Durandi de Sancto Porciano: Scriptum Super IV Libros Sententiarum. Buch I, Prologus Et DD. 1-3 9789042931497, 9789042939813, 9042931493

Citation preview

Recherches de Théologie et Philosophie médiévales Bibliotheca 10.1.1

DVRANDI DE SANCTO PORCIANO SCRIPTVM SVPER IV LIBROS SENTENTIARVM Editioni curandae praesidet Andreas Speer Prologum et Distinctiones 1-3 libri Primi

edidit

Guy Guldentops

PEETERS

DVRANDI DE SANCTO PORCIANO SCRIPTVM SVPER IV LIBROS SENTENTIARVM Buch I, Prolog und dd. 1-3

Recherches de Théologie et Philosophie médiévales

BIBLIOTHECA

Editorial Board

Russell L. FRIEDMAN, Wouter GORIS, Guy GULDENTOPS, Maarten HOENEN, Andreas SPEER, Carlos STEEL, David WIRMER

Bibliotheca is a series published by the editorial board of Recherches de Théologie et Philosophie médiévales. It contains studies on medieval thought and editions of medieval philosophical and theological texts. Umschlagbild: Nürnberg, Stadtbibliothek, Hs. Cent. III 79, f. 2r

Bibliotheca 10.1.1

Durandi de Sancto Porciano Scriptum super IV libros Sententiarum Buch I, Prolog und dd. 1-3

Herausgegeben von

Guy Guldentops

PEETERS LEUVEN - PARIS - BRISTOL, CT 2019

All rights reserved. No part of this book may be reproduced, stored in a retrieval system, or transmitted in any form or by any means, electronic, mechanical, photocopying, recording, or otherwise, without the prior permission of the publisher. A catalogue record for this book is available from the Library of Congress. © 2019 – Peeters – Bondgenotenlaan 153, 3000 Leuven, Belgium. D/2019/0602/68 ISBN 978-90-429-3149-7 eISBN 978-90-429-3981-3

INHALTSVERZEICHNIS I.

Vorwort von Andreas Speer ..............................................

II. Einleitung von Guy Guldentops ....................................... 1. Die handschriftliche Überlieferung............................... 2. Die handschriftlichen Verhältnisse ............................... 2.1 Die Gruppe AN .................................................. 2.2 Die Gruppe FMYZ .............................................. 2.3 Die Gruppe FM ................................................... 2.4 Die Gruppe YZ .................................................... 2.5 Die Sonderstellung von O .................................... 2.5.1 Die singulären Fehler von O .................... 2.5.2 Die Verwandtschaft von O mit AN .......... 2.5.3 Die Verwandtschaft von O mit FMY bzw. FMYZ ....................................................... 2.5.4 Die Verwandtschaft von O mit Y bzw. YZ 2.6 Gemeinsame Fehler der Hss. AOYZ .................... 2.7 Das Fragment in Bc ............................................. 2.8 Wechselseitige Unabhängigkeit der Handschriften; Fehler in der gesamten Tradition ......................... 3. Überarbeitungen in der zweiten Fassung ...................... 4. Die Durandus-Zitate in der Hs. Bologna, Biblioteca Comunale, Ms. A 913 .................................................. 5. Stemma codicum ........................................................... 6. Editionsprinzipien und Orthographie .......................... 7. Abkürzungen ................................................................ 8. Zeichen ........................................................................ Tafel I. Synopsis der zweiten (B) und der dritten (C) Redaktion sowie der Exzerpte in Bo................... Tafel II. Quästionenüberlieferung der einzelnen Handschriften ............................................................. III. Quellen- und Literaturverzeichnis .....................................

1* 5* 11* 21* 21* 24* 27* 30* 34* 34* 37* 39* 39* 45* 46* 49* 53* 64* 74* 75* 78* 79* 80* 83* 85*

VI

INHALT

IV. Durandi de Sancto Porciano Scriptum super IV Libros Sententiarum. Redactio B Prologi et Distinctionum 1-3 libri Primi Prologus ............................................................................ Questio prima: Vtrum theologia sit scientia................. Questio secunda: De subiecto theologie quid sit .......... Questio tertia: Vtrum theologia sit practica uel speculatiua ....................................................................... Distinctio prima................................................................ Questio prima: Quo sit fruendum ............................... Questio secunda: Vtrum omnibus citra Deum sit utendum...................................................................... Distinctio secunda ............................................................ Questio prima: Vtrum sit tantum unus Deus .............. Questio secunda: Vtrum aliquis intellectus creatus uel increatus possit concipere distinctionem attributorum diuinorum secundum rationem circumscripta omni comparatione Dei ad creaturas.................... Distinctio tertia ................................................................. Questio prima: An Deus sit cognoscibilis a nobis ex creaturis ...................................................................... Questio secunda: Vtrum uestigium Trinitatis sit in omni creatura ................................................................ Questio tertia: Vtrum potentie anime sint idem quod essentia anime uel aliquid additum ...................... Questio quarta: De partibus ymaginis .......................... ...................................................... ....................................................................... Appendix: Excerpta Bononiensia ......................................

182 188

V. Index nominum et operum ...............................................

243

1 1 62 80 91 91 107 117 117

126 149 149 159 165 178 178

VORWORT

Für gewöhnlich beginnt eine Edition mit dem Anfang eines Werkes, etwa mit dem Prolog und den oftmals programmatischen Eingangsquästionen. Dass dieser erste Band in der Ordnung des Sentenzenkommentars des Durandus von St. Pourçain dennoch vergleichsweise spät im Verlauf der Edition erscheint, hängt vor allem mit der komplexen Überlieferung dieses Kommentars zusammen, der für jedes Buch eine unterschiedliche Problemlage bietet, die jedoch zugleich nach einer übergreifenden Hypothese für den gesamten Kommentar verlangt. Die Situation des ersten Buches erwies sich dabei – anders als zunächst erwartet – als besonders kompliziert. In der Tat bestechen sowohl der Prolog wie die ersten drei Distinktionen von Durandus’ Sentenzenkommentar durch ihre Ausführlichkeit, Originalität und Programmatik. Sie stellen einen substantiellen und höchst eigenständigen Beitrag des Durandus zum Theologieverständnis dar. Der vorliegende Band belegt eindrucksvoll, wie breit und kontrovers in der Generation nach Thomas von Aquin um das Selbstverständnis der Theologie gerungen wird. Durandus nimmt innerhalb dieser Debatten zweifellos einen prominenten Platz ein, der seiner akademischen Stellung an der theologischen Fakultät der Universität Paris und später als Lector sacri palatii am päpstlichen Hof in Avignon entspricht. Obgleich Durandus in vielerlei Hinsicht von Thomas von Aquin abweicht, so lässt sich seine Position – darauf weist Guy Guldentops in seiner Einleitung mit Recht hin – keinesfalls auf eine antithomistische Kritik reduzieren. Einen Einblick in die nuancenreiche Debatte unter Theologieprofessoren an der damals angesehensten theologischen Fakultät gibt der ausführliche Prolog zu Durandus’ Sentenzenkommentar, dessen bemerkenswerter Umfang allein schon auf die Bedeutung dieser Debatte verweist, bei der es um nichts weniger geht als um den Status der Theologie als Wissenschaft an der Universität, und das heißt unter anderen Wissenschaften. Dass Durandus auch selbst seine Position weiterentwickelt hat, zeigt der Vergleich zwischen der in diesem Band edierten Textfassung und der letzten von Durandus autorisierten Fassung, die aus den Jahren 1317-1327 datiert

2*

VORWORT

und in einem auf die Editio princeps von 1508 zurückgehenden Frühdruck von 1571 vorliegt. Zentrale Fragen zum Theologieverständnis wie die Subalternationsthematik und zur Gotteslehre fehlen in der hier edierten Textfassung, die ihrerseits selbst bereits das Produkt einer Revision darstellt. Diese Hypothese, dass die handschriftliche Überlieferung des vorliegenden Teilbandes wie auch der bereits edierten weiteren Teilbände des ersten Buches des durandischen Sentenzenkommentars nicht – wie Joseph Koch ursprünglich annahm – die erste Redaktion wiedergibt, sondern die zweite Fassung des ersten Buches überliefert, wurde im Kontext eines vertieften Verständnisses der Überlieferung des ganzen Sentenzenkommentars entwickelt und erstmals der Edition des zweiten Teilbandes des ersten Buches zugrundegelegt. Den von Fiorella Retucci vorgebrachten Argumenten können von Guy Guldentops in seiner Einleitung zu dem vorliegenden Band weitere überzeugende Indizien und Argumente hinzugefügt werden, die zeigen, dass der von den Handschriften überlieferte Text eine überarbeitete Fassung des ersten Buches des Sentenzenkommentars darstellt, der zudem seinerseits noch Relikte einer früheren Redaktionsphase in der revidierten Fassung enthält. Damit zeigt sich Durandus auch in diesem Teil seines Sentenzenkommentars als konstanter Überarbeiter seines Textes, wobei die Spuren dieser Überarbeitung auf unterschiedliche Weise bewahrt sind. Ein besonderes Phänomen stellt eine in einer Bologneser Handschrift enthaltene Kompilation aus der ersten Hälfte des 14. Jahrhunderts dar. Diese ist ein interessantes Beispiel einer frühen Durandusrezeption, die möglicherweise auf eine andere als die hier edierte B-Redaktion und die spätere C-Redaktion zurückgeht, in jedem Fall aber als Teil einer indirekten Überlieferung gelten kann. Der vorliegende erste Band bietet somit einen synoptischen Blick auf die ganze Komplexität der Überlieferung des Sentenzenkommentars eines prominenten Theologiemagisters am Beginn des 14. Jahrhunderts an der Sorbonne. Diese Überlieferung spiegelt zugleich die Dynamik und Lebendigkeit der universitären Debatten wider, die den Verfasser des Kommentars immer wieder zu Überarbeitungen seines Manuskriptes veranlasst. Der Editor dieses Bandes Guy Guldentops ist von Anfang an ein Mitglied des Editoren-Teams gewesen und zeichnet auch für die

VORWORT

3*

online verfügbare überarbeitete elektronische Textversion der 1571 in Venedig erschienenen Edition der dritten Redaktion des Sentenzenkommentars verantwortlich. Vor allem aber konnten wir zu allen Phasen der Projektarbeit auf seinen Rat und seine großzügig gewährte Unterstützung zählen. Dafür möchte ich mich an dieser Stelle ausdrücklich bedanken. Ein weiterer Dank geht an die Deutsche Forschungsgemeinschaft (DFG) für die langjährige Förderung und den über die Jahre stets gewährten Vertrauensvorschuss, sowie an den Verlag Peeters für die gute Zusammenarbeit und die hervorragende Ausstattung dieses Bandes. Andreas Speer

EINLEITUNG*

Wie in den anderen Teilen seines Sentenzenkommentars, so vertritt Durandus auch in dem in diesem Band herausgegebenen Teil einige kontroverse Thesen, die von thomistischer Seite angegriffen worden sind. So hält er in der Frage nach dem epistemologischen Status der Theologie fest, dass »es im selben Menschen in Bezug auf denselben Gegenstand gleichzeitig Glauben und Wissen geben könne«1 und dass »die Rätselhaftigkeit oder Unklarheit (d.h. Dunkelheit) nicht zum Begriff des Glaubens gehöre«2. Noch provokativer als diese Aussagen * Allen Kolleginnen und Kollegen im Kölner Durandus-Projekt sei für ihre vielfältige, nicht nachlassende Unterstützung und für zahllose richtungweisende Gespräche über unseren doctor modernus gedankt. Insbesondere möchte ich Christoph Burdich und Daniel Erlemeier für ihre Hilfe bei der Herstellung des Quellenapparats und Thomas Jeschke für die sprachliche Durchsicht dieser Einleitung danken. Andreas Speer bin ich nicht nur für seine Geduld und Ermutigungen dankbar, sondern auch und in erster Linie dafür, dass er mir die Möglichkeit geboten hat, an der Durandus-Edition mitzuarbeiten. Den Durandus-Forschern, die den Weg für das gesamte Editionsprojekt geebnet haben, bin ich für ihre Anregungen und Hinweise zu Dank verpflichtet. 1 DURANDUS, Super Sent., Prol., 1, S. 5,92-93. Vgl. dazu die zweite Irrtumsliste, Art. 1, in: J. KOCH, »Die beiden gegen Durandus de S. Porciano gerichteten Irrtumslisten«, in: DERS., Kleine Schriften, Zweiter Bd., Roma 1973, S. 72; DURANDELLUS, Evidentiae contra Durandum, ed. P. T. STELLA, Tubingae 2003, S. 7,3-8,24 und 12,62-16,114. Zu ‚Durandellus‘ siehe W. O. DUBA, The Forge of Doctrine. The Academic Year 1330-31 and the Rise of Scotism at the University of Paris, Turnhout 2017, S. 76-110. 2 DURANDUS, Super Sent., Prol., 1, S. 40,850-41,851. Vgl. dazu die zweite Irrtumsliste, Art. 2, in: J. KOCH, o.c., S. 72; DURANDELLUS, Evidentiae contra Durandum, S. 16,11517,134. Zum Theologieverständnis des Durandus siehe H. DONNEAUD, »Durand et Durandellus sur les rapports de la foi et de la science«, in: Revue thomiste 97 (1997), S. 157-172; G. EMERY, »Dieu, la foi et la théologie chez Durand de Saint Pourçain«, in: Revue thomiste 99 (1999), S. 659-699; S. F. BROWN, »Declarative Theology after Durandus: Its Re-Presentation and Defense by Peter Aureoli«, in: S. F. BROWN – Th. DEWENDER – Th. KOBUSCH (Hgg.), Philosophical Debates at Paris in the Early Fourteenth Century, Leiden–Boston 2009, S. 401-421; P. PORRO, »Tra l’oscurità della fede e il chiarore della visione. Il dibattito sullo statuto scientifico della teologia agli inizi des XIV secolo«, in: L. BIANCHI – C. CRISCIANI (Hgg.), Forme e oggetti della conoscenza nel XIV secolo. Studi in ricordo di Maria Elena Reina, Firenze 2014, S. 195-256, bes. S. 233-246; zum intellektuellen Umfeld des durandischen Theologiekonzeptes siehe E. KREBS, Theologie und Wissenschaft nach der Lehre der Hochscholastik an der Hand der bisher ungedruckten Defensa doctrinae D. Thomae des Hervaeus Natalis, Münster 1912, bes. S. 28-69; M. OLSZEWSKI, Dominican Theology at the Crossroads. A Critical Edition and Study of the Prologues to the Commentaries on Peter Lombard’s Sentences by James of Metz and Hervaeus Natalis, Münster

6*

EINLEITUNG

scheint seine als opinio vorgetragene These, dass die Theologie »nicht im eigentlichen Sinne und absolut gesprochen, sondern nur im weiten Sinne« als eine Wissenschaft betrachtet werden könne, weil die Glaubensartikel, die als Grundlage ihres Argumentationsverfahrens dienen, für den Theologen nicht evident seien und die als probabiles persuasiones qualifizierten Argumente, mit denen die Theologie den Glauben zu unterstützen versucht, eher einen rhetorisch-dialektischen als einen notwendig-apodiktischen Charakter hätten3. Auch wenn Durandus’ Gegner diese die Wissenschaftlichkeit der Theologie herabstufende und somit ihr akademisches Ansehen gewissermaßen schmälernde Lehrmeinung nicht als einen ‚Irrtum‘ gebrandmarkt haben4, so besitzt sie dennoch eine Sprengkraft, welche die spätmittelalterlichen und sogar frühneuzeitlichen Debatten zum Wissenschaftsanspruch der Theologie mit ausgelöst bzw. mit bestimmt hat5. Auf jeden Fall verwarfen Durandus’ Opponenten seine Auffassung, dass die Theologie als Wissenschaft der aus den Glaubensartikeln abgeleiteten Konklusionen angesichts ihres praktischen Gegenstandes und der mangelnden Gewissheit ihrer Beweisführung nicht beanspruchen könne, die »edelste Wissenschaft« zu sein6. Umstritten waren auch seine Thesen, dass das subiectum der Theologie »Gott unter dem Aspekt des Erlösers« 2010, S. 169-339; Th. W. KÖHLER, »Wissenschaftsphilosophisch relevante Impulse aus der Theologie. Zu den Debatten über das Konzept wissenschaftlicher Erkenntnisgewissheit im Zeitraum 1230-1350«, in: Recherches de Théologie et Philosophie médiévales 86 (2019), S. 125-208 (zu Durandus’ »Konzeption der subjektiven Strukturkomponente der (wissenschaftlichen) Gewissheit«, siehe S. 186-193). 3 DURANDUS, Super Sent., Prol., 1, S. 46,957-47,980. 4 Durandus’ These erscheint nicht in den Irrtumslisten und läuft sogar mit Hervaeus Natalis’ Auffassung parallel: siehe Opinio de difficultatibus contra doctrinam fratris Thome, ed. P. PICCARI, in: Memorie domenicane, N.S. 26 (1995), S. 36-37; vgl. I. IRIBARREN, »L’antithomisme de Durand de Saint-Pourçain et ses précédents«, in: Revue thomiste 108 (208), S. 39-56, bes. S. 55, Fn. 48. 5 Siehe z.B. JOHANNES CAPREOLUS, Defensiones Theologiæ Divi Thomæ Aquinatis, ed. C. PABAN – Th. PÈGUES, Tom. I, Turonibus 1900 (= Frankfurt a. M. 1967), S. 8-9 und 16-17; DIONYSIUS CARTUSIANUS, Commentaria in IV libros Sententiarum fidei catholicæ, I, Quæstiones præviæ, 1, in: Opera omnia in unum corpus digesta [...] cura et labore monachorum Sacri Ordinis Cartusiensis, Tornaci 1902, Tom. 19, S. 60bB-66bB (bes. S. 65aC: »Cujus [scilicet Durandi] opinio videtur absurda et dictis Sanctorum contraria.«); sowie HIERONYMUS FASOLUS, In Primam Partem Summæ S. Thomæ Commentaria [...], Lugduni, Sumptibus L. Prost, 1623, S. 8-9, 13, 19-21 und vor allem 24-29 (»Dubitatio XIV: An Theologia sit verè, et propriè scientia«). 6 DURANDUS, Super Sent., Prol., 3, S. 88,169-181. Vgl. dazu die zweite Irrtumsliste, Art. 5, in: J. KOCH, o.c., S. 73.

EINLEITUNG

7*

sei7 und dass »sich unser [theologisches] Wissen und das Wissen der Glückseligen nicht nur aufgrund des Lichtes und der Erkenntnisweise, sondern auch im Hinblick auf ihren Gegenstand unterscheiden«8. Ferner richtete sich die Kritik gegen Durandus’ Differenzierung zwischen einer den Glauben »verteidigenden und erläuternden« Theologie, welche eine »rein theoretische« Orientierung habe, und einer sich mit der »verdienstlichen Tätigkeit« des Menschen befassenden Theologie, welche »rein praktisch« sei9. Womöglich noch stärker wurde Durandus kritisiert, weil er nicht Gott, sondern lediglich die Gottesschau als das unmittelbare Objekt des seligen Genusses betrachtete10. In seiner Argumentation gegen die These, dass Gott das direkte Objekt der fruitio sei, hinterfragte er beiläufig die Annahme seiner Gegner, dass »die sinnlichen Vermögen nicht über ihre Wirksamkeiten reflektieren können«. Durandus zufolge könnte diese Annahme »vielleicht verneint werden« und niemals habe er ein Argument für das Gegenteil gesehen11. Diese Bemerkung, die an Olivis Lehre von der Reflexivität der Sinne erinnert12, stand aber nach dem Urteil seiner thomistischen

7 DURANDUS, Super Sent., Prol., 2, S. 71,195-196. Vgl. dazu die zweite Irrtumsliste, Art. 3, in: J. KOCH, o.c., S. 72; DURANDELLUS, Evidentiae contra Durandum, S. 20,1-22,19 und 25,52-28,98; G. GROPPO, »La Teologia e il suo ‘subiectum’ secondo il Prologo del ‘Commento alle Sentenze’ di Pietro da Palude, O.P. (†1342) (In I Sent., Prol., q. III; q. V, a. I)«, in: Salesianum 23 (1961), S. 219-315, bes. S. 294-297. 8 DURANDUS, Super Sent., Prol., 2, S. 79,356-80,358. Vgl. dazu die zweite Irrtumsliste, Art. 3, in: J. KOCH, o.c., S. 73. 9 DURANDUS, Super Sent., Prol., 3, S. 86,128-87,153. Vgl. dazu die erste Irrtumsliste, Art. 1, und die zweite Irrtumsliste, Art. 4, in: J. KOCH, o.c., S. 54 und 73. 10 DURANDUS, Super Sent., I, 1, S. 94, 74-77. Vgl. dazu die zweite Irrtumsliste, Art. 6 und 235, in: J. KOCH, o.c., S. 73 und 118; DURANDELLUS, Evidentiae contra Durandum, S. 32,3-33,9 und 38,67-52,266. Zu dieser Frage siehe Th. JESCHKE, »Seligkeitsdebatten um 1308«, in: A. SPEER – D. WIRMER (Hgg.), 1308. Eine Topographie historischer Gleichzeitigkeit, Berlin–New York 2010, S. 340-367; DERS., Deus ut tentus vel visus. Die Debatte um die Seligkeit im reflexiven Akt (ca. 1293–1320), Leiden–Boston 2011; R. L. FRIEDMAN – Th. JESCHKE, »Michael of Massa and the Reaction to Durand of St. Pourçain on the Object of Fruition«, in: W. O. DUBA – R. L. FRIEDMAN – C. SCHABEL (Hgg.), Studies in Later Intellectual History in Honor of William J. Courtenay, Leuven 2017, S. 285-355. 11 DURANDUS, Super Sent., I, 1, S. 103,248-253. 12 Vgl. PETRUS IOHANNIS OLIVI, Quaestiones in Secundum librum Sententiarum, q. 61, ed. B. JANSEN, Ad Claras Aquas 1924, S. 580; vgl. auch JOHANNES VON POUILLY, Quodlibet V, q. 7, ed. Th. JESCHKE, in: DERS., Deus ut tentus vel visus, S. 703,511-530. Siehe dazu J. TOIVANEN, Perception and the Internal Senses. Peter of John Olivi on the Cognitive Functions of the Sensitive Soul, Leiden–Boston 2013, S. 279-280 und 286-290; Th. JESCHKE, Deus ut tentus vel visus, S. 244.

8*

EINLEITUNG

Gegner »im Widerspruch zur gemeinsamen Lehre, zur Lehre des Philosophen und zur Lehre des Thomas«13. Obwohl Durandus in all diesen Punkten von Thomas von Aquin abweicht, würde eine minutiöse Analyse von Durandus’ Argumenten vermutlich zeigen, dass seine Position bedeutend nuancierter und weniger antithomistisch ausgerichtet ist, als seine Gegner suggerierten. In diesem Zusammenhang ist es signifikant, dass er sich sowohl in der Frage nach der Wissenschaftlichkeit der Theologie als auch in der Quästion bezüglich des direkten Gegenstandes der fruitio ausdrücklich auf »Bruder Thomas« beruft14. Selbstverständlich versucht er mit solchen expliziten Verweisen, die Schrillheit seiner dissonanten Stimme zu mäßigen und sie dem Chor der ‚Thomisten‘ anzupassen. Zugleich machen solche Verweise klar, dass, auch wenn er wegen seiner Kritik an menschlichen auctoritates berüchtigt war15, Thomas’ Schriften (insbesondere dessen Sentenzenkommentar und Summe der Theologie) für Durandus einen zentralen Referenzpunkt und einen wichtigen Fundort für Autoritätsargumente bilden16. 13 Siehe dazu die zweite Irrtumsliste, Art. 7, in: J. KOCH, o.c., S. 73; vgl. DURANDELEvidentiae contra Durandum, S. 53,267-277. 14 DURANDUS, Super Sent., Prol., 1, S. 11,227-229; 16,338-340; 47,976-980; 52,1109-1112; I, 1, 1, S. 99,179-184. 15 Siehe L. BIANCHI, Censure et liberté intellectuelle à l’Université de Paris (XIIIe-XIVe siècles), Paris 1999, S. 82-83; vgl. auch DURANDUS, Super Sent., Prol., 1, S. 2,35-36  : »ubi deuiat mens Aristotilis a ueritate rerum, non est scientia scire quid Aristotiles senserit, set potius error«; DURANDI DE SANCTO PORCIANO Scriptum super IV libros Sententiarum. Buch IV, dd. 1-7, ed. G. GULDENTOPS – G. PELLEGRINO, Leuven 2014, S. 208,244-245 (A-Redaktion): »[...] nescio cur non possit dici quod Gregorius, cum fuerit homo et non Deus, potuerit errare«. 16 Zum (Anti-)Thomismus des Durandus vgl. I. IRIBARREN, »L’antithomisme de Durand de Saint-Pourçain et ses précédents«, bes. S. 47-48; M.J.F.M. HOENEN, »Thomas von Aquin und der Dominikanerorden. Lehrtraditionen bei den Mendikanten des späten Mittelalters«, in: Freiburger Zeitschrift für Philosophie und Theologie 57 (2010), S. 260-285, bes. S. 283-284; Th. JESCHKE, »Über natürliche und übernatürliche Gottesliebe. Durandus und einige Dominikaner gegen Jakob von Viterbo (Mit einer Textedition von In III Sententiarum, D. 29, Q. 2 des Petrus de Palude)«, in: Recherches de Théologie et Philosophie médiévales 76 (2009), S. 111-198, bes. S. 171: »Jedenfalls ist Durandus in dieser Frage sicherlich contra Iacobum und pro Thoma – ein Eintreten für Thomas, das nicht unbedingt immer der Fall ist in Durandus’ Oeuvre.« Siehe auch meine Aufsätze »Durandus modernus? Der Glaube eines (anti-)thomistischen Theologen im Jahr 1308«, in: A. SPEER – D. WIRMER (Hgg.), 1308, S. 319-339; »Durandus of St. Pourçain’s Legitimization of Religious (In)Tolerance«, in: A. MUSCO – C. COMPAGNO – S. D’AGOSTINO – G. MUSOTTO (Hgg.), Universalità della Ragione. Pluralità delle Filosofie nel Medioevo, Palermo 2012, Vol. II.2, S. 639-649, bes. S. 641-646; »Struggling with Authority: Durand of St. Pourçain on the Origin of Power and on Obedience to the Pope«, in: K. EMERY, Jr. – W. J. COURTENAY – S. M. METZGER (Hgg.), LUS,

EINLEITUNG

9*

Wie kritisch auch immer Durandus in den oben erwähnten Fragen Thomas entgegengetreten sein mag, sein Denken lässt sich in zwei Hinsichten nicht auf eine antithomistische Kritik reduzieren. Zunächst macht ein Blick auf den Quellenapparat, der der vorliegenden Edition beigefügt ist, deutlich, dass Durandus auch hier auf manche andere führende Theologen des ausgehenden 13. und des frühen 14. Jahrhunderts (insbes. auf Heinrich von Gent, Gottfried von Fontaines, Ägidius von Rom und Hervaeus Natalis) zumindest implizit Bezug nimmt. Zweitens diskutiert er mehrere philosophisch bzw. theologisch spannende Fragen, in denen die kritische Auseinandersetzung mit Thomas nicht oder kaum relevant zu sein scheint. Man denke hier z.B. nicht nur an die Grundfragen der Gotteslehre (Themen wie die Einzigkeit Gottes17, die Unterscheidung der göttlichen Attribute18, die Erkennbarkeit Gottes19 und die Spur der Trinität in den Geschöpfen20), sondern auch an das in der spätmittelalterlichen und frühneuzeitlichen Psychologie vehement diskutierte Problem des Verhältnisses zwischen dem Wesen der Seele und den Seelenvermögen21 sowie an die moraltheologische Kernfrage, ob alle erschaffenen Dinge (inklusive des Leids und der Sünde) zu ‚verwenden‘ seien22 . Philosophy and Theology in the Studia of the Religious Orders and at the Papal Court, Turnhout 2012, S. 107-138, bes. S. 115 und 133-135; »God’s Knowledge of Evil. Durand’s ‘Thomistic’ View and Its Influence«, in: A. SPEER – F. RETUCCI – Th. JESCHKE – G. GULDENTOPS (Hgg.), Durand of Saint-Pourçain and His Sentences Commentary. Historical, Philosophical, and Theological Issues, Leuven 2014, S. 257-294, bes. S. 270-280. 17 DURANDUS, Super Sent., I, 2, 1, S. 117-125. 18 DURANDUS, Super Sent., I, 2, 2, S. 126-148. 19 DURANDUS, Super Sent., I, 3, 1, S. 149-159. Zum Einfluss dieser Quästion siehe I. AGOSTINI, »The Knowledge of God’s Quid Sit in Dominican Theology: From Saint Thomas to Ferrariensis«, in: American Catholic Philosophical Quarterly 93 (2019), S. 191-210. 20 DURANDUS, Super Sent., I, 3, 2, S. 159-164. Zum Kontext dieser fundamentaltheologischen Fragen siehe z.B. B. DECKER, Die Gotteslehre des Jakob von Metz. Untersuchungen zur Dominikanertheologie zu Beginn des 14. Jahrhunderts, hg. von R. HAUBST, Münster 1967, bes. S. 110-113 und 125-150; M.J.F.M. HOENEN, Marsilius of Inghen: Divine Knowledge in Late Medieval Thought, Leiden 1993, S. 35-46; M. OLSZEWSKI, »A Thomist Facing the Challenge of Henry of Ghent. An Edition and Study of Distinction 2 from James of Metz’s Commentary on Book I of the Sentences«, in: R. HOFMEISTER PICH – A. SPEER (Hgg.), Contemplation and Philosophy: Scholastic and Mystical Modes of Medieval Philosophical Thought. A Tribute to Kent Emery, Jr., Leiden–Boston 2018, S. 316-341. 21 DURANDUS, Super Sent., I, 3, 3-4, S. 165-187. Dazu hat Thomas Jeschke eine Studie in Vorbereitung. 22 DURANDUS, Super Sent., I, 1, 2, S. 107-116. Vgl. dazu meinen Aufsatz »Die Verwendbarkeit der Dinge: Die Diskussion um das uti im 13. und frühen 14. Jahrhundert«, in: Przegląd Tomistyczny 21 (2015), S. 291-314, bes. S. 305-311.

10*

EINLEITUNG

In den hier herausgegebenen Quästionen brilliert Durandus, wie immer, durch sein Vermögen, Probleme präzise auf den Punkt zu bringen, Begriffe klar zu definieren, die eigene Position mit starken Argumenten zu untermauern und Einwände scharfsinnig zu entkräften23. Zugleich ist offensichtlich, dass der hier erstmals gedruckte Text nicht die endgültige Fassung seines Sentenzenkommentars darstellt. Wie die am Ende dieser Einleitung dargebotene Synopsis der von uns herausgegebenen und der dritten (oder C-) Redaktion zeigt, ist die dritte Redaktion bedeutend ausführlicher. Zunächst fehlt hier noch die in der dritten Redaktion eloquent ausgearbeitete Vorrede vollständig24. Ferner sind einige Quästionen aus der hier edierten Fassung (nämlich Prolog, Qu. 1; Dist. 1, Qu. 1 und 2; Dist. 2, Qu. 2; Dist. 3, Qu. 1 und 4) in der dritten Fassung in mehrere selbstständige Fragen aufgespalten. Außerdem diskutiert Durandus in der C-Fassung einige in ‚unserer‘ Fassung unberührt gelassene Themen: die Einheit und die Subalternation der Theologie (Prolog, Qu. 4, 7 und 8), die Vereinbarkeit der Pluralität der Personen mit der Einheit des göttlichen Wesens (Dist. 2, Qu. 4), die Selbstevidenz der Existenz Gottes (Dist. 3, Qu. 3), das Bild der Dreifaltigkeit im Menschen (Dist. 3, Qu. 5) und die Frage, ob der aktive Intellekt ein Teil der menschlichen Seele sei (Dist. 3, Qu. 925). Aus diesen grundlegenden Unterschieden zwischen beiden Fassungen soll allerdings nicht geschlossen werden, dass der hier edierte Text die ursprüngliche (oder A-) Redaktion repräsentiert. Vielmehr weist er Spuren einer Revision der ersten Fassung auf, wie 23 Jodocus Badius’ elegisches Lob auf Durandus – er sei »purior electro, suauior ambrosia [...] fax rudium, docti sydera certa chori« (vgl. VERGIL, Georgica, III, 522 und TIBULL, Elegiae, I, 9, 10) – mag zwar eine rhetorisch-poetische Hyperbel sein, trifft aber im Kern eine Wahrheit. Siehe Iodoci Badii Ascensii carmen, in: Expectatissime & suo merito laudatissime in quattuor sententiarum libros questionum plurimarum resolutiones & exactissime decisiones: perspicatissimi theologi [...] Magistri Durandi de sancto Portiano [...] diligentissime a Magistro Iacobo Merlino recognite et gemino indicio illustrate, Ex officina Ascensiana ex recognitione Magistri Iacobi Merlini & impensis Ioannis Parui Bibliopolę parisiensis [...], 1508 (Finis tabularum ac totius operis, letzte Seite). Wilhelm Holder (alias Wilhelm von Stuttgart) zitiert Badius’ Verse in seinem satirischen Mus Exenteratus, Tubingae, Typis G. Gruppenbachij, 1593, S. 53-54. 24 Siehe DURANDUS, Super Sent., , BnF, lat. 15874, fol. 2ra-vb = Ed. Venedig 1571, fol. 1ra-vb. 25 Vgl. dazu Th. JESCHKE, »Die Ablehnung des tätigen Intellekts bei Durandus. Panorama einer Debatte«, in: A. BECCARISI – R. IMBACH – P. PORRO (Hgg.), Per perscrutationem philosophicam. Neue Perspektiven der mittelalterlichen Forschung Loris Sturlese zum 60. Geburtstag gewidmet, Hamburg 2008, S. 273-291.

EINLEITUNG

11*

weiter in dieser Einleitung gezeigt werden wird. Dieser Sachverhalt bestätigt die Hypothese, die Fiorella Retucci und Massimo Perrone schon in Bezug auf die Distinktionen 4-17 des 1. Buches aufgestellt haben26. 1. Die handschriftliche Überlieferung Eine frühe – höchstwahrscheinlich die zweite – Redaktion des 1. Buches des Sentenzenkommentars ist in den folgenden Hss. überliefert27: A = Auxerre, Bibliothèque municipale, Ms. 26, fol. 1ra-51ra28. Pergament, 174 Bl.; 267 × 183 mm (einige Blätter jedoch kleiner). 14. Jh. (ca. 1340). Zwei unterschiedliche Systeme der Paginierung: 1. am rechten oberen Rand mit schwarzer Tinte (wohl 18. Jh.); 2. ebenfalls rechts oben mit brauner Tinte (14. oder 15. Jh.). Foliierung: fol. 52 wird in 53 korrigiert, 53 in 54, 54 in 55, ab 56 fortlaufend. Lagen: 4 VI + II + 3 VI + V + VII + 3 VIII + VII. Schriftraum 200 × 135 mm. 2 Spalten. 58 Zeilen. Inhalt: – fol. 1ra-51ra: Durandus de Sancto Porciano, Commentarius in Librum I Sententiarum Petri Lombardi. fol. 1ra: Incipit: Circa primum Sententiarum queritur utrum theologia sit scientia. – 26 Zu dieser Frage siehe F. RETUCCI, »Selected Problems in Books I-II of Durand’s Sentences Commentary«, in: A. SPEER – F. RETUCCI – Th. JESCHKE – G. GULDENTOPS (Hgg.), Durand of Saint-Pourçain and His Sentences Commentary, S. 71-96; DIES. – M. PERRONE, »Einleitung«, in: DURANDI DE SANCTO PORCIANO Scriptum super IV libros Sententiarum. Buch I, dd. 4-17, Leuven 2017, S. 20*-26* und 48*-58*. 27 Siehe Th. KAEPELLI, Scriptores Ordinis Praedicatorum Medii Aevi, Vol. I, Romae 1970, S. 341-343; vgl. C. SCHABEL – R. L. FRIEDMAN – I. BALCOYIANNOPOULOU, »Peter of Palude and the Parisian Reaction to Durand of St Pourçain on Future Contingents«, in: Archivum Fratrum Praedicatorum 71 (2001), S. 183-300, bes. S. 243; M. VON PERGER, »Der Wahrheitsbegriff nach Durandus von Saint-Pourçain mit der Quästion ‚Utrum veritas sit in rebus vel in anima‘ aus In Sent. I, Fassung A, und darauf bezogenen Texten«, in: Archivum Fratrum Praedicatorum 74 (2004), S. 127-224, bes. S. 166; M. PERRONE – F. RETUCCI, »Einleitung«, in: DURANDI DE SANCTO PORCIANO Scriptum super IV libros Sententiarum. Buch I, dd. 4-17, S. 26*-33* (die Beschreibung hier fügt der Beschreibung von Perrone und Retucci kaum etwas Neues hinzu). 28 Vgl. Catalogue général des manuscrits des Bibliothèques publiques de France, Départements, VI, Paris 1887, S. 16.

12*

–

–

–

–

–

–

EINLEITUNG

fol. 51ra: Explicit primus Sententiarum secundum lecturam fratris Durandi de Sancto Porciano ordinis fratrum predicatorum. Amen; fol. 51ra-51rb: Quästionenverzeichnis des 1. Buches. fol. 51ra: Vtrum theologia sit scientia. – fol. 51rb: Vtrum teneamur conformare uoluntatem nostram uoluntati diuine in uolito; fol. 53ra-87ra: Durandus de Sancto Porciano, Commentarius in Librum II Sententiarum Petri Lombardi. fol. 53ra: Incipit: Circa secundum Sententiarum librum queritur primo utrum deus potuerit aliquid creare ab eterno. – fol. 87ra: […] set ultimus finis est unus et idem, scilicet ipse deus, qui est benedictus in secula. Amen; fol. 87ra-87va: Quästionenverzeichnis. fol. 87ra: Incipiunt tituli questionum supra secundum Sententiarum fratris Durandi. – fol. 87va: Expliciunt tituli secundi Sententiarum Durandi; fol. 89ra-126ra: Durandus de Sancto Porciano, Commentarius in Librum III Sententiarum Petri Lombardi. fol. 89ra: Incipit: Circa primam distinctionem tertii libri primo queritur utrum incarnatio sit possibilis. – fol. 126ra: Explicit tertius Durandi super Sententias; fol. 126rb-126vb: Quästionenverzeichnis des 3. Buches. fol. 126rb: Vtrum incarnatio sit possibilis. – fol. 126vb: Vtrum lex uetus cohibeat animum uel solum manum; fol. 129ra-174vb: Durandus de Sancto Porciano, Commentarius in Librum IV Sententiarum Petri Lombardi, Dist. 10, Qu. 3, § 1 (unvollständig) – Dist. 45, Qu. 2, § 13. fol. 129ra: Incipit: […] altari ubi prius erat et incipit esse in hore hominis ubi prius non erat […] – fol. 174vb: […] ante illum iudicis iusti conspectum orationes sue merito quassari refugiunt. Ad primum (Ende mitten im Text).

F = Firenze, Biblioteca Medicea Laurenziana, Cod. San Marco 440, fol. 1ra-86vb29. Pergament, I + 148 Bl. + I (fol. 87-88 leer); 303 × 227 mm. Ende 14. Jh. Lagen: 7 V + IV + 5 VI. Schriftraum 228 × 160 mm. 2 Spalten. 50 Zeilen, ab fol. 89r 54 Zeilen. Zwei verschiedene Schreiber: 1. fol. 1r-86v; 2. fol. 89r-148v. Mehrere Korrekturen am Rand von derselben Hand.

29 Vgl. D. FRIOLI – G. C. GARFAGNINI – L. PINELLI – G. POMARO – P. ROSSI, Catalogo di manoscritti filosofici nelle biblioteche italiane, Vol. 2, Firenze 1981, S. 67-68.

EINLEITUNG

13*

Inhalt: – fol. 1ra-86vb: Durandus de Sancto Porciano, Commentarius in Librum I Sententiarum Petri Lombardi. fol. 1ra: Incipit: Circa primum Sententiarum primo queritur utrum theologia sit scientia. – fol. 86vb: Explicit primus liber Sententiarum secundum fratrem Durandum de ordine fratrum predicatorum (fratrem […] predicatorum von späterer Hand auf Rasur); – fol. 87r-88v: leer; – fol. 89ra-148va: Durandus de Sancto Porciano, Commentarius in Librum II Sententiarum Petri Lombardi. fol. 89ra: Incipit: Circa secundum librum Sententiarum queritur primo utrum deus potuerit aliquid creare. – fol. 148va: […] set ultimus finis est unus et idem, scilicet ipse deus, qui est benedictus in secula. Amen. Explicit secundus (es folgt eine Rasur und eine kurze Tabula, die mit der ersten Quästion der dritten Distinktion des 1. Buches endet: Vtrum deus sit cognoscibilis a nobis ex creaturis). M = Melk, Stiftsbibliothek, Hs. 611 (130 C 8), fol. 7ra-188rb30. Papierhandschrift, 313 Bl. (fol. 189-193 und 312 leer); 295 × 215 mm. Mitte des 15. Jhs. fol. 1-26 Foliierung des 15. Jhs., fortgesetzt mit moderner Bleistiftfoliierung mit zahlreichen Fehlern: nach fol. 47, 52, 145, 166, 167, 245 und 284 jeweils ein Blatt unfoliiert, jetzt bezeichnet mit 47a, 52a, usw.; fol. 252 und 295 in der Zählung übersprungen. Lagen: III + 26 VI. Schriftraum 210-220 × 142-146 mm. 2 Spalten. 2 Haupthände: Hand 1 schreibt Buch 1 (fol. 7-188), 41-48 Zeilen; die ersten fünf Zeilen von einer anderen, sorgfältiger schreibenden Hand. – Hand 2 schreibt Buch 2 (fol. 194-311), 39-42 Zeilen; die ersten 20 Zeilen von einer anderen Hand. Quästionenzählung und möglicherweise einige wenige Korrekturen von anderer Hand; zahlreiche weitere Korrekturen einer späteren Melker Hand, die wohl auch den Vermerk auf fol. 1r unten schrieb: Liber iste est incorrectus ex uicio siue ignorancia scriptoris. Inhalt: – fol. 1r-6r: leer; 30 Vgl. V. STAUFER, Catalogus codicum manu scriptorum qui in bibliotheca monasterii Mellicensis O.S.B. servantur, Vol. I, Vindobonae 1889, S. 198.

14*

EINLEITUNG

– fol. 7ra-188rb: Durandus de Sancto Porciano, Commentarius in Librum I Sententiarum Petri Lombardi. fol. 7ra: Incipit: Circa primum Sententiarum primo queritur utrum theologia sit scientia. – fol. 188rb: Explicit primus Sententiarum secundum lecturam fratris Durandi de Sancto Porciano ordinis fratrum predicatorum; – fol. 188v-193v: leer; – fol. 194ra-311va: Durandus de Sancto Porciano, Commentarius in Librum II Sententiarum Petri Lombardi. fol. 194ra: Incipit: Circa secundum Sententiarum queritur primo utrum Deus potuerit aliquid creare ab eterno. – fol. 311va: […] set ultimus est unus et idem, scilicet ipse deus, qui est benedictus in secula. Amen etcetera. N = Nürnberg, Stadtbibliothek, Hs. Cent. III, 79, fol. 2ra-67va31. Pergament, 130 Bl. (22 Bl. fehlen); 343 × 250 mm. 14. Jh. Neue Blattzählung. Lagen: 2 VI + 3 (VI-4) + (VI-6) + (VI-4) + II + 5 VI + II, letztes Bl. Schriftraum 232-235 × 166-172 mm. 2 Spalten. 51 Zeilen. Inhalt: – fol. 2ra-66rb: Durandus de Sancto Porciano, Commentarius in Librum I Sententiarum Petri Lombardi. fol. 2ra: Incipit: Circa primum librum Sententiarum primo queritur utrum theologia sit scientia. – fol. 66rb: Explicit primus Sententiarum secundum lecturam fratris Durandi de Sancto Porciano ordinis predicatorum scriptus pro fratre Galthero de Haylles per manus Bricij de Pleseio Britonis, quorum anime requiescant in pace. Amen; – fol. 66rb-66vb: Erstes Inhaltsverzeichnis zum ersten Buch. fol. 66rb: Incipit Tabula. Vtrum theologia sit scientia. – fol. 66vb: Das Inhaltsverzeichnis ist unvollständig und endet mit der 2. Quästion der Distinktion 30 des 1. Buches: Vtrum relationes 31 Vgl. K. SCHNEIDER, Die Handschriften der Stadtbibliothek Nurnberg, Bd. II: Die lateinischen mittelalterlichen Handschriften, Teil I: Theologische Handschriften, Wiesbaden 1967, S. 230. Zum Skriptor Bricius Brito, der u.a. auch den Sentenzenkommentar des Franziskus von Marchia (BAV, Vat. lat. 1096) kopierte, siehe R. L. FRIEDMAN – C. SCHABEL, »Francis of Marchia’s Commentary on the Sentences: Question List and State of Research«, in: Mediaeval Studies 63 (2001), S. 31-106, bes. S. 46, und vor allem D. E. BOOTON, Manuscripts, Market and the Transition to Print in Late Medieval Brittany, Farnham–Burlington 2010, S. 222.

EINLEITUNG

15*

que dicuntur de Deo ex tempore sint reales. Vtrum (Ende mitten im Text); – fol. 66vb-67va: Zweites Inhaltsverzeichnis zum ersten Buch. fol. 66vb: Incipiunt tituli super primum Sententiarum fratris Durandi de Sancto Porciano ordinis predicatorum. Questio prima. Vtrum theologia sit scientia. – fol. 67va: Das Verzeichnis ist vollständig und endet mit der 2. Quästion der Distinktion 48: Vtrum omnes teneantur ad conformandum uoluntatem suam uoluntati diuine et maxime quantum ad uolitum. Expliciunt tituli primi Sententiarum fratris […] ordinis predicatorum; – fol. 68ra-128rb: Durandus de Sancto Porciano, Commentarius in Librum II Sententiarum Petri Lombardi. fol. 68ra: Incipit: Circa secundum librum Sententiarum queritur primo utrum deus potuerit aliquid creare ab eterno. – fol. 128rb: […] set ultimus finis est unus et idem, scilicet ipse deus, qui est benedictus in secula. Amen. Explicit secundus super Sententias compilatus […] (einige Zeilen radiert). Schreibervermerk: Et si volez savoer le non [sic!] demandez Brichet le Breton; – fol. 128va-129ra: Quästionenverzeichnis des 2. Buches. fol. 128va: Incipiunt tituli super secundum fratris Durandi de Sancto Porciano ordinis fratrum predicatorum. – fol. 129ra: Explicit. Die Handschrift N weist Spuren einer Revision auf, wie bereits in der Einleitung zu Bd. II,1, S. 55*-56*, bemerkt wurde. O = Saint-Omer, Bibliothèque de l’agglomération de Saint-Omer, Ms. 332, fol. 1r-129v32. Papierhandschrift, I + 129 + II Bl.  ; 225 × 160 mm. 15. Jh. (ursprünglich der Abtei St.-Bertin gehörend). ca. 33 Zeilen; einige Kustoden, Rubriken und Unterstreichungen aus dem 15. Jh. 32 Vgl. Catalogue général des Manuscrits des Bibliothèques publiques de France. Départements III, Paris 1861, S. 164; J. KOCH, Durandus de S. Porciano O.P. Forschungen zum Streit um Thomas von Aquin zu Beginn des 14. Jahrhunderts. Erster Teil: Literargeschichtliche Grundlegung, Münster 1927, S. 54; https://bibliotheque-numerique.bibliotheque-agglo-stomer.fr/ idurl/1/18222 (letzter Zugriff am 28.02.2019). Rémy Cordonnier (BASO, St.-Omer) sei für eine Beschreibung dieser Hs. gedankt. St.-Omer, Bibliothèque de l’agglomération, Ms. 332 (O) enthält nur die Distinktionen 1-19 und 31-34. St.-Omer, Bibliothèque de l’agglomération, Ms. 338 enthält die Distinktionen 19-48 (allerdings unvollständig); siehe dazu M. PERRONE – F. RETUCCI, »Einleitung«, in: DURANDI DE SANCTO PORCIANO Scriptum super IV libros Sententiarum. Buch I, dd. 18-35, Leuven 2019, S. 19*-21*.

16*

EINLEITUNG

Inhalt: – fol. 1r-128r: Durandus de Sancto Porciano, Commentarius in Librum I Sententiarum Petri Lombardi. fol. 1r: Circa primum librum Sententiarum primo queritur utrum theologia sit scientia. – fol. 128r: Et hec dicta de distinctione diuinarum personarum sufficiant; – fol. 129r-v: : fol. 129r: Vtrum theologia sit scientia fo° primo – fol. 128v: Vtrum angelus moueatur localiter fo°. Y = Paris, Bibliothèque nationale de France, Ms. lat. 14454, fol. 31ra-115va33. Pergament, III + 137 Bl.; 315 × 230 mm. 14. Jh. (»ex biblioth. Sancti Victoris Paris.«) Schriftraum 240 × 170 mm. 2 Spalten. Inhalt: – fol. 1r: : De sollempnitate presentationis beate Marie in templo et nouitate ipsius festi ad partes occidentales ubi et habetur officium ecclesiasticum eiusdem festi cum nota. Tractatus quidam de beata Maria concernens ecclesiam Ambianensem. Primus domini Durandi super Sententias de prima eius lectura. Quedam alie questiones theologice. – fol. 2r-17r: Philippus de Maseriis, Epistula de solempnitate presentationis beate Marie in templo […]. – fol. 18r: Diploma Karoli regis V ad magistros et scholares domus Nauarrice. – fol. 19r-30v: Philippus de Maseriis, Tractatus de beata Maria concernens ecclesiam Ambianensem. – fol. 31r-115v: Durandus de Sancto Porciano, fol. 31ra: Incipit Liber primus Durandi super Sententias Petri Lombardi. 33 Vgl. G. OUY, Les manuscrits de l’Abbaye de Saint-Victor. Catalogue établi sur la base du répertoire de Claude de Grandrue (1514), Turnhout 1999, Tome 1, S. 51 und 279; Tome 2, S. 75-76. – Zu Philippe de Mézières vgl. S. PIRON, »Philippe de Mézières et l’université«, in: R. BLUMENFELD-KOSINSKI – K. PETROV (Hgg.), Philippe de Mézières and His Age. Piety and Politics in the Fourteenth Century, Leiden–Boston 2011, S. 477-483; zu De solempnitate presentationis vgl. Ph. CONTAMINE, »Entre Occident et Orient. Philippe de Mézières (vers 1327-1405): Itinéraires maritimes et spirituels«, in: o.c., S. 19-39, bes. S. 32-34; dieser Text ist herausgegeben in: W. E. COLEMAN, Philippe de Mézières’ Campaign for the Feast of Mary’s Presentation, Edited from Bibliothèque nationale MSS. latin 17330 and 14454, Toronto 1981 (zu Hs. BnF, lat. 14454, S. 21).

EINLEITUNG

17*

– fol. 114vb: Explicit primus Durandi super Sententias. – fol. 115r-v: : fol. 115r: Vtrum theologia sit scientia. – fol. 115v: Vtrum omnes teneantur conformare uoluntatem suam diuine uoluntati. – fol. 116r-137v: Bonaventura, Questiones theologice. – fol. 138r: Primus Bone Venture super Sententias quem emit J. de Turre Cremada Parisius. Z = Paris, Bibliothèque nationale de France, Ms. lat. 12330 (alte Signatur: St. Germain-des-Prés 341), fol. 1ra-55vb34. Pergament, 228 Bl.; 332 × 225 mm. 14. Jh. (ca. 1340). Schriftraum 270 × 180 mm. Alte Foliierung. 2 Spalten, 55-57 Zeilen. Inhalt: – fol. 1ra-55vb: Durandus de Sancto Porciano, Commentarius in Librum I Sententiarum Petri Lombardi. fol. 1ra: Incipit: Circa primum librum Sententiarum primo queritur utrum theologia sit scientia. fol. 55vb: Explicit primus Sententiarum secundum lecturam fratris Durandi de Sancto Porciano ordinis fratrum predicatorum. – fol. 56ra-101va: Durandus de Sancto Porciano, Commentarius in Librum II Sententiarum Petri Lombardi. fol. 56ra: Incipit: Circa secundum librum Sententiarum queritur primo utrum deus potuerit aliquid creare ab eterno. – fol. 101vb: […] set ultimus finis est unus et idem, scilicet ipse deus, qui est benedictus in secula amen. Explicit secundus supra Sententias compilatus a fratre Durando de Sancto Porciano ordinis predicatorum. Benedictus deus. – fol. 102ra-149vb: Durandus de Sancto Porciano, Commentarius in Librum III Sententiarum Petri Lombardi. fol. 102ra: Incipit: Circa tertium librum Sententiarum primo queritur utrum incarnatio sit possibilis. – fol. 149vb: Explicit lectura fratris Durandi de Sancto Porciano ordinis fratrum predicatorum super tertium librum Sententiarum. Vinum scriptori debetur ex meliori. Finit. Amen. Finit. Qui scripsit paradysum adibit. 34 Vgl. L. DELISLE, Inventaire des manuscrits latins de Saint-Germain-des-Prés conservés à la Bibliothèque Nationale sous les numéros 11504-14231, Paris 1868 (ND Hildesheim– New York 1974), S. 48. – Der Kommentar zum 1. Sentenzenbuch in dieser Hs. muss sicher nach dem 18. Juli 1323 kopiert worden sein, da sie an einer Stelle (Dist. 1, Qu. 1, S. 99,179) »sanctus thomas« (statt »frater thomas«) liest.

18*

EINLEITUNG

– fol. 150ra-224va: Durandus de Sancto Porciano, Commentarius in Librum IV Sententiarum Petri Lombardi. fol. 150ra: Incipit: Circa quartum librum Sententiarum primo queritur de sacramentis in generali, deinde in speciali. – fol. 224va: Explicit lectura super quartum Sententiarum compilata a fratre Durando de Sancto Porciano ordinis predicatorum. Finit. Amen. Finit. Rogerus nomine scripsit. Vinum scriptori debetur de meliori. – fol. 225va-227va: Quästionenverzeichnis zu allen vier Büchern. fol. 225va: Vtrum theologia sit scientia. – fol. 227vb: Vtrum beati uideant penas dampnatorum cc.xxv [dub.]. Neben diesen Hss., die den Text vollständig überliefern, gibt es einige Hss., die nur Fragmente enthalten: Bc = Barcelona, Arxiu de la Corona d’Aragó, S. Cugat 54, fol. 4vb-9vb (14. Jh.); enthält einige kurze Auszüge (I, Dist. 3, Qu. 3-4 und I, Dist. 17, Qu. 2)35. Die Varianten dieser Hs. werden im Apparat erwähnt. Bo = Bologna, Biblioteca comunale dell’Archiginnasio, Ms. A 913, eine besonders interessante Miszellanhandschrift aus der ersten Hälfte des 14. Jahrhunderts, die auf fol. 1ra-19va längere Zitate aus Durandus und anderen Theologen des ausgehenden 13. und des frühen 14. Jahrhunderts enthält36. Diese catena von Zitaten ist ein Grenzfall zwischen 35 Diese Hs. überliefert hauptsächlich die Quodlibeta I-III des Bernhard von Trilia: vgl. F. X. MIQUEL ROSELL, Catàleg dels llibres manuscrits de la Biblioteca del Monestir de Sant Cugat del Vallès existents a l’Arxiu de la Corona d’Aragó, Barcelona 1937, S. 93-96, bes. S. 94. Zu Bernhards Quodlibeta siehe R. L. FRIEDMAN, »Dominican Quodlibetal Literature, ca. 1260-1330«, in: C. SCHABEL (Hg.), Theological Quodlibeta in the Middle Ages. The Fourteenth Century, Leiden–Boston 2007, S. 401-491, bes. S. 408-411 und 477-480. 36 Siehe dazu V. DOUCET, »Commentaires sur les Sentences. Supplément au Répertoire de M. Frédéric Stegmueller«, in: Archivum Franciscanum Historicum 47 (1954), S. 88-170 und 400-427, bes. S. 404-407; R. MACKEN, Bibliotheca manuscripta Henrici de Gandavo, I: Introduction. Catalogue A-P, Leuven–Leiden 1979, S. 64-68; W. SENNER, Johannes von Sterngassen OP und sein Sentenzenkommentar. Teil I: Studie, Berlin 1995, S. 179-180; W. J. COURTENAY, »Peter of Auvergne, Master in Arts and Theology at Paris«, in: C. FLÜELER – L. LANZA – M. TOSTE (Hgg.), Peter of Auvergne. University Master of the 13th Century, Berlin–Boston 2015, S. 13-27, bes. S. 23-24. Ob es sich um eine Sammelhandschrift im strengen Sinne oder vielmehr um eine Komposithandschrift (oder einen »multiple-text multiblock codex«) handelt, ist unklar; zum Unterschied vgl. K. KRANICHHOFBAUER, »Zusammengesetzte Handschriften – Sammelhandschriften. Materialität – Kodikologie – Editorik«, in: M. SCHUBERT (Hg.), Materialität in der Editionswissenschaft, Berlin–New York 2010, S. 309-321, bes. S. 310; M. FRIEDRICH – C. SCHWARKE, »Introduction – Manuscripts as Evolving Entities«, in: M. FRIEDRICH – C. SCHWARKE (Hgg.), One-Volume Libraries: Composite and Multiple-Text Manuscripts, Berlin–Boston 2016,

EINLEITUNG

19*

direkter und indirekter Tradition. Insofern der anonyme Kompilator die zitierten Quästionen und Antworten ausgewählt und in einer bestimmten Reihenfolge zusammengetragen hat und dabei möglicherweise Passagen gekürzt oder ausgelassen und einige Worte oder Sätze hinzugefügt hat37, kann seine compilatio als Teil der indirekten Überlieferung gelten. Weil er aber die Zitate weder mit einer Einleitung noch mit interpretativen oder kritischen Kommentaren versehen hat, sondern nur am Rand die Namen der jeweils angeführten Autoren verzeichnet, übersteigt seine Tätigkeit kaum die eines gelehrten Kopisten38. Somit lassen sich die Zitate in dieser catena mit Textstücken aus den fragmentarischen Hss. einer direkten Tradition vergleichen. Da die Durandus-Zitate, wie weiter unten gezeigt wird, nicht genau mit der hier herausgegebenen Textfassung des Sentenzenkommentars übereinstimmen, wird eine Transkription der Durandus-Stellen aus dieser Hs. (genauer: der Auszüge aus dem Prolog und den ersten drei Distinktionen des 1. Buches) im Anhang geboten. Unzweifelhaft gibt es noch mehrere andere Hss., die kürzere Fragmente aus Durandus’ Sentenzenkommentar enthalten: so z.B. Wien, Österreichische Nationalbibliothek, Hs. 2165, fol. 78v (V)39. Da diese Hs. nur wenige Zeilen aus der 2. Quästion des Prologs (S. 64,3265,81) enthält, ist es unmöglich, sie in das Stemma einzuordnen; deswegen wird sie in dieser Einleitung nicht weiter berücksichtigt. Für die dritte Redaktion des Sentenzenkommentars benutzen wir: C = Paris, Bibliothèque nationale de France, lat. 15874. Sowohl in der Einleitung als auch im Variantenapparat wird gelegentlich auf diese Hs. verwiesen, welche die dritte Redaktion des 1. Buches wiedergibt und welche Durandus der Sorbonne geschenkt haben soll40. S. 1-26, bes. S. 2-3 und 8; M. MANIACI, »The Medieval Codex as a Complex Container: The Greek and Latin Traditions«, in: M. FRIEDRICH – C. SCHWARKE (Hgg.), o.c., S. 27-46, bes. S. 28-29. 37 Für eine solche Hinzufügung siehe unten S. 67*, § 4, Beispiel (3). 38 Zum Unterschied zwischen compilator und scriptor vgl. BONAVENTURA, Commentaria in Quatuor Libros Sententiarum, Prooemium, Qu. 4, Tom. I, Ad Claras Aquas 1882, S. 14b-15a. 39 Zu dieser Hs. siehe J.-P. MULLER, »Introduction«, in: JEAN DE PARIS (QUIDORT) O. P., Commentaire sur les Sentences. Reportation. Livre I, Romae 1961, S. XVII-XVII. (Maxime Mauriège bin ich für diesen Hinweis dankbar.) 40 Siehe fol. 140v: »Iste liber est fratris Durandi de sancto porciano Episcopi meldensis, legatus collegio de sorbona. Iste liber est pauperum magistrorum domus de sorbona

20*

EINLEITUNG

π = D. Durandi a Sancto Porciano, Ord. Præd. et Meldensis Episcopi, In Petri Lombardi Sententias Theologicas Commentariorum libri IIII. Nunc demum, post omnes omnum [!] editiones, accuratissime recogniti & emendati [...], Venetiis, 1571, Ex Typographia Guerræa (ND Ridgewood 1964). Diese erstmals 1549/1550 von Nicolas Martimbaux41 besorgte Ausgabe, die in der Einleitung und im Apparat der Edition mehrmals erwähnt wird, enthält ebenfalls die dritte Redaktion. Die ausgedehnte indirekte Tradition, die u.a. den Sentenzenkommentar des Petrus de Palude und Durandellus’ Evidentiae contra Durandum umfasst, wird außer Betracht gelassen, nicht nur, weil noch nicht mit Sicherheit ausgemacht ist, welche Redaktion (oder Redaktionen) diese Autoren zitieren42, sondern auch, weil die Varianten aus ihren nicht immer wortgetreuen Zitaten den Apparat unnötig überladen würden43. parisius studencium in theologia ex legato Reuerendi patris domini durandi de sancto porciano bone memorie quondam episcopi meldensis doctoris in theologia, ab eodem reuerendo patre compilatus ordinis fratrum predicatorum. precii sexaginta solidorum parisius. Incathenabitur.« Vgl. ferner A. BRIX, »Ex-libris du Collège de Sorbonne (Paris, BnF, lat. 15874, f. 140v)«, in der Datenbank Bibale-IRHT/CNRS (http://bibale.irht.cnrs.fr/31479; letzter Zugriff am 04.02.2019); F. RETUCCI, »Einleitung«, in: DURANDI DE SANCTO PORCIANO Scriptum super IV libros Sententiarum. Buch II, dd. 1-5, Leuven 2012, S. 78*. 41 Zu diesem humanistisch gebildeten Theologen und Gräzisten siehe Th. AMALOU, Une concorde urbaine. Senlis au temps des réformes (vers 1520–vers 1580), Limoges 2007, S. 116135; C. CASALINI, Aristotle in Coimbra. The Cursus Conimbricensis and the Education at the College of Arts, Transl. by L. SALVARANI, London–New York 2017, S. 17. Für andere Renaissance-Drucke von Durandus’ Sentenzenkommentar siehe J.-L. SOLÈRE, »La puissance et l’infini. Durand de Saint-Pourçain«, in: O. BOULNOIS (Hg.), La Puissance et son ombre. De Pierre Lombard à Luther, Paris 1994, S. 287-320, bes. S. 293, Fn. 16; G. MURANO, Opere diffuse per exemplar e pecia, Turnhout 2005, S. 426; A. PETTEGREE – M. WALSBY, French Books III & IV. Books published in France before 1601 in Latin and Languages other than French. A–G, Leiden–Boston 2012, S. 614-615; J. SCHMUTZ, Rezension zu A. SPEER – F. RETUCCI – Th. JESCHKE – G. GULDENTOPS (Hgg.), Durand of St. Pourçain and His Sentences Commentary, in: Archives de Philosophie 79 (2016), S. 635-638, bes. S. 638. 42 Vgl. C. SCHABEL – R. L. FRIEDMAN – I. BALCOYIANNOPOULOU, »Peter of Palude and the Parisian Reaction to Durand«, S. 214-218; Th. JESCHKE, »The Manuscript Tradition of Book IV of Durand’s Sentences Commentary«, in: A. SPEER – F. RETUCCI – Th. JESCHKE – G. GULDENTOPS (Hgg.), Durand of Saint-Pourçain and His Sentences Commentary, S. 97-118, bes. S. 104-105; DERS., Deus ut tentus vel visus, S. 503-504; P. J. HARTMAN, »Durand of St.-Pourçain and Cognitive Habits (Sent. A/B III, d. 23, qq. 1–2)«, in: J. PELLETIER – M. ROQUES (Hgg.), The Language of Thought in Late Medieval Philosophy, Cham 2017, S. 331-368, bes. S. 334. 43 Obwohl Petrus de Palude Durandus oft wörtlich zitiert, weichen seine Zitate manchmal vom Text der direkten Überlieferung ab: vgl. z.B. DURANDUS, Super Sent., Prol., Qu. 2,

EINLEITUNG

21*

2. Die handschriftlichen Verhältnisse Aufgrund verschiedener gemeinsamer Varianten lassen sich diese Hss. in vier Zweige gliedern: AN, O, FM und YZ. 2.1 Die Gruppe AN Die Hss. A und N haben zahlreiche Bindefehler, die auf die Textvorlage α zurückgehen44: Prol., Qu. 1 * 1,11 claram] om. AN * 5,96 rationem formalem] inu. AN * 7,141 exclusionem] respectu add. AN (sed exp. N) exconclusionem M * 7,150 et] om. AN * 7,151 talis] om. AN * 27,589 uel] et ANY * 30,655 etiam] et AN enim Z * 31,674 siue2] secundum AN sed exp. et s.u. corr. N * 31,679 constaret] om. AN * 32,687 primam] primum AN * 33,698 preuiam] primam AN prime Y primum Z S. 64,43-65,64 und Petrus’ Zitat (P), in: G. GROPPO, »La Teologia e il suo ‘subiectum’«, S. 267,12-27: 64,45: idest om. P; 65,49: quidem] autem P; 65,51: scientifice] a sciente P; 65,52: continet] includit P; 65,53: proprie dicitur inu. P; 65,55: secundum] per P (= A); 65,56: ita] sic P (= OV); 65,63: determinantur] demonstrantur P (abgesehen von »per« und »sic« finden sich diese Varianten nicht in der direkten Tradition). Ein Beispiel reicht aus, um die Divergenz zwischen Durandus und Durandellus’ Zitaten zu verdeutlichen: DURANDUS, Super Sent., Prol., Qu. 1, S. 5,101-106: »Minor probatur, quia formalis et precisa ratio scientie est assentire per demonstrationem, formalis autem et precisa ratio fidei est assentire per auctoritatem (nec fiat uis si sumantur actus pro habitibus); hee autem rationes sunt compossibiles. Quod patet primo per experientiam quam unusquisque habet in se ipso«; DURANDELLUS, Evidentiae contra Durandum, S. 9,27-30: »Probatio minoris, quia ratio formalis scientiae est assentire rei propter demonstrationem; ratio formalis fidei est assentire rei propter auctoritatem. Hae autem rationes sunt compossibiles. Quod patet, primo, per experientiam.« (Das Verb assentire kann im scholastischen Latein sowohl mit per als auch mit propter konstruiert werden; vgl. z.B. THOMAS VON AQUIN, Sentencia libri Ethicorum, VI, 3, ed. Leon. 47.2, Romae 1969, S. 341,128 [per] und De veritate, 14, 9, ed. Leon. 22.2, Romae 1972, S. 463,96-103 [propter]; HERVAEUS NATALIS, Opinio de difficultatibus contra doctrinam fratris Thome, S. 26-27 [per]; JAKOB VON METZ, Super Sent., Prol., Qu. 1, in: M. OLSZEWSKI, Dominican Theology at the Crossroads, S. 54 [propter]; P. BERMON, L’assentiment et son objet chez Grégoire de Rimini, Paris 2007, S. 285, Fn. 2.) 44 Vgl. M. PERRONE – F. RETUCCI, »Einleitung«, in: DURANDI DE SANCTO PORCIANO Scriptum super IV libros Sententiarum. Buch I, dd. 4-17, S. 35*-37*.

22* * * * * * *

EINLEITUNG

34,721 alterius auctoritate] inu. AN 35,733 auctoritatibus] om. A i.m. N actobus Y auctobus s.u. Y 39,807 articulos euidenter] inu. ANZ 42,869 gradu] om. AN graudu Fa.c. 42,871 quia] om. AN 49,1034 et1] sicut AN

Prol., Qu. 2 * 62,8 dicere] post est1 ANZ * 73,215 II] om. AN * 73,224 Cetera] et praem. AN (sed exp. N) * 75,269 est] i.m. AN * 76,280 cap.°] om. AN * 76,284 tunc] nunc AN (sed exp. et s.u. corr. N) * 77,312 hoc … saluatoris] om. A i.m. FN Prol., Qu. 3 * 82,41 secundum] per AN in O * 82,45 ex … habet] om. AN ex hoc O * 83,65 non] iter. M nec AN * 86,125 ponere et] om. AN * 88,155 uel] et AN * 88,167 sibi] ei ANZ in ipso O * 88,171 scientia] om. AN * 88,172 est2] post nobilior AN * 89,178 doctrina] scriptura ANZ (cf. O: in sacra scriptura post articulis O) * 89,190 speculatiua] speculabilia AN dub. Y * 90,198 pure] puris AFN om. O Dist. 1, Qu. 2 * 109,57 ergo] igitur ANY * 110,58 et2 … uti2] exp. A i.m. N om. O Dist. 2, Qu. 2 * 133,146 de se2] post est AN * 134,170 diffiniatur] diffiniantur AN diffinitur eadem esset diffinitione (sed eadem - diffinitione del.) Y diffiniretur Z * 137,234 perfectiones diuinas] inu. ANOπ (sed cf. 142,340) * 137,235 esse] om. A s.u. N i.m. F * 139,290 est opinio] inu. ANYZ (sed cf. 174,180) * 146,422 quartam] scripsi cum O: 3am ANZ 2am FM .3. Y Dist. 3, Qu. 1 * 150,25 uie] due AN om. O

EINLEITUNG

* * * * * * *

23*

151,49 infinitas] si essent add. ANO (an recte?) 151,52 essent] cause add. AN alie add. O 153,96 causam2] om. ANY i.m. F 153,99 causatum] creatum AFMN 154,114 non] s.u. AN 158,188 possibilitas] impossibilitas AN potestas Y 158,191 creator] uel add. AN aut add. O

Dist. 3, Qu. 2 * 160,12 dicit] post exameron AN * 160,13 creata] creatura AFN * 162,55 quod] quo ANC(26ra)π Aug. (sed quod Thom. Rob.) Dist. 3, Qu. 3 * 168,60 passiue] passiua ABcN * 177,258 suam essentiam] inu. AN * 177,258 sibi primo] inu. AN Dist. 3, Qu. 4 * 183,107 habent] habet AN * 184,132 a natura] i.m. AN om. Bc * 186,159 secundum] secundam ABcN

Mehrere Korrekturen in N zeigen, dass dieser Kodex mithilfe einer Handschrift, die von der Vorlage der Hss. AN (und O) verschieden war, korrigiert worden ist45: Prol., Qu. 1 * 5,87 modis] i.m. N * 30,658 hoc per uerbum] om. AOYZ i.m. F hoc uerbum i.m. N * 31,661 uel] om. AOYZ i.m. N per add. M * 35,733 auctoritatibus] om. A i.m. N Prol., Qu. 2 * 63,13 rationem] i.m. N speciem AO distinctionem Y * 74,243 dicendum] om. A i.m. N est add. O * 79,357 ratione] i.m. N ex parte AO Dist. 1, Qu. 1 * 103,245 licet] om. A i.m. N * 104,271-273 Set … Deum] om. AZ i.m. FN 45 Vgl. M. PERRONE – F. RETUCCI, »Einleitung«, in: DURANDI DE SANCTO PORCIANO Scriptum super IV libros Sententiarum. Buch I, dd. 4-17, S. 37*-38*.

24*

EINLEITUNG

* 104,285 amicitie uel] om. A i.m. N Dist. 1, Qu. 2 * 107,6 citra Deum] om. A i.m. N * 109,48 ad operationem] om. AO i.m. N (sed hab. C[18ra]π) * 110,58 et2 … uti2] exp. A i.m. N om. O Dist. 2, Qu. 1 * 123,128 autem] om. AO i.m. N Dist. 2, Qu. 2 * 137,231 ab uno et tanto cedunt] om. ANO sed ab uno et tanto cedunt in maiorem compositionem i.m. N et in maiorem compositionem in textu del. N (hab. C[21rb]π) Dist. 3, Qu. 3 * 166,34 erit] i.m. F i.m. N om. ABc est MOYZ * 166,34 idem] i.m. F i.m. N om. ABcOYZ

2.2 Die Gruppe FMYZ Mehrere Varianten, die FM und YZ gemeinsam haben, weisen darauf hin, dass diese Hss. eine vom Modell β abhängende Familie bilden46: Prol., Qu. 1 * 47,983-62,1377 Quod ... intuitiuam] non hab. FMYZCπ post totum prologum O Prol., Qu. 2 * 75,275 articulis] articulo FMYZ (sed articulis C[12ra]π) Prol., Qu. 3 * 80,7 operis] theologia autem est nobilissima scientia add. FMYZ (non add. C[12va]π) * 82,52 et] uel FMYZ (sed et C[12va]π) * 84,73 patet] habetur FMYZ (sed patet C[13ra]π) * 88,173 nobilior] perfectior et praem. FMYZ (an recte? sed non praem. C[13vb]π) Dist. 1, Qu. 1 * 92,25-26 Beatus autem Augustinus] Augustinus autem FMYZ (sed b’s autem Aug. C[15vb]π) 46 Vgl. M. PERRONE – F. RETUCCI, »Einleitung«, in: DURANDI DE SANCTO PORCIANO Scriptum super IV libros Sententiarum. Buch I, dd. 4-17, S. 38*-39*.

EINLEITUNG

25*

Dist. 1, Qu. 2 * 112,107 sub] in FMYZ (sed sub C[18va]π) * 114,132 malis] malo FMYZ (sed malis C[18va]π) * 114,146 doctiores] deuotiores FMNp.c.Z (sed doctiores C[18va]π) denotiores dub. Y Dist. 2, Qu. 2 * 132,131 quiditatiue] et add. FMNZ (sed non add. C[20ra]π) * 136,227 et] om. FMOYZ (sed et hab. C[21rb]π) * 140,308-309 omni habitudine] habitudine quacumque FMYZ (sed omni habitudine C[21va]π) * 143,363 patebit] inferius add. FMYZ (sed non add. C[21vb]π) Dist. 3, Qu. 1 * 158,187 limitatio que] esse limitatum quod FMYZ (sed limitatio que C[25ra]) * 158,191 uel] om. FMYZ aut O (sed uel C[25ra]π) Dist. 3, Qu. 2 * 160,37-41 procedit ... creatura] om. FMYZ (sed hab. C[26ra]π) (saut du même au même) * 162,53 beatus] om. FMYZ (sed hab. C[26ra]π) Dist. 3, Qu. 3 * 165,22 addito] alio FMYZC(26vb)π (sed cf. uu. 23 et 25) Dist. 3, Qu. 4 * 184,133 grauis] grauitatis FMYZC(29vb)π (an recte? sed cf. Scot.) * 185,138 beati] om. FMYZ (sed hab. C[30rb]π)

In einigen Fällen hat Z im Gegensatz zu FM und Y die korrekte Lesart: Prol., Qu. 1 * 4,73 beatus] om. FMY * 25,557 multum est] inu. FMY Prol., Qu. 2 * 64,45 idest] om. FMY * 68,115 Scriptura] doctrina FMY * 69,139 uel] et FMY * 72,205 formalem rationem] inu. FMY * 73,221 subiecti] obiecti FMY * 74,242 attribuitur] tribuitur FMY * 76,279 beatus] om. FMY * 78,334 quia siue] siue enim FMY

26*

EINLEITUNG

Prol., Qu. 3 * 80,8 theologia] om. FMY * 85,103 supra positis] om. FMY * 88,173 uere] post sui FMY Dist. 1, Qu. 2 * 107,11 beatus] om. FMOY (sed hab. C[18rb]π) * 108,35 quia] quod FMY * 109,39 est proprie] inu. FMY * 109,44 declaratur] probatur FMY * 110,75 a beato] ab FMY (sed a beato C[18rb]π) * 112,99 est] om. FMY * 112,105 potius] om. FMOY * 112,105 utimur] om. FMY * 112,111 ipsius] om. FMY * 114,146 scilicet] om. FMOY Dist. 2, Qu. 2 * 132, 131 est] om. FMY * 136,209 adhuc sunt] inu. FMY * 139,289 hee] iste FMO ille comp. Y Dist. 3, Qu. 1 * 151,57 actu] post causis FMY * 154,101 solam finalem] inu. FM (cf. Y) * 156,151 tantum potest] post deo FMY * 156,154 consurgamus] consurgimus FMY Dist. 3, Qu. 3 * 167,47 quod] post ratione FMY * 168,61 per essentiam] post esse FMY * 171,139 realiter] om. FMY * 171,142 hanc positionem] positionem istam FM positionem illam Y * 171,142 modum istum] inu. FMY * 175,218 secundum] per FMY Dist. 3, Qu. 4 * 179,21 intellectus] om. FMY * 179,21 uoluntas] cum intellectu add. FMY * 185,147 etiam] et FMY

Daraus lässt sich schließen, dass der Kopist von Z, der unmöglich all diese Fehler auf eigene Faust korrigiert haben kann, entweder eine leicht korrigierte Handschrift als Vorlage benutzt hat oder neben

EINLEITUNG

27*

seiner Hauptvorlage zusätzlich ein Manuskript, das nicht zur Gruppe FMYZ gehörte, herangezogen hat. 2.3 Die Gruppe FM Die Hss. F und M haben zahlreiche auf ihre Vorlage δ zurückgehende Bindefehler, von denen hier nur einige signifikante Beispiele gegeben werden47: Prol., Qu. 1 * 1,7 ex] om. AY in FM * 2,42 beatus] om. FM * 3,49 uidetur] cor 12 add. FM post uidetur i.m. add. N * 5,92 simul esse] inu. FM * 6,125 assumptum] acceptum FM a add. sed exp. Z * 7,137 etiam si] inu. FM * 8,161 diuersorum] hominum add. FM * 8,167 ineuidens] non euidens uel praem. FM * 9,186 et] om. FMN * 9,191 Dicendum] est add. FM Et praem. N S° i.m. add. Y post primum Z * 12,255 earum] eorum FM * 13,273 nolit] aut non uelit FM * 13,286 distinguntur necessario] inu. FMO * 14,297 non] s.u. Y om. FMNZ * 14,302 est] sit FM esset O * 16,346 quidam] om. FM quidem Z * 18,380 illud] idem add. FM * 18,393 terminum] terminos FM * 19,409 nos] homo FM * 21,451 de eis cognitionem intuitiuam] cognitionem intuitiuam de ipsis FM * 22,472 Deus potest] inu. FMN * 22,476 uoluntatis] uolentis FMO * 22,479 respectu] om. FM * 26,564 declarare Apostolis] inu. FM * 26,565 sue resurrectionis] inu. FM * 26,573 est] practice autem multa deducuntur ex articulis, ut postea patebit add. F(i.m.), M, N (i.m.) * 27,588 uniuersalissimis] uniuersalibus FM * 27,590 aliquid] aliud add. FM aliquod Y 47 Vgl. M. PERRONE – F. RETUCCI, »Einleitung«, in: DURANDI DE SANCTO PORCIANO Scriptum super IV libros Sententiarum. Buch I, dd. 4-17, S. 39*-41*.

28* * * * * * * * * * * * *

EINLEITUNG

28,598 superioris scientie] inu. FM 28,608 hiis] hoc FM 29,628 equaliter] om. FM 29,632 hec] ista FM om. O 30,651 nota] scita i.m. add. F scita MN 32,687 respondendum] est add. FM dicendum AO 32,696 cum] quod FM 34,724 scilicet] om. FM 38,795 solam fidem habet] solum (simul sed del. et i.m. corr. F) habet fidem FMO 41,856 uel obscuritas] post secundum ipsos FM 42,878 ea autem] inu. FMN 42,884 uerificari] esse uel praem. FM

Prol., Qu. 2 * 62,7 precognosci] cognosci AFM * 63,25 et] om. FMZ * 66,72 secundum] s.u. FM * 67,98 talia] alia FM * 70,171 est] et FMN * 73,215 II] om. AN primo i.m. F, MO * 73,217 propter hoc] post est FM post aliquid Y * 73,219 est] om. FM * 74,252 supra] prius FMOY * 75,269 est subiectum] inu. FM * 76,279 beatus] om. FMY * 76,280 ut dictum est supra] vt dictum fuit supra del. FN om. M * 77,298 ad2] et FM * 77,310 sacra] doctrina uel add. FMY (an recte? sed non add. C[11vb]π) doctrina add. Z * 77,313 modum] medium FMZ * 78,331 theologia] scientia theologie FM * 78,334 quia siue] siue enim FMY Prol., Qu. 3 * 83,70 inductum fuit] inu. FM * 87,139 subiectum] obiectum FM * 88,158 non est2] post proprie FM Dist. 1, Qu. 1 * 92,29 percipitur] percipimus uel percipitur FM percipimus Z Dist. 1, Qu. 2 * 113,127 actiuum] actuum FMO

EINLEITUNG

29*

* 114,142 8] quod add. FMN Dist. 2, Qu. 1 * 118,23 attribuendum] tribuendum FM * 119,45 differant] differunt FM * 120,70 aliquid] aliquod FM om. O * 124,142 omnis] omnes FM * 124,150 tertium] dicendum add. FM Dist. 2, Qu. 2 * 129,79 habilitas] habitudo FM huīlitas N sed del. et habitudo i.m. N hūītas Y hīlitas Z * 129,80 res] post nata est FM om. Y * 130,85 quod est] om. FM et Y * 130,95 includatur] om. FM includitur Y * 133,147 se] est add. FM * 133,162 hoc] post negant FM * 134,179 est2] om. FM * 135,192 differunt solum] inu. FM * 136,228 personarum] et per consequens prior est distinctione personarum add. F (i.m.), M * 139,288 possent] possunt FMO * 141,318 illud] id dub. A, FMO * 141,324 siue] sit add. FMO * 142,352 alio2] om. FMNZ Dist. 3, Qu. 1 * 154,117 uel] et FM uel quod YZ Dist. 3, Qu. 3 * 166,24 actum] actu FM * 169,88 propositum] intentum FM * 170,102 quia] quod FM Dist. 3, Qu. 4 * 179,21 intellectus] om. FMY

Die gemeinsamen Fehler von FMN bzw. AFMN oder AFMNO sind nicht zahlreich und beweisen nicht, dass diese Hss. eine Gruppe bilden (wahrscheinlich wurden diese Fehler in der Vorlage von YZ bzw. Z korrigiert): Prol., Qu. 1 * 32,689 rationibus] racione AFMNO (deest Cπ) * 32,690 terminis] principijs AFMN (deest Cπ)

30*

EINLEITUNG

* 38,787 discursum scr. cum YZ C(7ra)π (cf. Henr. Gand., Quodl. XII, 2, ed. J. Decorte, p. 23, 14): discussionem AFMNO Prol., Qu. 2 * 79,357 differunt] differt FMNOY(post solum Y)C(12rb; sed differunt π; cf. 63,23) Dist. 1, Qu. 2 * 109,44 quia] om. AFMNOC(18ra)π (sed enim add. Cπ) Dist. 2, Qu. 2 * 132,138 est] om. FMNO (sed hab. C[20ra]π)

2.4 Die Gruppe YZ Aufgrund zahlreicher Bindefehler ist klar, dass die Pariser Hss. Y und Z zusammengehören und von der Textvorlage ε abhängen48. Hier werden nur einige Beispiele aufgelistet: Prol., Qu. 1 * 3,47 credere] appetere YZ * 5,87 Et] ex YZ * 5,95 saltem] om. YZ * 6,123 minor] i.m. A maior et praem. YZ * 7,149 talis] om. YZ * 8,163 reali] om. YZ * 10,220 potius] om. YZ * 11,227 dicit hoc clare] clarum est sicut (lac. 3 litt. add. Y hoc add. Z) docet YZ * 11,235 etc.] euacuabitur quod ex parte est. Responsio YZ * 12,249 de talibus] post scientiam O post habere YZ * 12,261 ergo] quare YZ * 13,272 passum] et add. YZ * 13,273 articulis] fidei add. YZ * 13,278 probauerit] probauit YZ * 13,279 demonstrari] probari demonstratiue YZ * 13,282 in1-2] ex YZ * 14,293 in deo non est] non est in deo YZp.c. non in deo est Za.c. * 14,302 articulus] fidei add. YZ * 15,319 queritur] dicitur YZ dicitur queritur F * 16,337 apparentium] etc. add. YZ 48 Vgl. M. PERRONE – F. RETUCCI, »Einleitung«, in: DURANDI DE SANCTO PORCIANO Scriptum super IV libros Sententiarum. Buch I, dd. 4-17, S. 41*-42*.

EINLEITUNG

* * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * *

31*

16,339 enim] om. YZ s.u. F 17,359 suppositis] personis YZ 19,424 supponit] presupponit YZ 20,441 non] et praem. YZ 20,441 abstractiuam] abstractiua YZ 22,491 sub] in YZ 23,494 quod1] probare add. YZ 23,500 presenti] presente YZ 23,510 uniuersalis] talis YZ 24,537 proprie scientia] scientia proprie dicta YZ 25,541 fuit] est YZ 25,542 uerius] uel proprius add. YZ 26,564 usus] uisus YZ Aa.c.Fa.c.Na.c. 26,566 me uidetis] inu. YZ 26,570 homo] et add. YZ 27,578 proprie scientia] scientia proprie dicta YZ 27,580 ipsa] om. YZ 27,594-595 est inconueniens] inu. YZ 29,623 aliquo] alio YZ 29,623 ex] de YZ 29,634 set] quia YZ 29,637 Secundum] secundo YZ 29,637 est] etiam YZ 30,650 nota] et add. YZ 30,650 erit] est YZ 30,658 audiret] uideret YZ 31,672 dictum] est add. YZ 31,676 ueritatis] unius dicti ad deum uel add. YZ 31,677 aliud] alterum YZ 31,678 in1] om. YZ 32,680-684 nec … factam] om. YZ 33,702 subalternante] uel add. YZ 34,715 necessarias] om. YZ 34,717 credere generaliter] inu. FYZ 34,718-719 scitam dicit] om. YZ 36,752 uidetur ad hoc] om. AYZ 36,755 et certus] et verus O actus YZ 36,764 articulos] fidei add. YZ 37,776 Aliud exemplum eiusdem est] Ad idem est (idem est i.m.) exemplum ad idem est F (ad idem est del. F) Aliud est exemplum ad idem M Ad idem exemplum eiusdem (eiusdem del.) est N Aliud exemplum ponunt O Ad exemplum (autem add. Y) eiusdem est YZ

32* * * * * * * * * * * * * * * * *

EINLEITUNG

37,777 tenebrosus] et add. YZ 37,784 huius] positionis add. YZ 38,787 presens] set add. YZ 38,797 uidetur] est ut praem. O est YZ 39,810-811 quia actus caritatis pro tanto latet illum in quo est caritas] pro tanto YZ 39,813 eo] ea YZ 40,841 cognitum] precognitum YZ 41,858 compatiuntur se] inu. YZ 41,865 est] manet YZ 42,870 ex quo] om. YZ 42,876 adinuicem] om. YZ 42,882 omne] esse YZ 42,888 ipsorum] istorum MO illorum YZ 43,891 contrarie] realiter YZ 43,914 lumen] illud praem. YZ 43,914 quo] in praem. YZ

Prol., Qu. 2 * 63,23 set] ex parte add. YZ * 64,29 prima] precedenti YZ * 69,149-150 in … loquimur] post subiectum YZ (et deus post loquimur add. Z) * 75,259 minori] minore FYZ * 78,321 1] 7 Ma.c. YZ * 79,350 solum] om. YZ Prol., Qu. 3 * 81,16 Primo] primum YZ * 83,57 primo] om. O sic YZ * 86,115 uere2] om. YZ * 87,133 nec1] uel YZ * 87,148 subiecto] obiecto YZ * 88,162 obiecti] subiecti AYZ * 89,183-184 et cognoscuntur] om. YZ * 89,194 principium] om. YZ * 90,206 scriptura] doctrina YZ Dist. 1, Qu. 1 * 91,18 quia] om. YZ * 93,41 antecedenter] antecedit YZ accidentaliter O * 98,145 uidere uel habere] habere uel uidere YZ * 103,248 dicitur] arguitur YZ * 103,251 est2] ibi add. YZ

EINLEITUNG

Dist. 2, Qu. 1 * 119,38 oportet] necesse est YZ Dist. 2, Qu. 2 * 132,144 Quarta] ratio add. YZ * 133,150 uera] ualere YZ * 137,244 est1] in add. YZ Dist. 3, Qu. 1 * 149,6 an] utrum YZ * 151,47 causas actu] inu. YZ * 154,117 uel] uel quod YZ et FM * 155,131 uel] idest YZ * 157,159 prima causa] inu. YZ * 157,173 soli] om. YZ * 158,184 essentie] diuine add. YZ essentiam F * 158,185 sint propria] inu. YZ * 159,213 nec2] aut YZ Dist. 3, Qu. 2 * 163,68 declaratur] probatur NYZ * 164,91 adaptationis] coaptationis AYZ adeptationis N Dist. 3, Qu. 3 * 165,10 differens] additum uel praem. YZ * 169,92 eo] illo YZ * 172,144 enim] primam add. YZ illam add. O * 172,144 prius] om. YZ primo FM * 172,147 diuisim] diuisa YZ diuism M * 172,155 rationem eandem] inu. AYZ * 176,222 perficient] perficiunt BcYZ * 176,243 est1] om. BcYZ * 177,258 sibi] post insunt BcYZ * 178,268 quem] quam MYZ Dist. 3, Qu. 4 * 178,8 differunt] differant BcYZ * 179,20 eadem] idem YZ potentia add. O * 179,21 equo] quo YZ * 180,45 nisi] si (i.m. Y) non YZ * 180,52 cum] om. BcYZ * 181,59 uel] nec YZ * 181,64 et2] seu YZ uel Bc * 185,141 uita] una YZ

33*

34* * * * *

EINLEITUNG

185,153 potest] om. YZ i.m. M 185,155 ab] om. BcOYZ 186,158 et] set YZ 186,173-174 actus est] inu. YZ

2.5 Die Sonderstellung von O 2.5.1 Die singulären Fehler von O Dass O eine Sonderstellung in der Tradition einnimmt, lässt sich anhand mancher partikularer Varianten zeigen, die wahrscheinlich schon in der Vorlage γ vorhanden waren. Hier folgen einige kennzeichnende Beispiele, von denen mehrere nicht als quasi-mechanische Lese- oder Transkriptionsfehler interpretiert werden können, sondern auf bewusste Eingriffe eines Kopisten zurückzuführen sind: Prol., Qu. 1 * 29,640-33,698 eorum ... cognitum] post presentia et ita (514), ante poterit causare intuitiuam transposuit O * 30,653 creditam] sicut virtus propositionis necessarie non transit ad conclusionem nisi mediante contingente si minor fuerit contingens add. O * 35,733 quibusdam auctoritatibus] auctoritate et ratione. auctoritas est O * 47,983-62,1377 Quod ... intuitiuam] post totum prologum O non hab. FMYZ Prol., Qu. 2 * 63,14 absoluta] infinita O * 64,33 scientie] theologie O * 67,98 istorum quedam] aliqua istorum O * 70,171 accepta] sumpta O * 79,348-349 considerare rem subiectam infinitati] tractare de ratione subiecti infiniti O Prol., Qu. 3 * 81,15 ergo] quare O * 81,16 denominatur] nominatur O * 81,20 quia] quod O * 81,20 scientia] om. O * 81,21 actu] arte O * 82,41formaliter distinguntur scientie] sumitur distinctio scientiarum O * 82,41 secundum] per AN in O * 82,45 ex quo habet] om. AN ex hoc O * 83,57 primo] om. O sic YZ * 87,139 suum subiectum] inu. O

EINLEITUNG

35*

* 87,148-150 que ... practica] est practica simpliciter que habet aliquid pro subiecto quod est factibile a nobis et quod operationem nostram contingit vel aliter se habere O * 88,164 ordinetur] ordinatur O * 88,164 autem] enim O * 88,164 necesse est enim] necessario enim oportet O * 88,166 potestate eius] inu. O * 88,167 dabit] causabit O * 88,170 Et] vt O * 88,173-89,174 illa est uere gratia sui et pure speculatiua] ideo ipsa est speculatiua quia gratia sui O * 89,178 sic dico] tunc dicendum est O * 89,194 hoc principium applicat practice] practice applicat hoc principium O * 90,198 pure] puris AFN om. O * 90,204 quod] ipsa add. O Dist. 1, Qu. 1 * 92,31 cognitionem] preuiam add. O * 92,32 fruitio] cognitio O * 93,41 antecedenter] accidentaliter O antecedit YZ * 93,46 de se] satis O * 93,46-47 potentiam apprehensiuam] cognitiuam potentiam O * 93,51 tristitia autem] Nam tristicia O * 95,100 patet sic coni.: patet AFMN C(16rb)π primo O sic si Y sic Z * 96,119 desiderium] esse in nobis respectu dei add. O * 97,126 obiectum] iudicium O * 97,127 sequentis] subsequentis sic idem est iudicium desiderii precedentis et delectationis sequentis O * 105,295 uenire] prouenire A uenire i.m. N obuenire diligitur O de uenire Z * 105,299 probatum] dictum O * 105,305 Ipsi enim] et ei O et ipsi Z * 106,307 ei] sibi O eidem Y Dist. 1, Qu. 2 * 107,16 potest esse] dupliciter dicitur, scilicet O * 111,93 ultimum finem] deum qui est ultimus finis O deum uel praem. Y * 112,94 statim] breuiter accepta et O * 112,97-98 finem ultimum] deum O * 112,107 cadere possunt] cadunt O Dist. 2, Qu. 1 * 119,46 supponendo significatum] supposito significato O * 120,68-69 I De Trinitate] primo celi et mundi O * 121,80 quecumque] omnia que O

36* * * * * * *

EINLEITUNG

122,93 incidendo] procedendo O essendo Y 122,111 in eis] ibi O 123,120 aliquibus] pluribus O 124,140 earum] numerorum O 125,158 attribuendum est] attribuitur O 125,158 diuinis] deo O

Dist. 2, Qu. 2 * 126,11-12 uidentur se habere] om. O * 127,40 ratione] secundum rationem O * 127,45 infinitum] immensum O * 127,45 immensum] infinitum O * 128,62 idem] sic O * 129,66 imperfectionem] imperfectum O perfectionem Y * 129,70 perfectioni] opposita add. O * 131,120 Deum] differentiam O * 132,141-142 licet sint una res] i.m. N om. O sed licet sint idem re, tamen cum per eorum differentiam sumatur differentia intellectus et uoluntatis ante differunt O * 132,144 intellectus] et bonitas uoluntatis add. O * 133,157 secundum rationem] rationis O * 134,170 sapientia] essentia O * 134,170 daretur diffinitio] diffinitio dabitur O * 137,239 est] per modum nature et hoc est add. O * 138,253 possibilis esset aliqua creatura] esse possent O * 138,255 realiter differt] differt ratione O * 138,255-256 aliquo modo intrat] intrat quodammodo O * 138,256 eius diffinitionem] rationem eius O * 138,256 uel] sicut nichil differt ab alio realiter nisi per illud quod intrat eiusdem O * 138,262 proprie] principaliter add. O * 139,276 componenti] composito O * 141,314 uirtualiter] realiter O * 144,382-383 ad aliud] adhuc O * 144,401 equiuocatio] differentia O equiuocatum F * 143,404 tantum pro quadam habilitate] pro habitudine tantum quadam O * 145,412 unius rationis] distinctiones uniuoce O * 146,438 et2] diuidens add. O * 147,462 Plato] sunt unum secundum rationem add. O * 147,463-464 quod sint idem secundum rationem] om. O Dist. 3, Qu. 1 * 150,30 efficientes] per se ordinatas add. O * 153,75 aut2] fieret add. O

EINLEITUNG

37*

* 153,88-89 causalitatem efficientie] causam efficientem O * 154,102 esse] nec est necesse esse set omne causatum quod habet causam quamcunque puta solam finalem quantum est de se potest non esse add. O * 155,134 primam causalitatem] que est uia causalitatis et O * 157,164 suum] cognitionem O * 158,190 causarum inferiorum] cause inferioris O Dist. 3, Qu. 2 * 164,81 additum] superadditum O * 164,85 assignari] inueniri O * 164,99 tria] scilicet modus species et ordo add. O Dist. 3, Qu. 3 * 170,117-118 immediate introducendum formam substantialem] immediatam introductionem forme substantialis O * 171,127 talem] aliquem O * 173,169 adderentur potentie] adderetur potentia O * 176,240 aliquid] absolutum add. O Dist. 3, Qu. 4 * 178,9 oritur] causatur O * 178,10 ex2] a O * 179,30 conueniunt] attribuimus O conuenit Y * 186,170 concomitans] consequens O * 187,180 principales] ad primam add. O

2.5.2 Die Verwandtschaft von O mit AN Die Hs. O teilt verschiedene, auffällige Varianten mit AN. Obwohl nicht alle Varianten, die A und N gemeinsam haben, in O anzutreffen sind, können diese Kontaminationselemente in O auf α, das Modell von AN, zurückgehen. O gehört nämlich zu einem eigenständigen Traditionszweig γ (dies allein könnte schon erklären, warum O nicht alle Varianten von AN hat). Außerdem hat O (oder eher ein Vorläufer von O) Lesarten aus der Familie α mit Lesarten aus der Gruppe ε kombiniert. Prol., Qu. 1 * 4,76 theologia] om. ANO (sed hab. C[3va]π) * 24,524 nisi] assensum add. ANO (sed del. N; deest in Cπ) * 32,680-683 nec … Posteriorum] om. ANO (deest in Cπ) (Diesen Satz hat Durandus wahrscheinlich später eingefügt.) * 39,812 dilectionis naturalis] dilectioni naturali ANa.c.OZ Im letzten Teil der 1. Frage, den nur ANO haben (47,983-62,1377), ist O verwandt mit N:

38*

EINLEITUNG

* 48,997 habuerit] habuit NO (sed cf. 90,204; deest in Cπ) * 48,997 istorum] istud NO (deest in Cπ) * 51,1073 generis] Item ipsimet dicunt, ut postea patebit, quod fides et scientia abstractiua que sunt eiusdem generis possunt simul esse add. O contradictio quia dicit postea quod fides et scientia abstractiua possunt simul esse i.m. N (deest in Cπ) * 61,1344 secundum potentiam] i.m. A om. NO (deest in Cπ) * 61,1351 in] om. NO (deest in Cπ) Prol., Qu. 2 * 72,205 quod] quia ANOπ (an recte? cf. 73,234; sed quod C[11vb]) * 75,269 quod] et add. ANOCs.u.(12ra; sed non add. π) Prol., Qu. 3 * 88,161 causa sufficiens] inu. ANOC(13va)π (sed cf. uu. 156-157) Dist. 1, Qu. 1 * 96,109 bonum nostrum] inu. ANOZC(16rb)π (sed cf. u. 106) * 103,250 efficacem rationem probantem contrarium] efficacem probationem contrarii AO (cf. J. Koch, Kleine Schriften, II, p. 73, , art. 7; an recte?) efficacem (perfic- Na.c.) probationem contrarium N rationem efficacem contra hoc Y efficacem rationem esse contra hoc Z Dist. 1, Qu. 2 * 107,16 illud] id ANO (sed cf. u. 17; deest in Cπ) * 111,78 dictum] om. ANO (sed hab. C[18rb]π) * 113,115 exequtiue et etiam motiue] motiue et (uel C) exequtiue (-cu- O) NOC(18va)π (an recte?) Dist. 2, Qu. 2 * 132,136-137 uegetatiuam et sensitiuam] uegetatiuum et sensitiuum ANO (sed sensitiuam et uegetatiuam C[20ra]π) * 134,181 tantum] solum ANO (deest in Cπ) * 137,231 ab uno et tanto cedunt] om. ANO per homoeoteleuton, sed ab uno et tanto cedunt in maiorem compositionem i.m. N et in maiorem compositionem in textu del. N (ab - cedunt hab. C[21rb]π) * 137,234 perfectiones diuinas] inu. ANOC(21rb)π (sed cf. 142,340) * 143,361 autem] om. ANO (sed hab. C[21vb]π) Dist. 3, Qu. 1 * 150,33 esset1-3] om. ANO (sed hab. C[24ra]π) (Möglicherweise hat Durandus das Verb später hinzugefügt.) * 150,38 aliqua] post circulacio i.m. F om. ANOYZ (an recte?) ante circulatio C(24ra)π

EINLEITUNG

39*

* 151,49 infinitas] si essent add. ANO (an recte? non add. C[24ra]π) finitas Z (Den kurzen und redundanten Konditionalsatz hat Durandus vermutlich bei der Überarbeitung gestrichen.) * 153,90 quod] om. AFNO i.m. inf. Y (deest in Cπ) * 155,135 deficiendi] desinendi ANO (sed deficiendi C[24rb]π) deffid dub. Y Dist. 3, Qu. 2 * 161,40 Augustinum] beatum praem. ANOC(26ra; non praem. π; cf. 162,56) Dist. 3, Qu. 3 * 169,93 nisi] om. ABcNO (sed hab. C[27ra]π) * 171,131 agere uel] om. ABcNOY (sed hab. C[27rb]π) Dist. 3, Qu. 4 * 179,34 illud] om. ANO (sed hab. C[29ra]π) * 180,42 quia] quod ANO (sed quia C[29ra]π) * 186,168 illud] id ANO (deest in Cπ)

Nur einige dieser Fälle (vor allem die Varianten 4,76, 32,680-683, 150,33, 151,49 und 171,131) könnten als Autorvarianten, die aus der ersten Redaktion stammen, aufgefasst werden. 2.5.3 Die Verwandtschaft von O mit FMY bzw. FMYZ Die Hs. O, die durch Kontamination mit AN verwandt ist, hat einige Bindefehler mit FMY bzw. mit FMYZ: Prol., Qu. 2 * 74,252 supra] prius FMOY (sed supra C[12ra]π) Dist. 1, Qu. 2 * 107,11 beatus] om. FMOY (sed hab. C[18rb]π) * 112,105 potius] om. FMOY (sed hab. C[18r]π) * 114,146 scilicet] om. FMOY (sed hab. C[18va]π) Dist. 2, Qu. 2 * 136,227 et] om. FMOYZ (sed hab. C[21rb]π) * 139,289 hee] iste FMO ille comp. Y (sed hee C[21va]π)

2.5.4 Die Verwandtschaft von O mit Y bzw. YZ Vor allem mit YZ und insbesondere mit Y hat O viele Bindefehler. Da die gemeinsamen Fehler von FMY (bzw. FMYZ) sich auch in ε finden,

40*

EINLEITUNG

und da Z, wie oben nachgewiesen worden ist49, nicht alle Fehler von β bzw. ε hat, liegt es auf der Hand, dass O mit Elementen aus ε, von dem Y und Z abhängen, kontaminiert ist: Prol., Qu. 1 * 1,18-19 non … scientia] om. OY * 2,28 doctrina] scriptura OY * 2,29 et … traduntur] om. OYZ * 3,59 tamen] om. OY * 5,92 possint] possit OYZ * 5,101 de se] post patet OY * 6,119 iterato] om. OY i.m. N * 8,179 habitui] illi praem. OY * 9,185 opponuntur] opponitur OY * 9,196 in principio] primo OYZ * 10,220 incedere] intendere OY * 11,246 formalem rationem] inu. OY * 13,273 necessario] om. OY * 13,286 aliqua] om. OY post absoluta Z * 14,293 quod] quidquid OYZ * 15,334 demonstrari] post potest OYZ * 16,339 solum] om. OYZ * 17,357 purus uiator] post habere OY * 17,360 tenemus] tenentur OY * 17,364 perfecte] om. OY * 17,375-376 Deus potest] inu. OY * 18,379 Deus potest] inu. OY * 18,385 eandem] om. OYZ * 18,385-386 que prius dicta est] iam dictam OYZ * 18,401-402 et … quidem] probatur OY * 19,407 aliqua cognitio] om. OYZ * 19,408-409 sunt autem] inu. OY * 20,426 supponit necessario] inu. O necessario presupponit YZ * 20,431 remaneret] remanet OY * 20,433-434 uiatori puro] inu. OY * 20,435 Dei] om. OY * 22,483 ad] om. OYZ s.u. FN * 22,493 causabit] cognitionem add. OY (causabit cognitionem signis inuersionis additis inu. O) creabit Z * 23,514 posset] possit AOYZ 49 Siehe oben S. 25*-27*.

EINLEITUNG

* * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * *

41*

25,541 tamen] om. OY cum Z 28,601 et1] scientia add. OY 28,603 solum] om. OY 28,616 ex] est OY 30,650 uero] om. OYZ 31,669-670 per … speciali] om. OY 31,678 tamen nullius] inu. OYZ 31,679 ueritatem] om. OYZ 32,694 artis et scientie] artis NOYZ sciencie et artis C(6va)π (sed cf. Arist.) 33,703 quia] que MOYZ 34,725 tamquam] ex add. OYZ 35,733 ea] fide OY 35,747 quam] quod AOY 36,749 clarius lumen] inu. OY 37,781 lux] lumen OY 39,806 istud] illud OYZ 39,809 latet] lateat OY 40,829 diuina essentia] inu. OY 41,856 ineuidentia] obscuritas OY 41,857 obscuritas] ineuidentia OY 41,867 in gradu] om. OY 41,867 intenso] remisso OY 41,868 et] om. OY 42,875 non minus] i.m. FN magis i.m. A, OY plus Z 44,910 aliquis] quis OYZ 44,914 auctoritate allegata] auctoritate (act- Y) preallegata OYZ 45,932 dupliciter dici] inu. OY 45,945 euidenter] om. OY 45,947 in] ex OY 46,952 assumunt] assumit OY assumitur A 46,957 proprie et simpliciter] simpliciter et proprie OY

Prol., Qu. 2 * 62,5 primo] om. OY * 63,10 sic] om. OY * 63,16 aliqua] ratione add. OYZ * 63,17 attributionem habent] inu. OY * 64,32 esse] om. OY * 64,45 ideo] om. OY * 66,67 quod] quia OYZ * 66,84 est1] om. OY * 67,94 prius dictum fuit] dictum est prius OY

42* * * * * * * * * * * * * * * * * * * *

EINLEITUNG

69,134 accidentia] accidens OY 70,156 illud] om. OY 71,185 attenditur] intenditur OY 72,199 concedatur] conceditur OY 72,213 ex1] om. OY 73,236 ad2] om. OY 74,237 in] de OY 74,237 per se et proprie] proprie et per se OY 74,245 quod] om. OY 74,245 et huiusmodi] etc. OY 74,250 restat uidendum] restat uidere OYZ restat uidendum est C(12ra) uidendum est π 74,252 supra] prius FMOY (sed supra Cπ) 75,264 Deus] om. OY 76,288 Scriptura] doctrina MOYZ 77,297 Thi.] ad praem. MOY 78,320 declaratiua et defensiua] defensiua et declaratiua OY 78,333 arguendo] argumento OY 78,334-335 per nomen] nomine OY 79,350 specialem rationem] inu. OY

Prol., Qu. 3 * 81,15 quam pluribus] pluribus OY * 81,19 secundum] quantum ad OYZ * 81,25 speculatiuum et practicum] practicum et speculatiuum OY * 82,35 est] om. ONYZ * 83,61 autem] om. AOY * 83,66 quia] om. OMY * 84,80 ostendendo generaliter] inu. OY * 84,84 sistit] consistit OYZ * 85,100 erit] om. OY * 85,105 practicum et speculatiuum] speculatiuum et practicum OY * 86,129 fide] om. OYZ * 87,142 multum est] inu. OY * 87,145 dicendum] est add. OY * 88,154 obici sic] inu. OY * 88,163 requiratur] requiritur O requitur YZ * 88,169 dicendum] om. OY * 88,170 quod] om. OY * 88,170 subditur] dicitur OY subdicitur Na.c. * 88,171 quod] om. OY * 89,175 dicendum] est add. OY * 89,183 adinuentis] inuentis OY

EINLEITUNG

43*

Dist. 1, Qu. 1 * 91,19 simpliciter ultimus] inu. OY * 93,42 saltem] om. OY i.m. N * 93,42 potest esse] est OY * 93,48 uel] om. OY * 93,50 sine delectatione] post naturaliter OY * 95,94 subiecto distincta] inu. OY * 95,100 inductione] inductiue OY * 99,179 obiectiue] et add. OY * 101,212 extrinseco obiecto] inu. OY * 102,223 fertur2] refertur OY * 103,258 terminantur] terminatur OY * 105,289 quedam] om. OY Dist. 1, Qu. 2 * 109,39 est1] om. OY * 109,42 libere] om. OY * 110,72 sicut] tanquam OY * 110,74-75 dupliciter sumitur] dicitur dupliciter OY * 111,81-82 ideoque ... uoluntatis] om. OY * 111,88 id] aliud OY illud Z * 112,94 ipsius] om. OY * 111,95-96 set ... optinendum] om. OY * 114,144 deuiant] deuient AOY * 114,145 exorbitant] exorbitent AOY exhorbitant F exhorbitant N * 114,145 eis] eos OY om. Z * 114,146 scilicet] om. FMOY Dist. 2, Qu. 1 * 118,20 aliquid] aliquod OYZ * 118,26 esse possunt] inu. OY * 118,29 est2] om. OY * 119,44 solo] om. OY * 119,47 primum et perfectissimum] post est OY * 120,58-61 Si ... dicatur] uel (et Y) si procedatur (-ditur dub. Y) habetur propositum AOYZ * 122,96 inter se1] post ordinem OY * 122,109 effectiue plurificabilis] inu. MOY * 122,112 different] differunt OYZ * 124,136 esse] om. AOY Dist. 2, Qu. 2 * 127,41 sciendum] est add. OY * 127,41 sumi] accipi OY

44* * * * * * * * * * * * * * * * * * * * *

EINLEITUNG

130,94 includatur] includitur OY 132,140 oportet ergo] inu. OY 132,141 est entitas] inu. OY 135,194 concedatur] conceditur dub. F, OY attendatur Z 135,195 ante] preter OY 135,198 uero] om. OY 135,200-201 uel bona] om. OY 136,227 et] om. FMOYZ 137,235 quod] om. OY 138,266 personarum] diuinarum add. OY 139,277 nec] uel OYZ 140,304 ibi] om. OY 141,318 omnino uidetur] inu. AOY 142,340 create] creature OYZ 142,347 realiter] om. OY 142,352 aliquo] om. OY 143,355 igitur] ergo OYZ 146,426 apprehenditur] et add. OY 147,453 est] om. OYZ 148,476 duabus] duobus OYZ

Dist. 3, Qu. 1 * 149,5 Apostolus ... etc.] om. OY * 150,25 tacta fuit] inu. OY * 152,80 uia] om. AOY * 153,94 ideo] ergo OY * 157,173-174 perfectam et propriam] propriam et perfectam OY * 159,213 nec1] non OYZ Dist. 3, Qu. 2 * 159,5 Videtur] et praem.OY * 160,15 dicitur] om. OYZ * 160,22 et] om. AOYZ * 161,32 aliqualem] aliquam (-cam Y) OYZ * 162,54 quo] quod OYZ * 163,73 qui] que OY * 164,79 sistendum] standum OY sciendum Z Dist. 3, Qu. 3 * 165,9 quod] cum OY * 166,34 erit] i.m. F i.m. N om. ABc est MOYZ * 166,34 cum] om. OYZ * 166,36 Ex] Et BcFOYZ Et primo i.m. add. M

EINLEITUNG

* * * * * * *

45*

166,39 essentiam suam] inu. OY 169,90 in] om. OY 169,98 substantialis2] om. OY 171,123 in] om. OY 173,162 potentia eius] inu. OY 174,190 ad] om. AOY 175,219 autem scr. cum π: etiam AFMNC(28vb) om. Bc enim OY enim corporis Z

Dist. 3, Qu. 4 * 178,10 ex1] ab OY * 182,82 est] om. OY * 182,92 set] etiam add. OZ * 183,98 Secunda] ratio add. OY * 185,155 ab] om. BcOYZ * 187,189 ut] quod OY

Die zweifache Kontamination in O (mit Lesarten aus α und ε) sowie die zahlreichen partikularen Varianten zeigen, dass diese Hs. von der ekdotischen Tätigkeit eines spätmittelalterlichen Kopisten geprägt ist50. Wann die Kontamination stattgefunden hat (ob vor, in und/oder nach γ), ist unklar. 2.6 Gemeinsame Fehler der Hss. AOYZ Einige Fehler, die A, O und YZ gemeinsam haben, beweisen, dass der Archetypus leicht korrigiert worden ist, nachdem die Modelle dieser Hss. kopiert worden waren, oder dass die Kopisten dieser Hss. einige Korrekturen übersehen haben: Prol., Qu. 1 * 23,514 posset] possit AOYZ (deest in Cπ) * 30,658-659 hoc per uerbum] om. AOYZ i.m. F hoc uerbum i.m. N * 30,660-31,661 per angelum bonum] om. AOYZ i.m. F angelum bonum i.m. N (deest in Cπ) * 31,661 uel] om. AOYZ i.m. N per add. M (deest in Cπ) Dist. 1, Qu. 1 * 101,216 Et] om. AOYZ s.u. F (sed hab. C[17rb]π) 50 Die Kontamination ist hier gewissermaßen ein Zeichen von scholarship: vgl. R. TARRANT, Texts, editors, and readers. Methods and problems in Latin textual criticism, Cambridge 2016, S. 15, bes. Fn. 36.

46*

EINLEITUNG

Dist. 2, Qu. 1 * 120,58-61 Si autem dicatur quod possibile est procedere in infinitum, contra, quia (Si ... quia] i.m. FN) aut hoc esset in actu permixto potentie, ita scilicet quod dato quod essent actu finita, tamen possibile esset semper aliquid ultra dare; aut sic quod data actu essent infinita. Si primum dicatur FMN (cf. C[23vb] π[20vb]): uel (et Y) si procedatur (-ditur dub. Y) habetur propositum AOYZ Dist. 3, Qu. 2 * 160,22 Et] om. AOYZ (sed hab. C[26ra]π)

2.7 Das Fragment in Bc Das stemmatisch schwer einzuordnende Fragment, das die Hs. Bc überliefert, hat mit O und A(N) die meisten klaren Gemeinsamkeiten, scheint aber ein früh kontaminierter Textzeuge zu sein. Die Beispiele sind der 3. und der 4. Frage der 3. Distinktion entnommen: BcO Dist. 3, Qu. 3 * 166,23 calidi] calefaciendi BcO * 166,34 idem] i.m. F i.m. N om. ABcOYZ * 166,35 qualiscumque] qualitercunque BcO * 166,36 Ex] Et BcFOYZ Et primo i.m. add. M * 166,37 est] om. ABcFO * 167,58 est] esset BcO * 169,93 nisi] om. ABcNO * 170,105 adducitur] adducit MNZ adducunt BcO * 170,106 libro] om. A in praem. BcNO * 170,110 secundum] per BcO * 171,131 agere uel] om. ABcNOY * 171,133 sint] sit BcO * 172,154 esse2] om. BcO * 173,174 illa] om. BcO * 174,182 illud] id BcO * 173,186 illorum] eorum BcFMO * 175,216 et] om. BcMOZ * 175,217 contra2] om. BcO * 176,235 potentie] anime add. BcO * 177,247 immediatum] immediate BcO principium add. Y Dist. 3, Qu. 4 * 181,56 etiam] om. BcNOZ

EINLEITUNG

* * * * *

47*

182,77 respectuum] respectu BcO rum Y 183,113 est2] etiam add. sed exp. N actu et add. BcO 185,147 eo uero] et ideo BcO 185,153 Et ad rationes istius opinionis potest responderi] om. BcO 185,155 ab] om. BcOYZ

Neben diesen Übereinstimmungen mit O hat Bc auch einige weniger signifikante Übereinstimmungen mit den anderen Handschriften (diejenigen dieser Übereinstimmungen, die Bc auch mit O teilt, werden hier zwischen Klammern erwähnt): ABc Dist. 3, Qu. 3 * 166,26 essentie] anime ABc * 166,34 erit] i.m. F i.m. N om. ABc est MOYZ * (166,34 idem] i.m. F i.m. N om. ABcOYZ) * (166,37 est] om. ABcFO) * 171,137 nec] om. ABc * 171,137 durities acutiem] acucies duriciem ABc * 172,154 tamen] om. ABc tantum dub. F, Z Dist. 3, Qu. 4 * 185,159 secundum] secundam ABc ANBc Dist. 3, Qu. 3 * 166,39 enim] etiam ABcMNZ * 168,59 sunt actiue] est actiua ABcFMNZ * 168,60 passiue] passiua ABcN * 169,89 aut] in add. ABcMN * 172,151 esse2] om. ABcNYZ ANOBc Dist. 3, Qu. 3 * (169,93 nisi] om. ABcNO) * (171,131 agere uel] om. ABcNOY) BcF Dist. 3, Qu. 3 * (166,36 Ex] Et BcFOYZ Et primo i.m. add. M)

48* * * * *

EINLEITUNG

(166,37 est] om. ABcFO) 168,59 sunt actiue] est actiua ABcFMNZ 173,176-177 propter ... plurium] om. BcF (saut du même au même) (174,186 illorum] eorum BcFMO)

Dist. 3, Qu. 4 * 184,131 sic] om. BcFMNY BcM Dist. 3, Qu. 3 * 166,34 calor] color BcMN * 169,82 tamen] cum BcM om. O * (174,186 illorum] eorum BcFMO) * 175,216 essent] esset BcMZ sunt Y * (175,216 et] om. BcMOZ) * 175,216 organice2] om. BcM Dist. 3, Qu. 4 * 181,61 oportet] debet BcM * 181,70 id] illud BcMZ idem O * 184,131 sic] om. BcFMNY BcN Dist. 3, Qu. 3 * (170,106 libro] om. A in praem. BcNO) Dist. 3, Qu. 4 * (181,56 etiam] om. BcNOZ) * 184,131 sic] om. BcFMNY BcY Dist. 3, Qu. 3 * 175,217 de se] post patet BcY * 175,220 sui] om. BcY * 176,227 uel] om. BcY Dist. 3, Qu. 4 * 185,151 prior] prima BcY BcZ Dist. 3, Qu. 3 * 168,65 dicerent] diceret BcZ

EINLEITUNG

49*

* 174,182 primo] quia add. BcZ * 175,216 essent] esset BcMZ sunt Y * (175,216 et] om. BcMOZ) Dist. 3, Qu. 4 * 178,11 utraque] utroque BcZ * 181,70 id] illud BcMZ idem O * 185,145 tria sunt] inu. BcZ * 185,147 singulariter] et add. Y et cum add. BcZ * 186,156 et2] s.u. Y om. BcZ BcYZ Dist. 3, Qu. 3 * 176,222 perficient] perficiunt BcYZ * 176,243 est1] om. BcYZ * 177,258 sibi] post insunt BcYZ Dist. 3, Qu. 4 * 178,8 differunt] differant BcYZ * 180,52 cum] om. BcYZ * (185,155 ab] om. BcOYZ)

2.8 Wechselseitige Unabhängigkeit der Handschriften; Fehler in der gesamten Tradition Außer den mit anderen Hss. geteilten Fehlern hat jede der erwähnten Hss. eine beträchtliche Menge singulärer Fehler, die zeigen, dass keine dieser Hss. von einer anderen dieser Hss. abhängig ist51. Ferner ist klar, dass der Text der Hss. an einigen Stellen korrekturbedürftig ist: (1) 30,649-651: [...] quando altera premissarum est per se nota, altera uero tantum credita, conclusio erit tantummodo credita et nullo modo nota [...] per se suppl. (cf. π[5va]: [...] ex una euidente et per se nota et altera ineuidente et solum credita non sequitur conclusio euidens et per se nota): om. AFMNOYZC(6va) (2) 50,1047: [...] Deus dixit hoc in Scripturis Sanctis [...]

51 Vgl. F. RETUCCI – M. PERRONE, »Einleitung«, in: DURANDI DE SANCTO PORCIANO Scriptum super IV libros Sententiarum, Buch I, dd. 4-17, bes. S. 41*, 43* und 48*.

50*

EINLEITUNG

Sanctis ANO: an scrib. Sacris? (Normalerweise schreibt Durandus »sacra scriptura« bzw. »scriptura sacra«.) (3) 54,1163-1165: [...] uirginem esse matrem saltem in partu uidetur implicare quod duo corpora sint simul, scilicet corpus matris et prolis, cui nulla ratio naturalis acquiescit. prolis ANO: an scrib. uirginis? (In diesem Zusammenhang scheint »prolis« ein ‚dummer‘ Fehler zu sein, der entweder auf den Autor selber oder auf den Reportator oder auf einen Kopisten zurückgeht.) (4) 59,1307-1308: [...] distinctio abstractiue et intuitiue sumantur penes condiciones obiecti terminantis cognitionem. sumantur AN: seruetur O an scrib. sumatur? (Der Plural ließe sich als eine constructio ad sensum erklären.) (5) 67,98-100: [...] istorum quedam habent rationem principii in sacra doctrina, habent etiam specialem difficultatem [...] quedam] que M an scrib. quedam uel quecumque? (6) 74,243-245: [...] dicendum quod in theologia supponitur Deum esse saluatorem. Quo supposito inquiritur modus, scilicet quod per meritum sue incarnationis, passionis et huiusmodi. quod] om. OY an scrib. qui? (7) 95,100: Inductione patet sic: [...] patet sic coni. (cf. uu. 93 et 126): patet AFMNC(16rb)π primo O sic si Y sic Z (8) 98,160-163: Et ponitur tale simile: delectatio secundum gustum habet pro immediato obiecto actum gustandi, set pro remoto cibum gustatum, sic fruitio habet pro immediato obiecto uisionem Dei, set pro remoto ipsum Deum [...] sicut hic suppl.: post gustum π om. AFMNOYZC(17ra) (9) 99,170-177: [...] Augustinus [...] dicit quod res quibus fruendum est sunt Pater et Filius et Spiritus Sanctus, non quidem excludendo actum quo hec cognoscuntur, cum prius dixerit quod ille res quibus fruendum est nos beatos faciunt; efficimur autem beati Deo obiectiue, ipso autem actu quo Deum uidemus sumus formaliter beati; set hoc fit propter principalitatem obiecti respectu actus. Hoc uidetur esse intentio eiusdem Augustini [...] fit scr. cum π: facit AFMN, Ya.c., ZC(17ra; an recte?) dicit O, s.u. Yp.c. (Wenn die Lesart »facit« authentisch ist, müsste »Augustinus« als das implizite Subjekt betrachtet werden.) (10) 104,266-267: [...] intellectus tale obiectum respicit immediate, uoluntas autem mediante intellectu [...] obiectum scr. cum C(17va)π: uerum AFMNOYZ (an recte?) (Das Wahre wird in diesem Kontext nicht erwähnt; dem Autor könnte aber ein Flüchtigkeitsfehler unterlaufen sein.)

EINLEITUNG

51*

(11) 106,316-318: [...] proximum obiectum fruitionis est ultimus finis quo, qui est assequtio rei, set remotum est finis ultimus , qui est res assequta. cuius suppl.: om. AFMNOYZC(17vb)π (12) 113,130-131: [...] omne bonum creatum ordinatur ad bonitatem diuinam tamquam ad finem et sic ad ipsam referibile est. referibile scr. cum C p.c.(18va)π: referibilis AFMNOYZ (13) 117,10-11: [...] summe malum non potest causari a summe bono [...] summe scr. cum C(19rb): summo AFMNOZπ (an recte?) sumt´ Y (14) 129,78-80: Et sic ratio non est aliud quam habilitas circa rem apprehensa per intellectum secundum quam res nata est iudicari diuersimode talis uel talis apprehensa coni. (cf. 145,404): apprehensam AFMNOYZC(21ra)π (Wenn Durandus »apprehensam« geschrieben hat, handelt es sich um einen logischen bzw. syntaktischen Fehler des Autors.) (15) 131,104-106: De ratione uero eorum que conueniunt Deo per oppositionem ad creaturas est aliquid creatum [...] per] an scrib. secundum? (cf. 128,59 et 130,89) (16) 137,233-234: [...] quasi quoddam pelagus infinitum, continens unitissime omnes perfectiones diuinas [...] unitissime] an scrib. unitiue? (cf. Ps.-Dion., De diu. nom., 343 [transl. Roberti Gross.]; Duns Scot., Qu. Metaph., IV, 2 [354,18-21]) (17) 141,316: Ergo natura diuina et eius attributa absolute accepta absque omni habitudine ad creaturas entes uel possibiles non possunt esse sufficiens fundamentum pluralitatis rationum. possunt scr. cum π: potest comp. AFMNOYZC(21va) (Zuvor [140,308309] verwendet Durandus korrekterweise den Plural: »[...] natura diuina et eius attributa [...] sunt unitissime unum«; der Singular könnte allerdings als eine attraktionsartige Kongruenz mit dem Prädikat »sufficiens fundamentum« verteidigt werden52.) (18) 142,351-353: [...] color inuenitur in aliquo alio quam in albedine et genus potest reperiri in aliquo alio quam in una specie [...] aliquo suppl. cum π: om. AFMNOYZC(21vb) (19) 146,438-440: [...] intellectus componens et dicens quod Deus est Deus, similem compositionem fecit in realiter differentibus, ut dicendo: «homo est albus”. fecit] facit A, dub. Y ante add. π (sed C non add.) an scrib. facit ? (20) 156,145: [...] et rursus quid est dicitur dupliciter: [...]

52 Vgl. R. KÜHNER, Ausführliche Grammatik der lateinischen Sprache, Zweiter Bd., Erster Abtheilung, Hannover 1878, S. 26, § 12.7.

52*

EINLEITUNG

dicitur dupliciter coni.: dupliciter cognoscendo A dupliciter FNOπ dicitur MYZC(24vb) (Der Fehler ist auf eine Art Haplographie zurückzuführen.) (21) 161,34-37: [...] in Trinitate diuina est unitas essentie et quedam tria que aliqualiter correspondent tribus personis, licet confuse. cum … essentie suppl. cum C(26ra)π (autem C: enim π; unitas essentie C: essentiæ unitas π): om. AFMNYZ et bonitas i.m. M et persone tres et in creatura est etiam unitas O (22) 173,161-166: [...] quanto aliqua forma est eleuatior, tanto potentia eius est eleuatior, ut dicit secunda suppositio; set forma que est eleuatior, ut anima sensitiua et intellectiua, unita existens dat immediate plura esse, ut patet ex tertia suppositione; ergo potentia talis forme unita existens et unum cum essentia potest se ad plures operationes extendere immediate. unita coni.: unica AFMNOYZC(28ra)π (Obwohl die Lesart »unica« als authentisch verteidigt werden könnte, scheint vielmehr »unita« richtig zu sein, vor allem weil Durandus (1.) zuvor die Annahme [S. 172,147155] erwähnt, dass »dasjenige, was in den untergeordneten [Dingen] auf verteilte Weise vorhanden ist, den höheren [Dingen] auf vereinte Weise [»unite«] inhärieren kann«, und (2.) weiter [S. 173,174-175] betont, dass »die von einer vollkommeneren Form gegebene Vielheit der Seinsmodi [»plura esse«] in Wirklichkeit nicht viele [Seinsmodi] sind, sondern nur ein einziges [Sein], das die Vollkommenheiten vieler [Seinsmodi] auf vereinte Weise einschließt [»includens unite«]«53.) (23) 175,218-176,222: Essentia enim anime secundum se equaliter perficit totum corpus et quamlibet partem corporis; respectus autem nichil perficit nisi ratione sui fundamenti; si igitur potentie non dicant nisi essentiam anime cum respectu, sequitur quod omnes equaliter perficient corpus. autem scr. cum π: etiam AFMNC(28vb) om. Bc enim OY enim corporis Z

Neben diesen Stellen, die wahrscheinlich korrigiert werden müssen, gibt es noch einige Stellen, an denen eine Textänderung möglich, aber keineswegs absolut erforderlich ist54. Die insgesamt geringe Zahl dieser 53 Für den Ausdruck »includens unite« vgl. THOMAS, Super Sent., I, 8, 1, 3, resp., ed. P. MANDONNET, Paris 1929, S. 200. 54 Siehe S. 50,1051 per] an scrib. secundum? (cf. 39,805); 56,1207: assumantur] an scrib. affirmentur?; 61,1348 sine] an supplendum?; 92,26: XII] an scrib. XI?; 96,119: desideramus] ipsum habendum a nobis, quod pertinet ad amorem concupiscentie, quo desideramus add. C(16rb)π (an recte?); 98,154: perfectissimum] an supplendum?; 99,164: II] an scrib. I?; 100,181: ultimi] an supplendum?;

EINLEITUNG

53*

konjekturalen Verbesserungsvorschläge ist ein Indiz dafür, dass der Archetypus, von dem die Hss. abhängen, zwar schon einige Fehler enthielt, allerdings Durandus’ Autorexemplar noch recht nahestand. Da in den ersten 30 Seiten keine Korrektur nötig zu sein scheint, dürfen wir vermuten, dass Durandus sein Exemplar vor allem am Anfang gründlich nachgelesen hat und der Anfang des Kommentars zumindest im Archetypus sorgfältig kopiert worden ist. 3. Überarbeitungen in der zweiten Fassung Für die These, dass die oben erwähnten Hss. nicht die erste, sondern die zweite Fassung des 1. Buches überliefern, hat Fiorella Retucci schon zuvor mehrere Argumente angeführt55. Diese lassen sich anhand einiger Merkmale des hier herausgegebenen Textes bestätigen. (1) Obwohl die 1. Quästion des Prologs in allen Hss. mit dem Satz »Iuxta predictam distinctionem argumenta facta ad questionem procedunt uiis suis« (S. 47,981-982) endet, fügen die Hss. A und N hier einen Zusatz ein, der in der Hs. O am Ende des gesamten Prologs eingeschoben worden ist. Dieser Zusatz, der in den Hss. FM und YZ ausgelassen wurde, befasst sich nicht direkt mit der in der 1. Quästion diskutierten Frage, ob die Theologie eine Wissenschaft sei, sondern mit dem damit zusammenhängenden Verhältnis zwischen Glauben und Schau (S. 47,983-51,1091), zwischen Glauben und Wissen (S. 51,1092-58,1273) sowie zwischen abstraktiver und intuitiver 100,198: ponunt] dub. A an scrib. ponant?; 123,128: procedit] an scrib. processit? (sed cf. 12,263); 124,152: naturam] an supplendum?; 133,152: Quod patet] dupliciter patet M Primum patet dupliciter π an scrib. Quod patet?; 134,174: quid] est add. O (an recte? an scrib. quid est?); 135,204: quartam scr. cum π: .4. AFZ 4m NOY (an scrib. quartum?); 143,369 prius] primum F an scrib. primo? (cf. 137,232); 146,440: intellectus] actus π (an recte? cf. 147,444, sed intellectus C[22ra]); 156,146: uel] et M an scrib. alio modo?; 159,214: per se] cognitionem add. FN perceptionem Y an scrib. per se ?; 163,74: ipsa] ea N eo O an scrib. ipso?; 169,89 und 171,123: substantialem] an supplendum?; 179,28: quidem potentiam] an scrib. potentiam quidam?;180,48: si] an scrib. etsi?; 181,64: speciem] an scrib. species? (sed cf. u. 67). 55 Vgl. F. RETUCCI, »Selected Problems in Books I-II of Durand’s Sentences Comentary«, in: S. 89-96; DIES. – M. PERRONE, »Einleitung«, in: DURANDI DE SANCTO PORCIANO Scriptum super IV libros Sententiarum, Buch I, dd. 4-17, bes. S. 20*-26* und 48*-58*.

