T. Livii Ab Urbe Condita Libri: Pars 2 [Editio stereotypa., Reprint 2022] 9783112683583

Citation preview

T. L I V I I

AB URBE CONDITA LIBRI. R E C O G W O V I T I M M A N U E L

B E K K E R U S .

SELECTAS

DOCIOKUM

VIRORUM

IN

USUM

NOfkS

SCHOLARUM

ADOIDI7 M.

F.

E.

R A

R E C T O E SCHOLAS

K il i t io

S C H I

G

3CH N E EDERüENf.IS.

s t e r e o t y j) a.

Pars

IL

B E R O L I N I G.

Reimer,

mdcccxxix.

T. AB

U R B E

L I Y I I

C O N D I T A

L I B E R

XXI.

EPITOME. In Italiam belli Punici secundi ortus narrator, et Hannibalis Poenorum duels contra foedus per Iberum amnem transitu«, a quo Saguntum, sociorum populi Romani civitas , obsessa octavo mense capta est. de quibuä iniurìis missi legati ad Cartliaginienses qui quererentur. cum satisfacere nollent, bellum iis indictum est. Hannibal superato Pyrenaeo saltu per Gallias, fusis Volcis qui obsistere conati erant, ad Alpes venit, et laborioso per eas transitu, cum montanos quoque Gallos obvios aliquot praeliis reppulisset, descendit in Italiam, et ad Ticinum amnem Romanos equestri praelio fudit, in quo vulneratimi P. Cornelium Scipionem protexit filius, qui Africani postea nomen accepit. iterumque exercitu Romano ad flumen Trebiani fuso Hannibal Apenninum quoque, per magnam militum vexatiortem propter vim tempegtatura, transiit. Cn. Cornelius Scipio in Hispania contra PoeBoa prosperà pugnavit, duce bostium Magone ' ) capto.

I n parte operis mei licet mihi praefari quod in principio summae totius professi plerique sunt rerum scriptores , bellum maxime omnium memorabile , quae u n quam gesta sint, me seripturum, quod Hannibale duce Carthaginienses cum populo Romano gessere. nam n e que validiores opibus ullae inter se civitates gentesque contulerunt arma, neque his ipsis tantum unquam v i rium aut roboris fuit, et haud ignotas belli artes inter s e , sed expertas primo Punico conserebant bello, et adeo varia belli fortuna ancepsque Mars f u i t , ut p r o pius periculum fuerint qui vicerunt. odiis etiam prope maioribus certarunt quam v i r i b u s , Romanis indignantibus quod victoribus vieti ultro inferrent arma, Poenis quod superbe a v a r e q u e c r e d e r e n t imperitatum victis i ) immo H a n n o ne, a) Maxime Livium de Thucydide ( I , 1 . ) cogitasse, monet DRAKEMB. b) Propter Sardiniam aliasque maris inediterr. inA

2

LIBER

XXI.

esse, fama etiam est Hannibalem annorum ferme novem, pueriliter blandientem patri Hamilcari ut duceretur in Hispaniam, cura perfecto Africo bello exercitum eo traiecturus sacrificaret, altaribus admotum, tactis sacris iureiurando ') adactum se , cum primum posset, hostem fore populo Romano, angebant ingentis spiritus virum Sicilia Sardiniaque amissae : nam et Siciliani nimis celeri desperatione rerum concessam, et Sardiniam inter motum Africae fraude Romanorum, stipendio etiam in2 super imposito, intereptam. bis anxius curis ita se Africo bello , quod fuit sub recentem Romanam pac e m , per quinque annos, ita deinde novem annis in Hispania augendo Punico imperio gessit, ut apparerei maius cum quam quod gereret agitare in animo bellum, et si diutius vixisset, Hamilcare duce Poenos arma Italiae illaturos fuisse, quae Hannibalis ductu intulerunt. mors Hamilcaris peropportuna et pueritia d ) Hannibalis distulerunt bellum. medius Hasdrubal inter patrem et filium octo ferme annos imperium obtinuit, ilore aetatis, uti ferunt, primo Hamilcari conciliatus, gener inde ob altam indolem provecto 2 ) annis adscitus, et quia gener erat, factionis Barcinae e ) opibus, quae apud milites plebemque plus quam modicae erant, haud sane voluntate principum, imperio potitus 3 ). is plura Consilio quam vi gerens, hospitiis regulorum magis conciliandisque per amicitiam principum novis gentibus quam bello aut armis rem Carthaginiensem auxit. ceterum niliilo ei pax tutior fuit : barbarus eum quidam palam, ob iram interfecti ab eo domini, obtruncavit ; comprehensusque ab circumstantibus haud alio quam si evasisset v u l t u , tormentis quoque cum laeeraretur, eo 2) p r o v e c t o a n n i s Lipsius: codiccs p T o f e c t o a n n i j } p r o f e c t o a n i m i , p x o f e c t i i s a n i m i . 3) i n i m p e r i o p o s i m s Fior.

sulas, a Romanis per pacem siili ereptas. c) Pòlyb. Ili, 11; Corn. Nep. vit. Hannib. 2 ; Liv. X X X V , 19. d) Necesse est. Hannibalem inoriente patre non minorem octodecim annis fuisse. IJiiAKENB. e) Ab Hamilcare, qui Barcae cognomine utebatur, itu appellata est.

LIBER

3

XXI.

fuit habitu oris ut superante laetitia dolores ridentis etiam speciem praebuerit. cum hoc Hasdrubale, quia mirae artis in sollicitandis gentibus impevioque suo iungendis luerat, foedus renovaverat popnlus Romanus, ut linis utriusque imperii esset amnis Iberus , Saguntinisque mediis inter imperia duorum populorum libertas servnretur. in Hasdrubalis locum haud dubia res fuit 3 quin praerogativam militarem, qua extemplo iuvenis Hannibal in praetorium delatus imperatorque ingenti omnium clamore atque^issensu appellatus erat, favor etiam plebis sequeretur. hune vixdum puberem Hasdrubal litte— ris ad se arcessierat ; actaque Tes etiam in senatu fuerat, Barcinis nitentibus ut assuesceret militiae Hannibal atque in paternas succederet opes. Hanno , alterius factionis princeps , "et aecjuum postulare videtur" inquit "Hasdrubal ; et ego tamen non censeo, quod petit, tribuendum." cum admiratione tam ancipidis 6 ) sententiae in se omnes convertisset, " florem aetatis " inquit " Hasdrubal , quem ipse patri Hannibalis f u e n d u m p r a e b u i t , iusto iure eum a fdio repeti censet. nos tamen minime decet iuventutem nostram pro militari rudimento assuefacere libidini praetorum. an hoc timemus, ne Hamilcaris filius nimis sero imperia immodica et regni paterni speciem videat, et cuius regis genero hereditarii sint reheti exereitus nostri, eius filio parum mature serviamus ? ego istum iuvenem domi tenendum, sub legibus, sub magistratibus docendum vivere aequo iure cum ceteris censöo, ne quandoque parvus hic ignis incendium ingens exsuscitet. " pauci, ac ferme optimus quisque, Hannoni assentiebantur : sed ut plerumque fit, maior pars meliorem vicit. missus Hannibal in Hispaniam primo statim adventu omnem e x ercitum in se convertit. Hamilcarem iuvenem redditum sibi veteres milites credere ; eundem vigorem in vultu vimque in oculis, habitum oris lineamentaque intueri. £) Priorem militum sententiam s. creationem. g) Ambigli ae, cum altera ex parte aequa, et pvoinde admittenda, altera tamen ex parte non admîttenda aiceret postulata, h) Corn. Nep. vit. Iiamilc. 3 .

A 2

4

LIBER

XXI.

dein brevi effecit ut pater in se minimum momentum •) ad favorem conciliandum esset, nunquam ingenium idem ad res diversissimas, parendurn atque imperandnm, habilius fuit. itaque haud facile decerneres utrum imperatori an exercitui carior esset : neque Hasdrubal alium quemquam praeficere malie,' ubi quid fortiter ac strenue agendum esset ; neque milites alio duce plus confìdere aut audere. plurinium audaciae ad pericula capessenda, plurimuin consilii inter ipsa pericula erat, nullo labore aut corpus fatigari aut animus vinci p o terai. caloris ac frigoris patientia par ; cibi potionisque desiderio naturali 1 '), non voluptate modus finitus; vigiliarum somnique nec die nec nocte discriminata t e m pora. id quod gerendis rebus superesset, quieti datum ; ea neque molli strato neque silentio arcessita : multi saepe militari sagulo opertuin, humi iacentem inter custodias stationesque militum conspexernnt. veütitus nihil inter aequales excellens : arma atque equi conspiciebantur l ). equitum "peditumque idem longe primus erat, princeps in praelium i b a t , ultimus conserto *) praelio excedebat. has tantas viri virtutes i n gentia vitia aequabant, inhumana crudelitas, perfidia plus quam P u n i c a , nihil v e r i , nihil sancti, nullug deum m e t u s , nullum iusiurandum , nulla religio, cum hac indole virtutum atque vitiorum triennio sub Hasdrubale imperatore m e r u i t , nulla re quae agenda v i dendaque magno futuro duci esset praetermissa. 5 Ceterum ex quo die dux est declaratus, velut Italia ei provincia m ) decreta bellumque Romanum m a n datum esset, nihil prolatandum ratus, ne se quoque, ut patrem Hamilcarem , deinde Hasdrubalem , cunctantem casus aliquis opprimeret, Saguntinis inferre bellum statuit. quibus oppugnandis quia haud dubie Romana 4.) c o u f e c t o nonnulli, i ) Ila Iustinus X I I I , 6. Olympias, i n q u i t , mater A l e x a n d r ì , n o n m e d i o c r e m o m e n t u m p a r t i u m . G R O K O V . k ) Prout naturae necessitai postulabat. 1) Conspicua erant; sic alio loco c o n s p e c t u m e s s e pro excellere d i x i t . S i o o v . ni) T e r r a , in qua bellum administraret.

LIBER

XXI.

5

arma movebantur, in Olcadum fines prius (ultra I b e rnai ea gens in parte magis quam in dicione Carthaginiensium erat) induxit exercitum, ut non perisse S a guntinos , sed rerum serie , finitimis domitis gentibus, iungendoque ") tractus ad id bellum videri posset. Cart e i a m 5 ) urbem opulentam, caput gentis eius, expugnat diripitque. quo metu perculsae minores civitates, stipendio imposito, imperium accepere. victor exercitus opulentusque praeda Carthaginem novam in hiberna est deductus. ibi large partiendo praedam stipendioque praeterito cum fide exsolvendo cunetis civium suorum sociorumque animis in se fìrmatis, vere primo in Vaccaeos promotum bellum. Hermandica et Arbocala urbes 6 ) vi captae. Arbocala et virtute et multitudine oppidanorum diu defensa, ab Hermandica profugi exsulibus Olcadum , priore aestate domitae gentis, cum se iunxissent, concitant Carpetanos ; adortique Hannibalem regressum ex Yaccaeis haud procul Tago ilumine agmen grave praeda turbavere. Hannibal praelio abstinuit ; castrisque super ripam positis, cum prima quies silentiumque ab hostibus f u i t , amnem vado trai e c i t , valloque ita producto ut locum ad transgrediendum hostes haberent, invadere eos transeúntes statuit. equitibus praecepit u t , cum ingressos aCjunm viderent, adorirentur. peditum agmen in ripa e t 7 ) elephantos (quadraginta autem erant) disposuit. Carpetanorum cum appendicibus Olcadum Vaccaeorumque centum millia fuere, invida acies, si aequo dimicaretur campo, itaque et ingenio feroces et multitudine f r e t i , et quod metu cessisse credebant hostem, id morari victoriam rati quod interesset amnis, clamore sublato passim sine ullius imperio, qua cuique proximum e s t , in amnem ruunt. et ex parte altera ripae vis ingens equitum in flumen immissa, medioque alveo haudquaquam pali certamine concursum, quippe ubi pedes instabilis ac J ) A l t h a c a m Sigoniiu e Polybio. 6) u r b e s } c a t t o T u m u r b e s pleriqíie. 7 ) e t G r o u o v i u s addidit. n ) Iungendi (terras finítimas cum imperio CartKag.) studio, O) CTIUUI fctaudi locum, non. b a b e n t .

6 L I B E R XXI, a. U.c. 534. vix vado fiäens vel ab inermi equite, equo temere acto, perverti posset, eques corpore armisque liber, equo vel per medios gurgites stabili, cominus eminusque rem gereret. pars magna flumine absumpta ; quidam verticoso amni delati in hostes ab elephantis obtriti sunt, postremi, quibus regressus in suam ripam tutior fuit, ex varia trepidatione cum in unum colligerentur, priusquam ex tanto pavore reciperent animos , Hannibal agmine quadrato amnem ingressus fugam ex ripa fecit P) , vastatisque agris intra pancos dies Carpetanos quoque in deditionem accepit. et iam omnia trans Iberum praeter Saguiltinos Carthaginien6 sium erant. cum Saguntinis bellum nondum erat, ceternm iam belli causa certamina cum finitimis serebantur, maxime Turdelaois. quibus cum adesset idem qui litis erat sator i), nec certamen iuris sed viin quaeri apparerei, legati a Saguntinis Romain missi auxilium ad bellum iam haud dubie imminens orante», consul e s r ) tunc Romae erant P. Cornelius Scipio et T i . Sempronius Longus, qui cum legatis in senatum introduces de re publica rettulissent, placuissetque mitti legatos in Hispaniam ad res sociorüm inspiciendas, quibus si videretur digna causa, et Hannibali denunciarent ut ab Saguntinis sociis populi Romani abstiner e t , et Carthaginem in Africani traiicerent ac sociorum populi Romani querimonias deferrent, hac legatione decreta necdum missa, omnium spe celerius Sagrintum oppugnali allatum est. tunc relata de integro res ad senatum, et alii provincias consulibus Hispaniam atque Africam decernentes terra marique rem gerendam censebant ; alii totum in Hispaniam Hannibalemque intenrlebant bellum., erant qui non temere movendam rem tantam exspectandosque ex Hispania legatos censerent. P ) f u g a m f a c e r e , quamquam supra V i l i , 9. fugcre s i g n i f i e d , tarnen h. 1., ut infra X X I , 5 2 ; X X I I , 13. et alibi, nihil aliud esse, quam fugare, indicai DHAKENB. q ) Sensus est, Hannibalem, qui litem inter Turdetanos et Saguntinos sereBat, Turcletanis aifuisse contra Saguntinos. S i c on. r) Cf. infra c, 15. med.

LIBER XXI.

7 >. C.218. haec • sententia, quae fittissima videbatur, vicit ; legatique eo maturius missi, P. Valerius Flaccus et Q. Baebius Tamphilus, Saguntum ad Hannibalem atque inde Carthaginem, si non absisteretur bello, ad ducem ipsum in poenam foederis rupti deposcendum. Dum ea Romani parant consultantque, iain Saguntum 7 summa vi oppugnabatur. civitas ea longe opulentissima ultra Iberuia fuit, sita passus mille ferme a mari, oriundi a Zacyntho insula dicuntur, mixtique etiam ab Ardea Rutulorum quidam generis: ceterum in tantas brevi creverant opes seu maritimi» seu terrestribns fructibus, seu multitndinis incremento, seu disciplinae sanctitate, qua lidem soçialem usque ad perniciein suam coluerunt. Hannibal infesto exercitu ingressus fines, pervastatis passim agris, »irbem tripartito aggreditur. angulus muri erat in planiorem patentioremque quam cetera circa vallem vergens. adversus enrn vineas agere instituit, per quas aries moenibus admoveri posset. sed ut locus procul muro satis aequus agendis vineis f u i t , ita haudquaquam prospere, postquain ad effectum opcris ventum est, coeptis succedebat, et turris ingens imminebat ; et murus, ut in suspecto loco, supra ceterae modum altitudini« emunitus erat; et iuventus delecta, ubi plurimum periculi ac Jaboris ®) ostendebatur, ibi vi maiore obsistebant. ac primo missilibus surnraovere hostem nec quicquam satis tutum munientibus pati, deinde iam non pro moenibus modo atque turri tela micare, sed ad erumpendum etiam in stationes operaque hostium animus erat: quibus tumultnariis certaminibus havtd ferme plures Saguntini cadebant quam Poeni. ut vero Hannibal ipse, dum murum incautius subit, adversum fémur tragula graviter ictus cecidit, tanta circa fuga ac trepidatio fuit, ut non multum abesset quin opera ac vineae desererentur. obsidio 8 deinde per paucos dies magis quam oppugnano fuit, dum vulnus ducis curaretur. per quod tempus ut quies certaminum erat, ita ab apparatu operum ac munitioS) timoiis plcci^u«.

8 L I B E R XXI. a. U.c. 534. num. nihil cessatum. itaque acrius d e integro coortum est bellum , pluribusque pattibus , v i x accipientibus ") quibusdam opera l o c i s , v i n e a e coeptae agi a d m o v e r i q u e aries. abundabat multitudine hominum P o e n u s : a d centum enim quinquaginta millia habuisse in armis s a tis ') creditur. oppidani ad omnia tuenda atque o b e u n d a multifaviam distineri coepti sunt et non sufficiebant. itaque iam feriebantur arietibus m u r i , quassataeque multae partes erant. u n a c o n t i n e n t i b u s u ) Tuinis n u d a v e r a t u r b e m : tres deinceps t u r r e s , q u a n t u m q u e inter e a s muri e r a t , c u m fragore ingenti p r o c i d e r a n t , c a p t u m q u e o p p i d u m . ea ruina crediderant P o e n i ; qua, velut si pariter utrosque rnurus t e x i s s e t , ita utrinque in p u g n a m procursum est. nihil tumultuariae ptignae simile e r a t , cjuales in oppugnationibus urbium per o c casionem partis alterius c o n s e r i 9 ) Solent : sed iustae acies, v e l u t patenti campo , inter ruinas muri tectaque urbis modico distantia intervallo constiterant. lime spes, hinc desperatio animos i r r i t a t , P o e n o c e p i s s e iam se u r b e m , si p a u l l u l u m ' ) annitatur, credente, Saguntinis pro nudata moenibus patria corpora o p p o n e n t i b u s , nec ullo p e d e m r e f e r e n t e , ne in relictum a se l o c u m h o s t e m immitteret. itaque quo acrius et conferti magis utrinque p u g n a b a n t , eo plures v u l n e r a b a n t u r , nullo inter arma corporaque v a n o intercidente telo. f a l a r i c a T ) erat S a g u n t i n i s , missile telum hastili abiegno et cetera t e reti praeterquam ad e x t r e m u m , u n d e f e r r u m exstabat. id , sicut in pilo , quadratum s t u p p a circumligabant l i niebantque pice. f e r r u m w ) autem tres l o n g u m habebat p e d e s , ut cum armis transfìgere corpus posset, sed id m a x i m e , etiamsi haesisset in scuto nec penetrasset in corpus , p a v o r e m f a c i e b a t , q u o d , cum medium a c c e n 9) c o n s c i r i F . 1) p a n l l u m F. s) Statui opera vix permittentibus. t) Cf. infra X X I X . 3 7 ; Ter. Andr. I V , 1, 50; Eun. V , 9 , 21. Sic S a t i s s p e r a r e Iegitur apud Liv. X X V I I I , 35. D u i . n) Continuis, a l tera ruina alteram excipiente. v) F a l a r i c a genus teli mis— file, quo utunlur ex falis, i. e. loci« exstruclis. F e s t . vr) f e r r u m est casus quartus, et oratio omnia penilet a

p r a e c e d a u t e f a l a i i c a . I a c . Gkomov.

L I B E R XXI.

9 a. C. 218.

sum mitteretur conceptumque ipso motu milito maiorem ignem ferret, arma omitti cogebat, nudumque militem ad insequentes ictus praebebat. cum diu an-9 ceps fuisset certamen, et Saguntinis, quia praeter spem resisterent, crevissent animi, Poenus, quia non vicisset, pro vieto esset, clamorem repente oppidani toll u n t , hostemque in ruinas muri expellunt, inde impeditum trepidantemque exturbant, postremo fusum fugatumque in castra redigunt. Interim ab Roma legatos venisse nuneiatum est; quibus obviam ad mar.e missi ab Hannibale qui dicerent nec tuto eos adituros inter tot tam efl'eratarum gentium arma, nec Hannibali in tonto discrimine rerum operae esse x ) legationes audire. apparebat non admissos Carthaginem protinus ituros. litteras igitar nuueiosque ad principes factionis Barcinae praemittit, ut praepararent suorum animos, ne quid pars altera gratificari pro Romanis posset, itaqne, praeter-10 quam quod admissi auditique z ) sunt, ea quoque vana atque irrita legatio fuit. Hanno unus adverse senatu causam foederis, magno silentio propter auctoritatem suam, non 2 ) assensu audientium egit. per deos foederum, arbitros ac testes 3 ) monuisse, praedixisse se ne Hamilcaris progeniem ad exercitum mitterent. non manes, non stirpem eius conquiescere viri ; nec unquam, donee sanguinis nominisque Barcini quisquam supersit, quietura ") Romana foedera. "iuvenem ilagrantem cupidine regni, viamque unam ad id cernentem, si ex bellis bella serendo succinctus armis legionibusque vivat, velut materiam igni praebentes, ad exercitus misistis. aluistis ergo hoc incendium, quo nunc ardetis. Saguntum vestri circumsident exercitus , unde arcentur foedere : mox Carthaginem circumsidebunt Romanae legio9) n o n P h . B u b c u i u s : codiccs c u m . 5) t e s t e s ] t e s t e s o b t e s t m j , ne R o m a n n m cum S a g u n t j i i o suscitare ilt b e l l u m , F . x ) O p e r a e e s s e hic ponitnr pro T a c a r e , ut supra I V , 8 . Drìkenb. y ) P r o a l i q u o g r a t i f i c a r i insolenter d i c i , a Biultis est n o l a l u n i . z) Nimirum a senatu Carthag. a) S o l licitatione et yexatione yacatura.

10 L I B E R XXI. a. U. c. 534. n e s , ducibus iisdem tliis per quos priore bello rapta foedera sunt ulti, utrum hostem an vos an fortunam utriusque populi ignoratis ? legatos ab sociis et pro sociis venientes bonus imperator vester in castra non atlmisit, ius gentium sustulit. hi tamen, unde ne h o stium quidem legati arcentur, pulsi ad vos veniunt, res ex foedere repetunt. publica fraus absit ; auctorem culpae et reum criminis deposcunt. quo lenius agunt, segnius incipiunt, e o , cum coeperint, vereor ne perseverantius saeviant. Aegates Ínsulas E r y c e m q u e b ) ante oculos proponite ; quae terra marique per quattuor et vigiliti annos passi sitis. nec puer hie dux erat, sed pater ipse Hamilcar, Mars alter, ut isti volunt. sed T a rento 4 ) , id est Italia 0 ), non abstinueramus ex foedere, sicut nunc Sagunto non abstinemus. vicemnt ergo d i i d ) liominesque ; et id de quo verbis ambigebatur, uter popoulus foedus rupisset, eventus belli velut aequus i n d e x , unde ius stabat, ei victoriam dedit. Cartilagini nunc Hannibal vineas turresque admovet ; Carthaginis moenia quatit ariete. Sagunti ruinae (falsus utinam v a tes siin) nostris capitibus incident, susceptumque cum Sanuntinis bellum habendum cum Romanis est. dedemus ergo Hannibalem ? dicet aliquis. scio meam lev e m ° ) esse in eo auctoritatem propter paternas ini micitias. seti et Hamilcarem eo ') perisse laetatus sum, q u o d , si ille v i v e r e t , bellum iam cum Romanis haberemus ; et hunc iuvenem tanquam furiam facemque huius belli odi ac detestor. nec dedendum solum id piaculum rupti foederis, sed si nemo deposcat, devehendum in ultimas maris terrarumque o r a s , ablegandumque eo unde nec ad nos nomen famaque eius acc i d e r e 5 ) neque ille sollicitare quietae civitatis statum 4) s e à t u n c T a l e n t o et I t a l i a nonnulli. 5) a c c i d c r e Grpnovius: codices a c c e d e r e , h) Ail Aegates ínsulas victiis Hamilcar, postea Eryce deducere praesidium coactus erat. c) I t a l i a eriim a b s t i n e r e foedere iussi erant Carthaginienses. d) Oui rupti foederis vindices a Romanorum partilms steterant. e^ Infra X X I I I , 13. piane idem repeti, animadvertit GRUTER. f ) Ea re, belli cui« Romanis geiendi studio. Cf. Corn. Nep. vìt. Hamilc. 4.

LIBER XXI.

11

a. C. 218.

possit. ego ita censeo, legatos extemplo Romam mittendos, qui senatui satisfaciant ; alios, qui Hannibali nuncient ut exercitum ab Sagunto abducat, ipsumque Hannibalem ex foedere Romanis dedant. tertiam le«ao tionem ad res Sagnntinis reddendas decerno", cumll Hanno perorasset, nemini omnium certare oratione cum eo necesse fuit : adeo prope omnis senatus Hannibalis erat ; infestiusque locutum arguebant Hannonem quam Flaccum Valerium legatum Romanum. responsum inde legatis Romanis est bellum ortum ab Saguntinis, non ab Kannibale esse : populum Romanum iniuste facere, si Saguntinos vetustissimae Carthaginiensium societati o o praeponat. Dum Romani tempus terunt legationibus mittendis , Hannibal, quia fessum militem praeliis operibusque liabebat, paucorum iis dierum quietem dedit, stationibus ad custodiam vine«rum aliorumque operum dispositis. interim animos eorum nunc ira in liostes s i mulando nunc spe praemiorum accendit. ut vero pro concione praedam captae urbis edixit militum fore, adeo accensi omnes sunt, ut si extemplo signum datum esset, nulla vi resisti videretur posse. Saguntini ut a praeliis quietem habuerant, nec lacessentes nec lacessiti per aliquot d i e s , ita non nocte non die unquam cessaverant ab opere, ut novum murum ab ea parte, qua patefàctum oppidum ruinis erat, reficerent. inde oppugnatio eos aliquanto atrocior quam ante adorta est ; nec qua primum aut potissimum parte ferrent o p e m , (Turn omnia variis clamoribus streperent, satis scire poterant. ipse Hannibal, qua turris mobilia omnia munimenta urbis superan» altitudine agebatur, hortator aderat. quae cum admota, catapultis ballistisque per omnia tabulata dispositis, muros defensoribus nudasset, tum Hannibal occasionem ratus quingentos ferme Afros cum dolabri& ad subruendum ab imo murum mittit. nec erat difficile opus, quod caementa non calce durata 6 ) erant sed interlita luto, structurae antig) Ipsa quidem caementa calce durari non poterant, sed rnurus, caementis calce quasi coalitis.

12 a. U. c. 534.

LIBER

XXI.

quae genere. itaque latius quam caederetur r-uebat, perque patentia ruinis agmina armatorum in urbem vadebant. locum quoque editum capiunt, collatisque eo catapultis ballistisque, ut castelluin in ipsa urbe vélut arcem imminentem haberent, muro circumdant. et S a guntini murum interiorem ab nondum capta urbis parte ducunt. utrinque summa vi et muniunt et pugnant : sed interiora tuendo nUnorem in dies 6 ) urbem Saguntini faciunt. simul crescit inopia omnium longa obsidione, et minuitur exspectatio externae opis, cum tam procul Romani, unica spes, circa omnia hostium essent. paullisper tamen affectos animos recreavit repentina profectio Hannibalis in Oretanos Carjpetanosque, qui duo populi delectus acerbitate consternati , retentis conquisitoribus metum defectionis cum praebuissent, oppressi 12celeritate Hannibalis omiserunt mota arma. nec Sagunti oppugnatio segnior erat, Maharbale Himilconis filio (eum praefecerat Hannibal) ita impigre rem agente , ut ducem abesse nec cives u ) nec hostes sentirent. is et praelia aliquot secunda fecit, et tribus arietibus aliquantum muri discussit, strataque omnia recentibus ruinis advenienti Hannibali ostendit. itaque ad ipsam arcem extemplo ductus exercitus, atroxque praelium cum multorum utrinque caede initum, et pars arcis capta est. Tentata deinde per duos est exigua pacis spes, Alconem Saguntinum et Alorcum Hispanum. Alco insciis Saguntinis , precibus aliquid moturum ratus, cum ad Hannibalem noctu transisset, postquam nihil lacrimae movebant condicionesque tristes üt ab irato victore ferebantur, transfuga ex oratore factus apud hostem mansit, moriturum affirmans qui sub condicionibus his de pace ageret. postulabatur autem redderent res T u r detanis, traditoque omni auro atque argento egressi urbe cum singulis vestimentis ibi habitarent ubi Poenus iussisset. has pacis leges abnuente Alcone acce6) d i e s Laurentius Valla, d i e m codices plerique omues. l i ) C i v e s dicuntur Nostro Saguntini.

LIBER XXI.

13 a. C. 218. pturos Saguntinos, Alorcus, vinci animos ubi alia ') v i n cantur atïirmans, se paci s eius interpretem fore polli- • cetur. erat autem tum miles Hannibalis, ceterum publice Saguntinis amicus atque hospes. tradito palam telo custodibus hostium, transgressus munimenta ad praetorem Saguntinum (et ipse ita iubebat) est deductus. quo cum extemplo concursus omnis generis hominum ésset factus, summota cetera multitudine senatus Alorco datus est, cuius talis orario fuit, "si civis v e s t e r l 3 A l c o , sicut ad pacem petendam ad Hannibalem venit, ita pacis condiciones ab Hannibale ad vos rettulisset, supervacaneum hoc mihi fuisset iter, quo nec orator Hannibalis nec transfuga ad vos venissem. cum ille aut vestra aut sua culpa manserit apud hostem (si metani simulavit, sua 5 vestra, si periculum est apud vos vera referentibus), e g o , ne ignoraretis esse aliquas et salutis et pacis vobis condiciones, pro vetusto hospitio quod mihi vobiscum est, ad vos veni, vestra autem causa m e , nec ullius alterius , loqui quae loquor apud vos , v e l ea fides s i t , quod neque dum vestris viribus restitistis neque dum auxilia ab Romanis sperastis pacis unquam apud vos mentionem feci, postquam nec ab Romanis vobis ulla spes est, nec vestra vos iam aut arma aut moenia satis defendunt, pacem afferò ad vos magis necessariam quam aequam. cuius ita aliqua spes e s t , si eam quemadmodum ut victor fert Hannibal, sic vos ut vieti audietis 7 ); si non id quod amittitur in damno, cum omnia victoris sint, sed quicquid relinquitur pro munere habituri estis. urbem v o bis , quam ex magna iam parte dirutam, captam fere totam habet, adimit, agros relinquit, locum assignaturus in quo novum oppidum aedifìcetis. aurum et argentum omne, publicum privatumque, ad se iubet deferri 8 ) : coniugum vestraque corpora ac liberorum vestro7 ) a u d i e t i s G r o n o v h i s : codices a u d i a t i s . c o i p o i a v e s t r a , c o n i u g u m ac F .

ß) d e f e r r i ,

i ) a l i a , ut saepe apud LIT. , cetera dicuntur. munimenta, iirces intelligere iubet D O U J A T .

Muro«,

14 A. Ü . C. 5 3 4 .

LIBER

XXI.

rum servai inviolata, si inerme» cum b i n i s 9 ) k ) vestimentis velitis ab Sagunto exire. haec victor liostis imperat; haec, quanquam sint gravia atque acerba, fortuna vestra vobis suadet. equidem haud despero, cum omnium potestas ei facta sit, aliquid ex Iiis rebus remissurum. sed vel haec patienda censeo potius quam trucidali corpora vestra, rapi trahique ante ora vestra coniuges ac libevcs belli iure sinatis". Ad haec audienda cum circumfusa paullatim multitu• dine permixtum senatui esset populi concilium, repente primores secessione facta, priusquam responsum daretur, argentum aurumque omne ex publico privatoque in forum collatum in ignem ad id raptim factum coniicientes, eodem plerique semet ipsi praebipitaverunt. cum ex eo pavor ac trepidatio totam urbem pervasisset, alius insuper tumultus ex arce auditur. turris diu quassata prociderat; perque ruinam eius cohors Poenorum impetu facto cum Signum imperatori dedisset nudatam stationibus custodiisque solitis hostium esse urbem, non cunctandimi in tali occasione rätus Hannibal, totis viribus aggressus urbem momento cepit,. signo dato ut omnes pubere« interficerentur. quod imperium crudele, ceterum prope necessalium cognitum ipso eventu est : cui enim parci potuit ex iis qui aut inclusi cum coniugibus ac liberis domos super se ipsos concremaverunt, aut armati nullum ante ISfinem pugnae quam morientes fecerant ? captum oppidum est cum ingenti praeda. quanquam pleraque ab dominis de industria corrupta erant, et in caedibus vix ullum discrimen aetatis ira fecerat, et captivi militum praeda fuerant, tarnen et ex pretio rerum venditarum aliquantuin pecuniae redactum esse constat, et multam pfetiosam supellectilcm vestemque ') missam Carthaginem. 9) b i n i s ] p r i v i s Lipsius. k) Cap. antecedente singula v e s t i m e n t a leguntur. Itaqne pacis leges, qua* Alco tantopere abnuisset, panilo mutasse. Ilannibalem, coniecit DRAKF.NB. Contra per bina v e s t i m e n ta ea simili, quihus qtiisqne indutus esset, intellcxisse Alorciun, censet DOER. 1) V e s t i i omnia textilia sigiiificat.

LIBER

XXL

15 a. C. 218. Octavo mense quam coeptum oppugnar!, captum S a guntum q u i d a m s c r i p s e r e ; inde Carthaginem novam in liiberna Hannibalem conoessisse ; quinto deinde mense quam ali Cartilagine profectus sit, in Italiani preveniere. quae si ita sunt, fieri non potuit ut P . Cornelius T i . Sempronius consules fuerint ad quos et principio oppugnationis legati Saguntini missi sint, et qui in suo magistrati! cum Hannibale , alter ad Ticinum amnem, ambo aliquanto post ad Trebiam, pngnaverint. aut omnia breviora alicjuanto fuere, aut Saguntum principio anni quo P . Cornelius T i . Sempronius consules fuerunt non coeptum oppugnali est sed captum. nam e x cessisse pugna ad Trebiam in annum Cn. Servilii et C. Flaminii non potest, quia Flaminius Arimini consulatum iniit, creatus ab T i . Sempronio constile, qui post pugnam ad Trebiam ad creandos consules Romam cum venisset, comitiis perfectis ad exercitum in hiberna rediit. Sub idem fere tempus et legati, qui redierantl6 ab Cartilagine , Romam rettulerunt omnia hostilia esse, et Sagunti excidiutn nunciatum est ; tantusque simul. maeror patres misericordiaque sociorum peremptorum indigne et pudor non lati auxilii et ira in Carthaginienses metuscjue de , summa rerum cepit, velut si iam ad portas liostis esset, ut tot uno tempore.motibus animi turbati trepidarent magis quam consulerent n ). nam neque liostem acriorem bellicosioremque secum congressum, nec rem Romanam tam desidem unquam fuisse atque imbellem. Sardos") Corsosque et Istros atque Illyrios Iacessisse magis quam exercuisse Romana arma, et cum Gallis tumultuatum verius quam belligeratum. Poenum hostem veteranum, trium et viginti annorum militia durissima, inter Hispanas gentes semper victorem , duci acerrimo assuetum, recentemr) ab excidio opulentissima« urbis, Iberum transire ; trahere in) Polyb. III. 17. n) I. e. rem bene gererent, consulto agerent. G K O X O V . O) Nominat belja, inter primum et secundum bellum Pun. gesta cum Sardis, Corsis, Istris, Illyriis et 'Gallis, de quilms triuinphi aliquot actì sunt. S I G O M . p) Recens yenientem ab excidio.

16

a. U. c. 534.

L I B E R XXI.

secum tot excitos Hispanorum populos, conciturum avidas semper armorum Gallicas gentes. cum orbe terrarum bellum gerendum in Italia ac pro moenibus Romanis esse. 17 Nominatae iam antea consulibus provinciae erant; tum sortiri iussis ' ) Cornelio Hispania, Sempronio Africa cum Sicilia evenit. sex in eum annum decretae legiones, et socium quantum ipsis videretur, et classis quanta parari posset, quattuor et viginti peditum Romanorum millia sunt scripta, et mille octingenti équités ; sociorum quadraginta millia peditum, quattuor millia et quadringenti équités ; naves ducentae viginti quinqueremes, celoces viginti deductae. latum inde ad populum, vellent iuberent populo Carthaginiensi bellum indici, eiusque belli causa supplicatio per urbem habita, atque adorati dii, ut bene ac feliciter eveniret quod bellum populus Romanus iussisset. inter consules ita copiae divisae. Sempronio datae legiones duae (ea quaterna millia erant peditum et treceni 2 ) équités) et sociorum sexdecim millia peditum, équités mille octingenti j naves longae centum sexaginta, celoces duodecim. cum his terrestribus màritimisque copiis TiSempronius missus in Siciliani, ita i ) in Africam transmissurus, si ad arcencjum Italia Poenum consul alter satis esset. Cornelio minus copiarum datum, quia L . Manlius praetor et ipse cum haud invalido praesidio in Galliam mittebatur. navium maxime Cornelio numerus deminutus. sexaginta quinqueremes datae (neque enim mari venturum aut ea parte r ) belli dimicaturum hostem credebant) et duae Romanae legiones cum suo iusto equitatu et quattuordecim millibus sociorum peditum, equitibus mille sexcentis. duas legiones Romanas et decern millia sociorum peditum, mille équités socios, sexcentos Romanos Gallia provincia nondum 3 ) versa") in Punicum 'bellum habuit. j ) i n ss is Gronoviiis: codices i u s s i . 2) t r e c e n i Draltenborchius: codices t r e c e n t i . 3} n o n d u m Gronoviiis; codice^ e o d e m (j) 1. e. hac conditiofie, turn demuin. r ) I. e. eo genere c e l l i , quemadmodum infra c. 22. G K O N C Y . S ) Priusquam eo

LIBER XXI.

17 a. C. 218. His ita comparatis, ut omnia rustifante bellum fierent,18 legatos maiores natu, Q. Fabium, M. Livium, L . Aemilium, C. Licinium, Q. Baebium, in Africam mittunt ad percunctandos Carthaginienses publicone Consilio Hannibal Saguntum oppugnasset; et si, id quod facturi videbantur, faterentur *) ac defenderent publico Consilio factum, ut indicerent populo Carthaginiensi bellum. Romani postquam Carthaginem venerunt, /cum senatus datus esset et Q. Fabius niliil ultra quam unum quod mandatum*erat percunctatus esset, tum ex Carthaginiensibus unus "praeceps ') vestra, Romani, et prior legatio fuit, cum Hannibalem tanquam suo Consilio Saguntum oppugnantem deposcebatis : ceterum haec legatio verbis adhuc lenior est, re asperior. tunc enim Hannibal et insimulabatur et deposcebatur : nunc ab nobis et confessio culpae exprimitur, et ut a confessis res extemplo repetuntur. ego autem non privato publicone Consilio Saguntum oppugnatum sit quaerendum censeain, sed utrum iure an iniuria. nostra enim haec quaestio atque animadversio in civem nostrum est 5 ), nostro an suo fecerit arbitrio : vobiscum una disceptatio est, licueritne per foedus fieri, itaque quoniam discerni placet quid publico Consilio, quid sua sponte imperatores faciant, nobis vobiscum foedus est a C. Lutatio consule ictum, in quo cum caveretur utrorumque sociis, nihil de Saguntinis (necdum enim erant socii vestri) cautum est. at enim eo foedere quod cum Hasdrubale ictum est Saguntini excipiuntur ®). adversus quod nihil ego dicturus sum nisi quod a vobis didici, vos enim, quod C. Lutatius consul primo nobiscum foedus icit, quia neque auctoritate patrum nec populi iussu ictum erat, negastis vos eo teneri : itaque aliud de integro foedus 4) f a c c r e n t . F . 5) e s t q u i d n o s t r o a n t s u o . F. adducerent ambo consules copias siias Ilannibali opponcndas : priusquam ea scdes et campits belli Fun. fieret. GKONOV. t) Temeraria, inconsiderata, GKONOV. Non enim de Hannilj.tlis Consilio quaerendum fuerat Romanis. u) Nimirum e numero eorum, quibus, cum-non cautum sit, arnia inferre liceat. E x c e p t i o enim, ut aitCic. p. Balbo 14. f a c i t , lie l i c e a t ; u b i non e s t e x c e p t u m , i b i D e c e s s e eat l i c e r e .

is L I B E R XXI. a. U. c. 534. publico Consilio ietum est. si vos non tenent vestra io ed e r a v ) nisi e x auctoritate aut iussu vestro i c t a , ne nos quidem Ilasdrubalis foedus, quod nobis insciis icit, obligare potuit. proinde omittite Sagunti atqiie Iberi mentionem facere, et quod diu parturit animus vester, aliquando pariat." turn Romanus s i n u w ) ex toga facto ' ' h i e " inquit "vobis bellum et pacem portamus. utrum placet, s a m i t e . " sub hanc vocem haud minus ferocit e r , daret utrum vellet, succlainatum est. et cum is iterum sinu effuso bellum dare dixisset, accipere se omnes responderunt, et quibus acciperent animis, iisdein se gesturos. Haec directa percunctatio ac denunciatio belli magis e x dignitate populi Romani visa est quam de foederum iure verbis disceptare, cum ante, turn maxime Sagunto excisa. nam si verborum disceptationis res esset, quid foedus Hasdrubalis cum Lutatii priore foedere, quod mutatum est, comparandum erat, cum in Lutatii foedere diserte additum esset ita id ratum fore, si populus censuisset ; in Hasdrubalis foedere nec exceptum tale quicquam fuerit, et tot annorum silentio ita vivo eo comprobatum sit foedus, ut ne mortuo quidem auctore quicquam mutaretur. quanquam etsi priore foedere staretur, satis cautum erat Saguntinis sociis utrorumque exceptis. nam neque additum erat iis qui tunc essent, nec ne qui postea assumerentur. et cum assumere novos liceret socios , quis aequum censeret aut ob nulla quemquam merita in amicitiam recipi , aut receptos in iìdem non defendi? tantum n e " ) Carthaginiensium socii aut solii— citarentur ad defectionem, aut sua sponte desciscentes eciperentur. Legati Romani ab Cartilagine, sicut his Romae imperatum erat, in Hispaniam, ut adirent civitates, ut i n 6 ) societatem perlicerent aut averterent a Poenis, traiecerunt. ad Bargusios primum venerunt, a quibus b e 6) u t ì l i ] et a u t i n

Gronovins.

v ) Haec de foedere disceptatìo apud Polyb. (Ili, 21.) est mnltìs rerbis. S I G O U . W ) Laciniis togae ita collectis, ut sinus i . grenumn fieret. Cf. Polyb. Ili, 33. D O E R . x) Dummodo ne.

L I B E R 2DU. a. C. 2 1 &

nigne excepti, quia taedebat imperii Punici, multo» trans Iberuin populos ad cupidinem novae fortunae erexerunt. ad Volcianos inde est ventum, quorum celebre per Hispaniam resporrsum ceteros populos ab societate Romana avertit, ita enim maximus natu ex iis in concilio respondit. "quae verecundia e s f ) , Romani, postulare vos uti vestram Carthaginiensium amicitiae praeponamus, cum qui id fecernnt, Saguntinos crude-lius, quam Poenus hostis perdidit, vos socii prodideritis ? ibi quaeratis socios c e n s e o , ubi Saguntina clades ignota est. Hispanis populis, sicut lugubre, ita insigne documentum Sagunti ruinae erunt, ne cpiis fidei R o manae aut societari confidai." inde exteinplo abire finibus Volcianorum iussi ab nullo deinde concilio Hispaniae benigniora verba tulere. ita nequicquam peragrata Hispania in Galliam transeunt. in h i s z ) nova t e r - 2 0 ribilisque species visa est, quod armati (ita mos gentis erat) in concilium venerunt. cum verbis extollentes gloriam virtutemque populi Romani ac magnitudinem imperii petissent ne Poeno bellum Italiae inferenti per agros urbesque suas transitnm darent, tantus cum fremita risus dicitur ortus , ut vix a magistratibns maioribusque natu iuventus sedaretur : adeo stolida impudensque postulatio •) visa e s t , censere, ne in Italiani transmittant Galli bellum, ipsos id avertere in se agrosque suos pro alienis populandos obiicere. sedato tandem fremita responsum legatis est neque Romanorum in se meritum esse neque Carthaginiensium iniuriam, ob quae aut pro Romanis aut adversus Poenos sumant arma, contra ea audire sese gentis suae homines agris finibusque Italiae pelli a populo Romano, stipendiumque pendere , et cetera indigna pati, eadem ferme ir» ceteris Galliae conciliis dieta auditaque ; nec hospital» y ) I r o n ì c e d i c ì t , q u a l i s est ìsta v e r e c u n d i a v e s t r a , q u a p o stulates e t c . , q u o d d e n i q u e n i h i l a l i u d e s t , q u a m h o c : n o n n e v e r e m i n i p o s t u l a r e e t c . z) I n H i s a d G a l l i a s 9. G a l l i a e p o p u l o s r e f e r e n d u m est, q u o s in m e n t e hafouerat A u c t o r . STROTH. a ) p o s t u l a t i o , ut Galli censerent. DOI'JAT. C e n s e i e pro censendo li. e . p r o p o n e n d o , suadendo d i c t u m p n t a t D O E » .

20 L I B E R XXI. a. U. c. 534. quicquam pacatumve satis prius auditum quam Massillam venere, ibi omnia ab sociis inquisita cum cura ac fide cognita, praeoccupatos iam ante ab Hannibale Gallorum animos esse : sed ne illi quidem ipsi satis miteni gentem fore (adeo ferocia atque indomita i n g e nia esse), ni subinde auro, cuius avidissima gens est, principum animi concilientur. ita peragratis Hispaniae et Galliae populis legati Romani r e d e u n t , haud ita multo postquam consules in provincia« profecti erant. civitatem omnem in exspectationem belli erectam i n v e n e runt, satis constante fama iam Iberum Poenos tramisisse. 21 Hannibal Sagunto capto Carthaginem novam in hiberna concesserat, ibique auditis quae Romae quaeque Carthagine acta decretaque f o r e n t , seque non ducem solum sed etiam causam. esse b e l l i , partitis divenditisque reliquiis praedae nihil ultra differendum ratus, Hispani generis milites convocai, "credo ego v o s " inquit, "socii, et ipsos cernere, pacatis omnibus Hispaniae populis, aut fìniendam nobis militiani exercitusque dimittendos esse, aut in alias terras transferendum bellum : ita enim hae gentes non pacis solum sed etiam victoriae bonis florebunt, si e x aliis gentibus praedam et gloriam quaeremus. itaque cum longinqua ab domo instet militia, incertumque sit quando d o mos vestras et quae cuique ibi cara sunt visuri sitis, si quis vestrum suos invisere v u l t , commeatum do. primo vere edico assi tis , ut diis bene iuvantibus bell u m ingentis gloriae praedaeque futurum incipiamus." omnibus fere visendi domos oblata ultro potestas grata erat, et iam desiderantibus suos et longius in futurum providentibus desiderium. per totum tempus liiemis quies inter labores aut iam exhaustos aut mox exhauriendos renovavit corpora animosque ad omnia de i n tegro patienda. vere primo ad edictum convenere. Hannibal cum recensuisset omnium auxilia g e n ti u m , Gades L ) profectus Herculi vota exsolvit ; n o v i s que' se obligat votis, si cetera prospera eveniss'ent. inde b) Celebre iti Herculi Tyrio exstructum fuit tcmplum.

LIBER

XXI.

21 a. C. 218. partiens curas simul i n 7 ) inferendum atque arcendum bellum, n e , dum ipse terrestri per Hispaniam Galliasque itinere Italiam peteret, nuda apertaque Romanis Africa ab Sicilia esset, valido praesidio firmare earn statuii. pro eo supplementum ipse ex Africa, maxime iaculatorum , levium armis , petiit, ut Afri in Hispania, in Africa Hispani, melior procul ab domo futurus uterque miles , ,-velut mutuis pignoribus obligati, stipendia facerent. tredecim millia octingentos quinquaginta pedites caetratos c ) misit in Africain, et funditores Baliares octingentos septuaginta, équités mixtos ex multis gentibus mille ducentos. has copias partim Cartilagini praesidio e s s e , partim distribuì per Africain iubet. simul conquisitoribus in civitates missis, quattuor millia conscripta delectae iuventutis, praesidium eosdem et obsides, duci Carthaginem iubet. ñeque Hispaniam ne-22 gligendam ratus, atque ideo minus 8 ) d ) quod haud ignaras eíSt circumitam ab Romanis earn legatis ad sollicitandos principum ánimos, Hasdrubali fratri, viro impigro, eam provinciam destinât, firmatque euin Africis maxime praesidiis, peditum Afrorum jindecim millibus octingentis quinquaginta , Liguribus trecentis , B a liaribus quingentis 9 ). ad haec peditum auxilia additi équités Libyphoenices , mixtum Punicum Afris genus, quadringenti, et Numidae Manrique accolae Oceani ad mille'octingentos, et parva Ilergetum manus ex Hispania, ducenti équités, et ne quid terrestris deesset auxilii genus, elephanti quattuordecim. classis praeterea data ad tuendam maritimam oram, quia qua parte belli vicerant, ea tum quoque rem gesturos Romanos credi poterat, quinquaginta quinqueremes, quadriremes duae, triremes quinqué ; sed aptae in'stTuctaeque remigio triginta et duae quinqueremes erant et triremes quinqué, i n addidit GTonovius, 8) i d e o m i n u s G i o n o v i u s : codices i d e o h a u d m i n u s . g) q u i n t e l i t i s e Polybio additiim: L i v i a n i enim codices omnrs omittuiit. c) C a e t r a parvum Hispanonim et Afrovum scutum, pel— ta e simile. Cf. infra X X I I I , 26. X X X I , 36. d ) Sc. eam n e gligemlam ratus.

22 L I B E R XXI. a. U. c. 534. Ab Gadibus Carthaginem ad hiberna exercitus r e diit. atque inde profectus praeter E t o v i s s a m ' ) urbem ad Ibteruin maritimamque oram ducit. ibi fama e s t e ) in quiete visum ab eo iuvenem divina specie , qui se ab l o v e diceret ducem in Italiani Hannibali missum : proinde sequeretur, neque usquam a se deflecteret oculos. pavidum primo , nusquam circumspicientem aut respicientem, secutum ; deinde c u r a f ) humani ingenii, cum quidnam id esset quod respicere vetitus esset agitaret animo , temperare oculis nequivisse tum vidisse post sese serpentem mira magnitudine cum ingenti arborum ac virgultorum strage ferri, ac post insequi cum fragore caeli nimbum. turn quae moles ea quidve prodigii esset quaerentem audisse vastitatem Italiae esse : pergeret porro ire, nec ultra inquireret, sineretque fata in occulto esse. 23

Hoc visu laetus tripartito Iberum copias trai e c i t , praemissis qui Gallorum a n i m o s , qua traducendus exercitus erat., donis conciliarent Alpiumque transitus specularentur. nonaginta millia peditum, duodecim millia equitum Iberum traduxit. Ilergetes inde Bargusiosque et Ausetanos et L a c e t a n i a m 2 ) , quae subiecta Pyrenaeis montibus est, subegit; oraeque huic omni praefecit Hannonem, ut fauces quae H i s p a nias Galliis iungunt in potestate essent. decern millia peditum Hannoni ad praesidium obtinendae regionis data, et mille équités, postquam per Pyrenaeum saltum traduci exercitus est c o e p t u s , rumorque per barbaro« manavit certior de bello Romano, tria millia inde Carpetanorum peditum iter averterunt. constabat non tam bello motos quam longinquitate viae insuperabilique A l pium transitu. Hannibal, quia revocare aut vi retinere eos anceps erat, ne ceterorum etiam feroces animi irritarentur, supra septem millia hominum domos remisit, quos et ipsos 3 ) gravari militia 4 ) senserat, Carpetanos quoi ) E t e o v i s s a m ] ita correctum e Ftolemaco. 2) L a c c t a * n i a m Sigoiiins : codicrs A q n i t a n i a m . i p s o s Muret u s : codiccs ix>se. 4) m i l i t i a m G r o n o v i n s .

e ) C i c . de divinai. 1 , 2 4 . similia r e f e r t . f ) P r o e a , (luci Solent homines, res vetitas sciendi cupiditate. D O E R .

qua

LIBER

XXI.

23 a. C. 218.

que ab se dimissos simulans. i n d e , ne mora atque24 otium animos sollicitaret^'cum reliquis "copiis Pyrenaeum transgreditur et ad oppidum Illiberi castra locat. Galli quanquam Italiae bellum inferri audiebant, tamen, quia vi subactos trans Pyrenaeum Hispanos fama erat praesidiaque valida imposita, metu servitutis ad arma consternati 6 ), Ruscinonem aliquot populi conveniunt. quod ubi Hannibali nunciatum est, moram magis quam bellum m e t u e n s , oratores ad regulos eorum misit, colloqui semet ipsum cum iis v e l i e , et vel illi propius Illiberi accederent,'vel se Ruscinonem processurum, ut ex propinquo congressus facilior esset : nam et accepturum eos in castra sua se laetum, nec cunctanter se ipsum ad eos venturum. hospitem enim se Galliae, non hostem advenisse ; nec stricturum ante gladium, si per Gallos liceat, quam in Italiam venisset. et per n u n cios quidem haec. ut vero reguli Gallorum castris ad Illiberim extemplo motis haud gravate ad Poenum v e nerunt, capti donis cum bona pace exercitum per fines suos praeter Ruscinonem oppidum transmiserunt. In Italiam interim nihil ultra ijuam Iberum transisse25 Hannibalem a Massiliensium legatis Romam perlatum erat, cum perinde ac si Alpes iam transisset, Boii h ) sollicitatis Insubribus defecerunt, nec tam ob veteres in p o pulum Romanum iras quam quod nuper circa Padum Placentiam Cremonamque colonias in agrum Gallicum deductas aegre patiebantur. itaque armis repente arreptis, in eum ipsum agrum impetu facto tantum terroris ac tumultus f e c e r u n t , ut non agrestis modo multitudo sed ipsi triumviri Romani, qui ad agrum vénérant ass i s n a n d u m , difïisi Placentiae moenibus Mutinam COnCÎ

'

t

_

Ét

f u g e r i n t , C. Lutatius, C. Servilius , T . Annius. Lutatii nomen haud dubium est : pro C. Servilio et T . Annio Q. Acilium et C. Herennium habent quidam annales, alii P . Cornelium Asinam et C. Papirium Masonem. id g ) Similiter s u p r a V I I , 4 2 . m u l t i t u d o a d a r m a c o n s t e r n â t a , i. e. t e r r o r e e x c i t a t a , legitur. h ) D e ISoiis cf. supra Y , 35. de Iiisiihiihus V", 34

24 L I B E R XXI. a. U.c. 534. quoque dubium est, legati 1 ) ad expostulandum l ) missi ad Boios violati sint, an in triumviros agrum metantes impetus sit factus. Mutinae cum obsiderentur, et gens ad oppugnandarum urbium artes radis, pigerrima eadem ad militarla opera, segnis intactis assiderei m û r i s , simulari coeptuin de pace agi ; evocatique ab Gallorum principibus legati ad colloquiuin non contra ius modo gentium, sed violata etiam quae data in id tempus erat fide , comprehenduntur, negantibus Gallis , nisi obsides sibi redderentur , eos dimissuros. cum haec de legatis nunciata essent et Mutina praesidiumque in p e riculo esset, L. Manlius praetor ira accensus effusum agmen ad Mutinam ducit. silvae tune circa viam erant, plerisque ') incultis. ibi inexplorato profectus , in insidias praecipitatus, multa cum caede suorum aegre in apertos campos emersit. ibi castra communita -y et quia Gallis ad tentanda ea defuit spes, refecti sunt militnm animi, quanquam ad quingentos cecidisse 5 ) satis constabat. iter deinde de integro coeptum; nec dum per p a tentia loca ducebatur agmen, apparuit 6 ) hostis : ubi r u r sus silvae intratae , tum postremos adorti cum magna trepidatione ac pavore omnium septingentos mililea occiderunt, sex sîgna ademere. Unis et Gallis territandi et pavendi Romanis fuit, ut e saltu invio atque impedito evasere. inde apertis locis facile tutantes agmen Romani T a n e t u m , vicum propinquum P a d o , contendere. ibi se munimento ad tempus commeatibusque fluminis et Brixianorum etiam Gallorum auxilio adversus crescentem in dies multitudinem hostium tutabantur. 26qui tumultus repens postquam est Romam perlatus, et Punicum insuper Gallico bello auctum patres acce5) a d q u i n g e n t o s c e c i d i s s e Gronovius: codices a d C c e c i d i s s e vel a d c e c i d i s s e . 6) a p p a r u i t Sigonius: codice* c u m a p p a r u i t î) Polyl). I I I , 40. nullos Iegatos m e m o r a t , sed triumviros Mutinae clausos, cum colloquimn a Boiis postulassent, ad eos fuie accepta cçressos , carjue violata compi ehensos scribit. Et Liv. ipse X X V I I , 21. non Iegatos, sed triumviros circa Mutinam, et X X X , 19. ad vicum Tanetum a lions captos tradii. I l e i , k) A d res rcpetendas. 1; IntelLige : locis.

LIBER

XXI.

25 a. C. 218. perurit, C. Atilium praetorem cum una legione Romana et quinque miliibus sooiorum , d e l e c t « n o v o a consule oonscriptis, auxilum ferre Manlio iubent; qui sine ullo jertamine (abscesserant enim metu hostes) Tanétum pervenit. l i t P . Cornelius, in locum eius quae missa cum praetore fuerat, transcripta legione nova profectus ab urbe sexaginta longis navibus praeter oram Etruriae Ligurumque et inde Salyum™) monies pervenit Mastsiliam, et ad proximum ostium Rhodani (pliuibus enim divisus amriis in mare d e e i m i t ) castra locat, v i x d u m satis credens Hannibalem superasse Pyrenaeos mantes, quem ut de Rhodani quoque transitu agitare animadvertit, incertus quonam ei loco occurreret, necdum satis refectis ab iactatione maritima militibus, trecentos interim delectos equites ducibus Massiliensibus et auxiliaribus Gallis nd exploranda omnia visendosque ex tuto hostes praemittit. Hannibal ceteris metu aut pretio p a catis iam in Volcarum pervenerat agTum, gentis v a l i dae. oolunt autem circa utramque ripam Rhodani : sed diffisi citeriore agro arceri P o e n u m p o s s e , ut flumen pro munimento haberent, omnibus ferme suis trans Rhodanum traiectis ulteriorem ripam amnis armis o b tinebant, ceteros accolas fluminis, Hannibal, et eorum ipsorum quos sedes suae tenuerant, simul perlicit d o nis ad naves unrlique contrahendas fabricandasque ; simul et ipsi traiici exercitum levarique qtiam primum regionem suam tanta urgente hominum turba cupiebant. itaque ingens coaota vis navium est lintfiumque temere ad v i c i n a l e m " ) usum paratarum; novasque alias p r i mum Galli inchoantes cavabant ex singulis arboribus deinde et ipsi milites, simul copia materiae simul f a cilitate operis inducti, alveos i n f o r m e s , nihil, dumm f d o innare aquae et capere onera possent, curantes, quibus se suaque transveherent, raptim faciebant. iamque omnibus satis comparatis ad traiiciendum,27 m) De Salyum s. Salluvìorum sèdiius vide sup. " V , 34; 35. n) Usum viciniae expressit in mercibus ultro citroijue devehendis. S I G O N . o) Polyb. fiovóÌvXa ni.ola dicit.

B

26 a. U. c. 534.

LIBER

XXI.

t e r r e b a n t e x adverso hostes , omnem ripam équités virique y .obtinentes ; quos ut averterei , Ilannonem Bomiloaris iilium vigilia prima noctis cum parte copiaruin, maxime Hi^panis, adverso iluinine ire iter unius diei iubet, et ubi primum possit , quam occultissime traiecto amni circumducere agmen, ut cum opus facto s i t , adoriatur ab tergo hostem. ad id dati duces Galli edocent inde millia quinque et vigiliti ferme supra parvae insulae circumtusum amnem latiorem, ubi dividebatur, eoque minus alto alveo transitimi ostendere. ibi raptim caesa materia ratesque fabricatae, in quibus equi virique et alia onera tvaiicerentur. Hispani sine ulla mole, in litres vestimentis coniectis, ipsi caetris suppositis incubantes flumen tranavere. et alius exercitus ratibus iunctis traiectus, castris prope flumen positis ; , nocturno itinere atqne operis labore fessus quiete unius diei reficitur, intento duce ad consilium opportune exsequendum. postero die profecti ex loco prodito fumo significant se transisse et haud procul abesse, quod ubi accepit Hannibal, ne tempori deesset,, dai signum ad traiiciendum. iam parafas aptatasque habebat pedes Untres, équités i) fere propter equos nantes navium aginen ad excipiendum adversi impe%i,im ijiuijiiiis parte superiore transmittens , tranquillitateia infra traiicientibus lintribus praebebat. equorum pars magna nantes loris a puppibus trahebantur, praeter eos quos instratos frenatosque, ut extemplo egresso in ripam e qui ti usui essent, imposuerant in naves. 28Galli, dccursant in ripam cum variis ululatibus cantuque moris s u i , quatienres scuta super capita vibrantesque dextris tela, quamquam et ex adverso terrebat tanta vis naviam cum ingenti sono fluminis et clamore vario nautarum et militum, qui nitebantur perrumpere p) Y i r i sunt pedites. D u x . Sic Caesar b. c. I I , 3 9 . Capti, homines equitesque producebantur. GRONOY. tr} Sententia est haec : Navium agmen, transmittens équités fere (plerumque, maximam partem) propter (iuxta) equos nantes , quum impetum fluminis adversi parte superiore exciperct, tranquillitatem praebebat mira traiicientibus iintribus. XNQUIT,

LIBER

XXI.

27 C. 218. impetum fluminis, et qui ex altera ripa traiicientes suos horiabantiir. iam satis paventes adverso tuinultu terribilior ab tergo adortus clamor, castris ab Ilannone captis. inox et ipse aderat, ancepscjue terror circumstabat, et e navibus tanta vi armatorum ili terram evadente , et ab tergo improvisa premente aoie. Galli postquam nitro 7 ) vim facere conati pellebantiir, qua patere visum maxime iter, perrumpunt, trepidique in vicos passim suos diil'ugiunt. Hannibal ceteris copiis per otiuin traiectis, spernens iam GalLicos tumultus, castra locat. Elephantorum traiiciendorum varia Consilia fuisse credo : certe variata memoria actae rei. quidam congregatis ad ripam elephantis tradunt ferocissimum ex iis irritatum ab rectore s u o , cum refugienteiu in aquam nantem sequeretur 8 ) , traxisse gregem , ut quemque timentein altitudinem destituerat v a d u m , impetn ipso fluminis in alteram ripam rapiente r ). ceterum magis constat ratibus traiectos 5) : id ut tutius consilium ante rem foret, ita acta re ad fidem pronius est '). ratem unam ducentos longam p e d e s , quinquaginta latam, a terra in amnem porrexerunt ; quam , ne secunda aqua deferretur, pluribus validis retinacuLis parte superiore ripae religatam pontis in modum hiimo iniecta constraverunt, ut belluae audacter velut per solum ingrederentur. altera ratis aeque lata, longa pedes centum, ad traiiciendum ilumen apta, huic copulata est ; et cum depilanti pér stabilem ratem tanquam v i a m , praegredientibus feminis, acti in minorem applicatam transgressi sunt, extemplo resolutis , quibus leviter annexa erat, vinculis ab actuariis aliqtiot navibus ad alteram a.

7 ) n i t r o ] u t r o q u e Cantabrig. 8) n a n t e m s e q u e r e t u r ] n a N d o i N ? c- q u e re t UT W a l c h i u s . r ) Sensus est : Elepbantem a rectore suo irritatum , cum eumlem in aquam scqmu'etur, traxisse g r e g e m , impetu ipso fluminis in alteram ripam rapiente, prout quisque e o r u m , a l t i tiitlinem aquae timens, a vailo destituebatur. Sir,OM. s) P o l y b . I H , 4(i. banc solam adfert traiectionem. t) Id consilium et per se tutius J u i t , e t , si spectamus rei eventum , ad crednnduin probabilius est.

B 2

28 L I B E R XXI. a. U.c. 534. ripam pertrahitur. ita primis expositis alii deinde reperiti ac traiecti sunt, nihil sane trepidabant, donee continenti velut ponte agerentur. primus erat p a v o r , cum soluta ab ceteris rate in altum raperentur. ibi urgentes inter s e , cedentibus extremis ab a q u a , trepidationis aliquantum edebant, donee quietem ipse timor circumspectantibus aquam fecisset. excidere etiam saevientes quidam in flumen. sed pondéré ipso stabiles , deiectis rectoribus, quaerendis pedetentim vadis in terram evasere. 29 Dum elephanti traiiciuntur, interim Hannibal Numidas équités quingentos ad castra Romana miserai speculatum ubi et quantae copiae essent et quid pararent. Jiuic alae equitum missi, ut ante dictum e s t , ab ostio Rhodani trecenti Romanorum équités occurrunt. praelium atrocius quam pro numero pugnantium editur. nani prqeter multa vulnera caedes etiam prope par utrinque fuit ; fugaque et pavor Numidarum Romanis iam admodum fessis victoriam dedit. victores ad centum sexaginta, nec omnes Romani sed pars Gallorum 9 ), vieti amplius ducenti ceciderunt. hoc principium simul o m en que belli, ut summae rerum prosperum eventum, ita haud sane incruentam ancipitisque certaminis v i ctoriam Romanis portendit. Ut re ita gesta ad utrumque ducem sui redierunt, nec Scipioni stare sententia poterai u ) , nisi ut ex consiliis coeptisque hostis et ipse conatus caperei ; et Hannibalem incertum utrum coeptum in Italiam intenderei iter, an cum eo qui primus se obtulisset Romanus exercitus manus consereret, avertit a praesenti certamine Boiorum legatorum regulique Magali adventus, qui se duces itinerum, socios periculi fore affirmantes integro b e l l o , nusquam ante libatis Y ) viribus Italiam aggrediendam censent. multitudo timebat quidem hostem, 9) G a l l o r u m ] G a l l i Dukerus. u) Non poterat Scipio aliam sententìam certam habere atque fìrmam, quam liane, ut ad hostium Consilia sua dirigerei et conformaret. De locutione : s t a t a l i e n i s e n t e n t i » cf. infra 3 0 ; X X X , 4 ; X L I V , 3. v) L i b a r e proprie est aliquantulum de re aliqua demere ; igitur TI. a. 1. v. est viribus, noudum alìquo cercamine attenuates, integris.

LIBER

XXI,

-

29

C 218

-

nondum oblitterata memoria superioris belli ; sed m a gis iter immensum Alpesque, rem fama utique i n expertis horrendam, metuebat. itaque Hannibal, post-30 quam ipsi sententia stetit pergere ire atque Italiam p e t e r e , advocata concione varie militum versat animos castigando adliortandoque. mirali se quinam pectora semper impavida repens terror invaserit. per tot annos vincentes eos stipendia f a c e r e , neque ante Hispania excessisse quam omnes gentesque et terrae e a e , quas duo diversa maria amplectantur, Carthaginiensium essent. indignatos deinde quod quicunque Saguntum obsedissent, velut ob noxam sibi dedi postularet populus R o manus , Iberum traiecisse ad delendum nomen Romanorum liberandumque orbem terrarum. tum nemini Visum id l o n g u m , cum ab occasu solis ad exortus i n tenderent iter, nunc postquam multo maiorem partem itineris emensam c e r n a n t , Pyrenaeum saltum inter f e rocissimas gentes superatum, R h o d a n u m , tantum a m nem, tot millibus Gallorum prohibentibus, domita etiam ipsius fluminis v i t r a i e c t u m , in conspectu Alpes h a b e a n t , quarum alterum latus ItaTiae s i t , in ipsis portis hostium fatigatos subsistere, quid Alpes aliud esse c r e dente» quam montium altitudines ? fingerent altiorea Pyrenaei iugis. nullas profecto terras caelum contingere nec inexsuperabiles humano generi esse. Alpes q u i dem habitari, c o l i , gignere atque alere animante®, p e r vias paucis esse, exercitibus invias 1 w ) ? eos ipsos quos cernant, legatos non pennis sublime elatos Alpes transgressos. n e maiores quidem eorum indigena» , sed advenas Italiae cultores has ipsas Alpes ingentibus saepe agminibus") cum liberis ac coniugibus , migrantium m o d o , tuto transmisisse. militi quidem armato, nihil l ) i n v i a s c o d i c i b u s deest, additimi ab editore M e d i o l a n e n s i . q u o omisso G r o n o v i u s n o n c x e r c i t i b u s . w ) C u m p a u c i s p e r v i a e s ì n t , m u l t o faeilius a b ingenti exer— citu s u p e r a l i p o t e r u n t . 1 >NIJAT. P o t i n s m i l i t u m o n i e c t i o n e m , d i c t i t a n t i u m , p a n c i s q u i d e m , se(l non i n g e n t i e x e r c i t u i p e r v i a » esse A l p e s , h a e c verini c o n t i n e r e , q u a m o h i e c t i o n e m H a n n i h a l deincle r e f e l l a t , d o c e t DRAKKMB. C f . i n f r a X L , 2 1 . Q U U M g i t i » c o i i s t a r e t etc. x ) L i v . V , 3 4 .

20

a.U.c.534.

LIBER

XXI.

secum praeter instrumenta belli portanti, quid invium aut inexsuperabile esse? Saguntum ut caperetur, quid per octo menses periculi, quid laboris exhaustum esse? Romani, orbis terrarum caput >'), petentibus quicquam adeo asperum atque arduum videri, quod inceptum moretur ? cepisse quondam Gallos ea quae adiri posse Poenus desperet. proinde aut cederent animo atque virtute genti per eos dies toties ab se victae, aut itineris linein sperent campum z ) interiacentem Tiberi ac moenibus Romanis. 31 Iiis adhortationibus incitato^ corpora curare atque ad iter se parare iubet. postero die profectus adversa ripa Rhodani mediterranea Galliae petit, non quia rectior ad Alpes via esset, sed quan tum a mari recessisset, minus obvitim fore Romamim credens, cum quo, priusquam in Italiam ventum foret, non erat in animo manus conserere. quartis castvis ad Insulam pervenit. ibi I s a r a R h o d a n u s q u e amnes diversis ") ex Alpibus decurrenles, agri aliquantum amplexi conflnunt in unum: i n d e 3 ) mediis campisInsulae nomen inditum. incolunt prope Allobroges, gens iam inde nulla Gallica gente opibus aut fama inferior, tum discors erat, regni certamine ambigebant fratres. maior,' et o o qui priiTs imperitarat, Brancus nomine, minore ab fratre et coetu iuniorum , qui iure minus , vi plus poterant, pellebatur. huius seditionis peropportuna disceptatio cum ad Hannibalem reiecta esset, arbiter regni factus, quod ea senatus principumque sententia fuerat, iinperium maiori restituit. ob id meritum commeatu copiaque rerum omnium, maxime vestis, est adiutus, quam infames frigoribus Alpes praeparari cogebant. sedatis certaminibus Allobrogum cum iam Alpes peteret, non recta regione iter instituit, sed ad laevam '*) in

2) I s a i a Chiverius: Codices a r a r vel, omisso i b i , b i s a r a r , 3) i n d e Iac. Gronovius: codices in, y ) Hanc prolepsin minime omnium Hannibalem decere, monet RUBEN, Z) Martium. D O U J A T . a) d i v e r s i s e x A l p i L u s est alia atque alia parte earumlem Alpium. G R O N O T . b) Regionen» designat, quae non Hamùbali, scd sibi aut cuivis Italo ad laevani esset. S T R O T H .

LIBER

XXI.

31 a. C. 218. Tricastinos flexit ; inde per extremam oram Vooontiorum agri tendit in Tricorios, haud us qua m impedita via priusquam ad Druentiam flumen pervenit. is et ipse Alpinus amriis longe omnium Galliae iluminum diflicillimus transitu est. nam cum aquae vim vehat ingentem, non tarnen navium patiens e s t , quia nullis coercitus ripis, pluribus simul neque iisdem alveis il uens, nova semper vada novosque gurgites (et ob eadem pediti quoque incerta est v i a ) , ad hoc saxa glareosa c ) volvens, nihil stabile nec tutum ingredienti praebet. et tum forte imbribus auctus ingentem transgredientibus tumultum fecit, cum super cetera trepidatone ipsi sua atque incertis clamoribus turbarentur. P . Cornelius consul, tTiduo fere postquam Hannibal ab32 ripa Rhodani movit, quadrato agmine ad castra hostinm venerat, nullam dimicanli moram facturus, ceterum ubi deserta nmnimenta nec facile se tantum praegressos assecuturum videt, ad mare ac naves rediit, tutius faciliusque ita descendenti ab Alpibus Hannibali occursurus. ne tarnen nuda auxiliis Romanis Hispania esset, quam provinciam sortitus erat, Cn. Scipionem fratrem cum maxima parte copiarum adversus Hasdrubalem misit, non ad tuendos tantummodo veteres socios conciliandosque novos , sed etiam ad pellendum Hispania Hasdrubalem. ipse cum admodum exiguis copiis Genuam repetit, eo qui circa Padum erat exercitu Italiam defensurus. Hannibal ab Druentia campestri maxime itinere ad Alpes cum bona pace incolentium ea loca Gallorum pervenit. t u m , quanquam fama prius, qua incerta in maius vero ferri soient, praecepta res erat, tarnen ex propinquo visa montium altitudo nivesque caelo prope immixtae , tecta informia imposita rupibus , pecora iumentaque torrida a ) frigore , homines intonsi et inculti, 4) g l a r e a s q t i c Gronovius. c) Aut glaream in saxorum modiim et magnîturlînem temere coinpactair) , aut saxa mimitiora ad lapillorum vel glareae mo— dum intelligc. S T R O T H , d) T o r r e r e , quin etiam u r e r e , non solum de aestu, sed etiam de frigore dici, multis veterum

32 L I B E R XXI. a.U.c.534. ammalia inanimataque s ) omnia rigentia gelu, cetera visu quam dictu foediora, terrorem renovarunt. erigentìbus in prinjos agmen clivo« apparuerunt imminentes tumulos insidentes montani, qui si valles occultìore^ insedissent, coorti ad pugnam repente ingentem fugam stragemque dedissent. Hannibal consistere signa iussit; GalSsque e ) ad visenda loca praemissis, postquam comperit transitum ea non esse, castra inter conl'ragosa omnia pràeruptaque, quam extentissima potest valle, locat, tum per eosdem Gallos, haud sane multum lingua moribusque abhorrentes, cujn se imoiiscuissent colloquiis montanorum, edoctus interdiu tantum obsideri saltum, nocte in sua quemque dilabi tecta, luce prima subiit tumulos ut ex aperto atque interdiu viin per angustias facturus. die deinde simulando aliud quam quod parabatur consumpto , cum eodem quo constiterant loco castra communissent, ubi primum degressos tumulis montanos laxatasque sensit custodias, pluribus ignibus quam prò numero manentium in speciem factis, impedimentisque cum equite relictis et maxima parte peditum, ipse cum expeditis , acerrimo quoque viro, raptim angustia» evadit, iisque ipsis tumulis quos h o 33stes tenuerant consedit. prima deinde luce castra mota, et agmen reliquum incedere coepit. iam montani signo dato ex castellis ad stationem solitam conveniebant, cum repente conspiciunt alios arce *) occupata sua super caput imminentes, alios via transire hostes. utraque simul obiecta res oculis animisque immobiles parumper eos defixit. deinde ut trepidationem in angustiis suoque ipsum tumultu misceri agmen videre, equis maxime consternatis, quicquid adiecissent ipsi terroris satis ad perniciem fore rati, perversis rupibus ') essent et aetas militarla , in verba iuraverant. ex hoc urbano exercitu, qui minores quinque et triginta annis erant, in naves impositi; alii 1 ), ut urbi praesiderent, relicli. 12 Dictator exercitu consulis accepto a Fulvio Fiacco legato per agrum Sabinum Tibur, quo ") diem ad conveniendum edixerat novis militibus, venit. inde Praeneste, ac transversis limitibus in viam Latinam est egressus, unde itineribus summa cum cura exploratis ad hostem ducit, nullo l o c o , nisi quantum necessita« cogeret, fortunae se commissurus. quo primum die hand procul A r p i s ' ) in conspectu posuit castra, nulla mora facta quin Poenus educeret in aciem copiamque pugnandi faceret. sed ubi quieta omnia apud hostes nec castra ullo tumultu mota videt, increpans quidem v i ctos tandem 2 ) Martios animos Romanis, debellatumque et concessum 3 ) propalam de virtute ac gloria esse, in castra rediit : ceterum tacita cura animum incessit 4 ), quod cum duce haudquaquam Flaminio Sempronioque simili futura sibi res esset, ac turn demum edocti mails Romani parem Hannibali ducem quaesissent. et prudentiam quidem novi ductoris s ) extemplo timuit : constantiam hauddum expertus, agitare ac tentare animum movendo crebro castra populandoque in oculis eius agros sociorum coepit. et modo citato agmine e 2) t a n d e m ] codices t a n d e m q u o s . ¡5) i) Aecis 6 r , c o n c e s s u m ] codices c o n c e s s u m q u a e (vel q u i vel q u o d ) . 4) i n c e s s i t M i r r e t u s : codices i n c e 11sus. 5) n 0•vi d u c t o r i s G r : codices n o n v i m d i e t a t o r i s . y ) Q u o r u m m n u r u m c a n t a t e c u m r e p . coniunctiores eS6ent 7) Cf. X X I , 56. not. a d a l i i , a) Ita p a n i l o ante legitur : T i b u r d i e m a d c o 11 v e n i e n d u m e d i x i t 1. e. edixit d i e m ad conveniendum — q u o ? — Tibur.

L I B E R XXII.

81 a. C. 217. conspectu abibat, modo repente in aliquo flexu viae, si excipere degressum in aequum posset, occultas subsistebat. Fabius per loca alta agmen ducebat, modico ab hoste intervallo, ut neque omitteret eum neque congrederetur. castris, nisi quantum usus necessario cogeret 1 '), tenebatur miles, pabulum et ligna nec pauci petebant nec passim, equitum levisque armaturae statio, composita instructaque in subitos tunnillus, et suo militi tuta omnia et infesta elïusis hostium populatoribus praebebat. neque universo periculo summa rerum committebatur ; et parva momenta levium certaminum ex tuto coeptorum, finitimo receptu , assuel'aciebant territum pristinis cladibus 6 ) militem minus iam tandem aut virtutis aut fortunae paenitere suae, sed non Hannibalem magis infestum tarn sanis consiliis habebat quam magistrum equitum ; qui niliil aliud quam quod impar erat imperio, morae ad rem publicam praecipitandam habebat, ferox rapidusque in consiliis, ac lingua immodicus. primo inter paucos, dein propalam in vulgus pro cunctatore segnem, pro cauto timidum, affingens vicina virtutibus vitia, compellabat ; premendoque c ) superiorem 7 ), quae pessima ars nimis prosperis multorum successibus crevit, sese extollebat. Hannibal ex Hirpinis in Samnium transit, Beneven-13 tanum depopulatar agrum, Telesiam urbem capit : irritât etiam de industria ducem, si forte accensum tot indignitatibus cladibusque sociorum detrahere ad aequum certamen possit. inter multitudinem sociorum Italici generis , qui ad Trasimenum capti ab Kannibale dimissique fuerant, très Campani équités erant, multis iam tum jîlecti donis promissisque Hannibalis ad conciliandos popularium onimos. hi nunciantes, si in Campaniam exercitum admovisset, Capuae potiendae copiam fore, cum 6) p T i s t i n i s i n I i i s c l a d i b u s P u t , u n d e G R p r i s t i n i s t T i IL i s c l a d i b u s . 7) c o d i c e s p r c m e » d o r u in s u p e r i o r u m . correxit Gn. b ) N i m i i u m ad contrarium faciendum, igitur ad egrediendum. c ) I. e. o b t r e c t a n d o s u p e r i o r i b u s . Ita a p u d T a c i t , e s t : f a in a m alicui. premere.

