissent philosophi qui sollicitissime hoc perscrutati sunt. Sed hoc est falsum. Quod patet, quia philosophorum praecipuus Aristoteles hoc non cognovit. Quinimmo falsum putavit, sicut patet l Physicorum1 de materia prima, quam dicit >ingenitampossibile non esse< est factum. Secunda: Omne actu ens praeter primum est >possibile non essepossibile non esse< non esset factum, sequeretur quod nullum ens ad suum actuale esse indigeret aliqua causa faciente ipsum actu esse. Consequens est 10 falsum, ergo et antecedens. Consequentia probatur, quia si aliquod ens indigeret causa efficiente ut esset actu, aut illud esset ens necessarium, aut possibile seu contingens. Non necessarium, patet, quia si possibile aliquod polest actu esse sine causa dante sibi efficienter esse, multo fortius hoc erit possibile de quolibet neces- is sario. Nee ens contingens, quia si aliquod tale polest actu esse absque quod sit ab alio factum, aeque poterit et quodlibet10. Sequitur Textus Ordinarius. QUAESTIO 2 UTRUM praedicta conclusio Aristotelis, scilicet plura entia carere principio effectivo, fuerit evidenter ab ipso ac efficaci ratione probata, vel probari pos- 20 sit ex dictis eiusdem. Viso quod, sicut dicit Magister1, Aristoteles posuit plura entia carentia principio effectivo, restat consequenter quaerendum, utrum praedicta conclusio fuerit evidenter ab ipso ac efficaci ratione probata, vel probari possit ex dictis eiusdem. 25

Et arguitur quod sic, tali ratione: Si omnia praeter unum essent facta, aliquid factum esset ex nihilo. Sed hoc est impossibile, igitur etc. Maior est nota et minor, ut dicit Commentator2 2 Metaphysicae commento 15, est propositio prima et »ab omnibus concessa«. 30

9

AVERROES In De coelo 1 com 85 (Juntina 5,56B) Ad explicandam insertionem huius Delineationis vide descriptionem Additionis 3a in nostra introductione. 1 cf LOMBARDUS 2 Sent dist 1 cap 3 2 AVERROES In Metaph 2 com 15 (Juntina 8,35C)

10

In 2 Sent dist 1 q 2

45

Sed in oppositum arguitur. Nulla positio falsa roboratur probatione efficaci. Hoc patet, quia omnis argumentatio, cuius conclusio est falsa, peccat in materia vel in forma et per consequens est inefficax. Sed huiusmodi positio est falsa, teste scriptura divina3, cuius non potest falsa esse sententia. Ergo etc.

In quaestione duo erunt articuli: In p r i m o recitabuntur rationes quas in diversis partibus Philosophus et Commentator ad probandum suam positionem praemissam adducunt. Et ostendetur quod illae non sunt efficaces et in multis deficiunt. Secundo adducentur rationes aliquae theologorum volentium naturaliter probare conclusionem oppositam, et ostendetur quod nee ι ο ipsae suum propositum evidenter convincunt. ARTICULUS ι (Processus Aristotelis ex quattuor viis) Quantum ad primum sciendum quod ex dictis Philosophi ad probationem suae positionis possunt plures rationes ex diversis fundamentis assumi. Nam is quaedam procedunt ex possibilitate perpetuae durationis entium naturaliter incorruptibilium. Quaedam ex impossibilitate creationis. Aliquae ex proprietate agentis, et aliquae ex his quae requiruntur ad actionem. (Ex prima via, primo) Ex prima via procedit ipse l Coeli4. Et potest ex suis dictis primo sic argui 20 ad propositum. Omne factum potest aliquando non esse. Nullum >aeternum a parte post< vel perpetuum potest aliquando non esse. Igitur nullum perpetuum est factum. Et ultra: Igitur plura entia sunt non facta. Et patet ultima consequentia, quoniam plura entia sunt perpetua, sicut plures coeli, et plures intelligentiae, et materia prima. Quoniam quodlibet talium semper erit. 25 M a i o r propositio probatur, sicut probat Philosophus, quod omne genitum est corruptibile, et per eosdem terminos sumendo >genitum< et >factum< in eadem significatione et similiter >corruptibile< et >ens potens aliquando non

3 4

cfGn 1,1 cf imprimis ARISTOT De coelo 1,12 (282a 25-30; Juntina 5,85GH = tc 125) 8 positionem] rationem J

8 non] nihilj

11 ipsae] isti J

26 propositio] om J

46

In 2 Sent dist 1 q 2 -

esseingenitum< et >incorruptibilealiquod perpetuum potest aliquando non esseactus entis in potentia secundum quod in potential Secundi autem, ex 6 Physicorum5, ubi demonstratur quod ante quodlibet mutatum esse fuit aliquod moveri. Sed consequentia probatur. Nam si aliquid fiat ex nihilo, vel fiet per motum et successive pars ante partem, et sie motus erit sine mobili et subiecto ac per hoc nihil movebitur, et sic habebitur prima so pars consequentis. Vel fiet subito ut solum habeat factum esse, et tune erit aliquid factum quod prius non fiebat, et mutatum quod ante non movebatur, et haec est pars secunda consequentis. Hanc rationem ponit Commentator 6 1 2

cf ARISTOT Phys 1,7 (190b 9-10; Juntina 4,37J = tc 63) et AVERROES In Phys 1 com 63 (Juntina 4,37LM) J cf AVERROES In Phys 8 com 4 (Juntina 4.340K) et In Metaph 7 com 31 (Juntina 8,180K); ibid 12 com 18 et 44 (Juntina 8.304H et 328D) 4 cf ARISTOT Phys 3,1 (201a 10-11 et b 4-5; Juntina 4,87L = tc6 et 89E = tc 10) 5 cf ARISTOT Phys 6,6 (236b 33-34; Juntina 4,280AB = tc 52) 6 cf AVERROES In Phys 1 com 71 (Juntina 4,42B); ibid 1 com 60 et 8 com4 (Juntina 4,36DE et 340K, 34 U) 5 fit2] om E

12 rationem] tamen J

29 pars] partis J

50

In 2 Sent dist 1 q 2

Physicorum commento 71 et particulariter commento 60. Et aliqualiter tangitur 8 Physicorum commento 4. T e r t i o , cum dicimus aliquid fieri ex nihilo, aut ly >ex< est nota subiecti vel materiae, aut nota termini a quo seu oppositi. Hoc satis patet 1 Physicorum7. Primum non potest dici, quia non ens et purum nihil non polest esse materia 5 aut constitutivum cuiusquam entitatis. Nee secundum, quia tune dicendo aliquid fieri ex nihilo talis esset sensus qualis est cum dicimus quod ex non albo fit album. Sed hoc est tantum per accidens inquantum scilicet subiecto quod fit album accidit quod fuit non album, et sic oporteret quod ipsum >nihil< accideret alicui ex quo factum esset aliquid. 10 Confirmatur, quia impossibile est naturam unius oppositi mutari in naturam alterius, ut albedinem mutari in nigredinem. Igitur multo magis est impossibile ipsum non ens et purum nihil mutari in ens. Si igitur aliquid dicatur fieri ex nihilo vel ex non ente, hoc solum erit quia fit ex aliquo, cui accidit ista privatio seu negatio entis. Sicut ex nigro aliquid dicitur fieri album, quia fit ex is illo cui contingit esse nigrum. Sic autem dicendo patet quod aliquod subiectum supponitur. Igitur patet esse impossibile aliquid ex nihilo fieri. Et hanc rationem ponit8 Commentator 8 Physicorum commento 4 et l Coeli commento 109 in fine. (Ex tertia via) 20 Ex tertia via potest sic argui: Omne genitum et factum est factum ab aliquo transmutante et alterante, et omne alterans est corpus. Ergo non omnia sunt facta. Consequentia patet: Turn quia intelligentiae non sunt factae per transmutationem vel alterationem. Turn quia, si essent factae, essent factae a primo; ipsum autem non est corpus sed intelligentia abstracta, ut probaturS 25 Physicorum10 et 12 Metaphysicae11. Antecedens probatur: Turn inducendo in omnia quae fieri vel generari | videmus. Turn per rationem, quia omnis factio 7 A et generatio est a contrario et per qualitates activas et passivas. Hae autem solis corporibus conveniunt. Huius rationis virtutem ponit Philosophus12 1 Coeli et Commentator13 etiam commento 20 et 33 et 7 Metaphysicae com- 30 mento 31 et similiter libro 12 et pluribus locis. 9

7

C/ARISTOT Phys 1,7 (190b 11-12; Juntina 4,37J = tc 63) et priorem notam. cf AVERROES In Phys 8 com 4 (Juntina 4,341CF) et In De coelo 1 com 106 (Juntina 5,73A) 9 cf p 45,18-19 10 cf ARISTOT Phys 8,10 (266a 10-11; Juntina 4,423C = tc 78) et AVERROES In Phys com 78 (Juntina 4,423J-424A, 424K sqq) 11 cf ARISTOT Metaph 11,7 (1073a 3-7; Juntina 8,323H = tc 41) et AVERROES In Metaph 12 com 41 (Juntina 8.323LM) 12 C/ARISTOT De coelo 1,3 (270a 12-17; Juntina 5,14EF = tc 20) 13 cf AVERROES In De coelo 1 com 20 et 33 (Juntina 5,14HK et 23FG); In Metaph 7 8

9 quod1] add ipsum E

In 2 Sent dist 1 q 2

51

S e c u n d o ab aliis14 arguitur sic: Cuilibet potentiae activae correspondet propria potentia passiva. Nam relative dicuntur ad invicem et mutuo se definiunt, ut patet 5 Metaphysicae15 capitulo De potestate. Et hoc universaliter verum est de potentia activa, sive sit activa per motum, sive per simplicem emanationem. Igitur non est possibile aliquid fieri ex nihilo. Patet consequen- 5 tia, quia >nihil< non est potentia passiva. (Ex quarta via) Ex quarta via16 potest sic argui: Si non essent plura non facta, tune primum corpus coeleste esset factum. Patet. Sed hoc esse impossibile probat Philosophus17 3 Coeli, cuius rationem sic format Commentator18 ibidem commento 10 29: »Impossibile est ut aliquod corpus generetur nisi in loco. Si igitur mundus totus fuerit generatus aut primum corpus, necesse est ut haberet locum, in quo generabatur, priorem ipso, tempore vel natura. Locus autem aut est vacuum aut terminus corporis continentis. Sed si totus mundus fuerit generatus, non habuit continens, cum ante ipsum non erat corpus. Ergo ante ipsum erat is vacuum. Sed vacuum non est possibile«. Haec Commentator. Hae sunt rationes, quibus per Philosophum et Commentatorem probatur praefata conclusio. (Contra quattuor fundamenta per quattuor conclusiones) Nunc secundo ostendenda est earum inefficacia et infirmitas. Propter quod sciendum quod omnes praefatae rationes super quattuor principaliter sus- 20 tentantur, sicut patere potest volenti advertere. U n u m est quod impossibile est idem simul esse in potentia ad opposita vel quod aliis verbis minus propriis dicitur, quod impossibile est in eodem simul esse potentias ad opposita. A l i u d est quod, quaecumque potentiae simul sunt in aliquo, simul possunt ad actum reduci, vel sub aliis verbis, ad quaecumque 25 aliquid simul est in potentia, potest illa simul habere in actu seu potest simul actu esse utrumque. A l i u d , quod omnis potentia necessario exibit ad actum. U l t i m u m est quod impossibile est aliquid ex nihilo fieri.

com 31 et 12 com 41 (Juntina 8,180E sqq et 324H).- ZIMARA in Tabula sua (Juntina Suppl 3,154r) citat praeterea: In Phys l com 43-44 (Juntina 4,28B et 28JK) 14 JOANNES DE JANDUNO In MetaphS q 37 (ed Zimara, Venetiis 1525, fol 77 sqq) quaerit >Utrum cuilibet potentiae activae correspondeat potentia passiva et econversoVenit autem dubitantibusfacto< inquantum huiusmodi, quod sit factum vel fiat de aliquo. Quinimmo si fiat non de aliquo, magis videtur fieri, quoniam quanto minus 10 praesupponitur factioni de re facta et plus ex ea accipit esse de novo, tanto magis ipsa fit. Unde si quodlibet eius fieret, magis fieret, quam si aliquid fieret ex ea, et aliquid non fieret sed praefuisset. Non igitur sequitur: Hoc fit et nihil eius praefuit, igitur hoc non fit. Et eodem modo non sequitur: Hoc fit, et non fit de aliquo, igitur non fit. is Per simile etiam potest declarari aliter. Nam compositum substantiale non minus vere dicitur generari et fieri, quam compositum ex substantia et accidente. Quinimmo illud dicitur simpliciter generari, hoc autem secundum quid. Et tarnen generation! substantial! non praeexistit de genito nisi materia sola, saltern in his ubi non sunt plures formae substantiates. Generation! au- 20 tern accidental! praeexistit non tantum materia sed etiam substantialis forma et ens in actu. Secundo, forma naturalis fit, et non fit de aliquo. Igitur non est impossibile aliquid ex nihilo fieri. Probatio antecedentis. Nam quamvis forma non fiat per se tamquam aliquid per se subsistens, nihilominus vere fit, quia vere 25 est ab agente, postquam non fuit. Et quod non fiat de aliquo certum est, quamvis fiat in aliquo scilicet in materia. Suppono autem pro nunc quod nihil formae praeexistat generation! eius in materia, distinctum ab ilia. Quod tarnen si negaretur, non tollitur propositum, quoniam ultra illud quod praeexisteret, adhuc oporteret ponere aliquid fieri de novo, cuius nihil praeexiste- 30 ret, vel negare omnem factionem proprie dictam, sicut forte infra declarabitur. Quamvis tarnen forma sic fiat de nihilo, non tarnen quaelibet quae sic fit de nihilo, creatur, ut patebit in quarto libro15. Si dicatur quod licet forma non fiat de aliquo, ex quo ipsa fit tamquam extrinseca parte eius, fit tarnen de aliquo, in quo ipsa est tamquam in subiecto. 35 Philosophi16 autem dicentes impossibile esse aliquid fieri ex nihilo, non in14

cf GREG In 1 Sent dist 42 q 1 art 2 (fol 162D sqq): Textus Ordinarius. GREGORII liber quartus non exstat. 16 cf ARISTOT Phys 1,4 (187a 32-35; Juntina 4,22C = tc 34)

13

5 de] ex EJ

33 creatur] causatur W

In 2 Sent dist I q 2

57

tellexerunt >ex nihilo< primo modo tantum, sed vel primo vel secundo. Istud non valet nee propositum impedit. Non valet quidem, quoniam si diligenter attendantur dicta ponentium propositionem praedictam, indubitanter apparet quod earn in primo sensu tantum dixerunt. Unde et Anaxagoras17 ut vitaret aliquid ex nihilo fieri in illo sensu, posuit latitationem formarum. | Et alii s 7N dixerunt entia generari vel corrumpi per solam congregationem et segregationem, ita quod nulla entitas secundum ipsos fiebat, cuius non quaelibet pars praeexisteret. Econtra autem Philosophus negavit formam fieri, quia secundum ipsum forma non praeexistit generation! nee fit ex aliquo sui; alioquin procederetur, ut ait18, in infinitum. 10 Constat autem quod nee illi posuissent formam praeexistere, nee iste negasset earn fieri, si secundum eos suffecisset quod fuisset facta >in aliquo< ad hoc ut non de nihilo aliquid fieret. Praeterea hoc dictum non impedit propositum. Nam quod forma fiat in subiecto, non ideo est, quia fit - nam et compositum substantiate per se unum is vere fit, et tarnen non fit in subiecto nee in aliquo, quamvis fiat ex aliquo intrinseco sibi - sed ideo quia ipsa naturaliter non per se subsistit. Unde etiam si ipsa esset et non esset facta, adhuc esset in subiecto, sicut secundum Philosophum19 qualitates coelestes sunt in subiecto, et non sunt factae. Et si aliqua forma esset potens per se esse, ilia posset fieri, esto quod non fieret in 20 subiecto. Ex quo concluditur quod non convenit per se >facto< inquantum factum est quod sit factum in aliquo. Praeterea, aliquid fit, et non fit in aliquo sicut compositum substantiale. Et aliquid fit, et non fit ex aliquo in primo sensu, sicut forma substantialis. Nee fieri ex aliquo et fieri in aliquo sunt opposita immediata circa >factum< vel 25 illud quod fit. Igitur non apparet impossibile quod aliquid fiat et non fiat in aliquo nee ex aliquo, et per consequens utroque modo de nihilo. Quod autem ilia non sint opposita immediata circa >factum< patet. Nam contingit aliquid fieri ex aliquo et in aliquo, verbi gratia in intensione formae accidentalis et in augmentatione substantialis. Utrobique enim forma totalis 30 fit ex aliquo scilicet ex parte eius praeexistente, et fit in aliquo scilicet in subiecto. Patet etiam conclusio ista indirecte, quoniam rationes probantes oppositum sunt inefficaces, ut solvendo patebit.

17

cf ARISTOT ibid (187a 26-31; Juntina 4,21M = tc 33) et AVERROES In De coelo 3 com 25 (Juntina 5,192K) 18 cf ARISTOT Metaph 6,8 (1033b 4-5 et 16-18; Juntina 8,175J et 176H = tc 26 et 27) et 11,3 (1069b 35; Juntina 8,297K = tc 12) 19 cf exempli gratia ARISTOT Metaph 11,2 (1069b 24-26; Juntina 8,296L = tc 10) 21 convenit per se] per se convenit EJ 26 quod fit] om J solvendo patebit] in solvendo patebunt W

33 sunt] sibi W

33 ut

58

In 2 Sent dist 1 q 2

(Ad primam rationem ex prima via) Ad primam1 igitur rationum Philosophi, his praemissis, respondeo concedendo maiorem et negando minorem, quae est >nullum perpetuum potest aliquando non essesi potest aliquando non esse, ponatur quod aliquando non erit, et tune sequitur quod 5 perpetuum aliquando non erit etcperpetuum potest aliquando non esse< non sit vera nisi in sensu diviso, immo nee de virtute sermonis habet alium sensum, illud possibile non sic debet poni in esse, ut ista de inesse >perpetuum aliquando non erit< detur esse vera, sed ut ista >hoc aliquando non erit< demonstrate aliquo de quo vere dicitur quod est 10 perpetuum, verbi gratia coelo aut aliqua intelligentia. Exemplum patet in ista >album potest esse nigrumnisi finis accipiatur aequivocebene esse< illius intendunt, et ad hoc per proprias operationes et officia serviunt, sicut patet diligenter consideranti. Si vero aliquod dicto fini non serviat, ipsum nee connexionem nee ordinem cum aliis tenet, sicut patet de membro arido aut alias inutili. Idem videmus in plantis et generaliter omnibus rebus naturalibus, in sua specie perfectis, ex is pluribus partibus constitutis. Unde et in minima multitudine, quae tantum ex duobus est, verbi gratia in composito ex anima et corpore et generaliter ex materia et forma, materia ordinatur ad formam naturaliter et secundum exigentiam formae est dispositionibus debitis disposita, ut patet ex 2 Physicorum3. 20 S e c u n d o probatur eadem maior exemplo. Videmus enim in arte una, quod diversa opera eius habent ordinem praecise, quia ad unum finem ordinantur. Item illae artes4 ad invicem ordinatae sunt, quae unum finem intendunt, ut patet de frenefactiva, equestri et militari, cui serviunt aliae; quarum vero non est unus finis communis, earum opera nullum ordinem aut conne- 25 xionem mutuam habent. Patet de navali et medicinali, etiam si idem homo secundum utramque operetur. T e r t i o probatur ratione. Nam omnis ordo et connexio plurium ad invicem est per convenientiam in aliquo uno. Aut igitur talia erunt ordinata, quia sunt ab uno efficiente, ut quia sunt ex una materia, aut quia habent unam 30 formam, aut quia sunt propter unum finem. Non apparet in qua habitudine alia se possint habere ad aliquod unum commune. Non propter primum, quoniam ab eodem agente possunt propter alium et alium finem plures effectus procedere nullum inter se ordinem habentes. Similiter ex eadem materia effectus diversi, nullam connexionem habentes. Propter eandem vero formam 35 3 4

C/ARISTOT Phys 2,8 (199a 31-33; Juntina 4,79E = tc 81) C/ARISTOT Eth Nicom 1,1 (1094a 9-13; Juntina 3,1) et AVERROES In Metaph 12 com 44 (Juntina 8.328C) 23 ordinantur] ordinatur λ

29 uno] in uno λ

92

In 2 Sent dist 1 q 2 · Additio 4

non, quoniam entium suppositaliter distinctorum non est eadem forma. Relinquitur ergo quod propter unum finem. Confirmatur. Quia posita unitate finis, quantumcumque sint agentia diversa et materiae diversae, ponitur ordo inter ilia. Patet in exercitu bene disposito, in quo omnes unum communem finem intendunt, quamvis non omnia 5 opera ab uno agente procedant. Econtra, posita unitate agentis non posita unitate finis, inter ilia nullus est ordo; sicut patet de homine instabili, qui nunc unum nunc alium finem intendit, cuius opera nullum ordinem aut connexionem mutuam habent. Quaecumque igitur plura per naturam invicem ordinata sunt, naturaliter unum finem intendunt. Et quia finis naturaliter ι ο intentus est vere bonum, ut patet ex praecedenti articulo, sequitur quod quaecumque naturaliter ordinata sunt, unum bonum et finem ipsorum communem naturaliter appetunt. (Minor probatur) Minor rationis declaratur. Videmus enim in omni multitudine per naturam is constituta partes eius naturaliter ordinem inter se ad aliquid unum habere, si perfecta sit secundum propriam speciem, et defectus non acciderit in operatione naturae. Sic enim, quaecumque in aliquo elementorum aut mixtorum vel compositorum naturalium adunantur, ordinantur forma illius aut propriae operationis; viventium etiam tarn insensibilium quam sensibilium et 20 rationalium membra, si perfecta sint et non orbata, etiam naturaliter ordinem habent secundum quod salus et perfectio totius exposcit. Simplicia quoque corpora inter se naturaliter ordinata sunt secundum quod manifestant eorum loca naturalia, et eorum motus ad ilia. Mixta insuper inter se etiam naturaliter sunt ordinata, ita quod inanimata propter animata, et animata insensi- 25 bilia propter sentientia, et irrationalia propter hominem a natura sunt facta, sicut ex utilitatibus unius ad aliud probatur. Unde sicut dicit Philosophus5 1 Politicorum capitulo 5: »Sicut animalia, quae non generant a principio animal completum, sed faciunt ova, tantum in ipsis ovis alimentum naturaliter parturiunt, quod sufficit propter ipsum ani- 30 mal generandum ex ovo, quousque possit per se quaerere cibum. Et quae parturiunt vermes aliquos simul cum eis pariunt alimentum. Et quae perfectum animal generant, habent in se ipsis lac ad tempus pro ipsis genitis«. Et omnia haec, scilicet lac et quae praedicta sunt, scimus propter ipsa genita naturaliter esse facta et ordinata, sic(ut) dicit ipse. »Similiter palam, quoniam 35 et genitis existimandum plantas animalium gratia esse, et alia animalia ho5

ARISTOT Polit 1,8 (1256b 10-23; Juntina 3,230BD); exemplar, quo Gregorius utitur, differt a translatione Juntina Aristotelis. 19 forma] formae λ

30 parturiunt] parturivit λ

In 2 Sent dist 1 q 2 · Additio 4

93

minum gratia. Domestica quidem et propter usum et propter cibum; silvestrium autem, quamvis non omnia, alia tarnen plurima cibi et alterius auxilii gratia, ut et vestis et alia organa fiant ex ipsis. Si igitur natura nihil neque imperfectum facit neque frustra, necessarium hominum gratia ipsa omnia fecisse naturam«. Commentator6 quoque 2 Physicorum commento 24 dicit 5 quod »homo est finis rerum causatarum propter ipsum«. Videmus insuper quod naturalis ordo magis servatur a natura in magis perfectis ut in animalibus | magis quam in vegetabilibus. Unde pauciora 11J monstra accidunt in hominibus quam aliis animalibus et7 >pauciora< in animalibus quam in vegetabilibus et eorum fructibus. Cum ergo tantum ordinem 10 videamus naturalem in istis sensibilibus et maiorem in perfectioribus et herum maiorem in corporibus coelestibus et eorum motibus in tantum, quod numquam suo careant ordine, multo magis debet esse manifestum quod universalis entium multitudo, quae qualibet particular! multitudine est longe perfectior et dignior, naturaliter ordinata et connexa existit. Et per consequens is unum bonum et universalem finem naturaliter intendit. Hanc r a t i o n e r n in virtute ponit Philosophus8 12 Metaphysicae in fine, ubi ait quod »ponentes principia cuiuslibet alia, inconnexam universi substantiam faciunt«. Quod maxime et solum verum est de finalibus principiis, ut ostensum est; et in hoc tangit maiorem rationis. Et subdit: »Entia vero 20 nolunt male disponi, nee bonum pluralitas principatuum«, ac per hoc totus mundus est unus principatus connexus et ordinatus, quod sumebatur in minore rationis. Et tune concludit conclusionem intentam dicens: »Unus ergo princeps«. (Secundae conclusionis duae partes)

25

Secunda conclusio duas habet partes, scilicet quod omnia entia appetunt aliquod bonum propter se, non propter aliud. Et quod illud nullum alium appetit per naturam. P r i m a m partem probo primo ex praecedenti conclusione. Nam si nullum finem appeterent propter se, sed quemlibet appeterent propter alium, se- 30 queretur quod in tola universitate entium nullum esset, quod esset finis omnium aliorum. Hoc autem repugnat priori conclusion!. Et consequentia patet, quoniam quidquid ponatur esse finis, non erit finis illius, propter quod ipsum appetitur et est finis eius; neque etiam alicuius aliorum finium sui finis.

* AVERROES In Phys 2 com 24 (Juntina 4,57M) 7 cf ARISTOT De gen anim 4,4 (770a 32; Juntina 6,119F) 8 ARISTOT Metaph 11,10 (1075b 37-1076a 4; Juntina 8,340F) 11 naturalem] naturale λ

94

In 2 Sent dist 1 q 2 - Additio 4

Secundo, quia tune esset processus in infinitum in finibus naturalibus respectu eiusdem, ita quod idem naturaliter appeteret fines infinites unum propter alterum. Sed hoc est falsum, quod tripliciter patet: Primo, quia omnis appetitus naturalis terminatur ad aliquid determinate, ultra quod non tendit, sicut et omnis motus et operatio consequens ipsum. 5 Secundo, quia talis infinitus processus est impossibilis naturaliter in finibus voluntariis, ergo et in naturalibus. Consequentia patet, quoniam determinatior est appetitus naturalis quam voluntarius. Antecedens notum est per experientiam, et patet etiam ratione, quoniam alias omnis actio esset frustra, cum impossibile sit infinita talker adipisci. Similiter omne tale desiderium 10 inane esset et otiosum. Et hanc rationem facit Philosophus9 l Ethicorum et 2 Metaphysicae. Tertio potest probari per eundem modum, quo Philosophus probat 2 Metaphysicae10 non esse processum in infinitum in per se moventibus. Nam si essent infiniti fines modo praemisso subordinati, nullus esset ultimus et prop- 15 ter se intentus, sed omnes essent medii. Si autem omnes sint medii, sequitur quod nullus eorum est finis et per consequens, si sunt infiniti fines, nullus est finis, quod implicat contradictionem. Prima consequentia nota est et secunda declaratur. Et ut facilius pateat, ponamus exempla in finibus agentis a proposito, et sint eius fines subordinati 20 A B C D. Sic, quod A non intendatur propter se, sed propter B; et B non propter se, sed propter C; et C non propter se, sed propter D. Constat autem, quod si B non esset intentum, A non esset intentum; nee B esset intentum, si C non esset intentum; nee C, si non D. Et ideo tria priora sunt intenta praecise, quia quartum est intentum propter se et est ultimus finis. Et idem est, si 25 talia media ponantur centum vel mille vel in quocumque alio numero, quoniam nullum mediorum nee omnia simul intenderentur, nee etiam propter aliquod ipsorum, aut omnia simul, agens ageret, nisi intenderetur aliquid propter se et propter quod omnia alia essent intenta. Et ratio est, quia fini medio secundum quod medius est, repugnat esse finem sine ultimo. Et per conse- 30 quens, si ponantur fines medii praecise, quotcumque sint finiti vel infiniti, nullus esset finis. 9 10

C/ARISTOT Eth Nicom 1,1 (1094a 18-22; Juntina 3,1L) et Metaph 1 minor, 2 (994ab; Juntina 8,30E-34E = tc5-13) cf Ibid 13 quo Philosophus] ab his verbis usque ad finem quaestionis textus additionalis traditur bis, scilicet hie λ fol 11K-O et herum λ fol 5/O-6C ( Additio 4a). Lectiones variantes abhinc sequentes desumptae sunt ex traditione λ fol 5/O-6C praeter has: finis, ulterius et existens autem huiusmodi finis. Nota etiam duas nostras emendationes: ipsorum, corporalium.- quo Philosophus] conclusio Philosophus λ fol 5/O 15 subordinati] om λ 5/Ο 17 est] sit λ 5/Ο 17 fines] om λ 5/Ο 18 contradictionem] contradictoria λ 5/Ο 22 et B non propter se - sed propter D] et sic B propter C et C propter D λ 5Ρ 24 intentum] om λ 5Ρ 24 ideo] add solum λ 5Ρ 25 praecise] et fines λ 5Ρ 27 quoniam nullum] nullum enim λ 5Ρ 28 ipsorum] λ5Ρ; ipsum λ 11L 30 ultimo] primo λ 5 Ρ

In 2 Sent dist 1 q 2 · Additio 4

95

Et hanc rationem innuit, ut puto, Philosophus11 2 Metaphysicae, ubi probans non esse possibilem processum infinitum in finibus ait: »Amplius quod est cuius causa finis; est tale vero, quod non alius causa, sed alia illius«. Quasi dicat quod finis primo et essentialiter, et propter quod alii sunt fines, est talis. Quare eo remoto non erunt alii. 5 Pars s e c u n d a eiusdem conclusionis, videlicet quod illud tale nullum alium finem naturaliter appetit, probatur, quia, cum ipsum sit ultimus finis naturaliter intentus ab omnibus aliis, et nihil possit esse naturalis finis sui ultimati finis in quern naturaliter tendit, ipsius nullus poterit esse naturalis finis. 10 (Tertia conclusio) Tertia conclusio, videlicet quod ultimus finis naturalis omnium entium est perfectio subsistens et non inhaerens, probatur. P r i m o , quia proprius finis naturalis alicuius partis universi est aliquod bonum vel perfectio subsistens. Probatum est enim quod homo est finis omnium rerum corporalium et si- is militer finis lactis est animal genitum et sie de pluribus aliis. Igitur finis proprius naturalis totius universi est aliquod bonum subsistens. Patet consequentia. Quoniam nobilioris rei nobilior est proprius finis naturaliter intentus, sicut patet inductive et habetur 1 Politicorum12. S e c u n d o , quia finis ultimatus naturaliter ab omnibus intentus non est 20 aliquid existens tantum in potentia et propter quod cetera agunt, ut sit. Quia, 11 I2

ibid (994b 9-10; Juntina 8,32K = tc 8) c / p 9 2 , notaS 2 non esse possibilem - ait] processum in finibus non posse esse infinitum dicit λ 5Ρ 3 quod est] το (= ly) Aristot 3 illius] alius λ 5Ρ 4 propter - fines] per quod alii fines sunt fines λ 5Ρ 5 alii] add λ 5Q: Unde etiam, ut supra dictum est (vide supra ρ 78, nota 2), Avicenna finem per se dicit eum in quern propter se et nunc {lege non) propter aliud tendit appetitus. Conclusionem (lege consequenter) omnem alium finem vocat finem per accidens. Remoto autem eo quod est per se, certum est quod per accidens est remanere non posse. Alioquin illud non esset per accidens sed per se. Sic ergo probata est prima pars conclusionis huius, scilicet quod aliquid est ab omnibus entibus propter se et non propter aliud naturaliter intentum. 7 ultimus] om λ 5Q 9 ultimati] om λ 5Q 10 naturalis finis] finis quern appetat naturaliter λ 5Q 12 videlicet] est λ 5Q 13 naturalis omnium entium est perfectio] et universale dicendum (lege diligendum) ab omnibus naturaliter amatum est bonum λ 5Q 13 probatur] hoc probatur λ 5Q 14 naturalis] om λ 5Q 14 universi] add naturaliter intentus λ 5Q 14 vel perfectio] om λ 5Q 15 corporalium] coniectura; corporalium generatarum λ 6Α, corporalis λ l IM 16 Probatum est - pluribus aliis] om λ 5Q, vide lineam 19 17 naturalis] om λ 5Q 17 universi] add naturaliter amatus vel intentus λ 5Q 18 Quoniam] pro eo quod λ 5Q 18 rei) n λ 5Q 19 et] et etiam λ 6Α 19 habetur l Politicorum] add λ 6Α: in principio. Antecedens autem patet. Probatum enim est >homo est finis omnium rerum corporalium generatarumfinis lactis est animal genitum< et sie de pluribus. 20 finis] λ 6A, ο/τ? λ 1 IM 20 naturaliter] et per se naturaliter amatus λ 6Α 20 intentus] om λ 6A 20 est] potest esse λ 6A 21 tantum] om λ 6A 21 Quia] add λ 6A: omne tale est aliquid possibile esse, cum natura non intendat aliquod impossibile

96

In 2 Sent dist 1 q 2 · Additio 4

aut illo posito in esse ipsum non erit ulterius finis et sie entia erunt inconnexa et male disposita, et ulterius, cum entia appeterent eius esse, quo existente ipsa essent imperfecta, sequeretur quod entia naturaliter appeterent suam imperfectionem, quod est falsum. Aut ipsum positum in esse erit finis, propter quern - quia est - alia agunt; existens autem huiusmodi finis, propter se et s prima intentione | intentus, nobilior est omnibus, quorum est finis. Et sic UN sequeretur quod aliquod factum et >possibile esse< esset nobilius omnibus aliis, quod est inconveniens. Igitur talis finis est aliquid existens in actu et nobilius omnibus aliis et per consequens aliquid per se subsistens, cum nullum inhaerens omni subsistente sit nobilius. 10 Tertio, si ultimatus finis universi esset aliquid inhaerens, non esset unus finis omnium, et per consequens Universum non esset connexum, (Dubium) Sed contra hoc est dubium unum. Nam Commentator13 2 Coeli commento 64 ait quod »omnia entia non intendunt, nisi ut assimilentur perfecte nobili 15 quod est deus«. Et in 12 Metaphysicae commento 36 dicit14 quod »primum coelum movetur a primo motore secundum desiderium, ut assitniletur ej secundum suuin posse«. Ex quibus videtur quod finis aliorum entium non est deus ipse, sed assimilatio aliorum ad ipsum. Dicendum ad hoc, quod s,ecundum Commenta.torem ipsum primum, 20 quod deus est, utique finis ultimus omnium est et bonum propter se amatum naturaliter. Et qui^ sic est, et omnia quae habent aliquem finem huiusmodi, subserviunt illi, ef si activa sunt, habent actiones subservientes, et consequentes finem ilium et eius actionem - sicut patet de servis respectu domini et de artifipiis ordinatis ad aliquod artificium aliud - ac per hoc se illi assimilant et 25 M 14

AVERROES In Pe coelo 2 com 64 (Juntina 5,1421-Q AVERROES In Metaph 12 com 37 (Juntina 8,320H) 1 illo posito] ergo posito illo λ 6Α 1 ipsum] om λ 6Α 1 ulterius] λ 6Α, ultimus λ UM \ male disposita] per consequens in mala dispositione λ 6Α 3 et ulteriusessent imperfecta] ex quo ultra λ 6A 3 appetereijt] appetant λ 6Α 4 aut ipsum positum in esse] aut si erit finis λ 6A 5 alia] add sunt et λ 6Α 5 existens autem huiusmodi finis] λ 6Α, omnis finis propter huius λ J I M JQ Igitur talis finis subsistente sit nobilius] est ergo finis naturaliter per se intentus et prima ab universo aliquod existens in actu. Omne autem tale nobilius est his, quorum est finis. Igitur ipse est aliquid subsistens, cum nullum inhaerens nobilius sit omni subsistente λ 6Α |4 unum nam] ex dicto Commentatoris λ 6Β 15 ait] ubi ait λ 6Β 15 perfecte] perfecto in Textu ordinario (p 23,22) et in Juntina 19 aliorum] om λ 6Β 19 ipsum] add λ 6Β: talis autem assimilatio non est aliquid subsistens; ergo finis universi non est subsistens 22 Dicenduin ad hoc - amatym naturaliter] Dicendum est ad hoc quod non est intentio Commentatoris quod ultimus finis et propter se naturaliter amatus ab entibus omnibus est assijnilari primp, sed ipsum primum est finis ultimus et bonum propter se amatum λ 6Β 22 huiusmodi] om λ 6Β 23 illi] add fini λ 6Β 23 subservientes] servientes λ 6Β 24 ilium] suum λ 6Β 25 assimilant] assimilantur λ 6Β

In 2 Sent dist 1 q 2 · Additio 4

97

conformant, ideo dicit quod talia intendunt assimilari et conformare se fini, non quod assimilatio vel conformatio seu servitium propter se et prima intentione intendatur, sed propter dominum ipsum, qui ab ipsis propter se diligitur et amatur. Et sic est secundum eum de aliis entibus respectu dei, ut ipsemet15 declarat 12 Metaphysicae commento 43. 5

Ad rationem principalem16 neganda est consequentia, nee probatio valet, sed falsum assumit, ut patet ex articulo primo17 huius quaestionis. QUAESTIO 3 UTRUM per aliquam potentiam fuerit possibile aliquam rem aliam a deo 10 fuisse ab aeterno sive fuisse sine principle suae durationis. Quantum ad tertium quod tangit Magister1 in hac prima distinctione quaero, utrum per aliquam potentiam fuerit possibile aliquam rem aliam a deo fuisse ab aeterno sive fuisse sine principio suae durationis. .5

Et videtur quod non. Quia non est nunc possibile aliquam aliam rem a deo fuisse ab aeterno. Igitur non fuit hoc possibile. Antecedens probatur, quia sicut est impossibile quod fuit ante hoc instans, non fuisse ante hoc instans, quia2 »hoc solo privatur deus etc«, sic est impossibile ut id quod non fuit ante hoc instans, fuerit ante hoc instans. Et eodem modo est impossibile ut id quod 20 15

cfibid com 44 (Juntina 8.328A-F) cf p 70 17 cfp 71 sqq 1 cf LOMBARDUS 2 Sent dist 1 cap 3 2 ARISTOT Eth Nicom 6,2 (1139b 10-11; Juntina 3,82F) 16

1 dicit] dicitur λ 6B 3 intendatur] Intendantur λ 6B 4 secundum eum de aliis entibus] de entibus λ 6Β 8 Ad rationem principalem - primo huius quaestionis] Patet ergo ex praecedentibus quod naturaliter potest cognosci esse unum universalem finem et bonum, quod omnia alia entia propter se ipsum appetunt naturaliter et ipsum nihil aliud propter illud aliud ultimate naturaliter appetit, et quia hoc intelligimus per hoc nomen >deus< sequitur quod naturaliter cognosci potest deum esse.Ad argumentum factum in principio quaestionis (vide p 70) dicendum quod quidquid sit de necessitate consequentiae et veritate consequentis (lege antecedentis) quod magis patebit in quaestione sequent! (vide p 65-69) - assumptum tarnen in probatione consequentiae scilicet quod esse finem est esse cuius gratia aliquid est productum in esse, falsum est sicut patet ex primo articulo huius quaestionis. λ 6BC (finis additionis 4a)

98

In 2 Sent dist 1 q 3

non fuit ab aeterno, fuerit ab aeterno. Confirmatur, quia omnis propositio mere de praeterito, si est vera, est necessaria, et per consequens sua opposita est impossibilis respectu illius instantis, respectu cuius est vera. Consequentia vero patet, quia sicut in hoc instanti quaelibet talis singularis de praeterito >hoc non fuit ab aetermx, quaecumque res alia a deo demonstretur, est vera et s necessaria, sic et in quolibet instanti praeterito, quod fuit aut possibile fuit esse, ipsa fuisset vera, et per consequens necessaria, et sua opposita impossibilis, si fuisset formata. Igitur in nullo instanti fuit possibile aliquam talem esse veram >hoc fuit ab aeternodies et agonUtrum possibile fuerit entia permanentia, alia a deo, fuisse ab aeterno< (cod Palat Vat 1805, fol 77v) 11 fere verbatim ALNWICK loc dt 12 cf ARISTOT Phys 3,6 (206a 22 et 31; Juntina 4,11 IG et J, 412B et C = tc 57 et 58, ubi invenies pro >agon< et >certamen< et >luxmundus vel haec res verbi gratia B potest esseB potest non esseesse aeternumnon praeteritum 25 ante A< fuisse ante A. Et per idem patet quod non postquam produxit B, potuit ipsum producere ab aeterno.