54*

EINLEITUNG

Gotteserkenntnis (S. 58,1274-62,1377). Die argumentative Struktur dieses Anhangs unterscheidet sich einigermaßen vom üblichen, scholastischen Argumentationsstil, den auch Durandus in seinem Sentenzenkommentar verwendet. In diesem Anhang werden weder Fragestellungen noch sed contra-Argumente formuliert; es werden lediglich einige Thesen aufgestellt, denen jeweils eine Responsio folgt. Auch wenn nichts dagegen spricht, dass dieser Appendix auf Durandus zurückgeht, ist seine Funktion im Sentenzenkommentar undeutlich. Wahrscheinlich handelt es sich um Vorbereitungsnotizen, die sich Durandus im Zusammenhang mit der Behandlung der 1. Quästion gemacht hat56, oder um die Wiedergabe (oder Reportatio) einer sich der 1. Quästion anschließenden Auseinandersetzung mit Argumenten, die gegen Durandus’ Position eingebracht wurden (darauf könnte wohl der im Sentenzenkommentar eher seltene Gebrauch der 1. Person Singular, der Indefinitpronomina »unus« und »alius« sowie der Vergangenheitstempora von verba declarandi hindeuten57). Wie dem 56 Zu solchen notabilia vgl. R. L. FRIEDMAN, »The Sentences Commentary, 1250– 1320. General Trends, the Impact of the Religious Orders, and the Test Case of Predestination«, in: G. R. EVANS (Hg.), Mediaeval Commentaries on the Sentences of Peter Lombard. Current Research, Vol. I, Leiden–Boston–Köln 2002, S. 41-128, bes. S. 100, Fn. 148. 57 Siehe DURANDUS, Super Sent., Prol., Qu. 1: S. 50,1054-1055: »[...] cognitio fidei quandoque est obscura, quandoque clara, non dico eadem numero«; S. 51,1074-1075: »[...] maior que dabatur ad argumentum [...] non ualet; dicebatur sic [...]«; S. 51,1092: »Deinde probabatur quod [...]«; S. 52,1103-1104: »[...] nec est contra me, quia dixi [...]«; S. 53,1122: »Puto tamen quod primum sit uerius«; S. 53,1133: »Dixeram postea quod [...]«; S. 57,1239-1241: »Alii dicunt quod a posteriori potest probari possibilitas articuli [...] et ego probo quod nullo modo [...]«; S. 58,1274: »Deinde arguebatur quod [...]«; S. 59,1289: »Adducebantur etiam [...] exempla [...]«; S. 59,1293: »Ad primam rationem respondebatur quod [...]«; S. 59,1300: »Ad secundam responsum fuit quod [...]«; S. 59,1303: »Alius dixit quod [...]«; S. 59,1308: »Teneo, sicut prius, quod [...]«; S. 60,1321-1322: »[...] dico quod potuit habere cognitionem mediam [...]«; S. 60,1337: »Vnus enim dixit quod [...]«; S. 61,1343-1344: »[...] addo aliam«; S. 61,1355: »Alius dixit [...]«; S. 61,1356: »[...] illud intelligo [...]«; S. 61,1361: »[...] dixit unus [...]«; S. 62,1364: »Tunc quero [...]«; S. 62,1372: »Id quod alius dixit, quod [...]«. Außerhalb dieses nur in ANO überlieferten Textabschnittes verwendet Durandus die 1. Person Singular vergleichsweise seltener und meistens weniger emphatisch: siehe S. 25,541-542: »[...] nescio tamen si uerius; quod pro tanto dico [...]«; S. 31,678-32,680: »Vnde eque in speciali noui ueritatem articuli Trinitatis nunc, sicut si constaret michi quod Deus dixisset, licet in generali certior essem«; S. 32,697: »nec ego dico [...]«; S. 42,888: »Puto in hoc esse deceptionem [...]«; S. 75,272: »Magis tamen sto [...]«; S. 78,331: »Nec nego [...]«; S. 89,176-178: »[...] tunc est pro me [...] et sic dico [...]«; S. 101,221: »[...] dico quod uerum est«; S. 102,236: »[...] credo quod non [...]«; S. 103,249-250: »[...] nec umquam uidi efficacem rationem [...]«; S. 112,103: »[...] propter hoc dico [...]«; S. 142,335-336:

EINLEITUNG

55*

auch sei, es ist auffällig, dass dieser Anhang einen der wenigen ausdrücklichen Verweise auf »frater Thomas«, die sich in Durandus’ Sentenzenkommentar finden lassen, enthält und dass genau derselbe Verweis in einem ähnlichen Kontext in der dritten Redaktion auftritt. Über Wissen und Meinung lesen wir nämlich im Appendix zur 1. Quästion des Prologs: Si autem hoc non sit de ratione opinionis, set solum quod opinans assentiat per medium probabile, tunc possunt stare simul. Hoc etiam dicit frater Thomas Prima Secunde questione 67 articulo 3 in corpore solutionis et ultima parte questione 9 articulo 3 in solutione secundi argumenti58.

Dieser Passage entspricht folgende Stelle aus der C-Redaktion: Et hoc modo scientia et opinio necnon et fides que innititur autoritati humane, possunt simul esse in eodem et de eodem, non quidem ut distincti habitus habentes distinctos actus, set quia media que secundum se nata essent causare distinctos actus, ex quibus fierent in nobis predicti habitus ut distincti, possunt concurrere ad causandum unum assensum. Et huic concordat communis doctrina, que dicit quod unus homo potest simul cognoscere eandem conclusionem per medium probabile et demonstratiuum. Thomas Prima Secunde, questione 67, articulo 3, in corpore solutionis. Et alibi dicit quod opinio potest stare cum scientia demonstratiua, quod non potest esse secundum pluralitatem actuum, set solum eo modo quo dictum est, et hoc ultima parte, questione 9, articulo 3, in solutione secundi argumenti59.

(2) In der zweiten Frage des Prologs (S. 76,279-281) verweist Durandus auf eine angeblich bereits zitierte Petrus-Stelle: »sicut arguit beatus Petrus I Canonica sua cap.° 2, ut dictum est supra: Christus passus est »Dico autem de distinctione per absoluta [...]«; S. 143,355-356: »Et huic opinioni magis assentio«; S. 154,121: »Puto tamen quod [...]«; S. 170,101: »Non teneo ad presens istam opinionem [...]«; S. 174,180: »Alia est opinio quam teneo ad presens [...]«. Für die Verwendung der 1. Person Singular in einer Reportatio vgl. z.B. WALTER CHATTON, Reportatio super Sententias. Liber II, ed. J. C. WEY – G. J. ETZKORN, Toronto 2004, S. 5,4-5; 8,25; 9,18-22; 37,23; 103,6; 203,21-24; 318,5-24. Zu ‚persönlichen‘ Stellungnahmen in scholastischen Texten siehe ferner P. PORRO, »Doing Theology (and Philosophy) in the First Person: Henry of Ghent’s Quodlibeta«, in: C. SCHABEL (Hg.), Theological Quodlibeta in the Middle Ages. The Thirteenth Century, Leiden 2006, S. 171-231, bes. S. 192-201. 58 DURANDUS, Super Sent., Prol., Qu. 1, S. 52,1107-1112. 59 DURANDUS, Super Sent., Prol., Qu. 1, Paris, BnF, lat. 15874, fol. 5rb = Ed. Venedig 1571, fol. 4rb, §§ 36-37. In der Pariser Hs. sind die beiden Verweise vom Kopisten am Rand eingefügt worden. Die Venediger Edition liest »in nobis fierent« (statt »fierent in nobis«) und »corollario solutionis« (statt »corpore solutionis«).

56*

EINLEITUNG

pro nobis nobis relinquens exemplum etc.« Da diese Bibelstelle in der hier herausgegebenen Fassung zuvor nicht zitiert worden ist, handelt es sich wahrscheinlich um einen Verweis, der in der ersten Fassung des Kommentars richtig war, in der neuen Fassung aber nicht sinnvoll ist. In der dritten Redaktion findet sich schon früher in der Responsio das Zitat, auf das hier Bezug genommen wird60. (3) In der 3. Frage des Prologs, in der untersucht wird, ob die Theologie eine praktische oder eine theoretische Wissenschaft sei, beruft sich Durandus auf Augustin und fügt hinzu, dass das von ihm zitierte Argument »schon zuvor angeführt worden« sei61. Während das Augustin-Zitat in der hier edierten Fassung »zuvor« nicht zitiert worden ist, lässt es sich in der C-Redaktion schon an einer früheren Stelle, und zwar in der vorausgehenden Frage, die das subiectum der Theologie behandelt, finden62. Der Fehlverweis auf das »schon zuvor angeführte« Zitat zeigt, dass Durandus manchmal vergessen haben muss, Querverweise, die nach seiner Überarbeitung der ersten Fassung nicht länger am Platz waren, zu streichen. (4) Am Anfang der 1. Quästion der 1. Distinktion behauptet Durandus, dass die Prämisse, die besagt, dass »alles, was imstande sei, den Willen zu beruhigen und seine Aufnahmefähigkeit zu erfüllen, Gegenstand des Genießens sein könne«, »aufgrund des oben Gesagten klar« sei. Allerdings wird dies in der hier herausgegebenen Redaktion nirgendwo zuvor erläutert. In der dritten Fassung aber wird in einer vorausgehenden Frage das Genießen als »die das Strebevermögen beruhigende Freude« definiert63. In diesem Fall bezieht sich der falsche 60 Siehe DURANDUS, Super Sent., Prol., Qu. 5: BnF, lat. 15874, fol. 10vb = Ed. Venedig 1571, fol. 9rb, § 10: »Quod inducit beatus Petrus I Can. 2° cap.°: Christus passus est pro nobis uobis [uobis om. ed.; an scrib. nobis nobis?] relinquens exemplum ut sequamur [se. cod.; an scrib. sequamini?] uestigia eius [...]«. Hierauf verweist er am Ende der Responsio: BnF, lat. 15874, fol. 12ra = Ed. Venedig 1571, fol. 10va, § 21 (dort hat die Pariser Hs. »nobis nobis«, die Edition »nobis«; das Zitat endet dort mit »exemplum etc.«). 61 Siehe DURANDUS, Super Sent., Prol., Qu. 3, S. 83,69-70: »[...] secundo per illud quod dicit Augustinus et inductum fuit prius: Ille tenet et quod latet etc.« 62 Siehe DURANDUS, Super Sent., Prol., Qu. 5, BnF, lat. 15874, fol. 10vb = Ed. Venedig 1571, fol. 9va, § 11: »Item de laude caritatis dicit sic: Ille tenet et quod patet et quod latet in diuinis codicibus uel sermonibus qui caritatem seruat in moribus« (vgl. AUGUSTIN, Sermo 350, 2, in: PL 39, 1534,25-27). 63 Siehe DURANDUS, Super Sent., I, 1, 1, S. 91,7-10: »Et uidetur quod non solo Deo sit fruendum, quia omne illud potest esse obiectum fruitionis quod potest quietare

EINLEITUNG

57*

Querverweis ganz klar auf eine Passage aus einer in der überarbeiteten Fassung ausgelassenen Frage. (5) Zur Begründung der These, dass der Gegenstand der Gottesschau die menschliche Seele »objektiv«, der Akt des Schauens sie »formell« glückselig mache, verweist Durandus in der hier herausgegebenen Fassung nicht nur auf Augustin, sondern auch auf Thomas: Item frater Thomas in Scripto hac eadem questione in solutione secundi articuli et Prima Secunde questione 11 in solutione ultimi articuli dicit quod quia obiectum non attingitur nisi per operationem, ideo eadem fruitione fruimur obiecto et operatione per quam attingitur. In quo dicit idem implicite quod tractatum est explicite64.

Die unterstrichenen Zeilen stehen in den Hss. A und N im unteren Rand. Da eine omissio per homoeoteleuton bzw. ein saut du même au même hier ausgeschlossen werden kann, ist es eher unwahrscheinlich, dass diese Zeilen in A und N zunächst übersehen wurden. Die unterstrichenen Zeilen, die für das Textverständnis nicht notwendig sind, lassen sich am besten als eine vom Autor später hinzugefügte Vervollständigung interpretieren. Die möglicherweise zuerst am Rand geschriebenen Zeilen wurden in den Hss. O, FM und YZ in den Haupttext eingearbeitet. In der dritten Redaktion fehlt der gesamte hier zitierte Paragraph65. Vielleicht hatte Durandus den Thomas-Verweis auf einer winzigen cedula notiert, die beim Verfassen der dritten Redaktion verloren gegangen war; es scheint aber plausibler, dass er später, nachdem er seine Stellung inner- und außerhalb des Ordens gefestigt hatte, zur Ansicht gekommen ist, dass dieses Autoritätsargument schließlich überflüssig sei.

uoluntatem et implere eius capacitatem; set aliud a Deo potest quietare uoluntatem et implere eius capacitatem; ergo etc. Maior patet ex supra dictis.« Vgl. damit DURANDUS, Super Sent., I, 1, 1, BnF, lat. 15874, fol. 16ra = Ed. Venedig 1571, fol. 14ra, § 7: »Delectatio autem se habet ad fruitionem sicut genus ad speciem, set quietatio sicut differentia specifica uel eam circumloquens; est enim fruitio delectatio, non quecumque, set quietans appetitum. Et hoc est quod dicit Augustinus X De Trinitate, quod fruimur cognitis in quibus uoluntas propter se delectata conquiescit.« (Vgl. AUGUSTIN, De Trin., X, 10, 13, ed. W. J. MOUNTAIN – F. GLORIE, Turnhout 1968, S. 327,23-24; THOMAS, Super Sent., I, 1, 1, 1, arg. 4, ed. P. MANDONNET, Paris 1929, S. 32.) 64 DURANDUS, Super Sent., I, 1, 1, S. 99,179-100,184. 65 Siehe DURANDUS, Super Sent., I, 1, 2, Paris, BnF, lat. 15874, fol. 17ra = Ed. Venedig 1571, fol. 15ra, § 19 (Ende).

58*

EINLEITUNG

(6) In der 1. Quästion der 2. Distinktion hat Durandus offensichtlich ein Argument leicht umgearbeitet. In der von uns herausgegebenen Fassung liest man: [...] omnis ordo includit prius et posterius; prius autem et posterius dicuntur per relationem ad primum, et maxime in essentialiter ordinatis, in quibus omnino impossibile est procedere in infinitum. Si autem dicatur quod possibile est procedere in infinitum, contra, quia aut hoc esset in actu permixto potentie, ita scilicet quod dato quod essent actu finita, tamen possibile esset semper aliquid ultra dare; aut sic quod data actu essent infinita. Si primum dicatur, [quod patet sic ... primum dicatur,] habetur propositum66.

Anstatt der kursivierten Zeilen »Si [...] dicatur« haben die Hss. AOYZ lediglich: »uel (et Y) si procedatur (-ditur dub. Y) habetur propositum«. Die unterstrichene Zeile »Si [...] quia« ist in den Hss. F und N am Rande eingefügt worden. In der dritten Redaktion hat Durandus sein Argument wieder anders formuliert; diese letzte Formulierung schließt sich aber gedanklich eher dem ausführlicheren Text der Hss. FMN als dem kurzen Text der Hss. AOYZ an: [...] supposito quod in gradibus specificis entium sit dare supremum et perfectissimum, ut nunc supponitur et postea probabitur, et inter omnes species est per se ordo secundum gradum perfectionis, necesse est quod in ordine isto deueniatur ad unam speciem perfectissimam in qua sit status. [...]67.

Bemerkenswert ist aber vor allem, dass das gesamte Argument (S. 120,55-121,79) fast wörtlich in der C-Redaktion verwendet wird, allerdings nicht mehr in der 1. Quästion der 2. Distinktion, sondern in der 1. Quästion der 3. Distinktion (d.h. in der Frage, »ob wir ausgehend von den Geschöpfen die Existenz Gottes beweisen können«): Prima uia patet sic: in perfectionibus specificis aut est dare supremum in quo est status, aut non, set est processus in infinitum. Si est dare supremum in quo sit status, habetur propositum, quia illud uocamus (illud uocamus] dicimus π) Deum, scilicet illud quod est supremum et perfectissimum in entibus. Si uero dicatur quod sit processus in 66 DURANDUS, Super Sent., I, 1, 2, 1, S. 120,55-61. 67 DURANDUS, Super Sent., I, 1, 2, Paris, BnF, lat. 15874, fol. 19va = Ed. Venedig 1571, fol. 17ra, § 5 (die Edition hat zwei unwichtige Varianten: suppremum et perfectissimum] perfectissimum et supremum π; per se om. π). Durandus verweist hier voraus auf Super Sent., I, 44, 2, Paris, BnF, lat. 15874, fol. 127rb-128va = Ed. Venedig 1571, fol. 115va-116rb.

EINLEITUNG

59*

infinitum, aut hoc erit in actu permixto potentie, ita uidelicet quod quocumque dato poterit dari perfectius, numquam tamen data erunt actu infinita, aut ita quod data sint actu infinita. Si primum dicatur, adhuc habetur propositum, quia si data sunt (sunt] sint π) finita, necesse est quod inter illa sit aliquid (aliquid] aliquod C) primum et perfectissimum, quo non est possibile dare perfectius [...] Ergo (ergo] igitur π) si non est inter data aliquid infinitum actu, non est processum (processum] processus π) in infinitum actu68.

(7) Noch in der 1. Quästion der 2. Distinktion verweist Durandus auf ein Argument, das in der 3. Distinktion des 2. Buches entwickelt wird. Die Textstelle, auf die er verweist, findet sich nicht in der B-Redaktion des 2. Buches. Auch hier ist der Querverweis ein Relikt aus der ersten Fassung des Kommentars69. (8) Ganz am Ende derselben Quästion fügen die Hss. A und N sowie F und Z ein Argument hinzu, das mit dieser Frage nicht zusammenhängt. Während die Frage der Einzigkeit Gottes gewidmet ist, betrifft das zusätzliche Argument den menschlichen Willen, der »sich durch das Verwenden (uti) nicht nur auf die zum Ziel führenden Mittel, sondern auch auf das Ziel selbst richtet«. Außerdem wird in diesem Argument auf die 38. Distinktion des 2. Buches verwiesen, wo gezeigt wird, dass »Verwenden und Genießen im Jenseits eine und dieselbe Tätigkeit« seien. Obgleich die 2. Quästion der 1. Distinktion der hier herausgegebenen Fassung des 1. Buches die Verwendung der Geschöpfe behandelt, gehört das Argument auch nicht zu jener Quästion. Vermutlich handelt es sich um ein Argument, das aus der A-Redaktion der 2. Quästion der 1. Distinktion stammt und beim Kopieren an der falschen Stelle eingefügt worden ist70. 68 DURANDUS, Super Sent., I, 3, 1, Paris, BnF, lat. 15874, fol. 23vb-24ra = Ed. Venedig 1571, fol. 20vb, § 5. (Die Variante »processus« ist eine lectio facilior; »est processum« muss als passives Perfekt interpretiert werden.) 69 Siehe DURANDUS, Super Sent., I, 2, 1, S. 123,117-121: »[...] natura speciei de se non est plures, cum possit saluari in unico supposito. Est tamen in aliquibus plurificabilis per actionem agentis iterabilem, ut patebit in II libro distinctione 3a«. Vgl. DURANDUS, Super Sent., II, 3, 2-3, ed. F. RETUCCI, Leuven 2012, S. 135,212-136,231, bes. S. 135,213216: »Omnis natura que producitur ab agente actione iterabili potest plurificari secundum numerum; set omnis natura creata est huiusmodi, etiam substantie separate; ergo etc.« 70 Siehe DURANDUS, Super Sent., I, 2, 1, S. 125,158, Variantenapparat: »Aliud est quia, quando uoluntas fertur in ea que sunt ad finem, non absolute, set ut habent habitudinem ad finem, tunc eodem actu fertur in utrunque, scilicet in finem et in ea que sunt ad finem et per actum qui dicitur uti uoluntas fertur in ea que sunt ad finem, non absolute, set referendo ea in finem, ut patet ex predictis; ergo per uti non solum uoluntas fertur in

60*

EINLEITUNG

(9) In der 2. Quästion der 2. Distinktion erwähnt Durandus mehrere Argumente für die These, dass die göttlichen Attribute ohne Bezug auf die Geschöpfe unterschieden werden können. Das zweite Argument ist nur in den Hss. O (im Haupttext) und A (am unteren Rand, und zwar als »3a ratio«) überliefert; in den übrigen Hss. fehlt es71. Die Authentizität dieses Argumentes lässt sich nicht bezweifeln, da Durandus’ Antwort auf das Argument in den meisten Hss. enthalten ist. Nur in M fehlt die Replik; A überliefert sie als Antwort auf das 3. Argument; in F und N ist sie mittels ua – cat getilgt worden. Da die C-Redaktion weder das Argument noch die Replik beibehalten hat72, ist die Hypothese, dass Durandus das Argument und die Replik bei der Überarbeitung der A-Redaktion hinzugefügt habe, eher unwahrscheinlich (man müsste dann annehmen, dass er in der C-Fassung die in der B-Redaktion hinzugefügte Passage wieder ausgelassen hätte)73. Vermutlich gehören das Argument und die Replik zur ursprünglichen Fassung des Sentenzenkommentars; in der überarbeiteten zweiten Fassung wurde das Argument wahrscheinlich gestrichen. Durandus scheint aber vergessen zu haben, auch die Replik auf dieses Argument zu streichen.

ea que sunt ad finem, set etiam in ipsum finem; et sic actus utendi habet pro obiecto tam finem quam ea que sunt ad finem, quod est contra predeterminata. Dicendum ad hoc quod sicut plene patebit in II libro distinctione 38a possibile est, immo forte necesse est et hic et in patria eundem actum esse usum et fruitionem, set usus ibi dicitur ut est eorum que sunt ad finem, fruitio autem ut est respectu finis; idem tamen actus per essentiam est qui fertur in utrunque, ut argumentum bene probat, set ut sic non habet unum proprium nomen.« Der Zusatz findet sich in AFNZ, wurde aber in N getilgt; verwiesen wird auf Super Sent., II, 38, 3, ed. F. RETUCCI – M. PERRONE, Leuven 2013, S. 281-286, bes. S. 285,135-142. Zu diesem Zusatz vgl. M. VON PERGER, »Der Wahrheitsbegriff nach Durandus von Saint-Pourçain«, S. 167; von Perger interpretiert das Argument als »einen zweiten Einwand (dubium) gegen die Beantwortung der entsprechenden Quästion«; der Ausdruck dubium wird aber von Durandus in diesem Kontext nicht benutzt. 71 Siehe DURANDUS, Super Sent., I, 2, 2, S. 137,248-138,263. 72 Siehe DURANDUS, Super Sent., I, 2, 2, BnF, lat. 15874, fol. 21va-b = Ed. Venedig 1571, fol. 18vb-19ra. 73 Für diese Hypothese hatte ich argumentiert, als noch nicht klar war, dass die sieben Hss., die eine von der C-Fassung abweichende Redaktion des 1. Buches überliefern, nicht die A-Redaktion widerspiegeln. Siehe Th. JESCHKE – F. RETUCCI – G. GULDENTOPS – A. SPEER, »Durandus von St. Pourçain und sein Sentenzenkommentar: Eine kritische Edition der A- und B-Redaktion«, in: Bulletin de Philosophie Médiévale 51 (2009), S. 113143, bes. S. 122-123.

EINLEITUNG

61*

(10) In derselben Quästion bemerkt Durandus, dass es im Abschnitt über die Emanationen der göttlichen Personen »klar werden wird, dass man vom Sohn nicht behauptet, Er gehe auf die Weise der Natur oder des Verstandes hervor, [...] es sei denn aufgrund einer Ähnlichkeit zu den Emanationen in den Geschöpfen«74. In der B-Redaktion umfasst die 6. Distinktion des 1. Buches, auf die hier angespielt wird, nur die Frage, »ob der Vater den Sohn aus Notwendigkeit gezeugt habe« (es handelt sich um eine der Distinktionen mit einer questio unica75). Dort hält Durandus fest, dass »die Zeugung des Sohns im Göttlichen auf die Weise der Natur« geschehe76. Die strittigere Frage, »ob der Vater den Sohn durch die Natur gezeugt habe«, wird dagegen in der C-Fassung diskutiert77. Vielleicht wurde sie auch schon in der A-Redaktion behandelt. (11) Die 1. Quästion der 3. Distinktion besteht in der hier herausgegebenen Fassung aus zwei Teilfragen. Gleich zu Beginn der Quästion liest man: »primo queritur an Deus sit cognoscibilis a nobis ex creaturis«78. Nach der Beantwortung dieser Frage und vor der Replik auf die Eingangsargumente findet sich ein Abschnitt, in dem Durandus argumentiert, dass »wir mittels der Geschöpfe eine Gotteserkenntnis bezüglich des ‚dass Er ist‘ und des ‚was Er ist‘ im Allgemeinen erreichen können, nicht aber bezüglich des ‚was Er ist‘ im Besonderen«79. Dieser Abschnitt wird mit der Formel »Quantum ad secundum dicendum est« eingeleitet80. Hier macht aber der Verweis auf einen »zweiten« Punkt keinen Sinn, weil am Anfang der Quästion (sowie am Anfang der Responsio) keine zweite Frage erwähnt worden ist. In der C-Redaktion dagegen stellt Durandus im Prolog zum 1. Teil der 3. Distinktion drei Fragen: Circa distinctionem istam queritur de duobus in generali: primum est de cognitione Dei per creaturas; secundum est de uestigio. Circa primum 74 Siehe DURANDUS, Super Sent., I, 2, 2, S. 143,362-366. 75 Vgl. F. RETUCCI, »Selected Problems in Books I-II of Durand’s Sentences Commentary«, S. 92. 76 Siehe DURANDUS, Super Sent., I, 6, 1, S. 24,66-67. 77 Siehe DURANDUS, Super Sent., I, 6, 2, BnF, lat. 15874, fol. 35ra-vb = Ed. Venedig 1571, fol. 31ra-32ra; vgl. dazu R. L. FRIEDMAN, Intellectual Traditions at the Medieval University. The Use of Philosophical Psychology in Trinitarian Theology among the Franciscans and Dominicans, 1250–1350, Leiden 2013, Vol. Two, S. 458-463. 78 Siehe DURANDUS, Super Sent., I, 3, 1, S. 149,5-6. 79 Siehe DURANDUS, Super Sent., I, 3, 1, S. 156,149-151. 80 Siehe DURANDUS, Super Sent., I, 3, 1, S. 156,143.

62*

EINLEITUNG

queruntur tria: primum est utrum possimus ex creaturis probare Deum esse; secundum est utrum possimus cognoscere de Deo quid est; tertium est utrum Deum esse sit per se notum81.

Da er in der überarbeiteten Fassung die 2. Frage nicht gesondert behandelt (und die 3. Frage überhaupt nicht diskutiert), liegt es auf der Hand, dass der Fehlverweis auf eine Kürzung der A-Redaktion zurückzuführen ist. (12) In der 4. Quästion der 3. Distinktion macht Durandus darauf aufmerksam, dass »Augustinus den tätigen Intellekt niemals erwähnt habe und es vielleicht nicht nötig sei, irgendeinen tätigen Intellekt anzunehmen, wie nachher klar werden wird«. Dieser Vorausverweis wird in dieser Fassung nicht eingelöst. In der dritten Redaktion aber wird die Annahme eines tätigen Intellektes kritisch diskutiert82. (13) In derselben Quästion hält Durandus fest, dass Gottes Bild in der menschlichen Seele »am meisten im Hinblick auf ihre Vermögen, insofern sie unter den Wirksamkeiten stehen, und nicht im Hinblick auf ihre bloßen Vermögen, es sei denn in gewisser Hinsicht und auf unvollkommene Weise, betrachtet wird«. Für diese Sichtweise verweist er auf eine vorausgehende Erörterung (»ut dictum fuit supra«)83. Diese lässt sich aber in der hier herausgegebenen Fassung nicht finden. In der C-Redaktion ist der Rückverweis, der sich wahrscheinlich auf die Frage, »Vtrum in homine sit ymago Trinitatis«84, bezog, ausgelassen85. Diese Querverweise auf Argumente, die im hier edierten Text fehlen, sowie die in einigen Hss. überlieferten Zusätze zeigen, dass dieser Text eine überarbeitete Fassung des Sentenzenkommentars (nämlich die 81 Siehe DURANDUS, Super Sent., I, 3, 1, BnF, lat. 15874, fol. 23vb = Ed. Venedig 1571, fol. 20vb (statt »Circa distinctionem istam« liest die Venediger Edition: »Circa primam patem [!] huius distinctionis tertiæ«). 82 Siehe DURANDUS, Super Sent., I, 3, 4, S. 181,60-61. Vgl. BnF, lat. 15874, fol. 30va-31vb = Ed. Venedig 1571, fol. 27ra-28ra. Auch in den sogenannten »Additiones« wird das Problem behandelt; vgl. Th. JESCHKE, »Die Ablehnung des tätigen Intellekts bei Durandus. Panorama einer Debatte«, S. 276-277 und 286-289. 83 Siehe DURANDUS, Super Sent., I, 3, 4, S. 181,72-182,74. 84 Vgl. DURANDUS, Super Sent., I, 3, 5, BnF, lat. 15874, fol. 26rb-va = Ed. Venedig 1571, 23rb-va. 85 Siehe DURANDUS, Super Sent., I, 3, 3, BnF, lat. 15874, fol. 29rb = Ed. Venedig 1571, fol. 26ra, § 10.

EINLEITUNG

63*

B-Fassung) wiedergibt. Die unter (1), (5), (6), (8) und (9) besprochenen Passagen dokumentieren, dass vor allem die Hss. A, N und O Relikte einer früheren Redaktionsstufe in der revidierten Fassung bewahrt haben86. Insgesamt ist der hier edierte Text eine vorläufige, noch nicht durch den theologisch-rhetorischen limae labor ausgefeilte Fassung des Sentenzenkommentars. Dabei ist es letztendlich irrelevant, ob diese Fassung tatsächlich, wie Durandus später mit einem Augustin entliehenen Topos andeutet, »gestohlen wurde, bevor er sie auf befriedigende Weise hätte korrigieren können«87. Dies mag zwar nahelegen, dass sein Kommentar vorzeitig und ohne sein Wollen und Wissen verbreitet wurde, es muss aber nicht heißen, dass er ihn in einem kontinuierlichen Schreibprozess ständig umgestaltete oder die Absicht hatte, ihn andauernd zu überarbeiten, wie man unter dem Einfluss der genetischen Textkritik meinen könnte88. Vielmehr bleibt die Transformation seines Kommentars auf einige (etwa zwei oder drei) Redaktionsphasen beschränkt, die 86 Vgl. oben, S. 37*-39* (Ende des § 2.5.2); M. PERRONE – F. RETUCCI, »Einleitung«, in: DURANDI DE SANCTO PORCIANO Scriptum super IV libros Sententiarum. Buch I, dd. 4-17, S. 58*-59*. In den hier herausgegebenen Quästionen gibt es – anders als im von Perrone und Retucci edierten Textteil (I, Dist. 4-17) – keine Hinweise, die suggerieren, dass OYZ eine weiter überarbeitete Fassung überliefern, die sich deutlicher als die anderen Hss. der B-Redaktion auf die dritte Fassung hinbewegt. 87 Siehe Durandus’ Epilog zum Sentenzenkommentar, in Paris, Bibliothèque nationale de France, lat. 15877, fol. 135rb = Ed. Venedig 1571, fol. 423rb: »Scripta super quatuor sententiarum libros iuuenis inchoaui, set senex compleui, siquidem quod in primis dictaueram et scripseram fuit a quibusdam curiosis michi subreptum antequam fuisset per me sufficienter correptum [...]« (die Lesart »correctum« der Venediger Edition zerstört die reimende figura etymologica; im Mittellatein wird corripere ab und zu im Sinne von ‚verbessern‘ verwendet: siehe Mittellateinisches Wörterbuch, Bd. II, München 1999, Sp. 1922,70 und 1931,23-24). Für diesen Topos vgl. AUGUSTIN, Epistulae, 174, ed. A. GOLDBACHER, Wien 1904, S. 650,15-18; R. S. SCHIRNER, Inspice diligenter codices. Philologische Studien zu Augustins Umgang mit Bibelhandschriften und -übersetzungen, Berlin 2015, S. 226-227; A. MAIER, »Zwei Vatikanische Handschriften und ihre Besitzer«, in: DIES., Ausgehendes Mittelalter. Gesammelte Aufsätze zur Geistesgeschichte des 14. Jahrhunderts, Bd. II, Roma 1967, S. 105-130, bes. S. 115; Th. JESCHKE, Deus ut tentus vel visus, S. 278. 88 Vgl. H. W. GABLER, »From Memory to Fiction: An Essay in Genetic Criticism«, in: DERS., Text Genetics in Literary Modernism and Other Essays, Cambridge 2018, S. 287300, bes. S. 297 (in Bezug auf Virginia Woolfs To the Lighthouse): »Perpetual remaking is of the nature of the genetics of texts and of works of literature.« Sogar Scotus hat seinen Sentenzenkommentar, der in »a myriad of versions« überliefert ist, nicht unaufhörlich umgeschrieben; vgl. S. D. DUMONT, »John Duns Scotus’s Reportatio Parisiensis Examinata: A Mystery Solved«, in: Recherches de Théologie et Philosophie médiévales 85 (2018), S. 377438, bes. S. 379-384 und 436-438.

64*

EINLEITUNG

hauptsächlich mit seiner Auseinandersetzung mit Ordensbrüdern zusammenhängen. 4. Die Durandus-Zitate in der Hs. Bologna, Biblioteca Comunale, Ms. A 913 Die in der oben erwähnten Bologneser Hs. enthaltene Kompilation umfasst Durandus-Zitate, die nicht immer mit der hier herausgegebenen Fassung des Sentenzenkommentars übereinstimmen. Die manchmal starken Abweichungen mögen teilweise dem Kompilator zuzuschreiben sein, wahrscheinlicher ist aber, dass der Kompilator über eine andere (sowohl von der hier edierten B-Redaktion als auch von der C-Redaktion abweichende) Fassung verfügte89. Einige markante Beispiele mögen reichen, um die Differenzen zwischen der Bologna-Fassung und der hier herausgegebenen B-Fassung aufzuzeigen90: (1) In der Frage nach dem Gegenstand der Theologie sind die Eingangsargumente und das Argument in contrarium der B-Redaktion grundverschieden von den entsprechenden Argumenten der Bologna-Fassung. Auch die Antwort, die in der Bologna-Hs. Durandus zugeschrieben wird, unterscheidet sich wesentlich von der Antwort der B-Redaktion. Der Bologna-Fassung zufolge ist das subiectum einer Wissenschaft einfach »dasjenige, dessen Eigenschaften primär und an sich bewiesen werden« (S. 189,47-48). Die B-Fassung dagegen umschreibt das subiectum als »dasjenige, wovon eine Wissenschaft handelt«, und verbindet damit drei Bedingungen, die detailliert erörtert werden: Das subiectum muss etwas Nicht-Zusammengesetztes sein; es muss primär und hauptsächlich in der Wissenschaft betrachtet werden; und bestimmte Prädikate müssen von ihm denominativ ausgesagt werden können (S. 64,31-66,79). Ausgehend von diesen unterschiedlichen Umschreibungen des Gegenstandes einer Wissenschaft, bieten die beiden Fassungen eine ganz verschiedene Bestimmung des subiectum der Theologie. In der B-Fassung, wie übrigens auch in der 89 Vgl. M. PERRONE – F. RETUCCI, »Einleitung«, in: DURANDI DE SANCTO PORCIANO Scriptum super IV libros Sententiarum. Buch I, dd. 4-17, S. 56*-57*. 90 Die Bologna-Hs. enthält keine Exzerpte aus Durandus’ Kommentar zur 1. Distinktion des 1. Buches.

EINLEITUNG

65*

C-Fassung91, argumentiert Durandus, dass der Gegenstand der Theologie, insofern diese als die wissenschaftliche Verteidigung und Erklärung der Heiligen Schrift aufgefasst werde, »Gott unter dem Aspekt des Erlösers« sei, während die Theologie als Wissenschaft der aus den Glaubensartikeln abgeleiteten Schlussfolgerungen »die auf die übernatürliche Glückseligkeit hinzuordnende menschliche Handlung« zu ihrem Gegenstand mache92. Dagegen behauptet Durandus der Bologna-Hs. zufolge, dass »Gott in absoluter Hinsicht, d.h. im Hinblick auf alles, was Ihm attribuiert werden könne«, der Gegenstand der Theologie sei (S. 191,107-117). Diese Bestimmung des subiectum der Theologie widerspricht der Sichtweise, die Durandus sowohl in der B- als auch in der C-Redaktion verteidigt, und zwar so sehr, dass die Authentizität des in der Bologna-Hs. Durandus zugeschriebenen Zitats angezweifelt werden kann. (2) In der Frage nach dem praktischen bzw. theoretischen Charakter der Theologie argumentiert Durandus in den Eingangsargumenten der B- und der C-Fassung, dass die Theologie eine theoretische Wissenschaft zu sein scheine. In der Bologna-Hs. wird am Anfang der Durandus zugeschriebenen Quästion für die Gegenposition argumentiert (das in der B- und der C-Redaktion im ContraArgument angeführte Zitat aus dem Jakobusbrief – »Seid Täter des Wortes und nicht nur Hörer!« – wird in der Bologna-Hs. im ersten und einzigen Eingangsargument zitiert)93. Auch die Responsio in der Bologna-Hs. ist wesentlich verschieden von den Antworten der B- und der C-Redaktion. In der Bologna-Hs. argumentiert Durandus (oder Pseudo-Durandus?), dass die Theologie nicht aufgrund ihres letzten Ziels (nämlich der Glückseligkeit, welche in der Gottesschau bestehe) theoretisch oder praktisch genannt werden könne (sonst müssten alle praktischen Wissenschaften, d.h. die 91 Siehe DURANDUS, Super Sent., Prolog, Qu. 2: BnF, lat. 15874, fol. 10rb-12rb = Ed. Venedig 1571, fol. 8vb-10vb. 92 Siehe DURANDUS, Super Sent., Prol., Qu. 2, S. 71,195-196 und 76,284-286. Vgl. P. DE VOOGHT, Les sources de la doctrine chrétienne d’après les théologiens du XIVe siècle et du début du XVe avec le texte intégral des XII premières questions de la Summa inédite de Gérard de Bologne († 1317), Bruges 1954, S. 70-72; G. GROPPO, »La Teologia e il suo ‘subiectum’«, S. 294-297; G. EMERY, »Dieu, la foi et la théologie chez Durand de Saint-Pourçain«, S. 679-686. 93 Siehe DURANDUS, Super Sent., Prol., Qu. 3, S. 80,4-81,15; vgl. die im Appendix herausgegebene Parallelpassage aus der Bologna-Hs., S. 195,261-267.

66*

EINLEITUNG

Individualethik, die Ökonomik und die Politiktheorie, ‚theoretisch‘ genannt werden, weil sie »den Menschen bei der Unterdrückung der Leidenschaften lenken« und der Mensch dadurch besser in der Lage sei, sich die theoretischen Wissenschaften anzueignen). Diese These findet sich nicht in der B-Fassung, erinnert aber an die in der C-Redaktion vertretene These, dass »die Theologie nicht aufgrund des entfernten Ziels, nämlich aufgrund der Schau im Jenseits ‚theoretisch‘ genannt werden dürfe«94. Ferner behauptet der Durandus der Bologna-Hs., dass eine Wissenschaft streng genommen nur »im Hinblick auf die Natur der Wissenschaft selber oder des in ihr betrachteten Wissensobjektes« ‚theoretisch‘ bzw. ‚praktisch‘ genannt werden könne. Weil nun das Wissensobjekt der Theologie »zwar an sich eine hohe Würde« habe, »dennoch [zugleich] die Norm der [Handlungen], die getan werden sollen«, darstelle, sei die Theologie sowohl theoretisch als auch praktisch. Absolut gesprochen sei sie theoretisch, weil sie primär Gott an sich betrachte; sie sei aber in einer bestimmten Hinsicht praktisch, nämlich insofern sie Gott sekundär als »die Norm unserer Handlungen« in den Blick nehme. Außerdem beziehen sich die Prinzipien der Theologie (d.h. die Glaubensartikel), in denen die gesamte theologische Wissenschaft virtuell enthalten sei, kaum auf die Praxis. Auch deswegen sei die Theologie absolut gesprochen eine theoretische Disziplin95. Diese Sichtweise lässt sich mit der von Durandus in der B- und der C-Fassung vertretenen Position nur schwer vereinbaren. Hier argumentiert er nämlich, dass die Theologie, insofern sie den Glauben und die Glaubensartikel verteidige und erläutere, »absolut gesprochen theoretisch« sei; insofern sie sich aber mit den aus den Glaubensartikeln abgeleiteten Schlussfolgerungen befasse, sei sie »im wahren und absoluten Sinne praktisch«, weil ihr Gegenstand in dem Fall das verdienstliche Handeln des Menschen sei. Um den »im absoluten Sinne praktischen« Charakter der Theologie zu veranschaulichen, unterstreicht er in der C-Redaktion sogar, dass »es für jeden, der die Heilige Schrift vom Anfang bis zum Ende liest, offensichtlich sei, dass es gegenüber jeder einzelnen Spalte der Schrift, in der von für uns rein theoretisch betrachtbaren Themen 94 Siehe Appendix, S. 196,297-307 und 197,344-351 und vgl. DURANDUS, Super Sent., Prol., Qu. 6: BnF, lat. 15874, fol. 12va-13ra = Ed. Venedig 1571, fol. 11ra-b (bes. §§ 8-10). 95 Siehe Appendix, S. 198,352-199,391.

EINLEITUNG

67*

die Rede ist, es mehr als 500 Folien gebe, die von rein praktischen Themen handeln«96. (3) Die subalternatio der Theologie, die in der B-Fassung nicht diskutiert wird, behandelt Durandus in der C-Redaktion bedeutend differenzierter als der Durandus der Bologna-Hs. Die in diesem Kontext vom Kompilator eingefügte Behauptung, dass »Durandus ein Petrus von Auvergne [plagiierendes] Räuberlein sei, wie gemeinhin alle Franzosen, weil sie Leute ohne irgendwelche Erfindungskraft seien«, kann nicht verifiziert werden, da Petrus’ Sentenzenkommentar nicht erhalten ist und er die subalternatio der Theologie in seinen Quodlibeta nicht behandelt97. (4) In der Frage, ob es nur einen Gott gebe, laufen die B-Redaktion und die Bologna-Hs. zum Teil parallel, aber auch in diesem Fall ist der Text der Bologna-Hs. keineswegs mit der B-Redaktion identisch: B-Fassung (S. 123,124-124,138)

Bologna-Hs. (S. 205,607-623)

Ad primum argumentum, cum dicitur quod magis et minus tale dicuntur per relationem ad aliquid summe tale, dicendum quod hoc habet tantum ueritatem in effectibus positiuis, non autem in priuatiuis. Cuius ratio est quia unumquodque reducitur in causam suam sicut ab ea procedit; effectus autem positiui habent causam positiuam et positiue influentem et ideo positiue reducuntur in eam. Et propter hoc ubi est magis et minus positiue dictum, oportet dare aliquid summe tale. Priuatiua autem non habent causam positiuam et positiue influentem, set magis deficientem, et

Ad illud autem quod in oppositum obicitur, scilicet quod magis et minus dicuntur per relationem ad aliquid quod est summe tale, dicendum quod hoc tantum habet ueritatem in effectibus positiue dictis, non autem in priuatiue dictis. Cuius ratio est quia unumquodque reducitur in causam suam, secundum quod ab ea habet esse; positiue autem dicta positiuam causam habent et positiue influentem et ideo positiue reducuntur in eam. Et propter hoc ubi est magis et minus positiue, est aliquid summe tale positiue loquendo. Priuatiua autem non habent causam positiue dictam uel

96 Siehe DURANDUS, Super Sent., Prol., Qu. 3, S. 86,128-87,153; vgl. DURANDUS, Super Sent., Prol., Qu. 6: BnF, lat. 15874, fol. 13ra-vb = Ed. Venedig 1571, fol. 11rb-vb (bes. §§ 20-23). 97 Siehe Appendix, S. 201,489-491. Zu Durandus’ Abhängigkeit von Petrus vgl. B. DECKER, Die Gotteslehre des Jakob von Metz, S. 83-85; Th. W. KÖHLER, Der Begriff der Einheit und ihr ontologisches Prinzip nach dem Sentenzenkommentar des Jakob von Metz O.P., Romae 1971, S. 469; C. FLÜELER, »The Influence of the Works of Peter of Auvergne in the Scholastic Philosophy of the 13th, 14th and 15th Centuries«, in: C. FLÜELER – L. LANZA – M. TOSTE (Hgg.), Peter of Auvergne, S. 391-413, bes. S. 393.

68*

EINLEITUNG

ideo non reducuntur in causam positiue influentem ita ut sit aliquid summe priuatiuum quod sua influentia causet alia priuatiua, set reducuntur in causam positiuam, non a qua fiant per se, set que potuit deficere et defecit. Et ideo malum, cum dicat priuationem, non arguit aliquid esse summe malum a quo causetur, set tantum arguit esse bonum quod possit plus uel minus deficere.

positiue influentem, set magis causam deficientem et ideo priuatiuam, non reducuntur positiue in causam aliquam positiuam uel in ea positiue influentem ita ut sit aliquid summe priuatiuum quod causet alia priuatiua, set reducuntur priuatiue in causam positiuam, non a qua fiunt, set a qua deficiunt. Et ideo malum, cum dicat priuationem, non arguit esse summe malum a quo causetur, set arguit esse summe bonum a quo deficiat, et magis et minus malum secundum quod magis et minus deficiunt ab eo.

Die Unterstreichung in dieser Tabelle zeigt, dass die Abweichungen in der Bologna-Hs. gegenüber der B-Redaktion nicht als einfache Kopistenfehler einzustufen sind. (5) Gleich am Anfang der Responsio zur Frage, »ob ein geschaffener oder ungeschaffener Intellekt die begriffliche Unterscheidung der göttlichen Attribute erfassen könne, wenn jeder Bezug Gottes auf die Geschöpfe ausgeklammert werde«, macht Durandus in der B-Redaktion folgende Gliederung: Circa questionem istam uidenda sunt tria: primum est quid sit attributum; secundum est quid sit ratio et quid differre ratione; tertio descendemus ad propositum98.

In der Bologna-Hs. werden ebenfalls drei zu untersuchende Punkte erwähnt, allerdings nicht direkt am Anfang der Responsio. Außerdem ist diese Gliederung nicht identisch mit der Gliederung der B-Redaktion, wie die Unterstreichung im Zitat klarmacht: Et ad huius intellectum consideranda sunt tria: primum est quid uocamus rationem et differre ratione; secundum erit quomodo ratio dicitur esse uel fundari in re; tertio ostendetur propositum, quomodo scilicet attributa differunt in Deo ratione99.

98 Siehe DURANDUS, Super Sent., I, 2, 2, S. 126,38-40. 99 Siehe Appendix, S. 207,670-673.

EINLEITUNG

69*

Auch wo die Bologna-Hs. in dieser Frage mit der B-Redaktion inhaltlich parallel läuft, sind die Formulierungen recht unterschiedlich: B-Fassung (S. 145,414-419)

Bologna-Hs. (S. 214,936-939)

Aliter potest dici quod licet distinctio personarum sit maior quam distinctio attributorum quo ad hoc quod illa est realis, hec autem rationis tantum, tamen distinctio attributorum coexigit maiorem distinctionem entem uel possibilem, scilicet aliquam distinctionem realem per absoluta, que nec est nec esse potest in diuinis.

Ad primum enim dicendum quod licet in Deo sit maior distinctio personarum quam attributorum, tamen distinctio attributorum maiorem supponit distinctionem, scilicet realem existentem uel possibilem in absolutis, ut dictum fuit.

(6) Die in der Bologna-Hs. ausführlich behandelte Frage nach der Pluralität der göttlichen Personen findet sich nicht in der B-Redaktion und stimmt ebenso wenig mit der parallelen Quästion der C-Redaktion überein100. (7) In der Frage nach der natürlichen Erkennbarkeit Gottes sehen vor allem die Antworten auf die Anfangsargumente ähnlich aus; dennoch gibt es auch hier deutliche Unterschiede, die nicht der Unachtsamkeit eines Kopisten geschuldet sein können: B-Fassung (S. 158,196-159,207)

Bologna-Hs. (S. 222,1193-1202)

Ad rationes: ad primam dicendum quod licet intellectus quantum ad illud quod primo intelligit indigeat fantasmate representante, tamen postquam factus est in actu primo, potest per discursum rationis multa cognoscere quorum non est fantasma, scilicet Deum et substantias separatas.

Ad secundum dicendum quod licet intellectus ad hoc quod primo exeat in actum, indigeat fantasmate et etiam postquam factus est in actu, multa tamen per discursum nouit quorum non est fantasma; sic intellectus ex cognitione creaturarum quarum est fantasma potest deuenire in cognitionem Dei, cuius non est fantasma. Ad secundam rationem dicendum Ad tertium dicendum quod cognitio non quod cognitio non fit per realem est per assimilationem realem in natura, ut assimilationem in natura, sicut QVIDAM QVIDAM dixerunt quod igne cognoscimus 100 Vgl. S. 215,963-219,1104 und DURANDUS, Super Sent., I, 2, 4, Paris, BnF, lat. 15874, fol. 22vb-23va = Ed. Venedig 1571, fol. 19vb-20va.

70*

EINLEITUNG

dixerunt quod ignem igne cognoscimus, set fit per proportionem inter potentiam cognitiuam et rem cognitam, talem quidem proportionem ut res cognita cadat sub formali ratione obiecti potentie cognitiue. Nunc est ita quod res spiritualis non cadit nec cadere potest sub formali ratione obiecti cuiuscumque sensus [...].

ignem etc., set est per assimilationem rei intellecte ad intellectum secundum speciem informantem intellectum. Nunc est ita quod sensus non est informabilis specie intelligibili [...].

(8) Die Frage, ob Gottes Existenz an sich bekannt sei, wird in der B-Fassung nicht diskutiert. Der Text der Bologna-Hs. lässt sich zwar mit der parallelen Quästion in der C-Redaktion vergleichen, ist aber mit dieser nicht identisch. Da die Antwort in der Bologna-Hs. bedeutend kürzer und weniger komplex ist als die Antwort in der C-Redaktion, darf man vermuten, dass die Bologna-Hs. hier eine frühere, rudimentäre Fassung widerspiegelt101. (9) Das Verhältnis zwischen dem Wesen der Seele und ihren Vermögen wird in der B-Fassung und in der Durandus-Passage der Bologna-Hs. unterschiedlich behandelt. Sogar in den Textabschnitten, in denen die Bologna-Hs. und die B-Fassung in dieser Frage parallel laufen, unterscheiden sie sich auch klar von einander: B-Fassung (S. 174,180-175,204)

Bologna-Hs. (S. 230,1463-231,1481)

Alia est opinio quam teneo ad presens quod potentie anime cognitiue differunt realiter ab eius essentia. Quod patet tripliciter, primo ex diuersitate actuum sic: illud quod de se non dicit ordinem ad actum, set est indifferens ad diuersos actus oportet quod per aliquid determinetur ad quemlibet eorum si aliquem debet producere; set essentia anime de se non dicit aliquem ordinem ad actum hunc uel illum, set est indifferens ad quemlibet illorum (alioquin cum essentia anime sit una et actus sint plures et realiter diuersi,

Secundo ostenditur hoc idem ex indeterminatione anime secundum se sic: illud quod se non dicit ordinem ad actum, set est indifferens ad diuersos actus oportet quod determinetur ad quemlibet illorum si aliquem debet producere; set essentia anime de se nullum ordinem dicit ad actum hunc uel illum, set est indifferens ad quemlibet eorum; aliter enim cum essentia anime sit una et isti actus sint realiter diuersi, unum et idem et secundum idem esset simul

101 Vgl. S. 226,1315-228,1388 und DURANDUS, Super Sent., I, 3, 1, 3, Paris, BnF, lat. 15874, fol. 25rb-vb = Ed. Venedig 1571, fol. 22ra-va.

EINLEITUNG

71*

unum et idem et secundum idem esset simul determinatum ad plura et realiter diuersa, quod est inconueniens); ergo oportet quod essentia anime determinetur per aliquid ad hunc actum uel ad illum. Illud autem quo essentia determinatur ad actum uocamus potentiam; ergo potentia est aliquid additum super essentiam. Et si dicatur quod illud additum est solus respectus et non aliquid absolutum, contra: respectus et habitudo numquam est causa determinationis, set potius determinatus respectus sequitur et causatur a principio determinationis; uerbi gratia ignis non est determinatus ad calefaciendum per hoc quod habet talem habitudinem uel respectum, set calor determinat ignem ad calefaciendum et per calorem habet determinatum respectum, et hoc rationabiliter; sicut enim respectus supponit fundamentum ex quo oritur, sic determinatus respectus determinatum fundamentum. Igitur determinatio anime ad hunc actum uel illum non est per solum respectum, set fit necessario per aliquid absolutum quod est immediatum principium actus, et illud dicimus potentiam.

ad diuersa determinatum, quod est impossibile; ergo oportet quod per aliquid aliud determinetur ad hunc actum uel illum; illud autem dicimus potentiam quo determinatur essentia anime ad hunc actum uel illum; ergo potentie anime realiter addunt super essentiam eius. Nec potest dici quod ad hos actus determinetur per diuersos respectus, quia respectus et habitudo non est causa determinationis, set ex necessitate sequitur et causatur a principio determinationis; uerbi gratia ignis non est determinatus ad calefaciendum per hoc quod habet talem respectum uel habitudinem, set calor determinat ignem ad calefaciendum et ex hoc quod est sic determinatus sequitur quod habeat talem habitudinem. Vnde talis respectus sequitur illud quod est causa determinationis.

B-Fassung (S. 175,205-217)

Bologna-Hs. (S. 231,1503-232,1519)

Secundo probatur idem ex communi dicto, quod etiam habetur ex doctrina ARISTOTILIS in pluribus locis libri De anima, scilicet quod potentiarum anime quedam sunt organice, que utuntur corpore ut subiecto, sicut omnes potentie sensitiue, uisus oculo, auditus aure, et sic de ceteris, quedam uero non sunt organice, quia non utuntur corpore ut subiecto, licet indigeant corpore ut obiecto, sicut intellectus et uoluntas. Ex hoc sic arguitur: ille potentie que equaliter perficiunt corpus non possunt distingui secundum

Diceret forte ALIQVIS quod diuersitas in organis est propter diuersitatem actuum qui eliciuntur ab anima mediantibus diuersis dispositionibus organorum, et non propter aliquam aliam, ui anime perficiente organa illa diuersa. Set hoc non potest stare, quia in hoc differunt potentie sensitiue ab intellectiuis, quod sensitiue utuntur organo ut subiecto et non solum indigent corpore ut obiecto, intellectus autem, etsi indigeat corpore ut obiecto, puta organo fantasie ut preparetur obiectum intellectui, tamen

72*

EINLEITUNG

organicum et non organicum; set si potentie anime non differunt realiter ab anima et re absoluta, tunc omnes equaliter perficiunt corpus uel indigent corpore; ergo inter potentias anime non esset distinguere quod quedam essent organice et quedam non organice, quod est contra PHILOSOPHVM et contra commune dictum.

non utitur organo ut subiecto operationis, quia hoc competit tantum potentiis sensitiuis. Cum igitur anima quantum ad essentiam suam perficiat equaliter omnem partem corporis, et TV dicis quod potentie anime nichil reale addunt super animam, set solum respectum, qui quidem respectus nulla res est super suum fundamentum, et quod nulla res est nichil realiter informat, sequitur quod omnes potentie equaliter sint organice nec una plus indiget organo quam alia; omnes enim indigent ut obiecto et nulla ut subiecto nisi ratione sui fundamenti, scilicet essentie anime [...].

(10) Auch in der Frage, ob Gedächtnis, Verstand und Wille verschiedene Seelenvermögen seien, stellt man fest, dass es zwischen der B-Redaktion und der durandischen Antwort der Bologna-Hs. eher geringfügige wörtliche Übereinstimmungen gibt: B-Fassung (S. 179,25-180,46)

Bologna-Hs. (S. 235,1616-1633; 236,1643-1647)

Quantum ad primum articulum est duplex modus dicendi. Primus est quod memoria, prout est pars ymaginis, nominat potentiam realiter ab intellectu et uoluntate distinctam, quam quidem potentiam dicunt esse intellectum agentem. Duplex autem motiuum habent. Primum est quia quecumque attribuimus memorie conueniunt intellectui agenti. Duo enim conueniunt memorie que est pars ymaginis: primum est quod continet species; secundum est quod ex ea gignitur uel oritur intelligentia. Primum conuenit intellectui agenti; continet enim uirtualiter omnes species intelligibiles; est enim illud quo est omnia facere, ut dicitur III De anima. Item secundum ei conuenit, quia intellectus

Intelligendum est quod opinio QVORVNDAM est quod memoria, prout est pars ymaginis, nominat potentiam realiter ab intellectu et uoluntate distinctam, quam quidem potentiam dicunt esse intellectum agentem. Duplex autem motiuum habent: unum quod dictum est, quia nisi memoria esset potentia realiter distincta ab intelligentia, non esset ibi ymago Trinitatis, set tantum dualitatis. Alia ratio est quia quecumque nos attribuimus memorie conueniunt intellectui agenti; duo enim conueniunt memorie: primum est quod continet species, secundum est quod ex ea originatur uel oritur intelligentia. Primum dicitur III De anima. Item secundum ei conuenit, quia intellectus agens est qui causat uniuersale, quod est

EINLEITUNG

agens est qui causat uniuersale, quod est motiuum intellectus. Et ideo secundum ISTOS AVGVSTINVS nomine memorie uocauit intellectum agentem. Addunt etiam quod hoc modo habetur expressius ratio ymaginis si dicatur quod intellectus agens tenet locum memorie, quia ratio parentis et gignentis uerissime competit intellectui agenti; ipse enim format uerbum, quod est notitia genita. Secundum motiuum est quia ymago Trinitatis querenda est in suprema parte anime secundum AVGVSTINVM; intellectus autem agens est aliquid simpliciter supremum inter partes anime; et ideo inconueniens est ipsum secludere ab ymagine; secluderetur autem nisi teneret locum memorie; ergo etc.

73*

motiuum intellectus. Et ideo secundum ISTOS expressius apparet in istis potentiis ratio ymaginis si ponatur intellectus agens pars ymaginis, quia ratio parentis et gignentis uerissime conuenit intellectui agenti, quia ipse format uerbum; unde dicunt quod AVGVSTINVS uocauit memoriam intellectum agentem; generare enim uerbum seu expressam notitiam de necessitate conuenit intellectui agenti et non intellectui possibili qualitercumque informato [...]. Et addunt quod cum ymago Trinitatis querenda sit in suprema parte anime, intellectus autem agens sit illud quod simpliciter est supremum inter superiores partes anime, inconueniens uidetur secludere eum ab ymagine.

B-Fassung (S. 181,62-65)

Bologna-Hs. (S. 236,1648-1651)

Alius modus dicendi est quod memoria et intelligentia sunt realiter una et eadem natura absoluta sub diuersis officiis uel actibus, qui sunt tenere speciem uel habitualiter cognoscere et uti speciebus et actualiter cognoscere.

ALII uero dicunt aliter, scilicet quod memoria et intelligentia, ut sunt due partes ymaginis, sunt realiter una et eadem potentia considerata sub diuersis officiis uel actibus, qui sunt tenere species et uti speciebus.

B-Fassung (S. 183,104-112)

Bologna-Hs. (S. 238,1718-1731)

Alius est modus dicendi et est talis quod una res absoluta, siue essentia anime siue aliquid additum essentie, est fundamentum duarum potentiarum, que sunt intellectus et uoluntas, que sub duobus respectibus habent rationem duarum potentiarum, et isti duo respectus habent ordinem adinuicem ita quod secundus supponit primum sicut actus uoluntatis supponit

OMNES in hoc conueniunt quod uoluntas est alia potentia ab intellectu. Quomodo autem sit alia, est duplex opinio: una dicentium quod una res absoluta addita super essentiam anime est fundamentum duarum potentiarum que sunt intellectus et uoluntas; hanc autem nominant mentem, licet mens aliud includat, puta intellectum agentem, qui etiam in absoluto differt ab intellectu possibili. Que quidem mens sub duobus respectibus realibus habet rationem realem

74*

EINLEITUNG

actum intellectus, et secundum hoc intellectus et uoluntas in nullo absoluto differunt, set differentia eorum est per respectus.

duarum potentiarum, scilicet intellectus et uoluntatis; et isti duo respectus ordinem habent adinuicem ita quod secundus de necessitate presupponit primum, sicut actus uoluntatis presupponit actum intellectus; et secundum hoc ratio et uoluntas in nullo absoluto differunt, immo sunt idem, et tota differentia eorum est per respectus. Confirmatur autem hec positio tribus Hoc autem probant IPSI auctoritate et rationibus et auctoritate. rationibus duabus.

Diese und ähnliche Unterschiede gegenüber der B-Redaktion beweisen, dass der Kompilator der Bologna-Hs. nicht die hier herausgegebene B-Redaktion zitiert. Daher wird die Bologna-Hs. in unserer Edition der B-Redaktion nicht weiter berücksichtigt. Nur anhand einer vollständigen Edition könnte die in der Bologna-Hs. überlieferte Kompilation genauer untersucht werden; und nur eine akribische Analyse dieses gesamten Textes würde es ermöglichen, die Frage zu beantworten, welche Fassungen der zitierten Sentenzenkommentare der Kompilator jeweils herangezogen hat. 5. Stemma codicum Auch wenn die dieser Edition zugrundegelegten Hss. eine größtenteils einheitliche Textüberlieferung bilden und insgesamt die zweite Fassung des durandischen Sentenzenkommentars tradieren, gibt es einige Stellen, an denen die Hss. (insbes. A, N und O) umfangreichere Varianten haben. Dies haben wir anhand von einigen Beispielen illustriert102. Aus unseren vorhergehenden Untersuchungen hat sich ergeben, dass Durandus seinen Text von Anfang an überarbeitet hat und dieser Bearbeitungsprozess zum Teil in der handschriftlichen Tradition sichtbar ist103.

102 Siehe Th. JESCHKE – F. RETUCCI – G. GULDENTOPS – A. SPEER, »Durandus von St. Pourçain und sein Sentenzenkommentar«, S. 119-123; vgl. auch oben S. 53*-64*. 103 Vgl. auch M. PERRONE – F. RETUCCI, »Einleitung«, in: DURANDI DE SANCTO PORCIANO Scriptum super IV libros Sententiarum. Buch I, dd. 4-17, S. 48*-49*.

75*

EINLEITUNG

Was den hier herausgegebenen Textteil betrifft, können die Verhältnisse zwischen den Hss. in folgendem Stemma schematisiert werden104: A

B ȕ

Į į

14. Jh. A

N

Bc

İ

Ȗ[?]

Y

Z

F 15. Jh.

O

M

6. Editionsprinzipien und Orthographie Obwohl die Pariser Hs. Y einer der ältesten Textzeugen ist, hat sie wegen ihrer zahlreichen offensichtlichen Fehler einen sehr geringen Wert für die Rekonstruktion des Textes. Auch Z, der zweite, insgesamt etwas bessere, Pariser Kodex kann nicht als Leithandschrift gelten. Da O manchmal mit AN, manchmal mit YZ zusammengeht und eine ganze Reihe partikularer Varianten hat, von denen einige als bewusste Änderungen eines Kopisten interpretiert werden müssen, ist klar, dass diese Hs. eine kontaminierte Version bietet (O ist insgesamt ein codex recentior deteriorque). Der sicherste Text wird meistens von den Gruppen AN und FM geboten. Dabei ist zu beachten, dass die Hss. AN (und O) in einigen Fällen noch Spuren der A-Fassung, die der hier 104 In diesem Stemma stellen A und B nicht das Urmodell des Sentenzenkommentars des Durandus dar, sondern vielmehr den sich aufgrund von Durandus’ Überarbeitung ändernden Archetypus (d.h. den jüngsten gemeinsamen Vorfahren) der bewahrten Hss. dieses Kommentars (oder genauer: dieser Fassung des Kommentars). Im Gegensatz zum Archetypus der bewahrten Hss. ist das Urmodell eines Werkes, wie Reeves bemerkt hat, oft »troublesome to specify and hardly worth talking about« (siehe M. D. REEVES, »Archetypes«, in: DERS., Manuscripts and Methods. Essays on Editing and Transmission, Roma 2011, S. 107-117, bes. S. 114 und 117).

76*

EINLEITUNG

herausgegebenen, revidierten B-Fassung vorausgeht, tragen. Angesichts der Tatsache, dass F und N einige Korrekturen gegenüber den anderen Hss. aufweisen, darf angenommen werden, dass diese Hss. zumindest an einigen Stellen eine korrigierte Fassung des Archetypus widerspiegeln. Daher wird in Zweifelsfällen, in denen die Lesarten mehrerer Überlieferungszweige sowohl semantisch und argumentativ sinnvoll als auch grammatikalisch korrekt sind, die Lesart von F und/oder N bevorzugt. Von dieser Regel wird allerdings abgewichen, wenn die sinnvolle und grammatikalisch korrekte Lesart der Hss. ANO von der dritten Redaktion, so wie diese in der Pariser Hs. BnF, lat. 15874 (C ) und in der Venediger Edition von 1571 (π) bezeugt ist, unterstützt wird. Der Grund dafür ist einleuchtend: Auch wenn das Verhältnis zwischen den Hss. der zweiten Redaktion und denen der dritten Redaktion (insbes. der Hs. C) eine genaue, auf eine mögliche »Intertextualität der Fassungen«105 fokussierte Untersuchung verdient, scheint es plausibel, dass die dritte Redaktion, so wie diese in C und π überliefert ist, in den Passagen, die mit der zweiten Redaktion im großen und ganzen identisch sind, den Text der zweiten Fassung normalerweise bestätigt106. Diese Editionsprinzipien sind allerdings, wie Aristoteles über den »die unbestimmte Materie der menschlichen Praxis« betreffenden Standard der Fairness sagt, nur »ein bleiernes Richtmaß«, das auf das durch die handschriftliche Tradition bereitgestellte Material mit philologischer Souplesse angewandt werden sollte107. 105 Hss. der zweiten Redaktion können mit Lesarten aus der dritten Redaktion (und umgekehrt) kontaminiert sein. Vgl. dazu A. BOUREAU, Le Feu des manuscrits. Lecteurs et scribes des textes médiévaux, Paris 2018, S. 59. 106 Wenn z.B. ANOCπ »omni habitudine«, FMYZ dagegen »habitudine quacumque« haben (S. 140,308-309), ist es nahehliegend, dass ANO die richtige Lesart der B-Redaktion überliefern (es ist eher unwahrscheinlich, obgleich nicht undenkbar, dass Durandus den ursprünglichen Satzteil »omni habitudine« in »habitudine quacumque« abgeändert und schließlich wieder »omni habitudine« geschrieben hätte). Allerdings darf der textkritische Wert der Hs. C nicht überschätzt werden: Selbst wenn Durandus sie der Sorbonne überlassen hat, so bedeutet dies nicht notwendigerweise, dass er den Text dieser Hs. bis ins kleinste Detail überprüft und alle Fehler korrigiert hat. 107 Vgl. ARISTOTELES, Eth. Nic., V, 14, 1137b29-31 und THOMAS VON AQUIN, Sententia libri Ethicorum, V, 16, ed. Leon. 47.2, S. 324,169-181. Siehe auch D. POIREL, »L’éditeur est-il un auteur?«, in: G. GULDENTOPS – C. LAES – G. PARTOENS (Hgg.), Felici curiositate. Studies in Latin Literature and Textual Criticism from Antiquity to the Twentieth Century, Turnhout 2017, S. 783-793, hier S. 790: »Éditer, ce n’est ni appliquer mécaniquement des recettes toutes faites, ni choisir arbitrairement les variantes qui nous semblent les

EINLEITUNG

77*

Wie in den übrigen Bänden der Durandus-Edition, wird auch hier die polygraphische Schreibweise der Kopisten nicht ,klassizisiert‘, sondern nur vereinheitlicht108. Die Groß- und Kleinschreibung ist modernisiert. Die insgesamt recht unregelmäßige mittelalterliche Zeichensetzung wird an die Regeln des modernen Französischen bzw. Englischen angepasst. Wörtliche Zitate werden kursiviert. * Am Ende dieser Einleitung muss betont werden, dass auch diese Edition, obwohl sie übermäßig viel Zeit in Anspruch genommen hat, in mehreren Hinsichten unvollkommen geblieben ist und, wie jede historisch-philologische Arbeit, nicht mehr darstellt als eine mit einem gewissen Unwissen einhergehende Annäherung an die Texte und Gedanken weit entfernter Autoren – eine Annäherung, die angeblich negativ-theologisch angehaucht sein soll109. Das Bewusstsein der approximativen Natur unserer historisch-philologischen Erkenntnis lässt sich aber wohl kaum mit der Apophatik der von Durandus in diesem Band skizzierten via remotionis und via eminentie vergleichen, da Philologen und Ideenhistoriker keine ewige, transzendente, kurz göttliche Wahrheit suchen, sondern vielmehr einen Versuch unternehmen, kulturhistorisch bedingte meilleures, c’est conjuguer à chaque étape l’esprit de géométrie et l’esprit de finesse, la déduction logique et la compréhension interprétative.« 108 Vgl. F. RETUCCI, »Einleitung«, in: DURANDI DE SANCTO PORCIANO Scriptum super IV libros Sententiarum. Buch II, dd. 1-5, S. 81*-83*. Rein orthographische Varianten, wie z.B. 69,145 supponit] subponit Z, 70,172 loquntur] locuntur AMNY loquuntur O, oder 159,4 Secundo] Secumdo Y werden nicht erwähnt. In den Auszügen aus der Bologna-Hs. sind folgende orthographische Änderungen zu beachten: 188,53 (et alibi) Quidquid scr.: Quicquid Bo; 190,98 (et alibi) quatenus scr.: quatinus Bo; 193,206 (et alibi) opinio scr.: oppinio Bo; 195,266 (et alibi) Metaphisice scr.: metha- Bo; 199,394 edificandam scr.: hedificandam Bo; 203,529 (et alibi) supremo scr.: suppremo Bo; 203,541 (et alibi) substracto scr.: subtracto Bo; 204,564 (et alibi) imitabilitatis scr.: ymitabilitatis Bo; 208,729 (et alibi) reliquum scr.: reliqum Bo; 215,966: reliquum scr.: relicum Bo; 228,1378 (et alibi) chimera scr.: chymera Bo; 233,1582 Augustini scr.: agustini Bo; 239,1757 auctoritas scr.: actoritas Bo. 109 Vgl. Th. STEINFELD, »Skepsis. Über August Böckh, die Wissenschaft der unendlichen Approximation und das Glück der mangelnden Vollendung«, in: J. P. SCHWINDT (Hg.), Was ist eine philologische Frage? Beiträge zur Erkundung einer theoretischen Einstellung, Sinzheim (Suhrkamp) 2009, S. 211-226, bes. S. 215: »Insofern verbirgt sich in der philologischen ‚Approximation‘ immer auch ein Moment von negativer Theologie: darin nämlich, daß die Wahrheit in dem Maße wächst, wie sich die Wissenschaft – vergeblich – darum bemüht, sie zu erreichen.«

78*

EINLEITUNG

Produkte des menschlichen Denkens vor dem Hintergrund ihres jeweiligen Kontextes zu verstehen. Dazu liefert auch diese Edition hoffentlich einen bescheidenen Beitrag. 7. Abkürzungen A a add. adn. a.m. ap. B b C cf. comp. codd. coni. corr. del. dub. e.g. eras. exp. hom. i.m. inf. iter. i.u. litt. om. p.c. praem. ps.resp. scr. scrib.

redactio prima prima columna addidit (-derunt etc.) adnotauit, adnotatio (-ones etc.) alia manu apud redactio secunda secunda columna redactio tertia confera(n)tur (confer) compendium ambiguum (compendiose) codices conieci correxit deleuit, deletum dubium (dubie, etc.) exempli gratia erasit expunxit homoeoteleuton in margine inferior (inferius, etc.) iterauit infra uersum littera (litterae, etc.) omisit (-serunt) post correctionem praemisit pseudoresponsio scripsi (scripsit) scribendum

EINLEITUNG

secl. spat. uac. suppl. s.u. transl. u.

79*

seclusi spatium uacuum suppleui (suppleuit) supra uersum translatio uersus

8. Zeichen |

[...]

Beginn einer neuen Spalte oder Seite der Handschrift, die am Rand angeführt wird. Hinzufügung eines Textes, der vom Editor als notwendig erachtet wird. Auslassung von Text, der vom Editor als entbehrlich oder als den Sinn entstellend angesehen wird.

Vorliegende Edition112

Qu. 5: Quid sit subiectum in theologia, 62,1-80,364 utrum Deus uel aliquid aliud (C, 10ra = π, (188,3-192,148) 8vb) Qu. 6: Vtrum theologia sit practica uel 80,1-90,207 speculatiua (C, 12va = π, 10vb) (195,261-199,425) Qu. 7: Vtrum ipsa subalternetur scientie – beatorum (C,14ra = π, 12ra) (200,427-201,491)

–

Qu. 2: De subiecto theologie quid sit

Qu. 3: Vtrum theologia sit practica uel speculatiua

–

110 In dieser und der dritten Spalte steht ein Strich für das Fehlen einer Frage (bzw. eines Textteils). 111 In dieser Spalte werden die Titel der Quästionen nach der Pariser Hs. BnF lat. 15874 (C) zitiert. 112 In dieser Spalte beziehen sich die Verweise zwischen Klammern auf die Exzerpte aus der Bologneser Hs., Biblioteca comunale dell’Archiginnasio, Ms. A 913.

– (–)

Qu. 4: Vtrum sit una (C, 9rb = π, 8ra)

Qu. 1: Vtrum theologia sit scientia

Prologus

[Appendix in ANO]

Qu. 1: Vtrum theologia sit scientia (C, 1,1-47,982 3rb = π, 2rb) (192,150-195,259) Qu. 2: Vtrum sit scientia supposito quodam lumine quod quidam ponunt esse in perfectioribus doctoribus (C, 6va = π, 5va) Qu. 3: Vtrum uirtute diuina possit com- [47,983-62,1377] municari puro uiatori cognitio scientifica de articulis fidei (C, 7vb = π, 6vb)

–

Est Deus in celo reuelans misteria (C, 2ra – = π, 1ra) (–)

C111

Prefatio

B110

Tafel I. Synopsis der zweiten (B) und der dritten (C) Redaktion sowie der Exzerpte in Bo 80* EINLEITUNG

Qu. 3: Vtrum aliquis intellectus creatus uel increatus possit concipere distinctionem attributorum absque omni comparatione ad creaturas (C, 20vb = π, 18ra)

Qu. 2: Vtrum attributa diuina differant 126,1-148,488 aliquo modo ex natura rei circumscripta (206,626-215,961) omni operatione intellectus (C, 19vb = π, 17rb)

Qu. 2: Vtrum aliquis intellectus creatus uel increatus possit concipere distinctionem attributorum diuinorum secundum rationem circumscripta omni comparatione Dei ad creaturas

Qu. 4: Cuius sit uti tanquam obiecti, utrum scilicet omnibus citra Deum sit utendum (C, 18ra = π, 15ra)

Qu. 3: Cuius potentie actus sit uti (C, 107,1-116,170 17vb = π, 14va) (–)

Qu. 2: Quid sit obiectum fruitionis, utrum illud sit solum Deus uel possit esse aliquid aliud (C, 16ra = π, 14ra)

Qu. 1: Cuius potentie actus sit frui (C, 91,1-106,321 15vb = π, 13vb) (–)

Vorliegende Edition

Qu. 1: Vtrum sit tantum unus Deus (C, 117,1-125,158 19ra = π, 16vb) (202,493-205,623)

Qu. 2: Vtrum omnibus citra Deum sit utendum

Qu. 1: Quo sit fruendum

Qu. 8: Vtrum ipsa subalternetur alicui – scientie humanitus inuente uel alie sibi (C,14vb = π, 13ra)

C

Distinctio secunda Qu. 1: Vtrum sit tantum unus Deus

Distinctio prima

–

B

EINLEITUNG

81*

Distinctio tertia

Vorliegende Edition

Qu. 3: Vtrum Deum esse sit per se notum – (C, 25rb = π, 22ra) (226,1315-228,1388) Qu. 4: Vtrum in omni creatura sit uesti- 159,1-164,99 gium Trinitatis (C, 25vb = π, 22va) (–) Qu. 5: Vtrum in homine sit ymago Tri- – nitatis (C, 26rb = π, 23rb) (–) Qu. 6: De partibus ymaginis que sunt 165,1-178,268 quoad potentias [...], et queritur primo de (228,1390-234,1601) habitudine earum ad essentiam anime (C, 26va = π, 23va) Qu. 7: De partibus ymaginis qualiter se 178,1-182,83 habeant inter se, et primo de memoria et (234,1603-237,1683) intelligentia, utrum sint una potentia uel diuerse (C, 29ra = π, 25vb) Qu. 8: Secundo de intellectu et uoluntate 182,86-187,194 (C, 29va = π, 26ra) (237,1684-242,1856) Qu. 9: Tertio de intellectu agente, utrum – sit aliquid anime nostre (C, 30va = π, 27ra) (–)

Qu. 2: Vtrum uestigium Trinitatis sit in omni creatura

–

Qu. 3: Vtrum potentie anime sint idem quod essentia anime uel aliquid additum

Qu. 4: De partibus ymaginis:

–

Qu. 2: Vtrum possimus cognoscere de Deo quid est (C, 24va = π, 21rb)

Qu. 1: Vtrum possimus ex creaturis pro- 149,1-159,214 bare Deum esse (C, 23vb = π, 20vb) (219,1106-225,1313)

Qu. 4: Vtrum cum unitate essentie possit – stare realis pluralitas personarum (C, 22vb (215,963-219,1104) = π, 19vb)

C

–

Qu. 1: An Deus sit cognoscibilis a nobis ex creaturis

–

B

82* EINLEITUNG

A 1ra 3vb 4vb 5vb 6rb 7ra 7va 8ra 9ra 9va 9vb 10va

Quästion

Prol., 1

Prol., App.

Prol., 2

Prol., 3

1, 1

1, 2

2, 1

2, 2

3, 1

3, 2

3, 3

3, 4

15vb

14vb

14va

13vb

12ra

11rb

10vb

9va

8va

7rb

5vb

1ra

N

43r

40r

38v

36r

30v

28v

26v

23r

15v

11v

18r

1r

O

14vb

13vb

13va

12va

10va

8vb

8ra

7vb

6vb

35va

33ra

32rb

30rb

26va

25ra

23va

20vb

18vb

15vb

def.

def. 5rb

7ra

M

1ra

F

Tafel II. Quästionenüberlieferung der einzelnen Handschriften

42ra

41ra

40vb

40ra

38va

38ra

37va

36va

35vb

34va

def.

31ra

Y

9va

8vb

8va

7vb

6va

6ra

5va

4va

3vb

2vb

def.

1ra

Z

EINLEITUNG

83*

QUELLEN UND LITERATURVERZEICHNIS

1. Handschriften Auxerre, Bibliothèque municipale, Ms. 26 (A): DURANDUS DE S. PORCIANO, Scriptum super Libros Sententiarum Petri Lombardi. Recensio secunda. Barcelona, Arxiu de la Corona d’Aragó, S. Cugat 54, (Bc): DURANDUS DE S. PORCIANO, Scriptum super Librum I Sententiarum Petri Lombardi, Fragmentum. Bologna, Biblioteca comunale dell’Archiginnasio, Ms. A 913 (Bo): DURANDUS DE S. PORCIANO, Scriptum super Librum I Sententiarum Petri Lombardi, Excerpta. Firenze, Biblioteca Medicea Laurenziana, Cod. San Marco 440 (F): DURANDUS DE S. PORCIANO, Scriptum super Libros Sententiarum Petri Lombardi. Recensio secunda. Graz, Universitätsbibliothek, Ms. 475: GUILLELMUS PETRI DE GODINO, Lectura Thomasina. Melk, Stiftsbibliothek, Codex Mellicensis 611 (130 C 8) (M): DURANDUS DE S. PORCIANO, Scriptum super Libros Sententiarum Petri Lombardi. Recensio secunda. Nürnberg, Stadtbibliothek, Hs. Cent. III 79 (N): DURANDUS DE S. PORCIANO, Scriptum super Libros Sententiarum Petri Lombardi. Recensio secunda. Paris, Bibliothèque nationale de France, Ms. lat. 12330 (Z): DURANDUS DE S. PORCIANO, Scriptum super Libros Sententiarum Petri Lombardi. Recensio secunda. Paris, Bibliothèque nationale de France, Ms. lat. 14454 (Y): DURANDUS DE S. PORCIANO, Scriptum super Librum I Sententiarum Petri Lombardi. Recensio secunda. Paris, Bibliothèque nationale de France, Ms. lat. 15874 (C): DURANDUS DE S. PORCIANO, Scriptum super Librum I Sententiarum Petri Lombardi. Recensio tertia. Paris, Bibliothèque nationale de France, Ms. lat. 15877: DURANDUS DE S. PORCIANO, Scriptum super Librum IV Sententiarum Petri Lombardi. Recensio tertia.

86*

QUELLEN- UND LITERATURVERZEICHNIS

Paris, Bibliothèque nationale de France, Ms. lat. 15859: ALEXANDER DE ALEXANDRIA, Commentarium in I Sententiarum. Redactio posterior. Saint-Omer, Bibliothèque municipale de l’agglomération de SaintOmer, Ms. 332 (O): DURANDUS DE S. PORCIANO, Scriptum super Libros Sententiarum Petri Lombardi. Recensio secunda. Troyes, Médiathèque de l’Agglomération Troyenne, Ms. 992, fol. 7r-25: IACOBUS METENSIS, Scriptum super Libros Sententiarum Petri Lombardi. Additiones ad Commentarium in primum librum Sententiarum; ff. 34va-133vb: IACOBUS METENSIS, Scriptum super Libros Sententiarum Petri Lombardi. Recensio prima. 2. Frühdrucke AEGIDIUS ROMANUS, Primus Sententiarum [siue Ordinatio], correctus a reuerendo magistro A. Montifalconio, Venetiis, Sumptibus [...] heredum quondam Domini O. Scoti, 1521 (ND Frankfurt a. M. 1968); —, Quodlibeta, studio P. D. DE CONINCK, Lovanii, Typis H. Nempæi, 1646 (ND Frankfurt a.M. 1966) AVERROES, Aristotelis Opera cum Averrois commentariis, Venetiis, Apud Iunctas, 1562-1574 (ND Frankfurt a. M. 1962). Biblia Latina cum Glossa ordinaria. Facsimile Reprint of the Editio Princeps Adolph RUSCH of Strassburg 1480/81. Introduction by K. FROEHLICH and M. T. GIBSON, Turnhout 1992. DURANDUS A SANCTO PORCIANO, Expectatissime & suo merito laudatissime in quattuor sententiarum libros questionum plurimarum resolutiones & exactissime decisiones: perspicatissimi theologi [...] Magistri Durandi de sancto Portiano [...] diligentissime a Magistro Iacobo Merlino recognite et gemino indicio illustrate, Ex officina Ascensiana ex recognitione Magistri Iacobi Merlini & impensis Ioannis Parui Bibliopolę parisiensis [...], 1508; —, In Petri Lombardi Sententias Theologicas Commentariorum libri IIII. Nunc demum, post omnes omnum [!] editiones, accuratissime recogniti & emendati [...], Venetiis, Ex Typographia Guerræa, 1571 (ND Ridgewood 1964). HENRICUS DE GANDAVO, Quodlibeta, Vænundatur ab Iodoco Badio Ascensio, 1518 (ND Louvain 1961);

QUELLEN- UND LITERATURVERZEICHNIS

87*

—, Summae Quæstionum Ordinariarum [...] Tomos Prior; Tomos Posterior, Vænundatur in ædibus Iodoci Badii Ascensii, , 1520 (ND St. Bonaventure, New York 1953). HERVAEUS NATALIS, Quolibeta, ed. M. A. ZIMARA, Impressa Venetijs summa diligentia per G. Arriuabenum, 1513 (ND Ridgewood 1966); —, In quatuor Libros sententiarum Commentaria, ed. A. MALET, Parisiis, Apud viduam Dyonisii Moreau & Dyonisium Moreau, 1647 (ND Farnborough 1966). HIERONYMUS FASOLUS, In Primam Partem Summæ S. Thomæ Commentaria [...], Lugduni, Sumptibus L. Prost, 1623. PETRUS DE TARANTASIA, In IV libros Sententiarum Commentaria, Tolosae, Apud A. Colomerium, 1652 (ND Ridgewood, New Jersey 1964). RICHARDUS DE MEDIAVILLA, Quodlibeta, Brixiæ, Apud V. Sabbium, 1590 (ND Frankfurt a. M. 1963); —, Super Quatuor Libros Sententiarum Petri Lombardi, recognitæ [...] à R. P. F. L. SILVESTRIO, Brixiæ 1591 (ND Frankfurt a. M. 1963). WILHELMUS DE STUTGARDIA, Mus Exenteratus, Tubingae, Typis G. Gruppenbachij, 1593. 3. Kritische Editionen und moderne Ausgaben ALBERTUS MAGNUS, Metaphysica. Libros quinque priores ed. B. GEYER, Münster i. W. 1960 (Alberti Magni Opera omnia, Editio Coloniensis, Bd. 16,1); —, Super I Librum Sententiarum. Distinctiones 1–3 ed. M. BURGER, Münster i. W. 2015 (Alberti Magni Opera omnia, Editio Coloniensis, Bd. 29,1). AMBROSIASTER (SEU PSEUDO-AUGUSTINUS), Quaestiones ueteris et noui testamenti CXXVII. Accedit Appendix continens alterius editionis quaestiones selectas, ed. A. SOUTER, Wien 1908 (CSEL, Bd. 50). AMBROSIUS MEDIOLANENSIS, Exameron, in: Sancti Ambrosii Opera. Pars Prima [...], ed. C. SCHENKL, Wien 1897 (CSEL, Bd. 32, S. 1-261). —, Expositio euangelii secundum Lucam, in: Sancti Ambrosii Mediolanensis Opera. Pars IV, ed. M. ADRIAEN, Turnhout 1957 (CCSL, Bd. 14, S. 1-400). ANONYMUS, In Perihermeneias, ed. M. GRABMANN, in: »Kommentare zur aristotelischen Logik aus dem 12. und 13. Jahrhundert im Ms. lat. fol. 624 der Preußischen Staatsbibliothek in Berlin. Ein

88*

QUELLEN- UND LITERATURVERZEICHNIS

Beitrag zur Abaelardforschung«, in: M. GRABMANN, Gesammelte Akademieabhandlungen, Paderborn 1979, S. 1419-1446. ANONYMUS (siue IOHANNES DE FONTE), Les Auctoritates Aristotelis. Un florilège médiéval, ed. J. HAMESSE, Louvain–Paris 1974. ANONYMUS, Tractatus florianus de solutionibus sophismatum, in: L. M. DE RIJK, Some Earlier Parisian Tracts on Distinctiones sophismatum, Nijmegen 1988, S. 49-145. ANSELMUS, Proslogion, ed. F. S. SCHMITT, Edinburgh 1946 (S. Anselmi Cantuariensis Archiepiscopi Opera omnia, Bd. 1, S. 93-122). ARISTOTELES, Aristotelis Opera, ex recensione I. BEKKERI, ed. Academia Regia Borussica; editio altera quam curauit O. GIGON, Berlin 1960; Aristoteles Latinus, 1957–. Articuli condempnati a stephano episcopo parisiensi anno 1277, in: La condamnation parisienne de 1277. Nouvelle édition du texte latin, traduction, introduction et commentaire par D. PICHÉ avec la collaboration de C. LAFLEUR, Paris 1999, S. 80-147. AUGUSTINUS, Confessionum libri XIII, quos post M. SKUTELLA iterum ed. L. VERHEIJEN, Turnhout 1981 (CCSL, Bd. 27); —, Contra epistulam quam uocant fundamenti, ed. I ZYCHA, Wien 1891(CSEL, Bd. 25,1, S. 193-248); —, De ciuitate Dei libri I-X; De ciuitate Dei libri XI-XXII, ed. B. DOMBART – A. KALB, Turnhout 1955 (CCSL, Bde. 47-48); —, De correptione et gratia, ed. J.-P. MIGNE, Paris 1865 (PL, Bd. 44, Sp. 915-946); —, De diuersis quaestionibus octoginta tribus, ed. A. MUTZENBECHER, Turnhout 1975 (CCSL, Bd. 44A, S. 1-249); —, De doctrina christiana, ed. I. MARTIN, Turnhout 1962 (CCSL, Bd. 32, S. 1-167); —, De Genesi ad litteram, ed. I. ZYCHA, Wien 1894 (CSEL, Bd. 28,1, S. 1-456); —, De natura boni liber, ed. I. ZYCHA, Wien 1892 (CSEL, Bd. 25,2, S. 855-889); —, De Trinitate libri XV, ed. W. J. MOUNTAIN – F. GLORIE, Turnhout 1968 (CCSL, Bde. 50-50A); —, Enarrationes in Psalmos 1–50. Pars 1A: Enarrationes in Psalmos 1–32 (Expos.), ed. C. WEIDMANN, Wien 2003 (CSEL, Bd. 93,1A); —, Enarrationes in Psalmos 101–150. Pars 5: Enarrationes in Psalmos 141–150, ed. F. G ORI – I. S PACCIA , Wien 2005 (CSEL, Bd. 95,5);

QUELLEN- UND LITERATURVERZEICHNIS

89*

—, Enchiridion ad Laurentium de fide et spe et caritate, ed. E. EVANS, Turnhout 1969 (CCSL, Bd. 46, S. 33-114); —, Epistulae. Pars III: Ep. CXXIV – CLXXXIV A, ed. A. GOLDBACHER, Wien 1904 (CSEL, Bd. 44); —, In Iohannis euangelium tractatus CXXIV, ed. R. WILLEMS, Turnhout 1954 (CCSL, Bd. 36); —, Retractationum libri II, ed. A. MUTZENBECHER, Turnhout 1975 (CCSL, Bd. 57); —, Sermo 350 de charitate, ed. J.-P. MIGNE, Paris 1865 (PL, Bd. 39, Sp. 1533-1535). AVERROES, Commentarium magnum in Aristotelis De anima libros, ed. F. S. CRAWFORD, Cambridge (Mass.) 1953. AVICENNA, Liber de anima seu Sextus de naturalibus, IV-V. Édition critique de la traduction latine médiévale par S. VAN RIET. Introduction sur la doctrine psychologique d’Avicenne par G. VERBEKE, Louvain–Leiden 1968. BEDA VENERABILIS, In Lucae euangelium expositio, ed. D. HURST, Turnhout 1960 (CCSL, Bd. 120, S. 5-425). BERNARDUS DE TRILIA, Quaestiones disputatae de cognitione animae separatae, ed. P. KÜNZLE, Bern 1969; —, Quodlibet III, art. 5, in: S. Thomae de Aquino Opera omnia iussu Leonis XIII P. M. edita, Bd. 42, Roma 1979, S. 275 (Appendice K). Biblia Sacra iuxta Vulgatam versionem, adiuvantibus B. FISCHER, I. GRIBOMONT, H. F. D. SPARKS, W. THIELE recensuit et brevi apparatu critico instruxit R. WEBER. Editionem quintam emendatam retractatam praeparavit R. GRYSON, Stuttgart 2007. BOETHIUS, De consolatione Philosophiae. Opuscula theologica, ed. C. MORESCHINI, München–Leipzig 2000 (Bibliotheca Scriptorum Graecorum et Romanorum Teubneriana); —, In Isagogen Porphyrii commenta, ed. S. BRANDT, Wien 1906 (CSEL, Bd. 48). BONAVENTURA, Itinerarium mentis in Deum, in: Opuscula varia theologica, Ad Claras Aquas (Quaracchi) 1891 (Opera omnia, Bd. 5, S. 293-316); —, Commentaria in Quatuor libros Sententiarum magistri Petri Lombardi, In Primum librum Sententiarum, Ad Claras Aquas (Quaracchi) 1882 (Opera omnia, Bd. 1). CICERO, De officiis, ed. C. ATZERT, Leipzig 1963 (Bibliotheca Scriptorum Graecorum et Romanorum Teubneriana).

90*

QUELLEN- UND LITERATURVERZEICHNIS

DIONYSIUS CARTUSIANUS, Commentaria in IV libros Sententiarum fidei catholicæ, I, in: Opera omnia in unum corpus digesta [...] cura et labore monachorum Sacri Ordinis Cartusiensis, Tournai 1902 (Bd. 19). DURANDELLUS, Evidentiae contra Durandum, ed. P. T. STELLA, 2 Bde., Tübingen–Basel 2003 (Corpus Philosophorum Medii Aevi. Opera Philosophica Mediae Aetatis Selecta, Bd. 3). DURANDUS DE SANCTO PORCIANO, Scriptum super IV libros Sententiarum. Buch I, dd. 4-17, ed. M. PERRONE – F. RETUCCI, Leuven 2017; —, Scriptum super IV libros Sententiarum. Buch I, dd. 18-35, ed. M. PERRONE – F. RETUCCI, Leuven 2019; —, Scriptum super IV libros Sententiarum. Buch II, dd. 1-5, ed. F. RETUCCI, Leuven 2012; —, Scriptum super IV libros Sententiarum. Buch II, dd. 22-38, ed. F. RETUCCI – M. PERRONE, Leuven 2013; —, Scriptum super IV libros Sententiarum. Buch IV, dd. 1-7, ed. G. GULDENTOPS – G. PELLEGRINO, Leuven 2014; —, Scriptum super IV libros Sententiarum. Buch IV, dd. 43-50, ed. Th. JESCHKE, Leuven 2012. EUCLIDES, The First Latin Translation of Euclid’s Elements Commonly Ascribed to Adelard of Bath. Books I-VIII and Books X.36-XV.2, ed. H. L. L. BUSARD, Toronto 1983 (Studies and Texts 64); —, The Latin Translation of the Arabic Version of Euclid’s Elements Commonly Ascribed to Gerard of Cremona, ed. H. L. L. BUSARD, Leiden 1984. EUSTRATIUS, In Ethica Nicomachea, in: The Greek Commentaries on the Nicomachean Ethics of Aristotle in the Latin Translation of Robert Grosseteste, Bishop of Lincoln (†1253), Vol. I, ed. H. P. F. MERCKEN, Leiden 1973 (CLCAG, Bd. 6,1, S. 1-193). GODEFRIDUS DE FONTIBUS, Les quatre premiers Quodlibets de Godefroid de Fontaines, ed. M. DE WULF – A. PELZER, Louvain 1904 (Les Philosophes Belges. Textes et Études, Bd. 2); —, Les Quodlibet cinq, six et sept de Godefroid de Fontaines, ed. M. DE WULF – J. HOFFMANS, Louvain 1914 (Les Philosophes Belges. Textes et Études, Bd. 3); —, Le huitième Quodlibet, Le neuvième Quodlibet, Le dixième Quodlibet de Godefroid de Fontaines, ed. J. HOFFMANS, Louvain 1924, 1928, 1931 (Les Philosophes Belges. Textes et Études, Bd. 4,1-3);

QUELLEN- UND LITERATURVERZEICHNIS

91*

—, Les Quodlibets onze-quatorze de Godefroid de Fontaines, ed. J. HOFFMANS, Louvain 1932 (Les Philosophes Belges. Textes et Études, Bd. 5,1-2). GREGORIUS MAGNUS, Homiliae in Euangelia, ed. R. ÉTAIX, Turnhout 1999 (CCSL, Bd. 141); —, Moralia in Iob. Libri XXIII-XXXV, ed. M. ADRIAEN, Turnhout 1985 (CCSL, Bd. 143B). GUALTERUS CHATTON, Reportatio super Sententias. Liber II, ed. J. C. WEY – G. J. ETZKORN, Toronto 2004. HENRICUS DE GANDAVO, Summa (Quaestiones ordinariae), art. XLIXLVI, ed. L. HÖDL, Leuven 1998 (Henrici de Gandavo Opera omnia, Bd. 29); —, Quodlibet XII. Quaestiones 1-30, ed. J. DECORTE, Leuven 1987 (Henrici de Gandavo Opera omnia, Bd. 16); —, Quodlibet XIII, ed. J. DECORTE, Leuven 1985 (Henrici de Gandavo Opera omnia, Bd. 18). HERVAEUS NATALIS, Commentarius in Sententias. Prologus, ed. M. OLSZEWSKI, in: DERS., Dominican Theology at the Crossroads, S. 84-167; —, De secundis intentionibus, ed. J. P. DOYLE, Milwaukee 2008 (Mediæval Philosophical Texts in Translation, Bd. 44, S. 329-595); —, Opinio de difficultatibus contra doctrinam fratris Thome, ed. P. PICCARI, in: Memorie domenicane, N.S. 26 (1995), S. 14-193; —, Quaestio disputata de beatitudine, ed. Th. JESCHKE, in: DERS., Deus ut tentus vel visus, S. 642-681. HILARIUS PICTAVIENSIS, Sur Matthieu, Tome II, Texte critique, traduction, notes, index et appendice par J. DOIGNON, Paris 1979 (SC, Bd. 258). —, Tractatus super Psalmos. In Psalmum CXVIII, cura et studio J. DOIGNON (†), iuuamen praestante R. DEMEULENAERE, Turnhout 2002 (CCSL, Bd. 61A). HUGO DE NOVOCASTRO, Utrum Deus posset facere alium mundum extra istum (Super Sent., I, 44, 2), ed. E. RANDI, in: DERS, Il sovrano e l’orologiaio. Due immagini di Dio nel dibattito sulla «potentia absoluta» fra XIII e XIV secolo, Firenze 1986, S. 144-147. I ACOBUS M ETENSIS , Commentarius in Sententias. Prologus, ed. M. OLSZEWSKI, in: DERS., Dominican Theology at the Crossroads, S. 22-81; —, Quaestiones in I Librum Sententiarum, Distinctio 2, Quaestiones 1-2, ed. M. OLSZEWSKI, in: DERS., »A Thomist Facing the Challenge of Henry of Ghent. An Edition and Study of Distinction 2 from James

92*

QUELLEN- UND LITERATURVERZEICHNIS

of Metz’s Commentary on Book I of the Sentences«, in: R. HOFMEISTER PICH – A. SPEER (Hgg.), Contemplation and Philosophy: Scholastic and Mystical Modes of Medieval Philosophical Thought. A Tribute to Kent Emery, Jr., Leiden–Boston 2018, S. 316-341. IACOBUS DE VITERBIO, Disputatio prima de quolibet, ed. E. YPMA, Würzburg 1968; —, Disputatio secunda de quolibet, ed. E. YPMA, Würzburg 1969. IOHANNES CAPREOLUS, Defensiones Theologiæ Divi Thomæ Aquinatis, ed. C. PABAN – Th. PÈGUES, Tom. I, Tours 1900 (= Frankfurt a. M. 1967). IOHANNES DAMASCENUS, De fide orthodoxa. Versions of Burgundio and Cerbanus, ed. E. M. BUYTAERT, St. Bonaventure, N.Y.–Louvain–Paderborn 1955 (Franciscan Institute Publications, Text Series, Bd. 8). IOHANNES DUNS SCOTUS, Lectura in librum Primum Sententiarum, A distinctione octava ad quadragesimam quintam, Città del Vaticano 1966 (Opera omnia studio et cura Commissionis Scotisticae ad fidem codicum edita, Bd. 17); —, Ordinatio, Prologus, Città del Vaticano 1950 (Opera omnia, Bd. 1); —, Ordinatio, Liber Primus, Distinctio prima et secunda, Città del Vaticano 1950 (Opera omnia, Bd. 2); —, Ordinatio, Liber Primus, Distinctio tertia, Città del Vaticano 1954 (Opera omnia, Bd. 3); —, Ordinatio, Liber Primus, A distinctione quarta ad decimam, Città del Vaticano 1956 (Opera omnia, Bd. 4); —, Ordinatio, Liber Quartus, A prologo usque ad distinctionem septimam, Città del Vaticano 2008 (Opera omnia, Bd. 11); —, Quæstiones in Secundum librum Sententiarum, A distinctione decima quinta usque ad quadragesimam quartam, Paris 1893 (Opera omnia, Bd. 13); —, Quæstiones in Quartum librum Sententiarum, A distinctione quadragesima nona usque ad quinquagesimam, Paris 1894 (Opera omnia, Bd. 21); —, Quaestiones quodlibetales XIV-XXI, Paris 1895 (Opera omnia, Bd. 26); —, Quaestiones super libros Metaphysicorum Aristotelis. Libri I–V, ed. R. ANDREWS – G. ETZKORN – G. GÁL – R. GREEN – F. KELLEY – G. MARCIL – T. NOONE – R. WOOD, St. Bonaventure, N.Y., 1997 (Opera philosophica, Bd. 3);

QUELLEN- UND LITERATURVERZEICHNIS

93*

—, Reportata Parisiensia. Liber Secundus, Dist. XII-XLIV – Liber Tertius, Dist. I-XXXV – Liber Quartus, Dist. I-VI, Paris 1894 (Opera omnia, Bd. 23); —, The Examined Report of the Paris Lecture. Reportatio I-A. Latin Text and English Translation, ed. A. B. WOLTER – O. V. BYCHKOV, St. Bonaventure, N.Y., 2004; —, Traité du Premier Principe. Tractatus de primo principio. Texte latin établi par W. KLUXEN, traduit du latin par J.-D. CAVIGIOLI, J.-M. MEILLAND et F.-X. PUTALLAZ, sous la direction de R. IMBACH avec une introduction de F.-X. PUTALLAZ, Paris 2001. IOHANNES PARISIENSIS (seu QUIDORT), Commentaire sur les Sentences, Reportation, Livre I, ed. J.-P. MULLER, Roma 1961 (Studia Anselmiana, Bd. 47); —, Excusatio, in: J.-P. MULLER, »À propos du Mémoire justificatif de Jean Quidort. L’article sur le rapport entre l’essence et l’existence«, in: Recherches de Théologie ancienne et médiévale 19 (1952), S. 343-351. —, In Quartum Sententiarum, Distinctio 49, ed. Th. JESCHKE, in: DERS., Deus ut tentus vel visus, S. 615-623. IOHANNES PECHAM, Quaestiones disputatae, ed. G. J. ETZKORN – H. SPETTMANN – L. OLIGER, Grottaferrata 2002 (Bibliotheca Franciscana Scholastica Medii Aevi, Bd. 28). ISIDORUS HISPALENSIS, Etymologiarum sive originum libri XX, ed. W. M. LINDSAY, Oxford 1911 (2 Bde.). PETRUS DE ALVERNIA, Quodlibet I, Quaestio 7, ed. Th. JESCHKE, in: DERS., Deus ut tentus vel visus, S. 628-639. PETRUS HISPANUS, Tractatus Called Afterwards Summule Logicales, ed. L. M. DE RIJK, Assen 1972. PETRUS IOHANNIS OLIVI, Quaestiones in Secundum librum Sententiarum, Vol. II: Quaestiones 49-71, ed. B. JANSEN, Quaracchi 1924 (Bibliotheca Franciscana Scholastica Medii Aevi, Bd. 5). PETRUS LOMBARDUS, Collectanea in omnes D. Pauli Apostoli epistolas, ed. J.-P. MIGNE, Paris 1880 (PL 191, Sp. 1297-1696); —, Sententiae in IV libris distinctae, ed. I. BRADY, Editio tertia ad fidem codicum antiquiorum restituta, Grottaferrata 1971-1981 (Spicilegium Bonaventurianum, Bde. 4-5). PROCLUS, Elementatio theologica, translata a Guillelmo de Morbecca, ed. H. BOESE, Leuven 1987 (Ancient and Medieval Philosophy, Ser. 1, Bd. 5).

94*

QUELLEN- UND LITERATURVERZEICHNIS

PSEUDO-DIONYSIUS, Dionysiaca. Recueil donnant l’ensemble des traductions latines des ouvrages attribués au Denys de l’Aréopage, ed. Ph. CHEVALLIER, 2 Bde., Bruges 1937. RICHARDUS DE MEDIAVILLA, Questions disputées, Tome II: Questions 9-13, ed. A. BOUREAU, Paris 2012. RICHARDUS DE SANCTO VICTORE, De Trinitate, ed. J. RIBAILLIER, Paris 1958 (Textes Philosophiques du Moyen Âge, Bd. 6). RICHARDUS KNAPWELL [?], Correctorium Corruptorii “Quare”, ed. P. GLORIEUX, Kain 1927. ROBERTUS DE ORFORD, Reprobationes dictorum a fratre Egidio in Primum Sententiarum, ed. A. P. VELLA, Paris 1968 (Bibliothèque Thomiste, Bd. 38). THEODORICUS TEUTONICUS, Schriften zur Intellekttheorie, ed. B. MOJSISCH, Hamburg 1977 (Opera omnia, Bd. 1). THOMAS DE SUTTONA, Quaestiones ordinariae, ed. J. SCHNEIDER, München 1977; —, Quodlibeta, ed. M. SCHMAUS – M. GONZÁLEZ-HABA, München 1969. THOMAS DE AQUINO, Commentaria in libros Aristotelis De caelo et mundo, De generatione et corruptione et Meteorologicorum, cura et studio Fratrum Ordinis Praedicatorum, Roma 1886 (Opera omnia, Editio Leonina, Bd. 3); —, Commentaria in octo libros Physicorum Aristotelis, cura et studio Fratrum Ordinis Praedicatorum, Roma 1884 (Opera omnia, Editio Leonina, Bd. 2); —, Commentum in Quartum Librum Sententiarum Magistri Petri Lombardi, Dist. 23-50, ed. S. E. FRETTÉ, Paris 1874 (Opera omnia, Bd. 11); —, De unitate intellectus contra Averroistas, cura et studio Fratrum Praedicatorum, Roma 1976 (Opera omnia, Editio Leonina, Bd. 43, S. 291-314); —, Expositio libri Posteriorum, ed. R.-A. GAUTHIER, Roma–Paris 1989 (Opera omnia, Editio Leonina, Bd. 1*2); —, Expositio super Primam et Secundam Decretalem, in: Contra errores Graecorum. De rationibus fidei. De forma absolutionis. De substantiis separatis. Super Decretalem, ed. H.-F. DONDAINE, Roma 1969 (Opera omnia, Editio Leonina, Bd. 40, S. E29-E44); —, In duodecim libros Metaphysicorum Aristotelis expositio, cura et studio M.-R. CATHALA – R. M. SPIAZZI, Torino–Roma 1964;

QUELLEN- UND LITERATURVERZEICHNIS

95*

—, In librum beati Dionysii De divinis nominibus expositio, cura et studio C. PERA – P. CARAMELLO – C. MAZZANTINI, Torino– Roma 1950; —, Lectura romana in primum Sententiarum Petri Lombardi, ed. L. E. BOYLE – J. F. BOYLE, Toronto 2006 (Studies and Texts, Bd. 152); —, Quaestio disputata de caritate, ed. E. ODETTO, Torino–Roma 1949 (S. Thomae Aquinatis Quaestiones disputatae, Bd. 2, S. 753-791); —, Quaestio disputata de spiritualibus creaturis, ed. J. COS, Roma– Paris 2000 (Opera omnia, Editio Leonina, Bd. 24,2); —, Quaestiones disputatae de anima, ed. B.-C. BAZÁN, Roma–Paris 1996 (Opera omnia, Editio Leonina, Bd. 24,1); —, Quaestiones disputatae de malo, ed. P.-M. GILS, Roma–Paris 1982 (Opera omnia, Editio Leonina, Bd. 23); —, Quaestiones disputatae de veritate, ed. A. DONDAINE, Roma 19701976 (Opera omnia, Editio Leonina, Bd. 22); —, Quaestiones de quolibet, ed. R.-A. GAUTHIER, Roma–Paris 1996 (Opera omnia, Editio Leonina, Bd. 25,1-2); —, Scriptum super libros Sententiarum Petri Lombardi, I-IV, ed. P. MANDONNET – M. F. MOOS, Paris 1929-1947; —, Scriptum super Primum Librum Sententiarum, , ed. A. OLIVA, in: DERS., Les débuts de l’enseignement de Thomas d’Aquin et sa conception de la sacra doctrina, avec l’édition du prologue de son Commentaire des Sentences, Paris 2006, S. 303-340. —, Sentencia libri De anima, ed. R.-A. GAUTHIER, Roma 1984 (Opera omnia, Editio Leonina, Bd. 45,1); —, Sentencia libri De sensu et sensato, ed. R.-A. GAUTHIER, Roma 1985 (Opera omnia, Editio Leonina, Bd. 45,2); —, Sententia libri Ethicorum, ed. R.-A. GAUTHIER, Roma 1969 (Opera omnia, Editio Leonina, Bd. 47); —, Summa contra gentiles, I-IV, cura et studio P. MARC – C. PERA – P. CARAMELLO, Torino–Roma 1961-1967; —, Summa theologiae, I-III, cura et studio P. CARAMELLO, cum textu ex recensione Leonina, Torino–Roma 1952-1956; —, Super Boetium de Trinitate. Expositio libri Boetii de Ebdomadibus, ed. P.-M. J. GILS, Roma–Paris 1992 (Opera omnia, Editio Leonina, Bd. 50); —, Super evangelium S. Ioannis lectura, cura P. R. CAI, Torino–Roma 1952;

96*

QUELLEN- UND LITERATURVERZEICHNIS

—, Super Librum de causis expositio, ed. H. D. SAFFREY, Paris 2002 (Textes Philosophiques du Moyen Âge, Bd. 21). PS.-THOMAS DE AQUINO, De totius logicæ Aristotelis summa, ed. S. E. FRETTÉ, Paris 1875 (Opera omnia, Bd. 28, S. 68-158). VITALIS DE FURNO, Quodlibeta tria, ed. F. M. DELORME, Roma 1947. 4. Sekundärliteratur J. A. AERTSEN, »‚Von Gott kann man nichts erkennen, außer daß er ist‘ (Satz 215 der Pariser Verurteilung). Die Debatte über die (Un-)möglichkeit einer Gotteserkenntnis quid est«, in: J. A. AERTSEN – K. EMERY, Jr. – A. SPEER (Hgg.), Nach der Verurteilung von 1277. Philosophie und Theologie an der Universität von Paris im letzten Viertel des 13. Jahrhunderts. Studien und Texte, Berlin–New York 2001, S. 22-37. I. AGOSTINI, »The Knowledge of God’s Quid Sit in Dominican Theology: From Saint Thomas to Ferrariensis«, in: American Catholic Philosophical Quarterly 93 (2019), S. 191-210. Th. AMALOU, Une concorde urbaine. Senlis au temps des réformes (vers 1520–vers 1580), Limoges 2007. P. BERMON, L’assentiment et son objet chez Grégoire de Rimini, Paris 2007. L. BIANCHI, Il vescovo e i filosofi. La condanna parigina del 1277 e l’evoluzione dell’aristotelismo scolastico, Bergamo 1990; DERS., Censure et liberté intellectuelle à l’Université de Paris (XIII eXIVe siècles), Paris 1999. D. E. BOOTON, Manuscripts, Market and the Transition to Print in Late Medieval Brittany, Farnham–Burlington 2010. A. BOUREAU, Le Feu des manuscrits. Lecteurs et scribes des textes médiévaux, Paris 2018. A. BRIX, »Ex-libris du Collège de Sorbonne (Paris, BnF, lat. 15874, f. 140v)«, in: Bibale-IRHT/CNRS (http://bibale.irht.cnrs.fr/31479). S. F. BROWN, »Declarative Theology after Durandus: Its Re-Presentation and Defense by Peter Aureoli«, in: S. F. BROWN – Th. DEWENDER – Th. KOBUSCH (Hgg.), Philosophical Debates at Paris in the Early Fourteenth Century, Leiden–Boston 2009, S. 401-421. C. CASALINI, Aristotle in Coimbra. The Cursus Conimbricensis and the Education at the College of Arts, Transl. by L. SALVARANI, London– New York 2017.

QUELLEN- UND LITERATURVERZEICHNIS

97*

Catalogue général des Manuscrits des Bibliothèques publiques de France. Départements, Tome III, Paris 1861. Catalogue général des manuscrits des Bibliothèques publiques de France. Départements, Tome VI, Paris 1887. W. E. COLEMAN, Philippe de Mézières’ Campaign for the Feast of Mary’s Presentation, Edited from Bibliothèque nationale MSS. latin 17330 and 14454, Toronto 1981. Ph. CONTAMINE, »Entre Occident et Orient. Philippe de Mézières (vers 1327-1405): Itinéraires maritimes et spirituels«, in: R. BLUMENFELDKOSINSKI – K. PETROV (Hgg.), Philippe de Mézières and His Age. Piety and Politics in the Fourteenth Century, Leiden–Boston 2011, S. 19-39. W. J. COURTENAY, »Peter of Auvergne, Master in Arts and Theology at Paris«, in: C. FLÜELER – L. LANZA – M. TOSTE (Hgg.), Peter of Auvergne. University Master of the 13th Century, Berlin–Boston 2015, S. 13-27. R. CROSS, »Accidents, Substantial Forms, and Causal Powers in the Late Thirteenth Century: Some Reflections on the Axiom ‘actiones sunt suppositorum’«, in: C. ERISMANN – A. SCHNIEWIND (Hgg.), Compléments de substance. Études sur les propriétés accidentelles offertes à Alain de Libera, Paris 2008, S. 133-146. B. DECKER, Die Gotteslehre des Jakob von Metz. Untersuchungen zur Dominikanertheologie zu Beginn des 14. Jahrhunderts, hg. von R. HAUBST, Münster 1967. A. DE LIBERA, »Ex uno non fit nisi unum. La Lettre sur le Principe de l’univers et les condamnations parisiennes de 1277«, in: B. MOJSISCH – O. PLUTA (Hgg.), Historia Philosophiae Medii Aevi. Studien zur Geschichte der Philosophie des Mittelalters, Amsterdam– Philadelphia 1991, S. 543-560. L. DELISLE, Inventaire des manuscrits latins de Saint-Germain-des-Prés conservés à la Bibliothèque Nationale sous les numéros 11504-14231, Paris 1868 (ND Hildesheim–New York 1974). P. DE VOOGHT, Les sources de la doctrine chrétienne d’après les théologiens du XIVe siècle et du début du XVe avec le texte intégral des XII premières questions de la Summa inédite de Gérard de Bologne († 1317), Bruges 1954. H. DONNEAUD, »Durand et Durandellus sur les rapports de la foi et de la science«, in: Revue thomiste 97 (1997), S. 157-172.

98*

QUELLEN- UND LITERATURVERZEICHNIS

V. DOUCET, »Commentaires sur les Sentences. Supplément au Répertoire de M. Frédéric Stegmueller«, in: Archivum Franciscanum Historicum 47 (1954), S. 88-170 und 400-427. W. O. DUBA, The Forge of Doctrine. The Academic Year 1330-31 and the Rise of Scotism at the University of Paris, Turnhout 2017. S. D. DUMONT, »John Duns Scotus’s Reportatio Parisiensis Examinata: A Mystery Solved«, in: Recherches de Théologie et Philosophie médiévales 85 (2018), S. 377-438. G. EMERY, »Dieu, la foi et la théologie chez Durand de Saint Pourçain«, in: Revue thomiste 99 (1999), S. 659-699. C. FLÜELER, »The Influence of the Works of Peter of Auvergne in the Scholastic Philosophy of the 13th, 14th and 15th Centuries«, in: C. FLÜELER – L. LANZA – M. TOSTE (Hgg.), Peter of Auvergne. University Master of the 13th Century, Berlin–Boston 2015, S. 391-413. R. L. FRIEDMAN, »The Sentences Commentary, 1250–1320. General Trends, the Impact of the Religious Orders, and the Test Case of Predestination«, in: G. R. EVANS (Hg.), Mediaeval Commentaries on the Sentences of Peter Lombard. Current Research, Vol. I, Leiden–Boston–Köln 2002, S. 41-128; —, »Dominican Quodlibetal Literature, ca. 1260-1330«, in: C. SCHABEL (Hg.), Theological Quodlibeta in the Middle Ages. The Fourteenth Century, Leiden–Boston 2007, S. 401-491; —, »On the Trail of a Philosophical Debate: Durandus of St. Pourçain vs. Thomas Wylton on Simultaneous Acts in the Intellect«, in: S. F. BROWN – Th. DEWENDER – Th. KOBUSCH (Hgg.), Philosophical Debates at Paris in the Early Fourteenth Century, Leiden– Boston 2009, S. 433-461; —, Intellectual Traditions at the Medieval University. The Use of Philosophical Psychology in Trinitarian Theology among the Franciscans and Dominicans, 1250–1350, Leiden 2013; —, & Th. JESCHKE, »Michael of Massa and the Reaction to Durand of St. Pourçain on the Object of Fruition«, in: W. O. DUBA – R. L. FRIEDMAN – C. SCHABEL (Hgg.), Studies in Later Intellectual History in Honor of William J. Courtenay, Leuven 2017, S. 285355. —, & C. SCHABEL, »Francis of Marchia’s Commentary on the Sentences: Question List and State of Research«, in: Mediaeval Studies 63 (2001), S. 31-106.

QUELLEN- UND LITERATURVERZEICHNIS

99*

M. FRIEDRICH – C. SCHWARKE, »Introduction – Manuscripts as Evolving Entities«, in: M. FRIEDRICH – C. SCHWARKE (Hgg.), One-Volume Libraries: Composite and Multiple-Text Manuscripts, Berlin–Boston 2016, S. 1-26. D. FRIOLI – G. C. GARFAGNINI – L. PINELLI – G. POMARO – P. ROSSI, Catalogo di manoscritti filosofici nelle biblioteche italiane, Vol. 2, Firenze 1981. H. W. GABLER, Text Genetics in Literary Modernism and Other Essays, Cambridge 2018. G. GROPPO, »La Teologia e il suo ‘subiectum’ secondo il Prologo del ‘Commento alle Sentenze’ di Pietro da Palude, O.P. (†1342) (In I Sent., Prol., q. III; q. V, a. I)«, in: Salesianum 23 (1961), S. 219315. G. GULDENTOPS, »Durandus modernus? Der Glaube eines (anti-)thomistischen Theologen im Jahr 1308«, in: A. SPEER – D. WIRMER (Hgg.), 1308. Eine Topographie historischer Gleichzeitigkeit, Berlin–New York 2010, S. 319-339; —, »Durandus of St. Pourçain’s Legitimization of Religious (In)Tolerance«, in: A. MUSCO – C. COMPAGNO – S. D’AGOSTINO – G. MUSOTTO (Hgg.), Universalità della Ragione. Pluralità delle Filosofie nel Medioevo, Palermo 2012, Vol. II.2, S. 639-649; —, »Struggling with Authority: Durand of St. Pourçain on the Origin of Power and on Obedience to the Pope«, in: K. EMERY, Jr. – W. J. COURTENAY – S. M. METZGER (Hgg.), Philosophy and Theology in the Studia of the Religious Orders and at the Papal Court, Turnhout 2012, S. 107-138; —, »God’s Knowledge of Evil. Durand’s ‘Thomistic’ View and Its Influence«, in: A. SPEER – F. RETUCCI – Th. JESCHKE – G. GULDENTOPS (Hgg.), Durand of Saint-Pourçain and His Sentences Commentary. Historical, Philosophical, and Theological Issues, Leuven 2014, S. 257-294; —, »Die Verwendbarkeit der Dinge: Die Diskussion um das uti im 13. und frühen 14. Jahrhundert«, in: Przegląd Tomistyczny 21 (2015), S. 291-314. P. J. HARTMAN, »Durand of St.-Pourçain and Cognitive Habits (Sent. A/B III, d. 23, qq. 1–2)«, in: J. PELLETIER – M. ROQUES (Hgg.), The Language of Thought in Late Medieval Philosophy, Cham 2017, S. 331-368.

100*

QUELLEN- UND LITERATURVERZEICHNIS

D. N. HASSE, Avicenna’s De Anima in the Latin West. The Formation of a Peripatetic Philosophy of the Soul, 1160–1300, London–Turin 2000. R. HISSETTE, Enquête sur les 219 articles condamnés à Paris le 7 mars 1277, Louvain–Paris 1977. M.J.F.M. HOENEN, Marsilius of Inghen: Divine Knowledge in Late Medieval Thought, Leiden 1993; —, »Thomas von Aquin und der Dominikanerorden. Lehrtraditionen bei den Mendikanten des späten Mittelalters«, in: Freiburger Zeitschrift für Philosophie und Theologie 57 (2010), S. 260-285. I. IRIBARREN, »L’antithomisme de Durand de Saint-Pourçain et ses précédents«, in: Revue thomiste 108 (208), S. 39-56. Th. JESCHKE, »Die Ablehnung des tätigen Intellekts bei Durandus. Panorama einer Debatte«, in: A. BECCARISI – R. IMBACH – P. PORRO (Hgg.), Per perscrutationem philosophicam. Neue Perspektiven der mittelalterlichen Forschung Loris Sturlese zum 60. Geburtstag gewidmet, Hamburg 2008, S. 273-291; —, »Über natürliche und übernatürliche Gottesliebe. Durandus und einige Dominikaner gegen Jakob von Viterbo (Mit einer Textedition von In III Sententiarum, D. 29, Q. 2 des Petrus de Palude)«, in: Recherches de Théologie et Philosophie médiévales 76 (2009), S. 111-198; —, »Seligkeitsdebatten um 1308«, in: A. SPEER – D. WIRMER (Hgg.), 1308. Eine Topographie historischer Gleichzeitigkeit, Berlin–New York 2010, S. 340-367; —, Deus ut tentus vel visus. Die Debatte um die Seligkeit im reflexiven Akt (ca. 1293–1320), Leiden / Boston 2011; —, »The Manuscript Tradition of Book IV of Durand’s Sentences Commentary«, in: A. SPEER – F. RETUCCI – Th. JESCHKE – G. GULDENTOPS (Hgg.), Durand of Saint-Pourçain and His Sentences Commentary. Historical, Philosophical, and Theological Issues, Leuven 2014, S. 97-118. —, & F. RETUCCI – G. GULDENTOPS – A. SPEER, »Durandus von St. Pourçain und sein Sentenzenkommentar: Eine kritische Edition der A- und B-Redaktion«, in: Bulletin de Philosophie Médiévale 51 (2009), S. 113-143. Th. KAEPELLI, Scriptores Ordinis Praedicatorum Medii Aevi, Vol. I, Roma 1970.

QUELLEN- UND LITERATURVERZEICHNIS

101*

Th. KOBUSCH, »Begriff und Sache. Die Funktion des menschlichen Intellekts in der mittelalterlichen Philosophie«, in: Internationale Zeitschrift für Philosophie 2 (2004), S. 140-157. J. KOCH, Durandus de S. Porciano O.P. Forschungen zum Streit um Thomas von Aquin zu Beginn des 14. Jahrhunderts. Erster Teil: Literargeschichtliche Grundlegung, Münster 1927; —, Kleine Schriften, Roma 1973. Th. W. KÖHLER, Der Begriff der Einheit und ihr ontologisches Prinzip nach dem Sentenzenkommentar des Jakob von Metz O.P., Roma 1971; —, »Wissenschaftsphilosophisch relevante Impulse aus der Theologie. Zu den Debatten über das Konzept wissenschaftlicher Erkenntnisgewissheit im Zeitraum 1230-1350«, in: Recherches de Théologie et Philosophie médiévales 86 (2019), S. 125-208. K. KRANICH-HOFBAUER, »Zusammengesetzte Handschriften – Sammelhandschriften. Materialität – Kodikologie – Editorik«, in: M. SCHUBERT (Hg.), Materialität in der Editionswissenschaft, Berlin–New York 2010, S. 309-321. E. KREBS, Theologie und Wissenschaft nach der Lehre der Hochscholastik an der Hand der bisher ungedruckten Defensa doctrinae D. Thomae des Hervaeus Natalis, Münster 1912. R. KÜHNER, Ausführliche Grammatik der lateinischen Sprache, Zweiter Bd., Erster Abtheilung, Hannover 1878. R. MACKEN, Bibliotheca manuscripta Henrici de Gandavo, I: Introduction. Catalogue A-P, Leuven–Leiden 1979. A. MAIER, Ausgehendes Mittelalter. Gesammelte Aufsätze zur Geistesgeschichte des 14. Jahrhunderts, Bd. II, Roma 1967. M. MANIACI, »The Medieval Codex as a Complex Container: The Greek and Latin Traditions«, in: M. FRIEDRICH – C. SCHWARKE (Hgg.), One-Volume Libraries: Composite and Multiple-Text Manuscripts, Berlin–Boston 2016, S. 27-46. F. X. MIQUEL ROSELL, Catàleg dels llibres manuscrits de la Biblioteca del Monestir de Sant Cugat del Vallès existents a l’Arxiu de la Corona d’Aragó, Barcelona 1937. Mittellateinisches Wörterbuch bis zum ausgehenden 13. Jahrhundert, München 1967– . G. MURANO, Opere diffuse per exemplar e pecia, Turnhout 2005. M. OLSZEWSKI, Dominican Theology at the Crossroads. A Critical Edition and Study of the Prologues to the Commentaries on Peter Lombard’s Sentences by James of Metz and Hervaeus Natalis, Münster 2010;

102*

QUELLEN- UND LITERATURVERZEICHNIS

—, »A Thomist Facing the Challenge of Henry of Ghent. An Edition and Study of Distinction 2 from James of Metz’s Commentary on Book I of the Sentences«, in: R. HOFMEISTER PICH – A. SPEER (Hgg.), Contemplation and Philosophy: Scholastic and Mystical Modes of Medieval Philosophical Thought. A Tribute to Kent Emery, Jr., Leiden–Boston 2018, S. 316-341. G. OUY, Les manuscrits de l’Abbaye de Saint-Victor. Catalogue établi sur la base du répertoire de Claude de Grandrue (1514), Turnhout 1999. A. PETTEGREE – M. WALSBY, French Books III & IV. Books published in France before 1601 in Latin and Languages other than French. A–G, Leiden–Boston 2012. C. PIANA, »La controversia della distinzione fra anima e potenze ai primordi della scuola scotista (1310-1330 c.)«, in: Miscellanea del Centro di Studi Medievali. Serie prima (= Pubblicazioni dell’Università cattolica del S. Cuore, N.S., 58), Milano 1956, S. 65-168. D. PICHÉ, »Intuition, Abstraction and the Possibility of a Science of God: Durandus of St.-Pourçain, Gerard of Bologna and William of Ockham«, in: S. F. BROWN – Th. DEWENDER – Th. KOBUSCH (Hgg.), Philosophical Debates at Paris in the Early Fourteenth Century, Leiden–Boston 2009, S. 423-431. S. PIRON, »Philippe de Mézières et l’université«, in: R. BLUMENFELD-KOSINSKI – K. PETROV (Hgg.), Philippe de Mézières and His Age. Piety and Politics in the Fourteenth Century, Leiden–Boston 2011, S. 477-483. D. POIREL, »L’éditeur est-il un auteur?«, in: G. GULDENTOPS – C. LAES – G. PARTOENS (Hgg.), Felici curiositate. Studies in Latin Literature and Textual Criticism from Antiquity to the Twentieth Century, Turnhout 2017, S. 783-793. P. PORRO, »Doing Theology (and Philosophy) in the First Person: Henry of Ghent’s Quodlibeta«, in: C. SCHABEL (Hg.), Theological Quodlibeta in the Middle Ages. The Thirteenth Century, Leiden 2006, S. 171-231; —, »Tra l’oscurità della fede e il chiarore della visione. Il dibattito sullo statuto scientifico della teologia agli inizi des XIV secolo«, in: L. BIANCHI – C. CRISCIANI (Hgg.), Forme e oggetti della conoscenza nel XIV secolo. Studi in ricordo di Maria Elena Reina, Firenze 2014, S. 195-256.

QUELLEN- UND LITERATURVERZEICHNIS

103*

M. D. REEVES, »Archetypes«, in: DERS., Manuscripts and Methods. Essays on Editing and Transmission, Roma 2011, S. 107-117. M. E. REINA, »Tommaso di Strasburgo nella controversia sulla distinzione scotiana tra conoscenza intuitiva e conoscenza astrattiva«, in: Archives d’Histoire Doctrinale et Littéraire du Moyen Âge 62 (1995), S. 37-70. F. RETUCCI, »Selected Problems in Books I-II of Durand’s Sentences Commentary«, in: A. SPEER – F. RETUCCI – Th. JESCHKE – G. GULDENTOPS (Hgg.), Durand of Saint-Pourçain and His Sentences Commentary. Historical, Philosophical, and Theological Issues, Leuven 2014, S. 71-96. C. SCHABEL – R. L. FRIEDMAN – I. BALCOYIANNOPOULOU, »Peter of Palude and the Parisian Reaction to Durand of St Pourçain on Future Contingents«, in: Archivum Fratrum Praedicatorum 71 (2001), S. 183-300. R. S. SCHIRNER, Inspice diligenter codices. Philologische Studien zu Augustins Umgang mit Bibelhandschriften und –übersetzungen, Berlin 2015. J. SCHMUTZ, Rezension zu A. SPEER – F. RETUCCI – Th. JESCHKE – G. GULDENTOPS (Hgg.), Durand of St. Pourçain and His Sentences Commentary, in: Archives de Philosophie 79 (2016), S. 635-638. K. SCHNEIDER, Die Handschriften der Stadtbibliothek Nurnberg, Bd. II: Die lateinischen mittelalterlichen Handschriften, Teil I: Theologische Handschriften, Wiesbaden 1967. W. SENNER, Johannes von Sterngassen OP und sein Sentenzenkommentar. Teil I: Studie, Berlin 1995. J.-L. SOLÈRE, »La puissance et l’infini. Durand de Saint-Pourçain«, in: O. BOULNOIS (Hg.), La Puissance et son ombre. De Pierre Lombard à Luther, Paris 1994, S. 287-320. A. SPEER – F. RETUCCI – Th. JESCHKE – G. GULDENTOPS (Hgg.), Durand of Saint-Pourçain and His Sentences Commentary. Historical, Philosophical, and Theological Issues, Leuven 2014. V. STAUFER, Catalogus codicum manu scriptorum qui in bibliotheca monasterii Mellicensis O.S.B. servantur, Vol. I, Wien 1889. Th. STEINFELD, »Skepsis. Über August Böckh, die Wissenschaft der unendlichen Approximation und das Glück der mangelnden Vollendung«, in: J. P. SCHWINDT (Hg.), Was ist eine philologische Frage? Beiträge zur Erkundung einer theoretischen Einstellung, Sinzheim (Suhrkamp) 2009, S. 211-226.

104*

QUELLEN- UND LITERATURVERZEICHNIS

P. STOTZ, Handbuch zur lateinischen Sprache des Mittelalters. Vierter Band: Formenlehre, Syntax und Stilistik (= HLSMA 4), München 1998. R. TARRANT, Texts, editors, and readers. Methods and problems in Latin textual criticism, Cambridge 2016. J. TOIVANEN, Perception and the Internal Senses. Peter of John Olivi on the Cognitive Functions of the Sensitive Soul, Leiden–Boston 2013. L. VEUTHEY, Alexandre d’Alexandrie, Maître de l’Université de Paris et Ministre Général des Frères Mineurs, Paris 1932. M. VON PERGER, »Der Wahrheitsbegriff nach Durandus von Saint-Pourçain mit der Quästion ‚Utrum veritas sit in rebus vel in anima‘ aus In Sent. I, Fassung A, und darauf bezogenen Texten«, in: Archivum Fratrum Praedicatorum 74 (2004), S. 127-224. E. H. WÉBER, La personne humaine au XIIIe siècle. L’avènement chez les maîtres parisiens de l’acception moderne de l’homme, Paris 1991. J. F. WIPPEL, The Metaphysical Thought of Godfrey of Fontaines. A Study in Late Thirteenth-Century Philosophy, Washington, D.C., 1981; —, »Possible Sources for Godfrey of Fontaines’ Views on the Act-Potency ‘Composition’ of Simple Creatures«, in: Mediaeval Studies 46 (1984), S. 222-244.

