Imperatoris Justiniani Institutionum libri IV [Editio Stereotypa, Reprint 2022] 9783112631249

Citation preview

IMPERATORIS JUSTINIANI

INSTITUTIONUM L I B R

AD

FIDEM

I

IV.

ANTIQUORUM

LIBRORUM

EDIDIT

TARIANTIUM IECTIONUM LOCORUMQUE PARALLELORCH DELECTUM ADIECIT

EDUARDUS SCHRÄDER,

ictd»,

IN OPERIS SOCIETATKM ACCKDKNTIBUS THEOPH. L U C A FR. T A F E L I O , GUALTH.

FRIDER.

POILOLOGO,

CLOSSIO,

ICTO,

POST HU1US D1SCF.SSTIM CHRIST.

JOH. C. M A I E R O ,

KDtTIO

BEROLINI,

ICTO.

STEREOTTPA.

APUD

G.

1 8 6 3.

REIMERUM.

LECTURIS

S.

ïnstitutionum Justinianearum edîtio, quam hic libelius sistit, majoris ante bos très annos a nobis emissae epitome est: constat enim e contextu, quern tunc exliibuimus, correctors Lipsiensis Doctoris Klee laudabili cura diligentissime repetito, variantium lectionum locorumque parallelorum delectu, indicibus quam maxime necessariis, ex eadem editione sumptis. Quo magig compendiarius fieret libelius, contextui notas numerates litterasque adjecimus ad interpretationem crisinque rémittentes; quo facto id distinguendi subsidium, quod in majore editione e spatio aliquantulum, quam solet, majore inter verba relicto petiimus, ne cum spatiis propter notas illas namerales litterasve necessariis confusio oriretur, omittendum fuit. In reliquis autem, usque ad distinctiones, omnia fideliter repetiimus,

IT

Notarum cum crista tum interpretationem spectantium delectum, in ipsa majore editione occupati, ita fecimus, ut cum quae per se gravissima videbantur, tum quae propter vnlgatarum editionum frequentem usum ignorari non debent, uno obtuitu ante oculos posi ta sint. In locis paralleli« adjiciendis, quo breviores fieremus, capi tum, quae, cum ad Íntegros títulos pertineant, ad horum initia sunt laudata, partículas singulis paragraphia respondentes, in his plerumque non repetiimus, in solis fere corporis juris Justinianei partibus hac in re chartae non parcentes. Quare, qui quae, nostra sententia, ad locum queudam Institutionum recte intelligendum gravissima videntur, omnia examinare ac secum reputare sibi proponit, ea duobus locis quaerere debet, cum in nota generali ad titilli caput adscripta, tum in ea, quae iili ipsl paragrapho adjecta est: quad qui insuper habet, is saepe optimis auxiliis, a nobis haud neglectis, carebit. Siglis praeterea usi sumus in juridicis certe libris usitatissimis, veliiti h. pro hoc titulo, id est eodem, in quo versamur, vel ipsarum Institutionum vel simili Digestorum Codicisve titulo. Qui quis sit, qui ignoret, ad titilli, vel in permagnis titilli«, ad ejus tractationis initium, in qua versamur, (veluti a lib. II. tit. 1. §.26. not. 50. pag. 4 9 , ad ejusdem tit. §.11. not. 20. pag. 45.), recurret, ubi in iiotis eum titulum, ad quem sigla h. refertur, laudatum iuveniet. Ubi autem dubitationi locus relictus est, eadem sigla plerumque in parenthesi adjecta est: (h). Alia similia sunt, quod Dionys. Halic. hujiis scriptoris *P(ú(.iaixr¡v \ÄQ%aioXoyiav ; Ulpian. eum hujus scriptoris libellum diximus, qui extra veteres collectiones servatus inde a XVI. saeculo vulgatus est (Ulpiani

V

quae dicuntur fragments). Id autem praeter rulgarem ugum fecimus, quod notas numerale» non tantum ad finem alìcujus loci, commatis, verbi, sed passim ad initium adjecimus (veluti I, 12. §.4. not. 7. pag.25.): ita ut hae notae ad sequentia, plerumque totum paragraphum vel plures paragraphos, illae vero, ex communi usu, ad antecedentia, plerumque pauciora, pertineant. Ita, sine chartae dispendio, obscuriores plerosque locos illustrare studuimus. Haec fere in editionis epitome adornanda praestitimus, quae in cotidiano optimi Justinianearum Institutionum libelli usu non sine fructu fore speramus: majorem autem editionem hac compendiaria supervacaneam reddi longe absumus, quin existimemus. Continet enim major iila editio variantium lectionum, hoc libello tantum delibataram, plenum thesaurum, ex quo solo de iis recte judicare possis ; atque interpretationem, cujus praecipua tantum capita hic indigitavimus, plenam praestat, ita ut, qui nobis ducibus ad Justinianearum Institutionum pleniorem intellectum capiendum sit usurus, ea carere non possit. Superest, ut hoc unum moneamus, compendiariam hancce editionem ita fere considerandam esse, quasi ante hos tres annos publici juris facta sit; quod enim ilio tempore majoris editionis exemplar, liuic editioni adaptatum, Lipsiam transmisimus, id nunc demum recepimus, cum integris plagia in aes transfusis, ita ut aegre quid mutari posset. Minora tamen sunt, quae, si res integra esset, hodie mutaremus, veluti circa orthographiam, cum jam ex omnibus uncialibus Justinianeorum librorum codicibus circa earn rem excussia

VI

propriae Justinianeae orthographiae ideam nobis formaveriraus; item paiicula quaedam in notis, quae mutanda esse vix aliter sentis, quam si typis exscripta ante oculos habes, ceterum oculos magis quam sensum offeiidentia, veluti pag. 64. col. 2. not. 7 et pag. 05. col. I. not. 8 . , ubi idem caput bis laudatur, pag. 92. col. J. not. 16., ubi verba de liber, leg. XXXIV, 3. iterantur. Quae omnia cum minoris momenti sin t, earn ob causam honestissimi redemptoris ratioiies turbare noluimus. D. Tubingae m. Oetobri a. 1835.

IÜSTINIAM INSTITUTIONES.

!IIST.

ÎNSTITUTIONES

De iustitia et iure. De iure naturali et gentium et civili. De iure personarum. De ingenuis. De libertinis. Qui, quibus ex causis, manumittere non possant De lege Furia Caninia sublata. De his, qui sui vel alieni iuris sunt. De patria potestate. De nuptiis. De adoptionibus. Quibus modis ius potestatis solvitur. De tutelis. Qui dari tutores testamento possunt. De legitima agnatorum tutela. De capitis minutione. De legitima patronorum tutela. De legitima parentum tutela. De fiduciaria tutela. De Atiliano tutore, et eo, qui ex lege Iulia et Titta dabatur. De auctoritate tutorum. Quibus modis tutela fìnitur. De curatoribus. De satisdatione tutorum rei ouratorum. De excusationibus tutorum vel euratorom. De suspectis tutoribus vel curatoribus. De rerum divisione. De rebus incorporalibus. De servitutibus. De usufructu. De nsu et habitatione. De usucapionibus et longi temporis praescriptionibui. De donationibus. Quibus alienare licet, vel non. Per quas personas nobis acquiritur. De testamentis ordinandis. De militari testamento. Quibus non est permissum, testamenta facere. De exheredatione liberorum. De heredibus instituendis. De vulgari substitutione. De pupillari substitutione. Quibus modis testamenta infirmantur. De inofficioso testamento. De heredum qualitate et differentia. De legatis. De ademptione legatorum. De lege Falcidia. De fideicommissariis hereditatibus. De singulis rebus per iìdeicommissum relictis. De codicillis. A 2

4 HI. De De De De De De De De De De De De

Index Titulorum.

hereditatibus, quae ab intestato deferuntur. Iegitima agnatorum successione. Senatusconsulto Tertulliano. Senatusconsulto Orphitiano. successione cognatorum. gradibus cognatìonis. successione libertorum. assignatione libertorum. bonorum possessionibus. acquisitione per arrogationem. eo, cui libertatis causa bona addicuntur. successionibus sublatis, quae fiebant per bonorum venditionem et ex Senatusconsulto Claudiano. De obligationibns. Quibus modis re contrahitur obligatio. De verboruin obligatione. De duobus reis stipulandi et promittendi. De stipulatione servorum. De divisione stipulationum. De inutilibus stipulationibus. De fideiussoribns. De literarum obligatione. De consensu obligatione. De emptione et vendilione. De locatione et conductione. De societate. De mandato. De obligationibus quasi ex contractu. Per quas persona® nobis obligatio acquiritur. Quibns modis obligatio tollitur. IV De obligationibus, quae ex delieto nascuntur. De vi bonorum raptorum. De lege Aquilia. De iniuriis. De obligationibus, quae quasi ex delieto nasenntur. De actionibus. Quod cum eo, qui in aliena potestate est, negotium gesta m esse dicetur. De noxalibus actionibus. Si qtiadrupes oanperiem fecisse dicetur. De his, per quos agere possumus. De satisdationibus. De perpetuis et temporalibus actionibus, et quae ad heredes yel in heredes transeunt. De exceptionibus. De replicationibus. De interdictis. De poena temere litigantium. De officio iudicis. De publicis iudiciis.

o

n

i f o m a r E I E S ï

»

o

n

m

C H R I S T I

\ « S T R I »).

IMPERATOR CAESAR F L A V I l ' S IUSTIXIANUS, ALAMANMCUS, GOTHICÜS, FRANCICUS, GERMANICUS, ANTICUS, ALANICUS, VANDAL1CUS, AFRICANUS, P I U S , FEI-IX, IN'CXUTUS, VICTOR AC TRIUMPHATOR, SEMPER AUGUSTUS CUPIDAE LEGUM IUVENTUTI. I m p e r a t o r i a m m a i e s t a t e m non solum armis d e c o r a t a m , s e d p r . etiain legibus o p o r t e t esse arrnatain 2 ) , ut utrumque t e m |)iis, e t bellorum e t p a c i s 3 ) , r e c t e possit g u b e r n a r i , et p r i n c e p s R o m a n u s victor e x i s t a t n o n solum in hostilibus p r o e l i i s , sed e t i a m p e r legitimos t r a m i t e s calumniantium i o i quitates e x p e l l e n s ' ' ) , et fiat tam iuris religiosissimus 4 ) , q u a m victis liostibus t r i u m p h a t o r «). Q u o r u m u t r a m q u e viam cum summis vigiliis 5 ) et s u m m a 1 P r o v i d e n t i a , a n n u e n t e D e o , p e r f e c i m u s . E t bellicos q u i d e m sudores nostros b a r b a r i c a e g e n t e s sub iuga n o s t r a d e d u c t a e d ) c o g n o s c u n t ; et t a m A f r i c a , q u a m a l i a e i n n u m e r o s a e e ) provinciae 6 ) post t a n t a t e m p o r u m s p a t i a ' ) nostris victoriis, a caelesti nuraine p r a e s t i t i s , iterum dicioni R o m a n a e n o s t r o que a d d i t a e i m p e r i o p r o t e s t a n t u r . O m n e s v e r o populi l e g i bus tam a nobis promulgatis q u a m ' ) compositis 8 ) r e g u n tur. '') E t c u m sacratissimas constitutiones a n t e a confusas in 2 luculentam e r e x i m u s c o n s o n a n t i a m l 0 ) , tunc nostram e x t e n dimus c u r a m et ad iuimensa " ) p r u d e n t i a e veteris volumina, a) Raro def. — b) expellat. — c) Ir. magnifiais. — (!) redactae. — e) nunierosae, innumeratae, iimumerabiles. innumerae. — fj tam.. vel, iam.. rel, iam.. vel promulgatis vel. 1) Praeff. Dig. et Cod. — Inse.r. 'frapezunlina (a. 533. V ap. Mnntfaucun palaeogr. gr. 174.). lust. rescr. ad Narsetem (Cuiac. ohss. X, 12.). C. de offic. praef. Afr. I, 27. 1. 1. Nov. 17. 43. 134. 139. — 2) Praef. Cod. 2. pr. Nov. 24. c. 1. — 3) Lucian. Parasit. 39. Gesta .senatus de recip. Cod. Theod. (H enck p. 4.) — 4) I). de legat. XXXI. 1. 67. §. 10.; de iustit. et iure 1, 1. 1.1. — 5) Procop. Iiist. arc. 12. 13.; de aedific. 1, 7. —

6) Praef. Dig. 3 (2). pen. in f. Procop. b. Vandal. I, 27. ; b. Pers. I, 22. — 7) Annorum 95. C. de off. pr. Afr. I, 27. 1. 1. pr. — 8) Praef. Dig. 3 (2). §. 19. in f. — 9) Paul. Warnefrid. gesla Longobard. 25. Procop. aedif. praef.; hist. arc. 11. 13. — 10) Terlull. Apolog. 3. Praef. Dig. 1. S- t3 (2). 8- 1- — 1 ' ) P™ef. Dig. 3 (2). S- 1- Siieton. lui. 44. E u nap. vit. Acdes. ed. Boisson. L n. 42.

6

IxSTITUT.

PrOOBMIUM.

§. o

7.

et opus desperatum 1 2 ) , quasi per medium profundura eunS t e s 1 3 ) , caelesti favore iam adimpleviinus. , 4 ) C u m q u e h o c Deo propitio peractum est, Triboniano, viro magnifico, m a g i s t r o 1 5 ) et exquaestore e) 1 0 ) sacri palatii nostri, nec non Theophilo et Dorotheo, viris illustribus, antecessoribus (quorum omnium sollertiam et legum scientiam et circa nostras iussiones fidera iam ex multis rerum argumentis accepimds) convocatis specialiter mandavimus, ut nostra auctoritate nostrisque suasionibus componant institutiones : ut liceat vobis prima legum c u n a b u l a " ) , non ab antiquis f a b u l i s 1 8 ) discere, sed ab imperiali splendore a p p e t e r e , et tain aures quam animae vestrae nihil inutile mhilque perperam posituifl, sed quod in ipsis rerum obtinet argumentis, accipiant; et quod in priore tempore vix post quadriennium •') prioribus contingebat, ut tunc constitutiones imperatori;is legerent, hoc vos a primordio ingrediamini, digni tanto honore tantaque reperti felicitate, ut et initium vobis et 4 finis legum eruditionis a voce .principali procedat. igitur post libros quinquaginta digestoruin seu pandectarum 1 9 ). in quos omne ius antiquum collatuin >) est (quos per eundem virum excelsum Tribonianum, nec non c e t e r o s 2 0 ) viros illustres et facundissimos confecimus), in hos quatuoi libros easdem institutiones partiri iussimus, ut sint totius 6 legitimae scientiae prima elementa, in quibus breviter expositura e s t , et quod iantea obtinebat, et quod postea desuetudine inumbratum ab imperiali remedio illuminatum est. 6 quas ex omnibus antiquorum institutionibus 2 ' ) , et praecipue ex couimentariis Caii nostri tam institutionum, quam rerum cotidianarum, aliisque multis commentariis compositas, cum tres praedicti viri prudentes nobis obtulerunt, et legimus, et cognovimus, et plenissimum nostrarum constitutionum robur eis accommodavimus. 7 Summa itaque ope et alacri studio has leges nostras accipite, et vosrnèt ipsos sic eruditos ostendite, ut spes vos pulclierrima foveat, toto legitimo opere - 2 ) perfecto, posse g) quaeslori, . . et exconstde. triermiwn. cf. P r a e f . Dig. 2 (4). 12) P r a e f . Dig. 1. § . 2 . ; 3 (2). p r . ; 4 (3). 12. (C. T h . d e c o n s t . prine. I, 1. 1. 5. W e n c k . p. 14. ?) — 13) U v . X X X I , 1. V a l . M a x . II, i o , 6 . ; IX, 1. e x t . 2. — 14) P r a e f . D i g . 3 ( 2 ) . § . 1 1 . ; 4 (3). S- 11. — 15) Sc. officiorum. P r a e f . Dig. 3 (2). p r . — 16) A . 5 3 2 . q u a e s t u r a e x u t u s ( P r o c o p . b. P e r s . I, 24. 25.),

— h) aera 7nitri] (Theoph.), 1. 5. — i) collection.

per

a . 535. i t e r u m q u a e s t o r . (Nov. 17.) — 17) Cic. d e o r a t . I, 6. D. de orig. i u r . I, 2. 1. 2. S. 38. — 18! Gellius V, 18. in f. A m m i a n . M a r cell. XXX, 4. — 1») P r a e f . Dig. 3 (2). S4 (3). § . 1. 20) P r a e f . Dig. 3 (2). S. 9. — 21) P r a e f . D i g . 2 ( 4 ) . § . 2 . Vet. inst. corpore. — 22) D . d e orig. iur. 1, 2. 1.2. $ . 4 1 .

ÌNSTITUT.

DB

IUSTITIA ET IURE I , 1 .

§. 1 — 4 .

7

etiam nostrani rempublicam in partibus eius vobis credesdis k ) gubernare ')• Data undecimo calendas deceinbres, Costantinopoli, domino nostro Iustiniano perpetuo augusto tertium consule.

i u r S T i T U T i o n f u m C O M P O S I T A R U M P E R TRIBON1ANUM, VIRUM MAGNIFICUM, MAGISTRUM ET EXQUAF.STORE SACRI P A L A T I I , E T THEOPHILUM E T DOROTHEUM, V 1 R 0 S IIAUSTRES, AXTECESSORES, INCIPIT 1.IUER l'RIMKS.

TITULUS

PRIMIS.

i)DE IUSTITIA

ET

IURE.

Iustitia est constans et perpetua voluntas ius suuin cui-Pr que tribuens ») 2 ) . Iurisprudentia est divinarum atque ha- 1 manarum rerum notitia , iusti atque iniusti scientia 3 ). His generaliter cognitis, et incipientibus nobis exponere 2 iura popoli Romani: ita maxime b ) videntur posse tradi commodissime , si primo levi ac simplici, post deinde diligentissima atque exactissima interpretatione singula tradantur. alioqui, si statini ab initio rudem adirne et infirmum animimi studiosi multitudioe ac varietate rerum oneraverijnus: duorum alterum, aut desertorem studiorum efficiemus, aut cum magno labore eius •), saepe etiam cum diffidenza, quae plerumque iuvenes avertit, serius ad id perducemus, ad quod lèviore d ) via ductus, sine magno labore, et sine ulla diffidenza maturius perduci potuisset '). s ) luris praecepta') sunt liaec : honeste 7 ) vivere, a l t e - a rum non laedere, suuin cuique tribuere 8 ). 9 )Huius studii 4

k) credendam. — 1) gubernarl.

a) tribuendi. — b) maxime def. — c) eius def. — d) leniore.

1) D. de iustitia et iure I, 1. — t) D. h. 1. 10. pr. Plato de reputai. I. (Bipont. T. VI. p. 155.) Id. Gorgia (Bip. IV, 130.) t i c . fin. V, 23. Id. de invent. I I , 53. Id. de repuM. III, 7. Id. de legibus I, 6. S- 19. — 3) D. h. 1.10. 2. Cic. off. I, 43. II, 2. Senec. ep. 88, 28. 69, 4. — 4) Aristot. Etbic. Ni-

com. I, 7. Quintil. inst. VIII. prooem. S i n s t i t u t i s d u a r u m c i v i t a t i u m , A t h e n a r u m ' ) s c i l i c e t e t Lacedaemonis 8 ) , fluxisse v i d e t u r . i n his e n i m c i v i t a t i b u s i t a a g i s o l i t u m e r a t , ut L a c e d a e i n o n i i q u i d e m i n a g i s e a , quae pro legibus observarent, m e m o r i a e m a n d a r e n t ; Atlien i e n s e s v e r o e a , q u a e in l e g i b u s s c r i p t a r e p r e h e n d i s s e n t ' ) , custodirent,s). 3 ' ) S e d n a f u r a l i a q u i d e m i u r a , q n a e a p u d o m n e s g e n t e s 11 p e r a e q u e s e r v a n t u r , divina q u a d a m providentia constituta, s e m p e r firina a t q u e i m m n t a b i l i a p e r m a n e n t 1 ' ' ) ; e a v e r o , q u a e ipsa sibi q u a e q u e civitas constituit, s a e p e mutari Sol e n t 4 1 ) , vel t a c i t o c o n s e n s u p o p u l i , v e l a l i a p o s t e a l e g e l a t a .

O m n e a u t e m i u s , q u o u t i m u r 4 - ) , vel a d p e r s o n a s (3. P r . n ? p e r t i n e t , vel a d r e s , vel a d a c t i o n e s 4 3 ) . Ac prius de p e r s o r i i s " * 4 ) v i d e a m u s . n a m p a r u m e s t ius n o s s e , si p e r s o n a e , quaruin causa statutum ") e s t , ignorentur 4 5 ) . T I T U L U S 1 ) D E

est:

«)

I U R E

T E R T 1 U S . P E R S O N A R U M .

S u m m a itaque divisio3) de i u r e " ) personarum ") liaect'r quod omnes homines aut liberi s u n t , aut s e r v i 5 ) .

r) Atheniensium. — s) Lacedaemoniorum. constitutum. a) de iure def.

36) Varrò ap. Serv. ail Virgil. Aen. VII, 601. Cicero invent. II, 22. DioClirysost. or. 76. ed.Reiske. Ulpianus I, 4. 1). de legibus I, 3 . 1. 3 2 . . . 40. C. Tli. de longa consuet. V, 12. C. lust, quae sit longa consnet. V I I I , 53. Isidor. origg. IV, 3. Gratianus ]). I, c. 4. 5. X I , c. 4. 5 . ; X . de consuetudine I , 4. cap. 9. 11. — 37) I. h. § . 3. — 39) losephus c. Apionem I I , 9 4 6 . (Frohen ). Plutarch. L y c . 13. — 39) Xenoplion Memor. I V , 4 , 19. Ticero rep. Ill, 22. — 40) Sophocles Antigona 4 4 9 sq. Cicero 1. c. S e n e c a benef. V I , 23. D. de usufructu earum rerum V I I , 5. 1. 2. S . 1 . , de regul. iur. L , 17. 1.8. — 41) Varrò I. 1. V I I I , 15. Dio Chrysost. or. 76. Prudentius c. S y m machum II, 4 1 2 s q q . — 42) D. de statu liomiu. I, 5. 1. 1. I), de l e -

— t)

comprehendissent.—

gibus I, 3 . 1. 40. 4 1 . — 43) Donatus ad Ter. Adelph. I I , 3. pr. Cf. Caium initio lib. II. IV. Itistiniani institut, initio lib. II. I V tit. 6. (de actionibus), de usu et h a bitatione II, 5. 6. ; Theophilum e t Accursium ad I. de obligation. I l l , 1 3 (14). p r . , Tlieoph. ad I. de actionib. I V , G. pr. — 44) D. de codiclll. X X I X , 7. 1.14. pr. — 45) D. de statu hom. I, 5 . 1. 2. I. de rerum divisione II, 1. § . 37. 1) D . de statu liomin. I. 5. 1. 2. . . 5 . — 2) C a i u s 1 , 9 . — 31 Caius 1 1 1 , 8 8 . I. de obligat. I l l , 1 3 ( 1 4 ) . § . 1 . ; de action. IV, 6 . S- «• i de interdictis IV, 15. 1. — 4) S e r v i enim personam non habent. Nov. Tlieod. 47. Theopliil. de heredib. instit. I I , 14. 2. — 5) D. do iustitia et iure I, 1 . 1 . 4.

12 1 2 3

4

5

INSTITUT.

DE

INGENUIS.

Pr.

) E t libertas quidem e s t , e x q u a etiara liberi v o c a n t u r 7 ) , naturalis facultas e i n s , quod cuique f a c e r e l i b e t 8 ) , nisi si quid t ) aut vi aut iure p r o h i b e t u r . Servitus autem est constitutio iuris g e n t i u m ' ) , qua quis dominio alieno c o n t r a n a t u r a m 1 0 ) subiicitur " ) . Servi autem e x eo a p pellati s u n t , quod i m p e r a t o r e s captivos v e n d e r e i u b e n t a c p e r h o c s e r v a r e , n e c o c c i d e r e s o i e n t 1 2 ) , qui etiam m a n c i p i a dicti s u n t , quod d ) a b liostibus m a n u c a p i u n t u r ' 3 ) . 14)Servi a u t e m aut n a s c u n t u r 1 5 ) , aut fiunt. n a s c u n t u r e x ancillis nostris. fiunt aut i u r e g e n t i u m , id est, e x c a p t i vitate 1 6 ) ; aut iure c i v i l i , c u m h o m o l i b e r m a i o r viginti a n nis a d p r e t i u m p a r t i c i p a n d u m sese venundari passus e s t 1 7 ) . In s e r v o r u m condicione nulla differentia est. In liberis i n u l t a e differentiae s u n t : aut enim i n g e n u i s u n t , aut l i b e r tini 1 8 ) . TITULÜS ») D E

Pr.

4.

6

QIJARTUS.

I N G E N U I

S.

I n g e n u u s e s t " ) , qui s t a t i m , ut natus e s t , liber e s t ' ) ; sive e x duobus ingenuis m a t r i m o n i o editus b ) , sive e x l i b e r tinis c ) , sive e x a l t e r o l i b e r t i n o , a l t e r o i n g e n u o , sed etsi quis e x m a t r e l i b e r a n a s c a t u r , p a t r e s e r v o , i n g e n u u s n i hiloininus n a s c i t u r ; q u e m a d m o d u m qui e x m a t r e libera e t i n c e r t o p a t r e natus e s t , q u o n i a m vulgo c o n c e p t u s e s t 5 ) . Sufficit a u t e m l i b e r a m fuisse m a t r e m e o t e m p o r e , quo D a s c i t u r , licet ancilla c o n c e p e r i t . e t e x c o n t r a r i o , si l i b e r a b) quod, quid (def. si). — c) iubent def. — d) eo quod. a) is est, est is. — bj e. est, e. sit. — c) duobus I., I. duobus. 6) D. h. I. 4. — 7) Similes etymologiae ap. Isidor, origg. X, 1. D. de iust. et iure 1. 1. pr. — 8) Zeno ap. Diog. Laert. V I I , 121. Cicero parad. 5 , 1 . — 9) I. de libertiriis 1,5. pr. — 10) Aristotel. Polit. I, 2. Seneca controv. VII, 6. Augustin. civit. Dei XIX, 15. C. de SC. Claudiano VII, 24. — I I ) Aristotel. Polit. I, 2 , 4 . Zeno Biogenis Laert. VIII, 121. — 12) Cicero Offic. I, 11, 24. Donatus ad Ter. Adelph. I I , 1 , 28. — D. de verb. signif. L, 16. 1.239. §. 1. — 13) Varro 1. 1. V, 8. — 14) D. h. 1. 5. pr. §. 1. Dio Chrysostom. or. 15. C. Tti. ad SC. Claudian. IV, 9. 1. pen. — 16) Dionys. Halic. XI, 29. C. de rei vindic. III.

32. 1. 7. — 16) Xenophon. Cyropaed. VII, 5, 15. I. de rer. divis. II, 1. §. 7. — 17) C. de liberali causaVII, 16. 1. 6. 10. — I), quibus ad libertat. proclam. XL, 13. I. 1. 3. et sqq. — 18) Cicer. P a radox. V, 2. Caius I, 10. Fragni, de iuris specieb. 4 (5). 1) D. de statu liominum 1 , 5 . 1 . 5 . 8. 2. 3. Caius 1 , 1 1 . — 2) Isidor. origg. IX, 4. C. de fideicom. liberi. VII, 4. 1. 14. ; de ingenuis manumissis V I I , 14. 1. 2. — 3) Caius I, 67. 77. 8 0 . . . 92. Ulpian. V, 8. . . 1 0 . Paul. I I , 2 4 , 1 . . . 3 . D. de statu hom. I, 5. 1. 18. 24. Dioiivs. Haiin. X I , 29. Cicero N. D. III, 18. 4ö.

INSTITUT.

DE

LIBERTINIS

I,

8.

Pr.

§.1.

13

c o n c e p e r i t , deinde ancilla f a c t a p a r i a t , p l a c u i t , e u m , qui n a s c i t u r , liberum nasci, quia non debet calamitas matris ei nocere, qui in utero ¿ ) est. e x Iiis et «) illud quaesituin e s t , si ancilla praegnas manumissa s i t , deinde ancilla postea f a c t a p e p e r e r i t , liberum an servum p a r i a t ? et M a r c e l l u s ' ) p r o b a t , liberum n a s c i : sufficit enim e i , qui in ventre est, iiberam matrem vef medio t e m p o r e liabuisse. quod et v e rum est. 4 ) C u m autem ingenuus aliquis natus sit, non officit illi 1 in Servitute f u i s s e 5 ) , et postea manumissum esse, s a e p i s sime enim constitutum e s t , natalibus non officere m a n u missionem. TITULUS ') D

E

QUINTUS.

L I B E R T I N I S .

*)Libertini s u n t , qui e x iusta Servitute3) manumissiPf sunt. Manumissio autem est datio libertatis "). nam quamdiu quis in Servitute e s t , manui et potestati suppositus e s t , et manumissus liberatur potestate. Q u a e res a iure gentium originem s u m p s i t : utpote cum iure n a t u r a l i 4 ) omnes liberi nascerentur, n e c esset nota manumissio , cum servitus esset incognita, sed postea quam l ) iure gentium 5 ) servitus i n v a s i t c ) , secutum est beneficium m a n u m i s s i o n i s 6 ) . et cum uno naturali d ) n o m i n e 7 ) homines a p p e l l a r e m u r , iure g e n tium tria g e n e r a hominum esse c o e p e r u n t , liberi 8 ) , et his contrarium s e r v i , et tertium genus l i b e r t i n i « ) , qui desierant esse servi. Multis autem modis manumissio p r o c e d i t : I d) ventre. — e) et def., etiam, miteni, vero, vero et. — f) Marciana*. a) de manti missio id e. d. I., de maini datio. — b) post quam. — c) ingenuitatem inv., inv. ingen. — d) communi, nat. def. — e) liberti.

manuiiiiss. et titt. sqq. XI/, 1 sqq. 4) Quintil. Inst. V, 10, 60. Pallili» V. 1, 2. I). de captivi« et C. Tli. de maiiumiss. IV, 7. C. I. posti im. XI.IX, 15. 1. 21. C. dede vindicla et titt. sqq. VII, 1 ingeimis VII, 14. 1. 1. 2. — sqq. — 2) I). de statu hom. I, 5. ó) Siniil. : in liberiate esse. D. de 1. 6. de iust. et iure I, 1. 1. 4. — 3) Cic. p. Caec. 34. Liv. XI.I, 10. liber. causa XL, 18. 1.7. S- f- 1-10. 3.; de ingenuis I, 4. 12 pr. — in possessione esse 1). de Cf. I. li. acqii. poss. XI.I, 2. I. 10. S. 1.S— f. — 4) 1. de iure person. I, 3. , 1. f. N o v . 81. pr. — 19) C. li. J p e n . — 20) C. h. 1. fin. — 2 t ) D si a p a r e n t e X X X V I I , 12. I. de boil. pons. III. i) (10). S-

INSTITUT.

DB

TUTELIS

I,

15.

Pr.

27

i u r a p r a e s t a n t u r p a r e n t i , q u a e tribuuntur p a t r o n o in bonis l i b e r t i ; e t p r a e t e r e a si i m p u b e s sit fìlius vel filia, vel c e t e r i , i p s e p a r e n s e x m a n u m i s s i o n e tutelam eius n a n c i s c i tur32). ' ^ A d m o n e n d i a u t e m s u m u s , liberum esse a r bitrium e i , qui filium et e x eo n e p o t e m r e i n e p t e m in p o t e s t a t e h a b e b i t , filium quidem de p o t e s t a t e dimittere, n e p o t e m v e r o vel n e p t e m r e t i ñ e r e 3 4 ) ; et e x diverso filium q u i d e m in p o t e s t a t e r e t i ñ e r e , n e p o t e m vero vel n e p t e m m a n u m i t i e r e 3 5 ) ( e a d e m et de p r o n e p o t e vel p r o n e p t e dieta i6)Sed e s s e i n t e l l e g a n t u r ) , vel oinnes sui iuris efficere k ) . e t , si p a t e r filium, q u e m in p o t e s t a t e h a b e t , avo vel p r o a v o n a t u r a l i , s e c u n d u m nostras coiistitutiones 3 ' ) s u p e r Iiis h a b i t a s , in a d o p t i o n e m d e ' d e r i t , id e 9 t , si h o c ipsum actis i n t e r v e n i e n t i b u s 3 8 ) apud c o m p e t e n t e » ! i u d i c e m 2 ® ) m a n i f e s t a v e r i t , p r a e s e n t e 3 0 ) e o , qui a d o p t a t u r , et non c o n t r a d i c e n t e 3 1 ) , n e c non e o , qui a d o p t a t , solvitur quidem ius p o t e s t a t i s patris n a t u r a l i s , transit autem in huiusmodi p a r e n t e m adoptivum , in cuius p e r s o n a et a d o p t i o n e m p l e n i s simain e s s e a n t e a diximus. Illud à u t e m scire o p o r t e t , q u o d , si n u r u s t u a e x filio tuo c o n c e p e r i t , et filium p o s t e a e m a n c i p a v e r i s , vel in a d o p t i o n e m d e d e r i s , p r a e g n a n t e nuru t u a , nihilominus quod e x e a n a s c i t u r , in p o t e s t a t e tua n a s c i t u r ; quod , si post e m a n c i p a t i o n e m , vel a d o p t i o n e m fuerit c o n c e p t u s , patris sui e m a n c i p a t i , vel avi adoptivi potestati s u b i i c i t u r 3 2 ) ; e t quod ñ e q u e n a t u r a l e s l i b e r i , n e q u e a d o ptivi itilo p a e n e m o d o possunt c o g e r e p a r e n t e m , de p o t e s t a t e sua e o s d i m i t t e r e 3 3 ) . T1TULUS O

D

E

DECIMUS T

U

T

TERT1US. E

L

I

S.

2)Transeamus

n u n c a d aliam divisionem p e r s o n a r u m . i nam e x his p e r s o n i s , q u a e in p o t e s t a t e n o n s u n t , q u a e d a m vel in t u t e l a s u n t , vel in c u r a t i o n e , q u a e d a m n e u t r o iure k) vel.. eff. Bad...

int.

22) I. de legit, parent, tut. 1,18.; iuris L, 17. 1. 123. — 31) D. h. de fiduc. tat. I, 19. — 23) b. 1. 28. 1 . 5 . 2 4 . — 32) I. de ingenuis I, 4. — 24) D. de coniung. XXXVII, 8. pr. — 33) D. h. 1. 31. 32. 33. — 25) D. de adopt. I, 7. 1.15. $. 1. 1) Cai. I, 1 4 2 . . . 154. Ulpian.XI. — 26) I. de adopt. I, 11. §. 2. — D. de tutelis XXVI, 1. (h.); de te27) C. de adopt. VIII, 48. 1.10.11. stament. tut. XXVI, 2 . ; de con— 28) C. de fide instr. IV, 21. firm. tut. XXVI, 3. C. de test. tut. 1. 11. — 29) D. h. 1. 3. 4 . ; de V, 2 8 . ; de conf. tut. V, 29. — officio procons. I, 16. 1. 2. 3. C. 2) D. h. 1. 1 . . . 3 . — I. de iure de adopt. VIII, 48. 1.1. — 30) D. nat. I, 2. §• 12.; de liis qui sui h. 1. 24.25. §. 1. — D. de reg. I, 8. pr. B 2

28

1

2

3

4

5

INSTITUT.