82 L I B E R XXII. a.U. c.535. res maior quam auctores e s s e t J ) , •• dubium Hannibalem alternisque fidentem ac diffidentem tamen, ut Campanos ex Samnio peteret, moverunt. monitos ut etiam atque etiam") promissa rebus 1 ) affirmarent, iussosque cum pluribus et aliquibus principum redire ad se dimisit. ipse imperai duci ut se in agrum Casinatem ducat, edoctus a peritis regionum, si eum saltum occupasset, exitum Romano ad opem ferendam sociis interclusurum. sed Punicum abhorrens o s s ) s ) Latinorum nominum pro Casino Casilinum dux ut acciperet fecit ; aversusque ab suo itinere per Allifanum Calatinumque et Calenum agrum in campum Stellatem descendit. ubi cum montibus fluminibusque clausam regionem circumspexisset, vocatum ducem percunctatur ubi terrarum esset. cum is Casilini eo die mansurum eum dixisset, tum demum cosnitas est error,' et Casinum lonse O o inde alia regione o esse ; virgisque caeso duce et ad reliquorum terrorem in crucem sublato, castris cominunitis, Maharbalem cum equitibus in agrum Falernum praedatum dimisit. usque ad aquas Sinuessanas populatio ea pervenit. ingentem cladem, fugam tamen terroremque latius, Numidae f e cerunt. nec tamen is terror, cum omnia bello ilajrrarent, fide socios dimovit, videlicet quia iusto et moderato regebantur imperio, nec abnuebant, quod unum vinculum fidei est, melioribus parere. 14 Ut vero, cum ad Yulturnum flumen castra sunt posita, exurebatur amoenissimus Italiae ager villaeque passim incendiis fumabant, per iuga Massici montis Fabio ducente, tum prope de integro seditio 9 ) accensa. qui8) o s G r o n o v i u s : codices a b , duo addito p T o l a t i o n e poti nominum. 9) codices « e d i t i o , a c d e s e d i t i o n e a cc e n s i , q u i d a m f u e r a n t e u i m , c o r r e x e r u n t Lipsius, Gn, Drakcnborchius. ri) Cum pro incepti magnitudine non satis magni i. e. graves auctores essent. e) I. e. quam maxime, f) Ut verbis, ita p r o missis res o p p o n u n t u r , i. e. id i p s u m , quod dictum Vel p r o missum est. g) I. e. Poenorum pronuntiatio proferendis nGminibus Latinis non idonea. S u p . 3 . m e t u e n s similiter atque h. 1. a b h o r r e n s cum casu secando coniungitur; est enim me— tueJiS denique nihil aliud , quam m e t u m habeas, atque ita ab— horrens est h o n o r e m haLens.

L I B E R XXII.

83 a.C. 217. everant enim per paucos dies , quia cum celerius solito ductum agmen fuisset, festinari ad prohibendam populationibus Campaniam crediderant. ut vero in e x trema iuga Massici montis ventum, et hostes sub oculis erant Falerni agri colonorumque Sinuessae tecta urentes, nec ulla erat mentio pugnae, "spectatuinne huc" inquit Minucius, " u t 1 ) rem fruendam oculis 1 '), sociorum caedes et incendia venimus? nec si nulliiis altevius nos , ne civium quidem horum pudet, quos S i nuessam colonos patres nostri miserunt, ut ab Samnite hoste tuta haec ora esset, quam nunc non vicinus S a m nis urit, sed Poenus advena, ab extremis orbis terrarum terminis nostra cunctatione et socordia iam huc progressus. tantum pro degeneramus a patribus nostris, ut praeter quam oram illi Punicas vagari classes dedecus esse imperii sui duxerint, eam nos nunc plenam hostium Nnmidarumque ac Maurorum iam factam v i deamus ? qui modo Saguntum oppugnari indignando non homines tantum sed foedera et deos ciebamus, scandentem moenia Romanae coloniae Hannibalem l e n ti') spectamus. fumus ex incendiis villarum agrorumque in oculos atque ora venit ; strepunt aures clamoribus plorantium sociorum, saepius nos quam deorum invocantium opem. nos hic pecorum modo per aestivos galtus k ) deviasque calles exercitum ducimus, conditi nubibus silvisque. si hoc modo peragrando cacumina saltusque M. Furius recipere a Gallis urbem voluisset, quo hic novus Camillus, nobis dictator unicus ') in r e bus affectis quaesitus, Italiam ab Hannibale recuperare parat, GalLorum Roma esset; quam vereor ne, sic cunctantibus nobis, Hannibali ac Poenis toties servaverint maiores nostri, sed vir ac vere Romanus, quo die dictatorem eum ex auctoritate patrum iussuque populi i)

t G n : codices a d .

Ii) Tanquam rem iucundam vis« G R O N O V . i) I. e. nihil ea re moti, et proinde nihil repugnantes. t ) Quos aestatis t e m pore pastoves cum gregibus fieqirentant. 1) I. e. umis ex s. prae omnibus, igitur shigularis, eximius; id autein h. 1. invidiose et cum ironia d i c i , facile intelligitur

84 L I B E R XXII. a. U. c. 535. dictum Veios allatum est, cum esset satis altum 2 ) Ianiculum ubi sedens m ) prospectaret hostem, descendit in aequum, atque ilio ipso die media in urbe, qua nunc busta Gallica ") sunt, et postero die citra Gabios cecidit Gallorum legiones. quid? post multos annos cum ad Furculas Caudinas ab Samnite Jioste sub iugum missi sumus ° ) , utnim tandem L . Papirius Cursor iuga S a m nii perlustrando, an Lucerijm premendo obsidendoque et lacessendo victorem hostem, depulsum ab Romanis cervicibus iugum superbo Samniti imposuit ? modo ì ) C. Lutatio quae alia res quam celeritas victoriam dedit? quod postero die quam hostem vidit, classem graverà commeatibus, impeditam suomet ipsam instramento atque apparata, oppressit. stultitia est sedendo aut votis debellari credere posse, armari copias oportet, deducendas in aequum, ut vir cum viro congrediaris. audendo atque agendo res Romana crevit, non liis segnibus consiliis, quae timidi cauta vocant". haec velut concionanti Minucio circumfundebatur tribunorum equitumque Romanorum multitudo, et ad aures quoque militum dieta ferocia volvebantur ; ac si militaris suffragii res esset, haud dubie ferebant i) Minucium Fabio ducem 3 ) praelaturos. f5 Fabius pariter, in suos haud minus quam in hostes intentus, prius ab illis * ) invictum animum praestat. quanquam probe scit non in castris modo suis sed iam etiam Romae infamem suam cunctationem esse, obstinatus tamen eodem consiliorum tenore aestatis reliquum extraxit, ut Hannibal destitutus ab spe summopere s ) peliti certaminis iam hibernis locum circumspectaret, quia ea regio praesentis erat copiae;' non perpetuae, arbusta r ) vineaeque et consita omnia magis Si) a l t u m Valla : codices al i u m . 3) d u c e m G n : codices d u c i , 4) i l l i s editioues pleraeque: codices a l i i s . 5) s u m m o p e T e p e t i t i G n : codd. s u m m o p p e t i t i vel s u m m a o p p c t i t i . m ) I. e. deses et ignavus. n) Cf. sup. Y , 48. o) Cf. I X , 5. et 6. p ) Ante vigiliti quinque annos, bello Pun. pr. M ò d o , i. e. ante breve t e m p u s , recte (licitili-, quoniam antea antiquissimorum temporum meiitio fìt. q) Non occulte prae se fciebant et ostendebant. r) N ù u i r u m : ibi erant.

LIBER XXII.

85 a. C. 217. amoenis quam necessariis fructibus, haec per exploratores relata Fabio, cum satis sciret per easdeuf angustias, quibus intraverat Falernum agrum, rediturum, Calliculam montem et Casilinum occupat modicis praesidiis, quae urbs Vulturno flumine dirempta Falernum ac Campanum agros dividit. ipse iugis iisdem exercitum reducit, misso exploratum cum quadringentis equitibus sociorum L. Hostilio JVlancino. qui ex turba iuvenum audientium saepe ferociter concionantem magistrum equitum, progressus primo exploratoris modo ut ex tuto specularetur hostem, ubi vagos passim per v i cos Numidas vidit 6 ), per occasionem etiam paucos occidit, extemplo occupatus certamine est animus, excideruntque praecepta dictatoris, qui, quantum tuto posset, progressum prius recipere sese iusserat quam in conspectum hostium veniret. Numidae alii atque alii occursantes refugientesque ad castra prope ipsum cum fatigatione equorum atque hominum pertrahere. inde Carthalo, penes quem summa equestris imperii erat, concitatis equis invectus, cum priusquam ad coniectum teli veniret avertisset hostem, quinque ferme millia continenti cursu secutus est fugientes. Mancinus postquam nec hostem desistere sequi nec spem vidit effugiendi esse, cohortatus suos in praelium rediit, omni parte virium impar. itaque ipse et delecti equitum circumventi occiduntur. ceteri effuso rursus cursu Cales primum, inde prope inviis callibus ad dictatorem perfugerunt. Eo forte die Minucius se coniunxerat Fabio, missus ad firmandum praesidio saltum, qui super Tarracinam in artas coactus fauces imminet mari, ne ab Sinuessa 7 ) Appiae ") limite Poenus pervenire in agrum Romanum posset, coniunctis exercitibus dictator ac magister equitum castra in viam deferunt, qua Hannibal ducturus erat, duo inde millia hostes aberant. postero die Poe-16 ni, quod viae inter bina castra erat, agmine complevere. 6) v i d i t plerique omittunt. adminuisse.

7 ) a b S i n u e s s a G r : codice*

s) ScU. viae. Cf. Strab. V, 233.

86 L I B E R XXII. a.U. c. 535. cum Romani sub ipso constitissent vallo, haud dubie aequiore l o c o , successit tamen Poenus cum expeditis equitibus, atque ad lacessendum hostem capti impetus 8 ), et procursando recipiendoque sese pugnavere. restitil suo loco Romana acies. lenta pugna et ex dictatoria magis quam Hannibalis fuit volúntate, ducenti ab Romanis, octingenti hostium cecidere. Inclusus inde videri Hannibal, via ad Casilinum obsessa, cuin Capua et Samnium et tantum ab tergo divitum socioruni Romanis commeatus subveheret, Poenus contra inter Formiana ' ) saxa ac Literni arenas stagnaque perhorrida situ hibernaturus esset. nec Hannibalem fefellit suis se artibus peti, itaque cum per Casilinum evadere non posset petendique montes et iugum Calliculae superandum esset, necubi Romanus inclusum vallibus agmen aggrederetur, ludibrium oculorum specie terribile ad frustrandum hostem commentus, principio noctis furtim succedere ad montes statuii, fallaci» consilii talis apparatus fuit, faces undique ex agris collectae fascesque virgarum atque arida sarmenta praeligantur cornibus boum, quos domitos indomitosque multo» inter ceteram agrestem praedam agebat. ad duo millia ferme boum effecta ; Hasdrubalique negotium datum ut primis tenebris noctis id armentum acoensis cornibm ad montes ageret, maxime, si posset, super saltus ab IThoste insessos. primis tenebri« silentio mota castra, boves aliquanto ante signa acti. ubi ad radices montiuir viasque angustas ventum est, signum extemplo datiu ut accensis cornibus armenta in adversos concitentur montes, et metus ipse relucentis flammae ex capite calorque iam ad vivum ad imaque cornuum advoniens velut stimulates furore agebat boves quo repente discursu, haud secus quam silvis monti busque accensis, omnia circum virgulta ardere ; capituroque irrita quassatio excitans flammam hominum passim discurrentium speciem praebebat. qui ad transitum saltus insidendura capti pocni. ID i IL a s.

i m p e t x i s G R : codices c a p t i m (vcl c a r p t i m ) i ) F o r m i a n a S a b e l l i c u s : codices f o r t u n a «

LIBER

XXII.

67 a. C. 2 1 7 .

locati ernnt, ubi in summis montibus ac super se quosdam ignés 'conspexerunt, circumventos se esse rati praesidio excessere; qua minime densae micabant flammae, velut tutissimum iter petentes summa montium iuga, tamen in quosdam boves palatos ab suis gregibus inciderunt. et primo cum procul cernerent, veluti flammas spirantium miraculo attoniti constiterunt ; deinde ut humana apparuit fraus , tum vero insidias rati esse, dum 2 ) m ai 01^2 metu concitant se in fugam, levi quoque armaturae hostium incurrere. ceterum nox aequato timore neutros pugnam incipientes ad lucem tenuit '). interea toto agmine Hannibal transducto per saltum, et quibusdam in ipso saltu hostium oppressis, in agro Allifano posuit castra. Hune tumultum sensit Fabius : ceterum et insidiasi 8 esse ratus, et ab nocturno utique abhorrens certamine, 8uos munimentis tenuit. luce prima sub iugo mentis praelium f u i t , quo interclusam ab suis levem armaturam facile (etenim numero aliquantum praestabant) Romani superassent, nisi Hispanorum cohors ad id ipsum remissa ab Hannibale supervenisset J ). ea assuetior montibus, et ad concursandum inter saxa rupesque aptior ac levior cum velocitate corporum tum armorum liabi— t u , campestrem hostem , gravem armis statariumque "), pugnae genere facile elusit. ita haudquaquam pari certamine digressi, Hispani fere omnes incolumes, Romani aliquot suis amissis in castra contenderunt. Fabius quoque movit castra, transgressusque saltum super Allifas loco alto ac munito consedit. turn per Samnium Romam se petere simulans Hannibal usque in Pelignos populabundus rediit. Fabius médius inter hostium agmen urbemque Romam iugis ducebat, nec absistens"') nec congrediens. ex Pelignis Poenus flexit î ) d u m GN : codices c u m . 3) s u p e r v e n i s s e t GR: COdiccs p e r v e n i s s e t . t ) Seutentia e s t : n o x , q u a e u t r i s q u e p a r e m t i m o r e m incussi», utrosque ad l u c e m tenuit (scil. in loco s u o ) , ita ut neutri m i gnam i n c i p e r e n t . A c luce p r i m a d e m u m praelium f u i s s e , L i v . ipse m o x t r a d i t . u ) Cf. s u p . I X , 19. y ) Desinens ab in»«-

88 « . U . c . 535,

LIBER

XXII.

i t e r , retroque Apuliam r e p e t e n s w ) Geronium pervenit, urbem m e t a , quia collapsa ruinis pars moenium erat, ab suis desertam. dictator in Larinate agro castra communiit. inde sacrorum causa Romain revocatus, non imperio modo sed Consilio etiam ac prope precibus agens cum magistro equitum, ut plus Consilio quam fortunae confidai, et se potius ducem quam Sempronium Flaminiumque imitetur. ne nihil actum *) censeret extiacta prope aestate per ludificationem hostis. medicos quoque plus interdum quiete quam movendo atque agendo prolìcere, haud parvam rem esse ab toties Victore hoste vinci desisse et ab continuis cladibus respirasse. haec nequicquam praemonito magistro equitum Romam est profectus. 19 Principio aestatis qua haec gerebantur, in Hispania quoque terra marique coeptum bellum est. Hasdrubal ad eum navium numerum quem a fratre instructum p a ratumque acceperat, decern adiecit ; quadraginta naviurr. classem Himilconi tradidit ; atque ita Cartilagine profectus navibus prope terram, exercitum in littore d u cebat, paratus confligere quacunque parte copiarum h o stis occurrisset. Cn. Scipioni, postquam movisse ex hi bernis hostem audivit, primo idem consilii f u i t ; deinde minus terra propter ingentem famam novorum auxilioram concurrere ausus, delecto milite ad naves 5") imposito, quinque et triginta navium classe ire obviam hosti pergit. altero ab Tarracone die ad stationem decern millia passuum distantem ab ostio Iberi amnis pervenit. inde duae Massiliensium speculatoriae praemissae rettulerunt classem Punicam stare in ostio fluminis, castraque in ripa posita. itaque ut improvidos incautosquendo D H A K E N B . Cf. inf. X X X V I , 45 ; X X I X , 33. w) Cum r e p e t e n s nihil alitici sit, quam denuo > rursum petens, su— perius r e t r o minime supervacaneum est. x) Ne putaret, nihil proferisse Romanos extracta etc. y) Miles ad naves est classiarius miles. G R O N O V . Cf. sup. VII , 5. t r i b ù no s m i l i t u m ad l e g i o n e s ; inf. X X X I V , 6. s e r v o s a d r e m i m i . Impone re sic simpliciter apud Cic. de divinat. II, 40. legi, item monet

GROKOV.

LIBER XXn.

89 a. C. 2 1 7 .

que universo simili effuso 4 ) terrore opprimerei, sublatis ancoris ad hosten» vadit. multas et locis altis positas turres Hispänia habet, quibus et speculis et propugnaculis adversus latrones utuntur. inde primo conspectis hostium navibus datum signum Hasdrubali est, tumultusque prius in terra et castris quam ad mare et ad naves est ortus, nondum aut pulsu remorum strepituque alio nautico exaudito, aut aperientibus 2 ) classem promontoriis, cum repente eques alius super alium ab Hasdrubale missus vagos in littore quietescjue in tentoriis s u i s , nihil minus quam hostem aut praeiium eo "die exspectantes, conscendere naves propere atque arma capere i u b e t : classem Romanam iam haud procul portu esse, haec equites dimissi passim imperabant. mox Hasdrubal ipse cum omni exercitu aderat ; varioque omnia tumultu strepunt, ruentibus in naves simul remigibus militibusque, fugieritium magis e terra quam in pugnarti euntium modo, vixdum omnes conscenderant, cum alii resolutis oris in ancoras evehuntürj"), alii, ne quid teneat, ancoralia incidunt ; raptimque omnia praepvopere agendo, inilitum apparati! nautica ministeria impediuntur, trepidatione nautarum capere et aptare arma miles prohibetur. et iam Romanus non appropfhquabat modo , sed direxerat etiam in p u gnam naves, itaque non ab hoste et praelio magis Poeni quam suomet ipsi tumultu turbati, tentata verius pugna quam inita, in iugam averterunt classem. et cum adversi amnis os lato agmine ac. tam multis simul venientibug hand sane intrabile esset, in littus passim naves ege-, runt, atque alii vadis alii sicco, littore excepti, partim armati partim inermes, ad instructam peT littus aciemc suorum perfugere. duae tamen primo concursu captae erantPunicae naves, quättuor suppressae. Romani, quan-20 quam terra hostium erat armatamque aciem toto prae4) o f f u ? o "Walchius. r.) I. e. nondum conspieì sìnentliros. a) Quidam, fumbus «o— lutis, (juibvs seil, naves ex jjuppi terrae alligatile erant, obliti ancoras veliere prae featinaticjiie »imia, provecti contra ancora* adhuc tenentes propellimi easdem naves. G R O N O V .

90

LIBER

XXN.^

a.U. c. 535. tentami in littore cemebant, haud cunctanter insecati trepidam hostium classem, naves omnes , quae non aut peifregerant proras littori illisàs aut carinas lixerant vadis, rejigatas puppibus in altum extraxere; ad quinque et viginti naves ex quadraginta 5 ) cepere. Neque id pulclierrimum eius victoriae f u i t , sed quod una levi pugna toto eius orae mari potiti erant. itaque ad Onusam classe profecti, exscensione 6 ) ab navibus in terrain facta, cum urbem vi cepissent captamque diripuissent, Carthaginem inde petunt ; atque omnem agvum circa depopulati, postremo tecta quoque iuitcta muro portisque incenderunt. inde iam praeda gravis ad Longunticam pervenit classis, ubi vis magna sparti b ) ad rem nauticam congesta ab Hasdrubale. quod satis in usum fuit, sublato, ceterum omne incensum est. nec continents modo proiectas') oras praetervecta, sed in Ebusum insulam transmissum. uhi A ) urbe, quae caput insulae est, biduuin nequicquam summo labore oppugnata, ubi in spein irritam frustra teri tempus animadversum e s t , ad populationem agri versi, direptis aliquot incensisque v i c i s , maiore quam ex continenti praeda parta cum in naves se recepissent, ex ' Baliaribus insulis legati pacem petentes ad Scipionem venerunt, inde flexa retro classis, reditumque in citeriora provinciae, quo omnium populorum qui c i s 7 ) Iberum incolunt, multorum et ultimae Hispaniae legati concurrerunt. sed qui vere dicionis imperiiqite Romani facti sint obsidibus datis, populi, amplius fuerunt centum viginti. igitur terrestribus quoque copiis satis iidens RoBianus usque ad saltum Castulonensem est progressus. Hasdrubal in Lusitaniam ac propius Oceanum concessit. 5) XL Glareannsr codices XXX. 6) e x s c e n s i o n e ON: codice» exsceiisio. 7) ci& addldit GR, b) lie multipli huius Lerbae «su cf. Tim. h. n. XIX, 2; X X I V , 9; XXIII, 12. Inter alia funes e sparto pavabaiitur, ijuod Plin. 1. c. p r a e c i p u e in a q u i s m a r i q u e i n v i c t u m appellai. Cf. I»f. XXVI, 47. c) I. e. prominentes. VALLA, d) lioc prius ubi loci, posteiius temporis vel causae esse, monet SiF.OTH.

LIBER XXII.

91 «. C.217. Quietum inde fore videbatur reliquum aestatis tem-21 pus, fuissetque per Poenum hostem. sed praeterquam quod ipsorum Hispanorum inquieta avidaque in novas res sunt ingenia, Mandonius Indibilisque, qui antea Ilergetum regulus fuerat, postquam Romani ab saltu recessere ad maritimam oram, concitis popularibus in agrum pacatum sociorum Romanorum ad populandum venerunt. adversus eos tribunus militum s ) cum expeditis auxiLiis a Scipione missi e ) levi certamine, ut tuinultuariam manum, fudere omnes ; occisis quibusdam captisque magna pars armis exuta. hie tamen tumultus cedentem ad Oceanum Hasdrubalem cis Iberum ad socios tutandos retraxit, castra Punica in acro Ilero caonensium, castra Romana ad Novam classem erant, cum fama repens alio avertit bellum. Celtiberi, qui principes regionis suae legatos miserant obsidesque dederant Romanis, nuncio misso a Scipione exciti arma capiunt provineiamque Carthaginiensium valido exercitu invadunt, tria oppida vi expugnant. inde cum ipso Hasdrubale duobus praeliis egregie pugnant : quindecim milla hostium occiderunt, quattuor millia cum multis militaribus signis capiunt. Hoc statu rerum in Hispania P. Scipio in provin-22 ciam venit, prorogato post consulatum imperio ab senatu missus cum viyinti Ion "is O o navibus et octo millibus militum, magnoque commeatu advecto. ea classis ingens agmine onerariarum procul visa cum magna laetitia civium sociorumque portuin Tarraconis ex alto tenuit f ). ibi milite exposito profectus Scipio fratri se coniungit; ac deinde communi animo consilioque gerebant bellum. occupatis igitnr Carthnginiensibus Celtiberico bello haud cunctanter Iberum transgrediuntur, nee ullo viso hoste Saguntum pergunt ire, quod ibi obsides totius Hispaniae custodiae traditos ab Hannibal e fama erat modico in arce custodiri praesidio. id unum pignns 8") t r i b n u u j m i l i t u m Gn: codices t i i b u s m i l l i b i i a (VPI m i l i t i B TI 8'. e) Cf. sup. X X I , 60. not. ad c a p i un t u r . f) I. e. cursum ad porlum diiexit. Cf. inf. X X X V I I , 1 1 . Cic. ad fam. I, 9.

92 L I B E R XXII. a. U. c. 535. inclinato« ad Romanam societatem omnium Hispaniae populorum aniuios morabaturs), ne sanguine liberum suorum culpa defectionis lueretur. eo vinculo Hispaniam vir unus solerti magis quam fideli Consilio exsolvit. Abelux erat Sagunti nobilis Hispanus, fidus ante Poenis : t u m , qualia plerumcjue sunt barbarorum ingenia, cum fortuna mutaverat fidem. ceterum transfugam sine magnae rei proditione venientem ad hostes nilxil aliud quam u n u m vile atque infame u ) corpus esse rat u s , id agebat ut quam maximum emolnmentum novis sociis esset, circumspectis igitur omnibus quae fortuna poteslatis eius potevat facere, obsidibus potissimum tradendis animum adiecit, eam unam rem maxime ratus conciliaturam Romanis principum Hispaniae amicitiam. sed cum iniussu Bostaris praefecti satis sciret nihil obsidum custodes facturos esse, Bostarem ipsum arte aggredì tur. castra extra urbem in ipso littore habebat Bos t a r , ut aditum ex p o r t u 9 ) intercluderei Romanis, ibi eum in secretum a b d u c t u m , velut ignorantem, monet quo statu sit res. metum continuisse ad earn diem Hispanorum animos, quia procul Romani abessent: nunc eis Iberum castra Romana esse, arcem tutam perfugiumque novas volentibus res. itaque quos metus non teneat, beneficio et gratia devinciendos esse, miranti Bostari percunctantique quodnam id subitum tantae rei d o n u m ' ) possit esse, "obsides" inquit "in civitates retóitte. id et privatim parentibus, quorum maximum nomen in civitatibus est suis, et publice populis gratura erit. vult sibi quisc(ue credi, et habita fides ipsam plerumque obligat fidem. ministerium restituçndorum domos obsidum mihimet deposco ipse , ut opera quoque impensa consilium adiuvem m e u m , et rei suapte natura gratae, quantam insuper gratiam possim, adiiciam." homini non a d k ) cetera Punica ingenia callido ut per9") e x p a r t e F, e a p a r t e alii. g) Quominus Ti'iiiìrum ad Romanos defìcerent. Infame« »nim proditores ei'ant. i) d o n u m , quo tantam rem (Hispanorrim ^ratìam et fidem) cpiasi remuneratione et mercede (lati «Li comparare possit. k) I. e. comparalo ad c. P. i.

L I B E R XXII.

93 a. C. 217. guasit, nocte clam progressus ad hostium stationes, conventis quibusdam auxiliaribus Hispanis, et ab iis ad Scipionem perdùcljis, quid afTerret expromit. fide accepta dataque , ac loco et tempore constitute ad obsides tradendos, Saguntum redit ; diem insequentem absumpsit cum Bostare mandatis ad rem agendam accipiendis. dimissus, cum se nocte iturum, ut custodias hostium fallerei, constituisset, ad compositam cum iis horam excitatis custodibus puerorum profectus, veluti ignarus in praeparatas sua fraude insidias ducit. in castra Romana perducti. cetera omnia de reddendis obsidibus, sicut cum Bostare constitutum erat, acta per eundem ordinem quo si Carthaginiensium nomine sic ageletur. maior aliquanto Romanorum gratia fuit in re pari quam quanta futura Carthaginiensium fuerat. illos enim graves superbosque in rebus secundis expertos fortuna et timor mitigasse videri poterai : Romanus primo advent», incognitus ante, ab re clementi liberalique rnitìum fecerat. et Abelux, vir prudens, haud frustra v i debatur socios mutasse, itaque ingenti consensu defectionem omnes spectare ; armaque extempLo mota forent, ni iiiems, quae Romanos quoque et Carthaginienses concedere in tecta coegit, intervenisset. Haec in Hispania quoque secunda aestate Punici23 belli gesta, cum in Italia pauUum intendili cladibus Romanis solers cunctatio Fabii fecisset; quae ut Hannibalem non mediocri sollicitum cura habebat, tandem eum militiae magistrum delegisse Romanos cernentem, qui bellum ratione, non fortuna gereret, ita contempta erat inter cives armatos pariter togatosque, uticjue postquam absente eo temeritate magistri equitum, laeto venus dixerim quam prospero eventu, pugnatum iuerat 1 ). accesserant duae res ad augendam invidiam dictatoris, una fraude ac dolo Hannibalis, quod cum a perfugis ei monstratus ager dictatoris esset, omnibus circa solo aequatis ab uno eo ferrum ignemque et vim omnem hostium abstineri-iussit, ut occulti alicuius pacti ea mer1) Cf. cap. sequ.

94 L I B E R XXII. a. U. c. 535. ces videri posset ; altera ipsius facto, primo forsitan dubio, quia non exspectata in eo senatus auctoritas est, ad extremum haud ambigue in maximam landein verso, in permutandis captivis, quod sicut primo Punico b e l lo factum erat, convenerat inter duces Romanuin P o e numque , ut quae pars plus reciperet quam daret, a r genti pondo bina et selibras in militem praestaret. d u centos quadraginta septem cum plures Romanns quam Poenus recepisset, argentumque pro eis debitum, saepe iactata in senafu r e , quoniam non consuluisset patres, tardi us erogaretur, inviolatum ab hoste agrum misso Romain Quinto ') filio vendidit, fideinque publicam i m pendio privato exsolvit. Hannibal pro Geronii moenibus, cuius urbis captae atque incensae ab se in usuili liorreorum panca reliquerat tecta, in stativis erat, inde frumentatum duas exercitus partes mittebat ; cum tertia ipse expedita in statione erat, simul castris praesidio, et circumspectans 24necunde impetus in frumentatores fieret. Romanus tunc exercitus in agro Larinati erat, praeerat Minucius magister equitum profecto, sicut ante dictum est, ad u r bem dictatore. ceterum Castra, quae in monte alto ac tufo loco posita f u e r a n t , iam in planum deferuntur ; agitabanturque pro ingenio ducis Consilia calidiora*"), ut impetus aut in frumentatores palatos aut in castra relieta cum levi praesidio fieret. nec Hannibalem fefellit cum duce mutatam esse belli Tationem, et ferocius quam consultius rem hostes gesturos. ipse autem, quod minime qnis crederei"), cum hostis propius esset, tertiam partem militimi frumentatum, duabus in castris r e tentis, dimisit ; dein castra ipsa propius hostem movit, duo ferme a Geronio millia, in tumulum hosti conspectum, ut intentum sciret esse ad frumentatores, si qua vis fieret, tutandos. propior inde ei atque ipsis imminent I) Q u i n t o GR: Put q u i . ceteri omitnmt. 111) Ita Cic. de off. I, 24.periculosa et c a l i (la Consilia quietis et cogitatis opponit. Dicuntur autem calida Consilia ab animi calore atque fervore, quo inenntnr. n) Ouia ìli in tanta hosliiun propinquitate iuconsultus factum videri potest.

LIJBER X X I I .

95 a. C. 217; Ròmanorum castris tumulus' apparuit; ad quem capiendum si luce palam iretur , quia haud dubie hostis breviore via praeventurus erat, nocte clam missi Numidae [ceperunt] 2 ). quos tenentes locum contempta paucitate Romani postero die cum deiecissent, ipsi eo transferunt castra, turn itaque , ut exiguum spatii vallum a vallo aberat, et id ipsum totum prope compleverat R o mana acies, simili et per aversa castra [a castris Hannibalis] 3 ) equitatus cum levi armatura emissus in frumentatores late caedem fugamque Jiostium palatorum fecit, nec acie certa re Hannibal ausns, quia tanta paucitate v i x castra, si oppugnarentur, tutari poterat. iamque artibus Fabii (pars exercitus aberat), iam ferme sedendo et cunctando bellum gerebat, receperatque sxios in priora castra, quae pro Geronii moenibus erant. iusta quoque acie et collatis signis dimicatum quidam auctores sunt, primo concursu Poenum usque ad castra fusuin, inde eruptione facta repente versum terrorein in R o mano»; Num. Decimii Samnitis deinde intervenni praeiium restitutum. hunc principem genere ac divitiis non Boviani modo, unde erat, sed toto Samnio, iussu dictatoris octo millia peditum et equites quingentos ducentem in castra , ab tergo cum apparuisset Hannibali, specietn parti utrique praebuisse novi praesidii cum Q. Fabio ab Roma, venientis. Hannibalem insidiarum quoque aliquid timentem recepisse suos ;. Romanum insecutum adiuvante Samnite duo castella eo die expugnasse. sex millia hostium caesa, quinque admodum 0 ) Romanorum. tamen in tam pari prope clade famam egregiae victoriae cum vanioribus litteris magistri equitum Romam perlatam. De his rebus persaepe et in senatu et in concione25 actum est. cum laeta civitate dictator unus nihil nec famae nec litteris crederei p) ; ut vera omnia essent, secunda se magis quam adversa timere diceret; turn M. Metilius tribunus plebis id enimi) ferendum esse negat. 2 ) c c p e T u n t ct a c a s t r i s H a i l n i b a l i s delct G f t . o) I. e. circìter. Cf. iiif. XXV71, 30. p) I. e. qtiamvi*, tpianluinvis. Cf. sup. II, 38; 40; X X I , 52. q) e n i m , ut Grae-

96 L I B E R XXII. a. U. c. 535. non praesentem solum dictatorem 1 obstitisse -rei bene gerendae, sed absentem etiam gestae obstare; et in ducendo bello sedulo tempus t e r e r e , quo diutius in magistrati! sit solusque et Eomae et in exercitu imperium habeat. quippe consilium alterum in acie cecidisse, al-» terum specie classis Punicae persecjuendae proctil ab Italia ablegatum. duos praetores Sicilia atque Sardinia occupatos, quarum neutra hoc tempore provincia praetore egeat. M. Minucium magistrum equitum, ne h o stem v i d e r e t , ne- quid rei beJlicae g e r e r e t , prope in custodiam h a b i t u m r ) . itaque hercule non Samnium m o do , quo iam tanquam trans Iberum agro Poenis conc e s s u m ' ) sit, et*) Campanum Calenumque et Falernum agros pervastatos e s s e , sedente Casilini dictatore et l e gionibus populi Romani agrum suum tutante. exercitum cupientem pugnare et magistrum -equitum clausos prope intra vallum retentos; tanquam hostibus captivis arma adempta. tandem ut ") abscesserit inde dictator, ut obsidione liberatos, extra vallum egressos fudisse ac fugasse hostes. quas ob r e s , si antiquus animus plebi Romanae esset, audaciter se laturum fuisse de abrogando Q. Fabii imperio : nunc modicam rogationem promulgaturum de aequando magistri equitum et dictatoris iure, nec tamen ne ita quidem prius mittendum ad exercitum Q. Fabium quam consulem in locum C. F l a minii suffecisset. dictator concionibus se abstinuit in actione minime populari. ne in senatu quidem - satis aequis auribus audiebatur tunc cum hostem verbis e x cis yt(Q, saepenumero ita dicitur, ut id, cuius rationem indicai, cogitando sit addendum. Ita ii.l. tali alifjuo modo supplere possis oratlonem : turn M. JM. grayiter ili dictatorem inveliilur; id eiiitn etc., nisi forte rectius statuas, al) hoc ipso usu illam voculam affìrmandi et adversandi v;m tradisse. Cf. inf. X X I I I , 45 ; X X X I V , 32. Plant, most. Ill, 1, 24; V, 2, 22; mil. II, '5, 19. r) Ita habitum, quasi eum in custodiam, i. e. ad custodiendum, accp.pisSHt. s) Ut cedere, ita etiam concedere cum ablativo nius rei, quae concedatur, coniungi, docet D H A K P N B . C'f. inf. XXYIII, 12. t) S e d cogitando addendum itidein omissuni est iuf. 27. e x e r c i t u s d i v i s u r u m , sup. Ili, 71. v i c e s i m iam s t i p e n d i a m e r e n t e m . u) Prius ut simulatque, posterius taiuifiam significat.

L I B E R XXII.

97

». C . 2 1 ? .

tolleret, bienniique clades per temeritatem 4 ) atque inscientiam ducum acceptas referret, magistroque equitum, quod contra dictum suum pugnasset, rationem diceret reddendam esse, si penes se summa imperii consiliique s i t , propediem effecturum ut sciant homines bono imperatori haud magni fortunam momenti esse, mentem rationemque dominari. se et in tempore et sine ignominia servasse exercitum, quam multa milJia hostium occidisse, maiorem gloriam esse, huius generis orhtionibus frustra habitis, et consule creato M. Atilio Regulo, ne praesens de iure imperii dimicaret, pridie quam rogationis T ) ferendae dies adesset, nocte ad exercitum abiit. luce orta cum plebis concilium esset, magis tacita invidia dictatoris favorque magistri equitum animos v e r sabat, quam satis audebant homines ad suadendum quod vulgo placebat prodire ; et favore superante auctoritas tamen rogationi deerat. unus inventus est suasor legis C. Terentius Varrò, qui priore anno praetor fuerat, loco non humili solum sed etiam sordido ortus, patrem lanium fuisse ferunt, ipsum institorem w ) mercis, filioque hoc ipso in servilia , eius artis ministeria usum. is26 iuvenis, u b i s ) ex eo genere questus pecunia a patre relieta animos ad spem liberalioris fortunae fecit, togaque et forum placuere, proclamando x ) pro sordidis h o minibus causisque adversus rem et famam bonorum primum in notitiam populi, deinde ad honores pervenit. quaesturaque et duabus aedilitatibus, plebeia et curuli, postremo et praetura perfunctus, iam ad consulatus »pem oum attolleret animos, haud parum callide auram favoris popularis ex dictatoria invidia petiit, scitique plebis unus gratiam tulit>"). omnes earn rogationem, quique Romae quique in exercitu " erant, aequi atque iniqui, 4) c l a d e s t e m c T i t a t i a t q u e i n s c i e n t i a e d u c u m G n . 5) u l > i editio Mcdiolanensis : codices u t r u m . v) D e aequando nimirum imperio, w ) Inslitor mercis est is, qui mercem venalem habet et vendilat. x ) Inde proclamator idem est atque rabula. Cf. Cic. orat. I, 4 6 . y ) Cum solus e s set suaspr legis, etiam solus plebiscito facto eius rei gratiam reportavìt.

Ili

98 L I B E R XXII. a. U.c. 535. praeter ipsum dictatorem, in contumeliam eius latam acceperunt. ipse qua gravitate animi criminantes se ad multitudinem inimicos tulerat, eadem et populi in se saevientis iniuriam tulit ; acceptisque in ipso itinere litteris senatus consulti 6 ) de aequato imperio, satis fidens haudquaquam cum imperii iure artem imperandi aeqnatam, cum invict-o a civibus hostibusque animo ad exercitum rediit. Minucius vero cum iam ante vix tolerabilis fuisset ^ secundis rebus ac favore v u l g i , turn utique immodice immodesteque non Hannibale magis vieto ab se quam Q. Fabio gloriali, ilium in rebus asperis unicum ducem ac parem quaesitum Hannibali, maiorem minori, dictatorem magistro i q u i t u m , quod nulla memoria habeot annalium, iussu populi aequatum, in eadem civitate in qua magistri equitum virgas ac secures dictatoris tremere atque horrere soliti sint 1 ). in tantum suam felicitatem virtutemque enituisse. ergo secuturum se fortunam suam, si dictator in cunctatione ac segnitie deorum hominumque iudicio . damnata perstaret. itaque quo die primum congressus est cum Q. Fabio, statuendum omnium primum ait esse quemadmodum imperio aequato utantur. se optimum ducere aut diebus alternis, aut si maioia intervalla placerent, partitis temporibus alterius smnmum ius imperi am que e s s e , ut par hosti non solum Consilio sed viribvis etiam esset, si quam occasionem rei gerendae habuisset. ') vivi mortuique per omnes 7) occisos cum d u o b u s cxoTcitibus consul c-s] o ccisum cum d u o b u s c o n s u l i b u s c x c r c i t u m Gn# o c c i s o s cum duobus- exe-x c i t ib ils FP. a)' aio 11 S E D ]

IL U N E

—

ET

O N .

x) I. e. priori non simile aliqnod vulnus novum acMebatup, ùe(l grtfvius cpiid et novi generis, y) Qui scìl. vivi, I j II I contra mortui essent. Participium sine adìecto nomine in ablativo ab-

128 LIBER XXII. a. U. c. 536. pene domos promiscue complorarentur, turn Q. Fabius Maximus censuit équités expeditos et Appia et Latina via mittendos, qui obvios percunctando (aliquos profecto ex fuga passim dissipatos f o r e 9 ) référant quae fortuna consilium atque exercituum sit ; et si quid dii immortales, miseriti imperii, reliquum Romano nomini fecerint, ubi eae copiae sint; quo se Hannibal post praelium contulerit ; quid paret, quid agat acturusque sit. haec exploranda noscendaque per impigros iuvenes esse, illud per patres ipsos agendum, quoniam magistratuum parum z ) sit, ut tumultum ac trepidationem in urbe tollant, matronas publico arceant continerique intra suuin quamque limen cogant; comploratus famiHarum coerceant; silentium per urbem faciant; nuncios rerum omnium ad praetoves deducendos curent; suae quisque fortunae domi auctorem") exspectent; custodesque praeterea ad portas ponant, qui prohibeant quemquam egredi urbem, cogantque homines nullam nisi urbe ac moenibus salvis salutem sperare, ubi conticuerit tumultus, recte turn in curiam patres revocandos consulendumque de urbis custodia esse. 5f> Cum in hanc sententiam pedibus omnes issent, summotaque foro ') per magistratus turba patres diversi '•) ad sedandos tumultus discessissent, turn demum litterae a Terentio consule allatae sunt, L. Aemilium consulem exercitumque caesum ; sese Canusii esse, reliquias tantae cladis velut ex naufragio colligentem. ad decern 3 ) millia militum ferme esse incompositorum inordinatorumque. Poenum sedere ad Cannas, in captivorum pretiis praedaque alia nec victoris animo nec magni diicis more nundinantem. tum privatae quoque per domos clades vulgatae sunt ; adeoque totain urbem op9) p r o f c c t o — f o i e Iac. Gronovius! codiccs p r o f c c t o s — f o r t e . 1) f o r o t u r b a m a g i s t r a t u s e t p a t r e s Gn et Drakenborcliius. 2) q u a t t u o r d e c i m Gn. sol. positura saepius apud LÌT. invenìtur. Ita Curt. V , 1 3 , 1. A u d i t o (scil. co, i. e. ea r e ) , I J a r i u m m o v i s s e . z) Cf. slip. 35. not. x. a) I. e. domi exspectarent nuncios, qui de sua qùemque fortuna, i. e* de servatis aut amissis cognatis "et aulici», certiorem facerent. b) I. e. in diversas pai-tes.

L I B E R XXII.

129

a. C. 216.

plevit luctus, ut sacrum anniversarium Cereris intermissum sit, quia nec lugentibus id facere est fas, nec ulla in ilia tempestate matrona expers luctus fuerat. itaque ne ob eandem causam alia quoque sacra publica aut privata desererentur, senatus consulto diebus triginta luctus est finitus c ). ceterum cum sedato urbis tumultu revocati in curiam patres essent, aliae insuper ex Sicilia litterae allatae sunt ab T . Otacilio propraetore, regnum Hieronis classe Punica vastari ; cui cum opem imploranti terre vellet, nunciatum sibi esse aliam classem ad Aegates insulas stare paratam instructamque, ut ubi se versum ad tuendam Syracusanam oram Poeni sensissent, Lilybaeum extemplo provinciamque aliam d ) Romanam aggrederentur. itaque classe opus esse, si regein socium Siciliamque tueri vellent. Litteris consulis propraetorisque lectis, M. Claudium,57 qui classi ad Ostiam stanti praeesset, Canusium ad exercitum mittendum , scribendumque e ) consuli u t , cum praetori exercitum tradidisset, primo quoque tempore, quantum per commodum rei publicae fieri posset, Romani veniret. territi etiam super tantas clades cum ceteris prodigiis, turn quod duae Vestales eo anno, Opimia atque Floronia, stupri compertae, et altera sub terra, ut mos est, ad portam Collinam necata fuerat, . altera sibimet ipsa*) mortem consciverat. L. Cantilius scriba pontilicis, quos nunc minores pontifices appellant, qui cum Floronia stuprum fecerat, a pontifice maximo eo usque virgis in comitio caesus erat, ut inter verbera exspiraret. hoc nefas cum inter tot, ut fit, clades in prodigium versum esset, decemviri libros adire iussi sunt, et Q. Fabius Pictor Delphos ad oraculum c) Cf. inf. X X X I V , 6. Ovid. fast. I V , 619. d) I. e. reliquam. e) Cogitando addendum esse c e n s i i e r u n t s. d e ere— v e r u n t , monet S I G O N . f) S i b i m e t i p s i m o r t e m c o n s c i s — c e r e est se, lion aliiiin interfìcere , s i b i m e t i p s e m. c. est a 6e ipso, non ab alio trucidai-i. Inde patet, recte li. I. dici s i b i m e t i p s a ; significai cniiu L i r . , altèiam Yestalem a car— nificibus , alteram ab se ipsa'esse necatam. Qtlid discrimini» sit inter m e i p s e , m e i p s u m et similia, potest cx opposito n o n a l'i u s , n o n a l i u i n etc. facile intelligi.

130 L I B E R XXII. a. U. c. 536. missus est sciicitatiïm quihus precibus suppliciisque e ) deos possent placare, et quaenam fntura Unis tantis cladibus foret, interim ex fatalibus Jibris sacrificia aliquot extraordinaria facta ; inter quae Gallus et Galla, Graecus et Graeca in loro boario sub terra vivi demissi sunt in locum saxo conseptum, iam ante hostiis humanis, minime Romano sacro , imbutum. Placati« satis , ut rebantiir, dois M. Claudius Marcellus ab Ostia mille et quingentos milites, quos in classem scriptos habebat, Komain, ut urbi praesidio essent, mittit ; ipse legione clas-sis (ea tertia legio erat) c u m tribunis militum Teanum Sidicinum praemissa, classe tradita P . Furio Philo collegae, paucos post dies Canusium mägnis itineribus contendit. dictator ex a u ctoritate patrum drctns M. I n n i n s , et T i . Sempronius magister equitum, delectu edicto iuniores ab annis septemdecim et quosdam praetextatos scribunt. quattuor ex his legiones et mille équités efFecti. item ad socios Latinumque nomen ad milites ex formula 1 ') accipiendoa mittunt. arma, tela, alia parari iubent ; et vetera h o stium spolia detrahunt templis porticibusque. et al iam formam novi delectus inopia liberorum capitum ae n é cessitas dedit : ooto millia iuvenum validorum ex servitiis, prius sciscitantes singulos vellentne militare, empta publice armaverant. hic miles mtigis placuit, cum p r e tio minore redimendi captivos copia fieret. 58

Nainque Hannibal secundum tam prosperai« ad Cannas pugnam victoris magis quam bellum gerentis intentus curis-, cum captivis productis segregatisque socios, sicut ante ad Trebiam Trasimenumque lacum , benigne allocutus sine pretio dimisisset, Romanos quoque vocatos , quod nunquam alias antea, satis miti sermone altoquitur : non internecinum sibi esse cum Romanis bellum^ d e dignitate atque imperio certare. et patres v i r tuti Roinanae cessisse ; et se id anniti ut suae in vicem simul felicitati et virtuti cedatur. itaque redimendi se g) I. e. supplicatîombus. Cf. Snll. Cat. 9- Iugurth. fi6. li) Da bac formula sciibit lib. Vili., ubi de foedere cimi Lulinìs icto agit. Sic otr.

L I B E R XXII.

131 a. C. 216. caprivis copiam facere. pretium fore in capita equiti quingenos quadrigatos numinos , trecenos pediti, servo' centenos. quamquam aliquantum adiiciebatur eqnitibus ad id pretium quod pepigerant dedentes s e , laeti t a rnen quamcunque condicionein paciscendi acceperunt. placuit fuflragio ipsorum decern deligi qui Romain ad senatum irent. nec pignus aliud fidei quam ut iurarent se redituros acceptum. missus cum his Carthalo nobilis Carthaginiensis , q u i , si forte ad pacein inclinarent animos, condiciones ferret, cum egressi castas essent, unus ex iis , minime Romani ingenii h o m o , vehrt aliquid ohlitus , iurisiurandi solvendi ') causa cum in castra redisset, ante noctem comités assequitur. ubi eos Romani venire nunciatnm est t Carthaloni obviam lictor missus , qui dictatoris verbis nunciaret ut ante noctem excederet finibus Romanis ; legatis captivorum senatus59 ab dictatore datus est. quorum pvinceps M. Iunius " p a tres conscripti" inquit, "nemo nostrum ignorât nulli u n quam civitati viliores fuisse captivos quam nostrae. ceterum nisi nobis plus iusto nostra placet c a u s a k ) , non alii unquam minus negligendi vobis quam nos in h o fitium potestatem venerunt. non enim in acie per t i morem arma tradidimus, sed cum prope ad noctem superstantes cumulis caesorum corporum praelium e x traxissemus, in castra recepimus nos ; diei reliquum ac noctem insequentem, fessi labore ac vulneribus, v a l lum sumus tutati ; postero d i e , cum circumsessi ab exercitu victore aqua arceremur, nec ulla iam per confertos hostes eruntpendi spes esset, nec esse nefas d u ceremus quinquaginta millibus hominum ex acie nostra trucidatis aliquem ex Cannensi pugna Romanian militem restare, tum demum pacti sumus pretium quo redempti dimitteremur, arma, in quihus nilxil iam auxilii e r a t , hosti tradidimus. maiores quoque acceperamus se a Gallis auro redemisse ; et patres vestros, asperrimos illos ad condicionem pacis, legatos tamen captivor u m redimendorum gratia Tarentum misisse. atqui et ì) Eandem rem tradit Cic. de off. Ill, 32. k) I. e. nisi fort« ninno noslrac causae studio decenti crramus.

132

a. U. c. 536.

LIBER

XXIL

ad Alliam cum Gallis et ad Heracleam cum Pvrrho, utraque non tarn clade infamis quam pavore ac fuga pugna fuit 1 ). Cannenses campos acervi Romanorum corporum tegunt; nec supei'sumus pugnae nisi in quibus trucidandis et ferrum et vires hostem defeoerunt. sunt etiam de nostris q u i d a m , qui ne in acie "') quidem refugerunt, sed praesidio castris relicti, cum castra traderentur, in potestatem liostium venerunt. haud equidem ullius civis et commilitonis fortunae aut condicioni invideo, nec premendo " ) alium me extulisse velim : ne illi quidein, nisi pernicitatis pedum et cursus aliquod praemium e s t , qui plerique inermes ex acie fugientes non prius quam Venusiae aut Canusii constiterunt, se nobis merito praetulerint, gloriaticjue 6Ìnt in se plus quam in nobis praesidii rei publicae esse, sed illis et bonis et fortibus militibus utemini, et nobis etiam promptioribus pro patria, quod beneficio vestro redempti at que in patriam restituii fuerimus. delectum ex omni aetate et fortuna habetis; octo millia servorum audio armari, non minor numerus noster est, nec maiore pretio redimi possumus quam Iii emuntur. nam si conferam nos cum illis , iniuwam nomini Romano faciam. illud etiam in tali Consilio animadvertendum vobis censeam, patres conscripti, si tamen duriores esse velitis, quod nullo nostro merito faciatis, cui nos hosti relicturi sitis. Pyrrho videlicet, qui nosi") hospitum numero habuit captivos, an barbaro ac Poeno, qui utrum avarior an crudelior sit, vix existimari potest. si videatis catenas squalorem deforniitatem civium vestrorum, non minus profecto vos ea species moveat quam si ex altera parte cernatis stratas Cannensibus campis legiones vestras. intueri potestis sollicitudinem et 1) E s t assumptio argument?, rjuo probat, redemptos alienando c a p t i v o s , etsi pavore potius ac f u g a , quam vi ac vìi-tute h o 6liiim, cìades accepta esset. GRONOV. m ) I n a c i e r e f u g e r e , est refugere, cum in acie collocatus sis. n) Cf. sup. 12. p r e men dor nmqu e s u p e r i o r um a r t e — s e s e e x t o l l e b a t . o) Omissa est sententia fere eiusmodi : Nolo autem plurihus edisserere, nos servis esse pi-acfercndos. Nan» si etc. Cf. sup. 25. not. (j. p ) I. c. uostroa.

L I B E R XXII.

133 a. C.216. lacrimas in vestíbulo curiae stantium cojrnatorum no( o strorum exspectantiumque responsum vestrum. cum ii pro nobis proque iis qui absunt ita suspensi ac solliciti sint, quem censetis animum ipsorum esse quorum in discrimine vita libertasque est ? si, me dius fidius, ipse in nos mitis Hannibal contra naturam suam esse velit, nihil tarnen nobis vita opus esse censeamus, cum indisni ut a vobis redimeremur visi simus. rediere Roi • tnam quondam remissi a Pyrrho sine pretio capti: sed rediere cum legatis, primoribus civitatis, ad redimendos sese missis, redeam ego in patriam trecentis nummis non aestimatus civis ? SHurn quisque habet animum , patres conscripti. «ciò in discrimine esse vitam corpusque meum. magis nie famae periculum movet, ne a vobis damnati ac repulsi abeamus. ñeque enim vos pretio perpercisse homines credent." Ubi is finem fecit, extemplo ab ea turba quae in60 comitio erat clamor flebilis est sublatus, manusque ad curiam tendebant orantea ut sibi liberos fratres cojniatos redderent. feminas quoque metus ac necessitas ' ) in foro turbae huic virorum immiscuerat. senatus summotis arbitris consuli coeptus. ibi cum sententiis variaretur, et alii redimendos de publico, alii nullam publice impensam faciendam, nec prohibendos ex privato redimi ; si quibus argentum in praesentia deesset, dandam ex aerario pecuniam mutuam, praedibusque ac praediis cavendum populo censerent; tum T . Manlius Torquatus , prisoae ac nimis durae, ut plerisque videbatur, severitatis, interrogatus sententiam ita locutus fertur. "si tantummodo r ) postulassent legati pro iis q ) N e c e s s i t a t e n e aut de sanguinis coniunctione accipias, qua attingebant captivos, aut ita dictam putes, quemadmodum in satis frequenti locutione: e x p r e s s i t h o c n e c e s s i t a s . r) T a n t u m m o d o referendum est ad p o s t u l a s s eilt, cui deinde opponuntur liaec verba: N u n c a u t e m c u m p r o p e g l o r i a t i s i n t . Sententia autem totius loci haec est: si simpliciter redemptionem a nobis petiissent, brcviter dixissem, servandum esse necessariuin ad rem militarem exemplum, quo captivi 11011 redimantur : nunc autem, cum insuper virtute quodaminodo sua gloriati sint, non possum ab eoruiu insectatione abstinere, qua

1 3 4

L I B E R

x x r r .

a.Uic.536. qui in h o s t i u m potestate s u n t , ut r é d i m e r e n t u r , sine ullius insectatione e o r u m b r e v i sententiam p e r e g i s s e m . quid enira aliud q u a r n a d m o n e n d i essetis u t m o r e m t r a ditum a patribus necessario ad r e m militarem e x e m p l o servaretis ? n u n c autem c u m p r o p e gloriati sint quod se hostibus dediderint, p r a e f e r r i q u e non captis modo in acie ab hostibus, sed etiam iis qui V e n u s i a n i C a n u s i u m q u e p e r v e n e r u n t , atque ipsi C. T e r e n t i o consuli, aequum c e n s u e r i n t , nihil v o s e o r u m , patres c o n s c r i p t i , quae illic acta s u n t , i g n o r a r e patiar. atque utinam h a e c quae apud v o s aeturus stain, t a n u s i i - apud i p s u m e x e r c i t u m a g e r e m , o p t i m u m testem i g n a v i a e cmiusque et v i r t u t i s ; aut u n u s h i e saltern adesset P . S e m p r o n i u s , q u e m s i isti d u c e m secuti e s s e n t , milites hodie in c a stris R o m a n i s , non captivi in h o s t i u m potestate essent, sed 3 ) c u m fessis p u g n a n d o hostibus , turn v i c t o r i a laetis et ipsis :') plerisque regressis i n eastra s u a , noctera ad e r u m p e n d u m liberam h a b u i s s e n t , et s e p t e m armator u m h o m i n u m millia p e r r u m p e r e etiam confertos h o stes p o t u i s s e n t , n e q u e p e r se i p s i " ) id faeere conati sunt n e q u e alium sequi v o l u e r u n t . nocte p r o p e tota P . S e m p r o n m s T u d i t a n u s non destitit m o n e r e adhortari e o s , d u m paucitas h o s t i u m circa castra , d u m quies ac silentium e s s e t , d u m n o x i n c e p t u m t e g e r e t , se ducem sequerentur : ante l u c e m p e r v e n i r e i n tuta l o c a , in s o c i o r u m u r b e s posse, siout a v o r u m memoria P . D e cius tribunus militum in S a m n i o , sicut nobis adolescentibus priore P u n i c o bello Calpuvnius F i a m m a trecentis v o l u n t a r i i s , c u m ad t u m u l u m eos c a p i e n d u m situm inter medios hostes d u c e r e i , dixit moriamur, milites, et morie nostra eripiamns coc obsidionc circumvcntas legiones : si h o c P . S e m p r o n i u s d i c e r e t , n e c 5 ) v i r o s quid e m nec R o m a n o s v o s d u c e r e t , si n e m o tantae v i r t u tis exstitisset comes, v i a m non ad gloriam magis quam a i salutem f e r e n t e m demonstrat ; r e d u c e s in patriam ad g) sed Gn : codices ct- 4) p c r v e n i r i Gn. 5) n e c — n t c ] 11c — n c d u m Gn. ignaviam ac nequitiam, quam nuiltis modis ostendemnt t iis exprobi-em. s) I. e. sponte, ulIn 1. nemine cogente.

L i p E R XXII.

.135 a. C. 216. p a r e n t e s , ad coniuges ac liberos facit. ut servemini, deest vobis animus ? q u i d , si moriendum pro patria esset, faceretis ? quinquaginta millia civium sociornmque circa vos eo ipso die caesa iacent. si tot exempla virtutis non m o v e n t , nihil unquam movebit ; si tanta clades vilem vitam non fecit, nulla faciet. liberi atque incoluines desiderate patriam : imino desiderate, dum patria est, dum cives eius estis. sero nunc desideratis, deminuti capite ' ) , abalienati iure civium, servi Carthaginiensium facti, pretio redituii estis eo unde ignavia ac nequitia abistis ? P . Sempronium civem vestrum non audistis arma capere ac sequi se iubentem ; Hannibalem post panilo audistis castra prodi et arma tedi iubentem. quam ego ignaviam istorum accuso , cum scelus possim accusare ? non enim modo sequi recusarunt bene m o n e n t e m , sed obsistere ac retinere conati sunt, ni strictis gladiis viri fortissimi inertes summovissent. prius, i n q u a m , P . Sempronio per civium agmen quam per hostium fuit erumpendum. hos cives patria desinerei ? quorum si ceteri similes fuissent, neminem h o die ex iis qui ad Cannas pugnaverunt civem haberet. ex millibus septem armatorum sexcenti exstiterunt qui erompere auderent, qui in patriam liberi atque armati redirent : neque iis quadraginta 6 ) millia hostium obstitere. quam tutum iter Juarum prope legionum ogmini futurum censetis fuisse ? haberetis hodie vigiliti millia armatorum Canusii, fortia 7 ) , fidelia , patres conscripti. nunc autem quemadmodum hi boni fidelesque (nam fortes ne ipsi quidem dixerint) cives esse possunt ? nisi quis credere potest fuisse, ut ") erumpentibus, quin erumperent, obsistere conati s u n t ; aut non invidere eos cum incolumitati tum gloriae illorum per virtutem partae , cum sibi timorem ignaviamque servitutis ignominiosae causam esse sciant, maluerunt in tentoriis 6) q u a d r a s i n ta Sal.vllicus : codiccs sexe cut a. 7) f orti um, f i d e l i u m nominili, t) If. 1. capitis (lemiiiutionem maximam intelligendam esse, tequentìa satis declarant. Ita Regulas apiid Horat. Ili , 5, 42. c a p i t i s m i n o r dicitur. u) I. e. timi, cum conati sunt.

136 L I B E R XXIL a. U. c. 536. latentes simul lucem atque hosten» exspectare, cum silentio noctis erumpendi occasio esset, at e n i m 8 T ) ad erumpendum e castris defuit animus; ad tutanda fortiter castra animum liabuerunt. dies noctesque aliquot obsessi vallum armis, se ipsi "') tutati vallo sunt ; tandem ultima ausi passique, cum omnia subsidia vitae abessent afTectisque fame viribus arma iam sustinere nequirent, necessitatibus magis liumanis quam armis vieti sunt, orto sole liostis ad valium accessit ; ante secundam h o r a m , nullam fortunam certaminis experti, tradiderunt arma ac se -ipsos. haec vobis ipsorum per biduum militia fuit, cum in acie stare ac pugnare decuerat *), tum in castra refugerunt ; cum pro vallo p u gnandum erat, castra tradiderunt, neque in acie neque in castris utiles, vos redimam? cum erumpere castris oportet, cunctamini ac manetis ; cum manere, castra tutari armis necesse est, et castra et arma et vos ipsos traditis hosti. ego non magis istos redimendos, patres conscripti, censeo , quam illos dedendos Hannibali qui per medios hostes e castris eruperunt ac per Summam virtutem se patriae restituerunt." 1 Postquam Manlius dixit, quanquam patrum quoque plerosque captivi cognatione attingebant, praeter exemplum civitatis minime in capti vos iam inde antiquitus indulgentis y ) , pecuniae quoque summa homines movit, quia nec aerarium exhaurire magna iam summa erogata in servos ad militiam emendos armandosque , nec Hanjiibalem maxime huiusce r e i , tìt fama erat, egentem locupletari volebant. cùm triste responsum, non redi6) a t e n i m o m i t t u n t picrici ue. v ) A t e n i m saepissime olnectionem i n d i c a t , q u a m nobis ipsis facientes deinde refellimus. \v) H u n c l o c u m r e g u l a e sup. 57. n o t . f. propositae reptignare , c u m ex ilia régula s e i p s o s r e q u i r a t u r , non diffìtennir. x) Reel e d e c u e r a t , n o n d e c u i s s e t ; e s t ' e n i m oppositio 11011: a t n o n d e e n i t , sed : a t n o n f a c t u m est. Ita u b i c u n q u e oppositio p e r a t n o n ita fieri d e b e t , lit non i d e m verhuni repeli p o s s i t , sed aliud quoddam cogitandum sit , q u o d m o d o actionem exprimat, indicativo u t e n d u m est. y ) Cf. cap. antec. m o r e m t r a d i t u m a p a t r i b u s etc.

L.IBER XXII.

137 a. C. 216. mi captivos, redditum esset, novusque super veterem luctus tot iactura civium adiectus esset, cum magnis fletibus questibusque legatos ad portam prosecuti sunt, unus ex iis domum abiit, quod fallaci reditu in castra iureiurando se exsolvisset. quod ubi innotuit relatumque ad senatum est, omnes censuerunt comprehendendum et custodibus publice datis deducendem ad Hannibalem esse. Est et alia de captivi« fama *), decern primos v e nisse. de eis cnm dubitatum in senatu esset, admitterentur in urbem nec n e , ita admissos esse ne tarnen iis senatus daretur. morantibus deinde longius omnium spe, alios tres insuper legatos venisse, L. Scribonium et C. Calpurnium et L. Manlium. tum demum ab cognato Scribonii tribuno plebis de redimendis captivis- r e 1 at uni esse, nec censuisse redimendos senatum ; et novos legatos tres ad Hannibalem revertisse, decern v e teres remansisse, quod per causam recognoscendi n o mina captivorum ad Hannibalem ex itinere regressi religione sese exsolvissent. de iis dedendis manna conc _ o tentione actum in senatu esse, victosque paucis sententiis qui dedendos censuerint. ceterum proximis censoribus adeo omnibus notis ignominiisque confectos esse, ut quidam eorum mortem sibi ipsi ") consciverint, ceteri non foro solum omni deinde v i t a , sed prope luce ac publico caruerint. mirari magis adeo discrepare inter auctores, quam quid veri sit discernere 9 ) queas. Quanto autem maior ea clades superioribus cladibus fuerit, v e l fides indicat sociorum 1 ), quae ad earn diem firma steterat, tum labare ') coepit, nulla profecto alia de re qùam quod desperaverant de imperio, defecere autem ad Poenos hi populi, Atellani, Calatini, Hirpini, Apulorum pars, Samnites praeter Pentros, Bruttii omnes, 9) d ^ c e m e r e

Gn.

ì) v e l

fides indicat

sociorum

Salmasins, v e l d e c l a r c t f i d e s s o c i o r u m G r : P v o i de e a res i n d i c i o r u m , F v o i ea xes i n d i t i o r u m . 25 l a b a r e G n : codices l a b o r a r e .

z) Cf. Ciceronis locum sup. 58. not. i. citatum, 57. not. f.

a) Cf. sup.

133 L I B E R XXII. a. U. c. 536. L u c a n i , p r a e t e r h o s S o r r e n t i n i 3 ) et G r a e c o r u m omnia f e r m e o r a , T a r enti p i , M e t a p o n t i n i , Crotonienses L o c r i qtie et Cisalpini omnes Galli, n e c tamen h a e clades d e f e c t i o n e s q u e sociorum m o v e r u n t u t pacis u n q u a m rnentio apud Romanos f i e r e t , n e q u e ante consulis R o mani a d v e n t u m , nec postquam is rediit r e n o v a v i t q u e m e m o r i a l « acceptae cladis. quo i n t e m p o r e i p s o adeo magno animo civitas f u i t , tit consuli e x tanta clade, cuius i p s e causa m a x i m a f u i s s e t , r e d e u n t i et o b v i a m i t n m f r e q u e n t e r ab o m n i b u s ordinibus s i t , et gratiae actae quod de r e publica n o n desperasset ; cui 4 ) , si Carthaginiensium ductor f u i s s e t , nihil r e c u s a n d u m s u p plicii l'oret. 3) S u r r e n t i n i ] ces q u i .

S a l l c n t i u i Gn.

L I B E R

4) c u i

Valla:

codi-

X X I I I .

EPITOME« Campam ad Hannibalem defecernnt. nuncius Camicnsis victo viae Mago Carthaginem missus anmdos áureos a digit is occisorum Roma novum detractos in vestíbulo curiae e i l u •dit, quos excessisse ntodii mensuram traditur. post quern mm— cium I l a n n o , "vir ex Poenis nobilissimus, suadebat senatiii C a r tliagiirieiisium tit paceni a populo Romano peterent; nec tenuit, obstrepente liaicina factione. Claudius Marcellus praetor ad Nolam, eruplione adversus Hannibalem ex oppido facta, p r o spere pngnavit. exercítus Hannibalis per hiberna Capuae it a , luxuriaUis est » tit corporum viribus atque animorttm enervarettrr- CasiKuum a Poenis obsessum ita fame vexatum est, tit lora et pelles sc litis detractas, item mures essent, et nucibus per Vulluruum amncm a Romanis missis vixerint. scnatus ex cquestri ordíne homiiribus centum nonaginta septem «siippletus est» L . Po-stumius praetor a Gallis cum exercitu caesus est. Cn- et P . Scipiones in Hispania Hnsdrttbalem vicerunt et I-lispaluam suam ieeerunt. reliquiae Canneusis exercítus in Sicilian* relegatae sunt, ne recederent inde nisi finito bello, inter P h i lippum Macedonian regem et Hannibalem societas iimcta est. Sompvonius Gracchus consul Campanos cecidit. pr.ieleiea in Sardinia ft.hoter a T . Manlio practore adversus Poenos Sardos(jue res gestas coirtinef; a qua liasdrubal dux et'Mago cl Hanno cap ti. Claudius Marcellus praetor Iíannibalis exercitum ad Nolam- praelifi) fwrKt et v t e i t , primusque tot cladibus fessis RomaIiis uieLioreiu spem l>clli dedifc

LIBER

XXIII.

139 a. C. 216. Aecis- Hannibal post Cannensem pugnarti captis ae direptis r ) confestim ex Apulia in Samnium moverat, •accitus in Hirpinos a Static Trebio ' ) pollicente se Compsam traditarum. Compsanus erat Trebius nobilis i n ter suos : sed premebat eum Mopsioram factio, familiae per gratiam Romanorum potentis. post famam Cannensis pugnae vulgatumque Trebii sermonibus adventum Hannibalis cum Mopsiani 3 ) urfecm excessissent, sine certamine tradita urbs Poeno- praesidiumque accepturrt est. ibi praeda omni atqne impedimentis relictis, e x ercitu partito, Magonem regionis eius urbes aut delicientes ab Romanis accipere aut detrectantes cogere ad defectionem iubet, ipse per a'grum Campanum mare inferura petit, oppugnaturus Neapolim , lit urbem malitimam iiaberet. ubi fines Neapolitanorum intravit, Numidas partim in insidiis (et pleraeque cavae sunt viae sinusque occulti), quacunque apte poterai, disposuit; alios prae se actam praedam ex agvis ostentantes obequitare portis iussit. in quos, quia nec multi et incompositi videbantuv, cum turma equitum crnp ssct, ab cedentibus consulto tracta in insidias circumventa est : nec evasisset quisquam, ni mare propinquum et hand procul littore naves piscatoriae pleraeque conspectae p e ritis nandi dedissent eiTugium. aliquot tamen eo praelio nobiles iuvenes capti caesique sunt ; inter quo® et H e geas praefectus equitum, intemperantius cedentes secutus , cecidit. ab urbe oppugnanda Poenum absterruere conspecta moenia haudqtiaquam prompta oppugnanti. Inde Capuam ilectit iter, luxuriantem longa felici- 2 tate atque indulgenza for tuna e , maxime tamen inter eorrupta omnia licentia plebis sine modo libertatem exercentis. senatum et sibi et plebi obnoxium Pacuviiis Calavius fecerat, nobilis idem ac popularis homo, ceterum malis artibus nanctns opes, is cum eo forte anno quo res male gesta ad Trasimenum est in sunimo magistrati! esset, iam diu infestasi senatoi plebem rai) A e c i s — t n p l i s ac d i r e p t i s Gn: P h a c c — c a p t a ac diicpta. £ ) T r e l ) i o addidit G r . g) M o p s i a n i Gli.: c o m p s a m P, c o nip s i n c i u m F .

140

a . U . c . 536.

L I B E R XXIII,

tas per occasionem novandi res magnum ausuram facîn u s , ut si in ea loca Hannibal cum victore exercitu venisset, trucidato senatu traderet Capuam Poenis, improbus homo, sed non ad extremum perditus, cum mallet incolumi quam eversa re publica dominari, ntillam autem incolumem esse orbatam publico Consilio crederei, rationem iniit qua et senatum servaret et ob«oxium sibi ac plebi faceret. vocato senatu, cum sibi defectionis ab Romanis consilium placiturum nullo modo, nisi necessarium fuisset, praefatus esset, quippe .qui liberos ex Ap. Claudii filia haberet filiamque Romam liuptum Livio dedisset, ceterum ") maiorem multo rem magisque timendam instare, non enim per defectionem ad tollendum ex civitate senatum plebem spectare, sed per caedem senatus vacuam rem publicam tradere Hannibali ac Poenis velie, eo se periculo posse liberare eos, si se permittant sibi et certaminum in re publica obliti credant. cum omnes vieti metu permitterent, "claudam in curia v o s " inquit, "et tanquam ét ipse cogitati facinoris 1 ') particeps, approbando Consilia quibus nequicquam adversarer, viam salati vestrae inveniam. in hoc fidem quam vultis ipsi accipite." fide data egressus claudi curiam iubet, praesidiumque in vestibulo reliquit, ne quis adire curiam iniussu suo neve inde egredi 3 possit. tum vocato ad concionem populo "quod saepe" inquit "optastis, Campani, ut supplicii sumendi vobis ex improbo ac detestabili senatu potestas ' esset, earn nunc non per tumultuai expugnantes domos singulorum, , quas praesidiis clientium servorumque tuentur, cuin summo vestro periculo , sed tutam Jiabetis ac liberam. clausos omnes in curiam accipite, solos, inennes. nec quicquam raptim aut forte temere egeritis : de singulorum capite vobis i u s c ) sententiae dicendae faciam, ut quas quisque meritus est poenas pendat. sed ante omnia ita vos irae indulgere oportet, ut potiorem ira sa a ) S e i l , c o n f i r m â t v i l a i t , q u o d Intet in s u p e r i o r i p r ' a e f i n i s e s s e t . STROTH, h ) C o g i t a r e f a c i n t i s est exscijuendi facinoris consilium capere. c) l u s f a e r r e est p o t e s t a t e i » «Iure, ijuae tarnen e s iure originem d u c e r e delict.

LIBER XXIII.

141 a. C.216. lutem atque utilitatem vestram- habeatis. etenim hos, ut opinor, odistjs senatores ; non senatum omnino habere non vultis. quippe aut r e x , quod abominandum, aut quod unum liberae civitatis consilium est, senatus habendus est. itaque duae res simul agendae sunt vobis, ut et veterem senatum tollatis et novum cooptetis. citari singulos senatores iubebo, de quorum capite vos consulam. quod de quoque censueritis, fiet. sed prius in eius locum virum fortem ac strenuum novum senatorein cooptabitis, quam de noxio supplicium sumatur." inde consedit, et nominibus in urnam coniectis citali quod primum sorte nomen excidit, ipsumque e curia produci iussit. ubi auditum est nomen, malum et improbum pro se quisque clamare et supplicio dignum. tum Pacuvius 'Video quae de hoc sententia. sit data, eligite *) pro malo atque improbo bonum senatorem et instum." primo silentium erat inopia potioris subiiciundi; deinde cum aliquis omissa verecundia quempiam nominasset, multo maior extemplo clamor oriebatur, cum alii negarent nosse, alii nunc probra nunc humilitatem sordidainque inopiam et pudendae (l ) artis aut quaestus genus obiicerent. hoc multo magis in secundo ac tertio citato senatore est factum, ut ipsius paenitere *) homines appareret, quem autem in eius substituèrent locum deesse , ' quia nec eosdem nominali attinebat nihil aliud quam g) ad amlienda probra nominatos, et multo huiniliores ob.scurioresque ceteri erant eis qui primi memoriae occurrebant. ita dilabi homines , notissiinuni quodque malum maxime toleraliile dicentes esse, iubentesque senatum ex custodia diinitti. Hoc modo Pacuvius rum obnoxium vitae beneficio 4 senatum inulto xibi magis quam plebi feci.sset, sine ar41 s i t l i a i » , e l i c i l i ] .«¡t. n. il1* Ï. i>. inhnncslai*. p*; I. e. ut ipsuni invisuin nrfiostimqiie c««p homiiiiliiis, ii|>|i.irc'i'Cl. f) N o n a t li n e l li. e. nihil rcIVrl , non opus ost. g; C'f. !Su|). I l , 3'.'. v e n t v p i n n i l i i l a l i n i l . q u a in « l a i i s v o I n ti t a i il> il s f i n i , i. p. p r o p r i ? : nihil alimi a a p i e , q u a m pie. IJsii Miteni factum est, ut n i h i l a l i m i q u a m non intelletto aliquo v e r b o sin)£iliciter p i o t a n i il in in ti d o iliccretur.

142 L I B E R XXIII. a. U. c. 536. mis, iam omnibus concedentibus, dominabatur. hiño senatores, omissa dignitatis libertatisque memoria, plebem- adulali s ), salutare, benigne invitare, apparatis accipere epulis ; eos causas suscipere, ei semper partí adesse, secundum earn litem iudices dare, quae magis popularis aptiorque in vulgus favori conciliando esset u ). iam vero nihil in senatu actum aliter quam si plebis ibi esset concilium, prona semper civitas in luxuriant non ingeniorum modo vitio, sed affluenti copia voluptatiuin et illecebris omnis amoenitatis maritimae terrestrisque, tum vero ita obsequio principum et licentia plebei lascivire, ut nec libidini nec sumptibus modus esset, ad contemptuin legum magistratuum senatus accessit tum, post Cannenseiu cladem, ut cuius aliqua erat verecundia, Romanum quoque iinperium spernerent. id modo erat in mòra ne extemplo deficerent, quod connubiuin vetustum multas familias claras ac potentes Romanis miscuerat, et quod, cum militarent aliquot apud Romanos, maximum vinculum erant trecenti equites, nobilissimus quisque Campanorirm, in praesidia Sicularum urbium delecti ab Romanis ac missi. 5 Horum parentes cognatique aegre pervicenmt ut legati o p ad consulem Romanum raitterentur. ii noncium Canusium profectum, sed Venusiae «.ut» paucis ac semiermibus consulem inrenerunt, quam poterat maxime miserabilem bonis sociis, superbis atque inñdelibus, tit erant Campani, spernendmn. et auxit rerum suarum silique contemptnm consul nimis detegendo cladein nudandoque. nam cum legati aegre ferre senatum populumque Campanum adversi quicquam evenisse Romanis nunciassent, pollicerenturque omnia quae ad bellum opus essent, "morem magis" inquit "loquendi cum so5 ) a d u i a Ti S a l m i s t a « : P » d u . n i , ccteri a d f a r i .

L) Tribus ntodis nobiles iuvare potuisse plebeios in causis, veliti oratores s. caiisarum patronos, i. e. c a u s a s sus c i ñiendo, vet tit adrocatos, i.e. a de ss e parti, rei ut indices, i. e. litem dare secundum ali quem, monet S T R O T H . I udices liic accipicnduin: si iudices essent. Litein dare s e c u n dum aliqueiu est ita sentential» pronunciare, ut is causam obtiiieat. Gell. V , 10. Cic. p. Kose. Com. 1. D R A K E H U .

L I B E I l XXIII.