DVRANDI DE SANCTO PORCIANO

SCRIPTVM SVPER IV LIBROS SENTENTIARVM

Redactio B Prologi et Distinctionum 1-3 libri Primi

5

10

15

20

[1] | Circa primum Senten tiarum primo queritur utrum theologia sit scientia. Et arguitur quod non, quia scientia est uirtus intellectualis, ut patet ex VI Ethicor um; set theologia non est uirtus intellectualis; ergo non est scientia. Minor probatur, quia uirtus est dispositio perfecti ad optimum, ut dicitur VII Ph isicorum; set theologia non disponit nec perficit intellectum ad id quod est optimum intellectui, quia non facit claram euidentiam de hiis que tradit, sicut nec fides, ex cuius articulis procedit; clara autem euidentia ueritatis est illud quod est optimum intellectui; quare etc. [2] Item perfectior est habitus principiorum quam conclusionum, quia habitus conclusionum dependet ex habitu principiorum et non econuerso; set fides, que est habitus principiorum ex quibus theologia procedit, non est uirtus intellectualis nec inter eas numeratur VI Ethicor um; ergo nec theologia est uirtus intellectualis; non ergo est scientia. [3] In contrarium est quod dicitur Ieremie 9: In hoc glorietur qui gloriatur scire et nosse me; loquitur autem de notitia non quacumque set de illa quam tradit Sacra Scriptura seu theologia; | ergo ipsa est scientia. 3 Vtrum...scientia] cf. Thom., Super Sent., Prol., 3 (322,53-325,108); S.th., I, 1, 2; Ioh. Par., Super Sent., Prol., 6 (16,2-20,146); Guil. P. God., Lect. Thom., Prol., 1 (1ra-vb); Iac. Met., Super Sent., Prol., 1 (50,2-58,294); Duns Scot., Ord., Prol., 4, 1 (141,7-146,11); Brown, “Declarative Theology” (401-412) 6 scientia2 … intellectualis] cf. Arist., Eth. Nic., VI, 3, 1139b15-36; 6, 1140b31-1141a1 8 uirtus … perfecti] cf. Auct. Ar., 2, 186 (155,9); Arist., Phys., VII, 3, 246a13 16 fides … 17 intellectualis] cf. Petr. de Tarant., Super Sent., Prol., 1, 1, ad 3 (3b) 20 In2 … 21 me] cf. Hier., 9, 24 5 primum] librum add. NO | primo queritur] inu. Y 6 Et] om. Y | non] s.u. M | quia] om. Y 7 ex] om. AY in FM 9 dicitur] habetur Y 10 nec] neque 11 facit] fecit Z | id] illud Z | id … 12 est1] om. Y | est optimum] inu. A Fa.c. | claram] om. AN | nec] om. M | ex] de M 12 illud] id O 14 quam] habitus add. Y 15 quia habitus] i.m. M 16 quibus] quantum Z sed i.m. corr. 17 intellectualis] ergo non est add. M | numeratur] nominatur Y | VI] in 18 nec … est1] praem. FNZ (sed non praem. [3rb]) | VI … 18 Ethicorum] om. O non est scientia cum non sit O | non ergo] inu. M | non … 19 scientia] om. OY | ergo est] inu. A 20 est] id add. O | qui … 21 gloriatur] i.m. F 21 de notitia] post non O | notitia] leticia N 22 tradit] dicit sed exp. et i.m. corr. F | Sacra Scriptura] inu. A | ipsa] non add. sed del. F

A1ra F1ra M7ra N1ra O1r Y31ra Z1ra

π2va

2

M7rb

DVRANDI SVPER SENT. I

[4] Responsio. Quia in omni disputatione oportet supponere quid significatur per nomen, ideo antequam descendatur ad solutionem questionis, oportet uidere quid importetur nomine theologie. Videtur autem theologia secundum suum nomen accipi tripliciter: uno modo prout dicit habitum quo cognoscimus ea que in sacra doctrina traduntur et ut in ea traduntur, et hoc rationabiliter; si enim scire ea que continentur in libris naturalibus Aristotilis uel quorumcumque aliorum philosophorum uocatur communiter naturalis philosophia, multo magis scire ea que in Sacra Scriptura continentur debet uocari theologia, quia naturalis philosophia non est scire quid Aristotiles uel | alii philosophi senserunt, set quid habeat ueritas rerum naturalium; unde ubi deuiat mens Aristotilis a ueritate rerum, non est scientia scire quid Aristotiles senserit, set potius error; set uere theologia est scire mentem illorvm qui sacrum canonem Spiritu Sancto inspirante tradiderunt, quia intellectus eorvm numquam deuiauit a ueritate rerum. [5] Secundo modo accipitur theologia pro habitu quo fides et ea que in Scriptura traduntur, defenduntur et declarantur ex quibusdam principiis nobis notioribus. Et sic accipit eam beatus Avgvstinvs libro XIV De Trinitate dicens quod huic scientie illud tantummodo tribuitur quo fides saluberrima gignitur, nutritur, defenditur et roboratur; et subdit immediate: Qua scientia non pollent fideles plurimi, quamuis 24 in … 25 nomen] cf. Auct. Ar., 35, 5 (311,77-79); Arist., An. post., I, 1, 71a11-13 33 naturalis … 35 naturalium] cf. Thom., In De caelo, I, 22, 8 (91a) 43 huic … 49 uidetur] Aug., De Trin., XIV, 1, 3 (424,59-67); cf. Paul., I Cor., 12, 8; 13, 8 24 Quia] quod M | supponere] presupponere AYZ 25 significatur] importatur YZ | descendatur] descenditur comp. Y 26 questionis] conclusionis O | importetur] importatur comp. Y 27 autem] quod add. Z | theologia] theoa i.m. add. A | theologia] theoa i.m. add. A | nomen] et modum add. O | accipi] accipitur Z | accipi tripliciter] distinctio i.m. add. N 28 doctrina] scriptura OY 29 et1 … 30 Aristotilis] om. A | uel] et traduntur2] om. OYZ | rationabiliter] formaliter Y Y | quorumcumque] om. O 31 philosophorum] naturalium add. O | naturalis] om. O 32 Scriptura] uel doctrina add. M scrip (del.) doctrina vel scriptura O 33 theologia … 34 senserunt] tuus sed del. et i.m. corr. F | philosophia] philosophi Z | quid] quod (?) praem. sed del. M 34 philosophi] phÿ M | senserunt] senserint Na.c. 37 scire] uere praem. A | illorum] eorum AM 38 numquam] nonquam Y 40 que] sunt fidei et add. O 41 in] sacra add. OZ | Scriptura] scriptura (del.) doctrina O | defenduntur et] om. O 42 sic] isto modo Y | beatus] om. FM 43 XIV] 18° O 4 Z | Trinitate] ciui. O | quod] om. Y | illud] id O | illud tantummodo] inu. Y 44 tribuitur] attribuitur M attribuimus post scientie i.m. Y | gignitur] ginitur FN gingnitur Y 45 immediate] medite F in mediate NY | fideles] om. A

25

30

35

40

45

PROLOGVS QVESTIO I

50

55

60

65

3

polleant fide plurimum; aliud est enim scire tantummodo quid homo credere debeat, aliud autem scire quomodo hoc ipsum et piis opituletur et contra impios defendatur; quod | proprio uocabulo APOSTOLVS scientiam appellare uidetur. Verba sunt Avgvstini. Ex quibus satis apparet quod ipse uocat scientiam theologie habitum quo fides et Scriptura defenduntur et declarantur. Sic etiam accipit et intendit eam tradere Magister Sententiarvm in Prolog o dicens sic: Fidem nostram aduersus errores carnalium hominum Dauitice turris clipeis munire uel potius munitam ostendere ac theologicarum inquisitionum abdita aperire necnon et sacramentorum ecclesiasticorum pro modulo nostre intelligentie notitiam tradere studuimus. Dicit autem munitam ostendere, quia utitur auctoritatibus sanctorum, Avgvstini et aliorvm, qui suis dictis fidem defenderant et declarauerant. [6] Tertio modo accipitur theologia communius, nescio tamen si uerius, | pro habitu eorum que deducuntur ex articulis fidei et ex dictis Sacre Scripture, sicut conclusiones ex principiis, et hic modus uertitur nunc communiter in ore loquentium. [7] Hac distinctione premissa dicendum est quod si theologia accipiatur primo modo, scilicet pro habitu quo cognoscuntur ea que in sacra doctrina traduntur et modo quo in ea traduntur, theologia | non differt a fide. Cuius ratio est quia que in sacra doctrina traduntur 52 Fidem … 56 ostendere] Lomb., Sent., Prol. (3,9-13) 53 Dauitice turris] cf. Cant., 4, 4 62 uertitur … loquentium] cf. Glossa ord., I Reg., 19, 24 (33b) 46 plurimum] plurimi O | est enim] inu. AFY | scire] om. O 47 credere] appetere YZ | autem] est OZ | hoc] homo comp. Y | ipsum] del. Y | et1] in O 48 contra] dub. F 49 uidetur] cor 12 om. Y | piis] pius Y | et2] uel et (?) A add. FM post uidetur i.m. add. N | apparet] patet Y 51 et intendit] post eam O 53 errores] errorem Y | carnalium] carenalium Ma.c. atque animalium add. Y | 54 ac] ut A | theologicarum] catholicarum Y | Dauitice] dauitite M dauice YZ abdita] abscondita O 55 necnon] om. Y | et] om. M 56 notitiam] noticiam MO | notitiam tradere] post studuimus O | Dicit] dico O | utitur] i.m. F 57 sanctorum] om. Y 58 defenderant] deffenderunt F defendant M deffenderant Na.c. defenderunt O deffenderant AY | et] uel Y | declarauerant] Na.c. (sed a³ exp.) declarauerunt FO 59 modo] om. Y | tamen] om. OY 60 deducuntur] adducuntur Z | dictis] post scripture O 61 modus … 62 nunc] uertitur conuenienter nunc sed communiter s.u. M 62 uertitur nunc] non uertitur Y nunc uertitur Z | nunc communiter] inu. F conuenienter (communiter s.u.) nunc M 63 si] om. Y | theologia] prout s.u. add. Y 64 accipiatur] accipitur Y | cognoscuntur] cognoscimus O 65 doctrina] scriptura MOY | et] om. A | et … 66 quia] ea add. F | doctrina] scriptura scriptura F scriptura aut traduntur2] om. Y praem. Z

O1v

F1rb

M7va

4 N2rbO3r

Y31rb

π2vb

A1rb

DVRANDI SVPER SENT. I

ut sic solum diuina auctoritate tenentur; | sic autem assentire eis, scilicet ut diuina auctoritate sunt tradita, solius fidei est; et ideo theologia sic accepta non differt a fide. Propter quod querere utrum theologia sic accepta sit scientia, idem est ac si quereretur utrum fides sit | scientia et non solum utrum cum fide stet scientia de eodem. Et quia nullus umquam dubitauit an fides formaliter sit scientia, nisi loquendo largissime de scientia, sicut loquitur beatus Avgvstinvs De uidendo Deum dicens quod illud dicimur | scire quod credimus testimonio aliorum, ideo hic sensus questionis ad presens dimittatur. [8] Si autem theologia accipiatur secundo modo, scilicet pro habitu quo fides et ea que in sacra doctrina traduntur, defenduntur et declarantur, sic fides et theologia sunt de eodem, nisi quod illud quod tradit fides sola auctoritate tradit theologia ratione. Et ideo querere utrum theologia sic accepta sit scientia, est querere utrum de eodem simul possit haberi fides et scientia. [9] Accipiendo autem tertio modo theologiam, sicut communiter accipitur, | scilicet pro habitu eorum que deducuntur ex articulis fidei et ex dictis Sacre Scripture, sicut conclusiones ex principiis, sic querere utrum theologia sit scientia, est querere utrum ex articulis fidei possit aliquid demonstratiue concludi quod sit uere scitum.

74 illud … 75 aliorum] cf. Aug., Epist., 147, 3, 8 (282,3-6); De Trin., XV, 12, 21 (493,75-83) 80 utrum2 … 81 scientia] cf. Thom., Super Sent., III, 24, 2, 2 (769-770); S.th., II-II, 1, 5 85 utrum2 … 86 scitum] cf. God. de Font., Quodl. IV, 10 (260-264) 67 sic1] si O | diuina auctoritate] inu. O | sic2 … 131 assensum] post non possunt demonstrari a priori et ante Item nec a posteriori (12,262) O 68 scilicet ut] inu. Z | diuina auctoritate] inu. O | sunt] tenentur praem. sed del. F 70 scientia] et non solum utrum cum fide stet add. M 71 sit] esset Y Iste liber est sancti uictoris parisiensis quicumque eum furatus fuerit uel celauerit uel titulum istum deleuerit anathema sit amen 72 umquam] numquam A i.m. inf. add. Y | solum] om. O | scientia2] om. Z Na.c. | nisi] non M 73 sicut] sic O | beatus] om. FMY | De] libro praem. M 74 illud] id O | dicimur] dicimus A dub. N 75 aliorum] aristotilis O | ideo] theologia sic accepta non est scientia et ideo add. O et Y | sensus questionis] inu. Y | ad … dimittatur] est ideo dimittatur ad presens Y 76 theologia] om. ANO (sed hab. [3va]π) | modo] pro add. sed del. F 77 doctrina] scriptura Y | defenduntur] deffenduntur i.m. F om. Z 78 theologia] scientia O | quod1] om. NZ | illud 81 simul] post quod] om. O 79 sola auctoritate] inu. O 80 utrum1] iter. N haberi O om. Y | haberi] lac. 3 litt. add. Y 82 autem] ergo O | tertio modo] post theologiam Y | modo] dictam add. Y 83 deducuntur] eorum add. sed exp. F 85 fidei] iter. sed fidei2 exp. F 84 dictis] poce (an leg. potissime?) add. F | sic] om. O 86 aliquid] aliquod Y

70

75

80

85

PROLOGVS QVESTIO I

90

95

100

105

5

[10] Et hiis duobus modis ultimis tractabitur questio: primo utrum de eodem possit esse fides et scientia; secundo utrum ex articulis fidei possit deduci aliqua conclusio uere scita. Quantum ad primum articulum distinguendum est de fide, quia possumus loqui de ea uel secundum eius generalem et formalem rationem, et sic nichil prohibet quin de eodem possint simul esse in eodem homine fides et scientia, uel secundum specialem materiam de qua est fides et de qua specialiter loquntur theologi; et quia talis materia non est demonstrabilis aut simpliciter | aut | saltem uiatori, non propter rationem formalem fidei, set propter condicionem materie de qua est fides et propter statum uie, ideo cum tali fide non stat scientia in uiatore. [11] Primum patet dupliciter, primo sic: illa quorum rationes formales et completiue sunt compossibiles et ipsa sunt compossibilia; set sic est de fide et scientia; quare etc. Maior de se patet. Minor probatur, quia formalis et precisa ratio scientie est assentire per demonstrationem, formalis autem et precisa ratio fidei est assentire per auctoritatem (nec fiat uis | si sumantur actus pro habitibus); hee autem rationes sunt compossibiles. Quod patet primo per experientiam quam unusquisque habet in se ipso; si enim aliquis primo assentiat conclusioni huic sibi dicte a perito astrologo quod luna est minor terra, deinde processu temporis acquirat medium demonstratiuum eiusdem conclusionis, utpote quod ipsa eclipsatur

87 utrum … 88 scientia] cf. Heru. Nat., Opinio de diff. contra doctrinam fr. Thome, de sciencia in gen., 6 (26-35) 87 Et] ex YZ | hiis … ultimis] quantum ad hos duos vltimos modos O | modis] i.m. N | modis ultimis] inu. Y | ultimis tractabitur] dub. Z | questio] dub. F 89 deduci] reduci Z 90 articulum] om. O questionis add. Y | de] Opinio 1a i.m. add. Y 91 loqui … 92 quin] i.m. F | uel] om. AO | eius] om. OZ post formalem Y | generalem] fides i.m. add. A 92 possint] possit OYZ | simul esse] inu. FM | esse] et add. Z 94 et1] om. O | qua2] est add. sed del. F | talis] om. Y 95 aut1] at (?) et aut sub uersu M | saltem] om. YZ | saltem … 114 necessaria] legi uix potest Z 96 rationem formalem] inu. ANZ | condicionem] conclusionem M 100 ipsa] illa N ia O | compossibilia] 99 primo sic] 1a Responsio i.m. add. Y incompossibilia M 101 de1] om. F | de se] post patet OY | se] et add. O 102 probatur] declaratur Y | formalis … ratio] precisa et formalis ratio Y | precisa] dub. A 104 sumantur] sumatur O | sumantur actus] inu. F | habitibus] habitu O | hee] he O 106 unusquisque habet] inu. Y | aliquis] om. Y 107 primo assentiat] inu. A | assentiat] assentit Y | sibi] dub. M (an leg. sic?) | sibi dicte] inu. O | a perito] aperito Ya.c. 109 demonstratiuum] dêuū dub. Y | utpote] ut puta O

M7vb Z1rb

O3v

6

F1va

M8ra

N2va Y31va O1v

DVRANDI SVPER SENT. I

per umbram terre, que est minor terra, quia semper procedit in conum minuendo donec deficiat, constat quod sicut stat auctoritas cum ratione concordante auctoritati, sic assensus per auctoritatem cum assensu per rationem, licet habenti rationem demonstratiuam non sit necessaria auctoritas, ita quod demonstratio bene excludit necessitatem auctoritatis, set non compossibilitatem. Secundo, quia quando duo assensus sunt eiusdem rationis, illud quod | causat uel saltem inclinat ad unum non tollit per se alterum, set potius confirmat ipsum; set demonstratio sequens auctoritatem et fidem et precedens aliam facit quod facilius credatur iterato auctoritati dicentis; illius enim dictis magis accommodaretur fides cuius auctoritatem sequta est euidens demonstratio; ergo demonstratio sequens auctoritatem et assensum habitum per eam neutrum euacuat, set potius confirmat. Et sic patet minor; sequitur ergo conclusio. [12] Set dicet aliqvis quod de ratione fidei est plus quam assumptum sit, quia fides est habitus quo assentimus alicui conclusioni propter auctoritatem dicentis solum, propter quod cum fide non potest stare | scientia ratione exclusionis importate per hoc quod dico “solum”. Set istud non ualet, quia li solum potest facere exclusionem respectu fidei uel respectu habentis fidem. Si respectu fidei, uera est propositio sub | hoc sensu: fides facit assentire | propter auctoritatem dicentis solum, idest fides non facit assensum | nisi illum

126 propter1 … solum] cf. Iac. Met., Super Sent., Prol., 1, 3 (57,262-264) 110 que] quare Y | semper] om. F | in … 111 conum] om. O 111 conum] uel angulum s.u. add. Y | conum minuendo] comminuendo MZ | donec] quousque 112 assensus] assentire Y | deficiat] defiat Y | quod] quia Y | sicut] sicud M Y 114 sit] sic Y 115 quia] om. Y 116 illud] id NO | causat] dub. Y | uel] aut F 117 saltem] om. F | ad] in O | confirmat] confirat praem. sed del. N 118 auctoritatem] auctoritates dub. A | et2 … 119 aliam] om. Y 119 aliam] illam sunt eiusdem rationis sequens autem O | facit … 120 accommodaretur] i.m. Z | iterato] i.m. N om. OY | illius … 120 enim] quia eius Y quia illius Z 120 accommodaretur] accommodamus O accommodatur Y modaretur Z (sed acommodaretur i.m. Z) 122 assensum habitum] inu. Y | per eam] per artem M (an leg. partem M?) 123 minor] i.m. A maior et praem. YZ | ergo] et O 124 12] si add. Y | Set ... aliquis] obiectio i.m. add. AY | dicet] diceret Y | quod] quid A | de] om. F | est] sit sed del. et s.u. corr. F sit M 125 assumptum] acceptum FM a add. sed exp. Z | est] s.u. A 126 fide] fidei Na.c. 127 non potest] post stare O | exclusionis] ex conclusionis Ma.c. exclusionis s.u. M i.m. N | importate] importare dub. F 129 exclusionem] 128 Set … ualet] Responsio i.m. add. Y | istud] id OY exconclusionem M | Si] om. M 130 sub] in Y 131 solum] solutionem Na.c. | assensum] consensum M assentire uel praem. YZ | illum] legi non potest A

110

115

120

125

130

PROLOGVS QVESTIO I

135

140

145

150

155

7

qui est per auctoritatem; et hoc est uerum. Si autem li solum faciat exclusionem respectu habentis fidem generaliter, falsa est; est enim sensus: fides facit assentire propter auctoritatem dicentis solum, idest habens fidem non assentit nisi propter auctoritatem tantum; et hoc est falsum, quia potest habere cum auctoritate rationem et cuilibet assentire etiam si alterum deesset; licet enim fides non causet assensum nisi illum qui est per auctoritatem, non tamen excludit omnem alium. Quod patet, quia sicut fides facit assentire propter auctoritatem solum, sic scientia facit assentire propter demonstrationem solum; set in scientia li solum non facit exclusionem alterius assensus respectu scientis absolute, set tantum respectu scientie; sciens enim non solum assentit conclusioni scite propter demonstrationem, set quandoque propter experimentum sumptum ex singularibus ex quibus concluditur uniuersale, sicut perspectiuus potest habere scientiam suorum principiorum per demonstrationem superioris scientie, scilicet geometrie, et nichilominus eis assentit uia experientie; ergo similiter in proposito; quare etc. [13] Secunda ratio principalis talis est: si fides et scientia non possent simul esse in eodem et de eodem, hoc esset propter aliquam repugnantiam uel oppositionem; set nulla est talis, ut probabitur; ergo etc. Maior est euidens. Probatio minoris, quia si esset aliqua repugnantia inter fidem et scientiam, illa esset uel ex parte causarum seu mediorum uel ex parte obiectorum uel ex parte actuum; non ex parte mediorum uel | causarum, quia auctoritas, que causat fidem, et

132 per] propter Y | est uerum] inu. Y | Si … 133 generaliter] secundo modo Y | li] si M | faciat] facit Z 133 fidem] om. Z | generaliter] sic praem. O | falsa] 134 facit] dub. A | falsa est] inu. Y | est2] cum tum praem. sed exp. M conclusioni add. O 135 tantum] solum M | est … 136 falsum] inu. A 136 habere] rationem M 137 etiam] om. OY | etiam si] inu. FM 138 non … 139 auctoritatem] i.m. F | alium] assensum i.m. add. Y 139 propter] per F 140 sic … solum] i.m. Y | propter] per O 141 li] an leg. licet Y? | exclusionem] respectu add. AN (sed exp. N) exconclusionem M | alterius assensus] inu. Y | assensus] idem M 142 tantum] om. O solum Y | respectu] de add. sed. del. M om. Y 143 scite] scire F | propter] per O 144 sumptum] om. Y 145 concluditur] concludimus O | sicut … 146 superioris] i.m. F | perspectiuus] dub. A | potest] post principiorum A 146 principiorum] d add. sed del. M 147 eis assentit] inu. O 149 Secunda … principalis] secunda ratio principalis i.m. add. A 2a Responsio i.m. add. Y | talis] om. YZ | est] om. M | possent] possint F possunt post esse M possunt OZ 150 esse] om. O | et] om. AN | de eodem] om. N 151 talis] om. AN | probabitur] probatur FO 152 aliqua] om. O 153 uel] exp. F om. Y 154 seu] siue Z | non … 155 parte] non ex parte praem. sed exp. O 155 uel] scilicet O

O2r

8 M8rb

A1va

F1vb

DVRANDI SVPER SENT. I

demonstratio, que causat scientiam, compatiuntur se in eodem et de | eodem, ut de se patet; nec ex parte obiectorum, quia quando formales rationes obiectorum duorum habituum habent secundum se repugnantiam, impossibile est quod illi habitus habeant idem obiectum, neque respectu eiusdem hominis neque respectu diuersorum; set secundum omnes fides et scientia respectu diuersorum hominum possunt habere idem obiectum et sub eadem reali ratione quantum est ex parte obiecti; eclipsim enim quam scit astrologus credit rusticus. Ergo ex parte obiectorum secundum se non est aliqua repugnantia inter scientiam et fidem. [14] Item nec ex parte actuum, quia si aliqua repugnantia | esset ex parte actuum, illa esset secundum euidens et ineuidens, quia, ut qvibvsdam uidetur, scientia facit de conclusione euidentiam, fides autem facit ineuidentiam. Set istud non ualet, quia multum refert dicere quod fides non faciat de conclusione euidentiam et quod faciat de ea ineuidentiam. Primum enim uerum est, scilicet quod fides non facit euidentiam de conclusione credita. Secundum tamen est falsum, scilicet quod faciat ineuidentiam, hoc est cognitionem oppositam euidenti; solum enim facit assensum per auctoritatem, qui etsi secundum se non sit euidens, compatitur tamen secum alium assensum euidentem causatum per alium habitum, nec est aliqua consequentia: “fides | non facit euidentiam; ergo facit ineuidentiam incompossibilem euidentie”, quia non oportet quod illud quod non causat habitum causet priuationem incompossibilem habitui; sicut

168 scientia … 169 ineuidentiam] cf. Henr. de Gand., Summa, 13, 7 (97rZ-vZ) 156 compatiuntur] compatitur O | et] uel AMZ | et … 157 eodem] om. N 157 formales] post obiectorum Y | formales … 158 rationes] inu. O 158 se] re Za.c. 159 illi] idem add. Y | illi habitus] inu. Z | habeant] habent M 160 neque1] nec 161 diuersorum] hominum add. FM 162 possunt habere] Y | neque2] nec Y om. M | idem] s add. sed del. M 163 reali] om. YZ 165 aliqua] om. Y | scientiam … fidem] fidem et scientiam O 166 aliqua] qua A | repugnantia] est i.m. add. A 167 ineuidens] non euidens uel praem. FM 168 de conclusione] post euidentiam Y 169 facit] om. Y | Set] si add. sed del. M | istud] illud OY dub. Z 171 de] ineuiden praem. sed del. 170 faciat1] facit OY | faciat2] post de ea O facit Y F | scilicet] om. Y 172 Secundum tamen] om. Y 173 faciat] facit Y | hoc est] idest Y 174 euidenti] euidencie M euidenti cognitioni Y | solum enim] om. Y (sed enim post facit s.u. Y) | enim] s.u. Y | qui] quod Z 175 non] s.u. N | sit] est O 176 euidentem] euidenter dub. Y | causatum] creatum FZ | per … | illud] id O | quod non] i.m. F habitum] i.m. N 178 non1] s.u. Z 179 causat] creat F | priuationem incompossibilem] inu. Y | habitui] illi praem. OY

160

165

170

175

PROLOGVS QVESTIO I 180

185

190

195

200

9

illud quod non facit me uidentem non oportet quod faciat me cecum, similiter non oportet quod fides, que non facit euidentiam, faciat assensum ineuidentem incompossibilem cuilibet euidentie; et sic patet minor; sequitur ergo conclusio. [15] Set contra hoc opponitur dupliciter: primo, quia non plus opponuntur scientia et opinio quam scientia et fides, ut uidetur; set idem homo non potest simul et de eodem habere scientiam | et opinionem, ut patet ex fine I Posteriorum; ergo nec scientiam et fidem; secundo, quia si | scientia non euacuat fidem, fides poterit remanere in patria cum scientia beatorum, quod uidetur esse contra Apostolvm Cor. 13; quare etc. [16] Dicendum ad primum quod non est omnino simile de opinione respectu scientie et de fide respectu eiusdem, quia si de ratione opinionis est quod opinans putet illud quod opinatur posse aliter se habere, sicut uidetur innuere Aristotiles, ubi supra, cum scire sit causam cognoscere propter quam res est, et quoniam impossibile est aliter se | habere, ut dicitur in principio Posteriorum, clarum est quod scire et opinari directe opponuntur; | propter quod non possunt simul esse in eodem homine de eadem conclusione, immo plus quod nec in aliquo potest esse opinio uera de illa conclusione de qua alius habet scientiam, quia conclusionem scitam impossibile est aliter se habere. Si ergo opinans credat eam posse aliter se habere, decipitur; quare etc. Et hoc uidetur innuere Aristotiles in fine I

186 idem … 187 opinionem] cf. Arist., An. post., I, 33, 89a23-b6 188 fides ... 190 Apostolum] cf. Paul., I Cor., 13, 10-13 195 scire … 196 habere] cf. Auct. Ar., 35, 8-9 (311,86-88); Arist., An. post., I, 2, 71b9-16 180 illud] id O | cecum] et add. FZ 181 similiter] et praem. MN sed exp. M et sic O 183 sequitur ergo] et sequitur Y 184 Set … dupliciter] Obiectiones i.m. add. Y 185 opponuntur] opponitur OY | ut uidetur] ut dicitur Y sed del. 186 et1] om. 188 scientia] s.u. Y FMN | de eodem] eodem modo O | et2] iter. N 191 Dicendum] est add. FM Et 190 Apostolum] .1. s.u. add. F | Cor] 1a ad cor O praem. N S° i.m. add. Y post primum Z | omnino] om. Y 192 de1] om. O | fide] scientia O | eiusdem] fidei O quia si de primum dicendum quod non est omnino simile de opinione respectu scientie et de fide respectu eiusdem add. sed exp. Z | de2] om. N 193 putet] quod add. Y | illud] id OZ | posse] possit Y 194 sicut] hoc add. Z | Aristotiles] philosophus O | ubi] ubet sed del. et i.m. corr. M ut dub. Y 195 quam] quas O | quoniam] quam MZ quantum N | impossibile] in possibile M 196 in principio] primo OYZ 197 directe opponuntur] inu. O | opponuntur] opponitur Y | possunt] potest M 198 eadem conclusione] inu. Z 199 in] i.m. Z | alius] nullus O 201 posse aliter] inu. Z 202 hoc] s.u. Y

M8va Z1va

Y31vb N2vb

10 O2v

M8vb

DVRANDI SVPER SENT. I

Posteriorum, ubi dicit quod de | eodem potest esse opinio et scientia, sicut de eodem potest esse opinio uera et falsa; set de ratione fidei non est aliquid quod scientie opponatur, ut dictum est prius; et ideo non est simile. Si uero de ratione opinionis solum esset quod opinans assentiret conclusioni per medium probabile, sicut credens assentit per auctoritatem, sic possent in eodem respectu eiusdem conclusionis simul esse scientia et opinio nec esset aliqua oppositio seu repugnantia, quia medium probabile licet non concludat quod impossibile sit conclusionem aliter se habere, tamen non concludit oppositum, scilicet quod possibile sit eam aliter se habere quantum est ex natura rei, set solum concludit quod sic est; propter quod sicut propositio de inesse stat cum necessaria et contingente, quamuis contingens et necessaria non stent simul, sic scientia, per quam scitur quod necesse est conclusionem | sic esse, et opinio, per quam concluditur absolute sic esse, possunt stare simul, quamuis opinio primo modo accepta, scilicet per quam iudicatur quod possibile est conclusionem aliter se habere, non possit stare cum scientia. Et quamuis per istam uiam non uideatur incedere Philosophvs, set potius uideatur intendere quod de ratione opinionis sit quod opinans credat conclusionem posse aliter se habere, tamen ipsa uidetur probabilior; sufficit enim ad ueram opinionem quod opinans aduertat quod medium non infert conclusionem necessariam, set ex hoc non sequitur quod ipsa non sit necessaria eo quod sicut uerum potest concludi ex falsis, sic

203 de … 204 falsa] cf. Arist., An. post., I, 33, 89a24-25; Thom., Exp. Post., I, 44 (169,209212) 203 eodem] eadem conclusione Y | potest] non praem. O | esse] s.u. Z | et] sit add. M | et … 204 opinio] i.m. N om. O 204 falsa] substantia sed exp. et i.m. corr. F 205 et ideo] ergo Y 206 solum] om. Y | solum esset] inu. O 208 respectu … conclusionis] post simul Y | conclusionis] om. O 209 scientia … opinio] opinio et scientia O 210 impossibile] in possibile M 211 se] de dub. Y | tamen … 212 habere] om. OZ 212 eam] eadem F 213 rei] rerum Y | de … 214 inesse] dub. Y de in omne F de esse M 214 stat] constat Y | contingens] dub. M 215 necessaria] necessarium Y | necesse] necessarium Z | necesse … 216 conclusionem] conclusionem necesse Y 216 est … sic] sit conclusionem O | sic] sit Y | esse] om. O 217 possunt stare] inu. O 218 iudicatur] opinatur uel praem. Y 219 stare] esse s.u. M | per] om. O | per … 220 set] philosophus per istam uiam Z | istam] illam Y | uiam] om. N 220 incedere] intendere OY | Philosophus] p O | potius] om. YZ | potius … intendere] om. O 221 sit] sic F | posse] om. O 222 tamen] cum MZ | ipsa] ipsa uia sed ipsa del. et ista s.u. Y | uidetur] esse add. M | enim] vt videtur add. O 223 opinans … quod2] om. Y | infert] inferat Y 224 necessariam] necessario Y | ipsa] illa Y 225 eo quod] quia O

205

210

215

220

225

PROLOGVS QVESTIO I

230

235

240

245

11

necessarium ex contingentibus. Isto ergo modo potest stare opinio cum scientia, sicut et fides. Et de opinione dicit hoc clare frater Thomas libro III distinctione 31 articulo utrum fides euacuetur in patria, in solutione quarti argumenti. [17] Ad secundum dicendum est quod habitus fidei potest stare cum uisione clara in transitu, sicut fuit in raptu Pauli et per eandem rationem potest manere in beatis, in quibus est uisio permanens et habituata, quia que possunt simul esse in uno instanti possunt simul esse et | semper. Quod autem dicitur Cor. 13: Cum autem uenerit quod perfectum est etc., pro tanto dicitur quia enigma fidei, quod eam concomitatur nunc, pro eo quod diuina non sunt nobis per se nota nec ex per se notis deducta, euacuabitur, quia uidebimus Deum facie ad faciem; set quantum est de natura habitus absolute, stare potest cum scientia uel uisione. [18] Sic igitur patet quod considerando fidem secundum generalem et formalem rationem fidei nichil prohibet quin fides et scientia sint simul respectu eiusdem obiecti. Si autem accipiatur fides secundum aliquam specialem materiam de qua est, utpote fides articulorum, | de qua loquntur theologi, sic dicendum est primo quod puri uiatores de talibus sic habent fidem quod de eis non possunt habere scientiam proprie dictam, non propter formalem rationem fidei, set propter

227 de … clare] cf. Thom., Super Sent., III, 31, 2, 1, 1, ad 4 (987) 234 Cum … 235 etc] Paul., I Cor., 13, 10 237 euacuabitur] Paul., I Cor., 13, 10 facie … 238 faciem] Paul., I Cor., 13, 12 226 Isto] illo Y | opinio] post scientia O 227 et] om. O | Et] om. FY exp. N | dicit hoc] post clare NO | dicit … clare] clarum est sicut (lac. 3 litt. add. Y hoc add. Z) docet YZ 228 articulo] q. MN questione O ubi (s.u.) queritur Y 230 secundum] argumentum add. O | est] om. M 231 clara … 232 potest] i.m. infima F | per … 232 rationem] post potest Y 232 potest manere] inu. Z | et … 233 habituata] exp. Y 234 et] om. 233 simul esse1] inu. O | uno] om. O | possunt2 … 234 esse] om. O 235 etc] om. M Y | Cor] ad cor O | 13] apparet add. Y | autem2] om. Y euacuabitur quod ex parte est. Responsio YZ | dicitur] est Y | quia] quod MO | eam] ipsam O 236 concomitatur] commitatur M | pro] ut praem. M | nobis] om. Z | per se] post nota O 237 euacuabitur] euacuatur O 239 uel] et M 240 igitur] ergo O | quod] quia F om. Z | fidem secundum] om. Y | generalem … 241 fidei] fidei formalem et generalem rationem Y 241 quin] quod Y 242 respectu … obiecti] in eodem subiecto O | Si autem] alia acceptio i.m. add. F | autem] om. Y | fides] om. Y 243 aliquam] aliqualem N | articulorum] articulus i.m. add. N 244 primo] om. Y 245 eis] hiis Y | possunt] potest O | habere] haberi O 246 formalem rationem] inu. OY

F2ra

M9ra

12

O3r

Y32ra N3ra O3v

Z1vb

DVRANDI SVPER SENT. I

condicionem materie, que non est demonstrabilis aut simpliciter aut huic, scilicet uiatori, et hoc ex naturalibus, supposita etiam fide. Secundo ostendetur quod nullus uiator potest de talibus habere scientiam etiam miraculose. [19] Quantum ad primum ostendentur tria. Primum est quod non potest demonstrari quod sic sit sicut dicit articulus; secundum est quod non potest demonstrari quod articulus nichil | impossibile includat; tertium est quod rationes adducte contra articulum non possunt solui sic quod scientifice constet de earum solutione. [20] Primum patet, quia si articulus posset demonstrari, aut hoc esset a priori et per causam aut a posteriori et per effectum; non primo modo, quia articulus Trinitatis causam non habet, articulus autem incarnationis | et quidam alii licet causam habeant, illa tamen causa quo ad articuli existentiam actualem est uoluntas diuina, que secundum se ignota est | nobis; ergo articuli non possunt demonstrari a priori.| Item nec a posteriori siue per effectum, quia effectus ducit in cognitionem cause secundum illud quod ab ea procedit; set nullus effectus apparens nobis procedit a Deo nisi secundum illud quod est unum et commune cuilibet persone in Trinitate, scilicet secundum rationem scientie, potentie et uoluntatis, ut infra | patebit; ergo nullus effectus potest nos ducere in cognitionem Dei quantum ad

263 nullus … 269 essentialium] cf. Dur., Super Sent., I, 3, 1 (155,128-132); Thom., Lect. rom. in I Sent., 3.1.3 (110,52-53); S.th., I, 32, 1, resp. 247 condicionem] conclusionem M | materie] modo M (et signis inuersionis additis post 248 hoc ex] inu. Ma.c. | que transposuit) | aut1] om. O | aut2] s.u. M supposita etiam] uel supposita O | etiam] et Y 249 Secundo … 250 miraculose] i.m. F | ostendetur] ostenditur Y | potest] habere add. sed del. N | de talibus] post scientiam O post habere YZ 250 etiam] om. O | miraculose] mirabile M (et naturalem i.m. add. M) 251 Quantum] autem add. M 252 demonstrari] de- s.u. F | sic] om. O | sit] dub. M fit Z | dicit articulus] om. O 253 articulus] articulis dub. F 254 includat] ostendat Y concludat Z 255 scientifice] scientificite F | earum] eorum FM 256 Primum] quod articulus non potest probari i.m. add. Z | articulus posset] articuli possent NO | aut] uel Z 257 et1 … posteriori] i.m. F 258 articulus1 … 259 habeant] licet aliqui (s.u.) articuli causam habeant puta articulus incarnationis et quidam alii Y 259 illa] cum Z | causa] om. N 261 ignota] incognita Y | nobis] et articulus trinitatis causam non habet add. Y | ergo] quare YZ | non … demonstrari] post priori O | demonstrari] post priori NZ 262 priori] superiori M sed priori s.u. M | siue] et Y 263 illud] id Na.c. | illud quod] quam O | procedit] procedat Ma.c. 264 nisi] nec M | illud] id Na.c. om. Y 265 in Trinitate] trinitatis O 266 scientie potentie] inu. Y | et] om. Y 267 effectus] om. M | ducere] inducere Z | Dei] directe add. O

250

255

260

265

PROLOGVS QVESTIO I

270

275

280

285

13

distinctionem personarum, set solum quantum ad unitatem essentie et attributorum essentialium; omnes autem articuli includunt articulum Trinitatis aliquo modo, sicut articuli pertinentes ad humanitatem Christi includunt distinctionem persone Filii ab aliis, sicut esse incarnatum, passum, resurrexisse | et huiusmodi; quare etc. Item demonstrationi assentit homo necessario uelit nolit, set articulis non assentit homo nisi libere uolens, ut dicit Avgvstinvs; alioquin gentiles philosophi potuissent et adhuc possent necessitari rationibus nostris ad assentiendum articulis fidei, quod non est uerum; ergo articuli non possunt demonstrari nec aliquis adhuc uisus est qui demonstratiue probauerit quod ita sit sicut ponit articulus. [21] Secundum patet, scilicet quod non potest demonstrari | quod articulus nichil impossibile includat, quia talis demonstratio, cum non possit esse a priori et per causam propter illa que dicta sunt prius, sumeretur ex hiis que apparent in creaturis; set apparentia in creaturis magis uidentur concludere impossibilitatem articuli quam possibilitatem; ergo etc. Minor probatur, quia in creaturis apparet quod impossibile est supposita distingui per relationes, set distinguntur necessario per aliqua absoluta; cuius oppositum ponitur in articulo Trinitatis. Item in creaturis natura completa in genere substantie constituit proprium suppositum nec potest subsistere in supposito alieno; cuius 273 articulis … 274 uolens] cf. Aug., In Ioh., 26, 2 (260,14) 268 essentie] scientie O | et] uel Y 269 autem] etiam Y 272 passum] et add. YZ | resurrexisse] resurgentem O | huiusmodi] sic de aliis O | quare] dub. F | Item] i.m. F 273 assentit] acquiescit O | necessario] om. OY | nolit] aut non uelit FM | articulis] fidei add. YZ 274 libere] libenter Y libens Z | dicit] ait O | gentiles] omnes praem. O 275 potuissent] assensissent O | necessitari] uinci M | rationibus] sermonibus Z | rationibus nostris] inu. O | nostris] s.u. Y 277 nec] nisi M sed nec i.m. M | demonstratiue] demonstratione dub. Y quod (?) articulus nichil impossibile includat add. Z 278 probauerit] i.m. F probauit YZ | ponit articulus] inu. O 279 Secundum] secundum i.m. add. N | patet] s.u. N est Y | potest] s.u. Y | demonstrari] probari demonstratiue YZ 280 includat] includit M concludat Y | cum] om. Y 281 possit] sit praem. sed del. M | esse] s.u. F | prius] similiter nec i.m. add. M 282 sumeretur] sumentur (an leg. sumeretur?) M sumetur Y Sumitur Za.c. | hiis] eis N his O | in1] ex YZ | in2] ex YZ 283 concludere] includere O | articuli] post possibilitatem O 284 Minor] Maior YZ | probatur] apparet uel et praem. Y 285 supposita] suppositum Y | relationes] relationem Y 286 distinguntur] distinguitur Y | distinguntur necessario] inu. FMO | aliqua] om. OY post absoluta Z | absoluta] abscondita M 288 completa] complecta Y | constituit] consistit Ya.c. 289 suppositum] i.m. (ante proprium) F | subsistere] uel sustentari (?) add. Y

M9rb

O4r

14

F2rb

π4vb

M9va

DVRANDI SVPER SENT. I

oppositum includit articulus incarnationis; et similiter est in aliis; ergo ex hiis que | apparent de creaturis magis posset concludi impossibilitas articulorum quam possibilitas. Item quidquid est in Deo intrinsece necesse est ibi esse, et quod in Deo non est impossibile est ibi esse (neque enim aliquid potest Deo aduenire contingenter aut ab ipso recedere quo ad illa que sunt intrinseca); set Deum esse trinum in personis est Deo intrinsecum; | ergo necessarium est Deum esse trinum uel impossibile est non esse trinum; set non potest demonstrari quod Deus sit trinus, ut probatum est; ergo nec demonstrari potest quod possibile sit Deum esse trinum; ad unum enim sequitur | aliud, ut dictum est. Item meritum fidei consistit in difficultate actus eius; set si posset demonstrari quod articulus est possibilis, actus fidei circa articulum nichil uel modicum difficultatis haberet; non enim est multum difficile credere illud esse factum quod demonstratur possibile fieri; ergo hec positio tollit uel quasi tollit meritum fidei, quod est inconueniens; igitur nullo modo potest demonstrari quod articulus sit possibilis. [22] Tertium patet, scilicet quod non omnes rationes adducte contra articulum possunt solui sic quod clare et scientifice constet de earum solutione. Ad quod uidendum notandum est quod ratio que adducitur contra articulum aut peccat in forma arguendi, et tunc potest eam soluere scientifice quicumque scit artem libri Elenchorum, aut 301 meritum … actus] cf. Thom., Super Sent., IV, 26, 1, 4, arg. 4 (70); S.th., I, 62, 4, arg. 1 308 Tertium … 329 fidem] cf. Heru. Nat., Super Sent., Prol., 1, 3, ad 3 (125,439-452) 290 similiter] consimiliter O | est] om. Y 291 de] in O | de creaturis] om. Y | concludi] includi O 293 Item] iter. sed Item2 exp. F | necesse] necessarium O | quod] quidquid OYZ | in2 … 294 est1] non est in Deo YZp.c. non in deo est Za.c. 294 est1] post deo Za.c. | neque] ne' O nec Y | aliquid] om. O | Deo2 … 295 aduenire] inu. O 295 aduenire contingenter] contingenter euenire Y | sunt … 296 intrinseca] intrinsece sunt Y 296 Deo] om. O | Deo intrinsecum] inu. Z 297 necessarium] necesse FY | trinum] in personis add. Y | est2] ipsum add. OZ | 298 demonstrari] probari O non] s.u. Y om. FMNZ | esse2] Deum add. M 299 possibile] impossibile Z | possibile sit] inu. Y 300 enim] s.u. Y | aliud] ad praem. sed del. M 302 articulus] fidei add. YZ | est] sit FM esset O 303 uel] om. O | est] post difficile O 304 illud] id NO | demonstratur possibile] possibile est O | possibile] posse add. M | fieri] esse Z 305 uel … tollit2] om. Z | quod … 307 possibilis] om. Y 306 igitur] ergo FMO 308 Tertium] quod rationes contra articulum non possunt solui scientifice i.m. add. Z | scilicet] om. O 309 constet] constat M 310 uidendum] intelligendum dat (?) M | quod2] s.u. F 311 arguendi … 312 Elenchorum] om. Y sed et sic potest solui ut patet 2° elencorum i.m. Y 312 scit] sit N | Elenchorum] el'ec horum M (sed del. et elencorum i.m. M)

290

295

300

305

310

PROLOGVS QVESTIO I

315

320

325

330

335

15

peccat in materia eo quod assumit falsam propositionem, utpote si argueretur sic: semper in distinctis suppositis est distincta natura; set in diuinis natura non potest distingui; ergo nec supposita. Ratio ista non peccat in forma, set in materia, quia maior propositio non est uera uniuersaliter, sicut assumitur, set tantum in creaturis. Cum igitur talis ratio sic soluitur per interemptionem propositionis que solum habet instantiam in proposito de quo queritur, scilicet in diuinis, numquid potest clare et scientifice constare de tali solutione? Certe non, ut uidetur, quia per idem et eodem modo constat de falsitate propositionis affirmatiue et de ueritate negatiue sibi opposite, quia eadem est causa utriusque; set de ueritate huius negatiue, scilicet quod in diuinis non distinguatur natura distinctione suppositorum | nec econuerso, non potest | constare clare et scientifice, set solum per fidem, que hoc ponit; ergo de falsitate affirmatiue sibi opposite, scilicet quod semper distinguatur natura ubicumque distinguntur supposita, non potest constare clare et scientifice, | set solum per fidem. [23] Sic igitur patet quod considerando fidem secundum specialem | materiam de qua est, que materia non est demonstrabilis aut simpliciter aut huic, scilicet uiatori, qualis est fides articulorum, fides et scientia non stant simul in eodem et de eodem, quia uiatori demonstrari non potest quod ita sit sicut ponit articulus, nec quod articulus sit possibilis, nec rationes contra articulum adducte possunt

313 peccat] om. Y iter. Za.c. | assumit] assumerit F | falsam propositionem] inu. Y 314 argueretur sic] inu. Y | distinctis] semper add. Z 315 natura] post potest O | 317 uera uniuersaliter] inu. Y | igitur] ergo OY ergo nec] inu. Y | ista] ia Y 318 sic] om. O | soluitur] soluatur O | per interemptionem] per interpretacionem M sed del. et per interempcionem i.m. M 319 habet instantiam] post proposito Y | instantiam] in praem. Z | queritur] dicitur praem. F quereretur M dicitur YZ | in2] de O 320 numquid] non M nonquid YZ | scientifice] scīfice praem. sed del. F | tali] sic dub. add. Y 321 ut] om. M | uidetur] uera add. M | modo] om. O | falsitate] facilitate F 323 set] si Z | ueritate] uirtute sed exp. et s.u. corr. N negatiue sibi opposite add. sed del. O 324 distinguatur] distingatur MOZ distinguitur Y | natura] lac. 4 litt. add. Y | nec … 325 econuerso] om. Y 325 non] lac. 3 litt. add. Y nisi Z | constare] post scientifice Y 327 distinguatur] distinguitur dub. Y distingatur MZ | ubicumque] ubi Y 328 constare] con add. sed del. F stare Ya.c. 329 fidem] que hoc ponit ergo de falsitate affirmatiue sibi opposite, scilicet quod semper distingatur add. M 330 igitur] dub. Y | quod] om. Y 331 materiam] eius praem. | materia] om. Y | Y | qua] i.m. F | est1] ratione materie add. Y demonstrabilis] monstrabilis sed de- s.u. F 334 demonstrari] post potest OYZ | sit] sint N | nec … 335 articulus] i.m. F 335 contra articulum] post adducte O

O4v N3rb

M9vb Y32rb

16

F2va

Z1’ra

DVRANDI SVPER SENT. I

solui clare et scientifice. De fide sic accepta intelligitur quod dicit Apostolvs Heb. 11, quod est argumentum non apparentium; et illud Avgvstini: Fides est credere quod non uides; et illud quod dicit frater Thomas Secunda Secunde questione 1 articulo 5. Sermones enim solum accipiendi sunt secundum materiam de qua sunt. [24] Secundo ostendendum est quod nullus uiator manens uiator potest habere claram euidentiam seu scientiam proprie dictam de articulis, etiam miraculose. Circa quod proceditur sic, quia primo ponetur opinio que dicit contrarium cum rationibus suis, secundo arguetur contra eam, et tertio soluentur rationes pro ea adducte. [25] Opinio in summa talis est. Dicunt qvidam quod de Deo et de rebus aliis potest haberi duplex cognitio, scilicet intuitiua et abstractiua. Intuitiua | cognitio secundum eos est que habetur de re presente secundum suam actualem et realem existentiam, sicut cum aliquis uidet colorem in pariete uel rosam sibi presentem realiter; abstractiua uero est per quam cognoscitur res solum | quantum ad suam quiditatem, que abstrahit ab esse, fuisse et fore, sicut cognoscitur rosa absens uel que omnino non est. Primam cognitionem, scilicet intuitiuam, non potest habere uiator de Deo in uia, quia talis cognitio est beatifica et contradictionem implicat quod purus uiator sit beatus, quia iam non esset uiator, set comprehensor; set secundam

337 argumentum … apparentium] Paul., Hebr., 11, 1 338 Fides … uides] Aug., In Ioh., 40, 9 (355,8-9) illud … 339 Thomas] cf. Thom., S.th., II-II, 1, 4-5, resp. 339 Sermones … 340 sunt2] Auct. Ar., 12, 7 (233,17); Arist., Eth. Nic., II, 2, 1104a3 346 quidam] Duns Scot., Rep. Par., Prol., 2, 184-185 et 189 (65-66); Piché, “Intuition” 336 intelligitur] intelligit Y | quod dicit] post apostolus Y 337 est] substantia rerum sperandarum add. Y | apparentium] etc. add. YZ 338 illud] id MO | quod2] om. Y | frater] doctor uenerabilis praem. Y 339 Secunda] in prima O | enim] s.u. F om. YZ 340 solum] om. OYZ | accipiendi] inquirendi Y | accipiendi sunt] inu. MO | secundum] i.m. M in Za.c. 341 24] 2° i.m. add. Y | ostendendum] ostendende Na.c. | est] om. O | uiator1] inquantum add. O | manens uiator] inu. O 343 etiam miraculose] dub. Y | quod] quam Z | quia] om. O 344 opinio] contraria add. Y | que] s.u. Z | dicit contrarium] inu. Z 345 et] om. OY 346 25] Opinio i. m. add. NY | quidam] om. FM quidem Z 347 et] alia scilicet add. O 348 cognitio] de intuitiua et abstractiua i.m. superiore add. F 349 presente] presenti Y | suam] om. O | et … existentiam] existentiam et essentialem O | 350 aliquis] quis O | in pariete] immediate O | uel] sicut] iter. sed sicut2 exp. F sicut add. sed exp. F 351 uero] om. Y 352 suam] om. O | abstrahit] abstrahitur Y | et] om. Y 353 uel] res add. O | uel … 355 beatus] legi uix potest Z 354 in uia] om. Y 356 set1 … 357 potest] legi uix potest Z | secundam] s.u. F

340

345

350

355

PROLOGVS QVESTIO I

360

365

370

375

17

cognitionem, scilicet abstractiuam, potest | purus uiator habere de Deo cognoscendo perfecte eius quiditatem et ea que quiditati contingunt, sicut esse trinum in suppositis et huiusmodi que fide tenemus. Et huius opinionis triplex est ratio. [26] Prima talis est: quicumque perfecte et quiditatiue potest cognoscere subiectum potest cognoscere predicatum et per consequens principium complexum ex subiecto et predicato; set purus uiator potest perfecte cognoscere Deum quiditatiue; ergo potest cognoscere perfecte omne predicatum quod ei inest, puta esse trinum et huiusmodi, et principium complexum ex subiecto et predicato. Maior probatur, | quia in subiecto uirtualiter continetur predicatum et rursus propositio cognoscitur ex cognitione terminorum; principia enim cognoscimus inquantum terminos cognoscimus, et ideo ad perfectam cognitionem subiecti sequitur perfecta cognitio omnium que ei insunt et propositionum que inde formari possunt. Minor probatur tripliciter. Primo sic: illud quod potest facere essentia diuina, si esset actualiter presens intellectui in ratione obiecti mouentis, potest uoluntas diuina facere, dato quod essentia diuina non sit realiter presens in ratione obiecti. Et hoc probatur statim, quia quidquid Deus potest facere mediantibus causis secundis potest facere sine eis; cum igitur uoluntas diuina sit causa uniuersalis et simpliciter prima respectu omnis motionis, ratio autem obiecti sit causa particularis et

368 principia … 369 cognoscimus2] Auct. Ar., 35, 32 (313,25); Arist., An. post., I, 3, 72b23-25 375 quidquid … 376 eis] cf. Tempier, Art. condempnati, art. 63/69 (Piché, 100; Hissette, 128-129); Bianchi, Il vescovo e i filosofi (80) 357 purus uiator] post habere OY 358 cognoscendo perfecte] inu. O qua cognoscit perfecte Y | eius … 359 sicut] legi uix potest Z | et] dub. Y | que] i.m. F 359 contingunt] conueniunt MN | suppositis] personis YZ 360 tenemus] tenentur OY | huiusmodi … 361 quicumque] legi uix potest Z | est] i.m. F 361 26] Ratio | potest] iter. sed potest1 del. F 362 cognoscere2] et add. O 1a i.m. add. Y 363 principium complexum] totum compositum Y | predicato] Maior add. sed exp. N 364 potest1] perfecte add. MN | perfecte] om. OY | perfecte … cognoscere2] legi uix potest Z | Deum quiditatiue] perfecte et quiditatiue deum O | potest cognoscere] post perfecte O 365 perfecte] post predicatum Y | puta esse] i.m. Z 366 ex … predicato] legi non potest Z 367 uirtualiter] uertualiter Fa.c. uirtute Y 370 sequitur] sequetur dub. O | perfecta cognitio] inu. Y | omnium] eorum Y 371 formari] formare M | formari possunt] inu. O | Minor] Maior M 373 intellectui] igitur add. M 374 uoluntas diuina] inu. N | sit realiter] inu. Z 376 eis] hiis Y 377 igitur] ergo 375 Deus] om. Y | Deus … 376 potest1] inu. O O 378 sit] cum s.u. add. M om. Z | causa] s.u. Y | causa particularis] inu. Z | particularis] dub. Y

M10ra

O5r

18

M10rb N3va

Y32va

DVRANDI SVPER SENT. I

secundaria, quidquid Deus potest facere mediante presentia essentie sue in ratione obiecti, illud potest facere sine tali presentia per solam uoluntatem; set presentia essentie diuine in ratione obiecti causat in intellectu cognitionem sui quiditatiuam perfectam; ergo sine tali presentia uoluntas diuina potest eandem cognitionem causare. [27] Secunda talis est: quidquid Deus potest causare in intellectu nostro mediante uoluntate potest sine ea per eandem rationem que prius dicta est; set Deus mediante uoluntate nostra causat in intellectu nostro assensum respectu articulorum fidei; ergo sine uoluntate | nostra potest causare talem assensum; set cum talis assensus non esset ex uoluntate inclinante intellectum, oporteret | quod esset ex euidentia articuli, et si non intuitiua, tamen abstractiua; quare etc. [28] Tertia talis est: illud potest conferri uiatori quod non ponit ipsum extra terminum uie; set cognitio abstractiua de Deo non ponit hominem extra terminum | uie cum non sit beatifica; ergo potest uiatori communicari. [29] Hiis rationibus non obstantibus non uidetur possibile quod talis cognitio de Deo possit communicari uiatori. Quod probatur primo sic: impossibile est cognitionem abstractiuam cuiuscumque rei esse primam, set necessario sequitur aliam priorem ex qua deducitur; set in puro uiatore non potest precedere aliqua cognitio ex qua cognitio abstractiua de Deo possit deduci; ergo impossibile est quod cognitio abstractiua de Deo communicetur uiatori. Maior et minor probantur, maior quidem inductione et ratione. Inductione sic: Deus

379 secundaria] dub. Y | Deus potest] inu. OY | mediante … 380 facere] i.m. N 380 in … obiecti] om. N | obiecti … 381 ratione] om. O | illud] idem add. FM | illud … 381 obiecti] om. sed i.m. suppl. F | potest] idem add. N | facere] om. Z | presentia] essentie add. Z 382 sui] om. Z | ergo] igitur O 383 presentia] principia dub. Y | uoluntas diuina] post potest Y | eandem cognitionem] post causare Y | eandem … causare] causare talem cognitionem O 384 Secunda] 2a i.m. add. Y 385 uoluntate] nostra add. N 2e Z | Deus] post causare O | Deus potest] inu. Y mea add. O | potest] i.m. F | potest … 386 uoluntate] i.m. N | eandem] om. OYZ | que … 386 est] iam dictam OYZ 386 nostra] mea O | in] s.u. F | in intellectu] inintellectu M 387 nostro] meo O | respectu] om. O | ergo] igitur O 388 nostra] mea O | talem assensum] inu. O | assensus] i.m. F 389 ex1] in Z 390 et si] fidei Y | intuitiua] euidentia praem. Y | tamen] ergo Y 391 Tertia] 3a i.m. add. Y | illud] omne praem. O 392 set … 393 uie] iter. Y 393 hominem] ipsum O | terminum] terminos FM 394 uiatori communicari] inu. O 396 de Deo] om. 395 Hiis … obstantibus] improbatio i.m. add. Y | non1] om. O Z | uiatori] om. O 397 primo] om. Y | est] enim add. FO | cuiuscumque] cuiuslibet F 399 potest] i.m. F | potest precedere] procedit M 401 et … 402 quidem] probatur OY 402 quidem] quidam Fa.c.

380

385

390

395

400

PROLOGVS QVESTIO I

405

410

415

420

19

nichil cognoscit abstractiue, puta res antequam | sint, nisi cognoscendo essentiam suam intuitiue; similiter et angelus primo intuitiue cognoscit essentiam suam et ex ea deducitur cognitio aliorum abstractiua; similiter experimur in nobis quod omnem cognitionem abstractiuam precedit aliqua cognitio sensitiua intuitiua; et similiter est in brutis, si habeant aliquam cognitionem abstractiuam; non sunt autem plura cognoscentia quam Deus, angelus, nos et bruta; quare etc. Ratione sic: non ens non cognoscitur nisi per relationem ad ens nec ens in potentia nisi per relationem ad | ens in actu, ut habetur IX Met aphisice; ergo primum cognitum a quocumque est ens actu et secundum suam actualitatem realem; talis autem cognitio uocatur intuitiua; ergo prima cognitio non potest esse abstractiua. Et hec fuit maior. [30] Minor probatur, scilicet quod in puro uiatore non potest precedere aliqua cognitio ex qua possit cognitio abstractiua de Deo | deduci, quia illa cognitio uel esset eiusdem cogniti, scilicet Dei, uel alterius; non alterius, quia illud esset aliquid creatum; ex nullo autem creato potest deduci cognitio Dei qua sciatur uel deducatur articulus, ut prius probatum est. Si eiusdem, ergo cognitio intuitiua de Deo precedit necessario abstractiuam cognitionem de eodem. Tunc arguitur sic: quandocumque due cognitiones sic se habent quod secunda necessario supponit primam, cui non potest communicari 410 non1 … 411 actu] cf. Arist., Metaph., IX, 9, 1051a29-31; Auct. Ar., 1, 234 (135,9); De an., III, 6, 430b21-23; Auct. Ar., 6, 154 (187,64) 421 ut … est] cf. Dur., Super Sent., Prol., 1 (12,262-13,272) 403 nichil cognoscit] inu. M | sint] quam praem. sed del. F 404 similiter … 405 suam] om. Y | et] om. O 405 intuitiue cognoscit] inu. O | cognitio] cognitam dub. Ma.c. | aliorum … 406 abstractiua] inu. Y et et ita est de angelo i.m. add. Y 406 omnem] post abstractiuam F om. M 407 abstractiuam] in nobis add. N | precedit … 408 abstractiuam] om. M | aliqua cognitio] om. OYZ | sensitiua] et add. N | sensitiua intuitiua] inu. Y 408 est] om. Y | sunt … 409 autem] inu. OY 409 autem] aut sed del. et s.u. corr. M | Deus … bruta] nos bruta Deus et angelus O | 411 in potentia] impotentia nos] homo FM 410 non2] sic add. M | nisi] nec M M | nisi] nec M | habetur] dicitur OZ 412 primum] primo Y 414 non] fuit uel non add. Y (an recte?) | Et hec] quod O | hec] hoc M 417 ex … possit] 418 illa] ista i.m. Y | ex … cognitio2] i.m. N | possit] post deduci O post deo Y O | eiusdem] non alterius add. sed del. M | cogniti] om. Y 419 aliquid] aliud M aliquod Y | nullo] nichilo O | autem] aut O 420 sciatur] scitur MO | deducatur] deducitur O 421 ut] dub. M (an leg. hoc?) | eiusdem] de eodem Y de eodem praem. Z 422 precedit necessario] inu. O | abstractiuam cognitionem] inu. Y 423 quandocumque] quandoque O | se] s.u. N 424 secunda necessario] inu. O | supponit] i.m. F presupponit YZ

F2vb

O5v

M10va

20

Z1’rb M10vb

DVRANDI SVPER SENT. I

prima, nec secunda; set cognitio abstractiua et intuitiua de Deo sic se habent quod abstractiua supponit necessario intuitiuam, ut probatum est; ergo cum uiatori non possit communicari intuitiua, cum sit beatifica, ut ipsimet dicunt, impossibile est quod ei communicetur abstractiua. Si autem dicatur quod cognitio abstractiua de Deo dependet ex intuitiua in fieri et acquiri, non autem in facto esse, et ideo in beato facto uiatore remaneret cognitio abstractiua, sicut facto ceco de uidente posset remanere in eo cognitio abstractiua de coloribus, quamuis non intuitiua, contra hoc est quod saltem uiatori puro numquam preexistenti comprehensori non potest communicari cognitio Dei abstractiua, set oportet quod primo sit comprehensor et de comprehensore fiat uiator. Adhuc credo quod nec hoc sit possibile, quia cognitio abstractiua que sequitur intuitiuam ex qua causatur et ea recedente remanet, fit per modum memorie; set omnis cognitio memoratiua supponit aliam ex qua deducitur; ergo et ista. Tunc, ut prius, aut supponit cognitionem eiusdem aut alterius; non alterius propter ea que dicta sunt; ergo eiusdem; non abstractiuam, quia de | ista quereretur, ut prius, et procederetur in infinitum; ergo intuitiuam; set ista non manet in | comprehensore facto uiatore; quare etc. [31] Secundo patet idem sic: cognitio abstractiua de Deo aut est eque perfecta ut intuitiua aut perfectior aut minus perfecta; si eque perfecta uel perfectior, sicut illa est beatifica, sic et ista, et tunc una non potest communicari plus quam alia. Si dicatur quod sit minus

426 ut … 427 est] cf. Dur., Super Sent., Prol., 1 (18,402-19,422) 428 ut … dicunt] Duns Scot., Rep. Par., Prol., 2, 184-185 et 189 (65-66) 425 abstractiua … intuitiua] intellectiua et abstractiua Y | et intuitiua] post deo O 426 supponit necessario] inu. O necessario presupponit YZ 428 ei] uiatori Y | ei communicetur] inu. Z | communicetur] communicatur Y 429 cognitio] cognisco 430 ex] ab O | et1] in add. O | autem] Fa.c. om. Y | abstractiua2] post deo O 431 remaneret] remanet OY 432 remanere] manere O om. Y | et2] s.u. M 433 saltem] saltim O | uiatori … 434 puro] inu. OY 434 preexistenti] et add. sed exp. N 435 Dei] om. OY | comprehensor] apprehensor Z 436 de comprehensore] post O 438 fit] sit M sic dub. Z 439 supponit] presupponit Y | ista] illa Y 441 non] et praem. YZ | abstractiuam] abstractiua YZ 442 ista] illa Y | ista … 456 intuitiua] legi uix potest Z | quereretur] queretur Y | procederetur] proceditur Y | in infinitum] ininfinitum M | ergo] set O | intuitiuam] intuitiua Y 443 ista] illa Y | manet] remanet Y | comprehensore] post uiatore Ya.c. 444 Secundo] hoc add. Y | patet idem] inu. Y 445 aut1] i.m. F | aut2] vel O | si] set M 446 illa est] inu. O | est beatifica] inu. Y | et1] om. Y | et2] om. MOY | una] illa Y 447 potest communicari] post plus Y | communicari plus] inu. M

425

430

435

440

445

PROLOGVS QVESTIO I

450

455

460

465

470

21

perfecta, contra: Deus non habuit ab eterno de rebus creatis cognitionem | intuitiuam, set abstractiuam, cum res create ab eterno non fuerint Deo presentes secundum suam existentiam realem; nunc autem habet de eis cognitionem intuitiuam; si ergo intuitiua perfectior est quam abstractiua, sequitur quod Deus profecerit in cognitione procedendo de imperfecto ad perfectum; quod est inconueniens. [32] Tertio, quia si uiator potest | de Deo habere cognitionem abstractiuam, aut essentia diuina representatur ei in se et per se aut per aliud; si in se et per se, iam non est abstractiua, set intuitiua; si per aliud, | aut | illud est cognitum et ratio cognoscendi Deum aut est sola ratio cognoscendi, ut species uel aliquid huiusmodi; si sit cognitum et ratio cognoscendi, cum sit creatum, ex quo aliud est a Deo, impossibile est quod per illud cognoscatur Deus perfecte et quiditatiue, ut prius deductum est; si uero sit ratio sola cognoscendi, ut species, sic adhuc impossibilius est quod per tale medium essentia diuina perfecte et quiditatiue representetur et cognoscatur; et hoc ad presens supponatur, quia clare probabitur in IV libro, quando queretur utrum essentia diuina possit uideri per speciem uel sine specie. [33] Ad rationes alterius opinionis respondendum est: ad primam concedendo totum processum usque ad illud quod dicitur quod cognitio essentie diuine perfecta et quiditatiua potest communicari uiatori; hoc enim negandum est. Et ad primam | probationem dicendum quod deficit tripliciter: primo, quia quando dicitur quod 464 clare … libro] cf. Dur., Super Sent., IV, 49, 2 (300,45-321,481) 448 creatis] om. O 450 Deo] om. Y | existentiam] essentiam MY 451 de … intuitiuam] cognitionem intuitiuam de ipsis FM 452 cognitione] cognitionem N 454 de Deo] post habere O post abstractiuam Y 455 abstractiuam] set intuitiuam add. 457 aut1 … 458 sed del. (?) Y | aut1] hoc est quia add. O | essentia] assencia M cognoscendi] legi uix potest Z | sola … 458 ratio] inu. Y 458 ut … 459 cognoscendi] i.m. F | species] sic ad hoc add. sed exp. Y | cognitum] cognitio O 459 sit] quid add. O 460 per] s.u. N | per … cognoscatur] post deus O 461 deductum] dictum Y 462 impossibilius] impossibile O | quod] s.u. N quia O 463 et cognoscatur] om. O | hoc] ad hoc Z (an leg. ad huc?) 464 supponatur] suppor M dub. Y | probabitur] probatur Fa.c. | libro] om. Y 465 possit] poterit MZ | possit uideri] uideatur Y | uel] s.u. Y 467 rationes] rationem Y | opinionis] partis O | respondendum … primam] om. O 468 concedendo] concedo MOZ | totum processum] inu. Z 469 perfecta … quiditatiua] perfecte et quidditatiue M | perfecta … 470 uiatori] potest creature communicari perfecta et quiditatiue Y 470 uiatori] creature Z | enim] om. Y | negandum] cognoscendum Z | Et] post add. O | primam] om. O 471 dicendum] est add. Y | quia] om. Y

N3vb

O6r

Y32vb F3ra

M11ra

22

A2va

DVRANDI SVPER SENT. I

illud quod Deus potest facere mediante causa secunda potest facere sine ea, intelligendum est de causis realiter differentibus et non solum secundum rationem, ex quo de re agitur (idem enim realiter non potest facere aliquid sine se ipso); Deus autem acceptus sub ratione uoluntatis et sub ratione obiecti non differt a se ipso realiter et ideo nichil reale potest facere acceptus sub una ratione sine alia, quia sola ratio res non mutat. Quod patet per simile: sicut enim uoluntas habet rationem prime cause respectu sui ipsius in ratione obiecti, ita habet respectu potentie, quia potentia diuina nichil facit nisi quod uoluntas imperat; set uoluntas diuina imperans nichil potest facere sine potentia exequente; ergo nec uoluntas diuina potest facere sine obiecto mouente ad illud quod ipsa nata est facere sub ratione obiecti mouentis. [34] Secundo deficit, quia isti uel seqvaces eorvm dicunt quod essentia diuina sub ratione obiecti non facit nec potest facere aliquam intellectionem creatam eo quod illud quod facit obiectum sub ratione obiecti facit ex necessitate nature, Deus autem nichil creatum producit ex necessitate nature. Tunc arguitur sic contra eos: illud quod faceret essentia diuina presens in ratione obiecti facit uoluntas diuina sine tali presentia; | set essentia diuina presens sub ratione obiecti nullam intellectionem causaret, ut ipsi dicunt; ergo uoluntas diuina per hanc rationem nullam causabit, nec intuitiuam nec abstractiuam. 480 potentia … 481 imperat] cf. Thom., S.th., I, 25, 1, ad 4 486 essentia … 489 nature] cf. Duns Scot., Quodl. XIV, 10 (39b); Reina, “Tommaso di Strasburgo” (53-54) 472 illud] id O | Deus potest] inu. FMN | causa secunda] inu. O 473 intelligendum] uerum Y | intelligendum est] inu. O | solum] post rationem Y 475 se ipso] ipso realiter O 476 uoluntatis] uolentis FMO | uoluntatis … ratione] om. N 479 respectu] om. FM | ipsius] ipsi F 480 quia] et M | nisi] nec dub. M | quod] s.u. F 481 imperat] importat Na.c. | imperat … uoluntas] om. Z | imperans] operans Y 482 obiecto] essentia Y 483 ad] s.u. FN quod praem. sed del. M om. OYZ | illud] id Na.c. OZ id add. sed del. M | ipsa] apta add. O | nata] dub. Y | obiecti] om. Y 485 isti] illi O 486 facit … facere] i.m. N | nec … aliquam] om. Y 487 intellectionem] cognitionem uel praem. Y | illud] id Na.c. OZ | illud … facit] om. Y | quod2] s.u. N om. Z | facit] solum (?) add. Z 488 facit] agit Y | creatum] realiter O | producit] agit Y 489 ex] de Y | nature] uel producit add. Y | sic] om. O | illud] id O 490 presens] om. Y prius Z | in] sub Y | obiecti … 491 ratione] om. O | uoluntas diuina] talis uoluntas Y prius add. Z | tali … 491 presentia] inu. Y 491 sub] in YZ 492 causaret] c'ate (exp.) causaret (?) F crearet Z 493 nullam] rationem add. sed del. O | causabit] cognitionem add. OY (causabit cognitionem signis inuersionis additis inu. O) creabit Z | nec1 … abstractiuam] abstractiuam uel intuitiuam Y

475

480

485

490

PROLOGVS QVESTIO I

495

500

505

510

515

23

[35] Tertio, quia ratio eorvm concludit oppositum eius quod intendunt, sic: quod potest facere essentia diuina presens intellectui sub ratione obiecti, hoc potest facere uoluntas diuina sine tali presentia, ut dicunt; set essentia diuina presens in ratione obiecti causat de se cognitionem intuitiuam; | ergo sine tali presentia uoluntas diuina potest causare cognitionem intuitiuam; quod contradicit alteri dicto, scilicet quod cognitio intuitiua est solum de re existente presenti | in sua actuali existentia. Set ad hoc dicunt qvidam sequentes hanc opinionem quod in hoc argumento est fallacia consequentis a duabus causis ueritatis ad unam, eo quod essentia diuina presens intellectui causat duplicem cognitionem de se: unam abstractiuam ratione quiditatis, aliam intuitiuam ratione presentie realis; primam potest causare uoluntas diuina in absentia obiecti, non autem secundam; pro utraque autem uerificaretur propositio assumpta, descenditur autem ad unam, scilicet ad intuitiuam; et ideo est fallacia. Istud autem nichil ualet, quia aut arguitur ex indefinitis aut ex uniuersalibus; si ex indefinitis, nichil concluditur; si ex uniuersalibus, cum uniuersalis propositio non possit uerificari nisi pro omnibus contentis sub subiecto, oportet dicere quod si argumentum ualeat, quod omnem cognitionem quam posset facere essentia diuina presens in ratione obiecti posset facere uoluntas diuina sine tali presentia, | et ita | poterit causare intuitiuam, sicut abstractiuam, uel argumentum nichil | ualet.

502 fallacia … 503 unam] cf. Anon., Tractat. flor. de solutionibus soph., §§ 157, 160, 162 (8687) 494 quia ratio] legi non potest A | quod] probare add. YZ 495 quod] dub. M | intellectui] ipsi intellectui post obiecti Y 496 facere] om. O 497 ut] ipsi add. M | presens] intellectui add. Y 498 causat] creat Z | de se] om. Y | se] s.u. F 499 causare] creare Z 500 est solum] inu. Y | presenti] presente YZ 501 hoc] quod add. Z | quidam] om. O | quidam sequentes] inu. Y | hanc … 502 opinionem] inu. O 503 ad unam] illarum add. O om. Y 504 causat] creat Z 505 quiditatis] quidditatis M | intuitiuam] in add. Y | primam] primum M 506 causare] creare Z | non] si (?) i.m. add. A | secundam] et add. O 507 autem uerificaretur] autem uerificatur del. et i.m. corr. N verificatur autem O | uerificaretur] uerificatur Y | descenditur autem] et descenditur Y | autem2] aut M 508 ad2] om. OY | intuitiuam] in- s.u. F | fallacia] falsa M | Istud] Secundum O 509 ualet] ualeret M | indefinitis] iñfinitis Y 510 indefinitis] iñfinitis Y | concluditur] excluditur Z | si] sed Ma.c. (sed del. et s.u. corr.) | uniuersalibus] si ex indefinitis nichil concluditur add. sed del. F | uniuersalis] talis YZ 511 uerificari] om. O 513 quam] q (+ lac. 3 litt.) O a materia Z | posset] potest O 514 posset] possit AOYZ | ita] lacunam 3 litt. add. et eorum (640) - aliquid cognitum prius (697) inseruit O 515 causare] creare Z | abstractiuam] 5° i.m. add. M | ualet] iter. M

M11rb

O6v

N4ra O7r F3rb

24

Z1’va

M11va

Y33ra

O7v

DVRANDI SVPER SENT. I

[36] Ad secundam rationem dicendum est quod ipsa dupliciter deficit: primo, quia dato quod uoluntas diuina possit per se ipsam causare in intellectu nostro assensum articulorum quem causat mediante uoluntate nostra, tamen non oportet quod iste assensus esset ex rei euidentia, set ex inclinatione diuina, sicut ipsum argumentum assumit. Secundo, quia si illud idem debet causare uoluntas diuina sine inclinatione uoluntatis quod faceret cum ea, cum inclinatio uoluntatis | non causet nisi assensum et intellectum enigmaticum, nec uoluntas diuina per hanc rationem causabit nisi enigmaticum intellectum. [37] Ad tertium dicendum | est quod non omne illud est communicabile homini uiatori quod non poneret ipsum extra terminum uie; multa enim alia contradicunt homini quam esse uiatorem; unde si homo fieret angelus in puris naturalibus, adhuc esset uiator et tamen hoc non est ei communicabile; patet igitur quod de articulis fidei | non potest uiator habere scientiam, neque ex naturalibus cum fide neque miraculose, ut declaratum est. [38] Cum igitur theologia accepta pro habitu quo fides et ea que tradit Scriptura declarantur et defenduntur ex quibusdam principiis nobis notioribus, sic de eisdem de quibus est fides articulorum, qui sunt omnino indemonstrabiles uiatori, patet quod theologia uie non est proprie scientia. Et sic patet primus | articulus huius questionis.

516 est] om. OZ 517 diuina] s.u. Y 518 causare] creare Z | in] s.u. F | quem] quam A | causat] creat Z 519 mediante] mediate F | tamen non] inu. Y | iste] ille YZ | esset] sit O 520 rei] dub. M (an leg. uti?) | set] i.m. M | inclinatione] intelligentia et praem. O | ipsum argumentum] inu. Y 521 idem] quod M | debet] exp. M | causare] creare Z 522 inclinatio] inclinacione M 523 causet] causaret A c'aet Z | enigmaticum] intellectui add. O | nec] om. Z 524 rationem] non s.u. add. M | nisi] assensum add. ANO (sed del. N) | enigmaticum … 525 intellectum] iter. sed enigmaticum intellectum2 del. F | illud] i.m. F id O 525 intellectum] intellectui AO 526 est1] om. AO 527 homini] om. Y | poneret] ponīt M | ipsum] om. A om. sed eum s.u. Y 528 terminum] terminos O | homini] uiatori add. Y | esse] non add. Y (an recte?) 529 unde] nam M | in] ex M 530 et] set Y | et … 531 uiator] om. Z | hoc] hic Fa.c. | hoc … est] non esset hoc O | non est] post ei A | communicabile] lac. 3 litt. add. Y 531 uiator habere] inu. Y | neque] nec YZ 532 neque] nec YZ 533 Cum] Com Y | habitu] fidei add. O 534 tradit Scriptura] in sacra scriptura traduntur Y 535 sic] sit FO | quibus] om. M 536 omnino indemonstrabiles] inu. Y | uiatori] om. O | non … 537 est] post proprie O 537 proprie scientia] scientia proprie dicta YZ | primus] om. M sed post articulus i.m. suppl. M | huius] om. O

520

525

530

535

PROLOGVS QVESTIO I

540

545

550

555

25

[39]| Nunc uidendum est de secundo articulo, scilicet utrum theologia accepta pro habitu eorum que deducuntur ex articulis, sicut conclusiones ex principiis, sit uere et proprie scientia. Sic enim, ut dictum | fuit prius, theologia sumitur communius, nescio tamen si uerius; quod pro tanto dico, quia ea que qvidam dicunt deduci ex articulis magis adducuntur secundum ueritatem ad sustinendum uel declarandum articulum. Verbi gratia ex hoc quod articulus Trinitatis ponit quod in diuinis sunt tres persone et una essentia, deducitur tamquam conclusio quod distinctio personarum est per relationes et non per aliquid absolutum; similiter ex hoc quod articulus ponit quod Filius Dei est homo, deducitur quod habet ueram carnem, non fantasticam, ut ponunt Manichei. Set secundum ueritatem ista magis adducuntur ad sustinendum uel declarandum articulum; propter hoc enim dicimus distinctionem diuinarum personarum fieri per relationes et non per absoluta, ut sustineamus | qualiter articulus possit esse uerus; si enim fieret per absoluta, sequeretur necessario quod fieret uel per essentiam diuinam, et tunc ipsa plurificaretur, quod est impossibile, aut per aliquid absolutum additum essentie, et tunc esset uera et realis compositio in Deo, quod rursus est impossibile. Vt ergo articulus Trinitatis, qui secundum rationem humanam multum est obscurus et dubius, sustineatur aliqualiter tamquam possibilis, 539 theologia … 540 principiis] cf. Heru. Nat., Opinio de diff. contra doctrinam fr. Thome, de theol. in spec., 1, (36) 540 ut … 541 prius] cf. Dur., Super Sent., Prol., 1 (3,59-61) 548 Filius … 549 Manichei] cf. Thom., Super Decret., 1 (E36, 561-567); S.th., III, 14, 1, resp. 538 Nunc … est] secundus articulus principalis i.m. add. F | articulo] questionis add. Y 539 articulis] fidei add. Y 541 fuit] est YZ | theologia] nunc add. O | sumitur] nunc add. F ut add. Z | communius] nunc add. M | tamen] om. OY cum Z 542 uerius] uel proprius add. YZ | ea] om. Y | que] i.m. F | deduci] de sed s.u. corr. Y 543 articulis] speculatiue i.m. add. FN fidei add. Y | magis] speculacione magna M | secundum ueritatem] post sustinendum Y | uel] quam ad Y | uel … 544 articulum] articulum et declarandum O 544 declarandum] uel deffendendum add. Y | articulum] i.m. N om. Z 545 sunt] sint Y | deducitur] ut dicunt i.m. add. F 546 relationes] relationem Y 547 aliquid] aliquod YZ | absolutum] assotū F 550 adducuntur] 548 deducitur] reducitur Z | habet] habeat YZ 549 ista] ia Y aducuntur Y | uel] ad add. Z | declarandum] deducendum Y 551 diuinarum] om. O | diuinarum personarum] inu. Y | relationes] relationem Y 552 ut … 553 absoluta] i.m. N 553 enim] autem Z | necessario] om. O | uel] om. OY 555 aliquid] aliquod OY | absolutum 554 plurificaretur] plurifitur Y | est] om. Z additum] inu. Y | essentie] diuine add. Y 556 uera] prima Y | compositio] opō F | in Deo] om. Z | est] esset O | ergo] igitur FM om. Y 557 secundum] per M | multum est] inu. FMY 558 et dubius] om. Y

π5ra

π5rb

M11vb

26

F3va

DVRANDI SVPER SENT. I

adducimus illud quod dictum est ad sustinendum articulum, non deducimus principaliter ex articulo. Similiter quod dicimus Filium Dei habere ueram carnem et non fantasticam, adducimus ad declarandum qualiter intelligatur articulus qui ponit quod Filius Dei est homo, scilicet quod est homo uerus, non secundum apparentiam solum. Et isto modo usus est saluator uolens declarare Apostolis articulum sue resurrectionis, Lvce ultimo, ubi dicit: Palpate et uidete, quia spiritus carnem et ossa non habet sicut me uidetis habere. Certe poterat concludere: “Ego resurrexi uere; ergo habeo carnem ueram”; set non sic fecit, immo econuerso ad declarandum articulum sue resurrectionis adduxit quod dictum est de ueritate carnis. Et eodem modo potest quidem deduci ex hoc quod Filius Dei est uerus homo, quod ipse habeat ueram carnem, nec est magna philosophia, immo forte est petitio principii; credo tamen quod principalius adducatur ad insinuandum | intellectum articuli modo quo dictum est. [40] Verum quia loquendum est ut plures, plures autem sunt qui utuntur nomine theologie pro habitu eorum que deducuntur ex articulis, hoc etiam modo deducatur questio utrum theologia sic accepta sit proprie scientia. Circa hoc est triplex modus dicendi.

565 Palpate … 566 habere] Lc., 24, 39 574 loquendum … plures1] Auct. Ar., 36, 26 (323,26); Arist., Top., II, 2, 110a16-17 577 Circa … 582 scientie] cf. Heru. Nat., Super Sent., Prol., 1 (84,16-24) 559 adducimus] adducamus F | illud] id AO | non] nec FO 560 deducimus principaliter] inu. O 562 intelligatur] intell'r O intellitur Y 563 quod] quia N | homo uerus] inu. Y 564 isto] i° Y | usus] uisus Aa.c.Fa.c.Na.c. YZ | uolens declarare] post apostolis Y | declarare Apostolis] inu. FM | Apostolis] post resurrectionis O 565 sue] om. O | sue resurrectionis] inu. FM | ultimo] vltime F | ubi] sic add. O | dicit] dixit AZ 566 me] post uidetis i.m. M | me uidetis] inu. YZ | Certe] certa sed certe i.m. M 567 concludere] vere add. O | resurrexi] re- s.u. A | ergo] ego Fa.c. ego add. O | habeo] post veram M | carnem ueram] inu. AY 568 sue] om. Z 569 adduxit] om. A addut Y adducit Z 570 quidem] om. Y quidam Z | Dei] s.u. Y | homo] i.m. F et add. YZ 571 ipse habeat] inu. Z | habeat] habebat Fa.c. | ueram carnem] inu. O 572 est] om. Y | petitio principii] inu. Z | credo tamen] uerumtamen (u'un?) credo non Z | adducatur] adducitur O inducatur Y deducatur Z 573 insinuandum] in- s.u. F | intellectum articuli] articulum intellectum Y | est] practice autem multa deducuntur ex articulis, ut postea patebit add. F(i.m.), M, N (i.m.) (non hab. A) 574 est] om. FY | plures2] s.u. N | plures autem] quia aliqui A et M | sunt] om. Y | qui] exp. Y 575 pro habitu] om. Z 576 articulis] fidei add. Y | deducatur questio] questio deducitur Y | theologia] om. O 577 proprie] om. O | Circa … 578 scientia] om. M | hoc] autem i.m. add. F | triplex modus] inu. Y

560

565

570

575

PROLOGVS QVESTIO I

580

585

590

595

27

Primus est quod theologia est proprie scientia, dato quod articuli | ex quibus procedit | tamquam | ex principiis sint solum crediti | et nullo modo intellecti uel sciti. Secundus est quod ipsa est proprie scientia et quod articuli ex quibus procedit sunt uere intellecti. Tertius est quod theologia non est proprie scientia, set solum extenso nomine scientie. [41] Ratio prime opinionis est quia si oporteret principia scientie esse euidentia et non solum credita, uel essent euidentia ex se et ex rationibus terminorum suorum, sicut et Philosophvs dicit quod principia cognoscimus inquantum terminos cognoscimus, uel essent euidentia per aliquid aliud. Primum non potest dici, quia sic solum sunt nota principia formata in terminis uniuersalissimis, sicut de quolibet esse uel non esse et omne totum est maius sua parte; nec secundum, quia principia uel fierent euidentia per aliquid prius, quod esse non potest, quia in scientia nichil est prius principiis, uel per aliquid posterius, et tunc in scientia esset circulus cum per principia | innotescant posteriora. Et tv ponis quod principia innotescunt per alia que sunt posteriora; hoc autem est inconueniens; ergo est inconueniens dicere quod oporteat principia scientie esse euidentia, set sufficit, ut uidetur, quod sint credita. Item principia scientie subalterne accipiuntur a superiore scientia subalternante aut ut 578 Primus … 580 sciti] cf. Guill. P. God., Lect. Thom., Prol., 1 (1rb-va) 580 Secundus … 581 intellecti] cf. Henr. de Gand., Summa, 6, 1 et 13, 4 (42vB-D et 92vN-93rN) 581 Tertius … 582 scientie] cf. Iac. Met., Super Sent., Prol., 1 (56,218-58,293) 586 principia … cognoscimus2] Arist., An. post., I, 3, 72b23-25; Auct. Ar., 35, 32 (313,25) 588 de … 589 esse2] cf. Auct. Ar., 1, 97 (123,51) 589 omne … parte] cf. Eucl., Elem., I, scientia univ. communis 8 (transl. Adelardi [?], 33,82) 578 proprie scientia] scientia proprie dicta YZ 580 intellecti] intellectui Ma.c. | uel] seu A nec N | uel sciti] om. O | est1] om. Y | ipsa] theologia O om. YZ | 581 procedit] tamquam ex principijs sint solum add. sed exp. est2 … 581 quod1] om. Z M | Tertius … 582 scientie] om. N 582 est] i.m. F | scientie] est add. M 584 euidentia2] om. Y | et2] uel MY 583 oporteret] oportet M oporet Y 585 terminorum suorum] inu. O | et] om. OZ | Philosophus dicit] inu. O 587 aliquid] quid Z 588 sunt] sit Na.c. | formata] post vniuersalissimis O fundata Y | uniuersalissimis] uniuersalibus FM 589 uel] et ANY | non] de esse add. sed exp. F | et omne] i.m. F | omne] esse M | est] om. M | sua] scilicet Y 590 principia] om. O | fierent] sunt O | aliquid] aliud add. FM aliquod Y 592 aliquid] aliquod YZ | principia] illa add. M 593 innotescant] noscuntur M (et in- s.u. praem. Mp.c.) | tu] in dub. F | innotescunt] innoscuntur M 594 hoc] 595 oporteat hic Fa.c. | est2] om. F | est2 … 595 inconueniens] inu. YZ principia] principia oportet M | oporteat … scientie] principia scientie oportet O | | scientie] i.m. M 597 subalterne] subalne Ya.c. (sed exp.) subalternate i.m. Y superiore] superiori M

A2vb M12ra O8r N4rb

Y33rb

28

Z1’vb M12rb

DVRANDI SVPER SENT. I

demonstrata aut ut credita solum ex auctoritate superioris scientie; set non accipiuntur ut demonstrata, quia scientie que sunt eiusdem conclusionis, ut demonstrata est, non sunt due set una; set scientia subalternans et subalternata sunt due scientie et non una tantum; ergo principia que demonstrantur in subalternante non accipiuntur in subalternata ut sic demonstrata; ergo accipiuntur solum ut credita. Ad idem est quod dicit Philosophvs I Elenchorum, quod oportet credere eum qui | addiscit, non dicit “scire” uel “intelligere”, set “credere”. | Item dicit VI Ethicorum quod si principia non fuerint magis credita conclusione, habebitur scientia solum secundum accidens; non dicit “scita” uel “intellecta”, set “credita”. Ex hiis ergo uidetur quod hoc quod articuli ex quibus theologia procedit sint solum crediti, non impediat quin theologia sit uere et proprie scientia et maxime subalterna, sicut et subalternatur scientie Dei et beatorum, quibus articuli sunt intellecti, ut ipsi dicunt. [42] Istud autem non uidetur ualere, quia omni uere scienti potest constare de conclusione scita quod sit uera et quod impossibile est eam aliter se habere, ut dicitur I Posteriorum et VI Ethicoru m; set de conclusione deducta ex principiis tantum creditis non potest constare deducenti quod impossibile sit eam aliter se habere nec quod sit uera; ergo ipsa non est uere scita. Probatio minoris: non plus potest constare de conclusione quam de principiis, quia notitia conclusionum dependet ex notitia principiorum et non econuerso; set

604 oportet … 605 addiscit] cf. Arist., Soph. el., 2, 165b3; Auct. Ar., 37, 9 (332,00) 606 si … 607 accidens] cf. Arist., Eth. Nic., VI, 3, 1139b34-35 613 omni … 615 habere] cf. Arist., An. post., I, 33, 88b31-32; Eth. Nic., VI, 3, 1139b20-23; Auct. Ar., 12, 109 (240,53-54); 35, 95 (319,33-34) 598 ut] non sed i.m. corr. M | ex] om. Y | superioris scientie] inu. FM 599 scientie] om. O 600 est] exp. M | non] tamen praem. M | set2] si add. Z 603 sic] sit M scita et Y | solum] om. 601 et1] scientia add. OY | scientie] om. Y OY 605 credere eum] inu. Y | addiscit] credit (?) sed del. et i.m. corr. F 606 dicit] Philosophus add. Z 608 credita] i.m. F | hiis] hoc FM 609 quod1] del. M | hoc quod] licet Y | sint] sunt MNO | sint solum] solum sunt Z | solum crediti] crediti tantum O 610 impediat] impedit O | maxime] scientia add. Y 611 sicut et] om. O | subalternatur] enim add. O 613 Istud … ualere] reprobatio i.m. add. A Responsio i.m. add. Y | autem] om. O | quia] in add. sed exp. Y 614 et] om. FM | scita] om. M 616 de] ex Y | ex] est OY | ex principiis] post tantum AFMZ (an recte?) | principiis] tantum add. sed del. F | tantum creditis] inu. Y | non … 618 uera] i.m. F 617 deducenti] deduti Y et deducenti s.u. Y 618 ergo … minoris] i.m. F | ergo … 621 uera] om. Y | non1 … uere] om. Z | uere] uera M | plus] post potest s.u. F

600

605

610

615

620

PROLOGVS QVESTIO I

625

630

635

640

29

de principiis tantum creditis non potest constare quod sint uera nec quod impossibile sit ea aliter se habere; ille enim qui solum assentit alicui propter hoc quod ab aliquo dicitur, quantum est ex se, equaliter | assentiret cuilibet dicto ab illo, siue esset uerum siue falsum, siue contingens siue necessarium, nec potest iudicare de istis, quia ex quo de eis nullam notitiam habet nisi auctoritate dicentis, quidquid ille dixerit credens equa fide recipit (unde enim posset inter dicta discernere? non ex auctoritate dicentis, que adest equaliter cuilibet dicto, nec aliunde, quia nullam aliam notitiam habet); ergo de conclusione deducta ex principiis tantum creditis | nullo modo potest constare quod ipsa sit necessaria, nec etiam quod sit uera. [43] Set dicet aliqvis quod hec ratio non concludit propter duo. Primum est quia supponit quod ex solum creditis deducatur conclusio theologica, quod non est uerum, set semper | cum articulo credito sumitur aliqua propositio per se nota, cuius uirtus manet in conclusione; propter quod conclusio potest esse notior articulo credito. Secundum est quia quando dicens non potest decipi nec mentiri, tunc credens auctoritati dicentis certus est de ueritate dicti; set Deus non potest decipi nec mentiri; ergo cum eius auctoritate credamus articulos, possumus esse certi de | eorum ueritate et per consequens | de alicuius necessitate, puta de necessitate articuli

622 sit] est A | ea] eam Y | aliter] se aliter add. sed del. F | solum] om. Y 623 aliquo] alio YZ | ex] de YZ 624 assentiret] isto Z | ab] vnum M | 625 nec] uerum] 9gñs Ya.c. | falsum] dub. M | siue3] nisi M cum non Y non Z iis Y | potest … quia] om. M | quia] istis AF | quo … 626 de] inu. O habet cognitionem Y 626 eis] om. O | nullam] auctoritatem FN | notitiam habet] habet cognitionem Y | auctoritate] auctoritatem Y 627 dixerit] dixerat N | credens] om. A | unde] i.m. F non O | posset] post dicta A | dicta] ex add. F 628 discernere] disternere M | adest] eadem est O | equaliter] om. FM 629 aliunde] alia praem. sed del. F 630 deducta] in add. sed exp. F | ex principiis] post tantum Y 631 constare] constat praem. sed del. M stare N | ipsa] illa F | 632 Set ... aliquis] Obiectio i.m. add. Y | nec] nisi M | quod2] ipsa add. O dicet] diceret MO | hec] ista FM om. O | concludit] conuenit Y 633 Primum est] primo Y | solum] solis MOZ 634 set] quia YZ | semper] post credito Z | credito] predicto O 635 aliqua] alia O 636 potest] noticior Fa.c. | esse] credite (?) sed del. et i.m. corr. F | notior] om. N 637 Secundum] secundo YZ | est] om. A etiam YZ | quia] dñs Y 638 tunc … 639 mentiri] om. Y | dicti] om. Z 639 potest decipi] dici sed del. et i.m. corr. F 640 eorum … 698 cognitum] post presentia et ita (514), ante poterit causare intuitiuam transposuit O 641 de1] iter. N | alicuius] alicuius praem. sed del. F | puta] principia dub. Z

O8v

F3vb

M12va

O6v N4va

30

DVRANDI SVPER SENT. I

Trinitatis, quia quidquid est in Deo intrinsece necesse est ibi esse, ut dictum fuit. [44] Et dicendum ad primum quod licet cum articulo credito sumatur aliqua propositio per se nota, conclusio tamen ex hiis deducta est tantum credita. Cuius ratio est quia sicut se habet necessitas ad necessitatem, ita euidentia ad euidentiam; set quando altera premissarum est necessaria et altera contingens, conclusio est contingens et nullo modo necessaria; ergo similiter quando altera premissarum est per se nota, altera uero tantum credita, conclusio erit tantummodo credita et nullo modo nota; uirtus enim propositionis per se note non transit ad conclusionem nisi secundum quod applicatur ei, quod fit per propositionem creditam. [45] Ad secundum dicendum quod quando constat de infallibili ueritate dicentis, constat etiam de ueritate dicti; quod autem Deus, cuius ueritas est infallibilis, articulum dixerit ut uerum, non potest constare uiatori; oporteret enim aut quod uideret Verbum diuinum in se, et tunc non esset uiator set comprehensor, aut quod audiret hoc per uerbum in subiecta creatura formatum, sicut formantur in aere soni similes uocibus significatiuis; talia autem possunt formari per

642 ut … 643 fuit] cf. Dur., Super Sent., Prol., 1 (14,293-296) 646 sicut … 653 creditam] cf. Heru. Nat., Super Sent., Prol., 1, 1 (117,137-118,165) 647 altera … 649 necessaria] cf. Arist., An. pr., I, 9, 30a23-25 642 Trinitatis] trini Y | intrinsece] extrinsece Ma.c. 643 fuit] est Y est praem. Z 644 Et … primum] Responsio i.m. add. Y | dicendum] est add. O 645 aliqua] om. O | conclusio] om. M | hiis] ea O 647 ad euidentiam] om. Z | altera] una O 648 conclusio] ergo M 649 contingens] 9gñs Ya.c. | contingens et] om. M | necessaria] est add. A | ergo] om. A | altera] aliqua O 650 nota] et add. YZ | altera … 651 nota] i.m. N | uero] om. OYZ | tantum credita] inu. Y | erit] est YZ 651 tantummodo] tantum O | nota] scita i.m. add. F scita MN 652 transit] dub. Y 653 applicatur] complicatur sed ap- s.u. N | ei] sic i.m. add. M scilicet add. Z | fit] sit MN | propositionem] appo praem. sed del. O conclusionem Z | creditam] credatam praem. sed. del. F sicut virtus propositionis necessarie non transit ad conclusionem nisi mediante contingente si minor fuerit contingens add. O 654 dicendum] est add. Y | quando] non Z | infallibili] instabili sed del. et i.m. corr. F 655 ueritate1] uirtute F | etiam] et AN enim Z | de] infallibili add. O | ueritate2] uirtute Y | Deus … 656 ueritas] ueritas dei Y 656 cuius] eius Z | est] om. M s.u. N | infallibilis] qui dicit add. Y | dixerit] dixit M om. Y | uerum] vnum sed verum s.u. M 657 oporteret] oportet MZ (oporteret comp. O) | uideret … diuinum] verbum diuinum videretur O 658 non] i.m. M | aut] post uideret Z | audiret] uideret YZ | hoc … 659 uerbum] om. AOYZ i.m. F hoc uerbum i.m. N 659 in subiecta] exp. N et in | creatura] materia Y subiecta creatura i.m. N | in1 … creatura] i.m. N 660 per … 661 bonum] om. AOYZ i.m. F

645

650

655

660

PROLOGVS QVESTIO I

665

670

675

31

angelum bonum uel dyabolum, quia dyabolus mendax est; propter quod nullo modo potest euidenter constare quod articuli sint a Deo dicti; de Christo autem, qui primo eos nos docuit, non | est euidens quod sit Deus, set tantum fide tenetur; esto etiam quod euidens esset Deum dixisse articulos,| tamen non propter hoc articuli essent euidentes in speciali, set tantum in generali, quia illud quod eodem modo se habet ad omne dictum ut faciat ipsum euidens, nullius facit | euidentiam in speciali, quia cum diuersorum dictorum sint diuerse ueritates in speciali et per consequens diuerse euidentie, illud quod in speciali facit euidentiam unius dicti, ut sic non facit euidentiam alterius, quia diuersorum sunt diuersa principia proxima; set hoc, scilicet quod dictum a Deo sit uerum, equaliter se habet ad omne dictum ut faciat ipsum euidens; | quidquid enim sit illud quod Deus dicit, siue quod sit trinus et unus, siue quodcumque aliud, equaliter et eodem motiuo habetur pro uero, scilicet quia Deus mentiri non potest, nec est alia habitudo ueritatis Dei ad unum dictum quam ad aliud; ergo licet constet de ueritate cuiuslibet dicti a Deo in generali, ex hoc tamen nullius dicti ueritas patet in speciali. Vnde eque in speciali noui ueritatem articuli Trinitatis nunc, sicut si constaret michi 661 dyabolus … est] cf. Ioh., 8, 44 671 diuersorum … principia] Auct. Ar., 1, 262 (137,56); Arist., Metaph., XII, 5, 1071a5-6 675 Deus … 676 potest] cf. Paul., Tit., 1, 2 661 angelum bonum] i.m. N | uel] om. AOYZ i.m. N per add. M | dyabolum] sicut per angelum add. O dyabolicam astutiam (austu- Ya.c.) Y | quia] et s.u. praem. FY 663 Christo] i° Y | qui] etiam dub. add. 662 quod1] hoc FN | euidenter] om. O sed del. Y | primo eos] om. Y | eos nos] inu. O 664 euidens esset] inu. Y 665 Deum] du (?) add. Y 666 illud] id O 667 nullius] rei add. O nullatenus Y | facit euidentiam] inu. O 668 quia cum] tum (cum Ya.c.) quia Y | quia … 669 ueritates] et per consequens diuerse euidentie id quod O 669 per … 670 speciali] om. OY | diuerse] eiusdem add. M | illud] id M 670 facit1] om. A | facit2] faciat M 671 diuersorum] om. O | sunt] om. Z | sunt diuersa] inu. O | proxima] propxima N 672 dictum] est add. YZ | uerum] deum sed del. et i.m. corr. F 674 dicit] dixit FM | trinus] siue add. 673 euidens] ut add. M | illud] id Y 675 uero] hoc M | siue2] secundum AN sed exp. et s.u. corr. N | et2] pro add. O O | quia] quod MO 676 potest] Nota quod fortasse nec in generali talis conclusio esset scita quia non concluditur per proprium medium set per extraneum, per tale autem medium non fit demonstratio, ut patet ex primo posteriorum add. Z | nec] etiam add. Z | alia] aliqua M | ueritatis] unius dicti ad deum uel add. YZ | dictum] om. 677 aliud] alterum YZ | ergo] scita add. sed del. N | constet] Y | ad2] om. Y post generali Y | generali] autem praem. sed exp. N 678 tamen nullius] inu. OYZ | 679 noui] de trinitate O trini Y | in1] om. YZ | speciali Vnde] post trini(tatis) Y ueritatem] om. OYZ | Trinitatis] om. O sicut Ya.c. | nunc] constari F | constaret] om. AN

M12vb Y33va A3ra

O7r

32

F4ra

M13ra

Z2ra

DVRANDI SVPER SENT. I

quod Deus dixisset, licet in generali certior essem; nec fortasse etiam in generali talis esset scita, quia non concluditur per proprium medium, set per extraneum; per tale autem medium non fit demonstratio, ut patet ex I Posteriorum. Non ualent ergo instantie facte contra rationem prius factam. Patet ergo quod de conclusione deducta ex principio credito non potest constare deducenti quod sit uera et necessaria; non | est ergo proprie scita; quod concedo. [46] Ad rationes opinionis respondendum: ad primam quod principia scientie non sufficit esse credita, set oportet esse euidentia uel ex rationibus terminorum que de se | omnibus note sunt, ut principia formata in terminis uniuersalissimis, sicut de quolibet esse uel non esse et huiusmodi, uel uia sensus, memorie et experientie modo quo declarat Aristotiles I Metaphisice quod ex multis sensibus fit una memoria, ex multis memoriis fit una experientia et | ex multis experientiis uniuersale, quod est principium artis et scientie; sic enim doctrina et disciplina fit ex preexistenti cognitione, ut dicitur I Posteriorum. Et cum dicitur quod in scientia nichil est prius principiis, uerum est nec ego dico quod principia fiant euidentia per

682 per2 … 683 Posteriorum] cf. Arist., An. post., I, 17, 80b32-34 690 de … 691 esse] cf. Auct. Ar., 1, 97 (123,50-51); Arist., Metaph., IV, 3, 1005b19-24 692 ex … 694 scientie] cf. Arist., Metaph., I, 1, 980a28-981a15 694 uniuersale … scientie] Auct. Ar., 35, 121 (321,73); cf. Arist., An. post., II, 19, 100a6-8 sic … 695 cognitione] Arist., An. post., I, 1, 71a1-2 680 quod] om. M | nec … 683 Posteriorum] om. ANO | nec … 684 factam] om. YZ (sed cf. uerba addita supra [in Z] et infra [in Y]) 681 talis] conclusio add. F 683 ualent] valet sed i.m. corr. F 684 quod] s.u. F 685 credito] dub. M (an leg. tradito?) | deducenti] deducendo Z 686 uera] om. Z | non] om. F | non est] post ergo Y | est] om. O | scita] dicta praem. M | concedo] concedendo Fa.c. Notandum ergo quod nec talis conclusio in generali esset scita, quia non concluditur per proprium medium, set per extraneum, per tale autem medium non fit demonstratio, ut patet 1 posteriorum add. Y 687 Ad … respondendum] Solutio i.m. add. Y | opinionis] modum Ya.c. in oppositum Yp.c. Z | respondendum] est add. FM dicendum AO | primam] primum AN | quod] ita Z 688 set] eciam add. M | oportet] om. M 689 uel] aut F | rationibus] racione AFMNO | que] qui i.m. inferiore add. M | que … se] quibus O | note] noti s.u. i.m. superiore add. M noti O 690 principia] principiata O | terminis] principijs AFMN | uniuersalissimis] 692 Aristotiles] philosophus Y om. uniuersalibus O 691 et1] vel O | et2] s.u. M Z | fit] de add. Z 693 memoria] et add. Y | et] om. O 694 experientiis] fit add. O memoriis Y | artis … scientie] artis NOYZ sciencie et artis (6va)π (sed cf. Arist.) | sic] sicut Z 695 et disciplina] post fit N | disciplina] omnis add. O | ex] s.u. N dub. Z (an leg. per?) | preexistenti] preexistente FN | dicitur] om. O 696 Posteriorum] posterioribus M | cum] quod FM | dicitur] s.u. Y | prius … 697 principiis] inu. Z 697 principiis] om. N | ego] econuerso Z

680

685

690

695

PROLOGVS QVESTIO I

700

705

710

33

aliquid prius cognitum | in scientia, set per cognitionem preuiam scientie, que est cognitio experimentalis et sensitiua, ex qua intellectus uia inductionis concludit uniuersale, quod est principium scientie. [47] Quod arguitur secundo, quod scientia subalterna accipit sua principia a scientia subalternante ut credita uel ut demonstrata, dicendum quod nullo modo, set accipit ea quia sunt uera uia sensus, memorie et experientie, ut dictum est. Si tamen negarentur ei, necessario haberet recurrere ad scientiam subalternantem pro demonstratione eorum, quia scientia subalternans dicit demonstratiue propter quid de principiis de quibus scientia subalterna dicit solum quia; et in hoc consistit | ratio proprie subalternationis. Quod autem subditur de Philosopho, qui dicit quod discentem oportet credere et rursus quod principia oportet esse credita, patet quod ipse non accipit ibi credere pro assensu qui est per solam auctoritatem, cum ipse expresse dicat in I Posteriorum quod ille cui deficit aliquis sensus nullo modo potest habere scientiam de sensibilibus illius sensus, ut 700 uniuersale … scientie] Auct. Ar., 35, 121 (321,73); cf. Arist., An. post., II, 19, 100a6-8 701 Quod … secundo] cf. Dur., Super Sent., Prol., 1 (27,596-28,598) scientia … 703 modo] cf. Heru. Nat., Super Sent., Prol., 1, 2 (93,388-400) 706 scientia … 708 quia] cf. Arist., An. post., I, 13, 79a11-16; Thom., Exp. Post., I, 25 et 41 (92,162-172 et 151,20-30) scientia … 708 subalternationis] cf. Heru. Nat., Super Sent., Prol., 1, 2 (94,432-437) 709 discentem … credere] cf. Arist., Soph. el., 2, 165b3; Auct. Ar., 37, 9 (332,00) 710 principia … credita] cf. Arist., Eth. Nic., VI, 3, 1139b34-35; Thom., Sent. Eth., VI, 3 (341,105-108) 712 ille … 714 coloribus] cf. Arist., An. post., I, 18, 81a38-40; Thom., Exp. Post., I, 30 (109,814) 698 prius cognitum] inu. O | in scientia] ante scām (sed scientiam i.m.) M inscientia in scientia (sed in scientia del.) O | cognitionem] precognitionem N | preuiam] primam AN prime Y primum Z | preuiam … 699 scientie] inu. O 699 experimentalis] sicut add. O | intellectus] in tali dub. Y 700 inductionis] deductionis O | est] s.u. Y | scientie] et artis O 701 Quod … secundo] Ad secundam Y | quod] quia Z | subalterna] subalternata Y 702 a] s.u. Y | scientia] om. Y | subalternante] uel add. YZ | credita] credit Na.c. | ut2] om. Z 703 nullo] neutro O | quia] que MOYZ 704 negarentur] dub. s.u. Y | ei] om. Y 705 necessario] post recurrere Y | haberet] habere N haberent Z | haberet recurrere] recurrere habent O 706 demonstratiue] demonstrationem Y 707 quid] i.m. F | quibus] cuius Z | scientia] om. Y | subalterna] subalternata Y? 708 et] om. Y | ratio proprie] inu. Y 709 quod] om. Y | discentem] dicentem F (sed del. et i.m. corr. F) Z | et] om. Z 710 principia] om. Y | principia oportet] inu. O | patet] tradita F | non] ibi idem dub. Y iste Z | accipit] iter. sed non1 del. N 711 credere] om. Y ibidem Z | pro assensu] per assensum Z | auctoritatem] actoritatem Y 712 expresse] exprincipiis praem. sed del. F | I] 2° FO | sensus] desensus Z 713 nullo modo] non F | ut] qui defficit s.u. add. Y

O8v

N4vb

34

M13rb

O9r

DVRANDI SVPER SENT. I

cecus de coloribus, et tamen cecus posset credere referentibus multa de coloribus, ex quibus creditis posset multas conclusiones necessarias | deducere, de quibus tamen scientiam non haberet; accipit ergo ibi credere generaliter pro firmo assensu, siue sit per ipsammet rei euidentiam, siue per demonstrationem (nam et conclusionem scitam dicit creditam), siue per quemcumque alium modum qui non causat solum adhesionem, ut facit auctoritas, set euidentiam; patet ergo quod principia scientie oportet non solum esse credita ex alterius auctoritate, set euidentia. [48] Et ideo est alia opinio que hoc concedit | et tamen tenet eandem conclusionem, scilicet quod theologia sit proprie scientia; dicit enim hec opinio quod articuli ex quibus tamquam principiis procedit theologia sunt uere intellecti, non in lumine fidei, quia in illo sunt tantum crediti, set in quodam lumine medio inter lumen fidei et lumen glorie. [49] Hec autem opinio tria continet. Primum est quod est dare tale lumen; secundum est quod in tali lumine articuli possunt esse 717 credere … assensu] cf. Thom., In De caelo, I, 4, 18 (18b) 718 conclusionem … 719 creditam] cf. Arist., Eth. Nic., VI, 3, 1139b34-35; Thom., Sent. Eth., VI, 3 (341,105-108) 723 alia opinio] cf. Henr. de Gand., Summa, 6, 1 et 13, 4 (42vB-D et 92vN-93rN); Quodl. XII, 2 (14,20-16,61) 729 Hec … 733 ea] cf. Iac. Met., Super Sent., Prol., 1, 1 (50,21-51,24); Heru. Nat., Super Sent., Prol., 1, 2 (89,211-233) 714 cecus1] qui defficit add. Y | tamen] cum O | cecus2] bene add. Y | posset] potest Y 715 quibus] quo O cuius Z | creditis] credit praem. M om. O | multas conclusiones] inu. Y | necessarias] om. YZ 716 deducere] elicere O | quibus] cuius Z | tamen scientiam] inu. Y | haberet] habet O | accipit] accepit F | accipit … ibi] sibi accidit O | ergo ibi] inu. Y 717 credere generaliter] inu. FYZ | generaliter] om. O | assensu] adsensu A | ipsammet] semetipsam O ipsam Y ipsummet Z 718 per] s.u. F | demonstrationem] add. sed del. Y nam et conclusionem creditam add. Z | conclusionem] econuerso praem. sed del. N | scitam … 719 dicit] om. YZ 719 modum] qui non causat alium modum add. sed del. M | causat] creat Z 720 adhesionem] ad hesionem Y | ut] nec OZ | auctoritas] auctoritatem O actoritas Y | quod] i.m. N 721 esse] est F | esse credita] inu. Y | alterius … 722 auctoritate] inu. AN 722 auctoritate] actoritate Y | set] ex add. O 723 Et] de lumine medio i.m. add. Z | que] secunda opinio i.m. add. F Opinio i.m. add. Y | concedit] non i.m. praem. Y | et] set O | tamen] 725 enim] om. A 724 scilicet] om. FM | theologia] scientia Z | sit] est Y om. Y | quibus] cuius sed quibus i.m. Z | tamquam] ex add. OYZ 726 in1] om. Y | in illo] sic Y 727 crediti] credita (an leg. tradita?) M 728 glorie] gratie O 729 opinio] om. Y | continet] dicit A | est2] s.u. F | tale … 730 lumen] i.m. N 730 secundum] secundum est quod tale lumen non euacuat fidem set stat cum ea praem. sed del. N | in tali] nichil sed del. et in tali i.m. N

715

720

725

730

PROLOGVS QVESTIO I

735

740

745

35

intellecti, et per consequens conclusiones ex articulis sic intellectis deducte sunt uere scite; tertium est quod tale lumen non euacuat fidem, set stat cum ea. Primum declaratur | quibusdam auctoritatibus Avgvstini. Super illud IOHANNIS 1: Erat lux uera etc., dicit: Aliud est lumen ad credendum, aliud ad intelligendum; igitur preter lumen fidei, quo articuli creduntur, est aliud quo intelliguntur. Item ibidem dicit quod lux increata illuminat hominem duplici lumine, paruulos quidem lumine fidei quo nutriuntur ut lacte, maiores uero lumine sapientie quo ut solido cibo uescuntur; quod lumen habebat Apostolvs, qui dicebat Cor. 2: Sapientiam loquimur inter perfectos; igitur preter lumen fidei, quod habent omnes fideles, quantumcumque simplices, est | aliud lumen | clarius, quod habent maiores et doctores. Ratione similiter idem probant sic: Deus non deficit in necessariis, multo minus quam natura; set necessarium est defendere fidem contra errores infidelium et hereticorum; ergo Deus prouidit Ecclesie quod semper sint in ea aliqui qui fidem possint defendere; hoc autem non potest fieri per solum lumen fidei, per quam simpliciter credimus; oportet ergo preter lumen fidei esse aliquod

733 Primum … 743 doctores] cf. Henr. de Gand., Quodl. XII, 2 (18,84-1) 734 Super … 736 intelliguntur] Iac. Met., Super Sent., Prol., 1, 1 (51,25-29) Erat … uera] Ioh., 1, 9 Aliud … 736 intelliguntur] cf. Aug., In Ioh., 2, 6 (14,4-15,18) 737 lux … 739 uescuntur] cf. Aug., In Ioh., 1, 17 (10,20-27); 48, 1 (413,1-3); Enarr. in Ps., 8, 5 (170,8-11) 740 Sapientiam … perfectos] Paul., I Cor., 2, 6 743 Ratione … 750 defendere] cf. Henr. de Gand., Summa, 13, 4 (92vN-93rN); Quodl. XII, 2 (16,47-56); Heru. Nat., Super Sent., Prol., 1, 1, (118,173-178) Deus … 744 natura] cf. Auct. Ar., 6, 168 (188,83-84); Arist., De an., III, 9, 432b21-23 731 conclusiones] post intellectis Y | sic] om. OZ 732 tertium … 733 ea] i.m. inf. N 733 set] set quod (?) Ma.c. | ea] fide OY | quibusdam] -dam s.u. F | quibusdam auctoritatibus] auctoritate et ratione. auctoritas est O | auctoritatibus] om. A i.m. N 734 Augustini] om. Y | illud Iohannis] inu. Ya.c. | Erat] actobus Y auctobus s.u. Y etcetera O | dicit] om. O Augustinus add. Y | est … 735 lumen1] inu. M 735 credendum] et add. A | aliud] s.u. F | igitur] ergo OY 736 ibidem] om. Y 737 quod] om. F | increata] in creatara Na.c. | lumine] ratione praem. sed del. N 738 maiores] sapientes Y | uero] om. O autem Y | lumine2] naturali praem. Y 740 Cor 2] om. O | inter perfectos] om. Y 741 igitur] ergo Y 742 aliud] ad N 743 maiores] viatores O | similiter] om. O | idem] om. Y | Deus] dn praem. sed del. F 744 minus] om. Y 746 Ecclesie] ecclesiam Y | sint] sunt O | fidem] post deffendere Y | possint] possit F 747 quam] quod AOY 748 simpliciter] similiter Y | oportet ergo] inu. O | aliquod] aliud O | aliquod … 749 clarius] inu. M

Y33vb

F4rb M13va

36

A3rb

π6ra

DVRANDI SVPER SENT. I

clarius lumen in uiatoribus quo maiores illuminati possint fidem defendere. [50] Secundo probant quod in tali lumine articuli possunt esse intellecti auctoritate et ratione. Auctoritate canonis uidetur ad hoc YSAIE 7, ubi translatio nostra dicit: Si non credideritis, non permanebitis, alia translatio habet: non intelligetis; ergo supposita credulitate per fidem | possibilis est uera cognitio et certus intellectus per aliud lumen. Item AVGVSTINVS in II Epistula ad Volusianum dicit: Ego catholicam fidem profiteor et per illam ad certam scientiam me uenturum presumo; auctoritas uidetur expressa. Ad idem est ratio talis: non minus potest lumen supernaturale supposita fide quam lumen naturale intellectus nostri supposito fantasmate; set lumen naturale intellectus nostri supposito fantasmate facit clare intelligi principia naturalia et sciri conclusiones ex eis deductas; ergo lumen supernaturale supposita fide sufficit ad faciendum clare intelligi principia supernaturalia, idest articulos, et sciri conclusiones ex eis deductas. | [51] Tertio probant quod tale lumen non euacuat fidem, set stat cum ea, quia si tale lumen non posset stare cum fide, istud esset maxime propter oppositionem que uidetur esse inter enigma fidei et

751 Secundo … 764 deductas] cf. Henr. de Gand., Summa, 13, 8 (97vA); Quodl. XII, 2 (24,34-25,64) 752 Auctoritate … 755 lumen] Iac. Met., Super Sent., Prol., 1, 1 (51,29-32) 753 Si … 754 intelligetis] Is., 6, 9 756 Augustinus ... 758 expressa] Iac. Met., Super Sent., Prol., 1, 1 (51,41-43) Ego … 757 presumo] Aug., Contra epist. fundam., 14 (210,14-16) 758 est … 764 deductas] cf. Iac. Met., Super Sent., Prol., 1, 1 (51,34-40) 765 Tertio … 768 luminis] cf. Henr. de Gand., Summa, 13, 7 (96rO-P) 749 clarius lumen] inu. OY | possint] possunt M 751 probant] om. Y | articuli] post esse Y 752 et … Auctoritate] om. Y | Auctoritate] auctoritas FNO | canonis] sacri praem. Y sic praem. Z | uidetur] iter. sed videtur2 del. F | uidetur … hoc] om. AYZ 753 translatio nostra] inu. Y | credideritis] crederitis M | 754 supposita] sub posita Z | per] prout praem. Z permanebitis] permatis Y 755 possibilis] possibili Y | possibilis … per] legi uix potest A | et certus] et verus O actus YZ 756 Volusianum] volusionum M | dicit] cha add. sed del. Y | catholicam] chatolicam F katholicam M 757 uenturum] uenire Y | presumo] actoritas Y 758 ratio talis] inu. Z 759 supernaturale] om. F | fide quam] inu. Y 760 nostri1] naturalis sed exp. et i.m. corr. M | naturale] om. O | naturale … 761 fantasmate] legi uix potest A 761 fantasmate] set add. sed del. N | sciri] dub. A scire FY 762 eis] hijs F | lumen supernaturale] inu. O | supernaturale] super naturale M 763 sufficit] facit Y | clare] om. Y | supernaturalia] naturalia praem. sed del. F 764 articulos] fidei add. YZ | sciri] scire Y 766 istud] iss (?) praem. sed del. M id OY | esset] esse Fa.c.