Q U I D A R I TUT. T E S T . P O S S . I , 1 4 . P r . § . 1 .

t e n e n t u r . v i d e a m u s igitur d e h i s , q u a e in t u t e l a , vel in c u r a t i o n e s u n t : ita e n i m i n t e l l e g e i n u s c e t e r a s p e r s o n a s , q u a e neutro iure tenentur. A c p r i u s dispiciaimis d e l i i s , q u a e in t u t e l a s u n t . s ) E s t a u t e m t u t e l a ( u t S e r v i u s d e f i n i i ) ius a ) a c p o t e stas 4 ) in c a p i t e l i b e r o , a d t u e n d u m 5 ) e u m f ) , q u i p r o p t e r a e t a t e m se d e f e n d e r e n e q u i t , i u r e civili d a t a a c p e r m i s s a ' ) . T u t o r e s a u t e m s u n t , q u i earn vim a c p o t e s t a t e m h a b e n t , ex q u a r e i p s a «) n o m e n c e p e r u n t . i t a q u e a p p e l l a n t u r t u t o r e s , q u a s i t u i t o r e s a t q u e d e f e n s o r e s , sicut a e d i t u i d i c u n t u r , q u i a e d e s t u e n t u r ®). 10 ) P e r i n i s s u i n est i t a q u e p a r e n t i b u s , liberis i m p u b e r i b u s , q u o s in p o t e s t a t e h a b e n t , t e s t a m e n t o t u t o r e s d a r e , e t h o c in filio filiaque o m n i m o d o p r o c e d i t ; n e p o t i b u s t a m e n n e p t i b u s q u e ita d e m u m p a r e n t e s p o s s u n t t e s t a m e n t o t u t o r e s d a r e , si p o s t m o r t e m eortim in p a t r i s sui p o t e s t a t e m n o n sint r e c a s u r i . i t a q u e si filius t u u s m o r t i s t u a e t e m p o r e in p o t e s t a t e t u a s i t , n e p o t e s e x eo n o n p o t e r u n t t e s t a m e n t o t u o t u t o r e m h a b e r e , q u a m v i s in p o t e s t a t e t u a f u e r i n t ; scilicet q u i a , ¡ n o r t u o t e , in p a t r i s sui p o t e s t a t e m r e c a s u r i sunt. ' ' ) C i ] m a u t e m in c o m p l u r i b u s aliis causis , 2 ) p o s t u m i p r o iain natis h a b e n H i r , e t in h a c c a u s a p l a c u i t n o n m i n u s p o s t u m i s , q u a i n i a m n a t i s t e s t a m e n t o t u t o r e s d a r i p o s s e , si m o d o in e a c a u s a s i n t , u t , si vivis p a r e n t i b u s n a s c e r e n t u r , sui et in p o t e s t a t e e o r u i n f ì e r e n t . S e d si e m a n c i p a t o filio t u t o r a p a t r e t e s t a m e n t o d a t u s f u e r i t , c o n f ì r m a n d u s est e x s e n t e n t i a p r a e s i d i s l 3 ) o m n i m o d o , id est sine inquisitione. T I T U L U S

Pr.

') Q U I

DARI

2

autem

)Dari

D E C 1 M U S

QUARTUS.

TUTORES TESTAMENTO POSSUNT. potest tutor") non

a) vis. — b) exque. a) t. testamento.

—

e) ipsi,

3) D. h. 1.1. — S c h o l i a - s t e s P e r sii s a t . IV, 3. Geli. V, 19. — 4) P a u l , in F r a g m . V a t i c . § . 3 0 4 . I). d e c u r a t , f a r . X X V I I , 10. 1.1. p r . ; d e oblig. e t act. X I - I V , 7. 1. 43. L i v . X L l f . 29, 7. — 5) Cic. offic. I, 25. ; in V e r r . a c t . II. or. I, 58. — 6) D. de t e s t . tut. X X V I , 2. 1. 14. — 7) I. h. S- 3. — 8) Geli. XII, 3. V a r r ò 1. I. V I , 2. — 9) Geli. X I I . 10 r e s t u s V. aedituus. —

ipsum,

solum

paterfamilias,

def.

10) Cai. 1 . 189. F r a g m . Vatic. S. 229. 230. D . X X V I , 2. 1. 1.; d e r e g . iur. L, IT. I. 73. § . 1 . ; de a d m i n i s t r . t u t . X X V I , 7. 1. 40. t i ) S u e t o n . lui. 83. I. qui dari tut. I, 14. (V — 12) D . d e statu h o m . I, 5. 1. 7. — 13) D. XXVI. 3. I. 2. |ir. 8. 10 1) Ulpian. X I , 16. I). d e test, t u t . X X V I , 2. C. cod. V, 28. 2) D . 11. 1. 20. I.

Institut.

D e l e g i t i m a a g n a t o r u m t u t e l a 1 , 1 5 . Pr.

29

4

sed eliam filiusfamilias *). ) S e d et servus proprius testa- i mento cu in liberiate recte tutor dari potest, sed sciendum 5 « s t , e u m , et sine libertate ) tutorem datum, tacite libertatem directam accepisse videri, et per hoc recte tutorem esse, plane si per errorem, quasi liber, tutor datus sit, aliud d i ceil du m est. Servus autem alien us pure inutiliter testamento datur tutor, sed i t a , aim liber erit, utiliter datur. Proprius autera servus inutiliter eo modo tutor datur 7 ). Furiosus, vel minor vigintiquinque annis tutor testamento 2 datus, tunc tutor erit, cum coiripos mentis, aut inaior vigintiquinque annis factus f u e r i t 8 ) . ®) Ad certum tempus, vel ex certo tempore, vel sub 3 condicione, vel ante heredis institutionem l u ), posse dari tutorem, non dubitatur. certae autem rei vel causae tutor 4 dari non potest, D E

VICENS1MIJS

T E R T I U S .

C U R A T O R I B U S " ) .

J )Masculi Pr. puberes et feminae viripotentes, usque ad vicensimum quintuin annum completum curatores accipiunt; 1 q u i ) , licet puberes sint, adliuc tamen huius aetatis sunt, 1 at begotia sua tueri non possunt•). Dantur autem curatores ab liisdem 3 ) magistratibus, a quibus et tutores. sed curator testamento non datur, sed datus confirmatur *) d e 2 creto praetoris vel praesidis. 5 ) Item inviti adolescentes curatores non accipiunt, praeterquam in litem ' ) : curator 8 ) Furiosi quo3 enim et ad certam causam 7 ) dari potest. que et p r o d i g i l i c e t maiores vigintiquinque annis s i n t 1 0 ) , tamen in curatione sunt agnatorum 1 M ex lege duodecim tabularum **). sed solent Romae praeiectus urbi, vel praet o r ' ) , et in provinciis praesides ex inquisitione eis dare 4 curatores * 3 ). 1 4 ) S e d et mente captis 15 " 1 et surdis et mul i s , et qui morbo perpetuo laborant, quia rebus suis su1 ' ) Interdum 6 peresse non possunt, curatores dandi sunt. autem et pupilli curatores accipiunt, ut puta si legitimus tutor non sit idoneus, quia liabenti tutorein tutor dari non p o t e s t 1 7 ) , item si testamento datus tutor, vel a praetore,

a) curationibus. praetores.

—

b) quia. —

11) D. h. I. 14. § . 3. — 12) D. h. 1. 14. § . 4. I . I , 25. 26. 1) Cai. I, 197. 198. Ulpian.XII. D. de tut. et cur. datis X X V I , a. — 2) Capitol. Marco 10. — 3) (J. ubi petantur V, 32. — 4) D. de conf. tut. X X V I , 3 . I. 1. § . 3. — 5) D. h. 1. 13. §• 2. — 6) C. de auctor. praest. V, 59. 1. pen. — 7) I ) . rem pupilli X L V I , 6. 1. 8. — 8) D. de cur. fur. X X V I I , 10. C. de curat, fur. V, 70. Cic. de

c) posstnt.

—

d)

praefecti..

invent. II, 50. — 9) D. X X V I , 5. 1. 12. § . f. Paul. sent. I l l , 4 A, 7 — 10) D. de tutel. X X V I , 1. I. 3. pr. § . 1 . — 11) Varro de r e rust. I , 2. D. h. 1. 12. — 12) D. h. 1. 1. pr. 1. 13. — 13) D. h. 1. 1. 13. 16. C. h. 1.7. § . 6 . — 14) D. de tut. et cur. datis X X V I , 5. 1.12. pr , h. I. 2. — 15) D. h. 1 6. 7 1 C. h. JL 3. — 16) 1). de tutor. X X V I , 1. 1. 13. pr. — 17) D de testam. tut. X X V I , 2. I. 27. pr. C. qui dare V, 34. 1. 9.

INSTITUT. DE SATISDAT. TUT. VEL CUR. I, 24. Pr. § . 1.

37

vel a praeside, idoneus non sit ad administrationem, nee tamen fraudulenter negotia administret, solet ei curator adiungi. item in locum t u t o r u m , qui non in perpetui/m, sed ad tempus a tutela excusantur, solent curatores dari. 1B ) Quodsi tutor adversa valetudine, vel alia necessitates impeditur •), quo minus negotia pupilli administrare possit, et pupillus vel absit, vel infans sit f quern velit actorem, periculo ipsius, p r a e t o r , vel qui provinciae p r a e e r i t , d e creto constituet. T1TULUS

') D E

VICENS1MUS

SATISDATIONE

QUARTUS.

TUTORUM

VEL

CURATORUM. N e tamen pupillorum pupillarumve, et e o r u m , quiPr. quaeve 1 ») in curatione sunt, negotia a tutoribus curatoribusve consumantur, aut d e m i n u a n t u r , c u r a t b ) p r a e t o r 2 ) , ut et tutores et curatores eo nomine satisdent. Sed hoc non est perpetuum. nam tutores testamento dati satisdare non c o g u n t u r 3 ) * quia fides eorum et diligentia ab ipso testatore probata est ; item ex inquisitione 4 ) tutores vel curatores dati satisdatione non onerantur, quia idonei electi sunt. 5 ) S e d e t , si ex testamento vel inquisitione duo plu- l resve dati f u e r i n t , potest unus offerre satis c ) de indemnitate pupilli vel adolescentis, et contutori vel concuratori praeferri, ut solus administret, vel ut d ) contutor satis offerens praeponatur e i , et ipse solus administret. itaque per se non potest petere satis c ) a contutore, vel concuratore suo ; sea offerre d e b e t , lit electionem det contutori ' ) suo, utrum velit satis accipere, an satis dare, quodsi nemo eorum satis offerat, si quidem adscriptum fuerit a testatore, quis g e r a t , ille gerere d e b e t : quodsi non fuerit adscriptum, quem maior pars elegerit, ipse gerere d e b e t : ut edicto e) impediatur. a) pupillarumve, quaeve def. — b) curel. — c) satisdationem. d) vel, vel et. — e) c. vel concuratori. 18) D. de adm. tut. XXVI, 7. 1.24. pr. 1. 38. §. f. C. de actore V, 61. 1) Cai. I, 199. 200. D. de fideiuss. tutor. X X V n , 7. ; rem pupilli XLVI, 6. C. de tut. vel cur. V, 42. ; de fideiuss. tut. V, 67. — 2) Edicto. Cf. D. de leg. tut. XXVI, 4. 1. 5. 8- i- 3- — 3) C. de auct. praest. V, 59. 1. fin.; de cur. fur. V, 70. 1. f. 5. D.

—

de excus. XXVII, 1. 1.36.— 4) C. de tut. et rur. V, 42. 1. pen. D. de cur. fur. XXVII, 10. 1. 8. — 5) D. de test. tut. XXVI, 2. 1. 17. ..19. g. 1.; de leg. tut. XXVI, 4. 1.5. §. 2. . . 4 . ; rem pupilli XLVI, 6. 1. 7 . ; de administr. tut. XXVÌ, 7. 1. 3. l . s q q . ; de solut. XLVI, 3. 1. 14. 1. ; iudic. solvi XLVI, 7. 1. 3. 8- 5.

38

INSTITUT.

D E E X C U S . TUT. VEL CURAT. 1, 2I>. P r .

p r a e t o r i s c a v e t u r . sin a u t e m ipsi tutores dissenserint circa e l i g e u d u m e u m , vel e o s , qui g e r e r e d e b e n t , p r a e t o r partes suas i n t e r p o n e t e 6 ) d e b e t . I d e m et in pluribus e x inquisitione datis p r o b a n d u m e s t , id e s t 1 ) , ut m a i o r p a r s e l i ' g e r e p o s s i t , p e r q u e m administratio fieret. 2 S c i e n d u m est a u t e m , non solum tutores vel curatores pupillis et adultis c e t e r i s q u e p e r s o n i s e x administratione t e n e r i ; sed e t i a m in e o s , qui s a t i s d a t i o n e s { ) a c c i p i u n t , subsidiarían! a c t i o n e m e s s e , q u a e ultimum eis p r a e s i d i u m p o s sit a f i e r r e , subsidiaria a u t e m actio datur in e o s , qui vel o m n i n o a tutoribus vel curatoribus s a t i s d a r i non curaverint, a u t n o n i d o n e e passi essent c a v e r i . q u a e q u i d e m tam ex pi'udentium responsis, q u a m e x constitutionibus imperialibus 3 et in h e r e d e s e o r u m e x t e n d i t u r 8 ) ; quibus constitutionibus et illud e x p r i m i t u r , u t , nisi c a v e a n t tutores vel curatores, 4 p i g n o r i b u s captis c o ë r c e a n t u r ' ) . Ñ e q u e autem praefectus u r b i , n e q u e p r a e t o r , ñ e q u e p r a e s e s p r o v i n c i a e , neque quis a l i u s , cui tutores d a n d i ius e s t , liac a c t i o n e t e n e b i t u r ; sed hi t a n t u m m o d o , q u i satisdationem e x i g e r e soient e) 1 T1TULUS ') D E

VJCENS1MUS

EXCITSATIONIBUS

QUINTUS.

T U T O R Ü M

VEL

CURATORUM. Pr.

' ) E x c u s a n t u r a u t e m tutores vel c u r a t o r e s variis ex c a u sis. p l e r u m q u e a u t e m p r o p t e r liberos, sive in p o t e s t a t e sint, sive e m a n c i p a t i , si enim tres liberos superstites R o m a e quis h a b e a t , vel in Italia q u a t u o r , vel in provinciis q u i n q u é , a tutela vel c u r a possunt e x c u s a r i , e x e m p l o c e t e r o r m n 3 ) m u neruin : nam et tutelam vel c u r a m p l a c u i t p u b l i c u m munus esse, s e d a d o p t i v i liberi n o n p r o s u u t 4 ) ; in a d o p t i o n e m a u tem dati n a t u r a l i p a t r i p r o s u n t "). item n e p o t e s e x filio prosunt, ut in locuin patris s u c c é d a n t ; e x filia n o n prosunt. f) satisdationem. — a) d. a. p , pr.

g) debent.

6) Magis suadendo, (juam iuliendo. D. XXVI. 7. ]. 3. g. 8. 9. Cf. Cai. IV, 139. 141. — 7) Pro veluti. Cf. supra: inquisì/ione. — 8) D. de magistr. conv. XXVII, 8. (11). C. eod. V, 75. (11). — 9) C. de suspeclis V, 43. 1.3. — 10) D.h. I. 1. 1. Glossa Taunn. (num. 40. Savigiiyi). Scliol. Tlicopli. C. h. 1.6. 1) Paul. seni. I I . 27. B'ragm.

Val. 123. . . 2 4 7 . D. de excus. X X V I I , 1. C. eod. V, 62. et V, 6 3 . . . 69. — D. de vacat. L, 6. ; de iure iniuiun. L, 6. — 2) Sello]. ad luvenal. I X , 90. Fr. Vat. 168... 170. 1 9 1 . . . 199. 247. D. 11. 1. 2. S. 2 . . . 8 . 1. 18. 36. S- 1. 1- 37. 45. 2. C. qui num. liber. V, 66. — 3) C. quod cum eo IV, 26. 1 . 1 . — 4) D. de vacat. L, 5. 1. 2. 2

INSTITUT.

D E E X C U S . TUT. V I X C U R A T . I , 2 8 . § . 1 — 0 ,

39

filii a u t e m s u p e r s t i t e s t a n t u m a d t u t e l a e vel c u r a e m u n e r i s e x c u s a t i o n e m p r o s u n t ; d e f u n c t i n o n p r o s u n t . sed s i 5 ) iu hello amiss! s u n t , q u a e s i t u m e s t , an p r o s i n t . e t c o n s t a t , eos solos p r o d e s s e , qui in a c i e a m i t t u n t u r : hi e n i m , q u i a b ) p r o r e p u b l i c s c e c i d e r u n t , in p e r p e t u u m p e r gloriain vivere 7 intelleguntur6). ) i t e m divus M a r c u s ÌD s e m e n s t r i b u s 8 ) 1 r e s c r i p s i t , cimi, qui res fisci adminislrat, a tutela vel atra, quamdiu adminislrat, excusari posse. Item qui reipublicae 2 c a u s a a b s u n t , a t u t e l a e t c u r a e x c u s a n t u r . S e d e t , si f u e r u n t t u t o r e s vel c u r a t o r e s , d e i n d e r e i p u b l i c a e c a u s a a b esse c o e p e r u n t , a t u t e l a et c u r a e x c u s a n t u r , quatenus r e i p u b l i c a e c a u s a a b s u u t , et i n t e r e a c u r a t o r loco e o r u m d a t u r . q u i si reversi f u e r i n t , r e c i p i u n t o n u s t u t e l a e , n e c e ) anni l i a b e n t v a c a t i o n e m , ut P a p i n i a n u s libro q u i n t o r e s p o n soruin r e s c r i p s i t : n a m h o c s p a t i u m l i a b e n t a d n o v a s t u telas v o c a t i 9 ) . E t qui potestalem altquam habent, excusare 3 se possunt, ut divus M a r c u s r e s c r i p s i t , sed c o e p t a m c ) t u telain d e s e r e t e n o n p o s s u n t 1 0 ) . I t e m p r o p t e r litem, q u a m 4 cum pupillo vel a d u l t o t u t o r vel c u r a t o r h a b e t , e x c u s a r e se n e m o p o t e s t ; nisi f o r t e d e o m n i b u s b o n i s vel l i e r e d i t a t e c o n t r o v e r s i a s i t 1 1 ) . I t e m tria o n e r a t u t e l a e n o n a f f e t t a t i l e , 5 vel c u r a e , p r a e s t a n t v a c a t i o n e m , q u a m d i u a d m i n i s t r a n t u r : lit t a m e n p l u r i u m p u p i l l o r u m t u t e l a , vel c u r a , e o r u n d e m b o n o r u m , veluti f r a t r u m , p r o u n a c o m p u t e t u r 1 2 ) . S e d et 6 propter paupertatem excusationem tribui, t a m divi f r a t r e s , q u a m p e r se divus M a r c u s r e s c r i p s i t , si quis imparem se f 13 oneri iniiincto possit docere ) ). Item propter adversam 7 v a l e t u d i n e « ! , p r o p t e r q u a m n e c suis q u i d e m negotiis s u p e r e s s e - ) p o t e s t , e x c u s a t i o locum h a b e t 1 4 ) . Similiter cum, 8 qui Uterus nesciret, excusandum esse, divus P i u s r e s c r i p s i t ; q u a m v i s et i m p e r i t i l i t e r a r u m p o s s u n t a d a d m i n i s t r a t i o n e m n e g o t i o r u m sufficere 1 5 ) . I t e m si p r o p t e r inimicitias a l i q u e m 9 1>) qui. — c) nam nec. — d) scripsit. — e) receptam, susceptam. — f) Si.. doc-,'tem—g) interesse.

5) Gell. H, 15. — 6) Plaut, capt. Ill, 5, 32. Cic. p. «albo 17. 2 t . ; p. Plane. 37. — 7) Fr. Vat. 134. 136. 137. I). li. 1. 22. §. 1. 1. 41. )>r. C. li. 1.10. — 8) Glossa Taur. (num. 43. Savipny.) — 9) Fr. Vat. 135.222. D. h. 1. 10. p r . . . g. 3. 1. 41. §. 2. I. 45. pr. §. 1. V. si tutor reip. causa V, 64. — 10) Fr. Vat. 146. 1). li. 1 17. §. 5. Acide 1). eotl. I. 6. §. 16. 1. 15. 9. — 11) Fr. Vat, 139. 1). h. 1 20. 21. pr. C. h. 1. 7. 16. —

acceptant,

12) Fr. Vat. 125. . . 128. 183. . . 190. 231. D. h. 1. 2. S- 9 . . . 1. 6. pr. 1. 8. S- 10. 1. 15. S- 7. sqq. 1. 17. pr. 1. 30. §. 1. 1. 31. C. «lui numéro tut. V, 69. — 13) Fr. Vat. 185. 240. 243. D. h. 1. 7. 40. §. 1. — 14) Fr. Vat. 129. 130. 238. 239. D. h. I. 10. S- 8. 1. 11. 12. 40. pr. 1.45. 4. C. h. 1.9.; qui morho se excusant V, 67. — 15) Fr. Vat. 185. D. 11. 1.6. S-19. — Columella I, 8, 4.

s

40

INSTITUT. D E EXCUS. TUT. VEL CUR. I , 2!>. § . 1 0 — 1 6 .

t e s t a m e n t o tutorem p a t e r d e d e r i t , h o c ipsum p r a e s t a t e i e x c u s a t i o n e m 1 6 ) ; sicut p e r contrarium non e x c u s a n t u r , qui s e tutelam patri pupillorum administraturos p r o m i s e r u n t 1 7 ). excusationem ehis, qui Jwc solo 10 Non esse antem admittendam liti tur, quod ignotxis patri pupillorum sit, divi f r a t r e s r e s c r i 11 p s e r u n t ' 8 ) . J n i m i c i t i a e , quas quis cum p a t r e pupillorum vel adultorum e x e r c u i t , si capitales f u e r u n t , n e c r e c o n c i liatio i n t e r v e n i t , a tutela vel cura solent e x c u s a r i '•) ' ' ) . 12 I t e m , si quis status controversiam a pupillorum p a t r e passus 13 e s t , e x c u s a t u r a t u t e l a 2 0 ) . I t e m m a i o r s e p t u a g i n t a annis a tutela vel cura se potest e x c u s a r e 1 ' ). M i n o r e s a u t e m viginti et quinque annis olim quidem e x c u s a b a n t u r : a n o s t r a autein constitutione p r o h i b e n t u r ad tutelam vel c u r a m a s p i r a r e , a d e o , ut n e c e x c u s a t i o n i s o p u s fiat1), qua constitutione cavetur, ut n e c pupillus ad legitimain tutelam v o c e t u r , n e c a d u l t u s ; cum e r a t i n c i v i l e , e o s , qui alieno a u s i l i o io r e b u s suis administrandis e g e r e n o s c u n t u r , et s u b 1 ) aliis r e g u n t u r , aliorum tutelam vel c u r a m s u b i r e 2 3 ) . 14 i d e m et in milite observandum e s t , ut n e c volens ad t u t e l a lae munus"1) admittatur23). Item R o m a e grammatici, r h e t o r e s , et m e d i c i , et qui in p a t r i a sua id " ) e x e r c e n t , et i n t r a n u m e r u m s u n t , a tutela vel cura h a b e n t vacationem 2 4 ) . 16 Q u i autem se vult e x c u s a r e , si plures h a b e a t e x c u s a t i o n e s , et d e quibusdam non p r o h a v e r i t , aliis uti intra t e m p o r a 0 ) non p r o h i b e t u r Q u i autem e x c u s a r e s e v o l u n t , non a p p e l l a n t : sed intra dies quinquaginta c o n t i n u o s , e x quo cognoverunt r ) , e x c u s a r e se d e b e n t ( c u i u s c u m q u e g e n e r i s s u n t , id est qualitercumque dati fuerint t u t o r e s ) , si intra centensimum lapidem sunt a b e o l o c o , ubi tutores dati s u n t ; si vero ultra centensimum h a b i t a n t , d i n u m e r a t i o n e f a c t a viginti millium d i u r n o r u m 2 C ) et a m bi propter inimicitias, inimicìtias; solet; excusare. — i) excusatloni, ..one, .. o. — k) sit. — 1) ab, def. — m) onus. — n) id artis, artem, liane artem, has artes. — o) t. constituta. — p) se vocatos c., c. se esse tutores vel curatores datos, vel simili». 10) D. h. 1.6. §. 17. — 17) Pr. Vat. 163. 154. I. h. 19. D. h. 1. 15. § . 1 . ; de testani. tut. XXVI, i . 1. 29. ; ad I. Cornel, de falsis X L V n i , 10. 1. 18. § 1. — 18) D. h. 1. 15. §. 14. — 19) Paul. sent. H, 27, 1. D. h. 1. 6. §. 17. — D. de suspectis tut. XXVI, 10. 1. 3. S. 12. — 20) D. D. 1. 6. 8-18. — 21) 1). h. 1.2. pr. ; de iure immun. L, 6. 1. 3. ; ad SC. Trebell. XXXVI, I . 1. 74. S - 1 . C. qui aetate V, 68. — 22) Fr. Vat. 151. 182. 223.

D. h. 1. 10. §. 7 . ; de testam. tut. XXVI, 2. 1. 32. I. qui dari tut. I, 14. §. 2 . ; de fiduc. tut. I, 19. C. de legit. tut. V, 30. 1. f. — 23) C. qui dari tut. V, 34. 1. 4 . ; de Iegatis VI, 37. 1. 8. — 24) Fr. Vat. 149. 180. D. h. 1. 6. §. 1 . . . 1 2 . — 25) D. h. 1.13. §. 8. 1.21. §. 1. — 26) Fr. Vat. 162. D. si quis caut. II, 11. 1. 1 . ; quis ordo XXXVIII, 15. 1. 2. S-3- ; de ver?», sign. L, 16. 1. 3.

INSTITUT. D E SUSP. TUT. VEI, CUR. I , 2 6 . P r . § . 1 — 5 .

41

plius triginta dierum. quod tarnen, ut Scaerola dicebat, sic debet computali, ne minus sint quam quinquaginta dies27). Datus autem tutor ad universum Patrimonium 17 datus esse c r e d i t u r 2 8 ) . Qui tutelam alieuius gessit, invitus 18 curator eiusdem fieri non compellitur, in t a n t u m , u t , licet p a t e r , qui testamento tutorem dederit, a d i e c i t i ) , se eundein curatorem d a r e , tarnen invitum eum curam suscipere non cogendum, divi r ) Severus et Antoninus rescripser u n t » ) - 9 ) . Iidem rescripserunt, maritum uxori suae cura- 19 torem datum excusare se posse, licet se immiceeat3 Si 20 quis autern falsis allegationibus excusationem tutelae m e ruit , non est liberatus onere tutelae 3 '). TITULUS ') D E

VICENSIMUS

SUSPECTIS

SEXTUS.

TUTOItIBUS

VEL

CURATORIBUS. Sciendum est, suspecti crimen ex lege duodecim tabu-Pr. larum descendere *). Datum est autem ius removendi su- 1 spectos tutores Romae praetori, et in provinciis praesidibus eai um et legato proconsulis 3 ). *) Ostendimus, qui p o s - 2 sunt") de suspecto cognoscere : nunc videamus, qui suspecti fieri possunt •). É t quidem omnes tutores possunt 1 "), sive testamentarii sint, sive alterius •) generis tutores. quare etsi legitimus sit t u t o r , accusari poterit. 5 ) quid si patronus ? adhuc idem erit dicendum ; dummodo meminerimus, famae patroni parcenduin, licet ut suspectus remotus f u e rit. £ )Consequens e s t , ut videamus, qui possunt 4 ) s u s p e - 3 ctos postulare. E t sciendum e s t , quasi publicam esse hanc actionem, hoc est omnibus patere, quinimo et mulieres admittuntur, ex rescripto divorum e ) Severi et Antonini, q) dederit, adiecerit, .. dit.. cerit. — r) divus. — s) rescripserint. a) passini, posseitt. — b) def., p. fieri suspecti. — c) 4. non sed a., vel similia. — d) passini. — e) divi. 27) Fr. Vat. 156. 156. D. h. 1. 13. pr. . . § . 11.; quando appell. XL1X, 4. 1.1. §. 1. C. h. 1. 6. — 28) D. h. 1. 21. §. 2. 3. 4. C. h. 1. 2. 11. — 29) F r . V a t . 200. Paul, sent I I , 2 7 , 2. C. h. 1. 20. — D. de condición. XXXV, 1. 1. 101. 2 . ; h. 1. 16. — 30) F r . Vat. 202. C. ta. 1. 4. 17. — I. h. 9. Fr. Vat. 164. C. si tutor vel cur. V, 63. 1.2. — 8 1 ) C . V , 6.1. D. de ritu nupt. X X i n , 2. 1.60. pr.

1) Cai. I , 182.

I). de suspectis

tut. XXVI, 10. C. cod. V, 43. —

2) D. ta. 1. 1. 8- 2. — 8) D. ta. ad sc 1. 1. 8- 8- 4 - Turpill. X L V m , 16. 1. 1. 8 . 1 1 . ; de officio eius I, 21. 1. 4. pr. — 4) D. h 1. 1. §. 5. 1. 3. 8- 2. 3. C. 11. 1. 4 — 5) D. h. 1. 3. 8. f. 1. 4. 8- 2 C. si tutor V. 55. 1. 1. — 6) D. ta. 1. 1. 8- 6. 7. 1. 3. pr. 8- 1- *

1. f. C. 1). 1. 6. 8.

42

INSTITUT.

D E SUSP. TUT. VKL CUR. I , 2 6 . § . 4

— 1 2

sed Iiae s o l a e , q u a e , pietatis n e c e s s i t u d i u e ' ) d u c t a e , a d h o c p r o c e d u o t , u t p u t a m a t e r ; n u t r i x q u o q u e e t avia p o s s u n t , p o t e s t e t s o r o r ; sed et, si q u a m u l i e r f u e r i t , cuius p r a e t o r p r o p e n s a r a e) p i e t a t e i n i n t e l l e x e r i t , n o n s e x u s v e r e c u n d i a m e g r e d i e n t i s , sed p i e t a t e p r o d u c t a e ' • ) n o n c o n t i n e r e iiiiuriam 4 p u p i l l o r u m , a d m i t t e t earn ad a c c u s a t i o n e r a 7 ) . impuberes n o n p o s s u n t t u t o r e s suos s u s p e c t o s p o s t u l a r e ; p u b e r e s a n tera c u r a t o r e s suos e x Consilio n e c e s s a r i o ™ m s u s p e c t o s p o s s u n t a r g u e r e : e t ita divi >) S e v e r u s e t A n t o n i n u s r e s c r i p s e 5 runt8). S u s p e c t u s est a u t e m , q u i n o n e x fide tutelara g e r i t , licet s o l v e n d o e s t , ut I u l i a n u s q u o q u e r e s c r i p s i t k ) . S e d et a n t e , q u a m incipiat g e r e r e t u t e l a m t u t o r , p o s s e euin q u a s i s u s p e c t u m r e m o v e r i . i d e m i u l i a n u s rescripsit k )> et (ì s e c u n d u m e u m c o n s t i t u t u m est Suspectus autein r e i n o t u s , si quidera oh d o l u m , f a m o s u s e s t ; si oh c u l p a i n , n o n 10 7aeque ). S i quis a u t e m s u s p e c t u s p o s t u l a t u r , q u o a d c o gnitio finiatur, i n t e r d i c i t u r ei a d m i n i s t r a t e , ut P a p i n i a n o 8 visum e s t 1 1 ). S e d si suspecti cognitio s u s c e p t a f u e r i t , p o s t e a q u e t u t o r vel c u r a t o r d e c e s s e r i t j e x t i n g u i t u r c o g n i t i o 9 suspecti12). Si quis t u t o r c o p i a m sui n o n ì a c i a t , ut a l i m e n t a pupillo d e c e r n a n t u r , c a v e t u r epistola d i v o r u m S e v e r i et A n t o n i n i } ut in p o s s e s s i o n e m b o n o r u m eins p u p i l l u s m i t t a t u r ; et_, q u a e m o r a d e t e r i o r a f u t u r a s u n t , d a t o c u r a t o r e ^ distraili i u b e n t u r . e r g o ut s u s p e c t u s r e m o v e r i p o t e r i t , qui 10 n o n p r a e s t a t a l i m e n t a 1 3 ) . S e d si quis p r a e s e n s n e g a t , p r o p t e r i n o p i a m a l i m e n t a n o n ' ) p o s s e d e c e r n i , si h o c p e r m e n d a c i u m d i c a t , r e m i t t e n d u m e u m esse ad p r a e f e c t u i n u r b i s p u n i e n d u t n p l a c u i t , sicut ilie r e m i t t i t u r , q u i , d a t a i I p e c u n i a , ministerium tutelae m ) redemerit n) 14). Libertus q u o q u e , si f r a u d u l e n t e r gessisse t u t e l a m fìliorum vel n e p o t u m p a t r o n i p r o b e t u r , ad p r a e f e c t u m u r b i s r e m i t t e t u r p u I0 la niendus 15). ) N o v i s s i m e s c i e n d u m e s t , e o s , qui f r a u d u l e n t e r t u t e l a m vel c u r a m a d i n i n i s t r a n t , e t i a i n , si satis o f f e r a n t , r e m o v e n d o s a t u t e l a : q u i a satisdalio p r o p o s i t u m f ) pi et ut e necessitudinis. — fi) per pensam. — productam, . . diens.. età. — i ) dìvus. — k ) scripsit. i n ) ministeriis tutelam. — i l ) acquisterà vel r.

l i ) egredientem — 1) nan ini

. . —

7) I). de accusat. XLVin, 2. C. li. 1. 7. D. de solut. XI.VI, 3. 1.1. 2. pr. — I). ad 1. lui. maiest. 1. 14. S- i- — 12) 1). li. 1. 11. XI,Vili, 4. I. 8.; ad 1. lui. de an- C. li. 1.1. — 13) D li. 1.3. § 14. nona XLVIH, 12. 1. f. S. 2. - 1. 7. §. 2. 3.; ubi pupi», educ. 6) D. li. 1. 7. pr. C. li. 1.6. in f . — XXVII, 2. 1. f. — 14) D. li. 1. 3. 9) I. h. S. 9. 10. 12. D. h. 1. 3. s . 15.; de oftic. pr. u. I. 12. 1. 1. 8. 6 . . . 1.5. 7. §. 1...1. 8.; de ex- S- 7.; de lutelis XXVI. i. 1. 9. cus. XXVII, 1. 1. 20.; de privil. 15) D. Ii. I. 2. C. de admin. fui. cred. X1.II, 5. 1. 31. S- 2h- V, 37. 1.10. — 1(5) I). li. 1.6.6.8. 1. 2. 3. — 10) C. li. 1. 6. — 11) C. 11. 1. 5. — I li. S- 5.

INSTITUT.

D E RERUM DIVISIONE I I , 1 . P r . § . 1 — 4 .

43

tutoris malevolum non m u t a t , sed diutius grassandi in re familiari facultatem p r a e s t a t " ) . suspectum enim euin p u - 13 t a m u s , qui moribus talis e s t , ut suspectus s i t : enimvero t u t o r vel c u r a t o r , quamvis p a u p e r e s t , fidelis tarnen et d i l i g e n s , r e m o v e n d u s non est quasi suspectus.