143

a. C. 216. eiis servastis, Campani, iübentes quae opus essent ad bellum imperare, quam convenienter ad praesentem fortunae nostrae statum locuti estis. quid enim nobis ad Cannas relictum est, ut quasi 6 ) aliquid habeamus, id cjuod deest explerl ab sociis velimus? pedites v o bis imperemus tanquam equites habeamus ? peouniam deesse dicainus tanquam ea tantum desit? nihil ne quod suppleremus quidem nobis reliquit fortuna, legiones, • equitatus, a r m a s i g n a , equi virique, pecnnia, com-meatus, aut in acie aut binis postero die amissis castris perierunt. itaque non iuvetis nos in bello oportet, Campani, sed pene bellum pro nobis suscipiatis. v e niat in mentem ut trepidos quondam maiores vestros intra moenia compulsos , nec Samnitem modo hostern sed etiam Sidicinnm paventes , receptos in fidem apud Saticulam') defenderimus, coeptumque propter vos cum Samnitibus bellum per centum k ) prope annos, variante fortuna e v e n t u m , tulerimus. adiicite ad h a e c , quod foedus aequum deditis ') , quod leges vestras , quod ad extremum , id quod ante Cannensem certe cladem maximum f u i t , civitatem nostram magnae parti vestrum dedimus communicavimusque vobiscum. itaque coramunem vos hanc cladem, quae accepta est, credere, Campani, oportet, communem patrjam tuendam arbitrari esse. non cum Samnite. aut Etrusco res est, ut quod a nobis ablatum s i t , in Italia tarnen imperium maneat. Poenus hostis ne Africae quidem indigenam, ab ultimis terrarum oris, fleto Oceani Herculisque columiiis, expertem omnis iuris et condicionis et linguae prope liuinanae militem trahit. hunc natura et moribus immitem ferumque insuper dux ipse elleravit, p o n tibus ac molibns ex humanorum corporum strue faciendis , et quod proloqui etiam piget, vesci hnmanis corporibus docendo '"). h o s 7 ) ini'andis pastos epulis, quos fi) c| ii a s i] «ini V» q u i a F. 7"1 li o sj h i s T cum pliriique. i) Cf. sup. VIT, k) Inf. X X X I , 31. aft legatus Romanus li» concilio Aetolorum: p e r a n n o s p r o p e s e p t u ag i n t a. Seil Uic eia torie omnia äuget; Terenlius. GLAU., I 1 I. e. >ohis, cum in «leditiouem v(Ulisseti», ill) Hoc c^uot^iie oratorie ad au-

144 L I B E R XXIII. a. U.c. 536. contingere etiam nefas s i t , virlere atque habere domin o s , et ex Africa et a Cartilagine iura petere, et Italiani Numidarum ac Maurorum pati provincia»! esse, cui n o n , genito modo in Italia, detestabile sit ? pulchrum erit, Campani, prolapsum clade Romanum imperium vestra fide, vestris viribus retentum ac recuperatimi esse, triginta millia peditum, quattuor equitum arbitrar ex Campania scribi p o s s e 8 ) , i a m " ) pecu niae affatim est frumentique. si parém fortunae v e strae fidern liabetis, nec Hannibal se vicisse sentiet nec Romani victos e-sse." 6 Hac oratione consulis dimissis redeuntibusque domum legatis, unus ex iis Vibius Virrius tempus v e nisse ait quo Campani non agrum solum ab Romanis quondam per iniuriam ademptum recuperare, sed imperio etiam Italiae potiri possint. foedus enim cum Hannibale, quibus velini legibus, factures ; neque controversiam fore quin, cum ipse confecto bello Hannibal victor in Africam decedat exercitumque deportet, Italiae imperium Campanis relinquatur. haec Virrio loquenti assensi omnes ita renunciant legationein °) , uti deletum omnibus videretur nomen Romanum. extemplo plebes ad defectionem ac pars maior senatus spectare. extracta tamen auctoritatibus seniorum per paucos dies est res. postremo vicit sententia plurium, ut iidem legati qui ad consulem Romanum ierant ad Hannibalem mitterentur. quo priusqaam iretur certumque defectionis consilium esset, Romàm legates inissos a Campanis in quibusdam annalibus invenio , postulantes ut alter consul Campanus fieret, si rem Romanam adiuvari vellent. indignatione orta summoveri a curia .. . iussos esse, missumque Jictorem qui ex urbe educeret 8) s c I i b i p o s s e Lipsius : codices s c r i p s i s s e . 9) hac] ab h.ic GR. gemlam invidiam dictum minimeque rerum esse, allatis aliorum scriptormn Içstimoniis docuerunt viri docli. IL) I. e. porro, praelerea. o) i. e. referunt dominn de rebus in legatione cogniti»', auditis, dictis, actis. Cf. sup. IX, 4. II a e c eft m 1 eg a t i o renunciARCtoir. STHOTH.

145 a. C.216. eos atque eo die manere extra fines Romanos iuberet. quia nimis compar Latinorum quondam postulatici P) e r a t , Coeliusque 'i) et alii id haud sine causa praeterniiserant scriptores , ponere pro certo sum Veritas. Legati ad Hannibalem venerunt, pacemque cum eo 7 condicionibus fecerunt, ne quis imperator magistratusve Poenorum ius ullum in civem Campanum haberet, neve civis Campanus iuvitus militaret munusve faceret ; ut suae leges, sui inagistratus Capuae essent ; ut trecentos ex Romanis captivis Poenus daret Campanis , quos ipsi elegissent, cum quibus equitum Campanorum qui in S i cilia stipendia lacerent pernrutatio fieret. haec pacta, ilia insuperquam r ) quae pacta erant facinora Campani ediderunt : nam praefectos ') socium civesque Romanos alios, partim aliquo inilitiae munere occupatos, partim privatis negotiis implicitós, plebs repente omnes comprehensos velut custodiae causa balneis includi iussit, ubi fervore atque aestu anima interclusa foedum in inodum exspirarent. E a ne fierent neu legatio mitteretnr ad Poenum, summa ope Decius Magius ' ) , vir cui ad summam auctoritatem nihil praeter sanam civium mentem defuit, restiterat. ut vero praesidium mitri ab Hannibale audivit, Pyrrhi superbam dominationem miserabilemqire Tarentinorum servitutem exempla referens, primo ne reciperetur praesidium palam vociferatus est, deinde ut receptum aut eiiceretur, aut si malum facinus, quod a vetustissimis sociis consanguin eisque delecissent, forti ac memorabili facinore purgare v e l l e n t , ut interfècto Punico praesidio restituèrent se Romanis, haec (neque enim occulte agebantur) cum relata Hannibali essent, primo misit qui vocarent Magium ad sese in castra ; deinde cum is ferociter negasset se iturum, nec enim Hannibali ius esse in civem Campanum, concitatus ira Poenus comprehendi hominem vinctumque attraili ad se iussit. veritus deinde ne quid inter vim tumultus L I B E R XXIII.

p) Cf. sup. Vili, 5.

""

cieari cocptis cf. sup. I X , 20.

"

1

i) Ci'. Vellei. Pai. I l , 16. G

146 » . U . C. 5 3 6 .

LIBER

XXIII.

atque ex concitatione animorum inconsulti certaminis oreretur, i p s e , praemisso nuncio ad Marium Blosium praetorem Campanum postero die se Capuae futurum, proficiscitur e castris cum modico praesidio. Marius concione advocata edicit ut frequentes cum coniugibus ac liberis obviam irent Hannibali. ab universis id non obcdienter modo sed e n i x e u ) , favore etiam vulgi et studio visendi tot iam victoriis clarum imperatorem, factum est. Decius Magius nec obviam egressus est, nec quo timorem aliquem ex conscientia significare posset, privato 1 ' ) se tenuit : in foro cum filio clientibusque paucis otiose inambulavit, trepidante w ) tota civitate ad excipiendum Poenum visendumque. Hannibal ingressus urbem senatum extemplo postulai, precantibusque inde primoribus Campanorum ne quid eo die seriae rei gereret, diemque ut ipse adventu suo festum laetus ac libens celebraret, quanquam praeceps ingenio in iram erat, tarnen ne quid in principio negaret, visenda urbe magnam diei partem consumpsit. 8 Deversatus est apud Ninnios Celeres, Stenium P a cuviumque, inclitos nobilitate ac divitiis. eo Pacuvius Calavius, de quo ante dictum e s t , princeps factionis eius quae traxerat rem ad Poenos , filium iuvenem add u x i t , abstractum abs Decii Magii latere, cum quo ferocissime pro Romana societate adversus Punicum foedus steterat, nec eum aut inclinata in partem alteram civitas aut patria maiestas sententia depulerat. huic tum pater iuveni Hannibalem deprecando magis quam purgando placavit, v i c t u s q u e * ) patris precibus lacrimisque etiam ad coenam eum cum patre vocari iussit ; cui convivio neminem Campanum praeterquam hospites Iul) p r i v a t o Gn: codiccs p r i v a t i m , n) I. e. dedita opera. v) Oinissam esse in hac locutione praepositionem, ut in ilia, t e n e r e s e c a s t r i s , monet DRAICENB. W) T r e p i d a r e non solum de metu, sed de quocumfiie motu et tumultu, de quavis perturbatone ilici, mitili veterum loci ostendunt. Cf. inf. XXVII, 1. not. b. x) Nempe Hannibal. Similiter inf. 18. legitur: p u d o r e t i a m H a n n i b a l e m ab inc e p t o a v e r t i t , c a s t r i s q u e c o m i n u n i t i s — ill Liberila Capuam c o n c e s s i t .

LIDER XXIII.

147

a. C. 216.

belliumque Tauream, insignem bello virum, adhibiturus erat. coeperunt epulari de die >'), et convivium non ex more Punico aut militari disciplina esse, sed ut in civitnte atque etiam domo diti a c 2 ) luxuriosa omnibus voluptatium illecebris instructum. unus nec dominorum 2 ) invitatione nec ipsius interdum Hannibalis Calavii filius Perolla vinci ") potuit, ipse valetudinem excusans, patre animi quoque eius haud mirabilem interturbationem causante, solis ferme occasu pattern Calavium ex convivio egressum secutus filius, ubi in secretum (hortus erat posticis aedium partibus) pervenerunt, "consilium" inquit "afferò, pater, quo non veniam solum peccati, quod defecimus ad Hannibalem, impetraturi ab Romanis , sed in multo maiore dignitate et gratia simus Campani quam unquam fuimus." cum mirabundus pater quidnam id esset consilii quaereret, toga reiecta ab humero latus succinctum gladio nudat. "iam ego" inquit, "sanguine Hannibalis sanciam Romanum foedus. te id prius scire volui, si forte abesse, 9 dum facinus patratur, malles." quae ubi vidit audivitque senex, velut si iam agendis quae audiebat interesset, amens metu "per ego te" inquit, "fili, quaec un que iura liberos iungunt parentibus, precor quaesoque ne ante oculos patris facere et pati omnia infanda velis. paucae horae sunt intra quas iurantes per quicquid deorum est, dextrae dextras iungentes, fidem obstrinximus , ut sacratas fide manus 3 ) , digressi ab colloquio , -extemplo in eum armaremus k ) ? ab hospital! 2} d i t i a c Kreyssi^ius post Sigonium: codices d i u a d . 8) m a li u s Iac. Gronovius: codiccs m a n s i s . y ) E p u l a r i d e d i e de conviviis dicitur tempestivi«, sive, ut quidam malunt, intempestivis, multo adhuc die incipienti— bus. Cf. inf. X X V , 23. Catull. 4 7 , 5. z) D o m i m i s a p p e l l a t u r c o n v i v i i e x h i b i t o r , un d e et d o m i n i a c o n v i v i a. Non. Marceli. 4, 125. STROTH. a) I. e. adduci potuit, ut cibi potusque illecebris indulgerei, b) Sententia lotius loci haec est : nuin hoc Consilio paucas ante horas fìdem obstrinximus, ut etc. Videtur antem liic locus quoddain anacoluthon continere. Nani post o b s t r i n x i m u s exspectamus tale quid: et iam mortem novo socio macliinaris ? Sed conformantur sequentia periude, quasi eiusmodi ìnlcrrogalìo : iium paucas aule horus etc. G 2

148 L I B E R XXIII. a. U. c. 536 mensa surgìs, ad quam tertius Campanorum adhibitus es ab Hannibale, ut earn ipsam mensam cruentares hospitis sanguine ? Hannibalem pater filio meo potui placare , filium Hannibali non possurn"? sed sit nihil sancti, non fides, non religio, non pietas ; audeantur in fanda, si non perniciem nobis cum scelere ferunt. unus aggressurus es Hannibalem ? quid illa turba tot liberorum servorumque ? quid in unum intenti omnium oculi ? quid tot dextrae ? torpescentne in amentia illa ? vultum ipsius Hannibalis, quem armati exercitus sustinere nequeunt, quem horret populus Romanus, tu sustinebis ? et alia auxilia desint c ) : me ipsum ferire corpus meum opponentem pro corpore Hannibalis sustinebis ? atqui per meuin pectus petendus ille tibi transfìgendusque est. deterreri hie sine te potius quam illic vinci, valeant preces apud te meae, sicut pro te hodie valuerunt." lacrimantem inde iuvenem cernens medium complectitur, atque osculo haerens non ante precibus abstitit, quam pervicit ut gladium poneret fidemque daret nihil facturum tale, tum iuvenis "ego quidem" inquit " quam patriae debeo pietatem exsolvam patri, tuam doleo vicem, cui -ter proditae patriae sustinendum est crimen, semel cum defectionis ab Romanis, iterum cum pacis cum Hannibale fuisti auctor, tertio hodie, cum restituendae Romanis Capuae mora atque impedixnentum es. t u , patria, ferrum, quo pi o te armatus hanc arcem J ) hostium inii 4 ), quoniam parens extorquet, recipe." haec cum dixisset, gladium in publicum trans maceriam horti abiecit, et quo minus res suspecta esset , se ipse convivio reddidit. 10 Postero 'die senatus frequens datus Hannibali. ubi prima eius oratio perblanda ac benigna f u i t , qua gratias egit Campanis quod ainicitiam suam Romanae so4) h o s t i u m i i i i i Alb. Rubenius: P h o s t T i j n i n i . praecesserit. Possis veto eliara port o b s t r i n x i m i i s supplere: ldque 1111m hoc Consilio fecimus, lit etc. c) I. e. fac , alia auxilia deesse. sustiiiel>isiie etc. d) Videtur conrniode domum, ubi Hannibal diversabatur, li ostimi) a r c e m appellare. GRONOV. e) Se i p s e , i. e. non ab ab'o quopiam (patre) coactus vel impuljus, igitur spoute. Cf. sup. XXII, 57. not. f.

L I B E R XXIII.

149 a. C. 216.

cietati praeposuissent, et inter cetera magnifica promissa pollicitus brevi caput Jlaliae omni Capuani forej iuraque inde cum ceteris populis Romanuni etiam petiturum. unum esse exsortem Punicae amicitiae foederisque secum iacti, quem neque esse Campanum neque dici debere, Magium Deciuin. eum postulare, ut sibi dedatur, ac se praesente de eo reieratur senatusque consultum fiat. omnes in eam sententiam ierunt, quanquam magnae 'parti et vir indignus ea calamitate et hand parvo initio minui videbatur ius libertatis. egressus curia in tempio magistratuum *) consedit, comprehendique Decium Magium atque ante p e des destitutum causam dicere iussit. qui cum manente ferocia animi negaret lege foederis id cogi e) posse, tum iniectae catenae, ducique ante lictorem in castra est iussus. quoad capite aperto est ductus, concionabundus incessit, ad circiunfusam undique rnultitudinem vociferans. "habetis libertatem, Campani, quam petistis. foro medio, luce clara, videntibus vobis, nulli Campanorum secundus , vinctus ad mortem rapior. -quid violentius capta Capua fieret ? ite obviam Hannibali, e x ornate urbern, diemque adventus eius consecrate, ut hunc triumphum de cive vèstro spectetis." haec vociferanti , cum moveri vulgus videretur, obvolutum caput e s t , ociusque rapi extra portam iussus. ita in castra perdugitur ; extemploque impositus in navim et Carthaginem missus, ne motu aliquo Capuae ex indig n i a t e rei orto senatum quoque paeniteret dediti principis, et legatione missa ad repetendum eum, ne aut negando rein, quam primam peterent, ofi'endendi sibi novi socii, aut tribuendo habendus Capuae esset seditionis ac turbarum auctor. navem Cyrenas detulit tempestas, quae tum in dicione regimi erant. ibi cum Magius ad statuam Ptolemaei regis coniugisset, deportatus a custodibus Alexandriam ad Ptolemaeum ''), f) Iiitelligewlimi esse "tribunal, sivc (pioti inaugurato consacratimi esset, sive quoti omnia loca excclsiora vncaccntur t e m P 1 a, monet DUK. G) Ita sup. IV, Ì2(Ì. logitur: s i q u l d e n i c o g i aliquid consules possent. L) Philopatora, qui tum in

150 LIBER XXin. a. U. c. 536. cum 5 ) eum docuisset contra ius foederis vinctum se ab Hannibale esse, vinculis liberatur; permissumque ut rediret, seu Romam seu Capuam mallet, nec Magius Capuam sibi tutam dicere ; et Romam eo tempore quo inter Romanos Campanosque bellum sit, transfugae magis quam hospitis fore domicilium. nusquam malie quam in regno eius vivere, quem vindicem atque auctorc-m habeat libertatis. 11 Dum' haec geruntur, Q. Fabius Piotor ') legatus a Delphis Romam rediit, responsumque ex scripto recitavit. divi [quoque] G) in eo erant, quibus quoque modo supplicaretur. tum "si ita faxitis, Romani, vestrae res meliores facilioresque k ) erunt, magisque ex sententia res publica vestra vobis procedet, victoriaque duelli populi Romani erit. Pytliio Apollini, re publica vestra bene gesta servataque, lucris 1 ) meritis donum mittitote, deque praeda manubiis spoliisque honorem habetote,' lasciviam m ) a vobis prohibetote." haec ubi ex Graeco carmine interpretata reöitavit, tum dixit se oraculo egressum extemplo his omnibus divis rem divinam ture ac vino fecisse, iussumque ab templi antistite, sicut coronatus laurea corona et oraculum adisset et rem divinam fecisset, ita coronatum navim adscendere, nec ante deponere eam quam Romam pervenisset •). s e , quaecunque imperata sint, cum summa religione ac diligentia exsecutum coronam Romae in aram Apollinis deposuisse. senatus decrevit ut eae res divinae supplicationesque primo quoque tempore cum cura fierent. Dum haec Romae atque in Italia geruntur, nuncius 5) c u m GR: codice» d u m . 6) q u o q u e ] ail d i v a e q u c . Aegypto regnabat. S T R O T H , i) Ilunc eundem ILLUM esse, qui rea Romanas scripsit, tradit Appianus in Hannibalis historia. OIGON". k) Commode attulit locos Terent. adelph. III, 4 , 56. et Cic. famil. V I , 5. GHONOV. 1) Universim l u c i a , cjtiae mos singula persequitur, p i a e d a m , m a n t i b i a s , s p o l i a . S T R O T H . jn) Denotat Lie l a s c i v i a irreligiosam exsultntionem in rebus sectindis, atque ex eo deum ineuriam atque oblivionein. GRONOV. n) 1(1 ab omnibus rem sacram in Graecia facientibus fieri uisse, monuerunt vili docti. Cf. inf. X X V , 12.

L I B E R XXIII.

151

a. C. 216.

victoriae ad Canicas Carthaginem venerat Mago Hamilcaris filius, non ex ipsa acie a fratre missus, sed retentus aliquot dies recipiendis civitatibus Bruttiorum, quaeque deficiebant. i s , cum ei senatus datus esset, res gestas in Italia a fratre exponit. cum sex r) imperatoribus eum, quorum quattuor cónsules, duo dictator ac magister equitum fuerint, cum sex consularibus exercitibus acie conflixisse; occidisse supra ducenta millia hostium, supra quinquaginta millia cepisse. ex quattuor consulibus duos occidisse ; ex duobus saucium alteram , alteram toto amisso exercitu vix cum quinquaginta hominibus effugisse. magistram equitum, quae consularis potestas sit, fusum fugatumque ; dictatorem, quia se in aciem nun quam commiserit, unicum haberi imperatorem. Brattios Apulosque, partim Samnitium ac Lucanorum defecisse ad Poenos. Capoam, quod caput non Campaniae modo sed post afilictam rem Romanam Cannensi pugna Italiae sit, Hannibali se tradidisse. pro his tantis totque victoriis verum i) esse grates deis immortalibus agi haberique. ad fidem dein-12 de tam laetaram rerum effundi in vestíbulo curiae iussit annulos áureos, qui tantus acervus fuit ut metientibus dimidium super tres modios explesse sint quidam auctores. fama tenuit, quae propior vero est, haud plus fuisse modio. adiecit deinde verbis, quo maioris cladis indicium esset, neminem nisi equitem, atque eorum ipsorum primores, id gerere insigne, summa fuit orationis, quo propius spem belli perficiendi sit, eo magis omni ope iuvandum Hannibalem esse, procul enim ab domo inilitiam esse, in media hostium terra, magnam vim frumenti pecuniae absumi; et tot acies, ut hostium o) I. e. q u a e c u n q u e deficiebant autBruttiorum, aut aliorum Italiae populorum civitates. Cf. sup. 1. M a g o n e m r e g i o n i s e i u s u r b e s etc. p) Cum Septem imperatores commemorari potuerint, praeteritum esse T . Sempronium, quern Hannibal ad Trebiam vicerit, animadvertit SiGoif. q) Onoinam v e r u m de— iiique cum bono ita congruit, ut utrumque in convenientia cum rationis praeceptis positum, et proiiide cognatum sit, v e r u m e s s e pro rectum, aequum, iusUim esse dicitur. Cf. Ilorat. epp.

1, 7, 98. Cie. p. Mur. 35. Liv. II, 48¡ XXXII, 33; X L , 16.

152 L I B E R XXIII. ». U. c. 536. exercitus delesse, ita victoris etiam copias parte aliqua minuisse. mittendum igitur supplementuin esse, mittendam 7 ) in Stipendium pecuniam frumentumque tain bene meritis de nomine Punico militibus. Secundum haec dicta Magonis laetis omnibus, Himilco vir factionis B a r c i n a e r ) , locum Hannonis increpandi esse r a t u s , "quid e s t 5 ) , H a n n o ? " inquit. "etiam nunc paenitet belli suscepti adversus Romanos ? iube dedi Hannibalem ; veta in tarn prosperis rebus grates diis immortalibus agi. audiamus Romanum senatorem in Carthaginiensium curia." tum Hanno "tacuissem hod i e , patres conscripti, ne quid in communi omnium gaudio, minus laetum quod esset v o b i s , loquerer. nunc interroganti senatori paeniteatne me adhuc suscepti a d versus Romanos belli si reticeam ') , aut superbus aut obnoxius v i d e a r , quorum alteram est hominis alienae libertatis obliti, alteram s u a e u ) . respondeam igitur Hinrilconi non desisse paenitere me belli, neque desiturum ante invictum vestruin T ) imperatorem incusare quam finitum aliqua tolerabili condicione bellum v i dero ; nec mihi pacis antiquae desiderium ulla alia res quam pax nova finiet. itaque ista quae modo Mago iactavit, Himilconi cei bisque Hannibalis satellitibus iam laeta sunt, mihi possunt laeta esse, quia res bello bene gestae, si volumus fortuna uti, pacem nobis aequiorem dabunt. nam si praetermittimus hoc tempus, quo magis dare quam accipere possumus videii p a c e m , vereor ne haec quoque laetitia l u x u r i e t w ) nobis ac vana evadat. 7) m i t t c n d a m ] m i t t e n d a Gn. r) Cf. sup. X X I , 2. s) Seil, quod dicas, quo sententiam olim a te propositaiu defendas. Ita q u i d e s t saepe cum ellipsi dicitur. Cf. Cic. in Catil. I, 5. ibid. 8. Q u i d e s t C a t i l i n a ? t) R e t i c e r e alieni est ei noi respondeie. Cf. sup.-Ill, 41. Tacit, ann. X I Y , 49. Ovid, metani. III, 357. u) S u p e r b u s videii debebat, si indignimi liaberet senatorem , cui responderet, o b n o x i u s , si, non babens, quod responderet, victum se profiteretur. v) Non dicit n o s t r u m , quo, se ab eo alienum esse secusque de eo sentire, signifìcet. TV) Cf. sup. Il, 48. u b i l u x u r i a re et e v a n e s e e re eodem modo coniungiuitur. Ibid. 21. n i m i s l u x u r i o s a l a e t i t i a dicitur. L u x u -

LIBER XXm.

153 a. C. 216. quae tamen nunc quoque qualis est? occidi exercitus hostium: mittite milites mihi, quid aliud rogares, si esses victus ? hostium cepi bina castra, praedae videlicet plena et commeatuum : frumentum et pecuniam date, quid aliud, si spoliatus, si exutus castrò esses, peteres ? et ne omnia ipse mirer, (mihi quoque enim, quoniam respondi Himilconi, interrogare ins fasque est) velim seu Himilco seu Mago respondeat, cum ad internecionem Romani imperii pugnatum ad Cannas sit, constetque in defeotione totam Italiam esse, primum eoquis Latini nominis populus defecerit ad nos, deinde ecquis homo ex quinque et triginta tribubus ad Hannibilem transfugerit." cum utrumque Mago negasset, "hostium quidein ergo" inquit "adhuc nimis multum superest. sed muÎtitudo ea quid animorum quidve spei habeat, scire velim." cum id nescire Mago diceret,13 "nihil facilius scitu est" inquit. "ecquos legatos ad Hannibalem Romani miserunt de pace ? ecqnam denique mentionem pacis Romae factam esse allatum ad vos est?" cuin id quoque negasset, "bellum igitur" inquit "tam integrum*) habemus quam habuimus qua die Hannibal in Italiam est transgressus. quam varia victoria priore Punico'') bello fuerit, plerique qui meminerimus supersumus. nunquam terra marique magis prosperae res nostrae visae sunt quam ante consules C. Lutatium et A. Postumiuin fuerunt. Lutatio et Postumio consulibus devicti ad Aegates insulas sumus. quodsi, id quod dii omen avertant, nunc quoque fortuna aliquid variaverit, tum pacem speratis cum vincemur, quam nunc, cum vincimus, dat nemo ? ego, si quis de pace consulet seu deferenda hostibus seu accipienda, habeo quid sententiae dicam: si de iis quae Mago postulat refertis, nec victoribus mit ti attinere 1 ) r i a r e autem dicimtur e a , quae viribus et opiktis abundant, proinde, quae ni mia sunt modumcjue excedunt. x) I n t e g r a enint ea sunt, quae nondum tacta, i. e. quorum conditio nihil— dum mutata est. y) E * Romanorum ratione loquitur Hanno, aliter R o m a n u m dicere dcbeliat b e l l u m . Ct. sup. X X I , 51* not. ad verba a d l a e v a r n . z) Cf. sup. 3. not. f.

154 L I B E R XXinV a. U. e. 536. puto, et frustrantibus nos falsa atque inani spe 8 ) multo minus censeo mittenda e s s e " . haud multos movit Hannonis oratio : nam et simultas cum familia Barcina leviorem auctorem faciebat, et occupati animi praesenti laetitia nihil, quo vanius fieret gaudium s u u m , auribus admittebant ; debellatumque mox f o r e , si ajmiti paullulum voluissent, rebantur. itaque ingenti consensu fit senatus consultum ut Hannibali quattuor 9 ) Numidarum millia in supplementum mitterentur et quadraginta elephanti et argenti multa ') talenta, dictatorque ") cum Magone in Hispaniam praemissus est ad conducenda viginti millia peditum, quattuor equitum, quibus e x ercitus, qui in Italia quique in Hispania erant, s u p plerentur. 14 Ceterum h a e c , ut in secundis rebus, segniter otioseque gesta. Romanos praeter insitam industriam animis fortuna etiam cunctari prohibebat. nam nec consul ulli r e i , quae per eum agenda esset, deerat; et dictator M. Iunius P e r a , rebus divinis perfectis, latoque, ut solet, ad populum ut equum escendere liceret praeter duas urbanas legiones, quae principio anni a consulibus conscriptae fuerant, et servorum delectum cohortesque ex agro Piceno et Gallico collectas, ad ultimum prope desperatae rei publicae auxilium, cum honesta utilibus cedunt, descendit"), edixitque, qui capitalem fraudem ausi quique pecuniae iudicati in vin8) i n a n i spe Gn: codices i n a n i s q u a e vcl i n a n i a que. 9) H a n n i b a l i v i g i l i t i p e d i t u m , q u a t t u o r DrakenboTchius. ì) m u l t a ] Muretus M Ve ta i. e. mille quin* genta. FP omittimt m u l t a , a) Ita Catonem apud Gell. X , 24. Hannibaleni appellare dìC t a t o r e m , aniinadvertit SIGOS. b) Zonaras VII, 13. tradit, dictatori, nisi ad bellum profecturo, non licuisse, equum ascendere ; Plutarch, in Fab. 175. id dictatori licuisse, omnino negat. Cf. quae de éa re disputa vit. DUK. c) D e s c e n d e r e ad aliquid dicuntur ii, qui necessitate coacti ad tale quid se adduci patiuntur, quod inviti faciunt, seque lion satis dîgiium putant. Ita Cic. ad div. X , 33. a d e x t r e m a d e s c e n d e r e . Ceterum exspectamus post verba p r a e t e r d u a s ur-banas l e g i o n e s etc. secuturum esse tale quid : armavit rcos quoque. Id autem latet in verbis d e s c e n d i t , e d i x i t q u e .

L I B E R XXIII.

155 a. C. 216. culis e s s e n t a ) , qui eorum apud se milites fierent, eos noxa pecuniaque sese exsolvi iussurum. ea sex millia hominum Gallicis spoliis, quae triumpho C. Flaminii translata erant, armavit. itaque cum viginti quinque millibus armatorum ab urbe profìciscitur. Hannibal Capua recepta cum iterum Neapolitanorum animos partim spe partim metu nequicquam tentasset, in agrum Nolanum exercitum traducit, ut non hostiliter statini, quia non desperabat voluntariam deditionem, ita, si morarentur s p e m , nihil eorum quae pati aut timere possent praetermissurus. senatus, ac maxime primores eius, in societate Romana cum fide perstare ; plebs novarum, ut solet, rerum atque Hannibalis tota esse e ) , metumque agrorum populationis et patienda in obsidione multa gravia. indignaque proponere animo, neque auctores del'ectionis deerant. itaque ubi senatum metus cepit, si propalam tenderent, resisti multitudini concitatae non posse, obsecundando 2 dilationem mali inveniunt. piacere enim sibi defectionem ad Hannibalem simulant; quibus autem condicionibus in foedus amicitiamque novam transeant, parum constare, ita spatio sumpto legatos propere ad praetorem Romanum Marcellum Claudium, qui Casilini cum exercitu erat, mittunt, docentgue quanto in discrimine sit Nolana res : agrum Hannibalis esse et Poenorum, urbem e x tempio iuturam, ni subveniatur ; concedendo plebei senatum , ubi velint, defecturos s e , ne deficere praefegtinarent effecisse. Marcellus collaudatis Nolanis eadem simulatione extrahi rem in suum adventum iussit; interim celari quae secum acta essent, spemque omnem auxilii Romani, ipse a Casilino Calatiam petit, atque inde Vulturno amni traiecto perque agrum Saticulanum T r e bulanumque super Suessulam per monies Nolam pervenit. 2) o b s e c u n d a n d o GA: F P ( c c u n d a s i m u l a n d a s i m u lando. d) Sic X X V I , 40. c a p ì t a l i a a u s i p l e r i q u e . P e c u n i a e i u d ì c a t o s ob aes alienum nexos esse, moiiet D r x . e) (If. sup. X X I I , 50. not. ad m o r i e n t i s — f u i t . Adde III, 38. VI, 14. f ) Cf. HI, 35. P r o p a l a » ! o b v i a m i r e etc.

156 L I B E R XXIII. a-U.c. 536. 15 Sub adventum praetoris Romani Poenus agro Nolano excessit, et ad mare proxime Neapolim descendit, cupidus maritimi oppidi potiundi, quo cursus navibus tutus ex Africa esset, ceterum postquam Neapolim a praefecto Romano teneri accepit (M. Iunius Silanus erat ab ipsis Neapolitanis accitus), Neapoli quoque, sicut Nola, omissa petit Nuceriam. eam cum alicjuamdiu circumsedisset, saepe v i , saepe sollicitandis nequicquam nunc plebe nunc principibus,6), fame demum in deditionem accepit, pactus ut inermes cum singulis abirènt vestimentis. deinde, ut qui a principio mitis omnibus Italicis praeter Romanos videri vellet, praemia atque honores, qui remanserant J ) ac militare secum voluissent, proposuit. nec ea spe quemquam tenuit: dilapsi omnes, quocunque hospitia aut fortuitus animi impetus tulit, per Campaniae urbes, maxime Nolam Neapolimque. cum ferme triginta senatores, ac forte primus quisque, Capuam petissent, exclusi inde, quod portas Hannibali clausissent, Cumas se contulerunt. Nuceriae praeda militi data est, urbs direpta atque incensa. Nolam Marcellus non sui magis fiducia praesidii quam voluntate principum habebat. plebes timebatur, et ante omnes L . Bantius, quem conscientia tentatae defectionis ac metus a praetore Romano nunc.ad proditionem patriae, nunc, si ad id fortuna defuisset, ad transfugiendum stimulabat. erat iuvenis acer et sociorum ea tempestate prope nobilissimus eques. seminecem eum ad Cannas in acervo caesorum corporum inventum, curatumque benigne, etiam cum donis Hannibal domum remiserat. ob eius gratiam meriti rem Nolanam in ius dicionemque dare voluerat Poeno ; anxiumque eum et sollicitum cura novandi res praetor cernebat. ceterum cum aut poena cohibendus esset aut beneficio conciliandus, sibi adsumpsisse quam liosti ademisse fortem ac strenuuin maluit socium, accitumque ad se benigne appellat. multos eum invidos inter pois) rcmaiiieTant] r o m a n e r c n t vel TcmauiTe GR. g) Tntell. ex sequeutiJbus : in dcditionein accipeie coualus. STROTH.

L I B E R XXIII.

157 ». C. 216. pulares habere inde existimatu facile esse, quod nemo civis Nolanus sibi indicaverit quam multa eius egregia facinora. militaria essent. sed qui in Romanis militaverit castris, non posse obscuram eius virtutem esse, multos sibi, qui cum eo stipendia fecerint, leferre l l ) qui vir esset il le, quaeque et quoties pericula pro salute ac dignitate populi Romani adisset, utique ') Cannensi praelio non prius pugna abstiterit quam prope exsanguis ruina superincidentinm virorum equorum armorumque sit oppressas. " itaque macte virtute esto " k ) inquit. "apud me tibi omnis honos atque omne praeinium erit; et quo frequentior mecum fueris, senties eam rem tibi dignitati atque emolumento esse." laetoque iuveni promissis equum eximium dono dat, bigatosque quingentos quaestorem numerare iubet ; lictoribus imperat ut cum se adire, quoties velit, patiantur. hac comitate!® Marcelli ferocis iuvenis animus adeo est mollitus, ut nemo inde sociorum rem Romanam fortius ac fidelius iuverit, cum Hannibal ad portas esset (Nolam enim rursus a Nuceria movit castra) plebesque Nolana de i n tegro ad defectionem spectaret. Marcellus sub adventum hostium intra muros se r e cepii, non castris metuens, sed ne prodendae urbis occasionein niinis multis in eam jmminentibus daret. i n strui deinde utrinque acies coeptae, Romanorum 4 ) pro moenibus Nolae, Poenorum ante castra sua. praelia hinc parva inter urbem castraque et vario eventu fiebant, quia duces nec prohibere paucos temere provocantes nec dare signum universae pugnae volebant. in hac cotidiana s ) duorum exercituuin statione principes Nolanorum n u n ciant Marcello nocturna colloquia inter plebein ac P o e nos fieri; statutumque esse ut, cum Romana acies egressa 4) c o e p t a e I \ o m a n o r u m Valla: codices R o m a n o r u m coeptae. 5) c o t i d i a n a OB.: c o d i t i a r i a P , c o m i t i a i a m F. Ii) Usus est infinitivo praesontis, >it in re, quae saepiiis fieret. Cf. Cic. par.itl. init. A n i m a d v e r t i — C a t o n e m — t r a c t a — r e . i) Loge u t i q u e , est enim e t u t i , q u e m a d m o d u i u ita— q u e est e t i t a . k) Cf. sup. X X I I , 49. not. a.

158 LIBER XXm. a. U. c. 536. portis iret 6 ), impedimenta eorum ac sarcinas diriperent, clauderent deinde portas murosque occuparent, ut potentes rerum suarum atque urbis Poenum inde pro Romano acciperent. haec ubi nunciata sunt Marcello, collaudatis senatoribus Nolanis, priusquam aliquis motus iniuriave 7 ) oreretur, fortunam pugnae experiri statuii, ad tres portas in hostes versas tripartito exercitum instruxit ; impedimenta subsequi iussit, calones lixasque et invalidos milites vallum terre '). media porta robora legionuin et Romanos equites, duabus circa portis novos milites levemque armaturam ac sociorum equites statuit. Nolani muros portasque adire vetiti; snbsidiaque destinata 1 ") impedimentis data, ne occupatis praello legionibus in ea impetus fieret. ita instructi intra portas stabant. Hannibali sub signis, id quod per aliquot dies fecerat, ad multum diei in acie stanti primo miraculo esse, quod nec exercitus Romanus porta egrederetur, nec armatus quisquam in muris esset, ratus deinde prodita colloquia esse metuque resides factos"), partem militum in castra remittit, iussos propere apparatum omnem oppugnandae urbis in primam aciem afferre , satis fidens, si cunctaiitibus instaret, tumultum aliquem in urbe plebem moturam. dum in sua quisque ministeria discursu trepidai °) ad prima signa, succeditque ad muros acies , patefacta repente porta Marcellus signa canere clamoremque tolli, ac pedites primum, deinde equites , quanto maximo possent impetu, in hostem erumpere iubet. satis terroris tumultusque in aciem mediam intulerant, cum duabus circa portis P. Valerius Flaccus et C. Aurelius legati in cornua hostium erupere. addidere clamorem Exae calonesque et alia turba custodiae impedimentorum apposita, ut paucita6) i r c t ] f o r c t apud Groaovhim. iuiurisc, F iniuris.

7) i n i u r i a v e

Gat P

1) Cf. sup. I l l , 37. m) Copias in stitsidia destinataä ìnterppetatuv S T R O T H . S u b s i d i a d e s t i n a t a certa, selecta esse, provocans ad Cic. T u s c . I I , 2 . , ccnset DOEK. 11) I. e. metu civium suorum ad defectionem spectantium intra muros se conlinere hostes. o) Cf. sup. 7. not. w .

L I B E R XXIII.

159 a. C. 216. tem maxime spernentibus Poenis ingentis repente exercitus speciem fecerint. vix equidem ausim affirmare quod quidam auctores sunt, duo millia et octingentos hostium caesos, non plus quingentos Romanum 8 ) amigisse. sive tanta sive minor victoria fuit, ingens eo die res ac nescio an maxima ilio bello gesta sit. non vinci enim ab Hannibale vincentibus diilìcilius fuit quam postea vincere r). Hannibal spe potiundae Nolae adempia cum Acerrasl7 recessisset, Marcellus extemplo clausis portis custodibusque dispositis, ne quis egrederetur, quaestionem in foro de iis qui clam in colloquiis hostium fuerant habuit; supra septuaginta damnatos proditionis securi percussit, bonaque eorum iussit publica populi Romani esse ; et summa rerum senatui tradita, cum exercitu omni profectus supra Suessulam castris positis consedit. Poenus Acerras primum ad voluntariam deditionem conatus perlicere, postquam obstinatos vidit, obsidere inde atque oppugnare parat, ceterum Acerranis plus animi quam virium erat, itaque desperata tutela urbis, ut cireumvallari moenia viderunt, priusquam continuarentur i ) hostium opera, per intermissa munimenta neglectasque custodias silentio noctis dilapsi, per vias inviaque, qua quemque aut consilium aut error tulit, in urbes Campaniae, quas satis certum erat non mutasse iidem, .perfugerunt. Hannibal Acerris direptis atque incensis, cum a Casilino dictatorem Romanum legionesque novas acciri nunciassent, ne quid tam propinquis hostium castris Capuae quoque moveretur 9 ), exercitum ad Casilinum ducit. Casilinum eo tempore quingenti *) Praenestini habebant cum paucis Romanis Latinique nominis, quos 8) R o m a n u m G n : codices R o m a n o r u n l . 9) m o v e r e * t u r G n : P o r e r e t u r c u i r u i i t , alii r e c u r r a t . 1 ) q u i 11g e n t i ab A l d o est. p ) N e m o non v i d e t , sensum t u ì u s l o c i e s s e , i l l ì s , qui tunc vincefoant, i]Ilfici11 ns f u i s s e , non v i n c i ab H a n n i b a l e , quam postea f u i t , victorinm reportare. DKAKENB. q) I. e. continua adeoque continenlia fìerent. I n t e r m i s s a autem m u j l i m e n t a sunt i n l e r r u p l a , intermissi3 sputila exstructa.

160 a.U.c.536.

L I B E R XXIII.

eodem audita Cannensis clades contulerat. hi non confecto Praeneste ad diem delectu serius profecti domo cum Casilinum ante adversae pugnae famam venissent et aliis aggregarent sese Romanis sociisque, profecti a Casilino cum satis magno agmine irent, avertit eos retro Casilinum nuncius Cannensis pugnae. ibi cum dies aliquot, suspecti Campanis timentesque, cavendis ac struendis in vicem insidiis traduxissent, iamque de Capuae .defectiono agi acoipique Haimibalem satis pro certo haberent, interfectis nocte oppidanis partem urbis quae eis Vulturnum est (eo enim dividitur amni) occupavere. idque praesidium Casilini habebant Romani, additur et Perusina cohors, homines quadringenti sexaginta, eodem nuncio quo Praenestini paucos ante dies Casilinum compulsi, et satis ferme arinatorum ad tam exigua moenia, et flumine altera parte cincta, tuenda erat, penuria fruménti, nimium etiam ut videretur hominum, eiiiciebat. 18 Hannibal cum iam inde haud procul esset, Gaetulos cum praefecto nomine Isalca praemittit, ac primo, si fiat colloquii copia, verbis benignis ad portas aperiendas praesidiumque accipiendum perlicere iubet, si in pertinacia perstent, iem gerere ac tentare si qua parte invadere urbem possit. ubi ad moenia accessere, quia silentiuin erat, solitudo visa ; metuque concessum r ) barbarus ratus moliri s ) portas et claustra refringere parat , cum patefactis repente portis cohortes duae, ad id ipsum instructae intus , ingenti cum tumulili erumpnnt stragemque hostium faciunt. ita primis repulsis, Maharbal cum maiore robore virorum missus nec ipse eruptionem cohortium sustinuit. postremo Hannibal, castris ante ipsa moenia oppositis, parvam urbem parvumque praesidium summa vi atque omnibus copiis oppugnare parat, ac dum instSt lacessitque corona undique circunidatis moenibus, aliquot milites et promptisr) Seil, ab hoslibus, i. e. cessisse metu hostes. s) Cum m o ll ri proprie sit vi ac mole adliibita movere, labefactave , tollere, saepius mari ad inferiorem partem. Caes. bell. Gall. IV, 28. Noster inf. 40. sun.. X X I , 49. Gnojiov. e) S ( i b d u c u n t u r naves in lit— tus Tel terrain, d e d u c u n t u r in mare.

2

LIBER XXIft

183

a. C.215. manis deficerent. ubi id parum processif, dolum ad capiendos eos comparant. Campanis omnibus statum sacrificium ad Hamas, eo senatum Campanum venturura certiores Cumanos fecerunt, petieruntque ut et Cumanus eo senatus veniret ad consultandum communiter, ut eosdem uterque populus socios hostesque haberet : praesidium ibi armatum sese habituros, ne quid ab Rotnano Poenove periculi esset. Cumani, quanquam suspecta fraus erat, nihil abnuere, ita tegi fallax consilium 1 ) posse rati, interim T . Sempronius consul Romanus Sinuessae , quo ad conveniendum diem edixerat, exercitu lustrato transgressus Vulturnum flumen circa Liternum castra posuit. ibi quia otiosa stativa erarit, crebro decurrere 5 ) milites cogebat, ut tirones ( e a h ) maxima pars volonum erat) assuescerent signa sequi et in acie agnoscere ordines suos. inter quae maxima inerat cura duci, itaque ') legatis tribunisque praeceperat, ne qua exprobratio cuiquam veteris fortunae discordiam inter ordines sereret ; vetus miles tironi, liber voloni k ) sese exaequari sineret ; omnes satis honestos generososque ducerent, quibus arma sua signaque populus Romanus commisisset. quae fortuna coegisset ita fieri, eandetn cogere tueri factum, ea non maiore cura praecepta ab ducibus sunt quam a militibus observata ; brevique tanta concordia coaluerant omnium animi, ut prope in oblivionem veniret qua ex condicione quisque Qsset mile* Cactus, haec adenti Graccho legati Cumani nunciarunt o o quae a Campanis legatio paucos ante dies venisset, et quid iis ipsi respondissent. triduum post eum diem f e stum esse ; non senatum solum omnem ibi futurum, »ed castra etiam et exercitum Campanum. Gracchus iüssis Cumanis omnia ex agris in urbem convellere et i) Quod quidem ipsi Cumani adversus Campanos inituri ernnt. g) Yerbum d e c u r r e r e militare exercitium significat, de quo sollemniter adbiberi solet. Simulacrum erat incursus in hoste«. STROTH, h) Pro : eonim maxima pars volones erant. Cf. inf. X X I V , 16. STROTH, i) Cf. sup. 15. not. i. E x p r o b r a t i o c u i q u a m , verbali regente casum verbi, est exprobratio c u i quam facta. Gnonov. k) Cf. sup. 32. not. p.

184 L I B E R XXIII. ».U.c. 537. manere intra rrmros, ipse pridie quam statum sacrificium Campanis esset Cumas movet castra. Haniae inde tria millia passuum absunt. iam Campani eo frequentes e x composito convenerant, nec procul inde • in occulto Marius Aldus medix tuticus 1 ) (summits magistratus etat Campanis) cum quattuordecim millibus armatorum habebat castra, sacrificio apparando et inter id instruendae fraudi aliquanto intentior quam inuniendis castris nut nlli militari operi, triduum sacrificatimi ,u ) ad Hamas, nocturnum erat sacrum, ita ut ante mediam noctem compleretur. huic Gracchus insidiandum tempori") ratus, custodibus ad portas positis, ne quis enunciare posset coepta, et ab decima diei hora coactis militibus corpora curare somnoque operam d a r e , ut primis tenebris convenire ad signum possent, vigilia ferme prima tolli iussit signa, silentique profectus agmine cum ad Hamas media nocte pervenisset, castra Campana ut in pervigilio neglecta simul omnibus portis invadit; alios somno Stratos, alios perpetrato «acro inermes redeuntes obtxuncat. hominum eo tumultu nocturno caesa plus duo millia cum ipso duce Mario Alfio, capta sunt signa militarla quattuor et triginta. 36

Gracchus minus centum militum iactura castiis hostium potitus Cumas se propere recepit, ab Hannibale metuens, qui super Capuam in Tifatis habebat castra, nec eum provida futuri fefellit opinio, nam simul Capuam ea clades est nunciata, ratus Hannibal ab re bene gesta insolenter laetuin exercitum tironum magna ex parte servorumque, spoliantem victos praedasque agen1) Festus apnd Paulum: M e d d i x a p u d O a c o s nomen

m a g i s t r a t u s e s t . Ennius: S i i m m u s ib'i c a p i t a r M e d dix, occiditur alter. E x quihns xerbis conficiltir, M e d d i x commune nompn fuisse, respondens Latino m a g i s t r a t i ! a : Osctini nomen t u t i c u s auteni exprimere L a t i n u m s u m ni u s : nt ndeo M e d i x t u t i c u s non aliquod proprium magistrati» n o m e n sit, quale v . c. Romunis d i c t a t o r , c o n s u l , sed Osca lingua nihil uliud dfìnotet, quam commune Latinorum s u m inus i n a g i s t r u tus. S T R O T H , m ) 1. e. sacriücari solitum est.

n) Similiter Ctc. in Cat. I, 10. i n s i d i a u t e m s o m n o mari to rum.

STROTH.

LIBER X m

185 ». C. 215. tem ad Hamas se inventurum, citatum agmen praeter Capuam rapit, obviosque ex fuga Campanorum dato praesidio Capuam duci, saucios veliiculis portari iubet. ipse Hamis vacua ab hostibus 'castra nec quicquam praeter recentis vestigia caedis strataque passim corpora sociorum invenit. auctores erant quidam ut protinus inde Cumas duceret urbemque oppugnaret. id quanquam haud modice Hannibal cupiebat, ut quia Neapolim non potuerat, Cumas saltern maritimam urbem haberet, tarnen quia praeter arma nihil secum miles raptim acto agmine extulerat, retro in castra supra Tifata se recepii. inde fatigatus Campanorum precibus sequenti die cum omni apparati! oppugnandae urbis Cumas redit, perpopulatoque agro Cumano mille passus ab urbe castra locat, cum Gracchus magis verecundia in tali necessitate deserendi socios implorantes fìdem suam p o pulique Romani substitisset quam satis fidens exercitui. nec alter consul Fab ins, qui ad Cales castra habeb a t , Vulturnum flumen traducere audebat exercitum, occupatus primo auspiciis repetendis, dein prodigiis, quae alia super alia nunciabantur, expiantique ea haud facile litari aruspices respondebant. Hae causae cum Fabium tenerent, Sempronius in37 obsidione erat, et iam operibus oppugnabatur. adversus lijrneam in«entem admotam urbi aliam turrem éx o t o ipso muro excitavit consul Romanus, aliquanto altiorem, quia muro satis per se alto subiectis 8 ) validis suhlicis pro solo usus erat, inde primum saxis sudibusque et ceteris missilibus propugnatores moenia atque urbem tuebantur ; postremo ubi promovendo r) adiunctam muro viderunt turrem, faòibus ardentibus plurimum simili ignem coniecerunt. quo incendio trepida armatorum 8) s u b i e c t i s ] s n p e r i e c t i i Hemingcrti», o) L i t a r e est boni ominis auspici» habere, Tel potùis in liostiis bona exta invenire. S T R O T H . G'f. inf. X X V I I , 23. Ter dies aliquot liostiae maiores s i n e l i t a t i o n e caesae, diuquo non impetrata pai; ileum, p) Hüne qiroque locum iis adnume— rare licet, in quibus geriindmm passivala vim habet. Sic Cic. touui. Scip. S. h o c p r i n c i p i u n i e s t m o v e u d i .

186 JLIBER XXIII. a. U. c. 537 f multitudo cum de turre sese praecipitaret, eruptio ex oppido fiimul duabus portis stationes hostium fudit fugavitque in castra, ut eo die obsesso quam obsidenti similior esset Poenus. ad mille trecenti Carthaginiensium caesi, et undesexaginta vivi capti, qui circa muros et in stationibus solute ac negligenter agentes, cum nihil minus quam eruptionem timuissent, ex improviso oppressi iuerant. Gracchus, priusquam se hostes ab repentino pavore colligerent, receptui signum dedit ac suos intra muros recepit. postero die Hannibal, laetum secunda re consulem iusto praelio ratus certaturum, aciem inter castra atque urbem instruxit. ceterum postquam neminem moveri ab solita custodia urbis vidit nec commini quicquam temerariae spei, ad Tifata r e dit infecta re. Quibus diebus Cumae liberatae sunt obsidione, iisdem diebus et in Lucanis ad Grumentum T i . Sempronius, cui Longo cognoinen erat, cum Hannone Poeno prospere pugnat. supra duo millia hostium oceidit, educentos octoginta milite» amisit; signa militaria ad. quadraginta unum cepit. pulsus finibus Lucanis Hanno retro in Bruttios sese recepit. et ex Hirpinis oppida tria, quae a populo Romano defecerant, vi recepta per M. Valerium praetorem, Vercellium Viscellium Sicilinum, et auctores defectionis securi percussi. snpra mille captivorum sub hasta venierunt; praeda alia militi concessa , exercitus Luceriam reductus. 38

Dum haec in Lucani» atque in Hirpinis geruntur, quinque naves, quae Macedonum atque Poenoium captos legatos Romam portabant, ab supero mari ad inferum circumvectae prope omnem Italine oram, cum praeter Cumas velis ferrentur, neque hostium an sociorum essent satis sciretur, Gracchus obviam ex classe sua naves misit. cum percunctando in vicem Cognitum esset consulem Cumis esse, naves Cumas appulsae captivique ad consulem deducti et litterae datae. consul litteris Philippi atque Hannibalis perlectis, consignata omnia ad senatum itinere terrestri misit, navibus devehi legatos iussit. cum eodem fere die litterae legati-

LIBER XXin.

187

a. C. 215.

q u e R o m a m venissent, et percunctatione facta dicta c u m scriptis c o n g r u e r e n t , primo gravis cura patres incessit, cernentes quanta vix tolêrantibus Punicum bellum M a cedonici belli moles instaret. cui tarnen adeo non succ u b u e r u n t , ut extemplo agitaretur quemadmodum ultro inferendo bello averterent ab Italia hostem. captivis in vincula condi iussis, comitibusque eorum sub hasta venditis , ad naves viginti q u i n q u e , quibus P . Valerius Flaccus praefectus p r a e e r a t , viginti [paratasj alias d e cernunt. his comparatis deductisque i) , et additis q u i n que navibus quae advexerant captivos l e g a t o s , triginta n a v e s ab Ostia T a r e n t u m profectae ; iussusque P . V a lerius militibus Varronianis, quibus L . Apustius legatus T a r e n t i p r a e e r a t , in naves impositis quinquaginta n a v i u m classe non tueri modo Italiae o r a m , sed e x p l o rare de Macedonico bello, si congruentia litteris le«aO o torumque indiciis Philippi Consilia essent, u t M. Valelerium praetorem litteris certiorem f a c e r e t , i s q u e , L . Apustio legato exercitui praeposito , T a r e n t u m ad classem profectus primo quoque tempore in Macedoniam transmitteret, daretque operam u t Philippum in r e g n o contineret. pecunia ad classem tuendam *) bellumque Macedonicum ea decreta est quae Ap. Claudio in S i ciliani missa e r a t , ut redderetur Hieroni regi : ea p e r L . Apustium legatum T a r e n t u m est devecta. simul ab Hierone missa ducenta millia modium tritici et hordei centum. D u m haec Romani parant a g u n t q u e , ad P h i l i p p u m 3 9 captiva navis una ex iis quae Romani missae erant ex cursu r e f u_os i t : inde scitnin legatos cum litteris c a o ptos. itaque ignarus rex e c q u a e 9 ) cum Hannibale legatis suis convenissent, quaeque legati eins ad se allaturi f u i s s e n t , legationem aliam cum iisdem mandatis mittit. legati ad Hannibalem missi Heraclitus, cui Scotino cognomen erat, et Crito Beroeaeus et Sositheus Magnes, h i prospere tulerunt ac rettulerunt mandata, sed prius

9) r c x e c q u a e G h : codices e x h a e c q u a e , q) Cf. sup. 34. not. e. r) Tuelur classem, qui ea provide! et tuppeditat, quae ad sustentandam classem sunt necessaria.

188 LIBER XXIII. a. U. c. 537. se aestas cïrcumegit quam movere ac moliri qulcquam rex posset: tantum navis una capta cum legatis m o menti fecit ail dilationem imminentis Romanis bellù E t circa Capuain, transgresso Vulturnum Fabio post expiata tandem prodigi«, ambo consules l e m gerebant. Compulteriam et T r e b u l a m et Saticulam, urbcs quae ad P o e n u m d e f e c e r a n t , Fabius v i cepit ; praesidiaque in iis Hannibalis Catapanique permulti capti, et Nolae, sicut priore a n n o , genatus Romanorum, plebs Hannibalis erat ' ) , consiliaque occulta de caede principum et proditione urbis inibantur. quibus ne incepta procédèrent , inter Capuain castraque Hannibalis , quae in T i fatis e r a n t , traducto exercitu Fabius super Yesuvium ') in cas tris Claudianis consedit ; inde M. Marcellum p r o praetorem cum iis copiis quas habebat Nolam in p r a e sidium misit. 40 E t in Sardinia res- per T . Manlium p r a e t o r e m ' ) administrait c o e p t a e , quae omissae erant postquam Q. Mucius praetor gravi morbo est implicitus. Manlius n a vibus longis ad Carales subductis navalibusque sociis a r m a t i s , ut terra rem g e r e r e t , et a praetore exercitu a c c e p t o , duo et viginti millia p e d i t u m , mille et d u centos équités confecit. cum his equitum peditumque copiis profectus in a g r u m . hostium hand procul aò Hanvpsicorae castris castra posuit. Hampsicora t u m forte profectus erat in Pellitos Sardos ad i u v e n t u t e m avmand a m , qua copias augeret. filius nomine Hostus castris p r a e e r a t : is adolescentia ferox temere praelio inito f u sus fugatusque. ad tria millia Sardorum eo praelio caesa, octingenti ferme vivi capti, alius exercitus primo per agios silvasque fuga palatus ; dein quo ducem fugisse fama e r a t , ad urbem nomine C o r n u m , caput eius r e g i o n i s , confugit. debellatumque eo praelio in Sardinia esset, n i classi» Punica cum duce H a s d r u b a l e , quae i ) V e s u v i u m ] S u e s s u l a m Chiverius. s) Cf. sup. X X I I , 50. not. ad m o r i e n t i s — f u î t , t) M a n lium eo quidem anno p r a e t o r e m n o n f u i s s e , sed generali 110tione vociiliulum p r a e t o r pro onini praefecto provincia« et b«lli duce d i c i ; inonet J J c x .

LIBER XXIII.

189 a. C. 215. tempestate deiecta ) ad Baliares erat, in tempore a d v ) spem rebellandi advenisset. Manli us post famam appulsae Punicae classis Carales se recepii: ea occasio Hainpsicorae data Poeno se iungendi. Hasdrubal copiis in terrain expositis et classe remissa Carthaginein, duce Hampsicora ad sociorum populi Romani agrum populandum profectns, Carales perventurus erat, ni Manlius obvio exercitu ab effusa eum populatione continuisset. primo castra castris modico intervallo sunt obiecta, deinde procursationes leviaque certamina vario eventu inita; postremo descensum in aciem , signisque collatis iusto praelio per quattuor horas pugnatnm. diu pugnam ancipitem Poeni, Sardis facile vinci assuetis, fecerunt : postremo et ipsi, cum omnia circa strage ac fuga Sardorum repleta essent, fusi, ceterum terga dantes circumducto cornu, quo pepulerat Sardos, inclusit Romanus. caedes inde magis quam pugna fuit. duodecim millia hostium caesa Sardorum simul Poenoruinque, ferme tria millia et septingenti capti, et sign% militaria septem et viginti. ante omnia claram et memorabilem4l pugnam fecit Hasdrubal imperator captus et Hanno et Mago, nobiles Carthaginienses, Mago ex gente Barcina, propinqua cognatione Hannibali iunctus, Hanno auctor rebellionis Sardis bellique eius haud dubie concitor. nec Sardorum duces minus nobilem earn pugnam cladibus suis fecerunt: nam et fìlius Hampsicorae Hostus in acie cecidit ; et Hampsicora cum paucis equitibus fugiens, ut super afflictas res necem quoque filii audivit, nocte, ne cuius interventus coepta impediret, mortem sibi conscivit. ceteris urbs Cornus eadem quae ante fugae receptaculum fuit ; quam Manlius victore exercitu aggressus intra paucos dies recepii, deinde aliae quoque civitates, quae ad Hampsicoram Poenosque defecerant, obsidibus datis dediderunt sese ; quibus stipendio frumentoque imperato pro cuiusque aut viribus aut delieto, u

u) Cf. sup. 34. not. d. v) I. e. quoad spem, quantum ad spem. Sup. XXII, 9. p r a e l i o magis ad e v e n t u m secundo. Inf. XXVI, Iti. ab u e q u a q u a m p a r i ad virtù— l e m .

SIKOTS.

1Ö0 LIBER x x m . «.U.c. 537. Carales exercltum reduxit. ibi navibus longLs deductis," impositoque quem secum advexerat milite, Romam navigai, Särdiniamque perdomitam nun eia t patribus ; et Stipendium quaestoribus, frumentum aedilibus, captivo» Q. Fulvio praetori tradidit. Per idem tempus T . Otacilius praetor [quinquaginta . navium] ab Lilybgeo classe in Africam transvectus depopulatusque agrum Carthaginiensem cum Sardiniam inde peteret, quo fama erat Hasdrubalem a Baliaribus nuper traiecisse, classi Africam repetenti occurrit, levique certamine in alto commisso septem inde naves cum sociis navalibus cepit. ceterag metus liaud secas quam tempestas passim disiecit. Per eosdem forte dies et Boinilcar cum militibus ad supplementum Cartilagine miosis elephantisque et commeatu Locros accessit, quem ut incautum opprimeret Ap. Claudius, per simulationem provinciae circumeundae Messanam raptim exercitu ducto aestuque suo w ) Locros traiecit. iam inde Bomilcar ad Hannonem in Bruttios profectus erat, et Locrenses portas Romanis clauserunt. Appius magno conatu nulla re gesta Messanam repetit. Eadem aestate Marcellus ab Nola, quam praesidio òbtinebat, crebras excursiones in agrum Hirpinum et Samnites paudinos fecit, adeoque omnia ferro atque igni vastavit, ut antiquarum cladium Samnio meinoriam 42renovaret. itaque extemplo legati ad Hannibalem missi simul ex utraque gente ita Poenum allocuti sunt, "hostes populi Romani , Hannibal, fuimus primukn per nos ipsi T ), quoad nostra arma, nostrae vires nos tutari poterant. postquam iis parum fìdebamus, Pyrrho regi nos adiunximus; a quo relieti pacem necessariam accepimus, fuimusque in ea per annos prope quinquaginta w ) I . e. secundo ac sibi favente. Cf. sup. I V , 7. S ì A r c a d e s s u a t e m p o r a e x s p e c t a r e v e l i n t . X X I I , 39. « e q u e o c c a s i o n i t u a e d e s i s , n e q u e s u a ni o c c a s i o n e m h o s t i d e s . C o m m o d e l o c u m Ovidii her. X V , 72. N o n a g i t u r T e n t o n o s t r a c a r i n a s n o , affert D R A H E K B . %) Cf. suu. X X I I , 57. uot. f. X X I I I , 9. not. e.

L I B E R XXIIL

191 a. C. 215. ad id tempus quo in Italiani venisti, tua nos non magia virtus fortunaque quam unica comitas ac benignitas erga cives nostros, quos captos nobis remisisti, ita conciliavit tibi, ut te salvo atque incolumi amico non modo t) populum Romanum sed ne deos quidem iratos, si dici fas e s t , timeremus. at hercule non solum incolumi et victore, sed praesente te (comploratum prope coniugum ac liberorum nostrorum exaudire et fla"ranfia D O tecta posses conspicere) ita sumus aliquoties hac aestate devastati, ut M. Marcellus, non Hannibal vicisse ad Cannas videatur, glorienturque Romani te ad unum modo ictum vigentem velut aculeo amisso 2 *) torpere. per centum prope anno* cum populo Romano bellum gessimus, nullo extemo adiuti nec duce nec exercitu, nisi quod per biennium Pyrrhus nostro magis milite suas auxit vires quam suis viribus nos defendit. non ego sècundis rebus nostri» gloriabor, duos consules ac duos consulares exercitus a nobis sub iugum missos, et si qua alia aut laeta aut gloriosa nobis evenerunt. quae aspera adversaque tunc acciderunt, minore indignatione referre possumus quam quae hodie eveniunt. magni dictatores cum magistris equitum, bini consules culto binis consularibus exercitibus in "rediebantur fines o nostros ; ante explorato, et subsidiis positis, et sub signis ad populandum ducebant. nunc propraetoris 3 ) unius et parvi ad tuendain Nolam praesidii praeda sumus. iam ne manipulatim quidem, sed latronum modo percursant totis finibus nostris negligentius quam si in Romano vagarentur agro, causa autem haec est, quod neque tu defendis, et nostra iuventus, quae si domi esset tutaretur, omnis sub signis militât tuis. nec te nec exercitum tuum norim, nisi a quo tot Romanas acies fusas stratasque esse sciam, ei facile esse ducam opprimere populatores nostros vagos sine signis, pala2) a m i s s o Trillrrus: codice« e m ì s s o . 3 ) p t o p r a e t o x i s W a l c h i u s : codice! p r o p r i i . y ) C f . s u p . X X I I , 3. not. n. r) S i c Curt. I V , 14. Ubi primitm inipetum effudit, velut quaedam animali», emìsso aculeo, torpet.

192 L I B E R XXIII. . a.U.c.537. t o s , quo quemque trahit quamvis vana praedae spes. Numidarum paucorum illi quidem praeda erunt, praesidiumque missum*") nobis et Nolae ademeris b ), si modo, quos ut socios haberes dignos duxisti, haud indignos iudicas quos in Jidem receptos tuearis." 43 Ad ea Hannibal respondit omnia siinul facere Hirpinos Samnitesque : et indicare clades suas, et petere praesidium, et queri indefensos se neglectosque. indicandum autem fuisse primum, dein petendum praesidium ; postremo, ni impetraretur, tum denique querendum frustra opem imploratasi, exereitum sese non in agrum Hirpinum Samnitemve, ne et ipse oneri esset , sed in proxìma loca sociorura popoli Romani adducturum. iis populandis et militem suum repleturum s e , et metu procul ab iis summoturum hostes. quod ad bellum Romanum attineret, si Trasimeni quam T r e biae, si Cannarum quam Trasimeni pugna nobilior esset , Cannarum se quoque memoriam obscuram maiore et clariore victoria facturum. cum hoc responso muneribusque amplis legatos diinisit. i p s e , praesidio modico . relieto in T i f a t i s , profectus cetero exercitu ire Nolam pergit. eodem Hanno ex Bruttiis cum supplemento Cartilagine advecto atque elephantis venit. castris haud procul positis, longe alia omnia inquirenti comperta sunt quam quae a legatis sociorum audierat. nihil enim Marcellus ita gerebat ut aut fortunae aut temere hosti commissum dici posset, explorato cum firmisque praesidiis, tuto receptu praedatiun ierat ; omniaque velut adversus praesentem Hannibalem cauta provisaque fuerunt. tum ubi sensit hostein adventare, copias intra moenia tenuit ; per muros inambulare senatores Nolanos iussit, et omnia circa explorare quae apud hostes fierent. ex iis Hanno cum ad murum successisset, He4) missum] immxssum Walclùus. a) Intelligendum esse Marcelli exercitum , per contemptiim parvuin p r a e s i d i u m STROTH, h) A d e m e r i s duplici significata tenus scilicet ad nobis pertinet, liherandi, l a e , ^rivaiuli ¡»¡¿jiuilcatum habet. S T R U T H .

qui supra quoque nppelletur, monet accipiendum ; quaquateuus ad No-

L I B E R XXIII.

193 a. C. 215.

rennium Bassum et Herium Pettium ad colloquium evocatos permissuque Marcelli egresso» per interpretem alloquitur. Hannibalis virtutem fortunamque extollit ; populi Romani obterit®) senescentem cum viribus maiestatem. quae si paria essent, ut quondam fuissent, tarnen expei tis quam grave Romanum imperium sociis, quanta indulgentia Hannibalis etiam in captivos omnes Italici nominis fuisset, Punicam Romanae societatem atque amicitiam praeoptandam esse, si ambo consules cum suis exercitibus ad Nolam essent, tamen non magis pares Hannibali futuros quam ad Cannas fuissent: nedum praetor unus cum paucis et novis militibus Nolam tutavi possit. ipsorum quam d ) Hannibalis interesse, capta an tradita Nola potiretur. potiturum enim, ut Capua Nuceriaque potitus esset : sed quid inter Capuae Nuceriaeque fortunam interesset, ipsos prope in medio sitos Nolanos scire, nolle ominari quae captae urbi cessura e ) forent; sed potius spondere, si Marceilum cum praesidio ac Nolam tradidissent, neminem alium quam ipsos legem qua in societarem amicitiamque Hannibalis venirent dicturum. ad ea Herennius Bassus respondit mul-44 tos annos iam inter Romanum Nolanumque populum amicitiam esse , cuius neutros ad earn diem paenitere ; et sibi si cum fortuna mntanda fides fuerit, serum s ) iam esse mutare earn, dedituris se Hannibali non fuisse arcessendum Romanum praesidium : cum iis qui" ad se tuendos venissent, omnia sibi et esse consociata et ad ultimum fore. Hoc colloquium abstulit spem Hannibali per proditionem recipiendae Nolae. itaque corona oppidum circumdedit, ut simul ab omni parte moenia aggrederetur. quem ut successisse mûris Marcellus vidit, instructa J ) f u e r i t s c r u m GR: codices f u e i a t i c i c) Sic inf. X X I V , 15. legitur v e r b i s o b t e r e r e m i l i t e m . Sic Cic. ad . III, 40. STROTH, e) I. «. eventura.

I

194 ». U. e. 537.

LIBER

XXIII.'

intra portam acie cum magno tumultu erupit. aliquot primo impetu perculsi caesiquc sunt ; dein concursu ad pugnante» facto aequatisque viribus atrox coepit esse pugna, memorabilisque inter paucas fuisset, ni ingentibus procellis effusus imber diremisset pugnantes. eo die commisso modico certamine atque irritatis animis in urbem Romani, Poeni in castra sese receperunt. tamen Poenorum prima eruptione perculsi ccciderunt haud plus quam triginta®), Romani cjuinquaginta. imber continens per noctem totam usque ad horam tertiain diei insequentis tenuit : itaque quanquam ntraque pars avidi certami nis erant, eo die tenuerunt se tamen munimentis. tertio die Hannibal partem copiarum praedatum in agTuiri Nolanum misit. quod ubi animadvertit Marcellus , extemplo in aciem copias educit. neque Hannibal detrectavit. mille fere passuum inter 7 ) urbem erant castraque. eo spatio (et sunt omnia campi circa Nolam) concurrerunt. clamor ex parte utraque sublatns proximos ex cohortibus iis quae in agros praedatum exierant ad praeliuin iam commissum rcvocavit. et Nolani aciem Romanam auxerunt ; quos collaudatos Marcelius in subsidiis stare et saucios ex acie efFerre i'ussit, pugna abstinere, 45ni ab se sigiium accepissent. praeliuin . erat anceps : summa vi et duces hortabantur et milites pugnabant. Marcellus victis ante diem tertium , fug,it is ante paucos dies a Cumis , pulsis priore anno ab Nola ab eodem se duce, milite alio, instare iubet. non omnes esse in acie ; praedantes vagari in agro, sed qui pugnent, inarcere Campana luxuria , vino et scortis omnibusque lustris per totam hiemem confectos. abisse illam vim vigoremque , dilapsa esse robora corporum animorumque , quibus Pyrenaei Alpiumque superata sint iuga. reliquias illorum virorum vix arma inembraque sustinentes pu6) quam

trigiuta]

q u adri ngen ti

Draltcnliorchhis.

7) p a s s u u m c a m p i i n t e r GH. f) Sic inf. X X I X , 23. in simili parenthesi e t recurrit. g) Cf. iuf. X X V i l l , 35. e q u i t e m m a r c e s c e r e d e s i d i a . Lus t r u m generale est, atque yinum, scorta, epulas, commissationcs etc. comprehendit. S T R O T H .

L I II ER XXIII.

195 «. c. 215. gnare. Capuani Hannibali Cannas fuisse, ibi virtutem bellicam, ibi militarem disciplinam, ibi praeteriti temporis famam, ibi spem futuri exstmctam. cum haec exprobrando Jiosti Marcellus snorum militum animos erigerei , Harm ih al multo gravi ori bus probris increpabat. arma signaque eadem se noscere quae ad Trebiam T r a gimenumcjue , postremo ad Cannas viderit habueritque : militem alium proiecto se in liiberna Capuam duxisse, alium inde eduxisse. "legatumne Romanum et legionis unius atque alae h ) magno certamine ') vix toleratis pugnam, quos binae acies consulares nunquam sustinueruut ? Marcellus tirone milite ac Nolanis subsidiis inultus nos iam iterum lacessit? ubi ille meus miles est, qui erepto ex equo C. Flaminio constili caput abstulit? u b i , qui L . Paullum ad Cannas occidit ? ferrum nunc hebet? an dextrae torpent? an quid prodigii 1 ) est aliud ? qui pauci plures vincere soliti estis, nunc paucis plnres vix restatis. Romain vos expugnaturos, si quis duceret, fortes lingua iactabatis. en nunc 8 ) minor est res. hic experiri vim virtutemque volo, expugnate Nolam, campestrem urbem, non flumine, non mari geptam. hinc vos ex tam opulenta urbe praeda spoliisque onustos vel ducam quo voletis, vel sequar." Nec bene nec male dieta profuerunt ad confirman-46 dos animos. cum omni parte pellerentur, Romanisque crescerent animi non duoe solum adhortante, sed Nolanis etiam p e r clamorein favoris indicem accendentibus ardorem pugnae, terga Poeni dederunt atque in castra compulsi sunt, quae oppugnare cupientes milites Romanos Marcellus Nolam reduxit, cum magno gaudio et gratulatione etiam plebis, quae ante indinatior ad Poenos fuerat. hostium plus quinque millia caesa co 8) cu n u n c Valla: codices enim. h) Per al am nonmmquam socioinm copi'ae, plerummie tarnen cfjuitum quantum nnius legionis erat, lntßlligimtur. Cf. inf. X X I X , 1. sup. II , 49. VIII, 39. S T R O T H , i) C ort amen Ii. 1. ita diiùlur, qucniadniodum sup. XXI, (50. Nec magni certain ini s e a f i l m i c a ti o f u i t . k) l'r o d ig i um li. 1. in universum significai rem miram , luiraculum. I 2

196 a. U. c. 537.

LIBER

XXIII.

d i e , vivi capti sexcenti, et signa militarla uncleviginti, et duo elephanti : quattuor in acie occisi. Romanorum minus mille interfecti. posterum diem indutiis tacitis sepeliendo utrinque caesos in acie consumpserunt. spolia hostiuin Marcellus, Vulcano votum ' ) , cremavit., tertio post die, ob iram credo aliquam aut spem libe-. ralioris militiae, mille ducenti septuaginta duo équités, mixti Numidae Hispanique, ad Marcellum transfugerunt. eorum forti iidelique opera in eo bello usi sunt saepe Romani, ager Hispanis in Hispania, Numidis in Africa post bellum virtutis causa da lus est. Hannibal ab Nola remisso.in Bruttios Hannone, cum quibus venerat copiis, ipse Apuiiae hiberna-petit circaque Arpos consedit. Q. Fabius' ut profeclum in Apuliam Hannibalem audivit, frumento ab Nola Neapolique in ea castra convectç quae super Suessulam erant, munimentisque firmatis , et praesidio quod per hiberna ad tenendum locum satis esset relieto, ipse Capuani propius rnovit castra, agrumque Campanum ferro ignique est depopulatus, donec coacti sunt Campani, nihil admodum 1 ") viribus suis fidentes, egredi portis et castra ante urbem in aperto communire, sex millia armatorum habebant, peditem imbellem : eqnitatu plus poterant. itaque ecjuestribus praeliis lacessebant hostem. inter multos nobiles équités Cainpanos Cerrinus InbelIius erat, cognomine Taurea. civis indidem ") erat, longe omnium Campanorum fortissimus eques, adeo ut, cum apud Romanos militaret, unus eum Romanus Claudius Asellus gloria equestri aequaret. t u n c 9 ) Taurea cum diu perlustrans oculis obequitasset hostium turmis , tandem facto silentio ubi esset Claudius Asellus quaesivit j et quoniam verbis secujn de virtute ambi9 ) t u n c W a l e h n v : codiees h i m e . 1) P e r appositionein t o c dicilur. STROTH, m) I. e. prone. Ii) I n d i d e m proprie est Graecoium KVTOO-SV , ut ini. X.XV, 15. X X Y K , 12. I I . 1. significai: ex eadem Lac gente o ni m dus civitatem Romanam adeptus s. civis Romanus erat. S T R O T H . o ) L u s t r a r e et p e r l u s t r a r e pro o c u l i s q w a e r e r e in usu esse, ad Silii X V I I , 5 1 8 . se docuisse > contendit. DRAZBKB,

L I B E R XXIII.

197 a. C. 215. gere solitus e s s e t , cur non ferro d e c e r n e r e t , daretque opima spoliaP) victus aut victor caperei, haec ubi Asello47 nunciata sunt in castra, id modo moratus ut consulem percunctaretur v liceretne extra ordinem in provo cantem hostem pugnare, permissu eius arma exteinplo cepit, provectusque ante stationes equo T a u r e a m nomine c o m p e l l a v i t , congredicjue ubi vellet iussit. iam Romani ad spectaculum pugnae eius frequentes e x i e r a n t , et C a m pani non valium modo castrorum sed moenia etiam urbis prospectantes rèpleverant. cum iam ante ferocibus dictis rem nobilitassent, infestis hastis concitarunt equos; dein libero spatio inter se ludificantes sine vulnere pugnam extrahere. tum Campanus Romano " e q u o r u m " inquit " h o c , non equitum erit certamen, nisi e campo in cavam hanc viam demittimus equos. ibi nullo ad evagandum spatio cominus conserentur manus." dicto prope citius equum in viam Claudius deiecit. T a u r e a , verbis ferocior quam re , "minime s i s " inquit " c a n t h e rìum in fossam" l ) ; quae v o x in rusticum inde p r o v e r b i u m pròdita. Claudius cum ea ' ) via longe perequitasset, nullo obvio hoste in campimi rursum e v e Ctus , increpans ignaviam hostis, cum magno gaudio et gratulatione victor in castra redit. huic pugnae equestri rem (quam vera s i t , communis ' ) existimatio est) m i rabilem certe adiiciunt quidam annales : cum refugientem ad urbem Tauream Claudius sequeretur, patenti hostium portae invectum per alteram, stupentibus miraculo hostibus, intactum evasisse. Quieta inde stativa fueve, ac retro etiam consul48 movit castra, ut sementem Campani facerent; nec ante violavit agrum Campanum quam iam altae in segetibus 1) ea Aut. Perizonius: codice» ex. p) Ouae proprie sint opima spolia, vide sup. I , 10. I V , 20. q) C a n t h e r i u s et equus est casli-alus, uli Varrò de re rust. I I , 7. docet, et adiniiiiculum vcl pedamenlum vitium, cjuemad— modum Coliim. I V , 12. tradit. Cantherios autem ceteris equis TÌJiores habitos esse, patet e loco Plauti Aulul. I l i , 5, 20. Cetcrum varias ac diversas virorum doctomm de line loco senten— tias Tel obiter tantum tangere, longum est. r) I. e. existùnaro licet, piout cuique placet. C I . sup. I V , 2 0 . STKOTII.

198 L I B E R XXIII. «. TI. c. 537. heibae pabulum pfaebere poterant. id convexit in Claudiana castra super Suessulain , ibique hiberna aedificavit. M. Claudio proconsuli imperuvit ut retento Nolae necessario ad tuendam urbem praesidio ceteros milites dimitteret Romain, ne oneri sociis et sumptui rei publicae essent. et T i . Gracchus a Cumis Luceriam in Apuliam legiones cum duxisset, M. Valerium inde praetorem Brundisiuin cum- eo quêm Luceriae habuerat exercitu misit, tuerique oram agri Sallentini et p r o v i dere quod ad Philippum bellumque Macedouicum attineret iussit. Ëxitu aestatis eius qua haec gesta perscripsimus, litterae -a P . et Cn. Scipionibus v e n e r u n t , quanta» quamque prospéras in Hispania res gessissent. sed p e cuniam in Stipendium vestimentaque et frumentum e x ercitui et sociis navalibus omnia deesse, quod ad Stipendium attineat, si aerarium inops esset, se aliquam rationem inituros quo modo ab Hispanis sumant. cetera utique ab Roma mittenda esse, nec aliter aut exercitum aut provinciam retineri posse, litteris recitatis nemo omnium erat quin et vera scribi et postulali aequa fateretur : sed occurrebat animis quantos exercitus terrestres navalesque t u e r e n t u r , quantaque nova classis mox paranda esset, si bellum Macedonicum moveretur. Siciliam ac Sardiniam, quae ante bellum vectigales fuissent, vix praesides provinciaruin exerci1us") alere. tributo sumptus suppeditari'). cum ipsum tributum conferentium numerum tantis exercituum «tragibus et ad Trnsimenum lacum et ad Cannas imminutum ; tum qui superessent p a u c i , si multiplie) gravarentur stipendio "), alia perituros peste, itacjue nisi fide T ) staret res publica, opibus non staturam. prodeundum in concionem Fulvio praetori esse, indicans) I. e. exercìtus, qui provinciis praesidio esseilt. t) S u m p t u s hic accipe pro pecunia in sumptus, et s u i n p t u s s u p p e d i t a r i est Instino IX, 1. r e f i c i i m p e n s a s . T r i b u t u m Vrio, non quod pop.uli, cpii proprie tributarli, s l iprn (11.ui i, vectigales (licuniur, clant. seti ciuod cives et Italici conferunt. fiHoNov. u) I. e. nuiltìplici tributo. l'iK. v) Nisi rei publica pecunia mutuo suinpta suWevetur. Sic OH.