18

Gregonus in mg (λ fol 12F): Hibernicus.- Cf HIBERNICUS In 2 Sent dist 1 q 1 art 1 >Utrum includit contradictionem deum produxisse mundum ab aeterno< (cod Vat lat 11517, fol 122r-126v, praesertim 123v): Probatur ista (seil sententia) claudere contradictoria >mundus est aeternusmundus est aeternus< sequuntur contradictoria - hoc enim est notum per se cum ilia duo mutuo contradicant - sed dico quod, illo articulo fidei supposito, probatur reliqua (seil sententia) claudere contradictoria, sicut supposita generatione huius asini probatur claudere contradictoria quod >ille asinus est aeternus< non solum esse impossibilis (seil sententia) quia ille asinus est factus, ideo repugnat suae naturae nisi illud recipiat de novo ab alio, sicut repugnat antichristo recipere esse nisi per dans esse sibi de novo. Ergo multo magis repugnat utrique recipere aut habere esse aeternum nisi illud de novo recipiat, quod omnino repugnat naturae utriusque scilicet recipere aeternitatem de novo cum hoc includit contradictionem. 12 includit] implicat J 24 neque] vel J

16 primo] om W

23 deus produxisse] om EW

In 2 Sent dist 1 q 3

103

Decimo q u i n t o et ultimo potest argui sic: Si aliqua alia res a deo potuit esse ab aeterno, aliquod contingens potuit esse necesse esse. Hoc autem est falsum, quia omne quod potuit esse necesse esse, fuit necesse esse. Et si fuit, est. Igitur, si aliquod contingens potuit esse necesse esse, aliquod contingens est necesse esse. Quod consequens implicat contradictionem. Consequentia 5 probatur, quia omnis alia res a deo est contingens. Si ergo aliqua huiusmodi potuit esse ab aeterno, ponatur quod fuerit, tune sic: Haec res fuit ab aeterno, igitur non potuit annihilari a deo, quin prius fuerit tempore infinito. Igitur per tempus infinitum fuit independens a deo, et non possibilis non esse. Igitur tempore infinito fuit necesse esse; et ultra, igitur fuit necesse esse, igitur de 10 primo ad ultimum sequitur: Haec res fuit ab aeterno, igitur haec res fuit necesse esse. Si ergo antecedens est possibile, igitur et consequens. Prima consequentia probatur quia, si potuit annihilari ita quod prius non fuerit tempore infinito, igitur dato casu ante instans | annihilationis non praecessisset nisi 12J tempus finitum in quo fuisset, et per consequens non fuit ab aeterno, quod est 15 oppositum antecedentis. Aliae consequentiae satis sunt apparentes. (Quod non, per intentionem sanctorum) Haec conclusio ostenditur esse de intentione sanctorum. Ait enim Ambrosius19 in Hexaemeron: Quid tarn inconveniens quam quod aeternitas operis coniungatur aeternitati dei? 20 20 Item Damascenus libro 1 capitulo 9: »Creatio est ex dei voluntate opus existens et non coaeternum est cum deo, quia non aptum natum est, quod ex non ente ad esse deducitur, coaeternum esse ei quod sine principio est et semper est«. Si igitur nullum opus dei est aptum natum ut sit coaeternum, sequitur quod nullum potuit esse ab aeterno. 25 Item Augustinus21 contra Felicianum capitulo 19 definiens creaturam: »Creatura est, ex eo quod aut adhuc non est aut aliquando non fuit, rei cuiuslibet corruptibilis, quantum in se est, per omnipotentis dei voluntatem facta substantia«. Ex hac patet quod cuiuslibet creaturae esse praecessit non esse. Item Hugo1 De sacramentis libro 1 capitulo 1 ait, dei omnipotentis virtus 30 inaestimabilis »non poterat aliud praeter se habere coaeternum«. Haec sunt quibus efficacius dicta conclusio roboratur.

19

cf AMUR Hex 1,1,2 (PL 14,123) JOANNES DAMASCENUS De fide orth 1,8 (PG 94,813A); Burgundionis versio cap 8,4 (ed Buytaert 1955, p 32,80-83) 21 PS-Aue De unitate trinitatis liber unus cap 7 (PL 42,1162) 1 C/HUGO DE ST VICTORE De sacr 1,1,1 (PL 176,187) 20

3 fuit 2 ] add necesse esse ergo J 4 necesse esse] om J 23 deducitur] perducitur J 24 dei est] dicitur E

12 igitur et] et per J

104

In 2 Sent dist 1 q 3

(Quod sic, per quattuor conclusiones) Haec conclusio mihi non apparet vera. Propter cuius reprobationem ac aliquorum, quae pro eius probatione sumuntur, pono tres conclusiones. P r i m a est quod possibile est aliquam rem simul totam fieri a deo, et tarnen nee ipsam nee aliquid eius tune incipere esse. 5 S ecu n da, quod possibile est aliquam rem totam simul a deo fieri sine aliqua mutatione subita vel successiva. Tertia, quod possibile fuit aliquam rem aliam a deo fuisse ab aeterno. Q u a r t a conclusio posset probabiliter poni, si teneretur quod praeteritum potest per divinam potentiam non fuisse, sicut aliqui doctores tenuerunt et 10 adhuc aliqui tenent, ut in Primo distinctione 42 quaestione l tactum est2. Et esset conclusio ista quarta quam tarnen non assero: Quod possibile est nunc etiam aliquam aliam rem a deo fuisse ab aeterno, et loquor semper de potentia dei absoluta. (Prima conclusio probatur)

15

Primam conclusionem probo sic p r i m o : Possibile est aliquam rem totam simul produci et nee ipsam nee aliquid eius tune incipere esse. Igitur possibile est aliquam rem totam simul fieri etc. Antecedens patet de facto, nam nunc filius dei producitur a patre, sicut patet per Origenem et Hilarium ac Magistrum 3 distinctione 9 primi libri. Et constat quod totus simul, et quod nee ipse 20 nee aliquid eius nunc incipit esse. Consequentia probatur, quia non magis est impossibile quod aliquid fiat, et cum fit, non incipiat esse quam quod aliquid generetur vel alias vere producatur, et cum producitur, non incipiat esse. Nee deus minus potest hoc possibile quam illud. S ecu n do, si sol aut aliud corpus luminosum illuminans aliquam partem 25 aeris quiescentem quiesceret per tempus aliquod in eadem oppositione ad illam, et ilia nullo modo magis disponeretur ad lumen, nee alias mutaretur quatenus lumen intenderetur in ea, lumen aliquando fieret totum simul, quando nee ipsum nee aliquid eius inciperet esse. Igitur possibile est aliquam rem fieri etc. Antecedens patet, quia secundum quod dicit Augustinus4 8 Super 30 Genesim ad litteram capitulo 19 de parvis: »Aer praesenti lumine non est factus lucidus, sed fit«. Igitur lumen illud fit. Et quandocumque aer esset 2

C/GREG In 1 Sent dist 42-44 q l (fol 163BD), ubi laudantur: GILBERTUS PORRETANUS In Boeth De trin4 (PL 64,1253A et 1287B-1289A) et GUILLERMUS AUXERRENSIS Summa aurea 1,12 >De potentia dei< (ed Parisiis 1500, fol 25v) et »aliqui viventes doctores universitatis Anglicanae«. 3 cf LOMBARDUS 1 Sent dist 9 cap 4, ubi verificantur HILARIUS et ORIGENES per Magistri editores. 4 ÄUG De Gen ad litt 8,12,26 (PL 34,383) 2 reprobationem] probationem J

16 p r i m o ] om W

21 nunc] om J

In 2 Sent dist 1 q 3

105

lucidus, fieret lumen eius. Casu igitur posito constat quod in quolibet instanti illius temporis lumen illud fieret et totum simul, quoniam non una pars eius prius, et alia post; et tarnen in nullo instanti illius temporis praeter primum, lumen illud aut aliquid eius inciperet esse. Consequentia vero probatur, quia antecedens est una condicionalis vera, ut probatum est, et eius antecedens est s possibile, ut cuilibet clarum est. Igitur et eius consequens. Igitur haec est possibilis >lumen fit totum simul, et nee ipsum nee aliquid eius incipit essealiqua res fit tola simul etcposita causa sufficiente naturaliter activa cum ceteris necessario requisitis, simul ponitur actioposita causa totali libera etc potest poni simul actio eiussi voluntas creata fuisset ab aeterno cum ceteris requisitis ad volendum, possibile fuisset eius volitionem 30 fuisse coaeternam< esset necessaria quam ilia quam facit. Ex hoc tollitur responsio dicentium quod consequentia Augustini est bona, quia est de causa naturaliter agente, non valeret autem similis consequentia de causa libera. Secundo ad conclusionem sic: Filius dei fuit vere productus ab aeterno. 35 Igitur aliqua alia res a deo potuit esse producta ab aeterno. Antecedens certum est secundum fidem. Et consequentia patet ex eo quod non videtur aliqua cf ÄUG De trin 6,1,1 (PL 42,923) 2 alius] alterius J 5 alius] alterius J 12 non2] om W 14 praecedere] producere W 19 propositionis] add cum ceteris necessario requisitis W 20 cum ceteris necessario requisitis] om W 30 volitionem] volutionem EW 37 aliqua] om E

In 2 Sent dist 1 q 3

107

contradictio implicari, si dicatur aliquid aliud a deo ab aeterno esse productum, plus quam si dicatur quod deus filius sit productus ab aeterno. Nam si qua videretur implicari, hoc praecise videretur, quia producto repugnaret aeternitas a parte ante. Hoc autem commune est utrique. Et si dicatur quod repugnantia non est, quia producto absolute repugnat aeternitas, sed quia 5 producto libere et elective, aut quia producto in aliena natura a producente, neutrum valet. Non primum, quia ubi agens non deliberat, non oportet electionem praecedere actionem. Deus autem non deliberat in agendo. Nee secundum, quia quod productum sit alterius naturae vel eiusdem cum producente, non refert quantum ad hoc, dummodo producens totale et sufficiens sit 10 aeternum, et effectus possit simul totus produci. Confirmatur, quia alias praedicta consequentia Augustini nulla esset, cum constet quod splendor ab igne genitus non sit eiusdem naturae cum igne generante. Item ex tali modo arguendi nihil posset contra Arium concludi, qui filium 15 dicebat esse alterius naturae a patre et eum negabat esse aeternum. Contra quern tarnen ex tali consequentia ibidem procedit Augustinus 10 . (Quarta conclusio probatur) Quarta conclusio posset sic probari: Deus polest ab aeterno voluisse facere A. Sit A nomen alicuius rei quam deus potuit facere ab aeterno. Igitur deus 20 polest ab aeterno fecisse A. Patet consequentia, quia sequitur: Deus voluit ab aeterno fecisse A, igitur deus ab aeterno fecit A. Alias sua voluntas non fuisset omnipotens. Igitur, si antecedens est possibile, consequens est possibile. Antecedens vero | probatur, quia omne quod deus ab aeterno potuit velle, potest 13A nunc ab aeterno voluisse. Hoc patet per Magistrum" libro 1 distinctione 43 in 25 fine dicentem quod deus »habet potentiam volendi et nunc et ab aeterno, quod tarnen nee modo vult, nee ab aeterno voluit«. Potest etiam probari per ea quae dicta sunt eodem libro12 distinctione 40 articulo 3 quaestionis. Sed facere A ab aeterno deus ab aeterno potuit velle. Patet, quia potuit facere, ut patet ex praecedenti conclusione, et non potuit nisi volendo. Certum est igitur 30 >facere A ab aeterno< deus potest ab aeterno voluisse. Confirmatur, quia possibile est deo voluisse ab aeterno producere aliquam rem quam non ab aeterno voluit producere. Alias nullum non futurum posset esse futurum, nee aliquid quod numquam fiet, posset deus facere, quod non potest catholice concedi. Igitur, quamvis deus non voluerit ab aeterno pro- 35 10 11

cf AUG ibid

LOMBARDUS 1 Sent dist 43 cap 1,10 12 C/GREG In 1 Sent dist 40-41 q 1 art 3 (fol 160Q-161A) 12 praedicta] praemissa EJ potuisset W

17 ibidem] sic E

26 et nunc] om J

33 posset]

108

In 2 Sent dist 1 q 3 · Additio 5

ducere A, ab aeterno possibile est deo voluisse ab aeterno producere A ab aeterno. Patet consequentia, quia par ratio est utrobique. Additio 5: Hoc idem probo ex dictis illorum doctorum13, qui tenent quod mundus potuit esse ab aeterno. Nam illud sequitur ad illud. Unde si consequenter vellent loqui, etiam hoc dicere debent. Quod probo sic: Mundus po- s tuit esse ab aeterno, ergo haec potuit in aliquo instanti esse vera >mundus fuit ab aeternomundus fuit ab aeternomundus fuit ab aeterno< quam hodie, >nec alia 10 priori die magis quam heri, et universaliter in nullo instanti praeterito magis quam in alio, sicut patet. Sequitur Textus Ordinarius. (Ad rationes quindecim) Nunc respondeo ad rationes opinionis alterius. Ad primam14 rationem dicendum quod, si proprie sumantur propositiones, utraque est falsa. Nam ilia is maior >quaecumque sunt incompossibilia pro eodem instanti durationis, qualem ordinem habent naturae etcordo naturaenon esse< prius ordine naturae conveniat creaturae quam esse. Sed forte d i c e t u r quod non sic sumitur in argumento prioritas naturae, sed pro tanto dicitur quod non esse prius natura convenit creaturae quam esse, quia creatura procedit de non esse ad esse, aut forte quia ibi est prioritas consequentiae. Nam sequitur: Creatura est, igitur prius non fuit. Et non se- 10 quitur: Creatura non fuit, ergo creatura est. Antecedens enim fuisset verum ante creationem mundi, et consequens falsum. Et similiter de qualibet singulari creatura patet non convert! talem consequentiam. Si sic d i c a t u r , nihil ad propositum. Quia solum de facto arguunt quod creatura prius non fuit quam esset. Quod non negatur. Non autem probant is quin oppositum fuerit possibile, nam illae consequentiae non sunt simplices, sed tantum ut nunc. Ad s e c u n d a m 1 6 nego consequentiam. Et ad probationem dico quod nulla est, nam per similem modum probaretur quod deus non praedestinavit aliquem ab aeterno, quod est haereticum. Arguam enim sic: Si praedestinavit, 20 ergo necessario; quod est falsum. Probatio consequentiae, quia non potuisset non praedestinare tune nee ante nee post, quorum quodlibet similiter probatur, ut in proposito. Dico igitur ad argumentum quod fundatur super imaginatione falsa. Imaginatur enim quod, si deus produxisset ab aeterno aliquam rem, quod in ali- 25 quo instanti primo produxisset illam. Et tune quaerit, an tune vel ante aut post potuerit non producere. Haec autem | imaginatio omnino falsa est, quo- 13E niam >ab aeterno produxisse< non est produxisse primo in aliquo instanti aeterno, sed est ante quodlibet tempus finitum actuale vel possibile vel imaginabile produxisse. Ex quo manifeste negatur fuisse aliquod tale primum 30 instans aeternum. Unde hoc quod dicitur >ab aeterno< in proposito non est oratio sed dictio et aequivalenter syncategorematica, sicut haec dictio >totusante 35 quodlibet tempusab aeter16

17

cf p 99 cf p 219-220 3 ubi illas] quando eas J

4 eos1] eas J

8 quod] quia E

35 quod2] ut W

110

In 2 Sent dist 1 q 3

no produxit< quam >produxit ab aeterncx. Nam secundum eos ex secunda videtur posse inferri >igitur in aliquo instanti produxit ab aeterno< sicut sequitur >Socrates fuit albus, igitur in aliquo instanti fuit albusigitur nee productio mensurata instantk, sive consequens illud intelligatur iuxta primum sensum maioris, sive iuxta secundum. Quoniam possibile est aliquid esse pro- 10 ductum et produci etiam actu in instanti, et in nullo tamen instanti esse primo productum vel primo produci. Sicut possibile est aliquid fieri in aliquo instanti et in illo instanti non incipere esse, ut probatum est in prima conclusione5; nee minus est possibile absolute in nullo instanti ipsum incipere esse vel incepisse. 15 Si ergo consequens intelligatur conformiter primo sensui maioris, non valet consequentia. Nam possibile est aliquid productum, et quod etiam actu in instanti producitur, fuisse ab aeterno. Item nee in secundo sensu valet, quoniam possibile est aliquid ab aeterno fuisse productum in instanti, et cum hoc stat quod nullum instans fuerit ae- 20 ternum vel ab aeterno. Nam cum dicitur: Possibile est aliquid ab aeterno fuisse | productum in instanti, ly >instans< supponit confuse tantum. 13J Secunda probatio etiam deficit in consequentia simili modo. Ad tertiam6 probationem, cum dicitur >in omni mensurato instanti transeunte productio differt a manutenentiaA incepitAdam fuitfieri< distinguitur a >factum essefieri< primo modo, nego earn esse necessariam; et ad probationem dico quod non sequitur consequens, eodem is modo accipiendo >fierifieri< secundo modo, adhuc est falsa propter falsam implicationem. Implicat enim aliquid esse factum de nihilo, et non continue illo modo fieri, et per consequens nee a deo conservari. Praeterea in eodem sensu minor est falsa, et similiter probatio eius. 20 9 Ad s e p t i m u m dicendum quod >creari< utroque modo potest exponi, et ab auctoribus aliquando uno modo, aliquando alio sententialiter invenitur expositum. Si autem exponatur primo modo, concedendum est quod, quamdiu creatura habet esse ab alio, et non de aliquo, semper creatur; non tarnen est »in continue fieri sicut dies et agon« et primo modo dicto >fieri< in prae- 25 cedenti solutione10, sed est in continuo fieri secundo modo. Et sic concedit Augustinus 4 et 9 Super Genesim, ut supra11 dictum est de qualibet creatura. Et eodem modo debet concedi quod continue creatur, sic accipiendo >creari< quomodo conservare est creare et conservari creari. Si vero sumatur secundo modo, tune dicendum est impossibile esse quod creatura fuerit creata ab ae- 30 terno. Sed ex hoc non sequitur quod non potuerit esse facta ab aeterno. Nam bene slant simul quod ab aeterno fuerit facta et non de aliquo, et tarnen non fuerit aliquando primo facta, et per consequens nee creata, sic exponendo creationis nomen, quinimmo primum infert secundum. Et primum est, quod intendo et 35 quod quaeritur in quaestione. * cfp 100 "c/p 104,25-105,9 9 c f p 100 10 cfp 112,8-9 11 cf p 105,10-13 10 sit1] fit J

25 agon] ago W et edd, annus J, actio E

34 exponendo] accipiendo J

In 2 Sent dist 1 q 3

113

Ad o c t a v u m 1 2 dicendum quod nihil valet; nam sic probaretur quod deus non potuit ab aeterno praedestinare animam antichrist! aut aliquam ex reprobatis, quia de facto non praedestinavit, igitur transisset a contradictorio in contradictorium. Et non per mutationem factam in praedestinato, constat, cum nihil penitus fuerit aut fuisset, etiam esto quod fuisset praedestinatus; 5 nee per mutationem in deo. Et eodem modo probaretur quod nihil, quod deus non praescivit, potuit ab aeterno praescivisse. Quae omnia sunt falsa et erronea. Respondeo igitur ad rationem et nego consequentiam. Nee probatio valet quia, quamvis de facto sit verum quod non produxit, si tarnen ab aeterno 10 produxisset, numquam fuisset verum ipsum non produxisse et per consequens non transisset a non-producere in producere, vel a non-produxisse in produxisse, ut sic loquar. Ad nonum 1 3 dicendum quod nihil etiam valet; nam pariter concludit utramque partem contradictionis. Quod patet quia, ut sumit in minore, ab is aeterno fuit verum dicere >mundus polest essemundus potest non esserelinquere< sicut accipitur in ulteriori deductione argument!. Sed si accipiatur >relinquere< pro >non habere< vel >non esse subnihil potest non habere non 30 esse, nisi prius habuerit non essenihil potest non habere esse, nisi prius habuerit esserelinquere< in eadem significatione, >nihil potest relinquere nonesse nisi prius fuerit sub non-esseaeternum< dupliciter sumi potest: Uno modo 35 proprie et stricte, et sic dicitur de illo tantum quod est et fuit sine initio, et erit sine fine, et est incommutabile omnino ac impossibile non esse. Unde Au12 13 14

cf p 101 cf p 101 cf p 101

17 si] om W

19 reliquit] om J

27 maior] minor W

29 sub] om JW

114

In 2Sentdist 1 q3

gustinus 83 Quaestionum quaestione 19 vult quod illud quod est commutabile non recte dicitur aeternum. Et in 4 De trinitate capitulo 18 idem vult, sicut distinctione 9 Primi15 habitum est. Alio modo polest sumi aeternum large et improprie, et hoc tripliciter: Scilicet a parte post, et sie aliquid creatum et possibile non-esse, quod in aeter- 5 num id est sine fine durabit, potest dici aeternum. Et a parte ante, ut si aliquod huiusmodi ab aeterno fuisset, diceretur aeternum. Vel ex utraque parte, ut si fuisset ab aeterno et esset futurum in aeternum, posset, licet improprie, aeternum dici. Tune ad argumentum. Si sumatur aeternum proprie scilicet primo modo, 10 concede maiorem et conclusionem similiter. Unde dico quod impossibile fuit aliquam aliam rem a deo fuisse aeternam, quia impossibile fuit aliquam aliam rem a deo fuisse necesse esse et incommutabilem. Sed cum hoc stat quod fuerit possibile aliam rem a deo ab aeterno fuisse, quoniam quamvis fuisset ab aeterno, non fuisset tamen aeterna, proprie sumendo aeternum, quoniam fu- is isset possibilis non esse. Et sicut dicebatur distinctione 9 Primi16, adhuc deus fuisset prior ea prioritate aeternitatis. Unde proprie loquendo aliud est >ab aeterno potuisse fuissepotuisse fuisse aeternumposse fore in aeternum< et >posse fore aeternumaeternum< improprie scilicet secundo modo, tune nego ipsam et simul illam propositionem assumptam ad ipsius probationem, si sit universalis, ut oportet si concludere debeat, scilicet potentia ad esse aeternum necessario coniungitur actui, ponendo >aeternum< pro >ab aeternoubicumque potentia non ne- 25 cessario coniungitur actui, actus potest sequi potentiam secundum durationemposse esse praedestinatum ab aeterno< non necessario coniungitur actui, alias non fuisset possibile nullum esse ab aeterno praedestinatum, et omnis qui potuit esse prae- so destinatus, fuisset praedestinatus. Utrumque autem est haereticum. Et tamen >esse ab aeterno praedestinatum< non potest sequi secundum durationem suam potentiam, quia tune illud non fuisset ab aeterno praedestinatum. Ad aliam18 probationem dicendum quod in ilia propositione >in perpetuis etc< sumitur perpetuum pro aeterno primo modo dicto, et sie est vera. Si vero 35 sumeretur secundo modo, esset falsa. 15

16 17 18

c/GREG In 1 Sent dist 9 q 1 (fol 77GH), ubi laudatur: ÄUG De divers quaest 19 (PL 40,15) et De Irin 4,18,24 (PL 42,904)

cf GREG ibid (fol 77GK) cfp 101,18-23 cf p 101,23-24 1 commutabile] incommutabile W 13 cum hoc] tamen J 17 aliud est] sicut est aliud J 23 si] ut J

14 quamvis] om E

In 2 Sent dist 1 q3

115

Ad u n d e c i m u m 1 9 nego antecedens. Ad probationem dico quod ignis produxisset splendorem de aliquo, sicut modo dicitur quod ipsum producit de aliquo. Et cum infertur >igitur aut per motum aut per mutationementis in potentia< abiciente 10 actum vel distante ab actu, secundum modum loquendi Philosophi1, non autem >entis in potentia< non distante. Et patet ex | eo quod iam dictum est. 14A Ad d u o d e c i m u m 2 , cum dicitur >aut potuit creando aut non creandocreando< iuxta primam expositionem de >creari< datam in responsione ad septimum argumentum 3 , dico quod potuit producere creando is non tamen de novo producendo. Nee obstat quod de facto non fuerit, quia non sequitur >B non fuit ab aeterno, igitur non potuit fuisse nisi de novo, aut postquam non fuit< sicut etiam non sequitur >igitur non potuit ab aeterno fuissecreando< iuxta secundam expositionem de ly 20 >creari< sicut videtur accipere argumentum propter illam additionem >vel de novo producendo< ita quod ly >vel< stet ibi expositive, dico quod deus non potuit ab aeterno producere B creando. Sed ex hoc non sequitur quod absolute et simpliciter non potuerit producere. Ad t e r t i u m d e c i m u m 4 concede quod deus potuit ab aeterno produxisse 25 istum mundum, et nego ulteriorem consequentiam qua dicitur >igitur potuit ab aeterno produxisse istum creatum mundumcreatum< secundo modo praedicto, id est >de novo productum< sicut etiam accipit argumentum. Nee probatio consequentiae valet. Nam ita bene convertuntur ut nunc >iste homo< et >iste homo reprobatus< demonstrato aliquo reprobato, 30 sicut convertuntur >iste mundus< et >iste mundus creatusdeus potuit ab aeterno praedestinasse istum hominem, igitur potuit ab aeterno praedestinasse istum hominem reprobatumdeus praedestinavit hunc hominem reprobatumistum hominem reprobatum deus potuit ab aeterno praedestinasseistum mundum creatum deus potuit ab aeterno produxisseigitur in aliquo instanti ante A potuit etcSocrates omisit ante A, is et tarnen in nullo instanti ante Aantehaec res fuit ab aeterno, igitur non potuit annihilari a deo quin 20 prius fuerit tempore infinitoigitur haec res per tempus infinitum fuit independens a deo et non possibilis non esseB non fuit ab aeterno, igitur B non potuit esse vel creari quin prius non fuerit per tempus infiniturm. Nee tarnen ultra sequitur >igitur per tempus infinitum B non potuit esse, vel per tempus infinitum non potuit crearix, quoniam nullum tempus fuit quin, ante ipsius finem, B potuerit esse. 35

5 6 7

cfp 102 cfp 107 sq cfp 103 30 econtra] om E

34 infinitum] finitum J

In 2 Sent dist 1 q 3 · Additio 6

117

(Ad auctoritates) Ad auctoritates consequenter est respondendum. Et ad illam Ambrosii8 dico quod intelligenda est secundum acceptionem aeternitatis propriam, ut dictum est in responsione ad decimum argumentum 9 . Secundum quern intellectum, esto quod aliquod opus dei fuisset ab aeterno, adhuc non aequaretur 5 eius aeternitas aeternitati dei, quinimmo nee ipsum recte et proprie diceretur aeternum. Ad Damascenum10 dicendum quod eodem modo accipit coaeternum. Praeterea adhuc potest concedi sua propositio, accipiendo >esse aeternum< pro >esse ab aeterno< sed in sensu composite, non autem in sensu diviso. Et in primo 10 sensu non est contra dicta. Ad Augustinum11 contra Felicianum dicendum quod ilia definitio utique de facto convenit omni creaturae. Et hoc sufficit sibi. Si autem aliqua fuisset ab aeterno, non esset | conveniens universaliter. Aut si sic, quia nomina sunt 14E ad placitum, dicendum esset quod ilia res producta a deo non esset creatura, is esset tarnen res a deo facta iuxta illud quod dictum est ad duodecimum argumentum 12 . Et ad auctoritatem Hugonis13 posset eodem modo dici. Sed secundo, et melius, dicendum quod diminute allegatur auctoritas, quoniam ibi non terminatur sententia. Sunt enim haec verba eius: »Cuius omnipotentiae virtus 20 ineffabilis sicut non poterat aliud praeter se habere coaeternum, quo in faciendo iuvaretur, ita cum voluit sibi etc«. Nunc autem non sequitur: Dei omnipotentia non potuit habere aliud coaeternum quo iuvaretur, igitur non potuit habere aliud coaeternum id est quod ab aeterno esset Additio 6: factum ab illo. Unde non vult nisi negare materiam aliquam aeternam non a deo factam, 25 ex qua alia fecerit, nee sine ilia et non nisi de ilia facere potuerit, quae fecit, ac sic per aliquid coaeternum fuerit adiutus, sicut Manichaei opinati sunt. Propter quam rem dicit Augustinus eos negare deum esse omnipotentem in libro De fide et symbolo capitulo 1, ubi dicit14 quod »structures domorum et alii opifices, nisi adiuventur parata materia, ad effectum suae artis pervenire non 30 possunt«. Nam oppositum consequentis optime stare potest cum antecedente. Sequitur Textus Ordinarius. *cfp 103,18-20 9 c f p 113 sq 10 cf p 103,21-25 11 cf p 103,26-29 12 cf p 115 13 c/p 103,30-31 14 UG De fide et symbolo 2,2 (PL 40,182) 18 ad] om W

26 nee] et λ

Additio 6: λ fol 14E

31 cum] causa λ

118

In 2 Sent dist 1 q 3

Nam si aliquid ab aeterno ipse fecisset, non tarnen illo iuvaretur omnipotentia eius ad aliquid aliud faciendum. Et conformiter ipse loquitur Augustinus15 in libro De fide et symbolo capitulo 1, ubi contra Manichaeos dicit quod »intelligunt fabricatorem mundi non esse omnipotentem, si mundum fabricate non posset, nisi eum ali- s qua, non ab illo fabricata, natura tamquam materies adiuvaret«. Et loquitur ex similitudine mechanicorum opificum, de quibus immediate praemisit quod, nisi adiuventur parata materia, ad effectum suae artis pervenire non possunt. Ex his patet quod non est intentio Hugonis negare absolute quod fuerit 10 possibile aliquid aliud a deo ab aeterno fuisse, sed solum aliquid ab eo non factum quo in faciendo iuvaretur tamquam materia. Et hoc etiam manifestant verba quae continuate sequuntur. Ait16 enim: »Ita sibi cum voluit suberat, ut quod voluit, quando et quantum voluit, de nihilo crearet. Omnia ergo quae facta sunt, deus non solum ex materia fecit, sed materiam omnium de nihilo is fecit«. ARTICULUS 2 (Quod sic, etiam respectu totius mundi) Quantum ad secundum articulum17 breviter respondeo quod sic. Et patet probatio ex dictis; nam qua ratione possibile fuit aliquam rem fuisse ab ae- 20 terno, possibile fuit etiam ut quaelibet res perpetua verbi gratia coeli et intelligentiae et elementa; nee minus fuit possibile semper fuisse mota corpora coelestia et egisse in haec inferiora, ac sic ab aeterno fuisse generationes et corruptiones rerum, sicut fuerunt iam tot milibus annorum, cum in nullo praedictorum contradictio aliqua implicetur, aut ex eis inferatur. Igitur et 25 possibile fuit ab aeterno mundum fuisse. (Aliae octo rationes contrariae) Sed contra hoc, praeter rationes alterius opinionis pro articulo primo, quae omnes sunt contra conclusionem huius secundi articuli, arguitur18 ab eisdem I5 16

/M/(PL40,182)

HUGO DE ST VICTORE De sacr 1,1,1 (PL 176,187) cf p 98,27-29 18 cf supra p 98-103, ubi allegantur: HENRICUS DE GANDAVO, PETRUS AUREOLI, GuILLELMUS DE ALNWiCK, RiCARDUS FITZRALPH; vide etiam A. Maier, Diskussionen über das aktuell Unendliche in der ersten Hälfte des 14. Jahrhunderts, in: Ausgehendes Mittelalter I, Roma 1964, p 41-85. 17

4 intelligunt] Äug, non intelligunt EJW eodem J

14 crearet] crearetur J

29 eisdem]

In 2 Sent dist 1 q 3

119

difficiliter valde contra conclusionem hanc in speciali. Et licet multae ab eis fiant rationes, quia tarnen super paucis quibusdam radicantur fundamentis, aliquas recitabo. Ex quarum solutionibus patebit solutio ceterarum. P r i m ο igitur arguitur sic: Si mundus fuisset ab aeterno, infinitum tempus | esset praeteritum. Consequens est impossibile, igitur et antecedens. Impos- s 14J sibilitas consequentis patet, quia de ratione praeteriti est quod sit totum acceptum et completum et nihil eius sit in potentia et accipiendum in futuro. De ratione autem infiniti est quod sit incompletum, nee totum acceptum et in actu positum, sed semper aliquid eius sit in potentia, et quod restat accipiendum. Hae autem rationes sunt repugnantes et incompossibiles. 10 S e c u n d o sequeretur quod infinito vel infinitis posset fieri additio, quod est impossibile. Consequentia patet. Nam infiniti dies praecessissent hodiernam, et omnibus praecedentibus polest addi dies crastina et postea alia et sie semper. Tertio sequeretur quod vel aliquid esset maius infinito seu aliqua plura is infinitis, vel pars non esset minor toto. Utrumque autem est impossibile. Consequentia probatur. Nam dies praecedentes diem hesternam sunt pars totius temporis quod fuit usque ad hodiernam inclusive, et ita esset si mundus fuisset ab aeterno. Et constat quod illo posito infiniti dies praecessissent hesternam. Aut igitur illi omnes simul cum hesterna et hodierna essent plures 20 quam illi tantum, et sie sequitur quod aliqua essent plura infinitis, vel non essent plures et per consequens nee illi essent pauciores. Et tune sequitur quod ilia multitudo partialis non erit minor suo toto. Q u a r t o sequeretur quod unum infinitum esset multiplex ad aliud verbi gratia duplum et triplum, et sie secundum alias proportiones certas. Patet. 25 Nam sicut omnis senarius est duplum ad trinarium, ita infinita multitudo senariorum dupla esset ad infinitam multitudinem trinariorum, si utraque esset. Patet, quia quilibet senarius infinitorum contineret duos trinarios. Si autem mundus fuisset ab aeterno, praecessissent infiniti trinarii et infiniti senarii dierum. Impossibilitas consequentis probatur, qui unum infinitum 30 non est alio infinito maius, et per consequens neque multiplex. Q u i n to, si mundus fuisset ab aeterno, infiniti equi fuissent generati successive, et tarnen aliquis fuisset primus equus ante quern nullus, et aliquis ultimus. Consequens est impossibile. Nam positis extremis non est possibile media esse infinita. Consequentia probatur. Nam si mundus fuisset ab aeter- 35 no, fuisset factus a deo, quia aliter non potuisset esse. Actio autem dei non fuisset terminata ad res in universal! sed in singular! et determinate ad hanc vel illam. Igitur si ab aeterno fecisset mundum, cuiuslibet speciei generabilium fecisset immediate aliquod Individuum signatum, et ex illo fuissent postea ceteri successive generati usque ad equum nunc noviter generatum. Ponatur 40 2 quia] quae J 7 et2] ABEJNRWd, ad SZ et edd om E 20 omnes] dies W 26 sicut] si W 40 generatum] om J

10 rationes] om W 17 totius] 33 ante quem] antequam W

120

In 2 Sent dist 1 q 3

quod aliquis nunc primo sit genitus, et hie esset ultimus, et ille, a deo immediate factus, fuisset primus. Sexto sequeretur quod actualiter esset multitudo infinita animarum rationalium. Nam infiniti homines praecessissent quorum singuli singulas et proprias animas habuissent, et nulla fuisset corrupta. Igitur nunc essent simul in 5 actu infinitae. Sed consequens est impossibile, cum impossibile sit esse multitudinem actu infinitam. Septimo sequeretur quod fuisset possibile esse magnitudinem infinitam. Quod similiter est falsum sicut de multitudine. Consequentia patet. Nam deus potuisset qualibet die creasse unum lapidem cubitalem et priori unisse. Infi- 10 niti autem cubitales, non dubium quod infinitam magnitudinem constituerent. Octavo sequeretur quod deus potuisset fecisse unum triangulum infinitum. Hoc autem implicat contradictionem, quia ex quo esset triangulus, haberet latera constituentia angulos, et per consequens terminata ad aliqua punc- is ta. Ac per hoc essent finita. Si autem esset infinitus, oporteret quod sua latera essent infinita. Et sie latera trianguli infiniti essent infinita et finita, quod implicat contradictionem. Sed consequentia probatur, primo quia qualibet die potuisset fecisse unum triangulum et qualibet die maiorem triangulo facto die praecedenti, secundum aliquam certam quantitatem, et secundum hoc hodier- 20 nus triangulus esset infinitus. Nam contineret in se infinities quantitatem determinatam excessus. Secundo probatur consequentia, quia potuisset ab aeterno fecisse unum triangulum, et deinde die qualibet ad quantitatem unius cubiti duo latera eius augmentasse. Quo posito, nunc esset infinitus. Simili modo posset probari de circulo. Nam sicut deus potuisset ab aeterno 25 fecisse coelum empyreum, sic qualibet die, retenta secundum speciem eius figura secundum concavum et convexum, potuisset eum secundum quantitatem | determinatam augere. Et sie nunc esset infinitum, et tarnen tam in con- 14N cavo quam in convexo circulare, quod implicat contradictionem. (Solutio octo rationum) 19

Ad p r i m u m concedo consequentiam ad bonum intellectum consequentis, et impossibilitatem consequentis nego. Ad probationem, cum dicitur quod haec et ilia sunt de ratione infiniti, dico quod falsum est sicut distinctione 44 quaestione ultima primi libri20 est ostensum. 19 20

cf p 119 cf GREG In 1 Sent dist 42-44 q 4 (fol 17 U sqq, praecipue 172L et 173N) 10 unisse] addidisse J 16 finita] infinita W 27 secundum speciem eius figura] ABEJNRZ, secundum speciem eius fi m SW, secundum speciem eius fila d, sphaericitate eius finita edd 27 eum secundum] secundum E, eum W

30

In 2 Sent dist 1 q 3

121

Ad s e c u n d u m 1 concede consequens. Et patet quod ipsum non est impossibile, ex quaestione praeallegata. Ad t e r t i u m 2 patet ibidem. Ad q u a r t u m 3 nego consequentiam. Dico enim quod infiniti trinarii essent etiam infiniti senarii, et non solum, sed et infiniti centenarii et infiniti s millenarii. Et sie de qualibet alia specie numerorum. Propter quod infiniti senarii non essent potius multiplices ad infinitos ternarios, quam econverso. Nee probatio valet quia, quamvis talis multiplicitas sit inter finitas multitudines proportionales, non sequitur tarnen quod sit etiam inter infinitas, inter quas nulla est proportio numeralis. 10 4 Ad q u i n t u m concedo quod infiniti equi fuissent generati. Dico tarnen quod non oportuisset quod aliquis fuisset primus ante quem nullus. Quinimmo possibile fuisset quod quilibet fuisset ab alio equo prius genito generatus, sicut de facto fuisse diceret Philosophus. Ad probationem consequentiae concedo quod, si fuisset mundus ab aeter- is no, fuisset factus a deo. Et ulterius dico quod actio dei non fuisset terminata ad res in universal! sed in particular!, id est non egisset deus res universales, cum nullae tales sint praeter signa universalia, sed res singulares; et quod non fecisset nisi equum singularem, et quod ab aeterno fecisset aliquem equum singularem, mediante sive concurrente alio singular! equo ad generationem 20 eius prius genito. Nullum tamen equum fecisset ab aeterno mediante alio equo prius genito. Et sie nullus esset primus. Nee haec secunda propositio repugnat primae. Quoniam non sequitur: Ab aeterno fecit aliquem equum, ergo aliquem equum fecit ab aeterno. Sicut non sequitur: Ante quodlibet tempus, quod fuit aut potuit esse, fecit aliquem 25 equum, ergo aliquem equum fecit ante quodlibet tempus quod fuit aut potuit esse, sicut patet etiam modicum scienti logicam. Et huic simile apparet in intensione continua formae, quae intenditur per additionem novi gradus. Infinitae enim partes formae generantur et generans non general formam aliquam universalem sed singularem tantum. Et tamen 30 nullam partem primo general nee inter illas aliqua fuit prima, quoniam cuiuslibel medielas prius genila fuit quam ipsa. Per hoc tamen non nego quin deus poluisset unum equum fecisse ab aeterno, et quod ab illo eliam fuissent infiniti successive generati. Sed hoc posito dico quod nullus fuisset primo genitus ab illo equo, sicut, esto quod agens 35 1 2

cf p 119

cf ρ 119 3 c f ρ 119 4 c / p 119sq

13 genito generatus] genitus J 14 de facto fuisse] generatio de facto fuisset J 21 sive concurrente - generationem eius] alio equo J 22 primus] add prius genito et sic nullus esset primus J

122

In 2 Sent dist 1 q 3

intendens formam sit novum et genitum, causal tarnen successive infinitas partes formae. Sed nulla est prima simpliciter inter illas, et primo genita vel causata ab ipso. Ad sex t u r n 5 dico quod consequens non est impossibile. Patet in quaestione supra allegata6. 5 A d s e p t i m u m 7 eodem modo. Et ulterius addo quod sic arguentes ad idem consequens non minus necessario deducuntur. Nam constat quod, si deus potuisset qualibet die creasse unum lapidem etc, sic etiam posset in qualibet parte proportional! eiusdem proportions unius horae creare unum lapidem et continuare, sicut ibi dicitur. Cum igitur istae sint infinitae, sequitur quod in 10 fine horae erit lapis infinitus. Ad o c t a v u m 8 nego consequentiam. Ad probationem dico quod, quia supposita aeternitate mundi quamlibet diem praecessissent infinitae, non fuisset possibile quod qualibet die sic fecisset maiorem triangulum in determinato excessu, quoniam tune qualibet die fuisset factus unus triangulus infinitus. is Triangulum autem esse infinitum implicat contradictionem, quamvis non implicet contradictionem esse magnitudinem infinitam. Et similiter dico ad secundam probationem consequentiae. Nam si aliquem triangulum deus fecisset ab aeterno, non fuisset possibile ut ilium die qualibet augmentasset secundum certum excessum, et cum hoc quolibet die illud aug- 20 mentatum esset triangulus. Quinimmo supposito tali augmento nulla die fuisset triangulus, sed magnitude quaedam unum tantummodo habens angulum, cuius latera in aliam partem essent infinita. Et per idem dicendum est ad aliam deductionem de circulo. Nam illo casu posito nulla die habuisset convexum. Et adverte quod cuilibet possunt ingeri 25 similiter difficultates praedictae, ponenti continuum non componi ex indivisibilibus. Quoniam hoc posito in qualibet hora sunt infinitae partes proportionales eiusdem proportionis. Ponatur ergo nunc aliquis triangulus vel circulus. Tune arguam quod poterit deus in qualibet parte proportional! | 15A unius horae sequentis maiorem triangulum vel circulum secundum determi- 30 natum excessum facere, vel datum modo illo augmentare. Et sumo partes proportionales dando ultimam, et non primam. Verbi gratia quod posterior medietas totius horae sit ultima pars, et posterior medietas primae medietatis totius sit pars paenultima, et sic deinceps secundum eandem proportionem dividendo versus principium horae. Secundum quern modum patet quod 35 quamlibet partem praecedunt infinitae eiusdem proportionis. Et constat quod 5 6

c / p 120

cf GREG Joe dt (fol 172A) c / p 120 8 c / p 120 7

7 si] sicut J

13 supposita] sumpta W

29 poterit deus] deus potuerat J

In 2 Sent dist 1 q 1 · Additio 7

123

non minus in quantumcumque parva parte ' temporis potest deus agere quidquid vult quam I I I I i n u n a d i e vel i n u n o anno. H o c autem posito, patet quod sequitur quod in fine horae, immo certe et in qualibet parte eius proportionis praedictae erit circulus infinitus et triangulus infinitus. Respondendum est ergo ab omnibus communiter modo praedicto.