I l f

S

T

I

T

COMPOSITARUM

U

T

PER

I

O

I

f

l

l

l

TRIBONIANUM,

VIRIJM MAGNIF1CUM, MAGISTMJM ET EXQUAESTORE SACni PAIjATII , ET TIIEOPHU.UM ET »OROTHEUM, VIROS ILLUSTRES, ANTECESSORES, EXI'I.ICIT I.IBER 1'lllMUS , 1NCI1>1T SEl'lINDUS.

T1TULUS D E

R E R U M

l'IUMUS. D I V I S I O N E

«).

' ) S u p e r i o r e libro de iure personarura e x p o s u i m u s ; m o d o P r . videamus d e r e b u s , q u a e vel in nostro patrimonio sunt vel extra nostrum Patrimonium h a b e n t u r . q u a e d a m enim naturali iure communia sunt o m n i u m , q u a e d a m publica, q u a e d a m universitatis, q u a e d a m n u l l i u s , p l e r a q u e singulor u i n , q u a e variis ex causis cuique a c q u i r u n t u r , sicut ex subiectis a p p a r e b i t 2 ) . E t quidein n a t u r a l i iure communia sunt omnium liaec : 1 a e r , a q u a p r o f l u e n s s et m a r e , et p e r hoc litora maris, n e m o igitur ad litus maris a c c e d e r e p r o h i b e t u r , dum tarnen villis et inonumentis et aedificiis a b s t i n e a t , quia non sunt iuris g e n t i u m , sicut et m a r e 3 ) . F l u m i n a a u t e m omnia et 2 p o r t u s publica s u n t : i d e o q u e ius piscandi omnibus c o m m u n e est in p o r t u fluminibusque 4 ) . Est a u t e m litus maris, 3 q u a t e n u s l i i b e m u s fluctus m a x i m u s e x c u r r i t 5 ) . Riparuin 4 q u o q u e usus publicus est iuris gentium c ) , sicut ipsius fiua) d. et qualilate, d. et acquirendo def. — c) iure g., et iuris g.

17) D. quod falso tut. XX Vn, 6. I.6. ; de compeiis. XVI, 2. 1. il. ; ad SC. Trebell. XXXVI, 1. 1.16. 14. 1) Cai. II, 1...11. 1). de divis. rerum I, 8. — 2) Cai. II, 1 . 9 . . . I I . 1>. h. 1. 1. pr. 1. 2. pi. — 3) D. li. ). 8. §. 1. 1. 4. pr. — Cic. p. S. Roscio 26. Virgil. Aen. VII,

ipsarum

dominio. —

b) sunt

229. sqq. Ovid, metamorpli. VI, 349. sqq. — 4) ». li. ). 4. 1. ; de flumiuibus XLIII, 12. Siculus Flaccus de condic. agr. (Rei agraìiae script, ed. Goesii p. 18. 19.) Frontinus de limit. agi or. (ltjirt. p. 42.) — 5) Cic. top. 7. D. de verb sign. I,. 16. 1. 96. 112.

44

INSTITUT.

D E HEHUM DIVISIONE I I , 1. § . S — 9 .

m i n i s : itaque navem ad eas applicare, funes ex arboribus ibi natis r e l i g a r e , onus aliquid in liis r e p o n e r e . cuilibet liberum e s t , sicuti p e r ipsurn flumen navigare. sed p r o prietas e a r u m illorum e s t , quorum praediis a d h a e r e n t : q u a de causa arbores quoque in hisdem d ) natae eorundem s u n t 6 ) . 5 Litorum quoque usus publicus iuris gentium*) e s t , sicut ipsius m a r i s : et ob id quibuslibet liberum e s t , casam ibi imponere " ) , in qua se r e c i p i a n t , sicut retia s i c c a r e , et ex m a r e f ) deducere i). proprietas autem eorum potest intellegi nullius e s s e , sed eiusdem iuris e s s e , cuius et m a r e , 6 e t , q u a e subiacent m a r i , terra vel a r e n a ' ) . Universitatis s u n t , non singulorum , veluti quae in civitatibus s u n t , ut t h e a t r a , s t a d i a , et sunilia, e t * ) si q u a alia sunt c o m m u nia civitatium "). 7 Nullius autem surit res sacrae et religiosae et sanctae : 10 s quod enim divini iuris est, id nullius in bonis e s t ' ) . )Sacra s u n t , quae r i t e 1 1 ) et p e r pontifices Deo consecrata s u n t , veluti aedes s a c r a e , et dona ' ) , quae rite ad ministerium Dei dedicata s u n t , quae etiain p e r nostram c o n stitutionem alienari et obligari prohibuimus 1 3 ) , excepta causa redemptionis captivorum. si quis vero auctoritate sua quasi sacrum sibi c o n s t i t u e n t , sacrum non e s t , sed profanum. locus a u t e m , in quo sacrae aedes aedifîcatae s u n t , etiam diruto aedificio, a d h u c sacer manet 9 ut 9 et Papinianus rescripsit k) 1 4 ) . Religiosum locum u n u s quisque sua voluntate f a c i t , dura m o r t u u m infert in locum suum. in communein autem locum p u r u m , invito socio, inferre non licet ; in commune vero sepulcrum etiam invitis ceteris licet inferre, item si alienus ususfructus e s t , p r o prietarium p l a c e t , nisi consentiente u s u f r u c t u a r i o , locum d) iisdem, his, ipsis. — e) reponere, ponere. — f) mari. — g) reducere. — li) def. et. — i) donaria. — k) respondit, scripsit. 6) D. h. 1. 5. pr. ; de acq. rer. dom. XLI, i. 1. 80. S- i- I. hS. 81. — 7) Servius ad Virg. Aen. X, 540. (al. 544.) D. h. 1. 5. 6. pr. ; de acq. rer. dom. XLI, i. 1. 14. 50.; ne quid in ]oeo XLm, 8. 1. 2. S- 8. 1. 8. 4.; de contr. emt. x v m , 1. 1. 51. — 8) D. h. I. 6. S- 1. Fronlinus et Apgenus (ed. Goësii p. 41. sqq.) — 9) Cai. II, i. 3. 9. D. h. 1.1. pr. 6. g. S. — D. de rei vindic. VI, 1. 1. 28. 1.; de verb, oblig. XI,V, 1. 1. 88. $. 5. I. de inutil. stip. m , 19 (20). 2. — Macrob. Sat. m ,

8. Festus v. rettglosus et v. sacer mons. Aggen. de limit, agror. (Goes. p. 61.) — 10) Serv. ad Virg. Aen. HI, 78. D. h. 1. 6. §. 8. C. de saeros, eccles. I, 2. 1. 21. — 11) Ovid. fast. I , 610. Cic. p. domo 47. Val. Max. V, 10. — 12) Varro 1. lat. V (VI), 7. Cic. ad Att. IV, 2. p. domo 49. Seneca consul, ad Marciam 13. Cai. n , 5. 7. — 18) Schol. ad Horat. sat. I, 1, 71. et plerique 11. supra citt. — 14) Cic. Phil. IV, 6, 11. Traianus Plinii ep. X, 76. D. de contr. emt. XVIII, 1. 1. 73. pr.

INSTITUT.

D E HERUM DIVISIONE I I , 1 .

§. 10—12.

45

religiosum non facere. in alienuin locum, concedente d o mino, licet inferre; et, licet postea ratum habuerit 1 ), quam illatus est mortuus, tarnen religiosus locus m ) fit15). 1 6 ) S a n - 10 ctae quoque r e s , veluti muri et p o r t a e 1 7 ) , quodammodo divini iuris s u n t , et ideo nullius in bonis sunt, ideo autem muros sanctos dicimus, quia poena c a p i t i s ' 8 ) constituta sit in eos, qui aliquid in muros deliquerint. ideo et legum eas p a r t e s , quibus poenas constituimus adversus eos, qui contra leges fecerint, sanctiones vocamus " ) . lu ) S i n g u l o r u m autem hominum multis modis res fiuDt: 11 quarundam enim rerum dominium nanciscimur iure natur a l i , q u o d , sicut diximus, appellatur ius gentium; q u a rundam iure civili. Commodius est itaque a vetustiore iure incipere. palam est autem, retustius esse naturale ius, quod cum ipso genere bumano rerum natura p r o d i d i t 1 1 ) : civilia enim iura tunc coeperunt esse, cum et civitates condì, et magistratus creari, et leges scribi 2 *) coeperunt. 23 ) F e r a e igitur bestiae, et volucres, et pisces, id est 11 omnia animalia, quae in t e r r a , m a r i , caelo n a s c u n t u r , simulatque ab aliquo capta f u e r i n t , iure gentium statim illius esse incipiunt: quod enim ante nullius e s t , id naturali r a tion« occupanti conceditur. Nec interest, feras bestias et volucres utrum in suo fundo quisque c a p i a t , an in alieno: p i a n e , qui in alienum fundum ingreditur venandi aut a u cupandi g r a t i a , potest a domino, si is providerit, prohib e r i 2 4 ) , ne ingrediatur. Quicquid autem eorum ceperis, eousque tuum esse intellegitur, donec tua custodia coércet u r ; cum vero evaserit custodiam t u a m , et in naturalem libertatem se r e c e p e r i t , tuum esse d e s i n i t 2 5 ) , et rursus 1) non hab. lectio Bononiensis. — m) sine volúntate eius vel ex

voi. e. diversis locis inseritili-,

15) Cai. n , 4. 6. 7. D. li. 1. 6. § . 4. 5. 1. 7 . ; de relig. XI, 7. C. eod. m , 44. Sahinus Gelili IV, 9, 8. — 16) Cai. n , 8. Cai. Visig. II, 1, 1. D. h. 1.1. pr. 1.8. 9. 3. 4. 1. 11.; ne quid in loco sacro X L m , 6. I. 2. 3. Isidor, origg. XV, 4. — 17) Plut. quaest. Rom. 27. Id. nomul. 11. Dionys. Halic. 1,88. F e s t u s v. rituales. — 18) Liv. I , 7, 2. — 19) Cic. p. Balbo 14. — 20) D. de acqu. rer. dorn. X L I , 1. (li.) — D. li. 1. 1. pr. Cai. I I , 65. Dio C l u y sost. Rliod. (Reiske T. I. p. 592.) — 21) Cic. de legg. I , 6 (19). — 22) Virg. Aen. 1,425. sqq. ibi-

que Servius. — 23) Cai. II, 66.67. I. li. §. 1 3 . . . 16. D. h. 1. 1. § . 1. 1. 3. 5. pr. 14. pr. 30. §. 4. 1. 44. 5 5 . ; de usufr. VII, 1. 1. 9. $. 5 . ; de serv. praed. rust. VIII, 3. L 16. ad 1. Aquil. I X , 2. 1. 28. p r . ; d e furtis XL VII, 2. 1.26 ; de iniuriis XL V I I , 10. 1. 13. S- f. Plato de legg. VII. in f. (ed. Bip. p. 392.) Plaut. Ilud. IV, 3, 32. sq. Quintil. deci. 13. — 24) D. de serv. praed. rust. V i l i , 3. 1. 13. S- f-i de vi XLIII, 16. 1.4. $ . 9 . ; de i n iuriis X L V n , 10. I. 23. C. de serv. I I I , 34. 1. f i . Tertull. de pracscript. 37. Cic. p. Caecina 8. — 25) Iuvenal. IV, 50. sqq.

46

INSTITUT.

D B HERUM DIVISIONE I I , 1 .

§.

13—IC.

occupantis fit. naturalem autein libertatem recipere intellegitur, cum vel oculos tuos effugerit, vel ita sit in con13spectu t u o , ut difficilis sit eius persecutio. " ) I l l u d quaesitum e s t , a n , si fera bestia ita vulnerata sit, ut capi possit, statim tua esse intellegatur. quibusdam placuit, statim tuain esse, et eousque tuam videri, donee eam p e r sequeris ; quodsi desieris persequi, desinere tuam esse, et rursus fieri occupantis. alii non aliter putaverunt tuam esse, quam si eam ceperis. sed posteriorem sententiam nos confirmamus, quia multa accidere solent, ut eam non c a p i a s 2 7 ) . 14 Apium quoque natura f e r a 2 8 ) est. itaque, quae in arbore tua consederint, antequam a te alveo includantur, non m a gis tuae esse intelleguntur, quam volucres, quae in tua arbore nidmn fecerint: ideoque, si alius eas incluserit, is earuin dominus erit. favos quoque, si quos eae fecerint, quilibet eximere potest, p l a n e , integra r e , si provideris ingredientem in fundum t u u m , potes eum iure prohibere, ne ingrediatur. e x a m e n , quod ex alveo tuo evolaverit, eousque tuum esse intellegitur, donec in conspectu tuo est, nec difficilis eius persecutio e s t : alioquin occupantis fit2'). 15 Pavonum et columbarum fera natura est. nec ad rem pertinet, quod ex consuetudine avolare et revolare solent: nam et apes idem f a c i u n t q u a r u m constat feram esse naturam ; cervos quoque ita quidam mansuetos h a b e n t 3 0 ) , ut in silvas ire et redire soleant , quorum et ipsorum feram esse naturam nemo negat. In his autem animalibus, quae ex consuetudine abire et redire solent, talis regula comprobata est, ut eousque tua esse intellegantur, donec animum revertendi h a b e a n t : nam si revertendi aniinuin habere desierint, etiam tua esse desinunt, et fiunt occupantiuin. revertendi autein animum videntur desinere h a b e r e , cum revertendi consuete tudinem d e s e r u e r i n t 3 ' ) . Gallinarum et anserum non est fera natura, idque ex eo possuinus intellegere, quod aliae sunt gallinae, quas feras vocamus, item alii anseres, quos f e r o s 3 2 ) appellamus. ideoque si anseres t u i , aut gallina« tuae aliquo casu turbati turbataeve evolaverint, licet conspectum tuum effugerint, quocumque tamen loco s i n t , tui 26) D. h. I. 5. 1. 1. 55. I. li. S. 12. — 27) Gell. X I I I , 17. — 28) Columella IX. praef. cap. 1. sqq. 29) I), h. 1. 5. 2 . . . 4.; famil. crcisc. X, 2. 1. 8. 1 . ; (le f u r t i s XLVII, 2. 1. 26. pr. Coll. II. Mos. et Horn. XII, 7. in f. Quintil. decl. 13. — I. Ii. 12. — 30) Virgil. A e n . V n , 483. sqq. Cell. XV. 22.

A e l i a n . H. A . VH, 4, 6. XI, 7. — 31) Cai. II, 68. D. li. 1. 5. g. 5 . ; Ue acq. poss. XLI, 2. 1. 3. 15.; de furtis X L V I I , 2. 1. 3 7 . ; famil. ercisc. X , 2. I. 8. 1. Collat. legg. Mos. et Rom. XII, 7. in f. — I. li. 12. 13. 14. — 32) V a r r ò II. n . I l i , 9. 10. C o l u m e l l a V i l i , 2.

Institut.

Hb rkhum d i v i s i o n e

II, 1. § . 1 7 — 2 2 .

47

t u a e v e esse i n t e l l e g u r t t u r ; e t , qui l u c r a n d i a n i m o e a a n i malia r e t i n u e r i t , f u r t u m c o m m i t t e r e i n t e l l e g i t u r 3 3 ) . 3 4 ) I t e m 17 e a , q u a e e x hostibns c a p i m u s , i u r e g e n t i u m 3 ' ' ) statini n o s t r a fiunt: a d e o q u i d e m , ut et liberi h o m i n e s in servitutem n o s t r a m d e d u c a n t u r , 0 ) , qui t a r n e n , si e v a s e r i n t nostrani p o t e s t a t e m , e t a d suos reversi f u e r i n t , p r i s t i n u m s t a t u m recipiunt37). I t e m lapilli et g e m m a e 3 8 ) e t c e t e r a , q u a e ih in litore i n v e n i u n t u r , i u r e n a t u r a l i statim inventoris fiunt3'). I t e m e a , q u a e e x a u i m a l i b u s d o m i n i o t u o subiectis n a t a li) s u n t e o d e m i u r e tibi a c q u i r u n t u r 4 " ) . 41 ) P r a e t e r e a , q u o d p e r alluvionem a g r o t u o Humen ¿0 a d i e c i t , i u r e g e n t i u m tibi a c q u i r i t u r . est a u t e m alluvio i n c r e m e n t u m Intens, p e r a l l u v i o n e m a u t e m id v i d e t u r adiici, q u o d ita p a u l a t i m adiicitur, ut i n t e l l e g e r e noti possis, q u a n t u m q u o q u o m o m e n t o t e m p o r i s a d i i c i a t u r . Q u o d s i vis flu- 21 m i n i s p a r t e m a l i q u a m e x t u o p r a e d i o d e t r a x e r i t , et vicini praedio appulerit: palam e s t , eam tuam permanere, piane si l o n g i o r e t e m p o r e f u n d o vicini h a e s e r i t , a r b o r e s q u e , q u a s s e c u m t r a x e r i t , in e u m f u n d u m r a d i c e s e g e r i n t , e x e o t e m p o r e v i d e n t u r vicini f u n d o a c q u i s i t a e ») e s s e 4 1 ) . Insula, q u a e in m a r i n a t a e s t , q u o d r a r o a c c i d i t , o c c u p a n t i s f i t : 43 nullius e n i m esse c r e d i t u r ) . At in f l u m i n e n a t a , q u o d f r e q u e n t e r a c c i d i t , si q u i d e m m e d i a m p a r t e m f l u m i n i s t e neat , c o m m u n i s est e o r u m , q u i a b u t r a q u e p a r t e fluminis p r o p e r i p a m p r a e d i a p o s s i d e n t 4 4 ) , p r o m o d o latitudinis c u i u s q u e f u n d i , q u a e I a t i t u d o p r o p e r i p a m sit. quodsi a l t e r i p a r t i p r o x i m i o r s i t , e o r u m est t a n t u m , q u i a b ea p a r t e p r o p e ripam praedia possident. Quodsi aliqua p a r t e divis u m flumen, d e i n d e i n f r a u n i t u m , a g r u m alicuius in f o r m a m insulae r e d e g e r i t , e i u s d e m p e r m a n e t is a g e r , cuius e t f u e -

n) videtur ..ta,

videntur. Ja. — o) tenet.

33) D. li 1. 5. 8- 6. — 34) I). h. 1. 5. 7. 1. 7. pr. Ca¡. II, 69. — 35) Xeiioph. Cyrop. VII, 5, 26. Liv. XL, 17. D. de acq. poss. XLI, 2. 1. 1. §. 1. — 3«i) Quintil, decl. 13. — 37) I. de palr. pot. I , 12. S- 5. — 38) ü . de auro arg. XXXIV, 2. 1. 19. §. 17. — 39) n . de divis. rerum I, 8. 1. 3.; de acq. poss. XLI, 2. 1. 1. 8-1- — 10) D. h. 1. 2. 6. f.: de re¡ vind. VI, 1. 1.5. 8-2-; d e piRnor. XX, 1. I. 29. 8- I- Quintil, decl. 13. (ed. Olireclit p. 233.) — 41) Cic. de orat. I, 38. Cassius Longinus ap. Aggemmi (Reí agrar. script. ed.

Goes. p. 56.) Siculus Placcus, Frontinus, Aggeniis (Ibid. p. 13. 41. 56. 69.) IsiUor. origg. XIV, 8. Cai. II, 70. 72. D. b. 1. 7. 8- 1. . . 6. 1. 12. pr. 16. 30. pr. . , 8- 31. 38. 56. Nov. Theod. XXVIII. (ed. Berol. X. Hitteri). C. I. de alluvion. VII, 41. — 42) D. de damilo inf. XXXIX, 2. 1. 9 - 8 - 1- 21. 24. 8- 5.; de rebus cred. XII. 1. 1.4. 8- f- I. h. 8.31. — 43) I. h. 8. 1. 5. 18. — Plin. H. N. n , 85. fcijq. lui. Obsequens prodig. ert. Oudend. c. 57. — 44) D. 1>. 1.29. 65. S - 1 . - . 4 . ; de flumin. XL1II, 12. 1. I. 8- 6.

48

INSTITUT.

D E RERUM DIVISIONE I I , 1 . § .

25—2G.

45

S3 r a t ) . Quotisi n a t u r a l i a l v e o in universum d e r e l i c t o , alia p a r t e fluere c o e p e r i t , p r i o r quidein a l v e u s e o r u m e s t , qui p r o p e r i p a m eius p r a e d i a p o s s i d e n t , p r o m o d o scilicet I a titudinis c u i u s q u e a g r i , q u a e latitudo p r o p e r i p a m s i t , n o vus a u t e m a l v e u s eius iuris e s s e i n c i p i t , cuius e t i p s u m flumen, id est publici r ) . quodsi p o s t a l i q u o d t e m p u s a d p r i o r e m a l v e u m r e v e r s u m f u e r i t flumen, rursus n o v u s a l v e u s e o r u m e s s e incipit, qui p r o p e r i p a m eius p r a e d i a p o s s i s i d e n t . A l i a s a n e c a u s a e s t , si cuius totus a g e r inundatus f u e r i t . n e q u e e n i m i n u n d a t i o s p e c i e m f u n d i c o m m u t a t ; et o b i d , si r e c e s s e r i t a q u a , p a l a m e s t , e u m f u n d u m eius m a n e r e , cuius et f u i t ' i ) 4 6 ) . SA

C u m e x a l i e n a m a t e r i a s p e c i e s a l i q u a f a c t a sit a b ali— q u o , q u a e r i s o l e t , quis e o r u m n a t u r a l i r a t i o n e d o m i n u s s i t , utruin i s , q u i f e c e r i t , a n ille p o t i u s , qui m a t e r i a e d o m i n u s f u e r i t : ut e c c e , si quis e x alienis uvis aut olivis a u t spicis v i n u m a u t o l e u m a u t f r u m e n t u m f e c e r i t , a u t e x a l i e n o a u r o , vel a r g e n t o , vel a e r e vas aliquod f e c e r i t , v e l e x alieno vino et m e l l e m u l s u m m i s c u e r i t , v e l e x alienis medicamentis emplastrum aut collyrium c o m p o s u e r i t , vel e x a l i e n a l a n a v e s t i m e n t u m f e c e r i t , vel e x alienis tabulis n a v e m v e l a r m a r i u m vel subsellium f a b r i c a v e r i t . e t p o s t inultas S a b i n i a n o r u m e t P r o c u l e i a n o r u m a m b i g u i t a t e s p l a cuit m e d i a s e n t e n t i a e x i s t i m a n t i u m , si e a s p e c i e s a d ì n a teriain r e d u c i p o s s i t , e u m v i d e r i d o m i n u m esse, qui m a t e r i a e d o m i n u s f u e r a t , si non possit r e d u c i , e u m potius intelleei d o m i n u m , qui f e c e r i t : ut e c c e , vas c o n f l a t u m p o t est a a rudern m a s s a m a e r i s v e l a r g e n t i vel a u r i r e d u c i , vinum a u t e m a u t oleum a u t f r u m e n t u m a d u v a s et olivas et s p i c a s r e v e r t i non p o t e s t , a c n e m u l s u m q u i d e m a d v i n u m e t m e i resolvi potest, quodsi p a r t i m e x s u a m a t e r i a ,

>artiin e x a l i e n a s p e c i e m a l i q u a m f e c e r i t q u i s q u e r ) , v e e x s u o vino et a l i e n o melle m u l s u m , a u t e x suis et alienis m e d i c a m e n t i s e m p l a s t r u m a u t c o l l y r i u m , a u t e x s u a et a l i e n a l a n a v e s t i m e n t u m f e c e r i t , d u b i t a n d u m non est, h o c c a s u e u m esse d o m i n u m , qui f e c e r i t : cum non solum o p e r a m s u a m d e d i t , s e d et p a r t e m e i u s d e m m a t e r i a e p r a e 26 s t a v i t s ) 4 ' ) . si t a m e n a l i e n a m p u r p u r a m quis intexuit suo

Ìuti

p) publiais, s) firaestitit.

.. ami. —

q) fucrat, ante f . —

45) I). x u n , 12. 1. 1. S- 10. — Cic. de oral. I, 3 8 . : Crraunluviomim . twa. I.sidor. origg. XIV, 8. in f. — 4fi) 1). quibus modis ususfr. VII, 4. 1.23.24. ; de (lumin.

r) quisqtmm, quis. —

XLIII, 12. 1.1. § 8.9. — 47) Cai. II, 79. D. 11. 1.7. $ . 7 . 1. 12. «j. I. I. 21. 25. 26. pr. g. 3. I. 27. . Ii. 1. 15. S- 4. 5 . ; u s u f r q u e m a d m . c a v . V I I , 9. 1. 9. 3 — 9) I). VII, 5 1. 1. 11.

INSTITUT.

D E USU ET HABITATIONS I I , !5. P r .

§. 1

57

ususfructus legatus s i t , ita d a t u r l e g a t a r i o , ut eins f ì a t , et l e g a t a r i u s s a t i s d a t a ) h e r e d i d e tanta p e c u n i a r e s t i t u e n d a , si m o r i e t u r , a u t c a p i t e m i n u e t u r . c e t e r a e q u o q u e res ita nraduntur l e g a t a r i o , ut eius fiant: sed aestimatis his s a t i s d a t u r , u t , si m o r i e t u r , aut capite m i n u e t u r , tanta p e c u n i a restituatur, quanti h a e fuerint a e s t i m a t a e , 0 ) . E r g o senatus non fecit quidem e a r u m rerum usuinfructum (nec enim p o t e r a t ) , sed p e r c a u t i o n e m quasi usuinfructum constituit. J l ) Finitur a u t e m ususfructus m o r t e f r u c t u a r i i , et d u a b u s 3 capitis d e m i n u t i o n i b u s , m a x i m a et m e d i a , et n o n u t e n d o p e r m o d u m et t e i n p u s 1 2 ) . q u a e omnia nostra statuit c o n stitute. Item finitur u s u s f r u c t u s , si domino proprietatis ab usufructuario c e d a t u r ( n a m e x t r a n e o c e d e n d o nihil a g i t b ) ) ' 3 ) ; vel e x c o n t r a r i o , si f r u c t u a r i u s p r o p r i e t a t e m rei a c q u i s i e r i t , q u a e res consolidatio a p p e l l a t u r . E o a m plius c o n s t a t , si a e d e s incendio c o n s u m p t a e f u e r i n t , vel etiam t e r r a e m o t u , aut vitio suo c o r r u e r i n t , e x t i n g u i u s u m f r u c t u m , et n e a r e a e q u i d e m usuinfructum d e b e r i . C u m 4 autein finitus f u e r i t ' ) u s u s f r u c t u s , revertitur scilicet a d p r o p r i e t a t e m , et e x e o t e m p o r e n u d a e proprietatis d o m i nus incipit p l e n a m h a b e r e i n re p o t e s t a t e m . TITULUS L

) D E

U S U

Q U I N T U S.

E T

H A B I T A T I O N

E.

l i s d e m istis modis, quibus ususfructus constituitur, etiam Pr. n u d u s usus constitui solet ; iisdemque illis m o d i s finitur, 3)Minus quibus et ususfructus d e s i n i t 5 ) . autem scilicet 1 iuris in usu e s t , q u a m in usufructu. N a m q u e i s , qui f u n d i n u d u m usum h a b e t , nihil ulterius h a b e r e intellegitur, q u a m ut o l e r i b u s , p o m i s , floribus, f o e n o , stramentis, lignis ad usum cottidianum u t a t u r ; in e o q u e f u n d o h a c t e n u s ei m o r a r i l i c e t , ut n e q u e d o m i n o f u n d i molestus s i t , n e q u e h i s , p e r q u o s o p e r a rustica fiunt, i m p e d i m e n t o s i t ; n e c ulli alii i u s , q u o d h a b e t , aut v e n d e r e , aut l o c a r e , a u t g r a a) salisdet. — b) agilur. — lectio Bononiensis.

c) lotus fin. fu. vel similia, constans

10) D. VII, 5. 1. 7. pr. — 11) D. quibus modis ususfr. VII, 4. — Paul. s«nt. ILL, 6, 29. Fragm.Vat 61. . . 64. D. V n , 4. 1. 1. D. p r . . . 2. C. h. 1.16. S. 2. — 12) Paul. sent. HI, 6, 30. 1>. VII, 4. 1. 20. 25. 28. C. b. 1.16. pr. §. 1. ; III, 34. 1.13. — 13) Cai. II, 30. P a u l . sent. ILL, 6, 32. Fragm. Vat. 75. 1). de iure dot. XXIII, 3. 1. 66.

1) D. de usu et Habitat. VII, 8. (il.) ; de usu . . et babitalione l e gata XXXIII, 2. C. de usufr. et habitat. III, 33. — 2) D. h. 1. 1. S. 1. — 3) Donat. ad Ter. E u nuch. IV, 7, 46. Isid. origg. V, 25. Seneca de vita beata 10. A u gustin. de doctr. Christ. 1 , 3 . D. li. I. 10. Si1. 11. 12. pr. S. 1. 1. 15. pr. 1.

58

INSTITUT. DE USUC. ET LONOI TEMP. POSS. II, 6. P r .

tis concedere p o t e s t , cum i s , qui usumfructum h a b e t , p o 2 test haec omnia facere 4 ). Item i s , qui aedium usum h a b e t , hactenus iuris habere intellegitur, ut ipse tantum h a b i t e t , nec hoc ius ad alium transferre p o t e s t , et vix receptum esse videtur, ut hospitem ei recipere liceat. et cum uxore sua liberisque suis, item libertis, nec non aliis liberis personis, quibus non minus quam servis u t i t u r , h a bitandi ius h a b e a t " ) , et convenienter, si ad mulierem usus 3 aedium pertineat, cum marito ei habitare liceat ••) 5 ). Item is, ad quem servi usus p e r t i n e t , ipse tantum operis •) a t que ministerio eius uti potest; ad alium vero nullo modo ius suum transferre ei concessum est. Idem scilicet iuris est 4 et in i u m e n t o ' ) . Sed a ) si pecoris v e l e ) ovium usus legatus f u e r i t , neque l a c t e , neque agnis, neque lana utetur u s u a r i u s , quia ea in fructu sunt, plane ad stercorandum agrura suum pecoribus uti p o t e s t 7 ) . 5 Sed si cui habitatio legata sive aliquo f ) modo constit u t a 8 ) s i t , neque usus videtur, neque ususfructus, sed quasi proprium aliquod ius. quam e) habitationem h a b e n tibus, propter rerum utilitatem, secundum Marcelli sentent i a m , nostra decisione promulgata, p e r m i s i m u s , non solum in ea d e g e r e , sed etiam aliis l o c a r e ' ) . 6 H a e c de servitutibus et usufructu et usu et habitatione dixisse sufBciat. de hereditate autem et de obligationihus suis locis proponemus. — Exposuimus summatim, quibus raodis iure gentium res a c q u i r u n t u r : modo videamus, quibus modis legitimo et civili iure acquiruntur. TITULU8

SEXTUS.

>) D E USUCAPIONIBUS ET LONGI T E M P O R I S P O S S E S S I O N I B U S A ). Pr.

2

) Iure civili constitutum f u e r a t , u t , qui bona fide ab

a) habet. — b) licet. — c) opere, operibus, et. — e) velati. — f) alto. — g) quamquam. a) praescriptionibus. 4) D. de usufructu VII, 1. I. 12. 2. — 5) D. li. I. 2. 8- 1. • • 1. 8. 16. pr. 1. 17. 22. g. 1. — 6) D. h. 1. 12. §. 5. 6. 1. 13. 14. pr. 1. 15. pr. 1. 16. §. 2. 1. 20. — 7) D. h. 1. 12 8. 2. — 8) D. commodati XIII, 6. 1.1. §. 1.; p r a e scr. verbis XIX, 5. 1. 17. pr. ; de usufr. V I I , 1. 1. 32. — 9) D. h. 1.1«. pr. 8 3 - ; XXXIII, 2. 1.11. 15. pr. 1. 18. 34. pr. I. 40 . C. h. 1. 11. 13.

opera.

—

d) Sed

1) Cai. I I , 41. . . 61. Ulplan. XIX, 8. Paul. sent, de usucap. V, 2. D. de usurpat. et usucap. XLI, 3. (h.) et seqq.; de divers, temp, praescr. XLIV, 3. C. Th. de longi temp, praescr. IV, 13. C. I. de usucap. p. empt. VII, 26. et s q q . ; dc usucap. transform. VII, 3 1 . ; de praescr. J. temp. VII, 33. et sqq. — Cic. top. 4 . ; p. Caecina 19. 26. — 2) C a i . n , 42. 43. 44. 46. D. h. 1.1. I. de rer. divis. II, 1. S. 36.

INSTITUT. D E u s . ET LONGI TEMP. POSS. I I , ß . § . 1 — 4 .

59

« o , qui d o m i n u s Don e r a t , c u m c r e d i d e r i t , e u m d o m i n u m e s s e , r e m e m e r i t , vel e x d o n a t i o n e , aliave q u a b ) i u s t a c a u s a a c c e p e r i t 3 ) , is earn r e m , si mobilis e r a t , a n n o u b i q u e , si i m m o b i l i s , b i e n n i o t a n t u m in Italico solo u s u c a p i a t , n e r e r u m d o m i n i a in i n c e r t o essent. E t cum h o c p l a c i t u m e r a t , p u t a n t i b u s a n t i q u i o r i b u s , d o m i n i s sufficere ad i n q u i rendas res suas p r a e i a t a t e m p o r a , nobis melior sententia r e s e d i t , n e d o m i n i m a t u r i u s suis r e b u s d e f r a u d e n t u r , n e q u e c e r t o loco b e n e f i c i u m h o c c o n c l u d a t u r . et i d e o Constitution e n ! . s u p e r h o c p r o m u l g a v i m u s , q u a c a u t u i n e s t , ut r e s q u i d e m mobiles p e r t r i e n n i u m u s u c a p i a n t u r , i m m o b i l e s vero p e r longi t e m p o r i s p o s s e s s i o n e m (id est i n t e r p r a e s e n t e s d e c e n n i o , ¡Dter a b s e n t e s viginti a n n i s ) ") u s u c a p i a n t u r , e t his m o d i s n o n solum in I t a l i a , sed in o m n i t e r r a , q u a e n o s t r o i m p e r i o g u b e r n a t u r , d o m i n i a r e r u m , iusta c a u s a possessionis p r a e c e d e n t e , a c q u i r a n t u r 5 ) . S e d a l i q u a n d o , e t i a m s i m a x i m e quis b o n a fide r e m 1 p o s s e d e r i t , n o n t a m e n illi u s u c a p i o ullo t e m p o r e p r o c e d i t , veluti, si quis l i b e r u m h o m i n e m vel r e m s a c r a m vel r e l i g i o s a m vel s e r v u m iugitivum 6 ) p o s s i d e a t ' ) . ' ) Furtivae q u o - 2 q u e r e s , e t q u a e vi p o s s e s s a e s u n t , n e c si p r a e d i c t o l o n g o t e m p o r e b o n a fide p o s s e s s a e f u e r i n t , u s u c a p ì p o s s u n t . n a m f u r t i v a r u m r e r u m lex d u o d e c i m t a b u l a r u i n et lex Atinia i n h i b e t u s u c a p i o n e m ; vi possessarurn lex lulia e t P l a u t i a . Q u o d a u t e m d i c t u m est, furtivarum et vi possessarurn rerum 3 usucapionem per legem prohibitum esse, n o n e o p e r t i n e t , ut n e ipse f u r , q u i v e p e r vim p o s s i d e t , u s u c a p e r e possit ( n a m bis alia r a t i o n e u s u c a p i o n o n c o m p e t i t , q u i a scilicet m a l a fide p o s s i d e n t ) ; sed n e «) villus a l i u s , q u a m v i s a b eis b o n a f i d e e m e r i t , vel e x alia c a u s a a c c e p e r i t , u s u c a p i e n d i ius h a b e t 4 ) . U n d e in r e b u s mobilibus n o n facile p r o c e d i t , u t b o n a e fidci possessori u s u c a p i o c o m p e t a t . n a m qui a l i e n a m r e m v e n d i d i t , vel e x alia c a u s a t r a d i d i t , f u r t u m eius c o m inittit. ' ) S e d tarnen id a l i q u a n d o aliter se h a b e t , n a m , si 4 h e r e s r e m d e f u n c t o c o m m o d a t a m , a u t l o c a t a u , vel a p u d eum depositam, existimans hereditariam esse, bona fide accipienti v e n d i d e r i t , a u t d o n a v e r i t , a u t dotis n o m i n e d e li) i/aavis, qualibet. — c) nec. — 3) D. pro emptore XLI, 4. et sqq. litt. — 4) D. de contr. empt. XVIII, 1. 1. 76. 1. Paul. sent. V, 8, 3. 4. — 5) C. de usucap. transform. V n , 31. — 6) D. de furtls XLVII. 2. 1.60. C. de servis fugit. VI,' 1. 1. i . — 7) t'ai.

d) habeat.