750

755

760

765

PROLOGVS QVESTIO I

770

775

780

785

37

claritatem | illius | luminis; set istud non impedit, quia licet contraria non | compatiantur se in suis excellentiis, tamen, ut dicunt, compatiuntur se in esse remisso. Nunc est ita quod obscuritas fidei et claritas glorie opponuntur sicut contraria in suis excellentiis, set obscuritas fidei et claritas illius luminis medii opponuntur tamquam contraria in esse remisso, quia claritas illius luminis non est perfecta claritas nec obscuritas fidei est perfecta obscuritas; et ideo licet lumen glorie euacuet fidem, tamen illud lumen medium non euacuat | ipsam. Aliud exemplum eiusdem est de aere, qui de nocte est simpliciter tenebrosus, in meridie simpliciter illuminatus, set in aurora est partim tenebrosus et partim illuminatus; nec tenebrositas totaliter expellitur usque ad meridiem, quando claritas perficitur. Sic fides est quasi tenebra, gloria quasi lumen meridianum, quod totaliter expellit tenebram fidei, set lux medium est quasi lumen aurore, quod stat cum tenebra fidei nec expellitur per lucem meridianam glorie, set potius perficitur. [52] Ad declarationem autem huius adducunt quod duplex est euidentia, scilicet uisionis et intelligentie; euidentia uisionis est, quando res nude et immediate cognoscitur seu uidetur; euidentia uero 768 licet … 770 remisso] cf. Henr. de Gand., Summa, 13, 7 (97vZ); Heru. Nat., Super Sent., Prol. 1, (89,229-231) licet … 775 ipsam] cf. Henr. de Gand., Summa, 13, 7 (96vS-T) 776 Aliud … aere] cf. Henr. de Gand., Summa, 13, 7 (96rR-vR) 784 quod … 785 intelligentie] cf. Henr. de Gand., Quodl. XII, 2 (23,6-20); Iac. Met., Super Sent., Prol., 1, 1 (52,53-55); Heru. Nat., Super Sent., Prol., 1, 2 (89,223-233) 768 claritatem … 781 aurore] legi uix potest A | illius] i9 Y | istud] id OY | licet contraria] inu. Y 769 compatiantur] com- s.u. F contrariantur praem. sed del. N compacitur Y compaciantur Z | excellentiis] set obscuritas fidei et claritas illius luminis medii opponuntur sicut contraria in esse remisso add. sed del. Y | tamen … 771 excellentiis] om. O 770 Nunc] non et notum est autem i.m. add. M | est] s.u. N | est ita] inu. Y 771 claritas glorie] inu. M | glorie] illius et non s.u. add. Y | set … 773 remisso] om. Y 773 luminis] medii add. O 774 nec] neque Z | licet] i.m. N 775 tamen] om. Z | illud] istud MN 776 Aliud … est1] Ad idem est (idem est i.m.) exemplum ad idem est F (ad idem est del. F) Aliud est exemplum ad idem M Ad idem exemplum eiusdem (eiusdem del.) est N Aliud exemplum ponunt O Ad exemplum (autem add. Y) eiusdem est YZ | exemplum … est1] exemplum ad idem est sed ad idem est del. et idem est post Ad1 i.m. add. F | eiusdem] ad idem M om. O eius Z | est1] om. M ponunt O | est simpliciter] inu. Y 777 tenebrosus] et add. YZ 778 tenebrosus] illuminatus Y | illuminatus] tenebrosus Y | expellitur] nisi add. O 780 tenebra] tenebrosa Z | gloria] i.m. N 781 tenebram] tenebras O | lux] lumen OY | stat] constat M 782 lucem meridianam] lumen meridianum NO 784 autem] om. AMY | huius] positionis add. YZ | adducunt] deducunt O 785 intelligentie] et add. sed exp. F 786 nude] i.m. F om. M | et] del. M

O9v M13vb N5ra

Z2rb

38

F4va

M14ra Y34ra

DVRANDI SVPER SENT. I

intelligentie est, quando res non presens per discursum rationis cognoscitur. Primam euidentiam habet rusticus de eclipsi quam uidet, secundam habet astrologus de eclipsi quam non uidet; et hec secunda euidentia sufficit ad scientiam absque prima nec tollit fidem, licet prima | tollat. Et eodem modo beati habent de articulo euidentiam uisionis, que tollit fidem propter claritatem perfectam luminis glorie; habentes autem istud lumen medium habent de articulo euidentiam intelligentie, | que est imperfectior nec tollit fidem, sufficit tamen ad scientiam; simplex autem fidelis solam fidem habet de eisdem. [53] Opinio ista impugnatur tripliciter | secundum tria que accipit. Quod enim primo dicunt esse tale lumen, ficticium uidetur, quia aut infunditur omnibus equaliter studentibus in theologia et qui sunt equalis ingenii, aut non, set quibusdam tantum; si non omnibus, set quibusdam, cum hoc sine ratione dicatur, ex quo ponuntur equalis ingenii et equaliter studere, debet haberi pro figmento; si omnibus, contra: inconueniens est quod aliquis in aliquo lumine habeat euidentiam de aliqua re et non possit percipere se habere talem euidentiam; intellectus autem est super actum suum reflexiuus. Modo

796 Opinio … impugnatur] cf. Iac. Met., Super Sent., Prol., 1, 1 (52,65); God. de Font., Quodl. VIII, 7 (69-82) 797 Quod … 809 lumen] cf. Iac. Met., Super Sent., Prol., 1, 1 (53,85-100) 804 intellectus … reflexiuus] cf. Thom., De uerit., 1, 6, ad 2 et 1, 9, resp. (24,173-175; 29,2033); Friedman, “On the Trail” (446) 787 presens] set add. YZ | discursum] scr. cum YZ (7ra)π (cf. Henr. de Gand., Quodl. XII, 2 [23,14]): discussionem AFMNO 788 quam … 789 eclipsi] i.m. F 789 astrologus] iter. Y | quam … uidet] om. M | hec] om. Y 791 prima] eam add. F | euidentiam … 792 uisionis] inu. O 792 propter] qt M sed exp. et quia habent i.m. add. M | propter … 794 fidem] om. Y | claritatem perfectam] inu. OZ | perfectam] post luminis glorie F | perfectam … glorie] glorie luminis perfectam M 793 istud] illud OY 794 imperfectior] infectior dub. M (an leg. inferior?) perfectior Z | nec] dub. M (an leg. nisi?) 795 simplex] simpliciter M | autem] tamen A aut M | solam] om. Y | solam … habet] solum (simul sed del. et i.m. corr. F) habet fidem FMO | fidem] om. Y 796 Opinio] autem add. O uero add. Z | Opinio … impugnatur] Instantia contra primam opinionem i.m. add. F | impugnatur] inpugnatur FMY | tripliciter] om. Z | tria] illa O | accipit] accepta sunt O 797 Quod … primo] primum enim quod O | ficticium] fictum Y | uidetur] est ut praem. O est YZ | quia] quod Z 798 infunditur omnibus] post equaliter Y | omnibus] iter. A | qui] que Fa.c. 799 tantum] et quibusdam non O | si … omnibus] contra primum i.m. add. F | si … 800 quibusdam] i.m. N 800 quibusdam] tantum add. O cuiusdam Z 801 haberi] habere Na.c. | figmento] 802 in] om. A | habeat] habet Z 803 percipere] sigmento M fim~gto Y participare F | se] om. F | habere] om. F 804 autem] enim FO (an recte?) | est] post suum Y | reflexiuus] refleximus F

790

795

800

PROLOGVS QVESTIO I 805

810

815

820

825

39

secundum TE omnes qui sunt equalis ingenii et equaliter student recipiunt istud lumen, quorum tamen plures fatentur se non intelligere articulos euidenter; set assentiunt articulis magis propter auctoritatem Script ure quam propter quamcumque euidentiam rei; ergo ficticium est ponere tale lumen. Nec potest dici quod actus illius luminis latet habentem sicut actus caritatis latet habentem caritatem, quia actus caritatis pro tanto latet illum in quo est caritas, quia actus caritatis | per omnia similis est actui dilectionis naturalis nec in aliquo distinguitur ab eo, nisi quia reddit actum acceptum Deo ut remunerabilem uita eterna, quod omnino latet nos; set actus istius luminis secundum ponentes ipsum manifeste distinguitur ab actu fidei, sicut credere aliquid propter auctoritatem dicentis et intelligere illud idem ex euidentia rei distinguntur; propter quod talis actus latere non potest nec ipsi dicunt quod lateat aliquem habentem. [54] Quod dicunt secundo, quod istud lumen reddit articulos euidentes euidentia intelligentie, contra: si in isto lumine intelligitur | euidenter quod Deus est trinus et unus, aut hoc est, quia immediate representatur intellectui sic illuminato diuina essentia, in qua sic representata in se et immediate intelligitur euidenter connexio terminorum articuli Trinitatis, aut talis euidentia ex alio deducitur; set neuter istorum modorum est possibilis, ut probabo; ergo etc. Maior patet, quia omne quod intelligitur uel intelligitur per se et immediate in ratione obiecti uel intelligitur per aliquid prius intellectum. Minor 810 actus1 … 813 eo] cf. Thom., Lect. rom. in I Sent., 17.1.4 (194,8-27) 805 te] se Z 806 istud] illud OYZ | lumen] luminis Z | non] faciliter add. O 807 articulos] istos praem. O | articulos euidenter] inu. ANZ | euidenter] om. O 808 ergo] igitur O 809 Nec] non Z | dici] dicere M | illius] istius AOZ | latet] lateat OY (an recte?) 810 latet … 811 caritatis1] om. Z | quia … 811 caritas] pro tanto YZ 812 per omnia] post est Y | per … est] est omnino similis O | est] s.u. Y | est actui] i.m. N | actui] om. AOZ | dilectionis naturalis] dilectioni naturali ANa.c.OZ 813 eo] ea YZ | ut] et M 814 istius] huius Y 815 distinguitur] distingitur FMZ distinguuntur O 816 sicut] sicud M | aliquid] om. O | auctoritatem] actoritatem Y | dicentis] illud add. Z 817 idem] om. Y quod Z | distinguntur] disting'r O distinguimus Y 818 dicunt] debet sed del. et i.m. corr. M 819 Quod … secundo] contra secundum i.m. add. F | dicunt] autem add. Z | dicunt secundo] inu. Y | istud] illud OY 820 isto] illo Y 821 euidenter … 823 intelligitur] om. sed quod deus - inmediate intelligitur i.m. inf. N | est1] esset O | 822 representatur] representantur Fa.c. | est2] esset O | immediate] in mediate Y 823 connexio] euidentia in] om. Y | qua sic] iter. sed qua sic1 del. F | sic2] sit M Y 825 istorum] illorum Y 826 immediate] inmediate M in mediate NY 827 in] s.u. F | per aliquid] in ratione alicuius A | aliquid] aliquod Y | prius] presens Y presens add. Z | intellectum] intellecti dub. A intellectui dub. Y, Z

O10r

M14rb

40

N5rb

A3va

F4vb π6va M14va

DVRANDI SVPER SENT. I

probatur primo quantum ad primam partem, quia cognitio qua cognoscitur diuina essentia in se et immediate et non ex aliquo precognito est cognitio que uocatur facie ad faciem, quia non per aliquod medium precognitum; set talis cognitio, cum sit gloriosa, non potest haberi a puro uiatore; | quare etc. Item nec alius modus est possibilis, scilicet quod euidentia articuli ex alio deducatur, quia uel deduceretur ex aliquo precognito in creaturis uel in Deo; non ex aliquo precognito in creaturis, quia ex nullo quod sit in creaturis potest demonstrari articulus Trinitatis, ut probatum fuit, nec ex aliquo precognito in Deo, tum quia iste est primus articulus, cui quidquid preintelligimus in Deo, totum pertinet ad unitatem essentie | et nullo modo ad distinctionem realem, tum quia quererem de illo precognito si esset immediate cognitum uel ex alio precognito; non potest dici quod sit immediate cognitum propter eandem rationem qua nec articulus, nec ex alio precognito, quia | quererem de illo similiter et esset processus in infinitum uel deueniretur ad aliquid | quod esset immediate cognitum in ipsa natura diuina in se et immediate intellectui nostro representata; quod | non est possibile in uia. Patet ergo quod nullum lumen est in uiatoribus quod reddat eis articulum euidentem euidentia intelligentie. [55] Quod dicunt tertio, quod istud lumen non euacuat fidem, credo quod si esset, posset stare cum fide nec euacuaret eam nec habitus habitum nec actus actum, quia de ratione fidei non est enigma

830 facie … faciem] Paul., I Cor., 13, 12 848 Quod … 851 obscuritas] cf. Iac. Met., Super Sent., Prol., 1, 1 (54,124-134) 829 diuina essentia] inu. OY | et1] om. Z | immediate] in mediate Y 830 non] est add. O | per] uel N 831 precognitum] pre- s.u. A 832 alius] talis praem. sed del. F 833 scilicet] set M | articuli] om. O | deducatur] deducitur Y 834 in2] 835 aliquo] alio YZ | creaturis1] a M | non] est add. sed exp. F | ex2] ab M uel in deo non ex aliquo precognito In creaturis add. sed del. F | ex] in Y 836 ut … 837 articulus] i.m. F 837 iste] ille YZ | iste … cui] om. O | est] om. M | cui] trinitatis M cum Y 838 preintelligimus] intelligimus Y | et] uel A 839 modo] om. F | realem] om. M | quererem] querere O | illo] i° Y | precognito] om. O quid Y a.c. scripserit, non liquet 840 immediate] immediatum M | alio] altero Z 841 cognitum] precognitum YZ | qua] que Z 842 alio] alico Z | quia] iterum add. O | quererem] quereretur OZ | de illo] om. Y | illo] om. O sr Y | et] om. M sic add. O 843 deueniretur] deuenitur Y | aliquid] aliquod Y 844 natura diuina] inu. O 845 possibile] impossibile Za.c. 846 eis] om. Y 848 Quod … tertio] contra tertium i.m. add. F | istud] illud MOY 849 nec1] non M et non O | eam] ipsam Z 850 actum] om. Z | enigma] euidentia Y

830

835

840

845

850

PROLOGVS QVESTIO I

855

860

865

41

uel ineuidentia seu obscuritas; et ideo fides cum illo lumine, si esset, non haberet aliquam oppositionem uel incompossibilitatem, ut deductum est prius de fide et scientia, quia idem iudicium est utrobique. Ipsi tamen qui dicunt | quod de ratione fidei est obscuritas et ineuidentia, non possunt ponere quod illud | lumen quod facit euidentiam de re stet cum fide, de cuius ratione est ineuidentia uel obscuritas secundum ipsos, quia contraria in nullo gradu quantumcumque remisso compatiuntur se; set obscuritas fidei et claritas illius luminis opponuntur secundum ipsos contrarie, licet secundum gradum remissum; ergo nullo modo compatiuntur se in eodem. Minor patet ex dicto eorvm. Maior probatur: primo, quia oppositio est causa repugnantie et incompossibilitatis; set contraria in omni gradu tam intenso quam remisso opponuntur; ergo etc. Minor istius rationis patet, quia contrarietas est oppositio secundum formam, ut habetur X Metaphisice; ergo ubicumque manent forme, ibi est oppositio uel numquam est; | forme autem manent tam in gradu remisso quam in gradu intenso; ergo in omni gradu opponuntur et sunt incompossibiles. Secundo, quia impossibile est idem et secundum

852 ut … 853 scientia] cf. Dur., Super Sent., Prol., 1 (5,99-101) 862 contraria … 870 etc] cf. Heru. Nat., Super Sent., Prol., 1, 1 (121,293-301) 864 contrarietas … formam] cf. Arist., Metaph., X, 4, 1055a5-9; Thom., In Metaph., X, 5, 2024-2026 (480b-481a); S.th., II-II, 111, 3, resp. 851 ineuidentia] in euidencia M | cum … lumine] post esset O 852 non] uel M | aliquam] om. M | incompossibilitatem] inpossibilitatem M 853 deductum] 854 de] s.u. F om. M declaratum O | idem] post est2 O | iudicium est] inu. Y 855 et] uel Z | illud] istud Y 856 ineuidentia] obscuritas OY | uel] seu O | uel … 857 obscuritas] post secundum ipsos FM 857 obscuritas] ineuidentia OY | nullo] quocunque O 858 quantumcumque] quantumque M om. O | remisso] non add. O | compatiuntur se] inu. YZ | se] s.u. F om. M 859 illius] om. O | opponuntur] opponitur comp. Y oponuntur F 860 nullo modo] om. sed non s.u. F | compatiuntur se] inu. Y 861 probatur] patet O 862 et] uel Y | incompossibilitatis] in conpositis M inpossibilitatis N | in … 863 tam] tam in gradu O 863 gradu] graudu F | tam] om. Z | quam] in gradu add. O 864 istius] huius Y | quia] om. O 865 X] 4 YZ (an x leg.?) | ubicumque] b praem. sed del. O | manent] contrarie i.m. add. A | manent forme] inu. F forma manent M | ibi] om. Y | est] manet YZ 866 uel] repugnantia vel add. O | numquam] nonquam 867 remisso] NYZ | autem] aut M | manent] manet M | tam] post gradu Y intenso OY | in gradu] om. OY | intenso] remisso OY | gradu2] graudu F | opponuntur] opponitur comp. Y 868 incompossibiles] in compossibiles M | Secundo] 2° i.m. add. Y | quia] om. Z | est] dici add. A om. F | idem et] dici quod sed del. et i.m. corr. N | et] om. OY | secundum … 869 idem] post esse Y

O10v Z2va

Y34rb

42

M14vb

DVRANDI SVPER SENT. I

idem simul esse album et nigrum; set albedo in quocumque gradu sit, ex quo realiter est ibi, dat esse album et nigredo esse nigrum; ergo etc. Tertio, quia terminus a quo et ad quem in eodem motu sunt | incompossibiles; alioquin unus non abiceretur per introductionem alterius; set una forma contraria in quocumque gradu potest esse terminus a quo et ad quem respectu alterius; ergo forme contrarie in quocumque gradu sunt incompossibiles. Quarto, quia non minus repugnant adinuicem album et nigrum in quocumque gradu quam magis album et minus album, quia illa differunt specie, hec autem solo numero; inter ea autem que differunt solo numero non potest inueniri ita formalis oppositio, sicut inter ea que differunt specie; set magis et minus album non stant simul in eodem; ergo nec album et nigrum in quocumque gradu. Quinto, quia unum contrariorum, in quocumque gradu sit, includit negationem alterius; omne enim nigrum est non album et uniuersaliter omnis oppositio potest resolui in contradictionem; set contradictoria non possunt simul uerificari de eodem; ergo nec contraria in quocumque gradu sint; cum ergo secundum istos obscuritas fidei et claritas illius luminis opponantur contrarie, licet in gradu remisso, patet quod non possunt stare simul iuxta positionem ipsorvm. Puto in hoc esse deceptionem, quod inter 881 unum … 885 sint] cf. Heru. Nat., Super Sent., Prol., 1, 1 (121,297-301) 869 simul] om. O | in quocumque] in o° (?) sed exp. et i.m. corr. M | quocumque] quolibet Z | gradu] om. AN graudu Fa.c. 870 ex quo] om. YZ | realiter] dub. Z post ibi O | realiter … ibi] ibi est realiter Y | ibi] et add. Z | dat] et ibi praem. 871 Tertio] Terō sed Tertio i.m. add. M 3° i.m. add. Y | quia] Y | esse2] om. O om. AN | et] terminus add. OY | in … motu] post incompossibiles O 872 incompossibiles] inpossibiles N | abiceretur] abieceretur M abitur Y abici'e' Z | introductionem] induccionem M | introductionem … 873 alterius] inu. Y 873 gradu] i.m. F 874 a … et] om. Z | ad] in praem. sed del. Z 875 incompossibiles] in compossibiles M | Quarto] 4° i.m. Y | non minus] i.m. FN magis i.m. A, OY plus Z 876 repugnant] repugnat Z | adinuicem] ad- s.u. N om. YZ 877 magis] magne (?) Ma.c. | illa] ia OY | hec] ia Y | solo] solum AM 878 ea] ia O | ea autem] inu. FMN, a.c.(7va) | autem] om. Y | solo numero] inu. Z 879 oppositio] differentia O | inter] sunt Y | magis] album add. AO 880 simul] om. Y | ergo] i.m. N | et] nec M 881 Quinto] 5° i.m. add. Y 882 sit] sic YZ | includit] dicit Y | alterius] uel excludit add. Y | omne] esse YZ | est] esse add. Y om. Z 883 oppositio] propositio Y 884 simul] om. Y | uerificari] esse uel praem. FM 885 sint] sunt Y 886 istos] illos Y | illius 887 contrarie] contraire praem. sed luminis] luminis talis O | opponantur] oppo~ Y del. Y | licet] om. O uel Y | patet] etiam praem. O | stare simul] inu. O | simul] post simul interpunxit AYZ 888 iuxta] secundum O | ipsorum] istorum MO illorum YZ | Puto] ergo add. A autem add. π (an recte?) | esse deceptionem] inu. O | quod] quia A

870

875

880

885

PROLOGVS QVESTIO I

43

contraria est quandoque dare medium unum per essentiam in quo aliqualiter dicuntur extrema manere, non quidem sic quod in illo medio | sint distincte forme contrarie sub esse remisso (hoc enim impossibile est, ut probatum est statim, nec illud medium esset tunc unum nisi per aggregationem), set quia illud medium aliquo modo participat naturam utriusque et comparatum ad quodcumque 895 extremum habet aliquo modo rationem alterius extremi, ut patet de tepido respectu calidi et frigidi. Ipsi autem accipiunt primo modo, | cum ponant fidem manere cum illo lumine | tamquam duo distincta et obscuritatem fidei cum claritate illius luminis; ideo decipiuntur. [56] Nunc restat discurrere per dicta eorvndem | soluendo que 900 adducunt pro se. Cum enim dicunt primo illud lumen esse et probant per auctoritatem Avgvstini, potest responderi dupliciter: uno modo quod beatus AVGVSTINVS distinguit duplex lumen, scilicet fidei, quod habetur in uia, et lumen glorie, quod habetur in patria, ut sit sensus: “aliud est lumen ad credendum, dum sumus in uia, scilicet fides, aliud ad 905 intelligendum in patria, scilicet gloria”; alio modo et forte magis secundum intentionem Avgvstini quod duplex est notitia credibilium: una qua simpliciter assentimus eis propter auctoritatem dicentis, et hoc est per | fidem quam habent omnes fideles; alia est qua quidam maiores possunt alios instruere et persuadere ea que sunt fidei 890

901 auctoritatem Augustini] cf. Aug., In Ioh., 2, 6 (14,4-15,18); Dur., Super Sent., Prol., 1 (35,734-739) 902 Augustinus ... 905 gloria] Iac. Met., Super Sent., Prol., 1 (55,185-189) 889 unum] vñ O 890 aliqualiter dicuntur] ducuntur (dic- p.c.) aliquando O inu. Y | quidem] quidam Z | sic] sit M om. O | illo] isto Z 891 distincte] om. O distinte Y | contrarie] realiter YZ | enim] quidem A 892 impossibile] in possibile M | ut] et A | nec] nisi M 893 unum] vnde O | quia] om. N quod Z | aliquo modo] aliqualiter O 894 participat] participit Fa.c. | utriusque] extremi add. O | comparatum] comparatur Z | ad] iter. sed ad1 exp. N | quodcumque] quodlibet O 895 de] in Y 898 cum claritate] et claritatem A | illius luminis] inu. A 899 Nunc] Solutio i.m. add. Y | Nunc … discurrere] Solutio rationum istius opinionis add. F | restat] iter. Z | eorundem] eorum NO | soluendo] ea add. O 900 dicunt primo] inu. Z 901 auctoritatem] dictum O | dupliciter] om. M 902 quod1] quia M | beatus] om. O | duplex] unum Z | lumen] ad credendum deum add. sed del. N | lumen scilicet] inu. Z | scilicet] om. FN lumen add. MOY 903 ut … 905 patria] om. Y 904 aliud1] ad praem. F | est] ad add. Z | dum 905 magis] melius Y 906 Augustini] beati sumus] post uia O | ad2] om. Z praem. NOZ 907 qua] s.u. F | simpliciter] om. O | eis] om. O 908 per 909 quidam] quid' AO fidem] fides O | omnes fideles] inu. O | est2] om. O quidem N (an recte?) | alios] alias Fa.c. | sunt] et add. sed exp. N

N5va

M15ra F5ra O11r

π6vb

44

M15rb

DVRANDI SVPER SENT. I

et aliqualiter declarare et defendere. Quam notitiam potest aliquis habere uel a Deo per infusionem uel ab alio per doctrinam uel a semet ipso per exercitium studii, et hanc notitiam uocat Avgvstinvs scientiam uel sapientiam XIV De Trinitate cap.° 1; hoc etiam uocatur lumen ab eodem in auctoritate allegata, quo lumine articuli intelliguntur non simpliciter, ita ut sint euidentes intellectui modo quo alii ponunt, set quia habetur de eis quedam altior notitia quam per solam fidem, que notitia est fidei declaratiua et aliqualiter persuasiua et defensiua. Hoc lumine, idest hac notitia, sunt illuminati maiores, qui habent fidem docere et defendere, nec oportet eos esse illuminatos aliquo lumine in quo articuli sint intellecti uel sciti, ut alii ponunt, quia ad ea que sunt fidei non potest adduci cogens ratio ne tollatur | meritum fidei; nam secundum Gregorivm fides non habet meritum cui humana ratio prebet experimentum. Et sic exclusa est ratio quam adducunt. [57] Quod dicunt postea de euidentia intelligentie quam facit illud lumen, primo per illud Ysaie 7: Nisi credideritis etc., potest dici dupliciter: primo sic, quia de credibilibus non habetur notitia nisi credulitas: nisi credideritis, non intelligetis, idest aliter non cognoscetis; uel sic, quia notitia doctorum fidem defendentium fidem supponit:

910 Quam … 912 studii] cf. Heru. Nat., Super Sent., Prol., 1, 1 (121,309-122,319) 912 hanc … 913 sapientiam] cf. Aug., De Trin., XIV, 1, 3 (423,48-424,61); Petr. de Tarant., Super Sent., Prol., 1, 1, resp. (3b) 922 fides … 923 experimentum] Greg., Hom. in Euang., II, 26, 1 (218,5-6) 926 Nisi credideritis] Is., 6, 9; cf. Dur., Super Sent., Prol., 1 (36,753-754) 927 primo … 929 supponit] cf. Iac. Met., Super Sent., Prol., 1 (55,190-192) 910 declarare … defendere] deffendere et declarare A | et2] s.u. N uel Y | notitiam] naturam (?) M sed del. et noticiam i.m. M | aliquis] quis OYZ 911 alio] homine Y 912 Augustinus] beatus praem. NYZ 913 XIV] 18 (?) O ix Y | etiam] enim Z 914 uocatur] uocamus Y | lumen] illud praem. YZ | ab] om. Z | ab eodem] om. Y | in] scilicet M | auctoritate allegata] auctoritate (act- Y) preallegata OYZ | quo] in praem. YZ 915 intelliguntur non] inu. O | euidentes] auidentes Fa.c. | intellectui] intellectus sed del. et i.m. corr. N om. Y 916 alii ponunt] inu. Y | habetur] post eis A | eis] eisdem O 917 et … 918 defensiua] om. Y 919 oportet eos] inu. O | esse] maiores (?) add. Y | esse … 920 illuminatos] inu. Z 920 lumine] nunc Z | sint] sunt FY 921 ad ea] adest praem. sed del. N | fidei] s.u. Y | ne] i.m. Z 922 tollatur] tolleretur O 923 humana ratio] inu. Y | 925 intelligentie] in demonstratione O | quam] qui O ratio2] hu add. sed del. Y 926 illud] id M | Nisi] Si non O | credideritis] crederitis F 927 quia] quod O 928 credulitas] credibilitas O | nisi credideritis] om. N | credideritis] crederitis F | | cognoscetis] cognotis Y intelligetis] intelligentis praem. sed del. N intellitis OY 929 doctorum] doctoris A | fidem defendentium] om. O

910

915

920

925

PROLOGVS QVESTIO I 930

935

940

945

45

nisi credideritis, per fidem, non intelligetis, | idest non habebitis illam notitiam altiorem | que dicta est. Similiter ad illud Avgvstini: Ego catholicam fidem profiteor etc., potest dupliciter dici, primo sic: “per fidem presumo | me uenturum ad ueram scientiam beatorum, que habetur in patria, non in uia”; uel sic: “presumo me uenturum ad scientiam doctorum magis illuminatorum modo quo dictum est”, et non illo modo quo ipsi intelligunt. [58] Ad rationem eorvm “plus potest lumen supernaturale supposita fide quam intellectus noster supposito fantasmate”, dicendum quod nullum lumen quod possit haberi a puro uiatore potest tantum respectu articulorum fidei quantum potest lumen naturale intellectus nostri respectu principiorum naturalium et eorum que ex ipsis deducuntur. Cuius ratio est quia singularia, quorum fantasmata sunt quedam similitudines, habent quandam necessariam habitudinem ad uniuersalia ut ex inductione facta sufficienter in singularibus possit euidenter uniuersale concludi, quod est principium artis; set nec fides nec aliqua alia cognitio | tradit nobis euidentem notitiam aliquorum in quibus uel ex quibus possit articulus euidenter intelligi uel concludi, lumen tamen glorie, si quod est, facit

931 Ego … 932 profiteor] Aug., Contra epist. fundam., 14 (210,14-16); cf. Dur., Super Sent., Prol., 1 (36,756-757) 937 plus … 938 fantasmate] cf. Dur., Super Sent., Prol., 1 (36,759-764) 945 uniuersale … 946 artis] cf. Auct. Ar., 35, 121 (321,73) 948 lumen … glorie] cf. Iac. Met., Super Sent., Prol., 1 (55,196-197) 930 intelligetis] intellitis Y | intelligetis … non2] om. O | habebitis] habetis Na.c. hētis O 931 que] de qua Y | dicta] dictum Y 932 catholicam fidem] fidem catholicam christi A inu. Y | fidem] christi add. N cui add. Z | profiteor] om. O | dupliciter dici] inu. OY | dici] intelligi et praem. Z 933 scientiam] doctorum idest add. O 934 patria] et add. O | sic] om. FO | uenturum] uenire O uenturum i.m. Y | ad] veram add. O 935 doctorum] om. O 936 illo] isto O | ipsi] isti O 937 eorum] istorum O 938 supposita] cum Y | quam … fantasmate] etc. O | supposito] cum Y 939 quod1] in add. sed del. Y | possit] potest O 940 lumen … 941 naturale] inu. Z 941 naturalium] uerbum (?) praem. sed del. F | eorum] eorundem N 943 quedam] quodam modo A | quedam similitudines] sibibus (sed del.?) similitudinibus quedam Y 944 facta sufficienter] inu. O | 945 singularibus] simbus Y | euidenter] om. OY | concludi] sufficienter] sufiter Y uel intelligi add. A 946 artis] actus Z | aliqua] om. ANY | alia cognitio] inu. Y | nobis] non praem. N | euidentem … 947 notitiam] inu. O 947 in] ex OY | ex] in OY | possit] potest O | possit articulus] inu. Z | articulus euidenter] inu. Y 948 intelligi … concludi] deduci uel concludi uel intelligi Y | tamen] sub uersu F | si … est] post facit O | quod] q add. sed del. O

A3vb Y34va Z2vb

O11v

46 F5rb M15va N5vb

DVRANDI SVPER SENT. I

euidentiam | tantam uel maiorem de articulis quantam habemus de principiis naturalibus. | Set de illo non est sermo ad presens. [59] Tertium autem dictum eorvm euacuatum est ostendendo | quod falsum assumunt, scilicet quod contraria in esse remisso possint simul esse. Exemplum autem eorvm de duplici euidentia uerum est in se, set in applicatione petitur principale propositum in eo quod assumitur quod in lumine medio inter fidem et gloriam articuli sint euidentes intellectui; contrarium enim huius supra probatum est. [60] Tertia opinio est quod theologia non est proprie et simpliciter scientia, set solum large. Primum patet, quia si conclusiones deducte ex articulis essent uere et proprie scite, hoc esset uel propter adhesionem uel propter illationem; propter euidentiam enim non sunt scite cum non sint euidentes intellectui, sicut nec articuli ex quibus concluduntur; set non possunt dici scite propter adhesionem, quia homo frequenter adheret firmissime et pertinaciter falsis, ut patet in hereticis et multis aliis, falsum autem non potest esse scitum; nec propter illationem, quia uera recte inferuntur ex falsis, que cum sint illata, nullus diceret esse scita; ergo nullo modo sunt proprie et simpliciter scite conclusiones ex articulis illate. Ad idem posset adduci ratio prius facta contra secundum modum ponendi; et est satis efficax. 951 Tertium … 953 esse] cf. Dur., Super Sent., Prol., 1 (36,765-37,770; 40,848-43,899) 956 contrarium … est] cf. Dur., Super Sent., Prol., 1 (39,819-40,847) 957 Tertia … 958 large] cf. God. de Font., Quodl. IX, 20 (285-292); Guill. P. God., Lect. Thom., Prol., 1 (1rb-va); Iac. Met., Super Sent., Prol., 1 (56,218-222); Heru. Nat., Opinio de diff. contra doctrinam fr. Thome (36-37) 967 Ad … 968 ponendi] cf. Dur., Super Sent., Prol., 1 (39,819-40,847) 949 euidentiam] talem add. O | tantam] terminatam Y 950 illo] isto O 951 euacuatum] euacuandum praem. sed del. Y | euacuatum est] inu. O 952 assumunt] assumitur A assumit OY | quod2] s.u. F | contraria] contrarie M | possint] possunt OY 953 simul esse] inu. NO | autem] om. Y | eorum] ipsorum O 954 applicatione] applicando O | petitur] dub. Y 955 medio] meo Z | sint] sunt OY 956 supra] post est O | supra probatum] post est YZ 957 Tertia | est2] post simpliciter O | opinio] 3° opinio i.m. add. F 3a opinio i.m. add. Y proprie … simpliciter] simpliciter et proprie OY 958 solum large] inu. Y 959 uere … proprie] proprie et uere Y | scite] i.m. F | propter] euidentiam uel propter add. Z 960 illationem] ill'om Y | sunt] possunt YZ 961 scite] esse add. Y praem. Z | cum] s.u. Z | sicut] om. O 962 adhesionem] ha praem. sed del. F 964 autem] 963 frequenter] feqm (?) Y | adheret] post falsis O | in] iter. A s.u. Y om. Z 965 propter] per O | recte] rōr add. M non add. N | inferuntur] feruntur Na.c. | que cum] que tamen Y quecunque Z | sint] sic add. A sic Y sicut dub. Z 966 diceret] differret sed i.m. corr. Z | sunt] post simpliciter et proprie O | proprie … 967 simpliciter] simpliciter et proprie O 967 scite conclusiones] inu. O | posset] potest O 968 prius] superius Y | prius facta] inu. O | est satis] inu. A

950

955

960

965

PROLOGVS QVESTIO I

970

975

980

985

990

47

[61] Accipiendo autem large scientiam pro habitu eorum que deducuntur ex ueris et necessariis, licet immanifestis ipsi deducenti, theologia potest dici scientia, theologia, inquam, tertio modo accepta, scilicet pro habitu eorum que deducuntur ex articulis. Accepta autem secundo modo, scilicet pro habitu eorum ex quibus fides defenditur et declaratur, idem est dicendum, quia rationes que adducuntur ad defendendum fidem et declarandum magis sunt probabiles persuasiones | quam necessarie demonstrationes. Hoc uidetur sentire frater Thomas III libro distinctione 33 articulo 2 in corpore solutionis 4 questionis, ubi dicit sic: Si autem esset aliqua scientia que non posset reduci ad principia naturaliter cognita, non esset eiusdem speciei cum aliis nec uniuoce scientia diceretur; talis autem est theologia. Iuxta predictam distinctionem argumenta facta ad questionem procedunt uiis suis. [62] | Quod fides et uisio non possint simul esse, probatur primo per Apostolvm, qui dicit Cor. 5: Quamdiu sumus in hoc corpore, peregrinamur a Domino; per fidem enim ambulamus et non per speciem. Ex hoc sic arguitur: per fidem ambulamus et peregrinamur; set uidens non ambulat nec peregrinatur; ergo uidens non habet fidem. Responsio: Argumentum simile est huic: per pedes ambulamus; set ueniens ad domum et ibi quiescens non ambulat; ergo non habet pedes, quod non est uerum. Dicendum ergo quod non omne quod ducit nos ad terminum distantem cessat in termino (alioquin caritas 978 Si … 980 diceretur] Thom., Super Sent., III, 33, 1, 2, 4, sol. (1031) 981 argumenta … 982 suis] cf. Dur., Super Sent., Prol., 1 (1,5-19) 983 fides … esse] cf. Thom., Super Sent., III, 31, 2, 1, 1 (987); S.th., I-II, 67, 3; Heru. Nat., Quodl. II, 15 (praesertim 64ra-65va) 984 Quamdiu … 985 speciem] Paul., II Cor., 5, 6-7; cf. Thom., S.th., I-II, 67, 3, sed contra 969 large scientiam] inu. O 970 ueris] verijs M | licet] l sed s.u. corr. Y | immanifestis] in manifestis MY manifestis Z 971 theologia2 … accepta] accepta theologia tertio modo O | inquam] om. O in quam Z 972 autem] ergo sed del. et autem s.u. N om. Y 974 dicendum] iudicium O om. Y 975 magis sunt] inu. Y | sunt] s.u. F 977 libro] sententiarum add. Z | distinctione 33] om. A | 33] 23 O 13 Y 978 ubi] ibi Y | esset] om. Y | posset] possit Y 979 reduci] deduci Na.c. | eiusdem] euliē (?) sed del. et i.m. corr. M 980 scientia diceretur] inu. O | autem] non add. O | est] sacra add. O 981 predictam distinctionem] predicta Y | facta … questionem] om. O 983 Quod … primo] Contra ea que dicta sunt in prima questione huius primi multa obiciuntur. Primo probatur quod fides et visio non possunt esse simul O | Quod … 1377 intuitiuam] post totum prologum O non hab. FMYZ (cf. Einleitung) | et] ac A | possint] possunt O | simul] similiter A 984 Cor 5] 5 cor. 2 O | hoc] om. O 986 set] licet O 988 ambulamus] ad domum add. O 991 in] dempto O 990 non1] om. O | uerum] falsum O | ergo] est O

M15vb

O18r

48

DVRANDI SVPER SENT. I

cessaret cum scriptum sit de ea Eph. 5: Ambulate in dilectione); per fidem ergo, quamdiu distat a uisione, ambulamus et peregrinamur; quod innuit Apostolvs per hoc quod dicit: per fidem enim ambulamus et non per speciem. Set propter hoc non oportet quod adepta uisione fides cesset. Item ipsi concedunt quod Paulus cum actuali uisione habuerit fidem, quod est contra dictum istorvm. [63] Secundo sic arguitur: sicut impossibile est idem obiectum esse simul perfectum et imperfectum et idem medium esse simul perfectum et imperfectum, ita impossibile est idem subiectum simul esse perfectum et imperfectum; set hoc sequeretur si fides et uisio simul starent; quare etc. Responsio: Dicendum quod non est simile, quia idem secundum idem non potest esse perfectum et imperfectum, set idem secundum diuersa potest; et quia idem homo potest habere diuersa media de eadem conclusione, quorum unum est perfectum et reliquum imperfectum, ideo potest esse perfectus et imperfectus secundum aliud et aliud medium; set idem medium uel subiectum non, quia attenderetur secundum idem. [64] Tertio sic arguitur: fidei succedit uisio secundum Avgvstinvm; set talia quorum unum succedit alteri non sunt simul; quare etc. Dicendum quod fidei succedit uisio quantum ad hoc quod uisio excludit enigma et imperfectionem actus fidei precedentis uisionem, set non ipsam fidem. [65] Quarto sic: si enigma quod pertinet ad imperfectionem fidei solum euacuaretur et non fides, similiter euacuaretur caritas, quia 992 Ambulate … dilectione] Paul., Eph., 5, 2 994 per2 … 995 speciem] Paul., II Cor., 5, 7 996 Paulus … 997 fidem] cf. Thom., S.th., II-II, 175, 3, ad 3 1010 fidei … uisio] cf. Thom., Super Sent., III, 24, 1, 2, arg. 2 (760); S.th., II-II, 1, 2, arg. 3 et II-II, 4, 2, sed contra; Aug., Enarr. in Ps., 149, 4 (274,6-8) 993 peregrinamur] peregrinamus N 994 quod1] et sed exp. et quod s.u. N | enim] 996 fides cesset] om. sed cesset autem O | ambulamus] om. O 995 non1] om. O fides i.m. N | Item … uisione] i.m. inf. N | concedunt] dicunt A 997 habuerit] habuit NO (sed cf. 90,204) | istorum] istud NO 998 esse … 999 simul1] inu. O 999 et imperfectum] s.u. N | et2 … 1000 imperfectum] om. O 1000 ita] sic O | subiectum] obiectum Na.c. | subiectum … 1001 esse] medium esse simul O 1002 simul starent] inu. N | quare] ergo A 1003 non] om. O | idem] et add. A 1004 et imperfectum] 1005 habere] deducere O | media] ne praem. sed del. N 1009 attenderetur] 1007 et imperfectus] om. N 1008 set … medium2] om. O attendatur O 1010 arguitur] om. O 1011 quare] ergo A 1013 excludit enigma] inu. Oa.c. | et] idest O

995

1000

1005

1010

1015

PROLOGVS QVESTIO I

1020

1025

1030

1035

1040

49

imperfectum caritatis euacuabitur; hoc autem est inconueniens; ergo etc. Responsio: Dicendum quod non est simile, quia perfectio et imperfectio caritatis et actus eius in uia et in patria est solum | secundum intensum et remissum; et quia ista compatiuntur se in eadem forma, ideo caritas non dicitur euacuari, set solum eius imperfectio; imperfectio uero actus fidei pro statu uie et perfectio actus uisionis pro statu patrie non se habent sicut intensum et remissum in eadem re, set in diuersis; | ideo sic euacuatur imperfectio actus fidei quod non acquiritur perfectio eiusdem, et ideo non dicitur manere uel perfici | sicut caritas. [66] Quinto sic: si fides maneret, aut posset exire in actum aut non; si non, ergo frustra esset; si sic, aut exiret in actum credendi uel uidendi; set in neutrum potest exire; ergo etc. Responsio: Dicendum quod si fides non exiret in actum, non tamen propter hoc esset frustra, quia multa manebunt in beatis ad perfectionem eorum que tamen nullum habebunt actum, sicut nutritiua potentia et organa generationis et huiusmodi; et similiter potest esse de fide. Vel dicatur quod habebunt actum (tv dicis: “aut uidendi aut credendi”), dicendum quod actus non attribuitur habitui nisi per modum inclinantis potentiam in obiectum; quia ergo in idem obiectum potest inclinari potentia ex diuersis, puta ex auctoritate dicentis et ex causa rei quam sumit demonstratio et ex ipsamet re secundum se ipsam presente, ideo idem actus potest dici actus credendi, sciendi et uidendi; nec ista dicunt diuersa in actu intrinsece, set solum diuersas denominationes ex diuersis inclinationibus; igitur in patria idem actus est quo beatus credit Deum trinum et uidet hoc; set dicitur actus uidendi propter presentiam rei, actus uero credendi

1022 caritas … 1023 imperfectio1] cf. Thom., S.th., I-II, 67, 6, ad 1 1017 imperfectum] imperfectio O 1022 eius] est A 1023 imperfectio1] et quia add. O | uero] ergo A om. O | pro] in O | perfectio … 1024 statu] i.m. inf. A 1025 set] licet O | ideo] et O | euacuatur] euacuetur O 1026 quod non] quando O | acquiritur] accipitur O | dicitur] dicuntur N om. O 1028 maneret] in patria add. O 1029 uel] aut O 1030 in] om. O 1033 eorum] pertinentia add. O | actum] om. O 1034 nutritiua potentia] inu. O | et1] sicut AN 1035 Vel] si add. O | tu ... 1036 quod] non tamen sequetur quod habeant actum videndi vel credendi, quia O 1037 inclinantis] inclinandi N 1039 causa] euidentia O | sumit] facit O 1042 denominationes] nominationes O | igitur] ergo O 1043 est] om. O

N6ra

A4ra O18v

50

O19r

DVRANDI SVPER SENT. I

propter auctoritatem inclinantem ad hoc; beatus enim non solum assentit ei quod est Deum esse trinum, quia uidet, set quia Deus dixit hoc in Script uris Sanctis, nec aliter esset perfecte subditus Deo si ex sola euidentia rei assentiret et non ex auctoritate Dei. [67] Sexto: omnis cognitio est clara uel obscura, quia se habent sicut habitus et priuatio circa subiectum aptum natum; set fides non causat cognitionem claram et euidentem per te, ergo obscuram, cuius contrarium dixisti; obscura autem cognitio non est in patria; quare etc. Responsio: Dicendum quod omnis cognitio est clara uel obscura; et cognitio fidei quandoque est obscura, quandoque clara, non dico eadem numero. Claritas enim uel obscuritas non est per se a fide; cognitio enim non est a fide, nisi quia inclinat potentiam in obiectum per auctoritatem dicentis, quod si sit presens uel in se uel in sua causa, clara est cognitio, claritas tamen ista non est a fide, set a presentia rei in se uel in sua causa. Si uero nullo istorum modorum sit presens, tunc est cognitio obscura. Set obscuritas non est a fide, set a causante absentiam rei (oppositorum enim opposite sunt cause); et ideo si claritatem causat presentans obiectum in se uel in sua causa, obscuritatem causat illud per quod obiectum est absens; et quia neutrum facit fides, set solum inclinat potentiam in obiectum propter auctoritatem, ideo non causat per se claritatem nec obscuritatem, set stat cum utraque. [68] Septimo: species unius generis includit priuationem alterius speciei et ideo non possunt esse simul in eodem subiecto; set fides et uisio sunt diuerse species | eiusdem generis, puta habitus; quare etc.

1061 oppositorum … cause] Auct. Ar., 5, 20 (173,59); cf. Arist., Meteor., IV, 7, 384b2-3 1046 dixit] dicit O 1047 Sanctis] an scrib. Sacris? 1048 Dei] dicentis add. O 1049 Sexto] sic add. O | cognitio] aut add. O | uel] aut O | quia … 1051 obscuram] om. O 1051 per] an scrib. secundum? (cf. 39,805) 1052 quare] ergo A 1053 cognitio] uel add. O | est] et sed exp. et s.u. corr. N | obscura] et cognitio fidei quandoque est obscura add. sed del. N | et] set O 1054 obscura] clara et O | clara] obscura O 1056 cognitio enim] quia cognitio O | in obiectum] om. O 1057 si … 1058 rei] sic sit. Claritas autem cognitionis est a presentando rem O | in1 … 1059 Si … 1060 Set] om. O 1060 obscuritas] etiam add. O uel2] om. N 1061 absentiam] essentiam A | rei] abesse add. A 1062 claritatem] inclaritatem O | causat] causet O 1063 per] presentans Na.c. | quod] s.u. N | obiectum] in se add. sed del. N 1064 propter] per N 1065 auctoritatem] auctoritates dicentis O | nec] vel O 1067 Septimo] sic add. O 1068 et ideo] ut O | possunt] possint O

1045

1050

1055

1060

1065

PROLOGVS QVESTIO I 1070

1075

1080

1085

1090

51

Responsio: Maior non est uera uniuersaliter, quia uirtutes diuerse sunt species eiusdem generis; item scientia naturalis et mathematica sunt eiusdem generis; item fides et scientia de diuersis sunt eiusdem generis; et tamen hec omnia possunt esse simul. [69] Responsio: Maior que dabatur ad argumentum factum de raptu Pauli non ualet; dicebatur sic quod plus repugnant duo habitus quam habitus et actus; uerbi gratia cum habitu temperantie non stat habitus intemperantie, actus tamen intemperantie stat cum habitu temperantie (habens enim habitum temperantie potest facere aliquem actum intemperatum nec propter hoc amittit habitum temperantie); a simili habitus fidei potuit stare cum actu uisionis in raptu Pauli, set non potest stare cum habitu in beatis. Istud autem nichil ualet, quia ubi actus et habitus sunt idem realiter nec possunt differre nisi | secundum transiens et permanens, ut dicatur habitus si sit permanens, actus uero si sit transiens, cum quocumque potest stare unum, et alterum; set actus et habitus uisionis beate sunt idem realiter, quia uisio permanens et formata est habitus et reuera est actus; si uero sit in transitu, ut in Paulo, non dicitur habitus, set actus; ergo etc. Si uero dicatur quod ille habitus est lumen glorie qui differt realiter a uisione, adhuc idem sequitur, quia si lumen glorie necessarium est ad uidendum Deum, necesse est quod fuerit in Paulo in transitu sicut et uisio, et ita fuit habitus glorie cum habitu fidei. [70] Deinde probabatur quod opinio et scientia non possunt esse simul, primo quia scientia est acceptio propositionis necessarie et

1093 scientia … 1094 habere] cf. Auct. Ar., 35, 95 (319,33-34); Arist., An. post., I, 33, 88b31-32 1070 est] om. O | uniuersaliter] simpliciter vel praem. O 1071 eiusdem] vnius O 1073 generis] Item ipsimet dicunt, ut postea patebit, quod fides et scientia abstractiua que sunt eiusdem generis possunt simul esse add. O contradictio quia dicit postea quod fides et scientia abstractiua possunt simul esse i.m. N | et tamen] vnde cum O | hec omnia] omnia ista O | simul] maior non est vera add. O 1074 Maior] om. A autem N 1076 temperantie] lac. 2 litt. O | non] om. O 1077 habitus … stat] om. O 1079 amittit] 1078 temperantie1] intemperantie O | habens enim] quia habens O mittit O 1081 nichil] angelis O 1082 ubi] ibi A | actus … habitus] habitus et 1083 habitus] om. O 1084 uero si] non O | actus A | nisi] iter. sed nisi1 del. N sit] est O | transiens] ideo add. O 1085 alterum] reliquum O | idem] ideo O 1086 formata] firma O | uero] om. O 1087 ut] vnde O | ergo] quare O 1088 qui] quod O 1089 sequitur] sequatur O 1090 et] om. O 1091 et] om. N 1092 probabatur] probatur O 1093 necessarie … 1095 propositionis] i.m. N | et] om. O

N6rb

52

O19v

A4rb

DVRANDI SVPER SENT. I

quam impossibile est aliter se habere, opinio uero est acceptio propositionis contingentis et quam possibile est aliter se habere; set ista opponuntur; ergo scientia et opinio non possunt simul esse de eodem. Responsio: Aut tv intelligis de propositione que est principium ad concludendum aut de conclusione; si de propositione que est principium, non sequitur quin de eadem conclusione possit esse scientia et opinio, set potius contrarium, quia eadem conclusio potest concludi per medium necessarium et per medium contingens; si uero de conclusione, tunc de eadem non potest esse scientia et opinio, nec est contra me, quia dixi quod si de ratione opinionis est quod opinans credat conclusionem posse aliter se habere, tunc non potest stare simul cum scientia, que est de conclusione quam impossibile est aliter se | habere, nec in eodem nec in diuersis, saltem uera opinio. Si autem hoc non sit de ratione opinionis, set solum quod opinans assentiat per medium probabile, tunc possunt stare simul. Hoc etiam dicit frater Thomas Prim a Secunde questione 67 articulo 3 in corpore solutionis et ultim a par te questione 9 articulo 3 in solutione secundi argumenti. [71] Secundo sic arguitur: opinio est ueri et falsi, scientia uero ueri necessarii et certi; ergo de eodem non potest esse simul opinio et scientia. Responsio per idem, quia aut illud intelligitur de conclusione | que probatur, uel de medio per quod probatur. Si de medio per quod probatur, cum ad eandem conclusionem possit haberi medium necessarium, quod semper est uerum, et medium contingens, quod potest esse uerum et falsum, sic de eodem potest esse opinio et 1094 opinio … 1095 habere] cf. Arist., An. post., I, 33, 89a2-4; Thom., Exp. Post., I, 44 (169,155-159) 1110 Prima … 1112 argumenti] cf. Thom., S.th., I-II, 67, 3; III, 9, 3, ad 2 1095 et] om. O | possibile] impossibile O | habere] opinio uero est acceptio add. sed del. N 1098 ad] om. O 1100 possit] possint (?) A 1101 set … contrarium] om. 1103 eadem] eodem A 1104 quia] ego add. O | si] s.u. N O | potest] vt O 1105 posse] post se O 1106 scientia … de] om. O 1107 habere] tunc non potest stare simul cum conclusione add. sed del. O | in2] om. O | hoc] om. A ratio Na.c. 1109 etiam] item N 1110 Prima … 3] infra (an leg. prima?) q. 6. 7. O | corpore … 1111 et] etiam O | ultima] dub. A vniversaliter 1111 solutionis] solutione 2i articuli N 1114 esse simul] inu. N | simul] O 1113 uero] est add. A | ueri2] et add. A om. O 1116 aut] om. N | illud] istud O 1117 uel … 1118 probatur] om. O 1118 haberi] om. O 1120 potest1] patet N

1095

1100

1105

1110

1115

1120

PROLOGVS QVESTIO I

1125

1130

1135

1140

1145

53

scientia; si de conclusione, sic non potest; et illud concessum fuit. Puto tamen quod primum sit uerius. [72] Quod autem fides et scientia non possint simul esse de eodem, probatur unico medio, quia adherens alicui dicto propter auctoritatem dicentis adheret falso si ille falsum diceret; set sciens non potest adherere falso; ergo sciens non potest esse credens. Responsio: Adherens alicui dicto solum propter auctoritatem adheret falso si ille falsum diceret; set adherens alicui dicto non solum propter auctoritatem, set etiam propter aliud, puta propter demonstrationem, non adheret falso, quantumcumque ille diceret, non ratione auctoritatis, set ratione medii demonstratiui; et sic adheret sciens, licet habeat fidem. [73] Dixeram postea quod non poterat demonstratiue probari quod articulus sit possibilis nec rationes contra articulum scientifice solui. Contra hoc arguitur, quia illud est possibile ad quod nichil sequitur impossibile; set potest scientifice ostendi quod ad articulum nichil sequitur impossibile; ergo etc. Minor, scilicet quod possit scientifice ostendi quod ad articulum nichil sequitur impossibile, potest ostendi dupliciter, indirecte et directe: indirecte soluendo rationes contra articulum, de quo postea dicetur; directe ex ratione possibilis. Primo sic: quantum ad articulum Trinitatis, quia secundum Richardvm non plus repugnat personarum pluralitas in eadem natura quam pluralitas naturarum in eadem persona; set prima est possibilis; ergo et secunda. Dicendum ad hoc quod maior propositio non est per se nota, immo si sequeremur dictamen rationis, esset per se falsa, quia plures nature 1135 est … 1136 impossibile] cf. Thom., In Metaph., IX, 3, 1813 (433b) 1141 non … 1143 persona] cf. Rich. de S. Victore, De Trin., III, 9 (143,2-144,12); IV, 10 (172,21-27) 1121 si] set A | potest] esse add. A 1124 probatur] probabatur A (an recte?) 1126 ergo] et add. O 1127 auctoritatem] dicentis add. O 1128 diceret] dicat A 1129 auctoritatem] dicentis add. O 1131 adheret] adhereret N 1132 habeat] haberet N 1134 articulus] fidei non add. O | articulum] possunt add. A (an recte?) 1136 potest … quod] om. O | ad] s.u. N | articulum] fidei add. O 1138 quod … 1139 et … indirecte2] videlicet ostendi2] om. O | ostendi2 … 1139 dupliciter] inu. A O 1140 dicetur] et add. O | directe] autem add. A 1141 Richardum] aug' A 1142 personarum … 1143 persona] pluralitas naturarum in una persona quam (pluralitas quam i.m.) personarum pluralitas in eadem natura (natura exp.) persona natura quam pluralitas personarum (quam - personarum del.) N | pluralitas2] diuersitas O 1143 eadem persona] vno supposito O | prima] secunda O | secunda] prima O 1144 Dicendum] Responsio praem. O | ad hoc] om. O | propositio] om. O | se] om. O 1145 sequeremur … rationis] sequeretur O

54

N6va

O20r

DVRANDI SVPER SENT. I

quarum quelibet habet rationem partis, ut materia et forma, per se concurrunt ad unum suppositum; plura autem supposita secundum ordinem quem uidemus in natura creata, ex qua omnis cognitio nostra sumit exordium, non possunt concurrere in unam | naturam. Si uero intelligatur de natura completa in genere substantie que non habet rationem partis totius, tunc propositio uideretur esse uera, set minor falsa esset secundum iudicium rationis naturalis, cui innititur demonstratio | que facit scire. [74] Possibilitatem articuli incarnationis demonstrant tripliciter, secundum quod triplex est possibile, scilicet ex potentia materie, ex potentia agentis et ex possibilitate terminorum, que se habent per ordinem, et primum supponit secundum et secundum tertium et non econuerso. Ex possibili dicto tertio modo sic arguitur: non plus repugnant fecunditas et uirginitas quam fecunditas et sterilitas; set inter fecunditatem et sterilitatem non est repugnantia terminorum quin Deus possit facere sterilem fecundam, ergo et uirginem matrem. Dicendum quod maior non est per se nota, set ualde dubia, quia uirginem esse matrem saltem in partu uidetur implicare quod duo corpora sint simul, scilicet corpus matris et prolis, cui nulla ratio naturalis acquiescit. Istud autem non sequitur, si sterilis corrupta fit mater. Secundo, quia Deus non potest facere quod sterilis manens sterilis concipiat (alioquin simul esset sterilis et non sterilis); et per eandem rationem posset dici quod uirgo manens uirgo non potest concipere, nec plus concludit ratio. Tertio, quia dato quod concluderet quod eadem posset esse mater et uirgo, adhuc non esset probatus articulus incarnationis, quia si uirgo conciperet, non propter hoc proles concepta posset esse simul Deus et homo, in quo per se consistit articulus incarnationis. Secundo probatur ex possibili dicto a potentia agentis sic: potentia Dei extendit se ad omnia, ergo ad hoc

1146 ut] est add. O 1148 cognitio nostra] inu. O 1149 possunt] simul add. O 1150 intelligatur] intelligeretur N 1151 partis] set add. O | propositio] maior O | esse] om. A | esse uera] inu. O 1152 esset] om. O 1154 Possibilitatem] autem add. N 1155 materie] et add. N 1156 se habent] inu. O 1157 et1] quia O 1158 dicto] post modo O | sic arguitur] inu. A 1159 repugnant] repugnat O 1161 facere] i.m. N | facere sterilem] inu. A 1164 corpus] om. A | prolis] an scrib. uirginis? 1165 corrupta] coruta sed del. et i.m. corr. N | fit] sit dub. A, N 1166 quia] quod N 1168 posset] potest O 1170 mater … uirgo] virgo et mater O 1171 uirgo] non add. sed exp. O 1173 dicto a] ex O 1174 extendit se] inu. O | ergo] om. O

1150

1155

1160

1165

1170

PROLOGVS QVESTIO I 1175

1180

1185

1190

1195

1200

55

quod mater sit uirgo; et istud est argumentum angeli: Non erit impossibile apud Deum omne uerbum. Dicendum quod potentia Dei extendit se ad omnia possibilia; set quod possibile sit matrem esse uirginem, non est per se notum; et si esset, non propter hoc esset probatus articulus incarnationis propter rationem que dicta est. Tertio probatur ex ratione possibilis sumpta ex parte materie sic: agens quod habet materiam sibi totaliter subiectam potest facere de ea quidquid uult; set materia beate uirginis fuit totaliter subiecta Spiritui Sancto; ergo potuit facere de ea quod uoluit. Dicendum quod de materia quantumcumque subiecta agenti non potest fieri nisi quod est in potentia materie naturali uel obedientiali; illud autem est recipere formam aliquam. Quod autem compositum ex illa materia et forma possit uniri supposito diuino in unitate suppositi, non est per se notum, set adeo dubium iuxta rationem naturalem quod probabilius est hoc negare quam concedere. Igitur iste rationes non probant demonstratiue possibilitatem articuli incarnationis; immo apud omnem philosophum reputaretur derisorium per has rationes esse aliquid demonstratum. [75] Dicunt postea quod rationes contra articulum possunt scientifice | solui, non quidem demonstrando quod ratio falsum assumat, set ostendendo quod ratio non concludit demonstratiue. Et multum differunt; de aliquo enim potest ostendi quod non demonstratur, quamuis non ostendatur aliqua falsitas contineri. Quod autem possit scientifice ostendi quod ratio que est contra articulum non sit demonstratiua, probant sic: illa natura que eminenter excedit omnem naturam creatam non debet limitari nec iudicari secundum intelligentiam nostri intellectus, qui ex rebus creatis sumit cognitionem; set natura diuina est huiusmodi; ergo etc.

1175 Non … 1176 uerbum] Lc., 1, 37 1175 istud … 1176 uerbum] hoc accipiunt ex luce 1: Non est impossibile apud deum etc O 1177 extendit se] inu. O | matrem esse] inu. O 1178 et] etiam O 1179 propter] per A 1180 parte] potentia O 1181 de] ex A 1183 potuit] poterat O | facere] 1185 illud] id Na.c. id Np.c. istud O | autem] post ea O | quod1] quidquid O non add. O 1186 et forma] om. O 1189 hoc] om. O | Igitur] ergo O 1191 esse … 1192 aliquid] inu. O 1193 quod] per (?) sed del. et s.u. corr. N | articulum] facte add. O 1195 concludit] dub. A concludat O 1196 differunt] differt O | enim] dicere quod O 1201 intelligentiam … intellectus] nostrum intellectum O | qui] que O | ex] de O | creatis] realibus O | sumit … 1202 cognitionem] inu. A

O20v

56

N6vb

A4va

DVRANDI SVPER SENT. I

Dicendum quod quamuis aliud sit ostendere rationem non esse demonstratiuam et ostendere quod ratio falsum assumat, tamen in quibusdam rationibus adductis contra articulum necesse est, si soluantur, quod aliqua propositio interimatur tamquam falsa, quia cum non sit defectus in forma et assumantur propositiones que secundum cursum rationis naturalis uidentur necessarie et per se note, oportet quod ratio procedat uel aliqua propositio negetur tamquam falsa. Verbi gratia si arguatur sic: “In quibuscumque natura et suppositum sunt idem realiter, multiplicato uno multiplicatur reliquum; set in Deo natura et suppositum | sunt idem realiter secundum omnem considerationem rationis naturalis; ergo cum in Deo non multiplicetur natura, nec suppositum”, impossibile est istam rationem soluere nisi negetur aliqua propositionum tamquam falsa, de cuius falsitate non potest plus constare quam de ueritate negatiue sibi opposite, de qua solum constat | per fidem et non scientifice. Et quod adducitur, quod illa natura que eminenter excedit omnem aliam non debet limitari nec iudicari secundum ea que uidentur in creaturis, dicendum est quod aliqua sunt propria Deo respectu creaturarum et in talibus non debet iudicari natura diuina secundum naturas creatas, sicut esse infinitum, omnipotentem et huiusmodi; alia sunt communia Deo et creaturis, sicut ens et ea que consecuntur ens in communi, sicut unum et multa, idem et diuersum, et in istis quantum est de ratione naturali, cui innititur omnis demonstratio, idem iudicandum est de Deo sicut de creaturis, ita quod sicut in eis illorum que sunt penitus idem re unum non potest plurificari sine altero, ita et in Deo; nec oppositum potest esse nisi pure creditum. [76] Quod autem ita sit, patet per responsiones quas dant ad rationes inductas. Cum enim primo arguebatur quod possibilitas articuli Trinitatis non potest probari a priori demonstratiue, quia priorem causam non habet, nec a posteriori per rationem factam in precedenti articulo, dicunt qvidam quod immo a priori, quia 1203 sit ostendere] inu. O | rationem … 1204 ostendere] om. O 1204 assumat] et quod ostendatur nullam falsitatem contineri in ratione add. O 1205 quibusdam] quibus O | necesse … si] necessario ad hoc quod O 1206 quia … 1210 falsa] om. O 1207 assumantur] an scrib. affirmentur? 1211 multiplicato … 1212 realiter] i.m. A om. O 1214 istam … 1215 rationem] inu. N 1218 adducitur] additur N | excedit … 1219 creaturis] etc O 1220 est] om. O 1222 communia … 1223 Deo] inu. A 1223 consecuntur] sequuntur O 1224 in] de O 1226 sicut2] iter. sed sicut2 del. N | eis illorum] creaturis O 1229 Quod autem] et quod O 1230 primo] om. O 1232 habet] habent O | per] propter O 1233 priori] posteriori O

1205

1210

1215

1220

1225

1230

PROLOGVS QVESTIO I

1235

1240

1245

1250

1255

1260

57

emanationes secundum rationem precedunt personas et principia emanationum ipsas emanationes et sic ex pluralitate principiorum potest probari pluralitas emanationum et ex illa pluralitas personarum. Set constat quod ista non est probatio demonstratiua, quia non est per se notum in Deo esse pluralitatem principiorum nec pluralitatem emanationum, immo nec aliquam emanationum. | Alii dicunt quod a posteriori potest probari possibilitas articuli, licet non declarent quomodo, et ego probo quod nullo modo, quia ex creaturis non deuenimus in cognitionem Dei nisi tripliciter secundum doctrinam beati Dyonisii, scilicet uia causalitatis, eminentie et remotionis; set per nullam istarum uiarum potest concludi nisi illud quod est commune tribus personis, quia eadem causalitas, eadem perfectio et remotio eiusdem imperfectionis est in omnibus personis equaliter. [77] Ad aliam rationem, cum dicebatur quod si possibilitas articuli posset demonstrari, meritum fidei auferretur aut multum diminueretur, quod consistit in difficultate actus, dicunt quod non est uerum quod difficultas actus faciat ad rationem meriti; alioquin non esset bonum studere in theologia nec esset uirtuosum, quia theologus facilius assentit articulis quam alius et uirtuosus facilius operatur quam non uirtuosus. Set ista solutio non ualet, quia sicut distingunt doctores, et bene, duplex est difficultas, scilicet operis et operantis; difficultas operis facit ad meritum, set non difficultas operantis, et ideo habitus scientificus uel uirtuosus qui minuit difficultatem ex parte operantis, non minuit meritum, set illud quod minuit difficultatem ex parte operis minuit meritum; talis autem difficultas minueretur in obiecto fidei, si ipsum secundum se uel eius possibilitas esset demonstrabilis. Et confirmatur, 1241 ex … 1243 remotionis] cf. Dur., Super Sent., I, 3, 1 (150,21-24) 1252 uirtuosus … 1253 uirtuosus] cf. Thom., Quodl. IV, 10, resp. (341,37-41) 1255 duplex … operantis] cf. Thom., Super Sent., II, 29, 1, 4, ad 3 (751) 1238 in Deo] post esse N | pluralitatem2] etiam O 1237 non est1] post probatio A | emanationum2] emanacionem A 1239 immo … emanationum2] om. O 1240 potest] possit O 1242 deuenimus] deueniemus O | doctrinam … 1243 Dyonisii] beatum dyonisium O 1243 causalitatis] et add. A 1244 nullam] nulla N | uiarum] om. O 1245 quia eadem] i.m. N | eadem perfectio] eminentia O 1246 eiusdem] om. O | omnibus] tribus add. O 1247 cum dicebatur] scilicet O 1252 operatur] 1248 demonstrari] demonstratiue probari O 1249 quod1] quia O om. O 1254 ista] om. O 1255 scilicet operis] inu. O | scilicet … 1256 meritum] i.m. N 1256 ideo] quia omnis O 1257 qui] om. O | operantis … 1258 parte] i.m. N | non] tamen add. O 1259 si] set O 1260 esset] iter. sed esset2 del. N esse O

O21r

58

N7ra

O21v

DVRANDI SVPER SENT. I

quia si articulus demonstraretur, tolleretur meritum fidei, quia homo necessario assentiret et non libere; ergo si demonstraretur possibilitas articuli, minueretur meritum fidei. Nota secundum Gregorivm: Fides non habet meritum cui humana ratio prebet experimentum. Ad hoc dicunt qvidam quod demonstratio que innititur pure lumini naturali euacuat meritum fidei, quia causat assensum necessarium; set demonstratio que innititur lumini naturali supposita fide non euacuat, quia non causat assensum necessarium, eo quod quilibet potest a fide libere discedere. Istud autem dictum est satis irrationabile, quia demonstratio, si sit uera, facit hominem iudicare de conclusione quod impossibile est eam aliter se habere, quod non contingit nisi idem iudicet de principiis; a tali autem demonstratione impossibile est intellectum discedere. | [78] Deinde arguebatur quod scientia abstractiua de Deo posset communicari puro uiatori, primo sic: quandocumque due cognitiones sunt circa idem subiectum per ordinem se habentes, intellectus potest ferri super unam illarum sine altera; set cognitio de Deo quiditatiua et intuitiua sunt huiusmodi; ergo intellectus saltem uirtute diuina potest ferri super abstractiuam sine intuitiua. Secundo, quia aliqvi doctores | ponunt quod Adam in statu innocentie habuit cognitionem de Deo mediam inter cognitionem beatam et cognitionem uie; set illa non potuit esse nisi abstractiua; quare etc. Tertio, quia prior cognitio potest haberi sine posteriore; set cognitio quiditatiua prior est cognitione intuitiua, cum illa respiciat quiditatem secundum se, intuitiua autem respiciat rem secundum esse existentie; ergo quiditatiua potest haberi sine intuitiua. Quarto, quia secundum

1263 Fides … 1264 experimentum] cf. Greg., Hom. in Euang., II, 26, 1 (218,5-6) 1280 Adam … 1282 uie] cf. Thom., De uerit., 18, 1 (531,171-179) 1261 fidei] secundum gregorium fides non habet meritum etc. Item O 1263 minueretur] innueretur praem. sed del. N | meritum fidei] fides O | Nota … 1266 fidei] om. O 1264 Ad hoc] adhuc dub. N 1266 quia] demonstratio add. O | set] dicunt quod add. O 1267 euacuat] fidem add. A nec add. sed del. N 1268 quia non] nec A | potest] post fide O 1270 uera] demonstratio add. A 1271 eam] om. O | contingit] contingeret A | idem] illud A 1272 iudicet] iudicium sit O | tali autem] talium A 1274 arguebatur] arguitur O | de Deo] om. O | posset] possit O 1275 puro] om. O | cognitiones] actiones O 1278 potest … 1279 ferri] om. O 1280 habuit] habebat O 1281 beatam … 1282 cognitionem] i.m. N 1282 potuit] potest O | quare] ergo O 1283 posteriore] posteriori O 1285 rem] om. O 1286 quia] om. O

1265

1270

1275

1280

1285

PROLOGVS QVESTIO I

1290

1295

1300

1305

1310

59

Philosophvm I Phisicorum communiora et uniuersaliora sunt nobis per prius nota; set communior est cognitio rei quiditatiua quam intuitiua; ergo etc. Adducebantur etiam ad hoc quedam exempla, scilicet quod angelus prius cognoscit res quiditatiue quam intuitiue, et de uisione in speculo in quo non uidetur res intuitiue; alioquin esset in directo aspectu. [79] Ad primam rationem respondebatur quod intuitiua precedit abstractiuam ordine nature; set Deus potest aliud facere mutando talem ordinem. Alivs dixit quod uel intelligitur de eadem cognitione uel de alia; non de eadem, quia in nobis non omnis cognitio intellectiua et abstractiua presupponit cognitionem intuitiuam eiusdem potentie; nec de alia, quia in angelo non est nisi una cognitio et tamen est ibi intuitiua et abstractiua. [80] Ad secundam responsum fuit quod abstractiua in Deo de rebus creatis non est perfectior quam intuitiua, quia essentia diuina representat res absentes omni modo quo possent representari si essent presentes. Alivs dixit quod distinctio intuitiue et abstractiue non habet locum in cognitione diuina, quia res create, que quandoque possunt esse presentes realiter et quandoque absentes, non habent rationem obiecti terminantis cognitionem diuinam, cum tamen distinctio abstractiue et intuitiue sumantur penes condiciones obiecti terminantis cognitionem. Teneo, sicut prius, quod cognitio abstractiua de Deo, qualem isti ponunt, non potest communicari puro uiatori, nec rationes facte contra hoc concludunt nec facte pro hoc sunt solute. Quod patet primo discurrendo per rationes contra hoc factas. Cum enim primo dicitur quod quando due cognitiones sunt per ordinem | se habentes, intellectus potest ferri super unam sine alia, 1287 communiora … 1288 nota] cf. Arist., Phys., I, 1, 184a18-25 1308 cognitio … 1309 uiatori] cf. Dur., Super Sent., Prol., 1 (18,395-21,466) 1290 cognoscit] cognouit N | quam intuitiue] om. N 1291 de] om. O | esset] res add. O 1292 in directo] indirecto N 1294 abstractiuam] quidditatiuam A | aliud] alitui (?) Oa.c. aliter Op.c. 1295 talem ordinem] inu. O | uel] om. O 1298 de alia] dub. A in angelo O 1299 et1] om. A | ibi] cognitio add. O | intuitiua … abstractiua] abstractiua et intuitiua O 1300 fuit] est O 1302 possent] possunt O 1303 non] om. O 1304 quandoque] non add. O 1305 possunt … quandoque] i.m. N | absentes] cognitioni diuine add. O 1306 terminantis] terminabilis praem. O 1307 sumantur] seruetur O an scrib. sumatur? | condiciones] om. O 1308 quod … 1309 uiatori] solutio prima i.m. add. A 1310 nec1] tamen add. O | facte1] post hoc O | solute] logice O 1312 enim … dicitur] Ad primum enim cum O | sunt … 1313 alia] etc O 1313 alia] altera N

A4vb

60

O22r

N7rb

DVRANDI SVPER SENT. I

falsum est loquendo generaliter, quia non plus dependent actus diuersarum potentiarum abinuicem quam actus eiusdem potentie; set actus | diuersarum potentiarum se habentes per ordinem habent talem connexionem quod nulla uirtute potest quis ferri in primum sine secundo, sicut nullus potest uelle sine intelligere; ergo fortiori ratione in actibus eiusdem potentie habentibus ordinem. Quod dicitur secundo, quod Adam in statu innocentie habuit cognitionem mediam inter cognitionem nostram et beatam, dico quod potuit habere cognitionem mediam supra nostram in eadem specie intensiorem, set non abstractiuam differentem specie a nostra. Ad tertium, cum dicitur quod prior cognitio potest haberi sine posteriore, dicendum quod prior cognitio est existentis in actu secundum quod huiusmodi, ut probatum est et adhuc probabitur. Ad quartum dicendum quod in ea est duplex defectus: primus est quod argumentum procedit ex communioribus secundum uniuersalitatem, in Deo autem non est accipere abstractum secundum uniuersalitatem; et qui sic apprehendit Deum non intelligit, cum Deus secundum se sit quedam singularitas. Alius defectus est quia uniuersaliora sub esse uniuersali non sunt prius cognita simpliciter, immo eorum cognitio dependet ex cognitione singularium iuxta illud quod dicit Philosophvs I De anima: Vniuersale aut nichil est aut posterius est. [81] Deinde ostendendum est quod solutiones eorvm ad rationes pro hac parte adductas non ualent. Vnvs enim dixit ad primam rationem | quod procedebat secundum cursum nature, set Deus poterat facere contrarium. Set istud non soluit, quia, ut arguebatur,

1334 Vniuersale … 1335 est] cf. Auct. Ar., 6, 6 (174,82-83); Arist., De an., I, 1, 402a21-22 1314 falsum] dicendum quod praem. O 1316 actus] eiusdem add. O | diuersarum potentiarum] inu. O 1317 quis] aliquis O 1318 ratione] modo A 1319 habentibus] habentis N 1320 Quod … secundo] Ad secundum cum dicitur O | Adam] habuit s.u. add. N | habuit] om. N 1321 inter … beatam] etc O | dico] dicendum O 1322 quod] non potuit habere cognitionem mediam inter cognitionem beatam et vie set add. O | mediam] aliquam O 1323 set] licet O | non] dub. N 1325 posteriore] priore N posteriori O | dicendum quod] set AN | cognitio est] inu. O 1326 ut] sicut O | et … probabitur] om. O 1328 quod] quia A | procedit] precedit O 1330 intelligit] deum add. O 1331 singularitas] finitas O | Alius] Secundus O 1332 uniuersali] vli praem. sed exp. N 1333 ex] a O | iuxta] 1335 est] singulari O secundum O | illud] id N 1334 aut1] autem O 1337 adductas] adducte O | non] nichil O 1339 poterat] potest O | istud] om. O | soluit] valet O

1315

1320

1325

1330

1335

PROLOGVS QVESTIO I 1340

1345

1350

1355

1360

61

non ens non potest cognosci quacumque potentia primo sub ratione non entis; item per eandem rationem nec ens in potentia, cum habeat rationem non entis respectu actus, nisi per ens in actu secundum quod huiusmodi, que cognitio est intuitiua. Que ratio, si non sufficiat, addo aliam. Sicut scientia secundum potentiam refertur realiter ad scibile secundum potentiam, ita scire in actu refertur ad scitum in actu realiter nec ab hoc uidetur quod possit priuari quacumque uirtute, cum doctores concedant quod licet Deus possit facere intelligere sine obiecto in ratione mouentis, non tamen sine ratione termini correlatiui; set ad obiectum quod non est in actu realiter non potest esse realis relatio; ergo primum intelligere non potest esse nisi ad ens in actu secundum quod huiusmodi. Et si dicatur quod per eandem rationem nec alia intelligere essent nisi de ente in actu, dicendum quod non | sequitur, quia sufficit quod intelligere habeat realem relationem ad primum obiectum a quo tota intellectio deducitur. Alivs dixit ad hanc rationem quod aut intelligitur de cognitione eiusdem potentie aut alterius. Et istud non ualet, quia illud intelligo sub distinctione, scilicet quod impossibile est cognitionem abstractiuam habere de aliqua re nisi precedente intuitiua, siue eiusdem potentie siue alterius, siue eiusdem obiecti siue alterius; oportet tamen esse aliquam intuitiuam ex qua illa deducatur. Ad secundam rationem dixit vnvs quod cognitio abstractiua quam habet Deus de rebus est ita perfecta sicut intuitiua, quia essentia diuina representat res secundum omnem modum quo possunt

1340 non1 … 1341 entis] cf. Dur., Super Sent., Prol., 1 (19,410-414) 1347 licet … 1349 correlatiui] cf. God. de Font., Quodl. XII, 1 (80-82); Dur., Super Sent., II, 3, 5 (155,259-156,178) 1362 essentia … 1364 earum] cf. Dur., Super Sent., I, 35, 2 (π, 95rb, [18]); 36, 3 (99rb, [25]); IV, 49, 3 (338,212-340,247) 1340 ens] simpliciter add. O 1341 item] et O 1342 nisi] dub. A et non cognoscitur i.m. add. A non O 1343 sufficiat] est efficax O 1344 secundum potentiam] i.m. A om. NO | refertur realiter] inu. O | ad … 1345 refertur] i.m. N 1346 quod possit] posse O 1347 doctores] omnes praem. N | intelligere] intelligentiam O 1348 mouentis] siue in relatione termini correlatiui add. O | sine] an supplendum? | sine … 1349 set] potest facere quod O 1349 in] om. O | non2] om. O 1351 in] om. NO | Et] om. O 1352 alia] aliqua O | intelligere] intelligentia O | essent] esset O 1353 intelligere] intelligentia O 1356 eiusdem] eius O | Et] set O | illud] dictum N 1357 sub] sine O | est] sit O 1360 oportet] quia praem. 1358 habere] haberi O 1359 siue2 … alterius2] om. O O | tamen] om. O | qua] om. O | deducatur] de d praem. sed del. N

O22v

62

DVRANDI SVPER SENT. I

representari sine presentia earum. Tunc quero quare essentia diuina, ex quo quiditatiue et perfecte representatur intellectui sine sua actuali presentia, cum ipsa sit quoddam necesse esse, non representatur ita perfecte per suam quiditatem sic representatam sicut alie res per essentiam diuinam, maxime quia intellectus apprehendens sic perfecte essentiam diuinam non ignorat eam necesse esse nec ligatur quin hoc consideret; et tunc erit eque perfecta ista cognitio sicut intuitiua per eandem rationem per quam eque perfecte cognoscuntur res a Deo in absentia ut in presentia. Id quod alivs dixit, quod hec distinctio non habet locum in Deo, quia intellectio diuina non terminatur ad res, non ualet, quia licet cognitio diuina non terminetur ad res creatas ut ad obiectum primum et principale, terminatur tamen ad eas sicut ad obiectum secundarium, quod potest facere differentiam secundum cognitionem abstractiuam et intuitiuam.

1365

1370

1375

A4vb

[1] | Secundo queritur de subiecto theologie quid sit, utrum Deus uel aliquid aliud. Et uidetur quod Deus non sit subiectum, primo quia de subiecto oportet precognoscere quid est, ut dicitur I Posteriorum; set de Deo non potest precognosci quid est secundum Damascenvm, qui dicit quod in Deo dicere quid est est impossibile; ergo etc.

2 De … sit] cf. Thom., Super Sent., Prol., 4 (325,1-328,49); S.th., I, 1, 7; Henr. de Gand., Summa, 19, 1-2 (94v-119v); Quodl. XII, 1 (4-13); God. de Font., Quodl. I, 5 (9-17); Aeg. Rom., Ord., Prol., 1, 1 et 3 (1va-2va; 3ra-vb); Quodl. III, 2 (127a-133b); Guill. P. God., Lect. Thom., Prol., 2 (1vb-2rb); Iac. Met., Super Sent., Prol., 2 (58,2-66,297) 6 de … est] cf. Auct. Ar., 35, 5 (311,77-79); Arist., An post., I, 1, 71a11-13 8 in … impossibile] cf. Ioh. Dam., De fide orth., I, 9 (48,8-10); Thom., S.th., I, 1, 7, arg. 1 1364 presentia earum] inu. O 1365 representatur] representantur A | actuali] accidentali O 1366 ipsa] om. O 1367 sic representatam] alias res O | res] representantur add. O 1368 intellectus] intelligentia O 1370 consideret] considet (?) A considerat O 1371 per quam] quia O 1372 Id] Illud O 1373 Deo] du (?) praem. sed del. N 1376 quod] et O 4 queritur] queretur M | theologie] et add. Y | sit] subiectum add. Z | utrum] urum sed i.m. corr. M 5 sit] ibi add. A | primo] om. OY 6 I] 2° O 7 potest] habet Y | precognosci] cognosci AFM 8 dicere] post est1 ANZ | quid] quod Z | est impossibile] inu. AY | ergo] quare O

5

PROLOGVS QVESTIO II 10

15

20

25

63

[2] Secundo sic: si Deus esset subiectum in theologia, aut hoc esset sub ratione absoluta uel sub | aliqua ratione determinata: non sub ratione absoluta, quia nichil infinitum sub ratione infiniti potest esse subiectum scientie finite, quia scientia sortitur rationem ab obiecto; set Deus sub ratione absoluta est infinitus et sub ratione infinitatis acceptus; ergo ut sic non potest esse subiectum uel obiectum theologie nostre, que finita est. Nec sub aliqua determinata, quia ad subiectum sub formali ratione subiecti attributionem habent omnia de quibus determinatur in scientia; set multa determinantur in theologia que nullam attributionem habent ad Deum sub aliqua una speciali ratione; ergo etc. [3] In contrarium arguitur: illud est subiectum in theologia | nostra quod est subiectum in theologia beatorum, quia scientia nostra et beatorum non uidentur differre ex parte obiecti, set modi cognoscendi, ut innuit Apostolvs Cor. 13: Videmus nunc per speculum et in enigmate, | tunc autem facie ad faciem; nunc cognosco ex parte, tunc autem cognoscam sicut et cognitus sum; set in scientia beatorum subiectum uel obiectum est Deus et sub ratione absoluta; ergo et in nostra.

16 Nec … 20 etc] cf. Thom., S.th., I, 1, 7, arg. 2; Bonau., Super Sent., Prol., 1, sed contra (6b) 21 illud … 22 beatorum] cf. Henr. de Gand., Quodl. XII, 1, sed contra (5,26-32) 24 Videmus … 26 sum] Paul., I Cor., 13, 12 10 Secundo] Item O | sic] om. OY | hoc] hic F 11 uel] aut AO | uel … 12 12 absoluta] absoluta] i.m. F | sub2] infinita add. Y | aliqua ratione] inu. O infinita s.u. add. Y | nichil] nisi O | infiniti] infinita AYZ 13 scientie finite] inu. AZ in scientia finita Y | rationem] i.m. N speciem AO distinctionem Y | ab] ex Y | obiecto] obiectione Na.c. 14 absoluta] infinita O | infinitus] absolutus O 16 finita] infinita Fa.c. Z | aliqua] ratione add. OYZ 17 formali ratione] inu. O | ratione] carne praem. sed del. F | subiecti] obiecti O | attributionem habent] inu. OY | de … 18 determinatur] que determinantur Y 18 theologia] theologiam N scientia theologie O 19 aliqua una] inu. O | una] om. Y 20 ergo] om. Y 21 illud] quod add. sed del. F idem O | nostra … 22 theologia] i.m. N | nostra … 22 beatorum] beatorum et in nostra theologia O 22 quod] quod mū (?) praem. sed del. F | scientia] theologia O | scientia nostra] nostra theologia A 23 uidentur] uidetur (comp.) YZ | set] ex parte add. YZ | modi] in modo M 24 Cor] ad praem. O | 13] 12 Y 25 et] om. FMZ | in … faciem] etc O | nunc] et praem. O 26 autem] om. AY aut M | cognoscam] om. O | cognoscam … sum] etc. (?) s.u. A | sicut] -cut s.u. F | et] om. Y 27 et1] non A | et1 … absoluta] om. Y | ergo] iter. A | et2] om. M

O12r

Y34vb

F5va

64 M16ra N7va

π9ra

A5ra

Z3ra

DVRANDI SVPER SENT. I

[4] Respondeo: Quia theologia | tripliciter accipitur, sicut | in prima questione expositum est, ideo questio ista tripliciter deducetur secundum triplicem acceptionem theologie. Prius tamen premittetur quid est esse subiectum in scientia et que sunt de ratione subiecti. Est ergo sciendum quod nunc non intendimus de subiecto scientie in quo est; sic enim omnium scientiarum est unum subiectum, | scilicet intellectus. Set intendimus de subiecto scientie de quo est scientia. Et tale subiectum oportet habere tres condiciones: prima est quod sit aliquid incomplexum, scilicet terminus et non propositio; secunda est quod sit primo et principaliter in scientia consideratum et quod omnia alia habeant ad ipsum attributionem; tertia est quod aliqua possint predicari de ipso denominatiue. Ratio prime condicionis est quia illud est subiectum scientie quod est subiectum | conclusionis demonstrate; set subiectum conclusionis demonstrate est aliquis terminus incomplexus et non propositio; ergo etc. Minor patet, set maior | probatur, quia scientia est habitus conclusionis demonstrate, et ideo illud est subiectum de quo est scientia, idest de quo est aliquid demonstratum in conclusione scita; demonstratur autem predicatum

29 34 38 44

sicut … 30 est] cf. Dur., Super Sent., Prol., 1 (2,24-3,58) omnium … subiectum] cf. Aeg. Rom., Ord., Prol., 1, 1 (2raB) principaliter … consideratum] cf. Aeg. Rom., Ord., Prol., 1, 1 (2rbH) scientia … demonstrate] cf. Thom., De uerit., 2, 1, arg. 4 (37,25-26)

29 Respondeo Quia] Responsio O Dico quod Y | theologia] Cum praem. O | accipitur] accipiatur O | sicut] post prima s.u. M ut Y | sicut … 30 est] ut patuit in precedenti questione Y | prima] precedenti YZ 30 ista] ia Y | deducetur] deducitur Na.c. Z 31 Prius … 32 quid] Nota (?) V (et Durandus i.m. V) | premittetur] premittitur Y 32 quid … 81 theologia] hoc praeambulum citat V | est] om. F | esse] om. OY 33 scientie] theologie O 34 est1] scientia add. YZ | est unum] inu. O | unum] idem V 35 de2] in sed exp. et s.u. corr. F et circa quod i.m. add. F | scientia] sic enim praem. sed del. F 36 oportet] debet M | est] | sit] quod a.c. Y 37 aliquid] aliud M om. Y | secundum am add. Y incomplexum] incompm Y | scilicet terminus] om. O | secunda] secundo OV | est] om. OVZ 38 in scientia] om. O 39 alia] om. Y | habeant] post ipsum Y | ad ipsum] post attributionem OV | est] s.u. F om. MO | aliqua] alica AZ ab praem. sed exp. F aliquid Va.c. 40 predicari] post ipso Y | ipso] subiecto praem. sed exp. N eo O 41 illud] idem O | scientie] in scientia A om. Z 42 demonstrate1] demonstratiue NZ | demonstrate2] demonstratiue Na.c. demonstrante Np.c. demonstratiue YZ | aliquis] om. O 43 etc] Item add. Z | Minor] maior Y | set] om. Y 44 maior] minor Y | demonstrate] demonstratiue VZ | et … 46 demonstratum] om. Z 45 ideo] om. OY | illud] id OY | est2 … est3] om. V | idest] om. FMY 46 demonstratum] demonstratur V | demonstratur … predicatum] set predicatum demonstratur Y set demonstratur set predicatum Z

30

35

40

45

PROLOGVS QVESTIO II

50

55

60

65

65

de subiecto et non econuerso; ergo subiectum conclusionis scite est subiectum scientie. Propter quod magis proprie dicitur subiectum quam obiectum, non quidem in quo, set de quo; obiectum enim proprie sumptum est illud quod primo et principaliter cognoscitur; quod autem primo et principaliter cognoscitur scientifice est conclusio demonstrata, que continet subiectum et passionem; et ideo conclusio demonstrata proprie dicitur obiectum scientie. Set subiectum conclusionis demonstrate proprie dicitur subiectum scientie de quo alia sciuntur, quia de ipso alia demonstrantur. Vnde secundum hoc illa comparatio qua dicitur quod sicut se habet obiectum ad potentiam, ita subiectum ad scientiam, non est uera secundum omnem sensum; obiectum enim potentie est illud quod primo et directe cognoscitur; set subiectum scientie non est illud quod primo et directe scitur, set est illud de quo passiones demonstrate sciuntur. Verumtamen in hoc potest esse uera comparatio quod sicut omnia que cognoscuntur ab aliqua potentia | habent attributionem aliquam ad principale obiectum, sic illa que determinantur in scientia omnia habent attributionem ad subiectum. [5] Et hec est secunda condicio | subiecti in aliqua scientia. Cuius ratio est quia unitas scientie est a subiecto, sicut dicitur I

48 magis … 49 obiectum1] cf. Aeg. Rom., Ord., Prol., 1, 1 (2raB) 56 sicut … 57 scientiam] cf. Thom., S.th., I, 1, 7, resp. 47 ergo] set V | scite] om. Z | est] et O 48 subiectum1] scite est subiectum add. Z | scientie] est add. O | proprie] om. Y 49 non] nec Z | quidem] subiectum add. i.m. F, MO | set] subiectum add. M 50 illud] id O 51 quod … scientifice] om. O 52 que] s.u. F | que continet] quecunque Z | continet] habet (?) sed del. et i.m. corr. N 53 obiectum] subiectum Z | subiectum] obiectum dub. Z 54 proprie] post scientie Y | dicitur] est Y | quo] qua V 55 alia1] aliqua MO | sciuntur] secuntur M | de ipso] post alia Y | Vnde] bene i.m. add. V | secundum] per A | illa] ista O ipsa Z 56 qua] que Y | dicitur] datur sed del. et i.m. corr. F | habet] om. F | obiectum] subiectum praem. sed del. N | potentiam] scientiam praem. sed del. N | ita] sic se habet O sic V 58 potentie] scientie V | illud] id O 59 subiectum … set2] om. M | illud] om. FN id O | primo] proprie Y | scitur] cognoscitur N 60 illud] id O | sciuntur] secuntur M | in] et O | in hoc] post comparatio Y 61 uera] bona F uera i.m. V | quod] quia FN 62 aliquam] om. MV | aliquam … 64 attributionem] i.m. N 63 determinantur] post scientia Y | scientia] habent add. sed del. V | omnia] illa praem. O 64 subiectum] scientiam Va.c. 65 hec] hoc MO om. Y | secunda] s.u. V | condicio subiecti] inu. Y (subiecti s.u. Y) | subiecti] i.m. F | in … scientia] i.m. V | scientia] potentia O 66 quia] s.u. F

M16rb

O12v

66

π9vb

DVRANDI SVPER SENT. I

Posteriorum quod scientia una est unius generis subiecti partes et passiones considerans; set non esset una a subiecto nisi subiectum primo et principaliter consideraretur et alia per comparationem ad ipsum. Si enim subiectum non consideraretur principalius quam alia, non magis attenderetur unitas scientie secundum subiectum quam secundum alia. Rursus si alia non haberent attributionem ad subiectum, scientia non esset una, quia diuersa consideraret et ut diuersa, et non ut aliquo modo unum; ideo etc. [6] Ratio tertii est quia omnis scientia probat de subiecto aliquas passiones uel per modum passionum; set passio uel quodcumque acceptum per modum passionum predicatur de subiecto denominatiue; ergo oportet quod de subiecto scientie possint aliqua predicari non solum essentialiter, set denominatiue. [7] Hoc supposito inquirendum est de principali proposito, scilicet quid sit subiectum in theologia, et primo secundum secundam acceptionem theologie, dimissa prima acceptione sicut et in prima questione, quia non intendimus querere de subiecto fidei. | Dicendum est igitur quod Deus est subiectum in theologia. Et primo declarabitur hoc, secundo ostendetur sub qua ratione Deus est subiectum.

67 scientia … 68 considerans] cf. Arist., An. post., I, 28, 87a38-39; Thom., Super Sent., Prol., 2, arg. 2 (314,7); S.th., I, 1, 3, arg. 1 75 omnis … 76 passionum] cf. Thom., In Metaph., VI, 1, 1149 (295b-296a); Iac. Met., Super Sent., Prol., Add. (40,174-176); Heru. Nat., Super Sent., Prol., 2, 1 (130,179-182) 67 quod] quia OYZ | scientia] est add. O | scientia una] inu. Y | una] que add. O | generis] subiecti praem. sed del. Y 68 passiones] eiusdem add. Y | set] si Z | una] om. O 69 primo] s.u. Y om. Z | consideraretur] consideretur O | comparationem] attributionem YZ 70 consideraretur] consideretur O consitur Y 71 magis] om. sed plus i.m. Z | attenderetur] actenderetur N attentur Y | scientie] quam add. M 72 secundum] s.u. FM | Rursus] Rursum O | haberent] haberet M habeant Y | ad … 73 subiectum] om. Y 73 subiectum] ipsum O | esset] est Y | consideraret] considerarentur AO | et] om. OVY 74 et] om. Y | ut] om. V | unum] vñ O | ideo etc] om. Y 75 quia] quod M 76 uel1] om. O aliquid acceptum add. V aliqua add. Z | modum … 77 per] om. M | passionum] passionis V | quodcumque … 78 de] i.m. F 77 acceptum … 78 de] om. Z | passionum] passionis NVY | de subiecto] post denominatiue Y 78 ergo oportet] inu. O | quod] s.u. O | possint] possit M | aliqua] alia O 79 solum] om. F | set] etiam add. AOV 80 inquirendum … proposito] procedendum est ad questionem V | est] om. Z | de] subiecto scientie add. sed del. Y 81 et] om. O uel Z | secundum] om. M 82 dimissa] diuisa M | et] om. O est Y 83 Dicendum] certum M 85 ostendetur] or O | subiectum] in scientia 84 est1] om. OY | igitur] ergo O add. F in theologia add. O

70

75

80

85

PROLOGVS QVESTIO II

90

95

100

105

67

[8] Primum patet sic: illud est subiectum in scientia quod est subiectum in conclusione principaliter scita; set | Deus est subiectum in conclusione principaliter illata et scita in theologia, ut nunc accipitur; ergo Deus est subiectum in theologia. Maior patet ex prima condicione subiecti supra posita. Minor probatur, quia theologia que defendit et declarat fidem et ea que tradit Scriptura principaliter defendit et declarat articulos qui sunt de Deo secundum se uel de Deo ut incarnatus, ita quod tales articuli sunt conclusiones principaliter | illate in theologia, ut prius dictum fuit. Causa autem est quia licet tota Script ura principaliter fidei innitatur (fide enim tenemus non solum quod Deus est trinus et unus, incarnatus et passus et huiusmodi, set etiam quod opus nostrum potest esse uite eterne meritorium, et multa talia), tamen istorum quedam habent rationem principii in sacra doctrina,| habent etiam specialem difficultatem, ut articuli qui sunt de Deo; alia autem sunt que habent magis | rationem conclusionis, nec habent specialem difficultatem suppositis articulis, sicut quod dilectio diuina sit meritoria uite eterne. Hoc enim faciliter concluditur ex articulo incarnationis sic: illud quod Deus dixit uerum est; set Christus, qui fuit Deus et homo, dixit Ioannis 14: Qui diligit me diligetur a Patre meo et ego diligam eum et manifestabo ei me ipsum. Et quasi infinita talia possunt inueniri in Scriptura que concluduntur ex principalibus articulis. Nec in talibus est aliqua difficultas nisi illa

94 ut … fuit] cf. Dur., Super Sent., Prol., 1 (2,40-42) 86 Primum … scientia] om. F sed primum - subiectum i.m. F | in scientia] scientie Y 87 in conclusione] conclusionis Y | principaliter] demonstrata et praem. O | scita] 88 principaliter … 89 theologia] i.m. scite Y | est] s.u. F | subiectum2] om. F suprema F | illata … scita] scita et illata AYZ | in theologia] om. O 89 prima] 2a O 90 condicione] conclusione O | subiecti] om. O | supra posita] supta O supposita Y | probatur] declaratur O 91 defendit … declarat] declarat et defendit O | fidem … 92 declarat] i.m. F 92 defendit … declarat] declarat et defendit O | qui] que Y 93 ita] uel Z | sunt] sint Z | sunt conclusiones] inu. Y | principaliter] puta Z 94 prius … fuit] dictum est prius OY | fuit] est A | Causa] Eque Z 95 innitatur] inuitatur dub. M | tenemus] teneamus Ma.c. 96 est] sit 98 talia] alia FM et add. Z | et2] om. O | et3] om. F | et huiusmodi] om. A Z | istorum quedam] aliqua istorum O | quedam] que M an scrib. quedam uel quecumque? 99 doctrina] scriptura O | ut articuli] om. O 100 habent] om. O | habent magis] inu. Y | nec] et non Y 102 diuina] dei Fp.c. 103 illud] id 104 homo] h' Y | dixit] dt O in add. Y | 14] ix dub. NO | dixit] dicit O dt Y M .9. O om. Y 105 diligam] diligo Z 106 quasi] cum Y | infinita] milia Y multa Z | in] sacra add. Y 107 principalibus articulis] inu. Y | in] s.u. F

F5vb

M16va

N7vb Y35ra

68

O13r

M16vb

Z3rb

DVRANDI SVPER SENT. I

quam implicant articuli ex quibus concluduntur. Et ideo Scriptura non indiget defensione uel declaratione quantum ad conclusiones de quibus est, set quantum ad principia ex quibus procedit. Et hoc | etiam inuenitur in omnibus aliis; nulla enim doctrina declaratur per aliam quantum ad conclusiones quas concludit, quia iam non esset alia, set eadem, cum omnis doctrina concludens aliquid per aliud sit habitus conclusionis, set solum quantum ad principia ex quibus procedit. Principia autem ex quibus Sacra Scriptura procedit modo doctrine sunt principales articuli qui sunt de Deo subiectiue; ergo theologia que est habitus defendens et declarans Scripturam, cum concludat utrumque articulum uel possibilitatem articuli, est de Deo subiectiue. [9] Nunc restat inquirere sub qua ratione sit subiectum, utrum sub ratione absoluta, qua Deus est, uel sub aliqua ratione | determinata, puta sub ratione glorificatoris uel alia quacumque tali. Et uidetur qvibvsdam quod sub ratione absoluta. Quod probant primo ex ambitu subiecti sic: subiectum debet ambire et fundamentaliter continere omnia de quibus tractatur in scientia; set nulla ratio attributalis potest esse talis; ergo secundum nullam rationem attributalem potest Deus esse subiectum in theologia. Maior patet, quia tantum extendit se consideratio scientie quantum formalis ratio subiecti; medicus enim in tantum considerat neruum, inquantum | est susceptiuus sanitatis, que

121 sub … 122 glorificatoris] cf. Aeg. Rom., Ord., Prol., 1, 3 (3va-b) 122 Et … 139 etc] cf. Heru. Nat., Super Sent., Prol., 2 (131,207-132,247); Iac. Met., Super Sent., Prol., 2 (61,86-105); Henr. de Gand., Summa, 19, 1 (115rF); Alex. de Alex., Super Sent., Prol., 4 (7rb-va) 108 implicant] implicat F | concluduntur] deducuntur et praem. O concluditur Y | Scriptura] sacra praem. O 109 defensione] | uel] et O 110 quibus1] quo O | ex] de O | procedit] est et praem. O 111 declaratur] demonstratur Y 112 conclusiones] ad add. sed del. M 113 cum] et Z | concludens] concludent Ya.c. 114 set] sed solum ... sensu ... (?) i.m. add. A 115 procedit1] procedet Y | Sacra Scriptura] post procedit Z | Scriptura] doctrina FMY 116 principales] p'uaes O 117 defendens] defensiuus O | defendens … declarans] declarans et deffendens Y | cum] om. Z 118 concludat] concludit Z | utrumque … articuli] articulos fidei O 120 inquirere] iter. F 122 puta] ut puta Y nec (?) puta dub. Z | quacumque] alia add. Y 123 quibusdam] aliquibus O | Quod probant] om. O | Quod … 124 sic] Ratio i.m. add. Y | probant primo] inu. Z 124 sic] sit O 125 quibus] cuius Z | tractatur] tractabitur Fa.c. | ratio attributalis] inu. Y 126 ergo] igitur etc quod add. O 127 Deus esse] inu. AY | tantum] se add. Y 128 se] om. Y | subiecti] obiecti siue praem. O 129 sanitatis] simultas sed s.u. corr. Z

110

115

120

125

PROLOGVS QVESTIO II 130

135

140

145

150

69

est subiectum medicine, ut dicit Philosophvs II Phisicorum; et similiter est in omnibus aliis. Minor probatur, quia theologia considerat multa de Deo dicta secundum substantiam; omnis autem ratio attributalis dicitur de Deo per modum accidentis; substantia autem non habet attributionem ad accidentia, set potius econuerso. Item theologia considerat multa que conueniunt Deo secundum se, et non per respectum ad creaturas, sicut esse eternum, trinum et unum, et huiusmodi; talia autem non habent attributionem ad illud quod | competit Deo per respectum ad creaturas, sicut est ratio glorificatoris uel redemptoris; ergo etc. [10] Secundo probant idem ex habitudine subiecti ad passionem sic: illud quod queritur in scientia tamquam aliquid probandum de alio, non est subiectum, set potius passio | uel proprietas subiecti; set esse glorificatorem queritur in theologia tamquam aliquid probandum de alio; ergo esse glorificatorem non est formalis ratio subiecti theologie. Maior patet, quia omnis scientia supponit suum subiectum secundum suam formalem rationem nec probat ipsum de alio, set alia de ipso. Minor similiter patet; queritur enim in theologia utrum Deus sit glorificator, sicut queritur utrum sit sapiens uel omnipotens; ergo etc. | [11] Hiis autem non obstantibus dicendum quod in theologia de qua nunc loquimur | Deus est subiectum, non sub ratione absoluta, set sub ratione determinata. Quod patet sic: sub eadem ratione est Deus subiectum in theologia de qua nunc loquimur et in fide

130 dicit … Phisicorum] cf. Arist., Phys., II, 2, 194b9-13; Thom., In Phys., II, 4, 10 (66b) 140 Secundo … 148 etc] cf. Heru. Nat., Super Sent., Prol., 2 (133,283-300); Iac. Met., Super Sent., Prol., 2 (62,137-63,162) 145 omnis … subiectum] cf. Auct. Ar., 35, 5 (311,77-79); Arist., An. post., I, 1, 71a11-12 130 dicit] vvlt O | II] r° praem. sed del. F primo O | II Phisicorum] om. YZ 131 in] de A 132 autem] enim O 133 substantia autem] set substantia O 134 accidentia] accidens OY 136 respectum] relationem O | esse] trinum add. Y | eternum] om. MO | eternum trinum] inu. Y | trinum] om. N | unum] h praem. sed del. F 137 illud] id O 138 ratio] gratia M 139 uel] et FMY | ergo] quare O 140 subiecti] om. O | passionem] passiones O 141 illud] id O | alio] aliquo Y 142 subiecti] om. O 144 alio] alico A aliquo Y | esse glorificatorem] inu. Y | glorificatorem] queritur (143) - glorificatorem add. sed del. F | 146 suam] eius O | alia] aliud O theologie] dub. Z 145 Maior] bor (= minor) O 147 similiter] om. Y | Deus] similiter Z 148 ergo] igitur MO om. Y 149 dicendum] est add. AZ dicamus Y | in … 150 loquimur] post subiectum YZ (et deus 151 est … 152 Deus] inu. post loquimur add. Z) 150 absoluta … 151 ratione1] i.m. F Y 152 theologia] theoca dub. A

A5rb

F6ra

π10ra M17ra

70

O13v

N8ra

DVRANDI SVPER SENT. I

articulorum; set in fide articulorum Deus est subiectum, non sub ratione absoluta, set sub ratione determinata; ergo Deus non est subiectum in theologia sub ratione absoluta. Maior patet, quia, sicut supra dictum fuit, illud idem et sub eadem ratione est subiectum in scientia quod est | subiectum in conclusione principaliter illata; set articuli fidei sunt conclusiones principaliter illate in theologia, prout nunc loquimur, ut supra declaratum est; ergo idem et sub eadem ratione est subiectum in theologia et in fide articulorum, ita quod theologia et fides articulorum non differunt quantum ad subiectum, set solum quantum ad modum assentiendi. Et hec fuit maior. Minor probatur, scilicet quod in fide articulorum Deus non sit subiectum sub ratione absoluta, set sub ratione determinata. Et quia minor habet duas partes, unam negatiuam et aliam | affirmatiuam, primo probatur quantum ad partem negatiuam, deinde quantum ad partem affirmatiuam. Quantum ad primum est intelligendum quod, sicut fuit probatum in precedenti questione, licet fides secundum suam formalem rationem possit esse simul in eodem et de eodem de quo est scientia, tamen fides accepta secundum specialem materiam, qualis est fides articulorum, de qua sola loquntur theologi, non est de

156 sicut … fuit] cf. Dur., Super Sent., Prol., 2 (64,40-65,48; 66,67-72) 159 ut … est] cf. Dur., Super Sent., Prol., 1 (2,40-42) 169 sicut … questione] cf. Dur., Super Sent., Prol., 1 (5,87-16,340) 153 Deus] non i.m. add. Z | Deus est] inu. O | est subiectum] post non M (cf. F) | est … 154 Deus] om. F | est … 154 non] om. Z 154 determinata] quod add. sed del. M | non] s.u. M i.m. Z 155 subiectum] sub ratione absoluta set sub ratione determinata, ergo deus non est subiectum i.m. add. F (cf. supra) | absoluta] determinata praem. sed del. O ergo etc i.m. add. Z 156 Maior] bor (= minor) O | sicut] scr. cum Z 11va)π: om. AFMNOY | fuit] quod s.u. add. FN add. O | illud] om. OY | eadem … 157 ratione] inu. F 157 est1] esse Y 158 principaliter1] om. Y | illata] scita et praem. O 159 illate] om. Y | declaratum] dictum O | est] fuit N 162 quantum ad1] quo ad Y | solum] om. O | quantum ad2] quo ad Y | ad 165 absoluta … modum] om. Z | assentiendi] assumendi O 163 hec] hc O 166 minor] ipsa O | partes] scilicet add. ratione2] i.m. N | sub ratione2] om. A Y | negatiuam] negacionem praem. sed del. N affirmatiuam Y | et] om. AO | affirmatiuam] negatiuam Y 167 primo … 168 affirmatiuam] om. N | probatur] probabitur A | quantum1] quo Y | partem] om. Y | negatiuam] et add. Z | 168 partem] om. Y | deinde] secundo Y, i.m. Z | quantum2] quo Y affirmatiuam] quantum ad partem affirmatiuam add. sed exp. F 169 fuit probatum] inu. Y | precedenti] prima Y precedente Z | questione] questionis Na.c. 171 est] et FMN (an recte? cf. 100,196) | 170 possit] dub. AZ | de2] i.m. M accepta] sumpta O | materiam] naturam O 172 sola] solam Oa.c.

155

160

165

170

PROLOGVS QVESTIO II

175

180

185

190

195

71

aliquo scibili pro statu uie, quia nec articuli possunt demonstrari nec rationes adducte contra articulos possunt scientifice solui, ut probatum fuit supra. Ex hoc sic arguitur: Deus non est subiectum in fide articulorum sub illa ratione sub qua multa possunt probari de ipso demonstratiue et scientifice (alioquin inueniretur aliquis articulus fidei qui posset uiatori demonstrari); | set de Deo sub ratione absoluta, qua Deus est, possunt multa probari demonstratiue et scientifice, uerbi gratia quod Deus est unus, quod est intellectualis, et similia; ergo Deus sub ratione absoluta non est subiectum in fide articulorum, | set sub aliqua ratione determinata. [12] Que autem sit illa ratio determinata, credo quod sit ratio saluatoris. Quod patet primo, quia illa est ratio subiecti in aliquo habitu que in illo principaliter attenditur et que continet alias fundamentaliter et per illas explicatur (exemplum de corpore mobili in scientia naturali); set ratio saluatoris est huiusmodi; principaliter enim in fide intenditur; numquam enim fuit fides, nec in statu innocentie nec post lapsum, quin explicite fuerit de saluatore; non sic autem de aliis. Item hec ratio continet alias fundamentaliter et implicite, scilicet esse incarnatum, passum, resurrexisse, ascendisse in celum, aduentum ad iudicium, quibus explicatur qualiter Deus salutem nostram operatus est. Ipse etiam articulus Trinitatis implicite continetur in ratione saluatoris propter determinationem persone saluantis nos meritorie, tamquam principale obiectum complete salutis. Ergo Deus sub ratione saluatoris est subiectum in fide articulorum.

175 fuit] est O | hoc] his O autem add. Y | est subiectum] inu. F 176 ipso] eo Y 177 demonstratiue … scientifice] scientifice et demonstratiue O | inueniretur] innominaretur sed del. et i.m. corr. F | fidei] om. O 178 posset] possit M poterit O 179 probari] post scientifice O | et] set M (sed dub. corr.) probari et add. Z | uerbi … 180 gratia] sicut O 180 quod1] quia Y | quod est] om. O | est2] om. Y | intellectualis] nature add. O 181 in fide] om. Y 182 aliqua] om. O 183 sit1] s.u. N | determinata] om. MO sic praem. Y | credo] om. O 184 saluatoris] quod deus sub ratione saluatoris sit subiectum i.m. add. M | quia … est] post ratio Z | illa] 185 illo] om. Z | attenditur] intenditur OY | continet] ia M | est] s.u. F omnes add. O 186 fundamentaliter] i.m. F | et] om. Y | illas] illa O 187 set] s.u. F om. MY 188 in fide] om. O | numquam] nonquam Y | nec] om. Y 189 explicite] implicite O | sic autem] inu. M | autem] est add. MO 190 alias] dub. AZ | et] om. N 191 resurrexisse] resurrectionem O rex~rese Y | ascendisse] accendisse Na.c. | ascendisse … celum] om. O | celum] si (?) add. N | aduentum] i.m. F eius add. O 192 ad] in s.u. Z 193 Trinitatis] trini Y | continetur] om. O 194 determinationem persone] inu. O 195 tamquam] tum quia AMZ tum quia est FO tamen quia et est s.u. N | complete salutis] i.m. F salutis nostre complete O om. YZ | Ergo] igitur O

M17rb

Y35rb

72 O14r F6rb π10rb

M17va Z3va

DVRANDI SVPER SENT. I

[13]| Ad rationes alterius opinionis: ad primam, cum dicitur quod subiectum debet continere fundamentaliter omnia de quibus determinatur | in scientia, | concedatur, et tunc ad minorem dicendum est per interemptionem. Ad probationem, cum dicitur quod theologia considerat multa de Deo dicta secundum substantiam que non possunt habere attributionem ad aliquam rationem attributalem cum omnis talis ratio dicatur de Deo per modum accidentis, respondeo dupliciter: primo quod attributio aliorum ad formalem rationem subiecti non est secundum ordinem causalitatis in essendo | uel inherendo subiecto, quia si sic | esset, tunc dicta secundum substantiam non haberent attributionem ad dicta per modum accidentis nec dicta absolute ad ea que dicuntur de Deo in respectu ad creaturas. Set non est sic; uidemus enim quod formalis ratio subiecti in scientia naturali est ratio mobilis, ad quam habet attributionem ratio quanti et ad generabile ratio compositi ex materia et forma, quod ad substantiam pertinet; ex hoc enim quod aliquid est mobile, probatur quod sit quantum, ut patet ex VI Phisicorum, et ex eo quod est generabile, probatur quod sit

212 ex2 … 213 quantum] cf. Arist., Phys., VI, 4, 234b10-16 214 ex … 215 forma] cf. Arist., Phys., II, 1, 193a26-31; De gen. et corr., I, 2, 317a23-26; 3, 318a1-2; 4, 319b14-17 ex2 … 213 quantum] cf. Arist., Phys., VI, 4, 234b10-16 ex … 215 forma] cf. Arist., Phys., II, 1, 193a26-31; De gen. et corr., I, 2, 317a23-26; 3, 318a1-2; 4, 319b14-17 197 Ad … 302 conclusio] post Luce 1° et 2° (78,322) O | rationes] rationem Y Solutio i.m. add. Y | opinionis] partis praem. sed del. N | quod] om. Y 198 omnia … 199 scientia] etc O | quibus] cuius Z 199 determinatur] terminatur Z | concedatur] conceditur OY | et tunc] om. O 200 interemptionem] interacionem praem. sed exp. M 201 probationem] hic interpunxit O | quod] om. Y | de] deo Ma.c. 202 dicta] om. O | possunt habere] habent Z 203 talis] tl' Y et tal' i.m. add. Y 205 quod] quia ANOπ (an recte? cf. 73,234; sed quod [11vb]) | 204 dicatur] dr O aliorum] illorum praem. sed del. F aliquorum O | formalem rationem] inu. FMY | subiecti] obiecti O | est] s.u. A i.m. N 206 secundum] scientia praem. sed del. F | uel] in add. O | inherendo] ine praem. sed del. F 208 ad1] modum add. Z | dicta per] inu. Z | per] secundum A | dicta2] legi non potest Z | absolute] absoluta M | ea] dicta O 209 dicuntur] pertinent A N (sed del. et i.m. corr. N) O | de] om. O | est sic] inu. O | uidemus] uidetur MY 210 scientia naturali] inu. M 212 compositi] 211 generabile] generationem ita (?) A generale Ya.c. | ratio2] dub. A ratio add. O | forma] ratio add. O | quod] que Y | pertinet] pertinent Na.c. 213 sit] est O | sit quantum] quantum est N | ex] om. OY 214 Phisicorum] ethicorum praem. sed del. Y ethicorum sed i.m. corr. Z | et] om. Z | ex] in O | est] om. Y | generabile] generale NYa.c. | probatur] dub. A om. F | sit] est O om. Y

200

205

210

PROLOGVS QVESTIO II 215

220

225

230

235

73

compositum ex materia et forma, ut patet I De generatione et II Phisic orum. Et constat quod hec attributio non est secundum ordinem causalitatis in essendo uel inherendo; non enim propter hoc est aliquid quantum, quia est mobile, set econuerso, nec propter hoc aliquid est compositum ex materia et forma, quia est generabile et corruptibile, set econuerso. Igitur attributio quam habent ea de quibus determinatur in scientia ad formalem rationem subiecti non est secundum ordinem nature et causalitatis, set secundum ordinem cognitionis; sic enim subiectum cum sua formali ratione est suppositum in scientia tamquam primo cognitum. Cetera autem de subiecto inquiruntur. Et hoc modo nichil prohibet dicta per modum substantie habere attributionem ad aliquid dictum per modum accidentis, quia accidentia magnam partem conferunt ad cognoscendum quod quid est, ut dicitur I De anima, et ea que dicuntur absolute ad ea que dicuntur respectiue; nam operationes diuine transeuntes in creaturam | nate sunt ducere nos in cognitionem aliquarum perfectionum que Deo absolute conueniunt. Et sic ad rationem saluatoris, licet sit denominatiua et respectiua, possunt habere attributionem alia dicta de | Deo absolute et secundum substantiam. Secundo, quia dicta de Deo secundum substantiam non pertinent proprie ad theologiam, utpote quod Deus sit substantia intellectualis uel aliquid tale, quia ad theologiam et ad fidem secundum materiam |

227 accidentia … 228 est] Arist., De an., I, 1, 402b21-22; Auct. Ar., 6, 7 (174,85-86) 215 II] om. AN primo i.m. F, MO 8° Y legi non potest Z 216 secundum] propter F 217 uel] in add. NO | propter hoc] post est FM post aliquid Y 218 quia] quod dub. A legi non potest Z | est2] om. FMNY | nec … 220 econuerso] om. Y | propter … 219 forma] formali Z | 219 est1] est aliquid propter hoc Z | hoc] est add. sed exp. F est2] om. FM | generabile] generale F | et2 … 220 corruptibile] om. O 220 corruptibile] cor/rrale F | Igitur] .d.d. pa i.m. add. A ergo YZ | ea] eam Fa.c. | de … 221 determinatur] que determinantur Y 221 determinatur] terminatur Z | subiecti] obiecti FMY 223 sic] sicut A 224 primo cognitum] præcognitum π (cf. Auct. Ar., 35, 5 [311,76], sed cf. supra, 64,38) | Cetera] et praem. AN (sed exp. N) | autem] om. Y 225 subiecto] substantia Z | inquiruntur] requiruntur O 226 aliquid] aliud M om. O | dictum] dicta O 227 cognoscendum] cognitionem sed del. et i.m. corr. N 228 I] in prohemio O | et] de add. sed exp. F 229 ea … dicuntur] dictum O | operationes] oppōnes Z | transeuntes] transcetes Z 230 ducere nos] inu. A 231 Deo] in praem. sed del. F 232 denominatiua] determinatiua O | possunt habere] habent O 233 et] s.u. F om. Z 234 Secundo] Secundo i.m. add. A 235 substantia] pure add. Y 236 et] uel O | ad2] om. OY | materiam] specialem add. O

O14v

M17vb

A5va

74 N8rb

DVRANDI SVPER SENT. I

in qua loquimur ut theologi, | non pertinent per se et proprie ea que de Deo possunt demonstrari. Set talia supponuntur ab alia scientia, metaphisica uel naturali, que innituntur lumini naturali; et cum de talibus inquirit theologus, assumit formam philosophi et transgreditur limites theologi. Huic concordat quod dicit Avgvstinvs XIV De Trinitate: Huic scientie illud tantummodo attribuitur etc. [14] Ad secundum argumentum dicendum quod in theologia supponitur Deum esse saluatorem. Quo supposito inquiritur modus, scilicet quod per meritum sue incarnationis, passionis et huiusmodi. Et si quis inquirat an Deus sit saluator, simile est acsi naturalis inquirat an aliquid sit mobile. Vnde argumentum falsum supponit et sic patet secundus articulus, scilicet quid sit subiectum in theologia que est habitus defensiuus fidei et declaratiuus. [15] Nunc restat uidendum de tertio, scilicet quid sit subiectum in theologia, prout dicit habitum eorum que deducuntur ex articulis fidei. Et sicut dictum fuit supra, non uideo quod ex articulis aliquid speculatiuum proprie deducatur, set potius ad articulum declarandum adducitur. Si tamen aliquid deducatur, idem est subiectum in tali habitu et in fide articulorum. Cuius ratio est quia in demonstratione et in omni ratione sillogistica concludente directe subiectum

242 Huic … attribuitur] Aug., De Trin., XIV, 1, 3 (424,59-60); cf. Thom., S.th., I, 1, 2, sed contra 252 sicut … supra] cf. Dur., Super Sent., Prol., 1 (25,542-550) 237 in] de OY | loquimur] post theologi M loquuntur O | ut] om. O | pertinent] pertinet O | per … proprie] proprie et per se OY | ea que] id quod O 238 possunt] potest O | Set] e. dup i.m. add. A | scientia] i.m. F scilicet Y scilicet add. OZ 239 metaphisica] meca Y | naturali1] s.u. Y | innituntur] innititur A | | lumini naturali] inu. O | cum] iter. N lumini] lumine Ma.c. un Z 240 inquirit] inquit Z 241 XIV] .4. Y in primo Z 242 illud] om. Y | attribuitur] tribuitur FMY 243 secundum] 4m Y | dicendum] om. A i.m. N est add. O 244 supponitur] assumitur sed exp. et i.m. corr. N supponimus Z | inquiritur modus] inu. Y 245 quod] om. OY an scrib. qui? | meritum] fidei add. A | et huiusmodi] etc. OY 246 inquirat] querat OZ querit Y | sit] est Y | acsi] an Y an si Z 247 an] sit add. O utrum Y | aliquid] quod add. O | aliquid sit] sit aliquod Y | sit] s.u. F 249 que] qui O | defensiuus … declaratiuus] fidei et declaratiuus et deffensiuus Y | declaratiuus] declaratiua Aa.c. 250 Nunc] .3. i.m. add. Y | restat uidendum] restat uidere OYZ restat uidendum est 12ra) uidendum est π | de tertio] om. O | scilicet] om. FO 251 deducuntur] post fidei O 252 sicut] sic Z | fuit] est MO | supra] prius FMOY (sed supra π) | uideo] uidetur Y 253 proprie] om. MZ | proprie deducatur] inu. FY | deducatur] dicatur A deducetur M 254 adducitur] deducantur Y 255 habitu] om. O | in2] omni add. Y 256 sillogistica] silogistice M

240

245

250

255

PROLOGVS QVESTIO II

260

265

270

275

75

conclusionis sumitur idem | et sub eadem ratione in minore propositione (minor enim extremitas subicitur in conclusione | et preaccipitur semper in minori propositione); set in omni eo quod speculatiue deducitur ex articulo articulus tenet locum minoris propositionis et maior sumitur | tamquam nota in lumine naturali, ut si arguatur sic: ubicumque est unitas essentie in pluribus suppositis, impossibile est distinctionem esse per absoluta; set in Deo est sic, cum Deus sit trinus et unus; ergo etc. Patet igitur quod hic sumitur articulus pro minori propositione, et similiter est in aliis; ergo subiectum talis conclusionis et per consequens talis habitus continetur idem et sub eadem ratione in articulo, non ut predicatum, set ut subiectum, si arguatur in prima figura, in cuius uirtute alie concludunt, propter quod ad ipsam reducuntur. Igitur idem | est subiectum conclusionis deducte ex articulo et articuli et per consequens theologie sic accepte et fidei. Quid autem sit illud, dictum est in 2 articulo questionis. Magis tamen sto in hoc quod nullius scientie est deducere aliquid speculatiuum ex articulo, quia talis deductio in nullo aut modicum perficeret intellectum. [16] Practice autem multa deducuntur ex articulis, utpote quod humiliter est uiuendum exemplo Christi, qui semet ipsum exinaniuit

271 dictum … 272 questionis] cf. Dur., Super Sent., Prol., 2 (71,195-196) 276 semet … 277 accipiens] Paul., Phil., 2, 7 257 sumitur idem] inu. O | minore] minori O 258 extremitas] semper add. O | subicitur] sumitur Y | conclusione] in subiecto add. Y 259 preaccipitur] predicatur se accipitur sed dicatur se exp. M primo accipitur O | semper] post minori O | minori] minore FYZ | propositione] om. O | eo] om. O 260 articulus] articulis M 261 sumitur] tenet locum add. sed del. F | in] om. O | lumine] minime Z | ut] dicit add. sed del. F 262 si] om. O | arguatur] arguitur (comp.) YZ | arguatur sic] inu. O 263 impossibile] inpossibile M | per] s.u. F | est sic] inuenitur O 264 Deus] om. OY | trinus … unus] unus et trinus N | ergo] igitur O ideo Y | igitur] del. F 265 minori] minore Y | et similiter] inu. O | est] om. O 268 arguatur] arguitur M, (comp.) OY | in2] om. O | cuius uirtute] inu. O | alie] 269 concludunt] concluduntur Z | quod] et add. ANO s.u.(12ra; sed non ali2 M add. π) | ad] in M | Igitur] ergo O | est] i.m. AN | est … 270 subiectum] inu. FM 271 sic] sit M | et] est A | fidei] om. A | dictum … 272 est] inu. A 272 questionis] om. Y | tamen] autem O | quod] iter. N | nullius] huius Y 273 scientie] non add. Y | deducere] deducte dub. M 274 deductio] conclusio O | modicum] modicus Z | perficeret] proficeret O | intellectum] intellectui O 12ra]π) 275 Practice] .f. i.m. add. A | articulis] articulo FMYZ (sed articulis 276 semet] se M

F6va Y35va

M18ra

π10va

76 O15r

Z3vb

M18rb

DVRANDI SVPER SENT. I

formam serui accipiens, ut dicitur Phil. 2, multa, | immo quantumcumque grauia sustinenda sunt pro salute exemplo Christi, qui passus est pro salute nostra, sicut arguit beatus Petrvs I Canonica sua cap.° 2, ut dictum est supra: Christus passus est pro nobis nobis relinquens exemplum etc. Et simili modo ex aliis articulis multa deducuntur, que etsi modicum et quasi in nullo perficiant intellectum quo ad cognitionem, mirabiliter tamen promouent affectum ad bonam operationem. Et | tunc dicendum quod actus humanus ordinabilis in beatitudinem supernaturalem est subiectum in theologia sic accepta. Quod patet sic: illud est subiectum in aliqua doctrina cuius cognitio est finis proximus in ea; set in Sacra Scriptura cognitio actus humani meritorii uel ordinabilis in beatitudinem est finis proximus; ergo | etc. Maior patet; in omni enim doctrina cognitio subiecti secundum se et secundum ea que ei attribuuntur queritur tamquam finis proximus; et dico “proximus”, quia in scientia speculatiua perfecta cognitio subiecti est finis proximus et finis simpliciter, quia ad nichil aliud ordinatur inquantum huiusmodi, set in scientia practica licet cognitio subiecti sit finis proximus, non est tamen finis simpliciter, quia ordinatur ad aliquid ultra, scilicet ad exteriorem operationem; et sic patet maior. Minor

280 Christus … 281 exemplum] I Petr., 2, 21; cf. Dur., Super Sent., Prol., 2 (67,96) 277 formam … accipiens] etc A | accipiens] accipientis F etc add. O | dicitur] dicit apostolus Y | Phil 2] om. Y | multa] et quod praem. MO et (?) add. Y | immo] 278 sustinenda] substinenda Y | pro salute] om. O imo F ymo MO yo Y 279 sicut] sic O | arguit] ait O | beatus] om. FMY | Petrus] in add. O 280 sua] jo. ca. a sed exp. Y | cap°] om. AN | cap° 2] inu. Z | ut … supra] vt dictum fuit supra del. FN om. M | est1] fuit A | pro … 281 exemplum] om. O 281 nobis2] uobis AFNZ (an recte?) | nobis2 … exemplum] om. Y | aliis] om. O 282 multa deducuntur] inu. M | modicum] in modico Y | et] uel AYZ | quasi] quod Z | perficiant] proficiant O 283 intellectum] intellectui O | mirabiliter] multum O | promouent] prouocant O 284 ad] quo ad O | operationem] opperationem Y quid subiectum theologie 3° modo accepte i.m. add. M | tunc] nunc AN (sed exp. et s.u. corr. N) ideo Z | dicendum] est add. A 285 ordinabilis] deducibilis Y ordinatus O | supernaturalem] om. Z 286 patet sic] inu. YZ 287 in ea] om. Y 288 Scriptura] doctrina MOY doctrina add. Z | in] supernaturalem add. O 289 est] et sed exp. et s.u. corr. N | ergo] igitur O 290 subiecti] s.u. Y om. Z 291 dico … 293 et] om. A 292 subiecti] perfecti sed exp. et i.m. corr. N 293 finis] om. AY | ordinatur] quam add. M odinatur Y 294 licet] .g. i.m. add. A | cognitio subiecti] inu. Y 295 est tamen] inu. AY est inde M 296 ultra] extra siue praem. A

280

285

290

295

PROLOGVS QVESTIO II

300

305

310

315

77

scribitur Thi. 3: Omnis scriptura diuinitus inspirata utilis est ad docendum, ad arguendum, ad corripiendum, ad erudiendum in iustitia, et sequitur quis finis, ut perfectus sit homo Dei ad omne bonum instructus. Ecce quod instructio de bono opere quod est actus meritorius uite eterne est finis saltem proximus Sacre Sc ripture; et hec fuit minor. Sequitur ergo conclusio. [17] Ex hoc patet quod in fide articulorum, sicut supra dictum est, Deus est subiectum sub ratione | saluatoris. Quod patet secundo sic, quia sub illa ratione Deus est subiectum in fide articulorum sub qua maxime habet habitudinem ad opus meritorium; set talis est ratio saluatoris; ergo etc. Maior patet, quia principia oportet habere per se habitudinem ad conclusionem et habitum principiorum ad habitum conclusionum; articuli autem fidei | sunt principia respectu eorum que in Sacra Scriptura concluduntur de opere meritorio, ut dictum fuit; ergo oportet illud quod subicitur in fide articulorum habere habitudinem ad opus meritorium; hoc autem est ratio saluatoris, que includit rationem finis et aliqualiter modum perueniendi ad finem; hoc patet, quia in agibilibus finis habet rationem principii, ut | dicitur II Phisicorum ; set ratio saluatoris includit finem operis meritorii, scilicet salutem et implicite modum perueniendi ad hunc finem; | ergo Deus sub ratione saluatoris maxime habet habitudinem ad opus meritorium; et hec fuit minor. Sequitur ergo conclusio quod Deus sub ratione saluatoris sit subiectum in fide articulorum et in theologia que

297 Omnis … 300 instructus] Paul., II Tim., 3, 16-17; cf. Thom., S.th., I, 1, 1, sed contra 303 sicut … est] cf. Dur., Super Sent., Prol., 2 (71,195-196) 310 ut … 311 fuit] cf. Dur., Super Sent., Prol., 1 (3,60-62); 2 (67,93-100) 314 in … principii] cf. Auct. Ar., 2, 91 (147,53); Arist., Phys., II, 9, 200a21-23 297 Thi] ad praem. MOY | scriptura] doctrina Y 298 docendum] et add. Z | ad1 … corripiendum] om. O | ad2] et FM | corripiendum] corrid' N | iustitia] li in tot est non pe (?) enim finis i.m. add. A scientia Y inoîa Z 299 quis finis] quis fiat O finis communis Y finis Z | ut] et Z | omne] tempus add. sed exp. et opus s.u. add. Y 302 minor] om. Z 303 Ex hoc] Et hic A | 300 quod2] que Y | est] s.u. F Ex … 322 2] immediate post subiectum in fide articulorum (71,196) O | hoc] quo O | quod] quia A | sicut … est] ut supra dictum est post saluatoris O 304 sub] in O 305 quia] om. O 306 maxime habet] inu. O | est] s.u. M 307 principia oportet] inu. O | habere] post per se YZ | per se] om. O 308 principiorum] illorum Y 309 autem] enim Z 310 Sacra] doctrina uel add. FMY (an recte? sed non 311 oportet] del. M om. Y | add. [11vb]π) doctrina add. Z | concluduntur] om. Z articulorum] debet add. MY 312 hoc … saluatoris] om. A i.m. FN | hoc … que] quod YZ 313 modum] medium FMZ | ad] ipsum add. Y 314 hoc] habet Y 316 salutem] salui Z 318 hec] dub. A hoc M h' N hc O

N8va

O14r

F6vb M18va

78

O15r

Y35vb

DVRANDI SVPER SENT. I

est fidei declaratiua et defensiua. Ad hoc facit quod ille de quo omnes articuli loquntur nomen saluatoris accepit, ut habetur Matthei 1 et Lvce 1 et 2. [18]| Ad rationes principales respondendum est. Ad primam dicendum quod de Deo non possumus cognoscere quid est in speciali et sub propria forma, cognoscimus tamen quid dicitur per nomen et quid est in generali; et hoc sufficit ad hoc quod de ipso possimus habere aliquam scientiam. [19] Ad secundum dicendum quod Deus est subiectum in theologia que est fidei defensiua et declaratiua. Ratio autem formalis subiecti est ratio saluatoris, | ad quam habent attributionem omnia de quibus determinatur in theologia, ut dictum fuit prius. Nec nego quod Deus sub ratione absoluta non sit subiectum in theologia, propter hoc quod illa ratio est infinita, ut tangebatur in arguendo; istud enim non ualet, quia siue accipiatur infinitum pro eo quod formaliter importatur per nomen infiniti, quod est priuatio finis, siue accipiatur pro re subiecta infinitati, semper de infinito potest esse scientia finita. Quod patet quantum ad primum modum; eiusdem enim scientie est considerare

321 nomen … accepit] cf. Mt., 1, 21; 8, 25; 18, 11; Lc., 1, 31-32; 2, 11 324 de … 327 scientiam] cf. Thom., S.th., I, 2, 2, ad 2; 12, 12 331 ut … prius] cf. Dur., Super Sent., Prol., 2 (71,183-196; 73,231-233) Nec … 349 infinitati] cf. Heru. Nat., Super Sent., Prol., 2, 3 (134,337-135,361) 320 declaratiua … defensiua] defensiua et declaratiua OY | Ad hoc] aliud Y | ille] illi O 321 accepit] accedit O | habetur] dicitur Y | Matthei] mt FM, dub. Y | 1] 7 Ma.c. YZ | et] om. F 323 Ad1] .h. i.m. add. A | Ad1 … 364 fuit] hae responsiones immediate post sequitur ergo conclusio (77,302) O | est] et A om. Y 324 dicendum] est add. Y | de] s.u. Y (quid a.c. scripserit, non liquet) | possumus] possimus F | quid … 326 generali] de deo quid est (supra uersum) /dicitur (sub uersu) i.m. add. A 325 cognoscimus] post generali O | dicitur] sit Z | nomen] saluatoris add. Y 326 est] cum Z | quod] i.m. F | possimus] possumus MNZ | possimus … 327 habere] habeamus O 328 dicendum] est add. AY | est subiectum] inu. A 329 que est] om. O | fidei] et add. Z | defensiua … declaratiua] declaratiua et deffensiua Y | et declaratiua] om. F 330 quam] quem Y | de … 331 determinatur] que determinantur O 331 theologia] scientia theologie FM | fuit] est Y | quod] quin Y 332 non] om. Y 333 est] in add. sed exp. N sit Y | tangebatur] tangebat M | arguendo] argumento OY | istud] id F illud M id O 334 quia siue] siue enim FMY | accipiatur] accipitur YZ | infinitum] infinitum et .i. i.m. add. A | importatur] inportatur Y | per … 335 nomen] nomine OY 335 accipiatur] accipitur Y | subiecta] sb'a Y 336 infinitati] infiti Y | esse] post finita Z 337 enim … est] legi non potest A | scientie] om. M

320

325

330

335

PROLOGVS QVESTIO II

340

345

350

355

79

habitum et priuationem, quia rectus est iudex sui et obliqui. Igitur scientia que considerat rationem finiti in quacumque materia, siue in quantitate molis siue in quantitate uirtutis, habet considerare rationem infiniti, que ei opponitur | priuatiue. Primum potest scientia finita; ergo et secundum. Vnde et Philosophvs III Phisicorum tradit scientiam de infinito. Quantum ad secundum patet idem, | quia si repugnaret scientie finite esse de re infinita, tota ratio repugnantie | esset non propter rem, set propter rei infinitatem, quia quantum ad hoc solum apparet ibi oppositio secundum finitum et infinitum. Si ergo scientie finite non repugnat tractare de ratione infinitatis, ut statim ostensum est, multo minus repugnat ei considerare rem subiectam infinitati. Et mirum est hoc negare, cum Deus secundum illud quod est et non secundum aliquam specialem rationem solum sit obiectum scientie beatorum, que finita est. Et si dicatur quod scientia sortitur rationem ab obiecto, uerum est, set non uniuocam cum obiecto; alioquin scientia de motu esset mobilis et scientia quam habemus de lapide esset lapidea, quod est absurdum; quare similiter non oportet scientiam de infinito esse infinitam. [20] Ad rationem alterius partis dicendum quod scientia nostra et beatorum non differunt solum ratione luminis et modi cognoscendi,

338 rectus … obliqui] Auct. Ar., 6, 21 (176,15); cf. Arist., De an., I, 4, 411a5-6 342 Philosophus ... 343 infinito] cf. Arist., Phys., III, 4-8, 202b30-208a23 338 habitum … priuationem] priuationem et habitudinem Y | rectus] rectum Y | sui] recti N o add. Y | Igitur] ergo YZ 339 scientia] suu (?) praem. sed del. M | que] cum Y | finiti] infiniti Fa.c. finite praem. sed exp. N | quacumque] omni Y | siue] practica siue add. Y 340 quantitate1] quantitas et .k. i.m. add. A | molis] mobili O | uirtutis] virtuali O | considerare] post infiniti O 341 priuatiue] quid i.m. superiore scripserit A, non liquet | Primum … 342 secundum] om. YZ | potest] patet de A patet add. sed del. F patet Na.c. fit a O 342 III Phisicorum] post tradit Y 344 ratio repugnantie] inu. Z 345 non propter] i.m. F | rei] om. A rem Y | infinitatem] infinitam Y 346 solum apparet] inu. Z | ibi] om. Y 347 repugnat] repugnaret Y 348 ostensum est] inu. O | multo minus] multominus M nichilominus Z | ei] om. O | considerare] consentire Y | considerare … 349 infinitati] tractare de ratione subiecti infiniti O 349 mirum … negare] hoc negare est mirum O 350 illud] id OY | et … 351 est] om. Z | aliquam] aliquem M aliam O | specialem rationem] inu. OY | solum] iter. A om. YZ 351 obiectum] subiectum (sed dub. corr.) M 352 rationem] speciem Y | ab] a subiecto vel O ex Y | uniuocam] denominationem O | cum … 353 obiecto] om. O 353 scientia1 … 354 habemus] haberemus FN | quare] Item et] om. O | scientia2] scientiam O sed del. et i.m. corr. F 355 infinito] finito Y 356 rationem] rationes O | et] scientia add. O 357 differunt] differt FMNOY(post solum Y) (12rb; sed differunt π; cf. 63,23) | ratione] i.m. N ex parte AO

A5vb O15v M18vb

80

DVRANDI SVPER SENT. I

set etiam ex parte obiecti. Scientia enim beatorum est premium nostrum, propter quod eius obiectum est Deus sub ratione qua potest capacitatem intellectus replere, quod non posset facere aliqua determinata ratio attributalis; set scientia quam habemus de Deo in uia dirigit nos ad opus meritorium et ideo subiectum in ea est Deus secundum rationem illam que maxime respicit meritum; et hec est ratio saluatoris, ut declaratum fuit.

360

N8vb

Z4ra

[1] Tertio queritur utrum theologia sit practica uel speculatiua. Videtur quod sit speculatiua: | nobilissima scientia est gratia sui, ut dicitur I Metaphisice; set theologia est nobilissima scientia; ergo est gratia sui. Set scientia practica non est gratia sui, set operis; ergo theologia non est practica, set speculatiua. [2] Item habitus principiorum et conclusionum | sunt eiusdem rationis et ad eandem differentiam pertinent, set fides que est habitus principiorum theologie est habitus speculatiuus; ergo et theologia.