LIDER

XXIII.

199 a. C. 215. das p o p u l o publicas n e c e s s i t a t e s , cohortandosque qui r e d e m p t u r i s w ) auxissent p a t r i m o n i a , ut rei p u b l i c a e , e x qua c r e v i s s e n t , ad J ) t e m p u s commodarent " ) , c o n ducerentque y ) e a 3 ) lege praebenda quae ad e x e r c i t u m Hispaniensem opus e s s e n t , ut c u m p e c u n i a in a e r a n o e s s e t , iis primis solveretur. haec praetor in concione e d i x i t , qua 4 ) die vestimenta frumentuin Hispaniensi exercitui p r a e b e n d a , q u a e q u e alia o p u s essent n a v a l i b u s sociis , esset locaturus. ubi ea dies venit, ad c o n - 4 9 d u c e n d u m tres societates aderant h o m i n u m u n d e v i g i n t i , q u o r u m duo postulata f u e r e , u n u m ut militia \ a c a r e n t d u m in eo publico, 2 ) e s s e n t , a l t e r a m u t q u a e in n a v e s i m p o s u i s s e n t , ab hostiuin tempestatisque v i publico periculo e s s e n t " ) . utroque impetrato c o n d u x e r u n t , p r i v a t a q u e p e c u n i a res p u b l i c a administrata est. hi mores eaque Caritas patriae per omnes ordines v e l u t tenore uno pertinebat "'). q u e m a d m o d u m conducta o m nia m a g n o animo s u n t , sie s u m m a fide praebita , nec secus q u a m si e x opulento aerario , ut q u o n d a m , a l e renturc). a) ad plerique omittimt. 5) e a Sidonius : codices e x . 4) q u a ] et q u a vel q u a q t i c Pralscnborchius. \v) Redemptores, inquit Festus , proprie et antiqua consuetudine dicebantur, qui, cum aliquid ad faciendum aut prae— beudum conduxerant effecerantque, tum demum pecunias acci— piebajit. — Inde dicta est redemptura. x) I. e. ad aliquod tem— pus mutuo darent. y) C o n d u c e r e vel r e d i m e r e de iis di— citur, qui ex pacto vel certa mercede aliquid perfìciendum sua— eipiunt, l o c a r e vero de iis, qui pacta mercede aliis aliquid perfìciendum committunt. Cf. inf. X X X I V , 6. z) P u b l i c u m est pactum redemptionis cum re publica initum, unde p u b li— c a n i appellantur. Inde p u b l i c u m h a b e r e apud Flaut, nihil aliud est, quam p u b l i c an u m e s s e , a) P u b l i c u m p e r i c u l u m opponitur privato redemptorum periculo. Postularunt enim, ut populus Romamis sibi periculuni et damnum praesta— ret, quod ab hostium tempestatisque vi navibus afferri posset. Prolude a b h. t. v i est contx-a h. t. vim » quemadmodum de— fendere, tueri a b aliqua re, et similia frequentantur. b) Cf« inf. X X V . 24. p a r t i u m s e n s u n o n s a t i s p e r t i n e n t e in o m n i a . X X V I , 38. A d p l u r e s e x e m p l u m , q u a m c a l a m i t a s , p e r t i n e b a t . Sic Cic. de amie. B a d e m boni— t a s e t i a m a d mu 11 i t u d i n e ni p e r t i n e * c) In le 11. exercitus.

STROTH.

200 a. U. c. 537.

LIBER

XXIII.

Cum hi commeatus venerunt, Illiturgi oppidum ab Hasdrubale ac Magone et Hamilcare Bomilcaris filio ob defectionem ad Romanos oppugnabatur. inter Jiaec trina castra hostium Scipiones cum in urbem sociorum magno certamine ac strage obsistentium pervenissent, frumentum , cuius inopia erat, advexerunt; cohortatique oppidanos ut eodem animo moenia tutarentur quo pro se pugnantem Romanum exercitum viflissent. ad castra maxima oppugnanda, quibus Hasdrubal praeerat, ducunt. eodem et duo duces et duo exercitus Carthaüi•

°

niensium, ibi rem summam agi cementes, convenerunt. itaque eruptione e castris pugnatum est. sexaginta hostium millia eo die in pugna fuerunt, sexdecim circiter Romanis. tamen adeo haud dubia victoria fuit, ut plures numero quam ipsi erant Romani hostium occiderint, ceperint amplius tria millia hominum, paullo minus mille equorum, undesexaginta militaría signa, septem elephantos 5 ), quinqué in praelio occisis. trínisque castrís eo die potiti sunt. Illiturgi obsidione liberate ad Intibili oppugnandum Punici exercitus traducti, suppletis copiis ex provincia ut quae máxime omnium belli avida, modo praeda aut merces esset, et tum iuventute abundante, iterum signis collatis eadem fortuna utriusque partís pugnatum. supra tredecim millia hostium caesa, supra duo capta cum signis duobus et quadraginta, et novem elephantis. tum vero omnes prope Hispaniae populi ad Romanos defecerunt, multoque maiores ea aestate in Hispania quam in Italia res gestae. 5) s i g n a , « e p t c m elephantis.

elephantos

GHI

codices

sijnsvit

LIBER

LIBER

XXIV.

201

XXIV.

E p i T o M E. nieronymus Syracusanorum vex , cuius nvui Hiero amicus pop uli Romani fuerat, ad Carthaginienses defccit, et propter crudelitatem supcrbiamque a suis interfechis est. T i . Sempronius Gracchus proconsul prospere advevsus Poenos et H&nnonem du ceni ad Beneventani pugnavit, servorum maxime opera, quos libero s esse iussit. Claudius ? Marcelin s consul in Sicilia, quae prope tota ad Poenos defecerat, Syracusas obse— dit. Philîppo Macedonum regi bellum indictum est', qui ad ApoUoniam nocturno praelio oppressus fugatusque in Maccdo** ni am cum prope inermi exercitu perfugit. ad ia bellum gerea— dum Valerius praetor missus est. res praeterea in Hispanû. a P. et Cn. ScipiomLus ad versus Cartilagini eu ses gestas continet. S y pliax rex Numida rum in amicitiam adscitus, et aTVIasinissa rego Massylorum pro Garthaginiensibiis pugnante rictus, in Maurusios cum magna ìnanu transiit contra Gades, ubi angusto freto A f r i c a et Ilispania dii-imuntur. Celtiben quoque in amicitiam recepti sunt, quorum auxiliis adscitis tunc prumwi merceuariusn militem Romana castra habuerunt. a. C. 215. U t éx Campania in Brattìas reditum e s t , Hanno a d iutoribus et ducibus Bratriis Graecas urbes tentavit, eo facilius in societate manentes R o m a n a , quod B r u t tios , quos et oderant et metuebant, Carthaginiensium partis factos cernebant. Rhegium primum tentatum est, diesque aliquot ibi nequicquam absumpti. interim L o crenses " ) frumentum Ugnaque et cetera necessaria u s i b u s ex agris in urbem rapere, edam ne quid relictum praedae hostihus esset; et in dies maior omnibus p o r tis multitudo effundi. postremo ii modo'' relieti in urbe erant, qui reficere muros ac portas telaque in p r o p u g n a r l a congerere cogebantur. in permixtam omnium aetatium ordinumque multitudinem, et vagantem in agris magna ex parte inermem, Hamilcar Poenus é q u i tés emisit, qui violare quemquam vetiti tantum, ut excluderent ab u r b e fuga dissipatos, turmas obiecere. d u x ipse loco superiore capto, unde agros urbemque a) At de Locreasihus alia nnrraverat sup. X X I I I , 30. 41. nisi elicere malis, eum illic occupasse res ìuuic demujn gesta*. STROTH.

202 a. U. c. 537.

L I B E R XXIV.

posset conspicere, Bruttiorum cohortem adire muros atque evocare principes Locrensium ad colloquium iussit, et pollieentes amicitiam Hannibalis adhortari ad urbem tradendam. Bruttiis in colloquio nullius rei primo fides est : deinde ut Poenus apparuit in collibus, et refugientes pauci aliam omnem multitudinem in potestate hostiuin esse afferebant, tum metu vieti consulturos se populum responderant. advocataque extemplo conclone, cum et levissimus quisque novas res novamque societatem inallent, et quorum propinqui extra urbem interclusi ab hostibus erant, velut obsidibus datis pigneratos haberent a n i m o s , pauci magis taciti probarent constantem fidem quam propalam ') tuen auderent, haud dubio in speciem consensu fir ad Poenos deditio. L . Atilio praefecto praesidii, quique cum eo milites Romani erant, clam in portum deductis atque imposilis in naves, ut Rhegium deveherentur, llamilcarem Poenosque ea condicione, ut foedus exteniplo ' aequis legibus iìeret, in urbem acceperuiit. cuius rei prope non servata fides dedilis e s t , cum Poenus dolo dimissum Romanum incusaret e ), Locrenses profugisse ipsum causarentur. insecuti etiam équités sunt, si quo casu in fireto aestus morari aut deferre naves in terram posset, et eos quidem quos sequebantur non sunt adepti ; alias a Messana traiiciéntes freto Rhegium naves co-nspexerunt. milites erant Romani a Claudio praetore missi ad obtinendam urbem praesidio. itaque Rhegio extemplo abscessum est. L o crensibus iussu Hannibalis data p a x , ut liberi suis legibus viverent ; urbs pateret Poenis, portus in potestatem d ) Locrensium esset ; societas eo iure staret ut s) p r o p al am Walchiu»: codicus p r o b i t i m . h) I. e. animos per propinquos quasi per pignora Poenis obstrictos. c) I. e> id incusaret, quod dolo dimissus Romanus eseet. d) Quemadmoduin dicitur i n u s u m e s s e , i. e. a d u s u m e s s e , u s u i p a t e r e , sic i n p o t e s t a t e m e s s e nihil aliud est, quam p o t e s t a t i p e r m i s s u m , c o n c e s s u m e s s e . Cf. stip. I I , 14. Similiter X X I I , 20. legitur: M i n u c i u m p r o p e in c u s t o d i a » ! h a b i t u m .

L I B E R XXIV.

203 a. C. 215. P o e n u s L c c r e n s e m L o c r e n s i s q u e P o e n u m p a c e ac belio iuvaret. S i c a freto P o e n i r e d u c t i , frementibus Bruttiis 2 q u o d R h e g i u m ac L o c r o s , quas urbes .direpturos s e d e s t i n a v e r a n t e ) , intactas reliquissent. itaque per s e ipsi , conscriptis armatisque iuventutis suae q u i n d e cim mi'Uibus , ad Crotonem o p p u g n a n d n m pergunt i r e , G r a e c a m et i p s a m u r b e m et m a r i t i m a m , p l u r i m u m a c c e s s u r u m o p i b u s , si in ora maris u r b e m portu ao moenibus vali d a m t é n u i s s e n t , credentes. ea cura a n g e b a t , q u o d n e q u e non arcessere ad auxiliuin P o e n o s satis a u d e b a n t , ne quid non pro s o c i i s e ) e g i s s e v i d e rentur ; et si P o e n u s rursus magis arbiter pacis q u a m adiutor belli f u i s s e t , n e in liber tatem C r o t o n i s , s i c ut ante L o c r o r u i n , frustra p u g n a r e t u r . itaque o p t i m u m v i s u m est ad Hannibalem mitti l e g a t o s , c a v e r i que h ) ab eo ut receptus Croto Bruttiorum esset. H a n nibal c u m praesentium earn consultationem esse r e s p o n disset et ad H a n n o n e m eos r e i e c i s s e t , ab Hannone n i hil certi ablatum '). nec enim diripi volebant nobilem atque opulentam u r b e m ; et s p e r a b a n t , cum B r u t l i u s o p p u g n a r e t , P o e n o s nec probare nec iurvare earn o p p u g n a t i o n e m a p p a r e r e i , eo maturius ad se defecturos. Crotone nec consilium u n u m inter populares nec v o luntas erat. u n u s v e l u t morbus invaserat omnes Italiae civitates, ut p l e b e s ab optimatibus dissentirent, senatus R o m a n i s f a v e r e t , p l e b s ad P o e n o s rem traheret. earn dissensionem in urbe p e r f u g a nunciat Bruttiis : A r i s t o m a c h u m esse principem plebis tradendaeque auctorem u r bis ; et in vasta urbe l a t e q u e 2 ) omnibus disiectis m o e nibus k ) raras stationes custodiasque senatorum esse ; a) l a t e q u e ] I n i q u e Gr. i FP l a t a q u e . e) I. e. sihi proposuerant. Plerumque nomen m i m o vel a n i m i s addit Livius, ut sup. Y J I , 33. X X I , ' 44. et alibi, f ) Cf. sup. X X I I , 57. not. f.. X X I I I , 9. not. g. g) Pro socii« enim turn demum agere Tidebantur, si socios ui partes suas trahebant. h) Vide sup. X X I , Id. not. a d c a v e r e t u r et e x c i p i u n t u r . i) Sic Cic. : A d i m u s a d C a e s a r e m, v e r b a f n c i m u s p r o B u t h r o t i i s , d c c r e t w i n l i b e r a 1 i s siiti u m a b a t u l i m u s . k) M o e n i a l u t e d i s i e c t a sunt in variai

204 L I B E R XXIV. a. ü . e. 537. quacunque custodíant plebis homines, ea patere aditum. auctore ac duce perfuga Bruttii corona cinxerunt urb e m , ácceptique a plebe primo Ímpetu omnum 3 ) praeter arcem cepere. arcem optimates tenebant, praeparato iam ante ad talem casum perfugio. eodem Aristomachus perfugit, tanquam P o e n i s , non Bruttiis auctor urbis tradendae fuisset. 3 Urbs Croto muruin in circuitu patentem dùodecLm millia passuum habilit ante Pyrrhi in Italiam adventum. post vastitatem eo bello factam vix pars dimidia habitabatur: flumen quod medio oppido fluxerat, extra f r e quentia tectis loca praetexfluebat; et arx procul iis quae habitabantur. sex millia aberat ab *) u r b i nobili t e m plum ipsa urbe nobilius Laciniae Iunonis, sanctum omnibus circa pöpulis. lucus i b i , frequenti silva et proceris abietis arboribus septus, laeta in medio pascua habuit, ubi oranis generis sacrum deae pascebatur pedi» sine ullo pastore ; separatique greges sui q u i q u e s ) generis nocte remeabant ad stabula, nunquam insidiis ferarum, non fraude violati hominum. magni igitur fructus ex eo pecore capti, cólumnaque inde aurea solida facta et sacrata est ; inclitumque templum divitiis etiam, non tantum sanctitate fuit. ac miracula aliqua aflinguntur plernmqtte 6 ) tam insignibus locis. fama est aram esse in vestíbulo templi, cuius cinerem nullo unquam moveri vento '). sed arx Crotonis, una parte imminens mari, altera vergente in a g r u m , situ tatituni naturali quondam m u n i t a , postea et muro cincia est, qua per aversas rupes ab Dionysio Siciliae tyranno per dolum fuerat capta, eam tum arcem satis, ut videbat u r , tutam Crotoniatum optimates tenebant, circumsedente cum Bruttiis eos etiam plebe sua. postremo Bruttii cum suis viribus inexpugnabilem viderent arcem, 3) o m n e m G r i códices o m n e s . 4) al)] codioe» i n , et mox u r b e e r a t n o b i l i n a . 5) s e p a T a t i q u e g r e g e s s u i q il i q il e G n : P S e p a r a t i m q u e e g r c s s u i c u i n i q u e . fi) a f f i n g u n t u t p l c r u m q u e F r i i n s h c n i i u s . artmodum patU-« bue ìlluc p t n c u n e n r i i . D k a k e k b . 1) I d e m ti-ftdit Plin. I I , 107.

L I B E R XXIV.

205

a, C. 215.

coacti necessitate Hannonis auxilium implorant, is condicionibus ad deditionem corapeiJcre Crotoniatas conatus, ut coloniam Bruttiorum eo deduci antiquamque fx©^ quentiam s u a m 7 ) recipere vastam ac desertam belli» urbem paterentur, omnium neminem praeter Aristomachum niovit. morituios se aiïirmabant citius quam immixti Bruttiis in alienos ritus mores legesque ac mox linguam edam verterentur. Aristomnchus ujius, quando"') nec suadendo ad deditionem satis valebat, nec sicut urbem prodiderat, locum prodendae arcis inveniebat, transfugit ad Hannonem. Locrenses brevi post legati, cum permissu Hannonis arcem intrassent, persuadent ut traduci se in Locros paterentur nec ultima experiri vellent. iam hoc ut sibi liceret, impetraverant et ab Hannibale, missis ad ipsum legatis. ita Crotone') excessum est, deductique Crotoniatae ad mare naves conscendunt. Locros omnis multitudo abeunt. In Apulia ne liiems quidem quieta inter Romanos atque Hannibalem erat. Luceriae Sempronius consul, Hannibal haud procul Arpis hibernabat. inter eos levia praelia ex occasione aut opportunitate huius aut illius partis oriebantur ; meliorque eis Romanus et in dies cautior tutiorque ab insidiis fiebat. In Sicilia Romanis omnia mutaverat mors Hieronis 4 regnumque ad Hieronymum nepotem eius translatum, puerum vixdum libertatem •) nedum dominationem modice laturae aetatis. i d 9 ) ingenium tutores atque amici ad praecipitandum in omnia vitia acceperunt. quae ita futura cernens Hiero ultima senecta voluisse dicitur libéras Syracusas relinquere, ne sub dominatu puerili per ludibrium bonis artibus partum firmatumque interiret regnum. huic Consilio eius summa ope obstitere filiae, nomen regium penes puerum futurum ratae, 7) suam GR : codices co. 8) Ciotoiiem optimi. 9) 1»tu Tac actatis. id Gil: F l a t u m m a e e t a s it. m) I. e. fjuancloqiiulein s. quoniam. 11) Etenim sui inris non prant più-ri, dum sul» manu patj-is essent, «tcjue mancipiis similes nabcbaiitur. M odi oe f e r r e ad Graecmii /j.er(>{a)ç tfiçtiv formatimi est. S T U O T H .

206 L I B E B XXIV. «. ü : c. 537. regimen rerum omnium penes se virosque suos Andranodorum et Zoippum : nam ii tutcrrum ' ) primi relinquebantur. non facile erat nonagesimum iam agenti annum, circumsesso dies • noctesque muLiebribus blanditiis, liberare animum et convertere ad publicam privata curam itaque tutores modo quindecim puero reliquit ; quos precatus est moriens ut lidem erga populum Romanum quinquaginta annos ab se cultam inviolatam servarent, ruvenenique suis potissimum vestigiis insistere vellent disciplinaequer) in qua eductus esset, haec mandata, cum exspirasset, per tutore» testamento prolato pueroque in concionem producto (erat autem quindecim tunc ferme annoruin), paucis, qui per concionem ad excitandos clamores dispositi erant, approbantibus testamentum, ceteris velut patre amisso in orba civitate omnia timentibus, funus fit regium, magis amore civium et caritate quam cura suorum celebre. brevi deinde ceteros tutores summovet Andranodorus, iuvenein iam esse dictitans Hieronymum ac regni potentemi) ; deponendoque tutelam ipse, quae cum pluribus communis erat, in se unum omnium vires convertit. 5

Vix quidem ulli bono moderatoque regi facilis r ) erat favor apud Syracusanos , succedenti tantae cantati Hieronis®). verum enim vero Hieronymus, velut suis vitiis desiderabilem efficere vellet a v n m , primo statim conspectu omnia quam disparia essent ostendit. nam l) nam ii t u t o r u m

addidit Valla.

o ) I I . e. ita statueve de domo sua [de privatîs s. domesticis 1 , tit praecipue rei publicaf: consuleret, et illius staturn huius ooramodo attemperarci. ( i n o M i y . p ) Disciplinam non tarn p e r tinere ad studia aut doctrinam, quam ad rationcm interiorîs •fitae , cultum domesticum, moderationem in illis , quae fld v i etimi, c u l t u m , voluptates adhibennlur, monet GRONOV. q ) F. e> regno administraiirlo parem. STROTH. r) Nempe ad conciliamlum sibî. s) A b s t r a c t u m , ut aiunt, pro concreto est posiruin. Cf. sup. I V , 11. c o il s u i e s , q u o î i t a i o r i g l o r i a e r e r u m s u c c e d e r e se c e r n r b a n t . Similiter lustin. X X I I , 1. A g a t h o c l e s , qui mag nitudiui prioria D i o n y s i i succ è s s i t.

L I B E R XXIV.

207 C. 215. qui per tot nnnos Hieronem filiumque eius Gelonem ') nec vestis habitu nec alio ullo insigni différentes a ceteris civibus vidissent, conspexere purpuram ac diadema ac satellites armatos, quadrigisque etiam alborum equorum interdum ex regia procedentem more Dionysii tyranni. hunc tarn superbum apparatum habitumque convenientes sequebantur contemptus omnium hominum, superbae a u r e s , contumeliosa dicta, rari aditus non alicnis modo sed tutoribus etiam, libídines n o v a e , i n humana crudelitas. itaque tantus omnes terror invaserat, u t quidam ex tutoribus aut morte voluntaria aut fuga praeverterent metum suppliciorum. tres ex iis , quibus solis aditus in domum iamiliarior erat, Andranodorus et Zoippus generi Hieronis, et Thraso quidam, de aliis quidem rebus haud magnopere audiebantur : tendendo autem duo ad Carthajinienses, Thraso ad socieO ' a.

tatem Romanan), certamine ac studiis interdum in se convertebant animum adolescenti^, cum coniuratio in tyranni caput facta indicatur per Callonem 2 ) quendam, aequalem Hieronymi et iam inde a puero in omnia familiaria iura assuetum 3 ) . index unum ex coniuratia T h e o d o t u m , a quo ipse appellatus erat ") , nominare potuit. qui comprehensus extemplo, traditusque Andranodoro torquendus, de se ipse haud cunctanter fassus conscios celabat. postremo cum omnibus intolerandis patientiae humanae cruciatibus laceraretur, victum malis se simulans avertit ab consciis in insontes indicium , Thrasonem esse auctorem consilii mentitus, nec nisi tam potenti duce confisos rem tantam ausuros , ab latere tyranni, quorum capita vilissima fingenti inter dolores gemitusque occurrere v ). maxime animo tyranni credifi) C a l Lo il e m Coeticrius : códices c a l o n e m . 3) a s s u c t u m j a d s u m p t u m Fiuhnkcntiis, a d s c i t u m W a l c h i n s . t) D e G e l o n e , máximo s t î r p i s , vide X X I I I , 30. li) N e m p e de ineunda coniurationis societate. v ) V e r b a T h r a s o n e m — a u s u r o s parentbesin c o n t i n e r e , sequentia autem appositionem ari i n s o n t e s e f f ì c e r e , ita u t T h e o d o l u s indicium avertisse dicatur in insontes q u o s d a m eorum, qui essent, ab latere t y r a n ni , vel in insontes, fpiorum ab latere t y r a n n i , ex proximis eius capita etc. moiiet G K O H O V .

208 a. U. c.537.

LIBER

XXIV.

bile indicium Thraso rominatus fecit, ita extemplo traditur ad supplicium, adiectique poenae ceteri iuxta in»ontes. consciorum nemo, cum diu socius consilii torqueretur, aut latuit aut fugit : tantum illis in virtute ao fide Theodoti fiduciae fuit, tantumque ipsi Theodoto virium ad arcana occultanda. 6 Ita, quod unum vinculum cum Romanis societari» erat, Thrasone sublato e medio , extemplo haud dubie ad defectionem res spectabat. legatique ad Hannibalem missi, ac remissi ab eo cum Hannibale w ) nobili adolescente Hippocrates et Epicydes, nati Cartilagine, sed oriundi ab Syracusis exsule a v o , Poeni ipsi materno genere, per lios iuncta societas Hannibali ac Syracusano tyranno ; nec invito Hannibale apud tyrannum manserunt. Ap. Claudius praetor, cuius Sicilia provincia erat, ubi ea accepit, extemplo legatos ad Hieronymum misit; qui cum sese ad renovandam societatem quae cum avo fuisset venisse dicerent, per ludibrium auditi dimissique sunt ab quaerente per iocum Hieronymo quae fortuna eis pugnae ad Cannas fuisset : vix credibilla enim legatos Hannibalis narrare, velie quid veri sit scire, ut ex eo, utram s p e m x ) sequatur, consilium capiat. Romani, cum serio legationes audire coepisset, redituros se ad eum dicentes esse, monito magis eo quam rogato ne fidem temere mutaret, proficiscuntur. Hieronymus legatos Carthaginem misit ad foedus ex societate cum Hannibale faciendum, pacto convenit u t , cum Romanos Sicilia expulissent (id autem brevi fore, si naves atque exercitum misissent), Himera amnis, qui ferme insulam dividit, finis regni Syracusani ac Punici imperii esset, aliam deinde, inflatus assentationibus eorum qui eum non Hieronis tantum sed Pyrrhi etiam regis , materni avi, iubebant w ) Eras Hannibalis nullam in sequentìbus mentioncm fieri, cairn Hippocratis et Epicydis frcquens sit memoria : id mile e»plicandum esse, quod, remanentibus apud tyrannum Hippocrate et Epicyde, Hannibal iste adPoenos redierit, aiiimadvertit GRO»OT. x) I. e. utrnm spem in Romana, an in Cailhnginiensi iocielate ponat. y ) Hums enim fìjiaju Nereidem duxerat Celo,

LIB FR XXIV.

209 ». C. 215. meminisse, legationem misit, qua aequiun ce-nsebat S i cilia sibi omni c e d i , I tali a e iniperium proprium quaeii Carthaginiensi populo. hanc levitatene ac iactationein animi neqite rnirabantur in i u v e n e furioso neque a r guebant, dunnnodo averterent emu ab Romanis. S e d omnia in eo praecipitia ad exitium f u e r u n t . 7 ftam c u m , praemissis Hippocrate atque Epicyde c u m birtis millibus armatoruin ad tertandas urbes quae p r a e sidiis tenebantur R o m a n i s , et ipse in Leontinos cum cetero omni exercitu (erant autein ad quindecim m i l Ha p e d i t u m equitumque) profectus esset, liberas a e d e s ' ) coniurati (et") oinnes forte inilitabant) i m m i n e u tes viae angustae, qua descendere ad forum rex solebat , s u m p s e r u n t . ibi cum instructi armatique ceteri transitum exspectantes starent, u n i ex eis - (Dinomeni f u i t nomen) T quia custos corporis e r a t , partes datae s u n t ut, cum appropinquaret ianuae r e x , per causam aliquam in angustiis sustineret ab tergo agmen. ita at convenerat, factum est. tanquam laxaret eia t u m p e d e m ab stricto no-do, moratus turbam Dinomenes t a n tum intervalli fecit, u t cum in praetereuntem sine a r matis Tegem impetus fieret, confoderetur aliquot prius vulneribus quam succurri posset, clamore et t u m u l t u audito in Dinomenem iam h a u d dubie obstantem tela coniiciuntur, inter quae tarnen, duobus acceptis v u l n e ribus , evasit. fuga satellitum, u t iacentem videre r e gem, facta est. interfectores pars in forum ad' m u l t i t u dinem laetam libertate, pars Syracusas pergunt ad p r a e occupanda Andranodori regiorumque aliorum Consilia, incerto r e r u m s t a t u , Ap. Claudius bellum qjiens ex propinquo c u m c e r n e r e t , senatum litteris certiorem f e cit Siciliani Carthaginiensi populo et Hannibali conciliari, ipse adversus Syracusana Consilia ad provinciae 1 ) regnique fines omnia convertit praesidia. ad p r o v i n c i a c Pighius: codiccs p r o v i n c i a m . Hieronymi pater. S T R O T H . 7.) I. e. aedos a neraine hnbitatas, vacwas, et prolude excìpìendìs liospililius patentes. Of- inf. XXX, 17. X X X V , 23. XLII, 6. X X V 10. Haut. mil. II), 1, 83. a) Cf. sup. XXIII,' 44. et sunt o m n i a c a m p i c i r c a

210 L I B E R XX1Y. a U. c. 537. Exitu anni eius Q. Fabius ex auctoritate senatus Puteolo9 , per bellum coeptum frequentari emporium, communiit praesidiumque imposuit. inde Romam comitiorum causa veniens in emn quem primum diem comitialem habuit L ) comitia edi>:it, atque ex itinere praeter urbem c j in campani descendit, eo die cum sors praerogativae J ) Aniensi iuniorum e ) exisset, eaque T . Otacilium M. Aemilium Regillum consules diceret, tum 8 Q. Fabius silentio facto tali oratione est usus, "si aut pscem in Italia aut bellum eumque hostem haberemus, in quo negligentiae laxior locus esset, qui vestris studiÌ9, quae in campum ad mandandos quibus velitis h o nores aiFertis, niorim ullain oflerret, is mihi partim meininisse videretur -vestrae libertatis. sed cum in hoc bello, in hoc hoste nunquam ab «Ilo duce sine ingenti nostra clade erratum sit, eabem vos cura qua in aciem armati descenditis inire suffragium ad creandos consules decet, et sibi sic quemque dicere Hannibali im~

peratori pat-cm consulem nomino, hoc anno ad" Cap/.am Iubellio Taureae Campano sutnmo equiti provocanti summus Romanus eques Asellus Claudius est o p positns 1 ). adversus Galium quondam provocantem in ponte Anienis T . Manlium fidentem et animo et v i l i bus misere maiores nostri«), ob eandem causam h ) haud mullis annis post fuisse non negaverim cur M. Valerio non dilRderetur, adversus similiter provocantem arma capienti Galium ad certainen. quemadmodum pedites Nolain. li) Non l'nleriecto trinnndino, quocl alioqiti inler edictuni et comitia intercedebat. DITK. Cf. inf. X X V , 2 . C ) I . e. non ingressus iirbein. d) S o r s pr a er o ga t i v a e ; est iOi'Sy quam quae duxerat centuria primum sententiam rogabatur, camque sentenliam relinuae centuriae plerumque sequeboiitur. Ce-• te rum cf. inf. XXVI, 22., ubi «¡milium comitiorum mentio fit. e) Dimidìam partem centuriariim cuiusvis classis seniorumy dimidìam in ilio rum fuisse, sciinus ex lib. I. cap. 43- Cuivi« a-utem centin-iae, sicuti tribui, sutim »omen erat, ita ut eiusdem jiominis c e n t u r i a s e n i o r um et i u n i o r u m esset. Sic inf. XXVI. 22. commemoratili* V e t u r i a i u n i o r u m et V e t u r i a s e n i o r u m . S T R O T H , f) Cf. sup. XXIII, 46. 47. g) Cf. sup. VIT, 10. Ii) Çuod IVI. Vnleiium hotfti parem futurum esse, existîmarunt. De re ipsa cf. inf. VII, 26.

LIBER

XXIV.

211

a. C. 215. equitesque optamus ut validiores, si minus, ut pares hosti habeamus, ita duci hostium parem imperatorem quaeramus. cum qui est summus in civitate dux, eum legerimus, tamen repente lectus, in annum creatus adversus veterem ac perpetuum imperatorem comparabitur, nullis neque temporis neque iuris inclursuni angustiis, quo minus ita omnia gerat administretque ut tempora postulabunt belli, nobis auiem in apparata ipso ac tantum inchoantibus res annas circumagitur. quouiam quales viros creare vos consules deceat, satis est dictum, restat ut pauca de eis in quos praerogativae favor inclinavit dicam. M. Aemilius Ile o"il I as ilamen est Quirinalis, quem neque mittere ab sacris neque retinere possumus, ut . non deum aut belli deseramus curam. Otacilius sororis meae fdiam uxorem atque ex ea liberos habet: ceterum non ea.vestra in me maioresque meos merita sunt, ut non potiorem privatis necessitudinibus rem publicam habeam. quilibet .nautarum vectorumque tranquillo mari gubernare potest : ubi saeva orta tempestas est ac turbato mari rapitur vento n a v i s , tum viro et gubernatore opus est. non tranquillo navigamus, sed iam . aliquot procellis sommersi pene sumus. itaque quis ad gubernacula sedeat, summa cura providendum ac praecavendum vobis est. in minore te experti, T . Otacili, re sumus : haud sane, cur ad maiora tibi fidamus, documenti quicquam dedisti. classem hoc anno , cui tu praefuisti, trium rerum causa paravimus, ut Africae oram popularetur, ut tuta nobis Italiae littora essent, ante omnia ne supplémentum cum stipendio commeatuque ab Cartilagine Hannibali transportaretur. create consulem T . Otacilium, non dico si omnia haec, sed si aliquid ') eorum rei publLcae praestilit. sin autem te classem obtinente etiam velut pacato mari quaelibet Hannibali tuta atque integra ab domo venerunt, si ora Italiae infestior hoc ani) Lìvius tarnen X X I I I , 41. eum agram Cartbaginiensem d e populatum, et e classe Punica Septem naves cum sociis liava— libus cepisse, scribit. Fabius oratone videtur elevare res eiui gestas. Duk.

2)2 A. U. C. 5 3 8 .

LIBER

XXIV.

110 quam Africae fuit, quid dicere potes cur te potissilimai ducem Hannjbali hosti o p p o n a m u s 5 ) ? si consul esses, diatatarein dicendum exemplo maiorirm nostrorum censeremus. nec tu id indignari posses, alicjuein in civitate Romana mcliorem hello haberi quam te. inagis nullius interest quam t u a , T . Otacili'; non imponi cervicibus tuis onus sub quo coiicidas. ego magnopere suadeo , eodem animo q u o , si stantibus vobis in aciem armatis repente deligendi duo imperatores essent quorum ductu atque auspicio dimicaretis, hodie quoque consulés creetis, quibus sacramento liberi vestri dic a n t k ) , ad quorum edictum conveniant, sub quorum tutela atque cura militent, lacus Trasimenus et Cannaé tristia ad recordationem exempla, sed ad praecavertdos similes d u c e s 6 ) documento sunt, praeco, Aniensem'iurriorum in suffrajiium revoca." 9 Cum T . Otacilius ferociter eum continuare consulatum velie vociferaretur atque obstrepeffet, lictores ad eum accedere consul iussit, et quia in urbem non inierat, protinus in cam pu m ex itinere profectus, admonuit cum securibus sibi fascès praeferri '). iterum ' ) p r e r o gativa stiff'ragium init, creatique iti eà consulés Q. F a bius Maximus q u a r t u m , M. Marcellus tertìum. eosdem consulés ceterae centuriae sine variatione ulla dixerunt. et praetor unus refectus Q. Fulvius Flaccus , novi très ilii creati, T . Otacilius Crassus iterum, Q. Fabius consiilis filitts, qui tum aedilis curulis e r a t , P. Cornelius Lentulus. comitiis praetornm perfectis, senatus consultimi factum est ut 0 . Fulvio extra ordinem urbana provincia m ) esset, isque potissimum consulibus ad bel5) o p p o n a m u s Salmasius : FP o p p n g n a b a n t , ceteri opp o » a u t . 6) p r a e c à v e n d o s s i m i l e s d u c e s GR: codiccs . p r . i e c a v e n d a s i m i l e s u t i l e s . 7.) i t e r u m Gn! codices i n t e r i m , fc} S a c r a m e n t o (licere pro sacramento interposto dicere, se milites ff ire, admodum usitatuin est. Of. sup. II, 24. ,IV, 53. inf. X X V , 5. Similiter s a c r a m e n t o r e g a r e frequentatili*. 1) Valerius Publico!« in ur lio fascibus abstulerat secures , extra urbem autein ferebant consulés. A d m o n u i t lu 1. mimtautis est. GLAR. m) I. e. iurisdictio in urbe. Provincia enira in uni-

LIBER XXIV.

213

a. C. 214. luta p'rofectis urbi praeesset. aquae magnae bis eo anno fuerunt, Tiberisque agros inundavit cum magna strage tectoruni, pecorunique et hominum pernicie. Quinto anno secundi Punici belli Q. Fabius Maximus quartum, M. Claudius Marcellus tertium consulatum ineuntes plus solito converterant in se civitatis animos : multis enim annis tale consilium par non fuerat. referebant senes sic Maximum Rullum cum P . D e cio ad bellum Gallicum, sic postea Papirium Carviliumque adversus Sainnites Bruttiosque et Lucanum cum Tarentino populum consules declaratos. absens Marcellus consul creatus, cum ad exercitum esset ; praesenti Fabio, atque ipso comitia habente, consulatus continuatili. tempus ac necessitas belli ac discrimen summae rerum faciebant ne quis aut in exemplum •*) exquireret aut suspectum cupiditatis imperii consulem häberet. quin laudabant potius magnitudinem animi, quod cuin summo imperatore esse opus rei public;}e sciret seque eum haud dubie esse, min oris invidiam suam, si qua ex re oriretur, quam utilitatem rei publicae fecisset. Quo die magistratum inierunt consules , senatus inlO Capitolio est habitus ; decretumque omnium primum ut consules sortirentur compararentve °) inter s e , uter censoribus creandis comitia haberet, priusquam ad e x ercitum proficisceretur. prorogatum deinde imperium omnibus qui ad exercitus erant, iussique in provinciis manere, T i . Gracchus Luceriae, ubi cum volonum p) exercitu erat, C. Terentius Varrò in agro Piceno, M\ Pomponius in Gallico i ) . et praetores prions anni pro praetore Q. Mucins obtineret Sardiniam, M. Valerius ad Brundisium orae maritimae, intentus adversus omnes motus Philippi Macedonum regis, praeesset. P . versnm de quovis negotio publico dicitur. E x t r a o r d i n e m autem est neque sortito, neque comparando s. pacto, sed singulari senatus consulto, n)OHlurimum autem in eiusmodi r e bus maioruin auctoritati atcjue exemplis tribuebant. o) I. e. pacto inter se convenirent. Cf. inf. X X X , 43. p) Cf. sup, X X I I I , 32. not. p. q) Sup. X X H I , 25. M". Pomponii in GaU liara inìssi lion modo nulla lit mentio, sed Gallia propter in— opiam militum omnino o mi ss a esse traditur.

214 L I B E R XXIV. a. U. c. 538. Cornelio Lentulo praetori Sicilia decreta provincia, T . Otacilio classis eadem quam adversus Carthaginienses priore anno habuisset. Prodigia eo anno milita nunciata sunt, quae quo magis credebant simplices ac religiosi homines, eo plura nunciabantur : Lanuvii i n 8 ) aede intus Sospitae Iunonis corvos nidum fecisse ; in Apulia palmam viridem arsisse ; Mantuae stagnum effusum Mincio amni cruentum visum ; et Calibus creta et fiomae in foro boario sanguine pluvisse ; et in vico Insteio iontem sub terra tanta vi aquarum fluxisse, ut serias r ) doliaque, quae in eo loco erant, provoluta velut impetus torrentis tulerit ; tacta de caelo atrium publicum in Capitolio, aedem in campo Vulcani •), nucem 9 ') in Sabiuis publicamque v i a m , murum ac portam Gabiis. iam alia vulgata miracula erant: hastam Martis Praeneste sua sponte promotam ; bovem in Sicilia locutum ; infantem in utero matris in Manucinis io triumphe clamasse ; ex muliere Spoleti virum factum ; Hadriae aram in caelo speciesque hominum circuin earn cum candida veste visas esse, quin Romae quoque in ipsa urbe, secundum") apum examen in foro v i s u m 1 ) , af&rmantes quidam legiones se armatas in Ianiculo videre concitaverunt civitatem ad arma : qui turn in Ianiculo essent, negarunt quemquam ibi praeter assuetos collis eius cultores apparuisse. haec prodigia hostiis maioriV>us procurata sunt ex aruspicum responso ; et supplicatio omnibus deis, quorum pulvinaria Romae essent, indicta est. 11

Perpetratis quae ad pacem deum pertinebant, de re publica belloque gerendo , et quantum copiarum et g) i n omittit Salmasius. 9) n u c e m V a l l a : codices v o c e m , tditi a r c e m. 1 ) post v i s u m codices q u o d m i r a b i l e e s t q u i a r a r u m . eiecit glossema Lipsins. r j S e r i a e sunt v a s a fìctilia, grandia, ut v i d e l n r , quihus vi— n m n , o l e u m , s a l s a m e n t a et alia huiusniodi c o n d e b a n t . F o r m a m u r n a e similern habuisse videntur ex C o l u m . X I I , 5 3 . S T R O T H . s) Coniunge : V u l c a n i a e d e n i i n c a m p o , t) Arbore® de c a e l o t a c l a s ad prpdigia p e r t i u u i s s e , inlelligere licet ex V i i g . eclog. I, 17» u ) I. « . p o s t aptim e x a m e n v i s u m .

U B E R XXIV.

215 C. 214.

ubi quaeqne essent, consules ad senatum rettulerunt. duodeviginti legionibus bellum geri placuit : binas c o n sules sibi sumere, binjs Galliajn Siciliamque ac Sardi-, niam obtineri ; duabusque Q. Fabiuin praetorem A p u liae, duabus volonum T i . Gracchum circa Luceriam praeesse ; singulas, C. Terentio proconsuli ad Picenum et M. Valerio ad classem circa Brundisium relinqui, duas urbi praesidio esse, hic ut numerus legionuin e x pleretur, sex novae legiones erant scribendae. eas primo quoque tempore c o n s u l e s scribere iussi, et classem parare, ut cum eis, navibus quae pro Calabriae littoribus in statione essent, centum quinquaginta longarum navium classis eo anno expleretur. delectu habito et centum navibus novi» d e d u c t i s T ) , . Q. Fabius comitia censoribus creandis habuit : creati M. Atilius Regulua et P . Furius Philus. Cum increbesceret rumor bellum in Sicilia esse, T . Otacilius eo cum classe prolìcisci iussus est. cum d e essent n a u t a e , consules ex senatus consulto edixerunt u t , qui L . Aemilio C. Flaminio censoribus millibus aeris quinquaginta ipse aut pater eius census fuisset usque ad centum millia, aut cui postea res tanta esset facta, nautam u n u m cum sex mensium stipendio daret; qui supra centum millia usque ad trecenta , tres n a u tas cum stipendio annuo ; qui supra trecenta usque ad decies aei'is, quinque nautas ; qui supra decies, Septem ; senatores octo nautas cum annuo stipendio d a rent. ex hoc edicto dàti nautae , armati instructique ab tlominis, cum trimnta • dierum coctis cibariis naves conscenderunt. tum primum est factum ut classis Romana sociis nàvalibus privata impensa paratis compleretur. Hic maior solito apparatus praecipue conterruit Cam-12 panos, ne ab obsidione Capuae bellum eius anni Romani inciperent. itaque legatos ad Hannibalem oratum miserunt ut Capuam exercitum admoveret : ad eam oppugnandam novos exercitus scribi R o m a e , nec ullius urbis defectioni magis infensos eorum animos esse, id v) Cf. sup. XXIII, 34. not. e.

216 a. U. c. 538.

L I B E R XXIV.

quia tam trepidi nmiciabant, maturandum Hannibal ratus, ne praevemrent Romani, profectus Arpis ad Tifata in veteribus castris super Capuam consedit. inde, Numidis Hispanisque ad praesidium simul castromm simul Capuae relictis, cum cetero exercitu ad lacum Averni per speciem saorificandi, re ipsa- tit tentaret Puteolos quodque ibi praesidii erat w ), descendit. Maximus, postquam Hannibalem Arpis profectum et regredì in Campaniam allatum est, nec die nec nocte interinisso itinere ad exercituin redit, et Ti. Gracchum ab Luceria Beneventum copias admovere, Q. Fabium praetorem (is fdius consutis «rat) Luceriam Graccho succedere iubet. in Siciliani eodem tempore duo praetores profecti l ), P. Cornelius ad exercitum, Otacilius qui maritimae orae reique navali praeesset ; et ceteri in suaâ quisque provincias profecti. et quibus prorogatum imperium erat, easdem quas priore anno regiones obtinuerunt. 13 Ad Hannibalem, cum ad lacum Averni esset, quinque nobiles iuvenes ab Tarento venerunt, partira ad Trasimenum lacum partim ad Cannas capti, dimissique domos cum eadem comitate qua usus adversus omnes Romanorum socios Poenus fuerat. ii memores beneficioruin eius perpulisse magnam partem se iuventutis Tarentinae referont, ut Hannibalis amicitiam ac societatem quam populi Romani mallent; legatosque ab suis missos rogare Hannibalem ut exercitum propius Tarentum admoveat. si signa eius, si castra conspecta a Tarento sint, haud ullam intercessuram moram quin urbs dedatur. in potestate iuniorum plebem, in manu plebis rem Tarentinam esse. Hannibal collaudatos eos oneratosque ingentibus promissis domum ad coepta maturanda redire iubet: se in tempore affuturum esse, hac cum spe dimissi Tarentini. ipsum ingens cupido incesserat Tarenti potiundi. urbem esse videbat cum opulentam nobilemque, turn maritimam et in Macedoniam opportune versam ; > regemque Philippum hunc portum, «) p r o f e c t i dclet Gn. w) Cf. sup. 7 fin.

LIBER X X m

217 a. C. 214. si transiret in Italiani, cum Brundisium Romani haberent, petiturum. sacro inde perpetrato ad qiiod venerat, et dum ibi mora tur, pervastato agro- Cuinano usque ad Miseni Promontorium, Puteolos repente aginen convertit ad opprimendum praesidium Romanum. sex millia hominum erant, et locus munimento quoque, non natura modo tutus. triduum ibi moratus Poenus, ab omni parte tentato praesidio, deinde ut nihil procedebat, ad populandum agruin Neapolitanum magis ira quam p o tiundae urbis spe processif, adventu eins in propinquum agrum Nolana mota est plebs iam diu avecsa ab Romanis et infesta, senatui suo. itaque legati ad arcessenduin Hannibalem cum haud dubio promisso tradendae urbis vénérant, praevenit inceptum eorum Marcellus consul, a primoribus accitus. die uno Suessulam a Calibus, cum Vulturnus amnis traiicientem moratus esset, contenderat ; inde proxima nocte sex millia peditum equitesque trecentos, qui praesidio senatui essenf, Nolam intromisit. et uti a consule omnia impigre facta sunt ad praeoccupandam N o l a m , ita Hannibal tempus terebat, bis Li m ante nequicquam tentata re segnior ad credendum Nolanis factus. Iisdem diebus et Q. Fabius consul ad Casilinum ten-14 tandum, quod praesidio Punico tenebatur, venit; et ad Beneventum velut ex composito parte altera Hanno ex Bruttiis cum magna peditum equitumque manu, altera T . Gracchus ab Luceria accessit, qui primo oppidum intravit, deinde ut Hannonem tria millia ferme ab urbe ad Calorem fluvium castra posuisse 1 et inde agrum po>pulari audivit, et ipse egressus moenibiis mille ferme pnssus ab hoste castra locat, ibique concionem militum habuit. legiones magna ex parte v o l o n u m * ) habebat, qui iam alterum annum libertatem tacite mereri quam postulare palam inaluerant. senserat tarnen hibernis egrediens murmur in agmine esse qnaerentium en u n q u a m i ) liberi mililaturi essent, scripseratque senatui non tam quid desiderarent quam quid meruissent : bona fortique * ) Cf. sup. X X I I I , 32. not. p. «tus explicat.

y) I. e. ecquando, ut Fe»K

218 L I B E R XXIV. a. Ü. c. 53». opera eorum se ad earn diem visum, neque ad exeraplum*) iusti militis quicquam eis praeter libertatem deesse. de eo permissum ipsi erat, iaceret quod e re publica ducerei esse, itaque priusquam cum hoste manum consereret, pronunciat itempus venisse eis libeitatis, quam diu sperassent, potiundae. postero die signis collates dimicaturum puro ac patenti campo, ubi sine ullo insidiarum metu vera virtute geri res posset, qui caput hostis rettulissct, eum se extemplo liberum iussuruin esse ; qui loco cessisset, in eum servili ") supplicio animadversurum. suam cuique fort un am in manu esse, libertatis auctorem eis non se fore solum, sed consulem M. Marcellum et universos patres, quos consultos »b se de libertate eorum sibi permisisse. litteras inde consulis ac senatus consultum recitavit. ad quae clamor cum ingenti assensu est sublatus. pugnam poscebant, signumque ut daret extemplo ferociter instabant. Gracchus praelio in posterum diem pronunciato concionem dimisit. militcs laeti, praecipue quibus merces navatae in unum diem operae libertas futura erat, armis expe15diendis quod 3 ) reliquum L ) consumunt. postero die ubi signa coeperunt canore, primi omnium parati instructique ad praetorium conveniunt. sole orto Gracchus in aciem copias educit. nec hostes moram dimicandi fecerunt. decern septem millia peditum erant, maxima ex parte Bruttii ac Lucani; equites mille ducenti, inter quos pauci admodum. Italici, ceteri Numidae fere omnes Maurique. pugnatum est et acriter et diu: quattnor ho•lis neutro inclinata est pugna, nec alia magis Roma: num impediebat res quam capita hostium pretia libertati facta, nam ut quisque hòstem impigre occiderat, primum capite aegre inter turbam tumultumque. abscidendo tempus terebat; deinde occupata dextra tenendo 3)

QUOD]

DICI

GR.

a) I. e. ad rationem et modum insti, L. e. lecitimi militia, in qru> omnia sunt, quae ad veri militis exemplum requinmtiir. Sic inf. X X V , 1. d u x i n s t u s pro legitimo dicitur. a) Of. inf. X X I X , IS. X X X i r , 3S. b) Ad voces qii o d r e l i q u u m cogitando addendum esse d i e i , monet DRAKENB.

L I B E R XXIV.

219

caput fottissimus quisque pugnator esse desierat, segnibus ac timidis tradita pugna erat. quod ubi tribuni militum Graccho nunciaverunt, neminem stantem iam v u l nerari hostem, carnificari iacentes, et in dextris militimi pro gladiis humana capita esse, signum dari propere iussit, proiicerent capita invaderentque hostem : claram •atis et insignem virtutem esse, nec dubiam libertatem futuram strenuis viris. turn redintegrata pugna est, et eques etiam in hostem emissus. quibus cum impigre Numidae concurrissent, nec segnior equitum quam p e ditum pugna esset, iterurn in dubium adducta res. cum Utrinque duces, Romanus Bruttium Lucanumque toties a maioribus suis victos subactosque, Poenus mancipia Romana et ex ergastulo militem verbis obtereret 0 ), postremo pronunciat Gracchus esse nihil quod de liberiate sperarent, nisi eo die fusi fugatique hostes essent. ea demum vox i r a 4 d ) animos accendit. renovato cla-10 more, velut alii repente facti, tanta vi se in hostem i n tulerunt, ut sustineri ultra non possent. primo antesignani Poenovum, deinde signa perturbata, postremo tota impulsa acies ; inde haud dubie terga data, ruuntque fugientes in castra, adeo pavidi trepidique, ut ne in portis quidem aut vallo quisquam restiterit, ac piope continenti e ) agmine Romani insecuti novum de integ r o ^ praelium inclusi hostium vallo ediderint. ibi sicut pugna impeditior in angustiis, ita caedes atrocior fuit. et adiuvere captivi, qui rapto inter tumultum ferro conglobati et ab tergo ceciderunt Poenos et fugam impedierunt. itaque minus duo millia hominum e x tanto ex4) i r a GH: codice» i t a . c) Cf. sup. X X I I I , 43. n o t . e. d) Indigne e n i m p a t i e b a n t u r , ruod hostes i p s o r u m libertati obstabant, et p r o i n d e in i r a m ac urorem coniiciebantur. Nani ira eius est p r o p r i a , qui m o ram i m p e d i m e n t a q u e sibi aliata aegve -fert. e) I. e. continuo, nullo inter fugientes hostes et R o m a n o s sequentes spalio i n t e r posito. i) D e i n t e g r o p r a e l i u m i ì t , q n o d ita commitb'tur, quasi n i h i l d u m praelii sit actum. Recte igitur n o v u m , i. e. • l i n d recens, d e i n t e g r o praelium dicilur. Of. sup. X X I , 58. l a b o r i s v e l u t d e i n t e g r o i n i t i u i n . X X I I , 5. n o v a d e ìntegro pugna»

Ì

220 a. U. c. 538-

U B E R

XXIV.

erçitu, et e a m a i o r pars equitum, oum ipso duce e f fugerunt ; alii omnes caesi aut capti, capta et signa duodequadraginta. ex victoribus duo millia ferme cecidere. praeda omnis, praeterquam liotninum captorum, militi concessa est. et pecus exceptum est, quod intra dies triginta domini cognomissent Cum praeda onusti in castra redissent, quattuor millia ferme voloninn') militum, qui pugnaverant segnius nec in castra irruperant simul, metu poepae collera haud procul castris ceperunt. postero die per tribunos militum inde deducti concione advocata a Graccho superveniunt. ubi cum proconsul veteres milites primum, prout cuiusqtte virtus atque opera in ea pugna fuerat, militaribus donis donasset, tunc quod ad volones atti-* neret, omnes ait malle laudatos a se, dignos indignosque, -quam quemquam eo die castigatum esse, quod b o num fausturu felixque rei publicae ipsisque -esset, omnPS eos liberos esse iubere. ad quam vòcem Cum clamor ingenti alacritate sublatus esset, ac nunc compie 1 » inter se gTatulantesque, nunc manus ad caelum toL» ntes 'bona omnia populo Romano Gracchoque ipsi precarentur, tum Gracchila "priusquam omnes iure libertalis acquassero" inquit, "neminem nota strenui aut ignavi militis notasse volui. nunc exsoluta iam fide publica, ne discriinen oinne Virtutis jgnaviaeque pereat, nomina eorum qui detrectatae pugnae memores secessionem paullo ante fecevunt, referti ad me iubebo ; citatosqne singulos- iureiurando adigam , nisi quis morbus causa erit, non aliter quam stantes k ) cibum potionemque, quoad stipendia faoient, capturos esse, hanc multam ita aequo animo feretis, si reputabitis nulla ignaviae nota leviore vos designali potuisse". signum deinde coìligendi vasa dedit ; militesque praedam portantes agentesque, per lasciviam ac iocum, ita ludibundi Beneveng) Cf. sup. X X I I I , 35. not. li. h) I. e. suiim esse, agnovisSMit et proli assent. Cf. sup. III, 10. inf. X X X V I I I , 38. S i m i liter sup. V, 16. r e c o g n o s c e r e , X , 20. n o s c e j e legitur. i) Cf. sup. X X I I I , 32. not. p. k) Cum onines stantes p i a n d e ìeiil, hoc de couna intelligoiidum esse, m o n e t DUE.

L I B E R XXIV.

221 ». C. 214. t u m rediere, u t ah epulis per celebrerai festumque diem actis, non e x acie reverti viderentur. Beneventani o m nes turba effusa cum obviam ad portas exissent, c o m plecti milites, gratulavi, v o c a l e in hospitium. apparata çonvivia omnibus in propatulo ') aedium fuerant : ad ea in vi tab ant, G-raechumqu-e orabant ut epalavi periuitteret militibus. et Gracchus ita permisit, in publico epularentur omnes. ante suas quibusque fores prolata omnia, pileati U1 ) aut lana alba ") velatis capitibus v o lones epululi sunt, alii accubantes, alii stantes, qui sijnul minis trabant vescebanturque. digna res visa ut simulacrum celebrati eius diei Gracchus, postquam R o main rediit, pingi iuberet in aede Libertatis, quam p a ter eius in Aventino ex multaticia 0 ) pecunia laciendam cuiavit dedicavitque. D u m haec ad B e n e v e n t u m g e r u n t u r , Hannibal d e - 1 7 populatus agrum Neapolitanum ad Nolam castra movet. q u e m ubi adventare consul s e n s i t , Pomponio P) p r o p r e t o r e cum eo exercitu qui super Suessulam in c a stris erat accito, ire obviam hosti parat nec moram d i micandi facere. C. Claudium Neronem c u m robore e q u i t u m silentio noctis per aversam maxime ab hoste portam emittit, circumvectumque occulte subseqiti s e n sim agmen hostium i u b e t , et cum coortum praelium videret, ab tergo se obiicere. id errore viarum an e x i guitate temporis Nero exsequi non p o t u e r i t , incertum est. absente eo c u m praelium commissum esset, s u p e rior quidem haud dubie Romanus erat ; sed quia é q u i tés nou affuere in t e m p o r e , ratio compositae rei t u r baia est. non ausus- insequi ce-dentes Marcellus v i n c e n tibus suis signum receptui dedit. plus tamen duo • m i l I) Cf. de p r o p a t u i o sup. Y , 13. inf. X X V , 12. X X V I , 13. Cic. in Verr. IV, 49. C o r n . Nep. H a n n i b . 9. m) P i l e u s l i J>ertalis fuil insigne. Cf. inf. X X X I I I , .23. X L V , 44. S u e t . Ner. ,57. H i n c inf. 32. s e r v i a d p i l e u m v o o a t i . n ) OUR t a n q u a m insigni libertalis capita velaverant. STROTH, O) Cf. s u p . X , 23. 33. inf. X X X I I I , 42. p ) Assignatio ifiujue p r o v i n c i a i-uin, in initio anni facta [ef. sup. 10.J, mutata, ac praefeotura c a s l r o r u m s u p e r Suç'ssulam P o m p o n i o data esse vidt'tur. 1)hA— KKNB.

222 L I B E R XXIV. «. Ü. c. 538. Lia hostium eo die caesa traduntur, Romani minus quadringentis. solis fere occasu Nero, diem noctemque nequicquam fatigatis equis hominibusque, ne viso quidem hoste xediens adeo graviter est ab consule increpitus, ut per eum stetisse i ) diceret quo minus accepta ad Cannas redderetur hosti clades. postero die Romanus in aciem descendit, Poenus tacita etiam confessione victus castris se tenuit. tertio die silentio noctis, oiuissa spe Nolae poùundae, rei nunquam prospere tentata«, Tarentum ad certiorem spem proditionis proficiscitur. 18 Nec minore animo res Romana domi quam militiae gerebatur. censores vacui ab operum locandorum r ) cura propter inopiam aerarii, ' ad mores hominuin regendos *) animum adverterunt castigandaque vitia , quae velut diutinis morbis aegra corpora ex se gignunt*), nata bello erant. prim uni eos citaverunt qui post Cannensem pugnam rem publicam deseruisse Italiaque e x cessisse velie dicebantur u ). princeps eorum L . Caecilius Metellus quaestor tum forte erat, iusso deiwde eo ceterisque eiusdem noxae reis causam dicere, cum purgari nequissent, pronunciarunt verba orationemque eos adversui rem publicam habuisse, quo coniuratio deserendae Italiae causa fieret. secundum eos citati nimis callidi exsolvendi iurisiurandi interpretes, qui captivorura ex itinere regressi clam in castra- Hannibalis solutum, quod iuraverant redituros, rebantur T ). his superioribusque illis equi adempti, qui publicum equum Ila • bebant; tribuque m o t i w ) aerarii omnes facti"), neque q) I. e. eum in mora, in culpa fuissé. Cf. sup. II, 31. fin. r) I. e. aedificiorum publice exstruendorum et redeinptoribus locandorum. S T R O T H . Cf. sup. XXIII, 48. not. g. s) I. e. corrigendos. S I C errali tem r e g e r e est apud Caes. t) S E I L , vitia. D R A X E N B . U) Recte ita: nam d e s e r u i s s e et e x c e s s i sse signifìcat rem s. factum unius momenti, v e l i e contra voluntateln permanentem, v) Cf. sup. X X I f , 61. "\v) T r i b ù m o v e r e erat alieni adimcre suiTragii ins in stia tribù, ita ut non ampKus, iura civium si spectes, inter tribules referretur. VMetur autem triJm motus in alìam tribuni referri potuisso, vel certe de litte re dìsceptatum esse. Cf. inf. XLV, 15. S T R O T H . x) A e r a r i i neqtiQ lionoies adipisci potcìant, ncque suiTragii

L I B E R XXIV.

223

a. C. 214.

senatu modo aut equestri ordine regendo cura se censoruiri tenuit. nomina omnium ex iuniorum tabulis excerpserunt qui quadriennio non militassent, quibus neque vacatio iusta militiae neque morbus causa fuisset. et ea supra duo miliia nominum in aerarios relata, tri— buque omnes moti, additumqne inerti 5 censoriae notae triste senatus consultum, ut ii omnes, quos censores notassent, pedibus mererent mitterenturque in S i ciliani ad Cannensis exercitus reliquias, cui militum generi non priusquam pulsus Italia hostis esset finitum stipendiorum tempus erat. Cum censores ob inopiam aerarii se iam locationibus abstinerent aedium sacrarum tuendarum curuliumque equorum *) praebendorum ac similium his rerum, convenere ad eos frequentes qui hastae *) huius generis assueverant, hortatique censores ut omnia perinde agerent locarent ac si pecunia in aerario esset : neminem nisi bello confecto pecuniam ab aerario petiturum esse, convenere deinde domini eorum quos T L Sempronius ad Beneventum manu emiserat, arcessitosque se ab triumviris mensariis b ) esse dixerunt, ut pretia servorum acciperent : ceterum non antequam bello confecto accepturos esse, cum haec inclinatio aniinorum plebis ad sustinendam inopiam aerarii fieret, pecuniae quoque pupillares primo, deinde viduarum coeptae conferri, S) i n e r t i ] t a n a m i r a t vcl a c c r b a e Gn. ius habebant, sed erant quasi peculium aerarii, cui tiibutum pendere debebant. S T R O T H . Existimo i n t e r a e r a r i o s refer— r i eos dici, quorum census poenae nomine multiplicabatur. Aemilium octuplicato censu aerarium factum, Livius scribit IV, 24. D R A K E N I I . y ) I n e r t e m - n o t a i n per hypallagen dici, quae non ipsa quidem iiiers esset, sed alio IT! Ill inertiam nota— ret, censet D O U J A T . Id vero ullo modo ferri posse, negat D R A — KENB. z) E q u i c u r u l e s sunt equi quadrigales, ad vehendas quadrigas in ludis circensibus publice praebiti. Hi ab redemploribus, prelio, locantibus censoribus, ex aerario acceplo, Itraebebantur. S T R O T H , a) Locationes eiusmodi ad hastam ill oro positam a censoribus factas fuisse, animadvertit D R A K K N B . Simili ritu, atque in auclione fieri solebat, basta a censoribus posila, minimum pretium poscenli opera publica locabantur« I ) Cf. «up. X X J I 1 , 21. not. g.

224 U B E R XXIYi ». U. c. 538. nusquam eas tutius sanctiusque deponere credentibus qui deferebant, quam in publica fide, inde si quid e m ptum paratuinque pupilli» ac viduis foret, a quaestore perscribebatur manavit ea privatornm benignitas ex urbe etiam in castra, ut non eques, non centurio Stipendium acciperent, mercenariumque increpantes v o earent qui accepisset. 19 (}. Fabius consul ad Casilinum castra habebat, quod duum millium Campajiorum et septingentorum militum Hannibalis tenebatur präesidio. praeerat Statius Metius, missus ab On. Magio Atellano, qui eo anno medi* tuticus d ) erat servitiäque et plebem promiscue armabat, ut castra Romana invaderei intento consule ad Casilinum oppugiiandum. nihil eorum Fabium fefellit. itaque Nolam ad collegam mittit, altero exercitu, dum Casilinum oppugnatur, opus esse, qui Campanis opponatur. v e l ipse relieto Nolae praesidio modico veniret ; v e l si eum Nola teneret et needum securae res ab Hannibale essent, se T i . Gracchum proconsulem a Benevento aociturum. hoc nuncio Marcellus, duobus militum millibus Nolae in praesidio relictis, cum cetero exercitu Casilinum v e n i t , adventuque eius Campani iam m o v e n tes sese quieverunt. ita a duobus consulibus Casilinum oppugnari coeptum. ubi cuin multa succedentes temere moenibus Romani milites acciperent vulnera, neque satis inceptis 6 ) succederet, Fabius omittendam rem parvam ac iuxta e ) magnis difficilem abscedendumque inde censebat, cum res maiores instarent ; Marcellus multa magnis ducibus sicut non aggredienda, ita semel aggressis non dimittenda esse dicendo, quia magna fama e momenta in utramque partem f ) fierent, tenuit ne irrito incepto abiretur. vineae inde omniaque alia ope6) i n c e p t u plorique. c) P e r s c r i b e r e p e c u n i a m modus solvendì erat non parata pecunia, sed litteris, (]ID'IMI8 solutìo in mensarium aut ali— li in quendam conferebatiu*. STBOTH.

(I

CF. 6up. X X I I I , 35.

not. I. e) lux tu, quoniam denique nihil aliud h. 1. eat, quam s i m i l i t e r , dativnm habet adiunetum. f ) Tiun in bonani, si res seincl suseepta obtineatuar, quam in malata, si dimittatur.

L I B E R XXIV.

225 . n. C. 214. rum macliinatiomimque genera cum admoverentur, Campanique Fabium orarent u t abire Capusm • tuto b e e r e t , paucis egressis Marcellus portam qua egrediebantur ooc u p a v i t , caedesque promiscue omnium circa portam primo, deinde irruptione facta etiam in urbe fieri coepta est. quinquaginta fere primo egressi Campanorum, cum ad Fabium confugissent, praesidio eius Capuam pervenerunt. Casilinum inter colloquia cunctationemque petentium fidem per occasionem captuin est. captivi , quique Campanorum quique Hannibalis militum erant, Romam missi atque ibi in carcere inclusi sunt ; oppidanorum turba per finitimos populos in custodiam divisa. Quibus diebus a Casilino re bene gesta recessum20 est, eis Gracchus in Lucanis aliquot cohortes in ea r e gione conscriptas cum praefecto sociorum in agros h o stiixn praedatuxn misit. eos effuse palato^ Hanno ador— tus faaud multo minorem quam ad Beneventum acceperat, reddidit hosti cladem ; atque in Bruttios raptim, n e Gracchus assequ eretur, concessit, consules Marcellus retro 6 ), unde venerai, Nolam redit, Fabius in S a m n i u m ad populandos agios recipiendasque armis quae defecerant urbes processit. Caudinus Samnis gravius d e v a s t a t u s : perusti late agri, praedae pecudum homin u m q u e actae, oppida v i capta, Compulteria, Telesia, Compsa, Melae, Fulfulae et Orbitanium. ex Lucania Blaudae, Apulorum Aecae expugnatae T ). millia hostium i n his urbibus viginti quinque capta aut occisa,- et r e cepii periugae trecenti septuaginta; quos cum Romam -misisset consul, virgis in comitio caesi omnes ac de saxo '') deiecti. haec a Q. Fabio intra paucos dies gesta. Marcellum ab gerundis rebus valetudo adversa Nolae tenuit. et a praetore Q. Fabioj cui circa Luceriam p r o 7) e x p t i g n a t a e G m codices o p p u g n a t a e . - g) R e t r o r e d i t opponitur sequent! p i ' o c e s s i t ; n a m ' r e d i re simpliciter dictum tantummodo ad locum, linde profecti su— j n u s , reveiti significat, quod quodammodo etiam procedendo fieri potest, h) Nempe Tarpeio, quod sa epe simpliciter s n x u m vocatur.

226 L I B E R XXIV. a. U . c . 538. vincia erat, Accua oppidum per eos dies vi captum, Stativaque ad Ardoneas communita. Dum haec aliis locis ab Romanis geruntur, iam T a rentum pervenerat Hannibal cum maxima omnium, quacunque ierat, clade. in Tarentino demum agro pacatum incedere agmen coepit. nihil ibi violatimi neque usquam via excessum est ; apparebatque non id modestia militum aut ducis, nisi ') ad conciliando» Tarentinorum animos, fieri, ceterum cum propemodo muris stìccessisset 8 ), nullo ad conspectum primi agminis, ut rebatur, motu facto, castra ab urbe ferme passus mille locat. Talenti, triduo antequam Hannibal ad moenia accederei, a M. Valerio propraetore, qui classi ad B r u n disium praéerat, missus M. Livius 9 ) , primore iuventute conscripta dispositisque ad omnes portas circaque muros, qua res postulabat, stationibus, die ac noeta ilurimum intentus neque hottibus neque dubiis sociia oci quicquam praebuit ad tentandum k ). quare diebus aliquot frustra ibi absumptis Hannibal, cum eorum h e mo, qui ad lacum Averni adissent, aut ipsi venirent aut nuncium litterasve mitterent, vana promissa se t e mere secutum cernens castra inde movit. tum quoque intacto agro Tarentino, quanquam simulata lenitas niliildum profuerat, tamen spe labefactandae fidei haud absistens, Salapiam ut venit, frumentum ex agris M e tapontino atque Heracliensi (iam enim aestas exacta erat, et hibemis placebat locus) comportât, praedatum inde Numidae Maurique per Sallentinum agrum proximosque Apuliae saltus dimissi ; unde ceterae praedae -haud multum , equorum greges maxime abacti, e quibus ad quattuor millia domanda equitibus divisa.

f

21

Romani, cum bellum nequaquam contemnenduin in Sicilia oriretur, morsque tyranni duc es magis impigros dedisset Syracusanis quam causam aut animos mutas8) s u c c e s s i s s e t Gn; codices a c c e s s i s s e t . 9) M. Livi li s addidit Sabcllicits. 1) N i s i pio seil apud Plautum, Tercntium, Ciceronpin freqiicns esse, leslijìcatur G R O S O v. k) Coniunge : T a re 11 t i — M . L X T Ì U S — praebuit.

L I B E R XXIV.

227

a. C. 214.

set, M. Marcello alteri consilium earn provincia m deeernunt. secundum Hieronymi caedem primo- tumultuatum in Leontinis apud milites fuerat, vociferatumque ferociter parentandum regi sanguine coniuratorum esse, deinde libertatis restitutae dulce auditu nomen crebro usurpatum, spes facta ex pecunia regia largitionis militiaeque fungendae potioribus 1 ) ducibus, et relata t y ranni foeda scelera foedioresque libidines adeo mutavere ánimos, ut insepultum iacere corpus paullo anta desiderati regis paterentur. cum ceteri ex coniuratis ad exercitum obtinendum remansissent, Theodotus et S o sis regiis equis, quanto máximo cursu poterant, ut ignaros omnium regios opprimèrent, Syracusas contendami. ceterum praevenerat non fama solum, qua nihil in talibus rebus est celerius, sed nuncius etiam ex r e giis servis, itaque Andranodorus et Insulam ') et arcem et alia, quae poterat quaeque opportuna erant, praesidiis firmarat. Hexapylo m ) Theodotus ac Sosis post solis occasum iam obscura hice invecti, cuín cruentan» regiam vestem atque insigne capitis ostentarent, trav e d i per T y c h a m , simul ad libertatem simul ad arma vocantes, in Achradinam convenire iubent. multitud» pars procurrit in vias, pars in vestibulis stat, pars ex tectis fenestrisque prospectant, et quid rei sit rogitant. omnia luminibüs collucent strepituque vario complentur. armaci locis patentibus congregantur ; inermes ex .Olympii Iovis templo spolia Gallorum Illyriorumque, dono data Hieroni populo Romano fixaque ab eo, detrahunt, precantes Iovem ut volens propitius praebeat sacra, arma pro patria, pro den m delubris, pro liberiate sese armantibus. haec quoque multitudo stationibus per principes •) regionum urbis dispositis adiuni) p o t i o r i s Gr. 1) De quattuor urbis Syracusartun partibus, Insula, Acbradina, Tycha, Neapoli cf. Cic. in Verr. I T , 52. 53. Arcem au,tem potiorem Insulae partem fuisse, monet DRAKENB. in) H c x a p y l o n . porta cjuaedam Tycbae erat; scd en iis, quae s e quuntur passim, etiam pars quaedam urbis Hexapylo próxima ita appellata vicie tur. STROXH. N) I. e. per primarias urbis l e -

giones. SoTfiTH.

228 L I B E R XXIV. a. U. c. 538 gitur. in Insala. inter cetera Andranodorus praesidiis firmat horrea publica. locus saxo quadrato septus atque arcis in moduin emunitas capitur ab iuventute quae praesidio eius loci attributa crat, mittuntque nuncios in Achradinam horrea frumentumque in senatus potestate esse. 22 Luce prima populus omnis armatus inermisque in Achradinam ad curium convenit. ibi pro Concordiae ara, quae in eo sita loco erat, ex principibus unus nomine Polyaenus concionem et liberam et moderatam habuit. servi tudinis0^ indignitati.sque homines expertos adversus notum malum irritatos esse, discordia civili» quas importet clades, audisse magis a patribus Syracusanos quam ipsos vidisse. arma cjuod impigre ceperinf, laudare, magis laudaturuin , si non utantnr nisi ultima necessitate coacti. in pruesentia legatos ad Andrauodorum mitti piacere, qui denuncient ut in potestate senatus ac populi sit, portas Insulae aperiat, reddat praesidium P). si tutelam alieni regni suuin regnum velit facere, eundem se i) censere multo acrius ab Andranodoro quam ab Hieronymo reptìti libertatem. ab haé eoncione legati missi sunt, senatus inde haberi coeptus est, quod sicut regnante Hierone manserat publicum consilium, ita post mortem eius ante earn diem nulla de re neque convocati neque consulti fuerant'). ut ventum ad Andranodorum est, ipsum quidem movebat et civium consensus et cum aliae occupatae urbis partes, tum pars Insulae vel 3 ) munitissima prodita atque i ) v e l GAI codiccs v e l u t . o ) S e r v i t u d i n i s v o c a b u l u m h o c solo in L i v i i l o c o o h " vium est, nisi quod inf. X X X I X , 3 7 . in cod. L a ù d i a n o recur— rit. A p u d F e s t u m t a m e n e r i t u d o et s e r v i t u d o inveiiiui*. E x p e r t u s c . genit. rei est rei experientiam l i a b e n s . ut sup. X X l l . 3. d e o r u m m e t u e n s . p ) L o c u m praesidiis firmatura ad moilum illarum l o c u t i o n u m : p r a e s i d i u m relinquere, p r a e s i d i o d e c e d e r e , intelligit CREV. Nihil tamen impedire, quominus de reddenda iuventute ipsa in praesidio c o l l o c a t a cogitetur, niónet S T R O T H . q ) I . e. Se, qui ante cehsuerit armîa n o n ulendum e s s e , e u n d e m , i. e. ipsum quoque, censere etc. E t e m m i d e m liane liabot v ï m , ut duorirm praedicatorum in uno subiecto coiivcnientiain exprimât, r ) Nempe senatore», qui

L I B E R XXIV.

229 a. C. 214. alienata, seel evocatitm e u m ab legaris Damarata uxor, f J i a H i e r o n i s , inflata adliuc regiis animis ac muliebri spiritu admonet saepe usurpatae Dionysii tyranni vócis, qua pedibus tractum, non insidentem equo relinquere tyrannidem dixerit debcre '). facile esse momento quo quis velit, cedere possessione magnae fortunae : facere et parare earn difficile atque a r d u u m esse, paulluin s u meret s p a t i i 3 ) ad consultandum ab Iegatis : eo uteretur ad arcessendos ex Leontinis milites, quibus si p e c u n i a l i regiam pollicitus e s s e t , omnia in potestate eius f u t u r a , haec muliebria Consilia Andranodorus n e q u e tota aspernatus est neque extemplo accepit, tutiorem a d opes afi'ectandas ratus esse v i a m , si in praesentia tempori ceseisset. itaque legatos renunciare iussit f u t u r u m se i n eenatiis ac populi potestate. postero die luce prima p a tefactis Insulae porris in forum Achradinae venit. ibi in aram Concordiae, ex qua pridie Polyaenus concionatus erat, escendit, orationemque earn orsus est qua primurn cunctationis suae veniam perivi t. se enim clausas' habuisse portas non separantem suas res a publicis, eed stricris semel gladiis timentem qui finis caedibus esset futurus, u t r u m , quod satis libertari foret, contenti nece tyranni essent, an quicunque aut propinquitate aut affinitate aut aliquibus ministeriis regiam contigiss e n t , alienae culpae rei trucidarentur. postquain a n i m adverterit eos qui libérassent patriain servare etiam liberatala v e l i e , atque undique consuli in medium, n o a dubitasse quin et corpus s u u m et cetera omnia quae suae fidtii tutelaeque essent, quoniam e u m qui m a n dasset suus furor absumpsisset, patriae restitueret. c o n versus deinde ad interlectores tyranni, ac nomine a p pellan5 T h e o d o t u m ac S o s i m , "facinus" inquit " m e morabile fecistis. sed mihi crédité, inchoata vestra glo3) s p a t i i omittunt opiimi: raorac GA. 4) a n i m a d v e r t e r i t Gn: c o d i c c s a n i m a d v c r t i t contincntiK p u l i l i c o C o n s i l i o . s) Cl. D i o d . Sic. XIV, 8., qui Pliiliatiim twins vocis auctoiem tradit. Est Ruteni snntentia baec : non p r a e c i p i t i Consilio lieqne tempre . sed ultima denium necessitale cogente relinqueiidam esse tyrannidem.

230 L I B E R XXIV. a. ü . c. 538. ria, nondum perfecta est; periculumque ingens manet, nisi paci e t s ) concordiae consulitis, ne libera efîeral u r ' ) res publica" 6 ) . 23 Post hanc orationem claves portarum peeuniaeque regiae ante pedes eorinn posuit. atque ilio quidem die dimissi ex conclone laeti circa omnia fana deum supplicaverunt cum coniugibus ac liberis; postero die comitia praetoribus 7 ) creandis habita, creatus in primis Andranodorus, ceteri magna ex parte interfectores tyranni. duos etiam absentes, Sopatruin ac Dinomenem, fecel u n t . qui auditis quae Syracusis acta erant, pecnniam xegiam, quae in Leontinis e r a t , Syracusas devectam quaestoribus ad id ipsum creatis tradiderunt. et ea quae in Insula erat Achradinam tradita est; murique ea pars quae ab cetera urbe nimis firmo munimento interse^piebat Insulam, consensu omnium deiecta est. secutae •et ceterae res hanc inclinationem animorum ad libertatem. Hippocrates atque Epicydes audita morte tyranni, quam Hippocrates etiam nuncio interfecto celare v o luerat, deserti a, militibus, quia id tutissimum ex praesentibus v i d e b a t u r , Syracusas rediere. ubi ne suspecti obversarentur tanquam novandi res aliquam occasionem q u a e r e n t e s , praetores p r i m u m , dein per eos senatum adeunt. ab Hannibale se missos praedicant ad Hieronymum tanquain amicum ac sociuin, paraisse imperio eius cuius imperator suus voluerit. velie ad Hanniba5) p a c i et Valla î codice» f a c i c , f a c i e m , f a c i e t . 6) pub l i c » addidit Sigonius. 7) p r a e t o r u m FP: und e Salmasì us p r a e t o r 11 m c r c a n d i , t) Duplici potissimum modo hune locum înterpretantur viri docti. ftonnulli enim, ex quilms 8trothii disputationem conféras, ef f err i pro interine, sepeliri accipiiint, transizione a funere, quod eiTertur, sumpta. Et illi quidem provocant ad duos Livii locos, alterinn inf. XXV11I, 28* meo u n i u s f u u e r e etc., alteruin XXXI. 29. Capua s e p u l c r u m etc. Plerique tamen hoc Livîum dicere censent, verendum esse, 11e libertas causa fit, 'ut res publica inselcnlius se efTerat libertateque immodice ntatur, quam i 11 rem ex midtis aliis locis conferii potest inf. 25. I l a e c n a t u r a m u l t it u d i n i s e s t etc.