5

3

2

Tune ad rationes principales9. Ad p r i m a m dicendum conformiter secundum ea quae dicta sunt ad quartum decimum argumentum alterius opinionis, 10 in praecedenti articulo10. Ad s e c u n d a m concede consequens. Et ad improbationem eius dico quod non est impossibile infinita esse pertransita ubi nullum eorum sit primo pertransitum. Patet in partibus proportionalibus eiusdem horae vel alicuius magnitudinis finitae secundum divisionem iam positam". Aut si aliquod sit pri- is mum pertransitum, nullum autem ultimum, sicut patet in partibus proportionalibus secundum divisionem conversam iam positae, ut puta quod prima pars sit medietas totius, et secunda sit prima medietas sequentis medietatis totius, et sie subsequenter secundum eandem proportionem dividendo. Et de hoc diffusius dictum est quaestione ultima distinctionis 44 primi 20 libri 12 . Additio 7: Ad rationem primam 13 quaestionis respondeo, primo negando antecedens. Et ad omnes probationes patet, quid dicendum sit ex dictis in quarta 14 conclusione, et etiam in primo libro15, ubi de hac materia agitur. Secundo, si quis non vellet tenere praedictam quartam conclusionem cum 25 his quae sequuntur ad ipsam, posset aliqualiter respondere ad rationem nescio tarnen utrum sufficienter plene, saltern apparenter, forte tarnen improbabiliter - concedendo scilicet antecedens, et negando consequentiam. Tune ad probationem posset concedi quod nunc haec est necessaria >hoc non fuit ab aeterno< quocumque alio a deo demonstrato. Et ulterius, quod in 30 9 10

11 12 13 14

15

cf p 97 sq cf cf cf cf cf

p 116 p 122,29-123,6 GREG loc cit (fol 17 U sqq) p 97 sq p 107 sq

cf GREG loc cit 13 ubi nullum] nisi unum E Additio 7: λ fol 14GH

19 secundum] per J

124

In 2 Sent dist 1 q 3 · Additio 7

quolibet instanti praeterito fuit necessaria, et sua opposita impossibilis scilicet ista >hoc fuit ab aeternoin nullo instanti haec fuit possibilis, igitur haec non fuit possibilisin nullo instanti hoc potuit esse ab aeterno, igitur hoc non potuit esse ab s aeternohaec fuit possibilis, igitur in aliquo instanti haec fuit possibilishoc potuit esse ab aeterno, igitur in aliquo instanti potuit esse ab aeternomulata essemutatum esse< ad motum, sicut punctum ad lineam, praeterquam quod secundum aliquos6 non esl in molu conlinuo primum >mulatum essemutata essemutatum esse< continuans partes motus ad invicem. 5 dum] dummodo W 11 virtute] veritate W 24 quod] quia λ Additio 8: λ fol 15DJ

6 et - simul] omnes codd 7 forma] formaliter J 15 similiter] sic J 18 improbationibus] probationibus J

126

In 2 Sent dist 1 q 4 · Additio 8

Mutatio quoque est quaedam entitas indivisibilis, per quam aliqua forma acquiritur tola simul, non Habens esse plus quam per instans, distincta a forma et subiecto formae et qualibet re permanente. Remanentibus 7 re mota et ea quae acquiritur per motum, ceterisque rebus permanentibus, desinit esse motus. Idem potest argui de mutatione indivisi- 5 bili, verbi gratia generatione substantial!, illuminatione et aliis instantaneis mutationibus. S ecu n do, partibus motus repugnat esse simul, non autem partibus rerum permanentium. Ergo motus est res distincta a rebus permanentibus. T e r t i o , si motus non sit res distincta ab omnibus rebus permanentibus, 10 aut ipse est mobile, aut res ad quam est motus cuius pars acquiritur ante artem, aut utraque simul. Non mobil 10, quia ipsum est subiectum motus, motus autem non est subiectum motus, 5 Physicorum8. Nee res ad quam est motus, quia ad motum non est motus, ibidem9. Nee utraque simul, propter ea quae dicta sunt. Confirmatur, quia praeter dictas res requiritur quod una pars is rei continue acquiratur post aliam, alioquin non esset motus. Continuitas autem acquisitionis talium partium est alia res ab illis. Q u a r t o , omnis »via ad rem est res distincta a re ilia«. Sed motus est via ad rem, quam mobile acquirit per motum. Maior ponitur ad litteram a Commentatore 10 3 Physicorum commento 4. Minor probatur per eundem 4 Me- 20 taphysicae commento 2, ubi dicit11 quod »motus dicitur ens, quia est via ad verum ens«. Et 1 Coeli commento 1 ait12, quod Aristoteles »intendebat per motus rerum vias ducentes ad generationes earum. Omnia enim existentia aut sunt substantiae aut accidentia aut sunt viae ad esse istorum et sunt universaliter transmutatio«. 25 Q u i n t o , omnis acquisitio per quam una res acquirit aliam est res distincta a re quae acquirit, et a re quae acquiritur. Patet, quia nihil est medium acquirendi se ipsum, aut medium sibi ipsi per quod aliquid acquirat. Sed motus omnis est huiusmodi secundum Commentatorem13 5 Physicorum commento 48, ubi dicit quod »motus nihil aliud est quam acquirere partem post aliam ex 30 illo, ad quod res mota movetur, donee acquirat illud, ad quod movetur, perfecte et tune cessat«. Et 3 Physicorum commento 4 ait 14 : »Motus enim nihil aliud est quam generatio partis post aliam illius perfectionis ad quam tendit motus, donee perficiatur et sit in actu«. 7

cf etiam obiectiones p 158-161 cf ARISTOT Phys 5,2 (225b 15-20; Juntina 4,215D et 216E = tc 14 et 15) 9 cfibid (226a 13-16; Juntina 4,219GH = tc 16) 10 AVERROES In Phys 3 com 4 (Juntina 4,87D) " AVERROES In Metaph 4 com 2 (Juntina 8,65K) 12 AVERROES In De coelo 1 com l (Juntina 5,IK) 13 AVERROES In Phys 5 com 48 (Juntina 4,237A) 14 AVERROES In Phys 3 com 4 (Juntina 4,87D) 8

14 simul] similiter λ

In 2 Sent dist 1 q 4 · Additio 8

127

Sexto, idem expresse patet ex intentione Commentatoris; nam in 3 Physicorum commento 4 vult15 quod in motu duo concurrunt, scilicet res cuius pars post partem acquiritur, et via ad rem illam quae acquiritur. Et haec duo realiter distinguuntur; utraque tamen potest vocari motus. Primo modo, secundum eum16, accipit Philosophus motum in 3 Physicorum, quando dicit 5 ipsum esse in genere eius rei ad quam est. Sed secundo modo sumit ipsum in Praedicamentis, quando ponit 17 »eum in praedicamento passionis«. Unde dicit18: »Dicamus, quoniam motus, secundum quod non differt a perfectione ad quam vadit nisi secundum magis et minus, necesse est, ut sit de genere illius perfectionis etc«. Et subdit: »Secundum autem quod est via ad perfectionem 10 illam quae est alia ab ipsa perfectione, necesse est, ut sit genus per se. Via ad rem est aliud a re«. Deinde 5 libro commento 9 recitatis opinionibus diversis, in quo genere sit motus, dicit 19 : »Motus igitur habet duplicem considerationem, quoniam secundum suam materiam est in genere eius ad quod est motus, secundum autem formam, id est secundum quod est transmutatio con- is iuncta cum tempore, est in praedicamento passionis«. Ex his patet quod Commentator vult quod motus formaliter sumptus est transmutatio in tempore, et sie est in praedicamento passionis. Et in 3 dixerat20 quod secundum quod est via, est in praedicamento passionis. Ac per hoc idem intelligit, cum vocat ipsum viam et transmutationem. Ut autem est via, 20 est res distincta a re ad quam est, ut dicit. Ergo secundum ipsum motus formaliter sumptus est res distincta a re ad quam est. Et per idem fortius patet quod est aliud a mobili, cum mobile non sit huiusmodi via. Et si dicatur quod Commentator1 ubi supra in 3 dicit quod modus dicendi, quod motus non differt a perfectione ad quam vadit, est >veriorfamosiormotum esse verius perfectionem ad quam est, quam viam< potest intelligi dupliciter: Uno modo >verius< id est 30 formalius, sicut vas aureum verius dicitur esse figura quam aurum, id est formalius, quia figura est formale in vase. Et hoc modo motus est verius »transmutatio coniuncta cum tempore« et via ad perfectionem, et sie loquitur Commentator2 in 5. Alio modo >verius< id est principalius, et sie vas verius est "cfibid 16 cfibid (Juntina 4,87DE) 17 ibid (Juntina 4,87C); C/ARISTOT Categoriae 14 (15a 23; Juntina l',59E) 18 ibid (Juntina 4,87C et D); cf BURLAEUS Joe cit (fol 61vb) 19 AVERROES In Phys 5 com 9 (Juntina 4,215B) 20 cfibid 3 com 4 (Juntina 4,87D) 1 cfibid (Juntina 4,87D) 2 ibid 5 com 9 (Juntina 4,215B) 1 idem] ideo λ

11 quae] Juntina, et λ

20 idem] inde λ

30 quam 2 ] aut λ

128

In 2 Sent dist 1 q 4 . Additio 8

aurum quam figura, id est principalius pro eo quod >quod quid estmutatum esse< est aliqua res talis, qualem ponit. TeΓΙ i a, quod nee mutatio est res a permanente distincta, ut dicit. Aliae erunt speciales, et una erit de motu locali, alia de alteratione, tertia de augmento, q u a r t a de generatione et corruptione. Et quaelibet harum 20 erit negativa, enuntians scilicet quod nullum praedictorum est aliqua talis res, qualem putant sic opinantes.

3

cf exempli gratia ARISTOT Metaph 6,4 (1029b 13; Juntina 8,160M-161A) cf forsitan AVERROES In Metaph 5 com 5 (Juntina 8,108BG); sed BURLAEUS In Phys 3 tract 1 cap 1 ad tc 4 (ed Venetiis 1501, fol 62va) dicit: . . . nam nomen rei naturalis per prius significat formam quam materiam ut vult Commentator 2 De anima commento5 (Juntina Suppl 2,50E-51B) 5 vide ZIMARAE Solutiones ad Phys 3 com 4 (Juntina 4,483va) ibidemque controversiam inter THOMAM, SCOTUM, HERVAEUM et CAPREOLUM.

4

8 roborari] Additio 8 adhuc add: Et quia haec opinio mihi falsa videtur, ideo via duplici procedam contra earn. Conclusiones autem erunt septem. Prima in generali quod nullus motus est aliqua talis res distincta a permanentibus, qualem fingit opinio. Secunda quod nee >mutatum esse< est aliqua talis res. Tertia quod nee mutatio. Quarta et specialis de motu locali. Quinta de motu alterationis. Sexta de motu augmenti. Septima de mutatione quae est generatio vel corruptio.

In 2 Sent dist 1 q 4

129

(Prima conclusio generalis probatur, primo) Est ergo prima conclusio probanda quod motus non est entitas, secundum se distincta ab omnibus entibus permanentibus, ut fingunt. Hanc probo primo sic: Si motus esset aliqua talis res, sequeretur quod aliqua una res demonstrata simul eodemque tempore primo de novo fieret et esset, et dum esset fieret, et 5 dum fieret esset. Consequens est impossibile, ergo et antecedens. Impossibilitas consequentis patet, quia nullum quod de novo fit in tempore, dum fit, est; immo omne quod sic fit, dum fit, non est. Et haec propositio est evidens, ut dicit Commentator6 5 Physicorum commento 13 et Philosophus7 1 Perihermeneias. Si igitur dum aliquid est, ipsum fit, sequitur quod aliquid, dum 10 est, non est; quod est contradictio. Consequentia vero declaratur. Si enim motus sit talis res, ut fingunt, noviter facta a motore in mobili, certum est quod non fit nisi dum mobile movetur; nee enim ante, nee post. Et hoc concedunt. Nee etiam talis entitas est, nisi dum mobile movetur, ut etiam concedunt. Alioquin si ipsa esset in mobili, postquam motum est et quiescit, iam is non esset distincta ab omnibus permanentibus praesentibus et futuris. Forte d i c e t u r ad rationem quod proprium est successivorum, quod sint dum fiunt; suum enim esse est suum fieri, et mox cum facta sunt, esse desinunt. Quapropter licet illud consequens sit impossibile de rebus permanentibus, non tarnen de successivis. 20 Sed haec responsio nulla est. Primo enim contradicit intentioni Philosophi et destruit rationem eius quam facit 5 Physicorum8 ad probandum quod generatio non generatur. Probat enim inter cetera per hoc, quia oporteret quod generatio generaretur dum esset, et sic simul esset et fieret, ut deducit ibi Commentator9 commento 13. Cum igitur generatio et motus, ut ibi accipit, 25 sint de genere successivorum, si in successivis hoc non esset impossibile, nihil probaret Philosophus neque Commentator. Secundo, non valet responsio, quia ratio probat universaliter tarn de successivis quam de permanentibus. Omne enim quod fit in tempore, procedit de non esse ad esse. Dum autem procedit de non esse ad esse, non est. Ex quo 30 ultra concluditur quod fictio est ponere aliquam entitatem sic successivam, quae solum sit dum fit, et non sit postquam fiebat.

6

cf AVERROES In Phys 5 com 13 (Juntina 4,218DE, ubi in margine invenies: In Phys 5 com 16; 6 com 39; 8 com 69) 1 cf ARISTOT De interpretatione 9 (18a 28 sqq; Juntina l',80C sqq) 8 cf ARISTOT Phys 5,2 (225a 33-35; Juntina 4,217L = tc 12) 9 cf AVERROES In Phys 5 com 13 (Juntina 4,218FG) 3 entibus] rebus J 6 et dum fieret esset] om E 17 rationem] add istam J 29 fit] de novo fit J

11 quod est contradictio] om E 31 entitatem] add talem J

130

In 2 Sent dist 1 q 4

(Prima conclusio generalis probatur, secundo) Secunda ratio ad idem est ista. Si motus esset aliqua talis res, sequeretur quod aliqua res, et similiter quaelibet pars eius, eodem tempore primo generaretur et corrumperetur. Sed consequens est impossibile. Igitur et antecedens. 5 Consequentiam probo. Accipio unum motum verbi gratia motum quo aliquod mobile movetur in aliquo tempore primo, et sit tempus illud Α-B. In hoc tempore motus ille primo genitus est, vocando >genitum< omne ens quod exivit de non esse ad esse, sive cuius entitas est in actu quae primo erat in potentia, quomodo Commentator10 etiam 5 Physicorum commento 16 dicit 10 quod »generatio est exitus eius quod est in potentia in actum«. Hoc autem modo motum esse factum, ponentes ipsum esse rem ab omnibus rebus permanentibus distinctam negare non possunt. Hie ergo motus exivit ad esse et genitus est in tempore Α-B primo. Cuius probatio est, quoniam non exivit ad esse ante illud tempus; quia sic fuisset, antequam eo mobile moveretur. Et sie is motus erat, et nihil movebatur. Turn quia sequitur quod idem motus demonstratus fuisset successive in duabus partibus temporis, scilicet ante tempus Α-B et in tempore Α-B, et sic esset res permanens. Nee ille motus exivit ad esse post totum illud tempus Α-B, quia cum in illo tempore ponatur esse, sequeretur quod prius fuisset quam exivisset ad esse, 20 quod non contingit. Nee exivit ad esse totus ille motus in aliqua parte temporis Α-B, quia non in priori parte, puta A-C. Nam quaero, an ipse motus habeat esse in parte sequente videlicet C-B, vel non. Si sic, igitur est res permanens; si non, cum mobile ponatur moveri per totum tempus | Α-B, sequitur quod movetur per 25 partem C-B. Sed tune non est huiusmodi res distincta a permanentibus, per responsionem. Igitur aliquid vere movetur, nulla huiusmodi re existente. Quare frustra ponitur talis res, in quocumque ponatur. Cum ergo ille motus non exeat ad esse ante totum Α-B, nee post ipsum totum, nee in aliqua parte ipsius, et aliquo tempore exeat ad esse, relinquitur 30 quod primo et adaequate fiat et capiat esse in tempore A-B. Porro, cum hie idem motus non semper sit, sed aliquando perdat esse, quaero quando? Aut enim ante totum tempus Α-B, et hoc est impossibile, cum non sit possibile aliquid desinere esse antequam sit, nee prius corrumpi quam esse, aut prius quam generari. Aut post totum Α-B, et hoc etiam est impossi- 35 bile, sive hoc ponatur esse in instanti sive in tempore, quia sequitur quod totus ille motus aut aliqua pars eius habeat esse secundum se totam in diversis 10

AVERROES In Phys 5 com 16 (Juntina 4,219K) 7 In 2 ]etJ 9 cuius] aliqua W 9 primo] prius tantum J 11 in 2 ]adJ 13 exivit] om E 15 eo mobile] mobile ipsius J 22 totus ille motus] om W, totus motus E 25 moveri] om J 27 responsionem] rationem J

In 2 Sent dist 1 q 4 · Additio 9

131

partibus temporis, et prior pars motus simul sit cum posteriore in mobili. Et iterum sequitur quod mobile moveretur aliquo motu post ultimum >mutatum esse< illius, quod implicat contradictionem. Aut tertio, ille motus perdidit esse totus in aliqua parte temporis Α-B, et hoc etiam est impossibile, quia non in prima, quia tune nulla pars motus esset in sequente parte temporis Α-B, et s tarnen mobile tune movetur, vel esset postquam perdidit totum esse. Nee in secunda, quia tune aliqua pars praecedens secundum se totam esset in diversis partibus temporis. Relinquitur ergo quod sicut ille motus totus accipit esse primo in tempore Α-B, et pars motus in parte temporis, sic totus desinit esse et corrumpitur 10 primo in eodem tempore Α-B, et pars in parte. Et sie patet consequentia. Impossibilitatem vero consequentis ostendo multipliciter. Additio 9: Primo, quia omne quod fit et exit de non esse ad esse in tempore, dum accipit esse, non est. Alioquin non exiret de non esse, sed de esse ad esse. Patet etiam ex 5 Physicorum et per Commentatorem11 ibidem commento 13, 15 ubi dicit quod »homo, dum est in generatione, non est homo«. Unde quod generatur, non est. Idem potest haben ex 10 Ethicorum12, ubi probatur delectationem non fieri in tempore. Omne autem quod corrumpitur aut perdit esse in tempore, dum corrumpitur, est. Patet ex dictis et ex 5 Physicorum13. Ergo si aliquid, dum accipit esse, perdit esse, vel dum generatur, corrumpitur, sequi- 20 tur quod idem simul, dum est, non est. Quod implicat contradictoria. Sequitur Text us Ordinarius. P r i m o , quia si alicui subiecto simul et eodem tempore primo acquiratur aliqua forma verbi gratia albedo, et perdatur alia scilicet dulcedo, simul primo erit in eo acquisita albedo et perdita dulcedo, et eodem instanti primo erit 25 albedo et non erit dulcedo. Ergo si eadem essentia motus acquiritur simul in aliquo et deperditur, eodem instanti primo erit perfecte acquisita et deperdita, et eodem instanti erit perfecta eius generatio et corruptio, et erit et non erit. Confirmatur, quia omne quod est genitum, quando est primo genitum, est; et omne quod est corruptum, quando est primo corruptum, non est. Sicut 30 universaliter omne »quod est mutatum, quando est primo mutatum, est in eo ad quod est mutatum«: si ad esse, est in esse; si ad non-esse, est in non-esse. Et sie in omni genere mutationis, ut patet ex 6 Physicorum14. Si igitur motus est primo genitus et corruptus, eodem instanti est et non est. 11

AVERROES In PhysS com 13 (Juntina 4,218E) cf ARISTOT Eth Nicom 10,3 (1174a 13 sqq; Juntina 3.146M sqq) 13 cf ARISTOT Phys 5,2 (226a 7-10; Juntina 4,218K = tc 14) 14 ARISTOT Phys 6,5 (235b 6-12; Juntina 4,271M = tc 40)

11

l in] om W 5 prima] primo EW 11 in1] add toto J 29 quando] add non J 30 est2] om W 30 non] om J Additio 9: λ fol 15/O

27 deperditur] perditur W 33 genere] generatione W

132

In 2 Sent dist 1 q 4

Secundo, impossibile est idem mobile eodem tempore primo acquirere unum locum et perdere eundem, vel unam formam et perdere illam, vel augmentari secundum aliquam quantitatem et secundum eandem diminui. Nee aliquis mente capere polest horum aliquod esse possibile. Ergo eadem ratione impossibile est idem eandem essentiam, quaecumque sit ilia, eodem tempore 5 primo acquirere et perdere. Tertio patet impossibilitas huius consequentis ex intentione Philosophi15 8 Physicorum et Commentatoris ibidem commento 62 et sequente, ubi pro manifesto principio sumunt esse impossibile, simul esse generationem et corruptionem eiusdem, immo nee esse posse unam post aliam sine tempore 10 medio. Item Philosophus16 et Commentator 5 Physicorum commento 14 fundant unam rationem super hoc quod nihil corrumpitur dum generatur, tamquam super manifesto fundamento, ad probandum quod motus non generatur. Q u a r t o idem patet. Nam impossibile est idem quacumque virtute simul is in eodem instanti vel eodem tempore primo creari et annihilari. Et hoc nullus negaret. Ergo ex eadem causa impossibile est idem simul generari et corrumpi. Et semper intelligo quod non solum totum categorematice sed et quaelibet eius pars in eodem tempore primo generetur et corrumpatur. (Prima conclusio generalis probatur, tertio)

20

Tertia ratio. Si motus sit talis res, sequitur quod res quae movetur, vel simul habet infinites motus aequales secundum durationem, vel quod ante motum, quem habet, successive habuit infinites quorum quilibet fuit tantus secundum durationem, quantus est ille, quem habet. Consequens quantum ad utramque partem est falsum. 25 Probo consequentiam. Omne enim quod in se habet actu ä-liquam entitatem, quam antea habuit tantum in potentia, est | inquantum huiusmodi mu- 16A tatum ad ipsam. Hoc patet: Turn quia secundum ipsam se habet aliter quam prius, ac per hoc est mutatum. Turn quia, si non esset mutatum, sicut prius carebat ilia entitate nee earn habebat in actu sed tantum in potentia, sic et 30 nunc earn non haberet in actu. Turn quia omne quod prius fuit sub uno opposite, et nunc est sub alio, est mutatum ex uno in aliud. Hoc enim sonat nomen mutationis, ut dicitur 5 Physicorum17. Omne autem quod habet ali15

cf ARISTOT Phys 8,7 (26la 31 sqq; Juntina 4,400G sqq = tc 62); AVERROES In Phys 8 com 62 et 63 (Juntina 4,401D sqq et 403 AB) 16 cf ARISTOT Phys 5,2 (226a 7 sqq; Juntina 4,218K sqq = tc 14); AVERROES In Phys 5 com 14 (Juntina 4,219A sqq) 17 cf ARISTOT Phys 5,1 (225a l; Juntina 4,21 OF = tc 7) 4 aliquod] add ad W 5 idem] add vel J 24 quantum] om J 32 sonat] add hoc E

5 essentiam] existentiam J

In 2 Sent dist 1 q 4

133

quam entitatem actu, quam ante non habuit actu, est huiusmodi ut patet. Omnis autem res, quae movetur, secundum opinionem habet essentiam motus quam, antequam moveretur, non habuit. Igitur est mutata ad ipsam. Aut igitur res, quae movetur, prius habuit mutationem seu motum ilium, quo est mutata ad motum datum, quam haberet istum motum; aut simul. Si prius, 5 cum etiam motum secundo datum habuerit aliquando, cum ante non habuit, igitur prius fuit mutata ad ilium et habuit priorem, et sie in infinitum. Si vero simul cum motu quern habet, habet etiam motum quo mutatur ad ipsum, et eadem ratione simul habet motum, quo mutatur ad ilium alium, et sie in infinitum, sequitur quod simul habeat motus infinites. 10 Quod autem omnes illi motus sint aequales secundum durationem, sive ponantur simul, sive sibi succedentes, patet, quoniam semper in aequali ternpore causatur motus et acquiritur res ilia ad quam est motus secundum opinionem istam, unde et eisdem seu aequalibus divisionibus dividuntur. Alioquin vel aliqua pars rei acquireretur sine motu, utpote si minori tempore is fieret motus quam acquireretur res, aut si esset econtra, aliquando moveretur mobile et non acquireretur aliquid per motum ilium nee deperderetur. Quae omnia non sunt possibilia secundum viam illam. Falsitas consequentis patet quantum ad primam partem ex 5 Physicorum18. Et probatur ratione, quia alias sequeretur quod impossibile esset aliquid mo- 20 veri postquam non movebatur, quod sensui contradicit. Patet consequentia, quia impossibile esset aliquo motu quantumcumque parvo moveri, nisi prius fuisset motum motu illi aequali, et sie in infinitum. Et per consequens inter tempus quietis et tempus motus succederent sibi infinitae partes temporis eiusdem quantitatis, quod est impossibile. 25 Falsitas etiam secundae partis patet, quia non apparet necessitas neque congruitas, sed potius impossibilitas per naturalem virtutem, quod idem agens causet in eodem mobili simul motus infinites aequales. (Prima conclusio generalis probatur, quarto) Quarto, si motus sit talis res distincta, sequitur quod mobile simul acquirat 30 duas res distinctas scilicet ipsum motum et rem permanentem secundum quam est motus, quarum neutra est intrinseca alteri. Igitur per potentiam divinam possibile erit quod acquirat unam sine altera, videlicet rem illam permanentem verbi gratia locum vel qualitatem non acquirendo seu non habendo rem illam aliam successivam. Ex quo sequitur quod poterit successive 35 continue esse alio et alio loco, et per consequens moveri de loco ad locum sine 18

cf ARISTOT Phys 5,1 (225a 34 sqq; Juntina 4,213LM = tc 9) 1 aliquam] quicquam W 1 ante] om E 5 istum] aliquando J 12 simul] add esse J 28 mobili] instanti J 28 motus] om E 32 quarum] quare W

134

In 2 Sent dist 1 q 4

alia re et sic moveri sine motu, secundum viam illam. Quod reputant impossibile. Et secundum veritatem sequitur quod frustra ponitur talis alia res, cum ad earn ponendam non cogat necessaria ratio nee evidentia aliqua, aut etiam auctoritas quam negare non liceat. Similiter econtra, possibile erit quod acquirat motum non acquirendo rem 5 permanentem, verbi gratia ascensum non acquirendo locum, vel denigrationem non acquirendo nigredinem, et per consequens aliquid poterit ascendere non mutando locum ullo modo scilicet acquirendo vel deperdendo, et aliquid albissimum denigrari non acquirendo nigredinem nee albedinem ullo modo perdendo. Et non solum hoc, sed etiam sequitur quod aliquid poterit perpetuo 10 ascendere ascensu aeque veloci sicut est ascensus sagittae iactae in sursum, et numquam tarnen plus distabit a terra quam modo - ponatur quod modo quiescit - quod nimis est absurdum. Patet consequentia quia, ut probatum est, possibile erit quod totum ascensum, quo mobile ascenderet usque ad certam distantiam, posset deus causare in eo, esto quod locum non mutaret. Hoc 15 autem posito, adhuc ipsum posset ascendere ad distantiam illam mutando locum. Vel igitur mediante alio motu, et tune eadem ratione ilium alium posset in tempore consequente tempus primi iam causati causare, esto quod non acquireret alium locum, et simili ratione infinitos tales successive. Si vero diceretur quod primo causato perveniret ad distantiam illam sine motu, ha- 20 betur propositum, quia eadem ratione frustra ponitur umquam talis motus. Eodem modo, quod aliquod album posset perpetuo motu uniformi denigrari, et numquam esset nigrum aut minus album. Et confirmatur etiam, quia secundum opinionem motus quodammodo est 16E prior forma, quae ipso mediante acquiritur, unde ipse secundum eos est quasi 25 via et ratio vel medium acquirendi formam. Et ideo per virtutem divinam poterit causari sine ilia, licet secundum veritatem sequatur quod etiam econverso ilia poterit causari sine illo, si sic distinguantur, ut dicit opinio.

(Prima conclusio generalis probatur, quinto) Quinto, si motus esset aliqua huiusmodi res, sequeretur quod esset aliqua 30 vera res extra animam constituta ex partibus, quarum nulla est vel esse polest in rerum natura, et sic aliqua vera res esset constituta ex impossibilibus. Quam absurditatem non concederet aliquis sanae mentis. Consequentia probatur, quoniam secundum istos quaelibet pars motus est praeterita vel futura, et neque praeterita est neque futura, ut concedunt. Sed quod etiam neutra 35 possit esse, probo. Nam si praeterita posset esse, vel posset esse existens praecise praeterita, sicut nunc est, vel existens praesens, vel existens futura. Non primo modo, quia sequeretur quod etiam ipsa nunc est, quod negant. Nee 8 scilicet] in W 8 deperdendo] perdendo J 16 ad] usque ad J E 24 quia] om J 24 motus] add enim J

20 diceretur] om

In 2 Sent dist 1 q 4

135

secundo modo, quia secundum ipsos quaelibet pars motus est divisibilis secundum priorem et posteriorem, nee aliter est possibile, igitur non est possibile quod aliqua sit praesens. Praeterea eadem ratione totus unus motus magnus posset esse praesens et simul. Nee tertio modo, quia eadem ratione nunc de facto pars futura est, quod negant. Simili modo polest probari, quod nulla s pars futura polest esse. Ad hanc rationem forte d i c e t u r iuxta doctrinam aliquorum19 quod ad esse rerum permanentium, habentium partes, requiritur coexistentia partium, sed ad esse rerum successivarum non requiritur coexistentia partium, sed sufficit ordo et continuitas. Et sie est in partibus motus. Nam pars futura sequitur 10 praeteritam et illi continuatur mediante >mutato esse< praesenti. Et ratione talis ordinis et continuationis dicitur quod motus habet esse et est res vera, licet non permanens. Haec s o l u t i o nulla est: Turn quia - cum nullum totum sit aliud quam omnes suae partes, seu proprius loquendo, quam omnia quorum quodlibet est is eius pars, vel saltern quodlibet constet ex partibus suis - impossibile est aliquod totum esse, nisi sit quaelibet pars eius. Turn quia non est intelligibile quod aliqua non-entia, nee possibilia esse entia, continuentur alicui enti aut insimul entitatem aliquam constituant. Unde posset aequaliter dici quod, licet chimaera nihil sit neque tragelaphus, continuantur tamen ad invicem median- 20 te aliquo ente, et quod simul sumpta vel praecise ipsa aut etiam cum aliquo ente sunt una entitas constituta ex chimaera et tragelapho et entitate una. Quod nullus sapiens diceret. Turn quia >mutatum esse< nulla entitas est, qualem fingunt, ut probabitur in sequent! conclusione20. 25 Turn quia, esto quod esset aliqua entitas talis, cum pars futura motus non succedat praeteritae, neque transeat in praeteritum nisi per praesens - alioquin non continuaretur sibi mediante >mutato esse< praesente ut dicunt sequitur quod tola pars futura transibit in praeteritum per praesens per sua >mutata esse< praecise, quia secundum ipsos nihil ex motu praeter >mutatum 30 esse< potest esse praesens. Et sie ulterius sequitur quod motus componatur praecise ex >mutatis esse< sibi succedentibus, ac per hoc tempus est ex instantibus, continuum ex indivisibilibus, cuius oppositum demonstratur 6 Physicorum1. 19

cf exempli gratia BURLAEUS In Phys 3 tract 1 cap 1 (ed Venetiis 1501, fol 65rb); 4 tract 3 cap 3 (ibid, fol 135rb) 20 cf p 136-147 1 cf ARISTOT Phys 6,1 (23 la 24; Juntina 4,246J = tc 1) 5 simili modo] add primo modo J 19 entitatem aliquam] unam entitatem J et J

11 illi] ibi edd 30 praeter] nisi J

15 omnes] om E 33 instantibus] add

136

In 2 Sent dist 1 q 4

(Prima conclusio generalis probatur, sexto) Sexto, si motus esset talis res, ut fingunt, motus non esset >actus entis in potentia secundum quod in potentiac Et per consequens cum sic definiatur motus, ut suppono ex 3 Physicorum2, et ipsi etiam concedunt, sequitur quod nullus motus est motus. Consequentia probatur, quia nee pars praeterita est 5 actus mobilis, nee futura, quia neutra est et neutram mobile habet actu, nee aliquid aliud ipsius motus est praeter praeteritam partem et futuram. Igitur mobile nihil habet motus, nee secundum aliquid sui motus est actus illius. Nee potest dici quod ideo motus dicitur et est actus mobilis, quia >mutatum essemutatum esse< est penitus indivisibile. Actus autem positus in definitione motus significat perfectionem mobilis seu actum divisibilem secundum Commentatorem3 5 Physicorum commento 21. Unde dicit ipse quod »perfectio accepta in definitione motus, quae est tamquam genus, non invenitur in transmutatione, quae est in generatione«. Et subdit quod »causa in hoc est, quoni- is am forma est indivisibilis«. Et praeterea non est dare tale indivisibile quod vocant >mutatum essemutatum essemutata essemutatum esse< esset in mobili per tempus. Ex quo ultra sequitur quod, cum illo tempore mobile sic continue moveatur et in quolibet instanti illius temporis habeat aliud >mutatum esse< secundum imaginationem eorum, simul in eodem mobili erunt plura >mutata esse< in ipso successive causata. 30 Hoc autem est impossibile secundum dicta sic opinantium, quia, qua ratione unum >mutatum esse< manet in mobili cum sequentibus, eadem ratione quodlibet medians inter ilia >mutata esse< et per consequens etiam motus omnis comprehensus ab illis >mutatis essemutata essemuta- 35 turn esse< remansisset. Et sie ultra sequitur quod una pars motus erit in mobili 2 3

cfibid 3,1 (20la 10-11 et 201 b 4-5; Juntina 4,87L et 89E = tc6 et 9) AVERROES In Phys 5 com 21 (Juntina 4,222JK) 10 est2] vel J

28 cum] add in J

In 2 Sent dist 1 q 4 · Additio 10

137

simul cum sequentibus, quod motui repugnat et cuilibet successive, secundum ipsos. Additio 10: Turn quia, quando >mutatum esse< est in mobili, mobile est illo formaliter primo mutatum. Quare, si plura sint formaliter simul in mobili, mobile erit pluribus primo simul mutatum. Uno autem >mutato esse< non est s mutatum, nisi ad unum locum; igitur pluribus ad plura, et per consequens simul ad plura loca successive mutatum, quod est contradictio. Turn quia tamdiu >mutatum esse< est in mobili, quamdiu mobile est in hoc loco primo, et econverso. Et sie mobile esset per tempus in eodem loco primo. Sed ponebatur continue moveri. 10 Item ex hoc habetur propositum; sic enim quaelibet talis res erit vere res permanens, nee magis poterit negari esse permanens quam albedo et dulcedo aut quaelibet alia forma. Sequitur Textus Ordinarius. Nee secundum potest dici, scilicet quod nulla sit plus quam per instans. Quia hoc non est naturaliter possibile de aliqua re, sicut probatum fuit in is primo4 libro distinctione 17 quaestione 2 articulo 2. Probatur etiam auctoritate Philosophi 8 Physicorum in illo capitulo >Quod autem loci mutatiomutatum esse< aut aliqua alia res sit tantum per instans, generatio eius et corruptio non mediabuntur tempore, ut patet. Nee valet dicere quod Philosophus et Commentator loquuntur de rebus 30 permanentibus, non autem de successivis. Quia ratio eorum aequaliter probat de omnibus, si aliquid probat. Similiter posset quis dicere quod loquuntur de substantiis, non de accidentibus. Vel igitur dictum et ratio eorum valet in omnibus vel in nullo. 4

cf GREG In 1 Sent dist 17 q 2 art 2 concl 8 (fol 92AB) ARISTOT Phys 8,7 (26Ib 23-24; Juntina 4,402M = tc 63) 6 AVERROES In Phys 8 com 63 (Juntina 4,403A) 5

8 tamdiu] tarn divum λ 8 mutatum] mutat hoc λ 17 Quod] quae EJ 24 Unde] et J 24 volunt] vult W 26 impossibile] om E 28 mediabuntur] media habentur, in mg mediarentur J 32 probat] om J 33 valet] tenet J Additio 10: λ fol 16JK

138

In 2 Sent dist 1 q 4 · Additio 11

Additio 11: Secundo vero probatur per rationem. Si enim aliqua talis res sit tantum per instans, corrumpitur ergo. Aut igitur ipsa corrumpitur primo in tempore, aut in instanti. Et intelligo >corrumpi in tempore vel instanti< non tamquam in subiecto aut termino, sed tamquam in mensura, sicut dicimus lumen causari in instanti, aut aliquam aliam formam. Non potest dici quod in 5 tempore, quia tune oporteret quod aliquo eius corrumperetur prius aliquid eius, et sic >mutatum esse< esset divisibile in aliqua, quorum unum est ante aliud ac per hoc esset motus. Si vero dicatur quod in instanti, signetur instans in quo ponitur esse, et sit A. Aut igitur corrumpitur in A, quod dici non potest, quia - cum in illo sit, et quod corrumpitur in instanti, non prius cor- 10 rumpatur quam sit corruptum - si in instanti A corrumpitur, igitur in A est corrupta et per consequens non est. Et sie in instanti A est et non est. Aut corrumpitur in alio instanti, et si sic, cum inter quaelibet duo instantia sit tempus medium, vel ipsa erit in tempore medio, cuius oppositum datur in responsione; vel non erit, et tune sequitur quod ipsa erit corrupta antequam is sit corrupta, quod implicat contradictionem. (Contra rationem instatur, quadrupliciter) Ad hanc autem rationem quadrupliciter respondetur. P r i m o quidem dicitur quod assumit falsum, cum dicit: Si est in instanti tantum, igitur corrumpitur. Non enim omne, quod aliquando est et postea non est, corrumpitur, 20 neque omne, quod non est et postea est, generatur, sive quando est, est genitum. Nam sicut dicit Philosophus7 l Coeli: »Uno modo aliquid dicitur ingenitum, si sit aliquid nunc, prius non ens, sine generatione et transmutatione, quemadmodum quidam >tangi< et >moveri< dicunt. Non enim generari dicunt tactum et motum«. Et statim post dicit quod aliquid dicitur »incorrup- 25 tibile, quod sine corruptione quandoque quidem est ens, quandoque autem non ens, puta tactus, quia sine corrumpi prius existentes postremo non sunt«. Ex his patet quod aliquando aliquid post non esse habet esse quod tarnen non est genitum, et aliquid post esse habet non esse quod non est corruptum. De talibus autem est motus et >mutatum essemutatum esse< non corrumpitur, sed sine corruptione non est postquam fuit. S e c u n d o , dato quod concedatur >mutatum esse< corrumpi, negatur ilia s disiunctiva, quae dicit: aut corrumpitur in tempore aut in instanti. Dicitur enim neutram partem esse veram. T e r t i o dicitur quod corrumpitur >mutatum esse< in tempore, non tarnen primo. Et si quaeratur in quo corrumpitur primo, dicitur quod in nullo primo corrumpitur tamquam in mensura. 10 10 Q u a r t o , respondetur distinguendo huius propositionis >mutatum esse corrumpitur seu desinit essemutatum esse< desinit esse in instanti secundum primum sensum, et in instanti in quo est. Nam haec est vera: Hoc >mutatum esse< nunc est, et immediate post non erit, in toto enim tempore sequente non erit. Nee ex hoc sequitur quod in isto instanti non 20 sit, sed quod in tempore immediate sequente. Et secundum hoc conceditur quod eodem instanti incipit et desinit, exponendo >incipit< per positionem praesentis et negationem praeteriti, id est nunc est et immediate prius non fuit. Omnes enim hae verae sunt: Hoc mutatum esse nunc est, hoc mutatum esse immediate prius non fuit, hoc mutatum esse immediate post non erit; et 25 per consequens haec: Hoc mutatum esse nunc incipit et desinit, secundum sensus datos. In secundo vero sensu dicunt >mutatum esse< in nullo instanti desinere esse, quia haec numquam est vera: Hoc >mutatum esse< nunc non est et prius 'ARISTOT Metaph 7,5 (1044b 21-22; Juntina 8,221F = tc 14) cf BURLAEUS In Phys 4 tract 3 cap 1 (ed Venetiis 1501, fol 125ra): Dico quod idem intelligo per corruptionem, large loquendo, et per desinere esse et per generari et per incipere esse. Sed desinere exponitur dupliciter et sie habet duplicem intellectum. Quia uno modo >desinere< exponitur per positionem praesentis et negationem futuri, ut sic: Hoc desinit esse hoc et hoc numquam postea erit.- Alio modo desinere exponitur per negationem praesentis et per positionem praeteriti, et sie >hoc desinit esse< exponitur sic: Hoc non est et hoc sine medio fuit. Dico similiter quod incipere exponitur dupliciter, videlicet uno modo per positionem praesentis et negationem praeteriti et sic >hoc incipit esse< exponitur sic: Hoc est et hoc numquam prius fuit.Alio modo exponitur per negationem praesentis et positionem futuri et sie >hoc incipit esse< sic exponitur: Hoc non est et hoc statim sine medio erit.- Et eodem modo debet exponi generari et corrumpi largo modo accepto.