II, 45. 48. D. li. I. 9. — Cic. harusp. resp. 14. Aggeli. Urbic. (Goes. p. 73.) — 8) Gell. XVII, 7. Cai. II, 45. 4 9 . . . 51. D h. 1. 4. §. 5 . . . 28. 1. 10. §. 2. 1. 24. S- 1. I. 32. pr. 1. 33. pr. 1. 36. 37. 41. 42. 49. — 9) D. h. 1. 36. 37.

60

Institut.

D e u s . e t longi temp,poss.II,6.

§.8—11.

d e r i t , quin i s , qui a c c e p e r i t , u s u c a p e r e p o s s i t , d u b i u m n o n e s t , q u i p p e e a res in f u r t i vitiura n o n c e c i d e r i t , c u m u t i q u e l i e r e s , q u i b o n a fide t a m q u a m s u a m alienaverit, 3 f u r t u m n o n coinmittit. item si i s , a d q u e m ancillae u s u s f r u c t u s p e r t i n e t , p a r t u m s u u m esse c r e d e n s , v e n d i d e r i t , a u t d o n a v e r i t , f u r t u m n o n c o m i n i t t i t : f u r t u m e n i m sine a f f e c t u 6 furandi non committitur 1 aliis q u o q u e m o d i s a c c i d e r e p o t e s t , ut quis sine vitio f u r t i r e m a l i e n a m a d aliquein 7 t r a n s f e r a t , et e f t i c i a t , ut a possessore u s u c a p i a t u r . Quod a u t e m a d e a s r e s , q u a e solo c o n t i n e n t u r , expeditiuse) p r o c e d i t . u t , s i ' ) quis loci vacantis p o s s e s s i o n e m , p r o p t e r a b s e n t i a m a u t n e g l i g e n t i a m d o m i n i , a u t q u i a sine s u c c e s s o r e d e c e s s e r i t , sine vi n a n c i s c a t u r . q u i ? ) , q u a m v i s ipse m a l a fide p o s s i d e t ( q u i a intellegit, se a l i e n u m f u n d um o c c u p a s s e ) , t a m e n , si alii b o n a fide accipienti t r a d l d e r i t , p o t e r i t ei l o n g a possessione res acquiri, q u i a n e q u e f u r t i v u m , n e q u e vi p o s sessum a c c e p i t ; a b o l i t a est enijn q u o r u n d a m v e t e r u i n 1 1 ) s e n t e n t i a , e x i s t i m a n t i u i n , e t i a m f u n d i locive f u r t u m fieri, et e o r u m h ) , q u i res soli p o s s i d e n t , p r i n c i p a l i b u s c o n s t i t u tionibus p r o s p i c i t u r , ne cui l o n g a et i n d u b i t a t a possessio a u 8 ferri debeat. A l i q u a a d o e t i a m f u r t i v a vel vi possessa res u s u c a p ì p o t e s t ; veluti si in d o m i n i p o t e s t a t e i n r e v e r s a f u e rit. t u n c e n i m , vitio rei p u r g a t o , p r o c e d i t eius u s u c a p i o . 9 R e s fisci nostri u s u c a p i n o n p o t e s t . S e d P a p i n i a n u s s e r i p s i t , bonis v a c a n t i b u s fìsco n o n d u m n u n t i a t i s , b o n a fide e m p t o r e m sibi t r a d i t a m r e m e x his bonis u s u c a p e r e p o s s e ; e t ita divus P i u s , e t divi ' ) S e v e r u s et A n t o n i n u s r e s c r i p s e 10 r u n t 1 2 ) . N o v i s s i m e s c i e n d u m e s t , r e m t a l e m esse d e b e r e , ut in se n o n l i a b e a t v i t i u m , ut a b o n a fide e m p t o r e u s u c a p i p o s s i t , vel qui e x alia iusta causa p o s s i d e t 1 3 ) . 11

E r r o r a u t e m f a l s a e c a u s a e u s u c a p i o n e m n o n p a r i t . velu t i , si q u i s , c u m n o n e m e r i t , emisse se e x i s t i m a n s , p o s s i d e a t ; v e l , c u m ei d o n a t u m n o n f u e r a t k ) , q u a s i e x d o natione p o s s i d e a t 1 4 ) . e) expedit, ius; pertinet, ius. — f) dei. si. — g) def. qui. — li e. utilitati. — i) divus. — k) fuerit. 10) I. de ohlig. ex del. IV, 1. S- 7. — l i ) Gell. XI, 18, 12. 13. — l i ) D. li. I. 1«. 24. $• 1. C. Th. de iure fisci X, 1. 1.15. U. I. comm. de u.sucap. VII, 30. 1. 2.; me rei dom. VII, 38.; de fundis rei dorn. XI, 66. 1. 2. — Seneca ep. LXXIX, 6. — 13) Cai. II, 52. D. hi 1. 4. pr. 1. 9. 24. pr. ¡$. I.

I. 32. §. 1. — 14) D. h. I. 27. ; p emptore XJLI, 4. 1. 11.; p. donalo XLI, 6. 1.1. pr. ; p. derelicto XIJ, 7. 1. 6. ; p. legalo XLI, 8. 1. 2. 9 ; p. suo XLI, 10. 1. 5. §. 1. C. de usucap. p. don. VII, 27. 1. 3. ; p. lierede VII, 29. I. 3. 4. ; de praescr. 1. temp. VIT, 33. I. 5.

INSTITUT.

D E DONÀTIONIBUS I I , 7 . P r . § . I .

61

l5 ) D i u t i n a p o s s e s s i o , q u a e p r o d e s s e c o e p e r a t d e f u n c t o , 12 et h e r e d i et b o n o r u m possessori c o n t i n u a t u r , licet ipse sciat p r a e d i u m a ü e n u m ; q u o d s i ille initium iustum non h a b u i t , j i e r e d i e t b o n o r u m p o s s e s s e r i , licet i g n o r a n t i , possessio n o n p r o d e s t . q u o d n o s t r a constitutio " ) similiter e t in u s u c a p i o n i b u s o b s e r v a r i constituit, ut t e m p o r a c o n t i n u e n t u r . I n t e r 13 v e n d i t o r e m q u o q u e et e m p t o r e m c o n i u n g i t e m p o r a , d i v u s 1 ) S e v e r u s et A n t o n i n u s r e s c r i p s e r u n t . E d i c t o divi M a r c i c a v e t u r . e u m , q u i a fìsco r e m a l i e - 14 n a m e m i t , si p o s t v e n d i t i o n e m q u i n q u e n n i u m p i a e t e r i e r i t , p o s s e d o m i n u m rei p e r e x c e p t i o n e m r e p e l l e r e . Constitutio autera divae m e m o r i a e Zenonis bene prospexit his, qui a fìsco p e r v e n d i t i o n e m vel d o n a t i o n e m vel a l i u m titulum a l i quid a c c i p i u n t ; u t ipsi q u i d e m securi s t a t i m fiant, e t y i c t o r c s e x i s t a n t , sive c o n v e n i a n t u r , sive e x p e r i a n t u r ; a d v e r s u s s a c r a t i s s i m u m a u t e m a e r a r i u m u s q u e ad q u a d r i e n n i u m liceat i n t e n d e r e h i s , qui p i o d o m i n i o vel h y p o t h e c a e a r u m r e r u m , q u a e a l i e n a t a e s u n t , p u t a v e r i n t sibi q u a s d a m c o m p e t e r e nctiones. N o s t r a a u t e i n divina c o n s t i t u t i o , q u a m n u p e r p r o m u l g a v i m u s , e t i a m d e h i s , qui a n o s t r a vel venerabilis Miigustae d o m o aliquid a c c e p e r i n t , Iiaec s t a t u i t , q u a e in fiscalibus a l i e n a t i o n i b u s praefat{ie Z e n o n i a n a e c o n s t i t u t i o nis m ) c o n t i n e n t u r 1 ' ) .

TITULUS ') D

E

SEPTIMUS.

D O N A .

T I O N I B U S .

E s t e t i a m aliud g e n u s a c q u i s i t i o n i s , d o n a t i o . Donatio-Pr num a u t e m duo genera s u n t : mortis c a u s a , et non mortis 2 causa. ) M o r t i s causa donatio e s t , q u a e p r o p t e r mortis 1 fit s u s p i c i o n e m : c u m quis ita d o n a t , u t , si q u i d h u m a n i t u s 1) divi. — m) praefata . .na.

.ne.

15) D. de acq. poss. XLI, 2. 1.13. §. 1. sq. 1. 14.; de aqua cottid. XLHI, 20. 1.1. §. 3T. 44. ; de doli except. XLIV, 4. ). 4. H 27. 31.; de divers, temp, praescr. XLIV, 3. I. 14. 15. §. 1. sq. I. 16. ; li. 1. 14. 15. pr. I. 19. 20. 22. 31. §. 5. ]. 40. 43. pr. 1. 44. 3.; pro emptore XLI, 4. I. 2. S- 16. . . 2 0 . C. de usuc. transf. VII, 31.; de praescr. I. temp. VII, 33. 1. 1. — 16) C. de usuc. transf. VII, 31. cit. - 17) C. si adv. fiscuni II, 37. ]. f. ; de quadr. praescr. VII, 37. 1. 2. 3.

1) Ulpian. I, 1. Paul. sent, i n , 7.; V, 11. Fragni. Vat. 248. sqq. D. de donat. XXXIX, 5. (h.); de mortis causa donat. XXXIX, 6. C. Hermogen. de donat. VI. C. TLI. de donai.VIII. 12. (li ); de revoc. donat. Vili, 13. C. I. de donat. VID, 64. et tres seqq. litt. — 2) Liv. XXXII, 38,2. Labeo ap. Festum v. mortis causa slip. — Paul. sent, m , 7. et IT, 23,1.6. » . XXXIX, 6. praesertim 1.1. 15. 35. pr. 8-2. C. Vili, 57. praesttitim 1. 4. (de mortis causa donat.) Nov. 87.

62

INSTITUT.

DE

DONATIONIBUS I I , 7 .

§.

2.

ei contigisset, haberet is, qui accepit; sin autem s u p e r vixisset, qui donavit, r e c i p e r e t , Tel si eum donationis p o e nituisset, aut prior decesserit is, cui donatum sit. J ) H a e mortis causa donationes ad exemplum legatorura redactae sunt per omnia, n a m , cum prudentibus ainbiguum f u e r a t , utrum donationis, an legati instar eam obtinere oportet, et utriusque causae quaedam habebat insignia, et alii ad aliud genus eam retrahebant ; a nobis constitutum est , ut per omnia fere legatis connumeretur, et sic procedat, quemadmodum eam nostra i'ormavit constitutio. E t in summa mortis causa donatio e s t , cum magis se quis velit habere, quam e u m , cui d o n a t u r , magisque e u m , cui donat quam h e r e d e m ' s u u m . sic et apud Homeruin Telemachus donat Piraeo : Jletocti (oi) yào t Wfitv, ori co; iaioti 7«) m iMil. — liistmctionem.

i) operis.

—

8) 1J. ter t e s t a m e n t o r u m s i n c e r i t a t e i n , u t n u l l a f r a u s a d h i b e a t u r , h o c a d d i t u m e s t , ut p e r m a n u m testatori* vel testium n o ì n e n h e r e d i s e x p r i m a t u r , e t o m n i a s e c u n d u m illius c o n s t i tutions tenorem procedant12). P o s s u n t a u t e m testes o n w e s et uno a n u l o , s i g n a r e t e - 5 s t a m e n t u m ( q u i d e n i m , si s e p t e m a n u l i u n a s c u l p t u r a f u e l iut ? ) , s e c u n d u m q u o d P o m p o n i o a ) v i s u m e s t . s e d e t a l i e n o q u o q u e anulo licet s i g n a r e 1 3 ) . Testes autem adhiberi p o s - 6 sunt h i , c u m q u i b u s testamenti f a c t i o est. sed ñeque m u lier, ñeque impubes, ñeque servus, ñeque mutus, ñeque a)

Papiniano.

5) Cíe. de orat. I, 53. 57. Quintil. deci. 306. — A d d e Cai. 1, J13. Iii», i22. ibique i n t e r p p . — 6) V e l lei. Patere. II, 5. Cíe. nat. deor. II, 3. — 7) Cic. in Verr. II, i , 45. l'ai. I I , 119. 121. 147. Ulpiaii. X X V I I I , 6. ü . de bon. poss. see. tab. X X X V I I , i l . — 8) D. h. I. 23. Nov. Valeiit. XXI. 1, 2. C. Ii.

1.21 — 9) W. li. 1.20. S 8 . 1 . 2 1 . § . 3 . C. h. 1. 12. 21. pr. § . 2 . 1.28. — 10) D. h. 1. 22 S 4. 1. 30. C. Til. ta. 1. 3. Nov. Theod. X V I . C. h. 1. 21. pr. — 11) Suet. Nerone 17. et 11. citt — 12) C. h. 1. 29. 30. — 13) U. 11. 1. 22. § . 2. 5 . C. II. 1. 12.

70

INSTITUT.

DE

TESTAM. ORDINANDI«

Ii, 10. §.7—11.

s u r d u s , n e q u e f u r i o s u s , n e c cui bonis interdictum e s t , n e c i s , q u e m leges iubent improburo intestabilemque e s s e 1 4 ) , 7 possunt in n u m e r o testium a d h i b e r i 1 5 ) . Sed cum aliquis ex testibus testamenti quidem faciendi t e m p o r e liber existim a b a t u r , p o s t e a vero servus a p p a r u i t , tam divus H a d r i a nus Catonio V e r o , q u a m postea divi S e v e r u s et Antoninus * se ex sua lìberalilate testamento, ut oportet, factum esset, cum eo tempore, quo testamentum signaretur, omnium consensu hie testis liberorum loco fuerit, nec quisquam esset, qui ei status quae10 8 stionem movent ). P a t e r , nec non i s , qui in p o t e s t a t e eius e s t , item duo f r a t r e s , qui in eiusdem patris p o t e s t a t e s u n t , utriqiie k ) testes in u n u m t e s t a m e n t u m ' ) fieri poss u n t : quia niliil n o c e t , e x u n a d o m o plures testes alieno 9 negotio a d h i b e r i 1 1 ) . In testibus a u t e m non d e b e t esse, qui in p o t e s t a t e testatoris est. s e d d ) si filiusfamilias d e castrensi peculio post missionem f a c i a t t e s t a m e n t u m , nec p a t e r eius recte testis a d h i b e t u r , n e c i s , qui in p o t e s t a t e eiusdem p a t r i s est : reprobatimi est enim in e a re d o i n e 10 sticum testimonium ' 8 ) . S e d neque h e r e s s c r i p t u s , n e q u e i s , qui in p o t e s t a t e eius e s t , neque p a t e r e i u s , qui h a b e t eum in p o t e s t a t e , n e q u e f r a t r e s , qui in eiusdem patris p o t e s t a t e s u n t , testes adhiberi p o s s u n t : quia totum Iioc n e g ó t i u m , quod agitur testamenti ordinandi g r a t i a , c r e d i t u r liodie inter lieredem et testatorem agi. licet enim t o t u m ius tale c o n t u r b a t u m f u e r a t , et v e t e r e s , qui familiae e m p t o r e m , et e o s , qui p e r potestatem ei c o a d u n a t i ' ) i u e r a n t , testamentariis t e s t i m o n i i s f ) r e p e l l e b a n t , h e r e d i , et h i s , qui coniuncti ei p e r potestatein f u e r a n t , c o n c e d e b a n t testimonia in testamentis p r a e s t a r e , licet h i , qui id p e r m i t t e b a n t , h o c iure minime abuti d e b e r e eos s u a d e b a n t : tainen iios, e a n d e m observationem c o r r i g e n t e s , e t , quod a b illis suasum e s t , in legis necessitatem t r a n s f e r e n t e s , a d iraitatioriem pristini familiae e m p t o r i s , merito n e c h e r e d i , qui i m a g i n e m vetustissimi familiae emptoris o b t i n e t , n e c aliis p e r s o n i s , q u a e e i , ut dictum e s t , coniunctae s u n t , licentiam conceilimus, sibi q u o d a m m o d o testimonia p r a e s t a r e ; i d e o q u e nec huiusmodi veterem constitutionem nostro codici 11 inserì permisimus " ) .

Legatariis autem et

fideiconimissa-

b) utù/ue. — c) uno testamento. — d) sed et. — e) adunati, coniuncti. — f j at. (.; def. testam. 14) Gell. X V , 13. — 151 ti. h. I. 18. 20. 22. S- 1- 1- 26- 27- — I. ti. 1. — 16) C. h. 1. 1. — 17) » . de testibus X X I I , 5. 1. 17.; h.

1.22. pr. — 18) D. li. 1.20. pr... §• 3. — D. X X I Í , 5. 1. 6. 9. 14. — 19) 1). li. 1. 20. pr. — Cic. p. Jliloiie 18.

ihSTTJUT.

1>E

m i l i t a r i

t e s t a m e n t o

i l ,

I l

P r .

7 1

r i i s , quia non iuris successores s u n t , et aliis personis ei» coniunctis testimonium non rier.egamus — imo in q u a d a m nostra c o n s t i t u t i o n e 3 " ) et lioc specialiter concessiinus — , et inulto magis Iiis, qui in e o r u m potestate s u n t , vel qui eo» habent in p o t e s t a t e , huiusmodi licentiam d a m n s 2 1 ) . Nihil autem interest, testamentum in tabulis, an in cliar- 12 tis m e m b r a n i s v e , vel in alia materia fiat22). S e d et unum 13 testamentum pluribus codicibus c o n f i c e r e e ) quis potest, s e c u n d u m obtinentem tarnen observationem omnibus factis. quod interdum et necessarian) e s t s si quis navigaturus et secum f e r r e , et domi relinquere iudiciorum suorum c o n testationem v e l i t , vel p r o p t e r alias innuineral)iles causas, q u a e humanis necessitatibus i m m i n e n t 2 3 ) . S e d haec q u i - 1 4 dem de t e s t a m e n t i s , q u a e in. scriptis confìciuntur h). Si quis autem voluerit sine scriptis ordinare iure civili testamentum , septem testibus adhibitis, et sua volúntate coram eis n u n c u p a t e , s c i a t i ) hoc perfectissimum testamentum iure civili fìrmumque constitutum 2 4 ) . T I T U li U S

') D E

MILITARI

IJNDECIMUS.

TESTAMENTO.

S u p i a d i c t a diligens observatio in ordinandis testamentisPr. militibus, p r o p t e r nimiam i m p e r i t i a m , constitutionibus p r i n cipalibus reinissa est. nam quamvis hi neque legitimum numerimi testium a d h i b u e r i n t , n e q u e aliam testainentorum sollemnitatem o b s e r v a v e r i n t , recte nihilominus testantur, videlicet cum in expeditionibus occupati s u n t : quod inerito nostra constitutio induxit. q u o q u e enim modo voluntas, eius s u p r e m a sive scripta i n v e n i a t u r , sive sine s c r i p t u m , valet testamentum e x volúntate eius. Ulis autem t e m p o r i b u s , p e r q u a e , cifra expeditionum necessitateli), in aliis. loci« vel in suis sedibns *) d e g u n t , minime ad vindicandum tale privilegium adiuvantur. sed testari q u i d e m , etsi filiig) perfteere. — li) c. suffirnml. — i) fiat, fiel a) aedibiis. 20) Quae desid«ra1ur. — 21) Svmmanh. ep. X, 55. D. de rebus d u b ü s X X X I V , 5 . 1. 1 4 . C . T b . II.

..7. — 24) Sueton. vii» Hnratii. c I. d e m i l i l . l e s i . I I , 1 1 . S• de bon. poss. sec. lab. V I , 11.

1.8. S 3- C- I- 1' 1 22. — 22) n.

1. 2 . ;

de b»n. poss. sec. tab. X X X V I I , 11. 1. 1 . p r . 1. 4 . C. de testam. mil. 1 . 1 5 . ; li. 1 . 1 5 . — 2 3 1 S u e i . O c l a v . r„ fin. T i ) > e r . c . fin. D . li. I. 2 . 4 ; d e l e g a t i » X X X I . 1. 4 7 . ; de hon. poss. s e c . t a b . X X X V I I , 11 l i. $

1) Cai. I I . 1 0 « . 1 0 9 . . 1 1 1 . 114. IJlpian. I, 2 0 . ; X X , 10 ; XXIH, 10. 1>. d e l e s t a m . m i l . X X I X , 1. (b.) ; d e b o n . p o s s e s s , e x lestam. m i l . X X X V I I , III. C . d e l e s t . roil. VI, SI.

b.

1.

ai.

2.

I.

26

72

INSTITUT.

D E M I L I T A R I TESTAMENTO I I ,

11.

T—Ì>„

fainilias s u n t , p r o p t e r militiain c o n c e d u n t u r , iure tciinen c o m m u n i , e a d e m observatione et in eorum testamentis a d h i b e n d a , q u a m et in testamentis p a g a n o r u m p r o x i m e e x 1 posuiraus2). P i a n e d e inilitiim testamentis divus T r a i a n u s Statilio S e v e r o ita rescripsit: id privilegium, quod militantibus datum est, ut quoquo modo facta ab his testamenta rata si ut, sic intellect debet, ti t ut'upie prius constare debeat, testamentum factum esse, quod et sine scriptum a non militantibus quoque fieri potest, is ergo miles, de cuius bonis apud le quaeritur, si, convocatis ad hoc hominibus, ut voluntatem suam tesluretur, ita locutus est, ut declurarel, (pi em vellet sibi esse heredem, et cui Uberi alum tribuere, potest videri sine scripto hoc modo esse testutus, et voluntas eius rata habeiula est. ceterum si (ut pìemmque sermonibus fieri solet) dixit alieni : ego te heredem facto, a ut tibi bona mea relinquo ; non oportet hoc pro testamento observari. nec ullorum magis interest, quam ipsorum, quibus id privilegium datum est, eiusmodi exempìum non udmitli : alioquin non difficulter post mortem alicuius militis testes existarent, qui affirmarent. se audisse dicentcm aliquant, r eìinquere se bona, cui visum sit, et per hoc indicia vera 2 subvertantur3 ). Q u i n i m o et mutus et surdus miles t e s t a 3 mentum facere potest4). S e d liactenus hoc illis a p r i n c i palibus constitutionibus c o n c e d i t u r , q u a t e n u s militant et in castris d e g u u t ; post missionem vero v e t e r a n i , vel e x t r a castra si f a c i a n t adliuc inilitantes t e s t a m e n t u m , c o m m u n i o m n i u m civium R o m a n o r u m iure f a c e r e d e b e n t . E t q u o d in castris fecerint t e s t a m e n t u m , n o n c o m m u n i i u r e , sed q u o m o d o v o l u e r i n t , post missionem intra a n n u m t a n t u m valebit. quid i g i t u r . si intra a n n u m quideni decesserit, condicio autern lieredi a d s c r i p t a post a n n u m e x t i t e r i t ? a n quasi militis t e s t a m e n t u m v a l e a t ? et placet valere quasi 4 militis5). S e d e t , si quis a n t e militiain non iure fecit t e s t a m e n t u m , et miles f a c t u s et' in e x p e d i t i o n e d e g e n s resignavit illud et q u a e d a i n adiecit sive d e t r a x i t , vel alias m a n i f e s t a est militis voluntas h o c valere v o l e n t i s , d i c e n d u m e s t , valere t e s t a m e n t u m quasi e x nova militis v o l u n t a t e ' ) . fi D e n i q u e e t , si in a r r o g a t i o n e m d a t u s f u e r i t m i l e s , vel iìliusfamilias e m a n c i p a t u s est t t e s t a m e n t u m eius quasi m i litis e x nova voluntate v a l e t , n e c videtur capitis d e m i n u tione irritum fieri7). 8) D. 11. 1. 1. pi. 1. 2. 15. S- 1- 4) D. li. 1. 4. — 5) I). II. I. 20. 1. 34. $• 2. ]. 35. 40. pr. C. li. pr. 21. 38. pi. jj. 1. C. li. 1.5. — 1. 1..3. 15. 17.; de resiit. mil. II, 6) I). li. 1. 9. 1. 1. 15. g. 2. 51. I. f.; quib. non oSiic. VII, 35. 1. 20. 8 - 1 . 1 25. — 7) JJ. ¡¡, 1. f. — 3) D. li. 1. 24. 40. pr. — 1. 22. 23.

INSTITUT.

Q U I B . NON E S T P E R M . T E S T . F A C . I I , 1 2 . P r .

73

S c i e n d u m tarnen e s t , q u o d , a d e x e m p l u m c a s t r e n s i s 6 p e c u l i i , tarn a n t e r i o r e s l e g e s , q u a m p r i n c i p a l e s c o n s t i t u tiones quibusdain quasi castrensia addiderunt ì ) peculia, et q u o r u m * ) q u i b u s d a m p e r m i s s u m e r a t , etiaui in p o t e s t a t e d e g e n t i b u s , testari : q u o d n o s t r a constitutio latius e x t e n d e n s , p e r m i s i t o m n i b u s , in his t a n t u m m o d o p e c u l i i s , t e s t a r i q u i d e m , sed i u r e c o m m u n i , cuius c o n s t i t u t i o n s t e n o r e p e r s p e c t o , licentia e s t , nihil e o r u i o , q u a e a d p r a e f a t u m ius pertinent, ignorare8), T1TULUS

DUODEC1MUS.

i) Q U I B U S N O N E S T PERMISSUM T E S T A M E N T A F A CERE. 2 ) N o n t a r n e n o m n i b u s licet f a c e r e t e s t a m e n t u m . Sta-p* tim e n i m h i , q u i alieno iuri subiecti s u n t , t e s t a m e n t u m f a c i e n d i ius n o n h a b e n t , a d e o q u i d e m , u t , q u a m v i s p a r e n t e s eis p e r m i s e r i n t , niliilo m a g i s i u r e t e s t a r i p o s s u n t : e x ceptis h i s , q u o s a n t e a e n u i n e r a v i m u s , e t p r a e c i p u e m i l i t i b u s , q u i in p o t e s t a t e p a r e n t u m s u n t , q u i b u s d e e o , q u o d in castris a c q u i s i e r i n t , p e r m i s s u m est e x coristitutionibus p r i n c i p i m i t e s t a m e n t u m f a c e r e . q u o d q u i d e m ius initio ») t a n t u m inilitantibus d a t u m e s t , tain e x a u c t o r i t a t e divi A u gusti, q u a m N e r v a e , nec non optimi imperatoris T r a i a n i ; p o s t e a v e r o , s u b s c r i p t i o n e divi H a d r i a n i , e t i a m dimissis m i l i t i a , id est v e t e r a n i s , c o n c e s s u m e s t . i t a q u e , si q u i d e m f e c e r i n t d e castrensi p e c u l i o t e s t a m e n t u m , p e r t i n e b i t h o c a d e u i n , q u e m h e r e d e m r e l i q u e r i n t ; si vero intestati d e c e s s e r i n t , n till is liberis vel f r a t r i b u s s u p e r s t i t i b u s , a d p a rentes eorum iure communi p e r t i n e b i t ' ) . ex hoc intelleg e r e p o s s u m u s , q u o d in castris acquisierit m i l e s , qui in potestate patris est, n e q u e ipsum p a t r e m adimere posse, n e q u e p a t r i s c r e d i t o r e s id v e n d e r e vel aliter i n q u i e t a r e , n e q u e p a t r e m o r t u o cuin f r a t r i b u s c o m m u n e e s s e , sed s c i licet p r o p r i u m e i u s esse i d , q u o d k ) in castris a c q u i s i e r i t ;

b) tinier uni. — a) iuprimis. —

c) def. et, quorum; b) id, qui; qui id.

8) C. de inoff. test. I l l , 28. I. f. S- 1. 1) Cai. II, 111... 114. Ulpian. XX, 1 0 . . . 16 Paul. sent. Ill, 4 A. I), qui test. fac. XXVIII, 1. C. eod VI, 22. — 2) Cic. de invent. II, 50. ad Herenn. I, 13. Iuvenal. sat. XVI, 51. sq. 1>. S. 1. 6. pr. IUST. INSTITUTIONES.

horum,

quod.

1. 8. 8. 4. 1. 13. pr. 1. 14. 15. 16. pr. 1.19.; de milit. test. XXIX, 1. 1.1. pr. C. h. 1.3. 1. 1.11. 12.; de ¡noir. test. 311, 28. 1. f. — 3) I). de castr. pec. XLIX, 17. 1.1. 2. 9. C. de bonis quae lib. VI, 61. 1. 3. 4. ; commun, de succes.i. VI, 59. 1. f. D

74

1

2 3

4 6

INSTITUT.

Q I I B . NON HST P K T M . KTO. I I , 1 2 . § . I — 5

quamquam iure civili o m n i u m , qui in potestate parentum sunt, peculia perinde in l>onis parentum computantur, acsi servorum peculia in bonis dominorum numerantur: excepti» videlicet Iiis, q u a e , ex sacris constitutionibus et praeeipue nostris, propter diversas causas non a c q u i r i i n t u r 4 ) . Praeter hos igitur, qui castrensi, peculium vel quasi castrense h a b e n t , si quis alius filiusiamilias testamentum f e c e r i t , in~ utile e s t , licet suae potestatis factus decesserit. P r a e t e r e a testamentum Tacere non possiint impuberes * ) , quia nullum eorum animi indicium e s t ; item f u r i o s i 0 ) , quia mente c a reni. nec ad rem p e i t i n e t , si impubes, postea pubes fnctus, aut furiosus, postea compos mentis factus fuerit et decesserit. furiosi a u t e m , si j>er id tempus fecerint testamentum , quo furor eorum intermissus e s t , iure testati esse videntur; certe e o , quod ante furorem f e c e r i n t , testamento valente: nam neque testamenta recte f a c t a , neqtie aliud ulliim negotium recte gestum postea furor interveniens p e rimit. Item prodigus, cui honorum suorum administratio interdicta e s t , testamentum facere non p o t e s t , s e d i d , quod ante f e c e r i t , quam interdictio ei honorum f ì a t , ratum e s t ' ) . Item mutus et surdus non semper testamentum facere poss i i n t ' ) . (utique autein de eo surdo loquiinur, qui omnino non e x a u d i t , non qui tarde e x a u d i t ; nam et mutus is intellegitur, qui eloqui nihil p o t e s t , non qui tarde loquitur.) saepe etiam * ) literati et eruditi homines variis casibus ») et audiendi et loquendi facultatem amittunt : unde nostra constitutio etiam his subvenit, ut certis casibus et m o d i s , secundum normam e i n s , possint t e s t a r i , aliaque f a c e r e , quae eis permissa sunt, sed si quis, post testamentum f a c t u m , valetudine aut quolibet alio casti mutus aut surdus esse c o e p e r i t , ratum niliilominus eius permanet testamentum " ) . Caecus antem non potest facere testamentum , nisi per Observationen), quam lex divi lustini, pati is m e i ' ) , i n t r o d u x i t 9 ) . E i u s , qui apud hostes e s t , t e stamentum, quod ibi f e c i t , non v a l e t , quamvis redierit : sed quod, dum in civitate fuerat, f e c i t , sive redierit, valet iure postliminii, sive illic decesserit, valet ex lege C o r n e l i a ' 0 ) . c) polest. — d) enim e. — e) causis. — f) nosln. 4) I. per quas pers. II, ». 1. 8) I). li. 1 6. $ 1. 1 7 «6 pr. — 5) n h i 5 19 c . n. i. 4. — c . li. i io — s») i:. ii i — fi) I) li. 1. 2. 16. §. 1. I. 17.; di 10) I). li. 1. 8 pr — I). d< r-iptiinoir lesi. V. 2. I. 2. C. li. 1.2. 8. vis XMX, 15 I 22 .10. S ! . . de pr. 1 9. — 7) I) li 1 18. pr. — iniuslo ruplo XXVJII, 3. 1 1£

INSTITUT.

D E EXHEBED. LIBER. I Ï , 1 3 . P r . § . I . 2 . TiTULUS

') D E

OECIMUS

E X H E R E D A T I O N E

75

TERTIUS. L I B E R O R U M .

N o n t a m e n , ut o m n í m o d o valeat t e s t a m e n t u m , sufficit Pr. l i a e c o b s e r v a t i o , quam supra e x p o s u i m u s . S e d , qui fil i um in p o t e s t a t e h a b e t , c u r a r e d e b e t , ut eiim h e r e d e m instit u â t , ve) e x h e r e d e m n o m i n a t i m f a c i a t : a l i o q u i n , si emn silentio p r a e t e r i e r i t . inutiliter t e s t a b i t u r , a d e o q u i d e m , ut, etsi vivo p a t r e fìlius m o r t u u s s i t , n e m o lieres e x eo t e s t a m e n t o e x i s t e r e p o s s i t , quia scilicet ab initio non c o n s t i t e rit t e s t a m e n t u m . S e d non ita d e fìliabus, vel aliis per virilem s e x u m d e s c e n d e n t i b u s liberis utriusque s e x u s f u e r a t antiquitati observatnm : s e d , si non f u e r a n t l i e r e d e s scripti s c r i p t a e v e , vel e x h e r e d a d e x h e r e d a t a e v e . t e s t a m e n t u m quidem non i n f i r m a b a t u r , ius autein a c c r e s c e n d i eis ad certain pori ¡»nein praestabatur. sed n e c n o m i n a t i m e a s p e r s o n a s e x h e r e d a r e p a r e n t i b u s n e c e s s e e r a t , sed l i c e b a t et inter c e t e r o s lioc T a c e r e 2 ) , n o m i n a t i m a u t e m e x h e r e d a n quis v i d e l u r , sive 1 ita e x h e r e d e t u r : Titius, filius mem, exlwres esto, sive i t a : filins meus exheres esto, non adiecto p r o p r i o n o m i n e , s c i licet si alius Alius non e x t e t . P o s t u m i q u o q u e liberi vel heredes instituí d e b e n t , vel e x h e r e d a n , et in e o p a r o m n i u m condicio e s t , q u o d et in filio postumo et ili q u o libet e x ceteris l i b e r i s , sive feminini s e x u s , sive masculini, p r a e t e r i t o . valet q u i d e m t e s t a m e n t u m , sed p o s t e a a g n a tione postumi sive p o s t u m a e r u m p i t u r , et e a r a t l o n e totuin i n f ì r m a t u r : i d e o q u e si m u l i e r , e x qua p o s t u m o s aut p o s t u m a s p e r a b a t u r , a b o r t u m f e c e r i t , nihil i m p e d i m e n t o est scriptis h e r e d i b u s ad h e r e d i t a t e m a d e u n d a m . s e d feininini quidem s e x u s p e r s o n a e " ) vel n o m i n a t i m , vel i n t e r c e t e r o s e x h e r e d a n s o l e b a n t . dum t a m e n , si inter c e t e r o s e x h e r e d e n t u r , aliquid eis l e g e t u r , ne videantur p e r oblivionem p r a e t e r i t a e e s s e , masculos vero p o s t u m o s , id est fílium e t d e i n c e p s , p l a c u i t . non aliter r e c t e e x h e r e d a n , nisi n o m i natim e x h e r e d e n t u r , h o c scilicet m o d o : quicumque mihi filáis geuitus fuerit, exheres esto 3 ) . P o s t u m o r u m a u t e m loco 2 sunt e t I i i , q u i , in sui h e r e d i s locum s u c c e d e n d o , quasi a g n a s c e n d o , fiunt p a r e n t i b u s sui h e r e d e s , ut e c c e , si quis a)

postumae.