364 ut … fuit] cf. Dur., Super Sent., Prol., 2 (71,183-196) 2 Vtrum ... speculatiua] cf. Thom., Super Sent., Prol., 3 (318,1-325,108); S.th., I, 1, 4; Bonau., Super Sent., Prol., 3 (12-13); Rich. de Mediau., Super Sent., Prol., 4 (7ra-vb); Henr. de Gand., Summa, 8, 3 (65rR-66rZ); Aeg. Rom., Ord., Prol., 4 (7v-8r); God. de Font., Quodl. XIV, 1 (169-184, praesertim 176-177); Ioh. Par., Super Sent., Prol., 8 (22,4-28,201); Iac. Met., Super Sent., Prol., 6 (74,3-81,233); Alex. de Alex., Super Sent., Prol., 9 (12v-14r) et 10 (14r-16r, praesertim 14va-15ra); Duns Scot., Ord., Prol., 5, 1-2 (151,5-237,7) 5 Videtur … 8 speculatiua] cf. Thom., Super Sent., Prol., 3, sed contra (318,6-8); Petr. de Tarant., Super Sent., Prol., 4, 1-2 (5a) nobilissima … sui] cf. Arist., Metaph., I, 2, 982b25-983a5 358 etiam] om. O 359 eius] om. Y 360 capacitatem intellectus] inu. Y | intellectus] nostri add. A | replere] replere MN complere A implere Y repellere Z | posset] potest N 362 dirigit] distinguit Z | ea] eo M | est Deus] inu. F 363 secundum … illam] sub ratione illa YZ | et] quod Z | hec] hc A | est] s.u. F 364 declaratum fuit] dictum est prius O 5 Videtur] et praem. Y | speculatiua] quia add. O | ut … 6 dicitur] om. MO | 6 I] 2e A 2° O 2. Z | set theologia] theologia autem Y | ut … 7 sui1] om. FY 7 scientia] om. O | operis] theologia autem est theologia … 7 sui1] om. M 8 theologia] om. nobilissima scientia add. FMYZ (non add. 12va]π) | ergo] s.u. Y FMY | non est] inu. Z | est] om. Y 11 ergo] i.m. F | et] om. Z | et theologia] etc O

5

10

PROLOGVS QVESTIO III

15

20

25

30

81

[3] In contrarium est quia scientia que dirigit ad operationem boni est | practica; set theologia dirigit ad operationem boni, ut patet Iacobi 1: Estote factores uerbi, et non auditores tantum; et simile habetur in quam pluribus aliis locis; | ergo etc. [4] Responsio. Primo uidendum est a quo denominatur scientia speculatiua uel practica; secundo descendetur ad propositum. [5] Quantum ad primum sciendum quod distinctio scientiarum secundum practicum et speculatiuum est a fine formaliter, a subiecto autem originaliter et radicaliter. Primum patet, quia scientia dicitur speculatiua ab actu speculandi uel ab ipsa speculatione, ut ipsum nomen insinuat, practica uero ab operatione extra per eandem rationem; praxis enim Grece est operatio Latine, non quecumque, set extra intellectum, speculatio autem et operatio sunt fines scientiarum; ergo distinctio earum secundum speculatiuum et practicum est formaliter ex parte finium. Maior patet ex ui nominis. Minor declaratur, quia omnis habitus est finaliter propter operationem que est secundum illum habitum; unde et felicitas, que habet rationem finis, non est habitus, set operatio secundum habitum perfectissimum, ut uult | Philosophvs I et X Ethicorum ; operatio autem secundum

14 Estote … tantum] Iac., 1, 22; cf. Thom., S.th., I, 1, 4, arg. 1; Iac. Met., Super Sent., Prol., 6 (74,3-6) 16 Primo … 17 practica] cf. Iac. Met., Super Sent., Prol., 6, 3 (77,91-92); Heru. Nat., Super Sent., Prol., 4 (153,1) 18 distinctio … 20 radicaliter] cf. Iac. Met., Super Sent., Prol., 6, (76,63-64); Heru. Nat., Super Sent., Prol., 4 (150,98-102) 20 Primum … 26 finium] cf. Arist., Metaph., II, 1, 993b20-21; Auct. Ar., 1, 39 (118,52) dicitur … 21 speculandi] cf. Heru. Nat., Super Sent., Prol., 4 (150,103-104) 23 praxis … Latine] cf. Anon., In Perih., Prol. (Grabmann, Gesam. Akad., 1438); Eustrat., In Eth. Nic., I, 1 (12,84-85) 28 felicitas … 29 perfectissimum] cf. Arist., Eth. Nic., I, 6, 1098a16-17; X, 6-7, 1177a10-17; Auct. Ar., 12, 209 (247,95) 12 est] arguitur O | quia] om. O | scientia] co (?) i.m. add. Y | boni] bonam A 13 set] om. O | boni] bonam AM | patet] dicitur habetur sed habetur del. F habetur 15 quam MY 14 1] quod add. M | factores] perfectores Z | et1] set M pluribus] pluribus OY | aliis locis] inu. AY | ergo] quare O 16 Primo] primum YZ | uidendum] uidebitur F | est] om. FM | denominatur] nominatur O 17 speculatiua … practica] practica uel speculatiua Y 18 sciendum] est add. OY 19 secundum] quantum ad OYZ 20 quia] quod O | scientia] om. O 21 actu] arte O 22 ab] ipsa add. O 23 Latine] om. Z | non] et praem. Z 24 intellectum] in alterum O 25 earum] eorum NZ | speculatiuum … practicum] practicum et speculatiuum OY 26 finium] fiñ Y 27 est finaliter] inu. A 28 illum] alium O 29 perfectissimum] perfectum O 30 autem] om. M

M19ra F7ra

O16r

82

M19rb

π11ra

Y36ra

DVRANDI SVPER SENT. I

habitum scientie est speculatio uel praxis; ergo speculatio et praxis sunt fines scientiarum. Quod autem operatio secundum habitum scientie sit speculatio uel praxis, patet; cum enim scientia attingat suum obiectum per suam operationem, illa operatio uel est sola cognitio ueritatis circa obiectum, que speculatio dicitur, uel est cognitio dirigens in faciendo obiectum, sicut ars domificatiua prebet cognitionem dirigentem in faciendo domum et medicinalis in causando sanitatem; et talis operatio praxis dicitur ratione ulterioris operationis ad quam dirigit. Igitur speculatio et praxis sunt operationes scientiarum et fines earum, secundum quorum | differentiam formaliter distinguntur scientie secundum speculatiuum et practicum. [6]| Secundum patet, scilicet quod ista distinctio sit radicaliter a subiecto. Quod patet sic: ex hoc habet radicaliter scientia quod sit speculatiua uel practica ex quo habet quod operatio scientie circa suum obiectum sistat in cognitione ueritatis uel sit | directiua ulterioris operis; et hoc patet ex precedentibus. Set hoc habet scientia ex natura sui obiecti; ex hoc enim quod obiectum scientie tale est quod nullo modo est agibile uel factibile a nobis nec per operationem nostram contingit ipsum sic uel aliter se habere, ex hoc prouenit quod operatio scientie circa ipsum sistit in sola cognitione ueritatis; quando autem obiectum est agibile uel factibile a nobis et per operationem nostram contingit ipsum sic uel aliter se habere, tunc operatio scientie 31 est] om. Y | et] vel O 32 autem] ergo F 33 speculatio … praxis] praxis uel speculatio Y | attingat] attingit A actingat N 35 dicitur] uel est cognitio ueritatis circa obiectum que speculacio dicitur add. sed del. F | est] om. ONYZ 37 dirigentem] om. O | domum] dirigendo add. O | medicinalis] medīa sed exp. et medicina i.m. F 39 operationis] perfectionis praem. sed exp. Y | Igitur] Ergo OZ 40 operationes] fines Y | scientiarum] post fines O | fines] operationes Y | earum] om. O eorum Z 41 formaliter distinguntur] sumitur distinctio O | scientie] scientiarum O | secundum] per AN in O | speculatiuum … 42 practicum] practicum et speculatiuum O 43 radicaliter] et originaliter add. Y 44 radicaliter scientia] inu. Y | quod] quid Z | sit] sic N 45 speculatiua] speculatiuum Z | ex … habet] om. AN ex hoc O | scientie] que est add. Y 46 suum obiectum] suum subiectum O | obiectum] subiectum uel add. Y subiectum Z | cognitione] cognitionem O | sit] fit Z | sit directiua] dirigat O 47 ulterioris operis] in vlteriorem perfectionem O | operis] operationis YZ | hoc habet] hic habet dub. F sed del. et i.m. corr. F | scientia] om. Z 48 ex2 … 49 nobis] d i.m. add. A | tale] sic add. sed exp. Y 49 est agibile] inu. A | agibile] agitabile Fa.c. | factibile] fa bile A 50 contingit] conuenit Z | ex … 53 habere] om. O 52 agibile] agitabile Fa.c. | uel factibile] uel scibile praem. sed del. N | factibile] fābile A fcīle Z | et] uel FMYZ (sed et [12va]π) 53 sic] sibi M | habere] et add. sed exp. F | tunc] certa M ex hoc prouenit quod Y | operatio] est add. M | scientie] scientia M om. Y

35

40

45

50

PROLOGVS QVESTIO III

55

60

65

70

83

circa ipsum non sistit in cognitione ueritatis, set dirigit in prosecutione operis. Ergo scientia habet radicaliter a subiecto quod sit speculatiua uel practica, licet hoc habeat formaliter a fine. Et utrumque istorum innuit Philosophvs III De anima, ubi primo dicit quod intellectus practicus differt a speculatiuo fine quantum ad differentiam formalem, et postea tangens radicem et originem huius differentie subdit quod obiectum intellectus practici est bonum, non omne autem, set actuale; actuale autem est et contingens aliter se habere. Et sic patet primum principale, scilicet unde sumatur distinctio scientiarum secundum speculatiuum et practicum. [7] Hoc uiso descendendum est ad questionem. Et dicunt qvidam quod theologia non est speculatiua nec practica, set affectiua. Quod probant sic, quia illa scientia est affectiua cuius finis principalis est amor uel affectio; set theologia est huiusmodi; ergo ipsa est affectiua. Maior patet, set minor probatur: primo per illud quod dicit Apostolvs Thi. | 1: Finis precepti est caritas; | secundo per illud quod dicit Avgvstinvs et inductum fuit prius: Ille tenet et quod latet etc.; tertio per rationem, quia illud habet rationem finis quod habet rationem melioris; set in uia amor Dei melior est cognitione Dei 58 intellectus … 59 formalem] cf. Arist., De an., III, 10, 433a14-15 60 obiectum … 61 habere] cf. Arist., De an., III, 10, 433a28-30 65 theologia … affectiua] cf. Alb., Super Sent., I, 1 (14,22-40 et 14,56-15,7); Bonau., Super Sent., Prol., 3 (13); Aeg. Rom., Ord., Prol., 4 (7vQ-8rB); Rob. de Orf., Reprob. Egid. (45-47); Iac. Met., Super Sent., Prol., 6 (78,127-79,141); Heru. Nat., Super Sent., Prol., 6 (159,106-107) 69 Finis … caritas] Paul., I Tim., 1, 5 70 Ille … latet] Aug., Sermo 350, 2 (1534,25-27); cf. Dur., Super Sent. (= ?), Prol., 5 ( , 10vb = π, 9va, [11]) 55 prosecutione] psequcione N persecucione Z | Ergo … 56 practica] .c. i.m. add. A 56 hoc] hec dub. M 57 istorum] iorum Y illorum Z | Philosophus] th9 F phūs th9 (sed ph exp.) M | primo] om. O sic YZ 58 dicit] i.m. F | speculatiuo fine] inu. Z | quantum] Quantum sed del. et quantum praem. F 60 subdit] .d. i.m. add. A | quod] om. M | obiectum] subiectum Z 61 autem1] om. AOY | actuale1] accidentale Y | actuale2] accidentale Y | autem2] igitur F | est] om. Y | est et] om. O | et] s.u. N etiam Zπ | se habere] inu. Fa.c. 62 unde] vnum Na.c. | sumatur] sinuatur Z 63 secundum] inter O | speculatiuum … practicum] practicum et speculatiuum Y 64 uiso] uisio Fa.c. | quidam] quidem M 65 non] iter. M nec AN | speculatiua … practica] practica vel speculatiua O practica nec speculatiua Y | nec] est add. N 66 quia] om. OMY 67 affectio] affectus O | huiusmodi] huius N | ipsa est] inu. M 68 Maior patet] inu. M | patet] et est dicendum (?) i.m. add. A | set] om. A | illud] id O 69 Thi.] ad praem. O | illud] id O 70 et1 … prius] om. O | inductum] post prius Y | inductum fuit] inu. FM | tenet] totum (?) habet A | latet] patet et latet A latet s.u. Y et quod patet 72 melior est] inu. Z i.m. add. Y add. π 71 habet1 … quod] i.m. M

N9ra M19va

84 F7rb

π11va

O16v

A6ra

Z4rb

DVRANDI SVPER SENT. I

quam habemus per fidem, | ut patet I Cor. 13: Maior horum est caritas; ergo etc. Si autem est affectiua, non est speculatiua nec practica, quia speculatiuum et practicum pertinent ad intellectum, affectiuum autem pertinet ad uoluntatem. [8] Hec autem opinio unum affirmat, scilicet quod theologia debet dici affectiua, de quo postea uidebitur, aliud autem negat, scilicet quod nec est speculatiua nec practica; | quod non uidetur uerum. Quod patet primo ostendendo generaliter de omni scientia quod oportet eam esse speculatiuam uel practicam, secundo ostendendo illud idem de theologia, si ponatur affectiua. | Primum patet primo ex parte actuum sic: omnis scientia attingit suum obiectum per actum qui sistit in sola cognitione ueritatis uel per actum qui dirigit in exercitio ulterioris operis; set scientia que attingit suum obiectum per operationem que sistit in sola cognitione | ueritatis est speculatiua; illa autem cuius actus dirigit in exercitio ulterioris operis est practica; ergo omnis scientia est speculatiua uel practica. Vtraque premissarum patet ex precedentibus. [9] Secundo patet idem ex parte obiectorum sic: omnis scientia que habet obiectum agibile | uel factibile a nobis quod per operationem nostram contingit sic uel aliter se habere est uere practica; que autem

73 74 80 83

Maior … caritas] Paul., I Cor., 13, 13 Si … 76 uoluntatem] cf. Heru. Nat., Super Sent., Prol., 6 (159,108-111) ostendendo … 82 affectiua] cf. Heru. Nat., Super Sent., Prol., 6 (160,142-152) omnis … 85 operis] cf. Heru. Nat., Super Sent., Prol., 4 (152,165-166)

73 habemus] per habemus add. sed del. F habeamus Na.c. | patet] habetur FMYZ (sed 74 ergo] quare O | patet [13ra]π) | I Cor] cor ANY ad cor O | 13] ix Y autem] om. Y | nec] uel M 75 speculatiuum … practicum] practicum et speculatiuum Y | et practicum] i.m. F | intellectum] īll' (?) praem. sed del. N | affectiuum] affectio O 76 pertinet] pertinent Na.c. 77 autem] om. O | opinio] oppinio Y | quod] s.u. N | debet … 78 dici] est O 78 autem] om. O | 79 nec1] neque Ya.c. 80 Quod] quia M | scilicet … 79 quod1] inu. Y ostendendo generaliter] inu. OY 81 eam] om. A ipsam Y | esse] om. Z | ostendendo] om. Y 82 illud] om. O 83 attingit] actingit N | per actum] i.m. F | sistit] consistit OYZ | dirigit] ulterius add. A 84 qui1] dub. A quo Y 85 ulterioris operis] inu. Y | operis] operioris N operationis O | attingit] actingit N 86 operationem que] actum qui Y | sistit] consistit Z | sola cognitione] inu. Y 87 autem] om. O | cuius actus] que O | ulterioris operis] inu. Y | operis] operationis O 88 omnis] omnis speculatiua O om. Y | speculatiua … practica] practica uel speculatiua Y 90 Secundo … 92 practica] .e. i.m. add. A | patet] hoc add. Y | ex] ei praem. sed exp. M | sic] om. Y | que] om. O 91 obiectum] subiectum AZ | uel] aut F | factibile] fcīle A | quod] s.u. Y 92 uel] aut F | que … 94 speculatiua] om.Y (sed i.m. add.)

75

80

85

90

PROLOGVS QVESTIO III

95

100

105

110

85

non habet obiectum factibile a nobis nec per operationem nostram contingit ipsum sic uel aliter se habere est uere speculatiua; set omnis scientia habet tale uel tale obiectum, cum fiat diuisio per affirmationem et negationem; ergo etc. Maior patet ex premissis. [10] Secundo patet idem de theologia, | etiam ponendo quod sit affectiua, quia cum agamus nunc de denominatione scientie, que est a fine formaliter, ut dictum fuit, finis theologie erit aut sola cognitio ueritatis circa caritatem et affectionem aut erit cognitio qualiter caritas et bona affectio habeant fieri in nobis; set primo modo theologia esset pure speculatiua, secundo autem modo esset uere practica, ut patet ex propriis rationibus speculatiui et practici supra positis; ergo etc. [11] Ratio autem eorvm nec colorem habet; cum enim dicitur quod practicum et speculatiuum pertinent ad intellectum, affectiuum autem ad uoluntatem, ergo quod est affectiuum non est speculatiuum nec practicum, non ualet: primo, quia directe est contra eos, quia theologia et omnis scientia est habitus intellectus, set affectiuum non pertinet ad intellectum, set ad uoluntatem, ergo nec theologia nec aliqua scientia potest dici affectiua, cuius contrarium ipsi dicunt; secundo, quia omnis moralis scientia ordinatur finaliter ad hoc ut boni fiamus, ut patet ex uariis locis libri Ethicorum; bonitas autem

99 ut … fuit] cf. Dur., Super Sent., Prol., 3 (81,18-20) 104 Ratio … 110 dicunt] cf. Heru. Nat., Super Sent., Prol., 6 (161,196-202) 111 omnis … 112 fiamus] cf. Arist., Eth. Nic., I, 1, 1095a5-6; II, 2, 1103b26-30; X, 10, 1179a35-b2 93 obiectum] subiectum AFM | factibile] fcīle A fcībile M 94 ipsum] om. NOY | uel] aut a praem. sed del. F | se] om. Z 95 uel] aut F 96 affirmationem] quid a.c. scripserit Y, non liquet | Maior] minor praem. sed exp. M 97 Secundo] Secunda M 3° O | idem] quod (?) add. sed del. F | etiam] om. O est add. sed exp. Z | ponendo] posito O preponendo Ya.c. presuponendo Yp.c. (su s.u. add. Y) 98 quia cum] cum enim O | cum] tamen praem. sed del. N | nunc] om. O | denominatione] nominacione Fa.c.(de- i.m.) M 99 fuit] est Y | finis theologie] .f. i.m. add. A | erit aut] inu. Z | aut] autem M 100 erit] om. OY | caritas] qualitas sed del. et s.u. corr. N 101 set] si MYZ | primo] i.m. F 102 speculatiua] si add. Y | autem] om. Y | uere] om. Z 103 propriis] prioribus O | supra positis] om. FMY | ergo] quare O 104 Ratio] R° N | autem] vero M | nec] non MY | colorem habet] inu. Y | enim] om. Y 105 practicum … speculatiuum] speculatiuum et practicum OY | pertinent … 106 speculatiuum] i.m. infima suppl. N | affectiuum] affectio O | autem] aut M | autem … 106 affectiuum] om. Y 106 ergo] et add. 108 affectiuum] affectuum F Y 107 quia1] quod F | directe est] inu. O 110 aliqua] alia OY alica Z | scientia] om. M | affectiua M 109 nec1] non F cuius] om. Y | contrarium] autem add. Y | ipsi dicunt] inu. O 111 moralis scientia] inu. Y 112 Ethicorum] quod add. sed del. N

M19vb

86

M20ra

Y36rb O17r N9rb F7va

DVRANDI SVPER SENT. I

moralis consistit in hoc quod bene afficimur, tam secundum uoluntatem quam secundum appetitum sensitiuum; ergo scientia moralis uere est affectiua et tamen uere ponitur practica; ergo affectiuum non excludit practicum. [12] Dicendum ergo quod licet speculatio, a qua scientia dicitur speculatiua, sit in intellectu, tamen praxis, a qua scientia dicitur practica, non est in intellectu, set in aliqua alia potentia; scientia tamen denominatur practica, quia est causa praxis per modum dirigentis et simili modo posset dici affectiua, licet affectio sit in uoluntate et non in intellectu, sicut et dicimus quod ars est habitus factiuus et tamen factio non est in intellectu, set in rebus extra; set ad factionem ars dirigit; patet igitur quod dato quod theologia diceretur affectiua, istud tamen non excludit quin oporteat eam ponere et esse speculatiuam | uel practicam. Propter quod adhuc restat tota difficultas questionis. [13] Dicendum ergo quod si theologia accipiatur pro habitu quo fides et ea que | principaliter fide traduntur, ut sunt articuli principales, defenduntur et declarantur, | sic est dicendum quod theologia est simpliciter speculatiua. Quod patet dupliciter, primo ex parte obiecti sic: illa scientia est speculatiua et non practica | cuius obiectum non est agibile nec factibile a nobis nec per operationem nostram contingit ipsum aliter se habere; set theologia que est | fidei defensiua et declaratiua est huiusmodi, cum obiectum eius uel 122 ars … 123 factiuus] Arist., Eth. Nic., VI, 4, 1140a7-8 115 moralis] om. Z | uere est] inu. O | uere2] om. YZ 117 a] om. Y | scientia dicitur] inu. A 118 tamen] ex (?) add. sed exp. M cum Z | scientia] om. O post practica Y 119 in2] s.u. Y | potentia] anime add. O | scientia] om. F del. N 120 denominatur] dicitur O | est causa] tamen est A | est … praxis] causat praxim O | causa] tamen praem. sed del. N 121 affectio] affectiue N 122 uoluntate] et dicimus add. sed del. N | et1] om. O | in] s.u. F | et2] om. Oπ | dicimus] dicitur O | quod] est add. sed exp. N 123 factiuus] factiuus Na.c. 124 igitur] ergo OY | diceretur] dicitur M 125 affectiua] quod add. sed del. N | istud] id OY | ponere et] om. AN | ponere … esse] dici O | et] eam add. Z 126 uel] et Y | quod] hoc OZ | adhuc] ad hoc Z | tota] om. Z 127 questionis] conclusionis F om. M opinio sua i.m. add. Z 128 ergo] om. N igitur O | accipiatur] sumitur O accipitur Y 129 que] ibi add. Y | fide] om. OYZ | ut … 130 principales] post declarantur O | articuli … 130 principales] inu. Y 130 sic] om. Y | est] om. O | quod] om. O 131 Quod … dupliciter] Opinio i.m. add. Y | ex … 132 obiecti] post sic Y 132 et] om. O 133 obiectum] subiectum O | agibile] 134 ipsum] sic vel add. O agitabile Fa.c. | nec1] uel YZ | nec factibile] om. O 135 huiusmodi] ergo est simpliciter (?) speculatiua et specialiter add. A huius N | obiectum] subiectum O | obiectum eius] inu. Y | uel … 136 subiectum] om. O

115

120

125

130

135

PROLOGVS QVESTIO III

140

145

150

155

87

subiectum sit Deus sub ratione saluatoris; ergo est simpliciter speculatiua. Vtraque premissarum patet ex precedentibus. Secundo patet idem ex parte finis sic: illa scientia est simpliciter speculatiua cuius operatio circa suum subiectum sistit in cognitione ueritatis; set actus theologie que defendit et declarat fidem sistit in sola cognitione ueritatis (ad hoc enim solum directe ordinatur, ut ueritas articulorum, que secundum humanam rationem multum est dubia et obscura, aliqualiter declaretur et defendatur); ergo ipsa est speculatiua. Si autem accipiatur theologia pro habitu eorum que concluduntur ex articulis, sic dicendum quod si concludatur aliquid speculatiuum, idem est iudicium sicut de prima; si uero aliquid practicum, dicendum quod ipsa est practica simpliciter. Quod patet sic: illa scientia que habet pro subiecto aliquid agibile uel factibile a nobis quod per operationem nostram contingit sic uel aliter se habere est uere et simpliciter practica; set theologia sic accepta habet pro subiecto opus meritorium quod est agibile a nobis et per operationem nostram contingit sic uel aliter se habere; ergo theologia sic accepta est uere et simpliciter practica. Vtraque premissarum patet | ex precedentibus. [14] Set contra istam rationem potest obici sic: scientia practica habet subiectum sic agibile uel factibile a nobis quod nos possumus

154 scientia … 156 sufficiens] cf. Arist., Eth. Nic., II, 1, 1103a23-26; Pol., I, 2, 1253a7-30 136 subiectum] obiectum Z | sit] fit Z | sub … saluatoris] legi non potest A | ergo] igitur NO ipsa add. O | ergo … 137 speculatiua] om. A (sed cf. u. 135) | simpliciter … 137 speculatiua] inu. O 138 patet] hoc add. Y | sic] om. Y | simpliciter] specialiter praem. sed del. O 139 operatio] opera O | suum subiectum] inu. O | subiectum] obiectum FM | sistit] consistit Y 140 defendit … declarat] declarat et deffendit Y | declarat] sustinet O | fidem] articulos Y | sola] om. FOZ 141 ueritatis] h' actus add. sed del. F | directe] om. O | directe ordinatur] ordinatur recte Y | articulorum] articuli O om. Y 142 multum est] inu. OY 143 aliqualiter] aliter Y | declaretur … defendatur] defendetur (!) et declaretur M | 144 accipiatur] accipitur Y | defendatur] deffentur Y | ipsa] om. A | est] om. M theologia] om. Y 145 dicendum] est add. OY | concludatur] concluditur Y | aliquid] om. Y 146 prima] ipsa Y | uero] autem Y 147 dicendum] est add. Y | 148 que … 150 practica] est practica simpliciter que habet ipsa] ia Y | illa] ista M aliquid pro subiecto quod est factibile a nobis et quod operationem nostram contingit vel aliter se habere O | subiecto] obiecto YZ | agibile uel] om. Y 149 quod] s.u. Y | operationem] opinionem Z | est] om. Z 150 uere et] om. Y | set] om. Y | sic] om. Y | accepta … 152 habere] est habitus Y | subiecto] obiecto O 151 agibile] agitabile Fa.c. 153 precedentibus] precedenti (?) A 154 istam] illam Y | obici sic] inu. OY | scientia] est add. A | practica] que add. A 155 subiectum] obiectum uel praem. Y | agibile] agitabile Fa.c. | agibile … factibile] factibile uel agibile Y | uel] et AN

M20rb

88

π11vb

Z4va

DVRANDI SVPER SENT. I

esse causa eius sufficiens, ut patet in Polit icis et Moralibus; set nos non possumus esse causa sufficiens operis meritorii cum requirat caritatem, que non est in potestate nostra; ergo sacra doctrina non est proprie practica, quamuis sit de opere meritorio ut de subiecto. Dicendum quod maior propositio | est falsa; non enim requiritur ad scientiam practicam quod homo per eam sit causa sufficiens sui obiecti, set sufficit quod sit causa uel concausa ita quod operatio hominis necessario requiratur ad causandum obiectum et quod ad hoc scientia ordinetur. Sic autem est in proposito; necesse est enim opus nostrum concurrere ad meritum. Item licet non sit in potestate hominis causare in se caritatem, est tamen in potestate eius disponere se in tantum quod Deus dabit sibi caritatem, et habita caritate in potestate eius est mereri. Ideo instantia nulla est. [15] Ad rationes principales dicendum. Ad primam, cum dicitur quod nobilissima scientia est gratia sui, concedatur. Et cum subditur quod theologia est nobilissima scientia, si fiat comparatio respectu omnis scientie | generaliter, falsum est; scientia enim beatorum est multo nobilior illa et illa est uere gratia sui et pure speculatiua. Si autem fiat comparatio respectu scientiarum que habentur in uia, tunc dicendum quod aut tv loqueris de theologia que est defensiua fidei et

166 est … 167 caritatem] cf. Thom., S.th., I-II, 100, 10, resp. 156 eius] om. Y | eius sufficiens] inu. O | patet] post pollicitis M | in Politicis] 157 non inpossibili praem. sed del. N | Politicis] pollicitis M | et] in add. MO possumus] post esse M | causa sufficiens] inu. O | requirat] requirit M 158 est1] s.u. N | doctrina] scriptura Z | non2] iter. sed non1 del. N | non est2] post proprie FM 160 enim] om. Y 161 causa sufficiens] inu. ANO (13va)π (sed cf. uu. 156157) | sufficiens] efficiens Ya.c. | sui] suo (?) praem. sed del. M 162 obiecti] 163 requiratur] requiritur O subiecti AYZ | concausa] 9 causa Y cum causa NZ requitur YZ 164 ordinetur] ordinatur O | autem] enim O | in] s.u. Y | 166 in1] om. Z | est] necesse … enim] necessario enim oportet O | est2] s.u. F respectu add. sed exp. Z | potestate eius] inu. O 167 dabit] causabit O | sibi] ei 169 Ad1 … ANZ in ipso O 168 est1] erit YZ | Ideo] ergo Z | est2] om. O principales] Solutio i.m. add. Y | dicendum] om. OY | Ad2] cum dicitur praem. sed exp. M | cum] tamen Z 170 quod] om. OY | concedatur] om. Y | Et] vt O | subditur] subdicitur Na.c. dicitur OY 171 quod] om. OY | scientia] om. AN 173 multo] nullo sed del. F | nobilior] perfectior et 172 est2] post nobilior AN praem. FMYZ (an recte? sed non praem. [13vb]π) | illa1] ista O | illa2 … speculatiua] ideo ipsa est speculatiua quia gratia sui O | uere] post sui FMY om. O | sui] uere add. 174 que] non add. sed exp. N | habentur] habent Z | uia] una Z | et2] s.u. F Fa.c. 175 dicendum] est add. OY | quod] om. Y | fidei] post declaratiua O | et … 176 declaratiua] om. F

160

165

170

175

PROLOGVS QVESTIO III

180

185

190

195

89

declaratiua, et tunc est pro me, | quia illam pono speculatiuam, aut de theologia que est habitus eorum que ex principalibus articulis concluduntur in sacra doctrina, et sic dico quod theologia non est nobilissima, nec ratione subiecti, cum sit de opere meritorio tamquam de subiecto, nec ratione certitudinis | euidentie, cum alie multo certius procedant. Est tamen nobilior inter scientias practicas et ratione subiecti et ratione finis. Potest etiam dici quod est nobilior omnibus scientiis humanitus adinuentis ratione luminis in quo reuelantur et cognoscuntur theologica; set ista nobilitas non arguit eam esse speculatiuam, cum in illo lumine eque possint reuelari et cognosci speculatiua sicut practica, et econuerso. [16]| Ad secundum dicendum | quod maior est falsa; nichil enim prohibet habitum principiorum | esse speculatiuum, habitum uero conclusionum esse practicum pro eo quod principia que secundum se sunt solum nobis speculatiua practice applicantur ad conclusiones tamquam regula operis; uerbi gratia quod regnante tali astro uel constellatione mare sit tempestuosum, pure est speculabile a nobis et pertinet pure ad habitum speculatiuum, puta ad | astrologiam, et tamen nauigatiua hoc principium applicat practice ad opus sic: non expedit nauigare mari existente tempestuoso, set regnante tali astro uel constellatione mare est tempestuosum, ergo tunc non expedit

176 et] om. O | quia] ego add. O | illam pono] pono eam esse O 177 que2] deducuntur add. O | principalibus] om. O | articulis] in sacra scriptura add. O 178 concluduntur] om. O | in … doctrina] om. O | doctrina] scriptura ANZ | sic dico] tunc dicendum est O 179 nec] in add. O | subiecti] obiecti praem. sed exp. M obiecti O 180 subiecto] a (?) add. sed exp. N | certitudinis] quire (?) praem. sed del. F | multo] nullo sed del. F multe YZ | certius] euidentius Y 181 nobilior] melior O 182 omnibus] c add. sed del. N 183 adinuentis] inuentis OY et add. M | reuelantur] reuelatur Y | et … 184 cognoscuntur] om. YZ 184 theologica] theoa YZ | ista] istas M ia YZ | esse] om. O 185 possint] dub. A | reuelari] reualari M 186 speculatiua] speculabilia O 187 Ad secundum] Ad secundum i.m. add. Y | secundum] est add. Y | maior] minor O 188 principiorum … habitum2] i.m. F 189 esse] om. OZ | que] quod F 190 sunt] post nobis O | solum] om. O | speculatiua] speculabilia AN dub. Y (an recte?) | conclusiones] conclusionem Y 191 regula] patet (?) add. sed del. F respectu O | uerbi] .i. (?) i.m. add. A | astro] castro praem. sed del. F | uel] tali add. Y 192 mare] inferiore dub. Z | sit] facit O | speculabile] speculatiuum Y | a] om. Z | a nobis] om. Y 193 pertinet] solum add. Y | pertinet pure] inu. O | pure] om. Y | astrologiam] dub. Y astrologum O 194 tamen] respectu Z | nauigatiua] nae praem. sed del. F nauigancia M | hoc] post applicat Y | hoc … practice] practice applicat hoc principium O | principium] om. YZ | practice] post opus Y 195 nauigare] post tempestuoso Z | mari] mare M | uel] et O 196 ergo] igitur O

O17v

M20va

π12ra F7vb A6rb

N9va

90

Y36va

M20vb

DVRANDI SVPER SENT. I

nauigare. Similiter in proposito nostro: licet fides articulorum principalium sit de pure speculabilibus a nobis, tamen practice applicantur ad opus meritorium tamquam directiua operis meritorii, ut ostensum fuit prius; propter quod licet fides sit habitus speculatiuus, tamen theologia que articulos fidei applicat ad opus meritorium est practica, sicut scientia naturalis, que est habitus principiorum | medicine, est speculatiua et tamen medicina est practica. De theologia uero que est fidei defensiua et declaratiua conceditur quod sit speculatiua. [17] Argumentum in oppositum probat solum quod theologia sumpta | pro Sacra Scriptura sit practica. Quod concedimus modo prius exposito.

198 practice … 199 meritorii] cf. Dur., Super Sent., Prol., 2 (77,303-307) 197 nostro] modo (?) Y sed exp. | licet] nec sed del. et s.u. corr. F 198 principalium] principabilis Fa.c. | pure] puris AFN (23vb; sed pure π, cf. u. 192) om. O 199 applicantur] applicatur Y | opus] i.m. F | tamquam … meritorii] om. Z 200 ut] sicut O | fuit] est O | licet] om. Z 201 tamen] in add. sed del. O | articulos] articulis Na.c. | fidei] om. O 202 scientia] dub. Y | naturalis] dub. s.u. Y 203 principiorum] naturalium add. A | tamen] om. Y 205 conceditur] dub. Y | quod] ipsa add. O 207 sumpta] i.m. F | Scriptura] doctrina YZ | Quod … 207 exposito] om. Y | modo … 207 exposito] om. AMZ etc O 208 exposito] in fol. 18r-22v obiectiones add. O (cf. supra, 47,983)

200

205

5

10

15

20

| Circa primam distinctionem primi Senten tiarum queritur primo quo sit fruendum. [1] Et uidetur quod non solo Deo sit fruendum, quia omne illud potest esse obiectum fruitionis quod potest quietare uoluntatem et implere eius capacitatem; set aliud a Deo potest quietare uoluntatem et implere eius capacitatem; ergo etc. Maior patet ex supra dictis. Minor probatur, quia omne finitum potest impleri aliquo finito; set capacitas uoluntatis est finita; ergo potest impleri aliquo finito, quod non est Deus. Et hec fuit minor. [2] Item quod amatur propter aliud non est obiectum fruitionis; set Deus amatur propter aliud; amatur enim et ei seruitur propter mercedem, ut dicit quedam Glosa super illud Lvce 15 Quanti mercenarii etc. [3] In contrarium arguitur quia solo fine ultimo fruendum est; set solus Deus est finis simpliciter ultimus, sicut est agens simpliciter primum; ergo solo Deo est fruendum.

3 Quo ... fruendum] cf. Thom., Super Sent., I, 1, 2, 1 (36-38); Guill. P. God., Lect. Thom., I, 1 (2rb-va); Dur., Super Sent., III, 26, 2 (π, 260rb) et IV, 49, 5 (368,1-384,354); Jeschke, Deus ut tentus vel visus (333-377); Friedman-Jeschke, “Michael of Massa” (295-322) 10 Maior … dictis] argumentum hic inueniri non potest, sed cf. Dur., Super Sent. (= ?), I, 1, 1 ( , 16ra = π, 13vb-14ra, praesertim [7]) 11 set … 13 Deus] cf. Rich. de Mediau., Super Sent., I, 1, 2, 3, arg. 2 (23a) 12 capacitas … finito] cf. Duns Scot., Ord., I, 1, 1, 1, arg. 2 (2,1-4) 15 amatur2 … 16 mercedem] cf. Glossa ord., Lc., 15, 17 (196a); Ambr., Exp. eu. sec. Lc., VII, 220 (290,2413-2416); Aug., In Ioh., 46, 5 (400,16-18); Beda, In Lc., IV, 15, 19 (289,2371-2372) 16 Quanti … 17 mercenarii] cf. Lc., 15, 17; Rich. de Mediau., Super Sent., I, 1, 1, 2, arg. 1 (19a); Petr. de Tarant., Super Sent., I, 1, 1, 2, arg. 1 (11b) 18 solo … est] cf. Thom., S.th., I-II, 11, 3, resp. solo … 20 fruendum] cf. Petr. de Tarant., Super Sent., I, 1, 2, 2, arg. 1 (13b) 5 primi Sententiarum] i.m. F om. MO | Sententiarum] om. Y | queritur … 6 primo] inu. O 7 illud] id O 8 potest1] exp. N | quietare] equare dub. sed i.m. corr. F 9 set] aliquid add. O | set … 10 capacitatem] om. M | a Deo] ab eo Na.c. adeo Y 10 eius] om. Y 13 Deus] s.u. F | Et … minor] om. O | hec] hic F hoc dub. M 16 quedam] om. O | super] id add. F | 15] iii dub. F, Y 3° O 17 etc] ergo etc add. AO 18 contrarium] conceptum (comp.) Y | quia] om. YZ | ultimo] om. Y | fruendum est] inu. O 19 Deus] s.u. N | finis simpliciter] inu. M | simpliciter 20 est] om. A ultimus] inu. OY | est2] om. F

O23r

92

M21ra

DVRANDI SVPER SENT. I

[4] Responsio. Dicenda sunt duo: primum est quid sit fruitio et que requiruntur ad fruitionem; secundo ex hoc descendetur ad questionem. [5] Quantum ad primum sciendum est quod significata nominum probare non possumus nisi ex usu et acceptione doctorum. Beatus autem Avgvstinvs XII De ciuitate Dei dicit quod nomen fruitionis a fructu descendit. Fruimur enim fructu, sicut cibamur cibo; fructus enim est illud quod ultimo de arbore et cum quadam delectatione percipitur. Fruitio ergo includit delectationem; propter quod cum aliquis multum delectatur in aliqua re, dicimus quod fruitur ea. Delectatio autem requirit cognitionem, quia delectari non est nisi cognoscentium, ut habetur VII Ethicor um. Et ideo fruitio requirit cognitionem preuiam delectationi. Non autem quecumque delectatio sufficit ad fruitionem, set illa que quietat appetitum uel totaliter uel in illo | genere; quod concordat predictis. Fructus enim est non quodcumque ex arbore proueniens, set ultimum, ultra quod nichil aliud expectatur: sic fruitio a fructu dicta est delectatio non quecumque, set illa in qua finaliter quietatur appetitus.

24 significata … 25 usu] cf. Duns Scot., Ord., IV, 1, 2, 1 (68,163) 26 nomen … 29 percipitur] Aug., De ciu. Dei, XI, 25 (344,23-26); Thom., Super Sent., IV, 49, 5, 2, 2, arg. 2 (536 et 538); S.th., I-II, 11, 1, resp.; Duns Scot., Ord., I, 1, 2, 1 (47,10-11) 31 Delectatio … 32 cognoscentium] cf. Arist., Eth. Nic., VII, 12, 1152b13; 13, 1153a13-23; X, 3, 1174b20-23; Thom., Super Sent., I, 1, 4, 1, sol. (43); Sent. Eth., X, 6 (568,49-65) 34 quietat appetitum] cf. Thom., Super Sent., I, 1, 4, 1, arg. 1 (42); S.th., I-II, 4, 3, resp.; I-II, 11, 4, arg. 2 21 est] om. Y | fruitio] frui NO | et] om. Y 22 secundo] aliquid add. sed exp. F | descendetur] descenditur YZ 24 Quantum] primus articulus i.m. add. F | sciendum est] dub. A | est] om. Y 25 probare] dub. F | acceptione] accepne Y acceptatione Z | Beatus ... 26 Augustinus] Augustinus autem FMYZ (sed b’s autem Aug. [15vb]π) 26 autem Augustinus] inu. O | XII … Dei] ix de ti O an scrib. XI? 27 fruitionis] fruitio i.m. add. M | enim] dub. s.u. Y | fructu2] enim add. sed exp. Y 28 enim] om. O | illud] id O | | cibamur] cib9 Y sed exp. | cibo] dub. A et cum] etc Z 29 delectatione] om. Z | percipitur] percipimus uel percipitur FM percipimus Z | includit] quandam add. Y 30 aliquis] aliqui M | delectatur] delectantur M 31 autem] quod dub. Z | cognitionem] preuiam add. O | quia] que Y | delectari] om. O delectatio Y 32 nisi] cognos dub. add. F sed exp. | habetur] dicitur Y | VII] secundo FN 2° M 9 O lac. Z | VII Ethicorum] in ethicis dub. A, Y | fruitio] cognitio O 33 preuiam delectationi] et delectationem dub. Z | autem quecumque] omnis autem O 34 ad] s.u. M | appetitum] non autem quecunque delectatio sufficit ad fruitionem add. F 35 enim] autem O 36 ex] de A | ex arbore] post proueniens Y | ex … 37 fruitio] om. sed i.m. inf. suppl. F 37 sic] set Y | autem] om. Z

25

30

35

DISTINCTIO I QVESTIO 1

40

45

50

55

93

[6] Patet ergo quod tria concurrunt ad fruitionem, scilicet cognitio, delectatio et | quietatio. Horum autem trium primum, scilicet cognitio, non pertinet ad essentiam fruitionis intrinsece, set antecedenter. Cuius ratio est quia fruitio aut est | delectatio aut saltem non potest esse sine delectatione; set cognitio non est delectatio (potest etiam esse sine omni delectatione); ergo fruitio non est essentialiter ipsa cognitio. Maior patet ex dictis. Minor probatur. Quod enim cognitio de se non sit delectatio, de se patet eo quod cognitio pertinet ad potentiam apprehensiuam, delectatio autem ad appetitiuam. | Quod etiam possit esse sine delectatione, uidetur cum prius possit esse sine posteriore uel secundum | naturam uel saltem diuina uirtute, cognitio autem prior est delectatione, et ideo inuenitur quandoque sine delectatione naturaliter (tristitia autem, que excludit delectationem, necessario requirit cognitionem). Potest etiam diuina uirtute fieri quod cognitionem cuiuscumque uel supremi boni non sequatur delectatio. Fruitio autem nequaquam est ubi delectatio deest, quia si posset esse sine delectatione, pari ratione posset esse cum tristitia; quod enim non coexigit unum oppositorum potest stare cum reliquo. Relinquitur ergo quod fruitio non est cognitio essentialiter, set preexigit cognitionem | antecedentem, quia non delectamur nec fruimur nisi cognitis. 39 tria … 40 quietatio] cf. Thom., Super Sent., I, 1, 1, 1, arg. 10 (33); S.th., I-II, 4, 3, resp.; Petr. de Tarant., Super Sent., I, 1, 2, 1, sed contra 1 (13a); I, 1, 2, 3, resp. (14b); Iac. Met., Super Sent., I, 1 (11rb) 40 cognitio … 41 antecedenter] cf. Iac. Met., Super Sent., I, 1 (11rb) 48 prius … 49 naturam] cf. Arist., Metaph., V, 11, 1019a1-4 40 trium] om. O 41 non] s.u. M | antecedenter] accidentaliter O antecedit YZ 42 fruitio aut] inu. O | est delectatio] inu. M | saltem] i.m. N om. OY | non] s.u. N | potest esse] est OY 43 set … delectatio] i.m. F | etiam] enim Y 44 omni delectatione] inu. Y | essentialiter] esse naturaliter Z 45 Quod] dub. Y 46 de se] post patet Y satis O | eo quod] quia Y | quod] quia Z | potentiam … 47 apprehensiuam] cognitiuam potentiam O 47 autem] uero A 48 uidetur] patet YZ | cum] quod M | possit] posset M | posteriore] posteriori O | uel] om. OY 49 secundum] dub. Z | saltem] saltim O 50 sine delectatione] post naturaliter OY | delectatione2] delcane praem. sed del. F et ideo inuenitur quandoque sine delectatione add. sed del. F 51 tristitia autem] Nam tristicia O | autem] enim F 52 diuina uirtute] post fieri A | quod] per M 53 cognitionem] uel dub. add. Z | uel] etiam MO, dub. Z | boni] quod s.u. add. M 54 quia] que O | si] sic Oa.c. | posset] possit O 55 cum] om. Z | non] om. O 56 coexigit] exigit dub. Y | oppositorum] oppositum Y | reliquo] alio Y | ergo] s.u. Y 57 quod] cognitio add. sed del. O | fruitio … essentialiter] cognitio non est essentialiter fruitio nec econuerso A | set] sed fruitio O | preexigit] fruitio add. A | cognitionem] cognicio N 58 antecedentem] Na.c. antecedenter MNp.c. antecē O accidit (comp.) Y | delectamur … fruimur] fruimur neque delectamur O

F9ra Z4vb

O23v π14ra

N9vb

94

M21rb

Y36vb

DVRANDI SVPER SENT. I

Delectatio autem se habet ad fruitionem sicut genus ad speciem, set quietatio sicut differentia specifica. Est enim fruitio delectatio, non quecumque, set | quietans appetitum. Et hoc est quod dicit Avgvstinvs X De Trinitat e, quod fruimur cognitis in quibus uoluntas delectata conquiescit. [7] Ex hoc descendendo ad questionem dicendum, quando queritur quo fruimur, li quo potest dicere potentiam elicientem uel obiectum fruitionis. Si potentiam elicientem, sic dicendum quod fruimur uoluntate. Quod patet dupliciter, primo ex suo genere sic: illius potentie actus est frui cuius est delectari; set delectari est actus uoluntatis; ergo etc. Secundo patet idem ex eius specifica differentia sic: eiusdem est moueri ad terminum et quiescere in termino; set desiderium de bono habendo et fruitio de bono habito se habent sicut motus et quies; ergo eiusdem est desiderare | et frui; set desiderium est actus appetitus uel uoluntatis; ergo et fruitio. [8] Si uero li quo dicat obiectum fruitionis, sic dicenda sunt duo. Primum est quod immediatum obiectum fruitionis non est Deus, set aliquis actus quo Deus a nobis attingitur; secundum est quod obiectum remotum fruitionis est solus Deus. [9] Primum patet premittendo duas distinctiones necessarias ad propositum. Prima est de fine eo quod fruitio est delectatio qua

59 Delectatio … 60 specifica] cf. Iac. Met., Super Sent., I, 1 (11rb) 62 fruimur … 63 conquiescit] Aug., De Trin., X, 10, 13 (327,23-24); cf. Thom., Super Sent., I, 1, 1, 1, arg. 4 (32); Rich. de Mediau., Super Sent., I, 1, 2, 2, arg. 3 (22a) 66 Si … 67 uoluntate] cf. Iac. Met., Super Sent., I, 1 (11va) 70 eiusdem … termino] cf. Thom., Super Sent., III, 26, 1, 2, arg. 5 (816); S.th., I, 83, 4, resp. 59 autem] ergo O 60 quietatio] se habet add. O | specifica] iter. sed specifica2 del. F | delectatio non] inu. Y 62 X] dub. Z (an leg. 4?) 63 uoluntas] propter se add. π Aug. | conquiescit] Na.c., sed con- dub. exp. quiescit MO 64 descendendo] descendo Y | dicendum] quod add. O om. Y | quando] dub. Z 65 quo1] querimur add. sed del. O | fruimur] fruamur dub. Z | potentiam elicientem] inu. M 66 sic] ergo dub. Y | dicendum] est add. OYZ | fruimur] fruimus praem. sed del. N 68 actus est] inu. O | est1] om. A | frui] fruicio A | set delectari] i.m. F 69 etc] uoluntas est potentia elicitiua fruitionis i.m. add. Y | patet] hoc add. Y | 73 et fruitio] etc Y 74 uero] obiectum add. sed del. eius] sua O 71 de1] in Y F | sic … 75 fruitionis] om. Y sed dico. duo primum est quod obiectum immediatum fruitionis i.m. sup. Y 76 aliquis] alius F | Deus] inmediate add. Y | nobis] immediate add. Z | est] om. O 77 obiectum] fruicionis add. sed del. F | remotum] nostre add. O | remotum fruitionis] inu. MN | solus Deus] inu. O 78 necessarias] post propositum O om. Y notas praem. sed del F 79 est1] s.u. Y | eo … delectatio] quo fruimur, alia est delectatione (dub.) qua Y

60

65

70

75

DISTINCTIO I QVESTIO 1 80

85

90

95

100

95

quiescit uoluntas in aliquo ut in fine. Finis autem dicitur dupliciter: uno modo res assequta, | sicut finis auari est pecunia; alio modo assequtio rei, sicut finis auari dicitur possessio pecunie. Et eodem modo finis creature rationalis est Deus sicut res assequta; set finis eius ut assequtio est operatio per quam Deum assequimur, et hec est uisio Dei. | [10] Secunda distinctio est de amore, quia cum frui sit actus | uoluntatis et omnes actus uoluntatis radicaliter fundentur in amore, omnes habent aliquo modo iudicari ex amore. Est autem duplex amor, scilicet amor beniuolentie et amor concupiscentie. | Illud amamus amore beniuolentie cui uolumus aliquod bonum uel aliquam perfectionem; ipsum autem bonum uel perfectionem quam uolumus nobis uel alii amamus amore concupiscentie. [11] Hoc premisso patet primum propositum sic: immediatum obiectum amoris concupiscentie non est res subiecto distincta a concupiscente; set fruitio, cum sit | delectatio de Deo et in Deo habito, est quidam amor concupiscentie; ergo immediatum obiectum fruitionis uel delectationis non est Deus cum sit res a nobis subiecto distincta, set aliquis actus quo a nobis attingitur uel habetur. Vtraque premissarum probatur, et primo maior inductione et sillogismo. Inductione patet sic: diligo uinum dilectione concupiscentie; numquid immediatum obiectum huius dilectionis est uinum? – certe

80 Finis … dupliciter] cf. Arist., Phys., II, 2, 194a35-36; De an., II, 4, 415b2-3; Metaph., XII, 7, 1072b1-2 Finis … 85 Dei] cf. Thom., S.th., I-II, 1, 8, resp.; 3, 1, resp. 88 duplex … 89 concupiscentie] cf. Thom., Super Sent., III, 29, 1, 3, sol. (928-929); S.th., I-II, 26, 4, resp.; 28, 1, resp. 80 quiescit] quis sit Ma.c. 81 est] dicitur AY | pecunia] et add. A 82 finis] i.m. 87 et] om. Z | M | pecunie] om. Z 83 creature] i.m. Y 84 est1] s.u. Z omnes] om. M omnis NO | uoluntatis2] re add. M sed exp. | fundentur] fundetur FNO 88 omnes] actus uoluntatis add. O | aliquo modo] aliqualiter O | iudicari] radicari MY | Est … duplex] Modo autem duplex est Y 89 Illud] id O 91 ipsum] om. F | autem bonum] inu. Fa.c. | quam] quod NO 92 alii] amicis dub. A, N aliis O 93 Hoc] Quo Z | Hoc premisso] Hac premissa F | sic] secundum quod Z 94 est] aliqua add. YZ | subiecto distincta] inu. OY 98 a] 100 Inductione] s.u. M | attingitur uel] om. Y | uel] et O 99 et1] om. O inductiue OY | patet sic] coni. (cf. uu. 93 et 126): patet AFMN (16rb)π primo O sic si Y sic Z | uinum] ex add. Y | dilectione] amore AO 101 numquid] nonquit Y numquam FZ | obiectum] fruitionis uel add. O fruitionis dub. add. Y sed del. | huius] om. O | dilectionis] delecis Ya.c.

A6va

π14rb O24r

M21va

F9rb

96

Z5ra

M21vb N10ra

DVRANDI SVPER SENT. I

non, set usus uini, qui est actus gustantis; non enim diligo uinum immediate, set gustare uinum; et idem est in omnibus aliis. [12] Ratione patet idem sic: illud amatur amore concupiscentie quod est bonum uel perfectio quam nobis uolumus uel amicis; set res subiecto distincta numquam est bonum nostrum nisi ratione actus quo nobis coniungitur, sicut nutrimentum, puta panis aut uinum, numquam esset nobis bonum nisi ratione actus quo nobis coniungitur cum comedimus uel bibimus; et ipsa coniunctio est bonum nostrum immediatum; ergo res subiecto distincta a concupiscente non est immediatum obiectum amoris concupiscentie. Et hec fuit maior. [13] Minor probatur, scilicet quod fruitio, que est delectatio de Deo et in Deo habito, sit amor concupiscentie, quia aut est amor concupiscentie aut beniuolentie. Non potest dici quod sit amor beniuolentie quo uolumus aliquod bonum Deo, quia delectatio de Deo habito respondet desiderio de ipso habendo; set per tale desiderium non | desideramus aliquid Deo, set nobis; non enim desideramus Deo aliquid habendum ab ipso (fatuum enim esset tale desiderium cum nichil futurum possit ei aduenire); set desideramus nobis aliquod bonum; hoc est | Deum habere uel uidere uel aliquid tale; ergo delectatio | de Deo habito non est amor beniuolentie ad

121 delectatio … 122 concupiscentie] cf. Thom., S.th., II-II, 26, 3, ad 3 103 omnibus] om. Y | aliis] subiectis 102 non1] s.u. Y | gustantis] gustatiuue Y dub. Z 104 idem sic] inu. O | sic] om. Z | illud] om. O | amatur] amamus O 105 est] s.u. Y 106 numquam … 110 distincta] om. Y | nostrum] primum sed exp. et i.m. corr. F 107 nobis … 108 quo] om. MZ | sicut … 108 coniungitur] om. F | aut] et O 108 numquam] nonquam A | coniungitur] ut dub. i.m. add. M 110 ergo … 109 uel] et O | bonum nostrum] inu. ANOZ (16rb)π (sed cf. u. 106) 111 immediatum] om. O 111 concupiscentie … 114 concupiscentie] om. Y | Et … 114 concupiscentie] om. FNZ, sed et sic patet maior. minor similiter probatur quia fruitio uel delectatio aut est amor concupiscentie aut i.m. F i.m. inf. N om. Z | Et … 114 beniuolentie] om. A sed minor probatur scilicet quod delectacio uel fruicio est amor concupiscencie uel beniguolencie i.m. A | hec fuit] sic patet MO 112 Minor] similiter add. M sic add. O | scilicet] om. MO | quod] quia MO | que est] uel M et O | de … 113 quia] om. M | de … 113 aut] om. O 114 aut] uel O | potest] etiam add. FY (sed exp. F) autem add. Z | amor] om. O 115 uolumus] uelimus MY 116 desiderio] etiam add. sed exp. F 117 aliquid] a sed exp. et i.m. corr. F 118 Deo] om. FM sed ei post aliquid add. M | Deo aliquid] inu. Na.c. | aliquid habendum] om. A | fatuum] uacuum M | esset] dicere add. O | tale … 119 desiderium] desiderium huiusmodi Y 119 desiderium] esse in nobis respectu dei add. O | possit] esset M | desideramus] ipsum habendum a nobis, quod pertinet ad amorem 120 nobis] post bonum Y | concupiscentie, quo desideramus add. 16rb)π (an recte?) aliquod] aliud O 121 habito] habita M

105

110

115

120

DISTINCTIO I QVESTIO 1

125

130

135

140

97

Deum, set amor concupiscentie retorte ad nos. Item amor habens pro formali ratione obiecti bonum utile uel delectabile est amor concupiscentie; sic est in proposito; ergo etc. Et sic probata est utraque propositio. Resumatur ratio.| [14] Secundo patet idem sic: idem est obiectum desiderii precedentis et delectationis sequentis, | sicut idem est terminus in quo est quies et ad quem est motus; set immediatum obiectum desiderii non est Deus, set aliquis actus quo Deum attingimus; ergo immediatum obiectum fruitionis uel delectationis non est Deus, set aliquis actus quo Deus attingitur. Maior patet, set minor probatur, quia obiectum desiderii est aliquod futurum; Deus autem secundum se non est futurus, set eius uisio uel manifestatio est nobis futura; ergo illam desideramus et non Deum secundum se nisi quatenus in illa includitur ut obiectum. [15] Tertio, quia omnis amor habet aliquid complexum pro obiecto. Sicut enim patebit in II libro, uoluntas sequitur actum intellectus componentis et diuidentis; talis enim solum dicit quid est conueniens ad prosequendum uel fugiendum. Set Deus ut sic est aliquid incomplexum et per modum incomplexi apprehensum; Deum autem uidere uel manifestari nobis est aliquid complexum; ergo Deus secundum se non potest esse obiectum amoris, desiderii aut

137 uoluntas … 138 diuidentis] cf. Dur., Super Sent., II, 25, 2 (59,22-30); Arist., De an., III, 9, 432b27-433a3 123 formali ratione] inu. AY | obiecti] om. A 124 probata est] inu. Y 125 Resumatur] ergo add. O et praem. YZ 126 Secundo] Secundum Z | idem sic] inu. Y | sic] sicut M | obiectum] scilicet add. M iudicium O 127 precedentis … 128 desiderii] i.m. F | sequentis] subsequentis sic idem est iudicium desiderii precedentis et delectationis sequentis O | sicut] sic M | idem] eadem Y | est] s.u. N | terminus] res Y | quo] qua Y 128 quem] quam Y | desiderii] i.m. Np.c. (quid a.c. scripserit N, non liquet) | desiderii … 130 obiectum] om. Y 129 actus … 131 aliquis] om. O | Deum] deus N | attingimus … 131 Deus] om. N sed attingitur. ergo immediatum obiectum fruicionis uel delectationis non est deus set aliquis actus quo deus i.m. N 130 delectationis] dilectionis praem. sed del. F 131 Deus attingitur] inu. et ergo etc add. O 132 aliquod] aliquid O 133 eius] om. M | uel] eciam M | 134 quatenus] quodquod F ut M quatinus N secundum quod Y est2] a add. sed exp. F 135 includitur] concluditur M 136 quia] om. Y | aliquid] aliquod dub. A 137 patebit] patet (comp.) O | uoluntas] actus uoluntatis AO | intellectus] om. Y 138 et] uel Y | quid] quod O 139 prosequendum] persequendum M, dub. Y | ut sic] om. O 140 apprehensum] adprehensum Y comprehensum Z 141 uidere] uideri O | uel] et O | aliquid] aliquod dub. F 142 potest esse] est O | aut] uel A aut exp. et uel add. Y

π14va O24v

98

M22ra

Y37ra

F9va

DVRANDI SVPER SENT. I

delectationis, set solum eius uisio uel manifestatio uel aliquid huiusmodi. Hoc etiam de se uidetur esse clarum; nichil enim uidetur esse dictu quod desideremus Deum, set oportet quod desideremus Deum uidere uel habere uel aliquid tale. Et sic patet primum, scilicet quod immediatum obiectum fruitionis non est Deus, set aliquis actus quo a nobis attingitur uel coniungitur. | [16] Secundum patet, quia oportet actum quietantem uoluntatem esse perfectissimum summa perfectione possibili haberi nature humane (alioquin restaret aliquid desiderandum et non esset quies); set actus quo fruimur sicut immediato obiecto quietat uoluntatem, ut patet ex ratione fruitionis; ergo oportet actum illum esse perfectissimum perfectione possibili haberi a natura humana. Set summa perfectio possibilis haberi a nobis est quod per actum nobilissime potentie in nobis attingamus nobilissimum obiectum, quod est Deus. Ergo actus quo sicut immediato obiecto | fruimur habet Deum pro obiecto proximo et immediato, et per consequens ipse Deus est obiectum remotum fruitionis. [17] Et ponitur | tale simile: delectatio secundum gustum habet pro immediato obiecto actum gustandi, set pro remoto cibum gustatum, sic fruitio habet pro immediato obiecto uisionem Dei, set pro remoto ipsum Deum, quatenus est obiectum proximi obiecti.

143 delectationis] dub. Z | aliquid … 144 huiusmodi] inu. O 144 de se] post uidetur 145 dictu] deum MZ dictum Y | Y | uidetur1] esse add. MNO | esse] om. Y | oportet] om. O | desideremus2] desideremus1] desideramus M desiremus Y desideramus M 146 Deum] eum dub. A | uidere … habere] habere uel uidere 148 uel] et YZ | uel2] s.u. Y | tale] huiusmodi Y | scilicet] secundum Ma.c. nobis O 149 quia] quod O | actum] ac Ya.c. | uoluntatem] aptum O | nature … 151 humane] inu. O 150 perfectissimum] perfectum O perfectim Z 151 restaret] restat O | aliquid] aliquod O | desiderandum] desiderium O 152 immediato obiecto] inu. MY 153 actum illum] inu. Y 154 perfectissimum] 155 est] eo add. O | quod] s.u. perfectim Y perfectum Z an supplendum? A 156 attingamus] attingimus O 157 sicut] om. MO | immediato] in mediato Y 158 obiecto] post immediato O proprio add. Z | proximo] i.m. N (quid Na.c. scripserit, non liquet) | proximo … immediato] inmediato et proximo Y | immediato] immediatum Z 159 ipse] om. O | fruitionis] om. M 160 Et] om. O | tale] signum add. F | simile] exemplum i.m. add. A exemplum O | sicut] hic suppl.: post 161 immediato obiecto] inu. Y | actum … 162 gustum π om. AFMNOYZ 17ra) obiecto] om. Y sed ... -ito gustationem .. pro remoto ... ipsum uinum ... fruitio habet ... -o proximo et i.m. Y (non omnia uerba legi possunt) | cibum] uinum O 162 uisionem Dei] inu. Z | Dei] om. NO 163 quatenus] quodquod F quod M quatinus N quantus O qui Y

145

150

155

160

DISTINCTIO I QVESTIO 1

165

170

175

99

Vtrumque innuit Aristotiles II Rethorice ubi dicit quod fruibile est ex quo non aliud quid dignum preter usum queritur. Ecce fruibile uocat remotum obiectum, usum autem uocat actum quo attingitur, qui est immediatum obiectum. Vtrumque enim horum queritur, unum mediante altero et in utroque fruendo delectamur. Set quia obiecta sunt notiora actibus, actus etiam sumunt rationem ex obiectis, ideo beatus Avgvstinvs loquens de hiis quibus fruimur I libro De doctrina christiana dicit quod res quibus fruendum est sunt Pater et Filius et Spiritus Sanctus, non quidem excludendo actum quo hec cognoscuntur, cum prius dixerit quod ille res | quibus fruendum est nos beatos faciunt; efficimur autem beati Deo obiectiue, ipso autem actu quo Deum uidemus sumus formaliter beati; set hoc fit propter principalitatem obiecti respectu actus. Hoc uidetur esse intentio eiusdem Avgvstini, qui dicit quod illis rebus fruendum | est que nos beatos faciunt; obiectum autem facit nos beatos et actus, unum obiectiue, aliud formaliter. Item frater Thomas in Scripto hac eadem

164 fruibile … 165 queritur] cf. Arist., Rhet., I, 5, 1361a18-19 (uersio e transl. anon. et transl. Guil. contam.) 169 obiecta … obiectis] cf. Auct. Ar., 6, 56 (179,88); Arist., De an., II, 4, 415a18-21 171 res … 172 Sanctus] Aug., De doctr. chr., I, 5, 5 (9,1-2); cf. Rich. de Mediau., Super Sent., I, 1, 2, 3, resp. (23b); Petr. de Tarant., Super Sent., I, 1, 2, 2, 2 (14a) 173 res … 174 faciunt] cf. Aug., De doctr. chr., I, 3, 3 (8,1-5) 178 obiectum … 179 formaliter] cf. Ioh. Par., Super Sent., IV, 49 (616,14-16); Alb., Super Sent., I, 1 (20,43-46); Jeschke, Deus ut tentus vel visus (369) 179 Item … 180 articuli] cf. Thom., Super Sent., I, 1, 2, 1, sol. et ad 2 (37-38) 164 II] 2° dub. Y 5 Z an scrib. I? | Rethorice] rectoce F ethicorum M recthorice N | ubi dicit] om. M 165 est] om. Z | aliud quid] aliquid aliud O | quid] quam (?) Arist. (tr. Guil.) | Ecce] om. M quod add. Y 166 remotum] reom dub. Ya.c. sed exp. et s.u. corr. Y | usum] v´û M | quo] immediate add. O 167 immediatum] mediatum Z | obiectum] i.m. F | enim] autem Z | horum] eorum Y 168 unum] om. Y | in] exp. Y | utroque] utrobique Y 169 sunt] pociora uel add. M | actibus] cum add. Y | etiam] om. Y autem Z | sumunt] sine dub. Ya.c. (sed exp.) sumant Yp.c. | ex] ab FNO | obiectis] oculis sed obiectis s.u. M obiectum O 170 beatus] om. MY | I] in O 171 doctrina christiana] inu. O | quod] om. F | est] i.m. F om. sed ante fruendum s.u. suppl. M 172 actum quo] actus quibus O | hec] huc F habetur hoc et quod s.u. add. M 173 cognoscuntur] cognoscitur dub. Mp.c. | dixerit] dixit Z | ille] om. Y iste Z 174 faciunt] faciant A | efficimur autem] i.m. F | beati Deo] inu. M | Deo obiectiue] obiecti ue (obiectiue p.c.) ipso deo Y 175 Deum] s.u. Op.c. (quid a.c. scripserit, non liquet) | sumus] fimus O | set] Et Y | fit] scr. cum π: facit AFMN, Ya.c., Z (17ra; an recte?) dicit O, s.u. Yp.c. 176 esse] om. NO 177 eiusdem] om. O | est] om. N 178 autem] dub. Z | unum] unde Ya.c. 179 obiectiue] et add. OY | frater] sanctus Z | in Scripto] post questione FM post hac Z | in … 180 questione1] hac eadem quod (exp.) in scripto Y

O25r

M22rb

100

A6vb

N10rb

Z5rb

DVRANDI SVPER SENT. I

questione in solutione secundi articuli et Prima Secunde questione 11 in solutione ultimi articuli dicit quod quia obiectum non attingitur nisi per operationem, ideo eadem fruitione fruimur obiecto et operatione per quam attingitur. In quo dicit idem implicite quod tractatum est explicite. [18] Set contra hoc arguitur quia uoluntas nullo actu | suo, nec desiderio nec delectatione, potest ferri nisi in illud quod est cognitum obiectiue. Si ergo fruitio non habet Deum pro immediato obiecto, set cognitionem uel uisionem Dei, sequitur quod ad fruendum necessarium est quod non solum uideamus | Deum, set quod cognoscamus nos uidere Deum. Et ita fruitio non sequitur actum simplicem quo uidemus Deum, set reflexum quo uidemus nos uidere Deum. [19] Istud autem uidetur inconueniens, primo quia actus intellectus reflexus | magis de propinquo se haberet ad beatitudinem quam fruitio eo quod fruitionem precederet. Quod non uidetur cum mvlti ponant quod fruitio pertinet ad beatitudinem essentialiter, etsi non principaliter, set uisio, qvidam uero quod et principaliter, pavci autem aut nvlli ponunt quod actus reflexus pertineat essentialiter ad beatitudinem.

181 quia … 183 attingitur] cf. Thom., S.th., I-II, 11, 3, ad 3 196 fruitio … 197 uisio] cf. Thom., S.th., I-II, 4, 2, resp. 197 et principaliter] cf. Henr. de Gand., Summa, 49, 6 (146,507-147,547); Ioh. Pech., Qu. de beatit., 12 (557,14-555,27) 198 actus … 199 beatitudinem] cf. Ioh. Par., Super Sent., IV, 49 (618,79-619,96); Petr. de Alu., Quodl. I, 7, 2 (635,134-143); Heru. Nat., Qu. disp. de beatit., 4 (664,463-667,531); Jeschke, Deus ut tentus vel visus (333-377) 180 secundi articuli] inu. Z | et … 184 explicite] i.m. inf. A i.m. inf. N 181 11] 9 O | ultimi] an supplendum? | articuli] argumenti AFMO | quod] om. M | attingitur] accipitur Y 182 ideo] Item Z 183 attingitur] attingimur M | In quo] et ita O | dicit] dicunt F, Ma.c., N, dub. Z (an leg. omne?) | idem] om. Y | implicite] inplicite Y implicitum Z 184 tractatum] dictum Y 185 Set] si M | actu] s.u. Y 186 nisi] om. M | illud] id AO | est cognitum] inu. Y 187 immediato obiecto] obiecto in mediato Y | obiecto] s.u. N 188 uisionem Dei] inu. Y | sequitur] sequetur O | ad] s.u. N 189 quod2] om. M 190 Et … 192 Deum] om. Z | ita] ideo O 191 quo2] om. M | 193 autem] om. Y | uidetur] esse add. Y | uidemus2] del. et uidelicet s.u. M quia] quod Y | actus intellectus] inu. Oa.c. | intellectus … 194 reflexus] inu. Y 195 multi] nulli Z 196 pertinet] pertineret dub. M | etsi … 199 beatitudinem] om. YZ 197 uero] ponunt add. O | et] om. NO 198 nulli] nullus A | ponunt] dub. A an scrib. ponant? | essentialiter] post beatitudinem FM

180

185

190

195

DISTINCTIO I QVESTIO 1 200

205

210

215

220

101

[20] Secundo, quia non uidetur uerum quod res subiecto distincta a concupiscente non possit esse immediatum obiectum concupiscentie, quia appetitus concupiscibilis respectu cibi est non solum in hominibus, set in brutis; in brutis autem immediatum obiectum concupiscentie est cibus, qui est subiecto distinctus, et non actus eorum, puta actus gustandi; ergo idem potest esse in nobis, scilicet quod immediatum obiectum fruitionis poterit esse Deus, non obstante quod sit subiecto distinctus. Minor probatur, quia concupiscentia non est nisi respectu cogniti; | set bruta non cognoscunt actum suum, set solum exterius obiectum, quia potentie que sunt in brutis, cum sint omnes corporee et organice, non sunt reflexiue super actus suos; ergo non delectantur de actu suo, set immediate de extrinseco obiecto. Quare, ut uidetur, idem poterit esse in nobis respectu Dei. [21] Dicendum ad primum quod delectatio quam beati habent de Deo | supponit non solum actum simplicem quo cognoscimus Deum, set actum reflexum quo cognoscimus nos uidere Deum. Et idem est | de omni delectatione que est respectu eorum que non habentur nisi quia cognoscuntur, ita quod habere non sit aliud quam cognoscere. Et ratio dicta fuit prius nec oportet repetere. Et quod arguitur primo quod tunc actus reflexus magis de propinquo se haberet ad beatitudinem quam fruitio, dico quod uerum est. Nam | forte idem 209 potentie … 211 suos] cf. Procl., Elem. theol., 15 (11,1-11); Thom., Super Lib. de causis, 7 (51,26-30) 214 primum] cf. Dur., Super Sent., I, 1, 1 (100,193-199) 219 prius] cf. Dur., Super Sent., I, 1, 1 (95,93-96,103) 200 quia] om. O quod Y | uidetur] esse add. O 201 non] s.u. Z | possit] potest O | obiectum] i.m. N 202 respectu] idest dub. M | respectu cibi] post brutis1 (203) O | est] om. sed post solum s.u. M | non] quod sed del. et s.u. corr. M | in] om. Y 203 hominibus] homine O | set] etiam add. AO 204 est2] cibus add. sed del. F | subiecto distinctus] inu. Z 205 eorum puta] inu. Y | actus gustandi] inu. Y | ergo] om. M | scilicet … 206 quod] inu. Y 206 immediatum obiectum] inu. ANOZ | poterit] i.m. F | poterit esse] est O 209 actum suum] actus suos Y | suum] om. O | obiectum] non solum i.m. add. A 211 actus suos] inu. Y | delectantur] delectatur super actus suos uel O | de] in A super Y | actu] au Y sed exp. et i.m. corr. | set] secundum praem. sed del. F 212 de] super Y | extrinseco obiecto] inu. OY | Quare] qī praem. sed del. N | esse … 213 in] dici de O 214 Dicendum] Tunc M | beati habent] inu. O | de] in A de s.u. N 215 supponit] sipl sed del. et i.m. corr. F | Deum] om. A s.u. N 216 Deum] s.u. N | Et] om. AOYZ s.u. F | est] om. F 217 habentur] habent illud quod Y 218 quia] om. Y | non] om. Z 219 repetere] resumere O | primo] prin praem. sed del. F 220 quod] quia YZ | ad] om. Z 221 uerum] n add. sed del. N

M22va

π15rb F9vb

O25v

102

Y37rb

M22vb

DVRANDI SVPER SENT. I

actus per essentiam est quo beatus uidet Deum et uidet se uidere Deum; set ut fertur in Deum, dicitur rectus, ut autem fertur in uisionem Dei, dicitur reflexus. Et si hoc est uerum, tunc actus reflexus secundum id quod est essentialiter pertinet ad beatitudinem, fruitio autem numquam. Si autem actus reflexus sit alius ab actu recto, adhuc magis de propinquo se habet ad beatitudinem quam fruitio, tum quia fruitionem precedit, tum quia perficit beatitudinem perfectione eiusdem generis, scilicet quo ad cognitionem. Neque enim omni modo est perfecta cognitio qua quis cognoscit rem aliquam per actum rectum, | nisi perpendat se cognoscere eam, quod fit per actum reflexum. Fruitio autem perficit beatitudinem perfectione alterius generis, scilicet delectatione. Propter quod licet utrumque perficiat beatitudinem accidentaliter, magis tamen de propinquo actus reflexus quam fruitio. Et quod dicitur quod fruitio pertinet ad beatitudinem essentialiter uel principaliter uel saltem secundario, credo quod non est uerum, | cum obiectum fruitionis non sit Deus, set aliquis actus creatus; et ideo essentia beatitudinis non includit fruitionem, nec primo nec secundario. [22] Ad secundum dicendum quod bruta non solum cognoscunt exterius obiectum, set etiam actum proprium, siue per eandem potentiam cuius est actus siue per aliam. Sicut enim non solum uidemus exteriorem colorem, set perpendimus nos uidere, et hoc per

229 Neque … 232 reflexum] cf. Friedman, “On the Trail” (446-447) 240 secundum] cf. Dur., Super Sent., I, 1, 1 (101,200-213) 243 perpendimus … 244 communem] cf. Arist., De an., III, 2, 425b12-426a1; Thom., Sent. De an., II, 26 (178,1-180,145) 222 actus … essentiam] post est O | per essentiam] post est Y 223 fertur1] refertur 224 Et … reflexus2] O | dicitur] esse add. Y | fertur2] refertur OY | in2] ad Y om. Y | est] esset N | uerum] propter deum M 225 id] illud FZ | est] s.u. MN | essentialiter pertinet] inu. Y 226 numquam] nonquam NY | autem2] om. Y | alius] aliud M actus Z | adhuc] ad hoc Y 227 ad] om. Z | beatitudinem] fruitionem praem. sed del. O | quam … 228 beatitudinem] i.m. N 228 fruitionem precedit] inu. M 229 generis] om. O | cognitionem] questionem Z (sed i.m. corr.) | Neque] non O | omni] omnino A | omni … 230 modo] omnimoda O 230 perfecta cognitio] inu. O | quis] aliquis FO 231 fit] facit Z 232 autem] de dub. (et deo s.u. add.) Y | perfectione] beatitudine N | alterius … 234 beatitudinem] i.m. N 233 quod] om. O | utrumque] utraque Yp.c. 235 quod1] cum Y | | ad beatitudinem] om. Y | beatitudinem] habitudinem Ma.c. quod2] quia Y 237 aliquis] om. Y 238 beatitudinis] 236 uel1] et M | secundario] i.m. F habitudinis sed i.m. corr. M 240 dicendum] est Y 242 cuius … actus] om. Y 243 uidemus] uidetur dub. N (sed i.m. corr.), Z | hoc] aut add. O est add. Z

225

230

235

240

DISTINCTIO I QVESTIO 1

245

250

255

260

103

eundem uisum aut per sensum communem, sic et bruta in quibus sunt perfecte potentie sensitiue, et forte omnia, licet magis confuse et indistincte. Et ideo falsum est quod assumit ratio, scilicet quod bruta non cognoscunt actum suum; cognoscunt enim et in ipso cognito delectantur. Quod autem dicitur quod potentie sensitiue non sunt reflexiue super actus suos, forte posset negari nec umquam uidi efficacem rationem probantem contrarium; uel posset dici quod non est ibi reflexio, quia non est eadem potentia que elicit actum et que iudicat de actu, set alia, sicut uisus elicit uidere, set sensus communis iudicat de uisione. [23] Ad rationes principales | respondendum est. Ad primam, cum dicitur quod capacitas uoluntatis, cum sit finita, potest impleri per aliquid finitum, dicendum quod uerum est informatiue. Vnde tam delectatio uoluntatis quam cognitio intellectus beata est aliquid finitum, quibus capacitas intellectus et uoluntatis terminantur informatiue, set illud quod terminat capacitatem eorum obiectiue oportet esse infinitum. Cuius ratio est quia obiectum intellectus est ens secundum communem rationem entis et obiectum uoluntatis est bonum secundum communem rationem boni. Et ideo nichil potest | simpliciter terminare capacitatem intellectus et uoluntatis obiectiue 244 bruta … 246 indistincte] cf. Arist., De an., III, 3, 428a9-24; 10, 433b29-434a7; Olivi, Super Sent., II, 61 (580) 260 obiectum … 262 boni] cf. Thom., S.c.g., III, 26, 2072 (34); S.th., I, 5, 2, resp. 244 aut] uel A | et] om. O | quibus] cuius Z 245 omnia licet] inu. Y | licet] om. A i.m. N 246 ratio] om. N autem add. O 247 in] om. Z 248 dicitur] arguitur YZ | potentie] cognitiue add. MO (sed exp. M) 249 actus suos] inu. O | forte] om. MY | negari] om. O | umquam] rationem add. Y 250 efficacem … contrarium] efficacem probationem contrarii AO Nota illud quod thomas dicit de reflexione sensus super actum suum in questionibus de ueritate questione 1 articulo ix in solucione principali add. M (cf. Thom., De uerit., 1, 9 [29,38-42 et 29,55-30,65]) efficacem (perfic- Na.c.) probationem contrarium N rationem efficacem contra hoc Y efficacem rationem esse contra hoc Z | posset] potest AMN 251 est2] ibi add. YZ | eadem] 252 sensus communis] inu. O 253 uisione] om. AMNO | que1] quod (comp.) Z dub. Z 254 Ad1] Solutio i.m. add. Y | Ad2 … cum] quando ad primam Y | primam] quam Na.c. sed del. et s.u. corr. 255 cum] non sed cum ante non s.u. M | impleri] in pleri N | impleri … 256 finitum] alio finito inpleri Y 256 finitum] infinitum Aa.c. Na.c. | dicendum] est add. Y 257 uoluntatis] om. A (sed dub. s.u.) | beata] bene YZ | aliquid] aliquod Y quid Z 258 quibus] cuius Z | intellectus … uoluntatis] uoluntatis et intellectus OZ | terminantur] terminatur OY 260 infinitum] finitum F | Cuius] Nota i.m. add. Y | quia] om. Y 261 ens] in communi add. O | entis] et obiectum uoluntatis est bonum secundum communem rationem entis add. sed del. N 262 communem] om. O | boni] obiecti Ya.c. sed exp. et s.u. corr. 263 simpliciter terminare] inu. Z

N10va

M23ra

104

O26r

Z5va

F8ra

DVRANDI SVPER SENT. I

nisi habeat aliquo modo rationem omnis entis et omnis boni, et tale est infinitum; set hoc interest inter intellectum et uoluntatem, quod | intellectus tale obiectum respicit immediate, uoluntas autem mediante intellectu, et hoc dupliciter secundum duos actus uoluntatis, qui sunt amor beniuolentie et amor concupiscentie. Nam secundum amorem beniuolentie fertur uoluntas in Deum cognitum obiectiue, non autem in ipsum cognoscere obiectiue, ita quod cognoscere | precedit diligere, set non est eius obiectum nec pars obiecti. Set secundum amorem concupiscentie fertur in Deum cognitum et in ipsum cognoscere obiectiue, immediate quidem in actum, set mediate in Deum, quia Deus non potest esse immediatum obiectum amoris | concupiscentie, set hoc est aliquis actus quo a nobis attingitur, et illud est cognoscere; tamen quod talis actus terminet capacitatem uoluntatis, hoc habet ratione obiecti quod est infinitum. [24] Ad secundum argumentum, cum dicitur quod illud quod amatur propter aliud non est obiectum fruitionis, uerum est si amatur propter aliud quod sit diligibile amore concupiscentie, quia in tali non quietatur uoluntas concupiscentie, ad quam pertinet fruitio, set aliud ultra queritur; set illud quod amatur propter aliud quod diligitur amore amicitie uel beniuolentie bene potest esse obiectum fruitionis. Cuius ratio est quia illud quod amatur amore concupiscentie semper amatur propter illud quod amatur amore amicitie uel beniuolentie; est 268 amor1 … concupiscentie] cf. Thom., S.th., I-II, 26, 4, resp. 264 habeat] post modo Y | omnis2] entis et entis add. sed del. N 265 set] in hoc differt (?) i.m. add. Z | quod] dub. A quia O 266 obiectum] scr. cum (17va)π: uerum AFMNOYZ (an recte?) 268 amorem] r add. Y sed exp. 270 obiectiue] non obiectiue post obiectiue iter. sed del. N Nota quod cognoscere quod est actus intellectus non est obiectum nec pars obiecti ipsius diligere quod est actus uoluntatis i.m. add. Y 271 eius] exp. N | Set … 273 Deum] om. AZ i.m. FN | secundum amorem] mediante amore O | secundum … 273 immediate] om. Y 272 fertur] uoluntas add. O 273 set mediate] mediate autem O 274 Deus] om. Z | obiectum] om Y | amoris] redeas ad principium precedentis folii ad tale signum [i.e. signum manus indicantis] i.m. inf. add. F 275 a] om. Z | et illud] hoc Z | illud] id O 276 tamen] deum et O | quod] quia Z | habet] ab obiecto uel add. Y 278 Ad … 279 aliud] argumentum] ad .2. i.m. add. Y | secundum] 2m dub. A | illud] id O est add. sed exp. F 280 aliud] non est obiectum fruicionis illud si est add. sed aliud - est exp. M | in tali] intelligi Z | non] i.m. F 281 concupiscentie] quod in tali non quietatur add. sed del. N | set] aliquid s.u. add. N | aliud] aliquid O 282 queritur] om. Z | illud] id O 283 amicitie uel] om. A | uel beniuolentie] om. O | bene] om. Y | obiectum fruitionis] inu. Z 284 illud] id A, dub. N, O 285 illud] aliud O | amicitie uel] om. A i.m. N | uel beniuolentie] om. O | est … 286 enim] inu. Na.c.

265

270

275

280

285

DISTINCTIO I QVESTIO 1

290

295

300

305

105

enim aliquod bonum uel aliqua perfectio quam uolumus nobis uel amico. Vnde ipsam | beatitudinem creatam, que est immediatum obiectum | fruitionis, diligimus propter nos. Et plus debemus nos diligere quam talem beatitudinem, | cum sit quedam perfectio nostra accidentalis. Et cum dicitur quod Deus amatur propter aliud, dicendum quod aut loqueris de amore beniuolentie, et tunc hoc est falsum nec est ad propositum. Falsum quidem est, quia de ratione amoris beniuolentie non solum respectu Dei set etiam cuiuscumque alterius est quod illud diligatur propter se, etiam si nichil commodi deberet diligenti inde uenire; propter quod dicere quod Deus diligatur amore beniuolentie et tamen propter aliud, non solum falsum est, set etiam uidetur implicare contradictionem. Item non est ad propositum, quia obiectum fruitionis de quo querimus ut sic non amatur amore beniuolentie set concupiscentie, ut probatum fuit. Si uero loquaris de amore concupiscentie, sic adhuc illa minor est falsa, quia Deus secundum se non amatur amore concupiscentie, set actus quo Deus attingitur, Deus autem solum ut in illo actu includitur. Et quod additur quod ei licite seruitur propter mercedem, dicendum quod Deo seruire propter mercedem sic quod principalis causa sit merces, est illicitum, quia Deus est honorandus. Ipsi enim est obediendum et seruiendum, etiam si nichil mercedis deberemus inde habere, | quia

299 ut … fuit] cf. Dur., Super Sent., I, 1, 1 (96,112-97,125) 286 bonum] dub. Z | nobis] amico dub. add. Y 287 Vnde] ut O, dub. Y 289 quedam] om. OY | perfectio nostra] inu. Z | nostra] om. O 291 aut] tu add. AO actu Ya.c. | hoc] post falsum M om. O | est … 292 falsum] inu. FN 292 nec] 293 etiam] respectu add. MO | cuiuscumque … 294 et non O | est2] om. OZ alterius] aliorum O 294 illud] id N id quod O | diligatur] diligitur O | commodi] comodi FN lac. sed s.u. suppl. Y 295 inde] om. O | uenire] prouenire A uenire i.m. N obuenire diligitur O de uenire Z 296 tamen] s.u. M | non] om. Z | non solum] om. A | solum falsum] inu. O | falsum est] inu. ONZ | est … 297 etiam] et A ymmo Y 297 etiam] ita Z | ad] aliud (comp.) N 298 quia] quod M 299 probatum] dictum O | uero] tu add. O autem Y | loquaris] loqueris MO 300 amore] beniuolentie add. F | adhuc] est s.u. add. Y | illa] om. O | est] om. Y | est falsa] inu. AN 302 includitur] concluditur O 303 dicendum] est add. Z | dicendum … 304 mercedem] i.m. Z | Deo … 304 seruire] inu. Z 304 mercedem] dicendum quod deo add. sed del. N | sic] sit N 305 honorandus] propter se add. Y | Ipsi enim] et ei O et ipsi Z | enim] om. AFMN | enim est] 306 etiam inu. Y | obediendum … 306 seruiendum] seruiendum et obediendum O si] etsi dub. A, MO | deberemus inde] inu. Y | inde] uidetur (dub.) sed del. et i.m. corr. Z

A7ra π15va M23rb

Y37va

106

O26v

N10vb

M23va

DVRANDI SVPER SENT. I

etiam hoc faciendo non possumus ei reddere equiualens. Si autem ex hoc quod seruimus Deo, expectamus mercedem, non tamquam principalem | causam seruitii, quia etiam absque mercede seruiremus et obediremus Deo, licitum est. Set esto quod licitum esset seruire Deo principaliter propter mercedem, tamen non sequeretur quod diligeremus Deum propter aliud, set solum quod diligeremus seruitium impensum Deo propter remunerationem habendam | ab ipso. Immo, ut uidetur, magis sequeretur contrarium cum merces illa sit ipse Deus ut habitus et cognitus a nobis. [25] Ad argumentum alterius partis dicendum quod | proximum obiectum fruitionis est ultimus finis quo, qui est assequtio rei, set remotum est finis ultimus , qui est res assequta. Licet autem solus Deus sit ultimus finis noster secundo modo, tamen primo modo aliud a Deo potest esse ultimus finis et immediatum obiectum fruitionis.

307 non … equiualens] cf. Auct. Ar., 12, 169 (244,36); Arist., Eth. Nic., IX, 1, 1164b3-6; Thom., De carit., 11, arg. 11 (782) 310 Set … 315 nobis] cf. Dur., Super Sent., III, 29, 3 (π, 265rb-va) 307 etiam] et M om. Y | ei] sibi O eidem Y | reddere] respondere M Yp.c. (quid a.c. scripserit, non liquet) 308 expectamus] explicamus A 309 principalem] mercedis dub. add. F | principalem causam] inu. Y | etiam] dub. Z | seruiremus] deseruiremus Z 310 licitum esset] sit licitum O | esset] est N | seruire … 311 Deo] inu. Y 311 principaliter] post mercedem Y | tamen non] inu. A | non] om. 313 ab … F | sequeretur] sequetur O dub. Y 312 Deum … diligeremus2] om. Y 314 ipso] om. F a deo O 314 merces] merito si dub. Z | illa] ipsa M 315 ut] om. A | habitus … cognitus] cognitus et habitus A 316 proximum] om. O 317 finis] om. Z | quo] dub. AF del. MN om. Z | qui] que dub. FY | assequtio … 318 est2] i.m. (et add. res) Z 318 finis ultimus] inu. O | cuius] suppl.: om. 319 solus Deus] inu. AFMNOYZ 17vb)π | qui … 319 noster] om. Y (quod i.m.) F | noster] om. Z 320 finis] om. Y | obiectum … 321 fruitionis] patet 3m obiectum fruicionis Ma.c. sed et sic post fruicionis i.m. add. et obiectum - sic ante patet transp. Mp.c.

310

315

320

DISTINCTIO I QVESTIO II

107

5

10

15

[1] Secundo queritur utrum omnibus citra Deum sit utendum. Et uidetur quod non, quia uti est assumere aliquid in facultatem uoluntatis; omne autem tale subiacet nostre operationi, set non omnia citra Deum subiacent nostre operationi; ergo non omnibus est utendum. [2] Item usus est ab habitu caritatis; set caritas non se extendit ad omnia creata, set tantum ad quatuor | secundum Avgvstinvm; ergo non omnibus est utendum. [3] In contrarium est quod beatus Avgvstinvs I De doctrina christiana dicit quod illis utendum est quibus tendentes ad beatitudinem adiuuamur; set omnes creature iuuant nos ad cognoscendum Deum, in quo consistit nostra beatitudo; ergo omnibus creaturis est utendum. [4] Responsio. Sicut dictum est quod illud quo fruimur potest esse potentia uel obiectum, sic illud quo utendum est potest accipi uel ut potentia uel ut obiectum. Si loquamur de potentia, sic aduertendum est quod cum queritur cuius potentie actus sit uti, intelligitur cuius 2 Vtrum ... utendum] cf. Thom., Super Sent., I, 1, 3 (40-42); S.th., I-II, 16, 3; Aeg. Rom., Ord., I, 1, 2, 3 (13va-b); Rob. de Orf., Reprob. Egid. (51-57); Guill. P. God., Lect. Thom., I, 1 (2va); Guldentops, “Die Verwendbarkeit der Dinge” (305-311) 5 uti … uoluntatis] Aug., De Trin., X, 11, 17 (330,22-23) uti … 7 utendum] cf. Thom., Super Sent., I, 1, 3, arg. 1 (40) 8 caritas ... 9 Augustinum] cf. Aug., De doctr. chr., I, 23, 22 (18,6-9); Thom., S.th., II-II, 25, 12, sed contra; Dur., Super Sent., III, 28, 2 (π, 263ra, [7]-[8]) 12 illis … 13 adiuuamur] Aug., De doctr. chr., I, 3, 3 (8,3-4) 4 Et] om. Y 5 assumere aliquid] inu. Y | aliquid] aliud dub. F quid Z 6 subiacet nostre] inu. O | non] s.u. N | omnia] omni praem. sed exp. N | citra] s.u. Y; quid a.c. scripserit, non liquet | citra Deum] om. A i.m. N 7 subiacent] post operationi O | ergo non] inu. Y 8 usus] uisus Na.c. | extendit] exñdit Y 9 Augustinum] augustinus (comp.) M 10 omnibus] utenti add. F | est utendum] inu. Y 11 In … quod] (?) prime cor (?) 10° capitulo dicitur omnia in gloriam dei facite i.m. add. Z (cf. Paul., I Cor., 10, 31) | quod] quia N om. O | beatus] om. FMOY (sed 12 christiana] ubi add. O | illis] istis M | utendum est] inu. O | hab. [18rb]π) tendentes] su s.u. add. Z 13 adiuuamur] adadiuuantur dub. Za.c. | omnes] s.u. Z | iuuant] iuuent M adiuuant O 14 consistit] post beatitudo Z 15 creaturis … utendum] legi uix potest A 16 Responsio] Responsio i.m. add.. YZ | illud] id ANO (sed cf. u. 17; deest in π) | quo] quod Z | potest esse] dupliciter dicitur, scilicet O 17 uel1] et O | illud] id O | utendum est] utimur O | accipi] esse Y | uel ut] dupliciter scilicet O om. Y 18 uel ut] et O | ut] om. Y | loquamur] i.m. Y om. AFMNOZ | de] accipiatur pro O | sic] sit M om. Y 19 cum] quando O | uti] frui praem. sed exp. F

F8rb

108

M23vb

π15vb

Z5vb O27r

DVRANDI SVPER SENT. I

potentie sit tamquam immediate elicientis et non solum tamquam imperantis. Cum enim uoluntas moueat omnes potentias ad actus suos, actus omnium potentiarum sunt imperati a uoluntate. Propter quod si querendo de actu quocumque qui subest libero arbitrio, cuius potentie sit, intelligeretur de potentia imperante, facilis esset et eadem responsio ad omnes tales questiones, dicendo quod omnes actus sunt uoluntatis. Hec autem non est intentio querentium, set est querere de potentia eliciente actum immediate. [5] Ad sciendum | ergo cuius potentie actus elicitus sit uti, notandum est quid uocetur uti. Videtur autem uti importare applicationem rei ad operationem suam. Sicut enim usus nominat operationem ad quam res applicatur | (uerbi gratia scindere est usus cutelli et percutere usus baculi), sic uti est applicare rem suo usui, et est simile. Sic enim se uidetur habere uti ad usum sicut mouere ad motum; mouere autem est causare motum; ergo | uti est causare usum. In hoc tamen est differentia, quia mouens | dicitur omne quod causat motum effectiue, siue moueat naturaliter siue libere, set utens non est proprie nisi quod causat usum libere, dicente Avgvstino Libro 83 quest ionum quod uti non potest nisi qui rationis est particeps.

29 Videtur … 33 simile] cf. Thom., S.th., I-II, 16, 1, resp. 38 uti … particeps] Aug., De diu. quaest. 83, 30 (39,31-32); cf. Thom., S.th., I-II, 16, 2, sed contra 20 potentie] post praem. sed del. Z | tamquam1] uidelicet F | solum] post imperantis Y 21 moueat] mouet O | ad] et Fa.c. (ad s.u.), M, Na.c. (et exp. ad s.u.) Za.c. (et exp. ad s.u.) 22 potentiarum] iuu dub. F 23 querendo] queratur O, dub. Ya.c. (s.u. corr. Y) | qui] que dub. M 24 sit] si add. Z | intelligeretur] dub. O | imperante] imperantis AM | facilis] fialis dub. praem. sed exp. M facile Z | esset] est O | et 26 Hec] eadem] post responsio O 25 responsio] esset add. Z | omnes2] om. O hc AMO h´ FNY h Z | set] intentio add. O 27 actum immediate] inmediate actum Y 28 ergo] om. A autem O | elicitus] illicitus Ma.c. 29 est] om. Y | uocetur] dub. A sit O utetur dub. Y uocatur Z | uti importare] inu. M 30 operationem] op´ Y | suam] om. Y | Sicut] dub. A | Sicut … 31 applicatur] om. Y | enim] om. O 32 cutelli] scutelli F cultelli MO | percutere] est add. OZ | baculi] bacculi M | sic … 33 simile] om. N | rem] om. O 33 se] s.u. F | mouere] moueri O 34 mouere autem] set mouere Z | mouere … motum2] om. O | est1] s.u. F | 35 tamen est] iter. F | quia] causare1] creare dub. FZ | causare2] creare dub. FZ quod FMY | dicitur omne] om. O | omne] causans A 36 siue2] moueat add. O | utens] om. O 37 causat] creat dub. Z | Augustino] augustinus dub. M | Libro] li add. sed libro exp. M | 83] 74 Z 38 potest] esse alicuius dub. i.m. add. M (an leg. re alica?) | nisi] natura add. Z animal add. Aug. | qui] que Z | rationis] ratione N | rationis est] inu. Y | rationis … particeps] particeps est rationis O

20

25

30

35

DISTINCTIO I QVESTIO II

40

45

50

55

109

[6]| Hoc supposito dicendum est quod uti est proprie actus uoluntatis tamquam elicientis nec est alterius potentie nisi secundum quid et per attributionem ad uoluntatem. Quod patet tripliciter, primo sic: illius potentie actus est uti cuius est libere applicare res alias suo usui; set uoluntas est huiusmodi; ergo etc. Maior patet ex precedentibus. Minor declaratur, quia per uoluntatem applicamus ad operationem principia interiora agendi, scilicet potentias anime, puta intellectum ad intelligendum, et organa corporis, ut oculum ad uidendum, et etiam res exteriores, sicut baculum ad percutiendum, set res exteriores non applicantur ad operationem exteriorem nisi per principia intrinseca, que sunt potentie anime uel organa corporis. Ipse autem potentie uel membra corporis non applicantur ad operationem libere, quantum ex ipsis est, set casu aut necessitate; quidquid autem est ibi libere applicationis, totum est ex uoluntate, que habet dominium super | omnes potentias; ergo uti est proprie solius uoluntatis. [7] Secundo sic: ad eandem potentiam pertinet actus absolute et actus modificatus, sicut ad eandem potentiam pertinet concupiscere et concupiscere temperate uel intemperate; ergo ad eandem potentiam

39 uti … 40 uoluntatis] Thom., S.th., I-II, 16, 1, resp. 39 est1] om. OY | est proprie] inu. FMY 40 nec] nisi sed nec s.u. M | alterius potentie] proprie alterius Y 41 per] secundum Y om. Z | Quod] Hoc O 42 libere] om. OY 43 usui] uisui Z 44 precedentibus] et add. O | declaratur] probatur FMY | quia] om. AFMNO (18ra)π (sed enim add. π) | uoluntatem] enim add. s.u. N, O 45 agendi] agentis O | potentias] dub. Y | anime] ae sed i.m. corr. M | puta] scilicet O 46 intellectum] et uoluntatem add. O | ad intelligendum] om. O | ut] dub. M 47 et] om. O | baculum] baculus O | percutiendum] peruciendum F 48 applicantur] habent applicationem AO | ad operationem] om. 49 anime] om. Z | uel] secundum M AO i.m. N (sed hab. [18ra]π) 50 corporis] potentie dub. add. sed del. Y | non applicantur] legi uix potest Y | ad operationem] om. Z 51 libere] om. A | quantum] quod dub. F sed i.m. corr. | ex] se add. A | ex … est] est ex ipsis Z | set] a add. A | set … 52 ex] om. Y | autem] om. Z 52 applicationis] applicatio dub. Z | ex] om. Z | que … 53 dominium] legi non potest Y | habet] habent Z 53 est proprie] inu. Y 55 Secundo … 56 modificatus] i.m. inf. N | eandem] eam Z | actus absolute] inu. Z | absolute] sumptus dub. add. Y 56 sicut] sic dub. F | potentiam pertinet] inu. M | pertinet] actus add. sed exp. F | concupiscere] absolute add. Y 57 concupiscere … intemperate] concupiscere temptare uel in temptare M | ergo] igitur ANY

π14vb

M24ra

110

N11ra

A7rb F8va Y37vb

O27v

DVRANDI SVPER SENT. I

pertinet uti et abuti et bene uti; set bene uti et abuti directe et proprie pertinent ad uoluntatem; ergo | et uti. Maior patet, set minor probatur, quia recte agere et peccare directe pertinent ad uoluntatem secundum Avgvstinvm Libro Retractationum, qui dicit quod uoluntas est qua peccatur et recte uiuitur; set bene uti et abuti sunt idem quod | recte agere | et peccare; ergo tam uti quam abuti directe pertinent ad uoluntatem. [8] Tertio sic: eiusdem potentie actus sunt frui et uti; set frui est actus | uoluntatis; ergo et uti. Minor patet ex precedenti questione, set maior probatur, quia uel frui includit uti, sicut inferius suum superius, uel uti se habet ad frui sicut uoluntas eorum que sunt ad finem se habet ad uoluntatem finis. Quidquid autem istorum detur, semper frui et uti pertinent ad eandem potentiam, ut de se patet; quare etc. Manifestum est igitur quo sit utendum tamquam potentia eliciente, quia uoluntate; et sic patet primum. [9] Quo autem sit utendum sicut obiecto, utrum omnibus citra Deum uel quibusdam solum, notandum est quod uti dupliciter sumitur a beato Avgvstino, a quo hec | materia uidetur deriuata. Quandoque enim sumitur large uti, prout dicit tantum applicationem cuiuscumque potentie per suam operationem ad quodcumque

58 bene2 … 59 uti] cf. Petr. de Tarant., Super Sent., I, 1, 1, 1, sed contra 1 (11a) 62 uoluntas … uiuitur] Aug., Retract., I, 9, 4 (26,95) 58 pertinet] et add. M, N (sed exp.) | abuti1] ab uti M | et2 … uti2] exp. A i.m. N om. O | set] dub. Z (an leg. et?) et Y | set … uti3] om. Z | set … abuti2] i.m. N om. Y (set hec i.m. Y) | et3] om. M | et abuti2] om. Y | abuti2] om. M | directe] post pertinent O | et proprie] om. O post pertinent Y 59 ergo] ad eandem (56) - uti (58) add. F (sed et abuti [57] - uti [58] del.) | set] et M om. Y s.u. Z 60 directe] om. YZ 61 Augustinum] in add. O | qui] ubi O 62 qua] quo dub. F, MZ recte add. sed exp. Y qua et Aug. | recte uiuitur] inu. Y 63 recte] bene O directe Z | uti] bene dub. s.u. add. Y | abuti] bene uti O | directe] post pertinent O et proprie add. M 64 pertinent] pertinet A, post uoluntatem Y 65 Tertio] 3a responsio i.m. add. F | 66 et] om. Z | set] om. Y sic] om. Y | actus] om. Y | frui1 … uti] uti et frui Y 67 probatur] probatio (comp.) Y | suum] om. Z 69 habet] habent A | uoluntatem] uoluntates Y | istorum] illorum Y 70 quare] ergo Y 71 igitur] ergo Z 72 quia] dub. s.u. M quoniam Y 73 Quo] secundum principale i.m. add. FY (an leg. quesitum principale Y?) | sicut] tanquam OY | omnibus] que sunt add. O | citra] s.u. Y (quid a.c. scripserit, non liquet) dub. Z 74 uel] et M | uel … solum] om. O | est] om. MOY | dupliciter … 75 sumitur] dicitur dupliciter OY 75 a beato] ab FMY (sed a beato 18rb]π) | hec materia] post uidetur A | deriuata] determinata O | deriuata … 77 potentie] dub. i.m. Z 76 sumitur large] post uti Z (i.m.) | tantum applicationem] inu. O | applicationem] cuiusdam add. F 77 quodcumque] quod contingit N sed exp. et quodque i.m.

60

65

70

75

DISTINCTIO I QVESTIO II

80

85

90

111

obiectum, et sic uti est commune ad uti proprie dictum et ad frui. Nam in fruitione fit applicatio uoluntatis | per suam operationem ad suum obiectum. Et sic loquitur Avgvstinvs X De Trinitate dicens: Vti est assumere aliquid in facultatem uoluntatis ideoque omnis qui fruitur utitur; assumit enim aliquid in facultatem uoluntatis. Et in hoc sensu non procedit questio. Alio modo sumitur uti proprie et stricte prout distinguitur contra frui, et sic uti est applicare rem usui uel operationi propter aliquid aliud ulterius optinendum. Et sic loquitur Avgvstinvs I De doctrina christiana dicens sic: Frui est amore inherere alicui rei propter se ipsam; uti uero est id quod in usum uenit referre ad id optinendum quo fruendum est. Et idem dicit X De Trinitate. Hec autem acceptio uidetur magis propria. Nam utilia dicuntur que sunt expedientia ad finem consequendum. [10] Sic igitur accipiendo uti dicenda sunt duo: primum est quod uti non est ultimi finis tamquam obiecti; secundum est quod uti potest esse omnium aliorum citra ultimum finem. Primum patet

81 Vti … 82 facultatem] Aug., De Trin., X, 11, 17 (330,23-24); cf. Rich. de Mediau., Super Sent., I, 1, 1, 2, arg. 4 (19a) ideoque … 82 uoluntatis] Aug., De Trin., X, 11, 17 (330,24-25) 86 Frui … 88 est] Aug., De doctr. chr., I, 4, 4 (8,1-3); cf. Rich. de Mediau., Super Sent., I, 1, 1, 1, sed contra (18a); Petr. de Tarant., Super Sent., I, 1, 2, 1, arg. 1 (13a); I, 1, 2, 3, sed contra (14b) 88 X … 89 Trinitate] cf. Aug., De Trin., X, 10, 13 (327,23-25) 89 utilia … 90 expedientia] cf. Cic., De off., III, 19, 76; Hilar., In Mt., 18, 2 (76,8-9) 78 est] proprie add. Z | est commune] inu. O | dictum] om. ANO (sed hab. [18rb]π) 79 Nam … 80 obiectum] om. Y | fruitione] frui Z | fit] sit Na.c. esset sic Z | per … operationem] post obiectum O | suam] usum suum uel (18rb; an recte?) suum, uel π 80 obiectum] subiectum Z | Et … 81 uoluntatis] om. Z sed nam in fruicione saltem uie fit libera aplicacio uoluntatis per suum usum uel operacionem ad suum obiectum et sic loquitur augustinus 10 de trinitate dicens frui est uti cum gaudio non iam spei set rei et subiungit i.m. inf. add. Z | X] dub. Y | dicens] om. M 81 aliquid] aliud Y | in] est Ma.c. sed del. et i.m. corr. M | ideoque] Ideo sed que s.u. Z ideo quia N Proinde Aug. (sed Ideoque Lomb. [57,9]) | ideoque … 82 uoluntatis] om. OY 82 utitur] i.m. F 83 procedit] precedit Ma.c. sumitur O | sumitur] assumitur M 84 distinguitur] dub. Y | rem] suo add. Y | uel … 85 operationi] om. O 85 aliquid] i.m. F | aliud] ad O | ulterius] om. Y | optinendum] opti at´indum (?) Ya.c. 86 dicens] dicit Y | sic] om. O 87 inherere] dub. Z | id] illud MYZ | uenit] uenerit AO 88 id] aliud OY illud Z | fruendum] fruendo Ma.c. fruendum Ya.c. sed del. et utendum s.u. Y | Et] s.u. Z | X] dub. F .4. Z 90 sunt] post expedientia s.u. Z | finem] fructum Y | consequendum] 92 est1] s.u. Z respectu prosequendum Y 91 primum] primo Y | est] om. Y dub. add. O | secundum] secundo Y | est2] om. Y 93 ultimum finem] deum qui est ultimus finis O deum uel praem. Y | Primum] primum i.m. add. F

M24rb

112

M24va

DVRANDI SVPER SENT. I

breuiter ex ratione ipsius uti statim posita, quia illud non est ultimum quod ordinatur ad aliud optinendum; set omne illud quo utimur ut obiecto ordinatur et refertur ad aliud optinendum; ergo obiectum ipsius uti non est ultimus finis. [11] Secundum patet, scilicet quod omnibus que sunt citra finem ultimum sit utendum. Ad quod probandum sciendum est quod cum uti sit assumere aliquid in facultatem uoluntatis referentis illud ad ulteriorem finem, nichil autem est in facultate uoluntatis nisi actus nostri et illi tantum qui subsunt libero arbitrio, alia autem non nisi ut cadunt sub actibus nostris, propter hoc dico quod omnibus est utendum primo uel secundo modo. Primo quidem modo utimur actibus | nostris uel potius potentiis actuum; secundo autem modo utimur obiectis potentiarum et actuum. Hoc autem patet sic: omnibus illis est utendum que cadere possunt sub facultate uoluntatis referentis ea ad aliquid ulterius optinendum; set omnia que sunt citra finem ultimum cadere possunt sub facultate uoluntatis referentis ea ad aliquid ulterius optinendum; ergo etc. Maior patet ex propria ratione ipsius uti, set minor probatur, quia omne quod est citra ultimum finem est cognoscibile a nobis secundum uires apprehensiuas, uel prosequibile uel fugibile secundum uires appetitiuas, uel operabile secundum uires exequtiuas; set sub facultate uoluntatis cadunt omnes

94 ipsius] om. OY | statim] breuiter accepta et O | quia] dub. A quod Z | illud] id O 95 ad] aliquid add. O | optinendum] quia (94) - optinendum (95) add. A quia (94) - ultimum (94) add. sed exp. N | set … 96 optinendum] om. OY 96 et refertur] om. Z | aliud] aliquid dub. A, OY 97 ipsius] om. O | uti] om. Y | est] om. F 98 Secundum] secundum i.m. add. F | que sunt] om. AO | citra] deum add. Y | finem … 99 ultimum] inu. AY deum O 99 sit] est O ad Z | quod1] s.u. N | est] om. FMY 100 uoluntatis] uolentis sed exp. et s.u. corr. Y | illud] om. MO | ad] in O 101 autem] enim Y | uoluntatis] uolentis sed exp. et s.u. corr. Y 102 illi] illa Y | tantum] om. O post arbitrio Y | qui] que Y | libero arbitrio] dub. A | nisi] om. Z 103 dico] dicendum O 105 potius] om. FMOY (sed hab. [18rb]π) | modo] om. A 106 utimur] om. FMY | sic] om. Y 107 illis] om. O | utendum] tendendum Na.c. sed u- s.u. | que] qua M | cadere possunt] cadunt O inu. 108 ea] om. AY | sub] in FMYZ (sed sub 18va]π) | facultate] facultatem YZ F | que] s.u. N | citra] s.u. Y (quid a.c. scripserit, non liquet) 109 cadere possunt] inu. Y | ad] in O 110 aliquid] aliud O | ulterius optinendum] obtinendum ulterius O | optinendum] hec omnia (107) - optinendum (109) add. A | patet] pp3 Y 111 ipsius] om. FMY | set] om. O | probatur] i.m. F patet MY | citra] nic (?) exp. et s.u. corr. Y | ultimum … 112 finem] inu. A 112 apprehensiuas] Fp.c. (quid a.c. scripserit, non liquet) apprehensiue M 113 prosequibile] appetibile Z | uel1] aut A | uel fugibile] om. Z | uires] potentias Y om. Z | appetitiuas] aut per se secundum uim 114 facultate uoluntatis] inu. O | appetitiuam i.m. add. Z | uel2] s.u. Z uoluntatis] om. Y

95

100

105

110

DISTINCTIO I QVESTIO II 115

120

125

130

113

uires anime apprehensiue, appetitiue et exequtiue et etiam motiue, ut applicentur suis actibus et obiectis et ut referantur ad aliquid aliud optinendum si sint talia que sint citra finem ultimum; ergo omnia | que sunt citra finem ultimum cadere possunt sub facultate uoluntatis | referentis | ea ad aliquid ulterius optinendum. Et ita omnibus que sunt citra | finem ultimum est utendum nisi quod uoluntas per se et immediate utitur potentiis quas ad actus applicat, aliis autem quatenus cadunt sub actibus potentiarum. [12] Ad maiorem autem | declarationem eorum que dicta sunt notandum quod omnia que sunt citra finem ultimum sunt bona uel mala, et rursus malorum quedam sunt mala pene, quedam mala culpe. De bonis, siue sint bona nature tantum, ut res create, siue bona moris, ut actus uirtuosi, quod omnia sint referibilia in finem, patet, quia sicut diuina potentia nominat principium actiuum, sic bonitas finem; set omne bonum creatum est a diuina potentia sicut a principio effectiuo; ergo omne bonum creatum | ordinatur ad bonitatem diuinam tamquam ad finem et sic ad ipsam referibile est.

125 malorum … culpe] cf. Dur., Super Sent., II, 35, 1 (239,12-240,36); Thom., S.th., I, 48, 5 128 diuina … actiuum] cf. Thom., S.th., I, 25, 1, resp. bonitas finem] cf. Thom., S.th., I, 6, 4; I-II, 18, 4 115 et1] om. NO | exequtiue … motiue] motiue et (uel ) exequtiue (-cu- O) 116 referantur] NO (18va)π (an recte?) | et2 … motiue] om. A | ut] uel ut Z referentur dub. F | aliud] om. MO 117 optinendum … 119 aliquid] om. Y | si] set Za.c. | citra] circa O | ergo … 118 ultimum] i.m. F om. M 118 citra] circa O 119 referentis ea] inu. F | ea] om. MZ | ad] in O | aliquid] aliud M aliud add. sed del. N aliud add. O | ulterius optinendum] inu. Y | Et ita] quod et ergo uidetur ante quod i.m. add. Y 120 finem ultimum] deum O | per … 121 immediate] immediate per se O 121 immediate] in mediate Y | ad actus] actibus Y | aliis] obiectis M | autem] aut O | quatenus] quatinus ANZ quod dub. F (an leg. quamquam?), M que Y 122 actibus] acti praem. sed exp. Y | potentiarum] mediate | sunt] est add. Y add. Y 123 autem] om. O | declarationem] denem Y 124 que sunt] om. F | citra] lac. Y citra s.u. Y | uel] et M 125 rursus] rursum O | quedam1] que F (sed quedam i.m.) M | sunt] om. Y | pene] culpe Y et add. 126 sint] sunt FZ | create] ANZ | quedam2] sunt add. F | culpe] pene Y 127 ut] ad add. sed exp. N | quod] bona tantum add. Y | siue2] sint add. AO add. Z | sint] sunt Z 128 principium] principia O | actiuum] dub. A actuum FMO | sic] diuina add. O 129 creatum] causatum dub. (comp.) Y 130 ergo] et add. O | creatum] causatum dub. Y | bonitatem diuinam] inu. Y 131 ipsam] seipsam Na.c. | referibile] scr. cum p.c.(18va)π: referibilis AFMNOYZ

Z6ra π16rb O28r F8vb

N11rb

M24vb

114

Y38ra

DVRANDI SVPER SENT. I

[13] De malis uero pene idem patet, quia illo utendum est quo tendentes ad beatitudinem adiuuamur; set mala pene iuuant nos ad tendendum in beatitudinem, dicente Gregorio quod mala que nos hic premunt ad Deum nos ire compellunt. Et Philosophvs II Ethicorum dicit quod pene sunt medicine; sanant enim mentem a morbo peccati et per consequens disponunt hominem ad uirtutem, | per quam ordinamur in Deum, et propter hoc infliguntur a Deo, qui est summus medicus. Vnde in Psalmo dicitur: Multiplicate sunt infirmitates eorum, postea accelerauerunt. Ergo malis pene est utendum. [14] De malis autem culpe alia ratio est. Deordinant enim a Deo; propter quod non uidentur posse referri in Deum. Set quia scriptum est Rom. 8 quod diligentibus Deum omnia cooperantur in bonum, et Glosa hoc uerbum extendit ad mala dicens: Vt si aliqui deuiant et exorbitant, hoc ipsum faciat eis proficere in bonum, quia redeunt humiliores et doctiores, ideo aliter dicendum est, scilicet quod illud quo utimur dicitur multipliciter: quo ut potentia utente, et hec est

132 illo … 133 adiuuamur] cf. Aug., De doctr. chr., I, 3, 3 (8,3-4); Petr. de Tarant., Super Sent., I, 1, 1, 2, sed contra 1 (12a) 134 mala … 135 compellunt] cf. Greg., Mor. in Iob, XXVI, 13, 21 (1280,18-21 et 28-33); Thom., S.th., I, 21, 4, ad 3 136 pene … medicine] cf. Arist., Eth. Nic., II, 2, 1104b16-17 139 Multiplicate … 140 accelerauerunt] Ps., 15, 4 143 diligentibus … bonum] Paul., Rom., 8, 28; cf. Petr. de Tarant., Super Sent., I, 1, 1, 2, ad 3 (12a) 144 Vt … 146 doctiores] Lomb., In Ep. Rom., 8 (1448C-D); Aug., De corrept. et gratia, 9, 24 (930); Lomb., Sent., I, 46, 6 (318,19-21) 133 beatitudinem] dub. 132 malis] malo FMYZ (sed malis [18va]π) | idem] om. F Z | adiuuamur] iuuamur YZ | adiuuamur … 134 beatitudinem] i.m. N (et dicente add. sed in textu dicente del.) 134 in] ad O | Gregorio] greg~ i.m. add. M | quod] earum M 135 Et] om. M | Philosophus] p. O | II] primo M 138 ordinamur] ordinatur O | in] ad M | infliguntur] infligamur M intelliguntur sed i.m. corr. Z 139 Vnde] ut O | dicitur] om. Y 140 eorum … accelerauerunt] etc. Y | Ergo] igitur dub. A, MNY 141 malis] malo Y | ratio est] inu. O | est] s.u. N | Deordinant enim] malum enim culpe est deordinatio O | enim] culpe add. Y 142 non] refer add. sed exp. M | uidentur] uidetur O | quia] sicut Y 143 8] dub. Y | quod] dub. Y om. O | cooperantur] quo operantur F (sed co s.u.) 144 hoc uerbum] post extendit O | uerbum] ad add. M | extendit] exñt Y | aliqui] aliquas Na.c. aliqua Np.c., O aliquid Z | deuiant] deuient AOY 145 exorbitant] exorbitent AOY exhorbitant FN | hoc ipsum] om. Y | faciat] faciet O | eis] eos OY om. Z 146 humiliores] meliores Y | doctiores] deuotiores FMNp.c.Z (sed doctiores [18va]π) denotiores dub. Y | aliter] om. O | est] om. OZ | scilicet] om. FMOY (sed hab. π) | illud] id AFMO 147 multipliciter] primo modo add. Y primo add. FZ | hec] hoc MO

135

140

145

DISTINCTIO I QVESTIO II

150

155

160

165

115

uoluntas, ut patet ex precedenti questione; quo ut habitu, et hec est caritas, qua omne quod diligitur in Deum refertur. Et neutro horum modorum utimur peccato, quia peccatum non est potentia nec habitus, est autem actus, set deordinatus a fine; propter quod non est usus proprie loquendo, set abusus. Et hoc modo procedit instantia facta. Alio modo utimur aliquo ut obiecto tantum, et sic querimus nunc. Et hoc modo possumus uti | peccato, non quidem peccando, quia peccatum non solum | esset obiectum set actus, set referendo peccatum ab alio uel a nobis commissum ad utilitatem nostram, non quidem per causam, set per occasionem. Et hoc sufficit ad usum. | Nam et Deus hoc modo utitur malo, ut dicit Avgvstinvs in Enchiridion quod Deus, cum sit summe bonus, nullo modo sineret mala fieri nisi sciret ex malis bona elicere. Sic igitur homo potest uti malo culpe obiectiue, inquantum ex peccato a se uel alio commisso cognita propria fragilitate efficitur cautior et humilior. [15] Ad primum argumentum dicendum quod omnia subsunt nostre operationi secundum aliquam uim anime, ut dictum fuit in corpore solutionis, secundum quam operationem referri possunt ad ulteriorem finem, et sic utendum est eis.

157 per occasionem] cf. Rob. de Orf., Reprob. Egid. (57,13-15) 159 Deus … 160 elicere] cf. Aug., Enchir., 3, 11 (53,29-34); Lomb., Sent., I, 46, 4 (317,3-6); Thom., S.th., I-II, 79, 4, arg. 1

148 uoluntas] bonitas M | patet … precedenti] supra patuit Y | precedenti questione] precedentibus et O | quo … habitu] i.m. Y | hec] hic M 149 caritas] uesolunta dub. add. sed del. Y | qua] quia Y | diligitur] meritorie s.u. add. Y | horum] dub. A istorum O illorum YZ 150 modorum] i.m. F (quid a.c. scripserit F, non liquet) | est] nec add. Z 151 est autem] set est Y | deordinatus] ordinatus Fa.c. (de s.u.) | quod] eius (?)add. A | non … 152 usus] post proprie A | est2] ilu dub. add. Y 152 loquendo] om. A hominis Z | hoc] illo Y 153 facta] om. Y | querimus … 154 nunc] inu. O 154 hoc] illo Y | possumus uti] uti potius O | uti] post peccato s.u. Y 155 quia peccatum] peccatum enim O 157 occasionem] actionem OZ 158 et] om. O | malo] culpe obiectiue add. O | in] illud dub. Y 159 Enchiridion] ench´ AFMNZ euthiorum sed exp et i.m. corr. Y 160 igitur] dub. F ergo YZ 161 culpe] om. O | uel] ab add. A, s.u. N, O 162 fragilitate] facultate fragilitatis O 163 dicendum] est add. Y 164 nostre operationi] inu. Y | uim] uiam sed exp. et potentiam s.u. Y | ut] secundum quod Y | fuit] est A 165 solutionis] questionis Mp.c.O | referri possunt] inu. Y possunt deduci Z 166 ulteriorem] utiliorem A

A7va M25ra O28v

116

DVRANDI SVPER SENT. I

[16] Ad secundum dicendum quod licet caritas extendat se tantum ad quatuor tamquam ad ea que possunt participare beatitudinem, tamen extendit se ad omnia alia, inquantum possunt nos iuuare ad consequendum beatitudinem.

167 extendat] extendit dub. F | extendat se] inu. Y | extendat … tantum] tantum se 169 extendit se] inu. extendat O 168 ad1] a N | participare] pertinere ad O A | possunt nos] inu. Y 170 consequendum] consi quendum dub. F om. YZ | beatitudinem] Et sic patet (?) materia de fruitione O etc add. Y

170

5

10

15

[1] Hoc itaque etc. Circa secundam distinctionem queruntur duo: primum est de unitate diuine essentie; secundum est de pluralitate attributorum. Circa primum queritur utrum sit tantum unus Deus. Arguitur quod non, quia magis et minus tale dicuntur per relationem ad aliquid quod est summe tale; set in rebus est dare aliquid magis malum et minus malum; | ergo est dare summe malum; set summe malum non potest causari a summe bono, ut probabitur; ergo sicut est dare summe bonum a nullo causatum et causam omnium bonorum, ita, ut uidetur, est dare summe malum a nullo causatum et causam omnium malorum. Et sic erunt duo dii, unus bonus et alius malus. Probatio assumpte, quod summe malum non possit causari a summe bono, quia causa habet in se effectum uirtualiter; set summe | bonum nichil habet de summe malo, nec formaliter nec uirtualiter; ergo etc.

3 Vtrum ... Deus] cf. Thom., Super Sent., I, 2, 1, 1 (59-61); S.th., I, 11, 3; Ioh. Par., Super Sent., I, 2, 1 (32,2-33,50); Alex. de Alex., Super Sent., I, 2, 3 (24rb-25ra) 5 Hoc itaque] Lomb., Sent., I, 2, 1 (61,12) 8 magis … 10 malum2] cf. Thom., De malo, 1, 1, arg. 13 (4,83-86); S.th., I, 2, 3, resp. (4a via) magis … 14 malus] cf. Henr. de Gand., Summa, 25, 2, arg. 3 (148vL) 10 est … malum3] cf. Thom., Super Sent., II, 1, 1, 1, arg. 1-2 (10-11) 16 causa … uirtualiter] cf. Thom., In De diu. nom., 9, 4, 846 (318b); S.th., I, 105, 1, ad 1 5 secundam distinctionem] inu. NZ distinctionem istam O | queruntur] querenda sunt O 6 diuine essentie] inu. Y 7 Circa] Contra Ma.c. (circa s.u.) | sit tantum] inu. Y | sit … unus] post deus O | Deus] et add. Z 8 non] sit tantum unus deus add. O | magis] maius Z | tale] om. O 9 aliquid1 … est1] om. Y | tale] iter. F | est2] tale add. sed exp. N | dare] om. Y | aliquid2] quod est add. O | magis] iter. F maius Z 10 malum1] om. Y | et] aliquid quod est add. O | et … malum2] iter. Y | malum2] utrum (?) ad principium ifu (?) sapiens solu (?) ad tale signum esse (?) i.m. inf. add. F | est] om. F | dare] aliquid quod est add. O | summe1] sumt´ Y | 11 causari] creari malum3] siue summe malum add. Y | set … 11 malum] i.m. N | dub. Z | summe] scr. cum (19rb): summo AFMNOZπ (an recte?) sumt´ Y probabitur] approbatio i.m. add. A probatur dub. F | ergo] etc. probacio minoris Quia add. O 12 summe] summum dub. A, Y | omnium bonorum] inu. A | bonorum … 14 malorum] om. M sed ita est dare summum malum i.m. M 13 est] esse Na.c. erit Y | summe] summum AMN | et] om. Y 14 dii] om. Y | alius] unus Y 15 summe1] bonum add. Y | possit] posset M potest O possunt Z | 16 causa] non causari] dub. A | summe2] summo MNOYZ (sed summe 19rb]π) Z 17 habet] su add. Oa.c. | habet … summe] | malo] bono sed del. et i.m. corr. F

F10ra

M25rb

118

N11va

DVRANDI SVPER SENT. I

[2] Item VIII Met aphisice dicitur quod species rerum sunt sicut numeri; set non est | dare aliquam supremam speciem in numeris, ergo nec in entibus; non est ergo dare aliquid supremum quod dicimus Deum. [3] Item quidquid perfectionis est in creaturis, totum est Deo attribuendum; set facere sibi simile est perfectionis in creaturis, ut patet per Philosophvm IV Metheororum, qui dicit quod perfectum est quod potest facere sibi simile; ergo Deus potest facere alium Deum; igitur plures dii sunt uel saltem esse possunt. [4] In contrarium est quod dicitur Exod. 20: Audi, Israel, Dominus Deus tuus unus est. [5] Item in causis uel est processus in infinitum uel est status in aliquo. Si sit status in aliquo, illud est prima causa, quam dicimus Deum; si sit processus in infinitum, sequitur quod nichil producetur uel infinita actu concurrent ad productionem cuiuslibet. Consequens uidetur impossibile, ergo antecedens. Probatio consequentie, quia hec uidetur esse inter causas essentialiter ordinatas et accidentaliter differentia, quia in accidentaliter ordinatis non oportet quod cause sint

18 species … 19 numeri] cf. Arist., Metaph., VIII, 3, 1043b30-1044a11; Auct. Ar., 1, 204 (132,45-48); Thom., In Metaph., VIII, 3, 1722-1727 (412a-b); De spir. creat., 1, ad 9 (16,546547) 22 Item … 26 possunt] cf. Thom., Super Sent., I, 2, 1, 1, arg. 2 (59) quidquid … 23 attribuendum] cf. Thom., Super Sent., I, 2, 1, 3, sol. (68) 24 perfectum … 25 simile] cf. Arist., Meteor., IV, 3, 380a12-15; Ps.-Thom., In Meteor., IV, 4, 1 (117a); Auct. Ar., 6, 57 (179,89-92); Thom., In De diu. nom., 3, 1, 227 (75a) 27 Audi … 28 est] cf. Ex., 20, 2-3; Deut., 6, 4 et 13-14 33 hec … 37 simul] cf. Duns Scot., Ord., I, 2, 1, 50 (155,3-7) 18 quod] om. O | sunt] se habent O 19 est] om. F | aliquam] om. Y 20 in entibus] mentibus Z | est] om. F | ergo] om. MZ | dare] om. O | aliquid] aliquod OYZ 21 Deum] deus Y 22 perfectionis est] inu. AY | est2] in add. N 23 attribuendum] tribuendum FM | sibi] om. O | est perfectionis] i.m. FN post creaturis O | perfectionis] perfectum Y | in creaturis] om. A | ut] potest (comp.) Z 24 per] om. O | Metheororum] dub. A methu F mece M methrum N metheum YZ 25 potest1] generale dub. Z | potest facere1] generare potest Y | facere2] sibi simile scilicet add. A | Deum] om. O 26 igitur] ergo AY | saltem] saltim dub. O | esse possunt] inu. OY 27 In] om. Y | est quod] om. Y | 20] 10 O | Dominus] om. Y 28 tuus] deus add. N 29 est2] om. OY | in3 … 30 aliquo1] om. O 30 Si … aliquo2] om. Z | illud est] idest Z | causa] in infinitum M (sed exp.) 31 sit] om. O 32 uel] set Y | uel infinita] i.m. F | infinita] in finita dub. Z | actu] om. Y | concurrent] dub. F 33 ergo] et add. ONYZ (an recte?) 34 esse] causa O omnium dub. add. Y | inter … accidentaliter] post differentia NYZ (et om. Z) | essentialiter ordinatas] inu. O | et] om. Z 35 differentia] om. O | cause] omne Z

20

25

30

35

DISTINCTIO II QVESTIO I

40

45

50

119

simul (ad hoc enim quod Petrus generet, accidit sibi quod pater eius sit), set in ordinatis | essentialiter oportet quod cause sint simul (ad hoc enim quod homo generet hominem, oportet quod sol concurrat et si qua causa est superior et essentialiter ordinata). Si igitur cause essentialiter ordinate haberent infinitatem, infinita simul concurrerent | ad quodlibet producendum. [6] Responsio. Circa questionem istam sic proceditur quia primo ostendetur quod impossibile est ponere plures deos specie differentes; secundo quod impossibile est quod sint plures dii qui solo numero differant. [7] Primum patet supponendo | significatum uocabuli, scilicet quod Deus nominat illud quod | primum et perfectissimum est in entibus. Tunc arguitur primo sic ex creaturarum connexione: quecumque habent inter se essentialem ordinem secundum gradum nature ordinantur sub aliquo primo et supremo in illa natura; set quecumque sunt uel esse possunt habent necessario per se et essentialem ordinem secundum gradum nature; ergo quecumque sunt uel esse possunt ordinantur sub aliquo uno et supremo in tota natura, et illud dicimus Deum.