LIBER XXIV.

231

a. C. 214.

l e m redire, ceterum cum iter t u t u m non sit vagantib n s passim per totam Siciliani Romanis armis , p e t e r é u t praesidii dent aliquid, quo Locros in Itaiiam p e r ducantur. gratiam magnam eos parva opera apud H a n nibalem inituros. facile res impetrata : abire enim d u ces regios cum peritos militiae t u m egentes eosdem atque audaces cupiebant. sed quod volebant, non quam maturato opus erat, naviter expediebant. interim i u v e n e s militares et assueti militibus, nunc apud eos ipsos, n u n c apud transfugas, quorum maxima pars ex n a v a libus sociis Romanorum erat, n u n c etiam apud infiinae plebis homines crimina serebant in senatum optimat e s q u e : id moliri clam eos atque struere, ut Syracusae p e r speciem reconciliatae societatis in dicione R o m a n o r u m sint, dein factio et pauci auctores foederis r e n o vati dominentur. His audiendis credendisque opportuna multitudo ma-24 jor in dies Syracusas coniluebat, nec Epicydi solum spem novandarum r e r u m sed Andranodoro etiam p r a e bebat. qui fessus tandem uxoris vocibus, monentis n u n c illud esse tempus occupandi r e s , d u m turbata omnia nova atque incondita liberiate essent, d u m regiis stipendiis pastus obversaretur miles, d u m ab Kannibale missi duces assueti militibus iuvare possent incepta, c u m T h e m i s t o , cui Gelonis filia nupta, rem consociatam pan cos post dies Aristoni cuidam tragico actori, cui et alia arcana committere assuerat, incaute aperit"). huic et genus, et fortuna honesta erant ; nec ars , quia nihil tale apud Graecos pudori est, ea deformabat. itaque fidem potiorem ratus quam patriae d e b e b a t , i n d i -cimn ad praetores defert. qui ubi rem haud v a n a m esse certis indiciis c o m p e r e r u n t , consultis senioribus, et auctoritate eorum praesidio ad fores posito , ingressos curiam T h e u m t i i m atque Andranodorum interfecer u n t . et cum tumultus ab re in speciein atrociore, causam aliis ignorantibus, ortus e s s e t , silentio tandem facto iudicem in curiam introduxerunt. qui cum ordine u) Collimile: r e m c u m T h e m i s t o stoni aperit.

consocìatam Ari-

232 L I B E R XXIY, a. U. c. 538. omnia edocuisset, et principium coniurationis factum ab Haimoniae Gelonis filia e nuptiis, quibiis Themisto iuncta esset; Afrorujn Hispanorumque auxiliares iiistructos ad caedem praetorum principumque aliorum, bona-r que eórum praedae futura interfectoribus pronunciatum; iam mercenariorum manum assuetam imperiis Andranodori paratam fuisse ad Insulam rursus occupandam; singula deinde, quae per quosque agerentur, totamque viris armisque inslructam coniurationem ante oculos posuisset, senatui quidem tarn iure caesi quam Hieronymus videbantur, ante curiam variae atque incertae rerum multitudinis clamor erat, quam ferocit.er minitantem in vestíbulo curiae corpora*) coniuratorum eo metu compresserunt, ut silentes i n t e g r a m i ) plebem i n •concionem sequerentur. Sopatro mandatum ab senatu 2 5 e t ab collegis ut verba faceret. is tanquam reos ager e t " ) , ab anteacta vita orsus, quaecunque post Hieronis mortem sceleste atque impie facta essent, Andra-nodorum ac Themistum arguit fecisse. quid enim sua sponte 8 ) Hieronyxnum puerum ac vixdum pubescentem facere potuisse ? tutores ac magistros eius sub aliena -invidia regnasse, itaque aut ante Hieronymum aut certe cum Hieronymo perire eos debuisse. at illos débitos iam morti destinatosque alia nova scelera post mortem tyranni molitosj palam primo, cum clausis Andranodorus Insulae portis hereditatem regni creverit r), quaeque procurator tenuerat, pro domino possederit; proditus deinde ab eis qui in Insula erant, circumsessus ab universa civitate, quáe Achradinam tenuerit, n e quicquam palain atque aperte petitum regnum clam et dolo affectare conatus sit, et ne beneficio quidem at8} codices post s p o n t e addunt f c c i s s c : dclcvit CÄ. v ) Tuteli, proietta r e i expósita. G R O N ' O V . W) I. C. reliqunm nondum animi mot« corruptam, jiihildum constitutum Iianentem, sod quae rem integrarli in concione audire, atque tum de ea constituere vellet. S T R O T H , X) Aliquem r e u n í a g e r e est aliquem accusare. Sic sup. IV, 42. r e u m p e r a g e r e est aoCusatinne effìcere, ut dnimietur. y ) II e r e d i ta t e in c e r n e r e u-oprie quidem signifìcat videre, utruni liereditatem accipere veis, duinde autem in universum de adeunda heraditate (licitar.

Ì

L I B E R XXIV".

233 «. C.214. que h o n o r e potuerit vinci, cum inter liberatores patriae insidiafor ipse libertatis creatus esset praetor, sed animos eis regios coniuges regias fecisse, alteri Hieronis alteri Gelonis iìlias nuptas. sub liane v o c e m ex omnibus partibus concionis clamor oritur, nullam earum v i v e r e debere nec quemquam superesse tyrannorum stirpis. haec natura multitudinis e s t : aut servit humiliter aut superbe dominatur ; libertatem, quae media est, nec spernere modice z ) nec habere sciunt. et non ferme desunt irarum indulgentes ministri, qui avidos atque intemperantes p l e b e i o r u m 9 ) animos ad sanguinem et caedes irritent. sicut t u m extemplo praetores rogationein p r o m u l g a r u n t , acceptaque p e n e prius quam p r o mulgata est, u t omnis regia stirps interficeretur. missique a praetoribus Damaratam Hieronis et Harmoniam Gelonis filias, coniuges Andranodori et Themisti, i n t e r fecerunt. Heraclea erat filia Hieronis, u x o r Zoippi, qui l e g a - 2 6 Jus ab Hieronymo ad regem Ptolemaeum missus v o luntarium consciverat exsilium. ea cum ad se q u o q u e veniri praescisset, in sacrari um ad penates confugit c u m duabus filiabus virginibus, resolutis crinibus miserabilique alio habitu ; et ad ea addidit p r e c e s , n u n c " ) per memoriam Hieronis patris Gelonisque fratris, ne se i n noxiam invidia Hieronymi conflagrare sinerent. nihil se e x regno illius praeter exsilium viri habere ; n e q u e f o r tunam suam eandem v i v o Hieronymo fuisse quam sororis, n e q u e interfecto eo causam eandem esse, q u i d ? quod , si Andranodoro Consilia processissent, ilia c u m viro fuerit r e g n a t u r a , sibi cum ceteris s e r v i e n d u m . si ouis Zoippo nunciet interfectum H i e r o n y m u m ac libe. 9) p 1 e b e i o r u m Asccnsiana: codices p n b l i ci o r u m , p u b l i co n i m, s u p p 1 i c i o rn m. z) S p e r n it i»t 1110 ( l i c e l i b e r t a t e m , qui finibus quidem quibusuain libertatem smuri circumscnbi piitiuntur, snil lion omnem abiiciunt et despondent ; h a b e n t i n o d i c e , qui utuntur quidem liberiate, sea ea moderala legibusque temperata, a) N u n c , i. e. primo, sibi ut parceretur, rogabat,' t u m , omissis pro se precious, puellis ut saltern parceretur, orare institit. STROTH.

234 L I B E R XXIV. a. L'. c. 538. rutas Syracusas, cui dubium esse qnin extemplo conscenstmis sit navitn atque in patriam rediliinis? quantum spes hominmn falli ' ) ! in liberata patria coniugem eius ao Jiberos de vita dimicare, quid obstantes libertati ant legibus? quod ab se cuiquain periculum, a 2 ) sola ac prope vidua et puellis in orbitate degentibus esse? at enim 1 ) periculi qtiidem nihil ab se timeri, invisam Umen stirpom regiara esse, ablegarent ergo procnl ab Syracusis Siciliaque, et asportali Alexandriam inherent, ad viruin uxorem, ad put re m filias. aversis auiibus animisque, casse 3 ) ne tempus tereretur, ferrum quosdam expedientes cernebat c ) : tum omissis pro se precibus, puellis ut saltern parcerent orare institit, a qua aetate etiain hostes iratos abstinere ; ne tyrannos ulciscendo, quae odissent scelera ipsi imitarentur. inter baec abstractam a penetralibus iugulant; in virgines deinde respersas matris cruore impetuni faciunt. quae alienata mente simili luctu metuque, velut captae furore, eo cursu 4 ) se ex sacrario proripuerunt, ut si elFngutm patuisset in publicum, impleturae urbem tumult u fuerint. turn quoque haud magno aedium spatio, inter medios tot armatos, aliquoties integro corpore evaserunt, tenentibusque, cum tot ac tarn validae eluctandae' 1 ) mantis essent, sese eripuerunt. tandem vulneribus confectae , cum omnia replessent sanguine, examines corrnerunt. caedeinque p e r 5 ) se niiserabilem miserabiliorein casus fecit, quod panilo post nuncius venit, mutatis repente ad misericordiain animis, ne interficerentur. ira deinde ex misericordia orta, quod adeo festiuatum ad supplicium neque locus paenitendi aut i) f a l l i Gii: codiccs fallii, a) a dclct OR. 3) casse] 1 1 A M On /() co C U T S U Florcbclluì : codiccs o c c l u s a . 5) pci| plcri(|ue ile. b) Ci', sup. XXII, 60. not. v. c) Sentential!» hums loci liana esse, IJei-acle.im, cum quosdam aversis a precilms suis atmbiis aniinisquo fen-urn expeilienles cerneret, quippe qui millnm essent liioram facturi, quin mandala perficercnt, iam omissis pro si? precibus, puellis ut saltern parcerent, orare iuslitisse, docet STROTH. Ceterwin aflverli. casse alibi* non nocini cip, animadvci'lil U R A K E X B . ti) I. e. luctaiulo pervinccndae. S T R O T H .

L I B E R XXIV.

235 «.C. 2)4. regressus ab ira relictas esset. itaqnc fremere multitudo, et in locum Andranodori ac Themisti (iiam ambo praetores fueranl) comitia poscere, quae nequaquam ex senlentia praetorum futura essent. Statutus est comitiis dies; quo necopinantibus om-27 nibus unus ex ultima turba Epicydem nominavit, tum inde alius Hippocratem. crebrioies deinde eae voce» et cum baud dubio assensu uiultitudinis esse, et erat confusa concio, non populari modo sed militari quoque turba, magna ex parte etiam perfugis, qui omnia novare cupiebant, perinixtis. praetores dissimulare primo, et trahenda re e s s e c ) : postremo vieti consensu , et seditionem metuentes, pronunciant eos praetores. nec illi primo statim creati nudare quid vellent, quanquam aegre ìerebant et de indutiis dierum decern legatos isse ad Ap. Claudium, et impetratis eis alios, qui de foedere antiquo renovando agerent, missos. ad Murgantiam turn classein navium centum Romanus habebat, quonam evaderent motus ex caedibus tyrannorum orti Syracusis, quove eos ogeret nova atque insolita libertas, opperiens. P e r eosdem dies cum ad Marcelluin venientem in Siciliani legati Siracusani missi ab Appio essent, auditis condicionibus pacis Marcellus, posse rem convenire ratus, et ipse legatos Syracusas, qui coram cum praetoribus de renovando foedere agerent, misit. et iam ibi nequaquam eadem quies et tanquillitas erat. postquam Punicam classem accessìsse Pachynum 1 ) alla tum est, dempto timore Hippocrates et Epicydes, nunc apud mercenarios milites nunc apud transfugas, prodi Romano Syracusas criminabantur. ut vero Appius naves ad ostium portus, quo aliae partis«) hominibus animus accederei, in statione habere coepit, ingens in speciem cri minibus vanis accesserat fides ; ac primo etiam tumultuose dee) Sensus est, !n co esse, ùl ngere, ut extriilicrent reni. GROkov. Similiter inf. X X X I , 15. dici, nec tainen s o l v e n d o a e r e alien-e res p u b l i c a e s s e t , aiiiinaclverlit STROTII. f) P a c h y i i u s vel Pacliynum promoiitorium Siciliae, austnim versus situm. STROTII. g) A l i a e p a r t i s antique pro alius partis, i. e. partis, Epicydis et Ilippocratis factioni oppositae.

236 L I B E R XXIV. a. U. c. 538. currerat multitudo ad prohibendos, si in terram egTOderentur. 28 In hac turbatione h ) rerum in concionem vocari p l a cuit. ubi cum alii alio teuderent 6 ), nec procul seditione res e s s e t , Apollonides principum unus orationem salutarem ut in tali tempore habuit. nec spem salutis nec perniciem propiorem unquam civitati ulli fuisse. si enim uno animo omiies vel ad Romanos v e l ad Carthaginienses inclinent, nullius civitatis statum fortunatiorem ac beatioretn ' ) fore, si alii alio trahant res, non inter Poenos Romanosque bellum atrocius fore quam inter ipsos Syracusanos, cum intra eosdem m u ros pars utraque suos exercitus, sua arma , suos habitura sit duces, itaque ut oinnes idem sentiant, summa vi agendum esse ; utra societas sit utilior, earn longe minorem ac leviori.s momenti consultationem esse, sed tarnen Hieronis potius quam Hieronymi auctoritatem sequendam in sociis legendis , e t s ) quinquaginta annis felici! er expertam amicitiam nunc incognitae, quondam infideli prael'erendam. esse etiam momenti aliquid ad consilium , quod Carthaginiensibus ita pax negari possit, ut non utique in praesentia bellum cum eis geratur: cum Romanis cxtemplo aut pacem aut bellum habendum, quo minus cupiditatis ac studii visa est oratio habere, eo plus anctoritatis habuit. adiectum est praetoribus ac delectis senatorum militare etiam consilium : iussi et duces ordinum praefectique auxiliorum simul considero, cum saepe acta res esset magnis certaminibus, postremo, quia belli cum Romanis gerendi ratio ') nulla appareb a t , pacem fieri placuit mittique cum eis k ) legatos ad rein condrmandam 9 ) . 6) t c n e r c i l t yleriquc. 7) a c b e a t i o r e m Salmasius: P creatiorein, F gratiorcm. 8) C T G R : codiccs v e l . 9) m i t t i q u e l e g a t o s a d r e m c u m e i s c o n t i n u a l i . mnes Quirites aedilem facere volunt, satis annorum habeo". tanto inde favore ad suffragium ferendum in,tribijs cjiscursum est, ut tribuni repente incepto destiterint. apdìlicia largitio ') haec fuit, ludi Romani prò temporis illius copiis mag n i l e facti et dieip unum instaurati, et congni olei in vicos singulos dati. L . Villius Tappuli/s et M. Fundapius Fundulus, aediles plebeii, aliquot matrona» apud populum probri accusarunt ; quasdam ex eis damnatas in exsilium egerunt. ludi plebeii k ) per biduum instaurati, et Iovis epulum fuit ludornm causa. Q. Fulvius Fkccus tertiuro, Ap. Claudius consulà- 3 tum ineunt. et praetores provincias sortiti sttnt, f P. Corìjeiius Sulla, urbanam et peregri^am '), qn.ae duorum ante sors fuerat, Cn. Fulvius FJacctfs Apuli?m r C. Claudius. Nero Suessiiiam, M. Iunius Silanus Tuseos s ). 0011sulibus bellum cum .Hannibale et binae legiones decretae : alter aj Q> Fabio superioris anni consule,• alter a Fulvio Centuraalo aociperet. praetorum, Fulyii Flacci, qu^e Luceriae sub Aemilio praetore ,..,Neronis Claudii, quae in Piqeno , sub C. Terentio fuissent, legiones esjent, supplementuiai in eas ipsi scriberent sibi. M. Iujiio in Tuscps legione« urbanae priori* anni datae* T i . Sempronio GraccliO et P. Sempronio Tuditano. impe-r rium provinciaeque Lucani et Gallia cum ; suis «xercitibuij prorogatae ; item P . . Lentulo, , qua vetus provincia in Sicilia e^set ; M; Marcello Syracusae et qua. Hieronis regnum fuisset ; T . Otacilio classis, Graecia M. Valerio, Sardinia Q. Mucio Scaevolae, Hispaniae'") P . et Cn. 5) Tu»co»9igoiiiusrcoditei i n t u ì conslllvel i n t f i conti! lt*6. i) De largttihntfjui «edilìiim cf. Cic. de off. II, 16. k.) Quemadmódurf» Indi Romani ah aedilibus curulìbiis fiibant. ita ludi pWieii ab aedilibus plrffus. Cf. Cic. in Verr. V, 14. 1) Cf. Hip. XXIV, 9. ut Q. Fulvio extra ordinem u r b a n a p r o s i t ela esset. m) lntell. citeriorem et ulteriore!». M

26« LIBER XXV. ». U. c. 540. Corn*;Iiis, ad veteres exercitus duae urbanae leuiones

.

.

.

a consulibus scriptae, summaque triura et viginti legionuin eo anno efl'ecta est. Delectum corisulum M. Postumii Pyrgensis cum magno prope motu rerum factum impediit. publicanus erat Postumius, qui multis annis parem fraud« avaritiaque neminem in civitate habuerat praeter T . Pomponium Veientanum, qiieui populantem temere agros in Lucanis ductu H&nnonià priore anno ceperant Carthaginienses. hi"), quia publicum periculum erat a vi tempestati» in iis quae portarentut ad exercitus, et ementiti erant falsa naufragi», et ea ipsa quae vera renunciavérant fraude ipsorum • facta erant, non càsu. in veteres quassasque naves paucis et parvi pretii rebus impositis, cum mersissent ea$ in alto, exceptis in praepai'atas scaphas nautis, tfiultiplices fuisse merces ementiebantur. eà Irans indicata RI. Atilio praetori priore afrrio fuerat, ao J>er eum ad- senatum delata, nec tainen ullo se flatus consulto notata, quia patres ordinem publicanorum in tali tetapore oflensum nolebant. populus ievelior vindex Iraudis erat ; excitotique tandem duo tribuni plebis Sp. et L . Carvilii, cum rem invisam infameniqtie cernerent, ducentum millium aerìs multain M. Postumio dixerunt 0 ). cui certandae cum dies advenisset, conciliumque tam frequens plebis adesset ut innltitudinem àrépi Capitolü vix caperet, perorata causa spe.«r una videbatur esse, si C. Servilius Casca tribunus plebis, qui propinquus •eognatusque Postumio erat, prinsquam suffragium tribù» voaareniu» intercessisset. testihus datis r) tribuni populum summoveruntsitellaque aliata est, ut sortir'eni0 Tiempe M. Postum. PjTg. et T . Pompon. Yeient. De publico periculo in iis, quae portarenlur ad exercitus, vid. sup. X X l l l , 49. STROX-B* O) M»gistrattts »imitare IJU(ww|UHIN non noterai, sed multam pronunciare, quam deinde popuUis aut it>lxeret, aut remàtteret. Illud CVat l u u l ' t A x n d ice r e , ,Iioc nini1;am c e r t a r e . Cf. Cic.. de legg. III, 3. Philipp. XI, 8. Sicotf. p) I. e. testimouiig prolatis, ut sup, Ili, 71. i a l n q u e e d i t j s t e s t i h u s , cum t r i b u s v o c a r i , et p o p u l u m i n i r e s u f f r a g i u m o p o r t e r e t . S T R O T H . Cf. Cic. in Verr. I, 9,

LIBER

XXY.;

267

a. C. 212. tari .ubi Latini 'snffragium ferrent l). interim publicani Gascae ^nstare at Consilio diem eximeref). populus reclamare : et fprte m cornu.1) primus sedebat Casca, cui cimul metus pudorque aniirronv versabat. cum in eo parum praesidii esset, turbandae rei. causa publicani per vacuum summoto ') locum cuneo irruperunt, iurgantes s i a u l cum populo tribunisque. nec procul dimicatione re» erat, cum Fulvius consul tribuni» "nonne videtis" inquit ' ? V O Ì in ordinem coactos esse u ), et rem ad seditionem spedare,,ni propere dimittitis plebis concilium"? plebe dimissa senatus vocätur, et consules : ireferunt de 4 concilio plebis' turbato vi atque audacia • pnbLicanorum. M. Furium CamiIlum T ), cuius exsilium mina urbis secuta fuerit, damnati se ab iratis civibus passum esse, decemviro« w ) ante euin, quorum legibus ad earn diem viverent, multos postea principes civitatis iudicium de «e populi passos. Postumium Pyrgensem suffragium populo Romano extorsisse, concilium plebis sustulisse, tribuno? in ordinem coegisse, contra populum Romanum aciem instruxisse, locum occupasse ut tribuno« a plebe intercluderei, tribus in suffragium vocari prohiberet. ni6 ) n b i l a t i n i ] t i i b u s l i d e i n GB. q ) Quid sibi velint Latini hoc in loco, difficile dietu est. Itatjue vulgatam huius loci scripturam vel sumniis viris inexplicabilem visam esse, testificator D e i . E x Gronovii coniectura, in Editoria notis aliata, sorliebantur tribus, qttae esset p r e r o g a t i va. t ) Cic. de legg. III. d t e a t o l l e r e dixit, idemque saepe e i i m e r e , qttod eft, jie quid eo (iìe confidai«!' in populo vel in .senatu de re aliqtta, v$l discendo vel alia ratìone impedire. SlCtoar. s ) " C o r n u de extrema aut primo re subselliorum in aretini atit semicirculi Fotiti am collocatorum parte dicitur. S T R O T H . t) V a c u u m s u m m o t o l n c u m eum dici, qui, per viatore» tribunicios discedere iussa plebe, inter ipsain et t libunos interluceret, et intervallum faceret, inonet GnoNov. Est igitur s u m i t i o t o ablat. absòl. quemadiiiodum s u m m o t o i n c e d e r e vel 3 «ger*è ditìebÀntur magistrata«. u) Idem est in o r d i n e m t e d a c t u s , quo de genere dicendi sic Priscian. XVIII, 4173. I n o r d i n e m r e d a c t u s e s t , i. e. i n t e r v i l e s e t a b i e c t o » c o n n n m e r a t u s e s t . S I G O N . I H o r d i n e m c o g u n t u r , quorum et auctoritas et dignitas niinuitur. STROTH. Cf. sup. Ill, 35. VI, 38. irif. X L I I I , 16. v) Cf. sup. V, 32. w ) Cf. sup. Ill, 53. et seqq. M 2

268 L I B E R XXV. a. U. c. 540. hil aliud a eaecte i c dimicatione continuisse homines nisi patientiam magistratuum, quod cesserint in praesen-» tia furori atque audaciae pailcorum, vincique se ac p o pulum Romanum passi sint, et c&mitia quite, reus v i atque nrmis prohibiturus erat, ne causa quaerentibus di-» micationem idaretur, voluntate ipsius 7 ) sustulerint. haec cum ab optimo quoque pro atrocitate rei iacta 8 ) essent, vimque earn contra rem publicam et pernicioso exemplo factam senatus decresset, confestim Carvilii tribuni plebis, omissa multae certatione x ), rei capitalis diem Postumio dixerunt, ac ni vades daret, prehendi a viatore atque in carcerem duci iusserunt. Postumius vadibus datis non affuit. tribuni plebem rogaverunt 9 ), p l e besque ita scivit, si M. Postumius ante calendas Maia» non prodisset, citatusque eo die non respondisset n e que excusatus esset, videri euin in exsilio esse ; bonaqne eius v«nire, ipsi aqua et igni piacere interdici, singulis deinde eorum qui turbae ac tumultus concitatores fuerant, rei capitalis diem dicere ac vades poscere coeperunt. primo non dantes, deinde etiam eos qui dare possent in carcerem coniiciebant ; cuius rei periculum vitantes pletique in exsilium abierunt. 5 Hunc fraus publicanorum, deinde fraudem audacia protegens exitum habuit. comitia inde pontifici maximo creando sunt habita. ea comitia novus pontifex^) M. Cornelius Cethegus habuit. tres ingenti certamine petievunt, Q. Falvius Flaccus consul, qui et ante bis consul et censor fuerat, et T . Manlius Torqnatus, et ipse d u o bus co'nsulatibus et censura insigliis, et P . Xicinius Crassus, qui et aedilitatem curulem petjturus erat. hic »enei honoratosque iuvenis in eo certamine vicit. ante 7) i p t i u s ] i p i i s u * HhvkerHs. G) iac.ta GRÌ codicei acta. 9) T o g a r e i n n t Sigojiiusi codice« l o c a v e r u n t vel

vocaveTiiut.

*) Cf. cap. anteced. not. 0. y) Erant turn octo pontìficea, et ex his nnus pontifex maximus. Eo niorluo primum novus ponlifex cooptabatur ad suppleiidum collegium et numerum octo pontifìonm, deinde ex his octo unus coinitiis tributi» ptmtifex uiaximus creabatur. IH'K.

LIBER

XXVi

269 a . C 212.

hunc intTa centum annos et'viginti nomt>, praeter P. CorneJium Calussam 1 ), pontifex maximus creatus fuoxatt, qui sell» cullili' non sèdissefc. Consulea delectum ciim aegre conficesent, quod inopia iuniorum' non facile in, utrumque, ,ut et novae urbauae Ìegiones et supplementum. veteribuS scriberetur, suiftciebat, senatus absistere eos incepto vetuit, et triumviro« binos creari iussit, alteros qui oitra, alteros qui ultra quinquagesimum lapidem in pagis foris que et conciiiabulis omnem copiam. ingenuorum inspicerent, et si qui roboris satis ad fefendi - armai haberé viderentur, feriamsi nondiun militari aetate ess^nt, unilites facerent. tribuni plefois, si iis videretur^ ad pòpulum ferrent ut, qui minores septemdecim annis sacramento dixissent f), àia perinde stipendia procederent •) ac si septemdeeim anno rum ant maiores milites facti essent. ex hoc senatus consulto creali triumviri bini conc[aisitionem ingenuorum per agros habuerunt. Eodetn tempore ex . Sicilia litterae M. Marcelli de postula tis militum qui oum P . Lentulo militabant, in genatu. ' recitatae sunt. Cannensis reliquiae cladis hie exercitus erat, .'relegatila in- Siciliani, sicut ante dictum jest, ne ante Punici, belli fin em. in Italiana reportaretur. hi permissu Lentuli primores equitum centurionumque 6 et robora e x legionibu» pedi turn legatos in hiberna ad M. Marcellum miserunt, e quibus unus potestate dicendi facta "oònsulem t e , M. Marcelle, in Italiam adissemus, eum primum de nobis, etsi non iniquum, certe triste senatus consultum factum est, nisi hoc sperasseifiuS, in provineiam nos morte regum turbatam ad grave b'eUtun • adversus Siciiloe §iamul Poenosque mitti, et sanguine nostro vulneriti usque nos senàtui 2 ) satisfacturos 1) Oalri'iiam] Scajiilam STg'inius, Caesullam Gr. s) il OS sellatili Bcutlcius: codices 11 entratili vrl nos tris s c 11 a t il i.

2) Cf. 6«p. X X I V , 8. hot. k. a) Sic -sup. V , 7. a e r a , i. 'exanimati, nftrùs turresque quaedam Cumis non ictae modo fulminibus sed etiam decussile. Reate saxum ingens visum vólitare, sol rubere solito magis sanguineoque similis. homm prodigiorum causa diem unum' supplicatio fait, et, per alif) Cf. sup. X 3 t H , 6 0 . not. x. g) Ita sup. I Y , 35. N é c v i d e r e se-, c u r n o u l e x q u o q u e a b r o g e t u r . E t plane similiter Cic. ad fain. I X , 6 . Q u o d e g o c u r n o l i m , n i h i l v i d e o . D R A K E J Ì B . l i ) , I . e. opere militari extra pugnam, quod in comportandis variis r e b u s , aliisque laboribus suscipiendis versabatur. Quibus laboi-ibus s. mimerìbus nonnulli milites h o noris et praenm ergo vacabant. S T R O T H . Cf. Veget. de re mil, li, 7. 19. i) Sententia est, triumviros iussos dona templorum conquisita recognoscere, Porumque mimenun, materìam, et quae alia ad ea noscénda pertinerent, in tabulas referre, et aoourate perscribere. D r * . k j Vid. sup. X X I V , 47 t

LIBER XXV.

273

a.C.212.

quot dies consules rebus divinis operam dederunt; et per eosdem dies sacrimi novendiale fuit. Cum Tarentinorum defectio iam diu et in spe Hannibali et in suspicione).Romani« èsset, causa forte cxtrinsecus maturandae eius intervenit. Phileas Tarentinus diu iam per speciem legationià Romae cum esset, vir inquieti-*nimi et minime otium, quo tum diutino senescere') videbatur,, patientis, aditum sibi ad obsides Tarentinos 3 ) invenit. custodiebantur in atrio Libertati» minore cura, quia nec ipsis nec civitati eorum fallere Romanos expediebat. hos crebris colloquiis sollicitatos, corruptis aedituis duobus, cum primis tenebris custodia eduxisset, ipse • comes occulti itineris factus profugit. luce prima vulgata per urbem fuga est ; missique qui sequerentur, ab Tanraeina comprehensos omnes retraxerunt. reducti in comitio virgis *) approbante populò caesi de sàxo m ) deiiciuntur. huius atrocitas poe-8 nae duarum D ) nobilissimarum in Italia Graecarum civitatium animos irritavit cum publice, tum etiam singulos privatim, ut quisque tam foede interemptos aut propinquitate aut amiciitia contingebat. ex iis°) tredecim fere nobiJes iuvenes Tarentini coniuraverunt, quorum principes Nico et Philemenus erant. hi priusquam ' aliquid moverent, colloquendum cum Hannibale rati, nocte per speciem venandi urbem egressi ad eum proficiscuntur. et ciun haud procul castris abessent, celeri silva prope viam sese occuluerunt, Nico et Pfrilemeijus progressi ad stationes comprehensique, ultro id petentes, ad Hannibalem deducti sunt. qui cum et causas consilii sui et quid pararent exposuissent, collaudati oneratique promissis iubentur, ut fidem popularibus fag) T a r e n t i n o s ] e t T h u r i n o s addit Heusingerus 4) d l i e t i — v i r g i s Gh : *codices d e d u c t i — v i r g i s q u e . 1) I. e. Iahguescere. Cf. sup. I, 22. s e n e s c e r e i g i t u r c i v l t a t e m o t i o r a t u s . m ) Cf. sup. X X I V , 20. not. li. n) Immo tritmi, ut patet ex cap. 15. Reinpe Tarenti, Afetaponti, Tburiorum. Gkonov. o) Ex urbibus ( t r a e c i s , quae poeiiae atrocitate irritatae erant, iuterpretatur Gcsh. Ex nnmero ilioxum, qui tam fondo - supplici» interemptos propinquitate vel «micitia conlingebant, moiiet Di'K.

274 L I B E R XXV. a.U. e. 540. cerent praedancti causa se urbem egressos, pecora Carthaginiensium, quae pastum propulsa essent, ad urbem agere : tuto ac sine-, certamine id factures promissum. est. conspecta ea praeda iuv«num est, minusque iterum ac saepius' id eos audere miraculo fuit, congressi cum Hannibale rursus fide sanxerunt liberos Tarentinos leges suaque omnia habituros, neque ullum vectigal P o e no pensuros praesidiumve. invito», recepturos : prodita praesidia Carthaginiensium fore, haec ubi convenerunt, tunc vero Phileinenus consiietudinem noctc' egrediundL redeundique in u r b e m frequentiorem facere. et erat venandi studio iiisignis, oanesqùe et alius apparatus sequebatur ; captuinque ferme aiiquid aut ab hoste ex praeparato ablatum reportando donabat aut praefecla aut custodibus portarum. nocte maxime commeare propter meturn hostimn credebant. ubi iam eo consuetudinis adducta res est, ut quocunque noctis tempore sibilo dedisset signum porta aperiretur, tempus agendae rei Hannibali visum est. tridui viain aberat; ubi, quo m i nus miram esset uno eodemque loco stativa eum tam diu habere, aegrum simulabat. Romanis quoque, qui in praesidio Tarenti erant, suspecta esse iam segnis mora 9 eius desierat. ceterum postquam Tarentum ire' consti» tuit, decern millibus peditum atque equitum, quos in expeditione velocitate corporum ac levitate armorum aptissiinos esse ratus est, electis, quarta vigilia noctis signa movit, praemissisque octoginta fere Numidis equitibus praecepit ut discurrerent circa vias perjustrarentque omnia oculis, n e quis agrestium procul spectator agminis fallerei p ) ; praegressos retraherent, obvios occiderent, -.ut praedonum magis quam exercitus accoEs species esset, ipse raptim agmine acto s ) quindecim ferine millium spatio castra ab Tarento posuit ; et ne ibi qui— dein e nunciato 6 ) quo pergerent, tantum convocatos milites monuit, via omnes irent, nec diverti quemquam C) a c t o Signuiusa. codices facto« 6) e n u n c i a t o Verìzo'nius : codires n u n c i a t o . j>) I.'e. lateret, ipsi» cam alll esset; fit enìm spectator, cjui nenuno senUente spectat.

L I B E R XXV.

275 a. C. 212. aut « c e d e r e ordinem'agminis patereutiìr, et in primis intenti, ad imperia accipienda essent, neu quid nisi- ducum iussu faeerent : se in tempore editnrum quae vellet, agi. eadem ferme : hora Tarentum fama pervenerat Numidas équités paucos populari agros terrorernqjiie late agrestibus iniecisse, ad .quem .nuncium nihil ultra motùs praefectus Romanus quam ut partem equituin postero die. luce prima iuberet exire ad arcendum populationibus hostem. in cetera adeo nihil ob id intenta 7 ) cura est, ut contra pro argumenta fuerit illa procursatio Numidarum Hannibalem exercitumque castris non movisse. Hannibal concubia nocte ' ) movit. dux Philemenus erat cum solito captae venationis r ) onere, ceteri proditores ea quae composita erant exspectabant. convenerat - autem ut Philemenus portula assueta venationem infereus armatos induceret, parte alia portam T e menida 6 ) adirei Hannibal, ea mediterranea regione orientent spectabat. a,liquantum9) intra moenia includuntur'). cum portaè appropinquaret., editus ex composito ignis ab Hanmbale est refulsitque. idem redditum ab Nie one signum ; exstinetae deinde utrtnque flammae S-unt. Hannibal silentio ducebat ;id portam. Nico .ex improviso adortus ')_ sopitos vigiles in cubilibus- suis obtruncat portamque aperit. Hannibal cum peditum agminô'ingreditur, équités subsistere iubet, ut quo res postulet occurrere libero campo possent.. et Philemenus po.rtulae parte alia, qua coinmeare assuerat, appropinjquabat. nota vox eius et familiare iam signum cum e x .citassçt.vigilem, dicenti vix sustinere grandis bestiae onus postula aperitur. inferentes aprum duos iuvenés secutua ' 7) o b id i n t e n t a Lipsitu: codice* o b e d i e n t e r . 8) Tem e n i t i d i -plerique. 9) s p e c t a b a t . a l i q u a u t u m ] spe. . etat« ad m o n u m e n t a quae. G». .s) a d o t t u i G a : P ad p o r t u s , ceteii ad p o r t a j . q) Polyb.. III, 2 1 . Ixivii

nçiaionoQtluv

xvi.iftt-xos

ag-

ri y tv ouÉycv. r) "Venatio h.']., ut panilo post, est prenda Venandò' 'capta, s) Ad liner YCiIm alìquid stipplendum esse, cum vox 111 clu du n tu r non habeat, quo referatur, facile in— teUigitur. Cf. I'olyb. Vili, £3.

276 L I B E R XXV. «. U. c. 540. ipse cum expedito venatore, vigilem iiicnutius miracolo magnitudinis in i eos qui ferebant versum venabulo traiicit. ingressi deinde triginta fere- armati ceteros vigiles obtruncant, refringuntque portam proximam ; et-aginen sub signis confestim irrupit. inde cum silentio in forum ducti Hannibali sese coniunxerunt. cum duobus millibus Gallorum Poenus, in trea divisi» partes, per urbem dirnittit Tarentinos, et itinera quam maxime irequentia occupare iubet, tumujtu orto Romanos passim caedi, oppidanis parci. sed ut fieri id posset, praecipit iuvenibus Tarentinis ut, ubi quem suorum procul vidissent, quielOscere et silere »c bono animo esse iuberent. -iaro tumultus erat clamorque, qualis esse in capta urbe solet t sed quid rei esset, nemo satis pro certo pcire. Tarantini Romanos ad diripiendam urbem credere- coortos Romanis seditio aliqua cum fraude videri ab oppidanis mota, praefectus primo excitatus tumulili in portum effugit ; inde acceptas scapha in arcem circumveliitur. errorem J ) et tuba audita ex theatro faciebat: nam et Romana erat, a proditoribus ad hoc ipsum praeparata, et inscienter a Graeco inflata quis aut quibus signum daret incertum efficiebat. ubi illuxit, et Romànis' Punica «t Gallica arma cognita turn dubitationem exemerunt, et Graeci Romanos passim caede stratos cernentes ab Hinnibale captam urbem senserubt. postquam lux celtici erat, et Romani qui caedibus superfuerant in arcem confugerant, conticescebatque paullatim tumultus, tum Hannibal Tarentinos sine armis convocali iubet. corivenere omnes praeterquam qui cedentes in arcem Ro-* tnanos ad omnem adeundam simul fortuAam prosecuti fuerant. ibi Hannibal benigne allocutus Tarentinos, testatusque quae praestitisset civibus eorum quos ad T r a simenum aut ad Cannas cepisset, simul in dominationem superbam Romanoràm invectus, i*ecipere se in domos suas quemque iussit, et foribus_ noinen suum inscribere: se domos eas quae inscriptae nonessèrii, signo extemplo dato diripi iussurum. si quis in hosjàtio rivi» 2) c r r o r c m Lipiius: codiccs te*rorem.

L I R E R XXV.

277 a. C. 212. Romani (vacuas') »utem tenebant domos) nomen i n scripsisset, eum se prò hoste habiturnm. ooncione d i missa, cum titulis notatae fores discrimen pacatae ab hostili domo .fecissent, signo dato ad diripienda hospitia Romana passim discuxsum est. et fait praedae aliquantum. Postero die ad oppugnandam arcem ducit ; q u a m l l cum et a J ) mari, quo in peninsulae modum par» major circiimluitur, • praealtis rupibus, et ab ipsa urbe muro et fossa ingenti séptam videret, eoque nec vi nec operibus expugnabilem esse, ne aut se ipsum cura t u endi Tarentinos a- maioribus rebus moraretur, aut in r e lictos sine valido praesidio Tarentinos impetum ex arce cum vellent Romani facerent, vallo urbem ab arce intersepire statuit, non sine illa etiam spe, cum prohibentibus opus Romanis manum posse conseri, et si ferocins procucurrissent, magna caede ita attenua« praesidii vires, ut facile per se ipsi Tarentini urbem ab iis tueri possent. ubi coeptum opus est, patefacta repente porta in' munientes impetum fecerunt Romani; pelliqoe «e statio passa est quae prò opere erat "), ut successu crescerei audacia pluresque et longius pulsos persequerentur. tum signo dato coorti undique Poeni sunt, quo» instructos ad hoc Hannibal temierat ; nec sustinere impetum Romani, sed ab effusa fuga loci angustia e eoa impeditaque alia opere iam coepto alia apparatu operis ' ) morabantur. plurimi in fossa'm praecipitavere, occisique sunt plures in fuga qnam in pugna, inde et optìs nullo prohibente fieri coeptum. fossa ingens du•cta, et valium intra eam erigitur; modicoque post intervallo :«uirum etiam eadem regione") addere parat, ut'vel'Sine praesidio tueri se adversus Romanos possent. reHqmt tamen modicum praesidium, ut simul in faciendo muro adiuvaret. ipse profectus cum ceteri»' copti» 3) a addidit O n . t) Cf. s u p . X X I V , 7 . iiot. i . u ) I. e. quae p r ò opere c o l l o cati!, ad opus t u e n d u m disposita erat. v) Cum alia loca i m p e dita, i. p. invia facta essent o. i. c. alia a. o. w ) I. e. eodem modo atque valium (lirectum, f?adem linea (luctum.

278 L I B E B XXV. a. U.c. 540. ad Galaesum flurnen (qùinque miüia ab urbe abest) posiiit castra, ex iis stativis regressus ad inspiciendum opus, quod aliquantuin opinione eius celerius creverat, spern cepit etiam arcem expugnari posse, et est non altitudine, ut cetera, tuta *), sed loco plano posita et ab urbe muro tantum ac fossa divisa, cum iam machinationum omni genere et operibus oppugnaretur, missum a Metaponto praesidium Romanis fecit animum ut nocte ex improviso opera hostium invaderent. alia disiecerunt, alia igni corruperunt. isque finis Hannibali fuit ea parte arcem oppugnandi. reliqua erat in obsidione spes, nec ea satis efficax, quia arcem tenentes, quae in peninsula posita imminet faucibus portus, mare liberum habebant{ urbs contra exclusa maritimis commeatibus, propiusque inopiam erant obsidentes quam obsessi. Hannibal convocatis principibus Tarentinorum omnes praesentes difficultates .exposuit : neque arcis tam munitae expugnajidae viam cernere, neque in obsidione quicquam habere spei, donee mari potiantur hostes. quodsi naves sint, quibus commeatus invehi prohibeant, extemplo aut abacessuros aut dedituros se hostes. assentiebantur Tarentini : ceterum ei qui consilium aflerret, opem quoque in eam rem afferendam. esse censebant. Punica» enim naves ex Sicilia accitas id posse facere : suas, quae sinu exiguo intus inclusae essent, cum claustra portus hostis haberet, ecquem ad modum inde in apertum mare e vftsuras ? "evadent" in quit Hannibal, "itiulta, quae impedita natura sunt, Consilio expediuntur. urbem in campo sitam habetis. plana« et satis latae viae patent in omnes partes, via quae in portu per mediam uibem ad mare transmissa est, plaustris transveham naves haud magna mole, et mare nostrum erit, quo nunc .hostes potiuntur y) ; et illinc mari hinc terra circumsiçlebimu3 aroem. immo brevi aut relict am ab hostibu; axit x ) I n t e l l i g e n d u m v i d e t u r , a r c e m n o n altitudine t u t a m esse a p a r t e ut&is ; n a i n a pai-te m a r i s c e t e r a p a r s a r c i s , ijuae t e n q u a m p e n i n s u l a m a r i c i r c u m l u i t u r , praealtis r u p i b u s septa est, ut i n q u i t L i v . s u p . D R A K E S B . y ) I. e. m a r i s potestatem Labeant.

LIBER

XXV.

279 B . C . 312.

cum ipsis hostibas capiemus. 1 ' hxiec oratio non spem modo effectus, «ed ingentem etiam duels admirationem fecit, contracta extemplo undique .plaustra, iunctaque inter s e ; et machinae ad subducendas ") naves admotae, munitumque iter, quo faciliora ") plaustra minorque moles in transitu esset. inmenta inde et homines cont r a c t , et opus impigre eòeptum ; paucosque post dies classis instructa ac parata circumvehitur arcem, et ante os ipsum portus ancoras iacit. hunc statum 'rerum Hannibal Tarenti reliquit regressus ipse in hiberna. cetel'um defectio Tarentinorum utrum priore anno an hoc facta sit, in diversum auctores trahunt11). plures propioresque aetate memoriae rerum hoc anno tradunt factum. Romae consules praetoresque usque ante diem quintum calendas Maias Latinae c ) tenuerunt. eo die perpetrato sacro in monte, in suas quisque provincias proficiscuntur. relisio deinde nova obiecta est ex carminio bus Marcianis. vates hic Marcius iUustris fuerat, et cum conquisitio priore anno ex senatus consulto talium librorum d ) fieret, in M. Atilii praetoris urbani, qui earn lem agebat, manus venerant e ). is protinus novo praeJori Sullae tradiderat. ex huius Marcii duobus carminibus alterius post rem actam editi cum rato auctoritas even tu alteri quoque, cuius nondum tempus venerai, aff'erebat fidem. priore carmine Cannensis praedicta clades in haec ferme verba erat. "amnem Troiugena Cannarli Romane fuge, ne te alienigenae cogant in campo Diomedis conserere manus. sed neque credes tu mihi, donec coropleris sanguine campuin, multaque millia occisa tua deferat amnis. in pontum magnum ex terra frugifera; piscibus atque avibus ferisque, quae incolunt terras, iìs fuat esca caro tua. nam mihi ita Iuppiter faz) Cf. sup. X X I I I , 34. not. e. a) I. e. expeditiora facilina— que procedenza; M o l é s , ut saepe, de labore et difficultate. b ) Sic inf. X X X V I I , 56. Multa alia in Scipionis exitu maxima vitae — i n d i v e r s u m t r a h u n t . Cf. sup. I, 24. Auctorei u t r o c j u e t r a h u n t . c) L a t i n a s intell. ferfas, sicut paullo post m o n t e in Albanum. d) Intell. l i b r o 3 vaticinos. e) N e m pc carmina.

2 8 0

L I B E R

X X V .

a. U.c. 540. tus est." et Diomedid Argivi •) campo» et Cannam flumen , qui militaverant in iis locis, iuxta atque ipsam cladem agnosceboirt. tum alteram carmen recitatum, non eo tantum cbscurius quia incertiora Sutura praeteritis sunt, sed perplexius etiam scripturae genere, "hostem 6 ), Romani, si expeliere vultis, vomicamque k ) quae gentium venit longe ' ) , Apollini vovendos censeo ludos, qui quotannis comiter Apollini fiant, cum populus dederit ex publico partem, privati uti conferant pro se «uisque. iis ludis faciendis praeerit praetor is qui ius populo plebeique dabit summum, decemviri Graeco ritu hostiis sacra faciant. haec si recte faxitis, gaudebitis semper fietque res vestra melior: nam is divus exstinguet perduelles vestros, qui • vestros campos pascunt placide." ad id carmen explanandum diem unum sumpserunt. postero die senatus consultum factum est ut decemviri de ludis Apollini reque divina faciunda inspicerent '). ea m ) cum inspecta relataque ad senatum essent, censuerunt patres Apollini ludos vovendos faciundosque, et quando ludi facti essent, duodecim millia aeris praetori ad rem divinam et duas hostias maiores dandas. alteram senatus consultum factum est ut decemviri sacra Graeco ritu 'facerent iisque hostiis, Apollini bove aurato n ) et *) capris • duabus albis auratis, Latonae bove femina aurata, ludos praetor in circo máximo cum facturus esset, edixit ut populus per eos ludos stipem Apollini, quantam commodum esset, con4) e t ] D i a n a e Iac. GTonovins. f j Diomedes enim post reditum a T r o i a Argis profugua in Apuliam ad Iapygem Daunum venerat, ibique oppidum Arpos condiderat. I l i n c campi isti al) eo nomen tulerunt. S T R O T H . Cf. quae hac de re disputavit Heyne in excurs. I. ad Virg. A e n . X I . g) T o t u m hoc carmen Macrob. Saturn. 1 , 1 7 . refert. h) D e hac voce cf. Quinctil. instit. V I U , 6 . i) I. e. quae a longinqiiis gentibus venit. k ) I. e. libenter, pan gravate, magna b e n i g n i a t e , secunda omnium volúntate. P R A R E N B . 1 Non de libris Sibyllinis h. 1. cogitandum esso, sed de ipso Carmine Marciano, quod inspicerent et considerarent deceuivii'i, censet GRO.VOV. Cf. hac de re locum Macrob. sup. citatum, m ) Quae pertinerent ad ludos Apollinis remque divinam. n) I. e. auratis cornihus.

L I B E R XXV.

281 a. C. 212. ferret, haec est origo ludorum Apollinarium, victoriae, non valetudini» ergo, u t plerique rentur, votoram factoruinque. populus coronatus 0 ) spectavit, matronae supplicavere ; vulgo apertis ianuis in propatulis i') epulati s u n t , celeberque dies omni ceremoniarum genere fuit. Cum Hannibal circa -Tarenlum, consules ambo i n l 3 Sarnnio essent, sed circumsessuri Capuam viderentur, quod malum diutumae obsidionis esse solet, iam famem Campani sentiebant, quia sementem facere prohibuerant eos Romani exercitus. itaque legatos ad Hannibalem miserimi, orantes ut priusquam consules in agros suos educerent legiones viaeque omnes hostium piaesidiis insiderentur, frumentum ex propinquis locis convehi iuberet Capuam. Hannibal Hannonem ex Bruttiis cum exercitu in Campaniatn transire, et dare operam ut frumenti copia fieret Campanis, iussit. Hanno ex Bruttiis profectus cum exercitu, vitabundus castra hostium consulesque qui in Samnio erant, cum Benevento iam a p propinquaret, tria passuum millia ab ipsa urbe loco edito castra posuit ; inde ex sociis citpa populis, quo aestate comporta turn erat, devehi frumentum in castra iussit, praesidiis datìs quae commeatus eos prosequerentur. Capuam inde nuncium misit, qua die in castris ad accipiendum frumentum praesto essent omni undique genere vehiculorum iumentorumque ex agris contracto. id pro cetera socordia negligentiaque a Campanis actum : paullo plus quadringenta véhicula missa, et pauca p r a e terea iumenta.' ob id castigatis ab Hannone, quod ne ¡fames quidetn, quae mutas accenderei bestias, curam eorum : stimulare posset, alia prodicta i) dies ad f r u mentum maiote • apparatu petendum. ea omnia, sicut acta erant; 1 cum enunciata Beneventanis essent, legatos decern ejctemplo ad consules ( circa Boviannm castra Romanorum erant) miseront, qui cum, auditis quae ad .Capuani ngerentrtr, inter se comparassent r ) ut alter in Campaniam exercitum duceret, Fulvius, cui ea provino ) Cf. sun. X X 1 I Ï , 11. not. n . p ) Cf. sup. X X I V , 16. not. L'i.Kl.) l ' ï o u i o - e r o d ï e m est diem dîctam proferre, promove— re. Cf. sup. II, 61. Ill, 57. r) Cf. sup. X X . I V , 10. not. o.

282 L I B E R XXV. a. U.c. 540 eia obvenerat, profectus nocte Beneventi moenia est ingressus. ex .propinquo cognoscit Hannonem cum exercitus parte profectum frumentatum ; per quaestorem Campanis datum frumentum ; duo miflia plaustrorum, i n condìtam inermemque aliam turbam advenisse; per t u multuili ac trepidationem omnia agi, castrorumque formam et militare»! • ordinem immixtis a«restibus iis ex . o terris sublatum. his satis compertis consul militibus edicit, sigila tantum armaque in proximain noctem expedirent : castra Punica oppugnanda esse, quarta vigilia profecti, sarcinis omnibus impedimentisque Beneventi relictis, panilo ante lucem cum ad castra pervenissent, tantum pavaris iniecerunt, ut si in plano castra posita essent, haud dubie primo ifnpetu capi potuerint» alti— tudo loci et munimenta defenderunt, quae nulla ex parte adiri nisi arduo ac difficili adscensu poternnt. luce prima praeliiun ingens àccensuin est. nec valium modo tutantur Poeni, sed ut quibus locus aequiór esset, d e l ^ t u r b a n t nitentes per ardua hostes. vicit tamen omnia pertinax virtus, et aliquot simul partibiis ad valium ac fosssts perventtm» e s t , sed cum muhis vulneribus ac militura peraicie. itaque convocati«. tribunis militum consul . absis-tendum temerario . incepto ait. tutius sibi videri reduci eo die exexcitum Beneventum, dein postero castris hostium iungi, ne exire inde Campani nev e Hanno regredi posset, id quo facilius obtineatùr, collegam quoque et éxercitum eius se acciturum, totumque eo versuros bellum. haec Consilia ducis, cum iam receptui caneret, clamor militum asperhantium tam segne imperium disiecit. proxima • portaé hostium erat cohors Peligna, cuius praefectus Vibius. Accuaeus arreptum vexillum trans valium hostium traiéqit®). exsecratus inde seque et cohortein, si eius vexilli hostes potiti essent, princeps ip»e per i'ossam vallumque in castra irrumpit, iamque intra valium Peligni pugnabant, cum altera parte Valerio Fiaccò tribuno militum tertiae legionis exprobrante Romanis ignaviam , qui sociis cas) Signiuii in castra htìsUum iiiiectuin etiani sup.TV, 29. memoiatur.

L I B E R XXV.

283 a. C. 212. ptorum eastrortim concederent decns, T . Pedanius princeps primus*) centurio 5 ), cum signifero signum ademisset, "iain hoc signum et hie centurio" inquit "intra vallum hostium erit. sequantur qui capi signum ab hoste prohibituri sunt." manipulares sui primmn transcendentem l'ossam, dein legio tota secuta est. iam et consul, ad conspectuin transgredientium vallum mutato Consilio, ab revocando ad incitandos hortundosque versus niiKtes, ostendere in quanto discrimine ac periculo fortissima cohors sociorum et civium legio esset. itaque pro se quisque omnes per aequa atque iniqua l o c a . cum undique tela coniicerentur annaque et corpora hostes obiicerent, pervadunt irrunipuntqiie. multi vulnerati, etiam quos vires sanguisque desereret, ut intra valium hostium caderent nitebantur. capta itaque momento temporis velnt in plano sita nec permunita castra, caedes inde, non iam pugna erat, omnibus intra vallum permixtis. supra sex millia hostium occisa, s u pra septem millia capitum cum frumentatoribus Campanis omnique plaustrorum et iumentorum apparatu capta. et alia ingens pTaeda fuit, quain Hanno populabundus passim cum isset, ex sociorum populi Romani agris traxerat. inde deiectis hostium castris Beneventum reditum est, praedamque ibi ambo consules (nam et Ap. Claudius eo post paucos dies venit) vendiderunt diviseruntque. et donati quorum opera castra hostium capta erant, ante alios Accuaeus Pelignns et T . Pedanius princeps") tertiae legionis. Hanno ab Cominio Cerito, quo nunciata castrorum clades est, ciun paucis frumentatoribus, quos forte secum habuerat, fugae magis quam itineris modo in Bruttios rediit. et C a m - l 5 5) p r i m u s c e n t u r i o } p r i m a e c e n t u r i a e Lipsius. t) Quemadmodum (fui primi ordinis pili s. triarioriim centu— rio est, et p r i m i p i l i c e n t tir i o , et ipse p r i m u s p i l u s dicitur , ita quocpie primi hastati centurio et p r i m u s h a s t a t u s , item primi principis centuno et p r i m u s p r i n c e p s dici potest. S T I Ì O T H . Cf. inf. X X V I , 5. 6. X L U , 34. u) P r i n c e p s nihil aliud est, quam e p r in c i p il) u s , i. e. eat eorum militum ordine, qui p r i n c i p e s vocantur. S T K O T H .

284 L I B E R XXV. a. U. c. 540. pani audita sua pariter sociorumque clade legatos ad Hannibalem miserunt, qui nunciarent duos oonsules ad Beneventum esse, diei iter a Capua ; tantum n o n T ) ad portas et muros bellum esse, ni propere subveniat, celerius Capuam quam Arpos in potestatem hostium v e n t u ram. ne Tarentnm quidem , non m o d o w ) arcem , tanti debere esse ut Capuani, quam Cartilagini aequare sit solitus , deserlam indefeusamque populo Romano tradat. Hannibal curae sibi fore rem Campanam pollicitus, in praesentia duo millia equitum cum legatis mittit, quo praesidio agios populationibus possent prohibere. Romanis interim, sicut aliarum rerum, arcis T a r e n tinae praesidiique, quod ibi obsideretur, cura esse. C. Servilius legatus ex auctoritate patrum a"' P . Cornelio praetore in Etruriam ad frumentum coemendum missus, cum. aliquot navibus onustis in portum Tarentinum i n ter hostium custodias pervenit. cuius adventu, qui ante in exigua spe vocati saepe ad transitionem ab hostibus per colloquia e r a n t , ultro. ad transeundum hostes v o eabant sollicitabantque. et erat satis validum praesidium , traductis ad arcem Tarenti tuendam qui Metaponti erant militibus. itaque Metapontini extemplo, metu quo tenebantur liberati, ad Hannibalem defecere. Hoc idem eadem ora maris et Thurini fecerunt. movit eos non Tarentinorum magis defectio Metapontlnorumque, quibus indidem*) ex Achaia oriundi etiam cognatione iuncti e r a n t , quam ira in Romanos propter obsides nuper interfectos. eorum amici cognaticjue lit— teras ac nuncios ad Hannonom Magonemque, qui in propinquo in Bi'uttiis erant, miserunt, si exercitum ad moenia admovissent, se in potestatem eorum urbem tradituros esse. M. Atinius Thuriis cum modico praesidio praeerat , quem facile elici ad certamen temere ineundum rebantur posse, non m i l i t u m ' ) , quos perv) Vi'n ji cip la il lu m n o » signifient, m o d o (1 e s i d e r a ri, ut —; inde fit, ut saepe pro p r o p einoduin dicaUir. -w) Cf. sup. XXII, .T. not. u. x) I n d i d e m addito nomine loci sae"piiis apnd Liviiim obvium esse, docet D R A K E N B . Sic Cic. p. Rose. Am. 27. In il i d e m ne A me ri a? y) I. e. non t ani

LIBER

XXV:

285 a. C. 212. paucos habebat, fiducia, quam iuventutia Thurinae: eam ex industria centuriaverat armaveratque ad tale» casus, divisis copiis inter se duces Poeni cum agrum Thurinum ingressi essent, Hanno cum peditum agmine iniestis signis ire ad urbem pergit, Mago cum equitatu tectus collibus ad tegendas 6 ) insidias oppositis subsistit. Atinius peditum tantum agmine per exploratores comperto in aciem copias educit, et fraudis intestinae et hostium 7 ) insidiarum ignaras, pedestre praelium fuit persegne, paucis in prima acie pugnantibus Romanis, Thurinis exspectantibus magis quam adiuvantibus eventum : et Carthaginiensiiim acies de industria pedem referebat, ut ad terga Collis ab equite suo insessi hostem incautum pertraheret. quo ubi ventum est, coorti cum clamore equites prope inconditam Thurinorum turbam, nec satis fido animo, unde pugnabat, stantem *) , extemplo in fugam averterunt. Romani, quanquam circumventos hinc pedes hinc eques urgebat, tamen aliquandiu pugnam traxere. postremo et ipsi terga vertunt atque ad urbem fugiunt. ibi proditores conglobati cum popularium agmen patentibus portis aceepissent, ubi Romanos fusos ad urbem ferri viderunt, conclamant instare P o e n u m , permixtosque et hostes urbem invasuros , ni propere portas claudant. ita exclusos Romanos praebuere hosti ad caedem. Atinius tamen cum paucis receptus. seditio inde paullisper tenuit, cum inde alii p ) cedendum fortunae et tradendam urbem V Ì C Ì O T Ì bus censerent. ceterum , ut plerumque, fortuna et con• silia mala vicerunt : Atiniò cum suis ad mare ac naves deducto, magis quia ipsi ob imperium in se' mite ac iustum cònsultum volebant quam respectu Romanorum, Carthaginienses in urbem accipiunt. 6) tegendas] cclan il a s Gn. 7 ) h o s t i u m ] ho s t i I in m GR. mil i tu in. Sic sitp\ II, 56. ta m ante quam oniittitur. z) I. e. nec salís fìilo animo inde s aH ea parte staiitem , nude s. pi-o cpin pugnabat. a) Facile ex Lirii verljis inlelligi, aitoram p.iHem iuisse eonim, qui Atinium receperint , roque in fide maiiendum esse statuerint, nionel G R O N O V . Idem posterius inde interpretatur : nunc demum, post talem casum.

286 L I B E R XXV. a. U. C. 540. Cónsules a Benevento in Campanini! agrum legiones ducunt, non ad frumenta modo, quae iam in lierbis 8 b ) erant, corrumpenda, sed ad Capuam oppugnandam, nobilem se consulatum tam opulentae urbis excidio rati facturos, sirnul et ingens ilagitium imperio dempturos, quod urbi tam propinquae tertium c ) annum impunita defectio esset, ceterum ne Beneventum sine praesidio esset, et ut ad subita 11 ) belli, si Hannibal, quod facturmii haud dubitabant, ad opem ferendam sociis Capuam venisset, équités vim sustinere possent, T i . Gracchum ex Lucanis cum equitatu ac levi armatura Beneventum venire iubent: legionibüs stativisque 16ad obtinendas res in Lucanis aliquem praeficeret. Graccho, priusquam ex Lucanis moverei, sacrificanti triste prodigium factum est. ad exta sacrificio perpetrato angues duo ex, occulto allapsi adedere iecur, conspectique repente ex oculis abierunt. id cum haruspicum monitu sacrificium instauraretur atcjue intentius exta servarentur, iterüm ac tertium tradunt libalo iocinore intactos angues abisse. cum haruspices ad imperatoreni id pertinere prodigium praemonuissent, et ab occultis cavendum hominibus consultisque e ), nulla tarnen Providentia fatum imminens moveri potuit. Flavius Lucanus -fuit, caput partis eius Lucanorum, cum pars ad Hannibalem defecisset, quae cum Romanis stabat; et iam anno in magistratu erat, ab eisdem illis creatus praetor. is mutata repente volúntate locum gratiae apud Poenum quaerens, ñeque transiré ipse neque trahere ad defectionem Lucanos satis habuit, nisi imperatoris et eiusdem f ) hospitis proditi capite ac sanguine foedus cum hostibus sanxisset. ad Magonem, qui in Bruttiis praeerat, clam in colloquium v e n i t ; fideque ab eo ac8) h c r b i s lac. G r o n o v i u s : cortices h i b e r n i s , h) Co il f. Ovid, metam. V , 482. A n i l , 290. lieroid. X Y I I , 263. Ita h e r b e s c e r e dici frum'enta, cum « x terra prorumpant, allato Cíe. de senect. X V . l o c o , monet DHAKESB. e) Cilii;as interfecerunt. prope Hexapylon est portula magna vi refringi Coepta ; et e muro ex composito tuba datum signum erat, et iam undique non furtim sed vi aperta gerebatur res. quippe ad Epipolas 1 ), frequentem custodiis locum, perventum erat, terrendique magis hostes erant quam fallendi, gicut territi sunt, nam siinul ac tubarum 5) d e addidit L i p s i i u . 6) c e t c r i a d m o t i s p . l u T i l i U * M u r e t u s : codiccs c e t e T a c a d m o t a e p l u r i b u s vel p i ù . ri b u s q ne. f ) Cf. sup. X X I I I , 8. not. y . g) I. e. ìinius manipuH. t ) Nempe urbis. D e Hexapylo vid. sup. X X I V , 21. liot. in. i) Nempe alii iam sopiti erant v i n o , alii eo g r a v a t i , sed hac— t e n u s , ut • adirne vigilare et perseverare in potando possent. I ) r x . k ) E p i p o l a r u m , loci muniti extra Syracusas, urbi tamej& imminentis, e t , ut videtur, postei*iori aevo cum ea muro con—, iuncti, frequens mtntio est apud D i o d . S i c . X I I I , 7. sei consciveiunt mortem, cum senatus Campanorum deligatus esset ad palos, ut securi feriretur, litteras a senatu missas Fulvius consul, quibus iubebatur parcere, antequam legeret, 111 sinu posuit, et lege agi iussit, et supplicium peregit. cum in coniitiis apud ponulum quaereretur cui mandaretur Hi— aniarum imperium, nullo id volente suscipere P. Scipio P. ius, qui in Hispania cecideiat, professus est se iturum, et s u f fragio populi consensuque omnium missus Novam Carthaginem uno die expugnavit, cum ageret vicesimum quartiun annum, vi— dereturque divina stirpe creatus, quoniam et ipse, pnstquam togam acceperat, quolidie ili Canitolio erat, et in cubiculo m a tris eius anguis saepenumero viuebatur. res praeterea in Sicilia gestas continet, et amicitiam cum Aetolis iunctam, bellumque gestum adversus Acarnaiias et Fhilippuin JVlacedouiae regeni.

S

a. C. 211. C n . F u l v i u s Centumalus P . Sulpicius Galba consules cum idibus Martiis magistratum inissent, senatu in Capitolium v o c a t o de re p u b l i c a , de administratione belli, de provinciis exercitibusque patres consuluerunt. Q. F u l v i o A p . Claudio, prioris anni consulibus, prorogatum i m p e rium e s t , atque exercitus quos habebant d e c r e t i , adiectumque ne a Capua, quam obsidebant, abscederent p r i u s quam expugnassent. ea turn cura maxime intentos h a b e bat Romanos, non ab ") ira tantum, quae in nullam u n quam civitatem iustior fuit, quam quod urbs tain nobilis ac p o t e n s , sicut defectione sua traxerat aliquot p o p u Ios, ita recepta inclinatura rursus animos videbatur ad v e t e r i s imperii respectitm 1 '). et praetoribus prioris anni, M. h i n i o in Etruria, P . S e m p r o n i o in Gallia, cum binis O C a p e n i m ] C o l l i 11 a m Frrizoniu». 1) Cf. sup. X X I V , 30. not. n. b ) Ita sup. X X I V , 45. a n tiquam societatem r r i o i c ' i i .

324 L I B E R XXVI. a.U. c.541. legionibus quas h a b u e r a n t , prorogatum est imperium. prorogatum et M. Marcello, ut pro consule in Sicilia reliqua c ) belli perficeret eo exercitu quern haberet. si supplemento opus esset, suppleret de legionibus quibus P . Cornelius propraetor in Sicilia praeesset, dum ne quem militem legeret ex eo numero quibus senatua missionem redituinque in patriam negasset ante belli finemJ). C. Sulpicio, cui ^Sicilia evenerat, duae legione», quas P. Cornelius habuisset decretae, et supplementum de exercitu Cn. Fulvii, qui priore anno in Apulia foede caesus fugatusquc erat f ). huic generi militum senatus e u n dem quem Cannensibus finem statuerat militiae. additum etiam utrorumque ignominiae est ne in oppidis h i b e r narent, neve hiberna propius ullam urbem decern millibus passuum aedificarent. L. Cornelio in Sardinia duae legiones datae, quibus Q. Mucius praefuerat: suppleirienium, si opus esset, consules scribere iussi. T . Otacilio et M. Valerio Siciliae Graeciaeque ora cum legionibus classibusque quibus praeerant decretae. quinquaginta Graeci cum legione una, centum Siculi cum duabus legionibus habebant naves, tribus et vigiliti legioO

o

O

hibus Romanis eo anno bellum terra marique est g e stum. 2 Principio eius anni cum de litteris L. Marcii s) referretur, res gestae magnificae senatui visae : titulus honoris, quod imperio non populi i u s s u , non ex auCtoritate patrum dato propraetor senatui scripserat, magnani partem hominum offendebat. rem mali exempli esse imperatores legi ab exercitibus et sollemne h ) a u spicatorum comitiorum in castra et provincias, procul ab legibus magistratibusque, ad militarem temeritatem transferri, et cum quidam referendum ad senatum censerent, melius visum difTerri earn consultationem, donee proficiscerentur equites qui • ab Marcio litteras attulerant. rescribi de frumento et vestimentis exercitus plac) Cf. sup. IX, 16. iiiit. d) Cf. sup. XXIII, 25. f) Cf. sup. XXV, 21. g) Vid. sup. XXV, 37. h) S o l l e m n e est sollemne iiistitutum, ut sup. VII, 3. IX, 34.

L I D E R XXVI.

325

a. C. 211.

cuit; eam utramque rem curae fore senatui. adscribi autem propraetori L . Marcio non placuit, ne id ipsum quod consultationi reliquerant, pro praeiudicato ferret '). dimissis equitibus de nulla re prius consules rettulerunt, omniumque in unum sententiae congmebant, agendum cum tribunis plebis esse, primo quoque tempore ad plebem ferrent, quem cum imperio mitti piacerei in Hispaniam ad eum exercitum cui Cn. Scipio imperator praefuisset. ea res cum tribunis acta promulgataque est. Sed aliud certamen occupaVerat animos. C. S e m pronius Blaesus die dieta Cn. Fulvium ob exercitum in Apulia amissum in concionibus vexabat, multos imperatores temeritate atque inscitia exercitum in locum praeeipitem perduxisse dictitans, neminem praeter Cn. Fulvium ante corrupisse omnibus vitiis Iegiones suas quam proderet. itaque vere dici posse prius eos perisse quam viderent hostem, nec ab Hannibale sed ab i m peratore suo victos esse, neminem, cum suffragium ineat, satis cernere cui imperium, cui exercitum p e r mittat. quid interfuisse inter hunc et T i . Sempronium? cum ei servorum exercitus datus esset, brevi effecisse disciplina atque imperio ut nemo eorum generis ac sanguinis sui memor in acie esset, praesidio soeiis, h o stibus terrori essent k ) ; Cumas Beneventum aliasque urbes eos velut e faueibus Hannibalis ereptas populo Romano restituisse. Cn. Fulvium Quiritium, Romanorum exercitum, honeste genitos, liberaliter educatos, servilibus vitiis imbuisse, ergo effecisse ut feroces et i n quieti inter socios , ignavi et imbelles inter hostes e s sent, nec impetum modo ') Poeirorum sed ne clamorem quidem sustinere possent. nec hercule mirum esse 2 ) milites in acie "'), cum primus omnium imperator folgeret. magis mirari se aliquos stantes cecidisse, et non omnes comites Cn. Fulvii fuisse pavoris ac fugae. C. Flaminium, L . Paullum, L . Postumium, Cn. ac P . S c i ai e s s e ] c e s s i s s e GR. i) I. e. pro re iam iudicata et decreta aeeiperet. k) Cf. snp. X X I I I , 35. 1) Vid. sup. X X I I , 3 . not. n. m) Nempe fugiise

326 L I B E R XXVI. a. U.c. 541. piones cadere in acie maluisse quam deserere circnmventos exercitus ") : Cn. Fulvium prope unum nuncium deleti exercitus Romam redisse, facinus indignimi esse Cannensem exercitum, quod ex acie fugerit, in Siciliani deportatum, ne prius inde dimittatur quam iiostis e x Italia decesserit, et hoc idem in Cn. Fulvii legionibus nuper decretum : Cn. Fulvio fugam ex praelio ipsius temeritate commisso impunitam esse ; et eum in ganea lustrisque , ubi iuventam egerit, senectutem acturum : milites, qui niliil aliud peccaverint quam cjuod impeiatoris similes fuerint, relegatos prope in exsilium ignominiòsam pati militiam. adeo imparem libertatem Romae 3 diti ac pauperi, honorato atque inhonorato esse, reus ab se culpam in milites transferebat : eos ferociter puguam poscentes productos in aciem, non eo quo voluerint, quia sérum diei fuerit, sed postero d i e , et tempore et loco aequo instructos, seu famam seu vim hostium non sustinuisse. cum effuse omnes fugerent, se quoque turba ablatum, ut Varronem Cannensi p u g n a , ut multo» alios imperatores. qui autem solum se restantem prodesse rei publicae, nisi si mors sua remedio publicis cladibus futura esset, potuisse ? non se inopia commeatus non in loca iniqua incaute deductum , non agmine inexplorato euntem insidiis circumventum : vi aperta, armis, acie victum. nec suorum animos nec hostium in'potestate habuisse : suum cuique ingenium audaciam aut pavorfem facere. bis est accusatus pecuniaque anquisit u m . tertio testibus datisi'), cum praeterquam quod omnibus probris onerabatur, iurati permulti dicerent fugae pavorisque initium a praetore ortum ; ab eo desertos milites, cum haud vanum timorem ducis creden) Flaminium ad Trasimemim, Paullum ad Cannas, Postuxnium in Gallia, Scipiones in Hìspania cecidisse, ex superioribus intelligere licet. o) Haec ita videntur ordinanda: se non i n o p i a c o m m e a t u s, n o n i n c a u t e ili l o c a i n i q u a ded u c t u m ; alioqui non video, quo referrì debeant illa i n o p i a co ni in e a t u s. DUK. Possis tainen forsilan rectius liaec ita accipere : se n o n i n o p i a c o m m e a t u s , n o n — d e d u c t u m , non — c i r c u m v e n t u m v i c t u m e s s e etc. p) Ci. «up. X X V , 3. not. p.

L I B E R XXVi.

327 e. C. 211. rent, terga fedisse ; tanta ira accensa est ut capite anquirendum i ) concio succlamaret. de eo quoque novum certamen ortum. nam cum bis pecunia anquisisset r ), tertio capitis se anquirere diceret, tribuni plebis appellati") collegae negarunt se in mora esse quo minus, quod ei more maiorum permissum esset, seil legibus seu moribus') mallet, anquireret, quoad vel capitis vel pecuniae iudicasset") privato, tum Sempronius perduellionis se iudicare Cn. Fulvio dixit, diemque comitiis ab C. Calpurnio praetore urbis petit T ). inde alia spes ab reo tentata est, si adesse in iudicio Q. Fulvius frater posset, florens tum et fama rerum gestarum et propinqua spe Capuae potiundae. id cum per litteras miserabiliter pro fratris capite scriptas petisset Fulvius, n e gasseritque patres e re publica esse abscedi a Capua, postquam dies comitiorum aderat, Cn. Fulvius exsulatum Tarquinios abiit. id ei i u s t u m w ) exsilium esse scivit plebs. Inter haec vis omnis belli versa in Capuam erat. 4 obsidebatur tarnen acrius quam oppugnabatur ; nec aut famem tolerare servitia ac plebs poterant, aut mittere nuncios ad Hannibalem per custodias tam artas. inventus est Numida, qui acceptis litteris evasurum se professus, ut promissum praestaret, per media Romana castra nocte egressus spem accendit Campanis, dum aliq) A n q u i r e r e p e c u n i a et a n q u i r e r e c a p i t e idem esse, atque m u l t a m d i c e r e et d t e m r e i c a p i t a l i s d i c e — r e , inonet SIGO-V. Cf. sup. X X V , 3. n o t . o . r) Nenipe t r i btinus Sen>pronius. s) Intell. a reo F u l v i o , t ) L e g e s e n i m c a pite damnasse i m p e r a t o r e m , qui exercitum sua culpa a m i s i s s e t ; sed moribus ( i . e. usu f o r i , quemadinodum hodìe dicunt) in— stitutum fuisse, ut pecunia lueret, censet CREV. u) M i h i Lie i u d i c a r e c a p i t i s videtur e s s e : postrema accnsatione p o e n a m capitis irrogare ; i u d i c a r e p e c u n i a e : m u l c t a m irrogare : quae cum facia erant, ad p o n u l u m de poena mulctave certabatur. C f . Cic. de leps. I I I , 3 . I ) v k . Ita p e r d u e l 1 i o n i s i u d i c a r e •st: perduellionis p o e n a m irrogare, perduellionis damnare. C f . sup. 1, 2(>. inf. X L I I I , 16. v ) A praetore diem petiit, quia de capite civis R o m a n i nonnisi coinitìis centuriatis agi poterai, tri— bunis p l e b i s autem n o n a l i a , quam t r i b u t a , Labere, ius erat. DVK. W) I. e. legitimum, ipsius populi decreto sancitum.

328 L I B E R XXVI. a. U. c. 541. quid virium superesset, ab omni parte ernptionem tentarteli. ceterum in multis certaminibus equestria praelia ferme prospera faciebant, pedite 3 ) superabantur. sed nequaquam tam laetum vincere quam triste vinci ulla parte erat ab obsesso et prope expugnato hoste, inita tandem ratio est ut, quod viribus deerat, arte aequaretur. ex omnibus Iegionibus electi sunt iuvenes, maxime vigore ac levitate corporum veloces: eis parmae breviores quam equestres et septena iacula quaternos longa pedes data, praefixa ferro, quale hastis velitaribus inest. eos singulos in equos suos accipientes équités assuefecerunt et vehi post sese et desilire perniciter, ubi Signum datum esset, postquam assuetudine quotidiana satis intrepide visum est fieri, in cainpnm, qui medius inter castra murumque erat, adversus instructos Campanorum ecjuites processerunt. et ubi ad coniectum teli ventum est, signo dato velites desiKunt. pedestris inde acies ex equitatu repente in hostium équités incurrit, iaculaque cum impetu alia super alia emittunt. quibus plurimis in equos virosque passim coniectis permultos vulneraverunt: pavoris tamen plus ex re nova atque inopinata iniectum est, et in perculsum hostem équités invecti fugam stragemque eorum usque ad portas fecerunt. inde equitatu quoque superior Romana res fuit, institutum ut velites in Iegionibus essent. auctorem peditum equiti immiscendorum centurionem Q. Navium ferunt, honorique id ei apud imperatorem fuisse. 5 Cum in hoc statu ad Capuam res essent, Hannibalem diversum*) Taren tinae arcis potiundae Capuaeque retinendae trahebant curae. vicit tamen respectus Capuae, in quam omnium sociorum hostiumqiie conversos videbat animos, dbèumento futurae, qualemc u n q u e e v e n t u m defectio ab Romanis habuisset. igi31 p e d i t e G R : codices p e d i t e » . x ) I. e. in diversas partes. Cf. sup. X X V , 11. not. î>. y ) S i v e bonum siye malum habuisset eventum, documento futura erat Capua — ìiempe praeoptandae Haiinilialis Honianormnve amicitiae. Ita illud ipsum, quod documento doceatiir, non raro ex sententia supplenauin relinqui, citans sup. I, 28. V , 51. X X I V , 45. monet D m .

L I B E R XXYI.

329 a. C.211. tur magna parte impedimentorum relieta in Bruttiis et omni graviore armatu, cum delectis peditum equitumqne quam poterat aptissimis ad maturandum iter, in Campaniam contendit. secuti tamen tam raptim euntem tres et triginta elephanti. in valle occulta post Tifata montem iinminentem Capuae consedit. adveniens cum castellum Galatiam praesidio vi pulso cepisset, in circumsedentes Capuam se vertit. praemissis ante nunciis Capuam, quo tempore castra Romana aggressurus esset, ut eodem et illi ad eruptionem parati portis omnibus sese effunderent, ingentem praebuit terrorem. nam alia parte ipse adortus est ; alia Campani omnes, pedites equitesque, et cum iis P u n i c u m praesidium, cui Bostar et Hanno praeerant, erupit. Romani ut in re trepida, ne ad unum concurrendo partem aliquid indefensi r e linquerent, ita inter se copias partiti sunt. Ap. Claudius Campanis, Fulvius Hannibali est oppositus ; C. Nero propraetor cum equitibus sextae legionis via quae Su-essulam f e r t , C. Fulvius Flaccus legatus cum sociali equitatu constitit e regione Vulturni amnis. praelium non solito modo clamore ac tumultu est coeptum ; sed ad alium virorum equorum armorumque sonnm, disposila in muris Campanorum imbellis multitudo tantum cum aeris crepitu, qualis in defectu lunae silenti nocte cieri solet, edidit clamorem, ut adverteret etiam p u gnantium animos. Campanos facile a vallo Appius arcebat. maior vis ab altera parte F u l v i u m , Hannibal et P o e n i , urgebant. legio ibi sexta loco cessit, qua pulsa cohors Hispanorum cum tribus elephantis usque ad v a l ium pervasit ; ruperatque mediam aciem Romanorum, et in ancipiti spe ac periculo e rat, utrum in castra p e r rumperet an intercluderetur a suis. quem pavorem legionis periculumque castrorum Fulvius ubi v i d i t , Q. Navium primoresque alios centurionum hortatur ut cohortem hostium sub vallo pugnantem invadant. in s u m mo discrimine rem verti : aut viam dandam iis esse, et minore conatu quam condensam aciem rupissent s ), in caa d v e r t e r e t M i i T e t n « : codices a v e r t e r e r . 5 ) T i i p i s s e n t Creyenus: codice» i r i u p i s s e u t vel e t u ^ i t i e u t .