1) Cic. ile orat. I , 38. 5T. Cai. li, 1 2 8 . . . 1 4 8 . ITlpia». X X I I , 14. . . 2 3 . Paul, sent i n , 4 B , 8. ]). de üb. et post. XXVIII, 2. (11.) ; de iniusto ruplo XXVIII, 3. C. de

lib. praeter. V I , 26. (h.); de postnmis VI. 29. — 2) I). 1>. 1. 1. 2. 3. pr. 1. 7. »5. pr. 1. 30. 31. C. h. 1. 4. — 3) Gell. Ill, 16, 13. I). h. 1. 29. D 2

76

Institut. De exhbrkd. l i b e r o r . II, 15. § . 3 — 5.

filium, e t e x e o n e p o t e m n e p t e m v e , in p o t e s t a t e h a b e a t , q u i a filius g r a d u p r a e c e d i t , is solus i u r a sui h e r e d i s h a b e t , q u a m v i s n e p o s q u o q u e e t n e p t i s e x e o in e a d e m p o t e s t a t e s u n t ; s e d si filius eius vivo e o m o r i a t u r , a u t q u a l i b e t alia r a t i o n e e x e a t d e p o t e s t a t e e i u s , incipit n e p o s n e p t i s v e in e i u s l o c u m s u c c e d e r e , e t eo i n o d o i u r a s u o r u m h e r e d u m q u a s i a g n a t i o n e n a n c i s c u n t u r . n e e r g o eo i n o d o r u i n p a t u r eius t e s t a i n e n t u m , sicut i p s u m filium vel h e r e d e m insti— t u e r e , vel n o m i n a t i m e x h e r e d a r e d e b e t t e s t a t o r , n e n o n i u r e f a c i a t t e s t a m e n t u m ita e t n e p o t e m n e p t e m v e e x filio Decesse est ei vel h e r e d e i n i n s t i t u e r e , vel e x h e r e d a r e , n e f o r t e , vivo eo filio m o r t i l o , s u c c e d e n d o in locum eius n e p o s neptisve, quasi agnatione r u m p a n t testamentum^ idque lege l u n i a •>) Velleia p r o v i s u m e s t , in q u a simul e x h e r e d a t i o n i s 3 m o d u s a d similitudinem p o s t u m o r u m d e i n o n s t r a t u r ' ) . E m a n c i p a t o s liberos i u r e civili ñ e q u e h e r e d e s i n s t i t u e r e , n e q u e e x h e r e d a r e n e c e s s e e s t , q u i a n o n s u n t sui h e r e d e s , sed p r a e t o r o r n n e s , tarn f e m i n i n i s e x u s q u a m m a s c u l i n i , si h e r e d e s n o n i n s t i t u a n t u r , e x h e r e d a n i u b e t , virilis s e x u s n o m i n a t i m , f e m i n i n i v e r o e t i n t e r c e t e r o s . q u o d s i •) n e q u e h e r e d e s instituti f u e r i n t , n e q u e i t a , ut d i x i m i i s , e x h e r e d a d , p r o mittit i ) p r a e t o r eis c o n t r a t a b u l a s t e s t a m e n t i b o n o r u m p o s 4 s e s s i o n e m . A d o p t i v i l i b e r i , q u a m d i u s u n t in p o t e s t a t e p a tris a d o p t i v i , e i u s d e m iuris h a b e r i t u r , cuius s u n t iustis o u p t i i s q u a e s i t i : ¡ t a q u e h e r e d e s i n s t i t u e n d i , vel e x h e r e d a n d i s u n t , secundum ea, quae de naturalibus exposuimus. e m a n c i p a t i v e r o a p a t r e a d o p t i v o , n e q u e i u r e civili, n e q u e q u o d ad edictum praetoris a t t i n e t , inter liberos n u m e r a n t u r . Q u a r a t i o n e a c c i d i t , ut e x d i v e r s o , q u o d a d n a t u r a l e m p a r e n t e m a t t i n e t , q u a m d i u q u i d e m sint in a d o p t i v a familia, e x t r a n e o r u m numero h a b e a n t u r , ut eos neque h e r e d e s i n s t i t u e r e , n e q u e e x h e r e d a r e n e c e s s e sit. c u m v e r o e m a n c i p a t i f u e r i n t a b a d o p t i v o p a t r e , t u n c i n c i p i u n t io e a c a u s a e s s e , in q u a f u t u r i e s s e n t , si a b ipso n a t u r a l i p a t r e 5 emancipati fuissent ' ) . S e d haec quidem vetustas i n t r o d u c e b a t . n o s t r a v e r o constitutio i n t e r m a s c u l o s e t f e m i n a s in h o c i u r e nihil i n t e r e s s e e x i s t i m a n s , q u i a u t r a q u e p e r s o n a in h o m i n t i m p r o c r e a t i o n e similiter n a t u r a e officio f u n g i t u r , e t l e g e a n t i q u a d u o d e c i m t a b u l a r u m o m n e s similiter a d s u c c e s s i o n e s a b i n t e s t a t o v o c a b a n t u r , q u o d et p r a e t o r e s 1>) fitlia. —

c) qui si, quia si. —

i ) D. XXVIII, it. 1. 13. — I. de tiered, qual. II, 19. §. 2.; de hered. quae ab int. Ill, 1. §. 2. D. de suis et legit. XXXVIII, 16. 1.1.

il) permiUit.

g. 4 . . . 8. — 6) D. de bon. poss. c. tab. XXXVII, 4. C. cod. VI, 18. — 6) I. de hered. quae ab int. Ill, 1. S 10... 12.

INSTITUT^

D E HEREDIBUS INSTITUENDIS I I , 1 4 .

Pr.

77

p o s t e a s e c u t i esse v i d e n t u r , i d e o s i m p l e x ne simile i u s , e t •n fili is e t in filiabus, e t in ceteris d e s c e n d e n t l u m p e r v i r i l e m s e x u m p e r s o n i s , n o n s o l u m n a t i s , sed etiam p o s t u m i s , i n t r o d u x i t , ut o m n e s , sive s u i , sive e m a n c i p a t i s u n t , a u t h e r e d e s i n s t i t u a n t u r , a u t n o m i n a t i m e x l i e r e d e n t u r , et e u n d e m h a b e a n t e f f e c t u m circa t e s t a m e n t a p a r e n t u m s u o r u m i n f i r m a n d a , e t h e r e d i t a t e m a u f e r e n d a r a , q u e m fili! sui vel e m a n c i p a t i h a b e n t , sive i a m nati s u n t , s i v e , a d h u c in u t e r o c o n s t i t u t i , p o s t e a n a t i s u n t , circa a d o p t i v o s a u t e m filios c e r t a m i n d u x i m u s divisionem , q u a e constitution'! n o s t r a e *), q u a m super adoptivis tulimus, c o n t i n e t u r 7 ) . S e d si in 6 e x p e d i t i o n e o c c u p a t u s miles t e s t a m e n t u m f a c i a t , e t l i b e r o s s u o s i a m n a t o s vel p o s t u m o s n o m i n a t i m n o n e x h e r e d a v e r i t , s e d silentio p r a e t e r i e r i t , n o n i g n o r a n s , a n h a b e a t l i b e r o s , Silentium eius p r o e x h e r e d a t i o n e n o m i n a t i m f a c t a v a l e r e , c o n s t i t u t i o n i b u s p r i n c i p u m c a u t u m e s t 8 ) . M a t e r vel avus m a - 7 t e r n u s n e c e s s e n o n h a b e n t liberos suos a u t h e r e d e s i n s t i t u e r e , a u t e x h e r e d a r e , sed p o s s u n t e o s o m i t t e r e . n a m silentium i n a t r i s a u t avi m a t e r n i c e t e r o r u m q u e p e r m a t r e m a s c e n d e n tium t a n t u m facit, q u a n t u m exheredatio patris. n e q u e enim i n a t r i filium fìliamve, n e q u e a v o m a t e r n o n e p o t e m n e p t e m v e e x filia, si e u m e a m v e h e r e d e m n o n i n s t i t u a t , e x h e r e d a r e n e c e s s e e s t , sive d e i u r e civili q u a e r a m u s , sive d e e d i c t o p r a e t o r i s , q u o p r a e t e r i t i s liberis c o n t r a t a b u l a s b o n o r u m p o s s e s s i o n e m p r o m i t t i t . sed aliud eis a d m i n i c u l u m s e r v a t u r , q u o d p a u l o p o s t vobis m a n i f e s t u m fiet ' ) . TITULUS

1) D E

DEC1MUS

HEREDIBUS

QUARTUS.

INSTITÜENDIS.

H e r e d e s i n s t i t u e r e p e r m i s s u m e s t , tarn l i b e r o s h o m i n e s , P r . q u a m s e r v o s , e t t a m p r o p r i o s , q u a m alienos. Proprios a u t e m olim q u i d e m , s e c u n d u m p l u r i u m s e n t e n t i a s , n o n a l i t e r , q u a m cum l i b e r i a t e , recte instituere licebat. hodie v e r o e t i a m sine l i b e r i a t e , e x n o s t r a c o n s t i t u t i o n e , h e r e d e s eos instituere permissum est. quod non p e r i n n o v a t i o n e m i n d u x i m u s , s e d q u o n i a i n e t a ) a e q u i u s e r a t , et Atilicino placuisse P a u l u s suis libris, q u o s t a i n a d M a s u r i u m S a b i n u m , q u a m a d e) constitutione a) def. et.

nostra.

7) C. Ii. 1. 4. — C. de adopt. VIII, 48. 1. 10. — 8) I). de test, mil. XXIX, 1. I. 7. 33. 2. 1. 36. $. 2. C. eod. VI, 21. 1. 9' 10. — 9) D. de bon. poss. c. tab. XXXVII,

4. 1. 4. 2. ; de inoff. test. V, 2. I. 27. f. I. 28. 1) Cai. I I , 185. ..190. Ulpian. XXII. 1). de hered. instit. XXV1D, 5. C. eod. VT, 24.

78

INSTITUT.

D E HKBEU. INSTITUENDIS I I ,

¡4. §.

1—S.

Plautiiiui scripsit, refert. Proprius autem servus etiam is intellegitur, in quo nudam proprietatem testator habet, alio usumfructum habente. est autem casus, iu quo nec cum liberiate utiliter servus a domina heres instituitur, ut constitutione divorimi Severi et Antonini cavetur, cuius verl>a Iiaec sunt : servimi adulterio maculatimi non iute testamento maniimissum unte sententiam ub ea midiere videri, quae rea fuerat ehtsdem criminis postulata, Talionis est-, (/»«re seguitar , ut in et indem a domina collata institutio .uuilitts momenti habeatur. Alienus servus etiam is intellegitur, in quo usiun1 iructuin testator h a b e t 3 ) . Servus autem a domino suo h e res ¡institutus, si quideii) in eadem causa .manserit. fit ex testamento liber, heresque necessarius. si vero a vivo testatore manuinisstis f u e r i t , suo arbitrio adire liereditatem p o t e s t , quia non fit necessarius, cum utrumque ex domini testamento non consequitur. quodsi alienatus f u e r i t , iussu novi domini indire liereditatem d e b e t , et ea ratioue per euin dominus fit heres : nam ipse alienatus neque liber jieque heres esse potest, etiamsi cum übertäte heres institutus fuerit : destitisse etenim a libertatis datione videtur dominus, qui eum alienavit. Alienus quoque servus heres institutus, si in eadem causa duraverit, iussu eius domini adire liereditatem debet, si vero alienatus ab eo fuerit, aut vivo testatore, aut post mortem eius aDtequam adeat, debet iussu novi domini adire, at si manumissus est vivo testatore, vel mortuo antequain a d e a t , suo arbitrio adire 2 liereditatem p o t e s t 3 ) . Servus alienus post domini mortem recte heres instituitur, quia et cum hereditariis servis est testamenti factio : nondum enim adita hereditas personae vicem sustinet, non heredis futuri, sed defuncti, cum et eius, qui in utero e s t , servus recte heres instituitur 4 ). 3 Servus plurium , cum quibus testamenti factio e s t , ab extraneo institutus heres f unicuique dominorum, cuius iussu adierit, pro portione domimi acquirit liereditatem 5 ). 4 E t unum hominem, et plures in infinitum, quot quis ó v e l i t , heredes facere licet. Hereditas plerumque dividitur in duodecitn uncias, quae assis appellatione continetur b ). habent autem et hae partes propria nomina ab uncia usque b) cuntinaitw. 2) ». 11. 1.3!. |ir. 48. g.2. ; qui et a quib. maiuiuiisxi XL, 9. 1. 12. 6. I. quib. inanimi. non lice) X, 6. 2. ; qui teMam. lui. I, li. Sl>*. ile ìmcess. Jervis iteietl. Vi, 27. ]. 5. pr. ; commini. ile nianumiss. VIT.

15. 1. i. — 3) D. li. 1. ». S. I«. 20. 1 .16. 2 8. 5. I. 50. in. )• 51. 1. — 4) 1). 1. 31. S I). 52. C t. — ö) I). (te acq. Iiereil XXIX, 2. 1. 04. 67. 68. I. per quas per.«, oblfg. 11!, 2S («»;. jj. f-

Institut.

D e

h e r e d .

xnstituendis

1

1

,

6

— 9.

79

a d asseiD, ut p u t a liaec : s e x t a n s ' ) , q u a d r a n s , >triens, quinc u n x , s e m i s , s e p t u n x , b e s , dodraiM, d e x t a n s , d e u n x , as. N o n autern utique d u o d e c i m uncias iesse oportet, nam tot unciae assem efticiunt, q u o t testator v o l n e r i t , et si u n u m t a n t u m quis ex semisse verbi gratia i i e r e d e m scripserit, t o tus as in semisse erit : n e q u e enim idem e x p a r t e testatus, et e x p a r t e intestatus d e c e d e r e p o t e s t 0 ) , nisi sit miles, cuius sola voluntas in testando s p e c t a t u r . et e contrario, potest quis in q u a n t a s c u m q u e voluerit plurimas uncias suain liereditatem d i v i d e r e ' ) . Si plures i o s t i t u a n t u r , ita deinum 6 p a r t i u m distributio necessaria e s t , si nolit testator eos a e quis e x pa-rtibus h e r e d e s e s s e : satis enim c o n s t a t , nullis p a r t i b u s n o m i n a t i s , ex aequis p a r t i b u s eos h e r e d e s e s s e 8 ) . P a r t i b u s autein in q u o r u n d a m personis e x p r e s s i s , si quis alius sine p a r t e n o m i n a t u s e r i t , si quidem aliqua p a r s assi d e e r i t , ex e a p a r t e t e r e s fiet; et si plures sine p a r t e scripti s u n t , oinues in é a n d e m p a r t e m concurrent, si vero totus as completus sit, in d ) p a r t e m dimidiam v o c a n t u r , et ille vel illi o m n e s in a l t e r a m d i m i d i a m . nec i n t e r e s t , p r i m u s , an m e d i u s , an novisshnus sine p a r t e scrrptus s i t : ea enim p a r s d a t a intellegitur, q u a e vacat 9 ) . V i d e a m u s , si 7 p a r s aliqua v a c e t , n e c tarnen quisquam sine p a r t e h e r e s institutus s i t , quid iuris sit'? veluti si tres ex quartis p a r tibus h e r e d e s scripti sunt, et c o n s t a t , vacantem p a r t e m singulis tacite p r o h e r e d i t a r i a p a r t e a c c e d e r e , et p e r i n d e h a b e r i , ac si ex tertiis partibus h e r e d e s scripti e s s e n t ; et ex d i v e r s o , si p l u r e s in portionibus s i n t , tacite singulis d e c r e s c e r e , u t , si verbi gratia q u a t u o r ex tertiis p a r t i b u s h e r e d e s scripti s u n t , p e r i n d e h a b e a n t u r , ac si unusquisque ex q u a r t a p a r t e scriptus f u i s s e t 1 0 ) . E t si plures unciae, 8 q u a m d u o d e c i i n , distributae s u n t , i s , qui sine p a r t e institutus s i t , quod d u p o n d i o d e e s t , h a b e b i t ; i d e m t j u e e r i t , si d u p o n d i u s expletus sit. q u a e e j omnes p a r t e s a d assem postea r e v o c a n t u r , quamvis sint plurium unciarum " ) . " ) H e r e s et p u r e et sub condicione institui potest. E x 9 certo t e m p o r e , a u t ad certum teinpus non p o t e s t , veluti p o s i quinquennium,

quam

c) imcia s., sescunx s. — habent in. — e) qttia, quod.

moriur, d) it,

6) Cic. de invent. II, 21. D. de re^. i u r i s L , 17. I. 7 . ; de castr. lieo. XLIX, 17. 1.19. § . 2 . — 7)1). li. 1. 13. 1. 1. 50. S- 2. Paulsent. III, 41), 6. — Schul." Horatii, arte poèt. 326. — 8) D. li. 1. ». §. 12. ). 14. — 9) D. li. 1. 17.18.

v e l ex

valendis

qui nominativi

Ulis,

expressas

aut partes

20. pr. §. 1. I. 77. 78. §. 2. 3. J. 87. — 10) I). b. 1. 13. g . 2 . . . 7 . 1. 59. S- 1- J- 78. S- 1. — 11) U. h. I. 17. S- 5- — 18) U. de condie. instit. XXVIII, 7 . ; de condic. et deinonntr. XXXV, 1. (.'. de inf-tit. s. condic. VI, 25.

80

INSTITUT.

DE

VULG.

SUBSTITUT.

II,

IS.

Pr.

§.

1—

4.

usqtte ad calendas illas heres esto, denique r) adiectum p r o s u p e r v a c u o h a b e r i p l a c e t , et p e r i n d e e s s e , a c si p u r e h e r e s 10 institutus e s s e t 1 3 ) . I m p o s s i b i l i s c o n d i c i o in i n s t i t u t i o n i b u s e t l e g a t i s , n e c n o n iu fideicommissis et libertatibus, pro l i n ó n scripto habetur "'). S i plures condiciones institutioni a d s c r i p t a e s u n t , si q u i d e i n c o n i u n c t i m , ut p u t a si illud el illwl factum fueril. o m n i b u s p a r e n d u m e s t ; si s e p a r a t i m , v e l u t i s i illud aut illud factum fuerit . c u i l i b e t o b t e m p e r a r e satis e s t 1 5 ) . 12 H i , q u o s n u i n q u a m t e s t a t o r v i d i t , h e r e d e s instituí p o s sunt. v e l u t i , si f r a t r i s filios p e r e g r i n a t o s 1 ' ) , i g n o r a n s , qui e s s e n t , h e r e d e s i n s t i t u e r i t : i g n o r a n t i a e n i m testantis i n u t i lem institutionem non facit 1 0 ) . T1TÜLUS ') D E

DECIMUS

V U L G A R 1

QUINTUS.

S U B S T I T U T I O N E .

Pr.

P o t e s t a u t e m quis in t e s t a m e n t o s u o p l u r e s g r a d u s h e r e d u m í a c e r e , ut p u t a , si Ule heres non erit, Ule heres e s t o ; et d e i n c e p s , in q u a n t u m velit t e s t a t o r , s u b s t i t u e r e p o t e s t • ) , et n o v i s s i m o l o c o , in s u b s i d i u m , v e l s e r v u m n e c e s s a r i u m 1 heredem instituere2). E t p l u r e s io u n i u s l o c u m p o s s u n t s u b s t i t u í , vel u n u s in p l u r i u m , v e l singuli s i n g u l i s ; vel i n 2 viceui i p s i , q u i h e r e d e s instituti s u n t 3 ) , e t si e x d i s p a r i b u s partibus heredes scriptos invicem substituerit, et nullam m e n t i o n e r o in s u b s t i t u t i o n e h a b u e r i t p a r t i u m , e a s v i d e t u r p a r t e s in s u b s t i t u t i o n e d e d i s s e , q u a s in institutione e x p r e s ; i s i t : e t ita d i v u s P i u s r e s c r i p s i t 4 ) . S e d si instituto h e r e d i , e t c o h e r e d i s u o s u b s t i t u t o d a t o r alius substitutus f u e r i t , divi S e v e r u s e t A n t o n i n u s , sine dislinclione, rescripserunt, 4 ad ulramque partem sttbstítulum admitti5). Si servum alienurn q u i s p a t r e u i f a m i l i a s a r b i t r a t u s h e r e d e m s c r i p s e r i t , e t , si h e r e s n o n e s s e t , M a e v i u m ei s u b s t i t u e r i t , i s q u e s e r v u s iussu d o m i n i a d i e r i t l i e r e d i t a t e m : M a e v i u s in p a r t e m a d f) d. diem; diemque; di fin. — g) scripta. peregre n., peregrinos, peregrinantes, a) subst.: put. 1 3 ) I ) . )>. 1. 2 8 . p r . 1 . 3 4 . — 14) C a i . I I I , 9 8 . D . h . 1 . 4 5 . .50. 1.; X X V I I I , 7 . I. 1 . 4 . 1 . 1. 6 . 9 . 1 4 . . . 1 6 . 2 7 . p r . — l o ) I ) . Ii. 1. 2 7 . § . 2 . ; X X V H I , 7 . 1. 6. 1 7 . — 16) C i c . P h i l i p p . II, 1 6 . Suet. Oclav. 6 6 . 1). h . 1. 4 6 . C . h . 1. 1 1 . 1) C a i . I I , 1 7 4 . . . 1 7 8 . UJpian.

—

1>) peregrinólos,

XXTI, 33. 34. P a u l . sent, m , 4 U , 4. sq. 1). d e v u l g . et p u p . s u b s t . X X V I I I , 6. C. de impub. e l al. •subst. V I , 2 6 . — 2) I I . 11. 1. 3 6 . pr. — ;») I). Ii. 1. 3 6 . S . 1 . ; lie t u t e l i s X X V I , 1 . 1. 4 . g . 1 . — 4) I». Ii. 1. 2 4 . C . Ii. 1 1 . — 5 ) ]). h . 1. 2 7 . 4 1 . p r .

INSTITUT. D E PDPII.LARI SUBSTITUT. I I , I O . P r . § . 1 . 2 .

81

m i t t i t u r . illa enim v e r b a , si heres non erit, in eo q u i d e m , q u e m a l i e n o inri subiectiim esse t e s t a t o r s c i t , sic a c c i p i u n t u r : «i »eque ipse heres crii, ñeque alluni heredan effccerit; in e o v e r o , queui p a t r e m f a m i l i a s esse a r b i t r a t o r , illud sig n i f i c a n t : si heredilulem sibi, eive, cuius turi postea subiedus esse coeperit, non aequis'wril . i d q u e T i b e r i u s b ) C a e s a r in p e r s o n a P a r t h e n i i servi sui constituit TITULUS ') D E

DECIMUS

P U P I L L A R I

8EXTUS.

S U B S T I T U T I O N

E.

L i b e r i s suis i m p i i b e r i h u s , quos in p o t e s t a t e quis I i a b e t , P r n o n solum i t a , ut s u p r a d i x i m u s , s u b s t i t u e r e p o t e s t , id e s t , u t , si Iieredes ei n o n e x t i t e r i n t , alius ei sit l i e r e s , s e d e o a m p l i u s , u t e t , si b e r e d e s ei e x t i t e r i n t , et a d h u c i m p ú b e r e s mortili f u e r i n t , sit eis ") nliquis lieres. veluti si q u i s dicat lioc m o d o : Tifili® filius metis milìi heres esto; si filius meus mila heres non e.rìl. sive heres erti, et prius moriatur, quam in strani tutelant veneril (id est p u b e s facttis s i t b ) ) , tunc Seius heres esto, q u o c a s u , siquidem n o n e x titerit h e r e s filius, t u n c s u b s t i t u t u s p a t r i fit l i e r e s ; si vero e x t i t e r i t h e r e s filius, e t a n t e p u b e r t a t e m d e c e s s e r i t , ipsi filio fit lieres s u b s t i t u t u s . N a m m o r i b u s c ) i n s t i t u t u m est, u t , c u m eius a e t a t i s s u n t , in q u a ipsi sibi t e s t a m e n t u m f a c e r e n o n p o s s u n t , p a r e n t e s eis f a c i a n t 2 ) . Qua ratione l e x c i t a t i , e t i a m c o n s t i t u t i o n e m in n o s t r o p o s u i m u s c o d i c e , q u a p r o s p e c t u m e s t , u t , si m e n t e r a p t o s h a b e a n t Alios, vel n e p o t e s , vel p r o n e p o t e s , cuiuscumqiie s e x u s , vel g r a d u i , liceat e i s , etsi p ú b e r e s s i n t , a d e x e m p l u m pupillaris s u b s t i t u t i o n i s , c e r t a s p e r s o n a s s u b s t i t u e r e . sin a u t e m r e s i p u e r i n t , e a n d e m s u b s t i t u t i o n e m i n f i r m a r i , et h o c ad e x e m p l u m pupillaris substitutionis, q u a e , postquam pupillus adoleverit, infirmatur3). I g i t u r in pupillari s u b s t i t u t i o n e , s e c u n - 2 d u m praefatum moduin o r d i n a t a , duo q u o d a m m o d o sunt t e s t a m e n t a , a l t e r u m p a t r i s , a l t e r u m filii, t a m q u a m si i p s e filius sibi h e r e d e m instituisset ; a u t c e r t e u n u m est t e s t a m e n t u m d u a r u m c a u s a r u m , id est d u a r u m l i e r e d i t a t o m 4 ) . b) Titus, Antoninus, Pius. a) ei. — h) def. id est.. sit. — c) a maioribus. 6) D. de hered. instit. XXVIII, H. 1.40.41. C. eod.VI, 24. 1.3. 1) Cic. de orat. n , 32.; de invent. II, 21. Horat. serm. II. 5, 45. sq. Cai. II, 179... 164. UIpian. X X i n , 7. . . 9 . Paul. sent.

n , 4B, 5.sq. D. de vulg. et pup. subst. XXVIII, 6. C. de impub. et al. subst. VI. 26. — 2) 1J. h. 1. 1. 1. 1. 2. pr. — 3) D. U. I. 43. pr. C. Ii. 1 9. — 4) 1) h. 1. 2. * 1- 16. 8 1- 20.

82

INSTITUT.

D E P U P I L L A R I S U B S T I T U T . I I , 1 6 . § . 3 — ¡F.

3 S i n antera quis ita formidolosus s i t , ut t i m e r e t , ne filius e i u s , pupillus a d h u c , e x e o , q u o d p a l a m substitutum a c c e p i t , post obitum eius periculo insidiarum subiiceretur ; v u l g a r e m q u i d e m suhstitutionem p a l a m f a c e r e , et in p r i m i s t e s t a m e n t i p a r t i b u s , d e b e t ; illam a u t e m s u h s t i t u t i o n e m , p e r q u a m , etsi h e r e s extiterit p u p i l l u s , et intra p u b e r t a t e m d e c e s s e r i t , substitutus v o c a t u r , s e p a r a t i m in i n f e r i o r i b u s p a r t i b u s s c r i b e r e , e a m q u e p a r t e m p r o p r i o lino p r o p r i a q u e c e r a c o n s i g n a r e , et in p r i o r e p a r t e t e s t a m e n t i c a v e r e , ne inferiores t a b u l a e vivo filio et a d h u c i m p u b e r e a p e r i a n t u r . illud p a l a m e s t , non i d e o minus valere s u b s t i tutionem i m p u b e r i s filii, q u o d in liisdem tabulis scripta sit, q u i b u s sibi quisque l i e r e d e m i n s t i t u i s s e t , quamvis h o c p u 4 pillo p e r i c u l o s u m s i t 5 ) . N o n solum a u t e m h e r e d i b u s i n stitutis i m p u b e r i b u s liberis ita substituere p a r e n t e s p o s s u n t , u t , et si l i e r e d e s eis e x t i t e r i n t , e t a n t e p u b e r t a t e m m o r t u i f u e r i n t , sit eis h e r e s i s , q u e m ipsi v o l u e r i n t , s e d e t i a m exheredatis. i t a q u e e o casu , si quid pupillo e x h e r e d i t a tibus l e g a t i s v e a u t d o n a t i o n i b u s p r o p i n q u o r u m a t q u e a m i c o r u m acquisitum f u e r i t , id o m n e ad substitutum p e r t i n e a t ''). Q u a e c u m q u e d i x i m u s d e substitutione i m p u b e r u m l i b e r o r u m , vel h e r e d u m ì n s t i t u t o r u m , vel e x h e r e d a t o r u m » 6 e a d e m e t i a m d e postumis i n t e l l e g i m u s 7 ) . Liberis autem suis t e s t a m e n t u m f a c e r e n e m o p o t e s t , nisi et sibi f a c i a t : n a m p u p i l l a r e t e s t a m e n t u m p a r s e t s e q u e l a est p a t e r n i t e s t a m e n t i , a d e o u t , si patris t e s t a m e n t u m n o n v a l e a t , n e c 6 filii q u i d e m v a l e b i t 8 ) . V e l singulis a u t e m l i b e r i s , vel q u i e o r u m novissimus i m p u b e s m o r i e t u r , substitui potest, singulis q u i d e m , si n e m i n e m e o r u m intestato d e c e d e r e v o l u e rit ; novissimo, si ius l e g i t i m a r u m h e r e d i t a t u m i n t e g r u m i n t e r 7 e o s custodir! velit ' ) . Substituitur a u t e m i m p u b e r i aut n o m i n a t i l a , veluti Tifiti«; a u t g e n e r a l i t e r , u t , quisquis mihi heres erit: quibus verbis vocantur e x substitutione, i m p u b e r e filio m o r t u o , qui e t ei scripti sunt l i e r e d e s et e x t i t e 8 r u n t , et p r o q u a p a r t e h e r e d e s f a c t i s u n t 1 0 ) . Masculo igitur usque a d q u a t u o r d e c i m a n n o s substitui potest f f e m i n a e usque a d d u o d e c i m annos. et si h o c t e m p u s e x c e s s e tfrit, substitutio e v a n e s c i t " ) . E x t r a n e o vero vel filio p u b e r i d) si. 5) D. test, quemadm. aper. XXIX, 3. 1.8. ; ad SC.Trebell. XXXVI, I. 1. 81. 6) D. 11. 1. 1. §. 2. 1. 6. 10. S- * 5. — 7) D. h. 1. 8. pr. 1. 46. — 8) D. h. 1. 1. §. 3. 1. 2. § . 1. 4. 1. 10. §. 4. — 9) D. h.

1. 1. I. 1. 1.

2. §. 7. 1. 34. 42. C. li. 1. 3. 5. 8. pr. 43. 3. — 14. 43. 1.

pr. 1. 37. 41. «j. 7. 10. — 10) D. h. g. 1. X. 9. 10. pr. i l ) D. b. I. 2. pr. C. li. 1. 8.

INSTITUT.

Q U . MOD. TEST. INFIRM. I I , 1 7 . P f . § . I — 3 .

83

heredi institute» ita substituere nemo p o t e s t , u t , si lieres extiterit, et intra aliquod tempus decesserit, alius ei sit lieres. sed hoc solum permissum e s t , ut eum per fideicommissum testator obliget, alii liereditatem eius, vel totam, vel pro parte restituere; quod ius quale sit, suo loco t r a demus 1 2 ). TITULUS DECIMUS 1

SEPTIMUS.

) QUI B US M O D I S TESTAMENTS INFIRMANTUR.

Testamentum iure factum usque eo v a l e t , donee r u m - P r p a t u r , irritumve fiat2). Rumpitur autem testamentum, 1 c u m , in eodem statu manente testatore, ipsius testamenti ius ") vitiatur. Si quis enim post factum testamentum adoptaverit sibi filium per imperatorem, e u m , qui sui iuris est, aut per praetorem, secundum nostram Constitutionen] 3 ), e u m , qui in potestate parentis f u e r i t : testamentum eius rumpitur quasi agnatione sui heredis 4 ). Posteriore quoque 8 testamento, quod iure perfectum e s t , superius rumpitur. nec interest, an extiterit aliquis heres ex e o , an non extiterit: hoc enim solum spectatur, an aliquo casu existere potuerit. ideoque, si quis aut noluerit heres e s s e , aut vivo testatore, aut post mortem eius ante quam hereditatem adiret, decesserit, aut condicione, sub qua heres institutus e s t , defectus s i t b ) , in his casibus paterfamilias intestatus moritur: nam et prius testamentum non valet, ruptum a posteriore; et posterius aeque nullas vires h a b e t , cum ex eo nemo heres extiterit 5 ). sed si quis priore testamento iure perfecto, posterius aeque iure fecerit, etiamsi ex certis rebus in eo heredem instituerit, superius testamentum sublatum esse, divi Severus et Antoninus r e scripserunt. cuius constitutions verba inseri iussiinus, cum aliud quoque praeterea in ea constitutione expressum est. Imperatores Severus et Antoninus Cocceio Campano. Testamentum secundo loco factum, licet in eo certaram rerum hea) vis. — b) condicio. defecerit, ante contlicivnem defunctus sit,

et Kiinilia.

12) I». h. 1. 7. 41. §. 3. C. h. 1. 5. 48. I. 10. — 4; D. 11. 1. I. 8 . . . 6. 1) Cai. II, 138. . . 1 5 1 . Ulpian. §. 4. 1. 8 . . . 10. 12. pr. 1. 15. 18. XXIII. 1 . . . 6 . 1). de iniusto ruplo I. de exliereii. lib. II, 13. §. 1. 2. XXVIII, .t — 2) D. li. 1. 1. Te- — 5) D. li. I. 1. 2. 3. S- 4. 1. 6. rent. Pliorm. II. 3. 15. Festus v. pr. 1. 16. Plutarch. sympos. IX,

fn ocitimi. — 3) C. de adopt. VI0,

13, 3.

84

INSTITUT.

Q U . MOD. TEST, I N F I R M . I I ,

17.