37 ad … 38 concurrat] cf. Auct. Ar., 2, 65 (145,19); Arist., Phys., II, 2, 194b13 46 patet … 48 connexione] cf. Thom., S.th., I, 11, 3, resp. (tertio); Rich. de Mediau., Super Sent., I, 2, 1, 1, resp. (28b) 36 simul … 76 item] legi uix potest A | generet] G. add. N robertum add. Oπ | sibi] sic M sibi s.u. N om. OZ | eius] petri del. et s.u. corr. N | eius … 37 sit] sit petri O 37 in ordinatis] inordinatis M | ordinatis essentialiter] inu. O | oportet] oporteret Z | cause] causare Z 38 oportet] necesse est YZ | et] set Y | si … 39 qua] 39 essentialiter ordinata] inu. YZ 40 concurrerent] solca dub. Y (an leg.: si alica?) concurrent M 41 quodlibet] quolibet F | quodlibet producendum] quemlibet effectum O 42 Responsio] Responsio i.m. iter. Y | questionem istam] inu. O | istam] illam Y | proceditur] procedetur A | quia] quod dub. F, M (an recte?) 44 est] s.u. F | sint] post dii O | sint plures] inu. N | dii] dei Y | solo] om. OY 45 differant] differunt FM 46 supponendo significatum] supposito significato O 47 illud] id NOZ | primum … perfectissimum] post est OY | perfectissimum] sanctissimum Z | entibus] etc. add. Y 48 sic] om. YZ | ex] om. F | connexione] conuexione N | quecumque] enim add. A 50 ordinantur] ordinatur O ordinamur Z | primo] uno Y | primo et] om. O | in] a M | illa] i.m. F om. AMNOZ tota Y 51 habent … 52 possunt] i.m. F | necessario] et add. O | necessario … et] om. Y | et] om. AO | essentialem] essentialiter praem. sed del. N | 53 uno … supremo] supremo uno O | tota ordinem] inter se necessario add. Y natura] inu. O | illud] id FO

Z6rb

Y38rb

M25va O29v

120 π20va

DVRANDI SVPER SENT. I

|[8] Maior patet, quia omnis ordo includit prius et posterius; prius autem et posterius dicuntur per relationem ad primum, et maxime in essentialiter ordinatis, in quibus omnino impossibile est procedere in infinitum. Si autem dicatur quod possibile est procedere in infinitum, contra, quia aut hoc esset in actu permixto potentie, ita scilicet quod dato quod essent actu finita, tamen possibile esset semper aliquid ultra dare; aut sic quod data actu essent infinita. Si primum dicatur, [quod patet sic: si esset possibile procedere in infinitum, aut hoc esset in actu permixto potentie, ita scilicet quod dato quod essent actu finita; si primum dicatur,] habetur propositum, quia si data sunt finita, necesse est quod inter illa sit aliquid primum et perfectissimum, quo non est possibile dare perfectius; cuius ratio est quia cum illud nondum sit, aut produceretur ex se aut ex alio, non ex se, quia nichil est impossibilius quam quod aliquid producat se ipsum, ut dicitur I De Trinitate, nec ab alio, quia nichil eorum que sunt potest producere aliquid perfectius se, ergo etc. Nec secundum potest dici, scilicet quod

55 ordo … posterius] cf. Thom., Super Sent., I, 20, 1, 3, 1, sol. (509); S.th., II-II, 26, 1, resp. prius2 … 56 primum] cf. Thom., In Metaph., V, 13, 937 (251a) 67 nichil … 68 ipsum] cf. Aug., De Trin., I, 1, 1 (28,32-36) 55 prius1 … posterius] i.m. N 56 autem] s.u. Z | et1] s.u. N | relationem] rlõm dub. M (i.m. clarius) | ad] aliquid add. O 57 omnino] non O om. Y | | omnino … 78 actu2] in 3a redactione hoc argumentum in 1am qu. 3ae dist. transponitur impossibile] om. O 58 Si … 59 quia] i.m. FN | Si … 61 dicatur] uel (et Y) si procedatur (-ditur dub. Y) habetur propositum AOYZ | possibile est] inu. M 59 contra] dub. F | quia] dub. F om. N | esset] est M | permixto] per mixto M | potentie] pone ita Fa.c. | quod] ut Na.c. 60 dato] data N a.c. | quod] s.u. N | essent actu] actu esset N | tamen] tum M 61 dare] dari F s.u. N | aut] si add. M | sic] s.u. FN | quod2 … 64 dicatur] secl. (cf. supra, uu. 59-61): om. 62 sic si] quia si O sic quia si Y | possibile] om. O | esset2] om. FN (23vb)π M | actu] au Y et actu s.u. add. Y 63 permixto] per mixto M | potentie] om. Y | quod1] ut AO | dato … actu] data in actu essent A | essent actu] inu. Z | actu finita] infinita au (et actu s.u. add.) finita Y | finita] tamen possibile est (est] esset AZ) semper (semper] post ultra A post aliquid Z) aliquid ultra dare (dare] accipere A om. O dari ante ultraY dii [?] Z) aut (sic dato add. O ante Z) quod (data add. AZ) actu essent (actu essent inu. O) infinita add. A, i.m. M, OYZ | si] et dub. praem. M 64 dicatur] dub. M (an leg. dicitur?) | propositum] quod patet sic add. Y | quia] quod A | data] actu O | sunt] essent O 65 aliquid] aliquod A, dub. F, M | perfectissimum] 66 possibile] om. O | possibile dare] inu. perfectibilissimum Z | est2] sit M FY | cuius … est] om. O | illud] illo O perfectius add. i.m. F, MO (an recte?) 67 produceretur] dub. M (an leg. producentur?) producentur dub. Y | non] post se O | est] om. Z 68 I … 69 Trinitate] primo celi et mundi O 70 aliquid] aliquod FM om. O | dici] dicere (?) Ya.c. dici s.u. Y

55

60

65

70

DISTINCTIO II QVESTIO I

75

80

85

90

121

data sint actu infinita, quia infinitas actualis repugnat enti, maxime | in per se ordinatis, | ut infra patebit; et item, quia inter data uel est aliquid infinite perfectionis, et tunc illud erit primum et perfectissimum, quia infinito perfectione non est dare maius nec equale, et sic habetur propositum; aut non est ibi dare aliquid infinite perfectionis, et tunc item sequitur quod non sunt infinita actu, quia procedendo augetur perfectio; ergo si non est inter data aliquid | infinitum actu, non est processum in infinitum actu; et sic patet maior. |[9] Minor probatur, scilicet quod quecumque sunt uel esse possunt habent inter se ordinem essentialem secundum gradum nature, loquendo de speciebus, quia indiuidua sub specie non habent ordinem inter se nisi tantum per accidens; hoc autem patet assumendo dictum Philosophi VIII Metaphisice, ubi dicit quod species rerum sunt sicut numeri. Videmus autem in speciebus numerorum quod plures species numerorum nec sunt nec esse possunt quacumque uirtute que eque distent ab unitate, set necessario una distat mediante alia, tamquam habentia necessarium ordinem inter se et ad unitatem, ut patet inducendo in omnibus speciebus | numerorum (ternarius enim et quaternarius non equaliter distant ab unitate, set quaternarius

71 infinitas … enti] cf. Thom., Quodl. IX, 1, resp. (89,120-127) 84 species … 85 numeri] cf. Arist., Metaph., VIII, 3, 1043b30-1044a11; Auct. Ar., 1, 204 (132,45-48); Thom., In Metaph., VIII, 3, 1722-1727 (412a-b); De spir. creat., 1, ad 9 (16,546547) 71 data] dato quod O | actu infinita] inu. O infinita au (et actu s.u.) Y | infinitas] infinita Ya.c. 72 item] dub. AF (an leg. iterum?) tunc O | quia] om. O | uel] dub. M 73 tunc] i.m. F, dub. Y circa M | illud … 76 item] ratio comp. sed exp. Y | erit] esset Z 74 infinito] in add. O | dare] om. MY 75 equale] equaliter Na.c. | aut] uel Z | ibi dare] inu. AO 76 tunc] tum Y | item] iterum dub. AFN, O | item sequitur] inu. Z (an leg. sequitur iterum?) | sequitur] sequetur O | quia] om. Y 77 procedendo] dub. F (sed clare i.m.) in sursum add. F (i.m.),M | augetur] augeretur dub. A, O agetur M | non est] post data O | est] dare add. Z 78 processum] processus A, Na.c.,OY | in] s.u. M | infinitum2] infinita M 80 Minor] Maior Na.c. | quecumque] omnia que O 81 inter se] post essentialem Y | ordinem essentialem] inu. O | secundum … 83 se] om. Y 82 indiuidua] in du dua Z | ordinem] essentialem add. A 83 nisi] non Y | assumendo] accipiendo Y 84 species] numerorum siue add. A | rerum] dub. A 85 sicut] quasi Z | Videmus] i.m. F | numerorum] numeri O | quod] s.u. Y | plures … 86 numerorum] om. Y 86 numerorum] om. O | nec1] non O | uirtute] due species add. Y | que] quod A quecunque Z 87 ab] a prima A | mediante] ab Z 88 necessarium] dub. M | ut] quod O | ut … 89 patet] i.m. FN om. AYZ 89 in … speciebus] om. Z | numerorum] numeri O

M25vb F10rb

A7vb

π17ra

N11vb

122 O30r

M26ra

DVRANDI SVPER SENT. I

mediante ternario, nec potest uirtute diuina fieri | species numeri que equaliter cum ternario uel quaternario distet ab unitate, set necessario plus uel minus, incidendo in ordinem specierum numeri). Ergo similiter est in speciebus rerum, quod non sunt plures species nec esse possunt quacumque uirtute eque distantes a primo et non habentes inter se ordinem, set necessario ordinantur inter se secundum gradum nature. Istud autem magis patebit infra distinctione 44. Sic igitur | patet minor; sequitur ergo conclusio. [10] Secundo patet idem ex comparatione specierum secundum perfectionem maiorem et minorem sic: illud non est Deus quo est dare aliquid perfectius, quia nomine Dei intelligimus illud quod est perfectissimum; set ubicumque sunt duo que specie differunt, unum est altero perfectius, quia impossibile est duas species esse in eodem gradu perfectionis, ut iam dictum est; ergo illud alterum non potest esse Deus. [11] Secundum patet, scilicet quod non possunt esse plures dii solo numero differentes, et hoc sic: omnis natura que est non solum ab alio plurificabilis, set etiam de se plurificata non est una secundum speciem; set natura diuina non est ab alio effectiue plurificabilis, cum non habeat causam agentem priorem se; et ideo si sit in pluribus, est in eis de se et ex se plurificata; ergo talis natura non est una secundum speciem in illis pluribus, et ita non different solo numero. 97 Istud … 44] cf. Dur., Super Sent., I, 44, 1-2 ( , 127ra-128va = π, 115rb-116rb) 91 nec] non Y | uirtute diuina] inu. O post fieri Y | fieri] aliqua i.m. (post fieri) add. FN | numeri] numerorum F numeri et uel numerorum (?) i.m. add. N 92 cum … quaternario] post distet Y | ternario] quaternario Ma.c. 93 uel] et dub. O | incidendo] procedendo O essendo Y | ordinem] ordine dub. O | specierum] om. O 94 est] om. O | rerum] dicendum add. O 95 eque] equaliter Y 96 inter se1] 97 Istud] illud (id) post ordinem OY | ordinantur] ordinatur M | inter2] in O O | patebit] parebit M | infra … 44] in primo distinctione 87 O | distinctione] de M | 44] xxiii M xx. dub. Y 20a Z | Sic] et praem. O | igitur] om. O ergo Z | Secundo patet] Et patet secundo Y 99 Secundo] 2a responsio i.m. add. F 100 perfectionem] post minorem Y | et] uel O | sic] om. O | illud] id MO | 101 quia] illo add. O | Dei] deus A dei s.u. N om. est2 … 101 dare] post aliquid Y O | intelligimus] intelligitur A | illud] id O | est] perfectum et add. O 102 differunt] dicunt dub. Y 103 esse] post perfectionis O 104 iam] om. O | dictum] ostensum O dicti dub. Z 106 Secundum] 2m principale i.m. add. F .2. i.m. add. Y | solo] om. Y | solo … 107 numero] post differentes O 107 et … 109 alio] quia deus non (i.m.) est natura Y 108 etiam] dub. A est Z | plurificata … una] est una non est plurificata O 109 est ab] i.m. F | ab] s.u. M | effectiue plurificabilis] inu. MOY 110 agentem] efficientem Y | si] talis (?) add. Y | sit] sic N 111 in eis] ibi O post plurificata Y | de … ex] ex se et de Y 112 different] differunt OYZ

95

100

105

110

DISTINCTIO II QVESTIO I

115

120

125

130

123

[12] Minor est manifesta, set maior probatur. In hoc enim distinguitur natura speciei a natura generis, quia natura speciei potest tota saluari in unico indiuiduo, genus autem non. Et hoc est, quia genus importat pluralitatem naturarum, que in uno indiuiduo esse non potest (natura enim | generis est de se plures; propter quod dicitur VII Phisicorum quod equiuocationes latent in generibus); set natura speciei de se non est plures, cum possit saluari in unico supposito. Est tamen in aliquibus plurificabilis per actionem agentis iterabilem, ut patebit in II libro distinctione 3. [13] Sic igitur patet quod non possunt esse plures dii differentes specie aut solo numero, nullo ergo modo. [14] Ad primum argumentum, cum dicitur quod magis et minus tale dicuntur per relationem ad aliquid summe tale, dicendum quod hoc habet tantum ueritatem | in effectibus positiuis, non autem in priuatiuis. Cuius ratio est quia unumquodque reducitur in causam suam sicut ab | ea procedit; effectus autem positiui habent causam positiuam et positiue influentem et ideo positiue reducuntur in eam. Et propter hoc ubi est magis et | minus positiue dictum, oportet dare

114 natura3 … 115 indiuiduo] cf. Ps.-Thom., Summa tot. log., I, 3 (71b) 117 natura … plures] cf. Arist., Top., IV, 3, 123a30; Boeth., In Isag., ed. prima, I, 14 (40,5-8); Isid., Etym., II, 29, 15; Auct. Ar., 36, 59 (326,75) 118 equiuocationes … generibus] Auct. Ar., 2, 193 (155,18); cf. Arist., Phys., VII, 4, 249a23-24 119 Est … 120 iterabilem] cf. Dur., Super Sent., II, 3, 2-3 (praesertim 135,212-136,231) 127 unumquodque … 128 procedit] cf. Procl., Elem. theol., 38 (23,1-9) 114 distinguitur] distinguntur A | speciei1 … generis] generis et speciei A | a] et a F | quia] quod M | potest … 115 tota] inu. O 115 tota saluari] saluari totaliter Y | unico] uno Y | genus … 116 indiuiduo] om. sed quod de genere i.m. Y | hoc] ideo add. O | est] om. M 116 naturarum] literarum Ma.c. (sed i.m. corr.) 117 potest] possunt dub. A (an leg. possit?), O | quod dicitur] inu. F 118 VII] 4° A om. F | quod] e add. sed exp. F | set] om. F 119 possit] possint M | unico] uno Y | supposito] indiuiduo Y | Est] om. M 120 aliquibus] pluribus O | per] iteracionem agentis uel add. Y | iterabilem] iterabile M | ut … 121 3] del. N 121 patebit] patet Y | 3] dub. AF 122 igitur] ergo dub. F, Z | differentes … 123 specie] inu. Y 123 aut] ac O nec Y | solo numero] inu. O | nullo ergo] inu. O 124 argumentum] Solutio i.m. add. Y | quod] om. O | magis] maius Z 126 habet] post 125 tale1] om. O | dicuntur] dicitur Y | dicendum] est add. MY ueritatem Y | non] nec dub. Z | in2] om. A 127 priuatiuis] expositio a (?) i.m. add. A 128 sicut] eo modo quo O | procedit] an scrib. processit? | autem] om. AO i.m. N | positiui] positiuus O | habent] habet O 129 influentem] influentes dub. Z | ideo] uel Na.c. om. O | reducuntur] reducitur dub. F, M, Np.c., post eam O deducitur Na.c. | reducuntur … eam] in eam reducitur O | in] ad M 130 propter hoc] om. Y | hoc] i.m. F | ubi] um Na.c. | magis] maius Z | et] spli add. sed del. F

Y38va

M26rb Z6va F10va

124

O30v

M26va

DVRANDI SVPER SENT. I

aliquid summe tale. Priuatiua autem non habent causam positiuam et positiue influentem, set magis deficientem, et ideo non reducuntur in causam positiue influentem ita ut sit aliquid summe priuatiuum quod sua influentia causet alia priuatiua, set reducuntur in causam positiuam, non a qua | fiant per se, set que potuit deficere et defecit. Et ideo malum, cum dicat priuationem, non arguit aliquid esse summe malum a quo causetur, set tantum arguit esse bonum quod possit plus uel minus deficere. [15] Ad secundum dicendum quod ordo rerum naturalium est secundum species numerorum quantum ad gradus earum et quantum ad habitudinem ad unum principium; sicut enim omnes numeri deriuantur ab unitate, sic omnis res ab uno primo principio et ideo processus numerorum ab unitate in infinitum non est ad negandum primum principium numerorum, set ad negandum terminum, quod est per accidens, eo quod additio in numeris sequitur diuisionem continui, que procedit in infinitum. Iste autem processus non est in speciebus rerum uersus primum principium, quia nec in numeris nec in descensu rerum a primo principio, quia ille est per se quo ad species et non ad modum diuisionis continui. [16] Ad tertium, cum dicitur quod illud quod est perfectionis in creaturis debet Deo attribui, dicendum | quod uerum est, set intelligendum est quod naturam reperiri in pluribus suppositis est

145 additio … 146 continui] cf. Thom., In Phys., III, 1, 3 (102a-b); III, 12, 7 (140a-b)

131 causam] talem F sed causam i.m. F 132 set … 133 influentem] om. Z | reducuntur] deducuntur Na.c. 133 positiue] om. M | quod] quia O 134 causet] esset causa O causat dub. Y | alia] om. O 135 qua] quo M | fiant] fiunt AN fluunt seu praem. O | set] s.u. N a s.u. add. Y | que] qua Y | potuit] possunt dub. Y | defecit] deficit Fa.c., MZ deficiunt Y 136 esse] om. AOY 137 causetur] causaretur dub. F | tantum arguit] inu. A | bonum] totum M aliquod bonum add. O | quod] Ya.c. sed exp. et a quo Yp.c. 138 possit] potest YZ | possit … minus] plus uel minus potest O | uel] et YZ 139 Ad secundum] i.m. iter. Y | dicendum] est add. Y | rerum] specierum Y 140 species] ordinem Y | earum] eorum AM numerorum O 141 sicut] o add. sed exp. N 142 deriuantur] deriuentur dub. M | unitate … 143 ab] om. Y | omnis] omnes FM | res] deriuatur add. A 143 in] om. Z | in infinitum] om. O 144 numerorum] ab (143) - numerorum (144) add. M 145 additio] adn´o dub. praem. sed del. F 146 non est] i.m. F 147 primum principium] inu. O 148 descensu] descē Z | rerum … 149 modum] om. Z | species] processus praem. sed del. F 150 Ad tertium] i.m. iter. Y | tertium] 152 naturam] dicendum add. FM | quod2] om. F | est] lac. 2 litt. add. Y eandem i.m. add. M an supplendum?

135

140

145

150

DISTINCTIO II QVESTIO I

155

125

perfectionis, plurificari autem in eis est imperfectionis. Primum enim arguit illimitationem, secundum | autem arguit limitationem et habere ex alio entitatem, ut argutum fuit in positione. Tollamus ergo quod est imperfectionis, scilicet naturam plurificari, et remaneat id quod est perfectionis, scilicet naturam in pluribus suppositis reperiri, et hoc attribuendum est diuinis et uere attribuitur.

153 plurificari … imperfectionis] om. M (sed plurificari autem est imperfectionis i.m.) 155 alio] quo Z | fuit] i.m. F 156 plurificari … 157 naturam] 154 arguit2] om. O om. M | id] illud AZ idem illud Y 157 scilicet] secundum Y | naturam] inueniri 158 attribuendum add. 19vb)π (an recte?) | reperiri] om. AFMNOZ π (an recte?) est] attribuitur O | est] om. Y | diuinis] deo O | et] eis add. Y | uere] om. Z | uere attribuitur] inu. Y | attribuitur] aliud est quia quando uoluntas fertur in ea que sunt ad finem non absolute set ut habent habitudinem ad finem, tunc (tunc] et non A Na.c. et tunc Z) eodem (modo add. Z) actu fertur in utrunque, scilicet in finem et in ea que sunt ad finem (non absolute add. A) et (et] set Na.c.Z) per actum qui dicitur uti uoluntas fertur in ea que sunt ad finem, non absolute, set referendo ea (que add. F) in finem, ut patet ex (ex] in F) predictis; ergo per uti non solum uoluntas fertur in (in] de F) ea que sunt ad finem, set etiam in (in s.u. N) ipsum finem; et sic actus utendi habet pro obiecto tam finem quam (quam] tam A) ea que sunt (sunt] possunt F) ad finem, quod (quod] qui F) est contra predeterminata. Dicendum ad hoc quod sicut plene (plene] plane N) patebit in II libro distinctione 38 (38] 18 F) possibile est, immo forte necesse est (est om. FN) et (et] idest F) hic et (et] om. F etiam Z) in patria (patria] patriam Na.c.) eundem actum (actum om. AN) esse usum et fruitionem, set usus ibi (ibi] om. A est et usus NZ) dicitur ut est eorum que sunt ad finem, fruitio autem ut est respectu finis; idem tamen actus per essentiam est qui fertur in utrunque, ut argumentum (artum est Z) bene (bene] bonum A Na.c. unde Z) probat, set ut sic non (om. Z) habet unum proprium nomen add. AFNZ, sed del. N (ua - cat s.u.). Hoc argumentum neque hic neque in secunda quaestione primae distinctionis huiusce redactionis locum habet, sed potius ad aliam (primam?) uersionem primae distinctionis pertinere uidetur (cf. Super Sent., II, 38, 3 [281,45-286,167, praesertim 285,135-142])

N12ra

126

DVRANDI SVPER SENT. I

5

A8ra

π18rb

|[1] Circa secundum, scilicet de pluralitate attributorum, queritur utrum aliquis intellectus creatus uel increatus possit concipere distinctionem attributorum diuinorum secundum rationem circumscripta omni comparatione Dei ad creaturas. [2] Videtur quod sic, quia sic se habent ea que sunt unum realiter ad diuersitatem rationis sicut ea que sunt realiter diuersa uidentur se habere ad unitatem rationis; set ea que sunt realiter diuersa, ut Sortes et Plato, concipi possunt ut unum secundum rationem speciei absque aliqua comparatione ad aliquid unum secundum rem; ergo ea que sunt unum secundum rem, sicut attributa diuina, possunt concipi ut diuersa secundum rationem absque comparatione ad ea que sunt diuersa secundum rem, quomodo attributa differunt in creaturis. [3] Item in relatione idemptitatis aliquid unum secundum rem accipitur ut plura secundum rationem, quia omnis relatio requirit duo extrema; set hec acceptio non uidetur esse per comparationem | ad aliqua differentia secundum rem; ergo non oportet differentiam attributorum diuinorum secundum rationem accipi per comparationem ad aliqua differentia secundum rem; set pro alio non

2 Vtrum ... 4 creaturas] cf. Thom., Super Sent., I, 2, 1, 2, sol. (62-63); I, 2, 1, 3, sol. (66-72); Bern. Tril., Quodl. III, 5 (275); Henr. de Gand., Quodl. V, 1 (150v-154r); Summa, 51, 1 (211,1226,307); God. de Font., Quodl. VII, 1 (264-278); Thom. Sutt., Quodl. II, 3 (174,1-192,425); Quodl. III, 1 (339,1-345,201); Iac. Met., Super Sent., I, 2, 1-2 (330,5-341,20); Veuthey, Alexandre d’Alexandrie (128-135); Wippel, The Metaphysical Thought of Godfrey of Fontaines (116-123) 19 relatio … 20 extrema] cf. Thom., S.th., I, 13, 7, resp. 6 scilicet] om. O 7 utrum] s.u. Y 8 distinctionem] post diuinorum O | attributorum] i.m. N | diuinorum secundum] inu. A 10 Videtur] et add. O | 11 sicut] sic Y | ea] om. O | diuersa … 12 realiter] om. M | sic2] sicut YZ uidentur … 12 habere] om. O 13 concipi possunt] inu. O | ut] om. O 14 aliquid] om. Y | unum] secundum rationem speciei absque aliqua comparatione ad aliquid add. sed del. N unum post rem Z 15 sicut] sint M | diuina] omnia M 16 rationem] dub. M | ea … sunt] om. F 17 diuersa] post rem O 19 plura] multa O 20 acceptio] comparatio siue praem. A | comparationem] operationem dub. F 21 non] om. Z 22 secundum] per Z 23 aliqua] aliquam F | differentia] differentiam dub. F | set … 25 etc] dub. exp. Y

10

15

20

DISTINCTIO II QVESTIO II

25

30

35

40

45

127

negatur | quin possit accipi absque comparatione ad creaturas; ergo etc. [4] Item deitas et paternitas differunt in diuinis secundum rationem; set hoc non est per aliquam comparationem ad creaturas; ergo etc. [5] In contrarium arguitur quia ubicumque inueniuntur aliqua | differentia secundum rem in uno et differentia secundum rationem in alio, differentia rationis sumitur ex differentia rei, sicut dextrum et sinistrum in columpna, | que sunt ibi secundum rationem, sumuntur per comparationem ad dextrum et sinistrum in animali, in quo sunt et differunt secundum rem; set attributa differunt in Deo solum secundum rationem, in creatura autem secundum rem; ergo differentia attributorum diuinorum sumitur per comparationem ad differentiam eorum in creaturis. [6] Responsio. Circa | questionem istam uidenda sunt tria: primum est quid sit attributum; secundum est quid sit ratio et quid differre ratione; tertio descendemus ad propositum. Quantum ad primum sciendum quod attributum potest sumi dupliciter: uno modo large, prout attributum dicitur aliquid alicui tributum, sicut attribuimus calorem igni et candorem niui, et sic omnia que conueniunt Deo per modum cuiusdam denominationis dicuntur attributa, sicut esse infinitum, esse immensum et | sic de aliis. Hec enim licet sint id ipsum quod essentia diuina, tamen secundum rationem uidentur esse

31 dextrum … 34 rem] cf. Thom., In Phys., V, 3, 8 (237a-b) 41 attributum … dupliciter] cf. Decker, Die Gotteslehre des Jakob von Metz (126-128) 24 negatur] necessario Y | ergo] igitur dub. O 26 deitas] diuinitas O 27 set] secundum N | hoc] om. O | aliquam] om. Y 28 ergo] igitur O 29 inueniuntur] inuenitur Y 30 secundum rationem] post alio M 32 ibi] dub. M (an leg. in?), Z | sumuntur] sumitur dub. Y, Z 33 et1] ad add. Y | et2 … 34 34 solum] om. O post rationem Y 35 creatura] s.u. Y differunt1] post rem O 38 Circa] ad add. sed exp. N 39 est1] om. O | secundum] secundo Y | est2] om. 40 ratione] A | quid3] om. MY | differre] diffe Ya.c. differre s.u. Yp.c. secundum rationem O | descendemus] dub. F descendamus Na.c. (sed a exp. et e s.u.) descendimus YZ 41 sciendum] est add. OY | sumi] accipi OY 42 attributum] om. O | dicitur] est Z | dicitur aliquid] inu. O | tributum] adtributum Y 45 infinitum] immensum O ininfinitum Ya.c. | esse] om. O | 43 et2] om. O immensum] infinitum O | et … aliis] dub. O | Hec] hoc MZ | sint] fuit Za.c. sed exp. et sint s.u. Z | id] idem O illud Y aliquid Z 46 ipsum] om. O primum dub. Y sed exp. | essentia diuina] esse deum dub. Z | uidentur] post uidentur lac. 4 litt. F in dicuntur tamen M (sed tamen del.) uidetur Y | esse … 47 quedam] inu. M

F10vb

O31r

M26vb

Y38vb

Z6vb

128

N12rb

M27ra

DVRANDI SVPER SENT. I

quedam addita, quia denominatiue dicuntur; denominatio autem ut plurimum fit a forma accidentali. Et ideo dici possunt attributa largo modo quasi aliqua | alii tributa. [7] Alio modo sumitur attributum stricte et proprie perfectio communis Deo et creature, saltem communitate cuiusdam analogie quam intellectus noster considerans in creaturis et ratiocinans quod nichil est in creaturis ad perfectionem pertinens quin eminentius sit in Deo, eam Deo attribuit, sicut sunt sapientia, bonitas, potentia et sic de quibusdam aliis; et sic attributum dicitur aliquid alii ex alio tributum. [8] Quales autem sint iste perfectiones, considerandum est quod eorum que sunt in Deo et in creaturis, quedam respondent sibi secundum oppositionem, ut infinitum in Deo et finitum in creaturis; quedam secundum causalitatem, ut creator et creatura; quedam secundum analogiam et proportionem, ut sapientia in Deo et in creaturis, | et idem est de bonitate et iustitia et similibus. Illa que sunt prime condicionis et secunde non dicuntur proprie attributa uel saltem non faciunt difficultatem in questione, ut patebit, set solum illa que sunt tertii modi, in quibus Deus et creatura conueniunt. Hec

47 denominatio … 48 accidentali] cf. Petr. Hisp., Tract., II, 21 (25,32); Thom., Super Sent., I, 17, 1, 5, ad 2 (406) 55 attributum … 56 tributum] cf. Iac. Met., Super Sent., I, 2, 1 (330,22-23) 47 quedam] om. O | quedam addita] inu. Y | quia] et M | denominatio] post denominatio lac. 5 litt. F 48 plurimum] plerūque M | fit] sic Na.c. (sed del. et s.u. corr.) | accidentali] actuali dub. A om. Z | ideo] post ideo lac. 11 litt. F | dici possunt] inu. O | largo … 49 tributa] om. F 49 aliqua] om. MY 50 sumitur] om. A s.u. N dicitur (post proprie O) O | proprie] ut s.u. add. N 51 Deo] dō praem. sed del. N | communitate] communicata dub. M | cuiusdam] om. O | analogie] 52 considerans] considerat Z | in anag praem. sed del. F iter. (sed analogie1 del.) M creaturis] dub. O sed del. | ratiocinans] considerans praem. sed exp. Y 53 nichil est] post creaturis O | est] perfectionis add. Y | in1] s.u. N | ad … pertinens] om. Y perfeccionis Z | quin] dub. M (an leg. quando?) | in2] post in lac. 3 litt. hab. M 54 Deo attribuit] tribuit deo Z | bonitas] et add. Z | sic] similiter Y 55 quibusdam aliis] inu. O | aliquid] om. O | ex] ab O 57 iste] ille Y | est] s.u. F om. MY 58 in2] om. O | respondent] dub. s.u. Y insunt O | sibi] om. Y 59 secundum] per O | oppositionem] opinionem (comp.) M causalitatem Y et oppositionem i.m. add. Y | oppositionem … 60 secundum] om. Y sed et oppositionem post causalitatem i.m. Y 60 secundum] post secundum lac. 7 litt. F | creator] creatura Y | creatura] creator Y 61 et1] post et lac. 6 litt. F | in2] om. O 62 idem] sic O | bonitate … iustitia] iusticia et bonitate O | et3] sic de add. O uel Y | similibus] consimilibus M 63 proprie attributa] inu. O 64 illa … 65 que] inu. M

50

55

60

65

DISTINCTIO II QVESTIO II

70

75

80

129

autem sunt que in sua ratione imperfectionem non includunt nec eam ex sua ratione excludunt. Nam si in sua ratione imperfectionem includerent, non possent Deo conuenire. Rursus si eam excluderent, non conuenirent creaturis, in quibus semper est adiuncta imperfectio perfectioni. Patet igitur primum, scilicet quid sit attributum. [9] Quantum ad secundum notandum est quod ratio uno modo dicitur diffinitio. Vnde IV Metaphisice dicitur quod diffinitio est ratio quam significat nomen. Et differre ratione est differre diffinitione. Et que sic differunt | ratione differunt etiam re, quia diffinitio est oratio indicans quid est res. Alio modo dicuntur aliqua differre ratione propter solam negotiationem intellectus apprehendentis id quod est unum realiter sub pluribus modis uel habitudinibus, sicut eandem columpnam dicimus nunc dextram, nunc sinistram. Et sic ratio non est aliud quam | habilitas circa rem apprehensa per intellectum secundum quam res nata est iudicari diuersimode talis uel talis. Et isto modo differunt attributa diuina ratione, non primo modo, cum ipsa sint unum realiter. De hac autem differentia querit questio utrum

71 ratio … 80 talis2] cf. Heru. Nat., Super Sent., I, 2, 2 (25aB-C) 72 diffinitio2 … 73 nomen] Auct. Ar., 1, 116 (124,82); cf. Arist., Metaph., IV, 7, 1012a23-24; Thom., Super Sent., I, 2, 1, 3, sol. (66); Rich. de Mediau., Super Sent., I, 2, 1, 3, arg. 3 (30b) 74 diffinitio … 75 res] cf. Arist., Top., VII, 3, 153a15-16; Auct. Ar., 36, 5 (322,92) 77 eandem … 78 sinistram] cf. Arist., Phys., III, 5, 205b33-34; Thom., In Phys., III, 9, 11 (130a-b) et V, 3, 8 (237) 79 habilitas] cf. Iac. Met., Super Sent., I, 2, 1 (332,27-30) 66 sunt] om. Z | imperfectionem] imperfectum O perfectionem Y | 67 excludunt] concludunt imperfectionem … 67 ratione2] i.m. F | non] s.u. A Na.c. (sed con- exp. et ex s.u. N) | in] dub. M (an leg. enim?) 68 includerent] includit praem. sed del. N | eam] om. O | excluderent] includerent Y 70 perfectioni] opposita add. O | 69 creaturis] iil´ Y | est adiuncta] inu. Y igitur] dub. A ergo Y | scilicet] om. A 71 est] om. Z 72 IV] quod Na.c. sed exp. et s.u. corr. | dicitur quod] om. Y 73 ratio] uno modo add. sed exp. N | significat] dub. ANYZ signat M | significat nomen] nomen sigat Y | differre1] dicere 74 etiam] om. Y | est] om. Y Ya.c. | differre2] om. O | diffinitione] diffe° Y 75 Alio] autem add. A 76 id] illud YZ 77 uel] per Y et Z | habitudinibus] habitudinem Y habitibus Z | eandem] om. Y 78 dicimus nunc] inu. O | nunc1] nec Ya.c. | non] nichil Z 79 est] s.u. Z | est aliud] inu. Y | habilitas] habitudo FM huīlitas N sed del. et habitudo i.m. N hūītas Y hīlitas Z | apprehensa] coni. (cf. infra, 145,404): apprehensam AFMNOYZ 21ra)π (an recte?) | intellectum] formata i.m. add. F 80 quam] dub. F | res] post nata est FM om. Y 81 primo] primo i.m. add. A | cum ipsa] om. Z cum i.m. Z 82 hac] 2a i.m. add. A | querit] queritur dub. A

O31v

π18va

130

F11ra M27rb

A8rb

DVRANDI SVPER SENT. I

possit poni ab aliquo intellectu inter attributa diuina, non habito aliquo respectu ad creaturas. [10] Et istud est tertium, quod est principale propositum. Circa quod notandum quod differt querere utrum ista attributa accipiantur in Deo absque habitudine ad creaturas, et utrum eorum differentia accipiatur | in Deo absque tali habitudine. Si questio procederet primo modo et attributa uocarentur illa que conueniunt Deo secundum oppositionem | ad creaturas uel causalitatem, ut esse infinitum, esse creatorem, sic dicendum est quod nichil tale potest concipi esse in Deo a quocumque intellectu nisi in habitudine ad creaturas. Quod patet sic. Nichil potest intelligi sine eo | quod clauditur in sua ratione, siue includatur ut pars essentialis, sicut homo non potest intelligi sine rationali, siue includatur ut obiectum uel terminus actionis uel relationis, sicut non potest intelligi dealbatio sine albedine, siue includatur per modum oppositionis, sicut includitur habitus in ratione priuationis uel affirmatio in ratione negationis, sicut cecitas non potest intelligi non intellecto uisu nec non-homo non intellecto homine. Set de ratione eorum que attribuuntur Deo per modum causalitatis est creatura per modum termini uel obiecti uel correlatiui, ut de se patet in creatore et creatura; creatura enim est terminus uel

100 de … 104 creator] cf. Dur., Super Sent., II, 1, 1 (praesertim 8,136-143) 102 creatura2 … 103 creationis] cf. Thom., S.th., I, 45, 3, ad 3 83 aliquo] om. Y | intellectu] differentia add. Z | diuina] differentia add. Y 84 aliquo] om. O 85 istud] illud OY | quod est] om. FM et Y 86 notandum] est add. Y | ista] illa Y 87 absque] tali add. Z | habitudine … 88 absque] om. M | ad … 88 tali] i.m. Z | ad … 88 habitudine] i.m. N 88 Deo] in habitudine 89 et] quod O | uocarentur] ad creaturas uel add. Y | procederet] procet Y uocata praem. sed exp. F uocentur Y | illa] ea O | conueniunt Deo] dicuntur O | Deo] i.m. F s.u. Y 90 oppositionem] operationem Z | uel] secundum add. O per add. Y | infinitum] et add. Y 91 dicendum est] inu. O esset dicendum A | concipi] accipi O post concipi lac. 3 litt. Z | in] s.u. Z 92 a] etiam comp. O | habitudine] comparatione Y 93 clauditur] includitur Y 94 siue] non add. N | includatur] includitur OY 95 includatur] om. FM includitur Y 96 dealbatio] de albacio F deablacio Ma.c. (sed i.m. corr.) dealbo Y | sine] sic e (?) praem. F | albedine] albedi praem. F | siue] mo (?) add. F 97 includatur] includitur Y | oppositionis] opōnis Z | includitur habitus] inu. Y 98 priuationis] oppositionis Ya.c. priuationis s.u. Yp.c. 99 non2] nisi M | non-homo] i.m. FN irrationale A rationale O | non-homo non] om. Z non homo nisi ante nec i.m. Z | non3] s.u. Y | intellecto2] non add. Y 100 attribuuntur] attribuntur M 101 creatura] uel Y creatura s.u. Y | termini … obiecti] obiecti uel termini O | correlatiui] correlati F 102 ut] om. A | et] in add. Y | creatura2] om. Z | enim] om.O | terminus … 103 obiectum] obiectum uel terminus Y | uel … 104 terminus] om. N

85

90

95

100

DISTINCTIO II QVESTIO II

105

110

115

120

125

131

obiectum creationis et potentie creandi, a quibus Deus creator dicitur; est etiam terminus relationis qua Deus refertur ut creator. De ratione uero eorum que conueniunt Deo per oppositionem ad creaturas est aliquid creatum, sicut habitus est de ratione priuationis uel affirmatio de ratione negationis, ut patet cum dicitur Deus infinitus; esse enim infinitum dicit priuationem uel negationem finitatis, que non potest esse nisi in creaturis. Et ideo talia non conueniunt Deo nisi in habitudine ad creaturas, et per consequens nec eorum conuenientia uel differentia. [11] Si autem attributa uocentur perfectiones positiue communes Deo et creaturis que non dicunt aliquam causalitatem Dei ad creaturas, sicut esse intelligentem, uolentem et huiusmodi, planum | est quod talia conueniunt Deo secundum se absque habitudine ad creaturas et possunt intelligi esse in Deo absque | habitudine ad quodcumque creatum. | [12] Si autem questio intelligatur secundo modo, scilicet utrum distinctio talium attributorum possit esse in Deo absque operatione intellectus comparantis Deum ad creaturas, sic est triplex opinio. Vna que ponit quod ista attributa differunt in Deo formaliter et quiditatiue ex natura rei ante omnem operationem | intellectus. [13] Et ista differentia non est realis cum omnia attributa sint una res simplicissima, nec rationis tantum cum precedat omnem operationem intellectus; set est media inter utramque et potest uocari 121 ista … 122 intellectus] cf. Duns Scot., Lect., I, 8, 1, 4, 172 (62,7-11); Ord., I, 8, 1, 4, 185 et 192 (252,5-9 et 261,3-5); Decker, Die Gotteslehre des Jakob von Metz (86-87) 103 et] dub. iter. F om. Z | a] om. O 104 est etiam] et O et est Y | etiam] om. AZ eciam i.m. F | qua Deus] quatenus O 105 que] sunt et add. Z | per] an scrib. secundum? (cf. uu. 59 et 89) | oppositionem] comparationem OZ 106 est] iter. F | de] in Z 107 Deus] om. FY | esse] dub. M | enim] om. Y 108 uel] et O | uel negationem] om. N | potest] possunt Y 109 creaturis] s.u. Y | talia] om. O 110 eorum] earum O | eorum conuenientia] inu. Z 111 uel] nec eorum Y nec Z 112 autem] enim Z | uocentur] dub. YZ | communes] conuenientia Z | communes … 113 Deo] inu. Y 113 et] in Ya.c. et s.u. Yp.c. | aliquam] om. O | causalitatem Dei] inu. Z 114 intelligentem] et add. M 115 quod] quia M | talia conueniunt] inu. Y | Deo] post se Y | secundum se] om. Z 118 autem] loquamur uel add. O | questio] quo O | intelligatur] intelligitur Y | scilicet utrum] inu. Y 119 distinctio] post attributorum O | talium] om. O | operatione] comparatione MNO 120 Deum] differentiam O | triplex] duplex Y | opinio] oppīo Y opinio s i.m. add. Z 121 ista] illa Y | et] om. M 122 operationem] comparacionem A 123 ista] illa YZ | realis] tantum add. O | cum] s.u. F 124 cum] s.u. N | omnem] om. A 125 operationem] comparacionem M | media] i.m. F | utramque] utmque FY utraque M utrūque O | uocari] dici Y

N12va O32r M27va

Y39ra

132

Z7ra

M27vb

DVRANDI SVPER SENT. I

formalis. Confirmatur autem hec opinio quatuor rationibus. Prima talis est: que differunt diffinitione differunt formaliter et quiditatiue ex natura rei, quia diffinitio indicat quid est res; set attributa, puta sapientia, bonitas, differunt diffinitione (si enim diffinirentur, alia diffinitio daretur de sapientia, alia de bonitate); ergo differunt formaliter et quiditatiue ex natura rei. Secunda talis est: per idem simplex non potest aliquid conuenire cum alio et differre ab eodem nisi sit aliquo modo diuersificatum; set brutum per eandem | simplicem essentiam anime, inquantum est uegetatiua, conuenit cum planta, et inquantum est sensitiua, differt ab eadem; ergo una et eadem essentia anime aliquo modo diuersificatur per uegetatiuam et sensitiuam, set non realiter, ergo formaliter. Exemplificatur etiam de albedine, que inquantum color est, conuenit cum nigredine, et inquantum albedo, differt ab eadem, cum tamen sint una res simpliciter albedo et color; oportet ergo quod differant saltem formaliter. Tertia talis est: entitas et bonitas differunt formaliter licet sint una res; set hec differentia non est ex parte intellectus cum formalis ratio obiecti precedat actum potentie, entitas | autem est obiectum intellectus; ergo talis differentia est ex parte rei. Quarta talis est: illud quod de se est communicabile differt ex natura rei ab eo

128 diffinitio … res] cf. Arist., Top., VII, 3, 153a15-16 143 entitas … 144 intellectus] cf. Thom., S.th., I, 5, 2, resp. 126 Confirmatur] ratio i.m. add. Y | autem] om. O | opinio] oppīo Y 127 est] s.u. F om. M | diffinitione] diffe° Y | et] s.u. M, s.u.Z 128 indicat] i.m. N dicit AO | set … 129 diffinitione] i.m. M | puta] res add. sed exp. N 129 alia] alia diffinitur praem. F 130 sapientia] et add. Y | ergo] etiam dub. M et add. Z 131 quiditatiue] et add. FMNZ (sed non add. [20ra]π) | talis] ratio Y | est] om. FMY | per idem] om. Y 132 simplex] simpliciter MO | potest] uel add. Y | aliquid] om. O 133 diuersificatum] diuersitas O | brutum] uerum est Z quod 134 simplicem] post anime Y brutum i.m. inf. add. Z | eandem] et add. (20ra)π 135 una et] om. F 136 essentia anime] inu. Y | diuersificatur] diuer significatur F diuersificantur M | uegetatiuam … 137 sensitiuam] uegetatiuum et sensitiuum ANO (cf. 137 etiam] dub. F 138 est] om. 165,17; sed sensitiuam et uegetatiuam [20ra]π) 139 sint] sit FMNO (sed hab. π) | nigredine] Yp.c. quid Y a.c. scripserit, non liquet OY (an recte?) 140 oportet ergo] inu. OY | quod] ut M | differant] differat comp. 141 talis est] talis dub. add. Y | saltem] om. O | saltem … 141 formaliter1] inu. Z F | est entitas] inu. OY | licet … 142 res] i.m. N om. O sed licet sint idem re, tamen cum per eorum differentiam sumatur differentia intellectus et uoluntatis ante differunt O 143 ratio] entitatis uel add. A | precedat actum] actum precedat argumentum Z 144 intellectus] et bonitas uoluntatis add. O | Quarta] ratio add. YZ 145 communicabile] incommunicabile A | differt] dc dub. Y sed corr. s.u. Y

130

135

140

145

DISTINCTIO II QVESTIO II

150

155

160

165

133

quod de se est incommunicabile; set essentia diuina de se est communicabilis, paternitas autem de se | incommunicabilis; ergo essentia et paternitas differunt ex natura rei; set non differunt realiter, cum sint una res; ergo formaliter. Et idem uidetur de attributis. [14] Ista autem opinio non uidetur uera, quia non est possibile aliquam differentiam esse mediam inter differentiam rei et differentiam rationis. Quod patet, primo quia unum et multa, idem et differens sunt passiones entis; set nullum ens est nec esse potest nisi ens reale, quod habet esse preter operationem intellectus uel anime, uel ens rationis, quod habet esse per solam operationem anime; ergo nulla est uel esse potest idemptitas uel differentia nisi realis | uel secundum rationem. Secundo, quia quidquid conuenit rei secundum se et ex eius natura, circumscripta operatione intellectus, est uere reale. Si ergo in eadem re simplici, puta diuina essentia uel alia, inueniatur aliqua differentia ex natura rei, circumscripta omni operatione intellectus, oportet quod illa sit realis (quod est impossibile, et ipsimet hoc negant); ergo in nulla re simplici potest ex natura rei aliqua differentia inueniri. Tertio, quia diffinitio indicat quid est res; ergo que differunt diffinitione differunt re; set attributa diuina secundum istos differunt diffinitione; ergo differunt re, quod est impossibile. Quarto, quia nichil plus est nunc in albedine ex natura rei quam si non esset

163 diffinitio … res] cf. Arist., Top., VII, 3, 153a15-16 146 de se1] post est A om. O | incommunicabile] communicabile A | essentia] natura 147 paternitas … Y | diuina] siue essentia add. Y | de se2] post est AN incommunicabilis] om. Z | autem] om. F | se] est add. FM 148 set] s.u. F 149 de] omnibus aliis add. Y | attributis] actributis N 150 autem] om. A | uera] i.m. F ualere YZ 151 esse] om. O | rei … 152 differentiam] i.m. N 152 Quod patet] dupliciter patet M Primum patet dupliciter π an scrib. Quod 153 ens] om. O post est s.u. Y 154 esse] patet? | multa] et add. Y | et2] om. F per solam operationem anime ergo nulla est uel esse potest ydemptitas uel differentia add. sed del. O | intellectus uel] om. N | uel anime] om. O 155 ens … 156 uel1] om. Z | solam] aliquid add. M om. Y | anime] intellectus Y 156 nulla] nullum praem. F | esse potest] inu. Y | differentia] diuersitas Y | uel3] s.u. Y 157 secundum rationem] rationis O 158 eius natura] inu. Y | circumscripta] omni 159 diuina i.m. add. O add. π (sed omni non hab. 20ra]) | intellectus] om. O essentia] inu. Y | essentia] i.m. FN om. OZ | inueniatur] inueniretur O inuenitur Y 160 omni operatione] inu. Y 161 intellectus] om.O | et] quod Y | ipsimet] ipsi O 162 hoc] post negant FM 163 res] s.u. N esse rei O 164 re] ante differunt2 i.m. F | secundum istos] om. Y 165 differunt1 … ergo] om. N sed differunt ratione ergo i.m. N | Quarto] Quarta dub. A 166 plus est] inu. O | nunc] post albedine Y

F11rb

O32v

134

M28ra

π17vb

N12vb

DVRANDI SVPER SENT. I

nec esse posset alius color; set si non posset esse alius color, albedo et color non differrent formaliter ex natura rei, ergo nec modo. [15] Ad rationes in oppositum: ad primam dicendum quod si | diffiniatur bonitas et sapientia in communi, alia daretur diffinitio de bonitate, alia de sapientia pro eo quod sub utraque continentur aliqua que | differunt realiter; set si non esset bonitas aut sapientia nisi in Deo et diffinirentur, eadem esset diffinitio utriusque, et idem est si diffinirentur nunc, prout sunt unum in Deo, quia idem est quid utriusque. [16] Ad secundam dicendum | quod maior uera est loquendo de differentia et conuenientia reali, et tunc ad minorem per interemptionem, quia licet brutum per essentiam anime, inquantum est sensitiua, realiter differat a planta, tamen per eam, inquantum est uegetatiua, non conuenit realiter cum planta, set secundum rationem tantum. Quod patet, quia conuenientia plurium est secundum aliquid unum; per plura enim, ut plura sunt, non est conuenientia set disconuenientia; igitur non est realis conuenientia nisi per unum realiter. Set in bruto et planta uel in quibuscumque specie aut numero differentibus non est aliquid unum reale; ergo nulla conuenientia realis, set solum secundum rationem, quia unitas speciei aut generis, secundum quam attenditur talis conuenientia, est solum unitas

169 primam] cf. Dur., Super Sent., I, 2, 2 (132,126-131) 176 secundam] cf. Dur., Super Sent., I, 2, 2 (132,131-141) 167 esse1] esset M | set … color2] om. Y | non] esset uel add. F esset nec add. M, s.u. add. N 168 differrent] different Y | formaliter] realiter uel praem. O | nec] recto add. Z 169 in oppositum] aliorum O | oppositum] contrarium (9m) dub. Y | dicendum] est add. Y cum dicitur Z 170 diffiniatur] diffiniantur AN diffinitur eadem esset diffinitione (sed eadem - diffinitione del.) Y diffiniretur Z | sapientia] essentia O | daretur diffinitio] diffinitio dabitur O 171 bonitate] et add. A | utraque] utroque Y | aliqua] alique M 172 set] et O | aut] nec O et Y 173 diffinirentur] diffiniretur M | esset diffinitio] inu. O | est] esset A 174 diffinirentur] diffiniretur M diffinitur Y | unum] om. Y | in Deo] ibidem O | quid] est add. O (an recte? an scrib. quod quid est?) 176 secundam] 2m AO aliam Y | dicendum] est add. NY | uera est] inu. AY 177 reali] i.m. F realiter O 178 brutum] differat add. sed del. N | per … 179 realiter] post differat O 179 realiter differat] inu. Z | 181 tantum] solum ANO | plurium] non conuenit realiter cum planta est2] om. FM set secundum rationem tantum quod add. sed del. F plurimum O plurima non Z 182 per … ut] i.m. F 183 igitur] ergo etiam O ergo Z | non … 190 patet] asterisco et linea uerticali i.m. notauit F | realis] realiter O | realis conuenientia] inu. Y | per] aliquid add. O 184 uel] et O | aut] et Y uel OZ 185 est] s.u. Y | nulla] est add. O | conuenientia] est add. Y 186 speciei … generis] generis aut speciei A

170

175

180

185

DISTINCTIO II QVESTIO II

190

195

200

205

135

rationis, secundum quam | aliqua possunt conuenire plus uel minus, sicut secundum realem differentiam aliqua differunt plus uel minus. Per idem patet ad exemplum de albedine et colore. [17] Ad tertiam dicendum quod entitas et bonitas in eodem differunt solum secundum rationem et non ex natura rei. Et cum dicitur quod formalis ratio obiecti presupponitur actui potentie, concedatur. Et ideo bene sequitur quod entitas et bonitas sunt in rebus ante operationem intellectus, set indifferentia omnino ex natura rei. Differunt autem per intellectum hoc modo: intellectus enim apprehendens entitatem alicuius rei, uidens quod est alteri conueniens, alteri uero disconueniens, ponit differentiam | rationis inter entitatem rei et eius bonitatem seu conuenientiam, quia res est | ens per comparationem ad omnem aliam | rem, set non est conueniens uel bona per comparationem ad omnem aliam rem, set ad aliquam tantum, sicut calor in tali gradu est bonus et conueniens igni, non autem manui, est tamen ens respectu cuiuslibet. [18] Ad quartam dicendum quod non est simile de attributis absolutis inter se et de essentia respectu paternitatis uel cuiuscumque alterius relationis, ut patebit | inferius. [19] Tenendum est igitur quod attributa diuina solum differunt secundum rationem et per operationem intellectus. De modo autem 191 tertiam] cf. Dur., Super Sent., I, 2, 2 (132,141-144) 204 quartam] cf. Dur., Super Sent., I, 2, 2 (133,144-149) 207 attributa … 208 intellectus] cf. Heru. Nat., Super Sent., I, 2, 2 (26bC-27aA) 188 conuenire] secundum add. Z | uel] et YZ 189 sicut … minus] om. M (lac. 3 litt.) | realem differentiam] rationem differentia Z | uel] et Y 190 patet] dub. M 191 tertiam] scr. cum (20rb): 3m AFNOM tm Y .3. Z tertium π | dicendum] est add. Y 192 differunt solum] inu. FM 193 actui] alicui A 194 concedatur] conceditur dub. F, OY attendatur Z 195 ante] preter OY omnem add. π (an recte?) | set] sunt add. s.u. Y | indifferentia] in differentia FM, Na.c., OZπ ind~ 196 intellectum] operationem intellectus O 197 entitatem] ydemptitatem O | rei] et add. π (sed non 198 uero] om. OY | disconueniens] cond add. ) | uidens] enim add. sed del. Y praem. sed del. Y | rationis] om. O 199 rei] post bonitatem Y | eius] om. Y | seu] siue Z | conuenientiam] accidentaliter dub. add. A dis- s.u. add. FN disconuenienciam M 200 est] om. M | uel … 201 bona] om. OY 201 aliam] om. O | rem] set non conueniens uel bona add. sed exp. M | ad2] om. Y 202 bonus et] om. O | igni] dub. M et bonus add. O 203 autem] ni add. sed del. M | cuiuslibet] omnium O 204 quartam] scr. cum π: .4. AFZ 4m NOY (an scrib. quartum?) 205 essentia … paternitatis] paternitate et essentia O | uel] et N | cuiuscumque] cuiuslibet O 206 patebit inferius] inu. Y 207 est igitur] inu. AY | solum differunt] inu. Y 208 et] om. O | per] secundum O om. Z | operationem] orationem F sed i.m. corr.

A8va

M28rb Y39rb O33r

F11va

136

Z7rb

M28va

DVRANDI SVPER SENT. I

istius differentie adhuc sunt due opiniones. Vna est quod differentia talium attributorum secundum rationem potest concipi in Deo absque comparatione ad creaturas. Quod probant multipliciter, primo sic: quod non supponitur a posteriore non supponitur a priore; set distinctio personarum secundum rem est posterior distinctione attributorum secundum rationem; cum igitur distinctio personarum diuinarum secundum rem non supponat distinctionem realem in creaturis entem aut possibilem, uidetur quod distinctio attributorum non supponat eam, et ita non sumitur in comparatione ad realem distinctionem creaturarum. Maior de se patet. Minor probatur, scilicet quod distinctio attributorum | secundum rationem sit prior distinctione personarum, que est secundum rem, quia distinctio uoluntatis et intellectus secundum rationem est causa distinctionis emanationum diuinarum, que est per relationes disparatas (quedam enim est per modum intellectus et alia per modum uoluntatis); hec autem est causa distinctionis personarum, que est secundum relationes oppositas; causa autem precedit effectum, et uniuersaliter principium preintelligitur | ei quod est ex principio; igitur distinctio attributorum secundum rationem prior est distinctione emanationum et personarum. [20] Ad huius autem maiorem declarationem facit hoc quod debemus ymaginari circa Deum, sicut circa totum uniuersum, ut sicut 209 Vna … 211 creaturas] cf. Henr. de Gand., Quodl. V, 1 (praesertim 152rP-153vZ) 213 distinctio … 214 rationem] cf. Dur., Super Sent., I, 31, 3 (π, 87rb, [6]) 225 causa … effectum] cf. Thom., S.th., I, 25, 1, ad 4; I, 70, 1, arg. 4 209 istius] illius (comp.) Y | adhuc sunt] inu. FMY | opiniones] Opinio i.m. add. Y 211 primo] .1. ratio i.m. add. Y 212 quod] dub. M | posteriore] priore praem. sed 213 personarum] diuinarum add. Z | del. N | non2] nec M | priore] priori M secundum rem] i.m. A 214 igitur] ergo OZ | distinctio] attributorum non supponat eam (?) et ita non sequitur in comparacione add. F | personarum … 215 diuinarum] inu. MO 215 diuinarum] om. Y 216 entem] entem Y | aut] uel O | possibilem] possibile dub. M | uidetur] ergo praem. O 217 eam] iter. sed 218 de … patet] patet de se FY patet per se M 219 sit] sic dub. A eam2 del. F 221 est] s.u. F 223 et] om. Y | alia] quedam Y | hec] hoc dub. M 224 distinctionis] distincti praem. sed del. N | secundum] per O 225 precedit] procedit M | effectum] suum praem. A om. O | principium] om. Y 226 ei] illi F | igitur] ergo OZ | attributorum] que est add. Y 227 est] s.u. F | distinctione emanationum] emanationes distinctione Ya.c. distinctione emanationis Yp.c. | emanationum] seu emanacione M et emanatione O emanationis Z | et] om. 228 personarum] et per consequens prior est distinctione FMOYZ (sed hab. 21rb]π) personarum add. F (i.m.), M 229 autem] om. A | maiorem declarationem] inu. Y | quod] i.m. F 230 ut] et M quod O (an recte?)

210

215

220

225

230

DISTINCTIO II QVESTIO II

235

240

245

250

137

omnia procedunt ab uno et tanto cedunt in maiorem compositionem et diuersitatem quanto plus recedunt ab ipso, sic illud quod primo consideramus in Deo est maxime unum et quasi quoddam pelagus infinitum, continens unitissime omnes perfectiones diuinas, et hoc est esse; post quod consideramus in Deo quod est intelligens et uolens, que iam differunt ratione, que est minima differentia; deinde elongando plus ab esse, quod est summe unum, inuenimus realem distinctionem aliquorum, scilicet processionum, | per modum nature et intellectus et per modum uoluntatis, que est solum per relationes disparatas; ultimo autem et quasi in maxima distantia est distinctio realis personarum per relationes non solum disparatas, set oppositas. Ex quo patet quod distinctio personarum tamquam maxima | in diuinis supponit distinctionem processionum, et utraque distinctionem attributorum, que minima est eo quod est solum secundum rationem. Cum igitur distinctio personarum, que est ultima, non sumatur per comparationem | ad creaturas, uidetur quod nec alie, que sunt priores. Et hec est prima et principalis ratio. [21] Secunda ratio talis est. Quod aliquid distinguatur ratione per comparationem ad diuersa re, non est nisi quia in eius ratione includitur habitudo ad illa diuersa, sicut patet de dextro et sinistro in 231 omnia … 232 ipso] cf. Wippel, “Possible Sources for Godfrey” (praesertim 236) 233 quoddam … 234 infinitum] cf. Ioh. Dam., De fide orth., I, 9 (49,17); Thom., Super Sent., I, 8, 1, 1, arg. 4 et ad 4 (194 et 196); S.th., I, 13, 11, resp. 231 ab … cedunt] om. ANO sed ab uno et tanto cedunt in maiorem compositionem i.m. N 232 sic] Ma.c. et in maiorem compositionem in textu del. N ab - cedunt hab. (21rb)π sed Mp.c. sicut Z | primo] prius O 234 unitissime] an scrib. unitiue? (cf. Ps.-Dion., De diu. nom., 343 [transl. Roberti Gross.]; Duns Scot., Qu. Metaph., IV, 2 [354,18-21]) | 235 esse] om. perfectiones diuinas] inu. ANO 21rb)π (sed cf. 142,340) | est] s.u. Z A i.m. F s.u. N | post] primo dub. F, Z Secundo Y | quod1] om. OY | in Deo] om. O | intelligens] dub. Z 236 iam] omnia (?) add. sed del. F | minima] dub. Y (sed clarius i.m.) | deinde] de add. sed exp. F De hoc tamen Z 237 elongando plus] inu. A | ab esse] abesse Y | unum] i.m. F bonum Z | realem] om. O 238 aliquorum] aliquarum M iter. sed aliquorum² del. N alicarum Y | processionum] 239 per1] s.u. F | per modum] om. processionem M | nature … 239 et1] om. O O | que] quod Z | est] per modum nature et hoc est add. O | solum] om. O 240 quasi] quod comp. Y | in] om. M | distinctio] distantia praem. sed del. N 241 personarum] tamquam maxima add. A | per relationes] post solum A | per … 242 personarum] om. Z | disparatas] desperatas O | set oppositas] om. N 243 distinctionem] i.m. FY | processionum … 244 distinctionem] om. O 244 est1] s.u. Y in add. YZ | est solum] inu. Z 245 igitur] ergo Z 247 hec] hoc M | est] post prima s.u. Y 248 Secunda] 3a A | Secunda … 263 creaturas] hic scr. cum O: i.m. inf. A (post rem [138,269]) om. FMNYZπ (sed cf. infra, 143,371-145,405) | est] om. A 250 includitur] includatur O

π18vb

N13ra

O33v

138

M28vb

DVRANDI SVPER SENT. I

columpna, que includunt in sua ratione habitudinem ad dextrum et sinistrum in animali; set ratio attributorum non includit habitudinem ad creaturas, quia si non esset nec possibilis esset aliqua creatura, Deus esset sapiens, bonus et huiusmodi; ergo etc. Est etiam ad hoc ratio: nichil enim realiter differt ab alio nisi per illud quod aliquo modo intrat eius diffinitionem uel realitatem; set habitudo ad creaturam non intrat rationem attributorum, alioquin cum habitudo Dei ad creaturam sit habitudo cause ad effectum uel methaforica similitudo, sequeretur quod sapientia et huiusmodi dicerentur de Deo solum causaliter, quia est causa sapientie nostre, sicut sol dicitur calidus, quia est causa caloris, uel methaforice, sicut dicitur turbatus uel iratus, quod falsum est cum dicantur de Deo proprie et formaliter; ergo distinctio eorum non sumitur per comparationem ad creaturas. [22] Tertia ratio talis est. Quod est causa maioris distinctionis est uel esse potest causa minoris distinctionis; set perfectio et fecunditas essentie diuine est sufficiens causa distinctionis personarum absque habitudine ad creaturas; ergo eadem potest esse sufficiens causa distinctionis attributorum, | que est minor cum sit solum secundum rationem, alia autem secundum rem. [23] Quarta ratio talis est. Licet in Deo non sit actus intelligendi compositus aut reflexus, set unicus, simplex et rectus, tamen Deus unico actu suo intelligit obiectiue quidquid nos intelligimus per actum 261 turbatus … iratus] cf. Ps., 17, 8; 73, 1; 105, 40; Ioh., 13, 21 270 Licet … 273 reflexum] cf. Dur., Super Sent., I, 35, 1 (π, 94rb-va, [12]-[16]) 252 set … 254 etc] post creaturas (138,263) A 253 esset1] essent O | possibilis … creatura] esse possent O 254 ad hoc] adhuc dub. O 255 realiter differt] differt ratione O | aliquo … 256 intrat] intrat quodammodo O 256 eius diffinitionem] rationem eius O | uel] sicut nichil differt ab alio realiter nisi per illud quod intrat eiusdem O 258 creaturam] creaturas O | methaforica] scr.: methaca A mêpho´ica O 259 dicerentur … Deo] post solum O 261 methaforice] scr.: methace A mêphoce O 262 dicantur] dicuntur O | proprie] principaliter add. O | formaliter] formalius A 264 Tertia] scr. cum O: Secunda AFMNOYZπ 2. i..m. add. Y | ratio] om. Y | maioris 265 esse potest] inu. Y | distinctionis] inu. Y | est3 … 265 distinctionis] i.m. N causa] iter. Z | perfectio et] pos (dub.) perfeccio add. M 266 sufficiens causa] inu. YZ | distinctionis] distinctionum Z | personarum] diuinarum add. OY | absque … 267 esse] que est per rem ergo erit O 267 creaturas] ergo eadem potest esse sufficiens causa distinccionis personarum absque habitudine ad creaturas add. sed del. F | sufficiens causa] inu. AZ 268 solum] om. O 270 Quarta] scr. cum Ap.c. et O: Tertia AFMNYZ | ratio] om. Y | est] dub. A | actus] post compositus Y | intelligendi] om. Y 271 aut] nec O | unicus] unitus N | simplex] simpliciter N | tamen] cum O | Deus] intelligendi compositus aut reflexus add. sed del. F 272 suo] sui M | obiectiue] om. Y | nos] om. Y

255

260

265

270

DISTINCTIO II QVESTIO II

275

280

285

290

139

componentem et per actum reflexum. Tunc arguitur sic: obiectum actus componentis aut reflexi includit ex necessitate duo diuersa secundum rem uel secundum rationem; set in Deo est dare actum intelligendi | correspondentem quo ad obiectum actui componenti et reflexo, dato per impossibile quod nulla creatura esset nec esse posset; ergo dato quod nichil creatum esset nec esse posset, Deus posset intelligere plura differentia re uel ratione; set attributa non differunt re; ergo etc. Maior patet: obiectum enim actus componentis includit plura ex necessitate; compositio enim non est nisi plurium. De obiecto autem actus reflexi idem est; includit enim illud ad quod terminatur actus rectus et illud super quod fit reflexio, ut cum intelligo me intelligere lapidem. Et sic patet maior. Minor similiter patet: Deus enim, circumscripto quocumque alio, intelligeret se esse, quod | pertinet ad obiectum intellectus componentis; intelligeret etiam se hoc intelligere, quod pertinet ad obiectum actus reflexi. Et hec fuit minor; sequitur ergo conclusio. Plures autem alie rationes possent adduci, set hee sufficiunt. [24] Alia est opinio quod distinctio attributorum secundum rationem non potest sumi nisi per comparationem | ad aliquam realem diuersitatem existentem in creaturis uel possibilem. 281 compositio … plurium] cf. Thom., In Metaph., VI, 4, 1227 (310a) 290 Alia … 292 possibilem] cf. Iac. Met., Super Sent., I, 2, 1-2 (335,8-10; 337,7-11); Heru. Nat., Super Sent., I, 2, 2 (29bA-30aA); Decker, Die Gotteslehre des Jakob von Metz (135-150) distinctio … 292 possibilem] cf. Thom., De uerit., 3, 2, ad 2 (105,229-236) 273 per] om. O | obiectum … 275 rationem] maior i.m. add. A 274 actus] autem O uel dub. add. Y | ex] de Y | ex necessitate] de necessitate post rem O 275 uel] aut Y | set … 277 reflexo] minor i.m. add. A | in Deo] post est A | est] s.u. FN esset Y | dare … 276 correspondentem] ydea correspondens O | actum … 276 intelligendi] inu. Y 276 componenti] composito O 277 dato] posito Y | nec] uel OYZ 278 nichil creatum] creatura non Y nec creatura Z | esset] fuit praem. F | 279 differentia] nec … posset1] i.m. F | Deus posset] om. YZ | posset2] om. O om. O 280 includit … 281 plura] post necessitate Y 281 ex] de Y | non] lac. 2 litt. Y | nisi] om. Y 282 autem] uero s.u. M (pro Ma.c.) om. N | idem … 283 reflexio] om. Y | est] s.u. F | illud] id O | terminatur] dub. A 283 quod] quo A 284 lapidem] patet add. Y | maior] et add. Y | patet Deus] post enim Z 285 intelligeret] intelligendo dub. Y intelligit Z 286 ad … 287 pertinet] om. F | obiectum] subiectum Z | intellectus … 287 obiectum] om. O | etiam] om. Y | se hoc] inu. AM | hoc] lac. 2 litt. Y 287 reflexi] flexi Ma.c. (re- s.u.) | hec] hoc M 288 autem] aut M om. Y | autem alie] om. O | possent] possunt FMO 289 hee] iste FMO ille comp. Y | sufficiunt] sufficiant OY (an recte?) 290 Alia] 3a opinio propria probanda i.m. add. A 1a responsio (?) i.m. add. F | est opinio] inu. ANYZ (sed cf. infra, 174,180) opinio i.m. add. Y 291 realem … 292 diuersitatem] differentiam realem O

F11vb

O34r

Y39va

140

M29ra

A8vb

DVRANDI SVPER SENT. I

[25] Quod probatur primo sic: differentia rationis, nisi sit falsa et uana, licet sit completiue ab intellectu, oportet tamen quod habeat fundamentum in re; set differentia attributorum secundum rationem non potest habere sufficiens fundamentum | in natura diuina absolute accepta nisi comparetur ad realem diuersitatem que in creaturis est uel esse potest; ergo differentia attributorum diuinorum secundum rationem non potest uere sumi nisi per comparationem ad creaturas. Maior patet: ratio enim quam intellectus format, nisi fundetur aliqualiter in re, ficta est et uana. Minor probatur, quia illud quod est unitissime unum et nullo modo plura, neque actu et formaliter neque potentia seu uirtualiter, non potest esse fundamentum plurium rationum. Vnde enim fingeret intellectus ibi pluralitatem, quia nullum apparens habet ex parte rei ex quo pluralitatem concipere possit? Oportet enim causam continere effectum, et fundamentum illud cuius est fundamentum, aliquo modo, uel formaliter uel saltem uirtualiter. Set natura diuina et eius attributa absolute considerata absque omni habitudine ad creaturam entem uel possibilem sunt unitissime unum et nullo modo plura, neque formaliter neque uirtualiter. | Si enim nichil preter Deum esset nec esse posset, sicut attributa diuina non sunt plura formaliter, ita nec essent plura uirtualiter. Comparando

293 differentia … 321 etc] cf. Iac. Met., Super Sent., I, 2, 2 (337,12-338,3) 294 licet … 295 re] cf. Thom., Super Sent., I, 19, 5, 1, sol. (486); Kobusch, “Begriff und Sache” (praesertim 141-147) 306 Oportet … effectum] cf. Thom., S.th., I, 105, 1, ad 1 293 Quod] Quo Na.c. | differentia … 295 re] maior i.m. add. A | nisi] non Y | sit] fit Ya.c. sed exp. et est s.u. Yp.c. | sit falsa] inu. O | falsa] ficta Y 294 completiue] complectiue Y 295 set … 296 fundamentum] minor i.m. add. A | differentia] distinctio Y 296 potest habere] haberet M 297 realem diuersitatem] inu. Y | que] qui M | in creaturis] post est Y 298 ergo] aliquid add. sed del. F 299 uere] om. Y | sumi] summi M | comparationem] operationem dub. F 300 ratio] racio maioris i.m. add. M | quam] quem O | nisi … 301 re] post uana Y | quam] quem O 301 ficta est] inu. Z | et] s.u. Y | illud] id O 303 potentia] 302 neque1] nec Y | et2] neque O om. Y | neque2] dub. F nec YZ potentialiter O | potentia … uirtualiter] uirtualiter nec actu nec potentia Y | seu] et A 304 intellectus ibi] ibi intell´it (dub., sed del.) intellectus F inu. M | ibi] om. OY | quia] quod A quam i.m. add M | quia … 305 possit] suere Ya.c. sine re s.u. Yp.c. 305 concipere] accipere A | concipere possit] conciperet dub. Z 306 continere] communi dub. praem. Y | illud] id O 307 saltem] saltim O 308 omni … 309 [21va]π) habitudine] habitudine quacumque FMYZ (sed omni habitudine 309 creaturam] creaturas O | uel] et M 310 neque1] nec Y | neque2] nec Y | enim … 311 nichil] inu. A 311 nichil] post deum Y | preter] i.m. F | preter Deum] post posset A | nec] uel AY 312 nec] non Y

295

300

305

310

DISTINCTIO II QVESTIO II

315

320

325

330

141

autem ea ad creaturas iam sunt plura uirtualiter, quia perfectiones | que diuiduntur in creaturis continentur uirtualiter in creatore. Ergo natura diuina et eius attributa absolute accepta absque omni habitudine ad creaturas entes uel possibiles non possunt esse sufficiens fundamentum pluralitatis rationum. Et sine dubio omnino uidetur rationabile quod illud quod est simpliciter et omnino unum re, si apprehendatur solum secundum rationem que competit ei secundum se et absolute, quod apprehendatur unica ratione; sic autem est de diuina essentia et eius attributis; ideo etc. | [26] Secundo patet idem sic: nichil imperfectionem includens est in diuinis absolute, set solum in | comparatione ad creaturas; set omnis distinctio per absoluta, siue sit | rei siue rationis, includit semper aliquam imperfectionem; ergo talis distinctio uel differentia non potest esse in diuinis absque comparatione ad creaturas. Maior patet, quia omnis imperfectio relegatur a Deo; quod si aliqua ei attribuitur, hoc est inquantum accipitur ut terminus habitudinis creature ad ipsum. Sic enim dicimus essentiam diuinam habere rationem ydee, hoc est imitabilis in limitato | gradu, quia est terminus habitudinis creature finite et | limitate imitantis diuinam essentiam; et similiter est in aliis. Minor similiter declaratur, quia ubicumque est distinctio per absoluta,

322 Secundo … 337 absolutum] cf. Iac. Met., Super Sent., I, 2, 2 (338,4-16) 329 essentiam … 330 imitabilis] cf. Thom., Super Sent., I, 36, 2, 2, sol. et ad 1 (842) 313 ea] eas Ma.c. e add. sed del. O | ea ad] inu. Fa.c. | sunt] om. Z | uirtualiter] realiter O 314 continentur] uniuntur uel praem. Y 315 diuina] scr. cum A 21va): om. FMNOYZ (ante natura π) | attributa] al praem. sed del. M | omni] om. Y 316 possunt] scr. cum π: potest comp. AFMNOYZ 21va; sed cf. supra, 140,309: sunt) 317 omnino uidetur] inu. AOY 318 illud] id dub. A, FMO | est simpliciter] inu. Y | simpliciter] simplex A | et … re] unum et omnino re Y sed re exp. | omnino] omni modo π | si] se Y sed exp. 319 apprehendatur] apprehenditur Y | ei] eis 320 apprehendatur] Ya.c. | secundum2 … 320 absolute] absolute et secundum se O apprehenditur Y | unica] clarius s.u. rescripsit Y 321 diuina essentia] inu. O | ideo] ergo A | ideo etc] om. O 322 Secundo] .2. i.m. add. Y | sic] sicut dub. F | imperfectionem] inperfectionem Y 324 rei] rationis Z | siue2] sit add. FMO | rationis] rei Z | includit semper] inu. A Iac. (sed non add. [21vb]π) 325 imperfectionem] perfectionem Ya.c. in- s.u. Yp.c. | uel differentia] om. O | non … esse] post diuinis O 326 quia] quod Y 327 relegatur] religatur Z | quod] quia Y | attribuitur] attribuatur O | hoc] set Ma.c. solum Mp.c. si Z | est] esset Z 328 creature] om. O 329 enim] etiam OZ | essentiam] naturam Y | essentiam diuinam] inu. O 330 imitabilis] immutabilis Ma.c. ymitabilis ANY | in] et Na.c. | in limitato] in limitante Z (an leg. inlimitate?) | est] om. O s.u. Y | habitudinis] beatitudinis Z | creature] diuine add. sed exp. M 331 limitate] imitantis praem. F om. M 332 similiter] etiam O | est] s.u. Y

Z7va

π19ra M29rb N13rb

O34v F12ra

142

M29va

DVRANDI SVPER SENT. I

oportet quod utrumque uel alterum sit finitum et ut finitum apprehendatur, quia non possunt esse plura infinita secundum essentiam uel perfectionem essentialem. Dico autem de distinctione per absoluta, quia distinctio per relationes nullam imperfectionem arguit; omnis enim perfectio attenditur secundum aliquid absolutum. [27] Tertio apparet idem ex hiis que uidemus in creaturis, de quibus certius iudicamus. Minus enim uel saltem non plus differunt perfectiones diuine quam create; set perfectiones create, que sunt unum re, nullo modo concipiuntur ut diuerse secundum rationem nisi per comparationem ad aliquam diuersitatem realem; ergo etc. Maior patet. Minor probatur inducendo in aliquibus et idem intelligendo in omnibus. Albedo enim et color sunt idem re, similiter intelligere et cognoscere, et uniuersaliter omnis species cum suo genere. Nunc est ita quod si preter albedinem non esset nec esse posset alius color realiter differens ab albedine, numquam posset iudicari quod albedo et color differrent ratione; non enim cognosceremus colorem nisi albedinem. Similiter si non esset aliqua cognitio | realiter differens ab intelligere, non possemus aliquam differentiam apprehendere inter intelligere et cognoscere. Set per hoc quod color inuenitur in aliquo alio quam in albedine et genus potest reperiri in aliquo alio quam in una specie, ideo iudicamus genus et speciem saltem differre ratione, ita quod omnis differentia rationis in creaturis sumitur ex aliqua

338 Tertio … 339 iudicamus] cf. Iac. Met., Super Sent., I, 2, 2 (338,17-25) 343 Minor … 355 diuinis] cf. Iac. Met., Super Sent., I, 2, 2 (339,7-31) 333 alterum] eorum add. O at´ praem. sed exp. Y | sit] fit F | et] uel etiam Z 334 plura] om. Y | infinita] om. AFMNZ 335 uel] idest Y | Dico … de] duo uel plura distincta Y 336 per1] om. M | distinctio] .d. i.m. add. Y | relationes] relationem Y | imperfectionem] perfectionem Y 337 enim perfectio] enim imperfectio Z | secundum] per O 338 Tertio] .3. i.m. add. Y | apparet idem] inu. A | de quibus] om. Y | quibus] cuius Z 339 uel] om. Y 340 create1] creature OYZ | create1 … que] i.m. N | set … create2] om. Z | create2] creature O om. Y 341 re] ratione dub. Z | secundum] scilicet Y 342 comparationem] operationem dub. F | diuersitatem] om. Y distinctionem i.m. Yp.c. 344 enim] om. Y 345 omnis] om. O | Nunc] uero add. M | Nunc est] om. Y | est … 346 ita] inu. O 346 nec] neque Z 347 realiter] om. OY | numquam] nonquam Y | iudicari] indicari dub. Z 348 non enim] nisi enim est (?) Ya.c. sed del., exp. et non s.u. Yp.c. | cognosceremus] cognoscimus M 349 si] s.u. F, s.u. M | aliqua] aliqualiter Oa.c. alica Y alia Z 351 quod] i.m. F | aliquo] suppl. cum π: om. AFMNOYZ 21vb) 352 genus] non add. F ergo (comp.) M | aliquo] om. OY | alio2] om. FMNZ | in3] om. Y 353 iudicamus] indicamus F | saltem differre] inu. Y | differre ratione] inu. O | ita … 355 reali] om. A 354 rationis] om. Y

335

340

345

350

DISTINCTIO II QVESTIO II 355

360

365

370

375

143

differentia reali. | Igitur idem ponendum est in diuinis. Et huic opinioni magis assentio. [28] Ad rationes alterius opinionis respondendum est: ad primam per interemptionem minoris. Non enim distinctio personarum est posterior distinctione intellectus et uoluntatis. Et quod dicitur quod distinctio uoluntatis et intellectus est causa distinctionis personarum, quarum una procedit per modum nature uel intellectus, altera autem per modum uoluntatis, dicendum quod falsum est. Et hoc magis patebit quando agetur de emanationibus diuinarum personarum; tunc enim patebit quod Filius non dicitur procedere per modum nature uel intellectus nec Spiritus Sanctus per modum uoluntatis nisi per quandam similitudinem ad emanationes que sunt in creaturis, nec natura et uoluntas, ut distincta ratione, sunt principia distinctarum emanationum, ut infra declarabitur. Illud autem quod additur quasi pro confirmatione, scilicet quod prius est considerare in Deo esse etc., cum non probetur, equa facilitate potest | negari. [29] Ad secundam rationem dicendum quod maior est falsa; non enim oportet quod si differentia attributorum sumatur in Deo per habitudinem ad creaturas, quod propter hoc habitudo ad creaturas sit de ratione attributorum. Nec est simile de dextro et sinistro in columpna et de attributis, quia non solum differentia inter dextrum et

362 Et … 363 personarum] cf. Dur., Super Sent., I, 6, 2 ( , 35ra-vb = π, 31ra-32ra); I, 10, 1 (107,17-114,157) 355 Igitur] ergo OYZ 357 rationes] solutio (?) i.m. add. Y | opinionis] opinionis Zp.c. parti Za.c. (sed exp.) om. O | est] om. N 358 est … 359 posterior] inu. Y 359 quod dicitur] i.m. FN | dicitur] arguitur O | dicitur quod] i.m. A om. AM 360 uoluntatis … intellectus] intellectus et uoluntatis AO | causa distinctionis] distinctio O 361 procedit] precedit Z | nature uel] om. Y | altera] alia O et alia 362 dicendum] dicitur | dicendum … Y | autem] om. ANO (sed hab. [21vb]π) | est] om. A 363 patebit] inferius add. FMYZ (sed non add. [21vb]π) emanationibus] emanacione AYZ | diuinarum personarum] inu. AY 364 patebit] dicetur A 365 Spiritus Sanctus] s.s. FMO | Sanctus] om. Y 368 Illud] id FO aliud Z 369 prius] primum F an scrib. primo? (cf. supra, 137,232) | prius est] inu. Y | prius … esse] esse prius in deo est considerare Y 370 potest] etiam add. Y | negari] // p (?) i.m. add. A et ad 2am rationem - completiue i.m. inf. add. A (cf. infra, 145,406-146,421) 371 Ad … 405 ualet] ua- cat i.m. add. et linea uerticali notauit F | Ad … 406 dicendum] om. M | secundam] 3am A | dicendum] signum i.m. add. et quod non oportet (145,406) - rationis in diuinis (146,421) i.m. inf. add. F est add. Y | maior … 405 ualet] del. et ua - cat i.m. add. N non oportet (145,406) - in diuinis (146,421) i.m. inf. add. N | falsa] quod add. sed exp. F 372 sumatur] assumatur Z 375 solum] non est add. O

Y39vb

O35r

144

F12rb

N13va

Z7vb

DVRANDI SVPER SENT. I

sinistrum columpne uerum etiam ipsum dextrum et sinistrum non sunt in columpna nisi in habitudine ad dextrum et sinistrum hominis uel animalis, immo forte non sunt aliud quam tales habitudines, set aliqua attributa sunt in Deo absque habitudine ad creaturam, ut dictum est, licet differentia eorum secundum rationem non possit sumi nisi in habitudine ad creaturas. Propter quod licet de ratione dextri et sinistri in columpna et differentie eorum sit habitudo ad aliud, tamen non sequitur quod talis habitudo sit de ratione attributorum, | set solum quod sit de ratione differentie ipsorum, quod utique potest concedi, quia differentia rationis in attributis diuinis includit habitudinem ad differentiam realem in creaturis. Et quod arguitur quod immo, quia nichil differt realiter ab alio nisi per aliquid quod intrat eius realitatem | et simile uidetur de differentia rationis, dicendum quod non est simile, quia differentia realis conuenit rebus secundum se et ideo per aliquid quod est in ipsis essentiale uel accidentale iuxta modum differentie rerum, set differentia rationis competit rebus per negotiationem intellectus circa res et non per aliquid quod sit in rebus aut de ratione diffinitiua rerum; et quia intellectus negotiatur circa rem unam ex hiis que uidet in alia propter aliquam habitudinem rerum, licet illa habitudo non sit intrinsice de intellectu diffinitiuo huius uel illius rei, ideo intellectus noster uel diuinus licet sumat differentiam rationis attributorum diuinorum solum ex reali differentia quam uidet | in similibus attributis, ut sunt in creaturis, non oportet tamen illam habitudinem esse de ratione diffinitiua attributorum. Adhuc in argumento uidetur esse equiuocatio de ratione; aliter enim sumitur ratio cum dicimus

376 uerum] set O | etiam ipsum] inu. Y | ipsum] met add. O | et sinistrum] i.m. Z 377 columpna] columna O | in habitudine] per comparationem et habitudinem Y | et] uel O | hominis] lac. 7 litt. F 378 animalis] animal Ya.c. | aliud] ad N | tales habitudines] ille habitudines O inu. Y 379 creaturam] creaturas Y | ut … 381 creaturas] om. O 380 licet] si F | differentia eorum] inu. Y | possit] dub. F posset Y 381 sumi] finiri Z | nisi] om. N 382 et1] uel O | ad … 383 aliud] adhuc O 384 ipsorum] eorum A attributorum Z 387 immo] non Y | realiter] ante differt i.m. Y 390 secundum] per Z | in] om. O 391 accidentale] actuale inquantum Z | rerum] differunt add. A 392 per … 393 rebus] om. Z | negotiationem] negōm AN negacionem F | circa … 394 rerum] om. O 393 aliquid] aliquod Y | quod] de° add. N 394 rerum] dub. F 395 rerum] om. Y eorum Z | illa] ista Y | habitudo] rerum add. A 396 de] ab Oa.c. sed exp. et de s.u.O | diffinitiuo] diffinicio F 399 ut] nec N 400 attributorum] diuinorum add. O 401 equiuocatio] equiuocatum F differentia O | aliter] alias Z

380

385

390

395

400

DISTINCTIO II QVESTIO II

405

410

415

145

attributa differre ratione et cum dicitur quod de ratione attributorum est talis habitudo; hic enim sumitur ratio pro diffinitione, inibi autem non, set tantum pro quadam habilitate apprehensa circa rem et tamen unum ex alio concluditur et ideo non ualet. [30]| Ad tertiam rationem dicendum | quod | non oportet quod illud quod est causa maioris distinctionis sit causa minoris, nisi sint unius rationis uel nisi maior includat minorem. Non enim oportet uniuersaliter quod illud quod potest maius possit minus; homo enim potest intelligere et non potest uolare, quod est minus. Nunc est ita quod realis distinctio personarum et distinctio attributorum secundum rationem non sunt unius rationis nec maior includit minorem; | ideo illud quod est sufficiens causa maioris non oportet quod sit sufficiens causa minoris. Aliter potest dici quod licet distinctio | personarum sit maior quam distinctio attributorum quo ad hoc quod illa est realis, hec autem rationis tantum, tamen distinctio | attributorum coexigit maiorem distinctionem entem uel possibilem, scilicet aliquam distinctionem realem per absoluta, que nec est nec esse potest in diuinis. Et ideo oportet habere respectum ad realem

408 Non … 409 minus] cf. Bonau., Super Sent., I, 41, 1, 1, ad 6 (730b) 409 illud … minus] cf. Thom., Super Sent., I, 17, 2, 3, arg. 2 (418); S.th., II-II, 24, 6, arg. 1; Arist., De an., III, 4, 429b3-4 402 attributa] diuina add. O | quod] om. Y 403 hic] dub. A (an leg. hec?) | inibi] in primo AFNOY in ibi Z 404 tantum] om. N | tantum … habilitate] pro habitudine tantum quadam O | habilitate] hīliteAZ huilite FN hīte Y habitudine O 405 et] om. Y 406 Ad … quod1] om. N | Ad … 421 diuinis] i.m. inf. AF om. YZ | tertiam rationem] 2am rationem AF 3m O | non … 421 diuinis] i.m. inf. N 407 nisi] s.u. M | sint] sit dub. F, O 408 unius] eiusdem A 409 illud] id AO 410 et] | est ita] inu. O | ita] ia M ita s.u. M tamen add. A | est1] om. O 412 unius rationis] uel ordinis add. A 411 distinctio2] attributorum add. M distinctiones uniuoce O 413 illud] id A om. O | sufficiens] om. N | sufficiens causa] inu. AO 414 sufficiens causa] inu. AO | Aliter] uel praem. A | potest dici] inu. O 415 attributorum] secundum rationem non sunt unius rationis nec maior includit minorem ideo dicitur quod illud quod est sufficiens causa maioris eciam sit sufficiens causa minoris. quo ad hoc aliter potest dici add. sed uerbo ua-cat i.m. scripto del. M (cf. supra, uu. 412-414) 416 illa] ista A | hec] ista O | autem] om. O | distinctio] distributio O 417 attributorum] quo add. M | coexigit] exigit M | 419 esse potest] maiorem] om. O 418 aliquam] om. O | nec1] est nec add. M inu. M | Et] om. O

A8vb i.m. inf. F12r i.m. inf. N13rb i.m. inf.

M29vb O35v F12rb i.m. inf.

146 π19rb F12rb

A9ra

M30ra

DVRANDI SVPER SENT. I

distinctionem attributorum in creaturis ut ex ea sumatur | distinctio rationis in diuinis. [31] Ad quartam rationem dicendum | quod obiectum actus componentis uel reflexi semper includit duo diuersa secundum rem uel secundum rationem, differenter tamen, quia quando sunt diuersa secundum rem, ex natura obiecti est talis diuersitas (unde per intellectum apprehenditur, non efficitur); set quando sunt diuersa secundum rationem tantum, ut cum apprehendimus intellectu componente quod Deus est Deus, diuersificantes secundum rationem unum et idem in loco subiecti et predicati, tunc hec diuersitas non solum apprehenditur, set efficitur ab intellectu, non ex sola apprehensione, set ex modo apprehendendi. Quod patet: ille enim qui simplici intelligentia apprehendit Deum | tantum apprehendit de Deo quantum ille qui componendo dicit: “Deus est Deus”; et tamen primus non apprehendit aliquam diuersitatem secundum rationem, set secundus; ergo hec diuersitas non est ex apprehensione, set ex modo apprehendendi, qui est componendo subiectum cum predicato. Et hec diuersitas rationis ex necessitate originem habet ex aliqua diuersitate reali, et hoc quia intellectus componens | et dicens quod Deus est Deus, similem compositionem fecit in realiter differentibus, ut dicendo: “homo est albus”. De obiecto autem intellectus reflexi in

421 diuinis] ad minorem et cum (?) dicitur (?) fecunditas etc (?), uerum est fundamentaliter et inchoatiue solum et per rationes formales (?) et (+ lac. 3 litt.) completiue cum (?) dicitur quod fecunditas essentie est causa distinctionis attributorum fundamentaliter et (+ lac. 4 litt.) inchoatiue set per actum intellectus completiue i.m. inf. add. A 422 Ad … dicendum] om. F | quartam] scr. cum O: 3am ANZ 2am FM O .3. Y | dicendum] sciendum M est add. O | obiectum] aliquid i.m. add. Y | actus] fictus Y sed exp. 423 uel] et Y | rem] rationem Y 424 rationem] rem Y | differenter] differunt O | sunt] duo add. Y 425 rem] rationem praem. sed del. O et add. Z | ex] dub. F | unde] ut O 426 apprehenditur] et add. OY | set] non add. sed del. O 427 tantum] solum Y 428 Deus2] i.m. F est s.u. add. Y | diuersificantes] diuersitas Y | rationem] quia add. Y 429 et1] est add. Y | in] om. Z | predicati] et add. Y | hec] habet (comp.) Ma.c. sed del. et hec i.m. Mp.c. 430 apprehenditur] apprehendetur N 431 Quod] quia O | enim] intelligens add. Y 432 simplici intelligentia] om. Y | intelligentia] inherentia praem. sed del. O | Deum … | apprehendit2] comprehendit Y 434 primus] post apprehendit2] i.m. FN apprehendit Y 435 set1] solum add. Y | hec] habet Ma.c. om. Y | est] s.u. F | 436 subiectum … predicato] predicatum cum ex1] in M | ex2] app add. sed del. F subiecto A 437 originem habet] inu. Y 438 et hoc] om. Y | componens et] om. 439 similem] talem OZ | fecit] facit A, dub. Y (n dub. Z | et2] diuidens add. O 440 ut add. Y) ante add. π (sed non add.) an scrib. facit ac? | realiter] realibus M dicendo] om. Y | obiecto] subiecto (?) praem. sed del. Y | intellectus] actus π (an recte? cf. u. 444, sed intellectus 22ra])

420

425

430

435

440

DISTINCTIO II QVESTIO II

445

450

455

460

147

nobis certum est quod semper includit diuersa | re. Reflexio enim intellectus est super se et suum actum; primum autem apprehensum ab intellectu actu recto non potest esse intellectus noster nec actus eius, set aliqua res extra; et ideo obiectum actus reflexi in nobis, cum includat principale obiectum, quod est res extra, et actum intellectus uel ipsum intellectum, ex necessitate includit diuersa re. Ex qua diuersitate reali potest colligere in aliis diuersitatem rationis, puta inter se ipsum ut est intelligens et ut est intellectus, per hoc quod uidet quod aliquid est ab eo intellectum, quod tamen non est intelligens. Si autem solum intelligeret se, impossibile esset quod poneret differentiam rationis inter se intellectum et intelligentem; non enim haberet unde hanc differentiam sumeret. Licet igitur obiectum intellectus diuini sit illud idem quod est obiectum intellectus | nostri componentis aut reflexi, tamen si nichil aliud a se intelligeret, nullo modo posset ponere differentiam rationis inter illa que sunt realiter id ipsum quod Deus, quia nec hoc posset facere quicumque | intellectus, quantumcumque componens aut reflexus. [32] Ad rationes principales: ad primam dicendum quod ea que sunt diuersa realiter non concipiuntur ut unum secundum rationem nisi per comparationem ad unitatem realem; quia enim intellectus considerat quod Sortes et homo sunt idem realiter et similiter Plato et homo, ex consequenti intellectus concipit quod Sortes et Plato, quia sunt idem cum homine absolute et non in aliquo indiuiduo, quod sint idem secundum rationem.

441 nobis] ob´ F sed i.m. corr. | re] om. NY | Reflexio] reflexiuus O | enim … 442 est] est enim intellectus O 442 super] supra Y | autem] super add. AO | apprehensum … 443 ab] inu. AO | autem] enim Z | autem apprehensum] apprehensum aut Ma.c. sed signa inuersionis add. Mp.c. 444 ideo] quia add. Y | obiectum] intellectus add. Y 445 includat] includt F | intellectus] intelligendi O actus reflexi add. sed del. Y 446 ex] de Y | necessitate] semper add. Y | qua] om. Y sed et (?) ante ex s.u. add. Yp.c. 447 in aliis] mal del. et i.m. corr. N 448 est2] om. O | uidet] dic praem. sed del. O 449 ab eo] om. Y | tamen] cum Z 450 intelligeret se] inu. O | impossibile] inpossibile Y 451 differentiam] distinctionem O | intellectum … intelligentem] intelligentem et intellectum O 452 hanc] talem O ipsam YZ | igitur] ergo OZ 453 illud] om. O | est] om. OYZ 454 aut] uel A | a se] post intelligeret O 455 ponere] poneret Na.c. | rationis] om. Y | inter] in Fa.c. | illa] ea O | sunt] idem add. sed exp. Y | id] ad Z 456 Deus] est add. A | nec] sic Z 457 componens] compones N 459 concipiuntur] accipiuntur F accipitur Y 460 enim] ut post lacunam 2 litt. A 461 realiter] essentialiter A | similiter] om. O 462 intellectus concipit] inu. Y | quod] quia Y | Plato] sunt unum secundum rationem add. O | quia] non Y sed del. Yp.c. 463 sunt idem] inu. F | cum] in Y | quod … 464 rationem] om. O

Y40ra

F12va

O36r

148 N13vb M30rb

DVRANDI SVPER SENT. I

[33] | Ad secundum dicendum est quod in relatione eiusdem ad se ipsum unum secundum rem accipitur ut plura secundum rationem per comparationem ad plura secundum rem, dupliciter | ad presens: uno modo, quia intellectus considerans in relatione diuersitatis quod extrema realiter differentia referuntur adinuicem sub replicatione eiusdem nominis, ut diuersum a diuerso diuersum, concipit idem in suo opposito, ut dicat idem eidem idem, utens uno realiter tamquam duobus; alio modo, quia intellectus considerans quod ea que sunt diuersa secundum rem dicuntur unum et idem, ut duo alba dicuntur unum in qualitate et duo equalia unum in quantitate, considerat quod uerior est unitas cuiuslibet rei in se ipsa, et ideo dicit quamlibet rem eandem sibi, utens una ut duabus. [34] Ad tertium dicendum est, ut prius, quod non est idem iudicium de attributis inter se et de essentia et paternitate seu quacumque alia relatione, an sint idem re uel non. Set dato quod essent idem re ut attributa, tamen quo ad propositum non esset simile, quia in diuinis non est aliqua diuersitas realis ex qua possit sumi differentia attributorum essentialium, eo quod quodlibet eorum equaliter se habet ad omnia que sunt in diuinis; set quia persone diuine, que differunt realiter, non equaliter se habent ad essentiam et paternitatem seu alias relationes, eo quod essentia communis est omnibus, non autem relationes, ideo ex reali differentia personarum potest sumi differentia rationis inter essentiam et quamcumque relationem.

465 secundum] secundam F secundam rationem M 2m NO | est] om. NOZ | relatione] ratione A, dub. F (sed i.m. corr. F), N (sed exp. et s.u. corr.) 466 accipitur] agitur F | rationem] et add. O 467 comparationem] composicionem M 468 diuersitatis] -em supra -tis add. M 469 differentia] dupliciter (comp.) Z 471 idem1] 470 ut] et M | diuersum1] an supplendum? | in] om. M om. F 472 modo] iter. sed modo2 del. F | quia intellectus] om. O | considerans] considerat O 473 dicuntur1] dicens (comp.) Ma.c. dicimus i.m. Mp.c. dicunt (comp.) Z | et] uel AMN | et idem] secundum rationem O | ut] et M | dicuntur2] dicunt Z 474 quod] quia MY 475 cuiuslibet] cuiuscūque O | cuiuslibet rei] inu. A 476 sibi] ipsi add. O | una] uno O | duabus] duobus OYZ 477 tertium] 3am ANO .3. F | est1] om. Z | ut prius] om. Y | quod] quia O | idem … 478 iudicium] inu. Y 478 inter se] om. O | essentia] Np.c. (quid a.c. scripserit, non liquet) | seu] siue Z 479 alia relatione] inu. Y | sint] sit O | re] om. Z | uel] aut Y 480 essent] esset M | attributa] attributum O | tamen] om. O cum Z | esset] est O | esset simile] i.m. iter. M 481 non … 483 diuinis] om. N sed quia in diuinis - que sunt i.m. sup. N 482 quod] s.u. F est add. (sed del.) M 485 seu] ad add. Y | relationes] persona omnibus Y

465

470

475

480

485

5

10

15

[1] APOSTOLVS namque etc. Circa distinctionem istam primo queritur an Deus sit cognoscibilis a nobis ex creaturis. Et arguitur quod non, quia nichil possumus cognoscere naturaliter nisi mediante fantasmate; set nullum fantasma potest esse de Deo cum sit incorporeus; ergo etc. [2] Item plus distat Deus ab intellectu nostro quam res spiritualis a sensu; set sensus nullo modo potest cognoscere rem spiritualem; | ergo nec intellectus noster Deum. [3] In contrarium est quod dicit Apostolvs Rom. 1 quod inuisibilia Dei a creatura mundi, id est ab homine, per ea que facta sunt, hoc est per creaturas, intellecta conspiciuntur. [4] Responsio. Dicendum quod per creaturas possumus deuenire in cognitionem Dei tripliciter secundum tria que | possunt considerari

3 An ... creaturis] cf. Thom., Super Sent., I, 3, 1, 3 (95-97); S.th., I, 2, 3; Ioh. Par., Super Sent., I, 3, 1 (43,1-45,78); Guill. P. God., Lect. Thom., I, 3, 1 (3ra-va); Iac. Met., Super Sent., I, 3, 1 (34vb-35ra); Alex. de Alex., Super Sent., I, 3, 2 (28ra-va) 5 Apostolus namque] Lomb., Sent., I, 3, 1 (68,21-22) 6 arguitur … 9 etc] cf. Aeg. Rom., Ord., I, 3, 1, 1, arg. 4 (21raB); Petr. de Tarant., Super Sent., I, 3.1, 1, 1, arg. 5 (28a); Rich. de Mediau., Super Sent., I, 3.1, 1, 1, arg. 4 (39b) 7 nichil … 8 fantasmate] cf. Arist., De an., III, 8, 432a8-9 10 Item … 12 Deum] cf. Iac. Met., Super Sent., I, 3, 1 (34vb); Petr. de Tarant., Super Sent., I, 3.1, 1, 1, arg. 1 (27b); Rich. de Mediau., Super Sent., I, 3.1, 1, 1, arg. 3 (39a-b) 14 inuisibilia … 15 conspiciuntur] Paul., Rom., 1, 20; cf. Lomb., Sent., I, 3, 1 (68,22-69,9); Glossa ord., Rom., 1, 20 (276a) 16 per … 24 tertium] cf. Iac. Met., Super Sent., I, 3, 1 (34vb); cf. Decker, Die Gotteslehre des Jakob von Metz (111-113) 1 Distinctio ... 3 creaturis] suppl.: distinctio II i.m. A 3a distinctio questio prima i.m. M D III N 5 Apostolus ... etc.] om. OY | distinctionem] 3. praem. Y | distinctionem] 6 an] 3. praem. Y | istam] 3am O om. Y iam Z | primo … 6 queritur] inu. Y utrum YZ | cognoscibilis] post nobis O cognoscendus Y | a] in Y | Et] om. Y | arguitur] uidetur dub. F 7 possumus cognoscere] post naturaliter Y 8 nullum] natura sed exp. et i.m. corr. F 9 incorporeus] in corporeus F | ergo] om. O 10 Deus … nostro] intellectus noster a deo O | res … 11 sensu] sensus a re spirituali O 11 sensus] s.u. Z | modo] om. O 13 Rom.] ad ro. O 14 mundi] etc add. A | ab] om. O | ab homine] ad hominem del. et s.u. corr. Z 15 per] om. Y | intellecta] intellectu M 16 Dicendum] est add. Y | quod] s.u. F | in] ad F

M30va

O36v

150

Z8ra Y40rb F12vb

M30vb

DVRANDI SVPER SENT. I

circa creaturam (creatura enim est ens productum ab alio de nichilo), quia ens perfectionem aliquam importat, quia producta ab alio causam efficientem habet, quia de nichilo uertibilis est in nichil substracta influentia conseruantis. Et secundum ista tria est triplex uia inuestigandi Deum ex creaturis, scilicet uia eminentie quantum ad primum, uia causalitatis quantum ad secundum, uia remotionis | quantum ad tertium. [5] | Prima uia tacta fuit in precedenti distinctione et ideo alie uie sunt nunc tangende, et primo uia causalitatis, ex | qua possumus probare Deum esse, hoc modo. [6] In causis finitis in quibus non est circulatio est dare primam; set cause efficientes per se ordinate finite sunt nec inter eas est circulatio; ergo inter causas efficientes est dare primam; hanc dicimus Deum; quare etc. Maior de se patet; sola enim circulatio impedit ubi sunt aliqua finita quod non sit inter ea dare primum, sicut si A esset a B et B esset a C et C esset a D et rursus D esset ab A, non esset signare primum sicut nec in circulo. Minor probatur quantum ad utrumque membrum, et primo quod inter causas efficientes per se ordinatas non sit circulatio, quia cause efficientes per se ordinate se habent ut effectus et causa; semper enim posterius est effectus prioris et ab eo | dependet ut a causa. Si ergo esset circulatio, aliqua causa esset ab effectu 18 creatura … nichilo] cf. Thom., S.th., I, 32, 1, ad 2; I, 45, 2, resp. 21 secundum … 24 tertium] cf. Thom., Super Sent., I, 3, diu. textus (88-89); Aeg. Rom., Ord., I, 3, 1, 3, resp. (22raA); Ps.-Dionys., De diu. nom., 7 (403a-d) 25 Prima … distinctione] cf. Dur., Super Sent., I, 2, 1-2 (119,46-121,79 et 128,50-129,70) 34 primum … circulo] cf. Auct. Ar., 2, 223 (158,62) 18 circa creaturam] in creatura Y | ens] i.m. A | productum] producta Z | ab 20 est] s.u. F 21 ista] illa Y | est alio] post nichilo Y 19 quia1] est add. O triplex] inu. Y 22 inuestigandi] inuestiendi M 25 tacta fuit] inu. OY | in … distinctione] in precedenti questione uel praem. Y | precedenti] precedente Z | distinctione] q praem. sed exp. N questione O | uie] due AN om. O 26 nunc] om. AY post ideo O modo M | primo] prima Z 28 est2 … 29 circulatio] om. Z 29 ordinate finite] ordinate et finite post sunt Y 30 efficientes] per se ordinatas add. O 31 quare] ergo O | de se] post patet Y 32 sit] est Y | primum] primam O | sicut] sic O | si] factum Z | A] om. Z | A esset] inu. N | a] om. M | a B] 33 B] .v. Z | esset1] om. ANO (sed hab. [24ra]π) | esset2] ab. Y | B1] .v. Z om. ANO (sed hab. π) | rursus] rus praem. sed del. N | esset3] om. ANO (sed hab. π) | ab A] a .b. a AZ | non] n praem. sed del. Y | esset4] est M esset i.m. N 34 circulo] circulatione Y 36 efficientes] efficientis Fa.c. 37 posterius] posterior Y | eo] ea Y | dependet] est A dependet (?) i.m. N 38 Si ergo] uerum si Y | aliqua] post circulacio i.m. F om. ANOYZ (an recte?) ante circulatio (24ra)π | causa2] cum Z

20

25

30

35

DISTINCTIO III QVESTIO I

40

45

50

55

60

151

immediate et idem a se ipso mediate; quorum utrumque est impossibile. Ergo inter causas non est circulatio. [7] Quod etiam sint finite, patet, quia in hoc differunt cause per se ordinate ab ordinatis per accidens, quia ordinate per accidens non sunt simul in productione cuiuslibet effectus, cause autem per se ordinate | simul concurrunt, ut ad generationem hominis concurrunt homo et | sol, et si quid est aliud superius agens, et hoc patet ex VII Phisic orum. Si ergo cause efficientes per se ordinate essent infinite, oporteret ad productionem cuiuslibet effectus infinitas causas actu concurrere, quod est impossibile. [8] Item inter infinitas aut esset aliqua infinita perfectione aut non. Si esset aliqua infinita perfectione, illa esset prima, quia infinitum perfectione a nullo dependet, omne autem quod habet causam priorem se dependet ab ea. Si autem esset prima, iam non essent infinite, quia in infinitis non est dare primum. Et ideo ex ipsa positione infinitatis in causis sequitur oppositum eius. Si uero nulla esset infinita, non esset processus in infinitum, quia procedendo augetur perfectio, ut supra dictum fuit. Si ergo nulla causa esset infinita perfectione, non esset processus in infinitum | actu in causis, et sic semper sequitur oppositum positionis. Necesse est ergo quod in causis efficientibus per se ordinatis sit status in aliqua que sit simpliciter prima, quam uocamus Deum.

43 cause … 46 Phisicorum] cf. Arist., Phys., II, 2, 194b13; VII, 1, 242a20-28; Auerr., Phys., VII, 4 (309rA-B); Thom., In Phys., VII, 2, 2 (326a-b); Auct. Ar., 2, 65 (145,19) 55 procedendo … 56 perfectio] cf. Dur., Super Sent., I, 2, 1 (121,75-78) 39 idem] est add. sed exp. F ideo M 40 causas] eas A, dub. FY 41 etiam] om. A dub. s.u. N autem O 42 quia] quod dub. F, Y | non] et in dub. Z 43 in productione] ad productionem A | cuiuslibet effectus] inu. O | autem] etiam Z 44 ut] unde O | ad] s.u. N | hominis] simul add. A | concurrunt2] conueniunt Z | et] om. FN 45 si … est] sicut est si quid Ma.c. si est quid Mp.c. | quid] quod ONY | aliud] illud dub. Z | ex] om. Z | VII] .2. Y 47 causas actu] inu. YZ 49 infinitas] si essent add. ANO (non add. [24ra]π) finitas Z | esset] est O essent Za.c. 50 infinita perfectione] inu. Y | illa] ita (comp.) Z 51 omne] om. Y | autem quod] inu. Y | habet] esse praem. sed del. Y 52 essent] cause add. AN alie add. O 53 in] om. F | infinitis] iam add. MN | est] esset Z 55 infinita] perfectione add. Z | processus] processum FMNZ (an recte?) | in … 57 processus] om. Z 56 supra] post fuit Y | fuit] est O 57 processus] processum FMN (an recte?) | in infinitum] om. Y | actu] post causis FMY 58 semper sequitur] inu. A | oppositum] opositum O | positionis] positorum M om. Z | Necesse est] post ergo Z 59 efficientibus] effectibus Ya.c. sed del. et s.u. corr. | sit1] dub. O

A9rb N14ra

O37r

152 π21rb M31ra

DVRANDI SVPER SENT. I

[9] Idem potest probari per uiam remotionis sic: | omne quod est ab alio, quantum est de se, potest non esse substracta influentia sue cause; set non omne quod est potest non esse per substractionem | cuiuscumque influentie; ergo non omne quod est est ab alio, set est aliquid quod non est ab alio nec potest non esse, set est de se necesse esse; et hoc dicimus Deum; ergo etc. Maior patet: omne enim quod est ab alio sicut a causa, substracta influentia sue cause potest non esse, qualiscumque causa sit illa, siue in fieri siue in esse, quia si est causa tantum in fieri, substracta eius influentia effectus non fieret; si autem in esse, non maneret in esse substracta influentia illius cause. Minor probatur, scilicet quod non omne ens possit non esse, quia possibile est quo posito in esse nichil sequitur impossibile; set posito in esse quod nichil sit, sequitur impossibile, scilicet quod nichil possit esse, nec Deus nec aliquid aliud; quare etc. Quod autem illud sequeretur, patet, quia si nichil esset, tunc si aliquid fieret, aut fieret a se ipso aut ab alio: non a se ipso, quia nichil est impossibilius quam quod aliquid producat se ipsum, ut habetur I De Trinitate 1 cap.°; nec ab alio, quia nichil aliud esset; omne autem quod fit fit ab ente actu; quare etc. Patet igitur quod Deum esse possumus conuincere ex creaturis uia causalitatis et uia remotionis. 71 possibile … 72 impossibile] cf. Auct. Ar., 2, 213 (157,45); Arist., Phys., VIII, 5, 256b10-11 76 nichil … 77 ipsum] cf. Aug., De Trin., I, 1, 1 (28,32-36) 61 Idem] Item A om. O .2a via i.m. add. F 2. i.m. add. Y | potest probari] inu. Y | potest … remotionis] uia remotionis potest probari O 62 alio] aliquo M alico Y | substracta] abstracta F 63 substractionem] abstraccionem M 64 cuiuscumque] cuiuslibet O | ergo … 65 est1] iter. sed uerba primum scripta del. M | est2] post alio1 A 65 non2] s.u. FN om. O | alio] aliquo M | set … 65 alio] om. Z | est3] iter. N om. O | set] istud add. O | est2] post necesse O istud add. Z | de se] om. Y post necesse Z | necesse] necessario Y 66 esse] aliquid i.m. add. M | et] om. AZ | et hoc] om. M | enim] om. F 67 substracta] abstracta M (b praem. Ma.c.) | sue cause] sue anime cause F inu. OZ om. Y 68 qualiscumque] qui oportet cumque dub. praem. sed del. F quecunque O | siue1] om. Y | est] esset O | causa2] om. O 69 tantum] post fieri A om. Y | eius … 70 substracta] om. Y | influentia … 70 substracta] om. N sed effectus non fieret. si autem in esse effectus non maneret in esse substracta i.m. 70 illius] cause potest non fieri ita etc. i.m. add. et cause2 del. Y 71 ens] quod est i.m. add. M | quia] illud add. Y | possibile est] est inpossibile Y 72 nichil] etiam add. N nullum O om. Y | set] possibili add. F | set … 73 scilicet] 73 sit] sic Z 74 sequeretur] sequitur (comp.) i.m. N | quod … 73 nichil1] om. Z Y | patet] om. Z 75 tunc] dub. F | si2] om. Y | aliquid] non add. Y | aut1] 76 a] ab F | quod] iter. sed quod1 exp. O quia praem. Y | aut2] fieret add. O 77 De] om. Z 78 aliud] om. MYZ | aliud esset] inu. F esset MYZ | omne] i.m. 79 igitur] ergo OZ F | autem] om. F | fit2] post actu O | quare] ergo Y 80 uia] om. AOY

65

70

75

80

DISTINCTIO III QVESTIO I

85

90

95

100

153

[10] Set posset aliqvis dicere quod iste rationes non concludunt Deum esse, quia Deus est id quod est primum simpliciter et perfectissimum in entibus; primum autem efficiens licet sit | primum in genere causarum efficientium, non tamen est primum simpliciter, set potest habere aliquid prius se quod erit eius causa, non quidem efficiens, quia tunc non esset primum efficiens, set finalis (nam causa finalis est prima causarum; propter quod aliquid potest habere causam finalem quod non habet causam efficientem); igitur per causalitatem efficientie non probatur | Deus esse. Item nec per secundam uiam, per eandem rationem, quia non omne quod necesse esse est primum est simpliciter | primum, quod uocamus Deum, quia omne quod non habet causam efficientem est de se necesse esse; non enim potest non esse per substractionem cuiuscumque influentie; tale autem potest habere causam priorem se, saltem finalem, ut dictum est; ideo etc. [11] Ad istud respondetur quod illud quod non habet causam efficientem nullo modo potest habere causam finalem et ideo quod | est primum efficiens est primum simpliciter. Assumpta probatur, quia omne quod secundum suum esse dependet ab alio, quantum est de se, potest non esse nec est necesse esse; set omne causatum dependet secundum suum esse a sua causa, quecumque sit illa; ergo omne quod

81 posset … 94 finalem] cf. Duns Scot., De primo princ., 3, 46 (130) 86 causa … 87 causarum] cf. Arist., Phys., II, 3, 195a23-25; Auerr., Metaph., III, 3 (41vI-K); Auct. Ar., 1, 85 (122,30); Thom., S.th., I-II, 1, 2, resp. 81 dicere] obiectio i.m. add. Y | iste] ille (comp.) Y | rationes] processus A | concludunt] concludit A 82 Deum] i.m. F | Deum esse] om. Y | est1] esse add. sed dub. del. M | id] illud Z | primum] efficiens i.m. add. Y | simpliciter … 83 perfectissimum] et perfectissimum et simplex A 85 erit] est OZ | quidem] idem dub. Y 86 nam] quia Y | causa … 87 finalis] inu. O 87 quod] i.m. Y | aliquid] aliquis OZ | causam] om. Y 88 quod] tamen add. O | habet] potest habere OZ | causam efficientem] inu. Y | igitur] ergo OZ | causalitatem … 89 efficientie] causam efficientem O 89 efficientie] efficientis Y | Deus esse] esse deum Y uel primum (?) i.m. add. Y | Item] Idem N Set Z | nec] om. N | uiam] patet i.m. add. M 90 omne] s.u. A | quod] om. AFNO i.m. inf. Y (deest in π) | necesse … est1] necessarie est esse M necesse est N necesse est esse est Y | primum] idest efficiens i.m. add. M om. O | est2] i.m. M om. AFNOYZ 91 primum] om. A 92 est] post se O | se] s.u. F | necesse] necessarie M 93 cuiuscumque] cuiuslibet O alicuius Y 94 causam] alicam praem. Y | ideo] ergo OY 95 istud] ista O illud (comp.) Y | respondetur] dub. M | illud] id A | non] nullo modo Y 96 efficientem] om. Z | causam] i.m. F om. ANY 99 causatum] creatum AFMN dependet ab alio quantum est de se, potest non esse nec est necesse esse; set omne creatum add. M | dependet … 100 omne] om. O 100 omne] om. Y

F13ra

M31rb Y40va

O37v

154

Z8rb

M31va N14rb

DVRANDI SVPER SENT. I

habet causam quamcumque, puta solam finalem, quantum est de se, potest non esse substracto eo a quo dependet; omne autem tale quod de se non esset uel posset non esse indiget causa precedente ipsum natura uel tempore que reducat ipsum de non esse ad esse; hec autem est sola causa efficiens; ergo omne quod habet aliquam causam finalem uel aliam habet etiam efficientem. [12] Set ad hoc posset dici per interemptionem minoris, quia non omne quod habet causam, saltem finalem, dependet ab ea secundum suum esse; dependentia enim effectus ad quamcumque causam est secundum rationem causalitatis illius cause; causalitas autem efficientis est ut a qua est effectus, materie uero et forme ut ex quibus est compositum, finis | uero ut ad quam uel cuius gratia aliquid est; ergo dependentia ad causam finalem solum est ut ad quam uel cuius gratia res est et non ut a qua uel ex qua res habet esse; ergo substracta causa finali | non propter hoc tollitur esse rei, | set tollitur ordo ad causam cuius gratia res erat. Et ex hoc bene sequitur quod talis res frustra est, set non sequitur quod desinat esse absolute uel desinere possit; illud autem est inconueniens, scilicet quod res frustra sit; quod sequitur alio inconuenienti posito, scilicet si finis rei substrahatur, set non sequitur quod impossibile sit rem esse. [13] Puto tamen quod siue precedens ratio concludat siue non, quod impossibile sit primum simpliciter non esse primum efficiens et

117 illud … 118 sit] cf. Auct. Ar., 3, 18 (161,16); Arist., De caelo, I, 4, 271a33 101 quamcumque … finalem] puta finalem solam quamcunque Y | solam finalem] inu. FM 102 esse] nec est necesse esse set omne causatum quod habet causam quamcunque puta solam finalem quantum est de se potest non esse add. O 103 causa precedente] inu. Y 104 natura] non (comp.) Z | hec] hoc MO scilicet add. sed exp. N 105 est sola] inu. A | aliquam] alicam post finalem Y 107 minoris] maioris Y 108 causam saltem] inu. A | ea] eo F saltem add. O 109 suum] om. O | dependentia] dependentie dub. Z | quamcumque causam] inu. O 110 illius] ipsius O 111 a qua] aqua Oa.c. | uero] uere Y 112 ut] om. Z | ad … est] cuius gratia aliquid est uel ut ad quam O | ergo … 114 est] om. Y 113 dependentia] ut add. 114 non] s.u. AN 115 hoc] s.u. FM | O | est] res add. Z | ad2 … uel] om. Z 116 erat] est O 117 uel] et FM uel quod YZ | illud] idem A, tollitur1] post rei Z 119 inconuenienti] in Na.c. id O 118 scilicet quod] inu. Y | quod2] om. Z conuenienti F | rei] dub. M 120 impossibile] possibile Y | rem] non add. Y 121 tamen] om. Z | precedens] dependens praem. F | precedens ratio] inu. O (precedenses Oa.c.) NY | ratio] dub. M | concludat] concludit Z | quod2] om. Y 122 simpliciter non] om. M | esse] post efficiens M | primum2] om. M

105

110

115

120

DISTINCTIO III QVESTIO I

125

130

135

155

econuerso. Cuius ratio est quia perfectissimo simpliciter non potest deesse aliqua perfectio simpliciter quam melius sit esse quam non esse, habere quam non habere; set primum simpliciter est perfectissimum simpliciter, causalitas autem effectiua est perfectio simpliciter quam melius et dignius est habere quam non habere (perfecti enim est agere); ergo primum simpliciter est primum efficiens et econuerso. Sic igitur patet quod predictis uiis potest ex creaturis Deus cognosci quantum ad id quod ad essentiam diuinitatis pertinet et eius unitatem. [14] Ex hiis tamen non potest Trinitas uel distinctio personarum cognosci, sicut uidere possumus in rationibus adductis. Per primam enim, que sumitur ex uia eminentie, concluditur in Deo esse omnem perfectionem, per secundam primam causalitatem, per tertiam remouemus ab eo imperfectionem et possibilitatem deficiendi. Constat autem | quod quidquid causalitatis uel perfectionis est in una persona, totum est in alia, | et quidquid imperfectionis remouetur ab una, remouetur ab alia; quare et manifestum est quod ex creaturis non deuenimus in cognitionem Dei quantum ad ea quibus persone 123 perfectissimo … 125 habere2] cf. Anselm., Prosl., 5 (104,14-16); Thom., Super Sent., I, 2, 1, 2, sed contra 2 (62); Duns Scot., De primo princ., 4, 53 (140) 124 melius … esse2] cf. Auct. Ar., 4, 48 (170,12); Arist., De gen. et corr., II, 10, 336b28-29; Ambrosiaster, Qu. uet. et noui test., 2, 1 (17,19-21) 127 perfecti … 128 agere] cf. Auct. Ar., 3, 6 (160,99-1); Arist., Meteor., IV, 3, 380a14-15 131 Ex … 140 conueniunt] cf. Thom., Super Sent., I, 3, 1, 4 (98) 123 econuerso] e- s.u. M | est] s.u. F | perfectissimo] perfectio A 124 deesse … perfectio] aliquid perfectionis deesse O | aliqua] om. A spat. uac. Y | perfectio] 125 set … 126 perfectissimo A | melius sit] inu. Y | esse1 … esse2] om. O simpliciter1] simpliciter autem perfectissimum est simpliciter primum Z | set … 128 agere] ergo primum simpliciter habet causalitatem effectiuam non nisi primam O 126 autem] om. A dub. M 127 et dignius] om. Z | perfecti] dub. A | enim] 128 agere] dicit add. A | ergo] primum simpliciter habet autem A | est2] om. A causalitatem effectiuam non nisi primam add. sed del. N | est] habens causalitatem effectiuam non nisi primam, ergo primum simpliciter est add. A (an recte?) | primum efficiens] inu. Y 129 quod … uiis] ex predictis quod predictis uiis A ex dictis uiis quod Y ex predictis uiis quod Z | predictis … potest] post creaturis O | potest] post creaturis Y 130 id] illud AYZ | ad2] aliquid add. sed del. F | et] om. M | unitatem] unitas est dub. M 131 hiis] s.u. Y | tamen] autem O | non] om. Z | uel] idest YZ 132 adductis] om. A 133 concluditur] includitur M | esse] om. Y | omnem] enim dub. Z | omnem … 134 perfectionem] omnis perfectio O 134 per1] s.u. M | primam causalitatem] que est uia causalitatis et O | per2] om. O 135 imperfectionem] omnem i.m. praem. F | deficiendi] desinendi ANO (sed deficiendi [24rb]π) deffid dub. Y 136 autem] dub. A | causalitatis … 137 quidquid] om. N 137 ab … 138 remouetur] om. sed remouetur ab una post remouetur1 (!) i.m. Y 138 remouetur] et Z | quare] quia F | et] om. AFMY 139 ea] illa O | persone] i.m. F per se O

A9va O38r

156

DVRANDI SVPER SENT. I

distinguntur, set solum quantum ad illa in quibus conueniunt. Et sic patet primum.

M31vb

F13rb

π21vb

[15] Quantum ad secundum dicendum est quod de aliquo possumus habere duplicem cognitionem, scilicet quia est et quid est, et rursus quid est dicitur dupliciter: uno modo in generali et in potentia, sicut cognoscimus | hominem cognoscendo animal, uel in speciali et sub propria forma, sicut res cognoscitur per propriam diffinitionem. [16] Dicendum ergo quod per creaturas possumus deuenire in cognitionem Dei quia est et quid est in generali, non autem in speciali. Primum | patet sic: tantum potest de Deo per creaturas cognosci quantum potest de Deo ex creaturis concludi; set de Deo potest ex creaturis concludi quia est (quod enim non est nullius est causa); et ideo cum ex creaturis consurgamus in cognitionem Dei sicut in cognitionem cause per suos effectus, patet quod entitas | creaturarum arguit Deum esse, item quod est substantia, que pertinet ad quod quid est, saltem in generali, quia causa est prior effectu saltem ordine nature, accidens autem non potest esse prius omni substantia; 144 quia … est2] cf. Arist., An. post., II, 1, 89b24-25; Thom., Super Sent., III, 23, 1, 2, sol. (701-702) 149 per … 151 speciali] cf. Thom., Super Sent., IV, 49, 2, 1 (479-487); S.th., I, 12, 1-5; Rich. de Mediau., Super Sent., I, 3.1, 2, 1, resp. (42b); God. de Font., Quodl. VII, 11 (377-387, praesertim 384-385); Heru. Nat., Super Sent., I, 3, 1 (33bC-34aD); Alex. de Alex., Super Sent., I, 3, 2 (28vb-29va); Aertsen, “«Von Gott kann man nichts erkennen, außer daß er ist»” (22-37) 153 quod … 154 causa] cf. Thom., S.th., I-II, 76, 1, arg. 1 140 quantum] hoc Z 143 Quantum … secundum] hic responsio ad secundam quaestiunculam (supra non positam) incipit (cf. Dur., Super Sent., I, 3, prolog. [ , 23vb = π, 20vb]) | est] esse Na.c. om. O 145 rursus] rursum O | dicitur dupliciter] coni.: dupliciter cognoscendo A dupliciter FNOπ dicitur MYZ (24vb) | uno modo] uel A | uno … 146 hominem] i.m. N et cognita anima (?) post hominem add. | generali] communi A | et2] alio modo O | et2 … 146 animal] om. A | in2 … 146 potentia] impotentia F 146 hominem] in add. Z | animal] uere (?) add. M | uel] et M an scrib. alio modo? 147 sub] in O | per] propter Z 149 Dicendum] dicitur dub. F | in] ad Z 151 speciali] non et (?) in generali non autem in speciali add. sed del. | Deo2] eo Z N | tantum potest] post deo FMY 152 Deo1] eo AZ 153 potest … concludi] i.m. F | quia] quod AFYZ | quod] quia A | est3 … 154 causa] inu. Y 154 et ideo] ergo A | cum] tum M om. Y | consurgamus] consurgimus FMY | Dei] dub. s.u. N 155 suos effectus] suum effectum O | patet] ergo i.m. add. Y 156 item] dub. F | quod] iter. O | est substantia] inu. Y 157 generali] patet add. O | est prior] inu. Y | effectu] suo praem. A | saltem2] in add. M 158 omni] om. A

140

145

150

155

DISTINCTIO III QVESTIO I

160

165

170

175

180

157

et ideo quod est prima causa non est accidens, set substantia. Et sic ex creaturis cognoscimus de Deo quia est et quid est in generali. [17] Secundum patet, scilicet quod per creaturas non possumus cognoscere de Deo quid est in speciali, quod est quid rei simpliciter, et hoc sic. Ex effectu numquam possumus deuenire in perfectam cognitionem cause quantum ad suum quod quid est in speciali, nisi dupliciter: uno modo ratione similitudinis, quando effectus est eiusdem speciei cum sua causa; alio modo ratione uirtutis, quando scilicet effectus demonstrat totam uirtutem cause (tunc enim per uirtutem cognoscimus essentiam). Nunc est ita quod creature non sunt eiusdem speciei cum Deo | nec demonstrant totam uirtutem Dei; ergo impossibile est quod per creaturas deueniamus in perfectam cognitionem Dei quid sit in speciali. [18] Set contra hoc potest sic argui: ille qui cognoscit rem quantum ad ea que sunt soli rei propria et essentialia habet de re perfectam et | propriam cognitionem quid sit; set | ex creaturis cognoscimus de Deo quedam que sunt ei propria et nulli alii conueniunt, sicut quod Deus est creator, omnipotens, infinitus, eternus et similia que nulli alii conueniunt (hec etiam, ut uidetur, dicunt ipsammet | essentiam diuinam); ergo per creaturas potest cognosci de Deo quid sit in speciali. Dicendum ad hoc quod maior propositio est uera si propria et essentialia uocentur illa que soli rei conueniunt et dicunt essentiam rei absolute et non habitudinem essentie ad extra; sola enim intrinseca

159 et] sic ex creaturis add. F | prima causa] inu. YZ | Et] om. F | ex … 160 Deo] de deo possumus cognoscere ex creaturis Y de deo in creaturis cognoscimus Z 160 cognoscimus] poss dub. praem. F 163 sic] quia add. Y | numquam] nonquam AY | deuenire] post speciali A | perfectam] post cause Y | perfectam … 164 cause] cognitionem dei perfectam O 164 quantum] quam M | suum] esse i.m. add. M cognitionem O | quod] sit add. sed del. N | in speciali] om. Z 165 similitudinis … 166 ratione] i.m. N 167 demonstrat] demonstrant O | totam] essentiam exp. et i.m. corr. F 168 uirtutem] cause add. O effectus add. Y | essentiam] causam Y | est ita] inu. O | creature] c Y sed reature s.u. Y 169 totam uirtutem] essentiam uel praem. Y 170 est] s.u. Y | quod] nos add. Y | deueniamus] deuenimus Y | perfectam] perfeccionem M 171 Dei] om. Y 172 potest] posset Y | potest sic] inu. A 173 soli] om. YZ | perfectam … 174 propriam] propriam et perfectam OY 174 propriam] perfectam praem. sed del. N | sit] est Y | set] om. O 175 ei] sibi O 176 est] post creator s.u. Y | infinitus 177 etiam] om. A s.u. N | ipsammet] eternus] inu. Y | similia] sill´ia Y ipsummet M met ipsam O | essentiam … 178 diuinam] inu. O 178 cognosci] post deo Y | sit] est O 179 propositio est] om. Y 180 essentialia] accidentalia N essentia Z | rei] deo O 181 et] om. Z | intrinseca] extra (an leg. exemplum?) iu´ca M om. Z

Y40vb

π21va M32ra

O38v

158

N14va

Z8va

DVRANDI SVPER SENT. I

proprie dicunt quid est res, nec sine eis potest dici quid rei. Et ideo si illa que sunt Deo propria non dicunt essentiam diuinam absolute, set potius habitudinem essentie ad creaturas, per talia, quantumcumque sint propria, nescitur in speciali quid est Deus, set solum quid non est, si sint nomina a Deo remouentia imperfectiones creaturarum, ut esse infinitum, | per quod remouetur a Deo limitatio que inuenitur in creaturis, uel esse eternum, per quod ab ipso remouetur possibilitas deficiendi, aut per talia scitur quod habitudo eius ad creaturas est eminentior quam habitudo causarum inferiorum ad suos effectus, ut cum dicitur creator uel omnipotens; nullam autem perfectionem absolutam que sit Deo propria nouimus de Deo ex creaturis; et ideo sequitur idem quod prius, scilicet quod per creaturas non possumus | de Deo cognoscere quid sit in speciali.

185

190

195

M32rb

[19] Ad rationes: ad primam dicendum quod licet intellectus quantum ad illud quod primo intelligit indigeat fantasmate representante, tamen postquam factus est in actu primo, potest per discursum rationis multa cognoscere quorum non est fantasma, scilicet Deum et substantias separatas. [20] Ad secundam rationem dicendum quod cognitio non fit per realem assimilationem | in natura, sicut qvidam dixerunt quod ignem

182 Et … 194 speciali] cf. Heru. Nat., Super Sent., I, 3, 1 (33aD-bC) 198 postquam … 200 separatas] cf. Thom., S.th., I, 84, 7, ad 3 201 cognitio … 203 cognoscimus] cf. Arist., De an., I, 2, 404b10-18; II, 12, 424a17-24; Thom., S.th., I, 50, 2, ad 2 (de Empedocle) 182 proprie] om. N | proprie dicunt] inu. O | eis] hiis Y | dici] post rei Y | 183 Deo] iter. N | non] i.m. Y | diuinam] om. quid2] est add. F | si] s.u. M Z 184 essentie] essentiam F diuine add. YZ | creaturas] creaturam AFOY 185 sint propria] inu. YZ | nescitur] nonscitur dub. M | in speciali] post deus Y | solum] om. O 186 sint] sit F | nomina] post deo Z | imperfectiones] imperfectionem dub. Mp.c., Y | ut] om. M 187 remouetur] post esse (ante limitatum) Z post Deo NO | limitatio que] esse limitatum quod FMYZ (sed limitatio 188 per] om. Z | ab … remouetur] remouetur ab ipso FM ab eo que [25ra]π) remouetur O a deo remouetur Y ab illo remouetur Z | possibilitas] impossibilitas AN potestas Y 190 causarum inferiorum] cause inferioris O | effectus] i.m. F 191 cum] s.u. F om. M | uel] om. FMYZ aut O (sed uel [25ra]π) | autem] etiam MY om. Z sed etiam post perfectionem add. Z | perfectionem] imperfectionem A 192 propria] dub. F 194 de] s.u. Y 196 dicendum] est add. Y | intellectus] noster i.m. add. F 197 illud] id O dub. Y | intelligit … 198 primo] om. Z 198 in] om. O | primo] om. Y 199 rationis] om. Z 200 Deum] esse add. Y 201 rationem] om. A 202 realem assimilationem] inu. Y | quod] om. O

200

DISTINCTIO III QVESTIO I

205

210

159

igne cognoscimus, set fit per proportionem inter potentiam cognitiuam et rem cognitam, talem quidem proportionem ut res cognita cadat sub formali ratione obiecti potentie cognitiue. Nunc est ita quod res spiritualis non cadit nec cadere potest sub formali ratione obiecti cuiuscumque sensus, quia qualitates sensibiles, que sunt propria obiecta sensuum, in re spirituali inueniri non possunt; propter quod sensus non est perceptiuus rei spiritualis. Deus autem cadit sub ratione entis, que est formalis ratio obiecti intellectus, et ideo ab intellectu apprehendi potest non obstante maiori distantia quo ad gradum nature inter Deum et intellectum nostrum quam inter sensum et angelum, quia talis distantia aut propinquitas nec promouet nec impedit per se.

5

|[1] Secundo queritur de uestigio, utrum scilicet uestigium Trinitatis sit in omni creatura. Videtur quod non, quia uestigium rei est per quod res inuestigatur; set ex creaturis non potest inuestigari Trinitas personarum, | ut supra ostensum est; ergo etc. 203 proportionem] cf. Thom., Sent. De an., II, 24 (170,94-103) 207 qualitates … 208 sensuum] cf. Thom., S.c.g., II, 66, 1439 (201) 209 entis … 210 intellectus] cf. Thom., S.th., I, 5, 2, resp. 2 Vtrum ... creatura] cf. Thom., Super Sent., I, 3, 2, 3 (103-105); S.th., I, 45, 7; Ioh. Par., Super Sent., I, 3, 4 (53,1-15); Iac. Met., Super Sent., I, 3, 3 (35ra-b) 5 uestigium … 6 inuestigatur] cf. Thom., Super Sent., I, 3, 2, 1, arg. 1 (99); Isid., Etym., XV, 16, 13 6 ex … 7 personarum] cf. Dur., Super Sent., I, 3, 1 (155,131-156,141) 203 cognoscimus] cognosci O | fit] sit dub. O | potentiam] i.m. F | potentiam cognitiuam] inu. Y | cognitiuam] cognoscitiuam Z | cognitiuam … 204 proportionem] om. sed et rem cognitam talem quidem proportionem i.m. N 204 cognitam] per add. Z | talem] om. F | quidem] quidam Z | cadat] cedat O 205 ratione] cognitione praem. sed exp. M | est ita] inu. O 206 cadit] cadat M | obiecti] om. O 207 cuiuscumque] dub. F | sensus] potentie sensitiue Y | quia] om. Y 208 inueniri] post possunt Y 209 perceptiuus] post spiritualis Y | autem] enim Z | ratione] eius add. M 211 maiori] maior Z 213 nec1] non OYZ | 214 per se] cognitionem add. FN perceptionem Y an scrib. per se nec2] aut YZ ? 4 Secundo] Secumdo Y | utrum] uerum Aa.c. | utrum scilicet] inu. Y | uestigium] sit add. M 5 Videtur] et praem. OY | rei] om. O | est] illud add. Y 6 res] est per quod res add. sed del. Z

F13va

O39r

160

A9vb M32va π22vb

DVRANDI SVPER SENT. I

[2] Item secundum Avgvstinvm uestigium attenditur secundum modum, speciem et ordinem; set modi non est modus nec ordinis ordo etc.; cum ergo hec sint quedam creature, uidetur saltem quod non in omni creatura sit uestigium. [3] Preterea Ambrosivs dicit in Exameron quod natura lucis non est creata in numero, pondere et mensura; et tamen secundum hec attenditur uestigium; ergo non in omni creatura est uestigium. [4] Contra: Sap. 11 dicitur: Omnia in numero etc. [5] Item Avgvstinvs in libro De natura boni loquens de modo, specie et ordine dicit: Vbi hec tria magna sunt, magnum bonum est, ubi parua paruum, ubi nulla | nullum; set in omni creatura est aliquod bonum; ergo in omni creatura est uestigium. [6] | Responsio. Videndum est primo quid sit uestigium et secundum quas partes attenditur. In quo etiam apparebit an uestigium sit | in omnibus creaturis. Et secundo uidebitur utrum partes uestigii addant aliquid reale super rem que est earum fundamentum.