4)

330 L I B E R XXVI. ».U.c. 541. stra irrupturos ; aut conficiendos sub vallo esse, nec magni certaminis rem fore: paucos esse et ab suis interclusos; et quae, dum paveat Romanus, interrupta acies videatur, e a m , si se utrinque in hostem vertat, ancipiti pugna medios circumventuram. Navius ubi lxaec imperatoris dicta accepit, secundi hastati") signum ademptum signifero in hostes infert, iacturum in medios eos minitans, ni se propere sequantur milites et partem capessant pugnae. ingens corpus erat, et arma honestabant ; et sublatum alte signum converterat ad spectaculum cives hostesque. ceterum postquam iam ad signa pervenerat Hispanorum, tum undique in eum tragulae coniectae et prope tota in unum acies versa, sed neque hostium multitudo neque telorum vis arcere im6 petum eius viri potuerunt. et M. Atilius legatus primi principis ") ex eadem legione signum inferri in cohortem Hispanorum coegit. et qui castris praeerant, L . Porcius Licinus et T . Popillius legati prò vallo acriter propugnant, elephantosque transgredientes in ipso vallo conficiunt. quorum corporibus cum oppleta esset fossa, velut aggere aut ponte iniecto transitum hostibus dedit. ibi per stragem iacentium elephantorum atrox edita caedes. altera in parte castrorum iam impulsi '') erant Campani Punicumque praesidium, et sub ipsa porta Capuae, quae Vulturnum fert, pugnabatur ; neque tam armati irrumpentibus Romanis resistebant, quam quod porta ballistis scorpionibusque c ) instructa missilibus procul hostes arcebat. et suppressit impetum Romanorum vulnus imperatoris Ap. Claudii, cui suos ante prima signa adhortanti sub laevo humero summum pectus gaeso a ) ictum est. magna tamen vis hostium ante por-

a) Cf. sup. X X V , 14. not. t. b ) Ut i m p u l s a a c i e s , quae retro cedit et fluctuât. S i c sup. X X I I I , 36. E t p r i m o a d e o a c r i t e r i n v a s e r u u t , u t , a 111 e s i g n an o s i i n p u l e r i n t . GRONOV. C) S c o r p i o n e s erant machinae bellicae, quibus l a pides, spicula aliaque nussilia nxittebantur in hostes. Uberiorem eorum descriptionem suppeditat A m m i a n . Marceli. X X I I I , 4. STROTH. d) G a e s u m proprie telimi Gallicunx erat, forsan simile veruto, certe missile. Cf. sup. I X , 37. STROTH.

L I B E R XJCVT.

331 a. C. 211. tam est c a e s a , ceteri trepidi in urbfem compulsi, et Hannibal postquam cohortis Hispanorum stragem vidit summaque v i castra hostium defendi, omissa oppugnaticene recipere signa et convertere agmen peditum, obiecto a tergo equitatu, ne hostis instaret, coepit. legionum ardor ingens ad hostem insequendum fuit : Flaccus receptui cani iussit, satis ad utrumque profectmn ratus ' ) , ut et Campani quam haud multum in Hannibale praesidii esset, et ipse Hannibal sentiret. caesa eo d i e , qui huius pugnae auctores s u n t , octo millia hominum de Hannibalis e x e r c i t u , tria e x Campanis .tradunt, signaque Carlhaginiensibus quindecim adempta, duodeviginti Campanis, apud alios nequaquam tantam molem pugnae i n v e n i , plusque pavoris quam certaminis f u i s s e , cum inopinato in castra Romana Numidae Hispanique cum elephantis irrupissent, e l e phanti per media castra vadentes stragem tabernaculorum ingenti sonitu ac fugam abrumpentium vincula i n mentorum facerent. fraudem quoque super tumultum adiectam, immissis ab Hannibale qui (habuit aliquot) gnari Latinae linguae iuberent consulum verbis , q u o niam amissa castra e s s e n t , pro se quemque militum in proximos montes fugere. sed eam celeriter cognitam fraudem. oppressamque magna caede hostium ; elephantos igni e castris exactos. Hoc ultimum, utcunque initum finitumque est, ante deditionem Capuae praelium fuit, medix tuticus , qui summus magistratus apud Campanos est, eo anno S e p pius Lesius erat, loco obscuro tenuique fortuna ortus. matïem eius quondam pro pupillo eo procurantem f a miliare ostentum, cum respondisset haruspex, summum quod esset imperium Capuae, perventurum ad eum p u e r u m , nihil ad eam spem &) agnoscentem dixisse ferunt " n a e tu perditas res Campanorum narras, ubi e) I . e . satis progressum esse ad u t r u m q u e , q u o d v o l u e r a t , nempe ut et Campani etc. nisi forte ad u t r u m q u e i n terpretar! mavis q u o d ad u t r u m q u e h o s t e m a t t i n e a t . f) Cf. sup. X X I I I , 35. not. I. g) I. e. in hac spe nihil veri agnoscentem.

332 L I B E R XXVI. ». t) c. 541. summus honos ad filium meum perveniet. " ea Iudificatio v e r i u ) et ipsa in verum vertit : nam cum fame ferroque urgerentur nec spes ulla superesset, iis qui nati in spem honorum erant honores detrectantibus, L e s i u s , querendo desertam ac proditam a piimoribus Capuam, summum magistratum ultimus omnium Campanorum cepit. 7 Ceterum Hannibal ut nec hostes elici amplius ad pugnam vidit nec per castra eorum perrumpi ad Capuam posse, ne suos quoque commeatus intercluderent novi consules, abscedere irrito incepto et movere a Capua statuit castra, multa secum, quonam inde ire pergeret, volventi subiit animum impetus caput ipsum belli Romam petendi; cuius rei semper cupitae praetermissam occasionem post Cannensem pugnam et alii vulgo fremebant et ipse non dissimulabat. necopinato pavore ac tumultu non esse desperandum aliquam partem urbis occupari posse ; et si Roma in discrimine ess e t , Capuam extemplo omissuros aut ambo imperatores Rossanos aut alterum ex iis ; et si divisissent copias, utrumque infirmiorem factum aut sibi aut Campanis bene gerendae rei fortunam daturos esse, una ea cura angebat, ne ubi abscessisset, extemplo dederentur Campani. Numidam promptum ad omnia audenda donis perlicit ut litteris acceptis, specie transfugae castra Romana ingressus, altera parte Capuam clam pervadat. Iitterae autem erant adhortatione plenae. profectionem suam , quae salutaris illis foret, abstracturam ad defendendam Romam ab oppugnanda Capua duces atque exercitus Romanos. ne despcrnderent - animos : tolerando paucos dies totam soluturos obsidionem. inde naves in flumine Vulturi)o comprehensas') subigi ad id quod iam ante praesidii causa fecerat castellum iussit. quail) Irriserat enim Lesii mater Yatem, dictitans, eius Vatieiliiuni non inagis credibile esse, quam perditiim iri Campanoruin res. i) I. e. collectas, congregatas. Cf. iiif. X X I X , 24. X X X , 10. Siieton. Tib. 38. Calig. 39. S u b i g i eodem modo dici naves, atcjue a d i g i , a g i , nempe ren^igiorura ope, docet GHOKOY.

L I B E R XXVI.

333 a. C . 2 1 1 . r u m u b i tantam c o p i a m e s s e , u t u n a n o c t e traiici p o s set e x e r c i t u s , allatum est, cibariis decern dieruin p r a e paratis deductas n o c t e ad fluviuin l e g i o n e s ante l u c e m traiecit. I d p r i u s q u a m S e r e t , ita futurum c o m p e r t u m e x 8 transfugis F u l v i u s F l a c c u s senatui R o m a m c u m s c r i p s i s s e t , v a r i e h o m i n u m animi pro c u i u s q u e i n g e n i o affé cti sunt, u t in r e tam trepida, s e n a t u e x t e m p l o v o c a t o P . Cornelius ,• c u i A s i n a e c o g n o m e n e r a t , o m n e s duces e x e r c i t u s q u e e x tota I t a l i a , n e q u e Capuae n e q u e ullius alterius r e i m e m o r , ad urbis praesidium r e v o c a b a t k ) ; F a b i u s M a x i m u s abscedi a Capua, t e r r e r i q u e et c i r c u m agi ad n u t u s c o m m i n a t i o n e s q u e Hannibalis, flagitiosum') ducebat. qui ad Cannas v i c t o r ire tarnen ad u r b e m ausus n o n esset, e u m a Capua r e p u l s u m s p e m p o t i u n dae urbis R o m a e c e p i s s e ? non ad R o m a m obsidendam, «ed ad Capuae liberandam obsidionem *") i r e . R o m a m cum eo e x e r c i t u qui ad u r b e m e s s e t , I o v e m f o e d e r u m r u p t o r u m ab H a n n i b a l e t e s t e m deosque alios d e f e n s u r o s esse, h a s diversas sententias media sententia P . Valerii F l a c c i v i c i t , qui utriusque rei " ) m e m o r imperatoribus qui ad Capuam essent s c r i b e n d u m c e n s u i t , quid ad u r b e m praesidii e s s e t , quantas Hannibal copias d u cerei a u t quanto e x e r c i t u ad Capuam obsidendam opus e s s e t , ipsos scire, si e t R o m a m e ducibus a l t e r et e x e r c i t u s pars mitti p o s s e t , u t ab reliquo e t d u c e et e x e r c i t u Capua r e c t e o b s i d e r e t u r , inter se c o m p a r a rent •) Claudius F u l v i u s q u e utri obsidenda C a p u a , u t r i ad prohibendam obsidione patriam R o m a m v e n i u n d u m esset, h o c senatus consulto Capuam periato Q. F u l v i u s p r o c o n s u l , c u i collega e x v u l n e r e aegro e u n d u m R o mam e r a t , e t r i b u s e x e r c i t i b u s milite e l e c t o , ad q u i n tlecim millia p e d i t u m , mille équités V u l t u r n u m t r a d u cit. i n d e c u m H a n n i b a l e m L a t i n a v i a i t u r u m satis c o m k) I. e. revocandos esse censebat. I) I. e. turpe, ignomi— ràostim ; sic f l a g i t i u m inf. XJLII, 60. X L I Y , 4. m) L i b e r a r e o b s i d i o n e m , i. e. ab obsidione, inf. quoque X X X V I , 25. recurrii. 11) Et obsidendae Capuae et defendendae Romae* o) Cf. sup. X X I V x 10. not. o.

334 L I B E R XXVI. a. U.c. 541. perisset, ipse per Appiae municipia quaeque propter earn viam sunt, Setiam Coram Lanuvium praemisitr), ut commeatus paratos et in urbibus haberent et ex agris deviis in viam proferrent, praesidiaque in urbes contraherent, ut sua cuique res publica in manu esset. Hannibal quo die Vulturnum est transgressus, haud 9 procul a flamine castra posuit ; postero die praeter Cales in agrum Sidicinum pervenit. ibi diem unum populando moratus per Suessanum s ) Allifanumque et Casinatem agrum via Latina ducit. sub Casinum biduo stativa habita et passim populationes factae. inde praeter Interamnam Aquinumque in Fregellanum agrum ad Lirim fluvium ventum, ubi intercisum pontem a Fregellanis morandi itineris causa invenit. et Fulvium Yulturnus tenuerat amnis, navibus ab Hannibale incensis, rates ad traiiciendum exercitum in magna inopia materiae aegre comparantem. traiecto ratibus exercitu, reliquum Fulvio expeditum iter non per urbes modo sed i) circa viam expositis benigne commeatibus erat ; alacresque milites alius alium, ut adderet gradum meinor ad defendendam ire patriam, hortabantur. Romam Fregellanus nuncius, diem noctemque itinere continuato, ingentem attulit terrorem. tumultuosius quam allatum e r a t r ) , cursus hominum affingentium vana auditis totam urbem conciverat. ploratus mulierum non ex privatis solum domibus exaudiebatur ; sed undique màtronae in publicum eifusae circa deum delubra discurrunt, crinibus passis aras verrentes '), nixae genibus, supinaj manus ad caelum ac deos tendentes, orantesque ut urbem Romanam e manibus hostium eriperent, matresque Romanas et liberos parvos inviolatos servarent. senatus magistratibus in foro praesto est, si quid consulere velini. alii accipiunt imperia, disceduntque ad suas quisque officiorum partes ; alii offerunt s e , si quo usus 5) S u e s s a n u m Cluverius: codice» S n c i s u l a m . p) It« inf. X X V I I , 43. P r a e m i s s i , u t — d e f e r r e n » . q) Cf. sup. X X I I , 9. not. f. r) I. e. quam pro eo (par fuit), quod allatum erat, s) Vid. Polyb. I X , 6. At 31 yrvaTxes — nì.vfovaiu Tf(if xouctig r « i&v Uquiv iàarf tj. Cf. sup. HI, 7. fin.

L I B E R XXVI.

335 a. C. 211. operae sit. praesidia in a r c e , in Capitol i o , in muris, circa urbem, in monte etiam Albano atque arce Aesulana ponuntur. inter hunc tnmultum Q. Fulvium proconsulem profectum cum exercitu a Capua affertur; cui ne minueretur imperium ') , si in urbem venisset, decernit senatus ut Q. Fulvio par cum consulibus imperium esset. Hannibal infestius perpopulato agro F r e g e l lano propter intercisos pontes, per Frusinatem F e r e n tinatemque et Anagninum agrum in Lavicanum venit. inde Algido Tuscuium petiit, nec receptus moenibus infra Tuscuium dextrorsus Gabios descendit. inde in Pupiniam exercitu demisso octo millia passuum ab R o ma posuit castra, quo propius hostis accedebat, eo maior caedes fiebat fugientium praecedentibus Numidis, pluresque omnium generum atque aetatium capiebantur. In hoc tumultu Fulvius Flaccus porta Capena cumlO exercitu Romam ingressus, media urbe per Carinas Esquilias contendit ; inde egressus inter Esquilinam Collinamque portam posuit castra, aediles plebis commeatum eo comportarunt. consules senatusque in c a stra venerunt. ibi de summa re publica ") consultatum. placuit consules circa portas Collinam Esquilinamque ponere castra, C. Calpurnium praetorem urbanum Capitolio atque arci praeessè, et senatum frequentem in foro contineri, si quid in tam subitis rebus consulto opus esset. inter Jiaec Hannibal ad Anienem fluvium, tria millia passuum ab urbe , castra admovit. ibi stativis positis ipse cum duobus millibus equi turn a porta Collina usque ad Herculis templum est progressus ; atque unde proxime poterat, moenia situmque urbis obequitans contemplabatur. id eum tam licenter atque otiose facere Fiacco indignum visum est. itaque immisit equites, summoverique atque in castra redigi hostium equitatum iussit. cum commissum praelium esset, consules t)' Proconsulem enim nonnisi extra urbem imperium habuisse^ iAonet SIGON. u) D e s u m m a r e p u b l i c a c o n s u l t a r e n i hil aliud e s s e , quam de universa rei publicae salute, de eo, quod rei publicae maxime saluti s i t , Consilia capere, aliati* muUis eius locutionis exemplis docet GRONOv.

336 a. U . c. 541.

LIBER

XXVI.

transfugas Numidaram, qui tum in Aventino ad mille et ducenti erant, media urbe transire Esquilias iusser u n t , nullos aptiores inter convalles tectaque hortorum et sepulcra aut cavas undique vias ad pugnandum futuros rati, quos cum ex arce Capitolioque clivo P u blicio T ) in equis decurrentes quidam vidissent, captum Aventinnm conclamaverunt. ea res tantum tumultum ac fugam praebuit, ut nisi castra Punica extra urbem fuissent, effusura se omnis pavida multitudo fuerit tunc in domos atque in tecta refugiebant, vagosque in viis suos pro hostibus lapidibus telisque incessebant. nec comprimi tumultus aperirique error poterai refertis itineribus agrestium turba pecorumque, quae repentinus pavor in urbem compulerat. equestre praelium secundum f u i t , summotique hostes sunt, et quia multia locis comprimendi tumultus erant, qui temere oriebant u r , placuit omnes qui dictatores consules censoresve fuissent cum imperio esse, donee recessisset a muris hostis. et diei quod reliquum f u i t , et nocte insequenti multi temere excitati tumultus sunt compressique. U

Postero die transgressus Anienem Hannibal in aciem omnes copias eduxit ; nec Flaccus consulesque certamen detrectavere. instructis utrinque exercitibus in eius pugnae casum in qua urbs Roma victori praemium esset , imber ingens grandine mixtus ita utramque aciem turbavit, ut vix annis retentis in castra sese receperint, nullius rei minore quam hostium metu. et po. stero die eodem loco acies instruetas eadem tempestas diremit. ubi reeepissent se in castra, mira serenitas cum tranquillitate oriebatur. in religionem ea res apud Poenos versa est; auditaque vox Hannibalis fertur, potiundae sibi urbis Romae modo mentem non dari, modo fortunam. minuere etiam spem eius et aliae, parva magnaque , res, magna ilia, quod cum ipse ad moenia urbis Romae armatus sederei, milites sub vexillis in T) H u n c clivum partum montis A r e n t i n i f u i s s e , ex superior f h u s facile intçlligitur, c u m Nuinidae ab A v e n t i n o Esqiiìlifll •ransii-e i u b e a n l u r . Iunge : cum q u i d a m ex arc» Capitouoqua in equis d e c u r r e n t e s clivo Publicio vidissent.

L I B E R XXVI;

337 a. C. 211. supplemental! Hispaniae profectos audiit; parva a litem, quod per eos dies eum forte agrum in quo ipse castra haberet, venisse nihil ob id deminuto pretio cognitum ex quodarn captivo est. id vero adeo superbum atque indignum visum, eius soli quod ipse bello captum possideret haberetque inventum Romae emptorem, ut extemplo vocato praecone tabernas argentarias, quae circa forum Romanuin tunc essent, iusserit venire, his mo tus ad Tutiam fluvium castra rettulit, sex millia passuum ab urbe, inde ad lueum Feroniae pergit ire, templum ea tempestate inclitum divitiis. Capenates aliqui 6 ) accolae eius erant; primitias frugum eo donaque alia pro copia portantes, multo auro argentoque id exornatum habebant. his omnibus donis tum spoliatum templum. aeris acervi, cum i nderà w ) milites religione inducti') ia-cerent, post profectionem Ifannibalis magni inventi, huìus populatio templi haud dubia inter scriptores est. Coelius Romam euntem ab Ereto s ) divertisse eo Hamiibalem tradit, iterque eius ab Reate Cutiliisque et ab Amiterno orditur: ex Campania in S a m iiium, inde in Pelignos pervenisse, praeterque oppidum Sulmonem in Marrucinos transisse ; inde Albensi agro in Marsos, hinc Amiternum Forulosque vicum venisse, neque ibi error est, quod tanti exercitus v e stigia intra tam brevis aevi memoriam potuerint confundi. isse enim ea constat, tantum id interest, venerane eo itinere ad urbem, an ab urbe in Campaniam redierit. Ceterum non quantum pertinaciae ad premendaml2 obsidione Capuam Romanis f u i t , tantum ad defendendam Hannibali. namque ex Ijucanis in Bruttium agrum, 6) a l i q u i ] Gii a l i i q u c q u i voi F a l i s c i q u e , W'alchius an ti') ni. 7) i n d u c t i] i n t a c t i Walchiu». 8) E r e t o Saliellicus : codices f r e t o , w ) R u i l n s . r o d u s , r a u d u s cum alia, tum aes r u d e , i n fectum notant. l a c e r e hie sine duhìo di'cit L i v . ut snp. Ili, 18. I n c o n s it l i s d o m i m i p l e b e s q u a d r a n t e s , u t f u n e r e a m p l i o r e e f f e r r e t u r , i a c t a s s e f c r t u v . Et Sueton. Aug. 57. O m n e s o r d i n e s i n l a c u n i C u r t i i otio corpus ab cruciatu, animum a contumeliis, ocuos aures a videndis audiendisque omnibus acerbis i n dignisque, quae manent victos, vindicabit. parati erunt qui magno rogo in propatulo h ) aedium accenso corpora exanima iniiciant. haec una via et honesta et l i bera ad mortem, et ipsi virtutem mirabuntur hostes, et Hannibal fortes socios soiet ab se desertos ac proditos esse." Hanc orationem Virii plures cum assensu audieruntl4 quam forti animo id quod probabant exsequi potuerunt. maior pars senatus, multis saepe bellis expertam populi Romani clementiam haud diflidentes sibi quoque placabilem ') fore, legatos ad dedendam Romanis Capuam decreverunt miseruntque. Vibium Virrium septem et viginti ferme senatores domam secuti sunt epug) I. e. sese efferentes, inflates. S i c sup. X X V , 4 1 . H a n n i b « l e m su b u i s u m v i c t o r i a Ca nil en si. h) Cf. sup. X X I V , 16. not. 1. i ) I. e. ad placandum promptatn et p a r a tarn, placationi inservientem.

342

LIBER XXVI.

a. U. c. 541. latique cum eo. et quantum facere potuerant, alienatis mentibus v i n o ab imminentis sensu mali v e n e n u m o m nes sumpserunt ; inde misso convivio , dextris inter se datis ultimoque complexu, collacrimantes sumn patriaeque c a s u m , alii ut eodem rogo cremarentur manser u n t , alii domos digressi sunt, impletae cibis v i n o q u e v e n a e minus efficacem in maturanda morte v i m veneni f e c e r u n t : itaque noctem totam plerique eorum et diei insequentis partem cum animam egissent, omnes tamen priusquam aperirentur hostibus portae , exspirarunt. Postero die porta I o v i s , quae adversus castra R o mana e r a t , iussu proconsulis aperta est. ea intromissa l e s i o una et duae alae cum C. F u l v i o letrato. is cum omnium primum anna telaque quae Capuae erant ad se conferenda curasset, custodiis a d , omnes portas disp o s i t i s , ne quis exire aut emitti p o s s e t , praesidium P u n i c u m comprehendit, senatum Campanum ire in castra ad imperatores Romanos iussit. quo cum v e n i s s e n t , extemplo his omnibus catenae iniectae , iussique ad quaestores deferre quod aul ° argentique haberent. auri pondo septuaginta f u i t , argenti tria millia pondo et ducenta. senatores quinque et vigiliti Cales in c u stodiam, duodetriginta T e a n u m m i s s i , quorum de sen15tentia maxime descitum ab Romanis constabat. de s u p plicio Campani ser.atus haudquaquam inter F u l v i u m Claudiumque conveniebat. facilis impetrandae veniae C l a u d i u s , F u l v i o durior sententia erat. itaque Appius R o m a m ad senatum arbitrium eius rei totum reiiciebat: percunctandi etiam aequum esse potestatem lieri patribus num communicassent Consilia cum aliquibus sociorum Latini nominis et municipiorunv, et num ope eorum in bello forent adiuti. id v e r o minime committenflum esse F u l v i u s d i c e r e , ut soljicitarentur criminibus dubiis sociorum fidelium a n i m i , et subiicerentur indicibus, queis neque quid facerent neque quid dicer e n t , quicquam unquam pensi fuisset. itaque se eam qùaestionem oppressurum exstincturumque. ab hoc sermone c u m . digressi e s s e n t , et Appius quamvis ferociter loquentem collegam non dubitaret tamen litteras

L I B E R XXVI.

343

a. C. 211.

super tanta re ab Roma exspectaturum, F u l v i u s , ne id ipsum impedimentum incepto foret, dimittens praetorium k ) tribunis militum ac praefectis socium imperavit uti duobus mil lib us equitum delectis denunciarent ut ad tertiam buccinam praesto essent. cum hoc equitatu nocte Teanum profectus, prima luce portam intravit atcjue in forum perrexit ; concursuque ad primum equitum ingressum facto magistratum Sidicinuin citali iussit, imperavitque ut produceret Campanos quos in custodia haberet. producti omnes, virgisque caesi, ac securi percussi. inde citato equo Cales percurrit : ubi cum in tribunali consedisset productique Campani deligi-rentur ad palum, eques citus ab Roma venit, litterasque a C. Calpurnio praetore Fulvio et senatus consultum tradidit. murmur ab tribunali totam concionem pervasit, differri rem integram ad patres de Campanis. et Fulvius • id ita esse ratus,' acceptas litteras neque resolutas cum in gremio reposuisset, praeconi imperavit ut lictorem lege agere iuberet. ita de iis quoque qui Calibus erant sumptum supplicium. tum litterae lectae senatusque consultum serum ad impediendam rem actam, quae summa ope approperata erat, ne impediri posset, consurgentem iam Fulvium Taurea Iubellius ') Campanus, per mediam vadens u r bem turbamque, nomine inclamavit; et cum mirabundus quidnam sese vellet resedisset Flaccus , "me quoque" inquit "iube occidi, ut gloriari possis multo fortiorem, quam ipse e s , virum abs te occisum esse." cum Flaccus negaret profecto satis compotem mentis esse, modo prohiberi etiam s e , si id v e l l e t , senatus consulto diceret, tum Iubellius "quandoquidem" inquit, "capta patria , propinquis amicisque amissis , cum ipse maim mea coniugem liberosque interfecejim , ne quid indigni paterentur, mihi ne mortis quidem copia eadem est quae his civibus meis, petatur a virtutß invisa e hui-.s vitae vindicta"')." atque ita gladio, quem k) Cf. sup. X X I , 54. I t a p r a e t o r i u m m i s s u m . (le hoc Campano sup. X X I I I , 46. m) V i n d i c t a m est HLeraUonem petere.

1) Yule petere

344 a. U. c. 541.

LIBER

XXVI.

veste texerat, per adversum pectus transfixus, ante pedes imperatoris moribundus procubuit. 16 Quia et quod ad supplicium attinet Campanorum, et pleraque alia de Flaoci unius sententia acta erant, mortuum Ap. Claudium sub deditionem Capuae quidam tradunt. liunc quoque ipsum Tauream neque sua sponte venisse Cales neque sua manu interfectuin ; sed dum inter ceteros ad palum deligatur ' ) , quia parum inter strepitus exaudiri possent quae vociferabatur, silentium iieri Flaccum iussisse ; tum Tauream ilia quae ante memorata sunt dixisse, virum se fortissimum ab nequaquam pari ad virtutem occidi; sub haec dieta iussu proconsulis praeconem ita pronunciasse "iictor, viro forti adde virgas "), et in eum primum lege age." lectum quoque senatus consultum, priusquam securi ferirei, quidam auctoves sunt; sed quia adscriptum in senatus consulto fuerit, si ei videretur, integrant rein ad senatum reiiceret, interpretatum esse, quid magis e re publica duceret, aestimationem sibi permissam. Capuam a Calibus reditum est, Atellaque et Cataria in deditionem acceptae. ibi quoque in eos qui capita rerum erant animadversum. ita ad septuaginta principes senatus interfecti, trecenti ferme nobües Campani in carcerem conditi ; alii per sociorum Latini nominis urbes in custodias dati variis casibus interierunt; multitudo alia civium Campanorum venumdata r). de urbe agroque reliqua consultatio fuit, quibusdam delendam censentibus urbem praevalidam, propinquam, inimicam. ceterum praesens utilitas vicit : nani propter agruiii, quem omni fertilitate terrae satis constabat primum in Italia esse, urbs servata e s t , ut esset, aliqua aratorum sedes. urbi frequentandae multitudo inl) dum — l i g a t us.

dcligatur

Frobeniaua : codices c u m — de-

n) Ouid sit a d d e r e v i r g a s , e locutione salJs nota add e r e g rad um intelligi potest, o) Atellanos et Calatinos ad Poenos defecisse, Livius, ili genere narrans, quid mali clades Cannensis Bomanis intulerit, refert Sup. X X I I , 61. Drakesb. p) Cf. inf, 34.

L I B E R XXYI.

345 . a.C. 211. colarum libertinorumque et institorum opificumque r e tenta ; ager omnis et tecta publica populi Romani f a cta. ceterum habitari tantum tanquam urbem Capuam frequentarique placuit; corpus nullum civitatis nec s e natum nec plebis concilium nec magistratus esse: sine Consilio publico, sine imperio multitudinem, nullius rei inter se s o c i a m , ad consensum inhabilem fore. praefectum i ) ad iura reddenda ab Roma quotannis missuros. ita ad Capuam res compositae Consilio ab omni parte laudabili. severe et celeriter in maxime noxios animadversum ; multitudc civium dissipata in nullam spem reditus ; non saevitum incendiis ruinisque in tecta innoxia murosque ; et cum emolumento quaesita etiam apud s o cios lenitatis species incolumitate urbis nobilissimae opulentissimaeque, cuius ruinis omnis Campania, omnes qui Campaniam circa accolunt populi ingemuissent ; confessio expressa hosti quanta vis in Rouianis ad expetendas poenas ab infidelibus sociis, et quam nihil in Hannibale auxilii ad receptos in fidem tuendos esset. Romani patres perfuncti, quod ad Capuam attinebat,17 cura C. Neroni ex iis duabus legionibus quas ad Capuam habuerat sex millia peditum, et trecentos equites quos ipse legisset, et socium Latini nominis peditum numerum parem et octingentos equites decernunt. eum exercitum Puteolis in naves impositum Nero in Hispaniam transportavit. cum Tarraconem navibus venisset, expositisque ibi copiis et navibus subductis socios quoque navales multitudinis augendae causa armasset, profectus ad Iberum Humen exercitum ab T . Fonteio et L. Marcio accepit. inde pergit ad hostes ire. Hasdrubal Hamilcaris ad Lapides atros nastra habebat in Ausetanis. is locus est inter oppida Illiturgin et Mentissam. huius saltus fauces Nero occupavit. Hasdrubal, ne in arto res e s s e t 1 r ) , caduceatorem misit qui promitteret, B] N e r o o c c u p a v i t . s e t ] optimi N O T O i n cum arte scpsissct. q) Ita igitur Capuani in rem suara ex Iiis angustiis

H a s d r u b a l ne i n u t o re» eia r t e r e s e s s e t , unde G Ä N e i a praefecturam mutarunt. r) I. e. ut expediret; uisi forte ita interpretar«

346 L I B E R XXVI. «. U. c. 541. si inde missus foret, se omnem exercitum ex Hispania deportaturum. quam rem cum laeto animo Romanus accepisset, diem posterum Hasdmbal colloquio petivit, ut Romani leges conscriberent de tradendis arcibus urbium dieque statuenda ad quam praesidia deducerentur suaque omnia sine fraude Poeni déportaient, quod ubi impetravit, exteinplo primis tenebris atque inde tota nocte, quod gravissimum exercitus erat, Hasdrubal, quacunque posset, evadere e saltu iussit. data sedulo opera est ne multi ea nocte exirent, ut ipsa paucitas cum ad hostem silentio fallendum aptior, tum ad evadendum per artas semitas ac difficiles esset, ventum insequenti die ad colloquium est; ' sed loquendo plura scribendoque dedita opera, quae in rem non essent, die consumpto in posterum dilatum est. addita insequens nox spatium dédit et alios emitteudi ; nec postero die res finem invenit. ita aliquot dies disceptando palam de legibus noctesque emiltendis clam e castiis Cartliaginiensibus absumptae. et postquam maior pars einissa exercitus erat, iam ne iis quidem quae ultro dicta erant stabatur, minusque ac minus, cum timore simili fide decrescente, conveniebat. iam ferme pedestres omnes copiae evaserant e saltu, cum prima luce densa nebula saltum omnem camposque circa intexit ; quod tibi sensit Hasdrubal, mittit ad Neronem qui in posterum diem colloquium diiï'crret : ilium diem r»ligiosum Cartliaginiensibus ad agendum quicquam rei seriae esse"), ne tum quidem suspecta fraus. cum data esset venia eius diei, extemplo Hasdrubal cum equitatu elephantisque castris egres sus sine ullo tumultu in tutum evasit. hora ferme quarta dispulsa sole nebula aperuit diem, vacuaque hostiuin castra conspexerunt Romani. tum demum Claudius Punicam fraudem agnoscens, mail's: ne 111 urto, i. e. in his angustiis, res esset, nempe cum liostibns, ne quid rei in arto ab hostibus inclusus gerere cogevetur. s) i. e. illitm clìom ad agendum (juicquam rei seriae ropter rplijjionem non idonenm esse. Plant. Poen. I I , 1 , 5 * , ta r e s d i v i n a m i h i f u i t ; r e s s é r i a s o m î t e s e x t o l i o ex h o c d i e in u l i u m d i e m .

r

L I B E R XXVI.

347 a. C. 211. ut se dolo captum sensit, proficiscentem institit sequi, paratus confligere acie: sed hostis detrectabat pugnam. levia tamen praelia inter extremum Puniciun agra en praecursoresque Romanorum fiebant. Inter haec Hispaniae populi nec qui post c l a d e m l 8 acceptam') defecerant, redibant ad R o m a n o s , nec ulli novi deficiebant. et Romae senatui populoque post receptam Capuam non Italiae iam maior quam Hispaniae cura erat; et exercitum augeri et imperatorem mitti placebat. nec tamen quem mitterent satis constabat, quam ") i l l u d , ubi duo summi imperatores intra dies triginta cecidissent, qui in locum duorum succederei, extraordinaria cura deligendum esse, cum alii alium nominarent, postremuin eo decursum est ut populus proconsuli creando in Hispaniam comitia haberet; diemque comitiis consul es edixerunt. primo exspectaverant ut, qui se tanto imperio dignos crederent, nomina pro"-r fiterentur. quae ut destituta ex.spectatio e s t , redintegratus luctus acceptae cladis desideriumque imperatorum amissorum. inaesta itaque civitas, prope inops consilii, comitioruin die tamen in canipum descendit; atque in magistratus versi circimispectant ora principuin aliorum alios intuentium , fiemuiitque adco perditas res desperatumque de re publica esse ut nemo audeat in Hi— spaniam imperium accipere, cum subito P. Cornelius, Publii qui in Hispania ceciderat iilius, quattuor et v i giliti ferme annos natus, professus se petere in s u p e riore , unde conspici p o s s e t , loco constitit. in quem postquam omnium ora conversa s u n t , clamore ac favore- ominati extemplo sunt felix faustnmque imperium. iussi deinde inire suflYagimn ad unum omnes non centuriae modo sed etiam homines P . Sciploni imperium esse in Hispania iusserunt. ceterum post rein actam, ut ir ni reseclerat impetus animoruin ardnrque, silentium subito oi'tum et tacita cogitatio : quidnam egissent ? n a m favor plus valuisset quam ratio ? aetatis maxime p a e t) Cf. siip. X X V , 34. et seqq. ii) Q u a m saepe ita dici, ut in anlncedentilms t a m cogitando addendum sit, docet ad II, 56,

9.

DRAKEXB.

348 a. U. c. 541.

L I B E R XXVI.

nitebat : quidam fortunam etiam domus horrebant nomenque ex funestis duabus familiis in eas provincias, ubi inter sepulcra patris patruique res gerendae essent, 19proficiscentis. quam ubi ab re tanto impetu acta sollicitudinem curamque hominum animadvertit, advocata . concione ita de aetate sua imperioque mandato et bello quod gerunduin esset, magno elatoque animo disseruit, ut ardorem eurn qui resederat excitaret rursus novaretq u e , et impleret homines certioris spei quam qnantam fides promissi humani aut ratio ex fiducia rerum*) subiicere solet. fuit enim Scipio non veris tantum virtutibus mirabilis, sed arte quoque quadam ab iuventa in ostentationem earum compositus, pleraque apud multitudinem aut per nocturnas visa species aut velut divinitus mente monita agens, sive et ipse capti quadam superstitione animi, sive ut imperia consiliaque velut sorte oraculi missa sine cunctatione exsequerentur " ) . ad hoc iam inde ab initio praeparans animos, ex quo togam virilem sumpsit, nullo die prius ullam pubÌicam privatamque rem egit quam in Capitolium iret, ingressusque aedem consideret, et plerumque solus in secreto ibi tempus tereret*). hic mos per omnem vitam servatus seu consulto seu temere vulgatae opinioni fìdem apud quosdam fecit, stirpis eum divinae virum esse ; rettulitque famam in Alexandro magno prius vulgatam, et vanitate et fabula parem, anguis immanis concubitu conceptum, et in cubiculo matris eius persaepe visam prodigii eius speciem, interventuque hominum evolutam repente atque ex oculis elapsam. huius miraculi 3 ) nunquam ab ipso elusa fides g ) huius miraculi Gilt codices h i s m i r a c n i ì s. v ) F i d u c i a r e r u m est spes et fides ab ipsa rerum natura manans; r a t i o e x f. r. est argumentum inde petitum. w ) Homines nempe, quibus imperaret, aut Consilia daret. G R O N O V . x ) A e d e m intelligendam esse c e 11 a in Io v i s , citans Aur. Vict. 49., monet D o * . Cf. Geli. noct. Att. VII, i., qui eandem rem referens, Scìpìonem frequentasse scribit c e l l a i u I O T I » , a t q u e i b i s o l u m d i u d e n i o r a r i consuevisse, q u a s i c o n s u l t a n t e m d e r e p u b l i c a c u m l o v e , y ) I. e. repctiit, renovavit, quemadmodum sup. I l i , 55. r e l a t ì s q u i b u s d a m

L I B E R XXVI.

349 ». C. 211. est *) ; quin potius aucta arte quadam nec abnuendi tale quicquam nec palam aifirmandi. multa alia eiusdem generis, alia vera alia assimulata •), admirationis hnmanae in eo iuvene excesserant modnm; quibus fréta tunc civitas aetati haudquaquam maturae tantam molem rerum tantumque imperium permisit. Ad eas copias quas ex vetere exercitu Hispania habebat, quaeque a Puteolis cum C. Nerone traiectae erant, decern millia militum l ) et mille équités adduntur. et M. Iunius Silanus propraetor adiutor ad res gerendas datus est. ita cum triginta navium classe (omnes autem quinqueremes erant) ostiis Tiberinis profectus praeter oram Tusci maris, Alpes atque Gallicum sinum, et deinde Pyrenaei circumvectus Promontorium, Emporiis urbe Graeca (oriundi et ipsi e ) a Phocaea sunt) copias exposuit. inde sequi navibus iussis, Tarraconem pedibus profectus conventum omnium socioram (etenim legationes ad famam adventus eius ex omni se provincia effuderant) habuit. naves ibi subduci iussit, remissis quattuor triremibus Massiliensium, quae officii causa ab domo prosecutae fuerant. responsa inde legationibus suspensis varietate' tot casuum dare coepit, ita elato ab d ) ingenti virtutum suarum fiducia animo, ut nullum ferox verbum excideret, ingensque omnibus quae diceret cum maiestas inesset tum fides, profectus ab T a r - 2 0 racone et civitates sociorum et hiberna exercitus adiit, collaudavitque milites quod duabus tantis cladibus deex m a g n o i n t e r v a l l o c e r e m o n i i s . z) I. e. his miraculis eludendo s. deridendo nunquam ab ipso fides dempta est, quod denique idem est, atque: liorum miraculorum fìdem ipse nunqtiam eludendo s. deridendo elevavit. a) I. e. simulando ascila • sic v i r t u s a s s i m u l a t a apud Ciceronem frequentatur. b) J Y l i l i t e s saepe de peditibus dici, ad h. 1. docent Gronov. et Drakeììb. Sic Cic. ad fam. X , 23. Non m i l e s u l l u j , non e q u e s — ibid. 34. I t a q u e ad me c o m p l u r e s m i l i tes et é q u i t é s ab eo t r a n s i e r u n t . c) Livium, Gallicum «inum memorantem, cogitasse de Massilia, illic sita et a Phocaeis condita, censet C l e r . Cum inf. mentio fiat de triremibus Massiliensium, Scipionem officii causa ab domo prosecutis, h. I. aliquot voces de Massilia agentes excidisse, ad quas et i p s i pertineat, existimat Ckev. d) Cf. sup. X X I V , 30. not. n.

350 a. U. c. 541.

L I B È R XXVI.

inceps icti provinciam obtinuissent, nec fructum secundarum rerum sentire hostes passi omni eis Iberum agro eos arcuissent, sociosque cum fide tutati essent. Marcium secum habebat cujn tanto honore, ut facile apparerei nihil minus quam e ) vereri ne cjuis obstaret gloriae suae, successit inde Neioni Silanus, et in hiberria novi milites deducti. Scipio, omnibus quae adeunda agendaque erant mature aditis peractisque, Tarraconem concessit, niliilo minor fama apud hostes Scipionis erat quam apud cives sociosque, et divinatio quaedam futuri , quo minus ratio timoris reddi poterai oborti temere , maiorem inferens metum t ). in liiberna diversi concesserant, Hasdrubal Gisgonis usque ad Ocearjam et Gades, Mago in mediterranea, maxime supra Castulonejisem saltum ; Hasdrubal Hamilcaris filius proximus Ibero circa Saguntum liibernavit. Aestatis eius extremo qua 4 ) capta est Capua et Scipio in Hispaniam venit, Punica classis ex Sicilia Tarentum accita ad arcendos commeatus praesidii Romani, quod in arce Tarentina erat, clauserat quidem omnes ad arcem a mari aditus, sed assidendo diutius artiorem 6) annonam soeiis quam hosti faciebat. non enim tantum subvelii oppidanis per pacata littora apertosque portus praesidio navium Punicamm poterai, quantum frumenti classis ipsa turba navali mixta ex omni genere hominum absumebat, u t h ) arcis praesidium etiam sine invecto, quia pauci erant, ex ante praeparato sustentari posset, Tarentinis classique ne invectum quidem sufficeret. tandem maiore gratia quam venerat classis di4) q u a rerizonius: codiccs q u o . e) Quemadmodum n i h i l a l i u d (agere) q u a m pro t a n t u m m o do (cf. sup. X X I I I , 3. not. g.), ita n i h i l m i n u s (faceie) q u a m pro m i n i m e , p l a n e n o n , dicitur. f) Divinatio, alt, ftituri, melum inferens eo maiorem, cjuo minus ratio eius reddi poterat, ex nulla apparente causa exorti. GROXOV. Saepius q u o oniissa particula respondente e o adhiberi, plurimis exemplis illustrai DBAKENB. g) Quemadmodum l a x i o r a n n o n a de copia et vilitate, ita a n n o n a a r t i or de cantate et nngu•tiis rei frumentariae dicitur. Sic paullo post: a n n o n a haud m u l t u m l a x a v e r a t , nempe se, i. e. non multo laxior redatta erat, h) I. e. ita ut.

L I B E R X3CVI.

351 a. C. 211. missa est. a n n o n a s ) haud multum laxaverat, quia r e moto maritimo praesidio subvehi frumentum non poterat. Eiusdem aestatis exitu M. Marcellus ex Sicilia p r o - 2 1 vincia cum ad urbem venisset, a C. Calpurnio praetore senatus ei ad aedem Bellonae datus est. ibi cum de rebus a se gestis disseruisset, questus leniter non suam magis quam militum vicem quod provincia confecta exercitum deportare non licuisset, postulavit ut triumphanti urbem inire liceret. id non impetravit. cum multis verbis actum esset utrum minus conveniret, cuius nomine absentis ob res prospere ductu eius g e stas supplicatio decreta foret et diis immortalibus habitus h o n o s , ei praesenti negare triumphum, an quem tradere exercitum successori 1 ) iussissent, quod nisi manente in provincia bello non decerneretur, eum quasi debellato k ) triumphare, cum exercitus testis meriti atque immeriti triumphi abesset, medium visum ut ovans urbem iniret. tribuni plebis e x auctoritate senatus sul populum tulerunt ut M. Marcello, quo die urbem ovans i n i r e t , imperium esset. pridie quam urbem iniret, in monte Albano triumphavit'). inde ovans multam prae se praedam in urbem intulit. cum simalacro captarum Syracusarum catapultae ballistaeque et alia omnia i n ? (rumenta belli l a t a , et pacis diuturnae regiaeque opulentiae ornamenta, argenti aerisque fabrefacti vis , alia supellex pretiosaque vestis et multa nobilia signa, quibus inter primas Graeciae m b e s Syracusae ornatae f u e rant. Punicae quoque victoriae signum octo ducti e l e phanti. et non minimum fuit spectaculum cum coronis aureis praecedentes Sosis Syracusanus et Mericus H i spanus, quorum altero duce nocturno Syracusas i n troitum e r a t , alter Nasum quodque ibi praesidii erat prodiderat "'). his ambobus civitas data et quingena i u 5) d i m i s s a est. a n n o n a ] Gn d i m i s s a a n n o n a i n i) Successor fuit M. Corn, Cetliegns. Vid. Perizon. ad X X V , 41. DI-K. k) I. e. hello iam confccto. Cf. inf. X X X . 8. 1) E x sua sententia sine senatus consulto (quod fieri post C. Papirium Masonem, qui primus id -fecit, coeptum erat) triunipbayit. Sicoir. m) Sup. X X V , 30. non Nasum, sed Achradinam a

352 L I B E R XXVI. a. U.c. 541. gera a g r i , Sosidi in agro S y r a c u s a n o , qui aut regius aut hostium populi Romani f u i s s e t , et aedes Syracusis cuius vellet eorum in quos belli iure animadversum esset ; Merico Hispanisque qui cum eo transierant, uTbs agerque in Sicilia ex iis qui a populo Romano defecissent iussa dari. id M. Cornelio mandatum, ut ubi ei videretur, urbem agrumque eis assignaret. in eodem agro Belligeni, per quem illectus ad transitionem Mericus e r a t , quadvingenta iugera agl'i decreta. Post profectionem ex Sicilia Marcelli Punica classis octo millia peditum, tria Numidarum equitum exposuit. ad eos Murgantini descivere. secutae detectionem earum Hybla et Macella s u n t et ignobiliores quaedam aliae. et Numidae praefecto Murine vagi per totam Siciliam sociorum populi Romani agros urebant. super haec e x ercitus Romanus iratus partim quod cum imperatore non devectus ex provincia e s s e t , partim quod in * p pidis hibernare vetiti e r a n t n ) , segni fungebantur milit i a ; magisque eis auctor ad seditionem quam animus deerat. inter has difficultates M. Cornelius praetor et militum animos n u n c consolando n u n c castigando sedav i t , et civitates omnes quae defecerant in dicionem redegit ; atque ex his Murgantiam Hispanis, quibus urbs agerque debebatur ex senatus c o n s u l t o , attribuit. 22

Consules cum ambo Apuliam provinciam haberent, minusque iam terroris a Poenis et Hannibale esset, sortiri iussi Apuliam Macedoniamque provincias. Sulpicio Macedonia e v e n i t , isque Laevino successit. Fulvius Romam comitiorum causa arcessitus cum comitia consulibus rogandis h a b e r e t , praerogativa Veturia iuniorum declaravit T . Manlium Torcjuatum et T . Otacilium. Manlius, qui praesens erat, gratulandi causa cum turba coiret nec dubius esset consensus p o p u l i , magna circumfusus turba ad tribunal consulis v e n i t , petitque u t pauca sua verba audiret, centuriamque quae tulisset suffragium revocari iuberet. erectis omnibus exspectaM e r i c o p r o d i t a m t r a d ì , Sosidis autem ductu Syracusas esse inti-oitum, noil c o m m e m o r a r ! , anìmadvertit P E R I Z O X . n) CFs u p . 1. o) Cf. sup. X X I V , 7. n o t . e.

L I B E R XXVI.

353

a. C. 211.

tione quidnam postulaturus esset, oculorum valetudinem excusavitr). impudentem et gubematorem et imperatorem esse, qui cum alienis oculis ei omnia agenda s i n t , postulet sibi aliorum 6 ) capita ac fortunas committi. proinde, si videretur, et redire in suffragium Veturiam iuniorum iuberet, et meminisse in consuTibus creandis belli quod in Italia sit, temporumque rei publicae. vixdum requiesse aures a strepita et tumulti! hostili, quo paucos ante menses assederint 7 ) prope moenia Romana, post haec cum centuria frequens succlamasset nihil se mutare sententiae, eosdemque consules dicturos esse, turn Torquatus "neque ego vestros" inquit "mores consul ferre potero neque vos imperium meum. redite in suffragium, et cogitate bellum Punicum in Italia et hostium ducem Hannibalem essa/'' turn centuria, et auctoritate mota viri et admirantium circa fremitu, petit a consule ut Veturiam seniorum citaret : velie se cum maioribus natu colloqui, et ex auctoritate eorum consules dicere, citatis Veturiae senioribus, datum secreto in O v i l i ' ) cum his colloquendi tempus. seniores de tribus consulendum dixerunt esse, duobus iam plenis honorum, Q. Fabio et M. Marcello; et si utique novum aliquem adversus Poenos consulem creari vellent, M. Valerium Laevinum euresie ad. o o versus Philippum regem terra marique res gessisse. ita de tribus consultatione data, senioribus dimissis iuniores suffragium ineunt. M. Claudium Marcellum fulsen... . ° tem tum Sicilia domita et M. Valerium absentes r ) consules dixerunt. auctoritatem praerogativae omnes c e n turiae secutae s u n t ' ) , eludant nunc antiqua miran6) a l i o r u m ] plerique post a l i o r u m , Gk o c u l a t o r t i m .

7) a s s e d e r i n t ] a s s e r i n t vol u s s e r i n t FP. p) Cf. sup. X X I I , 40. a e t a t e m e i c u j a n l e m . q) O v i l e s. S e p t a locum fuisse in Campo Martio, in quem, qui suffragia ferrent, coirent, satis constat, r) M.-Claudium Marcell u m , qui paullo ante triumphaverat, Eomae quidein fuisse, sed recte tamen absentem dici, quia, non petens consulatum, a Campo abesset, ino mi e runt viri docti. M . Valerium Laevinum iterum consulem factum esse, animadvertit G L A R . J ) Cf. sup. X X I V . 7. not. d.

354 L I B E R XXVI. a. U. c. 541. tes '). non equidem, si qua sitsapientium civitas, quam docti fingunt magis quam norant "), aut principes graviores temperantioresque a cupidine imperii aut multitudinem melius moratam censeam fieri posse, centuriam vero iuniorum seniores consulere voluisse quibus imperium suffragio mandaret, vix ut verisimile s i t , parentum quoque hoc seculo vilis levisque apud liberos auctoritas fecit T ). 23 Praetoria inde comitia habita. P . Manlius Vulso et L . Manlius Acidinus et C. Laetorius et h . Cincius Alimentus creati sunt, forte ita incidit ut comitiis perfectis nunciaretur T . Otacilium, quem T . Manlio, nisi interpellates ordo comitiorum e s s e t w ) , collegam absentem daturus fuisse videbatur populus, mortuum in S i cilia esse, ludi Apollinares et priore anno fuerant, et eo anno ut fierent referente Calpurnio praetore, senati! s decrevit ut in perpetuum voverentur. eodem anno prodigia aliquot visa nunciataque sunt, in aede Concordiae Victoria, quae in culmine erat, fulmine icta decussaque ad Victorias, quae in antefixis x ) erant, haesit neque inde procidit. et Anagnia et Fregellis minciatum est murum portasque de caelo tactas, et in foro Subertano sanguinis rivos per diem totum iluxisse, et Ereti lapidibus pluvisse, et Reate mulam peperisse. ea prodigia hostiis maioribus sunt procurata, et obsecratio in unum diem populo indicta, et novendiale sacrum, sacerdotes publici aliquot eo anno demortui sunt novique suffecti, in locum M'. Aemilii Numidae decemviri sacrorum M. Aemilius Lepidus, in locum M'. P o m ponii Mathonis pontificis C. Livius, in locum S p . Cart) E l u d a n t , i. e. ludibrio habeant, irrideant, n e m p e ii, qui prisci aevi laudibus obtrectare consueverunt, n u n c , i. e. t a o in re, hoc priscae Tirtutis exemplo proposito, a n t i q u a m i r a n t e s , i. e. vetustatis cultores. u) Pìatonem intelligit in liI J I Ì S de re publica. S Ì G O N , V ) Iunge: parentum auctoritas fecit, ut vix verisimile sit, centuriam etc, w ) Nempe a T . Manlio, oui primurn suffragium praevogativae, quo ipse cum T . Otacilio consul declaratus erat, irrîtum reddideral. x ) A n t e f i x a , q u a e «x opere figulino tectis affiguntur jub stillicidio. F e s t . Cf. inf. X X X I V , 4.

L I B E R XXVI.

355

a. C. 211.

vilii Maximi auguri» M. Servilius. T . Otacilius Crassus pontifex quia exacto anno mortuus e rat, ideo nominatio in loouin eius non est facta. C. Claudius flamen Dialis, quod exta perperam dederat, flaminio a b i i t } ) . Per idem tempus M. Valerius Laevinus, tentatis24 prius per secreta colloquia principum aniinis, ad indicium ante ad id ipsum concilium Aetolqrum classe ex-> pedita venit. ubi cum Syracusas Capuamque captam in tìdem*) in S i c i l i a 8 ) Italiaque rerum secundarum ostentasset adiecissetque ") iain inde a maioribus traditum morem Romanis colendi socios, ex quibus alios in c i vitatem atque aequum secum ius accepissent, alios in ea fortuna haberent ut socii esse quam cives mallent. Aetolos eo in maiore futuros honore, quod gentium transmarinarum in amicitiam primi venissent. Philip— pum eis et Macedonas graves accolas esse ; quorum se vim ac spiritus et iam fregisse., et eo redacturum esse ut non his modo urbibus, quas per vim ademissent Aetolis, excedant, sed ipsam Macedoniam infestam habeant. et Acarnanas, quos aegre ferrent Aetoli a corpore suo diremptos, restituturum se in antiquam formulai« iurisque ac dicionis e o r u m h a e c dicta promissaque ab Romano imperatore Scopas, qui turn praetor gentis erat1, et I>o ri m a eh us princèps Aetolorum affirmaverunt auctoritate sua , minore cum verecundia et maiore cum fide vim maiestatemque populi Romani 8) S i c i l i a addidit G n , g) r e d a c t u r u m G n : codiccs red a c t u m. y ) V a l e r . M a x . I , 1, 4 . de Claudio et aliis ob eandem c u l p a m a flaminio remotis : P r o p t e r e x t a p a r u m c u r i o s e a d m o t a a r i s d e o r u m i m m o r t a 1 i u m f l a m i n i o a I) i r e i u s s i s u n t c o a c t i q u e e t i a m . - D a r e et r e d d e r e e x t a sunt verba propria in liac r e . V i r g . georg. II, 194. UVK. Z) I. e. ut fidem faceret, res secundas Romanis in Sicilia Italiaque esse. >Sup. X X I I I , 12. A d f i d e m t a m l a e t a r u m r e r u m «te. GRONOV. a) Cum tota Vrtlerii oratio e verbo a d i e c i s s e t pendeat, exspectamus aliquam apodosin, quam tamen desiderar! passus est Livius, quoniam post interiecta tot verba snperiorum noil amplius meminerat. b ) I. e. in antiquain condicionem, qua iuri dicionique eorum suliiecti fuissent, c ) Intellige : (¡iiain i'ecerant R o m a n i , qui verecundius se laudurant, et tamen minus

356 LIBER XXVL a. U. e. 541. extollentes. maxime tamen spes potiundae morebat Aoarnaniae. igitur conscriptae condiciones, quibus in amicitiam societatemque populi Romani venirent ; additumque u t , si placeret vellentque, eodem iure amicitiae Elei Lacedaemoniique et Attalus et Pleuratns et Scerdilaedus essent, Asiae Attalus d ) , hi Thracum et Illyriorum reges. bellum ut extemplo Aetoli cum P h i lippe) terra gererent. navibus ne minus viginti quinqueremibus adiuvaret Romanus. urbium Corcyrae tenus ab Aetolia incipienti •) solum tectaque et muri cum agris Aetolorum, alia omnis praeda populi Romani esset. darentque operam Romani ut Acarnaniam Aetoli haberent. si Aetoli pacein cum Philippo facerent, foederi adscriberent ita ratam fore pacem, si Philippus arma ab Romanis sociisque, quique eorum dicionis essent, abstinuisset. item si populus Romanus foedere iungeretur r e g i , ut caveret ne ius ei belli iuferendi Aetolis sociisque eorum esset. haec convenerunt, conscriptaque biennio post Olympiae ab Aetolis, in Capitolio ab R o mamis, ut testata sacratis monumentis essent, sunt p o sita. morae causa fuerant retenti Romae diutius legati Aetolorum. nec tamen- impedimento id rebus gerendis fuit. et Aetoli extemplo moverunt adversus Philippum bellum, et Laevinus Zacynthum (parva insula est p r o pinqua Aetoliae : urbem unam eodem quo ipsa est n o mine habet; earn praeter arcem vi cepit) et Oeniadas Nasumque Acarnanum captas Aetolis contribuii f ). P h i lippum quoque satis implicatum bello finitimo ratus, ne Italiam Poenosque et pacta cum Hannibale posset respicere, Corcyram ipse se recepit. 25

Philippo Aetolorum defectio Pellae hibernanti aliata est. itaque quia primo vere moturus exercitum in Graec r e d e b n n t u r , n i p o t e » •rgentea comprehendantur. Aliata Gronovii coniectura ha«« difficultas tollitur. m) Cf. sup. XXII, 20. not. b. R

2

388 L I B E R XXVI. a. U.c. 542. navali alia materia ad classem aedifìcandam, ut minimum omnium inter tantas opes belli captas Carthago ipsa fuerit. 48 E o die S c i p i o , C. Laelio cum sociis navalibus urhem custodire iusso , ipse in castra legiones reduxit; fessosque milites omnibus uno die belli operibus , quippe qui et acie dimicassent, et capienda urbe tantum laboris periculique adissent, et capta cum iis qui in arcem confugerant iniquo etiam loco pugnassent, curare corpora iussit. postero die militibus navalibusque sociis convocatÌ3 primum diis immortalibus laudes gratesque egit, qui se non urbis solum opulentissimae omnium in Hispania uno die compotem fecissent, sed ante eo congessissent omnis pene Africae atque Hispaniae opes , ut neque hostibus quicquam relinqueretur et siili ac suis omnia superessent. militum deinde virtutem collaudavit, quod eos non eruptio hostium, non altitudo moenium, non inexplorata stagni v a d a , non castellimi in alto tumulo situm, non munitissima arx deterruisset quo minus transcenderent omnia perrumperentque. itaque quanquam omnibus omnia deberet, praecipuum muralis coronae decus eius esse qui primus murum adscendisset : profiteretur qui se dignum eo duceret dono, duo professi sunt, Q. Trebellius centuno legionis quartae et S e x . Digitius socius navalis "). nec ipsi tam inter se acriter contendebant quam studia excitaverant uterque sui corporis hominum. sociis ¡C. Laelius praefectus classis , legionariis M. Sempronius Tuditanus aderat. ea contentio cum prope seditionem veniret, Scipio ties recupeiatores") cum se daturum pronunciasset, qui cognita causa testibusque auditis iudicarent uter prior in oppidum transcendisset, C. Laelio et M. Sempronio advocatis partis utriusque P . Cornelium Caudinum de medio p) adiecit, eosque tres recuperatores considere et causam cognoscere iussit. cum res eo maiore ageretur certamine, quod amoti i ) tantae dignin) I. e. miles classicus. Di'K. O) R e c u p e i a t o r e s appeW lantiir a recuperando, i. e. vindicaiido suum cuique. p) 1. e. de reliqua niultitudine, quae neutri parti studebat. q) Nam pi-ius aiTuerant certantibus, sed ita eleganter, ut potius rege-

L I B E R XXVI.

389

a. C. 210.

tatii non tanl advocati quam moderatores studiorum fuerant, C. Laelius relieto Consilio ad tribunal ad Scipionem accedit, eumque docet rem sine modo ac modestia agi, ac prope esse ut manus inter se conserant. ceterum etiamsi vis absit, nihilo minus detestabili exemplo rein agi, quippe ubi fraude ac periurio decus petatur virtutis. Stare hinc legionarios milites, hinc classicos , per omnes deos paratos iurare magis quae velint quam quae sciant vera esse, et obstringere periurio non se solum suumque caput, s e d r ) signa militaria et aquilas sacramentique religionem. haec se ad eum de sententia P . Cornelii et M. Sempronii deferre. Scipio collaudato Laelio ad concionem advocavit, pronunciavitque se satis compertum habere 0 . Trebellium et Sex. Digitium pariter in murum escendisse, seque eos ambos virtutis causa coronis muralibus donare, tum reliquos , prout cuique meritum virtusque erat, donavit. ante omnes C. Laelium praefectum classis et omni genere laudis sibimet ipse 5 ) aequavit, et corona aurea ac triginta bubus donavit. T u m obsides civitatium Hispaniae vocari iussit; quo-49 rum quantus numerus fuerit piget scribere, quippe cum alibi trecentos ferme , alibi septingentos viginti quinque fuisse inveniam. aeque et alia inter auctores discrepant, praesidium Punicum alius decern, alius septem, alius haud plus quam duum millium fuisse scribit. capta ali!:decern millia capitum, alibi supra quinque et viginti invenias. scorpiones maiores minoresque ad sexaginta captos scripserim, si auctorem Graecum sequar Silenum ') ; si Valerium Antiatem"), maiorum scorpionum sex millia, minorum tredecim : adeo nullus mentiéndi modus est. ne de ducibus quidem convenit. plerique Laelium praefuisse classi ; sunt qui M. Iunium Silanum dicant. Arinem praefuisse Punico praesidio deditumque Romanis rent temperarentque studia utrinque favcntium, qnam accende— rent: mine ab illis abstracti, et indices dati, miiltitudineri* ef— fi-enatiorein reliquerant. Gronov. r) Cf- X X I I , 9. not. f. s) Cf. sup. 36. not. g. t) S i l e n i ut rerum tani Romananim qtiam Gi-aecarum »ciTptons passini fit mentio. "Vid. Voss, de hist. Gr.

lib. III. p. 189. Dobb. u) C'f. sup. XXV, 39. not. c.

390 L I B E R XXVI. a. U. c. 542. Antias Valerius, Magonem alii scriptores t r a d u n t . non de numero n a v i u m captain m , non de pondere auri atque argenti et redactae pecuniae convenit. si aliquibus a s sentili necesse est , media similliina veris sunt, ceterum Scipio vocatis obsidibus priinum universos bonum animiim habere iussit: venisse eos in populi Romani p o t è statem, qui beneficio quam metu obligare liomines malit, exterasque gentes fide ac societate iunetas habere quam tristi subiectas servitio. deinde aeeeptis nominibus civitatium recensuit captivos, quot cuiusque populi essent; et nuncios domum misit, ut ad suos quisque reeipiendos veniret. si quarum forte civitatium legati a d e r a n t , eis praesentibus suos restituii ; ceterorum curam benigne t u e n d o r u m C. Flaminio quaestori attribuit. inter liaec e media turba obsidum mulier magno natu, Mandonii uxor qui frater Indibilis Ilergetum reguli e r a t , flens ad pedes imperatoris p r o p u b u i t , obtestaiique coepit ut curam cult u m q u e v ) feminaruin impensius custodibus commendaret. cum Scipio nihil profecto d e f u t u r u m d i c e r e t , t u m rursus mulier "liaud magni ista w ) faeimus" inquit : "quid enim huic fortunae non satis est ? alia m e cura aetatem h a r u m intuentem (nam ipsa iam extra periculum iniuriae muliebris $um) stimulat." aetate et forma florentes circa erant Indibilis filiae aliaeque nobilitate p a r i , quae OHines earn pro parente colebant. t u m Scipio " m e a e p o p u ü q u e Romani disciplinae causa f a c e r e m " i n q u i t , " n e quid, quod sanctum usquam e s s e t , apud nos violaretur. n u n c u t id eurem i m p e n s i u s , vestra quoque virtus dignitasque f a c i t , quae, ne in malis quidem oblitae decoris matronalis estis." spectatae deinde integritatis. viro tradidit eas, tuerique liaud secus v e r e c u n d e ac modeste quam h o spitum coniuges ac matres iussit. 50

Captiva deinde a militibus adducitur ad e u m adulta v") Iiis preces Scipionem perperam de iis miilierum necessitatibus Mccepissc, quae in victu lial>ituque externo positae essent, cum Mancjonii uxor pudi'citiae fcniinaviim prospìci vellet, sequentia declarant. Cf. Polyb. X . 18- "w) Quae tu non tlefu1ura dicis . i. e. res ad exiernum cultuni spectantes. l i m e l u i t u n a e ùitcll. qua nos ut captivae ulimiu.

L I B E R XXYI.

391 «. C. 210. v i r g o , adeo eximia forma rit quacunque incedebat c o n verteret omnium oculos. Scipio percunctatus patriam p a r e n t e s q u e , inter cetera accepit desponsam eam principi Coltiberorum adolescenti : Alliccio nomen erat. exteinplo igitur parentibus sponsoque ab domo accitis, ciun interim audiret deperire eum sponsae amore, ubi priinum venit, accuratiore x ) eum sermone quam parentes alloqnitur. "iuvenis" inquit "iuvenem appello, quo minor sit inter nos huius sermonis verecundia. e g o , cum sponsa tua capta a militibus nostris ad me ducta esset, audiremque eain tibi cordi esse, et forma faceret fidem, quia ipse, si irai Iiceret ludo aetatis y), praesertim recto et legitimo a m o r e , et non res publica animum nostrum occupasset, veniam milii dari sponsam impensius amanti vellem, tuo, ciiius possum, amori faveo. fuit sponsa tua a pud ine eadem qua apud soceros tuos parentesque suos verecundia ; servata tibi e s t , ut inviolatum et dignum me teque dari tibi donum posset. hanc mercedein unam pro eo munere paciscor: amicus populo Romano sis, et si me v i r u m bonum credis esse, quales patrem patruumque raenm iam ante hae gerrtes n o r a n t , scias niultos nostri similes in c i vitate Romana esse, nec ullum in terris populuin hodie dici posse quem rhintis tibi hostem tuisque esse velis aut àmicum malis." adolescens simul p u d o r e ' ) et gaudio perfusus, dextram Scipionis tenons, deos oinnes invocare ad gratiain illi pro se reteremlam, quoniam sibi nequaquam satis facultatis prò suo animo atque illius erga se merito 9 ) esset. parentes inde cognatique virginis a p pellati; q u i , quoniam gratis sibi redderetur virgo ad quam redimendam satis magnum attulissent auri p o n dus, orare Scipionem ut id ab se donum acciperet coep e r u n t , haud minorem eius rei apud se gratiam f u f u ram esse affirmantes quam redditae inviolatae foret virginis. Scipio, quando tantopere-[leterent, accepturmn se pollicitus poni ante pedes iussit; vocatoque ad 9) m e r i t a plerique omittrint. x) I. e. diligonlius compositoi y) Simililer Ovidi s 11 n t u p t i lu s ib 118 a n n i clé lusibus amatoriis. z) 1. e. verecundia et revcreulia Scipioms.

392 a. U. c. 542.

LIBER

XXYI.

"se Aluccio "super dotem" inquit, "quam accepturus a socero e s , haec tibi a me dotalia dona accedent aurumque tollere ac sibi habere iussit. liis laetus donis honóribusque dimissus domum implevit populates laudibus meritis Scipionis : venisse diis simillimum iuvenevn, vincentem omnia cuin armis tum benignitate ac beneliciis. itaque delectu clientium Jiabito cum [delectis] mille et quadringentis equitibus intra paucos dies ad Scipionem revertit. 51 Scipio retentum secum Laelium dum captivos obsidesque et praedam ex Consilio eius disponeret, satis omnibus qompositis, data quinquereme, captivisque Magone et quindecim fere senatoribus, qui siinul cum eo capti erant, in navem inipositis, nuncium victoriae Jlomam mittit. ipse paucos dies, qiiibus morali Cartilagine statuerai, exercendis navalibus pedestribusque copiis absumpsit. primo die legiones in armis quattuor niillium spatio decunerunt'') ; secundo die arma curare et tergere ante tentoria iussi 1 ) ; tertio die rudibus inter se in îjiodum iustae ptignae concurrerunt praepi-. làtisque c ) mivìilibus iaculati sunt ; quarto die ; qmes data; quinto iterata in armis decursum est. hune ordinerà laboris quietisque, quoad Cartilagine inorati sunt, servarunt. remigium' 1 ) classicique milites, tranquillo in altum evecti, agilitatem navium simulacris navalis pugnae experiebantur e ). liaec extra urbem terra marique corpora simul animosque ad bellum acuebant. urbs ipsa Strepebat apparatu belli, fabris omnium genérum in publica officina inclusis. dux cuncta pari cura obibat; nunc in classe ac n a v a l i 2 ) erat, nunc cum legionibus decurrebat, nunc operibus adspiciendis tempus dabat, quaeque in officinis quaeque in armamentario ac navalibus fabrorum multitudo plurima in singulos dies cerj ) i u s s i G n : codices i u s s i t . 2) n a v a l i ] n a v a l i c e r t a in i n c Walchim. I)) Cf. sup. X X I U , 35. not. g. c) Missiliuin sincroni, re minerari possent eoriim ictu corpora , pila , e colio vel alia re facta , praetenta fuit. DOKR. d) Cf. sup. 39. not. y . e) C£ inf. X X I X , 22. X X X V , 26.

L I B E R XXVI.

393 «. C.210. famine ingenti faciebat. Iiis ita inchoatis, refectisque qua quassati erant maris, dispositisque praesidiis ad c u stodiain urbis Tarraconem est profectus, a multis l e gationibus protinus in via aditus, quas parlim dato r e sponso ex itinere dimisit, partim distiilit f ) Tarraconem, quo omnibus novis veteribusque sociis edixerat conventum. et cur;cti fere qui eis Iberum incolunt populi, multi etiam ulterioris provinciae s ) convenerunt. Carthnginiensium duces primo ex industria famam captae Cartlraginis compresserunt; deinde ut clarior res erat quam ut tegi ac dissimulari posset, elevabant verbis, necopinato adventu ac prope furto unius diei urbem unam Ilispaniae interceptam; cuius rei tam parvae praeniio elatum insolentem iuvenein immodico gaudio speciem magnae victoriae imposuisse. at ubi appropinquare ties duces, tres victores hostium exercitus audisset, occursuram ei exteinplo domesticorum fimerum memoriam. haec in vulgus iactabant, haudquaqtiam ipsi ignari quantum sibi ad omnia virium Cartilagine amissa decessisset. f) Cf. sup. X X V , 25. not. s. g) P r o t i l i c i a m Ii. I. non proprie, neque per prolepsiii qiiandam, sod ita dici, ut omnem regioneni, in qua bellum geratur, slgnificet, jnonet Dux.

LIBER

XXYII.

EPITOME. C». Fulvius proconsul cum exercitu ab Han— fiibale ad Iíerdoneam eaesus est. meliore eventi! a Claudio Alarcello consnle adversus cundem ad Nimiistronem pugnatimi est. inde Ilannibal noctu recessit. Marcellus insecutus est, et subinde cedentem pressit , doñee contíigeret. priore pugna Ilannibal superior fuit, Marccllus inseguenti. Fabius Maximus paler cónsul Tarentin-3 per proditionem recepit. in Híspanla adliaeculam Scipio cuín Hasdrubale Hamilcaris confìixit et vicit ; ínter «Ifa.captum puerum vepalem exiiniae formae ad avunculum IVIasinissam cuín donis diniisit. Claudius Marccálus T. Quintilla Crispintts cónsules, speculandi causa progressi e castris, ínsi— '), dimicare quam primum statuit. Scipio avidior etiam certaminis erat, cum a spe *), quam successus rerum augebat, tum quod priusquam iungerentur liostium exercitus, cum uno diinicare duce exercituque quam simul cum universis malebat. ceterum etiam si cum pluribus pariter dimicandum foret, arte quadam copias auxerat. nam cum videret nullum esse navium usum, quia vacua omnis Hispaniae ora classibus Punicis erat, subductis y) Quemadmodum f l u x a ea dicantur, quae sibi non constent, ita flu e re pro dilabi, evanescere dici, allatis plurimis exemplis docuerunt Gnoxov. et DRAKI:NB. Cf. snp. VII, 32. liiniio l u x u f l u e n t i b n s r e b u s . Ibid. ¡¿3. Cum et filiere iaiii l a s s i t u d i n e v i r e s s e n t i r e n t . Inf. XLI, 15. iecur d e f l u x i s s e . Cic. p. Marcello 8. q u a e di 1 apsa f 1 u x e r u nt. Ila f l u x a fi des Liv. XXVIII, 6. X L , 50. z) Cf. sup. XXIV, 30. not. u.

L I B E R XXYlI.1

421

a. C.M9. navibns Tarracone navales socios terrestribus copiis a d didit. et armoruin afFatim erat captorum Cartilagine, e t quae post captarci earn fecerat tanto opificum numero incluso, cum iis copiis Scipio veris principio ab Tarracone egressus (iam enim et Laelius redierat ab Roma, sine quo nihil maioris rei niotum volebat) ducere ad liostem pergit. per omnia pacata eunti, ut cuiusque populi fines transiret, prosequentibus excipientibusque sociis, Indibilis et Mandonius cum suis copiis occurrerunt. Indibilis pro utroque locutus , haudquaquam ut barbarus stolide incauteque, sed potius cum verecunda gravitate, propiorque excusanti transitionem ut necessariam quam glorianti earn ") velut primam occasionerà raptam : scire enim se transfugae noinen exsecrabile v e teribus sociis, novis suspectum esse ; neque euin se reprehendere morem hominum, si tamen apceps odium causa, non nomen faciat b ). merita inde sua in duces Carthaginienses commemoravit, avaritiam contra eorum guperbiamque et omnis generis iniurias in se atque p o pulares. itaque corpus duntaxat suum ad id tempus apud eos fuisse : animum iam pridem ibi esse ubi ius ac fas crederent coli, ad deos quoque con [Vigere supplices, qui nequeant hominùm vim atque iniurias pati, se id Scipionem orare, ut transitio sibi nec fraudi apud eum nec honori sit. quales ex hac die experiundo cognorit, perinde operae eorum pretium facerét c ). ita prorsus respondet facturum Romanus ; nec pro transfugis habiturum qui non duxerint societatem ratam, ubi nec divini quicquam nec humani sanctum esset. productae deinde in conspectum iis coniuges liberique lacrimantibus gaudio redduntur, atque eo die in hospitium abducti. postero die foedere accepta fides, dimissique ad coa) G l o r i a r i cum quarto casu construit etiam Cic. de s e nect. 10. E q u i fié m p o s s e v e l l e m i d e m e l o r i a r i , q u o d C y r u s . DUAKENB. b) Cf. Tliucyd. Ill, 9., ubi Mitylenaeorum legati similia loquuntur. —' A n c e p s o d i u m , sc. transfugarum,. e s s e , quod contrahant tam apud i l l o s , a d quos accédant, quam a p u d illos, quos deserant, monet GRONOV. C) P r e t i u m f a c e r e est pretium statuere, çonstituere.

422 L I B E R XXVII. a. U. c. 543. pias adducendas. iisdem deinde castris tendebant, donee ducibus iis ad hostem perventum est. 18 Proximus Carthaginiensium exercitus Hasdvubalis prope urbem Baeculam erat, pro castris equitum stationes habebat. in eas velites antesignanique d ) et qui primi agminis erant, advenientes ex itinere, priusquam castris locum caperent, adeo contemptim impetum fecerunt, ut facile apparerei quid utrique parti animorum esset, in castra trepida fuga compulsi equites sunt, signaque Romana portis prope ipsis illata, atque ilio quidem die, irritatis tantum ad certamen animis, castra Romani posuerunt. nocte Hasdrubal in tumulum copias recipit plano campo in summo patentem: fluvius ab tergo, ante circaque velut ripa praeceps oram eius omnem cinsebat. suberat et altera inferior summissa fastidio e ì O

T

O

/

planities : eam quoque altera crepido hand facilior in adscensum ambibat. in hunc inferiorem campum postero die Hasdrubal, postquam stantem pio castris hostiura aciem vidit, equites Numidas leviumque armorum Baliares et Afros demisit. Scipio circumvectus ordines signaque ostendebat hostem, praedamnata spe aequo dimicandi campo captantem tumulos, loci fiducia, non virtutis armorumque . stare in conspectu. sed altiora moenia habuisse Carthaginem, quae transcendisset miles Romanus, nec tumulos nec arcem, ne mare quidem armis obstitisse suis, ad id fore altitudines quas cepissent hostes, ut per praecipitia et praerupta salientes fugerent. eam quoque se illis fugam clausurum. cohortesque duas, alteram tenere fauces vallis, per quam deferretur amnis, iubet, alteram viam insidere, quae ab urbe per tumuli obliqua in agros ferret, ipse expeditos, qui pridie stationes hostium pepulerant, ad levem armaturam • infimo stantem supercilio 6 ) ducit. per aspreta d) Schei, ad Hygin. p. 1052. docere, a n t e s i g n a n o ! Livio esse piìmara gravis armaturae aciem, animadvertit DRÀ~ KENB. e) Of. sup. X X V , 36. o m n i a f a s t i g i o l e n i snl>v e x a . X X I V , 34. p l e r a q u e s u m m i s s a . f) I. e. spe iajn «lite, quam periculum aequo dimicandi campo fecerit, abiecU. g) Of. Virg. georg. I, 1Ö8. Similiter Graccis òipQVi usurpati«.

L I B E R XXVII.