§. 4 —

8.

res scriplus sit, iure valere perinde, oc si rerum mentio facta non esset. sed teneri heredem scriptum, ut contentila rebus sibi dutis, uut supplHa tpiarla ex lege Falcidia, Itereditatem restituat his, qui in priore testamento scripti fuerunt, propter inserta verba secando testamentoc), quibus, ut valerci pr'rns testamentum, expressun i est, dubitali non oportet0). Et ru4 ptum quidein testamentum hoc modo eflìdtiir. Alio quoque modo testamenta iure facta infirmantiir, veluti, cum is, qui fecerit testainentuin, capite deminutus sit. quod 5 quibus modis accidit, primo libro retulimus. Hoc autem casu irrita fieri testamenta dicuntur, cum alioquin, et quae r u m p a n t u r , irrita iìunt ; et quae statim ab initio non iure fiunt, irrita s u n t 4 ) , et e a , quae iure facta sunt, postea propter capitis deminiitiouein irrita fiuut, possumus nihilomiuus rupta dicere, sed quia sane commodius e r a t , singulas causas singulis appellationibus distingui, ideo q u a e dam non iure facta dicuntur , quaedam iure facta rumpi, 6(5, vel irrita fieri7). Non tamea per omnia inutilia sunt ea testamenta, q u a e , ab initio iure f a c t a , propter capitis d e minutionem irrita facta sunt, nam si septem lestium signis signata s u n t , potest scriptus heres secundum tabulas testamenti bonorum possessionem agnoscere, si modo defunctus et civis Romanus et suae potestatis mortis tempore fuerit : nam si ideo irritum, factum sit testamentum, quod civitat e m , vel etiam liberiate«» testator ainisit, aut quia in adoptionem se d e d i t , et mortis tempore in adoptivi patris potestate s i t , nou potest spriptus heres secundum tabulas '(6) bonorum possessionem, petere 8 ). E x eo autem solo non potest infirmali testamentum, quod postea testator id noluit valere: usque adeo u t , et si quis post factum prius testainentum posterius facere coeperit, et, aut mortalitate p r a e ventus, aut quia eum eins rei poenituit, n o a perfecisset, divi Pertinaci? oratione cautum e s t , ne alias tabulae priores iure factae irritae fiant, nisi sequentes iure ordinatae et perfecta^ fuerint. nam imperlecturu testamentum sine 1 " j E a d e m oratione e ) expressit, non 8(7)dubio nullum e s t 9 ) . admissurum se; It^Keditafem eins, qui liti? causa") principem os neptisve in locum patris sui succedit. S e d sui quidein leredes ideo appellantur, quia domestici heredes s u n t , et vivo quoque p a t r e quodaminodo domini existimantur 5 ). unde e t i a u , si quis intestatus uiortuus s i t , prima causa est in successione liberorum. Necessarii vero ideo d i c u n t u r , quia ornnimodo, sive velint, sive nolint, tam a b intestato, quam e x testamento «) heredes fiunt. sed his praetor permittit volentibus abstinere se ab h e r e d i t a t e , ut potius parentis q u a m ipsorum bona similiter a creditoribus possideantur 6 ) . C e t e r i , qui testatoris iuri subiecti non s u n t , extranei 8 heredes appellantur. itaque liberi quoque nostri, qui in potestate nostra non s u n t , heredes a nobis instituti, e x tranei heredes videntur. q u a de causa et qui heredes a ni a Ire instituuntur, eodem numero s u n t , quia feininae in potestate liberos non habent. servus quoque a domino heres institutus, ,et post testamentum factum ab eo manumissus, e o d e m numero habetur. In extraneis heredibus illud ob- 4 s e r v a t u r , ut sit cum eis testamenti f'actio, sive ipsi hered e s instituantur, sive h i , qui in potestate eoruin sunt. E t id d u o b u s d ) temporibus inspicitur, testamenti quidem facti, ut constiterit institutio , mortis vero testatoris, ut eifectum h a b e a t . hoc amplius, et cum adierit hereditatem, esse debet cum eo testamenti factio, sive pure, sive sub condicione h e res institutus sit : nam ius heredis eo vel m a x i m e tempore inspiciendum e s t , quo acquirit hereditatem. medio autem tempore inter factum testamentum, et mortem testatoris, vel condicionem institutionis existentem, mutatio iuris heredi non n o c e t , q u i a , ut dixitnus, tria tempora inspicimus. Testamenti autem 'factionem non solum is habere videtur,

{

a) tamen. — b) alia. — c) ex t. ex lege XII tabb. — d) Iribm I 8) » . h. 1. 57. S. f. 1. 58. «1.; de separat. X L I I , 6. 1. I. S . de inoir. (e.st. V, 2. 1.8. 9. ; II. 1. 1. *>• raeferendam libertatis causam, et ila bona cogenda, ut libertus his salva sit, qui L eam adipisci potuerunt, si ) liereditas ex testamento adita esset. Hoc rescripto subventum est et libertatilius, et d e - t i'unctis, ne bona eorum a creditoribus possideantur et veneant. c e r t e , si fuerint ex hac causa bona a d d i c t a , cessat bonorum venditio: extitit eniui defuucti d e f e n s o r , et q u i d e m i d o n e u s , qui d e solido creditoribus cavet. Inprimis 3 hoc rescriptum totiens locum h a b e t , quotiens testamento libertates d a t a e sunt. Quid e r g o , si quis intestatus d e c e d e n s , codicillis libertates d e d e r i t , neque adita sit a b intestato h e r e d i t a s ? f a v o r « ) constitutioais debebit locum h a bere. c e r t e , si testatus•>) d e c e d a t , et codicillis dederit l i b e r t a t e m , competere eam nemici dubium est. T u n c * ) 4 constitutioni locum esse verba o s t e n d u u t , cum nemo successor ab intestato existat : e r g o , quamdiu incertuin sit, ut rum e x i s t a t , an n o n , cessabit constitutio ; si certuni esse c o e p e r i t , neminem e x t a r e , tunc erit constitutioni locus, si i s , qui in integrum restitui p o t e s t , abstinuit se ab l i e - 5 r e d i t a t e , an f ) , quamvis potest in integrum restitui, potest admitti constitutio, et addictio bonorum fieri"? quid ergo, si post addictionein libertatium conservandarum causa l a ctam in integrum sit restitutus? utique non erit dicenduin, b) acsi. — c) an f., f . numquid, f . non. — d) intestatus. — e) T. etàm. — f) tief. an.

130

INSTITUT. DE SUCC.Ill, 1 2 . ( 1 3 . ) D E OBL. 1 1 1 , 1 5 . ( 1 4 . )

6 r e v o c a r i l i b e r t a t e s , q u a e e) semel c o m p e t i e r u n t . H a e c c o n stitutio l i b e r t a t i u m t u e n d a r u m c a u s a i n t r o d u c t a e s t : e r g o , si l i b e r t a t e s n u l l a e siut d a t a e , cessat constitutio. q u i d e r g o , si vivus d e d i t l i b e r t a t e s , vel mortis c a u s a , e t , n e d e h o c q u a e r a t u r , u t r u m in f r a u d e m c r e d i t o r u m , a n n o n f a c t u m s i t , idcirco velint addici sibi b o n a , a n a u d i e n d i s u n t ? et m a g i s e s t , u t a u d i r i d e b e a n t , etsi deficiant v e r b a c o n s t i 7 tutionis. S e d c u m m u l t a s divisiones liuiusmodi constitution! d e e s s e p e r s p e x i m u s , lata est a nobis pienissima constitutio, i n q u a i n m u l t a e species collatae sunt, q u i b u s ius liuiusmodi successionis plenissimum est effectual, q u a s e x i p s a l e c t i o n e constitution!« p o t e s t quis c o g n o s c e r e . T I T U L U S D U O D E C 1 M U S (DECIMUS TERTIUS). >) D E SUCCESSIONIBUS SUBLATIS, QUAE FIEBANT PER BONORUM VENDITIONEM ET EX SENATUSCONSULTO CLAUDIANO. Pr.

E r a n t a n t e p r a e d i c t a m successionem olii» e t a l i a e p e r universitatein successiones. Q u a l i s f u e r a t h o n o r u m e m p t i o , q u a e d e bonis debitoris v e n d e n d i s p e r multas a m b a g e s f u e r a t i n t r o d u c t a , et t u n c locum l i a b e b a t , q u a n d o indicia o r d i n a r i a in usu f u e r u n t : sed cum e x t r a o r d i n a r i i s iudiciis p o steritas usa e s t , i d e o cum ipsis ordinariis iudiciis e t i a m h o n o r u m veiulitiones e x p i r a v e r u n t , et t a n t u m m o d o creditoribus [latin- officio iudicis b o n a p o s s i d e r e , et p r o u t eis utile visum f u e r i t , ea d i s p o n e r e , q u o d e x latioribus d i g e s t o r u m libris 1 perfectius apparebit. E r a t et e x s e n a t u s c o n s u l t o C l a u d i a n o miserahilis p e r universitatein a c q u i s i t i o , c u m libera inulier, servili timore b a r e l l a t a , ipsa in l i b e r t a t e m p e r senatuscon6ultuin a m i t t e b a t , et cum lihertate s u b s t a n t i a m : q u o d i n d i g n u m nostris t e m p o r i b u s esse e x i s t i m a n t e s , et a n o s t r a civitate d e l e r i , et n o n inseri nostris digestis concessimus J ) . •) T I T U L U S D E C I M U S TERTIUS ( D E C I M U S QUARTUS). < ) D E

Pr.

Nunc g)

O B L I G A T I O N I B U S .

tianseamus ad

ohligationes.

O b l i g a t i o est iuris

quia.

it) M a i o r , quain in aliis titulis, distinctio h. 1. passim occurrit.

1) Cic. p. Qiiinclio 6. S. 15. 19. 23. Cai. H I , 77. . . 8 1 . I). de r e ius auct. iud. possid. X M I , 5.1.16. !9. C. de bonis auct. ind. possid. HI, 72. 1.9. — 2) Tac. aim. XII,

53. Cai. I , 8 4 . . . Sfi. P a u l . sent. II, 2 I A . C. Til. ad SC. C l a u d . I V , 9 . C. I. de SC. H a n d . toll. VII, 2*. 1) Cai. Ill, 88. fc9. D. de oblig. et act. Xl.IV, 7. C. eod. IV, 10.

I n s t i t u t . Qü. m . k e c o n t r . o b l . I I I , I i . ( I i i . ) P r . § I.

131

vinculum, quo necessitate adstringimur alicuius solvendae r e i , secundum aostrae civitatis i u r a 2 ) . Omnium autem 1 obligationum summa divisio io duo genera deducitur: n a m que aut civiles s u n t , aut praetoriae. civiles sunt, quae aut legibus constitutae, aut certe L ) iure civili comprobatae sunt, praetoriae s u n t , quas praetor e x sua iurisdictione constituit, quae etiam honorariae vocantur. Sequens divi- 2 sio in quatuor species deducitur: aut enim ex contractu s u n t , aut quasi e x c o n t r a c t u , aut ex maleficio, aut quasi e x maleficio. Prius e s t , ut de h i s , quae e x contractu sunt, dispiciamus. Harum aeque quatuor species s u n t : aut enim re contrahuntur, aut verbis, aut literis, aut consensu, de quibus singulis dispiciamus 3 ) . TITULUS DECIMUS QUARTUS (DEC1MUS QU1NTUS). ') Q U I B U S

M O D I S

RE

C O N T R A H I T U R

O B L I G A T I O . R e contrahitur obligatio, veluti mutui datione »). Mutui Pr. autem o b l i g a t i o b ) in his rebus consistit, quae pondere, n u m e r o , mensurave c o n s t a n t , veluti v i n o , o l e o , frumento, pecunia n u m e r a t a , a e r e , a r g e n t o , a u r o , quas r e s , aut numerando, aut metiendo, aut pendendo, in hoc damus, ut accipientium fiant, et quandoque nobis non haedein res, seti aliae eiusdein naturae et qualitatis reddantur c j . unde etiam niutuum appellatum est d ) , quia ita a me tibi datur, ut e x meo tuum fiat, ex eo contractu nascitur actio, quae vocatur c o n d i c t i o 2 ) . Is quoque, qui non debituui accepit ab 1 e o , qui per errorem solvit, re obligatur; daturque agenti contra eum propter repetitionem condicticia actio, nam proinde ei condici potest, si paret eum dare oportere, acsi mutuimi accepisset: unde pupillus, si ei sine tutoris auctoritate non debitum per errorem datum e s t , non tenetur indebiti condictione magis e ) quam mutui datione. sed baec species obligationis non videtur ex contractu consistere, b) certo. a) obligations. — b) dolio. e) non ni. 2) 1). h. I. 3. pr. — 1. f. pr. 1. 1. 52. pr.

— c) Et. . reddimtur. — ti) sit. —

3) D. 11.

1) Cai. III, 90. 91. U. de olilig. et act. XLIV, 7. 1. 1. 8- 2...G. 1.52. S-1-; de rebus cred. XIX, 1.

I. 1. — 2) I). de rebus cred. XII, I. praesertiin 1. 2. I. 2. C. de rebus cred. IV, 2. Nonius Mareen. V, 70. Boelliius ad Cic. top. 1. II. (ad locuni Cic. .'), 16.) Isidor. origg. V, 25.

132

INSTITUT. Q U . M . R E C O N T R . O B L . I I I , 1 4 . ( 1 8 . )

§.2—4.

cum i s , qui solvendi animo d a t , magis d i s t r a h e r e voluit 4 t negotium , q u a m c o n t r a h e r e ' ) . ) I t e m i s , cui res aliqua u t e n d a d a t u r , id est c o m m o d a t u r f) , re obligatur, e t t e n e t u r c o m m o d a t i actione. S e d is a b e o , qui inutuum a c c e p i t , longe d i s t a t : n a m q u e n o n ita r e s d a t u r , ut eius fiat; e t ob id d e e a r e ipsa restituenda t e n e t u r . et is quidem, qui m u t u u m a c c e p i t , si quolibet fortuitu e) casu q u o d a c cepit a m i s e r i t , veluti i n c e n d i o , r u i n a , n a u f r a g i o , aut l a t r o n u m liostiumve incursu , iiiliilominus obiigatus p e r m a o e t . a t i s , qui u t e n d u m a c c e p i t , sane quidem e x a c t a m ' • ) dilig e n t i a m c u s t o d i e n d a e rei p r a e s t a r e i u b e t u r , n e c sufficit ei, t a n t a m diligentiam adliibuisse, q u a n t a m in suis rebus a d liibere solitus e s t , si m o d o alius diligentior poterit eam r e m c u s t o d i r e ; sed p r o p t e r maiorem viin maioresve casus n o n t e n e t u r , si m o d o non huius culpa is casus i n t e r v e n e r i t : a l i o q u i n , si i d , quod tibi c o m m o d a t u m ') e s t , p e r e g r e t e c u m f e r r e m a l u e r i s , et vel incursu hostium p r a e d o n u i n v e , vel n a u f r a g i o a t n i s e r i s , dubium non e s t , quin d e restit u e n d a ea r e tenearis 5 ) . C o m i n o d a t a a u t e m res tunc p r o p r i e intellegitur, si nulla m e r c e d e accepta vel constituta, r e s tibi u t e n d a d a t a est. alioquin m e r c e d e interveniente, locatus tibi usus rei v i d e t u r : gratuitum enirn d e b e t esse 3 c o m m o d a t u m 6 ) . 7 ) P r a e f e r e a et i s , a p u d q u e m res aliqua d e p o n i t u r , r e obligatur et actione d e p o s i t i , qui et ipse d e e a r e , q u a m a c c e p i t , restituenda t e n e t u r 8 ) . sed is ex eo solo t e n e t u r , si quid dolo c o m m i s e r i t , culpae auten) n o m i n e , id est desidiae a t q u e n e g l i g e n t i a e , non t e n e t u r : i t a q u e securus e s t , qui p a r u m diligenter custodita™ rem f u r t o a m i s e r i t , q u i a , qui negligenti amico rem custodieudam 10 I t r a d i d i t , s u a e facilitati id i m p u t a r e d e b e t ' ) . ) Creditor q u o q u e , qui pignus a c c e p i t , r e o b l i g a t u r , qui et ipse de 11 e a r e , q u a m a c c e p i t , restituenda t e n e t u r ) actione p i g n e raticia. sed quia pignus utriusque g r a t i a d a t u r , et d e b i f) Def. id e. c. — g) fortuito. — 3) I. ile obligat, quae quasi ex conlr. III, 27 (28). JJ 6. 7. 1). de coiiüict. indeb. XII, 6. C. eod. IV, 5. — 4) (,'ai. III. 196. 197. 2ul. serv. X I . V , 3. — 2) I). de acq. rerum dorn. X I , I , 1 . 1. 6 1 . — y) 1). 11. 1 . 1 . pr. 1. 15.

1 3 6 INSTITUT. D E D . S T . I I I , I 8 . ( 1 9 . ) D E I N Ü T . S T . I I I , 1 0 . ( 2 0 . ) u t sibi i r e a g e r e l i c e a t : i p s e e n i m t a n t u m p r o l i i b e r i n o n 3 d e b e t , non etiam dominus e i u s 4 ) . Servus communis stipulando unicuique dominorum pro portione doininiib) acquirit , nisi si u n i u s e o r u m iussu , a u t nomination cui e o r u m s t i p u l a t u s e s t : t u n c e n i m soli ei a c q u i r i t u r . q u o d s e r v u s c o m m u n i s s t i p u l a t u r , s i * ) alteri e x d o m i n i s a c q u i r i n o n p o t e s t , s o l i d u m a l t e r i a c q u i r i t u r , veluti si r e s , q u a m d a r i s t i p u l a t u s e s t , u n i u s d o m i n i sit s ) . TITULUS DECIMUS OCTAVUS (DECIMUS NONUS). ') L)E

D I V I S I O N E

S T I P U L A T I O N

UM.

PI.

S t i p u l a t i o n u i n a l i a e iudiciales s u n t , a l i a e p r a e t o r i a e , aliae conventionales , aliae c o m m u n e s , tam praetoriae, 1 q u a m iudiciales. Iudiciales sunt d u m t a x a t , q u a e a m e r o iudicis officio p r o f i c i s c u n t u r : veluti d e d o l o c a u t i o , vel d e p e r s e q u e n d o s e r v o , q u i in f u g a e s t , r e s t i t u e n d o v e p r e t i o . 2 P r a e t o r i a e , q u a e a m e r o p r a e t o r i s officio p r o f i c i s c u n t u r , veluti d a i n n i i n f e c t i , vel l e g a t o r u i n . p r a e t o r i a s a u t e m s t i p u l a t i o n e s sie e x a u d i r i o p o r t e t , ut in his c o n t i n e a n t u r e t i a i n s a e d i l i t i a e : n a m e t h a e a b i u r i s d i c t i o n e •) v e n i u n t 2 ) . Conventionales s u n t , q u a e ex conventione utriusque partis cone i p i u n t u r , h o c e s t , n e q u e iussu i u d i c i s , n e q u e iussu p r a e t o r i s , sed e x c o n v e n t i o n e c o n t r a h e n t i u i n . q u a r u r n t o t i d e m genera s u n t , quot — paene dixerim — rerum contrahen4 darum. C o m m u n e s s u n t s t i p u l a t i o n e s , veluti r e m s a l v a m f o r e p u p i l l i : n a m e t p r a e t o r i u b e t , r e m s a l v a m l'ore p u pillo c a v e r i , et i n t e r d u i n i u d e x , si aliter e x p e d i r i h a e c r e s n o n p o t e s t ; vel d e r a t o stipulatio. TITULUS

DECIMUS

') DE I N U T I L I B U S

NON US

(VJCENS1MUS).

STIPULAT10NIBUS.

Pr. OiDiiis r e s , q u a e dominio nostro subiieitur, in stipula1 t i o n e m d e d u c i p o t e s t , sive ilia m o b i l i s , sive soli sit. At, si quis r e i n , q u a e in r e r u m n a t u r a n o n e s t , a u t esse n o n p o t e s t , d a r i s t i p u l a t u s f u e r i t , veluti S t i c l i u m , q u i m o r t u u s 1)) domini. — c) quod.. a) i. praetoris.

Si ve

4) I), «le condicion. XXXV, 1. 1.44. p i . ; de peculio XV, i . 1. 41. — 5) D. h. I. 5. 7. C. per quas persona.-. IV, 27. I. 3. i) 1). Ue verb, oblig. XLV, 1.

1.6. pr. — 2) I), de praetor, stipul. XLVI, 5. 1) Cai. III. 9 7 . . . 109. Paul. sent. V, 7. I), de verb, ohlig. XLV, 1. C. de iiiutil. stipili. Vili, 39.

INSTITUT. D B INUTIL. STIPUL. I I I , 1 9 . ( 2 0 . ) § . 2 — 3 .

137

sit, quem vivere credebat, aut hippocentaurum, qui esse iiou possit, inutilis erit stipulatio -). Idem iuris e s t , si 8 rem sacrara aut religiosam, quam liumani iuris esse c r e d e b a t , vel publicam, quae usibus populi perpetuo e x p o sita sit, ut forum vel tlieatrum, vel liberum hominem, quem servum esse credebat, vel cuius commercium non h a b u e r i t , vel rem suam dari quis stipuletur. nec in p e n dente erit stipulatio ob i d , quod publica res in privatum deduci, et ex libero servus neri potest, et commercium adipisci stipulator potest, et res stipulatoris esse desinere potest: sed protinus inutilis est. item c o n t r a , licet initio utiliter res in stipulatum deducta s i t , si postea in earum qua causa, de quibus supra dictum e s t , sine facto promissoris devenerit: extinguetur stipulatio. ac a ) n e h ) statim ab initio talis stipulatio valebit, Llicium Titium, cum servus erit, dare spondesì et similia: q u i a , quae natura sui d o minio nostro exempta sunt, in obligationem deduci nullo modo p o s s u n t 3 ) . Si quis alium daturum facturumve quid 3 spoponderit, non obligabitur, veluti si spondeat, Titium quinque aureos daturum. quodsi effecturum s e , ut Titius 5 d a r e t , spoponderit, obligator "). ) S i quis alii, quam i cuius iuri subiectus sit, stipuletur, nihil agit. piane solutio etiam in extranei personam conferri potest (veluti si quis ita stipuletur : mihi aut Seio dare spondes ?), ut obligatio quidem stipulatoti acquiratur ' ) , solvi tarnen S e i o , etiam invito e o , recte possit, ut liberatio ipso iure contingat, sed ille adversus Seium habeat mandati actionem ®). quodsi quis sibi et alii, cuius iuri subiectus non sit, dari decern aureos stipulatus est, valebit quidem stipulatio : sed, utruin totum debeatur, quod in stipulationem deductum est, an vero pars dimidia, dubitatum e s t ; sed placet, non plus quam partem dimidiam ei acquiri ' ) . E i , qui tuo iuri subiectus e s t , si stipulatus s i s , tibi acquiris, quia vox tua tamquam filii sit, siculi filli vox tamquam tua intellegitur in his rebus, quae tibi acquiri p o s s u n t 8 ) . Fraeterea i n - 5 utilis est stipulatio, si quis ad e a , quae interrogatus erit, non respondeat, veluti, si decern aureos a te dari stipuletur, tu quinque promittas, vel contra; aut, si ille pure stipuletur, tu sub condicione promittas, vel c o n t r a , si modo scilicet

a) al. — li) nec. — c) acquirilur fdef. ut). •i) U. de oblig. et act. XLIV, 7. 1. 1. S— 3) D. 11. 1.83. S- 5— 4)D.ll. 1.38. p r . . . $ . 2 . 1.83.pr.

I. h. S- »1- —

5) D- h. 1. a8.

S- 17. — 6) D. h. 1. t 4 i . 3.; de Kolul . XI,VI, 3. 1.106. — 7) D. 11. 1. 110. pr. — 8) D. h. 1. 130.

138

INSTITUT.

D B INUT. STIPUL. I l l , 1 9 . ( 2 0 . )

§.6—12.

id exprimas, id est si cui, sub condicione vel in diem stipulanti, tu respondeas: praesenti die spondeo, nam si hoc soluin respondeas, promitlo, breviter videris in eandem diem aut condicionem spopondisse: nec enim necesse est in respondendo eadem omnia repeti, quae stipulator ex6 pressent ' ) . Item inuiilis est stipulatio, si ah eo stipuleris, qui iuri tuo subiectus est, vel si is a te stipuletur. sed servus quidem non solum domino suo obligari non potest, sed ne alii quidem ulli ; filii vero familias aliis obligari 7possuntlu). Mutuin neque stipulari, neque promittere posse, palam est. Quod et in surdo receptum est: quia et is, qui stipulatur, verba promittentis, et is, qui promittit, verba stipulantis audire debet, unde a p p a r e t , non de eo nos loqui, qui tardius e x a u d i t , sed de e o , qui 8 omnino non exaudit 1 ' ) . Furiosus nullum negotium gerere g potest, quia non intellegit, quid a g i t 1 2 ) . Pupillus orane negotium recte gerit: ita tamen, u t 4 ) , sicubi tutoris auctoritas necessaria sit, adliibeatur tutor, veluti si ipse obligetur; nam alium sibi obligare etiaui sine tutoris auctori10 tate p o t e s t 1 3 ) . Sed quod diximus de pupillis, utique de bis verum est, qui iam aliquem intellectuin habent: nam infans, et qui infanti e ) proximus est, non raultum a furioso distant, quia huius aetatis pupilli nullum intellectuin habent l 4 ) ; sed in proximis infanti 6 ), propter utilitatem eorum, benignior iuris interpretatio facta est, ut idem iuris habeant, quod pubertati p r o x i m i 1 5 ) . Sed qui in parentis potestate est impubes, nec auctore quidem patre obliga11 t u r 1 6 ) . Si impossibilis condicio obligationibus adiiciatur, nihil valet stipulatio. impossibilis antem condicio habetur, cui natura impedimento est, quo minus existât, veluti si quis ita dixerit: si digito caelum attigero, dare spondes? at si ita stipuletur, si digito caelum non attigero, dare sponde»? pure facta obligatio intellegitur, ideoque statim pe12 tere p o t e s t " ) . Item verborum obligatio inter absentes concepta inutilis est. sed cum hoc materiam litium condì Def. ut. —

e)

infantine.

9) Varrò ling. Lai. VI (V), 7. D. Ii. 1. 1. S- 3. *• — 10) D- de fidejussor. XI,VI, 1. I. 56. S- 1-î de reg. iuris L., 17. I. 22. pr. ; de oblig. et act. XUV, 7. 1. 89. — 11) 1). Ii. XLIV, 7. 1. 1. S. 14.15. — 12) 1). de reg. iuris L, 17.1.5.; 3ÙJV, 7. I. 1. f}. 12. — 13) I. de auct. tut. I, 21. pr. — 14) Seneca ep. 121, 2. 6. U. ad 1. Aquil.

JX, 2. 1.5. S. 2. — 15) 1). XLIV, 7. 1. 1. S- 13- — Serv- ad Virg. Eel. VIII, 39. ; Aen. V, 295. Galen. ad Hippocr. apli. III, 27. Cai. III, 208. I). de dolo IV, 3. I. 13. S-l.; de excusat. XXVII, 1. 1.17. — 16) D. li. 1. 141. S 2. — 17) XLIV, 7. 1. 1. S H- 1- 31- » h. I. 7. 8.

INSTITUT. DE INUT. STIPUL. I I I ,

19. (20.) § . 1 3 — 1 8 .

139

tentiosis hominibus p r a e s t a b a t , f o r t e post t e m p u s tales a l l e g a t i o n s o p p o n e n t i b u s , et n o n p r a e s e n t e s esse vel se vel a d v e r s a r i o s suos contendentibus : ideo nostra constitutio p r o p t e r celeritatein dirimendaruin litium introducta est, q u a m a d Caesarienses advocatos s c r i p s i m u s . p e r quam d i s p o s u i m n s , tales s c r i p t u r a s , q u a e p r a e s t o esse p a r t e s i n d i c a n t , o m n i m o d o esse c r e d e n d a s , nisi i p s e , qui talibus utitur improbis a l l e g a t i o n i b u s , m a n i f e s t i s s i m i probationibus vel p e r scripturam vel p e r testes idoneos approbaverit, in ipso toto d i e , quo conficiebatur i n s t r u m e n t u m , sese vel adversarium su din in aliis locis esse 1 S ) . Post m o r t e m suam 13 d a r i sibi n e m o stipulari p o t e r a t , non m a g i s , (juam post m o r t e m e i u s , a quo stipulabatur. a c f ) n e s) i s , qui in alicuius potestate e s t , post m o r t e m eius stipulari p o t e r a t , quia patris vel domini voce loqui videtur. S e d e t , si quis ita s t i p u l e t u r , pridie, quam moriar, vel pridie, quam morieris, dabish)? inutilis e r a t stipulatio. S e d cum ( u t i a m > ) dictum est) e x consensu c o n t r a b e n t i u m stipulationes valent, placuit n o b i s , etiam in h u n c iuris articulum necessariam i n d u c e r e e m e n d a t i o n e m , u t , sive post m o r t e m , sive p r i d i e , q u a m morietur s t i p u l a t o r , sive p r o m i s s o r , stipulatio c o n c e p t s e s t , valeat stipulatio 1 5 ) . I t e m , si quis ita stipu- t l latus e r a t , si navis ex Asia venerU, hodie k) dare sporn)es? inutilis e r a t ') s t i p u l a t i o , quia p r a e p o s t e r e concepta est. sed cum L e o , inclutae r e c o r d a t i o n i s , in dotibus e a n d e m s t i p u l a t i o n e m , q u a e p r a e p o s t e r a n u n c u p a t u r , non esse reiic i e n d a m e x i s t i m a v i t , nobis p l a c u i t , et liuic periectum r o b u r a c c o m m o d a r e , ut non solum in d o t i b u s , sed etiam in o m n i b u s valeat huiusmodi conceptio s t i p u l a t i o n i s J 0 ) . Italo a u t e m concepta stipulatio, veluti si T i t i u s d i c a t , ctitn tuon a r , dare spondes? v e l , cimi m o r t e m , et a p u d veteres utilis e r a t , et n u n c v a l e t J 1 ) . Item post m o r t e m alterius 16 2 recte stipulamur- ). Si scriptum fuerit in instrumento, 17 promisisse a l i q u e i n , p e r i n d e h a b e t u r , atque si i n t e r r o g a tione p r a e c e d e n t e responsum s i t 1 3 ) . Q u o t i e n s plures res 18 u n a stipulatione c o m p r e b e n d u n t u r , si quidein ]>roinissor simpliciter r e s p o n d e a t , dare spondeot p r o p t e r omnes t e n e t u r ; si vero u n a m ex Iiis, vel q u a s d a m d a t u r u m se s p o n f) al. — g) nec. — k) v. A , — 1) erit.

ti) dare; dari; d. spundes. —

i) ila. —

IS) I). Ii. 1. 1. pr. §. 1. C.VUI, suet. iud. possid. XMI, 6. 1. 7.; 38. 1.14. — 1») C. VIII, 38. 1.11.J de iure dot. XXIII, 3. 1. 20. 76.; ut «elione» IV, ti. Cai. II, 232. II. 1. 45. 1. 3. I. 121. K 2. — - 20) C. de testam. VI. 23. 1.2d. 22) L>. Ii. 1. 45. 2. — 23) Paul. 1». U. 1. 64. — 21) D. de rebus sent. V, 7, 2.

140

INSTITUT. D E INCT.STIPUL. I I I , 1 9 . ( 2 0 . ) § . 1 9 — 2 B .

d e a t , obligatio in h i s , p r o q u i b u s s p o p o n d e r i t , c o n t r a h e t u r . e x p l u r i b u s e n i m s t i p u l a t i o n i b u s u n a , vel q u a e d a m v i d e n t u r esse p e r f e c t a e : singulas eniin res s t i p u l a r i , e t a d 1 9 s i n g u l a s r e s p o n d e r e d e b e r a u s 2 4 ) . Alteri s t i p u l a r i ( u t s u p r a dictum est) nemo p o t e s t : inventae sunt enim huiusmodi o b l i g a t i o n e s a d h o c , ut u n u s q u i s q u e sibi a c q u i r a t , q u o d s u a i n t e r e s t ; c e t e r u m , si a l i i m ) d e t u r , nihil i n t e r e s t s t i p u l a t o r s . p l a n e , si quis velit h o c f a c e r e , p o e n a m s t i p u l a r i c o n v e n i e t , u t , nisi ita f a c t u m s i t , u t c o m p r e h e n s u i n e s t , c o m m i t t e t u r p o e n a e stipulatici e t i a m e i , c u i u s n i h i l i n t e r est : p o e n a m e n i m c u m s t i p u l a t u r q u i s , n o n illud i n s p i c i t u r , q u i d intersit e i u s , sed q u a e sit q u a n t i t a s in c o n d i c i o n e stipulationis. e r g o , si quis s t i p u l e t u r T i t i o d a r i , nihil a g i t , seil si a d d i d e r i t d e p o e n a , nisi dederis, tot aureos dare 20 spondesì tunc committitur stipulatici25). S e d e t , si qui» s t i p u l e t u r a l i i , c u m eius i n l e r e s s e t , p l a c u i t Stipulationen» v a l e r e , n a m si i s , q u i pupilli t u t e l a m a d m i n i s t r a r e c o e p e r a t , cessit a d m i n i s t r a t i o n e c o n t u t o r i s u o , e t s t i p u l a t u s est r e m pupilli s a l v a m f o r e , q u o n i a m i n t e r e s t s t i p u l a t o r i s fieri, q u o d s t i p u l a t u s e s t , c u m o b l i g a t u s f u t u r u s esset p u p i l l o , si m a l e r e s g e s s e r i t ») , t e n e t obligatio, e r g o e t , si quis p r o c u r a t o r i s u o d a r i s t i p u l a t u s s i t , stipulatici vires h a b e b i t . et si c r e d i t o r i s u o 0 ) , q u o d s u a i n t e r e s t , n e f o r t e vel p o e n a c o m m i t t a t u r , vel p r a e d i a d i s t r a h a n t u r , q u a e p i g n o r i d a t a 21 e r a n t , valet s t i p u l a l o " ) . V e r s a v i c e , q u i alium f a c t u r u m p r o m i s i t , v i d e t u r in e a esse c a u s a , ut n o n t e n e a t u r , 22 nisi p o e n a m i p s e p r o m i s e r i t 2 7 ) . Item nemo rem suam f u t u r a m in e u m c a s u m , q u o s u a fit i'), utiliter s t i p u l a t u r - s ) . 23 S i d e alia r e s t i p u l a t o r s e n s e r i t , d e alia p r o m i s s o r , p e r i n d e nulla c o n t r a h i t u r o b l i g a t i o , a c si a d i n t e r r o g a t u i n r e s p o n s u m n o n e s s e t , veluti si h o m i n e m S t i c h u m a t e stip u l a t u s quis f u e r i t , tu d e P a m p h i i o senseris, q u e m S t i c h u i n «4 vocari c r e d i d e r i s 2 9 ) . Q u o d t u r p i e x c a u s a p r o i n i s s u m e s t , veluti si quis liomicidiuin vel s a c r i l e g i u m se f a c t u r u m p r o mittat, non v a l e t 3 0 ) . 25 C u m quis s u b a l i q u a c o n d i c i o n e f u e r i t s t i p u l a t u s , licet a n t e c o n d i c i o n e m d e c e s s e r i t , p o s t e a , e x i s t e n t e condicione, h e r e s eius a g e r e p o t e s t . I d e m est et a p r o m i s s o r i s p a r t e 3 1 ) . m) ut si a.; ut a.; a. (def. si). — n) def. res; r. cess. — o) def. suo; c. s. stipulatus sit; c. s. dari st. s. — p) fiat, sit. 24) D. h. 1.134. S-3- 1.140. pr.; 1. 1. S- *• 5. — 26) D. h. 1. 38. $. 17. — 26) D. li. 1. 38. 20. . . 23. — 27) 1). b. 1. 38. 2. — 28) D. h. 1.87. — 29) D. h. 1.137.