10

7 neutram] neutra λ

12 desinit] desinerit λ

19 mutatum] mutatur λ

140

In 2 Sent dist 1 q 4 · Additio 11

immediate fuit. Sic etiam dicunt quod non incipit in aliquo instanti, exponendo >incipere< per negationem praesentis et positionem futuri. Haec enim numquam est vera: Hoc >mutatum esse< in hoc instanti non est, et immediate post erit. Nam non erit in aliquo instanti immediate post sequente, quia nullum tale est, nee erit in tempore immediate, quia >mutatum esse< non est in tern- 5 pore. Posset tamen concedi quod >mutatum esse< in hoc sensu secundo desinit esse in tempore, ut exponatur: Hoc >mutatum esse< non est in hoc tempore, scilicet quod immediate sequitur instans in quo fuit, et immediate prius fuit, quia scilicet in instanti praecedente. Similiter in secundo sensu dato potest concedi quod incipit esse in tempore, id est >mutatum esse< non est in hoc 10 tempore et immediate post erit, erit enim in instanti terminante illud tempus. Et sie conceditur >incipereesse et non esse sine generatione et corruptionesine generatione et sine alteratione, 5 sicut dicunt quidam de tactu et motu< etc«. Et quod talia tamen sint vere generabilia subdit dicens: »Et manifestum est quod hoc non dicitur non generabile nisi per similitudinem, quia omne quod post non esse est, necessario est generatum«. Et iuxta finem eiusdem comment! dicit: »Illud enim, de quo dicitur non generabile, | aut vere dicitur aut non vere. Si non vere, dicetur de ίο 17Α generate absque causis generationis« - istud autem est, quod generatur sine transmutatione in tempore, ut ibidem patet - »et de eo, quod est difficilis generationis«. Et causam, propter quam haec dicantur >non generabilia non veremutatum essemutatum essemutatum esse< fieri in instanti, sic necessario oportet concedere motum corrumpi in tempore, mutationem vero et >mutatum esse< in instanti. (Ad tertiam instantiam) Tertia etiam responsio deficit, quoniam omne quod corrumpitur in aliquo 20 tempore, vel corrumpitur primo illo tempore vel corrumpitur primo in aliquo eius. Et hoc patet, quia alioquin non corrumpetur in illo. Sicut quod corrumpitur die dominica, non potest dici corrumpi die lunae, quia dies dominica non est dies lunae nee pars eius. Quod autem corrumpitur in aliqua hora diei dominicae potest dici corrumpi in die dominica, licet non primo, quia cor- 25 rumpitur in parte eius. Confirmatur. Sicut enim non potest dici aliquid esse in aliquo loco, nisi sit in eo et partibus eius - et tune est in illo primo - aut sit in aliqua eius parte primo, sicut quis dicitur esse in domo, quia eius locus proprius, in quo est primo, est pars domus, et tune dicitur esse in domo non primo. Sic in pro- 30 posito. Sic igitur non obstantibus solutionibus praemissis ratio manet in robore suo. Cuius virtus in alia etiam forma posset poni, ut accipiatur compositum ex mobili, tamquam subiecto, et entitate ilia quae dicitur >mutatum essemutatum esse< quod prius non habuit, et perdit ipsum, an perdat ipsum in tempore vel instanti, ut supra. Confirmatur quoque quod supra18 dictum est, scilicet >mutatum esse< aut rem aliquam non habere esse tantum per instans, quoniam pariter posset 5 concedi quod est dare ultimum esse rei permanentis, ut ultimum esse luminis in aere. Quod reprobatur expresse 8 Physicorum19, nee aliqua ratio magis concludet contra hoc quam contra illud. (Ad quartam instantiam) Quarta demum solutio etiam non valet, nee tollit efficaciam rationis factae. 10 Non enim per omnia verba ilia aliud dicitur quam quod >mutatum esse< est per unicum instans tantum. Et contra hoc procedit ratio facta. Quae ratio non quaerit de mensura ipsius >mutati esse< in qua est, sive de mensura sui esse nee sui non esse, sed de mensura sui fieri et corrumpi et mensura transitus eius de esse in non esse, sive transitus subiecti de esse ipsius >mutati esse< in is non esse eiusdem, seu de | affirmatione in negationem iuxta communem mo- 17E dum loquendi ad bonum intellectum; et ad hoc nihil respondetur. Unde reduco sic rationem: Aut >mutatum esse< transit de esse in non esse in tempore, vel in instanti. Si in tempore, igitur est partibile et durat per tempus. Si in instanti, igitur simul transit et transivit. Aut ergo in eodem 20 instanti, in quo transivit de non esse in esse, et sic simul est et non est, aut in alio etc, ut supra20. Vel aliter potest formari sic: Aut subiectum transit de esse >mutati esse< in non esse eiusdem in tempore, vel in instanti. Nee in tempore, ut prius; nee (in) instanti, quia non in eodem, in quo transivit de non esse eius in esse, 25 alioquin sequitur quod simul suscipit et perdit idem >mutatum essecorrumpi< per positionem praesentis et negationem futuri, et >generari< per positionem praesentis 5 et negationem praeteriti, sicut dicit responsio. Omnes enim hae verae sunt: Haec forma substantialis est in toto isto tempore, et post istud tempus immediate non erit scilicet istud tempus quod mensural adaequate suum esse. Item haec est vera: Ante istud tempus immediate non fuit. Non igitur danda est mensura generationis et corruptionis hoc modo, sed 10 mensura in qua transit subiectum de uno opposite in aliud, ut proxime antea dictum est. Patet itaque quod ratio remanet in sua firmitate. (Secunda conclusio generalis probatur, additionaliter secundo) Secunda ratio ad eandem conclusionem est ista. Suppono ex praedictis quod mobile perdit unum >mutatum esse< signatum in instanti, sive in instan- is ti transit ab eius esse in non esse. Tune arguo: Aut in instanti illo, quo mobile continue motum perdit aliquod >mutatum essemutatum essemutatum essemutata esse< sint consequenter se habentia. Cum ergo omnia praedicta sint impossibilia, relinquitur quod nulla entitas tune acquiratur 25 quae sit motus aut >mutatum essemutatum essemutata essemutata esse< - aut ilia mediantia essent numero infinita, et tunfc sequitur quod inter duo extrema sunt infinita media, quorum unum prius est alio, et totaliter se excludentia sic s quod unum non est pars alterius, et quod infinitum sit inceptum accipi et totum sit deinde successive acceptum. Quod repugnat rationi infiniti, quae est quod eius partem accipientibus semper sit aliquid accipiendum et numquam sit totum acceptum. Unde accepta aliqua parte, omne quod postea acceptum est, necessario est finitum, ut patet ex 3 Physicorum4. 10 5 Alia etiam inconvenientia possent adduci, sicut infra patebit, ubi inquiretur, an per omnem motum nova res permanens mobili acquiratur; et alia quae induci consueverunt contra pertransitionem infiniti et contra infinitum in actu. Sequitur Textus Ordinarius. (Secunda conclusio generalis probatur, secundo)

is

Secunda ratio. Suppono duo demonstrata 6 Physicorum. Unum 6 est quod »omne quod mutatum est, quando primo mutatum est, est in eo ad quod mutatum est«. Aliud7 est quod omne >mutatum esse< mensuratur instanti. Quod utique verum est de omni >mutato essemutata essegenitum esse< et >corruptum esse< secundum ipsos, qui sic loquuntur. 25 Et si dicatur quod est genita absque tarnen re quae est >genitum essecorrupto essegenitum esse< ipsius A et eius >corruptum esse< sunt simul, aut unum prius alio. Si simul, igitur A simul est et non est. Patet 30 consequentia, ex prima suppositione. Si unum prius alio, igitur sunt in alio et alio instanti, ex secunda suppositione. Sed cum inter quaelibet duo instantia

4

cf ARISTOT Phys 3,6 (207a 7-8; Juntina 4,115DE = tc 63) et ZIMARAE Tabulam s. v. >infinitum< (Juntina Suppl 3,199-200) 5 vide Textum ordinarium, p 147-150, 161-163 'ARISTOT Phys 6,5 (235b 7-8; Juntina 4,27 IM = tc 40), cf ibid (26-27; Juntina 4,272L = tc 42) 7 cf ARISTOT ibid (235b 30-33; Juntina 4,273L = tc 44) l esse] essent λ

2 essent] esset λ

19 utique] add generaliter J

26 tarnen] tali J

146

In 2 Sent dist 1 q 4

sit tempus medium, sequitur quod A sit in toto illo tempore medio inter suum >genitum esse< et suum >corruptum essemutatum esse< est aliqua res intrinseca motus, aut aliquid extrinsecum sibi, necessario tamen concomitans ipsum in subiecto, aut aliquid extrinsecum contingenter se habens ad motum sic, quod aliquid possit moveri non habens aliquod >mutatum essemutatum esse< est quoddam indivisibile motus sicut dicunt punctum esse indivisibile lineae intrinsecum. Hoc inquam esse non potest, quia aut motus infra essentiam suam includit praecise talia >mutata esse< et nullam aliam omnino entitatem quae non sit unum vel plura >mutata esse< praecise. Et tune sequitur quod motus componitur ex solis >mutatis essemutata essemutata esse< unum vel plura, aut praecise ex eis integrata. Et si sic, oportet quod ipsa vel nullum >mutatum esse< includat vel aliquam sui partem habeat, quae nee sit nee includat aliquod >mutatum essemutato essemutatum essemutatorum esse< sibi in mobili succedentium, adaequans in duratione totum motum quo movetur mobile in illo tempore. Et sie eadem mensura adaequata mensurabitur ilia 30 multitudo >mutatorum esse< cum illo motu. Et patet haec consequentia, quoniam, si non adaequaret ipsum motum, iam aliquid esset ipsius motus, quando nullum esset >mutatum essemutato essemutatum esse< mensuretur instanti, si aliqua multitudo, praecise >mutata 35 8

c / p 136-138 » cf ARISTOT Phys 6,1 et 6,10 (231a 21-29 et 241a 2-4; Juntina 4,246HJ et 302GH tc l et 88) 3 haec] add et J 17 mutata esse] om E add dicere J 29 mobili] motu J

17 integrata ] congregata J

27 verum]

In 2 Sent dist 1 q 4

147

esse< includens, mensuraretur primo aliquo tempore, illud tempus esset compositum ex sous instantibus, ut patet ex 6 Physicorum10. Tertium etiam dari non potest propter ea, quae contra secundum dicta sunt. Et nihilominus, si daretur, haberetur propositum, quia, ex quo talia >mutata< contingenter sequuntur motum, possibile erit moved et motum esse sine ta- 5 libus entitatibus. (Tertia conclusio generalis probatur) Tertia conclusio est quod mutatio subita non est aliqua res indivisibilis mensurata instanti, distincta ab omnibus rebus permanentibus, ut fingunt. Haec autem conclusio efficaciter probatur per primam et tertiam rationem 10 secundae conclusionis11. Praeter illas vero adduco aliam rationem. Si enim mutatio sit aliqua talis res distincta a mobili et a re ad quam est mutatum et a qua est mutatum, sequitur quod mutationis sit mutatio in infinitum. Ac per hoc quandocumque aliquid mutatur, sunt in eo simul actu infinitae mutationes. Consequens is falsum est, consequentia probatur. Quia, sicut subiectum habende actu rem permanentem quam ante non habuit, est mutatum, sic ipsum habende actu rem illam, quae dicitur mutatio, quam prius non habuit, est secundum illam et ad illam mutatum. Et hoc patet per probationes inductas in tertia ratione primae conclusionis12. Igitur habet in se mutationem, qua formaliter est mu- 20 tatum ad primam mutationem. Et eadem ratione sequitur quod habeat tertiam, et sic | deinceps in infinitum. 17N Vel oportebit dicere quod est mutatum ad aliquam entitatem sine mutatione, distincta ab ilia entitate, qua sit mutatum ad ipsam. Et qua ratione hoc poterit poni in una, poterit et in qualibet. Nee ratio coget ad oppositum in una 25 plus quam in alia. Frustra ergo ponit tales res. Haec conclusio amplius patebit ex probationibus specialium conclusionum quae inducentur. (Prima conclusio specialis probatur) Secundo in speciali ostendo propositum de quolibet genere motus et mu- 30 tationis, et primo de motu locali.

J1

cf p 136-138.- >Tertia ratio< = secunda ratio ordinaria (p 145), quae post secundam rationem additionalem forsitan numerata fuit >tertiaactus feribilis inquantum est feribilelocum< communiter - sequitur quod omnis, quod localiter 13 14 15

cf p 129-136 C/ARISTOT Phys 3,1 et 3,2 (201a 10-15 et 202a 7-8; Juntina 4,87L et 91J = tc 6 et 16) C/ARISTOT Metaph 8,3 (1047a 10-20 et 20-29; Juntina 8,230FG et 231A = tc 6 et 7) 1 res] om E 3 huiusmodi] aliqua talis J 7 quando] quod W 13 etiam] om J 17 latio] add ab omni et J 29 nondum] non W 34 motu] J, modo ABENRSWZd etedd

In 2 Sent dist 1 q 4

149

movetur, res aliqua permanens est latio. Et si sic, nulla alia res praeter permanentes est ponenda quae sit latio, quia tune cuiuslibet essent duae lationes, quod superfluum esset. Et si dicatur quod locus non est actus mobilis, cum non sit subiective in eo, dicendum quod hoc non valet, quoniam non omnis actus est subiective in eo, 5 cuius est actus. Actus enim activi non est in ipso, sed in passo, ut patet 3 Physicorum16. Sic nee actus translatabilis est in ipso. Unde, sicut notat Commentator17 3 Physicorum commento 4, motus »non habet definitionem dictam univoce«. Quod ideo est, quia actus non dicitur univoce in omnibus motibus. Aliter enim translatio est actus translati, et ali- 10 ter alteratio eius quod alteratur. Illi enim est extrinsecus; huic autem intrinsecus id est formaliter inhaerens. T e r t i o , si motus localis esset res distincta a permanentibus, existens in mobili, ut dicunt, sequeretur quod omne motum localiter per se mutaretur secundum aliquod esse. Consequens falsum. Consequentia patet, quia omne is huiusmodi motum acquireret in se novam formam scilicet motum ipsum, immo et plures acquireret et plures perderet, secundum quod plures partes motus successive perderet et acquireret. Falsitas consequentis patet per Philosophum 8 Physicorum in illo capitulo >At vero de facientibus principium< in quo probat translationem esse primum motum. Dicit18 enim ibi quod »se- 20 cundum hunc | solum motum nihil mutatur in esse« quod movetur. Vult enim ISA quod sic mobile mutet locum, quod per se non mutat aliquod esse. C o n t r a hoc autem videtur esse dictum Commentatoris19 12 Metaphysicae commento 40, ubi dicit quod »motus coeli est possibilis ex se, necessarius autem ex alio«, quia scilicet »habet esse ab alio scilicet a motore«. Et dicit 25 quod fit a motore aeterno etc. Haec autem de nulla re permanente verificari possunt. Non enim de coelo: Turn quia ipsum est necessarium in sua substantia secundum Commentatorem ibidem; turn quia ipsum non fit a motore secundum intentionem Commentatoris, ut supra20 patet quaestione prima. Nee possunt verificari de loco, circa quern movetur, propter eandem causam. Nee 30 aliqua alia res permanens causatur ibi. Maxime enim hoc videretur verum de ipso >ubiubi< non est aliqua res nova existens in coelo, ut infra 1 pro16

cf ARISTOT Phys 3,3 (202a 13-202b 5; Juntina 4,92DE et LM = tc 18 et 19) AVERROES In Phys 3 com 4 (Juntina 4.87B) 18 ARISTOT Phys 8,7 (260a 20 et 26la 20-21; Juntina 4,394L et 399H = tc 54 et 59) 19 C/AVERROES In Metaph 12 com 41 (Juntina 8,324K sqq) 20 cf p 13 sqq 1 cf dist 6 q 1 art 2 (λ 46Ε-47Ε) 17

1 omnis quod localiter movetur] ABENRSWZd, in omni motu quo aliquid localiter movetur J, omnis res quae localiter movetur, est res aliqua permanens et per consequens edd 1 res aliqua] aliqua pars E 4 est] om W 7 translatabilis] ERSWZd, translabilis ABJN, transmutabilis edd 11 huic] Z, hie ABERSWd, haec N et edd 12 illi enim - inhaerens] ilia enim est extrinsecus et formalius inhaerens J 13 permanentibus] permanente J 14 mobili] motu J (mo1' = mou, sic saepe in J) 23 dictum] intentio J 27 Non] nisi W

150

In2Sentdist l q 4

babitur distinctione secunda. Relinquitur ergo quod sit aliqua entitas successiva, quae est motus, qualem dicunt esse sie opinantes. Ad hoc autem dicendum quod non est intentio Commentatoris quod motus sit aliqua entitas aeterna causata a motore in ipso coelo, quae sit ex se possibilis, et necessaria ex motore. Constat enim etiam secundum istos sic 5 opinantes quod nulla entitas motus est necessaria a motore. Immo quaelibet est contingens et desinit esse; et nullam est signare, quae non desinat esse, secundum ipsos. Sed cum dicit2 motum fieri a motore et esse aeternum et necessarium, ex eo non aliud intelligit quam quod coelum movetur aeternaliter et necessario a motore aeterno. Per hoc autem non est necessarium ali- 10 quam talem rem fingere in coelo causari. Et sie motor coeli est sic >movens< quod non >agensfluens< a multis. 5 Unde adverte quod motus non supponit praecise pro re quae est actualiter actus mobilis, nee pro ea quae est tantum in potentia, sed simul pro hac et ilia. Haec conclusip etiam probatur auctoritatibus Commentatoris. Ipse siquidem 3 Physicorum commento 4 dicit12 illam opinionem esse veriorem, quae dicit quod »motus non differt a perfectione ad quam vadit, nisi secundum 10 magis et minus«, id est secundum completum et incompletum. Nam motus est actus incompletus et imperfectus, ut ibidem dicit Philosophus13. Item 5 Physicorum commento 17 dicit14 quod »illud ad quod est motus, est de natura motus«. Et in 48 dicit15 conversam, scilicet »substantia motus est de natura eius ad quod est«. Item ibidem commento 21 dicit16 quod »perfectio«, is id est actus, »posita in definitione motus est perfectio diminuta de genere eius, ad quod est motus scilicet de genere perfectionis completae«. Verba sua sunt. Item commento 31 dicit17 quod causa convenientiae et diversitatis specificae motuum est convenientia et differentia specifica eorum ad quae sunt. Et plura alia dicit, ex quibus innuit manifeste se sentire quod motus non est alia 20 res ab ea ad quam mobile movetur. (Tertia conclusio specialis probatur) Tertio idem probari potest de augmento et decremento. Nam aliquid potest vere augeri absque tali re successiva distincta. Ergo ilia non est ponenda. Antecedent probatur. Sicut enim ipsi ponunt quod id, quod augetur, acquirit 25 simul illam rem successivam et quantitatem qua fit maius, sic, si solam quantitatem acquireret, augeretur et fieret maius. Unde potest sic argui: Si augmentum esset res distincta a quantitate, per quam augetur quod augetur, non esset augmentatum neque augeretur id, si absque ilia re tertia quantitas ilia subiecto acquireretur. Hoc de se est evidens. Sed consequens est falsum. Illo enim 30 12

cf AVERROES In Phys 3 com 4 (Juntina 4.87C) ARISTOT Phys 3,1 (20la 10-15; Juntina 4,87KL = tc 6), vide etiam 3,2 (201b 31-202a 3; Juntina 4,91CD = tc 15) et 8,5 (257b 8-9; Juntina 4,379J = tc 40); Metaph 10,9 (1066a 20-21; Juntina 8,283G); AVERROES In Metaph 4 com 28 (Juntina 8,98E ubi in mg invenies: Phys 3 tc 6) 14 AVERROES In Phys 5 com 17 (Juntina 4,220BC) 15 ibid com 48 (Juntina 4.237B) 16 ibid com 21 (Juntina 4,222JK) 17 cfibid com 31 (Juntina 4,227A) 13

1 fit] sit J 2 in potentia] om EJ 4 continui] add et W 11 incompletum] minus completum J 17 completae] incompletae J 29 si] sed J

In 2 Sent dist 1 q 4

153

posito, non est dubium quod illud fieret maius et augeretur. Simili modo possunt formari prima ratio de motu locali18 et prima de alteratione19. Et haec forma contra adversarium videtur validior, licet virtus sit eadem. (Quarta conclusio specialis probatur) Quarto id ipsum probatur de generatione subita. Et primo per primam 5 rationem factam de >mutato esseTertia ratio< = secunda ratio ordinaria; vide p 147, nota 11 3 cfp 147

19

l est] om W 9 tertiam] secundam E 14 patet] om W 33 semper] simul codd et edd, corr in mg semper J

19 ponitur] fingitur J

154

In 2 Sent dist 1 q 4

aut non semper. Si non semper, habetur propositum, ut supra. Si semper, igitur, cum perdit illam corruptionem primae entitatis, habet aliam corruptionem primae corruptionis etc, ut ante. Praeterea communiter de utraque. Si generatio et corruptio sint res distinctae a permanentibus et ab invicem, ut dicunt sic opinantes, sequitur actualis s infinitas eiusmodi entitatum. Nam cum materia aliquam formam perdit, verbi gratia aer lumen cum obscuratur, ibi est nova entitas quae est corruptio luminis, secundum illam viam. Igitur est ibi generatio illius novae entitatis puta obscurationis. Et cum illam entitatem, quae est generatio obscurationis, perdat aliquando materia, erit ibidem entitas alia, quae erit corruptio illius 10 generationis. Et cum haec corruptio etiam sit nova entitas in materia, erit ibi generatio eius; et illius generationis, iterum corruptio, et sie semper cuiuslibet generationis corruptio, et corruptionis generatio in infinitum. Et cum tanta haec multitude generationum et corruptionum non excedat durationem unius instantis, sequitur quod omnes illae entitates in eodem instanti sint in mate- is ria. (Recapitulatio) Ex praedictis igitur evidenter apparet quod, cum aliquid movetur, non sunt ibi tres res distinctae, una videlicet quae movetur, alia quae acquiritur, et tertia tarn ab hac quam ab ilia et utraque simul distincta, quae sit motus, ut 20 fingit opinio recitata, sed eadem ipsa res - quam mobile continue acquirit secundum quod est actus eiusdem incompletus cum continua tendentia ad complementum, iuxta communem modum loquendi, sive secundum quod est actus entis in potentia secundum quod in potentia4, id est entis quod aliquid eius actu habet quod immediate non habuit, et immediate aliquid habebit 25 quod non äctu habet - est motus. Unde sicut supra5 tactum est, nee id praecise quod mobile actu habet, nee praecise id quod habebit et ad quod est in potentia, est motus, sed utrumque simul. Et de utroque vel pro utroque simul verificatur hoc nomen >motusesse< intelligens id ex motu quod actualiter est perfectio mobilis, et per >non-esse< id quod non est, sed esse polest perfectio eius. 4

c / p 136,2-3 et 151,9-10 c / p 151 sq 6 AVERROES In Metaph 4 com 28 (Juntina 8,98E) 5

7 obscuratur] add cum J 8 viam] opinionem J 10 illius] add entitatis scilicet J 13 tanta] tola J 15 sequitur quod omnes illae entitates] om E 33 id ex motu] id de motu J, om E

In 2 Sent dist 1 q4

155

Et propterea non videtur debere absolute concedi >motus est actus< sed cum additione tali >entis in potentia inquantum in potential Vel >actus imperfectusest< verbi 10 gratia de alteratione, cuius pars fienda non >estalteratio estentia< appellare, ac per hoc convenientius >ea quorum aliquid est actu et aliquid in potentia< possunt bono habito intellectu entia seu res dici. Ideo Commentator et Avicenna, ut supra10 patet, motum etiam cuius pars est in 20 potentia dicunt >rem< et >ensesse< sicut ille cuius, quamvis non quaelibet pars sit actus mobilis, quaelibet tamen >est< verbi gratia magnitudo aliqua existens, quae continue fit locus alicuius quod secundum ipsam mo- 25 vetur. Quod autem motus sit talis res patet, turn ratione quia cuilibet tali rei convenit definitio motus, ut supra11 declaratum est de motu locali et de alteratione. Et simili modo patet de augmento12. Et nulli alteri competit definitio praedicta sicut diligenter advertenti bene patet. 30 13 Turn etiam ex auctoritate Philosophi 3 Physicorum dicentis »motum non esse praeter res« secundum quas aliquid movetur. Ubi Commentator 14 com7

cfp 148, nota 14 AVERROES In Phys 5 com 54 (Juntina 4,240D) 9 cfp 151, notae?, 9 et 11 10 cf p 151 11 cfp 148,15-27 et 150,23-24 12 cf p 152 sq 13 ARISTOT Phys 3,1 (200b 32-33; Juntina 4,86L = tc 4) 14 AVERROES In Phys 3 com 4 (Juntina 4,87CD) 8

2 inquantum] secundum quod J 6 sententialiter] finaliter J 32 secundum] om J, sed in mg ad

12 aliquid] om W

156

In 2 Sent dist h q 4

mento 4 dicit quod via, quae dicit quod »motus non differt a perfectione ad quam vadit, nisi secundum magis et minus, et est de genere illius perfectionis, est verier«. Ilia autem quae dicit quod »est via alia ab ilia perfectione, est famosior«. Et ait quod »necesse est quod motus, qui est in substantia, inveniatur in genere substantiae, et motus, qui est in quantitate, in genere 5 quantitatis et similiter qui est in ubi et qualitate«. Item 5 Physicorum commento 9 dicit15 quod »ire ad calorem est calor quoquo modo, et similiter ire ad frigus«. Ire autem ad calorem est calefieri seu motus calefactionis. Sed quia ut dictum est16 >motus est actus imperfectusformas mobilesquiescentesmutatum essemobile est mutatum ad hoc vel ad illudmobile est ad hoc mutatum< vel >acquisivit aut perdidit hocmutatum esse est in instanti< et >quodli- 35 bet mutatum esse praecessit aliquod moveri< non sunt intelligendae quasi hoc, quod dicitur >mutatum esseomne 1

cf AVERROES In Phys 5 com 21 (Juntina 4,222JK) 4 deperditivus - deperditio] perditivus - perditio J talis EW 38 omne] est J

15 actus] om J

26 totalis]

158

In 2 Sent dist 1 q 4

mutatum est mutatum in instantiad quodcumque mobile est mutatum, ad ipsum prius movebatur< et sie etiam ceterae suo modo. Alio modo potest dici quod >mutatum esse< est res primo acquisita, cuius immediate prius pars post partem acquirebatur. Et utroque modo potest salvari quaecumque auctoritas sane intellecta. Nee fingere oportet tales res impossi- s biles, quas vocent >mutata essesensibilia communiamotus coeli esset terra circa quam moveturterra esset tempusmotus coeli est tempuscoelum motum est tempusmotus coeli est 10 causa generationis et corruptionis inferiorum< est distinguenda secundum amphibologiam. Nam de virtute sermonis, et in sensu quern primo facit, est falsa. Improprie tarnen et accepta loco huius >coelum quod movetur, est causa generationis et corruptionis< est vera. Et hie est intellectus auctorum. Per huiusmodi propositiones nolunt aliud significare, nisi quod, quia coelum move- is tur et aliquando quaedam eius partes nobis magis appropinquant et aliquando minus, aliquando est generatio, aliquando est corruptio in | istis inferioribus. 21A Et hanc esse Philosophi intentionem, cum similia loquitur, declaratur in sequenti distinctione6 quaestione 1 articulo 1 propositione 3, ubi dicitur quae res est tempus. 20 Et pro certo istorum generationem, etiam si motus coeli esset aliqua talis res in coelo successiva, qualem fingit alia opinio7, stultum esset in talem rem reducere tamquam in causam, et non potius in ipsum coelum et formam eius, virtualiter contentivam horum inferiorum. Ad d e c i m u m s e p t i m u m concede consequentiam et consequens, intel- 25 ligendo semper mobile acquirere taliter locum vel spatium, qualiter localiter movetur. Ad probationem falsitatis consequentis dico quod, si nihil praeter coelum esset, non obstante quod intelligentia applicaret virtutem suam motivam sicut nunc, non tamen tune moveret coelum localiter, neque coelum moveretur sic quod tune esset verum dicere >intelligentia movet coelum< aut 30 >coelum movetur localiten. Et mirum est, si aliquis hie oppositum concipiat. Nam sicut impossibile est aliquid moveri secundum qualitatem, nullam qualitatem acquirendo vel deperdendo, ita impossibile est aliquid moveri secundum locum, nisi acquirat locum vel deperdat, aut secundum ipsum modo aliquo transmutetur. Hoc 35 5

6

1

cfp 160 cf GREG In 2 Sent dist 2 q 1 art 1 concl 3, infra p 253-258 cfp 125 14 auctorum] add qui J 16 partes] om E 17 et aliquando minus] om J 18 declaratur] patebit J 32 hie oppositum concipiat] oppositum concipiat huius J 35 deperdat] perdat ipsum locum J

174

In 2 Sent dist 1 q 4 · Additio 14

autem est impossibile, si tantum coelum et nullum aliud corpus sit in rerum natura. Praeterea constat quod »omnis mutatio est ex aliquo in aliquid«, ut patet 5 Physicorum8. Nee est possibile mutari aliquid nisi ex aliquo in aliquid. Et ulterius nee localiter mutari nisi ex loco vel ad locum vel utroque modo aut 5 aliqualiter aliter secundum locum. Quia pro nunc non euro utrum in loco vel ad locum vel circa locum aut aliquo alio modo, sed solum hoc intendo quod impossibile est aliquid moved localiter, si nullus omnino sit locus. Dico igitur quod in casu illo haec non esset vera >coelum localiter movetun, sed haec condicionalis bene esset vera >si aliquid locaret coelum< - quocumque modo 10 nunc dicatur coelum locari, de quo non euro, esto quod illud et omnia alia corpora quiescerent, ceteris se ut nunc habentibus - >coelum moveretur et intelligentia moveret coelumsuccessivum< potest habere duplicem definitionem explicantem quid significet, unam talem: Aliquid habens partes, sibi secundum prius et posterius succedentes, quarum nulla simul cum alia in aliquo instand vel tempore esse potest; et nulla etiam secundum se totam potest esse primo per tempus. Alia so definitio esse potest: Cuius pars ante partem fit vel alicui acquiritur et nulla simul cum alia acquiritur. 8

ARISTOT Phys 5,1 (224b 35 sq; Juntina 4,210F = tc 7) ' cf GREG In 1 Sent dist 17 q 3 art 2 concl 1 (fol 100K sqq); de cohaerentia illius quaestionis 3 dist 17 Primi cum hac quaestione 4 dist 1 Secundi sciendum quod dicit Gregorius: »Et nota quod ista quaestio {seil q 3) et solutio eius magis est propria de motu ad formam quam de motu locali...« (ibid fol 102L). 10 cf nota 9 11 cf nota 9 1? c/p 124 5 nisi] non W

6 Quia] quare J

20 illam] unam J

In 2 Sent dist 1 q5

175

>Permanens< vero describitur quod secundum se totum primo potest durare per tempus et in diversis instantibus esse. Et ex hoc sequitur quod si aliquod eiusmodi habet partes, partes suae possunt simul esse. Tune ad argumentum dico quod, si prima sit definitio successivi, sicut videtur esse secundum opinionem reprobatam, quod tarn maior quam minor est 5 falsa. Maior quidem propter falsam implicationem. Implicat enim, cum sit affirmativa, quod sit aliqua res successiva; quod non solum falsum sed etiam impossibile est, ut satis patet ex superioribus. Ad probationem dico quod utique, si ea sit definitio successivi, successivum et permanens ex opposite distinguuntur, hoc est dictu quod eorum rationes 10 includunt Oppositionen! et repugnantiam. Et ideo etiam concedo quod nullum successivum est permanens. Sed non sequitur ex hoc, quod omne vel etiam aliquod successivum sit res distincta a permanente, quoniam nulla res est vel esse potest successiva, sicut non sequitur: Nulla chimaera est res permanens, igitur omnis chimaera est res distincta a permanente. is Item minor est falsa. Nam nullus motus est cuius partes omnes non sint, vel esse possint simul. Et ideo nullus motus est res successiva, sic accipiendo >successivumsuccessivum< utamur in significatione secundae definitionis, tune minor est vera, sed maior est falsa. Cuiuslibet enim rei, quae partibiliter et successive acqui- 20 ritur, partes possunt simul esse et durare per tempus. Quinimmo et de facto alicuius partes simul sunt et durant, sicut patet de spatio vel magnitudine, quae partibiliter continue acquiritur et fit locus eius quod movetur. 21E

QUAESTIO 5 UTRUM actio sit res distincta a re, quae fit, et ab agente et passo, ac etiam ab 25 ipsa passione. Habito ex praecedenti quaestione quod motus non est res distincta ab ea quae continue fit vel acquiritur mobili, quaero consequenter, utrum actio sit res distincta a re, quae fit, et ab agente et passo, ac etiam ab ipsa passione. 30

Et arguitur quod sic: Quia manente agente, passo et re quae fit, transit actio; igitur actio est res distincta a quolibet illorum. Consequentia patet, quia alias idem maneret et non maneret. Antecedens clarum est. Nam manentibus igne qui calefacit, ligno calefacto et calore in eo producto, transit calefactio. 10 dictu] dictum J 16 omnes] om E 21 acquiritur] acquiruntur E nimmo et de facto - et durant] om W 34 calefacit] add et EJ

22 qui-

176

In 2 Sent dist 1 q 5

Alioquin quamdiu haec forent, semper lignum calefieret. Quod sensu patet falsum. Quod autem sit res distincta a passione, probatur, quia passio est effectus actionis, igitur est res distincta. Patet consequentia, quia effectus est res distincta a sua causa. Antecedens habetur ex definitione Auctoris $ex principiorum1, qui dicit quod »passio est effectus illatioque actionis«.

Ad oppositum est Philosophus2 3 Physicorum, ubi determinat quod actio, passio et motus sunt idem secundum rem, licet eorum rationes diversae sint, 10

Respondeo et praemitto primo quod haec nomina >actio< et >passio< possunt dupliciter accipi: Uno modo pro potentiis seu principiis active et passive, quomodo accipiuntur 9 Metaphysicae3, sicut patet ex diversis translationibus Philosophi et expositione Commentatoris ibidem commento 2. Et de actione et passione sic sumptis, ut patet, non vertitur quaestio in praesenti. 15 Alio modo, prout actio significat actum potentiae activae, et passio actum potentiae passivae. Omnis enim potentia est potentia alicuius actus seu ad aliquem actum. Et illo modo sumit Philosophus4 actionem et passionem, 3 Physicorum, ubi actum activi dicit actionem, et actum passivi passionem. Et quia actus activi inquantum huiusmodi non est proprie nisi actus qui est 20 operatic, sicut nee activum dicitur esse activum in actu seu actu agens, nisi dum actualiter operatur, ideo ibidem5 quasi definiens actionem dicit quod »est opus et finis activi«. Et eodem modo dicit quod passio est opus et finis passivi. Sic etiam Damascenus6 libro 3 capitulo 16 describens actionem non tarnen communiter, sed specialiter naturalem, dicit quod »est operativus, efficax et 25 substantialis naturae motus«. Isto modo calefacere, quod est actus calefactivi inquantum huiusmodi, dicitur actio; et calefieri, quod est actus calefactibilis inquantum huiusmodi, dicitur passio. 1

GILBERTUS PORRETANUS Liber sex princ 3,10 (ed Heysse 21953, p 15) 2 cf ARISTOT Phys 3,3 (202a 22 sqq; Juntina 4,92L-93B et 94B = tc 19 et 20) 3 cf ARISTOT Metaph 8,1 (1046a4 sqq; Juntina 8,226CL = tc 2); AVERROES In Metaph9 com2 (Juntina 8,226L sqq); cf etiam ARISTOT Metaph 4,12 (1019a 15 sqq; Juntina 8,121D sqq) 4 cf ARISTOT Phys 3,3 (202a 22-24; Juntina 4,92LM = tc 19) 5 ibid 'JOANNES DAMASCENUS De fide orth 3,15 (PG 94,1048A); Burgundionis versio cap 59,2 (ed Buytaert 1955, p 228) 1 forent] foret EW

16 prout actio] om EJ

20 actus1] actum EW

In 2 Sent dist 1 q5

177

De actione et passione sic sumptis procedit proprie quaestio ista, et similiter quaestio et perscrutatio Philosophi 3 Physicorum. Hoc praemisso, p r i m ο ponam ad quaestionem aliquas conclusiones et probabo. De in de ponam contra eas rationes aliorum et ad istas respondebo. ARTICULUS ι

5

(Conclusiones quinque) Primo igitur pono conclusiones quinque. Quarum p r i m a est quod omnis actio est realiter distincta ab agente, cuius dicitur actio; et omnis passio, a patiente. S e c u n d a , quod omnis passio est actio, non tarnen omnis actio est passio. Tertia, quod nullius agentis actio est res distincta a re quam facit 10 agens, et similiter nullius patientis passio est res distincta a re quae in illo fit ab agente. Q u a r t a , quod aliqua actio est motus, et aliqua non. Et similiter aliqua passio est motus, aliqua autem non. Q u i n t a , quod nulla est actio in agente nisi illud agens sit etiam patiens. (Prima conclusio probatur)

15

Primam conclusionem sic probo: Omnis actus alicuius potentiae seu principii est realiter distinctus ab ilia potentia. Igitur omnis actio est realiter distincta a suo agente; et omnis passio, a suo patiente. Antecedens patet, quia nulla res est principium sui ipsius aut est actus suimet. Consequentia patet ex dictis. Nam omnis actio est actus potentiae activae, et passio passivae, cum ilia 20 sit actus et opus activi, haec autem passivi. Confirmatur per Philosophum7 3 Physicorum dicentem quod actio est ab agente. Et per Damascenum ubi supra8 dicentem quod »activum est natura ex qua procedit actio«. Cum igitur omne, quod est aut procedit ab aliquo, realiter distinguatur ab illo, sequitur quod omnis actio distinguitur realiter ab activo. 25 Item de passione dicit Philosophus9 quod »est in patiente«, igitur ab ipso distinguitur. Praeterea si actio esset idem cum agente, actio non ageretur, sed ageret. Consequens autem quantum ad utramque partem est falsum secundum Damascenum ibidem10 dicentem ex auctoritate Gregorii Nazianzeni:

7

cf ARISTOT Phys 3,3 (202a 26-27; Juntina 4,92M = tc 19) vide notam 6 9 ARISTOT loc cit 10 JOANNES DAMASCENUS loc cit (col 1048B); GREG NAZ Oratio 31,6 (PG 36,140A); Burgundionis versio cap 59,3 (ed Buytaert 1955, p 229) 8

13 aliqua autem] et aliqua J distincta J

17 realiter2] res J

20 et] om W

27 distinguitur]

178

InZSentdist l q 5

»Sciendum autem quod actio motus est et agitur magis quam agit, quemadmodum ait divinus Gregorius in sermone De spiritu sancto: >Si autem actio est, manifestum est quod agetur et non aget, et simul, cum acta fuerit, quiescetper esse actum huius ab hocagere< et >agi< dicuntur de eodem«. Nee potest aliquis fingere haec verba esse eiusdem, cuius et priora, cum manifeste 20 illis contradicant, ut patet. Item 2 De anima capitulo De sensu communi ait Philosophus19: »Sensibilis actus et sensus idem est et unus, esse autem ipsorum non idem«. Ubi patet etiam propositum. Nam actus sensibilis, secundum eum, ut patet etiam ibidem20 ex statim sequentibus, est actio, et actus sentientis est passio, et utraque 25 est unus et idem actus. Esse autem, id est ratio definitiva non est eadem, nam alia est definitio secundum hoc nomen >actiopassiocalefieri< et >fieri calidumactio< specialiter ut non dicitur de conservatione - quomodo res quae fit tota simul, fit tamen in primo instanti sui esse. Et quaero, an ilia actio sit res distincta a re ilia quae 35 fit, aut non. Si non, igitur inaniter ponitur aliqua actio distincta a re quae fit, cum omnia haec salventur quae requiruntur ad verificandum aliquid agere vel pati. Si sunt distincta, sicut dicunt qui sunt de opposita opinione, aut ilia vel aliquid eius durat post instans in quo res fit, aut non ipsa nee aliquid eius. Non potest dici secundum, quia tune illud esset ultimum instans sui esse, post 40 quod nihil eius esset. Item ipsa et quodlibet eius esset tantum per instans. Quae secundum Philosophum sunt impossibilia, ut patet ex praecedenti quae6 mediante] om J 20 inde] tamen J 27 non] om W 34 fit1] fuit J 34 tamen] tantum J 38 sunt1] autem J 41 Item] et tune J 42 impossibilia] add naturaliter J