8 Item … 11 uestigium] cf. Thom., Super Sent., I, 3, 2, 3, arg. 3 (104); Petr. de Tarant., Super Sent., I, 3.1, 3, 1, arg. 4 (31a); Rich. de Mediau., Super Sent., I, 3.1, 3, 1, arg. 2 (45b) uestigium … 9 ordinem] cf. Aug., De nat. boni, 3 (856,19-26); De ciu. Dei, V, 11 (141,1 -142,25); De Trin., VI, 10, 12 (242,39-46) 12 natura … 13 mensura] cf. Ambr., Exam., I, 9, 34 (37,2-4); Thom., Super Sent., I, 3, 2, 3, arg. 4 (104); Petr. de Tarant., Super Sent., I, 3.1, 3, 1, arg. 5 (31b); Rich. de Mediau., Super Sent., I, 3.1, 3, 1, arg. 3 (45b) 15 Omnia … numero] Sap., 11, 21; cf. Thom., Super Sent., I, 3, 2, 3, sed contra (104); S.th., I, 45, 7, resp. 17 Vbi … 18 nullum] cf. Aug., De nat. boni, 3 (856,19-26) Vbi … 19 ergo] cf. Thom., Super Sent., I, 3, 2, 3, sed contra (104) 9 ordo] i.m. N ergo add. YZ (an recte?) 10 cum ergo] inu. FM | cum … creature] ergo Y | sint] fuit N | quedam] iter. sed quedam2 del. N | saltem] cum hec sint quedam creature add. Y | saltem quod] inu. O 11 creatura] natura O 12 dicit] post exameron AN | dicit … Exameron] in exam´dicit O etiam exameron dicit Z 13 est] om. F s.u. Y | creata] creatura AFN | in] om. N | numero] et add. Z | 15 11] 9 O 41 Z | hec] dub. FNZ hoc AMY 14 ergo … uestigium2] om. O dicitur] om. OYZ | Omnia] fecisti add. Y | numero] pondere et mensura O pondere, numero et mensura add. Y | etc] et mensura Y 16 in] om. Z 17 magna] bona add. Z | bonum est] inu. AY 18 parua] paruum M | nulla] nullum M | omni] i.m. F | aliquod] aliquid O 19 ergo … est] om. Z 20 Videndum] uertendum Z | Videndum est] post primo Y 22 Et] om. AOYZ | uidebitur] uidetur sed i.m. corr. F | utrum] an O 23 super] supra dub. A, Y | earum] eorum dub. M

10

15

20

DISTINCTIO III QVESTIO II

25

30

35

40

161

[7] Quantum ad primum sciendum est quod uestigium nunc translatiue sumitur ad similitudinem uestigii proprie dicti, quod est impressio ducens confuse in cognitionem eius cuius est, sicut uestigium hominis dicitur impressio pedis derelicta in puluere que ducit in cognitionem hominis cuius est impressio, non tamen determinate in cognitionem huius, set confuse in cognitionem alicuius. Ex hoc sic: ubicumque est aliqua representatio Trinitatis ducens nos saltem confuse in aliquam Trinitatis notitiam, ibi est uestigium Trinitatis; set in omni creatura est aliqua representatio Trinitatis ducens in aliqualem Trinitatis notitiam, | licet confusam; ergo etc. Maior patet ex dictis. Minor declaratur, quia in Trinitate diuina est unitas essentie et quedam tria que aliqualiter correspondent tribus personis, licet confuse. Omnis enim creatura procedit a Deo per potentiam, secundum ordinem sapientie et propter bonitatem diuinam, que tria appropriantur tribus personis. Ea autem que in creaturis hiis tribus respondent sunt secundum Avgvstinvm modus, species et ordo. Omnis

24 Quantum … 29 alicuius] cf. Iac. Met., Super Sent., I, 3, 3 (35ra); Thom., Super Sent., I, 3, 2, 1, sol. (100); Alb., Super Sent., I, 3 (84,57-65); Decker, Die Gotteslehre des Jakob von Metz (286) 29 confuse … alicuius] cf. Thom., In Phys., I, 1, 7-8 (5b-6a) 32 in1 … 33 confusam] cf. Thom., S.th., I, 45, 7, resp.; Rich. de Mediau., Super Sent., I, 3.1, 3, 1, resp. (45b) 38 que … 39 personis] cf. Thom., Super Sent., I, 3, 1, 4, sol. (98); Ioh. Par., Super Sent., I, 3, 2 (45,4-48,86) 40 modus … ordo] cf. Aug., De nat. boni, 3 (856,19-26) Omnis … 44 ordinem] cf. Thom., Super Sent., I, 3, 2, 2, sol. (102-103) 24 Quantum] Quod N | primum] i.m. F | nunc] non Z 25 sumitur] dicitur A 26 ducens confuse] inu. Y | eius] om. O | eius … est] cuiuscumque Y | sicut] om. M uestigium ut i.m. M 27 dicitur] est O | in1] om. Z | puluere] de inpul add. Z 28 determinate] determinatam post cognitionem Y 29 cognitionem1] om. Z | confuse] confusa in praem. Z | sic] arguitur add. FO (sed cf. 165,15; 165,21; 166,27) patet quod N 31 ibi] etiam Z 32 in1 … 33 licet] om. M | ducens] nos add. MZ | aliqualem] aliquam (-cam Y) OYZ 33 Trinitatis notitiam] inu. O cognitionem trinitatis F cognitionem eius Y | licet] om. O | dictis] predictis Y 34 diuina] creata Y | est] essentia i.m. add. M | cum … 36 essentie] suppl. cum (26ra)π (sed autem : enim π, et unitas essentie : essentiæ unitas π): om. AFMNYZ et bonitas i.m. M et persone tres et in creatura est etiam unitas O 36 quedam] om. M | tria que] inu. M | aliqualiter correspondent] respondent aliqualiter O | tribus personis] cuilibet personis Ma.c. cuilibet persone Mp.c. 37 procedit … 41 creatura] om. 39 creaturis hiis] his creaturis his O 40 Augustinum] FMYZ (sed hab. [26ra]π) beatum praem. ANO 26ra; non praem. π; cf. 162,56)

Y41ra

162 N14vb

O39v

M32vb

DVRANDI SVPER SENT. I

enim creatura habet esse limitatum et non infinitum, | et hoc pertinet ad modum; item habet esse determinatum ad certam speciem, quod pertinet ad speciem; habet etiam inclinationem ad aliquid aliud, et hoc pertinet ad ordinem. Ducunt autem hec in cognitionem appropriatorum et per consequens in cognitionem confusam personarum hoc modo: ex hoc enim quod quelibet res habet substantiam modificatam et finitam, demonstratur quod sit ab aliquo principio, et ita ducit in cognitionem potentie, que nominat | principium et appropriatur Patri; species uero demonstrat Verbum Patris, sicut forma domus conceptionem artificis; ordo uero demonstrat amorem producentis quo effectus ordinatur in bonum, amor autem appropriatur Spiritui Sancto; ideo etc. [8] Hec autem assignatio eadem est cum illa quam ponit beatus Avgvstinvs Libro 8 3 qu estionum: Quod constat, quo discernitur, quod congruit. Est etiam eadem cum illa que | ponitur Sap. 11: Omnia in numero, pondere et mensura disposuisti. Vnde Avgvstinvs IV Sup er Genesim cap.° 5 dicit quod Deus est mensura omni rei modum

44 Ducunt … 46 personarum] cf. Thom., Super Sent., I, 3, 2, 1, ad 3 (100); Iac. Met., Super Sent., I, 3, 3 (35ra-b); Decker, Die Gotteslehre des Jakob von Metz (286-287) 46 ex … 51 bonum] Thom., S.th., I, 93, 6, resp. ex … 52 Sancto] cf. Thom., S.th., I, 45, 7, resp. 48 potentie … 49 principium] cf. Arist., Metaph., IX, 1, 1046a9-11; Auct. Ar., 1, 219 (133,8586); Thom., S.th., I, 19, 4, ad 4 51 amor … 52 Sancto] cf. Thom., Super Sent., I, 10, 1, 1, ad 4 (263) 54 Quod … 55 congruit] cf. Aug., De diu. quaest. 83, 18 (23,1-2); Thom., Super Sent., I, 3, 2, 2, sol. (102); S.th., I, 45, 7, resp.; Rob. de Orf., Reprob. Egid. (70) 55 Omnia … 56 disposuisti] Sap., 11, 21; cf. Thom., Super Sent., I, 3, 2, 3, sed contra (104); S.th., I, 45, 7, resp. 57 mensura … 59 trahens] cf. Aug., De Gen. ad litt., IV, 3 (99,15-17); Thom., S.th., I, 5, 5, arg. 1 43 etiam] 41 esse] nature add. Z (an leg. essentie?) 42 item] tunc O | ad2] et O om. Z 44 hec] hoc Ma.c. om. Y 47 demonstratur] om. Z | ab … 48 principio] a principio alicuius Y 48 potentie] persone M | nominat] nominatur dub. M denominat Y 49 et] quod Y | uero] ideo Z 51 ordinatur] ordinantur N 52 ideo] om. A 53 eadem est] inu. Y | ponit] assignat Y | beatus] om. FMYZ 54 83] 73 Z | quo] quod OYZ Thom. | discernitur] (sed hab. [26ra]π) distingitur Z 55 quod] quo AN π Aug. (an recte? sed quod Thom. Rob.) | congruit] dub. Y (an leg. contrait?) | ponitur] componitur N (an leg. cum ponitur?) | 11] 9 O 56 disposuisti … 57 est] om. Z | IV] 4 M x. Y om. O | Super … 57 Genesim] libro gn´ Y 57 Genesim] ad literam i.m. add. F | omni] omnis AO omnium q rerum Fa.c. omnium Ma.c. sed s.u. corr. | omni rei] omnium rerum Y

45

50

55

DISTINCTIO III QVESTIO II

60

65

70

75

163

prefigens, numerus omni rei speciem prebens, pondus omnem rem ad stabilitatem trahens. Vnde pro eodem accipit mensuram et modum, numerum et speciem, pondus et ordinem uel hec adinuicem coaptat. Et sic patet primum. [9] Quantum ad secundum dicendum quod partes uestigii non addunt super rem aliquid faciens compositionem. Quod patet primo ex eorum communitate sic: que sunt communia omni enti nichil addunt super ens; set partes uestigii | sunt communes omni enti cum in omnibus inueniatur uestigium; | ergo nichil addunt super ens; set ens nichil additum dicit super quamlibet rem; ergo nec partes uestigii. Minor iam patet, set maior declaratur, quia preter ens nichil est; et ideo que conueniunt enti secundum quod ens, qualia sunt illa que omni enti conueniunt, nichil possunt addere super ens; exemplum de uno quod conuertitur cum ente et de consimilibus. [10] Secundo patet idem sic: si modus rei de quo nunc loquimur, qui est una pars uestigii (et idem est intelligendum de aliis), esset res addita super illud cuius est modus, faciens cum ipsa compositionem, cum in omni creatura sit uestigium, ut probatum est, in tali modo esset assignare uestigium et partes uestigii, que sunt modus, species et ordo, et ita modi esset modus. Tunc quererem de isto secundo modo utrum diceret aliquid additum aut non. Si non, eadem ratione 62 partes … 63 compositionem] cf. Thom., Super Sent., I, 3, 2, 2, ad 2 (103); I, 3, 2, 3, sol. et ad 3 (104-105); Rich. de Mediau., Super Sent., I, 3.1, 3, 1, resp. (46a) 68 preter … est] cf. Arist., Metaph., I, 5, 986b28-29 76 modus … 77 ordo] cf. Aug., De nat. boni, 3 (856,19-26) 77 modi … modus] cf. Thom., Lect. rom. in I Sent., 3.2.1 (111,10-13) 58 prefigens] prefingens Ya.c. | numerus] omnium praem. M om. O | omni] omnium Ma.c. sed s.u. corr. 59 pro] per M | et] om. Y | et modum] inu. A | modum] et add. O 60 uel] et Z | hec] hoc dub. M om. O 62 Quantum] om. N | non … 63 faciens] super rem non faciunt Y 63 primo] om. O 64 eorum] earum O (an recte? sed cf. Stotz, HLSMA 4, 126, § 59.4) 65 super] supra Y 66 inueniatur] inuenitur O | super] supra Y | set] Na.c. et F, Np.c. (s.u.) 67 additum] i.m. N om. O 68 declaratur] probatur NYZ | quia] est add. Y | preter] preteritum M 69 illa] ista O | omni] om. O 70 super] supra Y 71 conuertitur] dub. Y | et] et (s.u.) sic Y | consimilibus] similibus A 72 si] om. Z | nunc] om. O 73 qui] que OY | idem] post est i.m. F | est intelligendum] inu. AY | esset] om. O 74 addita] superaddita Y | super illud] ei Y | ipsa] ea N eo O an scrib. ipso? 75 ut probatum] nec probatur praem. sed exp. M 76 uestigii] non dicunt aliquid additum add. sed del. Y 77 modi] causa Ma.c. in omni (i.m.) causa Mp.c. modo Z | modus] et add. O | quererem] quereret Z | isto … modo] illo modo secundo Y 78 diceret] dub. M (an leg. dicent?) dicat O | aliquid] aliud add. M om. Z | aut] uel A | non1] i.m. F | eadem] eandem O

F13vb Z8vb

164

M33ra

π23ra

O40r

DVRANDI SVPER SENT. I

sistendum fuit in primo; si sic, erit processus in infinitum querendo, ut prius; hoc est inconueniens; ergo partes uestigii non dicunt aliquid additum super rem cuius sunt. Hoc etiam competit eorum | representationi; representant enim appropriata personis uel personas quantum ad appropriata, que non dicunt rem additam essentie uel persone. Intelligendum est etiam quod licet in omni creatura possit assignari uestigium, magis tamen in per se subsistentibus, cuiusmodi sunt indiuidua substantie, quam in accidentibus, et adhuc in materia minus. [11]| Ad rationes in oppositum: ad primam dicendum quod licet in creaturis non inuestigetur Trinitas personarum per modum demonstrationis ex necessitate concludentis, tamen inuestigatur per modum cuiusdam adaptationis, et hoc sufficit ad | rationem uestigii cum sit representatio imperfecta. [12] Ad secundam dicendum quod procedit ex falso intellectu, scilicet quod modus rei sit res aliqua creata alia ab ea cuius est modus, faciens cum ipsa compositionem, quod non est uerum, ut fuit declaratum in corpore solutionis. [13] Ad tertiam dicendum quod pro tanto lucis natura non dicitur fuisse creata in numero, pondere et mensura, quia effectus eius est minus limitatus quam aliarum rerum simpliciter, tamen in luce sunt illa tria.

97 pro … 99 tria] cf. Ambr., Exam., I, 9, 34 (37,2-4); Thom., De uerit., 21, 6, ad 11 (610,232240)

79 sistendum] standum OY sciendum Z | fuit] est O | si sic] inu. Y | erit] esset Y 80 hoc] autem add. NO et praem. Y | est] esset NY 81 additum] superadditum O | rem] uestigii add. Y | competit] per patet Z | eorum] earum dub. MO (cf. supra, u. 64) 82 representant] representatio M | personis … 83 appropriata] om. O 84 est] om. O 85 assignari] inueniri O | cuiusmodi] eius dub. Ya.c. sed del . et ut s.u. Y cuius Z 86 adhuc] in hoc M ad h´ Y | in2] om. M | materia] materialibus Z 87 minus] communis dub. M 88 rationes] rationem dub. 89 inuestigetur] inuestigatur (comp.) Y 91 cuiusdam] om. M, Z | in2] ex Y O | adaptationis] coaptationis AYZ adeptationis N 92 cum] quod O 93 secundam] secundum ON 94 sit] dub. Z (an leg. sicut?) | res aliqua] alica res Y | creata] et (?) add. Y 95 ipsa] ea Y | compositionem] compositum dub. F | fuit … 96 declaratum] inu. Z 96 solutionis] questionis i.m. Mp.c. positionis Y 97 tertiam] tertium AO 3m FM | lucis] post natura s.u. Z | lucis natura] lux O 98 fuisse creata] inu. O | effectus eius] inu. Y | minus] s.u. Y 99 quam aliarum] i.m. N | illa] ista OY | tria] scilicet modus species et ordo add. O

80

85

90

95

DISTINCTIO III QVESTIO III

165

5

10

15

20

[1] Postea queritur de partibus ymaginis, que sunt quo ad potentias memoria, intelligentia et uoluntas, et queritur primo de habitudine earum ad essentiam anime et deinde de habitudine earum inter se. Quantum ad primum | queritur utrum potentie anime | sint idem quod essentia anime uel | aliquid additum. Et uidetur quod sint idem, primo quia partes uestigii non dicunt aliquid realiter differens a re in qua est uestigium; ergo nec partes ymaginis, que sunt potentie anime, dicunt aliquid realiter differens ab anima in qua est ymago. Antecedens patet ex precedentibus; consequentia tenet per simile, ut uidetur. [2] Secundo sic: essentia anime aut est per se intellectiua, | sensitiua et uegetatiua | aut per accidens; non per accidens, quia rationale uel intellectiuum, similiter sensitiuum et uegetatiuum sunt differentie in predicamento substantie, que sumuntur per se a forma (alioquin si conuenirent forme rei uel rei per formam secundum accidens, non ponerentur in diffinitione indicante quid est res); conueniunt ergo anime per se. Ex hoc sic: quod est intellectiuum per se potest habere actum intelligendi sine quocumque addito, sicut quod est calidum per 2 Vtrum ... 3 additum] cf. Thom., Super Sent., I, 3, 4, 2 (115-117); S.th., I, 77, 1; Aeg. Rom., Ord., I, 3, 3.1, 2 (27vb-28rb); Rich. de Mediau., Super Sent., I, 3.2, 2, 1 (52a-54a); Ioh. Par., Super Sent., I, 3, 6 (55,2-63,259); Corr. Corrupt. “Quare”, In Im Sent., 1 (412-417); Thom. Sutt., Quaest. ord., 4 (praesertim 104,376-125,917); Guill. P. God., Lect. Thom., I, 3, 2 (3va4ra); Iac. Met., Super Sent. I, 3, 4 (35rb-36ra); Piana, “La controversia” (praesertim 101-103); Wéber, La personne humaine (260-286) 20 diffinitione … res] cf. Auct. Ar., 1, 163 (129,80); Arist., Metaph., VII, 5, 1031a12-13 5 Postea … 8 primum] om. Bc | que sunt] post potentias O | quo] s.u. F 9 quod1] 6 intelligentia] intellectus O | et1] om. Y | queritur primo] inu. O cum OY | essentia] essentie Z | aliquid] om. Y | Et uidetur] 1a responsio i.m. add. Y 10 differens … re] additum uel praem. YZ 12 differens] a re in qua est uestigium add. Bc 13 tenet] patet Y 15 Secundo sic] Item Y 2a i.m. add. Y | intellectiua sensitiua] inu. Y 16 et] om. Y | non … accidens2] om. F | uel] et Bc om. FM | uel … 17 intellectiuum] intellectuum M om. Y lac. 7 litt. Z 17 similiter] uel O | similiter sensitiuum] om. Bc | et] uel O | uegetatiuum] uegetm dub. praem. F 18 si] nisi Y 19 rei uel] om. A | formam] uel si (?) add. sed del. et nisi s.u. add. Y | secundum] per Y 20 in diffinitione] om. O | ergo] autem M 21 intellectiuum] 22 intelligendi] intellectiui AFNY 26vb; sed intelligendi intellectum dub. M intem Z π; cf. u. 24) | quocumque] aliquo Bc | addito] alio FMYZ π (sed cf. uu. 23 et 25) | sicut … 23 addito] om. π | calidum] post se Y

Bc4vb Y41rb N15ra

M33rb A10ra

166

π23vb F14ra

O40v

DVRANDI SVPER SENT. I

se potest habere actum calidi sine quocumque addito; set essentia anime est per se intellectiua; ergo potest in actum intelligendi sine quocumque addito; non potest autem sine potentia; ergo potentia non est aliquid additum essentie. [3]| Tertio sic: omnis forma que est ratio agendi, si per se subsisteret, posset elicere actum, sicut si calor per se subsisteret, posset calefacere. Si ergo intellectus addit | aliquam naturam absolutam super essentiam anime, poterit per potentiam diuinam ab ea separari et per se subsistere et sic poterit elicere actum intelligendi. Hoc autem est impossibile, quia tale accidens posset beatificari; ergo etc. [4] Quarto, quia materia est sua potentia passiua, forma accidentalis est sua potentia actiua, ut calor, ergo pari ratione anima erit idem cum sua potentia, qualiscumque sit illa, actiua uel passiua. Consequentia patet ex utroque antecedente. Ex primo sic: forme est agere sicut materie est pati, et iterum secundum Commentatorem transmutatio fecit scire materiam et actio formam; set materia per essentiam patitur | et non per aliquid additum (si enim materia per essentiam suam non subiceretur immediate transmutationi, set per aliquid additum,

33 materia … 35 passiua] cf. Petr. de Tarant., Super Sent., I, 3.2, 5, 2, arg. 4 (36b); Iac. Met., Super Sent., I, 3, 4 (35rb); Heru. Nat., Super Sent., I, 3, 4 (38aD-bA) 36 forme … 37 pati] cf. Auct. Ar., 4, 39 (170,00); Arist., De gen. et corr., II, 9, 335b29-35 37 transmutatio … 38 formam] cf. Auerr., Metaph., VIII, 12 (220vG); Auct. Ar., 1, 216 (133, 80)

23 calidi] calefaciendi BcO | quocumque] alio add. F | quocumque … 24 sine] om. Y | addito] om. Z | set … 25 addito] om. Bc 24 potest] esse add. F per se add. M | actum] actu FM 25 quocumque] alio add. YZ | ergo potentia] om. Z 26 aliquid] aliud M | essentie] anime ABc 27 Tertio] 3a i.m. add. Y | omnis] communis M | forma] s.u. N | que] quo dub. M | est ratio] i.m. F (sed ante que inseruit) | agendi] actio praem. sed del. F 28 elicere … calefacere] agere Bc | si calor] inu. Y | subsisteret] subst praem. sed del. F 31 Hoc autem] Si autem hoc A | Hoc … 32 etc] .d. i.m. add. Y 32 impossibile] et sit add. A | tale accidens] talis actus O | posset] om. M non potest i.m. M possit Z 33 Quarto] 4a i.m. add. Y 34 calor] color BcMN | erit] i.m. F i.m. N om. ABc est MOYZ | idem] i.m. F i.m. N om. ABcOYZ | cum] om. OYZ 35 qualiscumque] qualitercunque BcO | actiua … passiua] passiua aut actiua O 36 Ex] Et BcFOYZ Et primo i.m. add. M | sicut] et Bc sic F 37 est] om. ABcFO 26vb)π (an recte?) | iterum] it´ Y | secundum] sicut s.u. add. M | Commentatorem] communiter M sicut add. Y 38 fecit] facit M | et] ita s.u. Y 39 si enim] etiam si Y | enim] s.u. F etiam ABcMNZ | materia] essentia praem. sed exp. N | essentiam suam] inu. OY | 40 transmutationi] set suam] om. Bc | non2 … 40 subiceretur] post immediate O per aliquid additum. si etiam materia per essentiam non subiceretur immediate transmutationi add. sed del. N

25

30

35

40

DISTINCTIO III QVESTIO III

45

50

55

167

transmutatio non demonstraret materiam, set illud additum); ergo similiter si forma | non ageret per essentiam suam immediate, set per aliquid additum, actio non demonstraret formam, set illud additum. Ex secundo sic: magis appropinquat ad primum et purum actum, qui est Deus, forma substantialis quam accidentalis; si ergo forma accidentalis in hoc participat naturam primi actus, quod ipsa est sua potentia per quam agit, uidetur quod fortiori ratione hoc habeat forma substantialis. [5] In contrarium est quia potentia | actiua et passiua continentur sub secunda specie qualitatis; set nichil tale potest esse substantia; ergo potentia tam actiua quam passiua dicit aliquid additum super substantiam; anima autem est substantia; ergo etc. [6] Item quecumque uni et eidem sunt eadem inter se sunt eadem; si ergo potentia intellectiua est eadem cum essentia anime et similiter potentia sensitiua et uegetatiua, sequitur quod hee potentie erunt eedem inter se; hoc autem est impossibile, quia tunc esset uerum dicere quod sensus esset intellectus et quod potentia nutritiua esset intellectiua, quod est absurdum dicere.

44 primum … 45 Deus] cf. Auct. Ar., 1, 255 (136,47-48); Auerr., Metaph., X, 7 (257rA-B); Thom., Super Sent., I, 35, 1, 1, sol. (809) 45 si … 48 substantialis] cf. Ioh. Par., Super Sent., I, 3, 6 (55,14-56,16) 49 potentia … 50 qualitatis] cf. Arist., Praed., 8, 9a14-27; Thom., S.th., I, 77, 1, ad 5 potentia … 52 etc] cf. Petr. de Tarant., Super Sent., I, 3.2, 5, 2, arg. 3 (36b) 52 anima … substantia] Auct. Ar., 6, 42 (177,59); cf. Arist., De an., II, 1, 412a19-20 53 quecumque … eadem2] Auct. Ar., 2, 11 (140,17); cf. Thom., In Phys., I, 3, 3 (12b); Eucl., Elem., I, comm. an. conc., 1 (transl. Ger. Crem., 3,32-33) quecumque … 58 dicere] cf. Petr. de Tarant., Super Sent., I, 3.2, 5, 2, arg. 1 (36b) 41 ergo] om. F | ergo … 43 additum2] om. O 42 similiter] simpliciter Z | immediate] om. Y 43 illud] aliquid Z 44 Ex] om. O | sic] sicut M | et] ad 46 quod] add. Bc | qui … 45 Deus] om. O 45 forma2 … 46 accidentalis] inu. Z quia A 47 quod] post ratione FMY 48 forma substantialis] inu. FM 49 potentia] naturalis praem. Y aliqua uerba, quae legi non possunt, i.m. inf. add. Z | actiua … passiua] om. Y | continentur] dub. FM continetur Y 50 secunda] eadem O | specie] i.m. F | set nichil] nichil autem Y 51 super] supra Y 52 substantiam] subiectum Z | anima] anime M | autem] om. A non i.m. add. M 54 anime] nature (?) 53 se] ipsa add. Bc | eadem2] substantia ergo etc add. sed del. F sed del. et i.m. corr. F 55 sensitiua … uegetatiua] uegetatiua et sensitiua O | hee] hec M 56 eedem] eadem Bc | est impossibile] inu. M | quia tunc] tunc enim Y | nutritiua] sensitiua uel intellectiua Y 58 intellectiua] 57 quod2] quia AF uegetatiua O nutritiua Y | est] esset BcO spat. uac. 3 litt. add. Y | dicere] ducere O

M33va

Z9ra

168

Bc5ra

M33vb

N15rb

DVRANDI SVPER SENT. I

[7] Item potentiarum anime quedam sunt actiue, ut intellectus agens et potentie uegetatiue, quedam passiue, ut intellectus possibilis et sensus; set idem per essentiam non potest esse actiuum et passiuum (alioquin opposite relationes possent fundari in eadem natura creata simplici, quod est impossibile | cum illud sit solum priuilegium nature diuine propter suam illimitationem); ergo potentie actiue anime differunt a passiuis per essentiam, quod non posset esse si non dicerent aliquid absolutum additum super essentiam anime; quare etc. [8] Responsio. Potentiarum anime quedam sunt pure naturales, ut uegetatiue, quedam cognitiue, ut sensitiue et intellectiue. Et in utrisque deducetur questio, primo in uegetatiuis et secundo in aliis. [9] Quantum | ad primum dicunt qvidam quod potentie uegetatiue non differunt realiter ab essentia anime. Quod probant de potentia nutritiua idem intelligentes de aliis; et est eorvm ratio talis. [10] Simile iudicium est de nutritione in uiuentibus et de generatione in omnibus; set immediatum principium generationis, prout dicit introductionem forme substantialis, est forma substantialis generantis; | ergo immediatum principium nutritionis est forma substantialis rei uiuentis. Vtraque propositio probatur. Et primo maior: sicut enim in generatione materia corrupti accipit formam

70 quidam] cf. Henr. de Gand., Quodl. III, 14 (praesertim 67rS-68rY et 71rF); Vital. Fur., Quodl. I, 12 (28); Duns Scot., Ord., I, 3, 3, 4 (343,3-20); Rep. Par., II, 16, 1, 10-17 (72a-74b); In Sent., II, 16, 1 (38b-40a) 74 principium … 76 generantis] cf. Thom., S.c.g., III, 69, 2450 (97) 60 potentie uegetatiue] om. 59 sunt actiue] est actiua ABcFMNZ 26vb)π (an recte?) Y | passiue] passiua ABcN 61 sensus] sensuus M | per essentiam] post esse FMY | passiuum] et add. M 62 opposite relationes] inu. Y | relationes] rationes O | natura] del. N | creata] creature F creatura N 63 cum] quia O | illud] om. Bc id MN hoc O | sit] est O | sit solum] inu. M | solum] om. Bc | nature … 64 diuine] inu. O 64 illimitationem] illuminationem F | actiue anime] inu. Y 65 non posset] post esse Y | posset] possit Y | si non] nisi Y | dicerent] diceret BcZ 66 absolutum additum] inu. A | additum] om. Y 67 Responsio] Responsio i.m. add. Y | Potentiarum] q add. sed exp. M 69 uegetatiuis] potentiis add. FY uegetatiua Z | et] om. ONY | in2] sensitiuis et add. A 70 Quantum … primum] Opinio 1 i.m. add. Y opinio i.m. add. F | quidam] aliqui O 71 non] om. Bc | essentia] uere (?) add. sed exp. F 72 intelligentes] quod add. Y | de] potentiis add. O | eorum ratio] inu. A 73 Simile … est] Responsio i.m. add. Y | iudicium est] inu. AO 74 in] uiuentibus add. sed del. O | omnibus] generatiuis Y | immediatum] inmediatum Y 75 prout] generatio add. O secundum quod Y | prout dicit] est per anime Bc | est … substantialis2] om. Bc iter. Fa.c. | substantialis2] om. O 76 immediatum] inmediatum Y 77 propositio] om. O | Et] om. Y 78 materia corrupti] inu. Y

60

65

70

75

DISTINCTIO III QVESTIO III

80

85

90

95

100

169

substantialem quam prius non habebat, sic et in nutritione, hoc excepto quod forma que est terminus generationis prius omnino non erat, | set forma sub qua fit materia alimenti per nutritionem prius erat; in utroque tamen, scilicet tam in generatione quam in nutritione, fit materia corrupti | sub aliqua forma substantiali quam prius non habebat; ergo illa uirtus que sufficit ad generationem sufficit ad nutritionem. Et sic patet maior. Minor probatur, quia cum ignis generat ignem ex aere corrupto, aut forma substantialis ignis geniti est | immediate a forma substantiali ignis generantis aut a calore. Si primum detur, habetur propositum; si secundum, contra, quia aut calor ignis introducit formam substantialem uirtute propria aut uirtute alterius; non in uirtute propria, quia tunc ageret ultra suam | speciem, nec in uirtute forme substantialis, quia nichil agit in uirtute alterius nisi sit motum ab eo, sicut securis mouetur a carpentatore, uel nisi recipiat aliquam uirtutem ab eo, sicut agentia naturalia dicuntur agere in uirtute Dei, quia recipiunt ab eo suas formas et uirtutes per quas agunt; calor autem non recipit a forma | ignis motionem uel uirtutem aliquam, quia de uirtute illa, cum esset accidens, quereretur sicut de calore et procederetur in infinitum; ergo calor in uirtute forme substantialis nichil agit, set ipsa forma substantialis generantis inducit formam substantialem geniti. Et sic patet minor; sequitur ergo conclusio.

93 agentia … 94 Dei] cf. Thom., S.c.g., III, 70, 2464-2466 (99)

79 sic] similiter Y | et] om. F 80 forma] substantialis add. O | terminus] finis FM | prius] post erat Y | omnino] post erat M 81 forma] substantialis add. O | qua] que add. O | fit] fuit A postea (p9~ ?) add. M in add. O | materia … 83 fit] om. Z | alimenti] nutrimenti dub. O 82 in1 … tamen] set in utroque Y | utroque] utraque O | tamen] cum BcM om. O | scilicet] om. Y | tam] s.u. F | tam in] om. O | quam in] et O 83 fit] post corrupti O | substantiali] speciali Y 86 geniti] generati Y | est] erit N 87 substantiali] substantialis O | calore] colore N 88 propositum] intentum FM | contra] om. Bc | quia] om. Y 89 calor … substantialem] formam substantialem introducit calor Y | substantialem] an 90 alterius] forme supplendum? | aut] in add. ABcFMN [27ra] (an recte?) substantialis | in] om. OY | suam] propriam A | suam speciem] inu. O 92 eo] ea Bc illo YZ | 91 forme … uirtute2] i.m. F | agit] addit praem. sed exp. N 93 nisi] om. ABcNO (sed hab. sicut] sic A | carpentatore] carpñro M | uel] ut O ) | eo] ea Bc 94 recipiunt] mocionem add. Y | eo] ea Bc | per] secundum Bc 95 agunt] habent et praem. Bc | motionem] formam Y 96 quereretur] sequeretur Bc 97 procederetur] produceretur M 98 forme] om. Y | 99 inducit] introducit O | ergo] dub. s.u. Y substantialis2] om. OY

Y41va O41r

π24ra

F14rb

M34ra

170

Bc5rb

A10rb

DVRANDI SVPER SENT. I

[11] Non teneo ad presens istam opinionem propter duo. Primum est quia falsum est quod assumitur, scilicet quod forma substantialis generantis sit immediatum principium inducens formam substantialem in materia geniti. Secundum est quia non est simile quod adducitur pro simili de nutritione et generatione. Primum patet, quia secundum Philosophvm libro De sensu et sensato ignis et terra et quodcumque aliud secundum illud quod est essentialiter non est natum agere uel pati, set secundum quod habent | contrarietatem; set ignis et terra et unumquodque est id quod est essentialiter per suam formam substantialem, habent autem contrarietatem secundum formas accidentales; ergo secundum illas solum agunt et patiuntur, et non secundum formas substantiales. [12] Secundum patet, quia ad perfectiorem actum concurrunt plura principia; set nutritio est actus perfectior generatione in rebus inanimatis, quia actus proprius animatorum perfectior est actu qui est communis animatis et inanimatis. | Et ideo dato quod sola forma substantialis sufficeret ad immediate introducendum formam substantialem in generatione inanimatorum, non oportet tamen quod

106 ignis … 111 accidentales] cf. Arist., De sensu, 4, 441b11-15; Auct. Ar., 7, 17 (197,61); Thom., Sent. de sensu, I, 9 (54,141-157 et 55,177-189) 109 unumquodque … 110 formam] cf. Thom., S.th., I, 5, 5, resp.; Boeth., Quomodo substantiae, 2 (187,27-28) 101 Non … presens] post oppinionem Bc Reprobatio i.m. add. Y | Non … duo] opinio i.m. add. F | istam] illam Y | istam opinionem] inu. A | opinionem] conclusionem Y 102 quia] quod FM | assumitur] assumit Bc assūmitur M assumunt O 103 generantis] non M om. FY | immediatum] inmediatum Y | inducens] introductionis O | formam … 104 substantialem] forme substantialis O 104 in materia] om. Y | materia] materiam Bc (an recte?) | Secundum est] 2° Y | 105 adducitur] adducit MNZ adducunt BcO | quia] quod MOZ | est2] i.m. F pro] de Bc | pro … generatione] de generatione et nutritione pro simili Y | simili] scilicet add. FMO | et] de add. O 106 libro] om. A in praem. BcNO | et sensato] om. Bc 107 quodcumque] dub. F, sed clarius i.m. | secundum … est] per idem Bc | illud] id AMZ (an recte?) 108 est] unum add. Bc | natum agere] inu. Bc | uel] et O | habent] habet (comp.) Y | contrarietatem] dub. FM 109 id] illud NYZ 110 substantialem] om. MO | contrarietatem] contrarietates dub. F, M | secundum] 114 est] post per BcO 111 illas] istas O | solum] om. Y | et2] etiam Y perfectior Y 115 quia … 116 inanimatis] om. O | perfectior est] inu. A 117 sufficeret] om. Bc | ad] s.u. Z | immediate] immediatam O inmediate Y | introducendum] introductionem O | formam … 118 substantialem] forme substantialis O 118 oportet tamen] tamen tenet Bc | tamen] om. A cum F

105

110

115

DISTINCTIO III QVESTIO III

120

125

130

135

140

171

sufficiat ad introducendum formam substantialem in nutritione, set requiritur aliquod principium superadditum, quod uocamus potentiam nutritiuam. [13] Ad rationem eorvm, cum dicitur quod calor aut introducit formam substantialem uirtute propria aut in uirtute forme substantialis, dicendum est quod in uirtute forme substantialis, non quidem recipiendo a forma substantiali motionem aliquam uel uirtutem, set quia forma | substantialis et calor concurrunt | ut unum perfectum agens ad causandum talem effectum ita quod nullum eorum secundum se sufficeret, sicut durities et acuties concurrunt in cutello ad hoc ut possit scindere, non tamquam duo principia, set tamquam unum perfectum uel supplentia uicem unius perfecti, et tamen quia acuties supponit duritiem, dicitur in uirtute eius agere uel scindere, quia per se non sufficeret; similiter quamuis calor et forma substantialis sint unum perfectum agens, quia tamen calor supponit formam substantialem et non econuerso, ideo calor dicitur agere | in uirtute forme substantialis, quia sine ea non ageret, forma autem substantialis non dicitur agere in uirtute caloris, quamuis sine calore non ageret, quia non supponit calorem sicut nec durities acutiem. [14]| Nunc uidendum est de potentiis cognitiuis, ut sunt sensus et intellectus, utrum differant realiter ab essentia anime. Et dicunt qvidam quod | non. Quorum rationes precipue tacte sunt in

119 introducendum] formalem add. sed exp. et del. N introductionem O | formam substantialem] inu. N forme substantialis O | substantialem] om. Y in generatione inanimatorum, non oportet tamen quod sufficiat ad introducendum formam substantialem add. Z 120 aliquod] aliud dub. Y 122 eorum] illorum O om. Bc 123 substantialem] an supplendum? | in] om. OY | forme … 124 substantialis1] alterius O 124 est] om. ONY | in] om. Y | forme] formale praem. sed del. N | 125 quidem] idem (?) sed forme substantialis] inu. F | substantialis2] ignis add. A i.m. corr. F | recipiendo] recipio Na.c. | uel] nec Bc aut Z 126 quia] om. Z 127 causandum] creandum M | talem] aliquem O | nullum] nulli O 128 secundum se] om. O 129 cutello] cultello BcMO | ut] quod O | scindere] quid a.c. scripserit non liquet, sed i.m. corr. F | non] ut add. sed del. M 131 agere uel] 132 per se] i.m. F | sufficeret] om. ABcNOY (sed hab. [27rb]π) | uel] om. Z sufficit O 133 sint] sit BcO | supponit] presupponit A om. O 134 formam] for praem. sed del. Y | in] om. Y 136 calore] dub. Y 137 nec] om. ABc | durities 138 Nunc] de add. sed exp. acutiem] acucies duriciem ABc | acutiem] accuem Y O | uidendum] dub. F dicendum Z 139 differant] dub. F | realiter] om. FMY | dicunt … 140 non] Opinio i.m. add. Y 140 quidam] aliqui O | non] sic Bc

M34b O41v

Z9rb

π24va N15va

172

Y41vb π24vb F14va M34va

DVRANDI SVPER SENT. I

arguendo, scilicet in secundo et tertio argumento. Declarant autem hanc positionem per modum istum. Supponunt isti primo quod forma substantialis potest esse immediatum principium alicuius operationis; tenent enim opinionem que prius fuit posita de potentiis uegetatiuis. Secundo supponunt quod quanto forma est eleuatior, tanto potentia eius est eleuatior, et hoc quia potentia correspondet forme. Tertio supponunt quod ea que sunt diuisim in inferioribus possunt esse unite | in superioribus; uidemus enim quod in generatione | animarum uegetatiua tamquam infima dat solum unicum esse uite, scilicet esse uegetatiuum, sensitiua autem tamquam perfectior dat duplex | esse uite, set unite, scilicet esse uegetatiuum et esse sensitiuum, que sunt unum esse in animali, sicut anima uegetatiua et sensitiua sunt una | essentia, intellectiua uero tamquam perfectissima dat triplex esse, unite tamen, scilicet esse uegetatiuum, sensitiuum et intellectiuum per rationem eandem. [15] Hiis suppositis concludunt suum propositum sic: si essentia anime necessario differt realiter a suis potentiis, hoc est aut quia non 141 in … argumento] cf. Dur., Super Sent., I, 3, 3 (165,15-166,32) Declarant … 156 sic] cf. Rich. de Mediau., Super Sent., I, 3.2, 2, 1, resp. (52b-53a); Alex. de Alex., Super Sent., I, 4, 1 (33vb-35rb); Veuthey, Alexandre d’Alexandrie (75-83) 141 arguendo] argumento M | scilicet … argumento] ad quæstionem M | et] in add. N | autem] etiam M 142 hanc] om. O | hanc positionem] istam questionem Bc positionem istam FM positionem illam Y | modum istum] inu. FMY | Supponunt] enim add. O | isti] illi Y om. O 143 immediatum] inmediatum Y 144 enim] illam add. O primam add. YZ | que] om. Bc | prius] primo FM om. YZ | prius fuit] inu. A | fuit] om. Bc | fuit posita] tacta est O tacta fuit Y inu. Z | posita] positam Bc | potentiis] om. Y 145 quod] i.m. F | quanto forma] inu. FM | eleuatior] elatior praem. O 146 tanto] om. O | tanto … eleuatior] i.m. N | hoc] | correspondet] i.m. F est add. O | quia] quod Bc | potentia2] om. F 147 diuisim] diuism M diuisa YZ 148 unite] dub. Y unita Z 149 generatione] genere N | solum] post uite O om. Y 150 unicum] unitum N unicuique O unius Y sed exp. et i.m. corr. Y | uite] om. AF | scilicet … uegetatiuum] om. O | esse2] om. Y uegetatiue praem. sed exp. M | sensitiua] sensitiuum M | autem] om. AY | tamquam] forma add. A nonquam sed exp. et i.m. corr. F 151 uite … 152 esse2] om. A sed uite set unite scilicet uegetatiuum et sensitiuum que sunt unum esse i.m. | esse2] om. ABcNYZ | esse uegetatiuum] uestigium F sed esse uegetatiuum i.m. F 152 esse1] om. AY | sicut] sic Z 153 uegetatiua … sensitiua] sensitiua et uegetatiua OZ 154 esse1] uite add. Bc | unite] om. Bc | tamen] om. ABc tantum dub. F, Z | esse2] om. BcO | uegetatiuum] et esse add. Bc 155 sensitiuum] que sunt unum esse in animali sicut anima uegetatiua et sensitiua sunt una essentia, intellectiua uero tanquam perfectissima dat triplex esse uite, scilicet esse uegetatiuum, sensitiuum add. Bc | et] om. Bc | rationem eandem] inu. AYZ 156 suum propositum] inu. FM 157 necessario differt] inu. Y | differt] differret O | realiter] post potentiis Y | a] aut F | hoc est] post aut A | est] esset O

145

150

155

DISTINCTIO III QVESTIO III

160

165

170

175

173

potest esse immediatum principium alicuius operationis, aut quia non potest esse immediatum principium plurium operationum. Primum est exclusum per primam suppositionem, secundum excluditur per secundam et tertiam sic: quanto aliqua forma est eleuatior, tanto potentia eius est eleuatior, ut dicit secunda suppositio; set forma que est eleuatior, ut anima sensitiua et intellectiua, unita existens dat immediate plura esse, ut patet ex tertia suppositione; ergo potentia talis forme unita existens et unum cum | essentia potest se ad plures operationes | extendere immediate. Cum ergo frustra et sine ratione ponantur plura ubi unum sufficit, et essentia anime potest esse immediatum principium operationis, non unius tantum, set plurium, frustra, ut uidetur, adderentur potentie ad essentiam anime. [16] Quidquid sit de conclusione, ratio tamen ista non ualet, quia cum dicitur quod forma perfectior unita existens dat plura esse immediate, ergo potentia talis forme unita existens et unum cum essentia potest immediate principiare plures actus, constat quod non est simile, quia illa plura esse que dat forma perfectior non sunt plura realiter, set unum tantum includens unite perfectiones plurium; propter quod potest esse ab una forma perfecta includente perfectiones plurium; set actus anime sunt plures realiter et quidam

166 Cum … 169 anime] cf. Duns Scot., In Sent., II, 16, 1 (38b-39a) frustra … 167 sufficit] cf. Auct. Ar., 2, 26 (141,39-40); Arist., Phys., I, 4, 188a17-18 158 immediatum] in mediatum Y 159 potest esse] inu. Ya.c. | esse] om. Z | operationum] opperationum (comp.) M 160 est exclusum] inu. O | exclusum] Yp.c. quid a.c. scripserit, non liquet | secundum] autem add. O 161 secundam] suppositionem add. Y | tertiam] suppositionem add. Z | aliqua] om. O 162 potentia eius] inu. OY | eius est] om. Bc | est eleuatior] inu. Z | ut] secundum quod Bc 163 unita] unica ABcFMOZ (28ra)π dub. N (an recte?) | dat … 165 existens] om. Bc 165 unita] coni.: unica AFMNOYZ π (an recte?) | cum] iter. Bc | essentia] esse M | se] om. Z 166 operationes] operatione M scilicet add. Z | extendere] et add. Z | Cum] om. Y | et] om. Z 167 ponantur] ponuntur Y | plura] i.m. F 168 operationis] post unius O | non] nunc Bc | set] secundum Bc 169 ut] dicitur et add. Bc | adderentur potentie] adderetur potentia O 170 tamen] autem praem. N | ista] i.m. N 171 quod] om. Y | unita] unica AFMOZ (28ra)π (an recte?) unice Bc | existens … 172 unita] om. O | dat] iter. F 172 potentia] post forme Y | unita] coni.: unica ABcFMNYZ π (an recte?) | existens] dat plura esse immediate s(?) add. Bc 173 immediate] inmediate N | 174 illa] om. BcO | forma perfectior] principiare] participare Bc prinre Y, dub. Z inu. O | perfectior] om. Y 175 unite] unice O legi non potest Z uice uirtute π | perfectiones] perfectionem Y 176 propter … 177 plurium] om. BcF 177 perfectiones] perfectionem Y | quidam] quedam O

Bc5va O42r

174

M34vb

π25va

DVRANDI SVPER SENT. I

eorum nullum ordinem habentes adinuicem, et ideo non possunt immediate causari ab una natura realiter. [17] Alia est opinio quam teneo ad presens quod potentie anime cognitiue differunt realiter ab eius essentia. Quod patet tripliciter, | primo ex diuersitate actuum sic: illud quod de se non dicit ordinem ad actum, set est indifferens ad diuersos actus oportet quod per aliquid determinetur ad quemlibet eorum si aliquem debet producere; set essentia anime de se non dicit aliquem ordinem ad actum | hunc uel illum, set est indifferens ad quemlibet illorum (alioquin cum essentia anime sit una et actus sint plures et realiter diuersi, unum et idem et secundum idem esset simul determinatum ad plura et realiter diuersa, quod est inconueniens); ergo oportet quod essentia anime determinetur per aliquid ad hunc actum uel ad illum. Illud autem quo essentia determinatur ad actum uocamus potentiam; ergo potentia est aliquid additum super essentiam. [18] Et si dicatur quod illud additum est solus respectus et non aliquid absolutum, contra: respectus et habitudo numquam est causa determinationis, set potius determinatus respectus sequitur et causatur a principio determinationis; uerbi gratia ignis non est determinatus ad calefaciendum per hoc quod habet talem habitudinem uel respectum, set calor determinat ignem ad calefaciendum et per calorem habet determinatum respectum, et hoc rationabiliter; sicut enim respectus supponit fundamentum ex quo oritur, sic determinatus respectus 180 Alia … opinio] cf. Iac. Viterb., Quodl. II, 14 (159,36-161,103) 178 eorum] illorum O | ordinem habentes] habent ordinem Y | adinuicem et] om. Y | possunt] spat. uac. 3 litt. add. Y 179 immediate causari] inu. O 180 Alia] opinio propria i.m. add. Z | Alia … opinio] 2. opinio i.m. add. Bc | est] om. O | quam teneo] que tenet M 181 realiter] post essentia anime Y | eius] om. Z | eius essentia] inu. O essentia anime Y | Quod] dub. A 182 primo] quia add. BcZ | sic] fit Bc sicut M | illud] id BcO | ad … 183 actum] ad aliquem ordinem i.m. Y 183 indifferens] differens Bc | actus] et add. Bc 184 quemlibet] quamlibet O | eorum] earum dub. Y | aliquem] dub. Z eorum add. A | debet producere] inu. Y 185 de se] om. Bc post dicit O post illum Y | aliquem] om. O | aliquem … actum] aliquid actu ad aliquem ordinem uel ad Bc | ordinem] iter. sed ordinem² exp. F | uel] ad add. Bc 186 illorum] eorum BcFMO 187 et1] om. Y | sint] om. A sunt comp. O | diuersi] differentes M 188 determinatum] determinaturum M | et] om. Y 191 essentia] esse M 190 per aliquid] post illum Y | ad2] om. AOY | Illud] id Bc 192 additum] i.m. F 193 solus] solum Y 194 numquam] nonquam Y 195 sequitur et] om. Y 197 calefaciendum] cad´ Y | habitudinem uel] legi uix potest Z 198 ignem] om. Z | et] s.u. N | per] hoc quod habet talem habitudinem add. sed del. N | habet … 199 respectum] legi uix potest Z 199 rationabiliter] rationaliter 200 ex … 201 fundamentum] i.m. F A rationar Bc

180

185

190

195

200

DISTINCTIO III QVESTIO III

205

210

215

220

175

determinatum fundamentum. Igitur determinatio anime ad hunc actum uel illum non est per solum respectum, set fit necessario per aliquid absolutum quod est immediatum principium actus, et illud dicimus potentiam. [19] Secundo probatur idem ex communi dicto, quod etiam habetur ex doctrina Aristotilis in pluribus locis libri De anima, scilicet quod potentiarum anime quedam sunt organice, que utuntur | corpore ut subiecto, sicut omnes potentie sensitiue, uisus | oculo, auditus aure, et sic de ceteris, quedam uero non sunt organice, quia non utuntur corpore ut subiecto, licet indigeant corpore ut | obiecto, sicut intellectus et uoluntas. Ex hoc sic arguitur: ille potentie que equaliter perficiunt corpus non possunt distingui secundum organicum et non organicum; set si potentie | anime non differunt realiter ab anima et re absoluta, tunc omnes equaliter perficiunt corpus uel indigent corpore; ergo inter potentias | anime non esset distinguere quod quedam | essent organice et quedam non organice, quod est contra Philosophvm et contra commune dictum. Maior de se patet; minor declaratur. Essentia enim anime secundum se equaliter perficit totum corpus et quamlibet partem corporis; respectus autem nichil perficit nisi ratione sui fundamenti; si igitur potentie non dicant nisi

207 potentiarum … 211 uoluntas] cf. Arist., De an., II, 1, 412a27-b6; III, 4, 429a24-26; 429b5; Thom., S.th., I, 75, 2, ad 3; I, 78, 1, resp.; De un. intell., 1 (296,458-465) 210 indigeant … obiecto] cf. Thom., Super Sent., III, 1, 1, 1, ad 5 (11) 201 determinatum] respectum add. sed exp. N | Igitur] ergo BcOZ 202 uel] ad add. | set] Sit M 203 aliquid] aliud M | Bc | per1] se add. sed exp. O immediatum] in mediatum Y | principium] finitum praem. sed del. Bc | et] om. M 205 ex] om. Y | etiam] om. Y 206 ex … Aristotilis] ab aristotile Y | in] om. Y uel Z | libri] in libro O libro Y 207 utuntur … 208 subiecto] corpore ut subiecto utuntur A 208 ut] et M | oculo] et add. Z 209 ceteris] aliis comp. O | quia] dub. F 210 utuntur] uidentur praem. sed exp. O | ut1] et M | licet … obiecto] om. Y | indigeant] indigeat M, dub. Z 211 Ex] et dub. F, Z | sic arguitur] inu. Y | arguitur] om. A 212 perficiunt corpus] legi non potest Z | secundum] per O 214 et] etiam O | omnes 213 et … organicum2] om. Bc | differunt] differrent O equaliter] inu. M | equaliter] dub. A | perficiunt] perficerent O perficient Y 215 uel] et O | indigent] indigerent O | distinguere] distinguendum O 216 essent] esset BcMZ sunt Y | et] om. BcMOZ | organice2] om. BcM | commune dictum] om. O | de se] post patet BcY 217 contra2] om. BcO 218 secundum] per FMY 219 totum … 220 perficit] i.m. N (etiam loco autem) | corporis] et add. Bc om. Z | autem] scr. cum π: etiam AFMN (28vb) om. Bc enim OY enim corporis Z 220 nisi1] in add. Bc | sui] om. BcY | sui fundamenti] inu. O | si] om. Y | igitur] ergo BcO dub. Z | dicant] dicunt O

O42v N15vb M35ra

Bc5vb Z9va F14vb

176

Y42ra A10va

M35rb

DVRANDI SVPER SENT. I

essentiam anime cum respectu, sequitur quod omnes equaliter perficient corpus. | Et hec fuit minor. [20] Tertio patet idem ex separatione potentie ab essentia | uel econuerso sic: illa non sunt idem quorum unum manet altero corrupto; set essentia anime manet corrupta potentia; ergo etc. Maior patet, set minor probatur. Homo enim qui uiuit per animam uiuens efficitur; cecus homo autem est uel per solam priuationem actus uidendi uel per priuationem principii uisiui; primum non potest dici, quia dormiens diceretur cecus, quod non est uerum; oportet ergo secundum, scilicet quod homo fiat cecus per priuationem principii uidendi; set principium uidendi non est solus respectus, quia solus respectus nichil principiat aut terminat; ergo preter animam, que manet in ceco, est aliquid absolutum quod est principium uidendi et quod per cecitatem corrumpitur. Et hec fuit minor; sequitur ergo conclusio, scilicet quod potentie dicunt aliquid absolutum additum essentie anime. Et hec est opinio. [21] Ad rationes in oppositum dicendum: ad primam quod non est simile de partibus uestigii et de partibus ymaginis, quia partes uestigii attenduntur | secundum ea que sunt communia toti enti creato, et ideo non dicunt aliquid additum, sicut nec ens; partes autem ymaginis attenduntur secundum ea que sunt propria intellectuali nature, et talia possunt super fundamentum aliquid reale addere. [22] Ad secundam dicendum est quod essentia anime est intellectiua et sensitiua per se nec propter hoc sequitur quod ipsa sine addito

221 anime] om. Y 222 perficient] perficiunt BcYZ | minor] sequitur ergo conclusio O 223 potentie … essentia] essentie a potentia O 224 manet] i.m. Z 226 set] om. AY | uiuens] uiuet M uidens O 227 homo] post est BcZ | uel] om. BcY 228 per] i.m. F om. M | non] enim sed non s.u. add. M 229 quia] tunc add. O quod Z | diceretur] dicitur Ya.c. sed s.u. corr. Y | cecus] non add. sed exp. F cecus s.u. O | oportet ergo] inu. Y | ergo] ergo dicere i.m. F dicere add. M 230 homo] uidens O 231 uidendi1] uisiui O uel uisiui add. Y uisiui uel praem. Z | set] i.m. F | | solus2] om. A | solus2 … 232 respectus] om. Bc respectus … solus2] i.m. N | terminat] determinat M | ergo] igitur dub. F 232 principiat] princiat Y 233 quod] que O | et] exp. N 234 quod] om. Y | hec] hoc dub. MZ 235 scilicet] om. Bc | potentie] anime add. BcO | additum] om. A 236 hec] hoc AM dub. F 237 dicendum] est add. Y | ad primam] ante dicendum Y 240 ideo] recto dub. Z | aliquid] absolutum add. 238 uestigii1 … partibus2] i.m. N O | autem] aut exp. et i.m. corr. N 241 intellectuali] intellectualis NO 242 possunt] ponunt O | reale addere] inu. Bc | addere] om. O 243 secundam] 244 ipsa] ipse M secundum Bc 2m O | est1] om. BcYZ | est2] ipsa add. O

225

230

235

240

DISTINCTIO III QVESTIO III 245

250

255

260

265

177

possit in actum sentiendi uel intelligendi, quia dicitur intellectiua et sensitiua per se ex eo quod | de natura sua habet per se ordinem ad tales actus, non oportet tamen quod immediatum. [23] Ad tertiam dicendum quod forma que est principium alicuius actus transeuntis in materiam exteriorem, forte si separaretur, posset in actum illum, sicut calor si separaretur, calefaceret, | set forma que est principium actus manentis in se et quem recipit, si separaretur, non reciperet talem actum. Verbi gratia dyafanitas aeris est immediata ratio recipiendi lumen; et tamen si separaretur, absque quantitate non posset lumen recipere. Et similiter potest esse de potentia intellectiua respectu actus intelligendi. [24] Ad quartam dicendum quod materia est sua potentia | respectu eius quod primo recipit, scilicet respectu forme substantialis. Similiter anima per suam essentiam est potentia receptiua eorum que sibi primo insunt, ut sunt potentie; set sicut materia non est sua potentia respectu formarum accidentalium, set eas recipit mediante forma substantiali, sic anima non est sua potentia respectu actuum intelligendi et sentiendi, set recipit tales actus mediantibus potentiis superadditis, scilicet intellectu et sensu. Quod dicitur de forma accidentali, quod similiter est sua potentia, non est simile de ipsa et de substantiali, quia per formam substantialem constituitur suppositum, cuius est esse et agere; et primum quidem habet a forma substantiali, 252 dyafanitas … 253 lumen] cf. Auct. Ar., 6, 67 (180,10-11) 265 suppositum … 266 agere] cf. Thom., S.th., II-II, 58, 2, resp.; III, 20, 1, ad 2; Arist., Metaph., I, 1, 981a16-17; Eth. Nic., III, 1, 1110b6-7; Cross, “Accidents, Substantial Forms, and Causal Powers” (133-135) 266 primum … substantiali] cf. Auct. Ar., 1, 186 (130,14); Thom., S.th., I, 76, 4, resp. 245 sentiendi … intelligendi] intelligendi uel senciendi FM | intellectiua … 246 sensitiua] sensitiua et intellectiua O | et] uel M 246 se1] et add. N | ex … se2] iter. F | per2] om. Z 247 actus] om. Bc | oportet tamen] inu. Bc | quod] sit s.u. add. Y | immediatum] immediate BcO principium add. Y 248 tertiam] 3 FM 249 separaretur] dub. F (an leg. separetur?) | separaretur … 250 si] om. Z | 3m BcO posset] possit M 250 illum] suum N | sicut] si add. sed del. O | calor si] inu. AFM | separaretur] dub. F (an leg. separetur?) 251 manentis] immanentis O | quem] quam A que N 252 talem actum] inu. Y 253 separaretur] separetur dub. F 256 quartam] 4m Bc 4 F quartum O 4um Y | dicendum] est add. Y | respectu] dub. Bc 257 quod] quia N 258 anima] aa (?) praem. sed exp. N | suam] om. Bc | suam essentiam] inu. AN | potentia receptiua] inu. FM | sibi] post insunt BcYZ | sibi primo] inu. AN 259 ut] nec Bc | set sicut] om. O | materia] tamen add. O | non] s.u. Y 264 quod similiter] legi non potest Bc | de2] om. Y 265 formam] formalem N 266 est esse] inu. N | esse] essencia M | et1] om. A s.u. N

π25vb

O43r

Bc6ra

178

M35va

DVRANDI SVPER SENT. I

secundum autem a forma accidentali, que est potentia per quam agit, sicut forma substantialis est primus actus per quem existit. |

5

N16ra

[1] Deinde queritur de partibus ymaginis, memoria, intelligentia et uoluntate, utrum realiter differant inter se uel sint idem. Et arguitur quod realiter differunt, quia illa quorum unum oritur ex altero realiter differunt, quia nichil oritur a se ipso; set partes ymaginis sic se habent quod una oritur ex alia, intelligentia quidem ex memoria secundum Avgvstinvm et pari ratione uoluntas ab utraque; ergo ista realiter differunt. [2] Item ymago attenditur secundum tres potentias anime, que sunt memoria, intelligentia et uoluntas secundum Avgvstinvm; set non essent tres nisi quelibet differret | ab alia realiter; quare etc.

267 secundum … agit] cf. Thom., De spir. creat., 11, ad 10 (122,394-396) 3 Vtrum ... 4 diuerse] cf. Thom., Super Sent., I, 3, 4, 1 (112-114); S.th., I, 79, 7; Aeg. Rom., Ord., I, 3, 3.2, 2 (29va-b); Iac. Viterb., Quodl. II, 15 (163,2-167,145) 9 nichil … ipso] cf. Aug., De Trin., I, 1, 1 (28,32-36) 10 intelligentia … memoria] cf. Aug., De Trin., XI, 7, 11 (347,1-12); Bonau., Itin. mentis, 3, 5 (305a); Thom., S.th., I, 79, 7, ad 3 11 uoluntas … utraque] cf. Aug., De Trin., XI, 7, 12 (349,54-57) 13 ymago … 14 uoluntas] cf. Aug., De Trin., X, 12, 19 (332,1-12) 267 secundum] et agere Y set BcZ sed secundum π | autem] scr. cum O: om. 268 actus] ABcFMNYZ (29ra)π | a] ab Y | forma] om. Y | que] quod Bc om. A | quem] quam MYZ | existit] Durandus in primo ss. di. 3 add. Bc 3 Vtrum ... 4 diuerse] suppl. cum π 6 Deinde] om. Bc | de … ymaginis] om. Bc | ymaginis] scilicet add. A | memoria … 7 utrum] utrum memoria intellectiua, intellectus et uoluntas Bc 7 differant] different M differunt O | Et] om. Y | arguitur] primo add. A uidetur O 8 differunt] differant BcYZ | illa] in illis Bc | 9 oritur] causatur O 10 ex1] ab realiter2 … 9 differunt] est realis differentia Bc 11 utraque] utroque BcZ | ergo] OY | quidem] quidam M uero Y | ex2] a O etc. add. Bc | ista] illa Y 14 memoria intelligentia] intellectiua memoria Y | intelligentia] intellectus Bc | et] om. Y | Augustinum] argumentum M sed i.m. corr. 15 nisi] essent add. sed exp. et del. N | quelibet] illarum add. Bc | realiter] om. O | quare] ergo Bc

10

15

DISTINCTIO III QVESTIO IV

20

25

30

35

179

[3] In contrarium est quia respectu eiusdem actus est eadem potentia; set eundem actum quem attribuimus memorie, scilicet tenere species, Philosophvs attribuit intellectui III De anim a, ubi dicitur quod anima est locus specierum, non tota set intellectus; ergo memoria et intellectus seu intelligentia sunt eadem; et pari ratione intellectus et uoluntas cum | ex equo connumerentur inter partes ymaginis. [4] Responsio. Ista questio continet duos articulos: primus est de comparatione memorie ad intellectum; secundus est de comparatione intellectus ad uoluntatem. Quantum ad primum articulum est duplex modus dicendi. Primus est quod memoria, prout est pars ymaginis, nominat potentiam realiter ab intellectu et uoluntate distinctam, quam quidem potentiam dicunt esse intellectum agentem. [5] Duplex autem motiuum habent. Primum est quia quecumque attribuimus memorie conueniunt intellectui agenti. Duo enim conueniunt memorie que est pars ymaginis: primum est quod continet species; secundum est quod ex ea gignitur uel oritur intelligentia. Primum | conuenit intellectui agenti; continet enim uirtualiter omnes species intelligibiles; est enim illud quo est omnia facere, ut dicitur III De anima. Item secundum ei conuenit, quia |

17 actum … 18 species] cf. Aug., De Trin., XI, 7, 11 (347,1-12) 19 anima … intellectus] Arist., De an., III, 4, 429a27-28; cf. Thom., S.th., I, 79, 7, sed contra 28 quam … agentem] cf. God. de Font., Quodl. V, 8 (29-32) 34 est1 … 35 facere] cf. Arist., De an., III, 5, 430a14-15 16 eiusdem] dub. Y | actus … eadem] om. Z 17 set] quia FMZ 18 ubi] om. AZ s.u. FN 19 dicitur] dicit O | intellectus] intellectiua M 20 seu] siue FZ et M | seu intelligentia] om. Bc | intelligentia] intellectiua Y | eadem] potentia add. O idem YZ 21 intellectus] om. FMY | et] om. Y | uoluntas] cum intellectu add. FMY | cum] tamen dub. Z | ex equo] post ymaginis Bc | equo] quo YZ | connumerentur] enumerentur O numerentur Z | connumerentur inter] sint Bc | inter] sunt ut s.u. Y (an leg. sicut?) | partes] dub. Y 22 ymaginis] ymaginiōīs M 23 Ista questio] inu. Bc | continet] concludit N | primus … 25 uoluntatem] om. O 24 secundus est] dub. Y 25 articulum] om. Y dicendum add. sed exp. Z | est duplex] inu. Y | duplex] ante est i.m. M 26 dicendi] in generali add. M 28 quidem potentiam] an scrib. potentiam quidam? | esse] om. Y 29 quecumque] quidquid Y 30 conueniunt] attribuimus O conuenit Y | enim] autem Bc 31 quod] quodcunque Ma.c. 32 est] om. Bc | quod] quia Bc | ea] eo Bc | gignitur] participatur Bc gnignitur M | gignitur … oritur] oritur uel gignitur O 33 intelligentia] uel intellectus add. Bc 34 intelligibiles] intellectuales O | illud] om. ANO (sed hab. [29ra]π) | quo] quod AMO 35 dicitur] in add. O | conuenit] scilicet add. Bc | quia] quod BcM

F15ra

O43v Z9vb

180 M35vb

Y42rb Bc6rb π26ra

DVRANDI SVPER SENT. I

intellectus agens est qui causat | uniuersale, quod est motiuum intellectus. Et ideo secundum istos Avgvstinvs nomine memorie uocauit intellectum agentem. Addunt etiam quod hoc modo habetur expressius ratio ymaginis si dicatur quod intellectus agens tenet locum memorie, quia ratio parentis et | gignentis uerissime competit intellectui agenti; ipse | enim format uerbum, quod est notitia genita. [6] Secundum motiuum est quia ymago Trinitatis querenda est in suprema parte anime secundum Avgvstinvm; intellectus | autem agens est aliquid simpliciter supremum inter partes anime; et ideo inconueniens est ipsum secludere ab ymagine; secluderetur autem nisi teneret locum memorie; ergo etc. [7] Istud autem uidetur ualde extortum, scilicet quod intellectus agens uocetur memoria, et applicationes extorte, quia si utraque, scilicet memoria et intellectus, contineant species, equiuoce tamen, quia intellectus agens continet solum uirtualiter et effectiue, memoria autem continet eas formaliter et se habet ad eas subiectiue; propter quod cum continere utriusque equiuoce dicatur, nomen unius

36 intellectus … uniuersale] cf. Auct. Ar., 6, 27 (176,27); Auerr., De an., I, 8 (12,25-26) 37 secundum … 38 agentem] cf. God. de Font., Quodl. V, 8 (30-31); Ioh. Pech., Qu. de an., 7, 16 (415,13-16); Theod. Teut., De visione beat., 1, 2, 1, 3 (46,49-50); De intell. et intell., I, 8, 2 (141,57-62) et II, 37, 6 (175,21-176,29) 41 uerbum … genita] cf. Thom., S.th., I, 34, 1, ad 2 42 ymago … 43 anime] cf. Aug., De Trin., XIV, 8, 11 (436,5-7) 37 istos] illos Y 38 uocauit] notauit 36 uniuersale] unile et uniuersale s.u. add. M Z | etiam] eciam i.m. F autem BcZ | quod] illud praem. F | modo] etiam add. A | habetur … 39 expressius] inu. Y 39 si] set M 40 et] uel Y | gignentis] gnignentis M | competit] conuenit (comp.) Y 41 ipse] iter. sed ipse1 del. Bc 43 anime] om. O | 42 Secundum] 3m Y | quia] quod ANO (sed quia [29ra]π) secundum] set dub. M 44 agens] om. Z | aliquid simpliciter] inu. O | et] om. Y 45 inconueniens est] inu. Y | secludere] seducere Y | secluderetur] seduceretur Y | secluderetur autem] set secluderetur Z | nisi] si (i.m. Y) non YZ 46 ergo] quare O 47 autem] om. Y | uidetur] esse add. A | quod] om. Z 48 et] om. Z | applicationes] explicationes Bc | si] an scrib. etsi? | utraque] utrumque O | utraque … 49 scilicet] om. Bc 49 scilicet … intellectus] post species Y | memoria … intellectus] intellectus et memoria Bc | intellectus] intelligentia O | species] hoc est add. O | tamen] cum praem. sed del. Bc om. O 50 solum uirtualiter] inu. O | uirtualiter] uirtute Y | effectiue] dub. Y (an leg. efficiente?) 51 continet] fo add. sed del. Y 52 cum] om. BcYZ | continere] tamen add. Z | utriusque equiuoce] post dicatur O | equiuoce dicatur] dicitur equiuoce quia Bc | dicatur] i.m. F ale est (?) add. sed ale del. N dicitur et Y dicitur Z | nomen … 53 est] quomodo facile est nomen unius transferre ad alium et A

40

45

50

DISTINCTIO III QVESTIO IV

55

60

65

70

181

transfertur ad alium equiuoce, quomodo facile est nomen unius alteri imponere. [8] Item ymago non solum ponitur in homine quantum ad has potentias, set etiam in angelo; in angelo autem non ponimus intellectum agentem qui teneat locum memorie; ergo nec in homine. [9] Secundum etiam motiuum non ualet, quia nondum est certum quod intellectus agens inter partes anime teneat supremum locum uel aliquem locum; nec Avgvstinvs umquam fecit de eo mentionem, nec forte oportet aliquem intellectum agentem ponere, ut postea patebit. [10] Alius modus dicendi est quod memoria et intelligentia sunt realiter una et eadem natura absoluta sub diuersis officiis | uel actibus, qui sunt tenere speciem uel habitualiter cognoscere et uti speciebus et actualiter cognoscere. Quod patet, quia eiusdem potentie est habere habitum et uti habitu et non alterius; eiusdem | ergo potentie est habere speciem uel habitualiter cognoscere et uti specie seu actualiter cognoscere; set primum pertinet ad memoriam, secundum uero ad intelligentiam; ergo memoria et intelligentia sunt una natura et una potentia quo ad id quod absolute dicunt. Quod autem hec diuersitas actuum uel officiorum sufficiat ad diuersitatem partium ymaginis, declaratur sic: secundum potentias ut sunt sub actibus attenditur ymago maxime, et non secundum potentias nudas nisi secundum 58 nondum … 61 patebit] cf. Dur., Super Sent., I, 3, 2a pars, 5 ( , 30va-31vb = π, 27ra-28ra); Jeschke, “Die Ablehnung des tätigen Intellekts” (praesertim 277-286) 62 Alius … 65 cognoscere] cf. Aeg. Rom., Ord., I, 3, 3.2, 2, resp. (29vaL-bN); Ioh. Par., Super Sent., I, 3, 7 (69,165-169) 65 eiusdem … 66 alterius] cf. Thom., De uerit., 10, 3, arg. 4 (303,46-48) 53 transfertur] trahitur uel praem. O | alium] aliud MO | facile est] inu. Bc 58 non] quod 55 solum] tantum M 56 etiam] om. BcNOZ | in angelo2] om. F dub. s.u. add. Y | nondum] nundum A, dub. F 59 partes] potentias M | teneat] om. Bc | uel] nec YZ 60 fecit] post eo M | fecit … eo] de ipso fecit Y | de eo] post mencionem Z | mentionem] mensionem O 61 oportet] debet BcM | aliquem] aliquis Bc | aliquem … agentem] post ponere Y | aliquem … ponere] ponere intellectum agentem O | ut … patebit] om. M 63 et] om. Y | et eadem] om. O | absoluta] absolute O 64 speciem] an scrib. species? (sed cf. u. 67) | et1] 66 habitum] speciem uel om. O | speciebus] specie Y | et2] uel Bc seu YZ praem. Bc | habitu] habita Z | eiusdem ergo] inu. O et eiusdem Bc 67 uel … cognoscere] om. O | habitualiter] habitudinaliter Bc | actualiter] habitualiter Bc 68 cognoscere] et uti specie seu habitualiter cognoscere actualiter add. sed et - cognoscere 70 quo ad] quantum ad Y | id] illud BcMZ del. Bc 69 intelligentiam] intm Y idem O 71 actuum … officiorum] officiorum uel actuum Y | uel] et MO 72 ut] sub add. sed del. O | sunt] autem Bc autem sed del. et s.u. corr. N | attenditur … 73 ymago] post maxime O 73 ymago] om. Bc | nudas] om. Z

A10vb

M36ra

182 O44r

F15rb N16rb

DVRANDI SVPER SENT. I

quid | et imperfecte, ut dictum fuit supra; set esto quod sit una natura cuius sunt duo officia uel actus, ipsa tamen habet duos respectus subordinatos secundum ordinem et originem actuum; pluralitas autem respectuum ordinatorum in eadem natura maxime representat diuinam Trinitatem, in qua est una natura absoluta sub pluribus respectibus originis; et ideo talis pluralitas respectuum sufficit ad pluralitatem partium ymaginis. Sic igitur patet quod memoria et intelligentia sunt una natura absoluta, que dicitur memoria ut tenens | speciem | uel habens habitum, et dicitur intelligentia ut est eliciens actum.

75

80

85

[1] Quantum ad secundum articulum, scilicet de intellectu et uoluntate, an sint idem aut differant realiter, est duplex modus dicendi. Primus est quod intellectus et uoluntas differunt realiter, non solum respectibus, set in absoluto. Cuius ratio est duplex. [2] Prima est quia potentia dicit principium actus; set solus respectus non potest actum principiare; ergo que sunt principia diuersorum actuum non differunt solum secundum respectum, set per aliquid

74 ut … supra] ubi hoc explicatum sit, incertum est (forsan in priore redactione) 87 Vtrum ... potentia] cf. Thom., De uerit., 22, 10 (634-636) 92 in absoluto] cf. Duns Scot., Rep. Par., II, 16, 1, 22 (77b); Heru. Nat., Super Sent., I, 3, 4 (40aA-B) 93 potentia … actus] cf. Arist., Metaph., V, 12, 1019a15-16; Thom., Super Sent., II, 26, 1, 3, 2 (673) 74 fuit] est O 75 sunt] sint Y | duos] .d. Y 77 autem] uero Z | respectuum] respectu BcO rum Y | in] sub O | eadem] humana Bc | natura] materia Bc a.c. 78 una] om. Y | absoluta] om. O 79 respectibus] om. N | 80 igitur] ergo A | et … 81 intelligentia] dub. F respectuum] bene Bc rum Y 81 intelligentia] ut est eliciens actum add. Bc | sunt] est Bc 82 speciem] species Bc | uel … 83 actum] om. Bc | et] om. Z | est] om. OY | eliciens] uel habens add. M 87 Vtrum ... potentia] suppl. cum π 89 scilicet] om. O 90 an] utrum Bc aut N | aut] an Y 91 dicendi] dide Ma.c. | Primus … 92 duplex] Opinio i.m. add. Y | quod] om. Bc 92 solum] in add. O | set] etiam add. OZ | in absoluto] in absolutis O absolute Z | est duplex] inu. Y 93 quia] dub. F 94 principiare] 95 non differunt] inu. Bc | presentare Bc principare M principiatare Na.c. princire Y solum] om. Z

90

95

DISTINCTIO III QVESTIO IV

100

105

110

115

183

absolutum; intellectus autem et uoluntas sunt principia diuersorum actuum, qui sunt intelligere et uelle; | ergo etc. [3] Secunda est quia si sola diuersitas respectuum sufficeret ad diuersitatem potentiarum, tunc sicut | intellectus et uoluntas sunt due potentie propter duos respectus ad duos actus, ita memoria et intelligentia essent due potentie propter duos respectus ad duos actus, qui sunt habere speciem et intelligere; hoc autem non dicimus; ergo etc. [4] Alius est modus dicendi et est talis quod una res absoluta, siue essentia anime siue aliquid additum essentie, est fundamentum duarum potentiarum que sunt intellectus et uoluntas, que sub duobus respectibus habent rationem duarum potentiarum, et isti duo respectus habent ordinem adinuicem ita quod secundus supponit primum, sicut actus uoluntatis supponit actum intellectus, et secundum hoc intellectus et uoluntas in nullo absoluto differunt, set differentia eorum est per respectus. [5] Confirmatur autem hec positio tribus rationibus et auctoritate. Prima ratio talis est: omnis uirtus separata ab organo corporeo est per essentiam intellectus; set uoluntas est separata ab organo corporeo; ergo ipsa est per essentiam intellectus; non differunt ergo in aliquo absoluto. Minor de se patet, set maior probatur, quia esse separatum a corpore uel materia corporea est causa intellectualitatis, et ideo non est intelligibile quod aliqua uirtus sit separata ab organo corporeo et quod 104 Alius … 106 potentiarum] cf. Henr. de Gand., Quodl. III, 14 (71rF-E); Rich. de Mediau., Quaest. disp., 9 (32-34) 116 esse … 117 intellectualitatis] cf. Arist., De an., III, 4, 429a18-27; Thom., S.th., I, 105, 3, resp.

97 qui] que O | et uelle] om. O 98 Secunda] ratio add. OY | Secunda … 103 100 duos1 … duos2] diuersos F sed i.m. corr. | etc] om. Bc | respectuum] rum Y 104 Alius … modus] Opinio i.m. add. duos2] diuersos Y | ita] m sed s.u. corr. Y 105 siue] secundum Z | additum] YZ | est1] post dicendi O | et est] om. O sit add. A | essentie] ut uerius credo add. M 106 potentiarum] et isti add. Z | 107 habent] habet AN | isti] sunt add. sed del. M qui dub. Ya.c. sed que2] quod Bc exp. et illi s.u. Y 108 supponit] presupponit O 109 primum] i.m. F | actum] actus Z 110 absoluto] secundum hoc Bc 111 per] i.m. F 112 Confirmatur … auctoritate] .1. Responsio i.m. add. Y | autem] om. O | positio] opinio O | auctoritate] Yp.c. (quid a.c. scripserit Y, non liquet) 113 talis] om. N | est1] s.u. F om. 115 essentiam] suam add. A | M | est2] etiam add. sed exp. N actu et add. BcO intellectus] set u add. sed del. M | differunt ergo] inu. Bc 116 de se] post patet Y | esse] omne Fa.c. (sed i.m. corr.) Y omne praem. BcZ 117 non] iter. M 118 organo] organico F

Bc6va M36rb

184 Y42va O44v

M36va Z10ra

DVRANDI SVPER SENT. I

ipsa non sit intellectus. Secunda ratio talis est: | sicut se habet cognoscens ad uiuens, sic liberum ad | cognoscens, quia sicut cognoscens perfectius est et nobilius uiuente non cognoscente, sic liberum nobilius et perfectius est cognoscente non libero; nunc est ita quod omne cognoscens est uiuens et secundum eandem potentiam qua cognoscit uiuit; ergo similiter omne liberum est cognoscens et secundum potentiam secundum quam est liberum secundum eandem cognoscit; sumus autem liberi secundum uoluntatem; ergo secundum eandem sumus cognoscentes, quod non | esset nisi uoluntas per essentiam esset intellectus. Tertia ratio talis est: nos distinguimus duplicem appetitum, naturalem, | qui non sequitur cognitionem, et animalem, qui sequitur cognitionem, comprehendendo sub animali appetitum sensitiuum et intellectiuum. Ex hoc sic arguitur: appetitus naturalis non differt per essentiam a natura quam sequitur, sicut appetitus materie non differt a materia et appetitus grauis non differt realiter a grauitate; ergo appetitus animalis, siue sensitiuus siue intellectiuus, qui dicitur uoluntas, non differt realiter a potentia

129 duplicem … 130 cognitionem] cf. Thom., S.th., I, 80, 1-2, resp.; I-II, 17, 8, resp. 133 appetitus2 … 134 grauitate] cf. Duns Scot., Super Metaph., I, 2 (80,9-10); In Sent., IV, 49, 10, 2-3 et 11 (318a-319a et 379a) 119 sit] s.u. Y | Secunda … ] .2. i.m. add. Y | est] om. A s.u. O dub. Y 121 perfectius … nobilius] est nobilius et 120 cognoscens2] a (?) add. sed exp. N perfectius Y | est] post nobilius Z | nobilius] agente praem. sed del. Bc | cognoscente] cg praem. sed del. Y 122 liberum] est add. O | nobilius … perfectius] post est O perfectius et nobilius Z | et perfectius] om. Y | perfectius] est add. AF | 123 est] s.u. F | secundum] per O | potentiam] est1] om. M | est ita] inu. Bc rationem N 124 qua] quam N | qua … uiuit] om. Z | ergo] secundum eandem add. sed del. N | ergo similiter] inu. Y | similiter … et] om. Z 125 secundum eandem] om. Y 127 eandem] eam Y | uoluntas] post essentiam Y | per … 128 essentiam] post esset O 128 Tertia ratio] .3. i.m. add. Y | talis] om. Z | est] om. 129 naturalem] et intellectiuum, naturalem quidem O | distinguimus] distimmus Y add. Bc | naturalem … 130 cognitionem] animalem qui sequitur cognitionem et naturalem qui non sequitur cognitionem O | cognitionem] naturalem add. F | cognitionem … 130 sequitur] om. M | et … 130 animalem] i.m. F | et … 130 cognitionem] om. Bc 130 animali] naturali Bc 131 appetitum sensitiuum] inu. Y | intellectiuum] qui quidem sequitur cognitionem add. Bc | sic] om. BcFMNY | sic arguitur] inu. AO 132 per … sequitur] realiter a re cuius est O | a natura] i.m. AN om. Bc | natura] potentia cognoscitiua F sed i.m. corr. potentia praem. sed del. M potentia non (s.u.) cognitiua Y potentia Z | quam] directe dub. add. A (an leg. dicitur?) | sequitur] dicitur sequi Bc dē praem. sed del. N 133 grauis] grauitatis 134 animalis] naturalis praem. sed del. M | FMYZ 29vb)π (an recte? sed cf. Scot.) sensitiuus … 135 intellectiuus] intellectiuus siue sensitiuus O 135 qui dicitur] om. Bc | differt] dicitur Bc | potentia] grauitate ergo appetitus animalis praem. sed del. O

120

125

130

135

DISTINCTIO III QVESTIO IV

140

145

150

155

185

cognitiua quam sequitur. Antecedens patet, consequentia autem tenet per simile. [6] Ad idem est expressa auctoritas beati Avgvstini X De Trinitate cap.° 10, ubi dicit sic: Hec tria, memoria, intelligentia et uoluntas, non sunt tres uite, set una uita, nec tres mentes, set una mens, nec tres substantie, set una substantia. Memoria quippe quod uita, mens et substantia dicitur ad se ipsam dicitur; quod uero memoria dicitur ad aliquid relatiue dicitur. Hoc de intelligentia quoque et uoluntate dixerim; intelligentia quippe et uoluntas ad aliquid dicitur. Vita autem unaqueque ad se ipsam et mens et essentia. Quocirca hec tria sunt unum quo una uita, una mens, una essentia, et quidquid aliud ad se ipsa singula dicuntur, etiam simul singulariter, non pluraliter dicuntur; eo uero tria quo ad se inuicem referuntur. Ex hiis | expresse apparet quod hec tria in nullo absoluto differunt, set solum respectibus. Quod si uerum est, multo expressior est in eis ymago Trinitatis quam secundum oppositam opinionem. Hiis tamen non obstantibus prior opinio potest sustineri. [7] Et ad rationes istius opinionis potest responderi, ad primam per interemptionem maioris; et cum dicitur quod separatio a materia uel ab organo corporeo est | causa | intellectualitatis, uerum est, set non

F15va

M36vb N16va

139 Hec … 148 referuntur] Aug., De Trin., X, 11, 18 (330,29-331,40) 136 cognitiua] om. Bc | consequentia autem] et consequentia O | autem] om. BcY enim Z | tenet] om. O 138 expressa] expresse FMY post augustini Z | auctoritas] actoritas BcY | beati] om. FMYZ (sed hab. [30rb]π) | Augustini] nota bene illam auctoritatem augustini quod potentie anime non sunt distincte ab anima i.m. add. N | X] 4° O 4. Z 139 10] lac. 3 litt. O .4. Z | et] om. FM 140 mens] intelligentia dub. F 141 nec … mens] i.m. F | uita] una YZ | mens] aut unaqueque add. M 142 et] om. F | se ipsam] seipsum Z | dicitur2] dicendum est Z | memoria] mens 143 Hoc] i.m. Z | dicitur3] post aliquid FMOY (sed non transposuit [30rb]; om. π) F hec O | intelligentia] set de intelligentia add. Z | quoque] om. A i.m. F set Bc | et] si de add. Bc | dixerim] dixerimus O 144 autem] i.m. F que Bc quod Z | unaqueque] i.m. F 145 mens] in ens M | Quocirca] quocontra Bc | hec tria] 146 aliud] om. M | ad] a inu. M | tria sunt] inu. BcZ | unum] d'9 praem. Bc Bc | se ipsa] seipsam Na.c. 147 etiam] et FMY | etiam simul] om. O | singulariter] et add. Y et cum add. BcZ | dicuntur2] et add. Z | eo uero] et ideo BcO | tria] sunt add. Y tali Z 148 expresse] om. Y | quod] secundum Augustinum | hec tria] post absoluto Y 149 nullo] conueniunt add. sed exp. N | solum] solis M | si] dub. exp. M 150 in eis] om. A post ymago Oa.c. 151 oppositam opinionem] operationem opinionem M primam (i.m.) opinionem Y | opinionem] i.m. F oppinionem BcN oppositionem O | tamen] autem N | prior] prima BcY | opinio] oppositio O oppīo BcY 153 Et … responderi] om. BcO | opinionis] om. Y | potest] i.m. M om. YZ | responderi … primam] Responsio ad .1. i.m. add. Y 155 ab] om. BcOYZ

186

Bc6vb

O45r

A11ra

π26rb π26va

DVRANDI SVPER SENT. I

solius, immo intellectualitatis et proprietatum consequentium; et quia | uoluntas sequitur intellectum per se et naturaliter, ideo separatio a materia utrumque causat et non alterum tantum. [8] Ad secundum dicendum quod aliter se habet cognoscens ad uiuens et aliter liberum ad cognoscens, | quia cognoscens per se est sub uiuente sicut inferius sub superiore; propter quod non solum omne cognoscens est uiuens, set etiam secundum omne quod cognoscit uiuit; set liberum non est per se sub cognoscente, set est denominatio a proprietate consequente illud quod est per se sub cognoscente; est enim proprietas intelligentis, intelligens autem per se est sub cognoscente et ideo bene sequitur quod omne liberum sit cognoscens, quia esse liberum conuenit soli intelligenti et omne intelligens est cognoscens; set non sequitur | quod secundum illud secundum quod aliquid est liberum, sit cognoscens, quia ut dictum est, liberum non est per se sub cognoscente, set proprietas concomitans. [9] Ad tertium dicendum quod | non est simile de appetitu naturali et de appetitu cognitiuo, quia ad perfectiorem | actum plura requiruntur quam ad imperfectum, et quia appetere perfectior actus est in cognoscentibus quam in rebus naturalibus, ideo non oportet, si forma naturalis sufficiat ad principiandum talem actum in naturalibus,

156 immo] numero Y | immo intellectualitatis] intellectualitatis ymo A | et1] om. A 157 uoluntas] set Y | proprietatum] proprietatis Bc | et2] s.u. Y om. BcZ intellectus praem. Bc | per] pro M | naturaliter] relter sed exp. et regulariter i.m. Y 158 et] set YZ 159 Ad secundum] Ad .2. i.m. add. Y | secundum] secundam ABcN (an recte?) | ad] et Bc 160 aliter] om. Y | quia cognoscens] i.m. N | cognoscens2] et uiuens et aliter liberum ad cognoscens add. sed va-cat s.u. addito del. Bc | per se] post est Y 161 inferius] superius praem. sed exp. N | superiore] superiori Bc | omne] om. O 162 secundum] om. A | omne] id secundum O 163 est1] 164 a proprietate] appropriate M aproprietate Ya.c. | post se Z | est2] s.u. N 165 intelligens] illud] per (?) add. sed del. F | est2 … 166 cognoscente] om. Bc intellectus Y | est] s.u. N 166 cognoscens] et add. Z 167 quia … 168 cognoscens] om. O | soli] solum Y | omne] omnis Z 168 cognoscens] quia esse liberum conuenit conuenit soli intelligenti et omne intelligens est cognoscens add. sed del. 169 aliquid est] inu. Z N | set] et M | illud] id ANO (deest in π) 170 concomitans] communicans Bc consequens O 171 Ad tertium] Ad .3. i.m. add. 172 et de] legi non potest Bc | de Y | tertium] 3 Y 3am Z scilicet add. sed exp. N appetitu] om. O 173 ad] om. Z | imperfectum] perfeccionem Bc imperfectiorem (-ccio- Z) OZ | perfectior actus] post est O | actus … 174 est] inu. YZ 174 oportet] i.m. F 175 sufficiat] dub. Bc | principiandum] prind´ Y princid´ Z | talem actum] inu. A

160

165

170

175

DISTINCTIO III QVESTIO IV

180

185

190

187

quod potentia cognitiua sufficiat ad principiandum perfectiorem actum, set oportet addere specialem potentiam appetitiuam. [10] Ad auctoritatem Avgvstini potest dici quod forte illa fuit intentio eius, quam doctores communiter non secuntur. [11] Ad rationes principales dicendum quod illa tria secundum illud quod sunt non oriuntur ex se inuicem, quia uel sunt una natura, ut memoria et intelligentia, | uel dato quod non sint una natura, ut intellectus et uoluntas, tamen una secundum id quod est non est ab alia; set secundum actus earum est ibi quidam modus originis, inquantum secundus dependet a primo et tertius ab utroque. [12] Ad secundum dicendum quod illa tria differunt uel in absoluto, ut intellectus et uoluntas, uel secundum diuersos respectus subordinatos, ut memoria et intelligentia, et quodlibet istorum sufficit ad hoc ut sint distincte partes ymaginis, quia nec persone Trinitatis increate differunt nisi solis respectibus. [13] Ad argumentum in oppositum dicendum est quod non est simile de memoria respectu intelligentie et de intellectu respectu uoluntatis, quia tenere speciem et uti ea magis possunt pertinere | ad eandem potentiam quam intelligere et uelle.

178 Ad … 179 secuntur] cf. Aug., De Trin., X, 11, 18 (330,29-331,40); Thom., S.th., I, 77, 1, ad 1 176 cognitiua] cognoscitiua Z | principiandum] princid´ i.m. F, Z prind´ Y | perfectiorem … 177 actum] inu. Y 177 addere] dare A | specialem] specialitatem A 178 auctoritatem] actoritates Y | illa fuit] inu. Y | fuit] fuit´ M (an leg. fuerit?) 179 intentio eius] oppinio eius siue intentio Y | doctores communiter] communiter omnes doctores Y 180 principales] ad primam add. O | illud] id BcFNO 181 ex … inuicem] abinuicem Y | uel] nichil praem. sed del. M 182 una natura] om. Z 183 tamen] tum M | tamen una] legi non potest Bc | secundum] om. Y | id] illud YZ (an recte?) | ab] om. Bc 184 earum] eorum O | ibi] om. A | 185 secundus] sensus Bc, Ma.c. 186 secundum] 2am quidam] aut quasi (a´q~i) Z rationem Y | illa] ista OY 187 ut … uoluntas] om. Bc | et uoluntas] om. A i.m. FN | uel] set sed exp. et uel s.u. Y 188 et1] om. Bc uel M | et2] om. O | quodlibet] quilibet Y | istorum] eorum Y | sufficit] sufficiat M 189 ut] quod OY 190 differunt] post respectibus O | nisi] in dub. F | solis] sol´ YZ 192 intelligentie] intelligibilis O | de2] idem M sed dub. corr. | 191 est1] om. Z respectu2 … 193 uoluntatis] et uoluntate Bc 194 potentiam] speciem O | et] om. Z | uelle] hec durantus in primo ss. di. 3a add. Bc

M37ra

Y42vb

188

DVRANDI SVPER SENT. I

Bo1va

| Queritur utrum Deus sit subiectum in illa scientia et sub qua ratione. Et uidetur quod sub ratione glorificatoris. Finis enim scientie correspondet subiecto; set glorificatio nostra est finis huius scientie; quare uidetur quod sit in ea subiectum sub ratione glorificatoris. Preterea uidetur quod sub ratione infinitatis, quia illud quod non est subiectum sub ratione aliqua determinata oportet quod sit subiectum sub ratione aliqua indeterminata et infinita; set nulla determinata ratio uidetur posse assignari sub qua Deus sit subiectum, quia consideratio huius scientie se extendit, ut uidetur, ad omnes rationes que de Deo per reuelationem habite sunt uel haberi possunt uel ex eis deduci; quare uidetur quod Deus sit hic subiectum sub ratione infinita. Quod autem Deus sub ratione credibilis uel reuelabilis non sit hic subiectum, probatur sic. Differentium habituum oportet esse diuersa obiecta; set fides et scientia sunt differentes habitus; cum ergo credibile sit obiectum fidei, impossibile , ut uidetur, quod sit obiectum uel subiectum alicuius scientie. Intelligendum est hic primo quid est esse subiectum in aliqua scientia, ut per hoc postmodum pateat solutio proposite questionis. Sciendum est ergo quod subiectum in scientia non est illud quod scitur. Cum enim scientia sit habitus conclusionis demonstrate, manifestum est quod ipsa conclusio demonstrata scita est; non autem conclusio demonstrata est subiectum, quia subiectum in qualibet scientia est aliquid incomplexum uel per modum incomplexi acceptum; falsum est ergo id quod communiter assumitur, quod sicut se habet potentia ad obiectum, sic se habet scientia ad subiectum. Obiectum enim potentie est primo cognitum ab ea, subiectum autem scientie non est scitum, ut uisum est statim. Quid est ergo subiectum? Dico quod cum scientia sit habitus conclusionis concluse per demonstrationem, illud de quo per se passiones demonstrantur in scientia est subiectum in ea. Vnde magis proprie dicitur subiectum quam obiectum, quia obiectum habitus est illud in quod fertur potentia perfecta per habitum tamquam in cognitum, illud autem est 3 Queritur … 4 ratione1] cf. Dur., Super Sent., Prol., 2 (62,1-80,364) 22 est1] iter. sed est1 exp. Bo

5

10

15

20

25

30

35

APPENDIX

40

45

50

55

60

65

189

aliquid complexum respectu scientie cum hoc sit conclusio demonstrationis. Et quod ita sit, scilicet quod illud de quo per se concluduntur passiones sit subiectum in scientia, patet, quia demonstratio est sillogismus faciens scire, in demonstratione autem non sunt nisi tres termini, scilicet medium, maior extremitas, que scilicet est passio, et minor extremitas; horum autem trium medium non potest esse subiectum in scientia, quia medium non intrat conclusionem, que tamen dicitur sciri, nec iterum maior extremitas, quia subiectum in scientia est primum suppositum in ea, maior autem extremitas est illud quod demonstratiue probatur (est enim passio); relinquitur ergo quod hoc sit minor extremitas, de qua passio concluditur; illud ergo est subiectum in scientia de quo passiones primo et per se demonstrantur. Dico autem “primo”, quia si in scientia aliqua passio demonstretur de aliquo alio quam de subiecto, hoc est inquantum illud habet attributionem aliquam ad subiectum primo et principaliter consideratum. Ex hiis ad questionem dicendum est quod Deus est subiectum in theologia. Quidquid enim in theologia concluditur concluditur primo et principaliter de Deo; si qua autem de aliis concluduntur, hoc est ratione attributionis quam habent ad Deum. De ratione autem sub qua Deus est subiectum est difficultas. Oportet enim rationem formalem subiecti esse unam cum ab eius unitate scientia sit una; propter quod impossibile est quod Deus sit subiectum in illa scientia sub ratione aggregante plures rationes, sicut sub ratione creatoris, restauratoris et glorificatoris. Iterum ratio formalis subiecti huius scientie oportet quod sumatur a parte rei siue ipsius subiecti et non ex parte intellectus nostri; omne enim subiectum cuius ratio formalis sumitur ex parte intellectus nostri est subiectum in scientia rationali, non reali; cum igitur theologia sit scientia realis et non rationis, oportet quod ratio formalis subiecti theologie sumatur ex parte ipsius ***| passionem suam in sua formali ratione non includit; uerumtamen quia de eo concluditur, oportet quod ipsum sit in potentia ad eam secundum nostrum modum intelligendi. Cum ergo Deus sub ratione creatoris, restauratoris etc. includat ea que in

39 demonstratio … scire] Auct. Ar., 35, 11 (312,90); Arist., An. post., I, 2, 71b20-22 66 ***] multa propter mutilationem hic in Bo desunt

Bo1vb

190

DVRANDI SVPER SENT. I

theologia inquiruntur de Deo, manifestum est quod Deus non est subiectum sub aliqua istarum rationum. Intelligendum est ergo quod scientie accipiunt diuersitatem secundum speciem ex diuersa formali ratione subiectorum de quibus sunt, intensionem autem et remissionem recipiunt ex parte ipsorum scientium uel subiectorum in quibus sunt ipse scientie ut in subiecto. Et idem intelligo de lumine in quo scibile uel subiectum cognoscitur. Sicut enim uisus et auditus siue uidere et audire differunt specie, quia aliud est color, aliud sonus, uidere autem aquile et hominis et noctue non differunt nisi secundum intensionem et remissionem, ita quod idem est obiectum utriusque uisionis, licet perfectius comprehendatur ab uno quam ab alio, ita est in habitibus scientiarum; ille enim scientie differunt secundum speciem quarum subiecta de quibus sunt differunt, ille autem scientie que differunt solum secundum intensionem et remissionem non oportet quod differant specie, immo idem sub eadem ratione potest esse subiectum in utraque, licet perfectius comprehendatur ab uno quam ab alio uel perfectius secundum unum habitum quam secundum alium. “Alium” dico ratione subiecti in quo est, non ratione subiecti de quo est nec secundum speciem habitus. Secundum autem istum modum se uidetur habere theologia et scientia beatorum et scientia Dei quam habet de se ipso; quidquid enim beatus uidet de Deo uisione beata et clara in lumine glorie, totum hoc uidet theologus uisione enigmatica in lumine fidei, et quidquid Deus intelligit de se ipso perfecte et comprehensiue, hoc theologus credit in lumine fidei enigmatico et beatus saltem confuso modo et generali et participatiue uidet, ita quod hee scientie, quatenus scientie sunt, specie non differunt, set secundum intensionem et remissionem ratione subiectorum et luminis fortioris uel debilioris. Et dico “quatenus scientie sunt”, quia scientia diuina, quatenus est in diuina substantia, eo quod in Deo nichil est accidens, differt a scientia nostra et beatorum genere nec conuenit cum eis nisi secundum analogiam. Ex predictis ergo potest patere quod cum scientia Dei, beatorum et nostra non differant nisi secundum intensionem et remissionem, non autem secundum speciem, quatenus scilicet scientie sunt, scientia autem differt a scientia specie ratione subiecti de quo est, manifestum est quod idem sub eadem ratione est subiectum in scientia Dei et beatorum et nostra; 78 uidere … 79 remissionem] cf. Alb., Metaph., II, 2 (92,70-82)

70

75

80

85

90

95

100

105

APPENDIX

110

115

120

125

130

135

140

191

Deus autem sub absoluta consideratione, secundum omnia scilicet que ei attribui possunt, est subiectum in scientia quam habet de se ipso, et non sub aliqua ratione determinatiore; sub igitur eadem ratione erit Deus subiectum in scientia beatorum et nostra. Quod autem Deus perfectius comprehendat se ipsum quam beati cognoscant ipsum uel beati clarius uideant quam nos, hoc est ex parte subiectorum in quibus sunt isti habitus uel ex parte luminis mediante quo fit hec cognitio, et non propter hoc quod ipsum sub alia ratione offerat se isti et illi, set sub eadem. Patet ergo quod Deus sub absoluta ratione, idest inquantum est secundum modum nostrum intelligendi in potentia ad omnia que ei attribui possunt, subiectum est in theologia. Si autem dicatur quod sub hac ratione Deus non est cognoscibilis a nobis, dicendum quod falsum est, saltem in generali et in uniuersali, licet non in particulari, quia illa infinita sunt que ei attribui possunt. Ab hac autem ratione, cum ipsa una sit, hec scientia una est et nobilissima ratione subiecti et ratione luminis, saltem respectu scientiarum philosophorum. Ad primam ergo rationem dicendum quod beatitudo uel glorificatio nostra non est finis huius scientie, quatenus scientia est, ex quo fine debeat hec scientia denominari, ut uisum fuit prius, licet quantum ad aliquid ordinetur ad beatitudinem per modum meriti, inquantum scilicet hec scientia secundum aliquid ordinatur ad opus meritorium. Ad secundum dicendum quod si intelligatur quod Deus sit subiectum in hac scientia sub ratione infinitatis, ita quod infinito modo comprehendatur in hac scientia, falsum est. Si autem intelligatur quod Deus secundum absolutam rationem seu considerationem est hic subiectum, idest inquantum est in potentia ad omnia que ei attribui possunt quocumque modo, cum hec sit infinita, sic dico quod est hic subiectum sub ratione infinitatis. Nec obstat quod intellectus creatus non potest de eo infinita cognoscere neque ipsum infinito modo, quia hoc non est ex parte obiecti se offerentis, set ex parte insufficientie nostri intellectus; si enim uel uix uel numquam in scientiis naturalibus, que proportionate sunt lumini naturali intellectus agentis, possumus peruenire ad perfectam notitiam subiecti *** -onum que eis attribuuntur et tamen dicimus in eis esse *** ad perfectam eius cognitionem non ueniamus mult*** -mus 130 secundum] an scrib. secundam?

142 subiecti] an scrib. obiecti?

192

DVRANDI SVPER SENT. I

Deum sub ratione sue infinitatis esse *** intellectus noster numquam ipsum infinito modo *** eleuetur quocumque lumine ad*** -litate diuine essentie; licet ergo *** , tamen oportet quod nos cognosce*** ratione sit ipse obiectum *** non autem nos *** sub ratione credibilis ***; enim prius *** obiectum *** Bo2va

| Queritur utrum theologia sit scientia. Videtur quod non, quia omnis scientia procedit ex principiis per se notis; set hec procedit ex credibilibus, que non ab omnibus conceduntur; ergo etc. Preterea scientia est habitus acquisitus; set fides, cui hec doctrina innititur, non est habitus acquisitus set infusus; ergo etc. Contra: Avgvstinvs XIV De Trinitate: Huic scientie illud tantummodo tribuitur quo fides saluberrima gignitur, etc. Intelligendum quod secundum Commentatorem super VIII Phisicorum scientia est habitus ueridicus conclusionum deductarum ex principiis necessariis et manifestis ipsi deducenti. Videndum est ergo utrum hec omnia competant theologie. Certum est quod theologia est habitus semper uerum dicens conclusionum deductarum ex principiis necessariis. Set utrum principia theologie sint euidentia ipsi theologo, diuersimode dicitur a diuersis. Qvidam enim dicunt quod sicut principia scientiarum acquisitarum sunt certa certitudine non solum adhesionis set etiam euidentie lumine naturali intellectus agentis, ita articuli fidei, qui sunt principia theologie in quodam lumine supernaturali, quod scilicet lumen est supra lumen fidei et infra lumen glorie, fiunt noti, non solum adhesione, quia hoc facit fides, set etiam euidentia. Et in illo lumine habetur scientia proprie dicta, que est theologia. Hoc autem declarant ipsi ratione, quia fortius est lumen supernaturale supposita fide quam lumen naturale intellectus agentis supposita cognitione sensus; set intellectus uirtute sui luminis naturalis elicit ex fantasmatibus principia que per rationes terminorum nota sunt; ergo multo fortius in uirtute luminis supernaturalis supposito lumine fidei intellectus negotians circa articulum elicere

150 Queritur … scientia] cf. Dur., Super Sent., Prol., 1 (1,1-62,1377) 155 Huic … 156 gignitur] Aug., De Trin., XIV, 1, 3 (424,59-61); cf. Dur., Super Sent., Prol., 1 (2,43-44) 158 scientia … 159 deducenti] cf. Guil. P. God., Lect. Thom., Prol., 1 (1rb); Olszewski, Dominican Theology (268, n. 46) 163 Quidam] cf. Henr. de Gand., Summa, 6, 1 (42vB-D); 13, 4 (92vN-93rN); 13, 7 (96rO97vZ); 13, 8 (97vA); Quodl. XII, 2 (14-18; 23-25); Dur., Super Sent., Prol., 1 (34,723-38,795)

145

150

155

160

165

170

175

APPENDIX

180

185

190

195

200

205

210

193

potest rationes terminorum ratione quorum articulus erit ex se notus. Addunt autem quod ista scientia habet adiunctum enigma, quod tamen in ratione sua non includit, sicut caritas eadem est in uia et in patria, tamen in uia habet quandam imperfectionem annexam, que non est de sua ratione; hoc autem lumen in quo sic euidenter noti sunt articuli fidei, ut dicunt, non omnes habent, set illi quorum est alios docere. Hic uidendum est utrum hec bene dicta sint uel non. Et ostendentur duo: primum est quod ficticium est ponere tale lumen; secundum erit quod si esset, non staret cum fide. Primum sic patet: illud quod est euidens in aliquo lumine tantum, impossibile est quod sit euidens non habenti illud lumen; set omnes rationes que adducuntur ad euidentiam articulorum eque euidentes sunt omnibus eruditis in philosophicis disciplinis, sicut sunt ponentibus istud lumen, immo, ut uerum dicatur, omnes tales rationes note sunt in naturali lumine intellectus, etiam sine lumine fidei; quare manifestum est quod ficticium et uanum est ponere tale lumen. Iterum quidquid inducitur ad articulum impossibile est quod inducatur ad probandum quod ita est, sicut quod Deus sit trinus et unus, set tantum induci potest ad ostendendum quod nullum impossibile sequitur ex articulo: hec autem ostenduntur ex hiis que nota sunt in lumine intellectus agentis; ergo etc. Secundum sic patet, scilicet quod si esset tale lumen in quo articuli noti essent notitia euidentie, quod ipsum euacuaret fidem. Intellectus enim alicui assentit dupliciter: uno modo, quia ad hoc mouetur ab ipso obiecto, quod est per se ipsum cognitum, sicut patet in primis principiis, quorum est intellectus, uel per aliud cognitum, sicut patet de conclusionibus, quarum est scientia; alio modo intellectus assentit alicui, non quia sufficienter moueatur ab obiecto proprio, set per quandam electionem uoluntatis declinat in unam partem, et si quidem hoc sit dubitatione et formidine alterius partis, erit opinio; si autem sit cum certitudine, erit fides. Illa autem uisa uel euidentia dicuntur que per se ipsa mouent intellectum nostrum. Ex hiis arguitur sic: impossibile est quod eidem respectu eiusdem insint contradictoria; set habenti fidem articuli non sunt euidentes, sicut patet ex ratione fidei, habenti autem illud lumen secundum eos articuli sunt uisi; ergo impossibile est quod illud lumen stet cum fide. Set dicet aliqvis quod non contradicunt hec, scilicet quod aliqua sint non uisa alicui in lumine fidei, set tantum credita, et quod sint ei uisa

194

DVRANDI SVPER SENT. I

in lumine superiori, quia si opposita hic insunt eidem et respectu eiusdem, non tamen secundum idem, quod requiritur ad contradictionem, quia unum secundum lumen fidei, aliud uero secundum lumen superius. Set hoc non ualet, primo quia secundum hoc uisio patrie non excluderet fidem uie cum utraque cognitio sit secundum aliud et aliud lumen. Et iterum licet secundum diuersas cognitiones aliquid possit esse ignotum et notum (uerbi gratia ignotum secundum sensum, quod tamen est notum secundum intellectum, sicut solem esse maiorem terra ignotum est secundum sensum, quod tamen cognitum et certissimum est secundum intellectum), tamen impossibile est quod unum et idem et secundum idem sit notum alicui secundum unam potentiam cognitiuam et ignotum secundum eandem in tali duplici lumine, quorum unum includit oppositum alterius. Sic autem se habent lumen fidei, quod de ratione sua includit non uisum, et istud lumen quod fingitur, quod de ratione sua includit euidentiam. Confirmatur autem hoc, quia, ut dicitur I Posteriorum, licet diuersi de eodem possint habere scientiam et opinionem, tamen impossibile est hoc circa unum et eundem hominem; set constat quod creditum eodem modo importat oppositum uisi uel euidentis, quia impossibile est quod eidem idem sit creditum et euidens, quantumcumque ponatur in alio lumine. Dicendum est ergo quod accipiendo proprie et stricte scientiam non est scientia de hiis que theologia considerat nisi in lumine glorie; de isto enim bene probat ratio adversariorvm superius inducta quod in eo possunt fieri euidentes articuli, set non in alio, quod possit stare cum lumine fidei, ut uisum est prius. Set accipiendo scientiam ut distinguitur contra opinionem, suppositionem et coniecturam, sic de eis est scientia que est theologia. Primum patet, quia secundum Philosophvm VI Ethicorum, si principia non sunt magis credita et nota conclusione, secundum accidens habetur scientia; set articuli fidei, qui sunt principia theologie, non sunt cogniti quantum ad euidentiam, que requiritur in scientia, ut uisum est; ergo nec conclusiones sunt proprie scite. Secundum patet, quia opinio aut

231 licet … 233 hominem] cf. Arist., An. post., I, 33, 89a23-b6; Dur., Super Sent., Prol., 1 (9,186-188 et 10,203-204) 244 si … 245 scientia] cf. Arist., Eth. Nic., VI, 3, 1139b34-35; Dur., Super Sent., Prol., 1 (28,606-607)

215

220

225

230

235

240

245

APPENDIX

250

255

195

suppositio habet de ratione sua annexam dubitationem; set fides excludit eam; quare etc. Minor patet, quia qui dubitat in fide infidelis est. Ad rationes autem in oppositum patet responsio. Prima enim ratio procedit de scientia stricte accepta. Ad secundam dicendum quod sicut differt intellectus, qui est habitus principiorum, a scientia, que est habitus conclusionum, eo quod habitus principiorum naturalis est, habitus autem conclusionum est acquisitus ex principiis, ita fides, que est habitus articulorum, est habitus infusus, set theologia est habitus conclusionum elicitarum ex illis principiis et est habitus acquisitus. Ratio autem ad oppositum procedit de scientia largo modo sumpta.

260

265

270

275

280

| Queritur utrum theologia sit practica uel speculatiua. Et uidetur quod sit practica, quia illa scientia est practica cuius finis est opus; set ille est finis theologie (Iac. 1: Estote factores uerbi et non auditores tantum); ergo etc. Oppositum arguitur: Nobilissima scientiarum est gratia sui, ut dicitur I Metaphisice; set hec est nobilissima; ergo est gratia sui; non est ergo practica, que est propter opus, set speculatiua. Intelligendum quod quamuis theologia sit una scientia, continet tamen propter suam perfectionem id quod pertinet ad operationem bonam et contemplationem ueram. Vnde et est speculatiua et est practica; set non est possibile quod hoc sit eque principaliter, quia non est possibile quod unius scientie sint duo fines eque principales; ad sciendum ergo quid ipsa sit principalius, utrum scilicet magis sit speculatiua uel magis practica, consideranda sunt tria. Primum est quid dicimus scientiam esse practicam uel speculatiuam; secundum erit utrum hec scientia aliquo modo possit dici practica uel speculatiua a fine ultimo, que est beatitudo; tertio ex hiis ostendetur propositum. De primo est intelligendum quod cum scientia sumat rationem ex obiecto siue subiecto, illa scientia dicitur speculatiua que considerat ens sub ratione entis uel generaliter uel secundum aliquam rationem determinatam, illa autem que considerat ens sub ratione boni uel uoliti est scientia practica. Cuius ratio est quia in intellectu speculatiuo 250 qui … 251 est] Thom., Super Ioh., 5, 662 (124) 261 Queritur … speculatiua] cf. Dur., Super Sent., Prol., 3 (80,1-90,207) 263 Estote … 264 tantum] Iac., 1, 22; cf. Dur., Super Sent., Prol., 3 (81,14) 265 Nobilissima … sui] cf. Arist., Metaph., I, 2, 982b25-983a5; Dur., Super Sent., Prol., 3 (80,5-6)

Bo4rb

196

DVRANDI SVPER SENT. I

fit processus a cognitione confusa et indeterminata ad cognitionem determinatam et perfectam, in intellectu autem practico semper est processus a fine ad ea que sunt ad finem. Omnes enim conclusiones sillogismi practici sunt hoc esse operandum uel non operandum; finis autem in operabilibus habet rationem primi uoliti et primi boni, sicut ens habet rationem primi cogniti; et ideo omnis habitus perficiens intellectum speculatiuum habet obiectum aliquod ens sub ratione communi entis operabilis, et ideo finis talis habitus est cognitio ueritatis determinata ad quam proceditur ex indeterminata cognitione principiorum uniuersalium, finis autem practici est operatio ad quam proceditur ex fine tamquam ex principio et itur ad ea que sunt ad finem seu propter finem. Et hoc est quod Philosophvs dicit II Metaphisice, quod speculatiua scientia differt a practica fine; ideo habet pro subiecto bonum sub ratione boni. De secundo est intelligendum quod theologia nullo modo loquendo proprie potest dici speculatiua uel practica a fine ultimo, qui est beatitudo. Cuius causa est quia cum finis scientie speculatiue sit consideratio ueritatis determinate concluse per demonstrationem, cuius habitus est scientia, impossibile uidetur quod aliquis habeat scientiam speculatiuam et non sit assequtus finem, quia impossibile est quod aliquis habeat habitum conclusionis et non possit exire in actum secundum suum habitum, quia habitus est quo quis potest uti cum uoluerit; set constat quod habens habitum theologie non propter hoc assequtus est finem ultimum, qui est beatitudo; ergo theologia non potest dici speculatiua propter illum finem. Iterum speculatiua scientia est propter scire; aut ergo propter scire quod est secundum habitum illius scientie cuius dicitur finis, aut propter scire quod est secundum alium habitum; non propter scire quod est secundum alium habitum, tum quia numquam inuenimus hoc in philosophicis disciplinis quod aliqua dicatur speculatiua propter hoc quod ordinetur ad scire quod est secundum habitum altioris scientie, tum etiam quia secundum hoc omnes scientie essent speculatiue et nulla practica, quia omnes practice scientie, que 295 speculatiua … fine] cf. Arist., Metaph., II, 1, 993b20-21; De an., III, 10, 433a14-15; Dur., Super Sent., Prol., 3 (83,58) 304 habitus … 305 uoluerit] Thom., S.th., I-II, 49, 3, sed contra; De malo, 6, resp. (149,352354); cf. Auerr., De an., III, 18 (438,26-29) 285 a fine] coni.: ad fiē Bo

285

290

295

300

305

310

315

APPENDIX

320

325

330

335

340

345

350

197

modificant passiones, ordinantur ulterius ad felicitatem naturalem, que consistit in actu intellectus speculatiui, sicut docet Philosophvs X Ethicor um. Oportet ergo quod scientia dicatur speculatiua, quia ordinatur ad scire quod est secundum eundem habitum, et hoc est manifeste intentio Philosophi; set constat quod speculatio que est in beatis non est secundum habitum theologie nostre, quia sicut ibi euacuatur fides per uisionem, ita euacuabitur habitus theologie nostre, que habet principia articulos fidei (destructo enim habitu principiorum necesse est destrui habitum conclusionum); quare manifestum est quod theologia non potest dici scientia speculatiua propter finem ultimum nec etiam practica, sicut satis est manifestum. Non enim beatitudo cadit sub opere nostro ita ut propter hoc theologia dicatur scientia practica. Est tamen ad hoc aduertendum quod omnis habitus intellectiuus, siue sit speculatiuus siue practicus, dicitur ordinari ad aliquem finem, eo quod est directus respectu illius finis, sicut scientie speculatiue dirigunt in consideratione ueritatis, propter quam sunt; scientie autem practice | dirigunt in operatione boni secundum rectam rationem, ipsum autem opus bonum respectu cuius dirigunt scientie practice et quod est finis scientiarum practicarum nichil prohibet ulterius ad aliquid aliud ordinari, quod quidem potest esse uel cognitio ueri uel quodcumque aliud; set hic ordo est uel meriti ad premium uel alicuius dispositionis ad aliquam ulteriorem perfectionem, qui ordo multum differt a primo, quia scientie sic ordinantur ad suos fines quod habens eas potest consequi finem suum cum uoluerit, in aliis autem, ubi aliquid ordinatur ad aliud per modum meriti, non sic est; non enim habens tantum meritum statim recipit premium nec dispositus ad aliquid statim recipit sue perfectionis complementum, immo expectatur quandoque utrumque ab alio sicut premium a dante. Et ideo, cum theologia in parte sit practica, ut dictum est, nichil prohibet opus respectu cuius ipsa dirigit ordinari ad beatitudinem per modum meriti, set tamen ex hoc non dicetur theologia speculatiua, etiam si beatitudo consistat in actu intellectus, quia secundum modum istum scientie practice, que dirigunt hominem in repressione passionum, essent speculatiue, quia per repressionem passionum efficitur homo melius dispositus ad scientias speculatiuas. 316 felicitatem … 317 speculatiui] cf. Arist., Eth. Nic., X, 7, 1177a12-21; Thom., S.c.g., III, 26, 2078 (35)

Bo4va

198

DVRANDI SVPER SENT. I

De tertio est intelligendum quod scientia aliqua potest dici practica uel speculatiua dupliciter: uno modo ex parte utentis uel addiscentis, alio modo ex natura ipsius scientie uel scibilis in ea considerati. Primo modo non est scientia speculatiua uel practica nisi secundum accidens; potest enim aliquis audire medicinam solum propter scire, que tamen de natura sua ordinatur ad opus, et similiter potest aliquis audire quamcumque scientiam speculatiuam propter lucrum. Vnde secundum hoc eadem scientia posset esse speculatiua et practica, inquantum a diuersis ordinari posset ad diuersos fines. Est ergo aliqua scientia dicenda simpliciter speculatiua uel practica ex natura scibilis in ea considerati. Est ergo intelligendum quod est aliquod scibile quod nullo modo est regula operis, sicut triangulum habere tres , aliud autem est quod nullam in se habet utilitatem nisi in relatione ad opus, sicut actus humani. Scientie que considerant primum scibile sic sunt speculatiue quod nullo modo practice, ille uero que considerant scibile secundo modo dictum sic sunt practice quod nullo modo sunt speculatiue. Est autem aliud scibile quod licet in se habeat magnam dignitatem, est tamen regula operandorum, et scientia que considerat tale scibile simul est speculatiua et practica. Talis autem est theologia, que considerat de Deo, cuius cognitio propter se querenda est, que tamen cum hoc regula est operandorum; principalius autem dicenda est talis scientia speculatiua quam practica. Cuius ratio est quia prior et principalior est consideratio qua consideratur aliquid quod non est a nobis operabile, licet ipsum sit regula operis in se et absolute, quam sit illa consideratio qua consideratur ut regula operis, sicut principalior est consideratio qua considerantur astra et motus eorum secundum se quam ea qua considerantur ut regula alicuius operis, puta nauigationis, et ideo astrologia per se et simpliciter est speculatiua, secundum quid autem practica. Set theologia considerat de Deo in se et absolute et ut est regula nostrorum operum per precepta et prohibitiones; ergo prior est prima consideratio et principalior secunda. Set secundum primam theologia est speculatiua, secundum autem secundam ipsa est practica; quare manifestum est quod theologia simpliciter dicenda est speculatiua, secundum quid autem practica. Iterum articuli fidei, qui sunt principia theologie, aut omnino nichil aut parum dicunt de operabili, sicut patet inducendo in omnibus; set constat quod tota scientia uirtualiter continetur in 363 triangulum … tres] cf. Arist., Top., II, 3, 110b6-7

355

360

365

370

375

380

385

APPENDIX

390

395

400

405

410

415

420

199

principiis, que tamen nichil aut parum dicunt de praxi, set tantum sunt speculabilia; quare manifestum est quod theologia simpliciter dicenda est speculatiua et non practica nisi secundum quid. Qvidam tamen dicunt quod nec est speculatiua nec practica, set affectiua, quia tota hec scientia est propter caritatem in anima edificandam. Istud non uidetur uerum, quia si diceretur affectiua, hoc esset uel ex affectione consequente uisionem patrie uel ex affectione uie. Non ex affectione patrie, quia secundum beatitudinem, ut uisum est, uel secundum aliquid quod sit in beatitudine hec scientia nullo modo denominari potest; set esto quod posset, adhuc magis diceretur speculatiua quam affectiua, quia, ut suppono nunc, principalius consistit beatitudo in uisione quam in delectatione. Iterum nec potest dici affectiua ab affectione uie que est per caritatem, quia caritas uie ordinatur ad opus meritorium ita ut etiam amittatur quandoque si non operetur; ergo secundum hoc deberet magis dici practica ab opere ad quod ordinatur caritas quam affectiua ab ipsa caritate. Preterea affectio sequitur operationem tam intellectus speculatiui quam practici, et communis est ambobus; commune autem non distinguitur contra specialia, sicut animal non distinguitur contra hominem et equum; ergo nichil est dictu distinguere scientiam affectiuam contra speculatiuam et practicam, quia tam hec quam illa est affectiua, nec est aliqua affectiua nisi sit speculatiua uel practica. Ad argumentum igitur in oppositum dicendum quod theologia practica est; includit enim documenta moralia, que ordinantur ad opus et non ad scire; set talia ipsa non considerat primo et principaliter, set secundario et ex consequenti. Argumentum autem in oppositum, si quis teneret oppositam partem, solueretur sic, quod sicut in scientiis que innituntur lumini naturali est dare scientiam speculatiuam et scientiam practicam et inter has nobilior est speculatiua, sic in scientiis que innituntur lumini diuino est dare scientiam practicam, scilicet theologiam nostram, et scientiam speculatiuam, scilicet scientiam beatorum, et hec est nobilior quam nostra scientia; tamen theologia nostra, quamquam sit practica, tamen nobilior est quacumque scientia speculatiua que innititur lumini naturali; quod enim scientia speculatiua sit nobilior

392 Quidam] cf. Alb., Super Sent., I, 1 (14,22-40 et 14,56-15,7); Aeg. Rom., Ord., Prol., 4 (7vQ-8rB); Dur., Super Sent., Prol., 3 (83,64-65)

200

DVRANDI SVPER SENT. I

quam practica, non habet locum nisi in illis quorum termini cognoscuntur in eodem lumine. [...]

Bo4vb

Queritur utrum theologia subalternet sibi alias scientias et subalternetur scientie beatorum. Dicendum quod cum subalternari sit sub alio poni, aliqua scientia potest dici subalternari alteri dupliciter: uno large et improprie, sicut si diceremus unam scientiam subalternare sibi aliam eo quod est nobilior, quia scientia ignobilior quodam modo, licet improprie, est sub scientia nobiliori, quia scilicet non attingit ad celsitudinem nobilitatis eius, quomodo dicere possemus metaphisicam subalternare sibi logicam. Et isto modo posset dici quod illa scientia subalternat sibi alias scientias possibiles homini in hac uita, quia est nobilior aliis, et subalternatur scientie beatorum, quia illa scientia est nobilior ista. Addit Dvrandvs quia etsi sit eadem scientia quantum ad rationem sui subiecti, tamen una est nobilior alia ratione luminis in quo; quod est secundum eius opinionem, quia ipse ponit quod Deus sub eadem ratione formali, scilicet inquantum Deus, est subiectum sue scientie et beatorum et nostre, et per consequens quod scientia Dei, beatorum et nostra de Deo sunt una scientia secundum speciem, quod non concedit Petrvs de Alvernia. Alio modo dicitur proprie una scientia | subalternari alteri quando principia scientie inferioris probantur per principia scientie superioris, sicut principia perspectiue probantur per principia geometrie. Et isto modo nec theologia subalternatur scientie alicui nec alia sibi. Cuius probatio est duplex: prima, quia in omnibus scientiis proprie subalternatis scientia superior dicit propter quid de illis de quibus inferior dicit solum quia, ut habetur in I Posteriorum; set theologia non dicit propter quid de illis de quibus alie scientie dicunt quia, nec aliqua alia dicit propter quid de illis de quibus ipsa dicit quia; ergo ipsa proprie non subalternatur alicui scientie nec alie sibi.

427 Queritur … 428 beatorum] cf. Dur., Super Sent. (= ?), Prol. 7-8 ( , 14ra-15rb π, 12ra-13rb); Iac. Met., Super Sent., Prol., 3-5 (67-74) 448 in … 450 quia] cf. Arist., An. post., I, 13, 79a11-16; Thom., Exp. Post., I, 41 (151,20-30); cf. Dur., Super Sent., Prol., 1 (33,704-708) 427 Queritur] Petrus de aluernia i.m. add. Bo

452 de illis] iter. Bo

425

430

435

440

445

450

APPENDIX 455

460

465

470

475

480

485

201

Est tamen hic aduertendum quod qvidam dicunt quod theologia subalternat sibi omnes humanas scientias et dicit propter quid de illis de quibus alie dicunt solum quia. De illis enim de quibus medicus dicit quia, scilicet quod contraria contrariis curantur uel quodcumque aliud illud sit, theologia dicit propter quid; dicit enim quod hec est uoluntas Dei, que est causa omnium effectuum. Set istud non uidetur ualere, quia scientia subalternans, que dicit propter quid, non accipit ipsum aut euidentiam eius ab ipso quia, set potius per ipsum propter quid notificat ipsum quia, sicut geometria non accipit euidentiam suorum principiorum per que demonstrat principia perspectiue ab ipsis principiis perspectiue; si enim hoc faceret, non demonstraret, quia demonstratio est ex notioribus; set theologia hoc, scilicet quod talis est uoluntas Dei, unde habet? Certe ex ipso quia. Ex hoc enim quod uidet quod contraria curantur contrariis et nichil potest fieri contra uoluntatem diuinam, scit quod hec est uoluntas Dei, et non ex alio; suum ergo propter quid scit ex ipso quia et non quia ex ipso propter quid; quare manifestum est quod non est ibi subalternatio proprie dicta. Secunda ratio est illa: principia superioris scientie non descendunt in principia inferioris scientie, nisi quia subiectum descendit in subiectum (principia enim proportionantur generi subiecto); set subiectum theologie non descendit in subiectum alterius scientie nec subiectum alterius scientie descendit in subiectum theologie. Proprium Petri de Alvernia. Nec subiectum scientie beatorum de Deo descendit in scientiam istam, quia ibi est subiectum Deus sub ratione qua uidetur uisione aperta, in ista autem est subiectum sub ratione qua est non uisum. Et manifestum est quod sub ista ratione in hanc scientiam non descendit, quia hoc modo non est a nobis intelligibilis, nec subiectum huius scientie secundum rationem qua consideratur in hac scientia descendit in alias scientias nec includitur in subiectis aliarum scientiarum, quia ratio secundum quam in hac scientia consideratur, siue inquantum Deus absolute siue aliter secundum diuersos modos ponendi, excedit alias scientias, nec hoc modo est intelligibilis in aliis; ergo nec ipsa proprie subalternatur alii nec alia sibi. Hoc oportuit facere in hac questione ne multotiens

455 theologia … 456 scientias] cf. Henr. de Gand., Summa, 7, 4, resp. (52vE-53rG) 458 contraria … curantur] Isid., Etym., IV, 9, 7 455 Est tamen] Additio Durandi i.m. add. Bo

202

DVRANDI SVPER SENT. I

idem scriberetur, quia ille Dvrandvs est quidam latrunculus Petri de Alvernia, sicut sunt communiter omnes Gallici, utpote homines nullius inuentionis existentes. Bo5rb Bo5vb

| Vtrum Deus sit unus. [...] | Videtur quod non sit tantum unus Deus. Magis et minus dicuntur per relationem ad aliquid summe tale; set in rebus est dare magis et minus malum; ergo est dare summe malum; set summe malum non potest causari a summe bono, quia unum nichil habet alterius, nec formaliter nec uirtualiter, et tamen oportet quod causa habeat in se causatum, saltem uirtualiter; ergo oportet ad minus ponere duo prima principia, unum bonorum, quod est summe bonum, et aliud malorum, quod est summe malum; set primum principium dicimus Deum; ergo sunt duo dii. Set contra: Exod. 20: Audi, Israel etc. Responsio. Dicendum est quod necesse est ponere tantum unum Deum, principium omnium aliorum que sunt. Et hoc conuincitur ex tribus, scilicet ex creaturarum imperfectione, ex earum ordinata connexione et ex ipsius Dei cognitione. Primum patet sic: secundum IX Metaphisice licet in eodem potentia precedat actum, tamen simpliciter actus precedit potentiam, quia omne ens in potentia fit actu per aliquod actu ens; omne autem imperfectum respectu perfecti comparatur sicut potentia ad actum (actus enim et perfectio idem ); ergo simpliciter omne imperfectum presupponit tamquam principium aliquod perfectum. Cum ergo in entibus uideamus multa imperfecta, necesse est, cum non sit procedere in infinitum, quod sit dare aliquod summe perfectum in quo nichil sit imperfectionis. Quod autem tale necessario sit unum tantum, patet; si enim plura essent, aut differrent specie aut numero. Non specie, quia differentia specifica est per differentias formales, quarum quelibet dicit aliquid perfectionis, et ita simpliciter nullum eorum esset perfectum nec ex consequenti primum, sicut ostensum est. Nec numero possunt differre, quia secundum omnes immaterialia omnino et separata secundum esse uel non possunt multiplicari secundum numerum uel ratio 489 ille … 491 existentes] cf. Decker, Die Gotteslehre des Jakob von Metz (84-85); Courtenay, “Peter of Auvergne” (23-24) 493 Vtrum … unus1] cf. Dur., Super Sent., I, 2, 1 (117,1-125,158) 502 Audi Israel] cf. Ex., 20, 2-3; Deut., 6, 4 et 13-14; Dur., Super Sent., I, 2, 1 (118,27-28) 507 licet … 509 ens] cf. Arist., Metaph., IX, 8, 1049b17-27 520 immaterialia … 522 agente] cf. Thom., S.th., I, 50, 3-4; I, 76, 2, arg. 1 et ad 1

490

495

500

505

510

515

520

APPENDIX

525

530

535

540

545

550

203

multiplicationis eorum est ab agente; set primum principium est immateriale, ut post demonstrabitur; ergo non possunt esse plura prima principia nisi per agens causans et multiplicans ea; set quod causam habet non est primum principium; ergo impossibile est esse plura principia. Secundo patet idem ex creaturarum ordine et connexione. Quecumque enim habent inter se essentialem ordinem secundum gradum nature ordinantur sub aliquo primo et supremo in illa natura, quia cum ordo includat prius et posterius, prius autem et posterius dicantur per relationem ad aliquod primum, oportet quod in omni ordine sit dare aliquod primum, et si est ordo secundum gradum nature, erit primum et supremum; set quecumque sunt aut esse possunt necessario habent inter se ordinem essentialem secundum gradum nature; ergo quecumque sunt uel esse possunt ordinantur sub aliquo uno supremo, quod dicimus Deum; ergo non est possibile esse nisi unum Deum. Probatio assumpte, scilicet quod quecumque sunt aut esse possunt necessario habent inter se ordinem essentialem, et loquor de speciebus, quia indiuidua sub specie non ordinantur nisi secundum accidens. Philosophvs in VIII Met aphisice comparat species rerum numeris, in quibus aliquo addito uel substracto statim uariatur species numeri. Ex hoc statim posset concludi propositum; non enim sunt duo numeri specie differentes nec esse possunt qui equaliter distent ab unitate. Vnde Deus non posset facere aliam speciem numeri a quaternario que nec plus nec minus distaret ab unitate quam quaternarius, immo necessario in alio gradu distaret; immo plus, Deus non posset inter duas species numeri habentes immediatum ordinem creare aliam speciem que non esset aliqua illarum, sicut inter ternarium et quaternarium que non esset aut ternarius aut quaternarius. Sic ergo est in omnibus creatis quod omnes rerum species essentialem ordinem habent ad se inuicem ita ut nec sint nec esse possint due species in eodem gradu nec possit creari inter duas species tertia media. Supposito ergo secundum beatum Avgvstinvm XII Confessionum quod materia prima sit maxime 540 comparat … 542 numeri] cf. Arist., Metaph., VIII, 3, 1043b30-1044a11; Auct. Ar., 1, 204 (132,45-48); cf. Dur., Super Sent., I, 2, 1 (118,18-19; 121,84-85) 554 materia … 555 sit] cf. Aug., Conf., XII, 6 et XII, 7 (219,13-15 et 220,13-16); Thom., S.th., I, 115, 1, ad 4 547 Deus … inter] iter. Bo

204

DVRANDI SVPER SENT. I

distans a causa prima, in tantum ut prope nichil sit nec sub ipsa aliquid possit creari imperfectius aut magis distans a primo, hoc inquam supposito, patet ex premissis quod a materia prima, sub qua nichil potest creari, usque ad primum siue supremum angelum inclusiue sic ordinate sunt res ut nichil alterius speciei creari possit; dico autem “usque ad supremum” et non “usque ad Deum”, quia secundum qvosdam inter materiam primam et angelum supremum nichil possit creari, tamen inter angelum supremum et Deum possunt infinite angelorum species creari una supra aliam propter infinitos gradus imitabilitatis in causa prima. Patet ergo quod omnes species rerum que sunt aut esse possunt habent inter se ordinem essentialem; ergo ordinantur sub aliquo uno supremo, quod dicimus Deum. Ex premissis patet quod Deus non posset facere alium mundum corporeum differentem specie ab isto, set differentem solo numero, quia sub materia prima nichil potest creari nec aliquid aliud in eadem distantia ad causam primam, ut dictum est, nec supra materiam primam usque ad supremum angelum, nisi illa que creata sunt; supra supremum autem angelum secundum qvosdam possunt alie species angelorum creari, set ille non facerent mundum corporeum, set caderent in eodem ordine cum speciebus huius mundi, sicut et angeli qui nunc sunt. Insufficienter ergo improbant aliqvi rationem de connexione et ordine creaturarum dicentes quod Deus posset facere alium mundum qui non haberet ordinem ad istum, quia ut uisum est, ille mundus non differret nec differre posset ab illo specie, set numero tantum; que autem solo numero differunt in idem principium reducuntur. Tertia ratio sumitur ex ipsius Dei cognitione: constat enim quod cum cognoscens sit nobilius non cognoscente et uiuens non uiuente, oportet primum principium, a quo deriuantur perfectiones omnium rerum, esse uiuens et cognoscens; cognitum autem oportet esse in cognoscente uel per se uel secundum similitudinem. Ex hoc sic: si sint duo prima principia, aut unum cognoscet aliud et econuerso aut non; non potest dici quod non, quia contra rationem primi principii est

561 inter … 564 prima] cf. Thom. Sutt., Quodl. III, 6 (379,39-381,86) 575 Insufficienter … 580 reducuntur] cf. Hugo de Nou., Super Sent., I, 44, 2 (144,12-17; 146,59-66) 559 ut nichil] iter. sed ut nichil1 del. Bo

555

560

565

570

575

580

585

APPENDIX

590

595

600

605

610

615

620

205

quod non cognoscat omne cognoscibile, quia hoc ad perfectionem pertinet; si uero unum cognoscit aliud et econuerso, aut cognoscit ipsum per suam substantiam aut per speciem aliam a sua substantia; si cognoscit ipsum per suam substantiam, oportet quod substantia unius sit similitudo uel ymago uel ydea substantie alterius; set hoc est impossibile; similitudo enim rei uel est causatiua rei, sicut sunt ydee in mente diuina et ars in mente artificis, aut est causata a rebus, sicut species coloris in oculo, aut est influxa a specie causatiua, sicut species in mente angeli sunt quedam influxiones ydearum que sunt in mente diuina; set constat quod substantia unius primi principii non est causatiua alterius, quia tunc illud non esset primum principium, nec causata, quia tunc cognoscens esset principiatum, nec influxa a superiore ydea, quia tunc neutrum esset principium; quare impossibile est quod unum cognoscat aliud per suam substantiam. Item nec per speciem additam substantie, quia tunc cognoscens esset in potentia | receptiua alterius, quod est imperfectionis, que non congruit primo principio. Et preterea hoc expresse determinat Philosophvs XII Met aphisice, scilicet quod primum principium non est cognitum per speciem additam substantie sue. Ad illud autem quod in oppositum obicitur, scilicet quod magis et minus dicuntur per relationem ad aliquid quod est summe tale, dicendum quod hoc tantum habet ueritatem in effectibus positiue dictis, non autem in priuatiue dictis. Cuius ratio est quia unumquodque reducitur in causam suam, secundum quod ab ea habet esse; positiue autem dicta positiuam causam habent et positiue influentem et ideo positiue reducuntur in eam. Et propter hoc ubi est magis et minus positiue, est aliquid summe tale positiue loquendo. Priuatiua autem non habent causam positiue dictam uel positiue influentem, set magis causam deficientem et ideo priuatiuam, non reducuntur positiue in causam aliquam positiuam uel in ea positiue influentem ita ut sit aliquid summe priuatiuum quod causet alia priuatiua, set reducuntur priuatiue in causam positiuam, non a qua fiunt, set a qua deficiunt. Et ideo malum, cum dicat priuationem,

605 primum … 606 sue] cf. Arist., Metaph., XII, 7, 1072b20-22; Bern. Tril., Qu. disp. de cogn. an. sep., 3, resp. (78,2-3) 607 Ad … 623 eo] cf. Dur., Super Sent., I, 2, 1 (123,124-124,138) 599 esset] non praem. sed del. Bo

608 aliquid] coni. (cf. 117,9): aliquod Bo

Bo6ra

206

DVRANDI SVPER SENT. I

non arguit esse summe malum a quo causetur, set arguit esse summe bonum a quo deficiat, et magis et minus malum secundum quod magis et minus deficiunt ab eo. [...] 625

Bo6rb

Queritur utrum pluralitas attributorum sumatur in comparatione ad intellectum nostrum uel possint attributa in Deo differre ratione circumscripta actione cuiuscumque intellectus creati. Et uidetur quod circumscripto omni intellectu creato attributa differant in Deo ratione, quia Deus amat se secundum quod bonus est, et non sub ratione ueri, intelligit autem se sub ratione ueri et non sub ratione boni; set circumscripto omni intellectu creato Deus intelligit se et amat se; ergo circumscripto omni intellectu creato in Deo differunt ratio ueri et boni. Iterum plus differunt ea que differunt re quam illa que differunt sola ratione; set circumscripto omni intellectu creato aliqua sunt differentia realiter in diuinis, sicut sunt persone, | sine repugnantia ad unitatem essentie; ergo multo fortius possunt attributa differre ratione in diuinis circumscripto omni intellectu creato. Preterea Deus deitate est Deus; Pater autem paternitate non est Deus; ergo uidetur quod deitas et paternitas in diuinis differant ratione, quare similiter et attributa, amota omni operatione intellectus. Contra: Commentator in XI Metaphisice loquens de huius nominibus dicit quod multiplicitas quam ista nomina pretendunt est in Deo tantum secundum intellectum nostrum et nullo modo secundum rem. Preterea quidquid est in Deo est Deus; si ergo ille rationes secundum quas attributa differunt sunt in Deo, ipse sunt Deus; set Deus est unus et simplex; ergo ille rationes, secundum quod in Deo sunt, non sunt plures. Responsio. Quod plura Deo attribuantur, nemo dubitat; quidquid enim perfectionis est in effectibus, totum oportet esse in causa prima et secundum modum eminentiorem. Que quidem eminentia attenditur quantum ad tria, scilicet quantum ad uniuersalitatem, quia in Deo sunt omnes perfectiones adunate, que non congregantur in creatura aliqua. Item quantum ad plenitudinem, quia est ibi sapientia 626 Queritur … 628 creati] Dur., Super Sent., I, 2, 2 (126,1-148,488) 644 multiplicitas … 646 rem] cf. Auerr., Metaph., XII, 39 (322vK-L et 323rC)

630

635

640

645

650

655

APPENDIX

660

665

670

675

680

685

690

207

sine defectu et similiter de aliis attributis, quod non est in creaturis. Et similiter quantum ad unitatem; que enim in creaturis diuersa sunt in Deo sunt unum. Et quia in illo uno prehabet omnia, ideo secundum id unum causat omnia, et non econuerso per hoc quod causat alia, puta bonitatem in creaturis aut sapientiam, per hoc est bonus et sapiens, set per hoc quod est bonus et sapiens, per hoc causat talia in creaturis; licet enim nos non deueniamus in cognitionem horum que Deo attribuuntur nisi ex hiis que inuenimus in creaturis, tamen bene discernimus per intellectum quod ea que sunt in Deo non causantur a creaturis, set econuerso. Iste ergo perfectiones, cum in Deo nominent eandem rem, differre non possunt nisi sola ratione. Et de hac pluralitate rationis est questio utrum sit ab intellectu nostro tantum uel possit esse hec diuersitas rationum in Deo circumscripto omni intellectu creato. Et ad huius intellectum consideranda sunt tria. Primum est quid uocamus rationem et differre ratione; secundum erit quomodo ratio dicitur esse uel fundari in re; tertio ostendetur propositum, quomodo scilicet attributa differunt in Deo ratione. De primo est intelligendum quod ratio, prout hic loquimur, nichil est aliud quam conceptus formatus de re iuxta quem impono nomen rei. Vnde secundum quod possunt diuersi conceptus formari de re propter diuersitatem perfectionum uel habitudinum inuentarum in ipsa re, secundum hoc imponimus uni rei diuersa nomina, que licet unum et idem significent, quia tamen ex alio conceptu rei imponuntur, dicuntur differre ratione. Res ergo a se ipsa dicitur differre ratione, quia eius sunt diuersi conceptus formati ex diuersis perfectionibus uel habitudinibus repertis in re. Non est idem rationes differre et differre ratione; ratio enim, cum nominet conceptum mentis, ut dictum est, est in se aliqua res causata ex principiis naturalibus, scilicet ab intellectu agente et possibili negotiantibus circa rem intellectam. Vnde diuersi conceptus quos rationes dicimus sunt in se quedam res realiter et essentialiter differentes. Differentia ergo rationum ad se inuicem est differentia realis. Res autem extra animam dicitur a se ipsa differre ratione, inquantum de ipsa formantur diuerse rationes, que tamen inter se sunt diuerse res realiter differentes. Et est per omnia simile huic quod aliqvi dicunt quod res extra animam 691 res … 695 esse] cf. Heru. Nat., De sec. intent., 1, 1 (333-335) 660 alia] an scrib. talia?