§. 1.; XI.IV, 7. 1. 66.; de conlr. empt. XVIII, I. 1.9. pr. — 30) 1). 11. 1. 26. 27. pr. 123.; de condici. ob turp. causam XII, 5. I. 8. 31) 1). XL1V, 7. 1. 42.; li. 1. 57

INSTITUT.

D E F I D E I U S S O R . I I I , '20. ( 2 1 . ) P r . § . 1 — 8 .

141

Q u i h o c a n n o aut hoc m e n s e d a r i stipulatus sit, nisi o m n i - 20 b u s p a r t i b u s praeteritis anni vel i n e n s i s , non recte p e tet3-). S i f u n d u m d a r i stipuleris vel h o m i n e m , n o n p o t è - i t ris c o n t i n u o a g e r e , nisi t a n t u m spatii p r a e t e r i e r i t , q u o traditio fieri p o s s i t 3 3 ) . T1TULUS VICENSIMUS (V1CENSIMUS PRIMUS).

')D E

F I D E I U S S O R I B U S .

P r o e o , qui p r o m i t t i t , solent alii o b l i g a r i , qui fideius-Pr sores a p p e l l a n t u r , quos homines accipere solent, dum c u r a n t , ut d i l i g e n t i u s sibi c a u t u m s i t 1 ) . In omnibus a u - 1 t e m o b i i g a t i o n i b u s assumi p o s s u n t , id e s t , sive r e , sive v e r b i s , sive Uteris, sive c o n s e n s u c o n t r a c t a e f u e r i n t . at") n e illud q u i d e m i n t e r e s t , utruin c i v i l i s , an naturalis sit o b l i g a t i o , cui a d i i c i a t u r fideiussor, a d e o q u i d e m , ut p r o s e r v o q u o q u e o b l i g e t u r , sive e x t r a n e u s s i t , qui fideiussor e m a s e r v o a c c i p i a t , sive ipse d o m i n u s in i d , q u o d sibi naturaliter d e b e t u r 3 ) . F i d e i u s s o r non t a n t u m i p s e o b l i - 2 g a t u r , s e d etiam h e r e d e m o b l i g a t u m relinquit 4 ) . Fideius-3 s o r et p r a e c e d e r e o b l i g a t i o n e m , e t s e q u i p o t e s t 5 ) . Si 4 p l u r e s sint fideiussores, q u o t q u o t e r u n t n u m e r o , singuli in s o l i d u m t e n e n t u r . i t a q u e l i b e r u m est c r e d i t o r i , a q u o velit solidum petere. S e d e x e p i s t o l a divi H a d r i a n i c o i n p e l l i t u r c r e d i t o r , a s i n g u l i s , qui m o d o s o l v e n d o sint litis c o n t e s t a t a e t e m p o r e , p a r t e s p e t e r e . i d e o q u e , si quis e x fideiussoribus e o t e m p o r e s o l v e n d o non sit, h o c c e t e r o s o n e r a t . s e d e t , si a b uno f i d e i u s s o r e c r e d i t o r totum consecutus f u e r i t , huius solius detriinentum e r i t , .si i s , p r o q u o fidei u s s i t , s o l v e n d o n o n s i t : et sibi i m p u t a r e d e b e t , c u m p o tuerit a d i u v a r i e x epistola divi H a d r i a n i , et d e s i d e r a r e , ut p r o p a r t e in se d e t u r a c t i o 6 ) . F i d e i u s s o r e s ita o b l i g a r i 5 non p o s s u n t , ut plus d e b e a n t , q u a m d e b e t i s , p r o q u o o b l i g a n t u r : nam e t b ) e o r u m o b l i g a t i o a c c e s s i o est p r i n c i palis o b l i g a t i o n s , n e c plus in a c c e s s i o n e esse potest, q u a m in principali re. at e x d i v e r s o , ut minus d e b e a n t , o b l i g a r i possunt. I t a q u e , si reus decern a u r e o s p r o m i s e r i t , a) ac. —

b) def. et.

«2) II. 11. 1. 42. — I. 73. 137. g. 4.

33) D. h.

1) Cai. III, 115. . . 127. Paul. Kent. I, 20. 1). de fideiuss. XI.VI, I. C. eod. VIII, 41. — 2) » . de

ohlift. et «ct. XI.IV, 7. 1. 1. $• 8. — :i) 1). h. 1. 8. S- 1 . . . 6 . I. 16. $. 3. 4. 1. 70. S. 3. — 4) J), h. 1. 4. 1. C. Ii. 1. 24. — 5) D. li. 1. 6. S 2- — 6) I), h. 1. 2G. 27. 49. S- 1. I. 51.

142

INSTITUT.

D E UTEHAH. OBLIGATIONS I I I , 2 t . ( 2 2 . )

fideiussor in quinque recte obligatur; contra vero non potest obligari. i t e m , si ille pure promiserit, fidejussor sub condicione promptere p o t e s t ; contra vero non potest, non solum enim in q u a n t i t a t e , sed etiam in tempore minus et plus intellegitur. plus est e n i m , statiin aliquid d a r e ; minus 6 e s t , post tempus d a r e ' ) . S i q u i s ' ) autem fideiussor pro reo s o l v e n t , eins reciperandi causa habet cum eo mandati 7 iudiciuin'). G r a e c e fideiussor plerumque ita a c c i p i t u r : tìj lutj niaiu xtXevio, Xéyta, sive ßovlo/nca ; sed et, si if Tjuì d i x e r i t * ) , pro eo e r i t , a c si dixerit Xfyta ' ) . In sti8 pulationibus lideiussorum sciendum est g e n e r a l i t e r , hoc a c c i p i , u t , quodcumque scriptum sit quasi a c t u m , videatur etiam a c t u m : ideoque c o n s t a t , si quis se scripserit fideiussisse, videri omnia sollemniter a c t a 1 0 ) . T I T U L U S V1CENS1MUS PRIMUS (VICENSIMUS SECUNDUS). ') D E

L I T E R A R U M

OBLIGATIONE.

Olim scriptura fiebat obligatio, quae nominibus fieri d i c e b a t u r , quae nomina hodie non sunt in usu. P i a n e si quis debere se scripserit, quod ei numeratum non e s t , de pecunia minime numerata post multum tempori» e x c e p t i o nem opponere non p o t e s t : h o c enim saepissime constitutum est S i c fit, ut e t * ) h o d i e , dum q u e r i 1 ^ non p o t e s t , scriptura obligetur; et e x e a nascitur condictio, c e s sante scilicet verborum obligatione. Multum autem tempus in hac exceptione antea quidem e x principalibus constitutiouibus usque ad quinquennium p r o c e d e b a t : sed ne c r e d i t o r s diutius possint suis pecuniis forsitan defraudar!, per constitutionein nostram tempus coartatum e s t , ut ultra biennii metas liuiusmodi exceptio minime extendatur. c) quid. — d) x. fytó, sed eist dixerit sed et frifiì. a) Def. et. — b) quaeri.

9éX) , vel i p s i u s r e i , 1 vel e t i a m u s u s e i n s p o s s e s s i o n i s v e , q u o d l e g e n a t u r a l i 3 ) p r o h i b i t u m est a d m i t t e r e 4 ) . Furtum a u t e i n vel a furvo, id 2 e s t n i g r o , d i c t u m e s t , q u o d c l a m e t o b s c u r e fit, el p l e r u m q u e n o c t e ; vel a fraude ; vel a ferendo, id est a u f e r e n d o ; vel a G r a e c o s e n n o u e , q u i ), nihil interest : nam d e q u a r e inter c r e ditorem et debitorem convenerit, ut sit pro debito oblig a t a , u t r a q u e hac appellatione continetur. sed in aliis differentia e s t : nam pignoris appellatione eam proprie c o n tineri dicimus, q u a e simul etiam traditur creditori, maxime si mobilis s i t ; at e a m , q u a e sine traditione nuda conventione t e n e t u r , p r o p r i e hypothecae appellatione contineri d i Sciinus11). In personam q u o q u e actiones ex sua iurisdictione propositas habet praetor. Veluti de pecunia c o n s t i t u t a , cui similis videbatur receptitia : sed ex nostra constitutione (cum e t , si quid plenius h a h e b a t , hoc in p e cuniam constitutam k ) transfusum est) et ') e a , quasi s u p e r ili def. et. — i) A. pertinet; constitutae. — 1) def. et. 8) D. Ue Public, in rem act. VI, 2. Cai. IV, 36. — 9) D. ex quibus causis maiores IV, 6 . , praesertim. I. I. S- 1- 1- «1. p r . . . 1.86. s . 8. — 10) Cic. ad Attic. I , i . I), quae in fraud, credit. XI.II, 8.

A. attinet.

—

k) actionem

pecuniae

C. de revocandis his ) pater magis, quam iìlius periclitetur, cum in li) e. servus. — c) noxam. — ti) at. — e) esse. — f) interciditur; interdicitur; interdkit. — g) hoc. — li) filli c. 4) D. li. I. 2. pr. —

5) Papi-

Iiiarms in Collat. legg. Mos. et Rom. H, 3. — 6) ü . li. 1. 2. 1 . ; de

«bligat. et act. Xf.IV, 7. I. 56. — 7) 1. de iure person. 1 . 3 . g . 4 . ; de

cap. miiint. I, i 6 .

I. —

8) D.

Ii. 1. 7. 42. S. 2. ; de furtis X L V I I , 2. 1. 18.; de verb, signif. L 16.

1.215. — 9) D. h. 1. 3 7 . ; de fur(is XLVII, 2. 1. 16. . . I S .

I n s t i t u t . S i q u a d r u p . I V , 9 . D e h i s , peii o u . 1 0 . P r .

185

filiabus etiam pudicitiae f a v o r h o c b e n e e x c l u d i t ? et ideo p l a c u i t , in servos t a n t u m m o d o n o x a l e s actiones esse p r o p o n e n d a s , cum apud veteres legum c o m m e n t a i r e s i n v e nimus saepius d i c t u m , ipsos filiosfamilias pro suis delictis

posse

conveniri1

T1TULUS

NONUS.

') SI QUADRUPES PAUPERIEM FECISSE DICETUR. Animalium n o m i n e , q u a e r a t i o n e c a r e n t , si q u i d e m * ) P r . lascivia aut f e r v o r e b ) aut f e r i t a t e pauperiem f e c e r i n t , n o xalis actio l e g e duodecim tabularum prodita est ( q u a e a n i m a l i a , si n o x a e d e d a n t u r , proficiunt r e o ad l i b e r a t i o n e m , quia ita l e x duodecim t a b u l a r u m scripta e s t ) ; p u t a , si equus calcitrosus c a l c e p e r c u s s e r i t , aut bos cornu p e t e r e solitus p e t i e r i t c ) . H a e c aiitem actio in I i i s , q u a e c o n t r a naturain m o v e n t u r , locum h a b e t ; ceteriim , si genitalis sit f e r i t a s , cessât" 1 ). D e n i q u e , si ursus fugit a d o m i n o , e t sic n o c u i t j non potest q u o n d a m dominus c o n v e n i r i , quia desinit ' ) dominus e s s e , ubi f e r a evasit. P a u p e r i e s autem est dainnum sine iniuria facientis datum : n e c enim potest animal iniuriam fecisse dici, quod sensu c a r e t . H a e c , quod ad n o x a l e m a c t i o n e m pertinet ' ) . C e t e r u m sciendum e s t , aedilitio edicto pruhiberi nos 1 c a n e m , v e r r e m , a p r u m , u r s u m , leonem ibi h a b e r e , qua vulgo iter fit; et si adversus e a factum e r i t , et nocitum h o m i n i l i b e r o e s s e d i c e t u r , quod b o n u m et a e q u u m iudici v i d e t u r , tanti d o m i n u s c o n d e m n e t u r . c e t e r a r u m r e r u m , quanti e) d a m n u m datum s i t , dupli. P r a e t e r has a u t e m aedilitias a c t i o n e s e t de p a u p e r i e locum h a b e b i t . n u m q u a m enim a c t i o n e s , p r a e s e r t i m p o e n a l e s , de e a d e i n re c o n c u r r e n t e s , alia aliam consumit 2 ) . TITULUS l)

DECIMUS.

DE HIS, PER QUOS AGERE POSSUMUS. N u n c a d m o n e n d i s u m u s , a g e r e posse quemlibet

homi-Pr.

a) qua. — 1)) pavore. — c) cornu p. — d) c. actio. — e) desiit. — () Haec quidem.. pertinent ; Haec sunt, quae.. pertinent. — g) t\uot> 10) D. de lib. hom. exhib. XI.III, 20. 1. 8. S- 4. 1) Paul. sent. I, 15. » . si quadrupes IX, 1. — 2) I>. aedil. edicto XXI, I. 1. 40. S- 1 1. 42. — D. de ubl. et act. X U V , T. 1.60.

i ) Cai. IV, 82. . . 8 7 . Paul. sent. I , 2. 3. Fragm. Vat. 317. . . 341. 1). île procur. I l l , 3. C. Tb. de cngnitor. et procurât. Il, 12. C. L de procur. II, 13.

186

INSTITUT.

D E SATISDATIONIBUS I V , 1 1 .

Pr.

n e m aut suo nomine, a u t alieno. Alieno, veluti procuratorio, tutorio, curatorio : cum oliin in usu fuisset, alterius nomine a g e r e non posse, nisi p r o populo, p r o ü b e r t ä t e , pro tutela, p r a e t e r e a lege Hostilia •) permissum est, furti a g e r e eorum noraine, qui apud Höstes e s s e n t 2 ) , a u t reipublicae causa a b e s s e n t , qui quaeve 1 ') in eorum cuius tutela essent. et quia hoc non minimain incommoditatem h a b e b a t , quod alieno nomine n e q u e a g e r e , neque excipere actionem licebat f coeperunt homines p e r procuratores litigare : n a m et m o r b u s , et a e t a s , et necessaria p e r e g r i n a l o , itemque aliae multae causae c ) saepe hominibus '") impedimento s u n t , quo 1 minus rem suarn ipsi exequi p o s s i n t 3 ) . Procurator neque certis verbis, neque p r a e s e n t e « ) adversario, imo plerumque ignorante eo, constituitur : cuicumque enim permiseris, rem tuarn a g e r e aut d e f e n d e r e 9 is p r o c u r a t o r f ) intellegitur 4 ) . 2 T u t o r e s et curatores q u e m a d m o d u m c o n s t i t u u n t u r . primo libro s ) expositum est. TITIJLUS >) D E Pr.

UNDEC1MUS.

S A T I S D A T I O N I B U S .

Satisdationum modus alius antiquitati placuit; alium novi tas per usum amplexa est. Olim e n i m , si in rem agebatur, satisdare possessor comp e l l e b a t u r , u t , si rictus e s s e t « ) , nec rem ipsam restitueret n e c litis aestimationem, potestas esset petitòri aut cum eo agendi aut cum iideiussoribus eius. q u a e satisdatio a p p e l lator indicatimi sofai: unde autem sic a p p e l l a t u r , facile est intellegere ; namque s t i p u l a b a t u r k ) q u i s , ut solveretur •) s i b i , quod fuerit iudicatum. Multo magis i s , qui in rein actione conveniebatur, satisdare c o g e b a t u r , si alieno nom i n e iudicium aeeipiebat. Ipse a u t e m , qui in rem agebat, si suo nomine p e t e b a t , satisdare non cogebatur. P r o c u r a t o r vero si in rem a g e b a t , satisdare i u b e b a t u r , rata in rem dominum h a b i t u r u m : periculum enim e r a t , ne iterum dominus d e e a d e m re e x p e r i a t u r . tutores et curatores eodem m o d o , quo et p r o c u r a t o r e s . satisdare d e b e r e , verba edicti a) Attilia. — b) def. quae. — c) iustae e. — d) def. hominibus. — e) p. semper. — f) tuus p. a) Def. esset. — b) stipulatur. — c) solvalur.

*) I). U t r i u s q u e e t i a m p a r t i s a d v o c a t i i u s i u r a n d u m s u b e u n t , q u o d alia n o s t r a c o n s t i t u t i o n e c o i n p r e l i e n s u m e s t 3 ) . H a e c au t e m o m n i a p r o v e t e r i s c ) c a l u m n i a e a c t i o n e i n t r o d u c t a s u n t , q u a e in d e s u e t u d i n e » ) a b i i t , q u i a d ) in p a r t e m d e c i m a m litis a c t o r e i n m u l t a b a t , q u o d n u s q u a m f a c t u m esse i n v e n i m u s ; sed p r o bis i n t r o d u c t u m est et p r a e f a t u m i u s i u r a n d u m , e t ut i m p r o b u s litigator e t i a m d a m n u m

! et i m p e n s a s litis i n f e r r e a d v e r s a r i o s u o c o g a t u r ' ) . E x q u i b u s d a m iudiciis d a m n a t i ignominiosi i ì u n t , veluti f u r t i , vi b o n o r u m r a p t o r u m , i n i u r i a r u m , d e dolo f item t u t e l a e , m a n d a t i , d e p o s i t i , directis n o n c o n t r a r i i s a c t i o n i b u s , i t e m ' ) p r o socio, q u a e a b u t r a q u e p a r t e d i r e c t a est ( e t ob id q u i libet e x s o c i i s , e o iudicio d a m n a t u s , i g n o m i n i a n o t a t u r ) . sed f u r t i q u i d e m , a u t vi b o n o r u m r a p t o r u m , a u t i n i u r i a r u m , aut de d o l o , non solum damnati notantur ignominia, a) def. v. tripli. — b) c., quod non calumniandi anfmo litem movisset, sed exislimando, bonam cavsam habere. — c) veteri. — d) quae. — e) def. Hem. de 8. — §. c.

1) Cai. IV, 1 7 1 . . . 183. — 2) I. oblig. quasi e x contr. n i , 27 (28). f. ; de action. IV, 6 19. 26. 3) C. de iudiciis III, i . 1. 14. 1. — 4) I . e x Servili» repetund. 8. Ascon. P e d . in t i c . p. C o r -

nelio. I), fam. ercisc. X, 2. 1. 44. 4. C. de iureiur. p. cal. II, 59. 1. 2. — II. de iudiciis V, 1. 1. 79. pr. C. Tli. de fruct. et litis exp. IV, 18. C. I. eod. V I I , 51.

INSTITUT.

D E OFFICIO IUDICIS I V , 1 7 . P r . § . 1 . 2 .

197

s e d etiam p a c t i , et r e c t e : p l u r i m u m enim i n t e r e s t , u t r u m e x delicto aliquis, an ex contractu debitor s i t 5 ) . O m n i u m autem actionum instituendarura principium a b 8 e a p a r t e e d i c t i p r o f i c i s c i t u r , q u a p r a e t o r e d i c i t d e in i u s v o c a n d o : u t i q u e e n i m in p r i i n i s a d v e r s a r i u s in ius v o c a n d u s e s t , i d e s t a d e u i n v o c a n d u s e s t f ) , q u i i u s d i c t u r u s sit. Q u a p a r t e p r a e t o r p a r e n t i b u s et p a t r o n i s , item Iiberis p a rentibusque p a t r o n o r u m et p a t r o n a r u m liunc p r a e s t a t h o n o rem, ut n o n a l i t e r l i c e a t I i b e r i s l i b e r t i s q u e e o s iu i u s v o c a r e , q u a m si id a b i p s o p r a e t o r e p o s t u l a v e r i n t e t i m p e t r a v e r i n t ; e t , si q u i s a l i t e r v o c a v e r i t , in e u m p o e n a m s o l i dorum quinquaginta constituitc). TJTULUS D E

O

F

F

DEC1MUS

SEPTIMUS.

I

I II

C

I

O

D

I C

I

S.

S u p e r e s t , u t d e officio i u d i c i s d i s p i c i a m u s . E t q u i d e m P r . in p r i i n i s illud o b s e r v a r e d e b e t i u d e x , n e a l i t e r i u d i c e t , q u a m 3 ) legibus, aut constitutionibus, aut moribus proditum est'). I d e o si n o x a l i i u d i c i o a d d i c t u s b ) e s t , o b s e r v a r e 1 d e b e t , u t , si c o n d e m n a n d u s v i d e b i t u r d o m i n u s , i t a d e b e a t c o n d e m n a r e : Publium Maevium Lucio Titio decern «weis condemno, aut noxum dedere7). E t si in r e m a c t u m s i t c ) , 2 sive c o n t r a p e t i t o r e m i u d i c a b i t d ) , a b s o l v e r e d e b e t p o s s e s s o r e m , sive c o n t r a p o s s e s s o r e m , i u b e r e e u i n d e b e t , u t r e m ipsam restituat cum fructibus. S e d si in p r a e s e n t i n e g e t se possessor restituere p o s s e , et sine frustratione videbitur t e m p o s restituendi causa p e t e r e , i n d u l g e n d u m est e i , ut t a r n e n d e litis a e s t i m a t i o n e c a v e a t c u m fideiussore, si i n t r a t e m p u s , q u o d ei d a t u m e s t , n o n r e s t i t m s s e t . E t si l i e r e ditas petita sit, e a d e m circa fructus i n t e r v e n i u n t , q u a e d i x i m u s i n t e r v e n i r e in s i n g u l a r u i n r e r u i n p e t i t i o n e . Illorura a u t e m f r u c t u u i n , quos culpa sua possessor non p e r c e p e r i t » ) , i n u t r a q u e a c t i o n e e a d e m r a t i o p a e n e h a b e t u r , si p r a e d o f u e r i t . si v e r o b o n a f i d e p o s s e s s o r i ' u e r i t , n o n h a b e t u r r a tio c o n s u m p t o r u m r ) , n e q u e n o n p e r c e p t o r u m ; p o s t i n c h o a tam autem petitionem etiam ¡Horums) ratio h a b e t u r , qui f) def. Ui est, rar. esf. a) i/imm quod. — b) atìitus. — fi) s. coram indice. — d) ludicarit ; .. veril. — e) p. sive illorwn, r/uos perceperit. — f) neque c, — g) ï. fructimm. 5) Tab. Heracleensis v. 108. sqq. (Spangenb. anliq. Rom. moiium. leg. p. 128. sq.). Cic. p. Roscio com. 6 , ; Id. p. Roscio Amer. 40. I). de Iiis qui not. Ill, 2. C. ex

quibus causis infamia I I , 12. — 6)I).«le in ius voc I I , 4 . C cod.II,2. 1) I). de iudiciis V, 1. I. 40. 1. C. de sent. VII, 45. 1. 13. — 2) I. de noxal. act. IV, 8. Pr.

198

INSTITUT.

D E OFFICIO IUDICIS I V , 1 7 .

§.

3 — 6 .

culpa possessoris percepii non s u n t , vel percepti consumpti 3 sunt3). S i ad exhibcndum actum f u e r i t , non sufficit, si e x h i b e a t rem i s , cum quo actum e s t , sed opus e s t , ut etiam causam rei debeat e x h i b e r e , id est ut eam causam h a b e a t a c t o r , quam liabiturus e s s e t , s i , cum primum ad exhibendum e g i s s e t , exhibita res f u i s s e t : i d e o q u e , si inter m o r a s usucapta sit res a possessore, nihilominus c o n d e m n a tur. p r a e t e r e a fructus medii t e m p o r i s , id e s t e i u s , qui post acceptum ad exhibendum j u d i c i u m , ante rem iudicatam, intercessit, rationem h a b e r e debet iudex. Quodsi neget is 1 »), cum quo ad exhibendum actum e s t , in praesenti e x h i b e r e se p o s s e , et tempus exliibendi causa p e t a t , idque sine f r u s t r a t o n e postulare v i d e a t u r , dari ei d e b e t , ut t a men c a v e a t , se restituturum ; quodsi neque statiin iussu iudicis rem e x h i b e a t , neque postea exhibiturum se c a v e a t , condemnandus sit in i d , quod actoris i n t e r e r a t , ab initio s ) S i familiae erciscundae iudi4 rem exhibitain e s s e ' ) 4 ) . c i o k ) actum s i t , singulas res singulis heredibus adiudicare d e b e t , et si in alterius persona praegravare videatur adiud i c a t i o , debet hunc invicem coheredi certa pecunia (sicut iam dictum est) condemnare. eo quoque nomine coheredi quisque suo condemnandus e s t , quod solus fructus liereditarii fundi p e r c e p i t , aut rem hereditariam c o r r u p i t , aut consumpsit. quae quidem similiter inter plures quoque, quam 5 duos c o k e r e d e s , subsequuntur ' ) . E a d e i n interveniunt et, si communi dividundo de pluribus rebus actum fuerit. quodsi de una r e , veluti de f u n d o , si quidem iste fuodus c o m mode r e g i o n i b u s ' ) divisionem r e c i p i a t , partes eius singulis adiudicare d e b e t , e t , si unius pars praegravare videbitur, is |invicem certa pecunia alteri condemnandus e s t ; quodsi c o m m o d e dividi non p o s s i t , v e l " ) homo f o r t e , aut mulus e r i t , de quo actum s i t , uni t o t u s n ) adiudicandus e s t , et

6 is invicem alteri certa pecunia condemnandus ' ) . S i fìnium regundorum actum f u e r i t , dispicere debet i u d e x , an n e cessaria sit adiudicatio. quae s a n e uno casu necessaria e s t , si evidentioribus finibus distingui agros cominodius sit, quam olim fuissent distincti: nam tunc necesse e s t , ex alterius li) reus. — i) si ab i. res ..ta esset. — k) dui", iiulictu. — 1) regiunis. — in) veluti h. — il) tunc t. u. 3) 1). de rei viniiic. VI, 1.; de liered. pet.V, 3. C. iisd. tit. III, 31. 3«. — I). VI, 1. I. 62. S- I-i V , 3. I. 25. S. 4. 7. C. I I I , . 3 » . 1. 22. — 4) I). ad exhilieniiuni X, 1. C. eod. I l i , 42. 1). de rei

vindic. VI, 1. I. 20. — 5) I. de aciio». IV, 6. >4. 20.; i'e ohligat. ex ««»Ir. 111.27(28). «5.:t. 4. — 6) U. fam. enti«:. X. 2. C. eod. III, ;)H. — 7) I). communi di vii. X, 3. C. eod. Ili, 37.

INSTITUT.

D E P U B L I C I S I U D I C I I S I V , 1 8 . P r . § . 1 — 4.

199

a g r o p a r t e m aliquam alterius agri d o m i n o adiudicari. quo casu c o n v e n i e n s e s t , ut is a l t e r i c e r t a p e c u n i a d e h e a t c o j i demnari. e o q u o q u e n o m i n e d a m n a n d u s est quisque h o c iudicio , quod f o r t e c i r c a fines malitiose aliquid comraisit, verbi g r a t i a quia lapides finales f u r a t u s e s t , aut a r b o r e s finales cecidit. c a n t u m a c i a e q u o q u e n o m i n e quisque e o i u dicio c o n d e m n a t u r , veluti si q u i s , i u b e n t e i u d i c e , m e t i r i a g r o s passus non f u e r i t 8 ) . Q u o d a u t e m istis iudiciis alicui 7 a d i u d i c a t u m s i t , id statini eius f i t , cui adiudicatum e s t 9 ) . T1TULUS ') D

E

DECIMUS

P U B L I C I S

OCTAVUS. I U D I C I I S .

P u b l i c a iudicia n e q u e p e r a c t i o n e « o r d i n a n t u r , necPr oinnino q u i c q u a m simile h a b e n t ceteris i u d i c i i s , de quibus locuti s u m u s , m a g n a q u e diversitas est e o r u m et in insti— t u e n d i s , e t in e x e r c e n d i s 2 ) . P u b l i c a a u t e m dicta sunt, 1 quod cuivis e x populo e x e c u t i o e o r u m p l e r u m q u e d a t u r 3 ) . P u b l i c o r u m iudiciorum q u a e d a m capitalia s u n t , q u a e d a m 2 n o n c a p i t a l i a . capitalia diciraus, q u a e ultimo supplicio a f ficiunt, vel a q u a e et ignis i n t e r d i c t i o n e , vel d e p o r t a t i o n e , vel m e t a l l o ; c e t e r a , si q u a » ) i n f a m i a m i r r o g a n t cum d a m n o p e c u n i a r i o , l i a e c publica q u i d e m s u n t , non t a m e n c a pitalia 4 ) . P u b l i c a a u t e m iudicia sunt l i a e c . L e x lulia m a i e s t a t i s , 8 q u a e in e o s , qui c o n t r a i m p e r a t o r e m vel rerapublicam a l i quid moliti s u n t , suum vigorein e x t e n d i t . cuius p o e n a a n i i n a é ainissionem s u s t i n e t , e t m e m o r i a rei e t 1 ) post m o r t e m d a m n a t u r »). Itera l e x l u l i a de adulteriis c o e r c e n d i s , q u a e 4 non solum t e m e r a t o r e s alienaruin n u p t i a r u m gladio p u n i t , sed etiam e o s , qui cum masculis inl'andam libidinem e x e r cere a u d e n t 6 ) . S e d e a d e r a l e g e l u l i a etiam stupri flagitium p u n i t u r , cum quis s i n e vi vel virginem vel viduam h o n e s t e viventem s t u p r a v e r i t . poenam autem eadem lex i r r o g a t p e c c a t o r i b u s • ) , si honesti s u n t , p u b l i c a t i o n e m p a r t i s dirnidiae b o n o r u m , si l i u m i l e s , corporis coercitionem c u m

a) quam. — b) def. et; etiam p. — c) stupratoribus. 8) D. fin. reg. X, 1. C. end. n i , 89. — U. de termino moto XL VII, 21. — 9) Ulpian. XIX, 2. 16. D. de statu lih. X L , 7. 1. 6. $. 3. i l D. de pubi, iudic. XL Vili, 1. Paul. sent. V, 1 3 . . . 3 1 . Coll. ¡eggMos. et Rom. 1 . . . 1 5 . Dig. lih. XLVIII. C.Th. lib.IX. C . I . lib.IX.

— 2) Quintil. deci. 331. — 3)1). de ritii nupt. XXIII, 2. 1. 43. $. 10. — 4) D. li. 1. 2 . ; de poenis XLVT1I, 19. 1. 28. — 5) D. ad I. lui. maiest. XI, Vili, 4. C. eod. IX, 8. — 6) luvenal. sat. II, 43. sci. Ouintil. inst. IV, 2, 69. C. ad 1. Iut. de adult. IX 9. 1. 31.

200 Institut. De publicis iudiciis IV, 48. §. 8 -7. 5 relegatone 7). I t e m lex C o r n e l i a d e «¡cariis, q u a e l i o m i cidas ultore f e r r o p e r s e q u i t u r , vel e o s , qui liommis occid e o d i c a u s a c u m telo a m b u l a n t , tehim a u t e m , u t C a i u s n o s t e r i n t e r p r e t a t i o n e legis d u o d e c i m t a b u l a r u m s c r i p t u m r e l i q u i t , vulgo q u i d e m id a p p e l l a t u r , q u o d a b a r c u m i t t i t u r , s e d et o m n e s i g n i f i c a t u r , q u o d mariu cuiusdam m i t t i t u r : s e q u i t u r e r g o , ut et lapis et lignum et f e r r u m h o c n o m i n e c o n t i n e a t u r . d i c t u m q u e a b e o , q u o d in longinqiium m i t t i t u r , a G r a e c a voce f i g u r a t u m , ànò TOV TT/1 o i 8 ) ; et l i a n e significationem invenire p o s s u m u s et in G r a e c o n o m i n e : n a m q u o d nos telum a p p e l l a m u s , ìIli pélo; a p p e l l a n t ànò TOV paXliaOai0). a d i n o n e t nos X e n o p l i o n d ) 1 nam ita scribit:

xal

ià

fiO.ri

o/jov

¿yiyijo,

loyyat,

zoStv/iciia,

ay unì'óveti, nliìmoi ¡St y.cà lifioi ' 1 ) . Sicari» a u t e m a p p e l l a n t u r a s i c a , q u o d signifìcat ferreiirn cullrum. E a d e m lege et venefici c a p i t e d a r n n a n t u r , qui artil>us o d i o s i s , t a m v e n e n i s , v e l « ) susurris magicis h o m i n e s o c c i d e r u n t , vel m a l a

6 i n e d i c a m e n t a publice v e n d i d e r u n t A l i a d e i n d e l e x a s p e r riinum c r i m e n n o v a p o e n a p e r s e q u i t u r , q u a e Pompeia de parricidiis vocatur. Q u a c a v e t u r , u t , si quis p a r e n t i s , a u t filii, a u t o m n i n o affectionis I) e i u s , q u a e n u n c u p a t i o n e p a r ricidi! c o n t i n e t u r , f a t a p r o p e r a v e r i t s ) , sive ciani sive p a lain id a u s u s f u e r i t , n e c u o n i s , cuius dolo m a l o id f a c t u m e s t , vel conscius criminis e x i s t i t , licet e x t r a n e u s s i t , p o e n a p a r r i c i d i i p u n i e t u r , et n e q u e g l a d i o , n e q u e i g n i b u s , n e q u e ulta alia sollemni p o e t i a subiìcietur, sed insutus culeo cum c a n e et gallo gallinaceo et v i p e r a et s i i n i a , et i n t e r eius f e r a l e s a n g u s t i a s c o m p r e h e n s u s , s e c u n d u m q u o d regionis qualitas t u l e r i t , vel in vicinuin m a r e , vel in a m n e m p r o i i c i e t u r , ut o m n i '•) e l e m e n t o r u m usu vivus c a r e r e incipiat, ut ei c a e l u m superstiti, t e r r a i n o r t u o a u f e r a t u r . S i quis a u t e m alias c o g n a t i o n e vel affinitate c o n i u n c t a s p e r s o n a s n e c a v e r i t t p o e 7 n a m legis C o r n e l i a e d e sicariis sustinebit 1 3 ) . Item lex Cornelia d e falsis, quae etiam testamentaria vocatur, p o e nara i r r o g a t ei 9 qui t e s t a m e n t u m vel aliud i n s t r u m e n t u m d) adnwnmt nos cpigrammata in Xerolopho urbis faustissimae seripia. — e) quota. — f) affinitalia. — g) praeparaverit. — h) omnium. 7) D. eod. X L V U I , 5. C. eoi], I X , 9. — 8) T. e. A verbo rrjlov (procul). 9) I. e. (Silos (telum) . i.. « J i i t / r i » , (ì j ™ i I v o f \ ~ S2\Srh ¡ f J f ' l Ì b i I.I -¿tw. M !»• « 2 de \ e r h Sigilli. I.,' 16. - Craecnruni interpreta*io : S i mulque tela iaciebantw, haslae, sa-

gittae, fundae, quamplurimi manibus missi lapides. — 12) D. ad 1- C ° ™ e l J e sfeariis X L i n , 8. C. e»11- IX, 16.; de maleficis IX, 18. Cic. p. fcluentio64. 6 5 . ; p. Riscio A m i - XI.VIIT 13) D. de de narririrtiis q 1.'r Porap. end TX Parric.diis X ^ V ^ l a L. eud IX, tlc 4b ' p' H0SCI° Am" -

INSTITUT.

D E PUBLICIS IUDICIIS I V , 1 8 .

§. 8 — 1 2 .