In 2Sent dist 1 q5

183

stione6. Et secundum veritatem etiam sunt impossibilia naturaliter, ut in primo libro distinctione 17 quaestione 2 articulo 2 probatum est7. Si dicatur quod ipsa vel aliquid eius remanet post instans in quo res fit, igitur et post illud instans adhuc res fit et agens facit illam, quod implicat contradictionem, accepta actione modo praedicto. Nam quodlibet quod sic fit, 5 immediate prius non fuit. Consequentia patet quia, quamdiu est actio, agens agit; et quamdiu agit, proprie loquendo rem aliquam facit, et ilia fit. Nee potest dici secundum illam viam quod actio est post illud instans, sed non est actio: Turn quia non posset assignari, quae res ipsa esset alia a re cuius ponebatur actio, quoniam nee aliqua substantia nee qualitas aut quantitas, ut 10 patet; nee aliquis respectus, quoniam non esset ad alium terminum quam erat, quando fuit actio. Et ideo sicut tune fuit actio, sic et postea est actio. Turn etiam quia multo rationabilius ponitur quod ipsamet res quae fit, est in primo instanti sui esse actio, et postea non est actio, licet sit. Q u i n t o idem arguo de actione rei quae continue et partibiliter fit. Nam si 15 fiat mediante alia actione, aut ilia actio est indivisibilis in partes quarum una sit prius duratione quam alia, et tune oportet dicere quod ipsa sit actio cuiuslibet partis illius rei quae partibiliter fit, et per consequens postquam una pars facta est, adhuc remanet actio eius, ac per hoc ipsa adhuc fit, quod est impossibile, accipiendo actionem ut distinguitur contra conservationem, sicut 20 in ratione praecedenti. Et iterum oportebit quod aliquid illius formae quae continue fit, fiat in instanti, et sit aliqua pars eius primo facta, sicut et erit dare primum instans in quo est ilia actio, ex quo est modo praedicto indivisibilis. Hoc autem non est necessarium, quinimmo possibile est aliquam rem secundum quodlibet sui continue et partibiliter fieri, ut patet ex 17 distinctio- 25 ne primi libri8. Aut ilia actio habet tales partes sibi invicem succedentes. Et si sic, aut aliqua remanet cum sequente, et tune sequitur quod, quando posterior pars rei fit, adhuc simul fiat pars ea prior, sicut et simul est actio eius. Aut nulla remanet cum sequente, iuxta imaginationem aliquorum de partibus motus 30 reprobatam in praecedenti quaestione9, et hoc | est omnino impossibile sicut 22E eisdem pluribus rationibus probari potest, quibus de motu probatum est. Similibus rationibus probari potest quod passio non est res distincta a re, quae fit in passo. Primo quidem, quia ipsa vere est actus patientis inquantum huiusmodi. Quod patet: Turn quia eius potentia passiva inquantum huius- 35 modi est principium. Turn quia ipsa est transmutatio eius ab alio aut inquan6

c / p 130-132 cf GREG In 1 Sent dist 17 q 2 art 2 concl 1,3-5,8 (fol 91M-92C) 8 cf GREG ibid concl 2 (fol 91 NO) 9 c / p 136-147 7

9 sed non est actio] am E ilia E 36 aut] om E

14 actio1] add fuit sic J

19 pars] res J

29 simul1] add

184

In 2 Sent dist 1 q 5

turn aliud. Turn quia, si deus coageret ad praecisam causationem caloris in subiecto, ipse calor esset actus patientis inquantum huiusmodi. Igitur et nunc est actus eius inquantum huiusmodi. Secundo, quia aliquam rem patitur patiens absque passione distincta. Igitur et nullam patitur mediante passione distincta. Patet consequentia sicut 5 supra10. Et antecedens probatur, quia alias processus esset infinitus in passionibus sicut de actionibus dictum est. Tertio etiam, quia tune per potentiam dei possibile esset aliquid calefieri, nullum recipiendo calorem, et posset non calefieri, recipiendo calorem. Et falsitas consequentis et consequentia declarantur sicut in tertia ratione prae- 10 missa11. Similiter et quarta et quinta ratio12 possunt adaptari ad probandum quod passio non est res distincta ab ea quae fit in passo. Sexto potest communiter argui quod irrationabiliter ponitur actionem vel passionem esse rem distinctam ab ea quae fit. Quoniam possibile est aliquid is vere agere in aliud, et aliquid vere pati ab alio, positis praecise re ilia quae agit verbi gratia igne cum suis qualitatibus, et subiecto utpote aqua vel ligno, et re ilia quae fit verbi gratia calore. Et hoc patet, quia deus posset coagere igni ad causationem caloris praecise, ut dictum est13, et tune ignis vere ageret et lignum pateretur. Nee aliqua experientia docet nos quod sit aliqua talis res dis- 20 tincta, nee etiam auctoritas scripturae sacrae. Igitur irrationabiliter aliqua talis et inutiliter ac superflue ponitur. (Tertia conclusio probatur auctoritatibus) Ista conclusio est etiam de intentione Philosoph.!14 2 De anima, ubi, postquam dixit quod idem est actus sensibilis et sentientis, declarans per exem- 25 plum dicit quod »sonativi actus est sonatio, et auditivi actus est auditio aut auditus«. Constat autem quod auditio vel auditus non est aliud quam ilia res vel qualitas, quae fit in sensu audiendi. Ilia igitur est actus audientis et audibilis, et per cortsequens secundum Philosophum actio et passio. Haec quoque est intentio Commentatoris15 expressa 5 Metaphysicae com- 30 mento 25, ubi - super illo verbo Philosophi secundum nostram translationem16: »quando hoc quidem facit, illud vero fit, est factio intermedia«, et 10

cf p 181 sq cf p 182 12 cf p 182sqq 13 cf p 181,21-30 14 ARISTOT De anima 3,2 (426a 6-7; Juntina Suppl 2,123A = tc 139) 11

15

16

AVERROES In Metaph 5 com 25 (Juntina 8,133G) ARISTOT Metaph 4,20 (1022b 5-6; Juntina 8,133D = tc 25) 1 caloris] om EW

5 nullam] nulla EW

10 declarantur] declaratur J

In 2 Sent dist 1 q 5

185

secundum suam translationem, quae in hac parte est proprior et clarior et per quam patet quomodo haec sint intelligenda, habetur17: »cum enim aliquid agit et aliud patitur, passio est inter ea« - ait Commentator: »Cum aliquid egerit in aliquo aliquam actionem, et illud aliquid patiatur ab eo, illud quod fit inter ea dispositio dicitur, sed in respectu agentis dicitur actio, et in respectu patien- 5 tis dicitur passio«. Ecce expresse quod illud, quod fit inter agens et patiens, est actio et passio. (Quarta conclusio probatur) Quarta conclusio18 probatur sic: Omnis res, quae fit ab aliquo in aliquo, est actio et passio. Hoc patet ex dictis in praecedenti conclusione. Sed aliqua res, 10 quae fit ab aliquo in aliquo, est motus, ut patet ex praecedenti quaestione19. Igitur aliqua actio est motus, et etiam aliqua passio est motus. Et sie patet una pars conclusionis. Ad hoc etiam est auctoritas Damasceni, ubi supra20, dantis hanc indefinitam >actio motus est< et constat quod non minus vera est ista >passio est is motusaliqua passio est movericonservans 5 aliquid< dicitur illud agere, ut in quaestione praeallegata6 est ostensum. Et sie sumo actionem in hac conclusione. Alio modo sumitur actio specialiter, ut agere distinguitur contra conservare, secundum quem modum illud solum dicitur fieri quod prius immediate non fuit, aut aliquid eius est nunc primo factum et immediate | aliquid erit factum, quod nunc non est factum, ut in his 10 22J quae continue et partibiliter fiunt. Et sic sumpta actione omnis actio alicuius in aliquo est motus vel mutatio. Et sic intelligit Philosophus, et vere. Nee hoc repugnat huic conclusioni. (Quinta conclusio probatur) Quinta conclusio est quod nulla actio est in agente, nisi idem sit agens et 15 patiens. Hoc probatur, quia in quocumque est passio, ipsum est patiens. Sed in quocumque est actio, in ipso est passio. Hoc patet quia omnis actio, quae est in aliquo, est passio, ut probatur ex dictis in secunda conclusione7. Igitur in quocumque est actio, ipsum est patiens. Et ultra, igitur nulla actio est in agente, nisi ipsum sit agens et patiens. 20 Praeterea in quocumque est res, quae fit ab agente, illud est patiens. Hoc patet quia in quod agens agit, patitur ab agente. Sed in quocumque est actio, est res quae fit ab agente, quia omnis actio est res quae fit ab agente, ut patet ex tertia conclusione8. Igitur in quocumque est actio, ipsum patitur ab agente. Ex hac conclusione sequitur quod nulla actio agentis, quod sic agit quod 25 tune non patitur, est in illo subiective; et quod omnis actio non subsistens, sed existens in aliquo, est in passo. Et quia, ut dictum est9, Philosophus omnem actionem putavit esse eiusmodi, ideo ipse omnem actionem dixit esse in passo, et nullam in agente, subaudi, quando agens non est etiam patiens. Haec est sua determinatio in 3 Physicorum10, ubi hanc discutit quaestionem, sicut clare 30 patet advertenti.

5

cfp 185,23-26 c / p 112, cfp 205, nota2 7 c / p 178,6-179,16 * cfp 181 sqq 9 cfp 179 sq 10 cf ARISTOT Phys 3,3 (202a 13-202b 10; Juntina 4,92D-94B = tc 18-20) 6

1 tune] om W 10 factum3] om J

2 contradicat] repugnet J 10 aliquid] add aliud eius J 22 quia] add omne J 23 est1] in eo est J

In 2 Sent dist 1 q 5

187

Item 2 De anima, ubi supra11, dicit quod »motus et actio et passio sunt in eo quod agitur« id est in eo quod patitur, sicut patet per translationem commenti, quae magis propria est in hac parte, quae, ubi haec habet »in eo quod agitur«, habet ipsa »in passivo«. Item subdit ibi Philosophus12 quod »activi et motivi actus in patiente fit«. Littera commenti habet: »Actio enim agentis et 5 moventis est in patiente«. Haec quoque est intentio Commentatoris13 3 Physicorum commento 18, ubi ait: »Actio motoris quae est movere, est eius, non in eo«. Item 2 De anima commento 137: »Necesse est, inquit, ut omnis actio quae provenit ab agente, et omnis motus qui provenit a movente, non inveniatur nisi in re patiente et 10 mota«. ARTICULUS 2 (Contra primam et secundam conclusionem) Nunc secundo obicio contra praedictas conclusiones. Et p r i m ο contra primam 14 arguo quod actio non sit res distincta ab agente, quoniam si esset, is sequeretur quod actio fieret ab agente, et sic actionis esset actio, et generationis generatio, contra Philosophum15 5 Physicorum. De in de arguitur contra secundam conclusionem16, ostendendo quod actio et passio non sunt una res. Et p r i m o 1 7 sic: »Quaecumque habitudines oppositae et reales per necessitatem realiter distinguuntur«. Hoc patet, quoniam 20 impossibile est res oppositas esse idem, »sicut patet in quolibet genere oppositionis«. Sed actio et passio sunt habitudines reales oppositae; nam actio incipit ab agente et terminatur ad patiens et passio econverso. Confirmatur per Commentatorem18 3 Physicorum commento 18, ubi dicit quod »actio facta inter motorem et motum est eadem, sed in respectu unius 25 dicitur movere, et in respectu alterius moveri, et sunt valde opposita«.

11

ARISTOT De anima 3,2 (426a 2-3; Juntina Suppl 2,122F-123A = tc 139); cf p 184, nota 14 12 ARISTOT ibid (426a 4-5; Juntina Suppl 2,123A = tc 139) 13 AVERROES In Phys 3 com 18 (Juntina 4,92H); In De anima 2 com 139 (Juntina Suppl 2.123B) 14 cf p 177 sq 15 cf ARISTOT Phys 5,2 (225b 15; Juntina 4,215D = tc 10) 16 cf p 178-181 17 Gregorius in mg (λ fol 22K): Aureolus lib 1 dist 27 q 1 art 1.- Cf PETRUS AUREOLI In 1 Sent dist 27 pars 1 art 1 prop 2 (ed Romae 1596, p 601bDE) 18 AVERROES In Phys 3 com 18 (Juntina 4,92L), ex PETRO AUREOLI loc cit (p 602aE) 5 fit] add et J 11 et mota] om W 19 habitudines] add sunt J

14 p r i m o ] om W, add quidem J

188

In 2 Sent dist 1 q 5

Secundo 1 9 , quaecumque sunt idem secundum subiectum, differentia vero secundum quidditatem, si eorum quidditates sunt reales, realiter distinguuntur; distingui enim per reales quidditates est re distingui. Sed secundum Commentate re m20 3 Physicorum in pluribus locis, >actio et passio sunt idem secundum subiectum< et differunt secundum quidditatem; quidditates autem 5 earum utique sunt reales, cum sint ante omnem actum intelligendi. Ergo etc. T e r t i o , idem probatur per Philosophum ibidem1 dicentem quod »actio et passio non sunt proprie idem, sed cui haec insunt, motus«. Ita quod intentio sua est quod actio et passio sint distinctae res inter se, sunt tamen in eodem motu tamquam in subiecto. 10 2 Q u a r t o ab aliis sic arguitur ad idem: 1 Posteriorum habetur quod negativa immediata est, in qua unum genus generalissimum negatur ab alio universaliter. Ista ergo est vera >nulla passio est actio, igitur nulla actio est res eadem cum passioneQuo pacto mediatae propositiones ad immediatas deduci possintUtrum actio secundum quod est res praedicamentalis sit subiective et informative in eo quod agit< (cod Vindobonensis Bibl Nat 1397, fol 137r-140r). In expositione secundae opinionis aliorum quae est »quod actio praedicamentum est realiter et subiective in patiente ... Contra:... quia secundum Philosophum 1 Posteriorum propositio est immediate vera mulla actio est passio< sicut haec est immediate falsa >actio est passiogenerare< et similiter >generari< manet ignis genitus. Alioquin candela accensa ab alia, quocumque ferretur, semper accenderetur, et alia semper ipsam accenderet, quod est falsum. 10 6 Praeterea probatur eadem minor ab eisdem alibi, supponendo unam maximam theologorum, »videlicet quod omnem | effectum causae efficientis crea- 22N tae deus potest immediate facere. Sole igitur existente in eodem situ in coelo, deus potest immediate conservare et solem et radium qui est a sole, ha quod manutenebit radium sine sole, et per consequens transibit secundum rem 15 habitudo importata per >esse a soleesse a sole< non est idem cum radio, nee habitudo importata per >esse a generante< idem cum forma substantial!. is Confirmatur quia, si talis habitudo non esset aliud a praedictis, nulla esset ratio, quare, si deus non induxisset radium nee suspendisset actionem solis, tune potius diceretur quod radius esset a sole quam stante casu primo, cum ita tune esset entitas solis et similiter radii, sicut nunc in casu. Et potest adhuc confirmari iuxta modum arguendi aliorum: Quandocum- 30 que aliqua propositio verificatur pro rebus, si ad eius veritatem non sufficiunt duae res, requiritur tertia; et si non tres, ponenda est quarta. Et sie ultra, donee tot sint, quot requiruntur et sufficiunt ad eius veritatem. Sed ad veritatem huius >radius producitur a sole< non sufficiunt entitates radii et solis 4

c / p 181-185 Gregorius in mg (λ fol 22M): Aureolus ubi supra.- Cf PETRUS AUREOLI In 1 Sent dist 27 pars 1 art 1 prop 2 (ed Romae 1596, p 600bAC); vide etiam Quodlib 2 art 1 (ed Romae 1605, p llaAB) 6 Gregorius in mg (λ fol 22N): Aureolus in quolibeto q 2.- PETRUS AUREOLI Quodlib 2 art l (ed cit, p l laBF) 5

13 facere] se solo add λ

23 a2] om EW

26 si] om W

190

In 2 Sent dist 1 q 5

practise. Patet in casu posito. Igitur requiritur tertia. Ilia au-tem est habitude media inter radium et solem, importata per >esse a soleradium esse a solea< cum dico >radius est a solea< sole, quod est falsum. Si sic, vel illud est radius tantum vel sol tantum vel uterque simul vel aliquid aliud. Tria prima sunt improbata. Igitur restat ultimum. (Contra quartam conclusionem) 20 Contra conclusionem quartam 9 potest argui ex verbis Auctoris Sex principiorum; ait10 enim in capitulo De actione sic: »Si quis agit, movet necessario. Omnis igitur actio in motu est«. Et subdit: »Proprium igitur est actionis in motu esse«. Ex hac auctoritate habetur contra primam partem conclusionis, qua dicitur quod quaedam actio est motus. Nam si hoc esset verum, cum iste 25 Auctor dicat quod omnis actio est in motu et quod proprium actionis est in motu esse, sequeretur quod aliquis motus esset in motu, quod est contra Philosophum11 5 Physicorum probantem quod nullus motus est subiectum motus. Item quaelibet pars auctoritatis allegatae repugnat probation! secundae partis conclusionis praedictae. Nam si omne quod agit, necessario movet, et om- 30 nis actio est in motu, et hoc est proprium ei, impossibile est aliquid fieri in aliquo sine mutatione eius in quo fit, cuius oppositum est ibidem assumptum. 7

Gregorius in mg (λ fol 22/O): in primo ubi supra.- PETRUS AUREOLI In 1 Sent dist 27 pars 1 art 1 prop 2 (ed dt, p 600bCD) 8 Rationes 3-6 apud PETRUM AUREOLI In 2 Sent dist 1 art 2 (ed Romae 1605, p 19aBbA) 9 cfp 185 sq 10 GILBERTUS PORRETANUS Liber sex princ 2,7 (ed Heysse 21953, p 13) 11 C/ARISTOT Phys 5,2 (225b 16-21; Juntina 4,216E = tc 11) 6 in1] ad J EJW

13 potius non esset] non esset potius EJ

15 praepositio] propositio

In 2 Sent dist 1 q 5

191

(Contra quintam conclusionem) Contra quintam conclusionem etiam multipliciter arguitur et probatur quod actio est in agente subiective, et non in passo. P r i m o sic13: Impossibile est effectum formalem separari a forma. Sed esse agens est effectus formalis actionis, nam agens dicitur formaliter agere actio- s ne. Ergo actio est in eo subiective. S e c u n d o , omnis perfectio est formaliter in eo quod per ipsam perficitur, quia nihil perficitur per illud quod est in alio, et non in eo. Sed actio est perfectio agentis; tune enim agens est in sua ultima perfectione, cum agit. Ergo actio est in eo. 10 T e r t i o , si actio esset in passo, crucifixio et blasphematio ludaeorum activa fuisset in Christo. Sed hoc est falsum, quia, cum illae fuerint peccata, peccata fuissent in Christo. Q u a r t o , impossibile est formas oppositas esse in eodem. Actio et passio sunt formae oppositae, et passio est in patiente. Igitur actio non est in patien- 15 te. Q u i n t o , omnis forma denominat suum subiectum. Sed actio non denominat passum, quia tune passum diceretur agens. Igitur passum non est subiectum eius. Sexto »cuius est | potentia, eius est actus«, ut dicit Philosophus14 in De 20 23A somno et vigilia. Sed potentia activa est agentis et in agente. Ergo et actus eius scilicet actio. S e p t i m o , Philosophus15 8 Physicorum dicit quod, si deus ageret de novo, mutaretur. Hoc autem non contingeret, nisi quia reciperet aliquid novum in se. Non apparet autem, quid, nisi ipsam actionem. Igitur ilia erit in eo, et per 25 consequens de facto omnis actio est in agente. Octavo, si unus ignis calefaciat duo calefactibilia, aut erit una actio tanturn, aut duae. Non duae, quia unius agentis unica est actio. Igitur una tanturn. Et si sic, aut ilia est in passo, aut in agente. Non in passo, quia, qua ratione in uno, et in utroque; et sie idem accidens esset in duobus subiec- so tis, quod est impossibile. Igitur est in agente, quod est propositum. No no, quandocumque aliqua duo sunt incompossibilia in eodem subiecto praecise propter praeviam incompossibilitatem quorundam aliorum in eodem subiecto, si consequentia non compatiuntur se in subiecto, nee etiam ilia an12

12

13

cf p 186 sq

Rationes 1-6 fere verbatim ex PETRO AUREOLI sed non PETRI AUREOLI In 1 Sent dist 27 art 2 (ed Romae 1596, p 603bAD); vide SCOTUM Ordinatio 4 dist 13 q 1 art 1 (ed Wadding, torn VIII, Lugduni 1639, p 789-800) 14 ARISTOT De somno et vigilia 1 (454a 8; Juntina 6,23M), ex PETRO AUREOLI loc cit (p 603bC) 15 cf ARISTOT Phys 8,1 (252a 14 sqq; Juntina 4,348H = tc 15) 18 Igitur] add et W 20 est1] add agens J patiuntur] compatiantur E

33 praeviam] primam EJ

34 com-

192

In 2 Sent dist 1 q 5

tecedentia. Sed relationes de secundo modo relativorum sunt incomoossibiles in eodem, et hoc praecise propter incompossibilitatem praeviam actionis et passionis quas consequuntur. Idem enim ideo non potest esse pater et filius, quia idem non potest generari a se ipso, aut generare se. Igitur actio et passio non sunt compossibiles in eodem. Sed passio est in patiente, igitur non est in 5 eo actio. Decimo, ubi est relatio subiective, ibidem est ratio fundandi relationem illam. Sed relatio agentis ad passum est in agente subiective. Igitur in eo est etiam ratio fundandi illam. Haec autem ratio est actio. Nam ideo pater, quia genuit, 5 Metaphysicae16. 10 U n de ci mo, aut actio denominat agens denominatione extrinseca tantum aut intrinseca. Non extrinseca, quia omne quod denominat aliquid denominatione extrinseca, denominat quoddam aliud denominatione intrinseca. Patet de visione quae suum obiectum denominatione extrinseca denominat >visumvidenssequitur quod actio 30 fieret ab agenteactionis esset actioactio et passio sunt formae oppositaeut est ab hoc< scilicet ab 15 agente, nam ideo est actus agentis quia est ab eo - est autem passio, ut est actus potentiae passivae, qui ideo est actus eius quia in ea. Ad confirmationem ex dicto Commentatoris dicendum quod, cum Commentator4 dicit quod eadem actio in respectu moventis dicitur >movere< et in respectu moti dicitur >moveri< et addit: >et sunt valde oppositaet 20 movere et moveri sunt valde oppositamovere< et ilia quae dicitur >moveri< essent valde oppositae, sicut argumentum intendit habere ab ipso. Nam si | sic intellexisset, ibidem sibimet contradixisset, cum dicat 25 23E quod eadem actio dicitur >movere< et >moverieadem< autem non est >res oppositaeet sunt valde oppositamovere< et >moverimovere< et >moveri< sunt valde opposita. Et tune illi infinitivi stant verbaliter et denotatur quod complexa 35 significata propositionum enuntiantium >aliquid movere< et >illud moveri< ' c / o 187 PETRUS AUREOLI In 1 Sent dist 27 art 2 prop 1 (ed Romae 1596, p 606aB) 3 cfibid (p 603bD) 4 c / p 187,25-26 2

6 passio] actio J 7 realitatibus] realibus EW 13 qui] quod EW 14 agentis] om E 27 oppositae] opposita relative J 35 complexa] complexe J

194

In 2 Sent dist 1 q 5

sunt opposita, quemadmodum Philosophus5 Postpraedicamenta in capitulo De oppositis dicit quod privari et habere habitum sunt opposita, nee privari et habere habitum sunt habitus et privatio, et utraque oppositio ad idem genus oppositionis reducitur. Similiter, quod significata propositionum contradictoriarum sunt eodem modo oppositionis opposita. Et infra 6 eodem modo dicit s quod contraria etiam secundum complexionem dicuntur, ut Socratem esse sanum et Socratem languere. Sic in proposito dicit Commentator quod aliquid movere et ipsum moveri, seu ipsum agere et ipsum pati, aut esse agens et patiens sunt opposita, sicut etiam diceretur quod esse patrem et esse filium sunt opposita. Nee tarnen intelligendum est talia significative 3umpta suppo- 10 nere pro aliquibus entitatibus, sicut in Primo7 frequenter dictum est. Unde quamvis movens sit aliqua entitas et similiter motum, tarnen aliquid esse movens non est entitas aliqua nee aliquid esse motum, sicut nee Socratem sedere vel esse sedentem - quod significatur per hanc >Socrates sedet< - est entitas aliqua, nee Socratem non sedere vel quod idem est non esse sedentem - 15 quod significatur per istam >Socrates non sedetSocratem esse sedentem< - est entitas aliqua. Posset etiam tertio exponi Commentator, ut isti infinitivi supponerent materialiter pro suis indicativis vel participiis eorum. Et sie per dictum Commentatoris significaretur, illos terminos >movetur< et >movet< vel hos >movens< 20 et >motum< esse oppositos eo modo quo termini oppositi solent dici. Quae expositio satis posset accipi ex isto verbo >dicitur< quod ibi ponitur. Et quamlibet harum expositionum satis credo bonam et iuxta mentem Commentatoris. Secunda tarnen plus placet. Secundum nullam autem habetur quod entitas quae est actio, ei quae est passio, sit opposita, ut argumentum 25 intendebat. Ad s e c u n d u m 8 dicendum quod >aliqua esse idem secundum subiectum et differentia secundum quidditatemactio< et >passio< significative sumpta de pronomine eandem rem numero demonstrante verificentur, et ideo subdit quod >sunt eadem secundum subiectumactiopassio< - et illae definitiones, quamvis eidem conveniant, sunt tarnen diversae, ideo dicit quod >differunt secundum quidditateim. Et hie modus loquendi in isto sensu satis usitatus est ab eo, sicut constat his, qui sua dicta viderunt. is 9 Ad t e r t i u m dicendum quod Philosophus ideo dicit quod >non sunt idem proprie, quia non sunt idem ratione et definitione. Sed tarnen motus, cui haec nomina >actio< scilicet et >passio< insunt non quidem per informationem sed per praedicationem, est idem numero. Ita quod ipse non est contra, sed pro. Et quod ita intelligat, patet per probationem sui dicti, quam immediate 20 subiungit10. Ait enim sic: | »Quod enim huius in hoc et quod huius ab hoc 23J actum esse ratione alterum est«. Esse autem huius ab hoc et esse actum huius in hoc eidem motui dicit competere, et verum est. Sic ergo vult quod idem motus sit actio et passio, secundum tarnen aliam et aliam rationem dicitur utrumque. 25 11 Ad q u a r t u m dicendum quod Philosophus false allegatur, quoniam nullibi ilia verba vel eorum etiam sententiam ponit, sed bene sententia eius est quod ilia negativa est immediata, cuius praedicatum universaliter negatur a subiecto, et a nullo superior! subiecti negatur universaliter. Et exemplificat ipse in terminis generalibus scilicet litteris. Talis autem immediata invenitur 30 ex terminis eiusdem praedicamenti. Unde, sicut ibi Averroes12 dicit et verum est, haec est immediata >nullus asinus est rationalis< et simul ista est immediata mullus homo est irrationalisa< significatur talis habitudo media, sed per is totam orationem illam, sicut ex primo libro in pluribus locis patet, et paulo supra19 recolui. Et praeterea isti hoc ipsum habent concedere. Nam supposito quod sit talis | habitudo media radii a sole quam dicunt actionem, constat quod ilia secun- 23N dum ipsos est etiam a sole. Unde et in solutione illius rationis alterius doctoris, 20 de qua supra20 feci mentionem, dicunt 1 quod »tarn actio quam passio est ab agente«, et iterum quod actio egreditur ab agente. Et si numquam hoc dixissent, hoc est verum quod omnis entitas quae est in mundo, sive magna sive parva, est a deo. Si ergo per >a< vel per >esse ab hoc vel ab illo< importatur aliqua res media, igitur ultra illam habitudinem est habitudo. Et constat quod 25 ilia non est minus ab agente quam prima. Et per consequens adhuc ultra earn est alia, et sie in infinitum. Praeterea ex maxima ilia theologica2 quam assumunt, si actio sit talis res ab agente, poterit deus illam actionem, qua radius est a sole, per se solum immediate conservare. Et tune nee radius nee ilia habitudo erit a sole. Et tamen 30 ilia habitudo et ille radius erit. Oportet igitur etiam eos concedere quod aliquid, quod est ab aliquo, potest esse et non esse ab illo, absque quod aliqua res magna vel parva desinat esse. Praeterea, si sit talis habitudo distincta, poterit deus coagere soli ad causationem radii, non coagendo soli aut alicui alteri ad causationem illius habi- 35 18

cf p 189,11-190,2 cf p 194, nota7 20 cf p 193,5-9 1 PETRUS AUREOLI In 1 Sent dist 27 art 2 (ed Romae 1596, p 606aB) 2 cfp 189, notao 19

2 ipsa] et ipsa W 18 praeterea isti] primi J 19 a sole] ad solem J 20 doctoris] om J 24 ergo] vero W 30 immediate] add causare vel J 31 etiam] om W

198

In 2 Sent dist 1 q 5

tudinis, nee illam per se ipsum causando, quo posito, adhuc radius erit a sole alias sol non produceret ipsum - et nulla erit talis media habitudo. Praeterea, secundum eundem arguentem in ratione immediate post3 solvenda, res, quae producitur, dependet a sua actione in ordine causalitatis effectivae. Igitur per maximam nunc ab ipso sumptam poterit deus rem im- s mediate absque tali actione producere, et tune constat quod erit ilia res a deo, et non erit talis ficta habitudo importata per >aradius est a soleviaper< deum tamquam per suum conservans; et certe, si de ista praepositione >a< quaeritur, quid significet vel consignificet, et velit quis concludere quod aliquam secundum se rem importat quae non importatur per categorematicam aliquam dictionem, non minus | oporte- 24A bit dicere quod etiam ilia praepositio >per< aliquam rem talem significat. Et is constat quod ilia erit etiam >per< deum conservata tamquam ab ipso dependens, et per consequens illud aliud >per< aliam significabit. Et quia non erit finis in ly >peresse in< non per realem informationem, ut capit argumentum, sed per praedicationem. Quod manifeste patet: Turn quia immediate sic praemittit 9 : »Sciendum autem quod omne, quod in motu est, actio est«. Et probat: »Moveri etenim actio est«. Ecce 25 quod ideo dicit actionem esse in motu, quia moveri est actio. Turn quia immediate postquam dixit: »Omnis ergo actio in motu est«, statim addit: »Omnisque motus in actione firmabitur«. Et similiter cum dixit: »Proprium est actionis in motu esse«, immediate subiunxit: »Sicut proprium motus est esse in actione«. Constat autem quod ista non possunt intelligi de >esse in< per 30 informationem, quia, si isto modo omnis actio est in motu, non omnis motus est in actione. Alioquin vel operieret quod data una actione, simul darentur infiniti motus distinct! et infinitae actiones; vel oporteret quod aliquis motus et aliqua actio reciproce essent in se ipsis, unum scilicet in alio per informationem et econverso, quod nullus sanae mentis diceret. Intelligit ergo quod 35 " c / p 190 GILBERTUS PORRETANUS Liber sex princ 2,7 (ed Heysse 21953, p 13)

9

5 importatur] significatur J 30 intelligi de] dici J 31 actio est in motu] motus est in actione J 32 motus est in actione] motus est in actu W, actio est in motu J

200

In 2 Sent dist 1 q 5

>omnis actio est in motu< per praedicationem; et >omnis motus in actionedoctrinadocensdisciplinadiscipulus< vel >discenspassio< vel >lux< aut aliud tale ei conveniens secundum quod ipsa est in eo, non autem 20 secundum hoc nomen >actio< vel >agentiacuius est potentia, eius est actusactio< Commentator et Philosophus etiam utuntur aequivoce. 25 Aliquando enim apud eos hoc nomen >actio< idem significat quod haec nomina >actus< vel >formaet ideo sunt insimulpassio est effectus actionishoc lignum patitur vel calefit, igitur aliquid agit in hoc lignum et aliquid calefacit ipsumquia hoc lignum calefit, aliquid ipsum calefacit< est vera, sicut ista est vera >quia aliquid calefacit hoc lignum, hoc lignum calefitpassio est effectus illatioque actioniscreare< dupliciter potest exponi, sicut supra de >creari< dictum est2 quaestione 4. Uno modo >creare< id est aliquid de nihilo facere. Alio modo id est aliquid primo de nihilo facere vel aliquid, quod immediate prius non fuit, de nihilo facere. Primo modo non accipitur >creare< ut distinguitur contra >conservarecreare< distinguendo ipsum contra >conservarecreari< correspondenter, ut creari idem significet quod aliquid, quod immediate prius non fuit, de nihilo fieri. 24N Conservare autem secundum doctores communiter idem est quod rem factam, vel quae immediate prius fuit, in esse continuare vel tenere. Et in hac significatione ego accipio in proposito. 25 S e c u n d a distinctio est quod sicut hoc nomen >actio< accipitur quandoque pro potentia activa, aliquando pro actu vel operatione potentiae activae, ut dicebatur in praecedenti quaestione5, sic hoc nomen >creatio< potest accipi pro ipsa potentia creativa; et hoc nomen >conservatio< pro potentia seu principio conservativo. Et potest secundo modo accipi >creatio< pro actu seu operatione 30 potentiae creativae, et similiter >conservatio< accipi potest pro operatione potentiae conservativae. Primo modo non sumuntur isti termini in proposito, sed secundo. 1 2 3 4 5

cfp 181-184 c/quaestio 3; »quaestio quarta« = quaestio tertia ordinaria p 100,26-27 et 112 cfp 112,27-29 cf GREG In 1 Sent dist 45 q 1 art 1 concl 3 (fol 177MP) cfp 176 1 quam] qua edd 3 nee2] et J 5 probatum 1 ] probatum est E, probaturJ 7 rem] add in esse J 13 aliquid2] om W 22 fieri] creari J 32 potentiae] om W

206

In 2 Sent dist 1 q 6

T e r t i a distinctio est quod contingit aliquid creari per se subsistens et non in alio, verbi gratia angelus aut etiam quaelibet alia res, quam crearet deus non in aliquo subiecto. Et contingit etiam aliquid creari in aliquo subiecto, sicut secundum doctores gratia creatur in anima humana seu rationali, et anima rationalis in corpore. s ARTICULUS ι (Conclusiones sex) His praemissis pono ad propositum sex conclusiones: P r i m a est quod creatio, supposito quod deus aliquid creet, est entitas a deo distincta. Et similiter conservatio est entitas distincta a deo. S e c u n d a , quod nulla res creatur a deo 10 creatione a se distincta. T e r t i a , quod nulla res conservatur a deo conservatione a se distincta. Q u a r t a , quod nulla creatio est conservatio nee aliqua conservatio est creatio. Q u i n t a , quod aliqua creatio est passio, et aliqua non est passio; omnis autem creatio est actio. Et ne fiat calumnia, dicendo quod nunc non est aliqua creatio vel saltern non constat nobis aliquam esse, sicut is nee constat quod in isto instanti praesente aliquid creet, accipiatur iste terminus >est< pro >contingit< vel in praedictis locutionibus supponatur deum creare aliquid vel aliqua actualiter, et sie per totum sequentem processum quaestionis intelligantur tales propositiones. Sexta conclusio est quod aliqua conservatio est passio et aliqua non; omnis autem est actio. 20 (Prima conclusio probatur) Prima conclusio probatur, q u i a omne, cuius potentia creativa inquantum huiusmodi est principium, est entitas a deo distincta. Patet. Sed creationis potentia creativa inquantum huiusmodi est principium, ergo etc. Minor probatur, quia omnis potentia activa inquantum huiusmodi est principium sui 25 actus seu operationis, sicut et omnis activa transmutativa suae transmutationis et factiva suae factionis. S ecu n do, omnis operatio non coaeterna deo ex dei voluntate existens est entitas a deo distincta. Patet. Sed creatio est huiusmodi, dicente Damascene6 libro 1 capitulo 9: »Creatio est ex dei voluntate opus existens et non coaeter- 30 num est deo«.

6

JOANNES DAMASCENUS De fide orth 1,8 (PG 94,813A); Burgundionis versio cap 8,4 (ed Buytaert 1955, p 32) 9 similiter] sic W

19 quaestionis] conclusionis EW

23 deo] add sed est W

In 2 Sent dist 1 q 6

207

Eodem modo probatur quod conservatio est entitas distincta a deo, quia, sicut creatio est actus potentiae creativae, ita conservatio est actus potentiae conservativae. Et potentia conservativa inquantum huiusmodi est eius principium. (Secunda conclusio probatur)

5

Secunda conclusio7 probatur: P r i m o , quia, si aliqua res creatur creatione a se distincta, sit ilia verbi gratia angelus, aut igitur creatio angeli creatur a deo creatione alia a se distincta, aut non alia creatione a se distincta. Hoc patet, quia omnis entitas, quae non est deus, est facta a deo, ut sufficienter probatum est distinctione 45 primi libri8. Igitur ista creatio, si est entitas alia ab angelo, 10 cum etiam sit distincta a deo, est a deo facta. Et constat etiam secundum opinantes quod ita de nihilo fit sicut et ipse angelus, et quod etiam immediate prius non fuit. Igitur est creata. Et si sic, aut alia creatione, aut non alia. Si alia, eadem ratione et ilia alia est creata alia creatione, et sie in infinitum. Si non alia, eadem ratione nee angelus, quia, qua ratione una entitas est creata \s absque tali creatione distincta, eadem et quaelibet, cum nulla ratio nee auctoritas plus cogat de una quam de qualibet alia. Confirmatur, quia superflue et sine ratione ponitur in aliquo creationem eius ab ipso distingui, ex quo aliquid sine creatione distincta a se creatur. Nee evidentia vel ratio aliqua aut auctoritas, cui sit standum, plus in uno ad id 20 cogit quam in alio. S e c u n d o , constat quod omnem entitatem corruptam vel annihilatam potest deus eandem numero reparare et in eodem subiecto, in quo prius fuit, reponere, si in aliquo prius fuerit. Quoniam non magis in uno instanti repugnat alicui subiecto informari una forma quam in alio. Si igitur creatio angeli 25 Michaelis fuit talis quaedam res existens tune tantum, quando primo creatus est Michael, potest deus illam eandem numero recreare in aliquo instanti praesente vel future in ipso Michaele, quem | suppono esse, et, ex quo creatus 25A fuit, semper fuisse et fore. In instanti illo verum erit dicere >Michael creaturMichael creatur, igitur Michael immediate prius non fuithaec res immediate prius fuit< et >haec res non immediate prius fuithaec res conservatur, igitur haec res immediate prius fuithaec res creatur, igitur haec res non immediate prius fuitquaecumque uni et eidem sunt eadem, inter se sunt eademhic angelus est crea- 5 tio, hie angelus est conservatio, eodem utrobique demonstrate, sequitur ergo conservatio est creatioc Ad p r i m u m concedo illam maiorem ad bonum intellectum. Sed minorem sumendam sub, scilicet hanc >sed creatio et conservatio sunt eidem verbi gratia angelo eademcreatio et conservatio sunt eidem eaedeminquantum< specificative; agens enim conservans alia ratione dicitur conservans respectu sui effectus, et alia ratione dicitur forma conservare propriam materiam, sicut anima dicitur conservare corpus, 2 De anima per Philosophum19 et in De substantia orbis capitulo 2 per Commentatorem20. Quia igitur agens non conservat nisi continue producendo seu agendo effectum suum, ideo, inquantum conservat, agit. Et per consequens potentia conservativa talis inquantum huiusmodi est activa. ARTICULUS 2 (Contra praedictas conclusiones)

10

Contra praedicta et maxime contra secundam et tertiam conclusiones1, praeter aliquas rationes factas contra tertiam conclusionem praecedentis quaestionis2 quae sunt etiam contra secundam huius, sunt aliae quaedam rationes eiusdem doctoris3. (Contra secundam conclusionem)

is

Unde p r i m o contra secundam conclusionem arguitur sic: Omne quod est causa efficiens alicuius est entitas ab illo distincta. Sed creatio est causa efficiens rei quae creatur. Igitur creatio est res distincta ab ea quae creatur, et per consequens res creatur creatione a se distincta, cuius oppositum dicit secunda conclusio. Maior est nota, probatur minor. 20 Primo, quia totum esse quod habet a deo res quae creatur, verbi gratia lapis, habet per creationem. Et ideo habet esse a deo, quia habet esse per creationem. Igitur ad idem genus causalitatis reducetur >esse per creationem< et >esse a deolapis creatur creationeesse effective< praecedit lapidem causalitate originis;

19

ARISTOT De anima 2,1 (412b 4-9; Juntina Suppl 2,51E = tc 7) AVERROES De subst orbis 2 (Juntina 9,6M) 1 cf ρ 207-210 2 c / p 189 sq 3 Gregorius in mg (λ fol 25K): Aureolus in Secundo dist 1 q 9.- Cf PETRUS AUREOLI In 2 Sent dist 1 q 2 art 2 (ed Romae 1605, p 18aF-21aE)

20

6 inquantum] quantum EW

18 quae1] qua W

20 nota] vera J

In 2Sent dist 1 q6

213

cuius probatio est, quia non ideo lapis est a deo sive creatur, quia est, sed ideo lapis est, quia creatur. Hoc autem non est, nisi quia >suum exire a deo< est sibi causa ut sit. Igitur quod significatur per >esse a deo< est prius lapide, prioritate originis et causalitatis; et constat quod non alterius quam efficientis. Tertio, quia si deus subtrahat actionem suam, creatura cedet in nihil. Igitur 5 causa, quare creatura erat, erat actio ilia. S e c u n d o principaliter contra eandem conclusionem: Creatio non creatur, igitur non est res quae creatur. Consequentia patet, quia omne, quod est res quae creatur, creatur. Antecedens probatur quia alias creatio caderet super creationem, et esset processus in infinitum in creationibus creationum. 10 Tertio potest sic argui: Impossibile est creationem conservari. Sed possibile est rem quae creatur conservari. Igitur res quae creatur, non est creatio. Maior patet quia, si creatio conservaretur, sequeretur quod ipsa esset in aliquo instanti ante quod immediate ipsa fuit. Et cum, quandocumque est creatio, aliquid creetur, verum esset dicere tune aliquid creari quod prius immediate \s fuit, quod implicat contradictionem. Minor autem nota est. Nam possibile est quod angelus, qui nunc creatur, supposito quod aliquis nunc creetur, duret et conservetur a deo etiam in perpetuum. (Contra tertiam conclusionem) Contra tertiam conclusionem4 potest argui ex eisdem fundamentis: P r i m o 20 quidem, quia conservatio seu manutenentia creaturae est causa eius. Ergo distinguitur ab ea. Assumptum probatur: Turn quia creatura conservatur per manutenentiam dei nee conservatur a deo nisi per manutenentiam eius. Turn quia non ideo res conservatur, quia durat in esse, sed quia conservatur, ideo durat. Igitur suum conservari est causa eius ut sit. Turn quia, si deus subtra- 25 heret suam manutenentiam, creatura cederet in nihil. Igitur manutenentia est causa eius. Secundo, quia impossibile est conservationem creari vel conservari. Nam si posset conservari, possibilis esset actualis infinitas conservationum. Si vero posset creari, posset in aliquo instanti primo esse, et per consequens res aliqua so posset in aliquo instanti primo conservari. Hoc autem est falsum, quoniam non in instanti in quo creatur, quia ante illud non fuit; nee in alio sequenti, quia nullum sequentium est primum, et tarnen in quolibet conservatur. Sed constat quod possibile est rem, quae conservatur, conservari et creari, quoniam potest annihilari, et iterum creari et conservari. 35 4

cf p 208-210 8 omne quod est res] omnis res J 13 patet] probatur J 14 ante quod] antequam W 26 cederet] caderet W, corr cederet ex caderet E 29 possibilis] possibile JW 32 in quo] quo E, qua W 32 alio sequenti] aliquo alio instanti J

214

In 2 Sent dist 1 q6

T e r t i o contra utramque conclusionem. Nam communiter dicitur >creatio lapidis< et >conservatio lapidiscreatio creationis< aut >conservatio conservationis lapis habet esse a deo per creationemesse< sit quaedam entitas distincta a lapide quam habeat lapis a deo, sicut dicimus >aer habet 10 lumen a solelapis creatur a deo< vel huius aequivalentis >lapis fit is a deo ex nihilo, cum immediate prius non fueritquod, cum dicitur 'lapis creatur creatione', ille ablativus tenetur in ratione causae efficientis, non formalism dicendum quod neutro modo secundum veritatem tenetur nee etiam illud proprie dicitur, sed est 20 propositio falsa de virtute sermonis. Ad secundam probationem dicendum quod nee per >a< nee per >esse effective a deo< importatur aliqua entitas in mundo, pro qua vel >a< vel hoc totum complexum >esse a deo effective< possit significative supponere, sicut imaginatur argumentum. Nam nee syncategorematicae dictiones nee orationes pos- 25 sunt significative supponere. Et quia super hoc fundatur argumentum, ideo nihil valet. Concedo bene tarnen istam causalem >ideo lapis est, quia eum deus creatquia deus conservaU, referendo ad tempus sequens. Sed ex hoc non sequitur quod creatio sit aliqua res media, per quam efficienter lapis habeat esse. Quod etiam dicit de >exire 30 lapidis< fictio inanis est. Nee enim aliud est ibi cogitandum quam deum creantem et a quo >exit< secundum modum loquendi istorum, et lapidem creatum vel qui a deo >exitsi deus subtraheret actionem suam etc< non puto esse intelligendum quasi significetur aliquam entitatem subtrahi, quae praeerat, sed ac si diceretur >si 10 deus non ageret, creaturam creando scilicet vel conservando, ilia cederet in nihik Et ex tali sensu patet quod argumentum non habet processum. Ad s e c u n d a m rationem8 nego antecedens. Nee probatio valet, quia nee creatio nee res quae creatur, quae eadem est, creatur creatione a se distincta, et ideo non cadit creatio super creationem nee multiplicantur creationes in in- is finitum. Hoc autem sequeretur, si res crearetur creatione a se distincta. Et ideo ilia probatio iuvat principale propositum. Ad t e r t i a m dicendum quod, si maior sumatur in sensu composito et minor in sensu diviso, utraque vera est. Et sic procedunt probationes earum. Sed ex eis non sequitur conclusio ilia de inesse, sicut non sequitur: Impossibile est 20 sedentem stare; possibile est eum, qui sedet, stare; igitur is qui sedet non est sedens. Nam maior in sensu composito est vera et minor in sensu diviso, et tarnen conclusio est falsa, supposito quod aliquis est qui sedet. Si vero maior sumatur in sensu diviso, nego earn. Nee ad hunc sensum probatio valet quia, quamvis creatio possit conservari, haec tamen est impos- 25 sibilis >creatio conservatun. Et ideo cum dicitur >si creatio conservaretur, sequeretur etchoc conservaturcreatiocreatio potest conservarialiquid creatur etcres quae creatur conservaturcreatura conservatur per manutenentiam deicreatura conservatur per manutenentem deumcreatura manutenetur a deoconservatio creatun. Ad t e r t i a m dicendum quod illud commune dictum ad verum intellectum intelligendum est secundum constructionem intransitivam, ut sit sensus >crea- is tio lapidis id est creatio quae est lapiscreatio creatorisdesiit, cum 30 desiit creatio eius< intelligatur negari a subiecto, et sie concedo earn, et nego consequentiam quantum ad illud quod infertur ex ea. Nee probatio valet quoniam assumit quod creatio angeli desiit, quod nee ego concedo; nee ex illo antecedente simpliciter negative sequitur.