423

a. C. 209.

primo, nihil aliud quam u ) via impediti, iere. deinde ut sub ictum v e n e r u n t , telorum primo omnis generis vis ingens effusa est in eos ; ipsi contra s a x a , quae locus strata passim, omnia ferme missilia, praebet, ingerere, non milites s o l u m , sed etiam turba calonum immixta armatis. ceterum quanquam adscensus difficilis erat et prope obruebantur telis saxisque, assuetudine tamen succedendi muros et pertinacia animi subierunt primi, qui simul cepere ali quid aequi loci, ubi firmo consistèrent gradu, levem et concursatorem hostem atque i n tervallo tutum, cum procül missilibus pugna eluditur'), instabilem e u n d e m k ) ad cominus conserendas manus, expulerunt l o c o , et cum caede magna in aciem altiori superstantem tumido impegere. inde Scipio, iussis adversus mediam evadere aciem victoribus, ceteras c o pias cum Laelio dividit, atque eum parte dextra tumuli circumire, donec mollioris adscensus viam inveniret, iubet. ipse ab laeva, circuitu haud magno, in transversos hostes incurrit. inde primo turbata acies est, dum ïd circumsonantem undique clamorein flectere c o m u a et obvertere. ordines volunt. hoc tumultu et Laelius subiit; et dum pedem referunt, ne ab tergo vulnerarentur, laxata prima acies locu&que ad evadendum et jnediis 1 ) datus e s t , qui per tam iniquum locum, stantibus integris ordinibus elephantisque ante signa locatis, nunquam evasissent. cum ab emiri parte caedes fieret, S c i p i o , qui laevo cornu in dextrum incucurrerat, inanime in nuda hostium latera pugnabat. et iam ne fugae quidem patebat l o c u s : nam et stationes utrinque R o manae dextra laevaque insederant v i a s , et portam c a Rtrortim ducis principimi que fuga clauserat, addita t r e pidatione elephantorum, quos territos aeque atque h o etes timebant. caesa igitur ad octo millia hominum. Ilasdrubal iam antequam dimicaret, pecunia r a p t a n ) i 9 elephantisque praemissis, quam plurimos poterai de h) Cf. sup. X X I I I , 3. not. g. i) Cf. sup. X X I I , 18. E a — facile elusit. k) Vid. sup. X X I V , 22. not. q. 1) Mediae Romanoi'um aciei. D O E R , m) I. e. correp'ta, sublata; lafl e. pollicebaturj v i r u m , inonet G R O N O Y

L I B E R XXVIIL

519 a. C. 205. 8ortem°), concedente collega, quia sacrorum cura pontificem maximum in Italia retinebat, Bruttii Crasso, tum praetoriae provinciae in sortèm coniectae. urbana Cn, Servilio obtigit, Ariminum (ita Galliam appellabant) Sp. Lucretio, Sicilia L . Aemilio, Cn. Octavio Sardinia. Senatus in Capitolio habitus, ibi referente P. Sci-39 pione senatus consultum factum est, ut quos ludos inter seditionem militarem in Hispania vovisset, ex ea pecunia quam ipse in aerarium detulisset faceret. tum Saguntinorum legatos in senatum introduxit. ex eis maxifrius natu "etsi nihil ultra malorum est, patres con6cripti, quam quod passi sumus, ut ad ultimum fidem vobis praestaremus, tamen ea vestra merita imperatorumque vestrorum erga nos fuerunt, ut nos cladium nostrarum non paeniteat. bellum propter nos suscepi»tis ; susceptum quartumdecimum annum tam pertinaciter geritis, ut saepe ad ultimum discrimen et ipsi veneritis et populum CaTthaginiensem adduxeritis. cum in Italia tam atrox bellum et Hannibalem hostem haberetis, consulemr) cum exercitu in Hispaniam velut ad colligendas reliquias naufragii nostri misistis. P . et Cn. Cornelii ex quo in provinciam venerunt, nullo tempore destiterunt, quae nobis secunda quaeque adversa hostibus nostris essent, facere. iam omnium primum oppidum nobis restituerunt i) ; per omnem Hispaniam cives nostros venundatos, dimissis qui conquirerent, ex Servitute in Jifrertatem restituerunt. cum iam prope esset ut optabilem ex miserrima fortunam haberemus, P. et Cn. Cornelii imperatores vestri luctuosius nobis [quoque] quam vobis perierunt. tum vero ad hoc retracti ex distantibus locis in. sedem antiquam videbamur, ut iterum periremus et alterum excidium patriae videremus ; nec ad perniciem no s tra rp Carthaginiensi utique aut duce aut exercitu opus esse®): ab Turdulis nos veterrimis hostio) Of. sup. X X V I , 29. not. a. p) Intelligeiidum esse P. Comelium Scipionem, Ti. Sempronii Longi collegam (cf. sup. XXI,

42.

17.

32.),

m o n e n t CREV. et D R A E E S B .

s) lntell. ex superioribus v i d e b a t ur.

') Lacedaemonium Carthagini quam me patriae meae sinerem natum esse; cresceretque mihi ex eo ipso fiducia, quod possit in hominis unius virtute tantum momenti esse, at etiam Athenienses audiendi sunt, temere in Siciliani omisso domi bello transaressL cur er^o, o o * quoniam Graecas fabulas enarrare vacat, non Agathoclem potius Syracusanum regem, cum diu Sicilia P u nico bello ureretur, transgressum in hanc eandem Africani avertisse eo bellum, unde venerat, refers ? sed44 q u i d , ultro metum inferre hosti et ab se remoto periculo alium in discrimen adducere quale s i t , veteribus externisque exemplis admonere opus e s t ? maius praesentiusve ullum exemplum esse quam Hannibal potest ') ? multum interest, alienos populpre fines an tuos uri exscindi videas. plus animi est inferenti periculum quam propulsanti, ad hoc maior ignotarum rerum est terror: bona malaque hostium ex propinquo ingressus fines adspicias. non speraverat Hannibal fore ut tot in Italia populi ad se deficerent, quot defecerunt post Cannensem cladem : quanto minus quicquam in Africa Carthaginiensibus firmum ac stabile sit, infidis sociis, gravibus ac superbis dominis? ad hoc nos etiam deserti ab sociis 9) q u i n q u a g i n t a Perizonius : libri X L v«l X X X . 1) m a i n s — p o t e s t omittunt plcrique. w ) I. c. minus feliciter rem gesserit; hinc B e l l i o f f e n s i o n e m apud Cic. p. lege Manil. 9. pro belli calamitate dici, ani— madvertit DOER, X) I. e. qua ratione, cur. Cf. sup. III, 39. N e q u e se v i d e r e , q u i sibi m i n u s — liceat. y ) Cf. *up. 42. not g.

z

530 a. U. c. 545.

LIBER

XXVIII.

viribus nostris, milite Romano stetimus: Carthaginiensi nihil civilis roboris est; mercede paratos milites habent, Afros Numidasque, levissima iidei mutandae 1 ) ingenia, hie modo nihil morae sit : una et traiecisse me audietis, et ardere bello Africani, et molientem hinc ") Hannibalem, et obsideri Carthaginem. laetiores et frequentiores ex Africa exspectate nuncios quam ex Hispania accipiebatis. has mihi spes subiicit fortuna populi Romani, dii foederis ab hoste violati testes, Syphax et Masinissa reges; quorum ego fidei ita innitar ut bene tutus a perfidia sim. multa quae nunc ex intervallo non apparent, bellum aperiet. et id est viri et ducis, non deesse fortunae praebenti se, et ob'lata casu flectere ad consilium, habebo 0 - Fabi parem 1 ), quem das, Hannibalem ; sed ilium potius ego traljam quam ille me retineat. in sua terra cogam pugnare e u m , et Carthago praemium v i ctoriae erit quam 0 ) semiruta Bruttiorum castella, ne quid interim, dum traiicio, dum expono exercitum in Africa, dum castra ad Carthaginem promoveo, res publica hie detrimenti capiat, quod tu Q. Fabi, cum victor tota Italia volitaret Hannibal, potuisti praestare, hoc vide ne contumeliosum sit concusso iam et pene fvacto Hannibale negare posse P . Licinium consulein virum fortissimum praestare ; qui ne a sacris absit pontifex maximus, ideo in sortem tam longinquae provinciae non v e n i t d ) . si hercule nihilo maturius hoG, quo ego censeo, modo perficeretur bellum, tamen ad dignitatem populi Romani famamque apud reges gentesque externas pertinebat e ) non ad defendendam modo Itaiiam sed ad inferenda etiam Alricae arma videri nobis animum esse; nec hoc credi Volgari que, quod Hannibal ausus sit, n e z) I. e. ad fidem mutandam vel in mutanda fide, a) I. e. liinc se amolientem et discessum agitantem. Sic alibi n a v e s m o l i e n t e s a t e r r a , b) I. e. adversarium. Cf. sup. 2. not. ad verba v e l u t c u i n p a r i b u s , c) M a g i s vel p o t i u s passim aule q u a m a Livio oniitti, ad X X X I V , 49, 10. docet DRAKF.JTB. Cf. sup. X X I I I , 43. not. d. d) Extra sortem e n i m S c i ptonem oblinere Siciliani, linde iam in Africani traiiciendi potest at em sibi fieri cupit, concesserat Licini«s. Cf. sup. 38. e) Cf* sup. X X V I , 31. a d r e m p u b i i c a m p e r t i a e t .

L I B E R XXVIIV

531 a. C. 205.

minem ducerti Romanorum audere, et priore Punico bello, turn cum de Sicilia certaretur, toties Africani ab nostris exercitibusque et classibus oppugnatane, nunc cum de Italia certetur, Africani pacatam esse, requiescat aliquanto vexata tam diu Italia ; uratur evasteturque in vicem Africa, castra Romana potius Carthaginis portis immineant, quam nos iterum valium hostium ex moenibus nostris videamus. Africa sit reliqui belli sedes; illuc terror fugaque, populatio agrorum, defectio sociorum , ceterac belli clades, quae ili nos per quattuordecim annos ingruerunt, vertantur. «[uae ad rem publicam pertinent, et bellum quod instai, et provincias de quibus agitur, dixisse satis est. illa longa oratio nec ad vos pertinens sit, si quemadmodum Q. Fabius meas res gestas in Hispania elevavit, sic ego contra gloriam eius eludere e ) et meam verbis estollere velim. neutrum faciam, palres conscripti ; et si ulla alia r e , modestia certe h ) et temperando linguae adolescens senem vicero. ita et vixi et res gessi, ut tacitus ea opinione, quam vestra sponte conceptam animis haberelis, facile contentus essem. " Minus aequis animis auditus est Scipio, quia vulga-45 tum erat, si apud senatum non obtinuisset ut provincia Africa sibi decerneretur , ad populum extemplo laturum. itaque 0- Fulvius, qui consul quater et censor fuerat, postulavit a consule ut palam in senatu diceret, permitteretne patribus ut de provinciis decemerent, staturusque eo esset •) quod censuissent, an ad populum laturus. cum Scipio respondisset se quod e re publica esset facturum, tum Fulvius "non ego ignarus quid responsurus facturusvé esses quaesivi, quippe cum prae te feras tentare te magis quam consulere senatum, et ni provinciam tibi quam volùeris extemplo decernamus, paràtam rogatiof ) I. e. vicissim. g) Cf. sup. X X V I , 19. H i s mirti c u i i s n u i i q i i a m ab i p s o e l u s a f i d e s e s t . h) Hoc dicit S c i pio : ex alììs omnibus rebus, quibus forsitan adolescens senem •¡cerini, illud certissìmum est, modestia me eum superasse. C e r t e igitur est p r o f e c t o , b a u d d u b i e . i) Cf. sup. X X V I I , 6. u t e o , q u o d p a t r e s c e n s u i s s e n t , s t a r e t u r .

Z 2

532 a. U. c. 547.

L I B E R XXVIII.

nem'habeas, itaque a vobis, tribuni plebìs, postulo" inquit "ut sententiam mihi ideo non dicenti, quod , etsi in meam sententiam discedatur , non sit ratum habiturus l ) consul, auxilio sitis." inde altercatio orta, cum consul negaret aequum esse tribunos intercedere quo minus suo quisque loco rogatus sententiam diceret. tribuni ita decreverunt "si consul senatui de provinciis permittit '), stari eo quod senatus censuerit placet, nec de ea re ferri ad populum patiemur : si non permittit, qui de ea re sententiam recusabit dicere, auxilio erimus." consul diem ad coÜQquendum cum collega petiit. postero die permissum senatui est. provinciae ita decretae, alteri consuli Sicilia et triginta rostratae naves, quas C. Servilius superiore anno habuisset; permissumque ut in Africam, si id e re publica esse censeret, traiiceret ; alteri Bruttii et bellum cum Hannibale, cum eo exercitu quem L. Veturius aut Q. Caecilius •"). hi et sortirentur inter se compararentve , uter in Bruttiis duabus legionibus, quas consul reliquisset, rem gereret ; imperiumque in annum prorogaretur, cui ea provincia evenisset. et ceteris praeter coiisules praetoresque , qui exercitibus provinciisque praefuturi erant, prorogata imperia. Q. Caecilio sorti evenit ut cum consule in Bruttiis adversus Hannibalem bellum gereret. Ludi deinde Scipionis magna frequentia et favore spectantium celebrati, legati Delphos ad donum ex praeda Hasdrubalis portandum missi, M. Pomponius Matho et Q. Catius, tulerunt coronam auream ducentum pondo, et simulacra spoliorum ex mille pondo argenti facta. Scipio cum ut delectum haberet neque impetrasset neque magnopere tetendisset, ut voluntarios ducere sibi milite« liceret tenuit, et quia impensae negaverat rei puk) Ncmpe ìd, in tjnorl discessum ciit. 1) P e r m i t t e r e d e a l i q u a r e (nimirum statuere , statuendi potestatem) idem est, atque Kheram alicuius rei potestatem facere. m) Repete h a b u i s s e t . n) Cf. sup. X X I V , 10. not. o. o) Aut s o r t i dictum est pro s o r t e , ut i g n i pro i g n e , a m n i pi-o a m n e et simili» (et. Drakenk. ad h. 1.), aut s o r t i e v e n i r e est p r o a o r t e e v e n i r e , ita evenite, ut earn sortem habeas. Cf. Virg. georg. IV, 165. Sii. Ital. VII, 368. c e c i d i t c u s t o d i a s o r t i .

JLIBER XXVIII.

533

8. C. 205.

blicae futuram classem, ut quae ab sociis darentur ad novas fabricandas naves acciperetr). Etruriae prirtium populi, pro suis quisque facultatibus, consulem adiutujos polliciti, Caerites frumentum sociis navalibus commeatumque omnis generis, Populonienses ferrum, Tarquinienses lintea in vela, Volaterrani interamenta 3 i) navium et frumentum, Arretini triginta 4 ) millia scutorum, galeas totidem , pila, gaesa r ) , hastas longas , millium quinquaginta suinmam pari cuiusque generis numero expleturos, secures , rutra •) , falces , alveolos, molas, quantum in quadraginta longas naves opus esset, tritici centum et viginti millia modium, et in viaticum decurionifeus remigibusque collaturos ') ; Perusini, Clusini, Rusellani abietem in fabricandas naves et frumenti magnum numerum. abiete ex publicis silvis est usus. Umbriae populi, et praeter hos Nursini et Reatini et Amiternini Sabinusque ager omnis milites polliciti. Marsi Peligni Marrucinique multi voluntarii nomina in classejn dederunt. Camertes cum aequo foedere cumRomanis essent"), cohortem armatam sexcentorum hominum misernnt. triginta navium carinae, viginti quinqueremes, decern quadriremes, cum essent positae T ), ipse ita institit operi, ut die quadragesimo quinto quam ex silvis detracta materia erat, naves instructae armataeque in equam deductae sint. profectus in Siciliam est triginta46 8) i n c e ra m e n t a nonnulli. 4) t r i g i n t a ] t r i a plcrique. p) Repete t e n n i t , i. e. obtinuit. q) I n t e r a m e n t a aut To jitnuhaxov vicos, aut stuppam et quicqtiid navium rimis i n ferciatur, aut ligna interpretantur, quae a carinis utrinque ascendenza efficiant navium costas. 111 c e r a m e n t a piceni et c e r a m esse, qua incerentur et oblinantur naves, monet GROXOV. r) Cf. sup. X X V I , 6. not. d. s) R u t r a , instrumenta ferrea ad terrain s. arenam evuendum; a l v e o l o s , vasa lignea ad aquam et alias res asservamlas. DOEII. t) Quid collaturos? qiiaerit GLÀH. Responde: talia ? quae decurionibus reniigibus— que usui essent; quae qnidem, quoniam varai generis sunt, uno aliquo nomine significali nequeunt. — D e c u r i o n e s praefe • ctos remigum intelligendos esse, monet D e i , u) E t propter «equitatem foederis nihil deberent, ut censet SICON. Sed c e terorum quoque populoruni voÌùntariam fuisse collalionem, » monet D u x . v ) Cf. sup. 8. not. 2.

534 L I B E R XXVm. a. U. c. 547. navibus longi«, voluntariorum sëptem ferme millibus in naves impositis. et P . Liciniug in Bruttios ad duo» exercitus consulares venit. ex eis earn sibi sumpsit quem L . Yeturius consul habuerat ; Metello u t , quibus praefuìsset legionibus, iis praeesset 5 ), facilius cum assnetis imperio rem gesturum ratus, permisit. et praetores d i v e r s i " ) in provincias profecti. et quia pecunia ad bellum deerat, agri Campani regionem a fossa Graeca ad mare versam vendere quaestores iussi, i n dicio x ) quoque permisso, qui ager civis Campani fuiss e t , xlt is publicus populi Romani esset, indici praemium constitutum, quantae pecuniae ager indicatus esset, pars decima, et Cn. Servilio praetori urbis ne-! gotium datum ut Campani c i v e s , ubi cuique ex senatus consulto liceret habitare] ibi habitarent, animad verteretque in eos qui alibi habitarent. Eadem aestate Mago Hamilcaris filius ex minore Baliarium insula, ubi hibernarat, iuventute lecta in classem imposita, in Italiam triginta ferme rostratis na-» vibus et multis onerariis duodecim millia peditum, duo ferme equitum traiecit ; Genuamque, nullis praesidiis maritimam oram tutantibus, repentino adventu cepitè inde ad oram Ligurum Alpinorum, si quos ibi motus facere posset, classem appulit., Ingauni (Ligurum ea gens est) bellum ea tempestate gerebant cum Epanteriis montanis. igitur P o e n u s , Savone oppido Alpino praeda deposita et decern longis navibus in statione ad praesidium relictis, ceteris Carthaginem missis ad tuendem maritimam oram, quia fama erat Scipionein traiecturum esse, ipse societate cum Ingaunis, quorum gratiam malebat, composita montanos instituit oppugnare, et crescebat exercitus in dies, ad famam nominis eius Gallis undique conflnentibus. ea r e s 6 ) litteris cognita 5) l e g i o n i t u s i i s p T x e e s s c t omittunt TP. 6 ) r e » addidit Rheiiaiius. w ) Cf. sup. X X I I , 5 6 . n o t . h. x ) I n d i c i u m dicitur p e r m i s i u m , quo nia m qui excitabant ad indicium, simul etiam indi— cii praemium proponere debebant. Ita p a r t e m i n d i c i i a c c i p e r e apud Cic. legitur.

L I B E R XXYIII.

535 a. C. 205. Sp. Lucretii, ne frustra Hasdrubale cum exercitu deleto biennio ante forent laetati, si par alitid inde bellum, duce tantum mutato, oreretur, curam ingentein accendit patribus. itaque et M. Livium proconsulem ex Etruria volonum exercitum admovere Ariminum iusser u n t , et Cn. Servilio praetori negotium datum u t , si e re publica censeret esse, urbanas legiones, imperio cui videretur dato, ex urbe duci iuberet. M. Valerius Laevinus Arretium eas legiones duxit. Eisdem diebus naves onerarias Poenorum ad octoginta circa Sardiniam ab Cn. Octavio, qui provinciae praeerat , captas Coelius >') frumento misso ad Hannibalem commeatuque onustas, Valerius 1 ) praedam E t r u scam Ligurumque montanorum captivos Carthaginen» perportantes tradii, in Bruttiis nihil ferme anno eo memorabile gestum. pestilentia incesserat pari clade in Romanos Poenosque, nisi quod Punicum exercitum super inorbum etiam fames affecit. propter Iunonis L a ciniae templum aestatem Hannibal egit ; ibique aram condidit dedicavitque cum ingenti rerum ab se gestarum titillo, Punicis Graecisque litteris insculpto. y) De Coelio rid. sup. ad X X I , 38. z) Cf. sup. XXV, 39. not. o

LIBER

XXIX.

E P I T O M E . E X Sicilia C . Laelius in Africani a Scipione missus ingentem praedam ì-eportavit, et mandata Masinissae Scipioni exposuit, conquerentis quod nondtun exercitum in Africani traiecisset. bellum in Hispania fin itimi victore Ilo— m a n o , quod Indibilis excitaverat ; ipse in acie occisus, Man— donius exposcentibus Romanis a suis ileditus est. Magoni, qui in Gallia et Liguribus e r a t , ex Africa et militum ampia manna m i s s a , et pecuniae quibus auxilia conduceret, praeceptumque ut se ITannibali iungeret. Scipio a Syracusis in Bruttios traie— cit, et Locros pulso Punico praesidio fugatoque Hannilinle r e cepit. pax cum Philippo facta est. Idaea mater deportala est Romani a Pessinunte oppido Fbrygiae, carmine in libris S i b y l -

536

LIBER XXIX.

jiiiis i n v e n t o , p e l l i Italia alienigenam bostero p o s s e , 81 m a t e r Idaea deportata R o m a i n esset. tradita autera est Romanis p e r A t t a l u m regem Asiae. lapis erat q n e n i m a t r e m d e u m incolae dicebaiit. e x c e p i t P . Scipio Nasica On. iìlius, eius qui in Hi— spania perierat, v i r o p t i m u s a senatu iudicatus, adolescens non— tinnì q u a e s t o r i u s , q u o n i a m ita r e s p o n s u m i u b e b a t , u t numeii i d ab o p t i m o viro reciperetur c o n s e c r a r e t u r q u e . L o c r e n s e s l e gatos R o m a n i m i s e r o n t , qui d e impotentia Q. P l e m i n i i legati q u e r e r e n t u r , q u o d p e c u n i a m P r o s e r p i n a e abstulerat et liberos e o r u i n ac coniuges stupra verat. Pleminius i n catenis R o m a m p e r d i i c t u s , in carcere m o r t u u s est. c u m falsus r u m o r d e P . S c i p i o n e p r o c o n s u l e , q u i in Sicilia erat, i n u r b e m perlatus es— s e t , t a n q u a m is l u x u r i a r e t u r , missis o b h o c legatis a senatu, q u i e x p l o r a r e n t an ea v e r a e s s e n t , p u r g a t u s infamia Scipio i n A f r i c a i n traiecit senatu9 p e r m i s s u . S y p h a x accepta i n niatri— m o n i u m fìlia H a s d r u b a l i s G i s g o n i s , amicitiae q u a m c u m Sci— ione ipse iunxerat r e n u n c i a v i t . Masinissa r e x M a s s y l i o r u m , u m p r o Carlhaginiensibus in Hispania m i l i t â t , amisso p a t r e G a l a d e regno exciderat. q u o p e r b e l l u m saepe r e p e r i t o , a l i q u o t praeliis a S y p b a c e rege N u m i d a r u m victus in t o t u m p r i v à t u s est ; et c u m d u c e n t i s equiribus exsul Scipioni se iunxit, et c u m eo p r i m o statim bello H a n n o n e m Hamilcai-is filium c u m a m p i a marni intereieit. Scipio a d v e n t u H a s d r u b a l i s et S y p h a c i s , qui p r o p e c u m centum millibus a r m a t o r a m v é n é r a n t , a b o b s i d i o n e Uticae depulsus hiberna c o m m u n i v i t . Semproniut c o n s u l in agro Crotoniensi p r o s p e r e a d v e r s u s H a n n i b a l e m p u g n a v i t . l u s t r u m a censoribus conditimi est : censa sunt c i v i u m capita ducenta q u a t t u o r d e c i m millia. i n t e r censores, M . L i v i u m e t Claudium N e r o n e m , notabilis discordia fuit, n a m et Claudius L i v i o collegae equuni a d e m i t , q u o d a p o p u l o d a m n a t u s actus— q u e in exsìlium f u e r a t , et L i v i u s C l a u d i o . q u o d f a l s u m in se t e s t i m o n i u m dixisset et q u o d n o n b o n a fide secum in g r a t i a m redisset. i d e m o m n e s tribus extra u n a m aerarias r e l i q u i t , q u o d et innofcentem se d a m n a s s e n t et p o s t e a c o n s u l e m c e n s o r e m t j u e fecissent.

5

a . U . c. 547.

Scipio postquam in Siciliam v e n i t , voluntarios milites ordinavit centuriavitque. ex iis trecentos iuvenes, florentes aetate et virium robore, inermes circa se habebat, ignorantes quem ad usum neque centuriati neque armati servarentur. tum ex totius Siciliae iuniorum numero principes genere et fortuna trecentos équités, qui secum in Africain traiicerent, legit; diemque iis, qua equis armisque instructi atque ornati adessent, edixit. gravis ea militia, procul domo, terra marique mul-

LIBER XXIX.

537 a. C. 205. tos labores, magna pericula allatura videbatur; ñeque ipsos modo, sed parentes cognatosque eorum ea cura angebat. ubi dies quae dicta erat advenit, arma equosque ostenderunt. tum Scipio renuncian sibi dixit quosdam equites Siculorum tanquam gravera et duram horrere eam militiam. si qui ita animati essent, malle eos sibi iam tum fateri quam postmodo querentes segnes atque inútiles milites rei publicae esse, expromerent quid sentirent ; cum bona venia se auditurum. ubi ex his unus ausus est dicere se prorsus, si sibi utrum velit liberum esset, nolle militare, tum Scipio ei "quoniam igitur, adolescens, quid sentires non dissimulasti, vicarium tibi expediam, cui tu arma equumque et cetera instrumenta militile tradas, et tecum hinc extemplo tlomum ducas, exerceas, docendum cures equo armisque")." laeto condicionem accipienti unum ex trecentis, quos inermes habebat, tradii, ubi hoc modo exauctoratum equitem cum gratia imperatoris ceteri viderunt, se quisque excusare et vicarium accipere. ita trecentis S i cuJis Romani equites substituti sine publica impensa, docendoram atque exercendorum curam Siculi habuerunt, quia edictum imperatoris erat ipsum militaturum qui ita non fecisset. egregiam hanc alam equitum evasisse ferunt, multisque praeliis rem publicam adiuvisse. Legiones inde cum inspiceret, plurimorum stipendiorum ex iis milites delegit, maxime qui sub duce Marcello militaverant; quos cum optima disciplina institutos credebat, tum etiam ab longa Syracusarum obsidione peritissimos esse urbium oppugnandarum : nihil enim parvum, sed Carthaginis iam excidia agitabat animo, inde exercitum per oppida disperdi ; frumentum Siculorum civitatibus imperai, ex Italia advecto parcit; veteres naves reficit, et cum iis C. Laelium in Africam praedatum mittit; novas Panormi subducit, quia ex viridi materia raptim factae erant, ut in sicco hibernarent. Praeparatis omnibus ad bellum, Syracusas nondum ti) E q u o a r m i s q u e d o c e r e |sc. xitì] eodem modo dici, •tque f i d i b u s d o c e r e [ i c . canere], Cic. ad fam. I X , '¿2.,

fidibus d i s c e r e , Cic de seqect.

8 . ,

monet

GRONOV.

538 L I B E R XXDCa. U. c. 547. ex magnis belli motibus satis tranquillas venit. Graeci res a quibusdam Italici generis, eadem vi qua per bellum ceperant retinentibus, concessas sibi ab senatu repetebant. omnium primum ratus tueri publicam fidem, partim edicto partim iudiciis etiam in pertinaces ad obtinend a m 1 ) iniuriam redditis suas res Syracusanis restituit. non ipsis tantum ea res, sed omnibus Siciliae populis grata fuit, eoque enixius ad bellum adiuverunt. Eadem aestate in Hispania coortum ingens bellum, conciente Ilergete Indibili, nulla alia de causa quam per admirationem Scipionis contemptu imperatorum aliorum orto, eum superesse unum ducem Ronianis, ceteris ab Hannibale interfectis, rebatur. e o c ) nec in Hispania caesis Scipionibus alium quem mitterent habuisse ; et postquam in Italia gravius bellum urgeret, adversus Hannibalem eum arcessitum. praeterquam quod nomina" 1 ) tantum ducum in Hispania Romani haberent, exercitum quoque inde veterem deductum. trepida omnia ut inconditam turbam tironum esse, nunquam talem occasionem liberandae Hispaniae fore, servitum ad earn diem aut Carthaginiensibus aut Romanis; nec in vicem his aut i l lis, sed interdum utrisque simul. pulsos ab Romanis Carthaginienses : ab Hispanis , si consentirent, pelli Romanos posse, ut ab omni externo imperio soluta in perpetuum Hispania in patrios rediret mores ritusque. haec aliaque dicendo non populäres modo sed Ausetanos quoque, vicinam gentem, concitai, et alios iinitimos sibi atque illis populos. itaque intra paucos dies triginta millia peditum, quattuor ferme equitum in Sedetanum agrum, 2 quo edictum erat, convenerunt. Romani quoque imperatores, L . Lentulus et L . Manlius Acidinus, ne glisceret b) I. e. ad obtinenda s. retinenda ea, quae per iniuriam sibi arrogaveiant. Taciti locum hist. II, 84. V e s p a s i a n o i n t e » i n i t i a i m p e r i i ad o b t i n e n d a s i n i q u i t a t e s h a t t d p e r i n d e o b 8 t i n a n te, affert DIK. C) EO — a l i u m est a l i u m , q u a m e u m , iutell. Scipionem. d) Cf. sup. III, 65. n o m i n a [tribiinorum] t a n t u m se b i e n n i o h a b u i s s e . V , 18. u n i b r a n i n o m e n c j u e P. L i c i n i i r e l i c t u m v i d e t i s . Suet. Caes. 77. n i h i l e s s e r e m p u b l i c a m ; a p p e l l a t i on e m

m o d o , ac t i n e c o r p o r e s p e c i e m .

L I B E R XXIX.

539

a. C. 205.

prima ' ) negligendo bellum, iunctis et ipsi exercitibus, per agrum Ausetanum, hostico tanquam pacato clementer ductis militibus, ad sedem hostium pervenere. trium millium spatio procul a castris eorum posuerunt castra, primo per legatos nequicquam tentatum ut discederetur ab armis. dein cum in pabulatores Romanos impetus repente ab equitibus Hispanis factus esset, summisso ab statione Romana equitatu praelium equestre fuit, haud sanê memorando in partem ullam eventu. sole oriente postero die armati instructique omnes mille ferme passus procul a castris Romanis aciem Estendere, medii Ausetani erant; cornua dextrum llergetes, laevum ignobile» tenebant Hispani populi. inter cornua et mediam aciem intervalla patentia satis late fecerant, qua equitatum, ubi tempus esset, emitterent. et Romani more suo exercitum cum instruxissent, id modo hostium imitati sunt, ut inter legiones et ipsi patentes equiti relinquerent vias. ceterum Lentulus ei parti usum equitis fore ratus, quae prior in dehiscentem intervallis hostium aciem équités emisisset, Ser. Cornelio triburfo militum iinperat, équités per partentes in hostium acie vias permittere equos e ) iubeat. ipse coepta parum prospere pedestri pugna, tantum moratus dum cedenti duodecimae legioni, quae in laevo cornu adversus llergetes locata 2 ) erat, tertiain decimam legionem ex subsidiis in primam aciem firmamentum ducit,. postquam aequata ibi pugna est, ad L . Manliuin inter prima signa hortantem ac subsidia quibus res post ulab a t locis inducentem venit; indicai tuta ab laevo cornu ') esse : iam missum ab se Cornelium Servium, procella equestri hostes circumfusurum. vix haec dieta dederat, cum Romani équités in medios invecti hostes simul pedestres acies turbarunt, simul equitibus Hispanorum viam immittendi equos clauserunt. itaque omissa i) p r i m i Bhenanm: codiccs primo. a) locata] TOg» Ï", prona picriquc. e) Eodem sîgnificatu sup. IX, 22. dici: ita p e r m i s i t equtim, inf. X X X , 11. Primo b a r b a r i segnius permittere e q u o s , monet G R O M O V . f) I. e. a partibus laevi cornu, quod attineat ad laevuin coiuu-

•540 a. U. c. 547.

ÜBER

XXIX.

pugna equestri ad pedestrem Hìspani descenderunt. Romani imperatores ut turbatos hostium ordines et trepidationem pavoremque et fluctuantia viderunt signa, hortantur orant milites ut perculsos invadant 3 ) neu restituì aciem patiantur. non sustinuissent tam infestum impetnm barbari, ni regulus ipse Indibilis cum equitifcus ad pedes degressis ante prima signa peditum se cbiecisset. ibi aliquandiu atrox pugna stetit. tandem postquam ii qui circa regem seminecem restantem, deinde pilo "terrae aiììxum pugnabant, obruti telis occubuerunt, t u m fuga passim coepta plures caesi, quia equos conscendendi equitibus spatium non f u e r a t , et quia per«culsis acriter institerunt Romani, nec ante abscessum •est quam castris quoque exuemnt hostem. decem tria inillia Hispanorum caesa eo die, octingenti ferme capti. Romanorum sociorumque paullo amplius ducenti , m a xime in laevo cornu, ceciderunt. pulsi castris Hispani, «ut qui ex praelio effugerant, sparsi primo per agros, 3 deinde in suas quisque civitates redierunt. tum a Man"donio evocati in concilkim conquestique ibi clades suas, •increpitis auctoribus belli, legatos mittendos ad arma tra-denda deditionemque faciendam censuere. quibus culpam in auctorem belli Indibilem ceterosque principe«, quorum plerique in acie cecidissent, conferentibus, tradentibusque arma et dedentibus sese, responsum est in deditionem ita accipi e o s , si Mandonium ceterosque belli concitores tradidissent vivos : sin minus, exercitus se in agrum Ilergetuin Ausetanorumque et deinceps aliorum populorum ducturos. haec dieta legatis renunciataque in concilium..^ ibi Mandonius ceterique principes comprehensi et traditi ad supplicium. Hispaniae populis reddita pax ; Stipendium eius anni duplex et frumentum sex mensum 6) imperatum sagaque et to3) i n v a d a n t omittunt FP. g) Quemadmodum a p u m p r o a p i u m , s e d u m pro s e d i t t i " , et contra p r i n c i p i u m pro p r i n c i p u m , supplic i u m pro s u p p l i c u m : ita m e n s u m p r o m e n s i u m passim apud Liviuni occuriere, docet DKAKENB.

LIBER

XXIX.

541 a. C. 205gae 1 ) exercitui, et obsides ab triginta ferme populia accepti. Ita Hispaniae rebellantis tumultu, baud magno motu, intra paucos dies concito et compresso in Alricam omnis terror versus. C. Laelius nocte ad Hipponem Regium cum accessisset, luce prima ad populandum agrum sub signis milites sociosque navales duxit. omnibus pacis modo incuriose agentibus magna clades illata ; nunciique trepidi Carthaginem terrore ingenti complevere , classem Romanam Scipionemque imperatorem (et fama fuerat iam in Siciliam transgressum) advenisse. nec quot naves vidissent, nec quanta manus agros popularetur, satis gnari omnia in maius metu augente accipiebant. itaque primo terror pavorque, dein maestitia animos incessit. tantum fortunam mutasse'), ut qui modo ipsi exercitum ante moenia Romana, habuissent victores, stratisque tot hostium exercitibus omnes Italiae populos aut vi aut voluntate in deditionem accepissent, ii verso Marte.Africae populationes et obsi-» dionem Carthaginis visuri forent, nequaquam pari ad patienda ea robore ac Romani fuissent. illis Romanam plebem, illis Latium iuventutem praebuisse maiorem semper frequentioremque pro tot caesis exercitibus subolescentem. suam plebem imbellem in urbe, imbellem in agris esse, mercede parari auxilia ex Afris, gente ad omnem auram spei mobili atque infida, iam reges, Syphacem post colloquium cum Scipione alienatum, Slasinissam aperta defectione infestissimum hostem. nihil usquam spei, nihil auxilii esse, nec Magonem ex Gallia movere tumultu s quicquam, nec coniungere sese Hannibali; et Hannibalem ipsum iam et fama senescere et viribus, in liaec deflenda prolapsos ab re- 4 centi nuncio animos rursus k ) terror instans revocavit h) T o g a r t i m quoque usum militiliiis fuissß, intellieìtui e pluribus L i vii locis. Cf. sup. X X I I , 54. inf. X L I V , 16. T o gas milites in hibernis et otio castrorum gestasse, censet C R E V . i) M u t a r e pro mutare se, mutali, frequenter a Livio dici, sup. ad I H , 10. u t n i h i l o d o r m u t a r e t , docet DRAKESB. k ) R u r s u s ad r e v o c a r e referendum esse, facile patet. Similiter r e t r o r e d i r e , r u r s u s r e v e r t i , et alia huius modi a

542 L I B E R XXIX. a. U. c. 547. ad consultandum quonam modo obviam praesentibus periculis iretur. delectus raptim in urbe agrisque hab e n placet, mittere ad conducenda Afrorum auxilia, munire urbem, frumentum convehere, tela arma parare, instruere naves ac mittere ad Hipponem adversus Romanam classem. iam haec agentibus nuncius tandem venit L a e l i u m , non Scipionem, copiasque quantae ad incursiones agrorum satis sint, transvectas, summae belli molem adhuc in Sicilia esse, ita respiratum, mittique ad Syphacem legationes aliosque reguíos firmandae societatis causa coeptae. ad Philippum quoque missi qui ducenta argenti talenta pollicerentur, ut in Siciliam aut in Italiam traiiceret. missi et ad duos imperatores in Italiam, ut omni terrore Scipionem retinerent ; ad Magonem non legati modo , sed viginti quinqué naves longae, sex millia peditum, octingenti equites, Septem elephanti, ad hoc magua pecunia ad conducenda auxilia , quibus fretus propius urbem Romanam exercitum admoveret coniungeretque se Hannibali. haec Carthagine parabant agitabantque. ad Laelium praedas ingentes ex agro inermi ac nudo praesidiis agentem Masinissa, fama Romanae classis excitus , cum equitibus paucis v e nit. is segniter rem agi ab Scipione questus, quod tum non iam exercitum in Afj-icam traiecisset, perculsis Carthaginiensibus , Syphace impedito finitimis bellis , quem incertum haerere 4 ') ; si spatium ad sua ut velit componenda detur, nihil since/a fide cum Romanis acturum. hortaretur ac stimularet Scipionem ne cessaret. s e , quanquam regno pulsus esset, cum haud contemneridis copiis affuturum peditum equitumque. nec ipsi Laelio morandum in Africa esse: classem credere profectam a Carthagine, cum qua absente Scipione non satis tutum esse 5 contraili certamen, ab hoc sermone dimisso Masinissa, Laelius postero die naves praeda onustas ab Hippone solvit, revectusque in Siciliam mandata Masinissae Scipioni exposuit. 4 ) h a e r e r e G b : códices h a b e r e . L i v i o freqiientantur. 1) H a e r e r e clicitur is, qui non satij SCÌt, quid con siili cajiint, qui cunctatur et fluctuat.

LIBER

XXIX

543 a. C. 205. Eisdem ferme diebus naves quae ab Cartilagine ad Magonem missae erant, inter Albingaunos Liguros C e nuamque accesserunt"'). in iis locis tura forte Mago t e n e bat classem ; qui legatorum auditis verbis iubentium e x ercitus quam maximos comparare, extemplo Gallorum et Ligurum (namque utriusque gentis ingens ibi muttitudo erat) concilium habuit. et missum se ad eos vindicandos in libertatem ait, et ut ipsi cernant, mitti sibi ab domo praesidia. sed quantis v i r i b u s , quanto exercitu id bellum geratur, in eorum potestate esse, duos exercitus R o m a nos , unum in Gallia, alterum in Etruria esse, satis scire S p . Lucretium se cum M. Livio iuncturum. multa millia ipsis etiam armanda e s s e , ut duobus ducibus, duobus exercitibus Romanis resistatur. Galli summam ad id suam voluntatem esse dicere : sed cum una castra Romana i n tra fines, altera in finitima terra Etruria prope in c o n spectu h a b e a n t , si palam fiat auxiliis adiutum ab sese P o e n u m , extemplo infestos utrinque exercitus in agrum suum incuvsuros. ea ab Gallis desideraret, quibus occulte adiuvari posset. L i g u r i b u s , quod procul agro urbibusque eorum castra Romana s i n t , libera Consilia esse, illos armare iuventutem et capessere pro parte bellum aequum esse. Ligures haud abnuere ; tempus modo duorum m e n s u m n ) petere ad delectus habendos. i n t e rim Mago milites, Gallis dimissis, clam per agros e o rum mercede conducere, commeatus quoque omnis g e neris occulte ad eum a Gallis populis mittebantur. M. Livius exercitum volonum e x Etruria in Galliam traducit, iunctusque L u c r e t i o , si se Mago e x Liguribus propius urbem moveat, obviam ire parat, si Poenus sub angulo Alpium quietus se contineat, et ipse in eadem regione circa Ariminum Italiae praesidio futurus. Post reditum ex Africa C. Laelii et Scipione stimu- g lato Masinissae adhortationibus, et militibus , ptaedam ex hostium terra cernentibus tota classe efFei-ri, accen- _ sis ad traiiciendum quam p r i m u m , intervenit maiori m) Savonem naves ab Carthagine inisàas accessisse, ubi M a go d e c e r n * aves 111 statione reliquisse sup. X X V I I I , 46. traditur, censet DRAKHSB.

n ) Cf. sup. 3 . not. g.

544 a. U. c. 547.

LIBER

XXIX.

minor cogitatio Locros urbem recipiendi, quae sub defectionem Italiae desciverat et ipsa ad Poenos. spes autem aifectandae eius rei s ) ex minima re affulsit. Iatrociniis magis quam iusto bello in Brultiis gerebantur r e s , principio ab Numidis facto, et Bruttiis non societate magis Punica quam suopte ingenio congruentibus in eum morein. postremo Romani quoque iairi contagione quadam rapto gaudentes, quantum per duces licebat, excursiones in liostium agros facere. ab iis egressi quidam urbem Locrenses circumventi Rhegiumque abstracti fuerant. in eo captivorum numero fabri quidam fuere, assueti forte apud Poenos mercede opus in arce Locrorum facere. ii cogniti ab Locrensium principibus, qui pulsi ab adversa factione, quae Hannibali Locros tradiderat, Rhegium se contulerant, cum cetera percunctantibus, ut mos est qui diu absunt quae domi agerentur exposuissent, spem fecerunt, si redempti ac remissi foreut, arcem se iis tradituros. ibi se habitare, fidemque sibi rerum omnium inter Carthaginienses esse, itaque ut qui simul desiderio patii a e angerentur, simul cupiditate inimicos ulciscendi arderent, redemptis extemplo iis remissisque, cum ordinem agendae rei composuissent signaque quae procul edita observarent, ipsi ad Scipionem Syracusas profecti, apud quem pars exsulum erat, rel'erentes ibi promissa captivorum cum spem ab effectu haud abhorrentem consuli fecissent, tribuni militum cum iis M. Sergius et P . Matienus missi, iussique ab Rhegio tria millia militum Locros ducere; et Q. Pleminio propraetoriP) scriptum ut rei agendae adesset. profecti ab Rhegio, scalas ad editam altitudinem arcis fabricatas portantes, media 5) r « i expimgit 6R, o) De pronomine i i s ante q u i omisso vide, quae ad XXIII, 15, 4. ( p i a e m i a a t q u e h o n o r e s , q u i m a n e r e n t , p r o p o s u i t ) disputat DRAKENB. p) Eum mandato extraordinario imperio pro praetore Rhegium missum fuisse, censet PIGÌI. Pleminium non propter iniperium extraordinariuni a popido mandatum, sed ut l e g a t u m S c i p i o n i s (cf. inf. 8. 9. 16.) propraetorem dici, atque ita passim legatos vocari, et ad h. 1., •t »up. ad X , 25. X X I I , 8. docet DITK.

LIBER XXIX.

545

a. C. 205.

ferme nocte ex eo loco linde convenerat signum dedere proditoribus arcis ; qui parati intentique et ipsi scalas ad id ipsum factas cum demisissent pluribusque simul locis scandentes accepissent, priusquam clamor oreretur, in vigiles Poenorum ut in nullo tali metu sopitos impetus est factus. quorum gemitus primo ìnorientium exauditus ; dein subita comternatio ex sonino et tumultns, cum causa ignoraretur j postremo certior res, aliis excitantibus alios, iamque ad arma pro se quisque vocabat: hostes in arce esse et caedi vigiles, oppressique forent Romani nequaquam numero pares, ili clamor ab iis qui extra arcem erant sublatus incertum unde accidisset, omnia vana augente nocturno tumultu, fecisset i). itaque velut piena iam hostium arce territi Poeni, omisso certamine, in alteram arcem (duae sunt haud multum inter se distantes) confugiunt. oppidani urbem habebant, victoribus praemium in medio positam. ex arcibus duabus praeliis quotidie levibus certabatur. Q. Pleminius Romano, Hamilcar Punico praesidio praeerat ; arcessentes ex propinquis locis subsidia copias augebant. ipse postremo veniebat* Hannibal. Tiec sustinuissent Romani, nisi Locrensium multitudo exacerbata superbia atque avaritia Poenorum ad Romanos inclinasset. Scipioni ut nunciatum est in maiore discrimine L o - 7 cris rem verti ipsumque Hannibalem adventare, ne praesidium etiam periclitaretur haud facili inde receptn, et ipse a Messana, L . Scipione fratre in praesidio ibi relieto, cum primum aestu fretum inclinatum est '), naves mari secundo misit et Hannibal ab Alece 6 ) 6) a b A l e c e G n : a b u l o t o F P . q) Iunge: n i c l a m o r — i n c e r t u m f e c i s s e t , nempe Poenis, u n d e a c c i d i s s e t ; ita ut Poeni, ignorantes, clamorem ab iis, qui extra arcem erant, sublatum esse, metuerent, ne arx iam piena hostiinn esset. Siniilem locum inf. X U , 2. legi, aniniadvertit GROIÌOV. r) Similiter sup. X X Y J , 45. s t a g n u m (vento) i n c l i n a t u m dicitur. Interpretalur autein huiic locum sic : cum primum freti atjuae propelli aestu in 'Min p a r tem coeptae sunt, versus quam .Scipioni naviganduin fuît. ( : " v à) C'unì ipse quoque Scipio una rectus sit, plerisque inter-

546 L I B E R XXIX. a. U. c. 547. amni (haud procul is ab urbe Locris abest) nuncio praemisso ut sui luce prima summa v i praelium cum Romanis ac Ijocrensibus consererent, dum ipse aversis Omnibus in eum tumultum ab tergo urbem incautam aggrederetur, ubi luce coeptam invenit p u g n a m , ipse nec in arcem se includere, turba locum artum impediturus ' ) , v o l u i t , neque scalas, quibus scanderet m u r o s , attulerat. sarcinis in acervum coniectis, cum haud procul muris ad terrorem hostium aciem ostendisset, cum equitibus Numidis circumequitabat u r b e m , dum scalae quaeque alia ad oppugnandum opus erant p a rantur, ad visendum qua maxime parte aggrederetur. progressus ad m u r u m , scorpione icto qui proximus eum forte s t e t e r a t " ) , territus inde tam periculoso casu receptui canere cum iussisset, castra procul ab ictu teli communiit. dassis Romana a Messana Locros aliquot horis die s u p e r a n t e v ) accessit ; expositi omnes e navibus et ante occas'um solis urbem ingressi sunt, postero die coepta ex arce a Poenis p u g n a , et Hannibal iam scalis aliisque omnibus ad oppugnationem p a ra tis subibat muros, cum repente in eum nihil minus quam tale quicquam timentem patefacta porta erumpunt Romani, ad ducentos improvidos cum invasissent occidunt. ceteros Hannibal, ut consulem adesse sensit, in castra recipit; nuncioque misso ad eos qui in arce erant, ut sibimet i p s i w ) consulerent, nocte motis castris abiit. et qui in arce erant, igni iniecto tectis quae tenebant, ut is tumultus hostem moraretur, agmen pretibus insolentiu9 dictum visum est n a v e s m i s it. Quemadmoduin autein naves ad littus accedentes a p p e l l i dicuntur, ita e contralio m i t t i dici possunt, dim a littore proficiscuiitur, et vela in altum dant. t) I. e. impeditimi redditurus. u) De s c o r p i o n e cf. sup. X X V I , 5. not. c. De pronomine eo ante q u i omisso vid. cap. anteced. not. o. v) Quemrtdmodum aprni Sallust. Ingurth. 97. v i x d e c i m a p a r t e die r e l i q u a idem sit, atque die v i x q u o d ad d e c i m a m part e m r e l i q u a , ita a l i q u o t h o r i s die s u p e r a n t e interpretandum esse d i e q u o d ad a l i q u o t l i o r a s s u p e r a n t e , censet G F . O N O V . vi) G'f- sup. X X I I , 57. not. f. XXIII, 9. not. e.

LIBER

XXIX.

547 a. C. ~ 0 j .

suorum fugae simili cursu ante noctem assecuti sunt. Scipio ut et arcem relictam ab hostibus et vacua vidit 8 castra, vocatos ad concionem Locrenses graviter ob defectionem incusavit; de auctoribus supplicium sumpsit, bonaque eorum alterius factionis principibus ob egregiam Jidem adversus Romanos concessit, publice nec dare nec eripere se quicquam Locrensibus dixit. Romani mitterent legatos: quam senatus aequum censuisset, earn fortunam habituros. illud satis scire, etsi male de populo Romano meriti essen t , in meliore statu sub iratis Romanis futuros quam sub amicis Carthaginiensibus fuerint. ipse Q. Pleminio legato praesidioque, quod arcem ceperat, ad tuendam urbem relicto, cum quibus venerat copiis , Messanam traiecit. Ita superbe et crudeliter habiti Locrenses ab Carthaginiensibus post defectionem ab Romanis fuerant, ut modicas iniurias non aequo modo animo pati sed prope libenti possent. verum enimyero tantum Plenfinius Hamilcarem praesidii praefectum , tantum praesidiarii milites Romani Poenos scelere atque avaritia superaverunt, ut non armis sed vitiis videretur certari. nihil omnium quae inopi invisas opes potentioris faciunt, praetermissum in oppidanos est ab duce aut a militibus : in corpora ipsorum, in liberos, in coniuges infandae contumeliae editae. nam x ) avaritia ne sacrorum quidem spoliatione abstinuit. nec alia modo tempia violata, sed Proserpinae etiam intacti omni aetate thesauri, praeterquam quod a Pyrrho, qui cum magno piaculo?) sacrilegii sui manubias rettulit, spoliati dicebantur. ergo sicut ante regiae naves laceratae naufragiis nihil in terram integri praeter sacram pecuniam deae, quam asportabant, extulerant, tum quoque alio genere cladis eadem illa pecunia omnibus contactis ea violatione templi furorem obiecit, atque inter se ducetn in ducem, militem in militem rabie hostili vertit. summae g rei Pleminius praeerat; militum pars sub eo , quam ipse ab Rhegio adduxerat, pars sub tribunis erat, rapto poculo x ) Cf. sup. X X I I , 25. not. q. 59. not. o. y) De hoc p i a c i l o s a c r i l e g i i , i. e. de poena, quam ad expiandiun sacrìlegiiim expendit Pyrrhus, via. inf. 18.

548 a. U. c. 547.

LIBER

XXIX.

argenteo ex oppidani domo Pleminii miles f u g i e n s , s e quentibus quorum e r a t 2 ) , obvius forte Sergio et Matieno tribunis militum fuit ; cui cum iussu tribunorum ademptuiii poculum esset, iurgium inde et clamor, pugna p o stremo orta inter Pleminii milites tribunorumque, ut suis quisque opportunus advenerat, multitudine simul ac tumultu crescente, vieti Pleminii milites cum ad Plemin i u m , cruorem ac vulnera ostentantes, non sine vociferatione atque indignatione concurrissent, probra in eum ipsum iactata in iurgiis referentes, accensus ira domo sese proripuit, vocatosque tribunos nudari ac virgas expediri iubet. dum spoliandis") iis (repugnabant enim militeraque implorabaiit) tempus teritur, repente milites feroces recenti victoria ex omnibus locis , velut adversus hostes ad arma conclamatum esset, concurrerunt. et cum violata iam virgis corpora tribunorum vidissent, tum vero in multo impotentiorem subito rabiem accensi, sine respectu non maiestatis modo sed ! etiam humanitatis, in legatum i m p e t u m , lictoribus prins iridignum in modum mulcatis, faciunt. tum ipsum ab suis interceptum et seclusunï hostiliter lacérant, et prope exsanguem naso auribusque mutilatis Tèlinquunt. his Messanarçi nunciatis, Scipio post paucos dies Locros hexeri advectus, -cum causam Pleminii et tribunorum audisset, Pleminio noxa liberato relictoque in eiusdem loci praesidio, tribunis sontibus iudicatis et in vincula coniectis , ut Romam ad senatum mitterentur, Messanam atque inde Syracusas rediit. Pleminius impotens i r a e , neglectam ab Scipione et nimis leviter latam suam iniuriam ratus, nec quemquam aestimare alium eam lite in posse nisi qui atrocitatem eius pariendo sensisset, tribunos attrahi ad se i u s s i t , laceratosque omnibus quae pati corpus ullum potest suppliciis interfecit ; nec satiatus vivorum poena insepultos proiecit. simili crudelitate et in Locrensiuin principes est u s u s , quos ad conquerendas iniurias ad P . Scipionem profectos audivit. et quae antea per libidinem atque avaritiam foeda exempla in socios edi7) Tuteli, poculum. a) Cf. snp. II, 55. c ó n s u l e s h o m i n e m et v i r g a s e x p e d i r i i u b e n t .

spoliari

LIBER XXIX.

549 ». C. 205. derat, tune a b ) ira muliìplicia edere ; infamiae atque invidiae non sibi modo sed etiam imperatori esse. Iam comitiorum appetebat tempus, cum P . LiciniilO consulis litterae Romam allatae, se exercitumque suum •gravi morbo affectari c ) ; nec sisti potuisse d ), ni eadem vis mali aut gravior etiam in hostes ingruisset. itaque quoniam ipse venire ad comitia non posset, si ita patribus videretur, se Q. Caeciligm Metellum dictatorem comitiorum causa dicturum. exercitum Q. Caecilii dimitti e re publica esse : nam neque usum eius ullmn •in praesentia esse, cum Hannibal iam in hiberna suos receperit, et tanta incesserit in ea castra vis morbi, ut nisi mature dimittantur, nemo omnium superfuturus videatur. ea consuli a patribus facienda , ut e re p u blica fideque sua ducei et, permissa. Civitatein eo tempore repens religio invaserai, i n vento carmine in libris Sibyllinis propter crebrius eo anno de caelo lapidatum e ) inspectis , quando 7 ) hostis alienígena terrae Italiae bellum intulisset, eum pelli Italia vincique posse, si mater Idaea a Pessinunte R o mam advecta foret. id carmen ab decemviris inventum eo magis patres movit, quod et legati, qui donum Delphos portaverant, referebant et sacrificantes 8 ) ipsos Pythio Apollini litavisse f ), et responsum oráculo edit u m , maiorem multo victoriam quam cuius ex spoliis dona portarent adesse populo Romano, in eiusdem spei summam conferebant P . Scipionis velut praesagientem •aniinum de fine belli e ), quod depoposcisset provinciam l

7) q u a n d o q u e F P . 8) » a c i i f i c » n t e s i p s o s — l i t a v i s s e G r : codices s a c r i f i c a n t i ! ) u s i p s i s — laeta f » i s s e. b) Cf. sup. X X I V , 30. n o t . n . c) M o r b o a f f e c t a r i , i. e. m o r b o i n v a d i et afflictari, paullo insolentius d i c t u m esse, inde licet collidere , q u o d n e m o i n t e r p r e t u m aliud eius l o c u t i o nis e x e m p l u m attulit. d) D e locutione s i s t i p o t e s t sc. res, i. e. sustentar! res p o t e s t , s t a r e , obdurare l i c e t , cf. quae sup. ad I V , 7 . disputat GRONOV. e) P r o p t e r c r e b r i u s d e Cae l o l a p i d a t u m est ol) i d , q u o d crebrius de caelo l a p i d a tum erat, f ) Cf. sup. X X V I I , Ü3. not. a. g) I. e. cum s i n gtiloiirm quasi spei m o n i P n t o r u m s u m m a m facereut, ea s u m m a piiieia^ieiitcm q u o q u e Scipionis animimi c o m p i e l i e n d e b a n t .

550 LIBER XXIX. a. U. c. 547. Africam. itaqire quo maturius fatis k ) ' ominibus oraculisque portendentis sese vieto ria e compotes iìerent, id cogitare , quae ratio transportandae Romani deae esset, llnullasdum in Asia civitates socias habebat populns Romanus. tamen memores Aesculapium quoque ex Graecia quondam") haudduin ullo foedere sociata valetudinis populi causa arcessitum, et iam cum Attalo rege propter commune adversus Philippum bellum coeptam amicitiam esse, facturum eum quae possit populi Romani causa, legatos ad eum decernunt, M. Valeriuin Laevinum, qui bis consul fuerat ac res in Graecia gesserai , M. Caecilium Metellum praetorium, Ser. Sulpicium Galbam aedilicium, duos quaestorios, Cn. T r e mellium Flaccum et M. Valerium Faltonem. Iiis quinque naves quinqueremes, ut ex dignitate populi Romani adirent eas terras ad quas k ) concilianda maiestas nomini Romano esset, decernunt. legati Asiam petentes protinus Delphos cum escendissent ' ) , oraculum adierunt consulentes, ad quod negotium domo missi essent, perficiendi eius quam sibi spem populoque Romano portenderet. responsum esse ferunt per Attalum regem compotes eius fore quod peterent : cum Romani deam devexissent, tum curarent ut eini, qui vir optimus Romae esset, hospitio exciperet. Pergamum ad regem venerunt. is legatos comiter acceptos Pes.sinuntem in Phrygiam deduxit, sacrumque iis lapidem, quam matrem deum esse incolae dicebant, tradidit ac deportare Romam iussit. praemissus ab legatis M. Valerius Falto nunciavit deam apportari; quaerendum virum optimum in civitate esse, qui earn rite hospitio exciperet. Q. Caecilius Metellus dictator ab consule in Bruttiis comitiorum causa dictus, exercitusque eius dimissus ; magister equitum L . Veturius Philo, comitia per li) F a t i s significar! carmen libiorum Sibj-Umorum, monet

GRONOV.

i ) Of. sup. X , 47.

K) I. e. apud FJUAS, in quibus.

1) Recte dici D e Ip li os e s c e n d e r e , (juemadinodum inf.XLII, 15. D e l p h o s a s c e n d e r e , cum templuin in monte situm fuerit, animadvertit GRONOT.

LIBER

XXIX.

551

a. C. 2 0 5 .

dictatorem habita. consules facti M. Cornelius Cethegus P . Seinpronius Tuditanus absens, cum provinciam Gi'aeciam haberet. praetores inde creati T i . Claudius Nero , M. Marcius Ralla, L . Scribonius Libo, M. P o m ponius Matho. comitiis peractis dictator sese magistrati! abdicavit. Ludi Romani t e r , plebeii septies instaurati, curules erant aediles Cn. et L . Cornelii Lentuli. Lucius H i spaniam provinciam liabebat : absens creatus absens euro honorem gessit. T i . Claudius Asellus et M. Iunius Pennus plebeii aediles fiierunt. aedem Virtutis eo anno ad portam Capenam M. Marcellus dedicavit, septimo decimo anno postquain a patre eius primo consulatu vota in Gallia ad Clastidium fuerat. et ilainen Martialis eo anno est mortuus M. Aeniiiius Regillus. Neglectae eo biennio res in Graecia erant. itaquel2 Philippus Aetolos desertos ab Romanis, cui uni fidebant auxilio, quibus voluit condicionibus ad petendam et paciscendam subegit pacem. quod nisi omni vi p e r ficere maturasset, bellantem eum cum Aetolis P . S e m pronius proconsul, successor imperii missus Sulpicio cum decern millibus pedituin et mille equitibus et tri— ginta quinque rostratis navibus, liaud parvum momentum ad opem ferendam sociis, oppressisset. vixdum pace facta nuncius regi venit Romanos Dyrrachium venisse, Parthinosque et propinquas alias gentes motas esse ad spem novandi res, Dimallumque oppugnarì. eo se v e r terant Romani ab Aetolorum, quo missi erant 9 ) , auxilio m ), irati quod sine auctoritate sua adversus foedus n ) cum rege pacem fecissent. ea cum audisset Plii9) R o m a n i — e i a n t omittunt pLeriquc. quare Gn mo-x a li x i l i a. m) A b A e t o l o r u m a u x i l i o est ab auxilio Aetolis ferendo , vel ab itinere, fide l i b e r , nulla fide obstrictus est. p ) E d i c e r e est p r o l o q u i , i n d i c a l e . Sali. Calil. 48. » c o n s u l i b u s , q u a e s c i r e t . e d i c e r e . GROMOT. Cimisso, quod iu p r a e t o r i o habebatur, Consilio.

Iiissn.s qy 1. e.

594 a. U . c. 5 4 9 .

LIBER

XXX.

testatur u t , quantum nox providentiae a ¿¡mat, tantflm diligentia expleant curaque r ). se Hasdrubalem Punicaque castra aggressurum : ceterum non ante coepturum quam ignem in regiis castris conspexisset. neque ea res morata diu e s t : nam ut p r i m i s ' ) casis iniectus ignis haesit, extemplo proxima quaeque et deinceps continua amplexus - totis se passim dissipavit castris. et trepidatio quidem , q u a n t a 2 ) necesse erat, in nocturno effuso tam late incendio orta est : ceterum fortuitum, non hostilem ac bellicum ignem rati e s s e , sine armis ad restinguendum incendium effusi in armatos incidere hostes , maxime Niunidas ab Masinissa notitia regiorum castrorum ad exitus itinerum idoneis locis dispositos. multos 3 ) in ipsis cubilibus semisomnos hausit fiamma ; multi in praecipiti fuga, ruentes super alios alii, in 6 angustiis portarum obtriti sunt *). relucentem flammam primo vigiles Carlhaginiensium, deinde excitati alii nocturno tumultu cum conspexissent, ab eodem errore') credere et ipsi sua sponte incentium orlum. et clamor inter caedem et vulnera sublatus an ex trepidatione nocturna esset, confusus sensum veri adimebat "). igitur pro se quisque inermes, ut quibus nihil hostile suspectum e s s e t , omnibus portis, qua cuique proximum erat, ea modo quae restinguendo igni forent v ) portantes, in agmen Romanum ruebant. quibus caesis omnibus, praeterquam hostili o d i o w ) , etiam ne quis nuncius effugeret, extemplo Scipio neglectas ut in tali tumultu portas invadit ; ignibusque in proxima tecta coniectis, effusa fiamma primo veluti sparsa pluribui i ) p r i m i s GK auctoie P o l y b i o : codices p r o x i m i s . 2) q u a n t a m GH, 3) i n u l r o s plerique omittuut. r ) T o t u m t u n c l o c u m e Polybio [ X I V , 4.1 sumptum esse, m o n e t S i c o w . E x p l e r e , P o l y b i o (ìvvtxnXrjoovv, est c o m p e n sare. s) Cf. sup. X X V I I , 4 1 . not. s. t) V i d . sup. X X I V , 30. not. n. 11) Haec ita accipienda e s s e : clamor confusus, i. e. incertus, an ex hocturna trepidatione fpropter incendium orta] e s s e t , sensum TÈRI adimebat, censet CREV. V) Cf. sup. X X V I I I , 2 5 . not. v . vr) I. e., si enucleate d i c a s , praeterquam quod hostili odio ductus portas invasurus erat. Cf. sup. X X I I , 53. not. u.

LIBER XXX.

595 a. C. 2 0 3 . locis reluxit, dein per continua serpens uno repente omnia incendio hausit. ambusti homines iumentaque foeda primum fuga, dein strage obruerant itinera portarum. quos non oppresserat ignis, ferro absumpti; b i naque castra clade una deleta. duces tarnen ambo, et ex tot millibus armatorum duo millia peditum et quingenti equites semiermes, magna pars saucii afflatique incendio x ) efFugerunt. caesa aut hausta flammis quadraginta millia hominum sunt, capta supra quinqué inillia ; multi Carthaginiensium nobiles, undecim senatores, signa militaría centum septuaginta quattuor, equi Numidici supra duo millia septingenti, depilanti sex c a pti; octo fiamma ferroque absumpti, magnaque vis armorum capta, ea omnia imperator Vulcano sacrata incendit. , Hasdrubal ex fuga cum paucis Afrorum urbem pro- J ximam petierat ; eoque omnes qui supererant, vestigia ducis sequentes, se contulerant. metu deinde ne dederetur Scipioni, urbe excessit. mox eodem patentibus portis Romani accepti ; nec quicquam hostile, quia v o lúntate concesserant in dicionem, factum, duae subinde urbes captae direptaeque. ea praeda, et quae castris incensis ex igne rapta erat, militi concessa est. S y phax octo millium ferme inde spatio loco communito consedit ; Hasdrubal Carthaginem contendit, ne quid per metum ex recenti clade mollius consuleretur. quo tantus primo terror est allatus, ut omissa Utica Carthaginem crederent extemplo Scipionem obsessurum. senatum itaque suffetes, quod velut consiliare imperium apud eos erat, vocaverunt. ibi e tribus una de pace legatos ad Scipionem decernebat >'), altera Hannibalem ad tuendam ab exitiabili bello patriam revocabat tertiaRomanae in adversis rebus constantiae eTat: reparandum exercitum Syphacemque hortandum ne bello absisteret censebat. haec sententia, quia Hasdrubal praesens Barcinaeque omnes factionis bellum malebant, vicit. inde delectus in urbe agrisque haberi coex ) Similiter sup. X X Y I I I , 23. a m b u s t i a f f l a t u jr) Cf. sup. X X Y I , 8. not. k .

vaporisi

596 L I B E R XXX. a. U.c. 549. ptiis, et ad Syphacem legati missi, summa opè et îpsum reparantem bellum, cum uxor non i a m , ut ante, blanditiis , satis potentibus ad animum amantis , sed precibus et misericordia valuisset, piena lacrimarum obtestans ne patrem suum patriamque p r o d e r e t , iisdemque flammis Carthaginem , quibus castra conflagrassent, absumi sineret. spem quoque opportune oblatam afferebant legati : quattuor millia Celtiberorum circa urbem nomine Obbam , ab conquisitoribus suis conducta in Hispania, egregiae iuventutis, sibi occurrisse ; et Hasdrubalem prope diem affore cum manu haudquaquam contemnenda. igitiir non benigne modo legatis respond i t , sed ostendit etiam multitudinem agrestium N u m i d a r u m , quibus per eosdem dies arma equosque dedisset, et omnem iuventutem affirmat exciturum ex regno, scire incendio, non praelio cladem acceptam : eum bello inferiorem esse qui armis vincatur. haec legatis responsa. et post dies paucos rursus HasdrubaI et S y phax copias iunxerunt. is omnis exercitus fuit triginta f e r m e millium armatorum. 8 Scipionem, velut iam debellato quod ad Syphacem Carthaginiensescjue attineret, Uticae oppugnandae i n t e n t u m , iamque machinas admoventem mûris, avertit fama redintegrati belli ; modicisque praesidiis ad speciem modo obsidionis terra marique relictis, ipse cum robore exercitus ire ad hostes pergit. primo in tumulò quattuor ferme millia distante ab castris regiis consedit ; postero die cum equitatu in Magnos (ita voeant) campos, subiectos ei tumulo, degressus succedendo ad stationes hostium lacessendoque levibus praeliis diem absumpsit. et per insequens biduum tumultuosis hinc atque illinc excursionibus in vicem nihil dictu satis dignum fecerunt. quarto die in aciem utrinque descensum est. Romanus principes post ' ) hastatorum prima signa, in subsidiis triarios constituit z ) ; equità tum Italicum ab /[) p r i i i c i i j o s p o s t Sigouius Ï codices p o s t p r i n c i p e s , z) Ila ex more Romano aciem instruí solitam fuisse, intellisitur ex iis, quae sujj. Vili, 8. ea de re exponuntur. Secundum morelli autein («7iA'), in regiam concedit. institit deinde reputare secum ipse quemadmodum promissi fidem praestaret. quod cum expedire non posset, ab amore temerarium atque impudens mutuatili' 7 ) consilium, nuptias in eum ipsum diem repente parari iubet, ne quid relinqueret integri") aut Laelio aut ipsi Scipioni, consulendi velut in captivam, quae Masinissae iam nupta foret. factis nuptiis supervenit Laelius, et adeo non dissimulavit improbare se factum, ut primo etiam cum Syphace et ceteris .captivis detractam earn toro geniali mittere ad Scipionem conatus sit. victus deinde precibus Masinissae orantis ut arbitrium, utrius regum duorum fortuna« accessio Sopì»nisba esset, ad Scipioiìem reiiceret, misso Syphace et captivis ceteras urbes Numidiae, quae praesidiis regiis tenebantur, adiuvante Masinissa recipit. Syphacem in castra adduci cum esset nunciatum,13 oinnis velut ad spectaculum triumphi multitudo eifusa est. praecedebat ipse vinctus ; sequebatur grex nobilium Numidarum. tum, quantum quisque plurimum posset, magnitudini Syphacis, famae gentis victoriam suam aujrendo addebat. . ilium tantum ma0 O . . . esse regem,,cuius — iestati duo potentissimi in terris tribuerint populi, R o manus Carthaginiensisque, ut Scipio imperator suus ad

9) m o d o ] m o d o g e n u a m o d o Gn. y ) Accuratius si dicas : data dextera, quae obligandae in id, quod petebatur, fidei esset. Vid, sup. 9. not. c. Cf. V i l i , 6. p l a c u i t a v e r r u 11 c a n d a e d e u m i r a e v i c t i m a s c a e d ì . Tacit, ami. III, 27. p u l s o T a r q i i i n i o m u l t a p o p u l u s p a r a v i t t u e n d a e l i b e r t a t i s e t f i r m a n d a e c o 11 c o r d i a e. z) I . e. suggerì et suppeditari sibi patitur. D O E R , a) I n t e g r a vocantur ea, quae nondum sunt tacta, inde r e e i n t e g r a s. i n t e g r u m dicitur id , de quo niliildum statutum est et decretuin, quod liberi adbuc arbitrii est.

604 LIBER XXX. ». U. c. 549. amicitiam eius petendam, relieta provincia Hispania e x ercituque, duabus quinqueremibus in Africani navigaveirit, Hasdrubal Poenorum imperator non ipse modo ad e urn in regnum venerit, sed etiam filiam ei nuptum dederit. habuisse eum uno tempore in potestate duos i m peratores, Poenum Romanumque. sicut ab diis immortalibus pars utraque hostiis mactandis pacem petisset, ita ab eo utrinque pariter amicitiam petitam. iam t a n tas habuisse opes, ut Masinissam regno pulsum eo r e degerit ut vita eius fama mortis et latebris, ferarum modo in silvis rapto v i v e n t i s , tegeretur. his sermonibus circumstantium celebratus rex in praetorium ad S c i pionem est perductus. movit et Scipionem cum fortuna pristina viri praesenti fortuìiae collata, tum recordatio hospitii dextraeque datae et foederis publice ac p r i v a tim iuncti. eadem haec et Syphaci animum dederunt in alloquendo victore. nam cum Scipio quid sibi voluisset quaereret, qui non societatem solum abnuisset Romanam sed ultro bellum intulisset, tum ille peccasse quidem sese atque insanisse fatebatur, sed non tum demum cum arma adversus populum Romanum cepisset: exitum sui furoris fuisse b ), non principium. tunc se i n sanisse, tunc hospitia privata et publica foedera omnia e x animo eiecisse, cum Carthaginiensem matronam domum acceperit. illis nuptialibus facibfis regiam conflagrasse suam ; illam furiam pestemque omnibus delinimentis animum suum avertisse atque alienasse, nec conquiesse donee ipsa manibus suis nefaria sibi armai adversus hospitem atque amicum induerit. perdito tarnen atque afflicto sibi hoc in miseriis solatii esse, quod in omnium hominum inimicissimi sibi domum ac penates eandem pestem ac furiam transisse videat. neque prudentiorem neque constantiorem Masinissam quam S y p h a c e m e s s e , etiam iuventa incautiorem. certe stultius ilium atque intemperantius earn quam se duxisse. I4haec non hostili modo odio sed amoris etiam stimulis, amatam apud aemulum cernens, cum dixisset, non meli) Intel!, quod arma adversus populum Romanum ceperit.

LIBER XXX.

605

a. C. 203.

diocri cura Scipionis animum pepulit. et fidem criminibus raptae c ) prope inter arma nuptiae, neque consulto neque exspectato Laelio, faciebant, tamque praeceps festinatio, ut quo die captam hostem vidisset, eodem matrimonio iunctam acciperet, et ad penates hostis sui nuptiale sacrum conficeret. eo foediora haec videbantur Scipioni, quod ipsum in Hispania iuvenem nullius forma pepulerat d ) captivae. haec secum volutanti Laelius ac Masinissa supervenerunt; quos cum pariter ambo et benigno vultu excepisset et egregiis laudibus frequenti praetorio e ) celebrasset, abductum in secretum Masinissam sic alloquitur. "aliqua te existimo, Masinissa, intuentem in me bona et principio in Hispania ad hingen dam mecum amicitiam venisse, et postea in Africa te ipsum spesque omnes tuas in jidem meam commisisse. atqui nulla earum virtus est propter quas appetendus tibi visus sim, qua ego aeque ac temperantia et continentia libidinum gloriatus fuerim. hanc te quoque ad ceteras tuas eximias virtutes, Masinissa, adiecisse velim. non est, non (mihi crede) tantum ab hostibus armatis aetati nostrae periculum quantum ab circumfusis undique voluptatibus. qui eas sua temperantia' frenavit ao domuit, multo maius decus maioremque victoriam sibi peperit quam nos Syphace vieto habemus. quae me absente strenue ac fortiter fecisti, libenter et commemoravi et memini. cetera te ipsum reputare tecum quam me dicente erubescere malo. Syphax populi Romani auspiciis victus captusque est. itaque ipse, coniux, regnum, ager, oppida, homines qui incolunt, quicquid derique Syphacis fuit, praeda populi Romani est; et regem coniugemque eius, etiamsi non civis Carthaginiensis esset, etiamsi non patrem eius imperatorem hostium videremus, Romam oporteret mitti, ac senatus populique Romani de ea iudicium atque arbitrium esse, quae tegem nobis socium alienasse atque in arma egisse praec) ß a p t u m eleganter dicitur quidvis raptim factum. Gno— *OY. d) P e l l e r e , ut m o v e r e , dicuntur quaecunque animum aliquo modo aflìciunt. Sic paidlo ante: n o n m e d i o c r i c u r a S c i p i o n i s a n i m u m p e p u l i t . e) Cf. sup. 5. not. q.

606 a. U. c. 54Ö.

LIBER

XXX.

cipitem dicatur. vince animum. cave deformes multa bona uno vitio , et tot meritorum gratiam maiore culpa quam causa culpae est corrumpas". 15 Masinissae haec audienti non rubor solum suffusuä, sed lacrimae etiam obortae; et cum se quidem in potestate futurum imperatoria dixisset, orassetque eum ut, quantum res sineret, fidei suae temere obstrictae consuleret ; promisisse enim sese in nullius potestatem earn traditurum ; ex praetorio in tabernaculum suum confusus concessit, ibi arbitris remotis, cum crebro suspiritu fet gemitu], quod facile ab circumstantibus tabernaculum exaudiri posset, aliquantum temporis consiimpsisset, ingenti ad postremum edito gemitu fidum e servis vocat, sub cuius custodia regio more ad incerta fortunae') . venenum erat, et mixtum in poculo ferre ad Sophonisbam iubet,—«c simul nunciare Masinissam libenter primam ei fidem praestaturum fuisse, quam vir uxori debuerit. quoniam arbitrium eius, qui possint, adimant, secundam fidem praestare, ne viva in potestatem Romanorum veniat. memor patris imperatoris patriaeque et duorum regum, quibus nupta fuisset, sibi ipsa e ) consuleret. hunc nuncium ac simul venenum ferens -minister cum ad Sophonisbam venisset, "accipio" inquit "nuptiale munus, neque ingratum, si nihil maius vir uxori praestare potuit. hoc tarnen nuncia, melius me morituram fuisse, si non in funere meo nupsissem." non locuta est ferocius quam acceptum poculum, nullo trepidationis signo dato, impavide liausit 1 '). quod ubi nunciatum est Scipioni, ne quid aeger animi ferox iuvenis gravius coilsuleret'), accitum eum extemplo nunc solatur, nunc, quod temeritatem temeritate alia luerit, tristioremque rem quam necesse fuerit fecerit, leniter castigai. postero die, ut a praesenti motu averterei animum eiug, in tribunal escendit et concionem advocari f ) Vid. sup. 2. not. c. g) Cf. sup. X X I X , 36. not. c. t ) I. e. quam ferociter locuta est, tarn impavide —- sive : ncoi minus impavide poculum hausit, quam ferociter locuta est. i) Cf. sup. X X Y I , 33. u t q u i c q u a m d e s e g r a v i u s c o n s u lerent.

LIBER XXX.

607

8. C.20.5.

ìussìt. ibi Masìnissam, primum regem appellatum e x i miisque ornatum laudibus, aurea corona, aurea patera, sella curuli et Scipione eburneo, toga pietà et palmata tunica d o n a t k ) . addit verbis h o n o r e m , ne que magnificentius quicquam triumpho apud Romanos, neque t r i umphantibus ampliorem eo ornata e s s e , quo unum o m nium extemorum dignum Masinissam populus Romanus ducat. Laelium deinde et ipsum collaudatimi aurea c o rona donat. et alii militares viri, prout a quoque navata ©pera erat, donati, his honoribus mollitus regis animus, erectusque in spem propinquam, sublato Syphace omnis Numidiae potiundae. < Scipio C. Laelio cum Syphace aliisque captivis R o - 1 ® m a n misso, cum quibus et Masinissae legati profecti sunt, ipse ad T u n e t a rursum castra refert, et quae m u niment a i n c h o a v e r a t , permunit. Carthaginienses non b r e v i solum sed prope vano gaudio ab satis prospera i n praesens oppugnatione classis peritisi, post famam capti S y p h a c i s , in quo plus prope quam in Hasdrubale atque exercitu suo spei reposuerant, percalsi, iam nullo auctore belli ultra audito ' ) , oratores ad pacem p e t e n dam mittunt triginta seniorum principes. i d erat sanctius apud illos consilium, maximaque ad ipsum senatum r e gendum vis. qui ubi in castra Romana et praetorium pervenerunt, more adulantium m ) (accepto, credo, ritu e x ea regione e x qua oriundi erant) procubuerunt. c o n veniens oratio tam humili adulationi fuit, non culpam purgantium, sed transferentium initium culpae in H a n nibalem potentiaeque eius fautores. veniam civitati p e tebant civium temeritate bis iam ante eversae "), i n c o - k) S c i p i o n i s , i. e. scepti-i, e b u r n e i inf. quoque X X X F , 11. fit mentio. I)e t o g a p a l m a t a Isidor, orig. X I X , 24. liaec habet : T o g a a u t em p a l m a t a d i c e b a t u r , q u a m me— r e b a n t u r i i , q u i r e p o r t a b a n t de h o s t i b u s p a l m a s . I p s a v o c a b a t u r et t o g a p i e t à , ea q u o d v i c t o r i a s c u m p a l m i s i n t e x t a s h a b e b a t . 1) Cf. sup. X X I X , 12. not. o. m) Vid. sup. I X , 18. (1 e s i d e r a t a s h u m ! inceli— t i u m a d u l a t i o n e s . Cf. Curt. Y1II, 5. n) Humili legatorum oratioiii convenit, civitatem b i s i a m e v e r s a m (licere, quae, ut interpretatur Duk., bis (bello Punico primo et secundo) iam

608

a. U. c. 549.