201

f a l s u m s c r i p s e r i t , s i g n a v e r i t , r e c i t a v e r i t , s u b i e c e r i t , quive s i g n u m aclulterinum f e c e r i t , s c u l p s e r i t , e x p r e s s e r i t sciens d o l o inalo. E i u s q u e legis p o e n a in servos u l t i m u m s u p plicium est ( q u o d et in l e g e d e sicariis et veneficis s e r v a t u r ) , in Iiberos vero d e p o r t a t i o 1 4 ) . I t e m lex Iulia d e vi 8 p u b l i c a seu p r i v a t a a d v e r s u s eos e x o r i t u r , qui vim vel a r m a t a m , vel sine a r m i s c o m m i s e r i n t . S e d si q u i d e m a r m a t a vis a r g u a t u r , d e p o r t a t i o ei e x l e g e Iulia a e vi p u b l i c a i r r o g a t u r ; si vero sine a r m i s , in tertian) p a r t e m b o n o r u m p u b l i c a t i o i m p o n i t u r ' ) . S i n a u t e m p e r vim r a p t u s virginis, vel v i d u a e , vel s a n c t i m o n i a l i s , vel a l i a e k ) f u e r i t p e r p e t r a t u s , t u n c e t p e c c a t o r e s , e t e i , q u i o p e i n 1 ) flagitio d e d e r u n t , c a p i t e p u n i u n t u r , s e c u n d u m n o s t r a e constitutionis d e f i n i t i o n e i n , e x q u a l i a e c a p e r t i u s possibile est s c i r e 1 5 ) . L e x " 1 ) Iulia p e c u l a t u s eos p u n i t , q u i p e c u n i a m , vel r e m 9 p u b l i c a m , vel s a c r a m ») , vel religiosam f u r a t i f u e r i n t . S e d si q u i d e i n ipsi iudices t e m p o r e a d m i n i s t r a t i o n i s p u b l i c a s p e c u n i a s s u b t r a x e r u n t > capitali a n i m a d v e r s i o n e p u n i u n t u r , e t n o n solum h i , sed e t i a m , q u i ininisterium eis ad h o c a d h i b u e r u n t , vel qui s u b t r a c t a s a b his scientes s u s c e p e r u n t ; a h i v e r o , q u i in h a n c l e g e m i n c i d e r i n t , p o e n a e d e p o r t a 1c tionis s u b i u n g e n t u r ). E s t e t i n t e r p u b l i c a iudicia lex 10 F a b i a d e plagiariis , q u a e i n t e r d u m capitis p o e n a i n ex s a cris c o n s t i t u t i o n i b u s i r r o g a t , i n t e r d u m l e v i o r e m " ) . S u n t II p r a e t e r e a p u b l i c a iudicia lex Iulia a m b i t u s , et l e x Iulia r e p e t ' u n d a r u m , et lex Iulia d e a n n o n a , et lex Iulia d e r e s i d u i s i ' ) , q u a e d e certis i ) capitulis l o q u u n t u r , e t a n i m a e q u i d e m a m i s s i o n e m n o n i r r o g a n t , aliis a u t e m p o e n i s eos subiiciiint, qui p r a e c e y t a e a r u m neglexerint ' 8 ) . S e d d e publicis ìudiciis h a e c e x p o s u i i n u s , ut vobis 12 possibile s i t , s u m m o digito e t q u a s i p e r i n d i c e m ea t e t i gisse"). alioquin d i l i g e n t i o r e o r u m scientia vobis e x l a i) publicalione pwiitur. — k) alterius; def. ». a. — 1) operam. — m) Item l. — n) pubi, p., v. r. sacr. — o) subiugenlur, suhiicienlw, ..untur. — p) Addimi: et lex Visellia de libertinis. — q) ceteris. 14) D. ad 1. Cornei, de falsis XLVIII, 10. C. eod. IX. 22. Cic. in Verr. II, 1, 42. — 15) 1). ad 1. lui. de vi public»; . . privata XLVIII, 6. 7. C. TU. eod. IX. 10. C. I. eod. IX, 12. — I. de interdir,tis IV, 15. S— C. I. de raplu virg. IX, 13. — 16) H. ad 1. lui. pepili. el de sacril. XLVIII, 13. C. Tli. de crini, peculat. IX, 28 C. 1. eod. IX, 26. ; de crini, sacril. IX,

29. — Varro ling. Lat. V(IV), 19. Festus v. peculatus. luí. Victor arte rlietor. III, 3. 15. VI, 1. 4. 5. XVI. Isídor. orígg. V, 26. — 17) D. de 1. Faliia de plagiariis XLVIII, 15. C. Th. eod. IX, 18. C. I. eod. IX, 20. — 18) Cf. l)ig. XLVIII, 14. 11. 12. 13. C. Th. I X , 26. 27. C. I. IX, 26. 27. — 19) Cic. p. Coelio 12. Ascon. P e dían. Verr. II, 1. c. 9. 26.

202

INSTITUT.

D E PUBLICIS IÜDICIIS I V , 1 8 . § .

12.

tioribus digestorum seu pandectarum libris, Deo propitie, fcdventura est.

I

S

S

T

I

T

T

T

I

O

Ï

I

I

M

COMPOSITARUM PER TRIBONIANUM, VmUM MAGMFICUM, MAGISTRUM ET EXQUAESTORE SACRI PALATII, ET THEOPHILUM ET UOROTHEUM, VIROS ILLUSTRES, ANTECESSORES, BXPMC1T

LIBER

QUAUTUS.

I

N

D

E

X

T

I

T

U

L

O

R

U

M

.

T i t u l o s in nostra et Gothofredianis editicnibus occurrentes (lios u n c i nis inclnsos) in hoc indice secundum literarum ordinem stricte disposuioius; paucos, ubi id connnoditati qiiaerentiuin m a x i m e conferre videbatur, e x ordine principalium verborum iteravlmus. (De . . a c q u i r e i i d o . dominio II, 1.). P e r q. pers. n. a c q u i r i t u r I I , 9. P e r q. pers. n. obi. a c q u i r i t u r 0 1 , 28. (29.). D e acquisit per arrogationem III, 10. (11.). D e actionibus I V , 6. D e p. et t. actionibus . . I V , 12. D e e . , c. 1. c. bona a d d i c u n t u r III, 11. (12.). De ailemptione legatorum I I , 21. D e adoptionibus I, 11. D e 1. a g n a t o r urn successloue III, 2. Do 1. a g n a t o r u m tutela I, 15. Quibus a l i e n a r e licet v. non 11,8. D e a. p. a r r o g a t i o n e m III, 10. (10.). D e 1. A q u i 1 i a I V , !(. D e assignatione libertor. I l l , 8. (9 ). D e Atiliano tutore, et e o , qui e x 1. lulia et T i t i a dabatur I , 2 0 . D e auctoritate tutorum I, 2 1 . D e bonorum possess. I l l , 9. (10.). D e capitis minutione I, 16. D e . . SC. CI a u d i a n o n i , 12.(13.). D e codicillis II, 25. D e gr. c o g n a t i o n i s I I I , 6 . D e succ. c o g n a t o r u m III, 6. D e consensu obligationeIII,22.(23.). D e curatoribus I, 23. Deobl.q. e x d e l i c t o nasc.IV,l. D e divisione stipulationum I I I , 18. (19 ). ( D e . . d o m i n i o II, ».). D e donationibus II, 7, D e duobus reis stipulandi et promitteniti III, 16. (17.). D e empttone et venditione III, 2 3 . (2i.>. D e e o , euf lihertatis c a u s a bona addicuntur I I I , 11. (12.). D e exceptionibus I V , 13. D e excusationibus tutorum v e l c u ratorum I, 25. D e exheredatione liberorum II, 13. D e 1. F a l c i d i a II, 2 2 .

D e fldeicommissariis hereditatibus (et ad S C . Trehelliammi) I I , 23. D e fideiussoribus I I I , 20. (21.). D e fiduciaria tutela I, 19. D e I. F u r i a Can. s. I, 7. D e gradibus cognationis III, 6. D e u. et h a b i t a t i o n e I I , 5. D e a c t i o n . , q. ad h e r e d e s . . trans. I V , 12. D e heiedibus instituendis II, 14 D e liereditatibus, quae ah i n t e state! deferuntur III, 1. D e heredum qualitate et different i a I I , 19. D e h i s , per q. agere possunius IV, 10. D e h i s , qui sui vel alieni iuris sunt I, 8. ( D e h i s , quibus permissiim est, tutores dare I, 1». S- 3.). D e r. i n c o r p o r a i i b u s II, 2. D e ingenuis I, 4. D e iniuriis I V , 4. D e inoflicioso testamento II, 18. D e inteidicti.s I V . 15. D e h e r e d . , q. all i n t e s t a t o d. I l l , 1. D e inutil. stipulationibus I I I . 19. (20.) D e . . 1. u l i a e t T i t i a I, 20. D e iure naturali et gentium et CiV. I; 2. D e iure personarum I, 3. D e h . , q. s. v. a. i u r i s s. I, 8. D e iustitia et iure I, 1. D e legatis II, 20. D e lege Aquilia I V , 3 . D e l e g e F a l c i d i a II, 22. D e l e g e F u r i a Can. sublata I , 7. D e . . l e g e l u l i a et T i t i a I, 2 0 . D e legitima agnatorum successione

ni, 2.

De De De De De De De

legitima agnatorum tutela 1 , 1 5 . legitima parentum tutela I, 18. legit ima patronorum tutela 1 , 1 7 . libertinis I. 5. assign, l i b e r t o r u m III, 8. (9.). succ. l i b e r t o r u m III. 7. (8.). literaruni obligationelll,21 .(22.).

204

Index titulohum.

De loc,ninne el conductione III, slate est, negolium gestuni esse 24. (25.). die. IV, 7. Ile mandalo III, 26. (27.). De rebus incorporalibus II, 2. Q., q. ex I'., in ail um it t ere n. Qu. ni. re contr. obi. Ili, 14. (15.). p. I, 6. De d. re is slip, et proni, in, De militari testamento II, fi. 16. (17.). De noxalilius actionibus IA', 8. De replicai ionibus IV, 14. De nuptiis I, 10. De rerum divisione (et acquirendo De obligalionibus III, 18. (14). ipsarum dominio) II, 1. De consensu obligalione 111,22.(23.). De satisdationibiis IV, 11. De obligationibus, quae ex delieto De satisdal. tutorum vel curatonascunlur IV, 1. rum I, 24. De obligationibus, quae quasi ex De .. senatusconsul I o Claud. delieto nascuntur IV, 5. Ili, 12. (23.). De obligationibus quasi ex con- De SCIo Orpliitiano III, 4. tractu 111, 27. (¡88.). De scio Tertulliano in, 3. De officio iudicis IV, 17. (..ad s e t urn Trebell. II. 23.). De SC. 0 r p li it iano HI, 4. (He serv. cognatione ITI, 6. 10. I)e 1. paren tu ni tut. I, 18. (Ili, 7.).) De pai ria polestale I, !). De servilulibus II, 3. Del. p a 11 o ii o i ii in tutelai, 17.De slip, nervorum III, 17. (18.j. Si q. p a il p e r ie ni f. d. IV, 9. De singulis rebus per fideicomDe perpetuili etlemporalibusactiomissum relict is II, 24. nibus, et quae ad lieredes vel in Si quadrupes pauper, fecisse die. lieredes nauseimi IV, 12. IV, ». De i. p e rs o n a r u m I, 3. De socielale III, 25. (26.). Per quas personas nobis acquiri- De slipulatione servor.III, 17. (18.). tur II, 9. De p. substitution e II, 16. Per quas personas nobis obligatio De v. s u lis t i t ut ione II, 15. acquirifur III, 28. (29 ). De successione cognalorum III, 5. De poena leniere litigautiuiu IV, 16. De successione libertorum 111,7.(8.). De p. potesIal e I, 9. De successionibus sublalis, quae Q. c. eo, q. in al. pot estate e., fiebanl per honorum vendilionem netrof. tiesluin e. die. IV, 7. et ex SCto Claudiano III, 12. (13.) y. m i potestatis solvilurl, 12. De li., q. s u i v. alieni iuris s. 1,8. De u. el I t pra escripti o'nl- De suspect is tutor, vel curator. 1,26. De p. temere litig. IV, 16. lius 1!. fi. De.. t e m p o r a li b u s act. IV. 12. De piibiicis imliciis IV, 18. De pupillari siilistitutione II, 16. De SC. Tertulliano III, 3. De oblig. quasi ex contractu De testamenlis ordinandi* II, IO. (De liis, quibus permissum est, IH, 27. (28.). tutores dare I, 13. S- •> ' •)• De obligat., q. quasi ex deliQ. ni. l e s t am. i n f i r m a n t u r eto il. IV. 5. II, 17. Qui dari tut. lesi am. possunt I, 14. Qui, quibus ex causis, manumit- Qui d. tutores t e s t a m e n t o p. I, l i . tere noil possunt I, 6, Quibus alienate licet, vel nonll,8. Q. m. oblig. t o 11 i I li r III, 29. (30.). (Quibus ex causis manumiltere non (..ad SC. T r e b e 11 i a n u in 11.23.). licet I, 6.). Q. m. t u t e l a finitur 1, 22. Quibus ìnodis ius potestatis solv. De auct. tutorum I, 21. I, 12. De tutelis I, 13. Quib. mod. oblig. lollitur III, 29.(30.) De verborum obligat. Ili, 15. (16.). Quib. mod. re contrail, obi. in, De e. et v e n d i t i o n e III, 23. (24Ó. 14. (15.). De vi honorum raptormn IV, 2. Qiiib. mod. leslani. infirmanturll.17 De usucapionibus et ;ongi temp, Quibus uiodis tutela finitur I, 22. praesciiptioiiibus lì, 6. Quibus non est permissum, testa- De usti et liabitatioiic II, 5. De usufractu II. 4. menta facet e II, 12. Quod Clini eo, qui in aliena pote- De vulgati substitution« 11, 15.

INDEX

P A R A G R A P H O R U M.

I n hunc i n d i c e m , ne eius opem in citatiouibus veterum frustra r e q u i r a s , praeter nostros, i. e. Golliofrediaiiarum et Cuiaciginaium e d i t i o num, paragraphos, eos quoque contulimus, qui in Chappuisianis rubro signo nntantur. Eos a u t e m , qui in hisce solis occurrunt, in nostrae sc. editionis paragrapliis mediis incipientes, uncinis inclusimus. A b hostibus I , 20, 2. ( A b o l i t a est enim II, 6, 7.). (Accessit deinde tertium I I , 10, i . ) . Accessit noviis r a s u s I I I , 11.(12.),pr. A c c i d i t aliquando I I , 8, pr. A c ne is quidem liac l e g e I V , 3, 8. A c ne piurimi quidein I V , 3, 15. ( A c prius dispiciamus I , 8, pr.). Acquiritur nobis nun solum I I , 9, pr. ( A c t i o autem nihil I V , 6, pr.). A c t ¡ones autem de peculio I V , 6, 10. A r l i o n u m autem quaedamIV 7 , 6, 88. A d certum fempus I , 14, 3. A d e m p t i o iegatorum I I , 21, pr. A d e o autem familiaritatem ali— quam I I I , 24. {25.1, 3. ( A d l m c autem et I I I . 9. (10.), 2.). A d i p i s c e n d a e p o s s e s s i o n i s I V , 15,3. A d legitimam successionem III, 2 , 8 . A d m o n e n d i aulrni I. 12, 7. A d m o n e n d i tarnen III, 1, 13. A d o p t i o aulem I, I I , I . ( A d o p l i o enim I , I I , 4 ) . A d o p t i v i liberi I I , 13, 4. ( A d versus sacratissimum autem I I , H, 14.) A e d i b u s denique legatis I I , 20, 19, A e i i u e si agat I V , 6, 2. A e q u e si debitor I V , 13, 4. A W n i t a t i s quoque I, 10, 6. A g o a t i o n i s quoque III, 6, 8. A l i a deinde l e x I V , 18, 6. A l i a causa est I I , I , 48. A l i a e autem donatione« I I , 7, 2. ( A l i a e autem sunt I V , 6. 3.). ( A l i a insuper multa I I , 7, 2.). A l i a m vero bonorum I I I , 9. (10.) 4. (6.). A l i a sane causa IT, 1, 21. A l i e n s autem causa I I I , 26.(27.), 3. ( A l i e n a , veluti I V , 10, pr.). (Alienus quoque servus I I , 14, 1.). ( A l i e n u s servus I I , 14, pr.) A l i i s quoque I I , 6, 6. ( A l i o q u i n , quam I V , 13, 6 ) . A l i o q u i , si adlmc I, 10, 7. ( A l i o q u i n , si eum I I , 13, pr.).

( A l i o q u i n , si intra I V , 13, 10.). A l i o q u i u , si ita III, 23. (24.), 1. A l i o quoque modo II. 17, 4. ( A l i q u a n d o (autem) etiarn I V , 1,10.) A l i q u a n d o autem evenit I , IO, 13. A l i q u a n d o e l i a m furtiva I I , 6, 8. A l i q u a n d o etiam suae I V , I , 10. A l i q u a n d o tamen neque 111,9.(10 ), I . A l t e r i slipulari I I I , 19, 19. (80.). A m o t i s quoque I I I , 6, l i . (18.). A i i i m a l i u m nomine I V , 9, pr. A n s e r v o heredis I I , 20, 32. A n t e Augusti tempora II, 25, pr. A n t e heredis l i , 20, 34. A p p e l l a i n u s autem I V , 6, 15. A p p e l l a n t u r autem I V , 13, 8. (7 ). A p i u m quoque I I . I . 14. A p u d Catoneiu 1, I I , 12. (Aquaeductus est Ius 11, 3, pr.). ( A t adversus I V , 16, I ). ( A t e x contrario II. 8, 2.). A t M , qui emancipati 1(1, I , 10. ( A t (insula) in flumine I I , I , 28.). ( A t is, qui utendum I I I , 14. (15.), 8.). ( A t q u i patrono I. 19, pr.). ( A t qui per I, 15, 1.). A t r o x ¡muria I V , 4, 9. ( A t si is, qui pittxit I I , 1, 34.). A t si ita s t i p u l e r à III, 15.(16.), 3. ( A t si quis in alieno I I , I , 39.). A t si quis r e m I I I , 19. (20.), 1. A u c t o r i t a s autem I , 21, pr. ( B e l l a etenim I, 2, 2.). Caecus autem I I , 12, 4. Capite tertio de omni I V , 3, 13. Caput secunditm l e g i s A q u i l i a e l V , 3, 12. C e r l a e autem 1, 1-1, 4. ( C e r t e illud I I , 1, 30.). Certe qui nullam operam I V , 1.(12.) ( C e r v o s quoque quidam I I , I , 15.). ( C e t e r a e quoque res l i , 4, 2.). Ceteri, qui teslatoris I I , 19, 3. C'eternili dubium non est I V , 7, 5. Ceterum inter masculos III, 2, 8.

206

INDEX

PARAGRAPHORUM.

Celerum placuit IV, 3, 16. Ceterum sciendum est IV, 9, 1. (Celerum si genitalis IV, 9, pr.). (Ceterum si ut II, 11, 1.). Civilia (enim) autem iura II, 1 , 1 1 . Codicillis autem hereditas II, 25, 2. Codicillos autem II, 25, 3 . Communem servum I I I , 28. (29.), 3 . Communes sunt III, 18. (19.), 4 . (Comparatae IV, 13, pr.). Compensationes quoque IV, 6, 3 9 . Conceptum furtum IV, 1, 4 . Condiciones, quae III, 15 (16.), 6. Conductor omnia III, 24. (25.), 5 . Consensu fiunt III, 22. (23.), pr. Consequens est 1, 26, 3. Constat autem I, 2, 3 . Constituilur an I em II, 4, 2. Contra autem II, 8, 1. (Contra quoque I V , 6, 2.). Convent ionales sunt III. 18. (19.), 3. Corporales hae II, 2, 1. Creditor quoque I I I , 14. (15.), 4. (Ctii similis IV, 5, 1.). (Cuius enim I, 10, 3.). (Cuius rescripti I, 8, 2.). Cum autem ad I, 16, 7. Cum autem emptio III, 23. (24.), 3. Cum autem tinitus II, 4, 4. Cum autem impubes I, 1 1 , 3 Cum autem in compluribus 1 , 1 3 , 4 . Cum autem ingenuus I, 4, 1. Cum autem is I, 12, 1. Cum autem quaeritur, an HI, 1 . 7 . (Cum autem quaeritur, quantum IV, 7, 4.). Cum autem ratio II, 22, 3 . (Cum enim l e x II, 8, pr.). (Cum enim olim II, 22, pr.). (Cum eo quoque I V , 6, 40.). (Cum erat incivile I, 25, 13.). Cum ergo certus I, 6, 7. (Cum el agnatos I, 17, pr.). (Cum e t i a m e i u s II, 14, 2.). Cum e x aliena II, 1, 26. Cum expositum I V , 1, pr. Cum filius III, 1, 6 . Cum igitur plures III, 9. (10.), 4. (8.). Cum igitur pupillorum I, 20, 7. Cum in suo solo II, 1, 29. (Cum lege regia I, 2, 6.). (Cum lion I. 6, 2.). ('unique antea III, 9. (10.), 4. (5.). Cumque lioc Prooem. § . 3 . Cum quis sub III, 19. (20.), 25. (Cum satis absurdum I I I , 2, 7.). (Cum satis fuerat I, 7, pr.). (Cum sit incivile I, 25, 13.). Cum vero tuam II, 1, 12. Curare autem IV, 6, 3 2 .

Damni iniuriae I V , 3, pr. Dantur autem I, 23, 1. Dari autem I . 14, pr. Datum est I, 26, 1. Datur autem haec III, 8 . (9.), 2 . Datus autem I . 25, 17. De constituta IV, 6, 9. (Defuncti autem I, 25, pr.). De hereditatibus autem II, 5, 6 . D e his autem II, 9, 4. D e ilia sane III, 25. (26.), 2. Pennine et si II, 11, 5. D e ordine IV, 15, 8. D e pecunia IV, 6, 9. Desinunt autem I, 22, 6. (Dictum est autem I, 12, 5.). (Directo autem II, 24, 2.). Diutina possessio II, 6, 12. Dominus, noxali IV, 8, 3. (Donationum autem II, 7, pr.). (Dum tamen a villis II, 1, 1.). (Duo pluresve III, 16, pr.). Duorum autem I, 10, 4 . Eadem Iiaeo III, 1, 12. Eadem iriterveniunt IV, 17, 5. Eadem lege I, 6, 4. Eadem oratione II, 17, 8. (7.). Eadem ratione praetor IV, 7, 2. E a quoque res II, 20, 7. ( E a s vero exceptiones IV, 1 3 , 1 1 . ) E c c e enim, cum III, 10. (11.), 1. E c c e enim iusiurandum IV, 16, 1. (Ecce plerumque I V , 6, 3.). Edicto divi Marci II, 6, 14. ( E i , qui tuo III, 19, 4.). (Ei v e r o , qui II, 1, 3 5 ) . E i u s , qui apud II, 12, 5. (Eius vero mulieris I, 10, 3.). Emancipati autem III, 1, 9. Emancipates liberos II, 13, 3 . Emptio et venditio III, 23. (24.), pr. Emptio tam sub III, 23. (24.), 4. (Enimvero tutor I, 26, l a ) . (Eo amplius II, 4, 3.). Eodem numero sunt II, 2, 3. (Eo enim ipso I, 17, pr.). (Eos etiam, qui III, 5, 2.). Erant ante III, 12. (13.), pr. E r a t et e x III, 12. (13.), 1. E r a t olim et II, 7, 4. Ergo noil omnes I, 10, 1. Ergo si quidem II, 2:i, 6. Error autem U, 6, 11. ( E s t autem alluvio II, 1, 20.). E s t autem capitis I, 16, pr. (Est autem casus n , 14, pr.). E s t autem litus II, 1, 3 . (Est autem prodita III, 29, 2.). E s t autem tutela I, 13, 1

Index paraoraphorum. Est et alia I, 19, pr. Est et aliud II, 7, 3. Est et alterius m , 10. ( I I . ) , pr. Est etiam aliud II, 7, pr. (Est etiam prohibit! IV, 1, 4.). Est et inter IV, 16, 10. Est prodita III, 29. (80 ), 2. (Est tamen casus II, 14, pr.). (Et ad exemplum II, 7, 2.). (Et bellicos Prooem. S- !•)• (Et certa quaedam II, 20, 2.). (Et constat, eos I, 25, pr.). Et contra quoque IV, 6, 2. (Et convenienter scilicet II, 9, 8.). (Et convenienter, si II, 5, 2.). (Et cum lioc placitum II, 6, pr.). Et cum quaesitum II, 22, 1. (Et cum quibusdam I, 11, 3.). (Et cum retro II, 7, 2J. Et cum sacratissimas Prooem. $.2. (tit cum super II, 22, pr.). (Et cum uxore II, 5, 2.). (Et dedititios quidem I, 5, 3.). (Et e contrario potest II, 14, 5.). (Et e contrario, si I, 4, pr.). (Et eorum utilitati II, 6, 7.). (Et ex diverso II, 14, 7.). (Et exquiritur causa I, 11, 3.). (Et liaec aileo vera I, 10, 1.). (Et ideo constat I, 10, 2.). (Et ideo constitutionem II, 6, pr.). (Et in eo par II, 13, 1.). (Et inhumanum II, 9, 2.). Et in Neronis quidem II, 23, 4. (Et in summa II, 7, 1.). (Et invenimus viam II, 7, 4.). (El is quidem III, 14, 2.). Et ita rescripto III, 11. (12.;, 1. (Et lege autiqua II, 13, 5.). Et libertas I, 3, 1. Et licet post III, 1, 8. (Et mortuo eo III, 2, 4.). (Et multo magis II, 10, 11.). Et non ineleganter I, 2, 10. (Et novissimo loco II, 15, pr.). (Et omnes libertos I, 5, 3.). (Et omnes quidem 1, 26, 2.). Et plures II, 15, 1. (Et pcssunt quidem I, 26, 2.). (Et post multam II, I, 25.). (Et praeterea I, 12, 6.). (Et primo loco m , 9. (10.), 3.). Et quae supra III, 24. (25.), 1. (Et quasdam donationes II, 7, 2.). Et quia prima II, 23, 12. (Et quia sive IV, 7, pr.). Et quidem natural! II, 1, 1. (Et quidem quemadmoduml, 12, pr.) Et quidem si nihil III, 25, (26.), 1. Et qui potestatem I, 25, 3.

207

(Et quod in castris II, 11, 3.). Et quod ñeque I, 12, 10. (Et ruptum quidem II, 17, 3.). (Et servus , qui I, 6, 5.). (Et si creditori suo III, 19, 20.). (Et si ex disparibus II, 15, 2.), (Et si liereditas IV, 17, 2.). Et si in rem IV, 17, 2. Et si intra hoc III, 9. (10.), 5. (Et si plures sirie II, 14, 6.). Et si plures unciae n , 14, 8. Et si rursus ea IV, 14, 2. Et si talis persona« I, 10, 1. (Et si unum tantiwi II, 14, 5.). Et stipulandi III, 16. (17.), pr. Et tam filium I, 11, 6. (Et tune ex edicto I, 12, 6.). Et unumhominem et plures II, 14,4. (Et vix receptum n . 5, 2.). (Eum, qui surdus II, 19, 7.). Eum quoque, cui II, 23, 11. Eum quoque, qui IV, 6, 40. (Examen quoque II, 1, 14.). (Excepta sola IV, 6, 30.) Exceptiones autem I V , 14, 4. (Exceptis bis II, 12, pr.). Ex condicionan III, 15. (16.), 4. E x contrario II, 20, 14. Excusantur autem I, 25, pr. Ex diverso, herede II, 20, 33. Ex diverso, si quis II, 1, 30. Ex duobus reís III, 16. (17.), 2. Ex eadem lege I, 17, pr. (Exemplo ceterorum I, 25, pr.). Exemplo patronorum I, 18, pr. Ex eo autem II, 17, 7. (6.). Exhibitoria sunt IV, 15, 1. E x his illud I. 4, pr. Ex his itaque II, 9, 5. (Ex his modis II, 6, pr.). Ex hoc tamen IV, 3, 14. Ex liuiusmodi in, 16. (17.), 1. Ex maleliciis servorum IV, 8, pr. Ex maleficiis vero IV, 6, 18. Ex non scripto I, 2, 9. Expositis generibusIII, 28.(29.), pr. (Exposuimus summatim II, 5, 6.). Ex quibusdam iudiciis IV, 16, 2. Ex quibusdam tamen III, 27. (28.), 7. Extrañéis autem II, 19, 5. Extratieo vero II, 16, 9.

(Favos quoque II, 1, 14.). Feminae quoque 1, 11, 10. Ferae igitur II, 1, 12. Fideiussores ita III, 20. (21.), 5. Fideiussor et praecedere III, 20. (21.), 3. Fideiussor non (antumin,20.(21.),2. Filiusfamilias I, 12, 4.

208

INDEX

PARAGRAPHORCM.

Finitur autem II, 4, 3. Flumiiia autem II, 1, 2. Fratris vel I, 10, 3. Fructuarius vero II, 9, 4. Fiierat et antea IV, 6, 29. (Furiosi autem II, 12, I.). Furiosi quoque I. 23, 3. Furiosus nullum III, 19. (20 ), 8. Furiosus vel minor I, 14, 2. Furti actio IV, 1, 19. (21.). Furti autem IV, 1, 13. (15.). Furlivae quoque II, 6, 2. Furtorum autem IV, I, 3. Furtum aulem (it IV. 1, 6. Furtum autem vel IV, I, 2. Furtum est contractatio IV, 1, 1. Gallinarum et auserum II, 1, 16. Generaliter injuria IV, 4, pr. Graece (ideiussor III, 20. (21.), 7. (Habent autem II, 14, 5.). Hactenus ostendlsse III, 6, 7. Hactenus tantisper II, 9, 6. Haec actio IV, 4, 12. (Haec autem actio IV, 9, pr.). (Haec autem omnia IV, 16, 1.). Haec constitutio III, 11. (12.), 6. Haec de servitutibus II, 5, 6. Haec exempli causa IV, 13. 6. (Hae mortis causa II, 7, l.). Heredes autem II, 19, pr. Hwedes instituere II, 14, pr. Heredilas plerumque II, 14, 5. Heres et pure II, 14, 9. Heres quoque III, 27. (28.), 5. (Hi enim, qui I, 25, pr.). ¿line ilescendit I, 2, pr.). Hi. qui in parentumIV, 1,12.(13.). Hi, quo.« numquam II, 14, 12. His autem verbis IVj 3, 9His generaliter I, 1, 2. Hi vero, qui I, 12, pr. Hoc amplius hae III, 29. (30.), 4. Hoc amplius interdum II, 1, 46. Hoc autem casu II, 17, 5. Hoc etiam addendum III, 2, 4. Hoc loco admonendi IV, 12, pr. Hoc loco et illud III, 5, 5. (4.). Hoc loco iiecessarium 111, 6, pr. Hoc quoque II, 9, 2. Hoc rescripto III, 11. (12.), 2. (Hoc tarnen capite IV, 3, 14.). (Hodie autem IV, 13, 10.). (Hodie tarnen IV, 15, 4.). Hos etiam III, 5, 2. (1.). (Huic aulem IV, 6, 33.). Huic proxima II, 20, 30. Huius studii I, I, 4. Idem et in milite I, 25, 14.

(Idem et in pluribus I, 24, I.). Idem iuris est de e» III, 27. (24).), 4. Idem iuris est, si quis IV, 13, 2. Idem iuris est, si r e m i l i , 19.(20.), 2 (Idem placet et de eo II, 9, 4.). (Idemque erit, si II, 14, 8.). Idemque iuris est I, 6 , 2. (Meo autem diximus I, 17, pr.). Ideo autem bae servitntes n , 3 , 3 . Ideo autem istis modisIII,22.(23.),l. (Ideo autem muros II, 1, 10.). (Ideo autem plus IV, 6, 33.). Ideo nos mediam I, 6. 7. (Ideoque cognosce ì, 8, 2.). (Ideoque .si anseres II, 1, 16.). (Ideoque sic a'ppellatur II, 19, 1.). (Ideoque si debitor II, 8, 2 ). (Ideoque si mulier II. 13, 1.). (Ideoque si. noxall IV, 17, 1.). (Ideoque statuimus II, 9, 2.). Ideo si noxali IV, 17, I. (Id P r i v i l e g i u m I I , 1 1 ,

1.).

(Idque eo maxime IV, 16, pr.). (Idque lege Iulia II, 13, 2 ). Igitur post Prooem. 4. Igitur cum quis IH 27. (28 ), 1. Igitui' in pupillari 11, 16, 2. Igitur liberi II, 9, 1. Igitur quartam II, 18, 6. lidem rescripserunt I. 25, 19. lisdem istis modis II, 5, pr. (Illis autem II, 11, pr.). IUud autem I, 12, 9. Illud certum e s t , ad III, 6, 10. Illud certum est serviles I, 10, IO. Illud expeditum est III, 25.(26.), 3. Illud in summa IV, 7, 8. Illud non ex rerbis IV, 3, 10. Illud palam est IV, 3, 14. Illud proprie IV, 7, 7. Illud proprium I, 11, 11. Illud quaesitum II, 1, 13. Illud quoque III, 26. (27.), 7. (Imo ulterius IV, 1, 3.). (Imperatore.« II, 17, 3.). Imperatoria«! maiest. Prooem. pr. (Imperatoris auctoritate I, 11, 1.). (Imperio magistrato* I, 11, 1.). Imperitia quòque IV, 3. 7. Impelu quoque IV, 3, 8. Impossibili* condicio n , 14, 10. Impuberes autem I, 20, 6. Impuberes non possunt I, 26, 4. (Io aliemim locum II, I, 9.). In bonae lìdei IV, 6, 30. In diiplum IV, 6, 23. In eas quoque I, IO, 2. In exlraneis II, 19, 4. In hac re olim III, 15. (16.), 1. (In bis autem animalibus II, 1,15.).

INDEX

PARAGRAPHORLM.

{In liis nutem casibus I V , 5, 3 ). On liis eniin I V , 6, 31.}. In omnibus autem I I I , 20.(21.), 1. In pecudum fruolu II, I , 37. In personam quuque [ V , 6, 8. I.I petenda a u l e m 111,9.(10.), 6.(10.). In plurimis I , 1 1 , 8 . In potestate itaque I , 8, 1. In polestate nostra 1, 9, pr. In primis line I I I . I I . (12 ), 3. In primis igitur I I , 23, 2. In quihus b r e v i t e r P r o o e m . § . 5. (In quihus tribus I V , 6, 20.). It)

Ill In In In In In

1 l l s i i c o l IIIII

II, 3,

2.

nervorum I, 3, 5. simplum agitur I V , 6, 22. stipulationibus I I I , 20. (21.), 8. s u m m a , quod I I I , 8. (9.), pr. summa sciendum est, d e l V , 4,10. summa sciendum est, mand. I l l ,

26. (27.), 13. summa sciendum e s t , q u a e s i tum I V , 1, 18. (20.). In testibus autem I I , 10. 9. (Incertis autem I I , 20, 25.). Incerlis v e r o I I , 20, 25. Incorporates auteni I I , 2, 2. Ineenuus est I, 4, pr. Inimicitiae I, 25, I I . Iniuria autem committitur I V , 4 , 1 . Injuria autem occidere I V , 3, 2. I n s u l a , quae I I , 1, 22. luterdum autem et I, 23, 5. Interdum autem licet I I I , I , 4. Interilum etiam liberorum I V , 1, 9. Inlerdum etiam sine I I , 1, 44. Interdum evenit I V , 14, pr. luterdum furli I V , I , 11. (Interdum quoque I V , 1, 11.).