10

c/p213sq "c/p214sq 12 cf p 204 10 conservatio] J, creatio rel codd et edd

11 a se] om J

16 lapis] lapidis W

In 2 Sent dist 1 q 6

217

Alio modo polest accipi ut implicativa huius affirmativae >creatio desiiK, ut accipiatur loco huius temporalis >cum desiit creatio huius angeli, iste angelus non desiitcreatioaliquando non fuisse< idem est quod >aliquo tempore non fuissemutato esseipsum esse in hoc loco propinquiori< quam sit verum dicere >ipsum esse in illo remotiorihoc corpus est hie, et non fuit hichoc corpus fuit hie, 5 et non est hichoc corpus non est hie et erit hicmutatum essemutatum esse< est aut esse potest, ut probatum est supra11 distinctione 1 quaestione 5. Si dicatur primum, igitur coelum, acquirendo no- 30 viter ipsum instans, vere mutatur ad ipsum, et ipsum perdendo, vere mutatur ab ipso. Omne autem quod mutatur, aut mutatur in tempore aut in instanti secundum Philosophum12 6 Physicorum. Igitur subiectum dum mutatur ab instanti, aut mutatur ab ipso in tempore - et si sic, sequitur quod prius perdat unam eius partem quam aliam, et per consequens ipsum erit divisibile et pars 35 eius durabit per tempus - aut in instanti. Et si sic, aut in se ipso, et hoc non (quia) simul esset et non esset; aut in alio immediato, quod etiam non potest 11 12

cf GREG In 2 Sent dist 1 q 4 art 1 concl 2 (p 136-147) cf ARISTOT Phys 6,6 (237a 17-25; Juntina 4,282A = tc 55)

224

In 2 Sent dist 2 q 1 additionalis

dici, cum nullum instans possit esse instanti immediatum; aut in alio mediate, et tune sequitur quod duret per tempus. Forte d i c e t u r , quod coelum nee mutatur ad instans acquirendo ipsum, nee etiam perdendo ipsum mutatur ab eo, quoniam nee tempus nee instans sunt termini motus aut mutationis, sed mensurae. S e c u n d o dicetur quod s coelum non mutatur ab instanti in instanti aliquo, quia tune instantis esset instans et esset processus in infinitum. P r i m a responsio non valet. Quia si instans sit res distincta a coelo, quae prius non fuit et nunc est in ipso, constat quod coelum ita bene transivit a non esse illius ad esse, sicut materia nunc primo habens aliquam formam transivit 10 a non esse ad esse illius. Hoc autem est esse mutatum. Et illud, ad quod transivit, dicitur terminus ad quem mutationis. Unde sicut tu dicis coelum habere instans, quod prius non habuit, et non esse mutatum ad illud, ita dicam tibi quod materia non est mutata ad formam, quam primo habet. Praeterea constat quod coelum habens illam entitatem instantis, se habet is aliter secundum ipsam, quam se haberet prius. Igitur (quando) est mutatum secundum illam, iuxta communem modum loquendi est mutatum ad illam. Et eodem modo non habens earn postquam tamen habuit, est mutatum ab ilia. Responsio etiam s e c u n d a non est rationalis, quia pari facilitate posset dici quod materia non mutatur a forma substantial! vel accidental! in instanti. 20 Quod vero adducit quod tune esset processus in infinitum in instantibus, iuvat propositum. Nam ideo probatur quod non sit ponenda aliqua talis res, si aliqua potest in instanti generari aut corrumpi, esto quod non sit aliqua alia talis res non permanens, quae dicatur instans. Praeterea, cum impossibile sit aliquid generari vel corrumpi, quin genere- 25 tur vel corrumpatur in tempore vel in instanti, ut supra probatum est in quaestione praeallegata praecedentis distinctionis13, et ex sequentibus14 etiam declarabitur, si instans corrumpitur et non corrumpitur in instanti, igitur in tempore, et per consequens partibiliter, quod ipsi negant et statim etiam reprobatum est. 30 15 Ad idem possunt applicari ceterae rationes supra factae ad probandum quod mutatum esse non est res aliqua indivisibilis, non durans per tempus. Praeterea improbari potest ista responsio sicut et ilia, quae datur ad primam rationem de >mutato esse< in quaestione16 praeallegata. Oportet igitur concedere quod instans, si est talis res ut dicunt, generatur in 35 instanti et etiam coelum mutatur ab eo in instanti, et procedit ratio facta. Et 13 14

15 16

cf cf cf cf

GREG Joe cit (p 138-144) p 225 sq p 136-147 p 138sqq

l esse] esset λ 6 ab] ab in λ 34 praeallegata] est praeallegata. Secundo, aut in quolibet continue localiter succedunt sibi λ 36 et etiam] etc λ

In 2 Sent dist 2 q 1 additionalis

225

consequenter potest contra dictam positionem argui per omnes rationes supra factas ad probandum quod >mutatum esse< non est talis res indivisibilis non permanens, qualem etiam putant. P r a e t e r e a , aut in quolibet mobili continue moto localiter est subiective talis res seu instans, aut non in quolibet, sed in aliquo tantum. Secundum non s potest dici rationabiliter, quia non est maior ratio quod lapis aut aliud quodlibet corpus possit moveri continue sine tali re, quam quod coelum et quodlibet aliud. Cum igitur in aliis mobilibus non sint tales res, nee aliqua experientia vel ratio convincat hanc in uno plus quam in alio, in nullo est dicendum talem rem esse. Confirmatur. Quia sicut, si omnia corpora coelestia quiesce- 10 rent et alia corpora moverentur hie inferius, adhuc esset tempus secundum Augustinum17 11 Confessionum, et verum est, sic adhuc esset instans. Et corpus sic continue motus ita vere diceretur ad bonum intellectum verbi >esse in instanti in hoc locoin tempore moveri super tali spatio vel de hoc loco ad illumnunc< est quidem sicut idem; est 35 vero sicut non idem. Secundum quidem enim quod in alio et in alio, alterum est. Hoc vero erit ipsi >nuncnuncnunc< seu instans, inquantum est quod17 18

C/AUG Conf 11,23,29 (PL 32,820); vide p 252, nota 11 ARisTOTPhys4,ll (219b 12-15; Juntina 4,182H = tc 104) 17 dicendum] dicendo λ

226

In 2 Sent dist 2 q 1 additionalis

dam ens, est idem, et non aliud post aliud. Secundum tarnen quod idem ipsum est in alio et alio loco, dicitur alterum secundum esse, sicut magis declarabitur in solutionibus obiectionum19. Confirmatur, quia ipse20 in principio arguendo ad quaestionem praefatam probat quod non sit aliud >nunc< post aliud, quia tune oporteret quod >nunc< s praecedens corrumperetur, quod ipse probat esse impossibile, quia vel corrumperetur in eodem vel in alio vel in tempore. Et quodlibet horum ostendit esse impossibile, ut supra virtualiter tactum est. Hanc autem rationem nusquam postea solvit, certe utpote insolubilem et demonstrative concludentem contra imaginationem praedictam de instanti, quinimmo eius conclusionem deter- 10 minando quaestionem approbat, ut patet in verbis praeallegatis. Haec eadem est intentio Commentatoris1 ibidem, sicut patebit inferius 2 . Constat autem quod, si instans esset talis res non durans, non esset idem, sed semper aliud post aliud. Igitur secundum mentem Philosophi non est talis res. (De tempore specialiter)

15

Praeterea, specialiter de tempore accepto primo (modo) probatur3 quod non sit talis res successiva, quia sequeretur in casu possibili quod idem simul moveretur et penitus quiesceret, quod est impossibile. Probatio consequentiae: Nam constat quod possibile est per dei potentiam nullum mobile moveri ullo modo, sed omnia quiescere.xPonatur ergo; hoc autem posito, constat quod 20 quodlibet talium quiescet in tempore, et unum diutius poterit quiescere quam aliud, nam posset unum annihilari alio remanente et ulterius quiescente. Si ergo haec diuturnitas quietis seu tempus sit talis res successiva, erit in aliquo vel quolibet quiescentium; et sic illud, in quo erit, continue suscipiet aliam et aliam partem eius, et per consequens movebitur. 25 Confirmatur, quia iuxta imaginationem praedictae opinionis talis res successiva vere erit4 >actus entis in potentia secundum quod in potential et per consequens erit motus, et subiectum eius vere movebitur. Et sie quiescet et movebitur simul. Praeterea ponatur, sicut bene possibile est, quod deus conserve! praecise res 30 permanentes, quo posito, annihilaret unam aliis non annihilatis, et iterum aliam. Constat, ut prius, quod quaelibet durabit, et aliqua diutius, aliqua minus diuturne. Et nullius rei diuturnitas erit res distincta ab ipsa, quia nee res 19

>Solutiones< desunt in Textu additional!, sed vide Textum ordinarium p 270-272 cf ARISTOT Phys 4,10 (218a 8-18; Juntina 4,174FG = tc 90) 1 cf AVERROES In Phys 4 com 90 (Juntina 4,174K-175D) 2 non in Textu additional! sed in ordinario, vide p 256 et 271 3 c/p219sq 4 ARISTOT Phys 3,1 (20la 10-11; Juntina 4,87L = tc 6)

20

20 sed] secundum λ

30 ponatur] ponitur λ

In 2 Sent dist 2 q 1 additionalis

227

successiva, quia per casum nulla erit, nee permanens, quia nulla res durat formaliter per aliam rem permanentem, quamvis effective aliqua conservetur per aliam, et quaelibet per deum. Igitur modo non est ponenda aliqua talis res, quae sit duratio aut diuturnitas alicuius ab ilia distincta. (Secunda conclusio probatur)

5

5

Secunda conclusio probatur. Et primo quidem quod tempus sit res et entitas quaedam, patet, quia secundum Augustinum 6 in De Genesi ad litteram imperfecto iuxta principium, et similiter in alio opere Super Genesim libro 5 capitulo 7, »tempus est creatura«. Et 11 Confessionum7 pluries dicit esse tempo rum creatorem. Quae utique vera non essent, si tempus nulla entitas esset, ι ο Nee est dubium quod loquitur de tempore utrolibet modo sumpto8, sicut patet attendenti praecedentem eius processum ibidem. Quod vero sit entitas extra animam existens patet. Et primo quidem, de tempore primo modo sumpto, quoniam si anima esset duratio vel mora motuum seu rerum temporalium, eadem esset omnium duratio et omnia durarent aequaliter, quod experientiae 15 contradicit. Item, si cogitatio aut alia entitas existens in anima esset duratio rerum extra, in potestate hominis esset - si supponatur quod sit unius tantum - quod nulla res creata duraret, quoniam posset talem cogitationem non elicere. Item non posset salvari, cur duratio unius rei esset maior quam alia, nisi forte diceretur quod maior duratio est intensior cogitatio vel iudicium, quo 20 iudicat anima rem aliquam plus alia durare. Sed hoc frivolum est, quoniam tune sequeretur quod anima posset facere canem plus durare quam coelum. Posset enim et intensius cogitare de existentia canis et etiam hoc falso iudicare, quod plus duraret. Praeterea, si nulla anima cogitaret vel etiam esset, nihilominus res aliae 25 extra animam durarent et una plus, alia minus; corpora etiam moverentur, et unum velocius, et aliud tardius. Quaedam etiam diutius quiescerent, quaedam minus diu. Et constat quod nunc non est alia duratio talium, quam tune esset. Igitur nee anima, nee aliquid existens intra est duratio rerum extra, et per consequens nee tempus sic sumptum. Cum igitur tempus sic sumptum sit 30 entitas, et non sit entitas in anima, sequitur quod erit res extra animam. Praeterea, nulla res durat duratione alia sive duratione a se distincta. Hoc patet, quia tune posset conservari a deo sine sua duratione, et per | consequens 27E 5 6

cf p 220

Auo De Gen ad litt imp 3,7 et 8 (PL 34,222 et 223) et De Gen ad litt 5,5,12 (PL 34,325) 7 c/AuoConf 11,13,15 (PL 32,815) "c/p 219 sq 9 dicit] erit λ 25 nihilominus] nihil minus λ 32 alia sive duratione a] a sine sua duratione λ

31 in] et λ

31 erit] etiam λ

228

In 2 Sent dist 2 q 1 additionalis

durare sine duratione. Igitur nee anima, nee aliquid existens in ea est duratio rei extra animam. Praeterea, secundum Augustinum9 12 De civitate dei capitulo 15 et in De Genesi ad litteram imperfecto, si ante coelum et terram fuisset motus cogitationum in angelis, vere fuisset tempus. Et ratio eius, quia ibi fuisset aliquid s prius et aliquid posterius, quod sine intervallo temporis nequit intelligi. Sed constat quod illud tempus non fuisset res distincta ab angelis et cogitationibus suis, quia nee successiva, ad intellectum reprobatum in praecedentibus, cum nulla talis sit possibilis; nee permanens, quia nee substantia nee qualitas, ut satis potest patere volenti discurrere per species generis praedicamentorum. 10 Sed constat quod non minus esset tempus, si coelum et alia corpora moverentur et nulla anima esset, nee tempus esset entitas distincta a praedictis corporibus et motibus eorundem. Quod etiam tempus secundo modo10 sumptum sit entitas extra animam probatur, quia ipsum sic sumptum non est (nisi) ipsum coelum vel motus eius. Hoc patet, quoniam per ipsum motum coeli vel, is ut magis proprie verum loquar, per ipsum coelum regulariter motum, ut declarabitur", mensuramus moras et durationes aliorum, sicut generalis omnium fere experientia probat. Ad hoc etiam est auctoritas scripturae Genesis 1, ubi legitur12 quod deus fecit luminaria in firmamento coeli, ut essent in tempora et in dies et annos. 20 Annis autem et diebus ac aliis coelestium motuum distinctionibus mensuramus moras et durationes aliorum. Unde sanctus Augustinus in De Genesi imperfecto satis ultra medium dicit13 hoc ideo dictum esse, »quia evidentius morarum intervallum motu illorum luminarium distingui ab hominibus potest«. Hoc idem etiam expresse vult Philosophus14 ac etiam Commentator 4 25 Physicorum. Ad hoc est unus articulorum Parisiensium dicens15: »Quod aevum et tempus nihil sit in re, sed tantum in apprehensione: error«.

9

UG De civ 12,15,1-2 (PL 41,363-364) et De Gen ad litt imp 3,8 (PL 34,223) cf p 220,5-7 11 cf p 230,17-231,5 12 c/Gn 1,14 13 UG De Gen ad litt imp 12,36 (PL 34,235) 14 cf ARISTOT Phys 4,14 (223b 18-23; Juntina 4,204AB = tc 133); AVERROES In Phys 4 com 133 (Juntina 4,204L sqq) 15 Chartularium Universitatis Parisiensis, ed Denifle-Chatelain, torn I, Parisiis 1889, p 554 art 200 10

10 praedicamentorum] praedictorum λ 17 durationes] durationes et λ sanctus Augustinus] secundum Augustinum λ 23 dictum] deum λ

22

In 2 Sent dist 2 q 1 additionalis

229

(Recapitulatio) Sed si tempus est res extra animam, et non aliqua non permanens, quae igitur est? Ad quod dico quod, loquendo de tempore primo modo accepto16 scilicet pro mora vel duratione motus et quietis ac permanentiae rei mutabilis et non necessario existentis, ipsum nihil aliud est quam ipsamet res continue 5 mota vel quiescens aut durans. Unde duratio motus est ipsamet res continue mota sive quae continue movetur, de qua scilicet est verum dicere quod immediate movebatur, actu movetur, et immediate etiam movebitur; et hoc est >motum eius durarehoc est et immediate erithoc immediate fuithoc immediate fuit, et actu estprius et posterius secundum durationem< concipit tempus; et omnis concipiens tempus concipit >prius et posterius secundum durationemaliquod tempus est et nullus motus estnihil movetur, igitur nullus motus estnihil seu nulla res movetur, et aliquod tempus estesse mensuram< maxime convenit unitati, et consequenter numero, et exinde aliis inquantum modo aliquo reducuntur ad numerum vel ad unum, sicut patet 10 Metaphysicae2, unde et quantitas continua seu magnitude non est mensura, nisi ad numerum vel ad unitatem reducta: Ad unitatem quidem, si sit minima saltern secundum institutionem, ut ibidem3 di- is citur, quomodo verbi gratia digitus; ad numerum autem ut palmus qui tot digitis constat, aut ulna quae continet palmos tot vel tot in numero determinate, et nisi sic esset numerata per palmos et palmus per digitos tamquam per unitates, non esset mensura, neque proprie ulna diceretur secundum quod ulna species est mensurae. Quae tarnen discretio vel numeratio non necesse 20 est ut fiat per realem sectionem partium, sed sufficit quod per significationem animae, ut in Primo distinctione 24 quaestione 2 in responsione ad unum argumentum 4 est dictum. Quia, inquam, ita est, et ipsum motum est in se continuum et continue movetur - nee est tempus vel mensura talis, ut dictum est, ut est hoc vel illud corpus, sed ut movetur - necesse est ut ipsum sic aliquo 25 modo numeretur et reducatur ad numerum. Numeratur autem non secundum se, sed secundum prius et posterius sui motus. Consideratur namque ut fuit in loco priori et ut est in loco posteriori, et ut ex priori continue per medium venit ad posteriorem, et tune dicimus esse tempus. 30 (Tertia conclusio probatur per auctoritates) Et hoc est quod dicit Philosophus5 4 Physicorum, ubi ait quod »tune dicimus fieri tempus, quando prioris et posterioris in motu sensum percipimus. 1

cf p 236-238 cf ARISTOT Metaph 9,1 (1052b 18- 1053a 8; Juntina 8,250LM et 251L-252B = tc 2 et 3) 3 cf AVERROES In Metaph 10 com4 (Juntina 8,254B) 4 cf GREG In 1 Sent dist 24 q 2 art l ad sextum (fol 124E) ARISTOT Phys 4,11 (219a 23-29; Juntina 4.180EF = tc 100) 2

4 nota] add sit J 5 valet] debet W 20 mensurae] mensura W

16 autem] aut J

18 per] secundum J

256

In 2 Sent dist 2 q 1

Determinamus autem accipiendo aliud et aliud ipsum, et medium ipsorum | 30J alterum. Cum enim extrema medii intelligimus, et >duo< dicat anima ipsa, ut hoc quidem prius, illud vero posterius, tune et hoc dicimus esse tempus«, hoc inquam scilicet mobile. Et ideo, quod ibidem dicit Commentator6 commento 100 »et sequitur ex hoc sermone quod motus divisus per duo instantia, prius 5 et posterius, est ipsum tempus«, intelligendum est per concomitantiam tantum, ut sit sensus: Motus divisus etc est tempus, id est cum motus est sic divisus, tune est tempus. Et hoc innuunt satis allegata verba Philosophi. Quod amplius confirmatur ex aliis quae paulo post subdit. Nam data definitione temporis ait7: »Non ergo motus tempus est, sed secundum quod nu- 10 merum habet motus«, id est sed tempus est illud secundum quod motus habet numerum. Et Commentator8 ibi exponens commento 101 ait quod »tempus non est motus, sed secundum prius et posterius est numerus motus, id est numeral per suas partes priores et posteriores«. Constat autem quod solum mobile est illud secundum quod numeratur motus secundum suas partes prio- is res et posteriores. Numeratur autem modo supra exposito. Definitio igitur temporis data a Philosopho9, videlicet »numerus motus secundum prius et posterius«, ubi, ut subdit10, accipitur »numerus numeratus«, vel est intelligenda per concomitantiam modo praedicto, ita quod haec propositio >tempus est numerus motus secundum prius et posterius< aequi- 20 valeat isti >tempus est quando motus est numeratus secundum prius et posteriusest numerus motus< id est, est motum numeratum secundum prius et posterius. Nam cum ipsum motum accipitur ut in hoc loco priori et ut in hoc as loco posteriori, et sie pluribus per considerationem applicatur, ipsum pluries replicatur, et ex hoc ad sensum Philosophi quodam modo numeratur. Unde et sequent! capitulo11 dicit quod id quod fertur est idem et numeratur secundum prius et posterius. Et dat exemplum de Corisco, qui idem existens secundum quod alibi prius, et alibi posterius, dicitur quodam modo esse alter, so Et Commentator12 ibidem commento 104 dicit quod »cum translatum accipitur per se, erit unum; et cum recipitur in respectu ad loca diversa, in quibus est apud suam translationem, erit diversum secundum prioritatem et posterioritatem et accidit ei numerus«. Et infra dicit quod »translatum nu6

AVERROES In Phys 4 com 100 (Juntina 4,180M) ARISTOT Phys 4,11 (219b 2-3; Juntina 4,181A = tc 101) 8 AVERROES In Phys 4 com 101 (Juntina 4,181FG) »ARiSTOTPhys4,ll (219b 1-2; Juntina 4,181 A = tc 101) 10 ibid (219b 6-7; Juntina 4,181H = tc 102) 11 cfibJd(2\9b 17-22; Juntina 4,182J = tc 104) 12 AVERROES In Phys 4 com 104 (Juntina 4,183K et 184B) 7

2 enim] add ipsorum E

10 sed] om W

30 esse alter] alter et alter esse J

In 2 Sent dist 2 q 1

257

meratur, id est multiplicatur per prius et posterius«. Quod non potest intelligi nisi modo praedicto. Et secundum alteram praedictarum expositionum exponendae sunt omnes auctoritates dicentes quod tempus est motus. Sciendum autem quod, sicut sententialiter ponit Augustinus13 12 De civi- 5 täte capitulo 15 tempus dupliciter potest sumi, scilicet communiter et proprie: Primo modo sumpto tempore, omne continue motum, quocumque genere motus moveatur, est tempus. Quodlibet enim huiusmodi numeratum ab anima potest esse mensura morae motus et quietis in aliis, secundum sensum prius positum. Secundo autem modo sola corpora coelestia continue mota 10 dicuntur tempora. Unde sic ait: Cum dominus ilia instituit, dixit14 »Et sint in signa et in tempora et in dies et in annos«. Itaque secundum ipsa, tamquam per ea quae communiter omnibus sunt npta moveri et semper et etiam regularius ceteris, generaliter omnes de quantitatibus morarum motuum et quietum ac durationum temporalium rerum iudicant. Et ideo, ut dicit Augusti- \5 nusi5, ipsa »usitate et proprie tempora« appellantur. Verumtamen tam in primo quam in secundo modo sunt gradus. Quoniam et aliorum motorum ea, quae moventur localiter, et ex his etiam quae circulariter, ut horologia, magis proprie dicuntur tempora. Quoniam verius sibi competunt condiciones mensurae utpote tamquam manifestius et regularius 20 motis. Item inter corpora coelestia primum mobile maxime proprie dicitur tempus eo quod ceteris velocius et regularius omniquaque movetur, et ideo per ipsum de ceteris iudicatur. Et ideo dicit Philosophus" 10 Metaphysicae quod mensural »motum simplici motu et velocissimo. Parvissimum enim hie habet 25 tempus. Quapropter in astrologia tale unum, principium et metrum. Motum enim regulärem supponunt et velocissimum eum, qui coeli, ad quern alios iudicant«. Ubi Commentator17 commento 4 exponit dicens: »Id est, et ponunt motum simplicem, qui est velocissimus omnium motuum, mensuram per quam mensurant omnes motus. Et iste motus est motus coeli diurnus. Tempus 30 enim istius motus est minimum omnium temporum«. Et subdit: »Et ideo mensurant motum orbium stellarum per ipsum motum, qui est principium omnium | motuum«. Per motum autem coeli intelligunt ipsum coelum mo- 30N turn. Constat enim quod motus coeli non potest esse talis mensura, ut supra18 dictum est. 35 13

cf ÄUG De civ 12,15,1 (PL 41,363) Gn 1,14 15 AUG Joe cit 16 ARISTOT Metaph 9,1 (1053a 8-12; Juntina 8,253A = tc 4) 17 AVERROES In Metaph 10 com 4 (Juntina 8,253J) 18 cf p 255,5-10 14

13 et1] om J

16 usitate] usitata EW

258

In 2 Sent dist 2 q 1

Et hie modus loquendi plurimum usitatus est apud auctores. Unde 2 De generatione capitulo paenultimo, ubi Philosophus19 dicit quod allatio, quae circa obliquum circulum, est causa generationis et corruptions, per >allationem< intelligit ipsum coelum allatum quod patet per causam quam paulo post reddit. Ait20 enim: »Contingit enim quandoque longe fieri, quandoque prope. 5 Inaequali vero distantia ente, inaequalis erit motus. Quocirca si in adveniendo et in prope esse general, et in recedendo et in longe fieri id ipsum corrumpit etc«. Constat autem quod mobile ipsum est illud quod advenit et fit prope et recedit et longe fit. Igitur per >allationem circa obliquum circulum< intelligit coelum oblique latum. Et ad hunc modum multa dicta sanctorum et philo- 10 sophorum loquentium de motu et tempore accipienda sunt. (De instanti) De instanti vero dico quod potest etiam accipi dupliciter scilicet communiter et proprie: Primo modo, omne quod movetur est instans. Secundo modo, primum mobile instans est, ita quod eadem ipsa res est instans et tempus. 15 Haec tarnen duo nomina non sunt Synonyma nee eandem rem secundum eandem rationem significant. Ubi sciendum quod tempus significat mobile, connotando ipsum fuisse in loco in quo non est, et esse in loco in quo immediate non fuit nee immediate erit, et immediate fore in loco in quo non est. Ita quod de nullo vere dicitur quod est tempus, nisi haec sint vera de ipso. 20 Instans vero significat ipsum idem mobile, connotando locum in quo est, et cum hoc etiam connotando quod immediate in illo loco non fuit et immediate in eo non erit. Et potest sumi instans communiter, sicut de tempore dictum est. Et maxime proprie sumptum instans est ipsum mobile primum. Quod autem instans sit mobile ipsum patet per Philosophum in verbis 25 contra opinionem aliam allegatis1. Quibus ait quod ipsum >nuncnunc< seu instans. 30

19

cf ARISTOT De gen et corr 1,10 (336a 31-32; Juntina 5,385E = tc 56) ibid (336b 4-7; Juntina 5,385FG = tc 56) 1 cf p 250, nota 4

20

2 allatio] add coeli J 11 et tempore] om J 23 communiter] add et proprie J

17 Ubi] aliud W

20 quod2] hoc J

In 2 Sent dist 2 q 1

259

(Contra conclusiones dubia quindecim) Circa praedicta sunt dubia, et p r im o contra primam conclusionem2. Videtur enim quod nulla res sit tempus. Quoniam nulla res componitur ex his quae non sunt, ut assumebatur contra aliam opinionem3. Sed omne tempus componitur ex his quae non sunt. Ergo etc. Probatur minor. Quoniam omne 5 tempus dividitur in prius et posterius sive in praeteritum et futurum. Nee praeteritum autem, neque futurum est. Vel aliter sie: Nullum tempus est, omnis res est, igitur nulla res est tempus. Minor est nota. Probatur maior, quia nullum tempus praeteritum est, et nullum tempus futurum est, igitur nullum tempus est. Antecedens patet et conse- 10 quentia probatur, quia omne tempus est praeteritum vel futurum. Secundo, Commentator 4 4 Physicorum commento 88 dick quod »nulla pars motus est in actu«. Et subdit quod »motus est compositus ex hoc quod iam deficit et ex hoc quod nondum est«. Et idem dicit esse de tempore. Simile etiam videtur Philosophus dicere in illo capitulo >Et sicut motusanima Adae creatur et anima Abrahae non creatur, et anima Abrahae creabitun. Et iterum deo creante animam Abrahae, haec fuisset vera >anima Abrahae creatur et anima Adae creata fuit, et non creaturpossibileSocrates est albusSocrates non est albusomne tempus dividitur in prius et posterius etcet sic daretur prius et posterius etcsi aliquid quiescit, ipsum quiescit in temporeprimum tempusomnia quorum quodlibet est parsUtrum deus in principle temporis creavit mundum ex nihilcx, art 1 >Utrum includat contradictionem deum produxisse mundum ab aeterno< (cod Vat lat 11517, fol 126ra): Sed quia ilia argumenta vel saltern aliqua illorum ita probant, ut mihi videtur, quod impossibile sit quod infinitae partes proportionales sint in aliquo continue in potentia, sicut probant quod non possunt esse in actu separate per se, ideo videtur mihi omnino quod nee partes proportionales in continue nee puncta in linea ... sunt infinita, accepto illo termino >infinitae< categorematice . . . Si tarnen ille terminus >infinita< accipiatur syncategorematice sive distributive, sic posset alicui videri quod verum est, quod in omni linea sint infinita puncta.

3 1000] inteliige milibus sive quam mille 12 in] om W 13 sumpto] om J 17 quia non sunt plures] om E 21 repugnantia] repugnantiam E 27 quodlibet] quaelibet E 28 pariter] om W 30 apparet] occurrit J

298

In 2 Sent dist 2 q 2

Si dicatur contra hoc, sicut aliquos dicere audivi, quod iste terminus >omnia< vel >omnes< non potest addi termino habenti infinita supposita seu stanti pro infinitis, praesertim sumptus collective, dicendum hoc esse falsum et irrationabiliter dictum. Quod patet: Turn quia expresse oppositum patet ex dicto Augustini 17 12 De civitate dei capitulo 18, ubi ait quod »singuli quique numeri 5 sunt finiti, et omnes infiniti«. Et subdit quod omnes numeros novit deus et non propter eorum infinitatem »usque ad quandam summam numerorum dei scientia pervenit et ceteros ignorat«. Et patet quod sumit ly >omnes< collective. Turn etiam ex dicto Philosophi18 1 Coeli, ubi contra Democritum, ponentem aliquod corpus constitui ex infinitis indivisibilibus eiusdem speciei, argu- 10 it sic: Aut omnia essent gravia, et tune nullum corpus esset leve; aut omnia levia, et tune nullum corpus esset grave. Et dicit Commentator19 ibi commento 76 quod »hoc sequitur ex positione eorum quod sunt infinita«, et »quod nihil reperitur extra ea«. Et patet quod uterque sumit ly >omnia< etiam collective. 15 20 Praeterea, Commentator 3 De anima commento 19 dicit quod »per intellectum materialem iudicamus res infinitas in numero in propositione universali«. Hoc autem esset falsum, si signum universale non posset addi termino habenti significata infinita. Praeterea, officium signi huiusmodi, ut dicit Philosophus1 1 Periherme- 20 neias, est universaliter consignificare. Et Boethius2 dicit ibi quod »id quod dicitur >omnis< id, ad quod additur, colligit atque in unum corpus adducit«; et >universaliset ideo< nulla esset. Si autem habet innumerabiles, igitur plures et etiam infinitas. Quod etiam ex declaratione praedicti verbi quam mox subdit magis apparet: »Sed ut minutas, inquit, quasque minusque articulatas non persequar, quantu17

ÄUG De civ 12,18 (PL 41,367-368) cf ARISTOT De coelo 1,7 (275b 29-276a 6; Juntina 5,49JK = tc 73) AVERROES In De coelo 1 com 73 (Juntina 5,50D) AVERROES In De anima 3 com 19 (Juntina Suppl 2,162B) 1 cf ARISTOT De interpretatione 7 (17b 10-12; Juntina l',75HK = cap 5) 2 cf BOETH In De interpretatione 1 ed prima (PL 64,322CD) 3 ÄUG De lib arb 2,8,22 (PL 32,1252)

18 19 20

3 sumptus] sumptis E 8 quod] quia W 22 in] om W 29 patet] add manifeste J

12 corpus] om EJ 20 signi] om E 34 persequar] prosequar E

In 2 Sent dist 2 q 2

299

lumcumque illud corpus sit, habet certe aliam partem dexteram, aliam sinistram, aliam inferiorem, aliam superiorem, aliam ulteriorem, aliam citeriorem, alias finales, aliam mediam. Haec enim necesse est quamlibet exiguo corporis modulo inesse fateamur«. Ecce quod quodlibet corpus et quantumlibet parva pars corporis habet multas partes. Et infra similiter subdit: »Cui- 5 uslibet corpusculi pars dimidia quantis duabus totum constat, habet et ipsa dimidiam«. Ex his autem manifeste sequitur quod quodlibet corpus habet partes non solum plures, sed etiam infinitas. Qualiter autem nullum tale sit unum, et quomodo etiam sit unum, declaratum est in Primo4 distinctione 24 quaestio- 10 ne 1. (Argumenta Hibernici contra secundam conclusionem) Contra istam conclusionem, inquantum ponit in magnitudine esse partes infinitas, accepto huiusmodi termino categorematice, pulchre et subtiliter arguit doctor5 quidam probans quod in qualibet magnitudine est dare ultimam is partem proportionalem seu minimam. Et quia constat quod est dare primam et maximam, sequitur necessario quod non sunt infinitae. Assumptum autem probat6 p r i m o sic: Sint duae magnitudines A et B contingentes se, et sumantur in B partes proportionales sie, quod prima sit medietas eius et secunda sit medietas medietatis, et sie deinceps procedendo 20 versus A, tune arguitur sic: Multitudo | omnium harum partium B coniungitur 36A immediate ipsi A. Igitur aliqua pars huius multitudinis immediate coniungitur A. Antecedens est notum. Et consequentia probatur, quia impossibile est imaginari quod aliqua multitudo coniungatur immediate vel contiguetur alicui, nisi aliqua unitas eius illi coniungatur immediate. Si sic, igitur aliqua est 25 4

cf GREG In 1 Sent dist 24 q 1 art 1 concl 2 (fol 121BQ) Gregorius in mg (λ fol 35Q): Hibernicus libro 2 q 1.- Cf HIBERNICUS Joe cit (fol 125va-126ra) 6 cf ibid (fol 125va): »Impossibile enim est imaginari quod ilia multitudo, cuius quaelibet unitas est unum ens in actu, contiguatur A, nisi aliqua unitas eius coniungatur A immediate; et sequitur necessario quod ilia unitas sit ultima unitas illius multitudinis. Idem arguitur de partibus proportionalibus eiusdem lineae, si per potentiam dei omnes fierent in actu. Sequitur enim necessario quod aliqua lineae tune sit immediata ad A et ilia necessario est pars ultima proportionalis, sicut notum est per se«.- Citatio huius primi argument!, non tam litteralis, forsitan explicanda est per quod legitur in fine folii 125rb: »Quod reprobat Philosophus 6 Physicorum in principio, et ego satis illud claudere contradictoria, in una quaestione sexti libri Physicorum scilicet >Utrum continuum componatur ex indivisibilibusmotum unum< qui fit super unum spatium continuum cum ceteris condicionibus po- 15 sitis in 5 Physicorum8. Quicumque autem sit ille motus, sequitur quod fiat super ultimam partem proportionalem, quia aliter non inciperet in hoc instanti«. Tertio 9 , ponantur duo mobilia D et C moveri super B versus A, »et moveatur D in duplo velocius quam C, ita quod 20 semper, cum venerit ad finem alicuius partis proportionalis, quiescat ibi donee C veniat illuc, vel super eandem lineam vel suI) per aequalem aliam; possent enim super eandem«, si essent »corpora glorificata, 25 quia tune non impedirent se. Ponatur etiam quod C venial ad A in una hora in hoc instanti terminata, gratia exempli, tune sequitur quod C et D perveniunt in hoc instanti ad A, et neutrum prius alio. Sed consequens est contra positum, quia quamlibet partem proportionalem prius pertransit D quam C, igitur omnes 30 prius D quam C, igitur D prius venit ad A. Et primum consequens sequitur, quia in hoc instanti C est ad A. Si igitur D prius fuit ad A, igitur per aliquod tempus prius fuit ad A. Sit autem tempus tale E, tune in E tempore, parte huius horae, non movebatur D, quia fuit ad A toto E tempore, ut dicitur, et C toto E tempore movebatur, igitur C in E tempore aut transivit unam partem 35 proportionalem tantum, et per consequens ultimam, quod est probandum, aut plures. Si plures, igitur non in omni parte proportionali D exspectavit C, quod 7 8 9

HIBERNICUS ibid (fol 125va) cf ARISTOT Phys 5,4 (227b 3-15; Juntina 4.226GH = tc 31) HIBERNICUS Joe cit (fol 125va/b) 9 sunt] om E

30 pertransit] transit J

33 tempus] om E

In 2 Sent dist 2 q 2

301

est contra positum. Igitur ex hoc quod ponuntur partes proportionales actu infinitae cum alio possibili non repugnante, sequuntur ista duo contradictoria scilicet quod C et D simul perveniunt ad A, et non simul perveniunt. Igitur illud positum claudit contradictionem«. Q u a r t o 1 0 »in eodem casu arguitur quod in hoc instanti terminetur aliquis 5 motus corporis C, quia nullus motus aggregatus terminatur in hoc instanti, nisi per hoc quod aliqua pars eius terminatur. Igitur aliquis unus motus C terminatur in hoc instanti. Et sequitur necessario quod ille fuit factus super ultimam partem proportionalem, quia aliter non esset unus, sed aggregatus ex multis«. 10 11 Quinto , »in eodem casu sequitur de D quod in hoc instanti terminatur aliquis motus eius, vel aliqua quies eius. Si aliquis motus eius, ille fuit super ultimam partem proportionalem, quia ille est vere unus ratione spatii et temporis, cum non sit aliquis aggregatus motus D continuus in tempore per positum, et ista est aliqua pars ultima. Si vero terminetur quies, aut ilia est finita, is aut infinita. Non infinita, certum est, igitur aliquando in aliquo instanti incepit, et sit illud F. Tune, in F terminabatur aliquis motus, et sequitur necessario sicut prius quod ille fuit super ultimam partem«. | 36E 12 Sexto , sit ita quod super huiusmodi infinitis partibus proportionalibus sint infiniti homines habentes corpora glorificata, »ita quod corpus unum 20 terminetur in puncto medio ipsius B, et corpus secundum terminetur in fine secundae partis, et sie de infinitis super partes infinitas procedendo versus A, ita quod non sint simul plures. Sit etiam C aliquod corpus existens super magnitudine A, distans a magnitudine B per C pedalem quantitatem, tune arguitur sic: Ali- 25 A H quis homo est propinquissimus C, quia, si accederet quousque perveniret ad homines, aliquem illorum primo tangeret. Ille ergo homo propinquissimus C sit Socrates. Aut Socrates tangit A, aut non. Si non, igitur dis- 30 tat, igitur per certam partem magnitudinis B, et ita in ilia parte magnitudinis sunt infinitae partes proportionales, et ante illam solum finitae. Et per consequens ante partem illam non sunt nisi finiti homines, nee plures super totam secundum hanc responsionem, contra positum. Si Socrates tangit A, igitur aliqua pars proportionalis tangit A, quia 35 propinquissimum extremum Socratis ad C est simul cum termino unius partis 10