667 eandem] coni.: eadem Bo

208

DVRANDI SVPER SENT. I

dicuntur esse in anima intentionaliter, quia eius intentio est in anima; ipsa tamen intentio, cum sit in se quedam res existens subiectiue in intellectu, realiter est in anima et non intentionaliter, quia eius non est alia intentio per quam dicatur intentionaliter in anima esse. Sic aliqua dicuntur differre ratione quorum tamen rationes differunt re. Sic ergo patet primum, scilicet quid est ratio et quid est differre ratione. De secundo est intelligendum quod aliquid dicitur fundari in eo a quo firmitatem habet; ratio autem quam dicimus conceptum mentis duplicem firmitatem habet, scilicet sui esse et sue ueritatis, secundum quod dicimus conceptum esse uerum et non fictum. Primam firmitatem habet ratio, sicut et quodlibet aliud accidens, a suo subiecto, quod est intellectus, cuius est concipere rationem. Secundam firmitatem habet ratio uel conceptus ab obiecto tamquam a significato, secundum quod dicitur 1 Per yarmenias quod passiones que sunt in anima sunt note uel signa rerum que sunt extra, et ab eo quod res est uel non est, oratio et intellectus ueritatem habet aut falsitatem. Ratio ergo dicitur esse uel fundari in re, non quod sit in ipsa sicut in subiecto, quia sic est in intellectu a quo habet firmitatem sui esse, set dicitur ratio esse in re tamquam in fundamento prestante ueritatem conceptui meo, si tamen ego recte concepi. Et inde est quod ille conceptus cui respondet aliquid in re, uel immediate, sicut est conceptus hominis, uel mediate, sicut est conceptus secundarum intentionum, dicitur uerus et non fictus; ille autem cui nichil extra respondet dicitur conceptus fictus, sicut est conceptus chimere. Et tamen quantum ad primam firmitatem conceptus, que est in essendo absolute, ita uera res est et ueram entitatem habet in intellectu conceptus chimere, sicut conceptus hominis, set deest ei firmitas quam debet habere ab obiecto inquantum est signum rei extra. Ex hiis duobus apparet tertium, quod est principale propositum, scilicet quod attributa que in Deo sunt non differunt actu secundum rationem circumscripto omni intellectu creato, quod potest conuinci ex duobus. Primum est quia illa non possunt differre ratione quorum non possunt formari diuersi conceptus uel diuerse rationes; set de attributis diuinis circumscripto omni intellectu creato non possunt formari diuersi conceptus uel diuerse rationes; ergo etc. Maior apparet 705 passiones … 706 extra] cf. Arist., De interpr., 1, 16a3-4 705 significato] scr.: signato Bo

716 que] qui praem. sed del. Bo

717 est] s.u. Bo

695

700

705

710

715

720

725

APPENDIX

730

735

740

745

750

755

760

765

209

ex primo declarato prius, ubi dictum est quod idem est differre ratione et habere in intellectu conceptus uel rationes differentes; et ideo si unum non est possibile, nec reliquum. Minor probatur ex eodem; diuerse enim rationes sunt diuersi conceptus formati de eadem re qui subiectiue sunt in intellectu realiter inter se differentes; intellectus ergo ille qui quidquid concipit concipit uno et simplicissimo conceptu non potest formare diuersas rationes, nec de se nec de alio; set intellectus diuinus quidquid intelligit intelligit uno et simplicissimo conceptu et eterno; ergo intellectus diuinus non potest de se aut de alio formare diuersas rationes. Set per suppositum tvvm non est aliquis intellectus nisi diuinus; ergo circumscripto omni intellectu creato impossibile est quod attributa diuina actualiter differant ratione. Dico autem “actualiter”, quia dato quod non esset intellectus formans conceptus diuersos de attributis, tamen in Deo esset unde diuerse rationes formari possent si esset intellectus qui formaret; et ita attributa diuina differunt ratione, non actu, set potentia circumscripta operatione intellectus creati. Secundo hoc apparet, quia rationes ille quibus attributa dicuntur differre secundum rationem, oportet quod sint diuerse; si enim essent omnino idem, secundum eas non differrent, set conuenirent; set non possunt diuerse esse solum secundum rationem, quia tunc earum essent diuerse rationes (hoc enim est differre ratione, ut dictum fuit); et tunc ratione essent alie | rationes de quarum diuersitate quererem, et esset processus in infinitum. Oportet ergo quod rationes attributorum differant re; set impossibile est in diuinis dare aliquam diuersitatem realem nisi inter relatiua; cum ergo rationes attributorum non dicantur ad se inuicem relatiue, sicut nec attributa, impossibile est quod circumscripto intellectu creato attributa differant ratione. A quo est ergo diuersitas attributorum? Patet quod est completiue ab intellectu creato, a Deo autem tamquam prestante fundamentum ueritatis conceptibus formatis de ipso; quia enim Deus in se aggregat omnium perfectionum genera, intellectus noster propter sui debilitatem non potest uno conceptu totaliter diuinam essentiam comprehendere, set de diuersis perfectionibus diuersos conceptus format et secundum hoc diuersis nominibus nominat Deum, que nomina idem significant, set sub alia ratione, quia sunt imposita secundum alium conceptum. Deus autem, qui se uno conceptu perfecte comprehendit, uno solo se totaliter et perfecte dicit, scilicet Verbo suo. Nec ualet sophysticatio aliqvorvm qui dicunt quod Deus

Bo6va

210

DVRANDI SVPER SENT. I

intelligit se diuersimode intelligibilem et diligibilem seu alio modo intelligibilem et diligibilem, quia li diuersimode potest determinare hoc quod est intelligit, et sic est falsa, et sub hoc sensu concludunt dicentes quod in intellectu diuino est diuersitas rationis circumscripto intellectu creato; uel potest determinare hoc quod est intelligibile ita ut sit sensus “Deus intelligit se diuersimode intelligibilem uel amabilem”, et sic potest esse uera (sic enim Deus intelligit se diuersimode intelligibilem non a se, set a creatura, uel imitabilem a creatura diuersimode), et tunc est pro nobis. Ad argumenta in oppositum dicendum quod sicut intellectus et uoluntas in diuinis sunt una simplicissima res eo quod absolute dicuntur et eorum est unus simplicissimus actus, ita ratio secundum quam Deus se intelligit et secundum quam se diligit una penitus est in Deo, non differens ullo modo nisi penes nostrum conceptum. Set etiam, ut plus dicatur, non solum in Deo, set etiam in creaturis idem sub eadem ratione obiecti realis est obiectum intellectus et uoluntatis. Hoc autem nunc supponatur, quia hoc probabitur inferius, ubi ostendetur quod ratio ueri et boni non sunt formales rationes obiecti intellectus et uoluntatis, set tantum diuerse rationes nominum. Ad secundum dicendum quod bene uerum est quod plus differunt ea que differunt re quam ea que differunt ratione solum, nisi differentia rationis includat cum hoc differentiam rei. Modo sic est quod dicere quod attributa differant ratione in Deo circumscripto omni intellectu creato, istud includat realem differentiam esse in Deo secundum absoluta, que maior est differentia quam sit differentia relatiuorum; immo hec est impossibilis in diuinis, scilicet differentia absolutorum. Quod autem includatur talis differentia, patet, quia rationes secundum quas dicuntur aliqua differre, tales inquam rationes inter se differunt, non ratione, quia sic esset procedere in infinitum, set re absoluta, quia una non refertur ad aliam. Et ideo si non esset intellectus creatus in quo ille rationes sic realiter differentes essent sicut in subiecto, oporteret quod essent subiectiue in intellectu diuino et tunc in Deo essent aliqua in absoluto differentia, quod est impossibile. Ad aliud dicendum quod paternitas et deitas idem sunt re et ratione circumscripto omni intellectu creato actu, set potentia differunt, inquantum diuerse rationes de eis formari possunt. Et tv dicis: 782 inferius] cf. Appendix (237,1702-1705)

770

775

780

785

790

795

800

APPENDIX

805

810

815

820

825

830

835

211

“Pater est Deus deitate, non autem paternitate”, dico quod loquendo secundum formalem predicationem Deus est Deus deitate, non autem paternitate, set loquendo per idemptitatem Deus est Deus paternitate sicut deitate. Modo formalis predicatio uel quecumque predicatio respicit actum intellectus, et ideo horum differentia adhuc completiue est ab intellectu. Alio autem modo dicitur ad istam questionem sic, quod aliqua dicuntur differre ratione multipliciter. Vno enim modo aliqua dicuntur differre ratione, quia differunt diffinitione; diffinitio enim est ratio quam significat nomen, ut dicitur IV Metaphisice; et secundum hunc modum dicimus quod obiecta diuersarum potentiarum apprehensiuarum differunt ratione, non solum ratione quam solus intellectus format, set ratione indicante quid est, sicut color differt a sono ratione diffinitiua dicente quid utrumque est, sicut accidentia habent quid . Et que sic differunt ratione, si sint absoluta, differunt re. Sic autem nullus ponit attributa diuina differre a se inuicem. Alio modo dicuntur aliqua differre ratione propter solam actionem intellectus negotiantis circa ea et non propter aliquam realem diuersitatem repertam in re, set ex eo solo quod intellectus apprehendit rem unam omnino diuersimode se habere uel in se propter diuersas perfectiones et proprietates absolutas in ea existentes, sicut est in attributis, uel in comparatione ad aliud, sicut est in ydeis, ita quod ratio appellatur non ipse conceptus quo formaliter intelligimus, qui scilicet est ipsum intelligere, set appellatur ratio habitudo aliqua cum ipsa re obiectiue intellecta. Et hic uidetur magis proprius modus loquendi quam precedens. Dato enim quod ego una intellectione intelligerem columpnam michi primo dextram et post sinistram, nichilominus possem uere dicere quod columpna differt ratione secundum quod dextra et secundum quod sinistra, non propter hoc quod formauerim diuersos conceptus uel diuersas intellectiones de ea, set quia uno actu intelligendi apprehendi eam sub diuersis habitudinibus; habitudo ergo circa rem obiectiue intellecta uocatur ratio et diuerse habitudines uocantur diuerse rationes

811 diffinitio … 812 nomen] Auct. Ar., 1, 116 (124,82); cf. Arist., Metaph., IV, 7, 1012a23-24; Thom., In Metaph., IV, 16, 733 (202b); Dur., Super Sent., I, 2, 2 (129,74) 827 Et … 836 re] cf. Dur., Super Sent., I, 2, 2 (126,18-127,25; 129,71-130,84) 814 solus] i.m. Bo

212

Bo6vb

DVRANDI SVPER SENT. I

inquantum sunt intellecte cum ipsa re; et pluralitas talium rationum nullam pluralitatem realem arguit in ipsa re, ut de se patet, nec in intellectu, quia nichil arguit pluralitatem in intellectu realem nisi plurificet actum intelligendi. Diuerse autem habitudines obiectiue intellecte cum ipsa re non plurificant actum intelligendi; immo necesse est ut uno actu intellectus apprehendat rem sub diuersis habitudinibus si debeat ponere differentiam inter eas, sicut et Philosophvs dicit quod necesse est potentiam que ponit differentiam inter diuersa sensibilia simul apprehendere utrumque. Pluralitas ergo obiectorum uel aliquarum habitudinum circa obiecta numquam arguit pluralitatem esse realiter in intellectu, nisi talia obiecta intellecta sint per diuersas species uel per diuersos actus intelligendi. Et ideo cum intellectus noster uel saltem diuinus per unam speciem que est sua substantia et per unum simplicissimum actum intelligendi possit intelligere diuersas habitudines obiectiue circa rem intellectas, manifestum est quod diuersitas rationis circa rem intellectam nullo modo arguit diuersitatem realem circa ipsum intellectum. Et in hoc refelluntur due rationes prius posite pro contraria opinione. Sic ergo secundum istos circumscripto omni intellectu creato possibile est aliqua differre in diuinis secundum rationem, etiam actualiter, inquantum intellectus diuinus potest suam essentiam apprehendere obiectiue sub diuersis perfectionibus uel habitudinibus; et secundum hoc dicimus attributa differre ratione et ydeas in Deo, nisi quod aliter sumitur differentia attributorum in Deo et differentia ydearum. Iuxta quod est intelligendum quod perfectionum que reperiuntur in creaturis quedam perficiunt res in esse suo quiditatiuo; et ille perfectiones limitate sunt de natura sua et habent gradum inter se et imperfectionem includunt. Et istis perfectionibus, cum imperfectionem | includant, impossibile est quod sit aliquid absolutum in diuinis eis correspondens, quia in Deo nulla est imperfectio, set quidquid eis respondet in diuinis oportet ut sumatur in habitudine ad creaturas ita ut imperfectio sit secundum rem in creaturis, in Deo autem nullo modo, nisi quantum ad aliquam rationem, secundum quod intellectus diuinus apprehendit se ut

843 necesse … 844 utrumque] cf. Arist., De an., III, 2, 427a11-14; Thom., Sent. De an., II, 27 (185,189-194) 850 intellectas] coni.: intellectam Bo

851 intellectam] an scrib. intellecte?

840

845

850

855

860

865

APPENDIX 870

875

880

885

890

895

900

905

213

imitabilem ab aliquibus creaturis magis perfecte uel in perfectiori gradu, ab aliis autem in imperfectiori; et secundum hoc sumitur in Deo differentia ydearum. Alie autem sunt perfectiones in creaturis que perficiunt eas in bene esse simpliciter et in ratione sua nullam imperfectionem includunt; et tales perfectiones sunt quecumque simpliciter melius est inesse quam non inesse, sicut sapientia etc. Et tales perfectiones secundum perfectissimam rationem suam sunt in diuinis, etiam circumscripta omni habitudine ad creaturas, quia quidquid est perfectionis in creaturis ex se et ex natura sua reperitur in diuinis; et hee perfectiones in Deo attributa dicuntur, quorum differentia sumitur ex hoc quod intellectus diuinus negotians circa naturam suam apprehendit se sub hiis diuersis perfectionibus absolute circumscripta omni habitudine ad creaturas. Ex quo patet quod in diuinis est triplex differentia: quedam enim differunt ratione, set necessario per comparationem ad creaturas, sicut ydee; quedam uero differunt ratione sine comparatione ad creaturas, sicut attributa; quedam autem differunt re, sicut persone diuine. Rationes autem in oppositum non cogunt. Prima enim bene dicit quia hec multiplicitas non est in Deo secundum rem, set solum secundum intellectum; et hoc uerum est, set non est hoc tantum intelligendum de intellectu nostro, set de increato, ut uisum fuit. Ad aliud dicendum quod quidquid est in Deo est Deus si sit in Deo subiectiue, si autem obiectiue, non oportet; Deus enim alia a se intelligit et se et diuersas perfectiones in se, que quidem perfectiones, etsi sint idem re inquantum sunt in Deo uel diuine, tamen secundum propriam rationem suam diuerse sunt; et ideo intellectus diuinus intelligens se sub hiis perfectionibus uerissime apprehendit eas differre ratione. Alia est opinio quod pluralitas attributorum potest esse in intellectu creato uel increato, non tamen sine habitudine ad creaturas. Quod declaratur, quia intellectus diuinus intelligendo essentiam intelligit omnes eius perfectiones, que quia diuersimode participantur uel nate sunt participari a creaturis, ponit inter eas differentiam rationis et non aliter. Set intellectus noster, qui non consurgit in notitiam diuinorum nisi ex creaturis, non dicit attributa differre in Deo secundum rationem nisi propter differentiam eorum quam uidet in creaturis. Et hoc probatur, quia illud quod est simpliciter et omnimode unum, si 873 nullam] coni.: nulla Bo

900 declaratur] coni.: declarat Bo

214

DVRANDI SVPER SENT. I

apprehendatur tantum secundum rationem que conuenit sibi absolute, necesse est quod sub una ratione tantum apprehendatur; set omnes perfectiones attributorum sunt in Deo unitissime unum et quidquid in diuinis absolute dicitur; ergo si hec apprehendantur tantum ut in Deo sunt, sine omni respectu ad extrinsecum, necesse est quod apprehendantur sub una ratione. Hoc etiam uidemus in creaturis; numquam enim in aliquo uno realiter ut sic ponimus diuersitatem rationis, nisi comparando ipsum per intellectum ad aliqua plura realiter differentia, sicut potest induci in omnibus exemplis. Similiter intellectus diuinus considerans essentiam suam participari a creaturis secundum diuersas perfectiones potest in eis apprehendere diuersitatem rationis ut in se sunt. Nec ualent rationes contrarie opinionis, que sunt tres. Vna, que tacta est, de pluralitate personarum, que est maior quam pluralitas attributorum. Alia est quia Deus non refertur ad creaturas nisi in genere cause; igitur si bonitas, sapientia et huiusmodi attributa non differunt ratione nisi per comparationem ad creaturas, sequeretur quod Deus non esset uel non diceretur bonus nisi quia causat bonitatem, nec sapiens nisi quia causat sapientiam, et sic de aliis, quod est inconueniens. Tertia ratio est quia distinctio productorum supponit distinctionem originum uel productionum, que ulterius presupponit distinctionem principiorum productionum; igitur posterior est secundum nostrum modum intelligendi distinctio personarum quam emanationum et distinctio emanationum per modum nature et uoluntatis est posterior distinctione principiorum suorum, scilicet intellectus seu nature et ipsius uoluntatis; set postreme distinctiones, scilicet productorum et productionum, non sumuntur per habitudinem ad extra; ergo multo minus distinctio nature et uoluntatis, quia a quo non dependet posterius, nec prius. Ad primum enim dicendum quod licet in Deo sit maior distinctio personarum quam attributorum, tamen distinctio attributorum maiorem supponit distinctionem, scilicet realem existentem uel possibilem in absolutis, ut dictum fuit. Ad secundum dicendum quod hec absolute sunt in Deo, set distincta apprehensio istorum per intellectum non est in eo sine comparatione ad extra. Vnde Deus 939 ut … fuit] cf. Appendix (210,785-790); Dur., Super Sent., I, 2, 2 (126,1-148,488) 910 hec] an scrib. hee?

910

915

920

925

930

935

940

APPENDIX

945

950

955

960

965

970

215

dicitur bonus et sapiens absolute et non per hoc quod causat bonitatem uel sapientiam, cum hec non differant ratione nisi sicut dictum est. Ad tertiam rationem dicendum quod procedit ex falso intellectu, scilicet quod natura et uoluntas sint principia distinctarum productionum, quod non est uerum; immo sicut productiones sunt realiter distincte, ita et principia earum sunt realiter distincta, que sunt uis generatiua et uis spiratiua; uis autem generatiua non est ipsa natura nec uis spiratiua est uoluntas, set sicut patebit, essentia diuina sub diuersis respectibus est principium omnium actuum diuinorum. Quod autem una dicatur esse per modum nature et alia per modum uoluntatis, hoc est posterius secundum modum intelligendi quam sit distinctio personarum. Quod patet; Filius enim procedit ut Verbum, uerbum autem est terminus totius operationis intellectualis accepte secundum suum potissimum complementum; distinctio autem attributorum, scilicet nature et uoluntatis et aliorum, est ab intellectu diuino, considerante scilicet se completa consideratione, non solum ut in se est, set ut imitabilis est. Hec autem consideratio supponit productionem Verbi. Ex quo patet quod prius secundum intellectum est distinctio personarum quam attributorum, puta nature et uoluntatis, cuius oppositum assumebat ratio. Vtrum in diuinis sit pluralitas personarum. [...] | [...] Videtur quod unitas diuine essentie non compatiatur secum pluralitatem personarum. Eorum enim que sunt idem realiter, si unum multiplicatur, et reliquum; set essentia et persona in Deo sunt idem re (alias esset ibi compositio rei); ad rem ergo uidetur, si persone multiplicentur in diuinis, quod oporteat essentiam multiplicari. Preterea persone diuine non possunt multiplicari nisi per proprietates relatiuas, quia solum in diuinis sunt duo predicamenta, scilicet substantia, que non distinguit nec distinguitur, et relatio, que secundum Boetivm multiplicat Trinitatem; set proprietas relatiua non addit supra essentiam rem, set rationem; ergo uidetur quod persone non multiplicentur in diuinis nisi secundum rationem. 954 uerbum … intellectualis] cf. Thom., S.c.g., IV, 11, 3473 (267) 963 Vtrum … personarum] cf. Dur., Super Sent. (= ?), I, 2, 4 ( , 22vb-23va = π, 19vb20va); Aeg. Rom., Ord., I, 2, 2, 1 (18vb-19rb) 971 relatio … 972 Trinitatem] Boeth., De S. Trin., 6 (180,340) 947 earum] coni.: eorum Bo (an recte? cf. Stotz, HLSMA 4, 131, § 65.1)

957 se] s.u. Bo

Bo7ra

216

DVRANDI SVPER SENT. I

Contra: inuenimus in creaturis pluralitatem personarum cum pluralitate nature, sicut in diuersis angelis differentibus specie; item pluralitatem nature cum unitate suppositi, sicut in Sorte corpus et animam; ergo est dare tertium in entibus, scilicet pluralitatem suppositorum cum unitate essentie, et hoc est in Deo. Preterea quidquid est perfectionis in creaturis debet attribui Deo resecato eo quod est imperfectionis; set perfectionis est in creaturis quod natura communicetur pluribus suppositis (perfectum enim est quod potest facere sibi simile, IV Metheororum); quod autem natura plurificetur in illis est imperfectionis; ergo in diuinis debet esse communicatio nature in diuersis suppositis absque hoc quod diuidatur in illis. Responsio. Tenendum est absque ulla dubitatione plures esse personas in una diuina essentia, et hoc magis ex fide quam ex ratione aliqua. Probare enim pluralitatem personarum in diuinis omnino est supra facultatem humanam, quia hoc est supra rationem humanam et sola fide tenetur. Econuerso autem probare demonstratiue aliquid contra fidem est omnino impossibile, cum omne quod est contra fidem simpliciter sit falsum. Sufficiat ergo nobis defendere fidem ostendendo quod ad ea que ponit fides de Trinitate personarum nullum impossibile sequitur. Hoc autem qvidam uolunt sic defendere: dicunt enim quod in omnibus creaturis esse est aliud ab essentia; essentia enim que multiplicatur in pluribus suppositis de se est una, plurificatur autem in diuersis suppositis per modum istum; esse enim non est nisi ipsius suppositi, quod si sit ipsius nature, hoc non est nisi ratione suppositi; ex quo ergo plurificantur supposita, necesse est quod esse plurificetur in eis; plurificato autem esse necesse est ex consequenti naturam plurificari et ideo plurificatis suppositis in creaturis, necesse naturam plurificari. Ex quo inferunt quod cum suppositum in creaturis includat in ratione sua esse, quod tamen est extra naturam essentie speciei, quod ipsum est unum unitate addita, sicut et ens; in Deo autem omnino est econtrario; ibi enim idem est esse quod essentia, nec essentia ibi habet esse per suppositum, set ipsa de se est ipsum esse, et

982 perfectum … 983 simile] cf. Arist., Meteor., IV, 3, 380a12-15; Thom., S.th., I, 45, 5, arg. 1 996 Hoc … 1011 addita] cf. Aeg. Rom., Ord., I, 2, 2, 1 (19raA-bG) 983 Metheororum] coni.: met2 Bo

975

980

985

990

995

1000

1005

APPENDIX

1010

1015

1020

1025

1030

1035

1040

217

ideo non oportet quod plurificatis suppositis plurificetur ipsum esse nec ex consequenti essentia. Ex quo sequitur quod in diuinis suppositum est unum per se et non unum unitate addita. Licet autem huius rationis conclusio sit uera, tamen probatio in se multum est defectiua. Patitur enim multam calumpniam in primo dicto, scilicet quod esse et essentia in creaturis differant realiter; de hoc tamen erit inferius questio specialis. Set esto quod sit, ut dicunt, statim in secundo accepto deficiunt; dicunt enim quod essentia non habet esse nisi per suppositum et quod plurificatio ipsius esse in suppositis causat plurificationem essentie in eis. Si enim intelligant quod essentia non habet esse nisi in supposito, uerum dicunt; si autem intelligant causaliter quod essentia habet esse per suppositum, falsum est, immo suppositum magis haberet esse per essentiam, si inibi esset aliqua causalitas, | quia esse uidetur proprius effectus uel magis aliqua proprietas consequens essentiam uel fluens ab ea secundum qvosdam. Vnde in omni supposito prius est intelligere essentiam et posterius ratione essentie ipsum esse; quidquid enim attribuitur supposito, siue sit actus qui est esse, siue sit actus qui est operari, totum attribuitur ei ratione sue essentie, que est aliquo modo ratio et principium aliorum. Magis autem absurdum est quod dicunt quod per multiplicationem ipsius esse multiplicatur essentia; ipsum enim esse de se est unum, sicut et essentia. Per quid ergo multiplicatur? Non per se ipsum, quia de se est unicum; nec per agens, quia actio agentis naturalis per se et primo terminatur ad naturam; oportet ergo quod multiplicetur per ea in quibus recipitur. Cum ergo ad rationem suppositi cuius est esse secundum istos non concurrant nisi natura et esse, oportet quod esse recipiatur in natura et multiplicetur per multiplicationem nature et non natura per multiplicationem ipsius esse. Quod autem dicunt ultimo, quod omne suppositum in creaturis est unum unitate addita, non uidetur bene dictum, quia si non est unum per se, non est ens per se, cum ab eodem aliquid habeat esse et unum esse, ut patet ex IV Met aphisice; si autem non est ens per se, eius non erit per se

1014 esse … 1015 specialis] cf. Dur., Super Sent., I, 8, 6 (87,1-97,335) 1022 esse … 1023 ea] cf. Iac. Viterb., Quodl. I, 4 (52,304-307); Ioh. Par., Excusatio (= Muller, “À propos du Mémoire justificatif de Jean Quidort”, 344-345) 1039 ab … esse2] cf. Arist., Metaph., IV, 2, 1003b22-32 1016 accepto] scr.: acepto Bo

1021 si] si i praem. sed del. Bo

Bo7rb

218

DVRANDI SVPER SENT. I

generatio nec corruptio nec erit in uno predicamento per se, que omnia sunt inconuenientia. Cum ergo uia illa sit insufficiens ad defensionem articuli Trinitatis, procedendum est aliter et sic. Videmus in creaturis quod realis respectus nichil addit supra suum fundamentum; aduenit enim alicui de nouo nulla omnino mutatione facta circa illud cui aduenit; qui enim est albus nunc, cras referetur de nouo ad illum qui fiet albus reali respectu qui est similitudo, et tamen illi qui prius fuit albus, quid accreuit ex hoc quod alius factus est albus, qui forte est ultra mare? Certum est quod nichil; igitur respectus realis nichil addit supra suum fundamentum; omne autem aliud a natura respectus aduenit de nouo alicui cum eius transmutatione nec est possibile aliter aduenire. Et ideo omne aliud a respectu dicit aliquid re differens ab eo cui inest uel in quo est. Ex quo statim sequitur quod impossibile est duo supposita absoluta constituta in esse suppositorum per aliquid absolutum esse in eadem natura numero; ex quo enim utrumque constituitur in esse suppositi per aliquid absolutum, illud absolutum per quod utrumque in esse constituitur aut est natura communis sub determinato modo existendi aut est aliquid additum nature cum quo et natura ratio suppositi constituitur. Si illud quod constituit suppositum sit sola natura sub tali modo existendi absoluto, tunc necesse est naturam multiplicari sicut et supposita; formalem enim rationem suppositi oportet plurificari ad hoc quod supposita plurificentur. Si uero illud absolutum per quod constituitur formaliter suppositum sit aliquid additum nature, secuntur duo. Vnum est quod tale suppositum compositum est, etiam compositione accidentali, ut de se patet; aliud est quod necesse est naturam plurificari in ipso et in aliis suppositis. Cuius ratio est quia cum supposita sub una communi natura non differant specie, set solo numero, oportet quod illa que formaliter constituunt supposita differant solo numero et non specie; que autem solo numero differunt impossibile est esse in eodem numero, ut dicitur V Me taphisice. Necesse est ergo quod illa plura que constituunt formaliter supposita, si sint absoluta, quod fundentur in diuersis naturis nude. Absolutum autem dico non tantum quod distinguitur contra dependens, quia sic nullum accidens esset 1070 que … 1071 numero2] cf. Arist., Metaph., V, 6, 1016b32-36 1049 albus] coni.: album comp. Bo

1075 accidens] i.m. Bo

1045

1050

1055

1060

1065

1070

1075

APPENDIX

1080

1085

1090

1095

1100

219

absolutum (omne enim accidens dependet ad subiectum), set uoco absolutum omne illud quod distinguitur contra relatiuum, cuius totum esse non est per ad aliud se habere; et quia in omnibus uidemus supposita absolute dici, impossibile est quod supposita plura sint in eadem natura numero. In diuinis autem econtrario est; ibi enim supposita constituuntur in esse suppositorum per proprietates relatiuas ita quod tota ratio suppositi, unde suppositum est, est ad aliud se habere et non est aliquid absolutum; quia igitur possibile est in eadem natura numero esse plures respectus, etiam oppositos, ut patebit inferius, possibile est in eadem natura numero esse plura supposita relatiue dicta, quia etiam respectus super suum fundamentum nichil addit. Inde est quod suppositum per relationem constitutum nichil addit supra naturam. Hec autem in solo Deo inueniuntur. Ad argumenta in oppositum dicendum: ad primum, cum dicitur quod quecumque sunt idem re, multiplicato uno, necesse aliud multiplicari, uerum est in illis que sic sunt unum re quod neutrum addit super alterum, nec aliquid absolutum nec aliquid relatiuum; si autem unum addit super aliud aliquid relatiuum, cum in eodem possint multiplicari respectus, poterit secundum illos respectus multiplicari alio non multiplicato. Sic autem se habent adinuicem essentia et persona in diuinis, quia persona addit respectum realem super essentiam. Ad aliud dicendum quod respectus realis potest comparari uel ad suum fundamentum uel ad suum oppositum. Si comparetur ad suum fundamentum, non differt ab eo nisi ratione, et sic non distinguit suppositum a supposito; si autem comparetur ad suum oppositum, sic est res non absoluta set relatiue dicta, et sic ex necessitate distinctionem requirit in suppositis, licet non in fundamento quod est essentia. Hoc autem plenius patebit cum de relationibus agetur.

1105

Vtrum [Deus] ex creaturis possit haberi cognitio de Deo. [...] | [...] Videtur quod per creaturas non possimus deuenire in cognitionem Dei, quia in quo essentia et esse sunt idem, necesse est quod si de illo 1078 per … habere] cf. Aeg. Rom., Ord., I, 33, 1, 3, resp. (171vbQ) 1106 Vtrum … Deo] cf. Dur., Super Sent., I, 3, 1 (149,1-159,214) 1077 relatiuum] coni.: relat~ Bo 1078 est] an supplendum? 1092 relatiuum] coni.: relat~ Bo 1093 relatiuum] coni.: relatū Bo 1106 Vtrum … Deo] Distinctio 3a i.m. add. Bo

Bo7va

220

DVRANDI SVPER SENT. I

cognoscatur si est, quod de eo cognoscatur quid est; set impossibile est quod per creaturas cognoscatur de Deo naturali cognitione quid est; ergo impossibile est quod de eo cognoscamus si est; ergo nichil de Deo per creaturas cognoscimus, nec si est nec quid est. Item impossibile est quod naturali cognitione cognoscamus aliquid sine fantasmate, quia, ut dicitur III De anim a, cum intelligere uolumus, necesse est fantasmata speculari; set nullum fantasma potest esse de Deo, cum sit incorporeus; ergo non est cognoscibilis a nobis. Item plus distat Deus ab intellectu nostro secundum gradum nature quam distet intelligibile a sensu; set sensus nullo modo attingit ad illud quod est tantummodo intelligibile; ergo nec intellectus noster aliquo modo potest attingere ad cognoscendum Deum. In contrarium est quod dicit Apostolvs Rom . 1: Inuisibilia Dei a creatura mundi per ea que facta sunt intellecta conspiciuntur. Et appellat ibi creaturam mundi secundum Glosam . Responsio. Dicendum quod per creaturas deuenimus in cognitionem Dei secundum tria que considerari possunt circa creaturam. Est enim creatura ens ab alio productum de nichilo. Quia ens est, perfectionem aliquam importat et ex hoc uenari possumus esse aliquam causam primam sic. Omnis perfectio creature est [perfectio creature est] perfectio particularis et diminuta et non totalis neque perfecta; omne autem imperfectum originem trahit a perfecto, sicut omnis potentia ab ente in actu, ut deductum fuit prius distinctione 2 articulo 1; ergo omnis perfectio creature, cum sit particularis et diminuta, arguit esse aliquid in quo sit omnis perfectio totaliter completa, a quo fluant partiales perfectiones. Et hoc dicimus Deum. Idem potest uenari ex secunda condicione creature, scilicet quod est producta ab alio sic. In essentialiter ordinatis, si primum non est, nec posteriorum aliquid esse potest, et si aliquid posteriorum est, necesse est esse primum, quia in essentialiter ordinatis posterius dependet a priori et non econuerso. Vnde ubi non est prius, non est possibile esse 1114 intelligere … 1115 speculari] cf. Arist., De an., III, 8, 432a8-9; Dur., Super Sent., I, 3, 1 (149,7-8) 1121 Inuisibilia … 1122 conspiciuntur] Paul., Rom., 1, 20; Dur., Super Sent., I, 3, 1 (149,14-15) 1123 creaturam mundi] Glossa ord., Rom., 1, 20 (276a) 1130 omne … perfecto] Thom., Super Sent., Prol. (304,18-19) 1131 ut … 1132 1] non inueni 1129 particularis] an scrib. partialis? 1134 partiales] an scrib. particulares?

1132 particularis] an scrib. partialis?

1110

1115

1120

1125

1130

1135

APPENDIX 1140

1145

1150

1155

1160

1165

1170

221

posterius; set ubi non est simpliciter primum, ibi nec est prius nec est posterius, quia hec sumuntur in relatione ad aliquod primum; ergo cum productum ab aliquo producatur, si illud producens ab alio produceretur et illud ab alio, tamen ex quo aliquid productum esse ponitur, necesse est quod deueniatur ad primum producens et non productum et non procedatur in infinitum. Si enim effectus dependeret ex infinitis causis per se, numquam fieret, cum infinita non sit pertransire; cause autem per se necessario concurrunt ad fieri effectus (loquor de causis agentibus); ergo necesse est dare primam causam producentem et non productam; hanc autem dicimus Deum. Tertio possumus ostendere Deum esse ex creaturis per hoc quod creatura est ex nichilo. Ex hoc enim quod creatura quidquid habet habet ab alio, et circumscripto omni alio de se nichil habet, ex hoc inest creature mutabilitas et uertibilitas, quia quod dependet ab alio, siue in esse siue in fieri, secundum quod dependet ab eo, mutabile est per substractionem influentie illius a quo dependet, ita quod si dependet in esse, substracta influentia cause, mutatur in esse; si in fieri, solum mutatur in fieri; si in parte, mutatur in parte; si in toto, mutatur in toto. Quod autem ab alio non dependet non propter hoc mutatur, quod influentia eius substrahitur. Omne igitur mutabile uel uertibile ab alio est; set impossibile est omne quod est ab alio esse, quia extra omne nichil est; ergo necesse est esse aliquid quod est omnino immutabile et inuertibile; hoc autem est solus Deus. Hanc autem triplicem uiam inuestigandi Deum per creaturas tangit beatus Dyonisivs dicens quod ex creaturis inuestigamus Deum triplici uia, scilicet eminentie, attribuendo ei omnes perfectiones creaturarum quantum ad primam uiam, uia causalitatis quantum ad secundam, et uia remotionis quantum ad tertiam, remouendo scilicet ab eo imperfectiones creaturarum. Licet autem ex creaturis possimus deuenire in aliquam Dei cognitionem, tamen non in cognitionem Trinitatis personarum, quia quidquid concludimus de Deo ex creaturis, totum fundatur super rationem cause et causati; set una persona non distinguitur ab alia in hoc quod est esse causam creaturarum, immo in hoc omnes persone

1146 infinita … 1147 pertransire] Auct. Ar., 4, 34 (170,94); Arist., De caelo, I, 4, 272a3 1161 extra … est1] cf. Arist., Phys., IV, 5, 212b16-17 1164 ex … 1168 creaturarum] cf. Dur., Super Sent., Prol., 1 (57,1241-1243)

222

Bo7vb

DVRANDI SVPER SENT. I

conueniunt; ergo per creaturas non possumus cognoscere distinctionem personarum. Hoc autem uidere possumus in rationibus supra inductis. Per primam enim conclusimus in Deo esse omnem perfectionem, per secundam omnem causalitatem, per tertiam remouimus ab eo omnem imperfectionem; quidquid autem perfectionis uel causalitatis est in una persona est in alia, et quidquid imperfectionis remouetur ab una remouetur ab alia; quare manifestum est quod ex creaturis non deuenimus in cognitionem Dei nisi quantum ad essentialia, que sunt communia tribus personis, et non quantum ad propria, in quibus persone distinguntur. Ad primum in oppositum dicendum quod licet de Deo non possimus cognoscere quid est in speciali et secundum determinatam eius rationem, non tamen propter hoc oportet quod non possimus cognoscere ipsum esse; quando enim dicimus quod cognoscimus de Deo quia est, non intelligimus quod cognoscamus in particulari esse Dei (sic enim bene procedit ratio), set intelligimus quod de Deo demonstramus hoc predicatum quod est esse; istud tamen magis patebit in sequenti questione. Ad secundum dicendum quod licet intellectus ad hoc quod primo exeat in actum, indigeat fantasmate et etiam postquam factus est in actu, multa tamen per discursum nouit quorum non est fantasma; sic intellectus ex cognitione creaturarum quarum est fantasma potest deuenire in cognitionem Dei, cuius non est fantasma. Ad tertium dicendum quod cognitio non est per assimilationem realem in natura, ut qvidam dixerunt quod igne cognoscimus ignem etc., set est per assimilationem rei intellecte ad intellectum secundum speciem informantem intellectum. Nunc est ita quod sensus non | est informabilis specie intelligibili, que est immaterialis omnino, et ideo non se extendit sensus ad apprehendendum intelligibile, intellectus autem est susceptiuus specierum intelligibilium creaturarum, per quas tamquam per effectus potest deuenire in aliqualem notitiam cause prime. Si autem dicatur quod unumquodque, sicut se habet ad esse, ita 1193 licet … 1201 quod] cf. Dur., Super Sent., I, 3, 1 (158,196-159,205) 1199 igne … ignem] cf. Arist., De an., I, 2, 404b10-18; II, 12, 424a17-24; Thom., S.th., I, 50, 2, ad 2 1206 unumquodque … 1207 cognosci] Arist., Metaph., II, 1, 993b30-31 1191 est] s.u. Bo

| istud] scr.: istut Bo

1201 Nunc] scr.: Nć Bo

1175

1180

1185

1190

1195

1200

1205

APPENDIX

1210

1215

1220

1225

1230

1235

1240

223

se habet ad cognosci, ut dicitur II Metaphisice, et ideo si Deus plus differt in entitate ab intellectu quam differat intelligibile a sensu, magis poterit cognosci intelligibile a sensu quam Deus ab intellectu, dicendum quod in uirtute illius propositionis nichil plus potest concludi nisi quod Deus in infinitum de se est magis cognoscibilis quam quodcumque intelligibile creatum, et hoc est uerum, sicut in infinitum est uerius ens quam quodcumque creatum; nec propter hoc sequitur quod que sunt uiciniora in entitate, quod sint magis cognoscibilia unum ab alio, quia non est ille sensus illius propositionis; set est quod illa que sunt magis entia, quantum est de se, sunt magis cognoscibilia, et ex hoc bene sequitur quod que sunt uiciniora in entitate magis sunt cognoscibilia a potentia que nata est apprehendere utrumque, set non quod unum natum sit apprehendere per cognitionem alterum (sic enim lapis cognosceret lapidem). Set numquid de Deo possumus cognoscere quid est? Videtur quod sic, quia quod est omnino indiuisibile uel totaliter cognoscitur uel totaliter ignoratur; non enim potest dici quod pars cognoscatur et pars ignoretur; set non potest dici quod Deus quantum ad id quod est omnino ignoretur, quia cognoscimus de eo quod est essentia uel substantia, quod pertinet ad eius quod quid est; ergo Deus quantum ad suum quod quid est totaliter a nobis cognoscitur. Preterea arguitur sic conuertendo rationem prius factam ut ei plenius respondeatur: in quo essentia et esse sunt idem, si unum cognoscitur, et reliquum; set in Deo essentia et esse sunt idem; ergo cum cognoscatur de Deo quia est, oportet quod cognoscamus quid est. Oppositum arguitur, quia cognitio rei quantum ad suum quod quid est est cognitio perfecta; set perfectam cognitionem non possumus habere de Deo nec etiam de substantiis separatis, ut dicitur II Metaphisic e, quia sicut se habet oculus noctue ad lucem solis, sic se habet intellectus noster ad ea que sunt manifestissima in natura; ergo etc. Responsio. Intelligendum quod de aliquo possumus habere duplicem cognitionem, scilicet quid est et quia est. Iterum quid est possumus de aliquo cognoscere dupliciter: uel in uniuersali et quodam modo in potentia, sicut cognoscimus hominem cognoscendo animal, uel in particulari et in propria forma; dico ergo quod impossibile est 1221 numquid … est] cf. Dur., Super Sent., I, 3, 1 (156,143-158,194) 1236 sicut … 1237 natura] cf. Arist., Metaph., II, 1, 993b7-11; Auct. Ar., 1, 35 (118,44-46)

224

DVRANDI SVPER SENT. I

quod naturaliter deueniamus in cognitionem Dei sic ut cognoscamus de eo quid est in particulari et in propria forma. Alias autem duas cognitiones possumus habere de eo, scilicet quia est et quid est in generali. Primum patet ex duobus: primo, quia cum oporteat inter potentiam actiuam et passiuam esse proportionem, eo quod cuilibet potentie passiue in natura respondet aliqua potentia actiua (aliter enim esset frustra), impossibile est quod potentia actiua per se extendatur nisi ad ea ad que se extendit potentia passiua; set intellectus agens se habet ad possibilem sicut potentia actiua ad passiuam; sic enim se habet ad ipsum sicut ars ad materiam, ut dicitur III De anima; ergo intellectus possibilis per se et naturaliter non se extendit nisi ad ea que fiunt actu intelligibilia per actionem intellectus agentis; talia autem sunt materialia tantum; quare impossibile est quod intellectus noster per se et simpliciter attingat ad cognitionem quod quid est alicuius entis separati, cuiusmodi est Deus. Secundo hoc apparet, quia ex effectibus [quia ex effectibus] non possumus deuenire in completam cognitionem cause quantum ad suum quod quid est nisi dupliciter: uno modo ratione similitudinis, quando effectus est eiusdem speciei cum sua causa; alio modo ratione uirtutis, quando scilicet effectus demonstrat totam uirtutem sue cause; tunc enim per uirtutem cognoscimus essentiam; neutrum autem istorum locum habet in Deo, quia nec creature sunt eiusdem speciei cum Deo nec per creaturas demonstrari potest tota uirtus Dei, que est infinita; quare impossibile est quod per creaturas deueniamus in completam cognitionem Dei quantum ad id quod est. Hec autem ratio complet primam, que uidetur probare quod sicut intellectus agens nullo modo facit entia separata esse intelligibilia, ita intellectus possibilis nullo modo apprehendit ea. Quod tamen falsum est. Ideo intelligendum quod intellectus agens duo facit circa intellectum possibilem quantum ad primam actualem eius considerationem; causat enim speciem, que representat obiectum, et causat ipsum intelligere in intellectu possibili; intelligere enim effectiue est ab agente, passiue autem tantum ab intellectu possibili, ut inferius declarabitur. Quantum ergo ad primam considerationem, secundum quam fit intellectus possibilis in actu, directe non potest intelligi aliquo modo nisi materiale, cuius speciem causat intellectus 1251 intellectus … 1253 materiam] cf. Arist., De an., III, 5, 430a10-17

1245

1250

1255

1260

1265

1270

1275

APPENDIX 1280

1285

1290

1295

1300

1305

1310

225

agens in intellectu possibili; set quantum ad cognitionem collatiuam uel discursiuam potest intelligi aliquid cuius non est species aut fantasma per discursum rationis ab effectibus ad causas uel aliquo alio modo. Et hanc etiam cognitionem causat intellectus agens in ipso possibili, non causando speciem, et hac cognitione cognoscere possumus de entibus separatis quantum possumus concludere de eis ex effectibus, per quos in eorum cognitionem deuenimus. De secundo est intelligendum quod tantum potest cognosci de causa per effectum quantum potest concludi de ea ex condicionibus effectus; de Deo autem potest concludi per creaturas quod habet esse; quod enim non est nullius causa esse potest. Item quod est substantia, quia causa nobilior est effectu et prior ordine nature, accidens autem non potest precedere substantiam omnem naturaliter, set ex necessitate sequitur, et ideo concluditur de Deo per creaturas quod est substantia. Et in hoc cognoscimus de Deo quia est et quid est, in generali tamen. Habemus etiam de Deo per creaturas quasdam alias cognitiones pertinentes ad suum quod quid est, negatiuas tamen magis quam affirmatiuas, sicut est quod est immaterialis, immutabilis et sic de aliis que naturaliter de ipso concludi possunt. Nec mirum si non possumus de ipso habere specialiorem cognitionem, quia etiam de corporibus supercelestibus, que subiacent uisui nostro, magis habemus cognitiones negatiuas quam affirmatiuas, sicut quod sunt incorruptibilia, quod non habent contrarium, quod non sunt de natura quatuor elementorum, etc. Ad rationes in oppositum dicendum ad primam quod Deus totaliter ignoratur uel totaliter cognoscitur secundum eundem gradum cognitionis; totus enim ignoratur in particulari et totus cognoscitur in uniuersali, puta quod est substantia uel aliquid huiusmodi. Ad secundum dicendum quod sicut cognoscimus de eo quia est, ita cognoscimus quid est; utrumque enim ignoramus in particulari et cognitione completa, utrumque tamen cognoscimus in uniuersali et cognitione confusa; scimus enim quod habet esse, set quale esse sit illud in particulari ignoramus et sic etiam cognoscimus quid est.

1300 etiam … 1304 elementorum] cf. Thom., Super Boet. de Trin., 6, 3, resp. (168,168-176); S.th., I, 88, 2, ad 2; Auct. Ar., 3, 15-16 (160,12-14)

226 Bo8ra Bo8rb

DVRANDI SVPER SENT. I

| Vtrum Deum esse sit per se notum. [...] | Videtur quod Deum esse sit per se notum. Illa propositio est per se nota in qua predicatum includitur in ratione subiecti; tunc enim impossibile est intelligere subiectum quin intelligatur predicatum; set in hac propositione “Deus est” predicatum est de ratione subiecti, immo omnino idem est; ergo etc. Item illud est per se notum esse quod non potest cogitari non esse; set Deus non potest cogitari non esse; cuius ratio est quia Deus est quo maius excogitari non potest, ut dicit Anselmvs; illud autem est maius quod non potest cogitari non esse quam illud quod potest cogitari non esse; ergo per se notum est Deum esse. Contra: illa que sunt per se nota nullus potest negare mente, licet possit ore, ut dicitur IV Metaphisice; set mvlti errauerunt circa entitatem Dei; qvidam enim omnino negauerunt causam agentem et per consequens Deum; quare etc. Respondeo quod non sunt eadem nobis nota et simpliciter, ut dicitur I Phisicorum. Et hoc ueritatem habet tam in cognitione incomplexorum quam in cognitione complexorum; immo non habet ueritatem de complexis nisi ratione incomplexorum, quia hec cognitio presupponit illam; principia enim complexa cognoscimus inquantum terminos cognoscimus; secundum cognitionem autem incomplexam illa sunt secundum se magis cognoscibilia que sunt magis entia; cuius ratio est quia obiectum intellectus est ens sub ratione entis, sicut dicitur III De anima quod intellectus est quo est omnia fieri; ens autem est prima realis ratio, in quo omnia conueniunt; et ideo que plus habent de entitate secundum se plus habent de cognoscibilitate. Ista tamen non sunt maxime nobis nota, set sensibilia, a quibus habet ortum 1315 Vtrum … notum] cf. Dur., Super Sent., I, 3, 3 ( , 25rb-vb = π, 22ra-va); Thom., S.th., I, 2, 1; Aeg. Rom., Ord., I, 3, 1, 2 (21rb-vb); Iac. Met., Super Sent., I, 3, 2 (35ra); Heru. Nat., Super Sent., I, 3, 2 (34bC-37bC) 1322 Deus2 … 1323 potest] cf. Anselm., Prosl., 4 (104,2) 1323 illud … 1324 esse2] cf. Anselm., Prosl., 3 (102,6-7) 1326 illa … 1327 ore] cf. Arist., Metaph., IV, 3, 1005b23-26; Thom., In Metaph., IV, 6, 601 (167b); Exp. Post., I, 5 (24,110-25,111) 1328 quidam] cf. Thom., Super Sent., I, 3, 1, 2, sol. (94) 1330 non … simpliciter] Arist., Phys., I, 1, 184a18 1337 obiectum … entis] cf. Thom., S.th., I, 5, 2, resp. 1338 intellectus … fieri] Arist., De an., III, 5, 430a14-15 1341 sensibilia … 1342 cognitio] cf. Thom., Super Boet. de Trin., 1, 3, sed contra (86,59-60) 1339 quo] an scrib. qua?

1315

1320

1325

1330

1335

1340

227

APPENDIX

1345

1350

1355

1360

1365

1370

omnis nostra cognitio; et hoc conuenit nobis ex ordine quem habet cognitio nostra ad sensum; in omnibus tamen potentiis cognitiuis ita est quod formalis ratio obiecti est maxime nota et alie rationes consequentes minus, sicut prius notum est uisui quod aliquid sit coloratum quam quod sit album; et ideo cum ratio entis sit ratio formalis obiecti intellectus, ideo primum et notissimum in intellectu est ens, ita quod qui non intelligit ens nichil intelligit. Cum ergo cognitio complexorum debeat censeri secundum cognitionem incomplexorum, illa propositio est per se nota que formatur in terminis per se notis; et illa est per se nota simpliciter que formatur in terminis per se notis simpliciter, licet non quo ad nos; et illa per se nota nobis que formatur in terminis per se notis nobis. Cum ergo ens sit terminus per se notus nobis et primo notus, principia formata in ente sunt nobis primo et per se nota, ita quod sicut illud quod cadit primo in intellectu simplicia apprehendente est ens, ita quod primo cadit in intellectu componente est de quolibet esse uel non esse uel si quod aliud huiusmodi est. Ex consequenti autem sunt nobis nota que formantur in terminis consequentibus rationem entis, sicut omne totum est maius sua parte. Illa autem que formantur in terminis secundum se maxime cognoscibilibus, licet non nobis, sunt nota secundum se, licet non nobis; de talibus est hec propositio “Deus est”, ut patet ex predictis. Ad primum in oppositum dicendum quod non sufficit ad hoc quod aliqua propositio sit per se nota nobis, quod predicatum sit de ratione subiecti, set requiritur cum hoc quod ratio terminorum sit nobis per se nota et non solum secundum se et simpliciter; non autem sic est in hac propositione “Deus est”, cuius terminos minime cognoscimus. Ad secundum dicendum quod aliqvis potest cogitare Deum non esse, tum quia non omnes sciunt quod hec sit ratio nominis huius, scilicet Dei, quo nichil maius cogitari possit, tum quia dato quod aliquis sciat hanc esse nominis rationem, tamen potest dubitare si hec ratio cum nomine suo alicui rei conueniat; diceret enim qvis quod nichil 1353 Cum … 1360 parte] cf. Thom., In Metaph., IV, 5, 595 (165a-b); 6, 605 (167b-168a) 1357 de … esse2] cf. Auct. Ar., 1, 97 (123,51) 1359 omne … 1360 parte] cf. Eucl., Elem., I, scientia univ. communis 8 (transl. Adelardi [?], 33,82) 1371 quo … possit] cf. Anselm., Prosl., 4 (104,2) 1358 quod] an scrib. quid? (cf. 151,45, sed 45,948: quod)

1371 quo] coni.: quod Bo

228

DVRANDI SVPER SENT. I

est nec esse potest quo non possit maius cogitari. Et ideo diceret quod nomine Dei nichil importatur quod sit in rerum natura nec esse possit, sicut aliqvis posset imponere quod chimera significaret aliquid in infinitum maius Deo et tamen non propter hoc sequitur quod chimera sit, quia ratio sui nominis nulli rei conuenit. Vlterius etiam deficit argumentum cum dicitur quod illud est maius quod non potest cogitari non esse quam quod potest cogitari non esse; dico enim quod hoc est uerum si defectus sit ex parte rei cogitate; si autem sit defectus ex imbecillitate ipsius cogitantis, non oportet; facilius enim aliquis rudis cogitaret nullum esse angelum quam nullum corpus, et tamen in gradu nature maior est angelus quocumque corpore. Argumentum in oppositum bene probat quod Deum esse non est nobis [est nobis] per se notum; non tamen concludit quin sit per se notum absolute et simpliciter. Bo8va Bo8vb Bo9ra

| Vtrum potentie anime sint idem quod anime essentia. [...] | Quia ad ymaginem Trinitatis in anima requiritur pluralitas aliquorum respectu unius *** requiritur etiam quod inter partes ymaginis sit ordo originis, ideo hic querendum est de potentiis | anime quomodo se habeant ad animam, secundo de eis quomodo se habeant adinuicem. Queritur ergo primo utrum potentie anime sint idem quod eius essentia uel sint aliquid additum. Et uidetur quod sint idem, quia anima se habet in genere intellectualium sicut materia prima in genere corporalium; set materia prima est sua potentia; ergo et anima. Preterea illud quod est primum principium essendi est principium operandi; anima est primum principium essendi, ergo primum principium operandi; set primum principium operandi est potentia; ergo etc. Hoc idem arguitur sic: actus et potentia diuidunt quodlibet ens; differentie autem entis non sunt extra rationem entis, quia essent non

1379 est … 1380 esse2] cf. Anselm., Prosl., 3 (102,6-7) 1390 Vtrum … essentia] cf. Dur., Super Sent., I, 3, 3 (165,1-178,268) 1401 principium2 … potentia] cf. Thom., Quaest. disp. de an., 12, arg. 10 (106,65-66); Arist., Metaph., V, 12, 1019a15-16 1403 actus … ens] cf. Arist., Metaph., XI, 9, 1065b14-15; Thom., In Metaph., XI, 9, 2294 (544b); De spir. creat., 1, resp. (11,290-292) 1392 ***] 7 litterae legi non possunt

1401 principium1] et (?) add. Bo

1375

1380

1385

1390

1395

1400

APPENDIX 1405

1410

1415

1420

1425

1430

1435

229

entes; ergo actus et potentia in ratione sua includunt ens; set ens non predicat aliquid additum ei cuius est; ergo actus et potentia dicta de quolibet ente non dicunt aliquid additum; ergo potentia rei est idem quod res. Preterea in operatione sensus uel intellectus agit aliqua qualitas secundum illos qui ponunt potentias esse aliud ab anima; illa ergo qualitas aut agit in uirtute propria aut in uirtute anime; non in uirtute propria, quia cum ipsa sit inferior operatione, ageret ultra suam speciem; agit ergo in uirtute anime. Tunc queram de illa uirtute utrum agat secundum se aut in uirtute alterius; si dicatur quod in uirtute propria agit, sequitur idem quod prius; si autem in uirtute alterius, erit processus in infinitum, quod est inconueniens. Id ergo quod primo agit in operatione sensus uel intellectus est id ipsum quod anima. Idem arguitur per illud Avgvstini in litera, scilicet quod illa tria, memoria, intelligentia et uoluntas, sunt una mens, una uita, una essentia. Oppositum arguitur, quia actus et potentia sunt in eodem genere; etc. Et confirmatur per hoc quod immediatum principium operationis oportet proportionari effectui, qui cum sit accidens, oportet et immediatum principium esse accidens. Circa questionem istam sic est procedendum, quia primo ostendetur quod quelibet creatura est immediatum principium passiuum seu receptiuum aliquorum suorum accidentium, eorum scilicet que circa eam sunt inuariabilia et ex necessitate consecuntur naturam eius; et ita quelibet creatura est sua potentia passiua respectu aliquorum. Secundo ostendetur quod essentia anime differt a suis potentiis realiter et essentialiter. Primum faciliter patet, quia potentia passiua creature respectu suorum primorum accidentium aut est id ipsum quod essentia creature aut accidens eius; si idem, habetur propositum; si aliud, puta accidens additum, quero per quid inest subiecto, et erit processus in infinitum uel erit stare in aliquo respectu cuius subiectum quantum ad suam essentiam erit potentia passiua siue receptiua. Secundum patet triplici uia: primo ex natura et condicione ipsorum actuum, secundo ex indeterminatione ipsius anime secundum se, tertio ex diuersitate organorum. Prima uia sic patet. Accidentium 1418 tria … 1419 essentia] cf. Aug., De Trin., X, 11, 18 (330,29-331,38); cf. Dur., Super Sent., I, 3, 4 (184,139-185,148) 1433 si1 … 1436 receptiua] cf. Dur., Super Sent., I, 3, 2 (163,77-164,81)

230

DVRANDI SVPER SENT. I

quedam habent esse debile in subiecto ita quod non habent esse sine continua habitudine ad agens, sicut dicit Avgvstinvs Super Genesim ad literam de luciditate aeris, que non habet esse sine presentia solis, et sicut omnia accidentia quorum esse est in fieri, sicut dealbatio et augmentatio, et talia accidentia non habent esse in subiecto immediate nisi presupposito aliquo alio accidente; habent enim esse in subiecto transmutabili dum habent esse in actu transmutationis. Alia sunt accidentia que habent esse in subiecto ratum et firmum et non requirunt ad sui permanentiam continuam habitudinem ad agens, sicut albedo uel esse album; licet enim dealbatio parietis non possit esse nisi presente dealbatore, propter hoc quod consistit in fieri, tamen paries albus est dealbatore absente; et talia accidentia possunt esse in subiecto immediate. Actus autem anime, qui sunt intelligere etc., consistunt in quodam fieri, licet sint toti simul, quia dependent ex continua habitudine ad agens; sunt etiam uariabiles circa ipsam nec ad eos natura anime est ita determinata ut sine eis esse non possit; ergo non possunt inesse anime immediate, set oportet quod insint mediantibus quibusdam accidentibus inuariabilibus quorum esse non est in fieri et ad que natura anime determinatur et sine quibus nec esse nec fieri potest; tale autem accidens quod presupponitur ad actus uocatur potentia naturalis; ergo potentia naturalis anime ad tales actus accidens est et ita realiter differt ab essentia. Secundo ostenditur hoc idem ex indeterminatione anime secundum se sic: illud quod se non dicit ordinem ad actum, set est indifferens ad diuersos actus oportet quod determinetur ad quemlibet illorum si aliquem debet producere; set essentia anime de se nullum ordinem dicit ad actum hunc uel illum, set est indifferens ad quemlibet eorum (aliter enim, cum essentia anime sit una et isti actus sint realiter diuersi, unum et idem et secundum idem esset simul ad diuersa determinatum, quod est impossibile); ergo oportet quod per aliquid aliud determinetur ad hunc actum uel illum; illud autem dicimus potentiam quo determinatur essentia anime ad hunc actum uel illum; ergo potentie anime realiter addunt super essentiam eius. Nec potest dici quod ad hos actus determinetur per 1442 luciditate … 1443 solis] cf. Aug., De Gen. ad lit., II, 16 (59,20-22) 1454 toti simul] cf. Arist., Metaph., IX, 6, 1048b33-34 1464 illud … 1480 habitudinem] cf. Dur., Super Sent., I, 3, 3 (174,180-175,204)

1440

1445

1450

1455

1460

1465

1470

APPENDIX 1475

1480

1485

1490

1495

1500

1505

231

diuersos respectus, quia respectus et habitudo non est causa determinationis, set ex necessitate sequitur et causatur a principio determinationis; uerbi gratia ignis non est determinatus ad calefaciendum per hoc quod habet talem respectum uel habitudinem; set calor determinat ignem ad calefaciendum et ex hoc quod est sic determinatus sequitur quod habeat talem habitudinem. Vnde talis respectus sequitur illud quod est causa determinationis. Nec mirum: determinatio enim cuiuscumque respectus est per suum fundamentum, licet esse respectus sit in comparatione ad suum correlatiuum; quod enim hoc referatur ad album relatione reali que est similitudo, et determinate ad album et non ad calidum, hoc habet, quia est album, sicut et aliud, et non calidum. Vnde similitudo et respectus non est causa quod hoc sit album, set esse album est causa quod hoc habeat determinatum respectum. Ita dico: quod anima sit determinata ad illum , non potest habere ex solo respectu, quia respectus non est determinatus nisi per determinationem sui fundamenti. Cum ergo essentia anime secundum se non sit ad hos actus determinata, oportet quod ad hoc quod determinetur ad eos, quod respectus illi fundentur in aliquo determinato, quod ex necessitate est aliquid additum super essentiam anime; et hoc dicimus potentiam; quare etc. Tertia uia sumitur ex diuersitate organorum sic: cum materia sit propter formam, et diuersitas materie erit propter diuersitatem forme; oportet ergo quod diuersitas organorum sit propter diuersitatem anime; set non potest esse propter realem diuersitatem anime quantum ad eius essentiam; ergo oportet quod hoc sit propter diuersitatem anime quantum ad eius potentias; ergo potentie anime realiter differunt ab essentia anime et abinuicem. Diceret forte aliqvis quod diuersitas in organis est propter diuersitatem actuum qui eliciuntur ab anima mediantibus diuersis dispositionibus organorum, et non propter aliquam aliam, ui anime perficiente organa illa diuersa. Set hoc non potest stare, quia in hoc differunt potentie sensitiue ab intellectiuis, quod sensitiue utuntur

1496 materia … 1497 formam] cf. Thom., In Phys., II, 4, 8 (66a); In Metaph., I, 1, 27 (10a) 1503 diuersitas … 1505 organorum] cf. Thom., S.th., I, 76, 5, ad 3 1506 in … 1520 conueniunt] cf. Dur., Super Sent., I, 3, 3 (175,205-176,222) 1505 ui] an scrib. essentia?

232

DVRANDI SVPER SENT. I

organo ut subiecto et non solum indigent corpore ut obiecto, intellectus autem, etsi indigeat corpore ut obiecto, puta organo fantasie ut preparetur obiectum intellectui, tamen non utitur organo ut subiecto operationis, quia hoc competit tantum potentiis sensitiuis. Cum igitur anima quantum ad essentiam suam perficiat equaliter omnem partem corporis, et tv dicis quod potentie anime nichil reale addunt super animam, set solum respectum, qui quidem respectus nulla res est super suum fundamentum, et quod nulla res est nichil realiter informat, sequitur quod omnes potentie equaliter sint organice nec una plus indiget organo quam alia; omnes enim indigent ut obiecto et nulla ut subiecto nisi ratione sui fundamenti, scilicet essentie anime, et in illo, scilicet anime essentia, omnes potentie conueniunt. Si enim essentia anime sit sua potentia concreto respectu, cum ille respectus nichil addat reale super suum fundamentum, tunc necesse est quod omnes potentie realiter sint eodem modo organice uel non organice, quod est manifestum inconueniens. Patet ergo quod necesse est dicere quod potentie anime sint aliquid realiter additum essentie eius. Ad primum igitur in oppositum dicendum quod materia prima est sua potentia passiua respectu eorum que sunt nata inesse ei et eam perficere primo, scilicet forme substantialis; mediante autem forma substantiali est potentia receptiua accidentium et quorundam mediantibus aliis. Sic anima est sua potentia passiua respectu eorum que sibi primo et per se insunt et ad que natura eius est determinata, sic quod sine eis nec esse nec produci potest, sicut sunt potentie anime; mediantibus autem hiis est subiectum aliorum, que possunt adesse et abesse, sicut sunt actus, ut sentire et intelligere. Ad secundum dicendum quod potentia nominat immediatum principium operationis; licet igitur anima sit primum principium essendi et operandi, non tamen est proximum et immediatum principium operandi [et proximum] et ideo non est sua potentia. Ad tertium dicendum quod cum dicitur: “actus et potentia diuidunt ens et ideo non predicant aliquid additum, sicut nec ens”, ut probatur IV Metaphisice, dicendum quod hoc est manifesta equiuocatio de

1539 actus … 1540 ens1] cf. Arist., Metaph., XI, 9, 1065b14-15; cf. Appendix (228,1403229,1407) 1540 nec ens] cf. Arist., Metaph., IV, 2, 1003b30-33; VIII, 6, 1045b5-7; Thom., In Metaph., IV, 2, 555 (155b); VIII, 5, 1763 (420b)

1510

1515

1520

1525

1530

1535

1540

APPENDIX

1545

1550

1555

1560

1565

1570

1575

233

actu et potentia; aliter enim sumitur actus et potentia per que diuiditur ens, et aliter cum dicimus potentiam rei et actum rei. Cum enim dicimus ens diuidi per potentiam et actum, non importatur aliud realiter per unum quam per aliud, set importatur idem sub alio modo essendi, sicut dicimus hominem in actu et hominem in potentia, quorum utrumque idem nominat, set sub alio modo existendi; et sic actus et potentia diuidunt quodlibet genus entis et sunt in eodem predicamento, unum scilicet per se, scilicet ens in actu, aliud per reductionem, scilicet ens in potentia, et talis actus aut potentia nichil addit super rem que dicitur esse in potentia uel in actu, sicut si dicam “Sor homo actu”, nichil dditum dico, scilicet *** si dicam anima *** est homo, in potentia *** nichil additum predi de Antichristo. Actus autem et potentia ut sumuntur in uiribus anime aut alterius rei nominant operationem et principium operationis, actus scilicet operationem et potentia principium operationis; hec autem non diuidunt ens; multa enim sunt entia que non sunt operatio nec principium operationis immediatum; et talis potentia bene addit super illud cuius est aliquid reale. Immo argumentum destruit se ipsum; eque enim probat quod actus anime nichil addit super animam, sicut probat de potentia, et tamen nullus umquam ponit quod sentire uel intelligere essent idem realiter quod essentia anime. Ad quartum dicendum concedendo totum usque ad illud, cum dicitur quod potentia agit in uirtute essentie, et tv queris de illa uirtute, dicendum quod hec est rudis ymaginatio. Cum enim dico calorem agere in uirtute ignis, non intelligo quod in calore sit quedam uirtus influxa ab igne per quam calor agat ad generandum ignem, secundum quod hec ymaginatio procedit; set dicitur calor agere in uirtute ignis, quia prout calor in igne est et est quedam naturalis ignis proprietas uel propria qualitas, agit ut instrumentum aliquo modo ipsius forme substantialis ignis, et ideo pertingit ad ulteriorem effectum quam sibi deberetur si ageret tantum inquantum calor. Similiter dico quod potentia anime licet sit quedam qualitas, agit in uirtute anime, quia quodam modo instrumentum eius, et non dicitur agere in uirtute anime propter hoc quod ab ea recipiat uirtutem aliam per quam agat. 1552 sicut … 1554 Antichristo] i.m. Bo (nonnulla legi non possunt) posuit? 1565 quod] s.u. Bo 1575 eius] an supplendum?

1562 ponit] an scrib.

234

Bo9rb

Bo11ra

DVRANDI SVPER SENT. I

Ad ultimum dicendum quod secundum qvosdam, cum dicitur quod hec tria, scilicet memoria, intelligentia et uoluntas, sunt una mens etc., hec est predicatio totius potestatiui de suis partibus ita ut sit sensus quod hec sunt unius potentie seu mentis. Vel aliter et forte magis ad intentionem Avgvstini quod mens non accipitur ibi pro essentia anime, precipue cum beatus Avgvstinvs dicat alibi quod hec tria non sunt anima, set accipiuntur ibi pro potentia superiore, que includit rationem et uoluntatem, ratio autem includit memoriam et intelligentiam. Et tunc secundum aliqvos sicut memoria et intelligentia non sunt due potentie distincte, ita ratio et uoluntas licet sint due potentie, non tamen sic sunt due ut differant in aliquo absoluto, set una et eadem res numero addita super essentiam anime est ratio et uoluntas, que dicitur mens sub diuersis respectibus realibus, qui quidem respectus reales habent inter se ordinem, sicut actus harum duarum potentiarum demonstrant; quorum actuum unus | ex necessitate alium presupponit. De hoc tamen forte inferius considerabitur utrum possit habere ueritatem. Rationes autem in oppositum, licet uerum concludant, non tamen ex necessitate; patet enim ex supra dictis quod in prima equiuocatur actus et potentia, ut deductum fuit. Secunda etiam non cogit; non enim est necesse ut principium immediatum sit in eodem genere cum effectu; nulla enim potentia actiua uel passiua est in genere actionis uel passionis, in quibus tamen generibus uidentur operationes reponi, que principiantur a potentiis actiuis et passiuis. | Vtrum partes ymaginis differant realiter. Et primo queritur de memoria et intelligentia utrum sint diuerse potentie. Videtur quod sic, quia secundum has potentias assignatur ymago, que non esset expressa nisi essent tres potentie; non autem essent tres nisi memoria esset alia potentia ab intelligentia; quare etc. Item ex memoria oritur intelligentia; nichil autem originatur a se ipso.

1579 hec … mens] cf. Aug., De Trin., X, 11, 18 (330,29-331,38); Appendix (229,1418-1419) 1580 predicatio … partibus] Thom., Super Sent., I, 3, 4, 2, ad 1 (116) 1583 hec … 1584 anima] cf. Aug., Epist., 169, 6 (615,24-616,4) 1586 memoria … 1587 distincte] cf. Aeg. Rom., Ord., I, 3, 3.2, 2 (29vaL) 1597 deductum fuit] cf. Appendix (232,1541-233,1563) 1603 Vtrum … 1604 potentie] cf. Dur., Super Sent., I, 3, 4 (178,1-182,83)

1580

1585

1590

1595

1600

1605

APPENDIX 1610

1615

1620

1625

1630

1635

235

Contra: Respectu eiusdem actus est eadem potentia; set eundem actum quem AVGVSTINVS attribuit memorie, scilicet retentionem specierum, PHILOSOPHVS III De anima attribuit intellectui possibili cum dicit quod anima est locus specierum, non tota, set intellectus, quia manifestum est eandem potentiam esse memoriam et intellectum uel intelligentiam. Intelligendum est quod opinio qvorvndam est quod memoria, prout est pars ymaginis, nominat potentiam realiter ab intellectu et uoluntate distinctam, quam quidem potentiam dicunt esse intellectum agentem. Duplex autem motiuum habent: unum quod dictum est, quia nisi memoria esset potentia realiter distincta ab intelligentia, non esset ibi ymago Trinitatis, set tantum dualitatis. Alia ratio est quia quecumque nos attribuimus memorie conueniunt intellectui agenti; duo enim conueniunt memorie: primum est quod continet species, secundum est quod ex ea originatur uel oritur intelligentia. Primum dicitur III De anima; item secundum ei conuenit, quia intellectus agens est qui causat uniuersale, quod est motiuum intellectus; et ideo secundum istos expressius apparet in istis potentiis ratio ymaginis si ponatur intellectus agens pars ymaginis, quia ratio parentis et gignentis uerissime conuenit intellectui agenti, quia ipse format uerbum; unde dicunt quod Avgvstinvs uocauit memoriam intellectum agentem; generare enim uerbum seu expressam notitiam de necessitate conuenit intellectui agenti et non intellectui possibili qualitercumque informato, quia intellectus possibilis subiectum est uerbi, impossibile autem est quod idem respectu eiusdem sit efficiens et subiectum; et ideo impossibile est quod intellectus possibilis causet uerbum, set causatur in eo ab intellectu agente, non absolute, set prout coniungitur possibili informato speciebus. Et ideo, ut dicunt, memoria, ut est tertia pars

1610 eundem … 1612 possibili] cf. Thom., De uerit., 10, 3, arg. 1 (303,6-8) 1611 retentionem … 1612 specierum] cf. Aug., De Trin., XI, 3, 6 (340,8-10); XIV, 7, 10 (434,38-39) 1613 anima … intellectus] Arist., De an., III, 4, 429a27-29; cf. III, 8, 432a2 1616 memoria … 1619 agentem] cf. God. de Font., Quodl. V, 8 (30-32); Henr. de Gand., Quodl. XIII, 8 (55,48-65); Theod. Teut., De intell. et intell., I, 8, 2 (141,57-62) et II, 37, 6 (175,22-176,29) 1625 Primum … anima] cf. Arist., De an., III, 4, 429a27-29; III, 8, 432a2 1626 intellectus … uniuersale] cf. Auerr., De an., I, 8 (12,25-26); Auct. Ar., 6, 27 (176,27); Arist., De an., I, 1, 402b7-8 1629 ratio … 1630 uerbum] cf. Dur., Super Sent., I, 3, 4 (180,40-41)

236

Bo11rb

DVRANDI SVPER SENT. I

ymaginis, non includit alterum eorum precise, set includit utrumque, scilicet intellectum agentem, ut coniungitur possibili; nec negant isti quin intellectus possibilis recipiat species et retineat, et secundum hoc potest habere rationem memorie; set ut dicunt, istud non sufficit ad hoc quod sit tertia pars ymaginis, propter ea que dicta sunt. Et addunt quod cum ymago Trinitatis querenda sit in suprema parte anime, intellectus autem agens sit illud quod simpliciter est supremum inter superiores partes anime, inconueniens uidetur secludere eum ab ymagine. Alii uero dicunt aliter, scilicet quod memoria et intelligentia, ut sunt due partes ymaginis, sunt realiter una et eadem potentia considerata sub diuersis officiis uel actibus, qui sunt tenere species et uti speciebus. Vtrumque declarant: primum, scilicet quod sunt una potentia, quia eiusdem est habere habitum et uti habitu et non alterius; eiusdem ergo est tenere speciem et uti ea; set primum pertinet ad memoriam, secundum uero ad intellectum; ergo memoria et intelligentia sunt una potentia. Quod autem hec diuersitas, scilicet officiorum uel actuum, sufficiat ad rationem diuersitatis partium ymaginis, declarant sic: cum ymago, ut supra dictum est, rei similitudo secundum speciem, secundum illud simpliciter est accipienda ymago | Trinitatis quod maxime accedit ad eius expressam representationem; diuine autem persone distinguntur secundum processionem Verbi a dicente et Amoris nectentis utrumque; uerbum autem non potest formari sine actuali consideratione nec amor procedere nisi preuia cognitione. Et ideo, cum hec nominent actus, manifestum est quod secundum actus simpliciter attenditur ymago Trinitatis et non secundum potentias nisi imperfecte et secundum quid. Ex quo ergo actus in eadem potentia re inueniuntur realiter diuersi, quorum unus ex necessitate presupponit alium, sicut intelligere presupponit habere speciem, et ita aliquam causalitatem habet actus primus respectu secundi et uterque istorum respectu tertii, scilicet ipsius uelle uel amare, manifestum est quod secundum hos

1645 intellectus … 1647 ymagine] cf. Dur., Super Sent., I, 3, 4 (180,43-46) 1648 memoria … 1651 speciebus] cf. Dur., Super Sent., I, 3, 4 (181,62-65); Aeg. Rom., Ord., I, 3, 3.2, 2 (29vaL-bN); Ioh. Par., Super Sent., I, 3, 7 (69,165-169) 1657 ymago … 1658 speciem] cf. Thom., S.th., I, 93, 7-8, resp.; Hilar., In Ps. 118, 10 (92,4-5) 1663 Et … 1666 quid] cf. Dur., Super Sent., I, 3, 4 (181,70-182,74)

1640

1645

1650

1655

1660

1665

1670

APPENDIX

1675

1680

1685

1690

1695

1700

1705

237

attendetur ymago et ratione istorum attenditur secundum potentias quarum sunt isti actus, non obstante quod duo istorum actuum, scilicet habere speciem et uti ea, sint unius potentie, quia secundum potentias absolute non est accipienda ymago nisi ualde imperfecta, set secundum actus potentiarum. Vnde quia nec species recipitur in intellectu possibili nisi in lumine intellectus agentis abstrahentis eam, nec intellectus possibilis intelligit nisi irradiatus lumine intellectus agentis, nec uoluntas fertur nisi in aliquid quod cognitum est in lumine intellectus agentis, necesse est quod intellectus agens quantum ad actionem suam pertineat ad ymaginem, non sicut aliquid ab aliis distinctum tenens locum unius partis, set sicut aliquid omnibus substratum per modum qui dictus est. Hiis uisis patet responsio ad rationes utriusque partis. Set numquid uoluntas est potentia realiter distincta ab intellectu? Videtur quod non, quia ille potentie sunt eedem quarum est idem obiectum; set intellectus et uoluntatis est unum et idem obiectum (quod enim apprehendit intellectus, hoc uult uoluntas et non aliud); ergo etc. Si autem dicatur quod idem est obiectum intellectus et uoluntatis, set sub alia ratione, quia obiectum est uoluntatis sub ratione boni, intellectus autem sub ratione ueri, diuersitas autem rationis in obiecto sufficit ad diuersificandum potentiam (lac enim est obiectum uisus et gustus, uisus inquantum est album, gustus autem inquantum est dulce), contra: rationes obiectorum per quas diuersificantur potentie sunt rationes reales quas diffinitiones indicant et non sunt tantum rationes nominum, sicut in proposito exemplo ratio albi et dulcis in lacte; aliud enim re est albedo, aliud dulcedo, et ideo diuersitas harum rationum diuersificat potentias; rationes autem quas format intellectus ex diuersis habitudinibus rerum sunt rationes nominum eo quod secundum ipsas eidem rei imponuntur diuersa nomina, et iste non diuersificant potentias, quia cum possint esse quasi infinite rationes quas intellectus format, sequeretur quod essent infinite potentie. Ratio autem ueri et boni sunt tales rationes nominum tantum; in re enim eadem res est ueritas et bonitas rei, set intellectus apprehendens eandem rem in comparatione ad se uel ad appetitum imponit ei diuersa nomina, scilicet nomen ueri aut boni; 1684 Set … intellectu] cf. Dur., Super Sent., I, 3, 4 (182,86-187,194) 1671 attendetur] an scrib. attenditur?

1676 abstrahentis] coni.: attrahentis Bo

238

DVRANDI SVPER SENT. I

igitur ille rationes, cum sint tantum rationes nominum, non possunt arguere diuersitatem potentiarum. Item sicut cognitionem intellectiuam sequitur appetitus qui dicitur uoluntas, ita quamlibet cognitionem sequitur aliquis appetitus. Si ergo uoluntas est potentia distincta ab intellectu, sequitur quod quamlibet cognitiuam potentiam sequatur aliquis appetitus, qui erit potentia distincta ab aliis; hoc autem non ponimus, scilicet quod sint tot potentie appetitiue quot sunt potentie apprehensiue; quare etc. In contrarium est Philosophvs II De anima, qui distinguit appetitiuum contra sensitiuum et intellectiuum in hoc innuens aliam esse potentiam appetitum sensitiuum a sensu et appetitum intellectiuum, qui dicitur uoluntas, ab intellectu. Responsio: Omnes in hoc conueniunt quod uoluntas est alia potentia ab intellectu. Quomodo autem sit alia, est duplex opinio: una dicentium quod una res absoluta addita super essentiam anime est fundamentum duarum potentiarum que sunt intellectus et uoluntas; hanc autem nominant mentem, licet mens aliud includat, puta intellectum agentem, qui etiam in absoluto differt ab intellectu possibili. Que quidem mens sub duobus respectibus realibus habet rationem realem duarum potentiarum, scilicet intellectus et uoluntatis; et isti duo respectus ordinem habent adinuicem ita quod secundus de necessitate presupponit primum, sicut actus uoluntatis presupponit actum intellectus; et secundum hoc ratio et uoluntas in nullo absoluto differunt, immo sunt idem, et tota differentia eorum est per respectus. Hoc autem probant ipsi auctoritate et rationibus duabus. Prima est talis, quia non est intelligibile quod sit aliqua uirtus separata non utens organo corporeo et quod ipsa non sit actu intelligens seu intellectus; et ideo ponere uoluntatem esse aliquam naturam absolutam additam essentie anime, cum ipsa non sit utens organo corporeo, set sit separata, et cum hoc dicere eam non esse intellectum est implicare contradictionem.

1714 distinguit … 1717 intellectu] cf. Arist., De an., II, 2, 414a4-13; II, 3, 414a31-b2; III, 10, 433a22-25 et 433b1-4 1719 una … 1721 uoluntas] cf. Dur., Super Sent., I, 3, 4 (183,104-111) 1716 appetitum1] coni.: appetitiuum Bo | sensitiuum] i.m. Bo

1710

1715

1720

1725

1730

1735

APPENDIX

1740

1745

1750

1755

1760

1765

239

Secunda ratio potest esse talis: nos dicimus duplicem esse appetitum, unum naturalem, qui non sequitur cognitionem, et alium animalem, qui sequitur cognitionem; et hic est duplex secundum quod habemus duplicem cognitionem, unam sensitiuam et aliam intellectiuam. Secundum primum appetitum, scilicet naturalem, unaqueque res appetit suam perfectionem, secundum quod dicitur I Phisic orum quod materia appetit formam et unumquodque imperfectum appetit perfici; isto etiam appetitu unaqueque res sibi appetit et non alii, quia per formam naturalem uel naturam quamcumque unaqueque res carens cognitione est id quod est et non aliud. Set appetitu cognitiuo non solum appetitur bonum potentie appetenti, set aliis potentiis et aliis a supposito appetente, quia cognoscentia non solum sunt id quod sunt per formas suas, set sunt quodam modo alia per cognitionem. Ex hoc sic arguitur: appetitus animalis non differt a naturali nisi quia hic sequitur cognitionem, ille autem non sequitur; set naturalis appetitus non differt re ab eo cuius est, sicut appetitus materie non differt a materia; ergo appetitus animalis non differt re a potentia cognitiua; set uoluntas est appetitus consequens intellectum; ergo non differt re ab intellectu. Ad hoc etiam uidetur esse auctoritas beati Avgvstini X libro De Trinitate cap.° 10, ubi dicit sic: Hec igitur tria, memoria, intelligentia et uoluntas, quoniam non sunt tres uite, set una uita, non tres mentes, set una mens, consequenter utique nec tres substantie sunt, set una substantia. Memoria quippe quod uita, mens et substantia dicitur, ad se ipsam dicitur; quod uero memoria dicitur ad aliud relatiue dicitur; hoc de intellectu quoque et uoluntate dixerim; intelligentia quippe et uoluntas ad aliquid dicuntur, uita est autem unaqueque ad se ipsam et mens et essentia. Quocirca hec tria eo sunt unum quo una uita, una mens, una essentia, et quidquid aliud ad se ipsa singula dicuntur, etiam simul, non pluraliter set singulariter dicuntur; eo uero tria quo ad se inuicem 1738 duplicem … 1742 intellectiuam] cf. Thom., S.th., I, 80, 1-2, resp. 1744 materia … 1745 perfici] Auct. Ar., 2, 32 (142,51); cf. Arist., Phys., I, 9, 192a18-23; Thom., In Metaph., I, 1, 2 (6a) 1753 naturalis … 1754 materia] cf. Duns Scot., Super Metaph., I, 2 (80,9-10); In Sent., IV, 49, 10, 2-3 et 11 (318a-319a et 379a) 1758 Hec … 1768 referuntur] Aug., De Trin., X, 11, 18 (330,29-331,40); cf. Appendix (229,1418-1419) 1762 aliud] an scrib. cum Augustino aliquid? intelligentia?

1763 intellectu] an scrib. cum Augustino

240

DVRANDI SVPER SENT. I

referuntur. Ex hiis expresse apparet quod hec tria in nullo absoluto differunt, set solum respectibus. Quod si uerum est, multo expressior est in eis ymago Trinitatis quam secundum oppositam opinionem. Aliis uidetur quod cum potentia dicat principium actus, solus autem respectus nichil potest principiare, ideo necesse est quod intellectus et uoluntas et sensus et appetitus sensitiuus tantum sunt diuerse potentie quod differunt non in solis respectibus, set in aliquo absoluto. Quod confirmant ex alio, quia si sola diuersitas respectuum sufficeret ad diuersitatem potentiarum, tunc sicut sunt due potentie, intellectus scilicet et uoluntas, propter duos respectus ad actus subordinatos, ita memoria et intelligentia essent due potentie propter duos reales respectus ad duos actus inter se ordinatos. Sicut enim uelle presupponit intelligere, ita intelligere presupponit habere speciem et tamen non memoriam et intelligentiam esse duas potentias. Iste due opiniones, etsi inter se discordent, tamen in solutione principalis questionis non discordant; utraque enim dicit uoluntatem esse aliam potentiam ab intellectu. Et ideo respondendum est ad rationes in oppositum. Ad primam, cum dicitur quod ille potentie non sunt diuerse quarum obiectum est idem, dicendum quod hoc habet tantum ueritatem in potentiis que sunt eiusdem gradus uel generis, sicut sunt potentie apprehensiue inter se; in aliis autem, que non sunt eiusdem generis, non est uerum, sicut sunt potentie actiue respectu passiuarum uel appetitiue respectu apprehensiuarum. In hiis enim diuersus modus agendi et diuerse actiones circa idem obiectum arguunt diuersitatem potentiarum; uniuersale enim quod terminat operationem intellectus agentis inchoat operationem intellectus possibilis; et illud idem sub eadem reali ratione quod sensus apprehendit, appetitus sensitiuus appetit; et idem dico de uoluntate respectu intellectus. Vnde ratio illa que probat quod ratio ueri et ratio boni non sunt formales rationes obiectorum per quas potentie diuersificentur, bene procedit [etc.].

1768 Ex … 1770 opinionem] cf. Dur., Super Sent., I, 3, 4 (185,148-152) 1771 Aliis] cf. Duns Scot., Rep. Par., II, 16, 1, 22 (77b); Heru. Nat., Super Sent., I, 3, 4 (40aA-B); Dur., Super Sent., I, 3, 4 (182,91-92) potentia … actus] cf. Arist., Metaph., V, 12, 1019a15-16; Thom., Super Sent., II, 26, 1, 3, 2 (673); Auct. Ar., 1, 219-220 (133,85-88) 1773 sunt] an scrib. sint?

1770

1775

1780

1785

1790

1795

APPENDIX

1800

1805

1810

1815

1820

1825

1830

241

Ad secundam rationem dicendum quod si teneamus quod appetitus differat in absoluto a potentia cognitiua, ut ponit secunda opinio, tunc dicetur quod appetitus sequitur cognitionem ratione sui generis, non autem ratione sue speciei. Et ideo, cum omnes potentie sensitiue sint unius generis, eis respondet tantum unus appetitus. Tenentes autem aliam opinionem necesse habent dicere quod tot sunt appetitus quot sunt sensus. Et quod ita | sit, declaratur. Oportet enim appetitum sensitiuum esse uirtutem organicam, quia sole potentie superiores sunt non organice. Aut ergo habet organum distinctum ab organis potentiarum apprehensiuarum aut non; primum non potest dici, quia non est assignare ubi sit illud organum, nec Philosophvs umquam distinxit appetitum secundum subiectum ab aliis potentiis, set tantum ratione ; oportet ergo quod appetitus habeat idem organum cum aliis potentiis, que cum sint multe, oportet quod et multi sint appetitus. Nec ualet si dicatur quod est una potentia sensitiua a qua ramificantur alie et illam unam sequitur appetitus sensitiuus et fundatur in eadem secundum subiectum et ideo est unus appetitus sensitiuus et non multi, quia illa una potentia a qua tv dicis alias ramificari oportet quod habeat aliquem actum, quia cuilibet potentie est aliquis actus; actus autem illius potentie nobis est ignotus, quia potentie exteriores sufficienter iudicant de omnibus sensibilibus, sensus autem communis iudicat de immutatione sensuum particularium et de diuersitate sensibilium differentium secundum genus et sic de aliis potentiis. Que est ergo illa potentia et quis est actus eius? Cum omnino hoc sit ignotum, nobis uidetur quod fictio sit eam ponere. Scimus autem quod appetitus non fertur nisi in actu cognitum et nisi preuia cognitione illius potentie quam appetitus sequitur. Cum ergo uideamus quod appetitus feratur in ostensum quacumque cognitione sine actu alterius potentie cognitiue, sicut appetimus dulce cognitum per gustum absque hoc quod uideamus ipsum et absque hoc quod iudicemus per sensum communem de immutatione facta a dulci, manifestum est quod appetitus sequitur quamlibet cognitionem sensitiuam et non unam tantum. Et ideo tot 1813 una … 1814 alie] cf. Auic., De an., IV, 1 (5,56-59); Hasse, Avicenna’s De anima (279280) 1801 dicetur … 1803 appetitus] Hoc uidetur habere instantiam, quia naturalis appetitus uariatur non solum in differentibus genere set etiam specie; ergo pari ratione in habentibus cognitionem i.m. add. Bo

Bo11va

242

DVRANDI SVPER SENT. I

oportet esse appetitus quot sunt potentie cognitiue; qui tamen secundum illam primam opinionem non differunt in fundamento a potentiis apprehensiuis, set solis respectibus. Isti autem conantur soluere rationes contrarie opinionis; dicunt enim quod ab eodem absolute non possunt diuersi actus egredi qui sunt omnino disparati nullum ordinem ad se inuicem habentes, quia tales actus eque immediate se habent ad potentiam. Vna autem potentia secundum absolutum, quamquam sit plures secundum respectus reales, quia tamen illud quod est principium est aliquid absolutum, ideo cum ab uno non possit egredi nisi unum immediate, a tali potentia non possunt elici diuersi actus inter se nullum ordinem habentes, set diuersi actus subordinati essentialiter in idem principium reduci possunt ordine quodam; tales autem actus sunt intelligere et uelle; et ideo ab eodem absoluto principiari possunt. Propter quod dicunt primam rationem non ualere. Ad secundam rationem dicunt quod secundum ueritatem et intentionem Avgvstini prius expressam tantum differt memoria ab intellectu et eodem modo sunt diuerse potentie, sicut uoluntas et intellectus. Quod autem Philosophvs non sic fecerit mentionem de diuersitate eorum abinuicem, causa potest esse ista, quia actus memorie, qui est tenere speciem, secundum genus uidetur communis esse etiam inanimatis que aliquas formas in se retinent, propter quod minus uidetur esse actus anime; et quia inter omnes anime rationalis actus ille est maxime imperfectus et ordinatur ad alios duos, scilicet ad intelligere et uelle, sicut imperfectum ad perfectum.

1841 ab … unum] cf. Thom., Super Sent., I, 3, 4, 3, sol. (118); de Libera, “Ex uno non fit nisi unum” (praesertim 556-558) 1855 scilicet] coni.: sicut comp. Bo

1835

1840

1845

1850

1855

INDEX NOMINUM ET OPERUM* LOCI SACRAE SCRIPTURAE Exodus 20, 2-3 Deuteronomium 6, 4 6, 13-14 Hieremias 9, 24 Isaias 6, 9 Sapientia 11, 21 Psalmi 105, 40 15, 4 17, 8 73, 1 Canticum canticorum 4, 4 Matthaeus 1, 21 8, 25 18, 11 Lucas 1, 31-32 1, 37 2, 11 15, 17 24, 39 *

118*, 202*

118, 202 118, 202

1*

36*, 44*

160, 162*

138 114* 138 138

3

78* 78 78

78* 55 78* 91* 26*

Iohannes 1, 9 8, 44 13, 21

35* 31 138

Ad Ephesios 5, 2

48*

Ad Hebraeos 11, 1

16*

I ad Corinthios 2, 6 12, 8 13, 8 13, 10 13, 10-13 13, 12 13, 13

35* 2* 2* 11* 9* 11*, 40, 63* 84*

II ad Corinthios 5, 6-7 5, 7

47* 48*

I ad Timotheum 1, 5

83*

II ad Timotheum 3, 16-17

77*

Ad Philippenses 2, 7

75*

Ad Romanos 1, 20 8, 28

 Asterisco notantur auctoritates a Durando nominatim allatae.

149*, 220* 114*

244 Ad Titum 1, 2

INDEX NOMINUM ET OPERUM

ALEXANDER 31

Iacobus 1, 22

81*, 195*

I Petri 2, 21

76*

DE

ALEXANDRIA

Super Sententias Prol. 4 (7rb-va) 9 (12v-14r) 10 (14va-15ra) I 2 3 (24rb-25ra) 3 2 (28ra-va) 3 2 (28vb-29va) 4 1 (33vb-35rb)

68 80 80 117 149 156 172

AEGIDIUS ROMANUS

AMBROSIASTER

Ordinatio Prol. 1 1 (2raB) 64, 65 1 1 (2rbH) 64 1 1 (1va-2va) 62 1 3 (3ra-vb) 62, 68 4 (7v-8r) 80 4 (7vQ-8rB) 83, 199 I 1 2 3 (13va-b) 107 2 2 1 (18vb-19rb) 215 2 2 1 (19raA-bG) 216 3 1 1 (21raB) 149 3 1 2 (21rb-vb) 226 3 1 3 (22raA) 150 3 3.1 2 (27vb-28rb) 165 3 3.2 2 (29vaL) 234 3 3.2 2 (29va-b) 178 3 3.2 2 (29vaL-bN) 181, 236 33 1 3 (171vbQ) 219

Liber quaestionum ueteris et noui testamenti 2 1 (17,19-21) 155

Quodlibeta III 2 (127a-133b)

62

Super Sententias I 1 (14,22-40) 1 (14,56-15,7) 1 (20,43-46) 3 (84,57-65)

Exameron I 9 34 (37,2-4)

190

83, 199 83, 199 99 161

160*, 164

Expositio euangelii secundum Lucam VII 220 (290,2413-2416)

91

ANONYMI In Perihermenias Prol. (Grabmann, 1438)

81

Tractatus florianus de solutionibus sophismatum 157-162 (86-87) 23 ANSELMUS CANTUARIENSIS Proslogion 3 (102,6-7) 4 (104,2) 5 (104,14-16)

ALBERTUS MAGNUS Metaphysica II 2 (92,70-82)

AMBROSIUS MEDIOLANENSIS

226*, 228 226*, 227 155

ARISTOTELES Categoriae 8 9a14-27 De interpretatione 1 16a3-4

167

208*

INDEX NOMINUM ET OPERUM

Analytica priora I I 9 30a23-25

30

Analytica posteriora I 1 71a1-2 1 71a11-13 1 71a11-12 2 71b9-16 2 71b20-22 3 72b23-25 13 79a11-16 17 80b32-34 18 81a38-40 28 87a38-39 33 88b31-32 33 89a2-4 33 89a23-b6 33 89a24-25 II 1 89b24-25 19 100a6-8

32* 2, 62* 69 9* 189 17, 27* 33, 200 32* 33* 66* 28*, 51 52 9*, 194 10* 156 32, 33

Topica II 2 110a16-17 3 110b6-7 IV 3 123a30 VII 3 153a15-16

26, 123 198 123 129, 132, 133

Sophistici elenchi 2 165b3

28*, 33*

Physica I 1 184a18 1 184a18-25 4, 188a17-18 9, 192a18-23 II 1 193a26-31 2 194a35-36 2 194b13 2 194b9-13 3, 195a23-25 9, 200a21-23 III 4-8 202b30-208a23 5 205b33-34 IV 5 212b16-17 VI 4 234b10-16

226* 59* 173 239* 72* 95 119, 151 69* 153 77* 79 129 221 72*

VII 1 3 4 VIII 5

242a20-28 246a13 249a23-24 256b10-11

245 151* 1* 123* 152

De caelo I 4 271a33 4 272a3

154 221

De generatione et corruptione I 2 317a23-26 3 318a1-2 4 319b14-17 II 9 335b29-35 10 336b28-29

72* 72* 72* 166 155

Meteorologica IV 3 380a12-15 3 380a14-15 7 384b2-3

118*, 216* 155 50

De anima I 1 402b7-8 1 402a21-22 2 404b10-18 4 411a5-6 II 1 412a19-20 1 412a27-b6 2 414a4-13 3 414a31-b2 4 415a18-21 4 415b2-3 12 424a17-24 III 2 425b12-426a1 2 427a11-14 3 428a9-24 4 429a18-27 4 429a24-26 4 429a27-28 4 429a27-29 4 429b3-4 4 429b5 5 430a10-17 5 430a14-15 6 430b21-23

235 60*, 73* 158, 222 79 167* 175* 238* 238* 99 95 158, 222 102 212* 103 183 175* 179* 234*, 235* 145 175* 224* 179*, 226* 19

246

INDEX NOMINUM ET OPERUM

8 432a2 8 432a8-9 9 432b21-23 9 432b27-433a3 10 433a14-15 10 433a22-25 10 433a28-30 10 433b1-4 10 433b29-434a7 De sensu 4 441b11-15

235* 149, 220* 35 97 83*, 196 238 83* 238 103

170*

Metaphysica I 1 980a28-981a15 32* 1 981a16-17 177 2 982b25-983a5 80*, 195* 5 986b28-29 163 II 1 993b7-11 223* 1 993b20-21 81, 196* 1 993b30-31 222* IV 2 1003b22-32 217* 2 1003b30-33 232* 3 1005b23-26 226* 3 1005b19-24 32 7 1012a23-24 129*, 211* V 6 1016b32-36 218* 11 1019a1-4 93 12 1019a15-16 182, 228, 240 VII 5 1031a12-13 165 VIII 3 1043b30-1044a11 118*, 121*, 203* 6 1045b5-7 232 IX 1 1046a9-11 162 6 1048b33-34 230 8 1049b17-27 202* 9 1051a29-31 19* X 4 1055a5-9 41* XI 9 1065b14-15 228, 232 XII 5 1071a5-6 31 7 1072b1-2 95 7 1072b20-22 205* Ethica Nicomachea I 1 1095a5-6 6 1098a16-17

85* 81*

II 1 1103a23-26 87* 2 1103b26-30 85* 2 1104a3 16 2 1104b16-17 114* III 1 1110b6-7 177 3 1139b15-36 1* 3 1139b20-23 28* 3 1139b34-35 28*, 33*, 34, 194 VI 4 1140a7-8 86 6 1140b31-1141a1 1* VII 12 1152b13 92* 13 1153a13-23 92* IX 1 1164b3-6 106 X 3 1174b20-23 92 6-7 1077a10-17 81* 7 1177a12-21 197 10 1179a35-b2 85* Politica I 2 1253a7-30

87*

Rhetorica I 5 1361a18-19

99*

AUCTORITATES ARISTOTELIS 1 35 (118,44-46) 223 39 (118,52) 81 85 (122,30) 153 97 (123,50-51) 27, 32, 227 116 (124,82) 129, 211 163 (129,80) 165 186 (130,14) 177 204 (132,45-48) 118, 121, 203 216 (133, 80) 166 219 (133,85-86) 162 219-220 (133,85-88) 240 234 (135,9) 19 255 (136,47-48) 167 262 (137,56) 31 2 11 (140,17) 167 26 (141,39-40) 173 32 (142,51) 239 65 (145,19) 119, 151 91 (147,53) 77 186 (155,9) 1 193 (155,18) 123

247

INDEX NOMINUM ET OPERUM

213 (157,45) 223 (158,62) 3 6 (160,99-1) 15-16 (160,12-14) 18 (161,16) 4 34 (170,94) 39 (170,00) 48 (170,12) 5 20 (173,59) 6 6 (174,82-83) 7 (174,85-86) 21 (176,15) 27 (176,27) 42 (177,59) 56 (179,88) 57 (179,89-92) 67 (180,10-11) 154 (187,64) 168 (188,83-84) 7 17 (197,61) 12 7 (233,17) 109 (240,53-54) 169 (244,36) 209 (247,95) 35 5 (311,77-79) 8-9 (311,86-88) 11 (312,90) 32 (313,25) 121 (321,73) 95 (319,33-34) 36 5 (322,92) 26 (323,26) 59 (326,75) 37 9 (332,00)

152 150 155 225 154 221 166 155 50 60 73 79 180, 235 167 99 118 177 19 35 170 16 28 106 81 2, 62, 69 9 189 17, 27 32, 33, 45 28, 51 129 26 123 28, 33

AUGUSTINUS Confessiones XII 6 (219,13-15) 7 (220,13-16) Contra epistulam fundamenti 14 (210,14-16) De ciuitate Dei V 11 (141,1 -142,25)

203* 203*

XI 25 (344,23-26)

92*

De correptione et gratia 9 24 (930)

114

De diuersis quaestionibus 83 18 (23,1-2) 30 (39,31-32)

162* 108

De doctrina christiana I 3 3 (8,1-5) 3 3 (8,3-4) 4 4 (8,1-3) 5 5 (9,1-2) 23 22 (18,6-9)

99 107*, 114 111* 99* 107*

De Genesi ad litteram II 16 (59,20-22) IV 3 (99,15-17)

230* 162*

De natura boni 3 (856,19-26)

160*, 161, 163

De Trinitate 1 1 (28,32-36) 120*, 152*, 178, I VI 10 12 (242,39-46) 160* X 10 13 (327,23-25) 94*, 111* 11 17 (330,22-23) 107 11 17 (330,23-24) 111* 11 17 (330,24-25) 111* 11 18 (330,29-331,40) 185*, 187*, 229*, 234*, 239* X 12 19 (332,1-12) 178* XI 3 6 (340,8-10) 235* 7 11 (347,1-12) 178*, 179 7 12 (349,54-57) 178* XIV 1 3 (423,48-424,61) 44* 1 3 (424,59-61) 74*, 192* 1 3 (424,59-67) 2* 7 10 (434,38-39) 235* 8 11 (436,5-7) 180* XV 12 21 (493,75-83) 4

45*, 36*

160*

Enarrationes in Psalmos 8 5 (170,8-11) 149 4 (274,6-8)

35 48*

248

INDEX NOMINUM ET OPERUM

BERNARDUS DE TRILIA

Enchiridion 3 11 (53,29-34)

115*

Epistulae 147 3 8 (282,3-6) 169 6 (615,24-616,4)

4 234*

In Iohannis euangelium tractatus 1 17 (10,20-27) 35 2 6 (14,4-15,18) 35*, 43 26 2 (260,14) 13* 40 9 (355,8-9) 16* 46 5 (400,16-18) 91 48 1 (413,1-3) 35 Retractationes I 9 4 (26,95) Sermones 350 2 (1534,25-27)

110*

83*

AVERROES Physica VII 4 (309rA-B)

151

De anima I 8 (12,25-26) III 18 (438,26-29)

180, 235 196

Metaphysica III 3 (41vI-K) VIII 12 (220vG) X 7 (257rA-B) XII 39 (322vK-L) 39 (323rC)

153 166* 167 206 206

AVICENNA De anima IV 1 (5,56-59)

241

BEDA VENERABILIS In Lucae euangelium expositio IV 15 19 (289,2371-2372)

91

Quaestiones disputatae de cognitione animae separatae 3 (78,2-3) 205 Quodlibeta III 5 (275)

126

BOETHIUS De S. Trinitate 6 (180,340)

215*

In Isagoge, ed. prima I 14 (40,5-8)

123

Quomodo substantiae 2 (187,27-28)

170

BONAVENTURA Itinerarium mentis 3 5 (305a)

178

Super Sententias Prol. 1 (6b) 3 (12-13) 3 (13) I 41 1 1 (730b)

63 80 83 145

CICERO De officiis III 19 76

111

DURANDUS DE SANCTO PORCIANO Super Sententias Prol. 1 (1,1-62,1377) 1 (1,5-19) 1 (2,24-3,58) 1 (2,40-42) 1 (2,43-44) 1 (3,59-61) 1 (3,60-62) 1 (5,87-16,340)

192 47 64 67, 70 192 25 77 70

INDEX NOMINUM ET OPERUM

I

1 (5,99-101) 41 1 (9,186-188) 194 1 (10,203-204) 194 1 (12,262-13,272) 19 1 (14,293-296) 30 1 (18,395-21,466) 59 1 (18,402-19,422) 20 1 (19,410-414) 61 1 (25,542-550) 74 1 (27,596-28,598) 33 1 (28,606-607) 194 1 (33,704-708) 200 1 (34,723-38,795) 192 1 (35,734-739) 43 1 (36,753-754) 44 1 (36,756-758) 45 1 (36,759-764) 45 1 (36,765-37,770) 46 1 (39,819-40,847) 46 1 (40,848-43,899) 46 1 (39,819-40,847) 46 1 (57,1241-1243) 221 2 (62,1-80,364) 188 2 (64,40-65,48) 70 2 (66,67-72) 70 2 (67,93-100) 77 2 (67,96) 76 2 (71,183-196) 78, 80 2 (71,195-196) 75, 77 2 (73,231-233) 78 2 (77,303-307) 90 3 (80,1-90,207) 195 3 (80,5-6) 195 3 (81,14) 195 3 (81,18-20) 85 3 (83,58) 196 3 (83,64-65) 199 5 (π, 9va) 83 7-8 (π, 12ra-13rb) 200 1 1 (95,93-96,103) 101 1 1 (96,112-97,125) 105 1 1 (100,193-199) 101 1 1 (101,200-213) 102 1 1 (π, 13vb-14ra) 91 2 1 (117,1-125,158) 202 2 1 (118,18-19) 203

249

2 1 (118,27-28) 202 2 1 (119,46-121,79) 150 2 1 (121,75-78) 151 2 1 (121,84-85) 203 2 1 (123,124-124,138) 205 2 2 (126,1-148,488) 206, 214 2 2 (126,18-127,25) 211 2 2 (128,50-129,70) 150 2 2 (129,71-130,84) 211 2 2 (129,74) 211 2 2 (132,126-131) 134 2 2 (132,131-141) 134 2 2 (132,141-144) 135 2 2 (132,144-133,149) 135 2 4 (π, 19vb-20va) 215 3 1 (149,1-159,214) 219 3 1 (149,7-8) 220 3 1 (149,14-15) 220 3 1 (150,21-24) 57 3 1 (155,131-141) 159 3 1 (155,128-132) 12 3 1 (156,143-158,194) 223 3 1 (158,196-159,205) 222 3 2, 5 (π, 27ra-28ra) 181 3 2 (163,77-164,81) 229 3 3 (165,1-178,268) 228 3 3 (165,15-166,32) 172 3 3 (174,180-175,204) 230 3 3 (175,205-176,222) 231 3 3 (π, 22ra-va) 226 3 4 (178,1-182,83) 234 3 4 (180,40-41) 235 3 4 (180,43-46) 236 3 4 (181,62-65) 236 3 4 (181,70-182,74) 236 3 4 (182,86-187,194) 237 3 4 (182,91-92) 240 3 4 (183,104-111) 238 3 4 (185,139-148) 229 3 4 (185,148-152) 240 6 1 (24,62-80) 143 6 2 (π, 31ra-32ra) 143 8 6 (87,1-97,335) 217 10 1 (107,17-114,157) 143 31 3 (π, 87rb) 136

250

INDEX NOMINUM ET OPERUM

35 1 (π, 94rb-va) 138 35 2 (π, 95rb) 61 36 3 (π, 99rb) 61 44 1-2 (π, 115rb-116rb) 122 II 1 1 (8,136-143) 130 3 2-3 (135,212-136,231) 123 3 5 (155,259-156,178) 61 25 2 (59,22-30) 97 35 1 (239,12-240,36) 113 III 26 2 (π, 260rb) 91 28 2 (π, 263ra) 107 29 3 (π, 265rb-va) 106 IV 49 2 (300,45-321,481) 21 49 3 (338,212-340,247) 61 49 5 (368,1-384,354) 91 Excerpta Bononiensia (207,785-799) (228,1403-229,1407) (229,1418-1419) (232,1541-233,1563) (237,1702-1705)

214 232 234, 239 234 210

EUCLIDES Elementa I (transl. Ger. Crem., 3,32-33) 167 I (transl. Adelardi, 33,82) 27, 227 EUSTRATIUS In Ethica Nicomachea I 1 (12,84-85) GLOSSA

81

ORDINARIA

I Reg. 19 24 (16vb) Lc. 15 17 (196a) Rom. 1 20 (276a)

3 91* 149, 220*

GODEFRIDUS DE FONTIBUS Quodlibeta I 5 (9-17) IV 10 (260-264)

62 4

V

VII VIII IX XII XIV

8 (29-32) 8 (30-31) 8 (30-32) 1 (264-278) 11 (384-385) 7 (69-82) 20 (285-292) 1 (80-82) 1 (176-177)

179 180 235 126 156 38 46 61 80

GREGORIUS MAGNUS Homiliae in Euangelia II 26 1 (218,5-6)

44*, 58

Moralia in Iob XXVI 13 21 (1280,18-21) 13 21 (1280,28-33) GUILLELMUS PETRI

DE

114* 114*

GODINO

Lectura Thomasina Prol. 1 (1ra-vb) 1 (1rb) 1 (1rb-va) 2 (1vb-2rb) I 1 (2rb-va) 1 (2va) 3 1 (3a-va) 3, 2 (3va-4ra)

1 192 27, 46 62 91 107 149 165

HENRICUS DE GANDAVO Summa 6 1 (42vB-D) 7 4 (52vE-53rG) 8 3 (65rR-66rZ) 13 4 (92vN-93rN) 13 7 (96rO-97vZ) 13 7 (96rO-P) 13 7 (96rR-vR) 13 7 (96vS-T) 13 7 (97rZ-vZ) 13 7 (97vZ) 13 8 (97vA)

27, 34, 192 200 80 27, 34, 35, 192 192 36 37 37 8 37 36, 192

INDEX NOMINUM ET OPERUM

19 19 25 49 51

1-2 (94v-119v) 1 (115rF) 2 (148vL) 6 (146,507-147,547) 1 (211,1-226,307)

Quodlibeta III 14 (67rS-68rY) 14 (71rF) 14 (71rF-E) V 1 (150v-154r) 1 (152rP-153vZ) XII 1 (4-13) 1 (5,26-32) 2 (14-18; 23-25) 2 (14,20-16,61) 2 (16,47-56) 2 (18,84-1) 2 (23,6-20) 2 (24,34-25,64) 8 (55,48-65)

62 68 117 100 126

168 168 183 126 136 62 63 192 34 35 35 37 36 235

1 1 1 1 1 1 2 2 2 2 4 4 4 4 6 6 6 6 2 2 2 3 3 3 3 3

I

HERVAEUS NATALIS De secundis intentionibus 1 1 (333-335)

207

Opinio de difficultatibus contra doctrinam fr. Thome de sciencia in gen. 6 (26-35) 5 de theol. in spec. 1, (36) 25 de theol. in spec. 1 (36-37) 46 Quaestio disputata de beatitudine 4 (664,463-667,531) Quodlibeta II 15 (64ra-65va) Super Sententias Prol. 1 (84,16-24) 1 (89,211-233) 1 (89,223-233) 1 (93,388-400) 1 (94,432-437)

251

(117,137-118,165) (118,173-178) (121,293-301) (121,297-301) (121,309-122,319) (125,439-452) (130,179-182) (131,207-132,247) (133,283-300) (134,337-135,361) (150,98-102) (150,103-104) (152,165-166) (153,1) (159,106-107) (159,108-111) (160,142-152) (161,196-202) 2 (25aB-C) 2 (26bC-27aA) 2 (29bA-30aA) 1 (33aD-bC) 1 (33bC-34aD) 2 (34bC-37bC) 4 (38aD-bA) 4 (40aA-B) 182,

30 35 41 42 44 14 66 68 69 78 81 81 84 81 83 84 84 85 129 135 139 158 156 226 166 240

HILARIUS PICTAVIENSIS In Matthaeum 18 2 (76,8-9)

111

Super Psalmos 10 7 (92,4-5)

236

100 HUGO 47

26 34 37 33 33

DE

NOVOCASTRO

Super Sententias I 44 2 (144,12-17; 146,59-66)

204

IACOBUS METENSIS Super Sententias Prol. 1 (50,2-58,294) 1 (50,21-51,24)

1 34

252

I

INDEX NOMINUM ET OPERUM

1 (51,25-29) 35 1 (51,29-32) 36 1 (51,34-40) 36 1 (51,41-43) 36 1 (52,53-55) 37 1 (52,65) 38 1 (53,85-100) 38 1 (54,124-134) 40 1 (55,185-189) 43 1 (55,190-192) 44 1 (55,196-197) 45 1 (56,218-222) 46 1 (56,218-58,293) 27 1 (57,262-264) 6 2 (58,2-66,297) 62 2 (61,86-105) 68 2 (62,137-63,162) 69 3-5 (67-74) 200 6 (74,3-6) 81 6 (74,3-81,233) 80 6 (78,127-79,141) 83 6 (76,63-64) 81 6 3 (77,91-92) 81 Add. (40,174-176) 66 1 (11rb) 93, 94 1 (11va) 94 2 1 (330,22-23) 128 2 1 (332,27-30) 129 2 1-2 (330,5-341,20) 126 2 1-2 (335,8-10) 139 2 1-2 (337,7-11) 139 2 2 (337,12-338,3) 140 2 2 (338,4-16) 141 2 2 (338,17-25) 142 2 2 (339,7-31) 142 3 1 (34vb-35ra) 149 3 2 (35ra) 226 3 3 (35ra) 161 3 3 (35ra-b) 159, 162 3 4 (35rb-36ra) 165, 166

IACOBUS DE VITERBIO Quodlibeta I 4 (52,304-307)

217

II 14 (159,36-161,103) 15 (163,2-167,145)

174 178

IOHANNES DAMASCENUS De fide orthodoxa I 9 (48,8-10) 9 (49,17)

62* 137

IOHANNES DUNS SCOTUS De primo principio 3 46 (130) 4 53 (140)

153 155

Quaestiones in libros Sententiarum II 16 1 (38b-39a) 173 16 1 (38b-40a) 168 IV 49 10 2-3 (318a-319a) 184, 239 49 10 11 (379a) 184, 239 Lectura I 8 1 4 172 (62,7-11) Ordinatio Prol. I

IV

4 1 (141,7-146,11) 5 1-2 (151,5-237,7) 1 1 1 (2,1-4) 1 2 1 (47,10-11) 2 1 50 (155,3-7) 3 3 4 (343,3-20) 8 1 4 (252,5-9) 8 1 4 (261,3-5) 1 2 1 (68,163)

Quodlibeta XIV 10 (39b)

131

1 80 91 92 118 168 131 131 92

22

Reportatio Parisiensis Prol. 2 (65-66) 16, 20 II 16 1 10-17 (72a-74b) 168 16 1 22 (77b) 182, 240 Quaestiones super Metaphysicam I 2 (80,9-10) 184, 239

253

INDEX NOMINUM ET OPERUM

IOHANNES PARISIENSIS Super Sententias Prol. 6 (16,2-20,146) 1 8 (22,4-28,201) 80 I 2 1 (32,2-33,50) 117 3 1 (43,1-45,78) 149 3 2 (45,4-48,86) 161 3 4 (53,1-15) 159 3 6 (55,14-56,16) 167 3 6 (55,2-63,259) 165 3 7 (69,165-169) 181, 236 IV 49 (616,14-16) 99 49 (618,79-619,96) 100 Excusatio (344-345)

217

IOHANNES PECHAM Quaestio disputata de beatitudine 12 (557,14-555,27)

100

Quaestio disputata de anima 7 16 (415,13-16)

180

ISIDORUS Etymologiae II 29 15 IV 9 7 XV 16 13

123 201 159

100

PETRUS DE TARANTASIA Super Sententias Prol. 1 1 (3b) 4 1-2 (5a) I 1 1 1 (11a) 1 1 2 (11b) 1 1 2 (12a) 1 2 1 (13a)

2 2 2 1 1 1 1 2

2 2 3 1 1 3 3 5

(13b) (14a) (14b) 1 (27b) 1 (28a) 1 (31a) 1 (31b) 2 (36b)

91 99 93, 111 149 149 160 160 166, 167

PETRUS HISPANUS Tractatus II 21 (25,32)

128

PETRUS IOHANNIS OLIVI Super Sententias II 61 (580)

103

PETRUS LOMBARDUS In Epistulam ad Romanos 8 (1448C-D) Sententiae Prol. (3,9-13) I 2 1 (61,12) 3 1 (68,21-69,9) 46 4 (317,3-6) 46 6 (318,19-21)

114*

3* 117 149 115 114

PROCLUS

PETRUS DE ALVERNIA Quodlibeta I 7 2 (635,134-143)

1 1 1 3 3 3 3 3

Elementatio theologica 15 (11,1-11) 38 (23,1-9)

101 123

PSEUDO-DIONYSIUS 1, 44 80 110 91 114 93, 111

De divinis nominibus 7 (403a-d)

150

RICHARDUS DE MEDIAVILLA Quaestiones disputatae 9 (32-34)

183

254

INDEX NOMINUM ET OPERUM

Super Sententias Prol. 4 (7ra-vb) I 1 1 1 (18a) 1 1 2 (19a) 1 1 2 (19b) 1 2 2 (22a) 1 2 3 (23a) 1 2 3 (23b) 2 1 1 (28b) 2 1 3 (30b) 3 1 1 1 (39a-b) 3 1 1 1 (39b) 3 1 2 1 (42b) 3 1 3 1 (45b) 3 1 3 1 (46a) 3 2 2 1 (52a-54a) 3 2 2 1 (52b-53a)

80 111 91 111 94 91 99 119 129 149 149 156 160, 161 163 165 172

RICHARDUS DE SANCTO VICTORE De Trinitate III 9 (143,2-144,12) IV 10 (172,21-27)

53* 53*

RICHARDUS KNAPWELL Correctorium Corruptorii “Quare” In Im Sent., 1 (412-417) ROBERTUS

DE

165

ORFORD

Reprobationes Egidii (45-47) (51-57) (57) (70)

83 107 115 162

STEPHANUS TEMPIER Articuli condempnati art. 63/69 (Piché, 100; Hissette, 128-129) 17 THEODORICUS TEUTONICUS De intellectu et intelligibili I 8 2 (141, 57-62) II 37 6 (175,21-176,29)

180, 235 180, 235

De visione beatifica 1 2 1 3 (46,49-50)

180

THOMAS DE AQUINO De caritate 11 11 (782)

106

De malo 1 1 13 (4,83-86) 6 (149,352-354)

117 196

De spiritualibus creaturis 1 (16,546-547) 1 (11,290-292) 11 (122,394-396)

118, 121 228 178

De veritate 1 6 (24,173-175) 1 9 (29,20-33) 2 1 4 (37,25-26) 3 2 (105,229-236) 10 3 1 (303,6-8) 10 3 4 (303,46-48) 18 1 (531,171-179) 21 6 (610,232-240) 22 10 (634-636)

38 38 64 139 234 181 58 164 182

De unitate intellectus 1 (296,458-465)

175

Expositio libri Posteriorum I 5 (24,110-25,111) 25 (92,162-172) 30 (109,8-14) 41 (151,20-30) 44 (169,155-159) 44 (169,209-212) In De caelo I 4 18 (18b) 22 8 (91a) In De divinis nominibus 3 1 (75a) 9 4 (318b)

226 33 33 33, 200 52 10

34 2

118 117

INDEX NOMINUM ET OPERUM

In Metaphysicam I 1 2 (6a) 239 1 27 (10a) 231 IV 16 733 (202b) 211 2 555 (155b) 232 5 595 (165a-b) 227 6 601 (167b) 226 6 605 (167b-168a) 227 V 13 937 (251a) 120 VI 1 1149 (295b-296a) 66 4 1227 (310a) 139 VIII 3 1722-1727 (412a-b) 118, 121 5 1763 (420b) 232 IX 3 1813 (433b) 53 X 5 2024-2026 (480b-481a) 41 XI 9 2294 (544b) 228 In Physicam I 1 7-8 (5b-6a) 3 3 (12b) II 4 8 (66a) 4 10 (66b) III 1 3 (102a-b) 9 11 (130a-b) 12, 7 (140a-b) V 3 8 (237a-b) VII 2 2 (326a-b)

161 167 231 69 124 129 124 127, 129 151

Lectura romana 17.1.4 (194,8-27) 3.1.3 (110,52-53) 3.2.1 (111,10-13)

39 12 163

Quaestio disputata de anima 12 10 (106,65-66)

228

Quodlibeta IV 10 (341,37-41) IX 1 (89,120-127)

57 121

Sentencia libri De anima II 24 (170,94-103) 26 (178,1-180,145) 27 (185,189-194)

159 102 212

Sentencia libri De sensu I 9 (54,141-157)

170

9 (55,177-189) Sententia libri Ethicorum VI 3 (341,105-108) X 6 (568,49-65) Summa contra gentiles II 66 1439 (201) III 26 2072 (34) 26 2078 (35) 69 2450 (97) 70 2464-2466 (99) IV 11 3473 (267)

255 170

33, 34 92

159 103 197 168 169 215

Summa theologiae I 1 1 sed contra 77 12 1 1 2 sed contra 74 1 3 arg. 1 66 14 80 1 4 arg. 1 81 17 62 1 7 arg. 1 62 1 7 arg. 2 63 1 7 resp. 65 21 226 2 2 ad 2 78 23 117, 149 5 2 resp. 103, 132, 159, 226 5 5 arg. 1 162 5 5 resp. 170 64 113 11 3 117 11 3 resp. (3°) 119 12 1-5 156 12 12 78 13 7 resp. 126 13 11 resp. 137 19 4 ad 4 162 21 4 ad 3 114 25 1 resp. 113 25 1 ad 4 22, 136 32 1 resp. 12 32 1 ad 2 150 34 1 ad 2 180 45 2 resp. 150

256

INDEX NOMINUM ET OPERUM

45 3 ad 3 130 45 5 arg. 1 216 45 7 159 45 7 resp. 160, 161, 162 48 5 113 50 2 ad 2 158, 222 50 3-4 202 62 4 arg. 1 14 70 1 arg. 4 136 75 2 ad 3 175 76 2 arg. 1 202 76 2 ad 1 202 76 4 resp. 177 76 5 ad 3 231 77 1 165 77 1 ad 1 187 77 1 ad 5 167 78 1 resp. 175 79 7 178 79 7 ad 3 178 79 7 sed contra 179 80 1 resp. 184, 239 80 2 resp. 184, 239 83 4 resp. 94 84 7 ad 3 158 88 2 ad 2 225 93 6 resp. 162 93 7 resp. 236 93 8 resp. 236 105 1 ad 1 117, 140 105 3 resp. 183 115 1 ad 4 203 I-II 1 2 resp. 153 1 8 resp. 95 3 1 resp. 95 4 2 resp. 100 4 3 resp. 92, 93 11 1 resp. 92 11 3 resp. 91 11 3 ad 3 100 11 4 arg. 2 92 16 1 resp. 108, 109 16 2 sed contra 108 16 3 107 17 8 resp. 184

18 4 26 4 resp. 28 1 resp. 49 3 sed contra 67 3 67 3 sed contra 67 6 ad 1 76 1 arg. 1 79 4 arg. 1 100 10 resp. II-II 1 2 arg. 3 1 4 resp. 1 5 resp. 4 2 sed contra 24 6 arg. 1 25 12 sed contra 26 1 resp. 26 3 ad 3 58 2 resp. 111 3 resp. 175 3 ad 3 III 9 3 ad 2 14 1 resp. 20 1 ad 2 Super Boetium de Trinitate 1 3 sed contra (89,59-60) 6 3 resp. (168,168-176) Super Decretalem 1 (E36, 561-567)

113 95, 104 95 196 47, 52 47 49 156 115 88 48 16 4, 16* 48 145 107 120 96 177 41 48 52 25 177

226 225

25

Super Iohannis euangelium 5 662 (124)

195

Super Librum de causis 7 (51,26-30)

101

Super Sententias Prol. (304,18-19) 220 2 arg. 2 (314,7) 66 3 (318,1-325,108) 80 3 (322,53-325,108) 1 3 sed contra (318,6-8) 80 4 (325,1-328,49) 62

INDEX NOMINUM ET OPERUM

I

1 1 1 arg. 10 (33) 93 1 1 1 arg. 4 (32) 94 1 2 1 (36-38) 91 1 2 1 sol. (37-38) 99 1 2 1 ad 2 (38) 99 1 3 (40-42) 107 1 3 arg. 1 (40) 107 1 4 1 arg. 1 (42) 92 1 4 1 sol. (43) 92 2 1 1 (59-61) 117 2 1 1 arg. 2 (59) 118 2 1 2 sed contra 2 (62) 155 2 1 2 sol. (62-63) 126 2 1 3 sol. (66) 129 2 1 3 sol. (66-72) 126 2 1 3 sol. (68) 118 3 diu. textus (88-89) 150 3 1 2 sol. (94) 226 3 1 3 (95-97) 149 3 1 4 (98) 155, 161 3 2 1 arg. 1 (99) 159 3 2 1 ad 3 (100) 162 3 2 1 sol. (100) 161 3 2 2 sol. (102-103) 161, 162 3 2 2 ad 2 (103) 163 3 2 3 (103-105) 159 3 2 3 arg. 3 (104) 160 3 2 3 arg. 4 (104) 160 3 2 3 sed contra (104) 160, 162 3 2 3 sol. (104-105) 163 3 2 3 ad 3 (105) 163 3 4 1 (112-114) 178 3 4 2 (115-117) 165 3 4 2 ad 1 (116) 234 3 4 3 sol. (118) 242 8 1 1 arg. 4 (194) 137 8 1 1 ad 4 (196) 137 10 1 1 ad 4 (263) 162 17 1 5 ad 2 (406) 128 17 2 3 arg. 2 (418) 145

II

III

IV

257

19 5 1 sol. (486) 140 20 1 3 1, sol. (509) 120 35 1 1 sol. (809) 167 36 2 2 sol.; ad 1 (842) 141 1 1 1 arg. 1-2 (10-11) 117 26, 1 3 2 (673) 182, 240 29 1 4 ad 3 (751) 57 1 1 1 ad 5 (11) 175 23 1 2 sol. (701-702) 156 24 1 2 arg. 2 (760) 48 24 2, 2 (769-770) 4 26 1 2 arg. 5 (816) 94 29 1 3 sol. (928-929) 95 31 2 1 1 (987) 47 31 2 1 1, ad 4 (987) 11* 33 1 2 4, sol. (1031) 47* 26 1 4 arg. 4 (70) 14 49 2 1 (479-487) 156 49 5 2 2 arg. 2 (536) 92

PSEUDO-THOMAS In Meteorologica IV 4 1 (117a)

118

Summa totius logicae I 3 (71b)

123

THOMAS

DE

SUTTONA

Quaestiones ordinariae 4 (104,376-125,917)

165

Quodlibeta II 3 (174,1-192,425) III 1 (339,1-345,201) 6 (379,39-381,86)

126 126 204

VITALIS DE FURNO Quodlibeta I 12 (28)

168

PRINTED ON PERMANENT PAPER

• IMPRIME

SUR PAPIER PERMANENT

N.V. PEETERS S.A., WAROTSTRAAT

• GEDRUKT

OP DUURZAAM PAPIER

50, B-3020 HERENT

- ISO 9706