Gregorius in mg (λ fol 36D): Hibernicus libro 2 q 1.- HIBERNICUS loccit (fol 125vb) "/M/(fol 125vb) 12 ibid (fol 125vb) 6 quia] et Hibernicus 12 quies] pars J 14 aggregatus motus D] motus aggregatus ideo J 23 simul] om W 31 igitur] om E 33 finitae] finiti J

302

In 2 Sent dist 2 q 2

proportionalis B, per positum. Ilia pars non potest poni indivisibilis, quia tune non esset pars proportionalis; nee divisibilis, quia tune esset aliqua posterior ilia, quod est falsum; turn quia necessario ilia esset ultima, quod similiter includit contradictoria, immo, ut dicit, hoc est propositum«. S e p t i m o 13 , »in eodem casu sequitur quod annihilato Socrate aliquis homo 5 est propinquissimus C, et ita ille distat ab A. Igitur inter ipsum et A sunt infinitae partes proportionales, contra positum, quia tunc ibi fuissent infiniti homines. Immo sequitur quod ille sit super paenultimam partem proportionalem, quod claudit contradictoria, sicut quod sit aliqua ultima, cum unum inferat aliud et econverso«. 10 Propter istas rationes - quas licet iste doctor facial principaliter ad probandum quod non est possibile esse infinitas partes proportionales in actu separate, quia tarnen, ut dicit, aeque procedunt et probant quod nee sunt infinitae partes proportionales in potentia id est potentiales, et ad invicem continuatae - tenet14 simpliciter quod in magnitudine non sunt infinitae partes proportio- 15 nales, tento hoc termino >infinitae< categorematice. Si vero teneatur syncategorematice et ponatur a parte subiecti praecedendo terminum distributum verbi gratia >infinitae partes proportionales sunt in magnitudineIn infinitum facilius est facere quod ista sit vera 'infinitae partes A sunt pertransitae' quam facere quod ista propositio sit vera Ά totum est pertransitum< (cod Vat lat 3088, fol 55va/b): Ad dubium arguitur sie. Si sophisma sit verum >antequam totum A sit pertransitum, infinitae partes erunt pertransitaeinfinitae partes proportionales in A sunt pertransitae< ergo infinitae partes in A sunt pertransitae, quia arguitur ab inferior! ad suum superius cum distributione. 17 EUCLIDES Geometricorum elementorum libri XV, Liber 1, Communes sent 9 (ed Parisiis 1516, fol 5r) 2 ex] om W 7 actu] om J 27 iam sunt] nam si J

7 sensu] ad sensum corr J

16 sint] sunt EJ

304

In 2 Sent dist 2 q 2

Plures aliae rationes possent fieri ad idem. Sed quia ex solutionibus istarum et ex his, quae dicta sunt in Primo18 distinctione 44 quaestione ultima, ceterae possunt solvi, ideo pro nunc istae sufficiant. (Responsio ad argumenta Hibernici) Respondeo igitur ad istas, et primo dico quod rationes primi doctoris, si 5 aliquid concludunt, concludunt contra eum. Quod patet. Nam ipse concedit19 quod infinitae partes proportionales sunt in magnitudine, sumpto ly >infinitae< syncategorematice. Sed ex hoc sequitur quod nulla earum sit ultima; et econtra, si aliqua est ultima, igitur non infinitae partes proportionales sunt in magnitudine. Consequentia declaratur, quoniam si aliqua est ultima alicuius 10 proportionis, cum etiam aliqua sit prima, igitur omnes simul sumptae sunt alicuius multitudinis finitae. Alias cum quaelibet praecedentium sit maior ultima, si detur, sequeretur quod magnitudo ex omnibus huiusmodi proportionibus resultans includeret infinitas partes aequales, et sie esset extensive infinita, quod est falsum. Sunt igitur omnes simul in aliqua multitudine 15 finita, seu aliqua multitudo finita. Et cum omnibus simul sumptis non sint in magnitudine plures, sequitur quod non quotcumque finitis partibus proportionalibus magnitudinis sint in magnitudine plures partes. Igitur non infinitae partes proportionales sunt in magnitudine. Praeterea, si aliqua est ultima partium proportionalium, vel ilia est divisi- 20 bilis vel indivisibilis. Si indivisibilis, igitur non est pars proportionalis, quia indivisibilis ad divisibile nulla est proportio. Hanc etiam consequentiam ipsemet facit in sexta ratione20. Si vero est divisibilis, igitur aliqua est posterior ilia, ut ibidem ipsemet infert. Et ego ulterius infero: Igitur ipsa non est ultima; et est consequentia evidens. Et ideo multum miror de eo, cum ipse ponat 25 continuum infinite divisibile et infinitas partes proportionales esse in eo, quod ipse simul ponit ultimam talium partium. Nee advertit horum dictorum mutuam repugnantiam. Respondeo autem ad p r i m a m 2 1 et nego illam consequentiam >multitudo omnium partium B immediate coniungitur ipsi A, igitur aliqua pars B im- so mediate coniungitur Aimpossibile est imaginari etcnunc ab A incipit esse acquisita aliqua pars F, igitur aliqua pars is F nunc incipit esse acquisita ab Aab A nunc non est acquisita aliqua pars F< quam haec >ab A immediate post nunc erit acquisita aliqua pars Faliqua 20 pars F immediate erit acquisita ab Aquamlibet partem proportio- 25 nalem prius pertransit D quam C, igitur omnes pertransiit prius D quam C< et ultra >igitur D prius fuit vel venit ad Aomnes pertransiit prius D quam C< non denotatur quod in aliquo instanti uno prius fuerunt omnes illae partes complete pertransitae a D quam a C, sed quod in aliquo instanti haec pars fuit 30 complete prius pertransita a D quam a C, et in aliquo instanti ilia pars fuit 1

cf HIBERNICUS loc cit (fol 125va): Ponatur enim quod omnia puncta intrinseca istius lineae per potentiam dei maneant in suis sitibus sine aliqua mutatione, et quod deus corrumpat totam substantiam lineae et eius extremitatem, et sie quod ilia linea prius fuit contigua uni alteri lineae vel superficiei sicut A: Tune ilia multitude infinitorum punctorum in actu adhuc contiguatur vel coniungitur A immediate. Ergo aliquod punctum illius multitudinis est immediatum ad A vel posset poni A esse punctum extremum illius lineae corruptae. 2 cfp 300 3 cf ARISTOT Phys 6,5 (236a 10-20; Juntina 4,275AB = tc 46) et 6,6 (236b 32-34; Juntina 4,280AB = tc 52) 4 cf p 300 sq 6 illud] intelligendum W

14 magnitudine] magnitudinem E

306

In 2 Sent dist 2 q 2

complete prius pertransita a D quam a C, et sie de singulis. Sicut nee per istam >Adam et Noe deus creavit prius quam Abraham< denotatur quod in uno aliquo instanti prius fuerunt creati Adam et Noe quam Abraham. Nam ipsa tune esset falsa, in nullo enim instanti illi fuerunt a deo creati, sicut et in nullo instanti fuerunt. Sed tantummodo denotatur quod Adam in aliquo in- 5 stanti fuit prius creatus quam Abraham, et similiter Noe in aliquo instanti prius fuit creatus quam Abraham, quamvis Noe in alio instanti fuit creatus ab illo, in quo fuit creatus Adam. Sed per istam >D prius fuit ad A quam C< denotatur quod in aliquo instanti prius fuit D ad A quam C, ad quod sequitur quod in aliquo instanti prius omnes illae partes fuerunt complete pertransitae 10 a D quam a C. Et quia non sequitur >in aliquo instanti haec pars fuit prius complete pertransita a D quam a C et in aliquo instanti ilia pars fuit prius pertransita a D quam a C et sie de singulis, igitur in aliquo instanti prius omnes partes illae fuerunt complete pertransitae a D quam a Cin aliquo instanti Adam fuit prius creatus quam Abraham et in 15 aliquo instanti Noe fuit prius creatus quam Abraham, igitur in aliquo instanti ambo isti scilicet Adam et Noe fuerunt prius creati quam Abraham< - nam manifestum est quod antecedens est verum et consequens falsum - ideo etiam non sequitur >omnes huius partes pertransiit prius D quam C, igitur D prius fuit ad A quam C< quia, quod non antecedit ad consequens, non antecedit ad 20 antecedens. Forsitan autem bene sequeretur >prius omnes partes pertransiit D quam C, igitur prius D fuit ad A quam Cprius< non sequitur numerum pluralem nee verbum temporis praeteriti nee aliquid aliud propter quod tollatur, quin pro aliquo instanti determinate supponat. Sed tune prima 25 consequentia esset neganda scilicet haec >quamlibet partem prius pertransiit D quam C, igitur prius omnes pertransiit D quam Cutrumque horum scilicet Adam et Noe deus creavit prius quam Abraham, igitur prius deus creavit ambos scilicet Adam et Noe quam Abrahams Quidam vero doctor5 alius solvit praedictam rationem dicendo quod »non 30 est simul dandum quod in continuo sunt huiusmodi partes proportionales infinitae, et quod omnes possint illo modo in certo tempore transiri cum talibus quietibus interceptis«. 5

Gregorius in mg (λ fol 36P): Adam libro 3 dist 14 q 10 dubio 2.- ADAM GODDAM In Sent 1-4 lib 3 dist 14 q 10 >Utrum anima Christi in verbo dei, cui unitur, distincte videre valeat infinita< (codd Paris Mazarine 915, fol 189r = Universite 193, fol 149v = Vat lat 1100, fol 75r) dubio 2 (littera F-J) sub littera H: »Istud argumentum bene probat quod non est simul dandum esse in continuo dando partes huiusmodi proportionales infinitas, et quod omnes possint isto modo in certo tempore transiri cum talibus quietibus interceptis sicut imaginatur argumentum (seil Hibernici)«. 4 sicut] ergo J 11 in aliquo instanti] om E autem] forsan quod J

12 complete] om E

22 forsitan

In 2 Sent dist 2 q 2

307

Sed istud non sufficienter dictum est, quoniam secundum ipsummet6 in continue sunt infinitae tales partes, nee est possibile quin ita sit. Et constat quod ille casus non est de se impossibilis, sed utique possibilis, saltern per potentiam dei. Igitur ambo sunt compossibilia, et per consequens utrumque simul rationabiliter dari potest. 5 Praeterea, eadem difficultas ex toto potest fieri in alio casu, quern nullus negaret esse possibilem, videlicet ponendo quod tarn D quam C movetur continue sine quiete intercepta, sed quod D tune primo incipiat moveri super B, quando C primo pertransiit medietatem primam ipsius B. Et tune sequitur quod simul perveniunt ad A et tarnen quamlibet partem B prius pertransiit C 10 quam D. Alioquin si aliquam simul vel prius transit D quam C, residuum spatii prius transibit D quam C, alias non in minori tempore aequale spatium transiret velox quam tardum. Et sic prius D deveniret ad A quam C. Quod autem istud sit falsum, patet. Quia positum est quod D est in duplo velocius quam C, et per consequens in eodem tempore transibit totum B, in quo C is transibit medietatem tantum. Si ergo simul incipiunt moveri, ut dictum est, sequitur quod simul etiam perficiunt motus suos. Ad q u a r t u m et q u i n t u m 7 simul dico quod aut per motum unum et non aggregatum intelligunt motum factum praecise super unam partem proportionalem spatii, et tune dico quod nullus unus motus C aut D terminatur 20 in hoc instanti; aut intelligunt motum factum super unum spatium continuum cum aliis condicionibus requisitis, esto quod in spatio illo includantur plures partes proportionales, et tune concede quod aliquis motus C, immo ipse motus C factus super totam magnitudinem B, terminatur in hoc instanti. Quod ad verum intellectual non est aliud dictu nisi quod totam magnitudi- 25 nem illam nunc primo C | transivit complete. Sed ex hoc non concluditur 37A aliqua pars ultima B, sicut patet. Sed de ipso D, quod non ponitur moveri continue nisi per unicam partem proportionalem, dico quod nullus eius motus, nee etiam aliqua quies, primo terminatur in hoc instanti, sicut nee aliqua est ultima pars proportionalis B. 30 Nee illam disiunctivam ipse probat. Unde et consequenter illo casu dato concedo quod immediate ante hoc instans D movebatur, et immediate quiescebat et immediate etiam non movebatur. Nee istae duae repugnant, quamvis istae repugnent >immediate ante hoc instans D movebaturnon immediate ante hoc instans D movebatun. 35 Item concede quod posterius, quam quiescebat, movebatur; et posterius, quam movebatur, quiescebat; sed non posterius movebatur quam quiescebat, * cf HlBERNICUS loc tit 7

c f p 301 2 infinitae tales] ~ E 8 quiete] parte W, add media J 8 intercepta] ita quod D moveatur in duplo velocius quam C add J in mg 21 motum] add unum J 25 dictu] dictum J 32 instans] add F cod W 36 quiescebat, movebatur] ~ J 37 quam] om E

308

In 2 Sent dist 2 q 2

nee prius quiescebat quam movebatur. Nee tarnen sequitur quod simul movebatur et quiescebat. Nee etiam sequitur >immediate ante hoc instans quiescebat et non movebatur ante hoc instans postquam quiescebat, igitur non immediate ante hoc instans movebatun. Nee ex alia parte sequitur >immediate ante hoc instans movebatur et non quiescebat ante hoc instans postquam 5 movebatur, igitur non immediate ante hoc instans quiescebatquam< confundit. Simul cum praedictis concedi polest et debet quod D simul desinit moveri et quiescere, exponendo ly >desinit< per negationem praesentis et positionem praeteriti. Utraque enim harum est vera >D non quiescit in hoc instanti< et ίο >immediate ante hoc instans D .quiescebaK, quae sunt exponentes huius >in hoc instand desinit quiescerein hoc instanti D non movetur< et >immediate ante hoc instans D movebaturin hoc instanti D desinit moveriin hoc instanti D desinit moveriin hoc instanti D desinit quiesceresimul< cum ly >moveri< et >quiescerealiquis homo est propinquissimus Cnon patiendo alterationem< innuit differentiam quam intendit. Unde et sine medio subdit: »Et ideo iste alius modus motus est. Motus enim est actio non autem perfectio. Actio autem simpliciter est alius motus, et actio perfecti«, ubi Commentator5 exponens: »Videmus, inquit, etc, id est, et quia videmus sensibile 30 1

cfp 351,35-36 AVERROES In De anima 3 com 28 (Juntina Suppl 2.170C; ed Cambridge 1953, p 467, 53 - 54 et 58 - 59) 3 ARISTOT De anima 3,7 (43la 4-10; Juntina Suppl 2,170A = tc 28) 4 ARISTOT ibid (431a 4-5 et 5-7; c/ed Cambridge 1953, p 465!) 3 AVERROES In De anima 3 com 28 (Juntina Suppl 2,170A; ed Cambridge 1953, p 466,16) 2

1 Antecedens probo ex eo] sic omnes codd; Additio 26 intercalaturpost Antecedens probo igitur ante ex eo cum repetitionibus et interruptionibus inde resultantibus. Textus in λ ergo: Antecedens probo sic finitur Textus Ordinarius; sequitur additionalis: Antecedens probo, suppono . . . Sic igitur stat ratio facta. Praeterea potest probari illud antecedens scilicet quod aliqua sensualis notitia potest tola simul servari sic finitur Textus additionalis; sequitur Ordinarius: ex eo . . . 14 tune] tarnen JW 29 non autem perfectio] non perfecta Juntina, non perfecti coni Crawford

In 2 Sent dist 3-5 q 1

355

facere sentiens in actu postquam fuit in potentia, non ita quod sentiens apud exitum de potentia in actum transmutetur aut alteretur etc«. Item infra 6 : »Et causa propter quam isti motui contingit transmutatio, illi autem non, est quia motus ille, cui accidit transmutatio, est actio non perfecta etviaadcomplementum,illeautemestactioperfecta,immocomplementum«. 5 Ex his autem patet primo quod, sicut dicebatur, loquitur de talibus actionibus, non secundum quod sunt prius factae etc, ut dicit responsio7, sed secundum quod fiunt et exeunt ad actum, postquam non fuerunt. Secundo, quod sic non sunt actiones imperfectae et successivae ac quasi viae ad complementum, sed perfectae et completae et per consequens indivisibiles et si- ι ο mul totae. Et secundum hunc intellectum loquitur etiam Philosophus810 Ethicorum, ubi dicit quod visio et delectatio sunt de numero totorum et perfectorum. Advertendum tamen quod quamvis talia contingat fieri simul tota, nihilominus tamen contingit etiam ut aliquando fiant partibiliter, ut patebit9 in 15 conclusione sequenti. Sed hoc non per se contingit eis neque semper, et hoc etiam notavit Commentator10 subdens ubi supra 3 De anima: »Et cum ita sit«, inquit, scilicet quod sentire et intelligere sunt actiones perfectae, »esse in intellectu actionem imperfectam accidit ei propter materiam, non secundum quod est actio. Et cum acciderit hoc actioni, necesse est aliquam actionem esse 20 liberatam ab hoc accidente«. Ex quo, ut patet, etiam concludit quod necesse est aliquam actionem esse, vel esse posse, non imperfectam et diminutam, quod est propositum. Huic etiam concordat Philosophus11 10 Ethicorum, per cuius dictum ibidem probatur etiam praesens conclusio, cum ait quod contingit delectari in 25 non tempore et »in ipso nunc«, et quod »delectatio est totum aliquid«. (Prima conclusio probatur, tertio) Tertio principaliter sic: Christus habuit secundum animam actum meritoriae dilectionis quae per nullum tempus aucta fuit. Igitur habuit volitionem totam simul, et non partibiliter productam. Consequentia patet, quia si sue- 30 cessive et partibiliter fuisset dilectio ilia producta, maior vel intensior in eo dilectio fuisset in fine illius temporis quam in medio. Antecedens vero probatur auctoritatibus Magistri12 libro 3 distinctione 18 capitulo 2 dicentis quod 6

AVERROES ibid (Juntina Suppl 2,170B; ed Cambridge 1953, p 466,27-31) cfp 354 "ARISTOT Eth Nicom 10,3 (1174a 14-17; Juntina 3,146M) 9 cf p 356-358 sqq 10 AVERROES Joe cit (Juntina Suppl 2,170B; ed Cambridge 1953, p 466,32-35) 11 ARISTOT loc cit (1174b 9; Juntina 3,147D) 12 LOMBARDUS 3 Sent dist 18 cap 2 7

2 in] ad J, exp ad et corr in E

17 notavit] novit W, connotavit J

356

In 2 Sent dist 3-5 q 1

Christus ab ipsa conceptione meruit »per caritatem, iustitiam et alias virtutes«. Et sequitur quod »tanta plenitude charismatum in eo fuit, quod in eis proficere non potuit et ideo melior ipsius anima fieri non potuit quam ab initio suae conditionis extitit«. Item Gregorius13, quern ibidem allegat Magister, dich: »Non habuit omnino Christus iuxta animae meritum, quo potuisset pro- s ficere«, igitur nee eius meritum vel meritoria volitio augeri. Ad istud doctor iste14 respondet quod illud meritum non habuit Christus a voluntate humana sed per creationem. Et ideo non ex hoc sequitur quod actus volitionis naturaliter productae fiat in instanti. C o n t r a . Hoc non potest stare secundum dicta eius, quia secundum ipsum 10 nullus actus est alicuius meritum a quo non efficitur. Igitur, si non ab anima Christi ille actus productus fuit, non fuit meritum animae Christi, esto quod posset dici quod fuisset meritum Christi propter eius divinitatem, a quo fuisset productus, ut ipse videtur velle dicere. Nunc autem auctoritates praedictae dicunt ipsum meruisse secundum animam; igitur secundum istius doc- is trinam ab anima productus fuit. Praeterea, Christus meruit, et constat quod non secundum divinitatem, igitur secundum humanitatem. Et si sic, igitur secundum animam, et per consequens illud meritum fuit ab anima eius. (Secunda conclusio probatur)

20

Secundam conclusionem15 probo p r im o sic: Contingit volitionem intendi, igitur contingit volitionem partibiliter produci. Consequentia patet. Nam intensio formae non fit nisi per additionem novae partis formae, ut probatum est16 in Primo distinctione 17. Antecedens probatur, quoniam contingit in aliquo intendi notitiam vel aestimationem de bonitate rei alicuius quam de- 25 siderat, utpote codicis per diligentiorem examinationem suae pulchritudinis vel veracitatis, aut equi per maiorem experientiam suae fortitudinis aut velocitatis. Igitur et contingit desiderium de ipsa intendi. Et patet consequentia, 13

GREG MAGNUS In Ezech 1,6,8 (PL 76,852) HIBERNICUS Joe c/t (fol 115ra) pro parts opposita arguitur quinto sic: Praeterea Christus in prime instanti suae conceptionis habuit summum meritum, sicut patet a Magistro 3 libro distinctione 18 et est sententia Gregorii Super Ezechielem homilia 6. Sed impossibile est meritum esse sine actu voluntatis. Ergo Christus in primo instanti sui esse habuit actum voluntatis et per consequens actus voluntatis fit subito.- Responsio Hibernici (fol 117ra): Posset aliter dici ad quintum argumentum de merito Christi, scilicet quod Christus habuit summum meritum in primo instanti suae conceptionis sed non a voluntate humana sed per creationem; nee sequitur ex hoc quod actus volitionis naturaliter productae fiat in instanti. 15 cf p 351,20-21 16 C/GREG In 1 Sent dist 17 q 4 art l (fol 104P-107K) 14

5 quo] quod W

In 2 Sent dist 3-5 q 1

357

quoniam, ut dicit Commentator17 12 Metaphysicae commento 35, et nos etiam ita experimur, »quanto magis quod desideratur aestimatum fuerit maius | 42N bonum, tanto desiderium maius erit«. Sec u n do, contingit aliquam volitionem partibiliter corrumpi, igitur contingit aliquam partibiliter produci. Consequentia patet. Antecedens probat s experientia. Experitur enim quis quod aliquando intense et ferventer desiderat aliquam rem non habitam, aut etiam habita delectatur et complacet, et paulatim tepescit et remittitur talis complacentia vel desiderium, et tandem cessat. Talis autem remissio non contingit absque successiva corruptione dictorum actuum. 10 T e r t i o , possibile est visionem corporalem et etiam intellectualem partibiliter acquiri, igitur et volitionem. Consequentia patet: Turn quia non magis apparet repugnantia ex parte volitionis quam visionis et maxime intellectualis; turn quia frequenter ad clariorem et perfectiorem notitiam rei sequitur intensior volitio, ut supra1 tactum est. Antecedens patet, cum aliquid primo is visum a remotis appropinquat videnti et secundum maiorem appropinquationem clarius videtur. Item cum visibile remissum actu visum continue intenditur et clarius ac perfectius videtur. In quo casu evidentius potest argui quod visio fiat partibiliter; nam continue novae partes coloris secundum intensionem generantur in eodem subiecto primo cum praecedentibus et illae 20 utique sicut et aliae videntur et non prius videntur quam sint, certum est, nee prius sunt quam videantur. Patet per Augustinum 2 14 De trinitate capitulo 10 dicentem: »Quaedam cognoscibilia simul cum cognitione esse incipiunt, velut si aliquid visibile quod omnino non erat, ante oculos nostros oriatur, cognitionem nostram utique non praecedit; aut si sonet aliquid, ubi adest auditor, 25 simul profecto incipiunt esse simulque desinunt et sonus et eius auditus«. Et istud quod ultimo positum est optime valet etiam ad principale propositum. Nam sicut locutio exterior successive formatur, sic et auditus successive generatur. Patet etiam hoc ratione. Nam alias activum naturale staret per tempus in sufficient! dispositione ad passum sufficiens, ceteris requisitis con- 30 currentibus, antequam ageret. Simul ergo, dum illae partes coloris fiunt, videntur, et sicut successive fiunt, sic successive videntur. Et constat quod non ea visione praecise qua priores videbantur, sicut patet ex auctoritate praeallegata et etiam ratione, quoniam visio unius rei non potest naturaliter fieri visio alterius, igitur aliqua visione partiali, non autem praeexistente, quia 35 nulla visio naturaliter praecedit rem visam, cum quaelibet a re visa causetur 17

AVERROES In Metaph 12 com 36 (Juntina 8,319B) cf p 356 sq ; ÄUG De trin 14,10,13 (PL 42,1047)

1

3 erit] om W 15 intensior] intentionem W 24 oriatur] originatur E 25 adest] ibidem E

15 patet] add tarn W, add turn J 35 aliqua] add alia J

358

In 2 Sent dist 3-5 q 1

secundum Augustinum 3 11 De trinitate capitulo 2 et similiter libro 14 ubi supra proximo4. Item in alio exemplo efficaciter idem convincitur. Si enim aliquod magnum visibile, cuius partem tantum quis videat per aliquod foramen, moveatur motu continuo ante foramen illud, verbi gratia a dextro in sinistrum, pars s primo visa successive exibit Oppositionen! oculi et occultabitur sibi, et alia prius non visa succedet. Et quia constat quod succedens non videbitur visione praecedentis nee ipsa tola simul succedet sed per partem ante partem, sequitur quod nova visione partibiliter et successive acquisita videbitur, quod est probandum. 10 (Obiectiones contra secundam conclusionem) Contra conclusionem istam sunt rationes aliquorum tenentium quod actus diligendi sit impartibilis omnino. Quarum p r i m a est, quoniam, si esset partibilis et per consequens in infinitum divisibilis in remissius, sequitur quod in dilectione, qua quis diligit deum, contineatur aliqua pars remissior et imper- is fectior actu dilectionis, qua quis diligit muscam. Et cum quaelibet pars dilectionis sit dilectio, sequitur quod aliqua dilectio dei sit imperfectior vel saltern minus perfecta dilectione muscae, quod videtur absurdum. S e c u n d o , sequeretur quod quis simul idem obiectum diligerei perfecte et imperfecte, toto siquidem actu perfecte, et parte actus imperfecte. Et sie beata 20 virgo ita imperfecte deum diligeret sicut unus aliquis minime deo carus. T e r t i o , sumantur duae dilectiones diversarum rationum, et quaero, an quodlibet Individuum unius illarum specierum est perfectius quolibet individuo alterius speciei, aut non. Si non, igitur species non sunt sicut numeri, contra Philosophum5 8 Metaphysicae. Si sic, igitur unius illarum dilectionum 25 quaelibet pars perfectior est alia dilectione; et ulterius, cum quaelibet pars habeat in se partes proportionales infinitas, sequitur quod quaelibet continet in se partes infinitas, quarum quaelibet est perfectior alia certa dilectione, utpote ilia altera primo sumpta, et si sic, quaelibet igitur est infinite perfecta, quod est falsum. 30

*cfibid 11,2,2 (PL 42,985) vide priorem notam 2 5 C/ARISTOT Metaph 7,3 (1043b 32-1044a 14; Juntina 8,217EH = tc 10)

4

18 dilectione] quam dilectio J aliqua E

20 et parte actus] actu W

28 alia] aliqua W, alia

In 2 Sent dist 3-5 q 1

359

(Ad obiectiones) Ad p r i m u m dicendum quod in ultimo consequente6 comparatio potest accipi secundum proportionalitatem, ut sit sensus quod aliqua dilectio dei est minus perfecta in sua specie quam sit aliqua certa data dilectio muscae in specie sua. Et in isto sensu consequens non est inconveniens. Et potest secun- 5 do modo accipi secundum proportionem unius ad alteram, et tune nego consequentiam loquendo de perfectione naturali, non de gratuita. Dico enim quod quaelibet quantumcumque remissa dilectio dei perfectior est quantumcumque intensa dilectione muscae, sicut | quaelibet quantumcumque remissa intellec- 43A tio perfectior est quantumcumque perfecta vel intensa nigredine. 10 Ad s e c u n d u m dicendum quod ly >imperfecte< potest capi dupliciter: Uno modo negative ita quod ly >in< aequivaleat negationi, ut sit sensus quod quis perfecte diligeret deum et non perfecte diligeret deum; et tune consequentiam nego, neque probatio valet ad hunc sensum, ut patet. Alio modo potest capi remisse, ut sit sensus quod perfecte vel intense et remisse diligeret deum, et sie is adhuc potest negari consequentia, quamvis possit concedi quod intensa et remissa dilectione diligit deum, sicut etiam concedi potest quod idem subiectum est calidum calore intense et calore remisso, qui est pars intensi. Et tarnen ex communi usu non conceditur quod idem est intense et remisse calidum, quidquid concedendum foret de virtute sermonis, sicut dictum est in Primo 20 distinctione 17, ubi quaeritur, an intensio corporalis formae fiat per acquisitionem novae partis formae, articulo 2 in responsione ad sextam rationem alterius opinionis7. Si quis autem velit primam eundem sensum facere cum secunda8, de quo nolo contendere, tune concede consequentiam et consequens tarn primum 25 quam secundum. Nee tarnen ex illo secundo sequitur quod beata virgo non perfectius diligat quam ille minime deo carus, quamvis etiam et ilia secunda consequentia non valeat de virtute sermonis propter ly >sicut< quod habet vim confundendi. Et ideo haec est falsa >aliqua dilectio virginis est ita remissa vel parva sicut dilectio illius minime devotiigitur est infinite perfectaUtrum angeli fuerunt creati in caritate< (cod Vat lat 11517, fol 153ra-154vb); vide p 380, nota 20 13 c/p 351-356 1 4 c/p 354.9-16 ' 5 c/p373-379 10

3 fit] fuit J 20 totam] add producere vel J quentem] secundum J

21 illam] secundam W

32 se-

In 2 Sent dist 3-5 q 1 · Additio 27

361

(Tertia conclusio probatur, tertio ex Additione) Additio 27: Tertio, conclusionem16 probo sic: Ad nullam volitionem possibile est voluntatem esse transmutatam, quin ad illam sit in aliquo instanti primo transmutata. Igitur impossibile est aliquam volitionem simul vel successive esse productam, quin in aliquo instanti primo sit producta. Consequen- 5 tia patet, quoniam simul ad volitionem transmutatur voluntas, si transmutatur, et volitio in ipsa producitur, et simul cessat ista transmutari et ilia produci. Alioquin vel voluntas transmutaretur ad quod iam est transmutata et quod actu habet, vel volitio produceretur de novo, dum tola actu esset. Utrumque quorum est impossibile. Antecedens probatur, quoniam impossibile est 10 aliquid transmutari, quin transmutetur primo in aliquo certo instanti vel tempore tamquam in mensura secundum potentiam vel secundum actum adaequata. Si in aliquo instanti, tune in illo est primo transmutatum; quae enim in instanti transmutantur, simul transmutantur et transmutata sunt. Si vero in tempore, in instanti finali illius temporis est primo transmutatum; alioquin is vel non in illo tempore adaequate transmutabatur, quod est contra datum; vel quod iam est transmutatum, et actu habet, adhuc transmutatur, quod est impossibile. Et haec tola deductio patet ex 6 Physicorum17. Ex is t o etiam antecedente et eo quod demonstratum est 6 Physicorum18 scilicet quod omne, quod est transmutatum ad aliquid, quando primo est trans- 20 mutatum, est in eo, ad quod est transmutatum, quocumque vis transmutationis modo transmutatum sit, ut universaliter ibi demonstrat Philosophus infero quod impossibile est volitionem aliquam simul totam de novo productam esse in voluntate, et in nullo instanti ipsam primo fuisse vel esse; aut, ut aliqui opinantur, non esse dicendum primum instans sui esse, sed ultimum 25 non-esse. Haec illatio probatur, quoniam, si aliqua volitio sit de novo producta in voluntate, ad ipsam in aliquo instanti voluntas est primo transmutata, ut patet ex dictis19. Aut igitur illud instans est sui non esse, et tune ex secundo fundamento assumpto sequitur quod in illo instanti voluntas habet earn, ac per hoc ilia simul est et non est, quod est impossibile. Aut est instans sui esse, 30 et habetur propositum.

16

17 18 19

cf p 351 cf ARISTOT Phys 6,5 (235b 6 sqq; Juntina 4,27IM sqq = tc 40 sqq) cfibid (235b 6-8; Juntina 4,271M = tc 40) cf p 361

2 tertio] tertiam λ

25 dicendum] dicere λ

Additio 27: λ fol 43B-44A

362

In 2 Sent dist 3-5 q 1 · Additio 27

Ex hoc ulterius infero quod, si voluntas in praesente non habet volitionem, impossibile est quod aliquam volitionem in se producat simul totam immediate post. Probatur quia, si sit possibile, igitur possibile est ipsam esse de novo transmutatam immediate post hoc instans, et per consequens in aliquo instanti immediate huic instanti, quod est impossibile. Probo consequen- 5 tiam, quia vel erit immediate transmutata | in tempore aliquo adaequate vel in 43E instanti. Non in tempore, quia tune in quolibet instanti illius erit de novo transmutata, et per consequens in instanti ultimo. Sed hoc est falsum, quoniam in quolibet instanti praecedente habuit dictam volitionem, et per consequens non in ultimo erit de novo transmutata. 10 Praeterea, signetur locus vel situs, cui primo coexistit nunc sol vel aliud corpus continue motum, et sit illud A. Si deus hunc angelum vel hanc volitionem possibilem potest immediate post totam simul producere de novo, ponatur in esse, et tune quaero, utrum, quando deus producet hunc angelum, sol coexistat primo et adaequate ipsi A, vel non. Si sic, igitur non post nunc, is sed in nunc producit, contra positum. Alias nunc et post sol esset in eodem loco primo et per consequens quiesceret; sed ponitur continue moveri. Si vero non coexistet primo ipsi A, igitur motus erit ab A secundum aliquam partem sui. Vel igitur secundum partem divisibilem, et tune sequitur quod non immediate post deus producet angelum, quoniam tempus erit, an- 20 tequam secundum illam partem divisibilem datam sol erit motus ab A. Vel secundum partem indivisibilem, et tune sit locus, cui primo coexistit, B. Et tune similiter pono quod deus immediate, postquam produxerit hunc angelum, producat secundum. Et per similem deductionem sequitur quod sol erit tune motus a loco B secundum partem indivisibilem praecise et erit in alio 25 loco, qui erit C; et sic potest poni de quarto et quinto et quolibet. Sed his datis habetur manifeste quod in continuo sint indivisibilia consequenter se habentia, et ex eis constituatur magnitudo, quod est impossibile, ut superius20 est ostensum. (Contra, per argumenta Monachi 1-11)

30

Sed contra istam conclusionem arguitur 1 p r i m o 2 sic: Deus potest imme20 1

cf supra p 278 sqq Gregorius in mg (λ fol 43F): Monachus q 4 art 1.- MONACHI NIGRI Quaestiones seu Determinationes (cod Fribourg Cordeliers 26, fol 82r-142v; cfO. Trapp, Augustinian Theology of the 14th Century, in: Augustiniana 6, 1956, p 207-213) q 4 (fol 105va sqq) >Utrum posito quod beata virgo fuisset in original! per instans, potuerit deus immediate post illud instans earn mundasse ab originalimodo A et B non sunt praecise aeque calida et immediate post 25 erunt praecise aeque calidamodo A et B sunt praecise aeque calida< et >immediate post non erunt aeque calidadeus non potest immediate post hoc etc, igitur non potest ante omne instans futurum post hoc etcdeus non potest immediate post A aliquam rem producere simul, igitur non potest ante omne instans post A vel futurum producere unum angelum vel aliam rem simulA nunc deus destruitigitur A immediate prius fuitillo posito etctotum simulpotest etc, et immediate post illi coagere producendo totum simulproducereesto quod nunc non sitmodo A et B non sunt praecise aeque calida, et immediate post erunt praecise aeque calidade novo producerettempus immediatum instantinullus potest mereri nisi quando potest iustitiam amittereamittere< determinate in primo sensu, propositio absolute non est vera nee earn probat dictum Anselmi. Talis enim est in propria forma ratio eius15: »Si non potuerunt peccare, non potestate sed necessitate servaverunt iustitiam. Quare«, si non potestate sed necessitate ser- 30 vaverunt iustitiam, »non magis meruerunt gratiam a deo, quia steterunt aliis cadentibus, quam quia servaverunt rationabilitatem quam perdere nequive8

cf GREG In 1 Sent dist 17 q 5 art 2 dubium 2 ad 4 (fol 116M) cf p 371, nota 19 10 cf I Jo 3,8 (cf p 346, nota 15) 11 ÄUG De civ 11,15 (PL 41,330) 12 cf p 346 sq 13 ÄUG De Gen ad litt 11,23,30 (PL 34,441) 14 cf p 372,8-9 15 ANSELMUS De casu diaboli 5 (ed Schmitt 1968, p 242 sq) 9

1 aliis etiam modis] alio etiam modo J 2 libro] om EJ 9 auctoritates] auctoritas E 10 Manichaeorum - errorem] om W 12 natura talis] cfp 346,22 28 earn] ea W 30 Quare] add id est W 32 rationabilitatem] EJW, rationalitatem Anselmus

In 2 Sent dist 3-5 q 1

375

runt«. Hoc autem consequens habet Anseimus pro inconvenient! supponens eos habuisse iustitiam ante casum malorum. Et per consequens ex opposite consequentis sic vult inferre: Angeli boni meruerunt servando iustitiam quam habebant, igitur illam non necessitate sed potestate servaverunt, igitur earn non servare potuerunt. Et ultra: Ergo peccare potuerunt, quod est inten- s turn. Nunc autem patet quod, concesso hanc consequentiam esse bonam >angeli potuerunt iustitiam habitam non servare vel potuerunt amittere, igitur potuerunt peccareangeli non potuerunt iustitiam habitam amittere, igitur non potuerunt peccarenon meruerunt ex eo quod steterunt, igitur non meruerunt< sed econtra bene sequitur. Sicut etiam non sequitur >non meruerunt quia servaverunt rationalitatem, igitur non meruerunK sed econtra. Non ostenditur igitur ex dicto Anselmi quod haec sint incompossi- 20 bilia >angeli meruerunK, >angeli non meruerunt servando iustitiam quam habuerunK, nee etiam ista >angeli meruerunt, igitur potuerunt amittere iustitiam quam habuerunt< ac per hoc ut prius ilia universalis assumpta non probatur ex dictis esse vera. Si vero accipiatur >amittere< communiter et indifferenter secundum pri- 25 44N mum vel secundum sensum, quidquid sit de maiore, dico quod minor est falsa nee probatio valet, quia procedit in primo sensu tantum. Ad t e r t i u m 1 6 nego consequentiam et ad probationem potest dupliciter dici: uno modo ut ibi dicitur. Et cum arguitur contra17, dico quod non sequitur: Si sunt eiusdem speciei et unus producitur in instanti, et alius producitur so in instanti. Nam est possibile quod una lux producatur in instanti eiusdem rationis cum alia, quae producta est in tempore. Et similiter est possibile de aliis formis partibilibus. Nee probatio18 valet, quoniam nee acquiri in instanti nee acquiri in tempore est ex his quae conveniunt essentialiter huiusmodi speciebus, cum tarn hoc quam illo modo possint acquiri. 35 16

17 18

cf p 347 cf p 347,16-19 cf p 347,20 sq

8 habitam non] ~ EJ 9 bonam] add consequentiam EJ 17 consequens] conveniens W 22 servando - meruerunt] om W 24 ex] om W 26 vel secundum sensum] modum vel secundum J 30 et alius producitur] quod alius producatur EJ 32 producta est] producitur J

376

In 2 Sent dist 3-5 q 1

Secundo posset dici quod illo casu dato, qui tarnen non est possibilis nisi per potentiam divinam, ilia dilectio producetur seu erit producta tola simul, et tarnen in nullo instanti erit primo producta et nullum tempus erit antequam sit producta, sicut in simili declaratum est in Primo19 distinctione 17 parte 2 quaestione 1 articulo 2. 5 20 Ad q u a r t u m concedo primum consequens, et ad secundum quod infertur ulterius dico quod aliud est actum meritorium esse in instanti vel per tempus, et aliud est actum meritorium esse meritorium in instanti seu per instans vel per tempus. Nam per aliquod tempus et in aliquo instanti, in quo prius non fuit, actus meritorius est in quo non est meritorius, aut si est me- 10 ritorius, non tarnen est meritorius alterius praemii quam prius fuit. Quamvis enim voluntas possit elicere virtuose actum meritorium in instanti, non tarnen in quolibet alio instanti sequent! potest iam elicitum scienter et libere, quantum est ex se, deserere aut alium elicere, sed est dare aliquod tempus ita breve, infra quod nullo modo potest desistere ab actu iam elicito aut novum is elicere; quantum est ex se dico et >scienterDe potentia dei< (fol 92HJ) cf p 347 sq 1 quod] add in J

15 infra] om W

22 seu] sed W

In 2 Sent dist 3-5 q 1

377

Sed tune contra hoc est, quia tune videtur quod continuatio actus meritorii nihil prosit quinimmo obsit, et quod expediret frequenter interrumpere actum et deserere primum et novum elicere. Ad hoc dico quod nee omnis continuatio actus prodest ut puta ilia quae non est libera et cum scientia, ut est ea quae est per tempus illud breve non s perceptibile. Nee etiam nulla prodest sed aliqua, utpote ea quae ex scientia et libertate procedit, sicut cum quis scienter potest et libere ex se desistere ab actu elicito et alium elicere, quod contingit in eo qui ultra tempus sibi imperceptibile continual actum. Et de tali continuatione dico quod non minus meretur sic continuans actum quam si novum eliceret. Et magis expedit sic conti- 10 nuare quam interrumpere ut novum eliciat, quoniam qui sic interrumperet, exponeret se periculo non resumendi actum tarn cito, et tarnen, si pluries resumeret, non plus mereretur quam si aequalem actum sponte continuaret per tantum tempus, in quanto totiens posset novum actum elicere. Dices, ponatur quod deus in quolibet instanti illius imperceptibilis tern- is poris infunderet sufficientem notitiam aut in aliquo uno infunderet tam perfectam quod ipse angelus in quolibet instanti illius temporis posset scienter ilium actum deserere et alium elicere, tune sequitur quod in quolibet tantum merebitur novum praemium quam in primo instanti, et per consequens in qualibet parte temporis merebitur praemium infinitum. | 20 45A R e s p o n d e o quod consequens non est minus possibile aut minus concedendum aut magis impossibile vel negandum quam casus qui datur et ideo qui casum admitteret tamquam possibilem, consequenter posset concedere consequens. Nee pro nunc video inconveniens sequi, praesertim cum non sit impossibile deo causare praemium infinitum intensive, ut ex dictis in Primo1 25 distinctione 44 patere potest. Ad q u i n t u m 2 patet quod secunda consequentia non valet et quod ad eius probationem assumitur falsum, videlicet quod in quocumque tempore potest pluries tam graviter peccare sicut in primo instanti peccavit. Nam infra illud tempus breve, de quo dictum est, non solum pluries sed nee semel posset 30 novum peccatum demeritorie elicere sicut nee novum meritum, ut dictum est3. Et per idem patet ad sex turn 4 . Nam super eadem falsa imaginatione fundatur, scilicet quod pro quolibet instanti temporis, in quo actus durat, sit meritorius novi praemii. 35 1

cf cf 3 cf 4 cf 2

GREG In 1 Sent dist 42-44 q 4 art l (fol 172D sqq) p 348 p 376 sq p 348 sq

6 non perceptibile] imperceptibile E 12 actum] add ilium J resumere vel J 19 merebitur] merebatur W

14 actum] add

378

In 2 Sent dist 3-5 q 1

Ad sept im urn 5 dicendum quod puniri gravius potest intelligi dupliciter, scilicet intensive et extensive secundum durationem poenae. Si primo modo, consequens non videtur negandum. Unde forte, ut dicit quidam doctor6, quibusdam qui aeternaliter puniuntur in inferno aliqui ad tempus intensius puniuntur in purgatorio. Si vero secundo modo, tune nego consequentiam et s assumptum in probatione similiter. Nam quantum ad extensionem poena debita mortali infinite excedit poenam veniali debitam, cum huic aeterna, illi temporalis debeatur. Ad o c t a v u m 7 concede consequens, sicut etiam ipse arguens et quilibet habet concedere, nisi velit ponere medium inter totum tempus in quo quis est 10 in caritate et quo caret caritate, ac per hoc in quo utraque contradictoria sint falsa. Tune ad probationem dicendum quod non intendit Augustinus ponere tale medium secundum durationem quale imaginatur argumentum, sed solum vult dicere quod talis transitus ab uno opposite in aliud, sive potius sic transiens, non denominatur ab altero oppositorum, quemadmodum consue- is vimus denominare operationes ab habitibus dicentes hominem taliter operari, quando secundum habitum quern habet elicit Operationen! verbi gratia, ut dicit Philosophus8 2 Ethicorum, tune dicimus grammaticum quid grammatice fieri, quando fit secundum earn, quam habet, grammaticam. Nunc autem cum quis ex uno opposito transit in aliud, verbi gratia in exemplo Augustini9 cum 20 a sapientia in stultitiam, non secundum sapientiam quam habet transit, ut patet, ideo neque sapienter, item nee secundum stultitiam, quia in eo non erat stultitia qua mediante transiret, et ideo neque stulte dicitur transire. Ac per hoc concludit Augustinus quod est dare medium inter facere aliquid sapienter et facere stulte, quia scilicet contingit facere aliquid neque stulte neque sapien- 25 ter. Nee tarnen ex hoc concluditur quod sit aliquod tempus vel instans medium inter tempus stultitiae et sapientiae, in quo neque stultus sit ille nee sapiens, ut intendit argumentum. Ad n o n u m et d e c i m u m 1 0 patet ex responsione ad quartum11. Ad und e c i m u m dicendum quod volet in tempore immediato et in nullo instanti 30 primo volet. Ad d u o d e c i m u m patet ex dictis ad quartum. Et per eadem patet ad d e c i m u m t e r t i u m . Ad d e c i m u m q u a r t u m dico primo quod >de volitione liberaomne mobile est divisibile< esse universalem ad omnem mutationem. Constat autem quod Philosophus non loquitur ibi nisi de mutationibus corporalibus nee suae proba- 5 tiones possunt spiritualibus adaptari. Turn etiam quia 3 De anima, ut supra13 habitum est, Commentator expresse dicit oppositum de intellectione, et similiter Philosophus. Secundo dico quod in casu etiam est possibile dare primum instans volitionis naturaliter sequentis apprehensionem, ut puta si subito causaretur talis 10 apprehensio, quod saltern a deo posse fieri nullus catholicus ut puto negaret. Additio 28: Praeterea non video, cur non possit dari minima species imaginativa potens causare ibi intellectionem. Et cum probatur14 quod non, quia tune aliqua debilior posset {causare) debiliorem intellectionem, quia sic videmus in actionibus naturalibus etc, dico quod ilia consequentia nee existens 15 est nee apparens, cum ego iam posuerim minimam potentem. Probatio etiam in falso fundatur. Non enim quodlibet eiusdem rationis cum eo, quod potest agere in hoc passum demonstratum, potest agere in idem passum; nee, si tanta virtus potest movere hoc mobile in tanta velocitate per tantum spatium, quaelibet minor virtus poterit idem mobile movere, licet tardius, per idem 20 spatium, quinimmo aliqua (erit) quae nullatenus poterit ipsum movere. Unde et hanc regulam reprobat Philosophus15 7 Physicorum. Sequitur Textus ordinal"ius. ARTICULUS 3 (Conclusiones quattuor)

25

Quantum ad tertium16 articulum pono quattuor conclusiones: P r i m a est pertinens ad distinctionem quintam17 videlicet quod omnes angeli tam boni quam mali fuerunt creati in gratia et caritate. S ecu n da, quod non fuerunt creati cum beatitudine perfecta, et haec pertinet ad quartam18 distinctionem. T e r t i a , quod malus angelus non peccavit in primo instanti sui esse, quae 30

12

ARISTOT Phys 6,4 (234b 10-20; Juntina 4.265FG = tc 32) cf p 354, nota 2 et 3 I4 c/p351,4sqq 15 cf ARISTOT Phys 7,7 (250a 4-25; Juntina 4,335E-336D = tc 36-37) 16 cf p 345,12 sq 17 cf LOMBARDUS 2 Sent dist 5 cap 1 ls cf ibid dist 4 cap 1,1 13

Additio 28: λ fol 45CD

380

In 2 Sent dist 3-5 q 1

pertinet ad distinctionem tertiam19. Q u a r t a , quod non peccavit immediate post primum instans, sed mora fuit inter creationem et lapsum. | (Prima conclusio probatur tripliciter) Primam conclusionem20 probo p r i m o auctoritate Damasceni1 qui ait libro 2 capitulo 3: »Per verbum dei creati sunt omnes angeli et a spiritu sancto 5 per sanctificationem perfect! facti sunt secundum proportionem dignitatis et ordinis, illuminatione et gratia participantes«. Hie, ut patet manifeste, de omnibus loquitur. S ecu n do idem probatur auctoritate Augustini 12 De civitate dei capitulo 9, ubi ait2 quod angeli »simul ut facti sunt, ei, a quo facti sunt, amore, cum 10 quo facti sunt, adhaeserunt. Eoque sunt isti ab illorum societate discreti, quod isti in eadem bona voluntate manserunt, illi ab ea deficiendo mutati sunt«. Et de quali amore loquatur, infra 3 explicat: »Et istam, inquit, bonam voluntatem quis fecerat nisi ille, qui eos cum bona voluntate id est cum amore casto, quo illi adhaerent, creavit, simul eis condens naturam et largiens grati- is 19

cfibid dist 3 cap 4 Gregorius in mg ( fol 45E): Huius opinionis est Sanctus Thomas parte 1 q 62 art 3; item Praepositinus et Hibernicus. Multi alii tarnen dicunt oppositum: Aegidius et Petrus de Tarantasia, Altissiodorensis.- Cf THOMAS STh I q 62 art 3 >Utrum angeli sint creati in gratiaDe natura angelicaUtrum angelus creatus sit in gratuitis< (Clm 6985, fol 37ra/va); cf HIBERNICUS In 2 Sent dist 3-5 q 1 >Utrum angeli fuerunt creati in caritate< (cod Vat lat 11517, fol 153ra): Probo quod sic, quia angeli erant creati cum amore casto et gratia, ergo fuerunt creati in caritate; (fol 154va): Ad primum argumentum in contrarium ... teneo et dico quod angeli fuerunt creati in caritate et non An angeli fuerint creati in gratia. Conclusio est negativa< (ed Venetiis 1581, Vol 2, pars l, p 273-276); C/INNOCENTIUS QUINTUS In 2 Sent dist 3 q 3 art 2 >An in primo instanti creationis angelus fuerit malus per se< (ed Tolosae 1652, p 37a); cf GUILLERMUS ALTISSIODORENSIS Summa aurea 2,1,1 >Utrum in primo statu suo angelus habuit caritatem< (ed Parisiis 1500, fol 35rb/va) 1 JOANNES DAMASCENUS De fide orth 2,3 (PG 94,869A); Burgundionis versio cap 17,7 (ed Buytaert 1955, p 71,35-38) 2 Auo De civ 12,9,1 (PL 41,356) * ibid 12,9,2 (PL 41,357)

20

11 discreti] distincti W

15 adhaerent] adhaererent edd et Äug

45E

In 2 Sent dist 3-5 q l

381

am?« Ecce quod cum amore casto creati sunt; amor autem castus est qui a caritate procedit. Praeterea, expresse dicit >et largiens gratiamIn principio creavit deus coelum et 20 terrain^ ubi dicit quod spiritualis et corporalis creaturae »informis materia dicta est coelum et terra, spiritualis videlicet vita, sicuti esse polest in se, non conversa ad creatorem; tali enim conversione formatur atque perficitur«. Ex hoc patet quod primo creata est non conversa nee perfecta, et per consequens absque caritate. 25 9 Item libro 4 capitulo 28 dicit quod spiritualis creatura »post tenebras facta est lux, ubi intelligitur a sua quadam informitate ad creatorem conversa atque formata etc«. A r g u i t u r etiam ratione, quia tune angeli fuissent in statu merendi, quod non videtur verum: Turn quia in angelis ante peccatum nulla erat difficultas so 4

GLOSSA ORDINARIA, torn 4, Venetiis 1588, fol 336F; desumptum esse videtur ex AEGIDIO ROMANO, Joe cit, p 274A 5 Os 3,1 * cf HUGO DE ST VICTORE De sacr 1,5,19 et 23 (PL 176,254D et 256D) 7 cf LOMBARDUS 2 Sent dist 5 cap l 8 ÄUG De Gen ad litt 1,1,2 (PL 34,247) 9 ibid 4,22,39 (PL 34,311 sq) 3 eum hoc de bonis tantum] hie de bonis tantum eum J 13 in] cum J 14 Magna] add autem J 15 nisi caritas est] est nisi caritas E 20 in principio] om W 29 statu] actu J

382

In2Sentdist3-5 q l

ad bene volendum; meritum autem nullum est ubi nulla difficultas. Et propter hoc dicit Magister10 infra distinctione 24 quod, »quia nihil erat quod ad malum impelleret« primum hominem in statu innocentiae, ideo non fuisset illi meritum non consentire tentationi, »sicut et angelis«, dicit ipse, »qui non ceciderunt, non fuit meritum quod steterunt«. Turn etiam quia videtur incon- 5 veniens concedere quod diabolus umquam actualiter meruerit. (Responsio ad tria argumenta) Ad p r i m u m dicendum quod nee Magister nee Hugo in hac parte tenendus est, cum sancti dicant oppositum. Ad s e c u n d u m dicendum quod Augustinus non intelligit quod prius tem- 10 pore fuerit informis quam formata, sed natura et ordine causali, sicut manifeste patet per eundem se ipsum exponentem11 Iibro5 capitulo 8: »Non itaque, inquit, temporal! sed causali ordine prius facta est informis formabilisque materies, et spiritualis et corporalis, de qua fieret quod faciendum esset etc«;etsequitur quod »formationem suam praecessit non tempore sed origine«. is Ad t e r t i u m , concedendum est consequens; et ad probationem primam suae falsitatis potest dici quod, salva reverentia Magistri, etiam, ubi non sit difficultas, actus dilectionis mediante caritate elicitus potest esse meritorius. Quod efficaciter confirmatur ex eo quod, si primus homo non peccasset et habuisset gratiam gratum facientem, potuisset mereri vitam aeternam. Nee 20 puto quod hoc aliquis negaret. Praeterea Anseimus12 expresse in De casu diaboli capitulo 5 dicit quod angeli boni meruerunt gratiam, quia steterunt et servaverunt iustitiam, et tarnen in eis secundum Magistrum13 non fuit talis difficultas. Alii14 ad idem respondent quod etsi in eis non erat difficultas ex contrarie- 25 t te vel inclinatione voluntatis in oppositum, poterat tarnen esse difficultas ex arduitate operis excedentis virtutem naturae, qualis forte est diligere deum super omnia. 10

LOMBARDUS 2 Sent dist 24 cap 1,7 UG De Gen ad litt 5,5,13 et 16 (PL 34,326) 12 cf ANSELMUS De casu diaboli 5 (ed Schmitt 1968, p 243,1) 13 cf LOMBARDUS 2 Sent dist 5 cap 5; dist 24 cap 1,2 14 Gregorius in mg (non in λ, sed EJKW; vide etiam apparatum criticum huius paginae): Thomas et Scotus sic respondent.- Cf THOMAS STh I q 62 art 4; SCOTUS Ordinatio 2 dist 5 q 1 (ed Wadding, torn VI/1, Lugduni 1639, p 507), Reportata 2 dist 5 q 1 (ed Wadding, torn ΧΙ/1, ρ 285Β) 11

4 tentationi] damnation! E 5 ceciderunt] crediderunt W 6 umquam] numquam W 11 causali] BNW, causaliter AEJKRSZd 14 formabilisque] formalisque EJ 15 origine] ordine J, ordine origine (exp ordine) W 16 et] om EJ 17 etiam ubi non sit] ubi etiam non est J 21 negaret] add in textu JK: et Thomas et Scotus sic respondent; W et E istam notam locant in mg apud textum: Alii ad idem respondent

In 2 Sent dist 3-5 q 1

383

Ad secundam15 probationem sine temeraria assertione videtur posse probabiliter dici quod pro aliqua morula meruerit, non tarnen perseveravit. Et huic favet dictum Augustini16 11 De civitate dei capitulo 15, ubi dicit quod illud verbum salvatoris dicentis de diabolo quod >in veritate non stetit< sic accipiendum est »quod in veritate fuerit, sed non permanserit«. Et idem eti- 5 am dicit17 De correctione et gratia, circa medium. Item, ut supra18 allegatum est, ipse habuit amorem castum et gratiam, ideo videtur quod meruerit. Item Ezechielis 28 scribitur19: »In medio lapidum ignitorum ambulasti | perfectus 44J in viis tuis a die conditionis tuae, donee inventa est iniquitas in te«. Quae verba communiter spiritualiter intelliguntur de Lucifero. Non videtur autem 10 quod >perfectus ambulaverit< quin meruerit, supposito quod tune esset in caritate, ut sancti dicunt. (Secunda conclusio probatur) Secunda20 conclusio probatur p r i m o quoad malos angelos, quoniam, si fuissent creati cum perfecta beatitudine, numquam illam perdidissent. Nam, is ut dicit Augustinus 11 De civitate dei1 capitulo 12, »utroque coniuncto efficitur beatitudo, quam recto proposito intellectualis natura desiderat, ut et homo incommutabili bono, quod deus est, sine ulla molestia perfruatur et in eo se in aeternum esse mansurum nee ulla dubitatione cunctetur nee ullo errore fallatur«; ita quod secundum eum ibidem et in praecedenti capitulo, et 20 in 13 De trinitate2 capitulo 7 et aliis locis pluribus, et secundum veritatem, ad perfecte beatum esse requiritur certitudo de perpetuo sic fore, quam impossibile est aliquem habere qui aliquando futurus sit miser. Et ob hoc immediate Augustinus3 subiungit: »Hanc habere«, scilicet perfectam beatitudinem, »angelos lucis pia fide credimus; hanc nee antequam caderent habuisse angelos 25 peccatores, qui sua pravitate ilia luce privati sunt, consequent! ratione colligimus«. Quo a u t e m ad bonos probatur sic: Angeli boni potuerunt ex propria libertate deum non plus quam se diligere et peccare, igitur non fuerunt creati in perfecta beatitudine. Consequentia patet quia, si sic, non fuerunt certi se 30 15 16

cf p 382,5-6

ÄUG De civ 11,15 (PL 41,330), ad Jo 8,44 17 cf ÄUG De corrept et gratia 10,27 (PL 44,932 sq) 18 cf p 380, nota 3 19 Ez 28,14-15 20 cf p 379,28-29 1 ÄUG De civ 11,13 (PL 41,328) 2 cfibid 11,11-12 (PL 41,327-328) et De trin 13,7,10-11 (PL 42,1020-1023) 3 Auo De civ 11,13 (PL 41,328) 11 perfectus] perfecte W

384

In 2 Sent dist 3-5 q 1

numquam peccaturos et per consequens semper in dei dilectione ac per hoc in beatitudine vera fore mansuros. Igitur nee beati perfecte fuerunt, ut consequens est ex dictis. Antecedens probatur auctoritate Augustini4 De fide ad Petrum capitulo 3, ubi ait quod deus superiores Spiritus »aeternos creavit et eis facultatem atque intelligentiam cogitandae, cognoscendae diligendaeque 5 divinitatis inseruit; quos tarnen ita creavit, ut etiam prae se ipsis ilium diligerent cuius se tales creatos opere« - vel secundum aliam litteram: >opere cognovissenK. »Ut autem haec dilectio haberet iustam et congruam laudem, voluntatis quoque eis tribuit libertatem, ut esset eis possibile sive ad eum, qui super eos est, intentionem sanctae dilectionis erigere, sive ad se vel ad ea, quae 10 infra eos sunt, pravae cupiditatis semetipsos pondere declinare«. Item paulo post5: »Ita eis diligendi facultatem voluntatemque donavit, ut earn unusquisque et habere posset et perdere«. Ecce quod universaliter loquitur de omni spiritu creato. Quod etiam confirmatur ex eo quod subdit6 quod »pars eorum ' a deo voluntaria aversione discessit« et »ipsis cadentibus ceteros in suae di- is lectionis aeternitate firmavit«. Patet etiam antecedens per Anselmum 7 qui in De casu diaboli capitulo 5 ex intentione probat quod ante casum malorum etiam boni peccare potuerunt. Relinquitur ergo quod nullus angelus fuit creatus in beatitudine perfecta. Et ita communiter tenent omnes doctores. Et ideo quod frequenter sancti 20 inveniuntur dicere eos in beatitudine et felicitate fuisse creatos, sicut Augustinusmet in utriusque libri capitulis proxime8 allegatis et aliis locis pluribus, non est accipiendum de perfecta beatitudine sed de quadam excellentia et nobilitate status, qui quodammodo felicitas dici solet. Secundum quern modum etiam in hac vita multos mortales consuevimus vocare beatos, et primus 25 homo in statu innocentiae beatus dictus est. Et sie expresse docet intelligere Augustinus9 in 11 De civitate dei ubi supra. (Tertia conclusio probatur) Tertia10 conclusio probatur sic: Malus angelus in primo sui esse instanti fuit in gratia, igitur non peccavit in primo instanti. Consequentia patet quia pec- 30 cat u m ei us non secum compatiebatur gratiam. Antecedens probatum est in prima" conclusione. 4

FULG RUSP De fide ad Petrum 3,31 (PL 40,763; CChr 91 A, p 731,608-617) ibid 3,32 (PL 40,763) 6 ibid 3,33 (PL 40,763) 7 cf ANSELMUS De casu diaboli cap 5 (ed Schmitt 1968, p 243,12); c/p 374, nota 15 8 cf ÄUG De civ 11,11 sqq (PL 41,327 sqq); FULG RUSP De fide ad Petrum 3 (PL 40,761 sqq); vide priores notas 3 et 4 9 cf Ave De civ 11,12 (PL 41,328) I 0 c / p 3 7 9 s q "c/"p380sq 5

1 peccaturos] peccatores EJ, peccatores futures edd 1 consequens] add in mg non J 31 compatiebatur gratiam] patiebatur gloriam J

In 2 Sent dist 3-5 q 1

385

Praeterea, Extra De summa trinitate et fide catholica capitulo >Firmiter credimus< dicitur12 »diabolus et alii daemones a deo quidem natura creati sunt boni et ipsi per se facti sunt mali«. Et in Ecclesiasticis dogmatibus scribitur 13 quod »et ipse diabolus bonus a deo creatus est«. Item Augustinus14 3 De libero arbitrio capitulo 54 de ipso dicit quod »ex bono angelo diabolus« 5 factus est. Et Anseimus15 De casu diaboli capitulo 3 inquit quod »ipse bonam voluntatem expulit mala superveniente«. Et inde per totum vult quod ipse accepit iustitiam sicut et angelus bonus, sed non perseveravit in ilia. Ex his omnibus patet manifeste quod ipse non peccavit in primo instanti. Et ita tenent concorditer omnes doctores catholici. 10 16 Et Augustinus 11 De civitate dei capitulo 13 dicit quod angeli habuisse aliquam beatitudinem et vitam agere ante peccatum profecto credendi sunt. Et postea capitulo 15 exponit 17 omnes auctoritates scripturae quae pro parte opposita sonare videntur. (Quarta conclusio probatur) Quartam18 conclusionem probo sic: Angelus fuit in gratia, igitur non immediate post primum instans peccavit. Antecedens probatum est19; consequentia probatur quia, si in primo instanti fuit in gratia, igitur et post primum instans, cum non sit dare ultimum instans, in quo fuerit gratia et post nihil eius fuerit sicut nee contingit in aliis rebus secundum potentiam naturalem 20 creatam, quidquid sit secundum dei potentiam absolutam. Ad hoc etiam est auctoritas Origenis20 Super Ezechielem quam Magister1 recitat in distinctione 3 praesenti: »Serpens, inquit, est hostis contrarius veritati, non tarnen a principle; nee statim supra pectus et ventrem suum ambulavit, sicut Adam et Eva non statim peccaverunt«. Ex qua auctoritate 25 chidit Magister quod »aliqua morula, | licet brevissima«, cecidit inter eius 45N creationem et lapsum.

12

Extra 1,1,1 (ed Friedberg 1879, torn II, col 5) GENNADIUS De eccl dogm rec brevior 27 (PL 42,1218; PL 58,995B; ed Turner 1906, p 95 no 26) 14 ÄUG De lib arb 3,25,75 (PL 32,1308) 15 ANSELMUS De casu diaboli cap 3 (ed Schmitt 1968, p 240,9) 16 c/Auo De civ 11,13 (PL 41,329) 17 cfibid \ 1,15 (PL 41,330 sq) 18 cf p 380,1-2 19 vide primam conclusionem p 380 sq 20 ORIG Horn 1,3 (PG 13,67IB) 1 LOMBARDUS 2 Sent dist 3 cap 4,10; cf Gn 3,14 13

7 diabolus] angelus J 13 profecto] perfecte J 25 supra] om E, super Lombardus et Vulg

15 parte opposita] altera parte E

386

In 2 Sent dist 3-5 q 1

(Rationes Thomae contra conclusionem) Contra conclusionem istam est opinio unius doctoris2 qui tenet quod nulla media mora fuit, supposito quod in primo instand habuerit actum liberi arbitrii, sicut ego concedo superius3, et etiam fuerit creatus in gratia, ut iste doctor tenet et ego similiter4. Ratio eius est, quoniam sequitur tune quod 5 habuisset aliquod meritum, igitur consecutus fuisset suam beatitudinem perfectam, quod est falsum. Consequentia probatur, quia angelus per quemlibet actum meritorium consequitur suam beatitudinem. Quod probatur, quoniam gratia perficit naturam secundum modum naturae; est autem proprium naturae angelicae quod naturalem perfectionem non acquirat per discursum, sed 10 statim per naturam habeat. Sicut autem ex natura angelus habet ordinem ad perfectionem naturalem, ita ex merito habet ordinem ad gloriam. Et ideo statim post meritum beatitudinem consequitur. (Contra Thomam) Meo iudicio iste doctor dicit incompossibilia et dictis eiusdem repugnantia. is Quod ostendo sic: Si angelus malus habuit in primo instanti aliquem actum liberi arbitrii, aut habuit tune actum meritorium aut demeritorium; hoc patet per eum. Si meritorium, igitur secundum eum fuit beatus, quod tarnen vitare intendit tamquam falsum. Si demeritorium, igitur tune non habuit gratiam, quia cum demerito illo non stat gratia; non enim fuit veniale peccatum, sed 20 mortale. Praeterea, angelus in aliquo instanti primo peccavit, ut iste doctor habet concedere, cum ponat quod angelus .producit actum suum in instanti, ut ibidem patet articulo praecedenti5. Aut igitur peccavit in primo instanti aut in aliquo alio. Non in primo, quia tune in primo instanti fuisset malus, quod est 25 erroneum, et ipse negat etiam, et consequentiam ipse etiam concedit in eodem praecedenti articulo. Igitur in aliquo instanti sequente primo peccavit; sed inter quaelibet duo instantia cadit tempus et mora, igitur etc. Ad hanc r a t i o n e m ipse respondet quod in alio instanti a primo peccavit; et ad probationem assumptam dicit6 quod »habet veritatem inquantum tem- so pus est continuum, ut probatur 6 Physicorum. Sed in angelis, qui non sunt subiecti coelesti motui, qui primo per tempus continuum mensuratur, tempus 2

Gregorius in mg (λ fol 45N): Contra conclusionem est Sanctus Thomas parte prima q 63 art 6.- Cf THOMAS STh I q 63 art 6 3 cf'exempligratia ρ 369 sq 4 cf ρ 380-383 5 cf THOMAS STh I q 63 art 5 6 ibid q 63 art 6 ad quartum; cf ARISTOT Phys 6,1 (231 b 9-10; Juntina 4,247D = tc 2) 20 demerito] demeritorio E

In 2 Sent dist 3-5 q 1

387

accipitur pro ipsa successione operationum intellectus vel affectus. Primum ergo instans in angelis respondet primae operation! mentis angelicae qua se in se ipsam convertit, et haec in omnibus bona fuit. Sed ab hac operatione quidam ad laudem verbi sunt conversi«, quidam vero non, sed in se ipsis tumuerunt et in ista fuerunt discreti. »Et ideo in primo instanti omnes fuerunt boni, s et in secundo discreti«. Haec r e s p o n s i o nihil valet ad propositum. Quaero enim, supposito quod tune fuerit tempus coeli continuum sicut fuit possibile, aut coelum fuit in eodem loco primo, cum angelus primo fuit creatus et cum primo peccavit, aut in alio et alio, secundum quod dicimus coelum nunc esse in uno loco nunc in 10 alio. Si in eodem, igitur in eodem instanti temporis fuit creatus et fuit malus, et fuit malus et non fuit malus, quod est impossibile. Si in alio, igitur tempus medium lapsum fuit. Sive igitur mensurentur operationes angelicae tempore vel instanti temporis continui, sive non, coexistunt tarnen ei, si illud sit, et per consequens, si tempus tale fuisset inter creationem angeli et eius peccatum, is tempus aliquod defluxisset, quod est propositum. Confirmatur, quia pari ratione, posito quod nunc aliquam notitiam novam habeat angelus malus, vel etiam bonus, posset dici quod immediate post eius creationem habeat earn et nulla mora vel tempus fuerit inter eius creationem et notitiam hanc, quod nullus diceret. 20 (Ad rationem Thomae) Ratio eorum non concludit. Nego enim consequentiam secundam7 et propositionem assumptam ad probationem eius. Tune ad probationem dico quod quidquid sit, utrum angelus naturalem perfectionem acquirat per discursum vel non, beatitudinem tamen supernaturalem non simul acquirit cum merito, 25 et quamvis gratia perficiat naturam, non tamen facit quod praemium supernaturale naturaliter consequatur quodlibet meritum. Nee etiam ex dispositione divina quodlibet meritum sequitur beatitude ilia, sed meritum perseverans et durans iuxta dispositionem divinae voluntatis, quale quidem meritum non fuit in angelis malis, fuit autem in bonis. Et haec est ratio secundum Ansel- 30 mum De casu diaboli8 capitulo 6, quare isti consecuti sunt beatitudinem perfectam, non autem illi, sed damnationem perpetuam.

7 8

cf p 386,6-7 cf ANSELMUS De casu diaboli cap 6 (ed Schmitt 1968, p 243) 8 tune] om W 16 defluxisset] defluisset E 31 secundum Anselmum] Anselmi J

27 non simul - supernaturale] om W

388

In 2 Sent dist 3-5 q 1

Ad rationem9 principalem quaestionis respondeo negando antecedens. Ad primam probationem responsum est in praecedenti articulo10. Ad secundam dico quod quando peccavit, potuit non peccare. Et ad illud quod dicitur >omne quod est, quando est etc< dicendum patet, sicut alii dicunt et bene, quod non valet probatio, quoniam per idem probaretur quod deus nullum ab aeterno praedestinatum potuit ab aeterno non praedestinare, quod est erroneum. Quid autem dicendum sit ad probationem illam, et in quo sensu habeat veritatem nee impediat propositum nostrum, patet ex dictis11 in distinctione 38 Primi quaestione 1.

9

c/p344 cf p 369 sqq 11 cf GREG In 1 Sent dist 38 q 1 art 3 ad quartum (fol 150L sq) 10

3 illud] om W, id E quid W

4 dicendum patet] dicendum quod J, om W

6 Quid] unde

INDEX GENERALIS Vorwon. Heiko A. Oberman

V

Einleitung. Adolf D. Trapp OSA und Manfred Schulze

XI

Gregor von Rimini, Lectura super Secundum. Themen und Probleme. Manfred Schulze XLI DISTINCTIO l QUAESTIO l: Utrum Aristoteles eiusque Commentator Averroes senserint omnia alia entia a primo esse facta, vel potius econtra fuerint opinati plura entia non habere principium effectivum

l

ARTICULUS l Allegationes pro prima parte Allegationes pro secunda parte Contra, ex duobus fundamentis Aristotelis et Commentatoris Deductiones ex istis fundamentis Instantia Additio l

2 4 5 7 11 12

Additio 2

13

Ad auctoritates pro prima parte Ad auctoritates pro secunda parte

13 18

ARTICULUS 2 Opinio Petri Aureoli Opinio Petri Aureoli probatur auctoritatibus Opinio Petri Aureoli probatur rationibus Contra, per tres conclusiones Prima conclusio probatur prima auctoritate Prima conclusio probatur secunda auctoritate Instantiae Prima conclusio probatur rationibus Secunda conclusio probatur Tertia conclusio probatur Determinatio propria Ad auctoritates allegatas Ad rationes allegatas

21 22 24 24 25 26 27 29 30 32 34 35 39

DELINEATIO QUAESTIONIS ADDITIONALIS: Utrum naturaliter possit evidenter cognosci esse unum universale principium, a quo cetera entia sunt producta (= Additio 3 et 3a) 42

390

Index generalis ARTICULUS 1

43

ARTICULUS 2

43

QuAESTia2: Utrum praedicta conclusio Aristotelis, scilicet plura entia carere principio effective, fuerit evidenter ab ipso ac efficaci ratione probata, vel probari possit ex dictis eiusdem 44

ARTICULUS 1 Processus Aristotelis ex quattuor viis Ex prima via, primo Ex prima via, secundo Ex secunda via Ex tertia via Ex quarta via Contra quattuor fundamenta per quattuor conclusiones Prima conclusio Secunda conclusio Tertia conclusio Quarta conclusio Ad primam rationem ex prima via Ad secundam rationem ex prima via Ad rationes ex secunda via Ad rationes ex tertia via Ad rationem ex quarta via ARTICULUS 2 Quadruplex ratio Scoti et aliorum Ad primam rationem Instantia Ad secundam rationem Ad tertiam rationem Ad quartam rationem

45 45 47 48 50 51 51 52 53 54 56 58 59 60 64 64 65 66 67 68 68 69

QUAESTIO 2 ADDITIONALIS: Utrum ratione naturali sit evidenter probabile deum esse universalem et ultimum finem omnium entium aliorum (= Additio 4} . . . 70 ARTICULUS 1 Primum dictum opinionis Confirmatur per Commentatorem, dupliciter Secundum dictum opinionis Contra primum opinionis Auctoritates contra opinionem Contra secundum opinionis Responsio propria ad articulum Primo, de finis causalitate Ratione idem declaratur

71 72 72 72 74 76 76 77 78

Index generalis Secundo, de finium distinctione Duo corollaria Tenio, de causato finis Tria corollaria Quarto, moventur aliqua dubia Ad primum dubium Ad quattuor probationes de falsitate consequentis Ad secundum dubium Ad tertium dubium Ad rationes alterius opinionis Ad auctoritates alterius opinionis

391 79 81 82 83 84 84 85 87 88 88 89

ARTICULUS 2 Conclusiones tres Prima conclusio Maior probatur tripliciter Minor probatur Secundae conclusionis duae partes Tertia conclusio Dubium

90 91 91 92 93 95 96

QUAESTIO 3: Utrum per aliquam potentiam fuerit possibile aliquam rem aliam a deo fuisse ab aeterno sive fuisse sine principio suae durationis 97 ARTICULUS l Quod non, per quindecim rationes Quod non, per intentionem sanctorum Quod sic, per quattuor conclusiones Prima conclusio probatur Secunda conclusio probatur Tertia conclusio probatur Quarta conclusio probatur

98 103 104 104 105 106 107

Additio i

108

Ad rationes quindecim Ad auctoritates

108 117

Additio 6

117

ARTICULUS 2 Quod sie, etiam respectu totius mundi Aliae octo rationes contrariae Solutio octo rationum Additio 7

118 118 120 123

QUAESTIO 4: Utrum motus sit res aliqua secundum se ab omni re permanente una, vel pluribus, distincta 124 Additio 8

125

ARTICULUS l Conclusiones generates et speciales

128

392

Index generalis Prima conclusio generalis probatur, primo Prima conclusio generalis probatur, secundo Additio 9 , Prima conclusio generalis probatur, tertio Prima conclusio generalis probatur, quarto Prima conclusio generalis probatur, quinto Prima conclusio generalis probatur, sexto Secunda conclusio generalis probatur, primo Additio 10 Additio 11 Contra rationem instatur, quadrupliciter Ad primam instantiam Ad secundam instantiam Ad tertiam instantiam Ad quartam instantiam Secunda conclusio generalis probatur, additionaliter secundo Additio 12 Secunda conclusio generalis probatur, secundo Secunda conclusio generalis probatur, tertio Tertia conclusio generalis probatur Prima conclusio specialis probatur Secunda conclusio specialis probatur Tertia conclusio specialis probatur Quarta conclusio specialis probatur Recapitulatio

129 130 131 132 133 134 136 136 137 138 138 140 141 142 143 144 144 145 146 147 147 150 152 153 154

ARTICULUS 2 Obiectiones octodecim Ad obiectionem 1 — 15

158 161

Additio 13 Additio 13a

161 162

Additionalis responsio ad obiectionem 10—11 Additio 14 Additionalis responsio ad obiectionem 13—15 Ad obiectionem 16—18

168 168 171 173

·.··

QUAESTIO 5: Utrum actio sit res distincta a re, quae'fit, et ab agente et passo, ac etiam ab ipsa passione 175 ARTICULUS 1 Conclusiones quinque Prima conclusio probatur Prima pars conclusionis secundae probatur Secunda pars conclusionis secundae probatur Tertia conclusio probatur Tertia conclusio probatur auctoritatibus Quarta conclusio probatur Quinta.conclusio probatur

177 177 178 179 181 184 185 186

Index generalis

393

ARTICULUS 2 Contra primam et secundam conclusionem Contra tertiam conclusionem Contra quartam conclusionem Contra quintam conclusionem Ad rationes contra primam et secundam conclusionem Ad rationes contra tertiam conclusionem Ad rationem contra quartam conclusionem Ad rationes contra quintam conclusionem

187 189 190 191 192 196 199 200

QUAESTIO 6: Utrum creatio et conservatio sint entitates distinctae inter se et a re quam deus creat vel conservat 204 ARTICULUS l Conclusiones sex Prima conclusio probatur Secunda conclusio probatur Additio 15 Tertia conclusio probatur Additio 16 Quarta conclusio probatur Quinta conclusio probatur Sexta conclusio probatur

206 206 207 208 208 209 210 211 211

ARTICULUS 2 Contra praedictas conclusiones Contra secundam conclusionem Contra tertiam conclusionem Ad rationes contra secundam conclusionem Ad rationes contra tertiam conclusionem

212 212 213 214 216

DISTINCTIO 2 QUAESTIO l ADDITIONALIS: Utrum angeli fuerint creati simul cum tempore, an ante tempus, vel post (= Additio 17) 218 ARTICULUS l Acceptio temporis Conclusiones tres Prima conclusio probatur, primo Instantia Prima conclusio probatur, secundo Prima conclusio probatur, tertio De instand De tempore specialiter Secunda conclusio probatur Recapitulatio Tertia conclusio probatur Dubia circa tempus et instans

219 220 220 221 222 223 223 226 227 229 232 232

394

Index generalis

QUAESTIO 1: Utrum angeli fuerint creati ante tempus vel post

235

ARTICULI 1 PARS 1 Opinio Burlaei Contra opinionem Burlaei, conclusiones tres Prima conclusio probatur ratione 1—3 Ad tertiam rationem, tripliciter Contra primam responsionem, primo Contra primam responsionem, secundo Responsio Burlaei Contra Burlaeum Contra secundam responsionem Contra tertiam responsionem Prima conclusio probatur ratione quarta Prima conclusio probatur ratione quinta Secunda conclusio probatur ratione 1—2 Tertia conclusio probatur, primo Tertia conclusio probatur, secundo

236 238 239 239 240 241 242 243 244 245 245 246 247 249 250

ARTICULI 1 PARS 2 Prima conclusio Secunda conclusio Additio 18 Tertia conclusio probatur per rationes Tertia conclusio probatur per auctoritates De instanti Contra conclusiones dubia quindecim Ad dubium 1-15 Additio 19 Additio 20 Additio 21 Ad rationes Burlaei

251 252 252 253 255 258 259 262 263 267 271 273

ARTICULUS 2 Conclusiones quattuor

QUAESTIO 2: Utrum angelus sit in loco indivisibili aut divisibili

275

277

ARTICULUS 1 Conclusiones tres Prima conclusio probatur Rationes mathematicae 1-9 Additio 22 Additio 23 Rationes physicae 1—4 Contra primam conclusionem quintupliciter Pro prima conclusione quintupliciter Secunda conclusio Probatio conclusionis

278 278 279 281 282 285 289 291 294 295

Index generalis Secunda conclusio probatur ex intentione Augustini Argumenta Hibernici contra secundam conclusionem Argumenta Kilmingtonis et aliorum contra conclusionem Responsio ad argumenta Hibernici Responsio ad argumentum Kilmingtonis Responsio ad argumenta aliorum Tertia conclusio Tertia conclusio probatur Responsio Alnwick Contra responsionem Alnwick Conclusio probatur rationibus physicis, primo Instantia Conclusio probatur rationibus physicis, secundo Additio 24 Contra tertiam conclusionem, dubium 1 — 8 Praeambula pro solutione dubiorum Additio 25 Solutio dubiorum

395 298 299 302 304 309 311 313 313 315 315 317 317 318 320 320 322 324 325

ARTICULUS 2 De existentia angeli in loco Opinio Thomae et Aegidii Contra Thomam et Aegidium Instantia De quaesito principali Dubium Opinio Hibernici Rationes communes contra Hibernicum Opinio Scoti et aliorum Contra opinionem Scoti

QUAESTIO 3: Utrum angelus possit simul esse in pluribus locis

331 332 333 333 335 335 336 337 338 338

339

ARTICULUS l De quaesito

340

ARTICULUS 2 De pluribus angelis in eodem loco, primo De pluribus angelis in eodem loco, secundo

341 342

DISTINCTIO 3-5 QUAESTIO l: Utrum angelus potuerit in aliquo instand primo peccare vel mereri 344 ARTICULUS l Opinio Hibernici Opinio Hibernici probatur, 1—14 Contra opinionem Hibernici per tres conclusiones

345 346 351

396

Index generalis Prima conclusio probatur, primo et secundo Additio 26 Responsio Contra responsionem Prima conclusio probatur, tertio Secunda conclusio probatur Obiectiones contra secundam conclusionem Ad obiectiones Tertia conclusio probatur Tertia conclusio probatur, tertio ex Additione Additio 27 Contra, per argumenta Monachi 1 — 11 Ad argumenta Monachi 1 — 11 Tertia conclusio probatur, quarto et quinto ex Additione

351 352 352 353 355 356 358 359 360 361 361 362 365 369

ARTICULUS 2 Opinio propria Contra, per opinionem Thomae et Petri Aureoli Ad opinionem Thomae Ad opinionem Petri Aureoli Ad rationes Hibernici in praecedenti articulo Additio 28

369 370 371 372 373 379

ARTICULUS 3 Conclusiones quattuor Prima conclusio probatur tripliciter Contra primam conclusionem, tripliciter Responsio ad tria argumenta Secunda conclusio probatur Tertia conclusio probatur Quarta conclusio probatur Rationes Thomae contra conclusionem Contra Thomam Ad rationem Thomae

379 380 381 382 383 384 385 386 386 387