LIBER

XXX.

lumi futurae iterum hostium beneficio, imperium e x v i ctis hostibus populum Romanum, non perniciem petere. paiatis obedienter servire, quae vellet, imperaret. S c i pio et venisse ea spe in Africam se ait, et spem suam prospero belli eventu auctam, victoriam se, non pacem domum reportaturum esse, tarnen cum victoriam prop«» in manibus habeat, pacem non abnuere, ut omnes g e n tes sciant populum Romanum et suscipere iuste bella et finire, leges pacis se has dicere, captivos et perfugas et fugitivos restituant ; exercitus e x Italia et Gallia deducant; Hispania abstineant; insulis omnibus quae inter Italiam atque Africam sunt decedant ; naves l o n gas praeter viginti omnes tradant, tritici quingenta, h o r dei trecenta millia modium. pecuniae summam quantam imperaverit, parum c o n v e n i t : alibi quinque millia t a l e n t u m , alibi quinque millia pondo argenti, alibi d u p l e x Stipendium militibus imperatum invenio. "his c o n dicionibus" inquit "placeatne p a x , triduum ad consiiltandum dabitur. si placuerit, mecum indutias facite, R o mam ad senatum mittite legatos". ita dimissi Carthaginienses nullas recusandas condiciones pacis cum c e n suissent, quippe qui moram temporis quaererent dum Hannibal in Africam traiiceret, legatos alios ad Scipionem, ut indutias facerent, alios Romam ad pacem p e tendam m i t t u n t , ducentes paucos in speciem captivos perfugasque et fugitivos, quo impetrabilior pax esset. ' Multis ante diebus Laelius cum Syphace primoribusque Numidarum captivis Romam v e n i t , quaeque in Africa gesta essent, omnia ordine exposuit patribus, i n genti omnium et in praesens laetitia et in futurum spe. consulti inde patres regem in custodiam Albam mittendum censuerunt, Laelium retinendum donec legati Carlabefactata, fractis viribus 11011 multum ab interitu et eversione al) erat. Eodeni modo Crev. J e v e r s a m civitatem vocari monet, quae perire meruerit, citans sup. X X V I I I , 34. I l l o s q u i d e m m e r i t o p e r i s s e etc. Quid autem vox a n t e sibi velit, maxime cum sequatur i n c o l u m i f u t u r a e i t e r u m , i. e. s e c u n d u m , omnino se ignorare fatentur et Dtrx. et Ckev. * ) Yinibalis fieri poterai et debebat ( c e r n e r e t i s , i. e. cernere po— teratis, debebatis, cum res talis esset, ut cerneretis). u) L e. consjùcua.

646 LIBER X X X . «.U.c. 551. hunc regem in triumpho ductrnn Polybius, haudquaquam spernendus auctor, tradit T ). secutus Scipionem triumphantem est pileo capiti imposito Q. Terentius Culleo w ) ; omnique deinde vita, ut dignum erat, libertatis auctorem coluit. Africanum cognomen militaris prius favor an popularis aura celebraverit, an, sicuti Felicis Sullae Magnique Pompeii patrum memoria, coeptum ab assentatione familiari sit, parum compertum habeo. primus certe hie imperator nomine victae ab se gentis est nobilitatus. exemplo deinde huius nequaquam victoria pares insignes imaginum titulos claraque cognomina familiae fecere. v) Vid. Polyb. XYI, 12. inf. XXXVIII, 55. init.

w) Cf. sup. X X I Y , 16. not. ro.

LIBER

XXXI.

£ pi To MB. Belli adversus Pliilippum Macedoniae regent, quod intermissum erat, repetiti causae referuntur hae. tempore Initioruni duo iuvenes Acarnanes, qui non initiati erant, Athe— nas venerimi, et in sacrarium Cereris cum aliis popularibus suis intraverunt. ob hoc, tanquam nefas summum commisissent, ab Atheniensibus caesi sunt. Acarnanes mortibus sitorum corninoti (id vindicandos illos attxilium a Philippo petierunt. paucis men— sibus post pacem Carthaginiensibus datam, quingentesinio quinquagesimo anno ab urbe condita, cum Atheniensium, qui obsiaebantur a Philippo, legati auxilium a senatu petissent, et se— natus id censuisset ferendum, plebe, quod tot bellorum continuus labor gravis erat, dissentente, tenuit auctoritas patrum ut sociae civitati ferri opem populus quoque iuberet. bellum id P. Sulpicio constili mandatimi est, qui exercitu in Macedoniam ducto equestribus praeliis cum Philippo prospere pugnavit. Abydeni a Philippo obsessi ad exemplum Saguntinorum suos seque occideritnt. L. Fuiius praetor Gallos Insubres rebellantes et Hamilcarem Poenum bellum in ea parie molienteni acie v i cit. Hamilcar eo bello occisus est, et millia hominum triginta sex. praeterea expeditiones Philippi regis et Sulpicii consulis, expugnationesque urbium ab utroque factas continet. Sulpicius consul adiuvantibus rege Attalo et Rhodiis bellum gerebat. triumphavit de Gallis L. Furius praetor.

L I B E R XXXI.

647 ». C. 201. M e quoque ìuvat, v e l u t ipse in p a r t e laboris ac periculi f u e r i m " ) , ad fin em belli P u n i c i pervenisse, n a m etsi profiteri ausum perscripturum res omnes R o m a n a s , in partibus singulis tanti operis fatigari minime conveniat, tarnen cum in m e n t e m v e n i t tres et sexaginta annos (tot enim sunt a primo Punico ad s e c u n d u m bellum finitum) aeque multa v o l u m i n a occupasse mihi quam occuparint quadringenti octoginta ' ) octo anni a condita u r b e ad Api Claudium c o n s u l e m , qui primus bellum Carthaginiensibus intulit ^ , iam provideo a n i m o , v e l u t qui proximis littori vadis inducti mare pedibus ingrediuntur, quicquid progredior, in vastiorem m e altitudin e m ac v e l u t p r o f u n d u m c ) invehi, et crescere pene opus, quod prima quaecjue perficiendo minili videbatur. P a c e m P u n i c a m bellum Macedonicum e x c e p i t , p e r i culo h a u d q u a q u a m comparandum aut v i r t u t e ducis aut militum r o b o r e c l a r i t a t e regum antiquorum vet us taque fama gentis et magnitudine imperii, quo multam ") q u o n d a m E u r o p a e , maiorem partem Asiae obtinuerant armis, prope nobilius. ceterum coeptum bellum a d v e r sus Philippum decern ferme ante annis triennio prius depositum erat, cum Aetoli et belli et pacis fuissent causa vacuos deinde pace P u n i c a iam Romanos et infensos Philippo c u m ob infidam adversus Aetolos aliosque regionis eiusdem socios pacem, tum ob auxilia cum i) o c t o g i n t a Glareamis: codice» J f p t i i i g i n t a . a) In p a r t e e s s e est participem esse, b) Quindecim enim Voluminibus s. libris perscripserat res ab u. c. ad primum bellum Pumcum gestas, totidemque Volumina occupaverant res a b. P. primo ad finitimi H. P. secundum gestae, c) Cf. quae sup. XXII, 2. ad verba : p e r p r a e a l t a s f l u v i i ac p r o f u n d a s v o r á g i n e s , notata sunt, d) Verba a u t — a u t — expli— Cant, quatenus, si spectes periculum, Macedonicum bellum cum Punico liaudquaquam sit comparandum. Similem locum inf. X X X V , 2fj. ( a r t e — v e l u s n , v e l i n g e n i o ) legi, animad— vertit Gronhv. e) Sic sup. XXVII, 40. dici ex p a r t e m u l t a , nionet Gbongv. f) Sententia est: bellum adversus Philippum triennio pritis, quam pax cuín Carthaginiensibus fìeret, depositum erat, cum decern ferme ante ami ¡ri coeptum fuisset. Vid. XXIV, 40. et XXIX, 12. Dva.

648 X I B E R XXXI. a.U.c. 551. pecunia nuper in Africani missa Hannibali Poenisque, preces Atheniensium, quos agro pervastato in urbem 2 computerai, excitaverunt ad renovandum bellum. sub idem fere tempus et ab Aitalo rege et Rhodiis legati venerimi, nuntiantes Asiae quoque civitates sollicitari. his legationibus responsum est curae eam rem senatui fore, de Macedonico bello integra ad consu. . consultalo . . . . D les, qui tunc in provincus erant, reiecta est. interim ad Ptolemaeum Aegypti regem legati tres missi, C. Claudius Nero M. Aemilius Lepidus P . Sempronius Tuditanus, ut et nunciarent victum Hannibalem Poenosque, et gratias agerent regi quod in rebus dubiis, cum finitimi etiam socii Romanos desererent, in fide mansisset; et peterent ut, si coacti iniuriis bellum adversus Philippum suscepissent, pristinum animum erga populum Romaniim conservaret. Eodem fere tempore P . Aelius consul in Gallia, cum audisset a Boiis ante suum adventum incursiones in agros sociorum factas, duabus legionibus subitariis tumultus eius causa scriptis, additisque ad eas quattuor cohortibus de exercitu suo, C. Oppium praefectum socium hac tumultuaria e) manu per Umbriam, quam tribuni Sapiniam vocant h ), agrum Boiorum invadere iussit. ipse eodem aperto itinere per montes duxit. Oppius ingressus hostium fines primo populationes satis prospere ac tuto fecit, delecto deinde ad castrum Mutilum satis idoneo loco, ad demetenda frumenta (iam enim maturae erant segetes) profectus, neque explorato circa, nec stationibus satis firmis, quae arrrfatae inermes atque pperi intentos tutarentur, positis improviso impetu Gallorum cum frumentatoiibus est circumventus. inde pavor fugaque etiam arinatos cepit. ad septem millia hominum palata per segetes sunt caesa inter quos ipse C. Oppius praefectus. ceteri in castra metu compulsi, inde sine certo duce consensu militari proxima nocte, relieta magna parte rerum suarum, ad- consulem per saltus g) Viti. sup. X X I I , 45. not. m. h) Non de tribù Romana «ogitandum esse, sed partem Umbriae Koiis vicinam ab Umbria hoc nomine appellatam fmsse, xironet Due..

LIBER

XXXL

«49 a. C. 201. prope invios pervenere. qui nisi quod populatus est Boiorum lines et cum Ingaunis Liguribus foedus icit, nihil quod esset memorabile aliud in provincia cum gessisset, Romain rediit. Cum primum senatum habuit, universis postulanti- 3 bus ne quam prius rem quam de Philippo ac sociorum querelis ageret, relatum extemplo e s t ; decrevitque frequens senatus ut P . Aolius consul, quem videretur ei •), cum imperio mitteret, qui classe accepta quam e x S i cilia Cn. Octavius reduceret, in Macedoniam traiiceret. M . Valerius Laevimis propraetor m i s s u s k ) , circa V i b o n e m duodequadraginta navibus ab Cn. Octavio acceptis, in Macedoniam tiansmisit. ad quem cum M. Aurelius legatus venisset, edocuissetque eum quantos exercitus, quantum navium numerum comparasset r e x , et q u e m admodum circa omnes non continentis modo urbes sed etiam insulas, partim ipse adeundo partim per legatos, conciret homines ad arma ; maiore conatu Romanis id capessendum bellum e s s e , ne cunctantibus iis auderet Philippus quod Pyrrhus prius ausus e x aliquanto m i nore regno ') esset ; haec scribere e ¿idem Aurelium c o n eulibus et senatui placuit. E x i t u huius anni cum de agris veterum m i l i t u m m ) 4 relatum esset, qui ductu atque auspicio P . Scipionis in Africa bellum perfecissent, decreverunt patres ut M. I u nius praetor u r b i s , si ei videretur, decemviros agro Samniti Apuloque, quod eius publicum populi Romani e s s e t " ) , metiendo dividendoque crearet. creati P . S e r vilius, Q. Caecilius Metellus, C. et M. Servilii (Geminis ambobus cognomen erat), L . et A . Hostilii Catones, P . Villius Tappitlus, M . Fulvius Flaccus, P . Aelius Paetus, T . Quin tins Flamininus. i) Ita sup. X X I I I , 34. m i t t e i e t q u e cum i m p e r i o , q u e m [mittere, mittendum esse] i p s i vi d e r e t u r , X I X , 20. c o u s u l e s decern l e g a t o s , q u o s [legere, legendos essej i i s videretur, e x senatu legere. t ) E x privato scilicet: nam nullus hoc nomine praetor aliquot annis fuerat. Dck. 1) Intell. regnum Epiroticum. m) Intell. agros veteribus mili— tibus (lividendos. n) Q u o d e i u s est: quae pars eius agri. D r ü e k b . P u b l i c u m , ut saepe, possessio dicitur publica.

Ee

650 L I B E R XXXI. a. U. c. 551. Per eos dies P . Aelio consule comitia habente, creati consules P . Sulpicius Galba C. Aurelius Cotta, praetores exinde facti Q. Minucius R u f u s , L . Furius P u r p u reo, Q. Fulvius Gillo, C. Sergius Plancus. ludi Romani scenici eo anno magnifice apparateque facti ab aedilibus curulibus L . Valerio Fiacco et T . Quintio Flaminino"). biduum instauratum estr). frumentique vim ingentem, quod ex Africa P . Scipio miserat, quaternis aeris i) populo cum summa fide et gratia diviserunt. et plebeii ludi ter toti instaurati ab aedilibus plebis L . Apustio Fullone et Q. Minucio R u f o , qui ex aedilitate praetor creatus erat. et Iovis epulum fuit ludorum causa. 5 Anno quingentesimo quinquagesimo secundo 2 ) ab urbe condita, P . Sulpicio Galba C. Aurelio consulibus, bellum cum rege Philippo initum est, paucis mensibus post pacem Carthaginiensibus datam. omnium primum earn rem idibus Martiis, quo die turn consulatus inib a t u r , P . Sulpicius consul rettulit ; senatusque decrevit uti consules maioribus hostiis rem divinam facerent, quibus ipsis diis videretur*), cum precatione ea, quod senatus populusque Romanus de re publica deque i n eundo novo bello in animo haberet, ea res uti populo Romano sociisque ac nomini Latino bene ac feliciter e v e n i r e t ; secundum rem divinam precationemque ut de re publica deque provinciis senatum consulerent. per eos dies opportune irritandis ad bellum animis et lit— terae ab M. Aurelio legato et M. Valerio Laevino p r o p r e t o r e allatae, e t Atheniensium nova legatio venit, quae regem appropinquare finibus suis nuntiaret, brevique non agros modo sed urbem etiam in dicione eius f u t u r a m , nisi quid in Romanis auxilii foret. cum s) q u i n q u a g e s i m o Glareanuj, s e c u n d o Dodwellusi codices q u a d r a g e s i m o vel q u a d r a g e s i m o p r i m o , o) Cum Livius T . Quintium consulatum ex qnaestura prjtiisso «arret [inf. X X X I I , 7.], T . Quintius Flamininus huius anni aedilis etirulis ab eo diversus esse debuit. D K A K E S I . p) I n s t a u r a r e passim absolute dici a L i v i o , Sup. ad I I , 3O. m o net G R O N O V . Cf. sup. X X V I I , 3 6 . e t p l e b e i i s l u d i s b i duum instauratum. q) Vld. sup. X X X , 26. not. w . r) Cf. sup. 3. not. i.

LIBER

XXXI,

651 a. C. 200. renuntiassent consules rem divinanti rite perfectam esse, et precationem admisisse *) deos haruspices respondere, laetaque exta fuisse, et prolationem finium victoriamque et triumphum porteli d i , turn litterae Valerii A u reliique lectae et legati Atheniensium auditi, senatus inde consultum factum est ut sociis gratiae agerentur, quod diu sollicitati ne obsidionis quidem metu fide decessissent. de auxilio mittendo turn respondere ') piac e r e , cum consules provincias sortiti essent, atque is consul cui Macedonia provincia evenisset, ad populum tulisset ut Philippo regi Macedonum indiceretur bellum. P . Sulpicio provincia Macedonia sorti evenit " ) , i s - 6 que rogationem promulgavit, vellent iuberent Philippo regi Macedonibuscjue, qui sub regno eius essent, ob iniurias armaque illata sociis populi Romani bellum Indici, alteri consulum Aurelio Italia provincia obtigit. praetores exinde sortiti sunt, C. Sergius Plancus urban a m , Q. Fulvius Gillo S i c i l i a m , Q. Minucius Rufus B r u t t i o s , L . Furius Purpureo Galliam. rogatio de bello Macedonico primis comitiis ab omnibus ferme centuriis antiquata est. id cum fessi diuturnitate et gravitate belli sua sponte homines taedio laborum periculorumque fecerant, turn Q. Baebius tribunus p l e b i s , viam antiquam criminandi patres ingressus, incusaverat T ) bella e x bellis s e r i , ne pace unquam frui plebs p o s set. aegre eam rem passi patres, laceratusque probris in senatu tribunus plebii ; et consulem pro se quisque hortari ut de integro comitia rocationi ferendae ediceO o É r e t , castigaretque segnitiam populi, atque edoceret quanto damno dedecorique dilatio ea belli futura esset. consul in campo Martio c o m i t i i s w ) , priusquam centu- 7 rias in suffragium mitteret, conciane advocata "ignora8) Tacit, hist. I V , 60. N e q u e a n t e p i e c e s a d m ì s s a e , q u a m in v e r b a G a l l i a r u m i u r a r e n t . Groiìov. t) Nempe senatum vel consules. Duk. CF. sup. X X X , 34. not. w. u) Vid. sup. X X V I I I , 45. not. o. v) I. e. exprobraverat. t t ) C o m i t i i s passim omissa praepositione i n dici, quemadmo— dum inf. X X X I I , 26. l u d i s , 1. e. in ludis, tempore ludorum, monet Gronoy.

E e2

652 LIBER XXXI. a. U. c. 552. re" inquit "videmini mihi, Quirites, non utrum helium an pacem habeatis x ) vos consuli (neque enim liberum id vobis Philippus permittet, qui terra marique ingens helium molitur) , sed utrum in Macedoniam legiones transportetis an hostes in Italiani accipiatis. hoc quantum intersit, si nunquam ante alias , Punico certe proximo hello experti estis. quis enim dubitai quin, sì Saguntinis obsessis fidemque nostram implorantibus impigre tulissemus opem, sicut patres nostri Mamertinis tulerant, totum in Hispaniam aversuri bellum fuerimus, quod cunctando cum summa clade nostra in Italiam accepimus? ne illud quidem dubium est, quin hunc ipsum Philippum, pactum iam per legatos litte— rasque cum Hannibale ut in Italiam traiiceret, misso cum classe Laevino, qui ultro ei bellum inferret, in Macedonia continuerimus. et quod tunc fecimus, cum hostem Hannibalem in Italia haberemus, id nunc pulso Italia Hannibale, devictis Carthaginiensibus cunctamur facere ? patiamur expugnandis Athenis, sicut Sagunto expugnando Hannibalem passi sumus, segnitiam nostram experiri, regem. non quinto inde mense, quemadmodum ab Sagunto Hannibal j sed quinto inde die quam ah Corintho solverit naves, in Italiam perveniet. ne aequaveritis Hannibali Philippum, ne Carthaginiensibus Macedonas^). Pyrrho certe aequabitis. aequabitis 3 ) dico? quantum vel vir viro vel gens genti praestat 1 )! minima accessio semper Epirus regno Macedoniae fuit et hodie est. Peloponnesum totam in dicione Philippus habet, Argosque ipsos, non vetere fama magis quam morte Pyrrhi nobilitatos. nostra nunc compara "). quanto 3) a e q t i a b i t i s alteium addidit Iacobs. x) I. e. habere velitis, ut mox t r a n s p o r t e t i s •— a c c i p i a t i s . y ) Est concedentis, ac si diceret, ut iam non aequetis, ut concedeam, non aequandum esse Hannibali Philippum etc. Inf. X X X I I , 12. N e s i n t v e r a , q u a e — d i x e r u n t Cic. Tusc. II, 5. Q u a r e n e s i t s u m m u m m a l u m d o l o r , m a l u m c e r t e e s t . DUK. Z) I. e. quantum vel Philippus Pyrrho, vel Macedones Epirotis praestant. a) Alacritatis or«toriae est, cum multia quasi cum uno aliquo agere.

L I B E R XXXI.

653 a. C. 200.

magis florentem Italiani, quanto magis intégras res, salvis ducibus, salvis tot exercitibus, quos Punicum poStea bellum absumpsit, aggressus Pyrrhus tamen concussit, et victor prope ad ipsam urbem Romanam v e nit ! nec Tarentini modo oraque illa Italiae quam maiorem Graeciam vocant, ut linguam, ut nomen secutos crederes, sed Lucanus et Bruttius et Samnis a nobis defecerunt. haec vos, si Philippus in Italiani transmiserit, quietura aut mansura in fide creditis ? manserunt enim 1 ') Punico postea bello, nunquam isti populi, nisi cum deerit ad quern desciscant, ab nobis non deficient, si piguisset c ) vos in Africam traiicere, hodie in Italia Hannibalem et Carthaginienses hostes haberetis. Macedonia potius quam Italia bellum habeat ; hostium urbes agrique ferro atque igni vastentur. experti iam sumus foris nobis quam domi feliciora potentioraque arma esse, ite in suffragium bene iuvantibus diis, ét quae patres censuerunt, vos iubete. huius vobis sententiae non consul modo auctor est, sed etiam dii immortales, qui mihi sacrificanti precantique ut hoc bellum mihi, senatui vobisque, sociis ac nomini Latino, classibus exercitïbusque nostris bene ac feliciter eveniret, laeta omnia prosperaque -portendere." Ab hac oratione in suffragium missi, uti rogaret d ), 8 bellum iusserunt. supplicatio inde a consulibus in tri— duum ex senatus consulto indicta est,- obsecratique circa omnia pulvinaria dii, ut quod bellum cum Philippo populus iussisset, id bene ac feliciter eveniret. consultique fetiales ab consule Sulpicio, bellum quod indiceretur regi Philippo , utrum ipsi utique nunciari iuberent, an satis esset in finibus regni quod proximum praesidium esset, eo nunciari, fetiales decreverunt, utrum eorum fecisset, recte facturum. consuli a patribus permissum u t , quem videretur e ) ex iis qui extra b) E n i m ironiae inservit ; affirmât enim causa aliata, quae contrarium eius, quod affirmatur, docet. c) I. e. si nimis mo— lestum vobis visum fuisset. d) Vid. sup. X X X , 43. not. c. e) Cf. sup. 3. not. ù

654 L I B E R XXXI. a. U. c. 552. senatum essent, legatnm mitteret ad bellum regi indicendum. tum de exercitibus consilium praetorumque actum, consules binas legiones scribere iussi, veteres dimittere exercitus. Sulpicio, cui novum ac magni nominis bellum decretum erat, permissum ut de exercitu quem P. Scipio ex Africa deportasset, voluntarios quos posset duceret : invitum ne quem militem veterem ducendi ius esset, praetoribus L. Furio Purpureoni et Q. Minucio Rufo quina millia socium Latini nominis consul daret; quibus praesidiis alter Galliam, alter Bruttios provinciam obtineret. Q. Fulvius Gillo et ipse iussus ex eo exercitu quem P . Aelius consul habuisset, ut quisque minime multa stipendia haberet, legere, donee et ipse quinque millia socium ac nominis Latini efiecisset : id •") praesidio 4 ) Siciliae provinciae esset. M. Valerio Faltoni, qui praetor priore anno Campaniam provinciam habuerat, prorogatum in annum imperium est, uti propraetor in Sardiniam traiiceret. is quoque de exercitu qui ibi esset quinque millia socium nominis Latini, qui eorum minime multa stipendia haber e n t 5 ) , legeret. et consules duas urbanas legiones scribere iussi, quae, si quo res posceret, multis in Italia contactis gentibus Punici belli societate iraque inde tumentibus, mitterentur. sex legionibus Romanis eo anno usura res publica erat. 9 In ipso apparatu belli legati ab rege Ptolèmaeo venerunt, qui nunciarunt Athenienses advei-sus Pliilippum petisse ab rege auxilium. ceterum etsi communes socii sint, tamen, nisi ex auctoritate populi Romani, neque classem neque exercitum defendendi aut oppugnandi cuiusquam causa regem in Graeciam missurum esse, vel quieturum eum in regno, si populo Romano socios 4) praesidium Gn. S) habere 111 Miuetus: codices haberet. f ) In lectìone vulgata i d non habere, quo referatur, monet GRONOV. Sed nihil impedii, quonrinus ad i d intelliganius p r a e s i d i u m , quae vox propter sequens p r a e s i d i o auctoris animo obyersata est.

LIBER XXXI.

655 a. C. 200. defendere libeat ; vel Romanos quiescere, si malint, passurum, atque ipsum auxilia , quae facile adversus P h i lippum tueri Athenas possent, missurum. gratiae regi ab senatu actae, responsumque tutari socios populo Romano in animo esse: si qua re ad id bellum opus sit, indicaturos r e g i , regnicjue eius opes scire subsidia firma ac íidelia suae rei publicae esse, muñera deinde legatis in singulos quinum millium aeris ex senatus consulto missa. Cum delectum cónsules haberent, pararentque quae ad bellum opus essent, civitas religiosa, in principiis maxime novorum belloram, supplicationibus habitis iam et obsecratione circa omnia pulvinaria facta 6 ) , ne quid praetermitteretur quod aliquando factum esset, ludos Iovi donumque vovere consulem cui provincia Macedonia evenisset iussit. moram voto publico L i c i nius pontifex maximus attulit, qui negavit ex incerta'*) pecunia voveri debere , quia ea pecunia non posset in bellum usui esse, seponique statim deberet nec cum alia pecunia misceri ; quod si factum esset, votum rite solvi non posse, quanquam et res et auctor movebat, tamen ad collegium pontificum referre consul iussus, si posset recte votum incertae pecuniae suscipi. posse, r e ctiusque etiam esse, pontífices decreverunt. vovit in eadem verba consul, praeeunte máximo pontífice, quibus antea quinquennalia v o t a ' ) suscipi solita erant, praeterg) DifFerunt s u p p l i c a t i o n e s et o b s e c r a t i o n e s ut genus et species. Nam s u p p l i c a » . i o n e s erant vel o b s e c r a t i o n e s, quibus iram deonun avertebant, eorumque favorem sibi conciliabant; vel g r a t u l a t i o n e s , quibus diis pvo praestito favore gratias agelsant. Ut autem liic s u p p l ì c a t i o n e s et o b s e c r a t i o n e s , ita s u p p l i c a t i o n e s et g r a t u l a t i o n e s iunguntur sup. VIII, 33. D R A K E N B . H ) I n c e r t a p e c u n i a est pecunia non secreta, non seposita (vid. sup. X X I X , 27. p.), cum alia pecunia ad promiscuum U S U I T I confusa, i) Videndum e s t , an Livius respiciat ad Indos magnos votivos, quos bello Punico secundo extra ordinem in quinlum annum votos fuisse, ei eodem statu res publica staret, sup. X X I I , 10. X X V I I , 3 3 . X X X , 2. 27. tradidit. Ili ludi ut deinde suscepto bello adver— tus Aiitiochum et Perseum ex decreto senatus voti fuerunt inf.

656 LIBER XXXI. a. U. c. 552. quam quod tanta pecunia, quantam l ) turn cum solveretur senatus censuisset, ludos donaque facturum vovit. to ties 6 ) ante ludi magni de certa pecunia voti erant: ii primi de incerta. 10 Omnium animis in bellum Macedonicum versis, repente nihil minus eo tempore timentibus Gallici tumultus fama exorta. Insubres Cenomanique et Boii, excitis Celinibus' Ilvatibusque et ceteris Ligustinis populis, Hamilcare Poeno duce, qui in iis locis de Hasdrubalis exercitu substiterat, Placentiam invaserant; et direpta urbe ac per iram magna ex parte incensa, vix duobus millibus hominum inter incendia ruinasque relictis, traiecto Pado ad Cremonam diripiendam pergunt. vicinae urbis audita clades spatium colonis dedit ad claudendas portas praesidiaque per muros disponenda, ut obsiderentur tamen prius quam expugnarentur, nuntiosque mitterent ad praetorem Romanum. L. Furius Purpureo tum provinciae praeerat: cetero ex senatus consulto exercitu dimisso praeter quinque millia socium ac Latini nominis , cum iis copiis in proxima regione provinciae circa Ariminum substiterat. is tum senatui scripsit quo in tumultu provincia esset. duarum coloniarum, quae ingentem iìlam tempestatem Punici belli subterfugissent, alteram captam ac direptam ab hostibus, alteram oppugnari. nec in exercitu suo satis praesidii colonis laboràntibus fore , nisi quinque millia socium quadraginta millibus hostium (tot enim in armis esse) trucidanda obiicere velit, et tanta sua clade iam inflatos excidio coloniae llRomanae augere hostium animos. his litteris recitatis decrevemnt ut C. Aurelius consul exercitum , cui in Etruriam ad conveniendum diem edixerat, Arimini eadem die adesse iuberet, et a ut ipse, si per commodum rei pùblicae posset, ad opprimendum Gallicum tumultum proficisceretur, aut L. Furio praetori scriberet u t , cum 6) t o t i e s ] o c t i c n s codex Bambergensis. XXXYI, 2. et XLII, 28. ; ita nunc eosdem in initio helli cum Philippo votos fuisse, probabile est. DVK. k ) Intell. dandun, aolvendam, ve! tale quid. Cf. sup. 3. not. i.

, L I B E R XXXI.*

657 a.C. 200. ad eum legiones ex Etruria venissent, missis in vicem earum quinque millibus sociorum, qui interim Etruriae praesidio essent, proficisceretur ipse ad coloniam liberandam obsidione. legatos item mittendos in Àfricam censuerunt, eosdem Carthaginem, eosdem in Numidiam ad Masinissam, Carthaginem 7 ) , ut nuntiarent civem eorum Hamilcarem relictum in Gallia, haud satis scire ex Hasdrubalis prius an ex Magonis postea exercitu, bellum contra foedus facere, exercitus Gallorum Ligurumque excivisse ad arma contra populum Romanum. eum, si pax placeret, revocandum illis et dedendum populo Romano esse, simul nuntiare iussi perfugas sibi non omnes redditos esse, ac magnam partem eorum palam Cartilagini obversari dici; quos comprehendi conquirique debere, ut sibi ex foedere restituantur. haec ad Carthaginienses mandata. Masinissae gratulari iussi quod non patrium modo recuperasset regnum, sed parte florentissima Syphacis finium adiecta etiam auxisset. nuntiare praeterea iussi bellum cum rege Philippo susceptum. quod Carthaginienses auxiliis iuvisset, iniuriasque inferendo sociis populi Romani, flagrante bello Italia, coegisset classes exercitusque in Graeciam mitti, et disunendo copias causa in primis fuisset serius in Africam traiiciendi. peterentque ut ad id bellum mitteret auxilia Numidarum equitum. dona ampia data, quae ferrent regi, vasa aurea argenteaque, toga purpurea et palmata tunica cum eburneo Scipione, et toga praetexta cum curali sella 1 ); iussique polliceri, si quid e i 8 ) ad firmandum augendumque regnum opus esse indicasset, enixe id populum Romanum merito eius praeStaturum. Yerminae quoque Syphacis fìlii legati per eos dies genatum adierunt, excusantes errorem adolescentiamque 9 ) , et culpam omnem in fraudem Carthaginiensium avertentes. et» Masinissam Romanis ex hoste amicum 7) e o s d e m ili N u m i d i a m a d g i n c m ] liaec addidit Geleniua l e s c c n t i a » Bamb.

I) Cf. sup X X X , 15. not. k.

Masiuissam, eij sibi GR.

8)

CaTtha9)

adii-

658 L I B E R XXXI. a. U. c. 552. factum : Venninam quoque annisuram ne officiis in populum Romanum aut a Masinissa aut ab ullo alio vincatur. petere lit rex sociusque et amicus ab senatu appellaretur. responsum legatis est et patrem eius Syphacem sine causa ex socio et amico hostem repente populi Romani factum, et eum ipsum rudimentum adolescentiae bello lacessentem Romanos posuisse. itaque pacem illi prius petendam a populo Romano esse quam ut rex sociusque et amicus appelletur. nominis eius honorem pro magnis erga se regum meritis dare populum Romanum consuesse." legatos Romanos in Africa fore, quibus mandaturum senatum ut Verminae pacis dent leges, liberum arbitrium eius populo Romano permittenti 1 m ). si quid ad eas addi demi mutali vellet, rur8us ab senatu ei postulandum fore, legati cum iis mandatis in Africam missi C. Terentius Yarro Sp. Lucretius Cn. Octavius. quinqueremes singulis datae. 12 Litterae deinde in senatu recitatae sunt Q. Minucii praetoris, cui Bruttii provincia erat, pecuniam Locria ex Proserpinae thesauris nocte clam sublatam ; nec ad quos pertineat facinus, vestigia ulla exstare. indigne passus senatus non cessari ab sacrilegiis, et ne Pleminium quidem, tam clarum recensque noxae simul ac poenae exemplum 11 ), homines deterrere. C. Aurelio consuli negotium datum ut ad praetorem in Bruttios scriberet senatui piacere quaestionem de expilatis thegauris eodem exemplo haberi, quo M. Pomponius praetor triennio ante habuisset. quae inventa pecunia esset, reponi, si quo °) minus inventum foret, expleri ; ao piacularia, si videretur, sicut ante pontifices censuissent, fièri, curam expiandae violationis eius templi prodigia etiam sub idem tempus pluribus locis nnnciata accenderunt. in Lucanis caelum arsisse afferebant, i) perm! t tent i Hnbenius t codices permettente. m) I. e. si liberum eius dandae arbitrium populo Romano Yerniùia permittat. Vid. sup. X X V I I I , 34. et hoc lib. inf. 19. G R O K O T . n) Cf. sup. X X I X , 8. et seqq. o) I. e. sicubi.

LIBER

XXXL

659 a. C. 200. Priverni sereno p ) per diem totum rubrum solem fuisse, Lanuvii tempio Sospitae Iunonis nocte strepitum i n gentem exortum. iam animalium obsceni i) fetus pluribus locis nuntiabantur. in Sabinis incertus r ) infans n a tus masculus an femina esset; alter sexdecim iam a n norum item ambiguo sexu inventus. Frusinone agnus o o cum suillo capite, Sinuessae porcus cum capite h u mano n a t u s , in Lucanis in agro publico eculeus cum quinque pedibus. foeda omnia et deformia, errantisque in alienos fetus naturae visa, ante omnia abominati semimares, iussique in mare extemplo deportari, sicut p r o x i m e , C. Claudio M. Livio consulibus, deportatus similis prodigii fetus erat"), nihilo minus decemviro» adire libros de portento eo iusserunt. decemviri ex libris res divinas easdem quae proxime secundum id prodigium factae essent imperarunt. carmen praeterea ab ter novenis virginibus cani per nrbem iusserunt, donumque Iunoni reginae ferri, ea uti fierent, C. A u relius consul ex decemvirorum responso curavit. carm e n , sicut patrum memoria L i v i u s ' ) , ita t u m condidit P . Licinius Tegula. Expiatis omnibus religionibus ') (nam etiam L o c r i s l 3 sacrilegium pervestigatum a Q. Minucio e r a t , pecuniaq u e ex bonis noxiorum in thesauros reposita) cum consules in provincias proficisci vellent, privati frequentes, quibus ex pecunia quam M. Valerio M. Claudio consulibus mutuam dederant tertia pensio debebatur eo a n n o " ) , adierunt senatum, quia consules, cum ad n o v u m bellum, quod magna classe magnisque exercitibus gerendum esset, vix aerarium suiliceret, negaverant esse u n d e iis in praesentia solveretur. senatus querentes p) Vid. inf. X X X V I I , 3. N u r s i a e s e r e n o s a t i s c o lis t a b u t l i i m b u m o r t (tin. Suet. Aug. 95. l i q u i d o a c p u r o s e r e n o . Similiter t r a n q u i l l u m d i c i t u r , tit sup. XXIV*. 8 . N o n t r a n q u i l l o n a v i g a m n s . q) I. e. f o e d i , abominandi. Sic apud Suet, est o b s c e n u m o s t e n t i m i ; apud Cic. o f a s e e n u m o m e n , r) Cf. sup. X X X , 35. not. y . s) Vid. sup. X X V I I , 37. t) R e l i g i o n e s iam ea dicuntur, quae in l-eligior e m Tcnerant. C'f. sup. X X X , 2. n o t . e. u j Cf. sup. X X V I , 36. X X I X , 16. et inf. X X X I I I , 42.

660 L I B E R XXXI. «.ti. c. 552. eos non sustinuit T ), si in Punicum bellum pecunia data in Macedonicum quoque bellum uti res publica vellet, aliis ex aliis orientibus bellis quid aliud quam publicat a m w ) , pro beneficio tanquàm ob noxam, suam pecuniam fore, cum et privati aequum postularent, nec tarnen solvendo aeri alieno res publica esset * ) , quod medium inter aequum et utile erat, decreverunt ut, quoniam magna pars eorum agros vulgo venales esse diceret et sibimet emptis opus esse, agri publici, qui intra quinquagesimum lapidem esset, oppia iis fieret. consules agrum aestimaturos, et in iugera asses vectigales, testandi causa publicum agrum esse, imposituros, ut si quis, cum solvere posset populus, pecuniam habere quam agrum mallet, restitueret agrum populo. laeti eam condicionem privati accepere. trientabulusque is ager, quia pro tertia parte pecuniae datus erat, appellatosi). 14 Tum P . Sulpicius, secundum vota in Capitolio nuncupata, paludatus cum lictoribus profectus ab urbe Brundisium venit, et veteribus militibus voluntariis ex Africano exercitu in legiones descriptis z ), navibusque ex classe consulis Cornelii electis, altera die quam a Brundisio solvit, in Macedoniam traiecit. ibi ei praesto fuere Atheniensium legati, orantes ut se obsidione eximeret. missus extemplo Athenas est C. Claudius Centho cum viginti longis navibus et mille militüm. neque enim ipse rex Athenas obsidebat. eo maxime tempore Abydum oppugnabat, iam cum Rhodiis et Attalo navalibus cer • taminibus, neutro feliciter praelio, vires expertus. sed animos ei faciebat, praeter ferociam insitam, foedus ictum cum Antiocho Syriae rege, divisaeque iam cum eo Aegypti opes, cui morte audita Ptolemaei regis v) lunge: s e n a t u s q u e r e n t e s e o s , si etc., n o n s u s t i n u i t , i. e. querelis eorum non potuit non moveri. w) I. e. quasi confiscatam, in publicum redactam. G R O X O V . X ) Arid. sup. XXV11I, 25. not. v. y ) Agrum ita appellatum esse, quoniam pro trientibus tabulis, pro tertia parte tertiaque pensiono eius, quod tabulis publicis deberetur, datus esset, monet GROBOV. z) Cf. sup. X X X , 26. not. TT.

LIBER XXXI.

661 a. C. 200. ambo imminebant "). contraxerant autem sibi cum Philippo bellum Athenienses haudquaquam digna causa, dum ex vetere fortuna nihil praeter animos servant, Acarnanes duo iuvenes per initiorum dies L ) non initiati templum Cereris, imprudentes religionis, cum cetera turba ingressi sunt, facile eos sermo prodidit, absurde quaedam percunctantes ; deductique ad antistite» templi, cum palam esset per errorem ingressos, tanquam ob infandum scelus interfecti sunt, id tam foede atque hostiliter factum gens Acarnanum ad Philippum detulit; impetravitque ab eo ut datis Macedonum auxiliis bellum se inferre Atheniensibus pateretur. hie e x ercitus primo terram Atticam ferro ignique depopulatus cum omnis generis praeda in Acarnaniam rediit. et irritatio quidem animorum ea prima fuit. postea iustum bellum decretis civitatis ultro indicendo factum. Attalus enim rex Rhodiique persecuti cedentem in Macedonian! Philippum cum Aeginam venissent, rex Piraeéum renovandae confirmandaeque cum Atheniensibus eocietatis causa traiecit. civitas omnis obviam effusa cum coniugibus ac liberis, sacevdotes cum insignibus suis intrantem urbem, ac dii prope ipsi exciti sedibus suis, acceperunt. in concionem extemplo populus voca-15 tus, ut rex quae vellet coram ageret ; deinde ex dignitate magis visum scribere eum de quibus videretur, quam praesentem aut referendis suis in civitatem beneficila erubescere, aut significationibus') acclamationibusque multitudinis assentatione immodica pudorem onerantis. in litteris autem, quae missae in concionem recitataeque sunt, commemoratio erat beneficiorum primum in civitatem suorum, deinde rerum quas adversus Philippum a) Cf. sup. X X V , 20. i n a l t e r i u s d u e l s e x e r c i t u s q u e o p p r i m e n d i o c c a s i o n e m i m m i n e b a t . X X X , 28. not. g. b) Intell. nobilissima apud Athenienses in Cereris honorem sacra s. Eleusinia. D O E R , C) S i g n i f i c a t i o n e s saepo •impliciter dicuntur pro favoris et reverentiae indiciis. Cf. Cic. p. Sext. 49. s e d p o p u l i i u d i c i i s a t q u e o m n i l i g n i f i c a t i o n e f i o r e b a n t . His in t h e a t r o p l a u d e b n t u r ctc.

662 LIBER XXX!. a. U.c. 552. gessisset; ad postremum adhortatio capessendi belli, dum se, dum Rhodios, turn q u i d e m d u m etiam R o manos haberent. nequicquam postea, si tum cessassent, praetermissam occasionem quaesituros. Rhodii deinde legati auditi sunt; quorum recens erat beneficium, quod naves longas quattuor Atheniensium captas nuper a Macedonibus recuperatasque remiserant. itaque ingenti consensu bellum adversus Philippum decretum. honores regi primum Attalo immodici, deinde et Rhodiis habiti. tum primum mentio illata de tribu, quam Attalida appelèrent , ad decern veteres tribus addenda ; et Rhodiorum populus corona aurea virtutis ergo donatus, civitasque Rhodiis data, quemadmodum Rhodii prius Atheniensibus dederant. secundum haec rex Attalus Aeginam ad classem se recepii, Rhodii Ciam ab Aeg i n a , inde per insulas Rhodum navigar un t , omnibus, praeter Andrum Parumque et Cythnum, quae praesidiis Macedonum tenebantur, in societatem acceptis. Attalum Aeginae missi in Aetoliam nuntii, exspectatique inde legati-, aliquandiu nihil agentem tenuere. et n e que illos excire ad arma potuit, gaudentes utcunque composita cum Philippo pace ; et ipse Rhodiique cum, si institissent tunc Philippo, egregium liberatae per se Graeciae titulum habere potuissent, patiendo rursus eum in Hellespontum traiicere occupantemque T h r a c i a e 3 ) opportuna loca vires colligere, bellum aluere, gloriamque eius gesti perfectique Romanis concesserunt. 16 Philippus magis regio animo est usus; qui cum Attalum Rhodiosque hostes non sustinuisset, ne Romano quidem, quod imminebat, bello territus, Philocle quodam ex praefectis suis cum duobus millibus peditum, equitibus ducentis ad populandos Atheniensium agros misso, classe tradita Heraclidi ut Maroneam peteret, ipse terra eodem cum expeditis duobus millibus peditum , equitibus ducentis pergit. et Maroneam quidem 3) T h r a c i a e G n : codice» G r a e c i a e . d) Maxime in hoc teraporis articulo, dum etiam Romano*, potcntissimam civitatem, socios haberent paratos ad auxilium. CREV.

LIBER XXXI.

663 a. C. 200.

primo impetu expugnavit ; Aenum inde cum magno labore , postremo proditione Callimedis praefecti Ptolemaei, cepit. deinceps alia castella, Cypsela et Doriscon et Serrheum, occupât, inde progressus ad Chersonesum Elaeunta et Alopeconnesum tradentibus ipsis recepii. Callipolis quoque et Madytos dedita, et castella quaedam ignobilia. Abydeni ne Iegatis quidem admissis regi portas clauserunt. ea oppugnatio diu PJiilippum tenuit; eripique ex obsidione, ni cessatum ab Aitalo et Rhodiis foret, potuerunt. Attalus trecentos tantum milites in praesidium, Rhodii quadriremem unam ex classe, cum ad Tenedum staret, miserunt. eodem poStea, cum. iam vix sustinerent obsidionem, et ipse Attalus cum traiecisset, spem tantum auxilii ex propinquo ostendit, neque terra neque mari adiutis sociis. Abydeni primo tormentis per muros dispositis n o n l 7 terra modo adeuntes aditu arcebant, sed navium quoque stationem infestam hosti faciebant. postea, cum et muri pars strata ruinis et ad interiorem raptim oppositum murum cuniculis iam perventum esset, legatos ad regem de condicionibus tradendae urbis miserunt. paciscebantur autem ut Rhodiam quadriremem cum sociis navalibus Attalique praesidium emitti liceret, atque ipsis urbe excedere cum singulis vestimentis. quibus cum Philippus niliil pacati nisi omnia permittentibus respondisset, adeo renuntiata haec legatio e ) ab 1 ) indignatione simili ac desperatione iram accendit, ut ad Saguntinam rabiem s) versi matronas omnes in tempio Dianae, pueros ingenuos virginesque, infantes etiam cum suis nutricibus, in gymnasium includi iuberent, aururn et argentum in forum deferri, vestem pretiosam in naves Rhodiam Cyzicenam'que, quae in portu erant, congeri, sacerdotes victimasque adduci, et altaria in medio poni, ibi delecti primum qui, ubi caesam aciem guorum, prò diruto muro pugnantem, vidissent, ex'templo coniuges liberosque interficerent ; aurum argen-

n.

e) Cf. sup. XXIII, 6. not. o. f ) Yid. sup. X X I V , 30. not. g) De Saguntinis vid. sup. X X I , 14.

664 L I B E R XXXI. a. U. c. 552. tum vestemque, quae in navibus esset K ), in mare deiicerent ; tectis publicis privatisque, quam plurimis locis possent, ignes subiicerent. id se facinus perpetraturos, praeeuntibus exsecrabile carmen sacerdotibus '), iureiurando adacti. tum militaris aetas iurat neminem vivum nisi victorem acie excessurum. hi memores Deorum adeo pertinaciter pugnaverant, ut cum praelium nox diremptura esset, rex prior, territus rabie eorum, pugna abstiterit. principe* k ) , quibus atrociox pars facinoris delegata erat, cum paucos et confecto» vulneribus ac lassitudine superesse praelio cernerent, luce prima sacerdotes cum infulis ad urbem dedendam Philippo mittunt. 18 Ante deditionem ex Iis legatis Romanis qui Alexandream missi erant, M. Aemilius trium consensu minimus natii , audita obsidione Abydenorum, ad Philippum venit. qui questus Attalo Rhodiisque arma illata, et quod tum maxime Abydum oppugnerei, cum rex ab Attalo et Rhodiis ultro se bello lacessitum diceret, °num Abydeni quoque" inquit "ultro tibi intulerunt a r m a ? " insueto vera audire ferocior oratio visa est quam quae habenda apud regem esset, "aetas" inquit "et forma"') et super omnia Romanum nomen te ferociorem facit. ego autem primum velim vos foederum memores servare mecum pacem. si bello lacessitis, mihi quoque animo est ") facere ut regnum Macedonum nomenque haud minus quam Romanum nobile bello sentiatis." ita dimisso legato Philippus, auro argentoque, quae coacervata erant, aeeepto, hominum praedam omh) Recte e s s e t ; aurum enim et argentum in forum, vestis tantum in naves delata erat. Ceteritm Polyb. convenisse (licit X V I , 16., ut aurum et argentum iu mare coniicerent, naves autem, in quas congesta erat vestis preliosa, incenderent. DRAK E » B . i) P r a e i r e c a r m e n , ut sup. Vili, 9. X , 28. p r a e i r e v e r b a . Cf. sup. hoc ipso libro 9. V o v i t i n e a d e m •verba c o n s u l , p r a e e u n t e m a x i m o p o n t i f i c e . k) Glauctdes etTheognetus. Polyb. X V I , 18. 1) T r i u m c o n s e n s u perinde est , ac si dixisset : amborum collegarum et suo. GROBOT. m) Apud Polyli. XA r I, 19. xai-Uaio; T&V *a$ AVIÓP dicitur. n) Cf. sup. X X I X , 36. not. a.

L I B E R XXXI.

665

nem amisit. tanta enim rabies multitudinem invasit, ut repente proditos rati qui pugnantes mortem occubuissent, periuriumque alius alii exprobrantes, et sacerdotibus maxime, qui quos ad martern devovissent, eolum deditionem vivorum hosti fecissent, repente omnes ad caedem coniugum liberorumque discurrerent, seque ipsi per omnes vias leti interficerent. obstupefactus eo furóre rex suppressit impetum militum, et triduum se ad moriendum Abydenis dare dixit, quo spatio plura facinora in se vieti ediderunt quam infesti edidissent victores ; nec nisi quem vincula aut alia necessitas mori prohibuit, qui'squam vivus in potestatem venit. Philippus imposito Abydi praesidio in regnum rediit. cum velut Sagunti excidium Hannibali, sic Philippo Abydenorum clades ad Romanum bellum animos fecisset, nuncii occurnyrunt consulem iam in Epiro esse, et Apolloniam terrestres copias, navales Corcyram in hiberna deduxisse. Inter haec legatis qui in Africam missi erant del9 Hamilcaré Gallici exercitus duce, responsum a Carthaginiensibus est nihil ultra se facere posse quam ut exsilio eum multarent bonaque eius publicarent. perfugas et fugitivos quos inquirendo vestigare potuerint, reddidisse; et de ea re missuros legatos Romain qui senatui satisfacerent. ducenta millia modium tritici Romam, ducenta ad exercitum in Macedoniam miserunt. inde in Numidiam ad regem profecti legati, dona data ÌVIasinis6ae, mandataque edita, équités mille Numidae, cum duo millia daret, accepti. ipse in naves imponendos curavit, et cum ducentis millibus modium tritici, docentis hordei in Macedoniam misit. tertia legatio ad Verminam erat, is ad primos fines regni legatis obviam progressus, ut scriberent ipsi quas vellent pacis condiciones, permisit : omnem pacem bonam iustamque o ) V ù g . georg. I I I , 480. N e c v i a m o r t i s e r a t s i m p l e x . Tibull. I , 3 , 50. n u n c l e t o m u l t a r e p e r t a v i a . V a l . Flacc. I , 32. l e t i q u e v i a s e t t e m p o r a v e r s â t . Similiter inf. X L , 4 . v i a s a d m o r t e m , ibid. 13. v i a s i n s i d i a rli m d i c i , monet D k a x e h b .

666

a. U. c. 552.

L I B E R XXXI.

fore sibi cum populo Romano, datae leges pacis, iussusque ad earn confirmandam mittere legatos Romain. 20 Per idem tempus L. Cornelius Lentulus pro consule ex Hispania rediit. qui cum in senatu res ab se per multos annos fortiter feliciterque gejtas exposviisset, postulassetque ut triumphanti sibi invehi liceret in urbem, res triumpho dignas esse censebat senatus : sed exemplum a maioribus non accepisse, ut qui neque dictator neque consul neque praetor res gessisset, triumpharetr). pro consule ilium Hispaniam provinciam, non consulem aut praetorem obtinuisse. decurrebatur tamen eo ut ovans urbem iniret, intercedente T i . Sempronio Longo tribuno plebis, qui nihilo magis id more maiorum aut ullo exemplo futurum diceret. postremo victus consensu patrum tribunus cessit ; et ex senatus consulto L . Lentulus ovans urbem est injiressus. ardenti Öo tulit ex praeda quadraginta tria millia pondo, auri duo millia quadringenta quinquaginta. militibus ex praeda centum vi ogiriti asses divisit. 21 Iam exercitus consularis ab Arretio Ariminum traductus erat, et quinque millia socium Latini nominis ex Gallia in Etruriam transierant. itaque L . Furius, magnis itineribus ab Arimino adversus Gallos Cremonam tum obsidentes profectus, castra mille quingentorum passuum intervallo ab hoste posuit. occasio egregie rei gerendae fuit t) , si protinus de via ad castra oppugnanda duxisset. palati passim vagabantur per agros, nullo satis firmo relieto praesidio. lassitudini militum iimuit'), quod raptim ductum agmen erat. Galli clamore suorum ex agris revocati, omissa praeda quae in manibus erat, castra repetivere, et postero die in aciem progressi, nec Romanus moram pugnandi fecit, sed vix spatium instruendi fuit : eo cursu hostes in praelium venerunt. dextra ala (in alas divisum socialem exercip ) Cf. sup. X X V I I I , 38. n e m i n e m a d e a r n d i e m t r ì ti m p L a s s e , q u i s i n e m a g i s t r a t u r e s g e s s i s s e t . q) Vici. sup. X X I I , 60. not. x . X X V I I I , 23. not. n. X X X , 30. not. m. r) I. e lassitudini» militum gratia timuit.

LIBER XXXI.

667 a. C. 200. turn habebat) ') in prima acie locata est ; in subsidiis duae Romanae legiones. M. Furius dextrae alae, legionibus M. Caecilius , equitibus L . Valerius Flaccus (legati omnes erant) pra¿positi, praetor secum duos legatos , C. Laetorium et P . T i t i n i u m , habebat, cum quibus circumspicere et obire ad omnes hostium subitos conatus posset, primo Galli omni multitudine in unum locum connixi obruere atque obterere ') sese dextram alam , quae prima erat, sperarunt posse, ubi id parum procedebat, circuire a cornibus et amplecti hostium aciem, quod in multitudine adversus paucos facile v i d e b a t u r , conati sunt, id ubi vidit praetor, ut et ipse dilataret aciem, duas legiones e x subsidiis dextra laevaque alae , quae in prima acie pugnabat, circumdat ; aedemque deo Iovi v o v i t , si eo die hostes .fudisset. L . Valerio imperai ut parte duarum legionum equites, altera sociorum equitatum in cornua hostium emittat, nec circuire eos aciem patiatur. simul et i p s e , ut extenuatam mediam diductis cornibus aciem Gallorum vidit, signa inferre confertos milites et peirumpere ordines iubet. et cornua ab equitibus et medii a pedite pulsi, ac repente, cum omni parte caede ingenti sternerentur, Galli terga verterunt fugaque effusa repetunt castra, fugientes persecutus eques, mox et legiones i n secutae in castra impetum fecerunt. minus sex milLia hominum inde efl'ugerunt: caesa aut capta supra quinque et triginta millia cum signis militaribtis septnaginta, carpentis Gallicis, multa praeda oneratis , plus ducentis. Hamilcar dux Poenus eo praelio cecidit " ) , et tres $) A l a m d e x t r a m et » i n i s t r a m vocabant illas partes sociorum, quamvis peditum, quia plurimum, ut alae in avihus, coipus illurl legiouum utrinque tegebant. Lrps. Verosimile vioetur [quia unius tantum alae inentio fit I, sinistram alam sociorum in exercitu praetoris non fuisse, consulemque cum duabus su is legionibus solam dextram alam sociorum ad eum misisse, et sinistram 111 Etruria, ne ea interim sine praesidio esset [vid. sup. 11."), subsistere voluisse. DTJK. t) Cf. sup. X X V I I , 41. not. s. u) Eum triennio post alio praelio captimi, et in triumpho ductum fuisse, alios forte annales secutus, refert L i v i u s inf. X X X I I , 3 0 . et X X X I I I , 23. DRAKE.-ÌB.

668 a. U. c. 552.

LIBER

XXXI.

imperatores nobiles Gallorum. Piacentini captivi ad duo 22millia liberorum capitum redditi colonis. magna victoria laetaque Romae fuit. litteris allatis supplicatio in triduum decreta est. Romanorum sociorumque ad duo miliia eo praelio ceciderunt, plurimi dextrae alae, in quam primo Ímpetu vis hostium ingens illata est. quanquam per praetorem prope debellatum erat, cónsul quoque C. Aurelius, perfectis quae Romae agenda fuerant, profectus in Galliam victorem exercitum a praetore accepit. Cónsul alter cum autumno ferme exacto in provinciam venisset, circa Apolloniam hibernabat. ab classe quae Corcyrae subducta erat, C. Claudius triremesque Romanae, sicut ante dictum est, Athenas missae cum Piraeeum pervenissent, despondentibus iam ánimos sociis spem ingentem attulerant. nam et terrestres ab Corintho, quae per Megara incursiones in agros fieri solitae erant, non fiebant ; et praedonum a Chalcide naves, cjuae non mare solum infestum sed etiam omnes marítimos agros Atheniensibus fecerant, non modo T ) Sunium superare sed n e c w ) extra fretum Buripi committere aperto mari se audebant. supervenerunt his tres Rhodiae quadriremes, et erant Atticae tres apertae naves * ) , ad tuendos marítimos agros comparatae. hac classe si urbs agrique Atheniensium defenderentur, satis in praesentia existimanti Claudio esse maioris etiam 23rei fortuna oblata est. exsules ab Chalcide, regiorum iniuriis pulsi, attulerunt occupali Chalcidem sine certamine ullo posse : nam et Macedonas, quia nullus in propinquo sit hostium metus, vagari passim, et oppidanos praesidio Macedonum fretos custodiam urbis negligere. his auctoribus profectus, quanquam Sunium ita mature pervenerat ut inde provehi ad primas angustias Euboeae posset, ne superato promontorio conBpiceretur, classem in statione usque ad noctem tenuit. v ) Vid. sup. x x n , 3. not. n. v ) N e c est e t i a m n o n i. ne cjuidem. x ) N a v e s a p e r t a e (hcpqa)tra) oppommtur u a y i b u s c o n s t r a t i s , i. e. tabuli* teclis.

L I B E R XXXI.

669

a. C. 200.

primis tenebris movit. et tranquillo t) pervectus Chalcidem, paullo ante lucem, qua infrequentissima urbis sunt z ), paucis militibus turrim proximam murumque circa scalis cepit, alibi sopitis custodibus, alibi nullo custodiente. progressi inde ad frequentia aedificiis loca, custodibus interfectis refractaque porta ceteram multitudinem armatorum acceperunt. inde in totam urbem discursum est, aucto etiam tumultu, quod circa forum ignis tectis iniectus erat, conflagrarunt et horrea regia et armamentarium cum ingenti apparatu machinarum tormentorumque. caedes inde passim fugientium pariter ac repugnantium fieri coepta est. nec ullo iam, qui militaris aetatis esset, non aut caeso aut fugato, S o patro etiam Acarnane praefecto praesidii interfecto, praeda omnis primo in forum collata, deinde in naves imposita. carcer etiam ab Rhodiis refractus, emissique captivi, quos Philippus tanquam in tutissimam custodiam condiderat.. statuis inde regis deiectis truncatisque, signo receptui dato conscenderunt naves, et Piraeeum, unde profecti erant, redierunt. quodsi tantum militum Romanorum fuisset ut et Chalcis teneri et non deseri praesidium Athenarum potuisset, magna res principio statim belli, Chalcis et Euripus adempta regi forent. nam ut terra Thermopylarum angustiae Graeciam, ita mari fretum Euripi claudit. Demetriade tum Philippus erat, quo cum esset nun-24 (data clades sociae urbis, quanquam serum auxilium perditis erat, tarnen quae proxima auxilio est, ultionem petens"), cum expeditis quinque millibus peditum et trecentis equitibus extemplo profectus cursu prope Chalcidem contendit, haudquaquam dubius opprimi Romanos posse, a qua destitutus spe, nec quicquam aliud quam1*) ad deforme spectaculum semirutae ac fumantis sociae urbis cum venisset, paucis vix qui sepelirent 4> q ut) s] q u o s e o Ga, y) Yid. sup. 12. not. p. z) Cf. sup. XXVI, 40. not. f. a) Uln euìiiL impedire noil possumus , quominus iniuria inferatirr, pioximum videtur, ut illatain ulciscamur. b) Vid. sup. XXIII, 3. not. g.

670

a.U.c. 552.

LIBER

XXXI,

bello absumptos relictis, aeque raptim ac venerai, transgressus ponte Euripum per Boeotiam Athenas ducit, pari incepto c ) haud disparem eventum ratus responsuruin. et respondisset, ni speculator (hemerodromoss) vocant Graeci, ingens die uno cursu emetientes spatium) contemplatus regium agmen e specula quadam, praegressus nocte media Athenas pervenisset. idem ibi somnus eademque negligentia erat, quae Chalcidem dies ante paucos prodiderat. excitati nuncio tiepido et praetor Atheniensium et Dioxippus praefectus cohortis mercede militantium auxiliorum, convocatis in forum militibus, tuba signum ex arce dari iubent, ut hostes adesse omnes scirent. ita undique ad portas, ad muros discurrunt. paucas post horas Philippus, aliquanto tamen ante lucem, appropinquans urbi, conspectis luminibus crebris et fremitu hominum trepidantium ut in tali tumultu exaudito sustinuit signa, et considere ac conquiescere agmen iussit, vi aperta propalarci usurus, quando parum dolus profuerat. ab Dipylo accessit 0 ), porta ea, velut in ore urbis posita, maior oliquaiito patentiorque quam ceterae est ; et intra earn extraque latae sunt viae, ut et oppidani dirigere aciem a foro ad portam possent, et extra limes mille ferme passu s Iongus, in Academiae gymnasium ferens, pediti equitique hostium liberum spatium praeberet. eo limite Athenienses cum Attali praesidio et cohorte Dioxippi, acie intra portam instructa, signa extulerunt. quod ubi Philippus vidit, habere se hostes in potestate ratus et diu optata caede (neque enim ulli Graecarum civitatium infestior erat) expleturum 1 ), cohortatus milites ut se intuentes pugnarent, scirentque ibi signa, ibi aciem esse debere ubi rex esset, 5} h e m e r o d r o m a s codices, C) Quali nempe Cbalcis occupata fuerat a Romania. DOER. d) Archon, puto. Nam et sic AcLaeorum, Aetolorum, alioramne populorum summos magistratus saepe p r a e t o r e s vocat.

SICK.

e) I. e. ab ea urbis parte accessit, qua posita erat nobilissima haec et maxima Athenarum porta. Similiter sup. X X l \ , 33. legi: I n d e t e r r a m a r i c f u e s i m u l c o e p t a e o p p u g n a r ! S y r a c u s a e : t e r r a ab l i e x a p . y l o , m a r i ab A e r a din a , monet G ROSOV. F) Intell. se, ani mum suuin.

LIBER X X X I .

671 «•

c

-

20

°-

concitat equum, non ira tantum sed etiam gloria elatus, quod ingenti turba completis etiam ad spectaculum mûris conspici se pugnantem egregium ducebat. aliquantum ante aciem cum equitibus paucis evectus in medios hostes, ingentem cum suis ardoreim tum pavorem hostibus iniecit. plurimos manu sua cominus eminusque vulneratos compulsosque in portam consecutus et ipse, cum maiorem in angustiis trepidantium edidisset caedem, in temerario incepto tutum tamen receptum habuit, quia qui in turribus portae erant, sustinebant tela, ne in permixtos hostibus suos coniicerent. intramuros.deinde tenentibus milites Atheniensibus, Philippus signo receptui dato castra ad Cynosàrges (templum Herculis gymnasiumque et lucus erat circumiectus) posuit. sed et Cynosàrges et Lyceum, et quicquid sancti amoenive circa urbem erat, incensum est, dirutaque non tecta solum sed etiam sepulcra ; nec divini humanive iuris quicquam prae impotenti ira est sérvatum. Postero die cum primo clausae fuissent portae, de-25 inde subito apertae, quia praesidium Attali ab Aegina Romanique ab Piraeeo intraverant urbem, castra ab urbe rettulit rex tria ferme millia passuum. inde Eleusina profectus, spe improviso templi castellique, quod et imminet et circumdatum est tempio, capiendi, cum haudquaquam neglectas custodias animadvertisset et classem a Piraeeo subsidio venire, omisso incepto Megara ac protinus Corintlium ducit. et cum Argis Achaeorum concilium esse audisset, inopinantibus Achaeis concioni ipsi »upervenit. consultabant de bello adversus Nabin tyrannum Lacedaemonioruin, qui tralato imperio a Philopoemene ad Cycliadam, nequaquam parem illi ducem, dilapsa cernens Achaeorum auxilia, redintegraverat bellum, agrosque finitimorum vastabat, et iam urbibus quoque erat terribilis. adversus hunc hostem cum quantum ex quaque civitate militum s«riberetur consultaient, Philippus dempturum se eis curam, quod ad Nabin et Lacedae— monios attineret, pollicitus, nec tantum agros sociorum populationibus prohibiturum, sed terrorem omnem belli in ipsam Laconicam, ducto eo extemplo exercitu, tra-

672 a. U. o. 552.

LIBER

XXXI.

laturum. haec oratio cum ingenti hominum assensu acciperetur, "ita tarnen aequurn est" inquit "me vestia meis armis tutari, ne mea interim nudentur praesidiis. itaque, si vobis videtur, tantum parate militum quantum ad Oreum et Chalcidem et Corinthum tuenda satis sit; ut meis ab tergo tutis securus bellum Nabidi inferam et Lacedaemoniis". non fefellit Achaeos quo spectasset tarn benigna pollicitatio auxiliumqae oblatum adversus Lacedaemonios : id quaeri ut obsidem Achaeorum iuventutem educeret ex Peloponneso ad illigandam s) Romano bello gentem. et id quidem coarguere Cycliadas praetor Achaeorum nihil attinere '*) ratus, id modo cum dixisset, non licere legibus Achaeorum de aliis rebus referre quam propter quas convocati essent, decreto de exercitu parando adversus Nabin facto concilium fortiter ac libere habitum dimisit, inter assentatores regios ante eam diem habitus. Pliilippus magna spe depulsus, voluntariis paucis militibus conscriptis, Corinthum atque in Atticam terram rediit. 26 Per eos ipsos dies quibus Philippus in Achaia fuit, Philocles praefectus regius ex Euboea profectus cum duobus millibus Tliracum Macedonumque ad depopulandos Atheniensium fines e regione Eleusinis saltum Cithaeronis transcendit ; inde dimidia parte militum ad praedandum passim per agros dimissa, cum parle ipse occultus loco ad insidias opportuno consedit, ut si ex castello ab Eleusine in praedantes suos impetus fieret, repente hostes effusos ex improviso adoriretur. non fefellere insidiae. itaque revocatis qui discurrerant ad praedandum militibus, instructisque, ad oppugnandum castellum Eleusinem profectus cum multis inde vulneribus recessit, Philippoque se venienti ex Achaia coniunxit. tentata et ab ipso rege oppugnatio eius castelli est. sed naves Romanae a Piraeeo venientes intromissumque praesidium absistere incepto coegerunt. • diviso deinde exercitu, rex cum parte Philoclem Athenas mittit, cum parte ipse Piraeeum pergit, ut cum Philocles subeundo mug) I. e. implicandam et obstringendam. t . not. £

Ii) Vid. sup. XXIII,

LIBER

XXXL

673 «. C. 200. ros et comminanda oppugnatone confinerei urbe Athenienses, ipsi Piraeeum levi cum praesidio reftctum e x pugnandi facultas esset, ceterum nihilo ei Piraeei quam Eleusinis facilior, iisdem fere defendentibus, oppugna-* tio fuit, a Piraeeo Athenas repente duxit. inde eruptione subita peditum equitumque inter angustias semiruti muri, qui brachiis ') duobus Piraeeum Athenis iungit, repulsus, omissa oppugnatione urbis, diviso cum Philocle rursus exercitu, ad agros vastandos profectus, cum priorem populationem sepulcris circa urbem diruendis exercuisset, ne quid inviolati! m relinqueret, tempia deum quae pagatim sacrata habebant k ), dirui afque incendi iussit. exornata eo genere operum eximie terra Attica et copia domestici marmoris et ingeniis artificum praebuit huic furori materiam. neque enim diruere modo ipsa tempia ac simulacra evertere satis habuit, sed l a pides quoque, ne integri cumularent ruinas ' ) , frangi iussit- e t postquam non tam ira satiata quam irae exercendae materia deerat, agro hostium in Boeotiam excessit, nec aliud quicquam dignum memoria in Graecia egit. Consul Sulpicius eo tempore inter Apolloniam ac27 Dyrrachium ad Apsum flumen habebat castra ; quo arcessitum L . Apustium legatum cum parte copiarum ad depopulandos hostium fines mittit. Apustius extrema Macedoniae populatus, Corrhago et Gerunio et Orgesso çastellis primo impetu captis, ad Antipatream, in faucibus angustis sitam urbem, venit. ac primo evocatos principes ad colloquium, ut fidei Romanorum se committerent, peïlicere est conatus; deinde ubi magnitudine ac moenihus situque urbis freti dicta aspernabantur, vi atque armis adortus expngnavit, puberibusque interfectis, praeda omni militibus concessa, diruit muros atque urbem incendit. hic metus Codrionem, satis valii) Cf. sup. X X I I , 52. not. s. k) Inf. 30. -d élu lira s i b i f u i s s e , q^nae quondam p a e a t i m , i. e. XCITCC ôrjuovç, h a b i t a n t e s etc. I) I. e. ne, si integri essent, cumulatiores rui— nae, cumulatiora quasi monumenta templorum ac simulacrorum exstaient. Ff

674 L I B E R XXXI. a.U.c. 552. dum et munitum oppidum, sine certamine ut dederetur Romanis effecit. praesidio ibi relieto, Cnidus (nomen propter alteram in Asia urbem quam oppidum notius) vi capitur. revertentem legatum ad consulem cum satis magna praeda Athenagoras quidam regius praefectus in transitu fluminis a novissimo agmine adortus, postremos turbavit. ad quorum clamorem et trepidationem cum revectus equo propere legatus signa convertisset, coniectisque in medium sarcinis aciem direxisset, non tulere impetum • Romanorum militum regii. multi ex iis occisi, plures capti, legatus, incolumi exercitu reducto ad consulem, remittitur inde extemplo ad classem. 28 Hac satis felici expeditione bello commisso , reguli ac principes accolae Macedonum in castra Romana v e niunt, Pleuratus Scerdilaedi filius, et Amynander Athamanum rex, et ex Dardanis Bato Longari filius. bellum suo nomine Longarus cum Demetrio Philippi patre gesserai. pollicentibus auxilia respondit consul Dardanorum et Pleurati opera, cum exercitum in Macedoniam induceret, se usurum ; Amynandro Aetolos concitandos ad bellum attribuit. Attali legatis (nam ii quoque per id tempus vénérant) mandat ut Aeginae rex, ubi hibernabat, classem Romanam opperiretur, qua adiuncta bello maritimo, sicut ante, Philippum urgeret. ad Rhodios quoque missi legati, ut capesserent partem belli, nec Philippus segnius (iam enirn in Macedoniam pervenerat) apparabat bellum. filium Persea, puerum admodum, da-tis ex amicorum numero qui aetatem eius regerent, cum parte copiarum ad obsidendas angustias quae ad Pelagoniam sunt mittit. Sciathum et Peparethum, haud ignobiles tirbes "'), ne classi hostium praedae ac praemio essent, diruit. ad Aetolos mittit legatos, ne gens inquieta adventu Romanorum lidem mutaret. 29 Concilium Aetolorum stata die, quod Panaetolium vocant, futurum erat. huic ut occurrerent, et regis legati iter accelerarunt, et a consule missus L . Furius m) Fuerunt insula« maris Aegaei, verum quaeque urbeni eiusdem nominis habuit. DHAKEMII.

LIBER XXXI.

675 n. C. 200. Purpureo légatus venit. Atheniensium quoque legati ad id concilium occurrerant. primi Macedones, cum quibus recentissimum foedus erat, auditi sunt, qui nulla nova re nihil se novi habere, quod afferent, dixerunt: quibus enim de causis, experta inutili societate Romana, pacein cum Philippo fecissent, compositam semel servare eos debere, "an imitari" inquit unus ex legatis "Romanorum licentiam, an levitatein dicam, mavultis ? qui cum legatis vestris Romae responderi ita iussissent, quid ad nos venitis, Aetoli, sine quorum auctoritate pacem cum Philippo fecistis ? iidem ") nunc ut bellum secum adversus Philippum geratis postulant, et antea propter vos et pro vobis arma sumpta adversus enm simulabant : nunc vos in pace esse cum Philippo prohibent. Messanae ut auxilio essent, primo in Siciliam transcenderunt ; iterum ut Syracusas oppressas ab Carthaginiensibus in libertatem eximerent. et Messanam et Syracusas et totam Siciliam ipsi habent, vectigalemque provinciam securibus et fascibus subiecerunt. scilicet sicut vos Naupacti legibus vestris per magistratus a vobis creatos Concilium habetis, socium hostemque libere quem velitis lecturi, pacem ac bellum arbitrio habituri vestro, sic Siculorum civitatibus Syracusas aut Messanam aut Lilybaeum indicitur concilium, praetor Romanus conventus agit ; eo imperio evocati conveniunt ; excelso in suggestu superba iura reddentem, stipatum l i ctoribus vident ; virgae tergo, secures cervicibus imminent; et quotannis alium atque alium dominum sortiuntur°). nec id mirali debent aut possunt, cum Italiae urbes Rhegium Tarentum Capuam, ne finitimas, quarum ruinis crevit urbs Romana, nominem, eidem subiectas videant imperio. Capua quidem, sepulcrum ac monumentum Campani populi, elato r) et extorri eiecto ipso populo superest, urbs tronca, sine senatu, sine plebe, sine magistratibus, prodigium i), relicta crudelius n") Vid. sup. X X I V , 22. not. q. o) I. e. sorte accipiunt. p) E f f e r r i proprie de fiineribus dici, satis constat, q) P r o d i g i u m di'citur, tjuicquid praeter naturae leges, praeter iustum ordineni ac morem fit.

Ff 2

676

a. U. c. 552.

LIBER

XXXI.

habitanda quam si deleta foret, furor est, si alienigenae homines, plus lingua et moribus et legibus quam maris terrarumque spatio discreti, haec tenuerint, sperare quicquam eodem statu mansurum. Philippi regnum officere aliquid videtur libertati vestrae : qui cum merito vestro vobis infestus esset, nihil a vobis ultra quam pacem petiit, fidemque hodie pacis pactae desiderai, assuefacite his terris legiones externas, et iugum accipite. sero ac nequicquain, cum dominum Romanum habebitis, socium Phiüppum quaeretis. Aetolos Acarnanas Macedonas, eiusdem linguae homines, leVes ad tempus ortae causae disiungunt coniunguntque : cum alienigenis, cum barbaris aeternum omnibus Graecis bellum est eritque. natura enim, quae perpetua est, non mutabilibus in diem causis hostes sunt, sed unde coepit oratio inea, ibi desinet. hoc eodem loco iidem homines de eiusdem Philippi pace triennio ante decrevistis, iisdem improbantibus earn pacem Roinanis, qui nunc pactam et compositam turbare volunt. in qua consultatione nihil fortuna mutavit, cur vos mutetis non video 1 *. 30

Secundum Macedonas, ipsis Romanis ita concedentibus iubentibusque, Athenienses, qui foeda passi iustius in crudelitatem saevitiamque regis invehi poteiant, introducti sunt, deploraverunt vastationem populationemque miserabilem agrorum. neque se id queri, quod hostilia ab hoste passi forent : esse enim quaedam belli iura, quae ut facere r ), ita pati sit fas. sata exuri, dirui tecta, praedas hominum pecorumque agi, misera înagis quam indigna®) patienti esse, verum enim vero id se queri, quod is qui Romanos alienigenas et barbaros vocet, adeo omnia simul divina humanaque iura polluerit, ut priore populatione cum infernis diis, secunda cum superis bellum nefarium gesserif. omnia sepulcra monumentaque diruta esse in finibus suis, omnium nudatos Manes, nullius ossa terra tegi. delubra sibi fuisse, quae quondam pagatim') habitantes in parvis illis castellis vicisque consecrata ne in unam urbem quidem r) I. e. exercere. s) I n d i g n a sunt, quae praeter ius ac merituni fiunt. t) A id. sup. 26. not. k .

LIBER XXXI.

677

a. C. 200.

contributi ") maiores sui deserta reJiquerìnt. circa ea omnia templa Philippum infestos circamtulisse ignes ; semu s t a T ) truncata simulacra denm inter prostrates iacere postes templorum. qualem terram Atticam fecerit, e x Qrnatam quondam opulentamqite, talem eum, si liceat, Aetoliam Graeciamque omnem facturum. urbis quoque suae similein deformitatein futuram fuisse, nisi Romani subvenissent. eodem enim scelere urbem colentes deos praesidemque arcis Minervam petitam, eodem Eleusine Cereris templum, eodem Piraeei Iovem Minervamque : sed ab eorum non templis modo sed etiam moenibus TÍ atque armis repulsum in ea delubra, quae sola religione tuta fuerint, saevisse. itaque se orare atque o b secrare Aetolos ut miserti Atheniensium, ducibus diis immortalibus, deinde Romanis, qui secundum deos plurimum possent, bellum susciperent. T u m Romanús lega tus "totam orationis meae f o r - ^ l mam Macedones primum, deinde Athenienses mutarunt. nam et Macedones, cum ad conquerendas Philippi i n furias in tot socias nobis urbes venissem, ultro accusando Romanos, defensionem ut accusatione potiorem haberem effecerunt ; et Athenienses in deos superos i n ferosque nefanda atque inhumana scelera eius referendo quid mihi aut cuiquain reliqtterunt, quod obiicere ultra possim? eadem C i a n o s 6 w ) , Abydenos, Aeneos, Maronitas, Thasios,, Parios, Samios, Larisenses, Messenios hinc ex Achaia existimate queri ; graviora etiam acerbioraque eos quibus nocendi maiorem facilitateli! habuit. nam quod ad ea attinet quae nobis obiecit, nisi gloria digna sunt, fateor ea defendi non posse. R h e gium et Capuani et Syracusas nobis obiecit. Rhegium Pyrrhi bello legio a nobis , Rheginis ipsis ut mittere6) C í a n o s Sigonius: códices c h i c s , a e c h i o s , e t h i o s . ti) A Theseo nempe e pagis Athenas conduct! et consociati. DOER, V) Cf. sup. XXVII, 1. not. f. W ) liilelligujitiir in cala e Gii, urbis Bithyniae. Eam obt inuerunt Aetoli, std Pliilippus espugnatimi evertit. Inf. X X X I I , 33. Cium i Ir in s u a e c l i c i o n i g u r b e m f u n d i t u s e v e r t i s s e ac d e l e s s e . DHAS.EKB.

678 LIBER XXXI. a. U.c. 552. mus orantibus, in praesidium missa, urbem ad quam defendendam missa erat, per scelus possedit"). comprobavimus ergo id facinus ? an bello persecuti sceleratam legionem, in potestatem nostram redactam tergo et cervicibus poenas sociis pendere cum coegissemus, u r bem agros suaque omnia cum liberiate legibusque R h e ginis reddidimus ? Syracusanis oppressis ab externis tyrannis quo indignius esset, cum tulissemus opem, et fatigati prope per triennium terra maiique urbe m u nitissima oppugnanda essemus, cum iam ipsi Syracusani servire tyrannis quam capi a nobis mallent, c a ptam iisdem armis et liberatam urbem reddidimus. n e que infitias imus Siciliam provinciam nostram esse, et civitates quae in parte Carthaginiensium fuerunt et uno animo cum illis adversus nos bellum gesserunt, stipendiarias nobis ac vectigales esse, quin contra hoc et vos et omnes gentes scire volumus, pro merito cuique erga nos fortunam esse, an Campanorum poenae, de qua ne 7 ) ipsi quidem queri possint, nos paeniteat ? hi h o mines , cum pro iis bellum adversus Samnites per annos prope septuaginta cum magnis nostris cladibus g e s sissemus, ipsos foedere primum, deinde connubio atque inde cognationibus, postremo civitate nobis coniunxissemus, tempore nostro adverso primi omnium Italiae populorum, praesidio nostro foede interfecto, ad H a n nibalem defecerunt; deinde indignati se obsideri a n o bis , Hannibalem ad oppugnandam Romam miserunt. horum si neque urbs ipsa neque homo quisquam superesset, quis id durius quam pro merito ipsorum statutum indignari posset ? plures sibimet ipsi z ) conscientia scelerum mortem consciverunt quam a nobis supplicio affecti sunt, ceteris ita oppidum, ita agros ademimus, ut agrum locumque ad habitandum daremus, urbem innoxiam stare incoluifiem pateremur, ut qui hodie v i deat earn, nullum oppugnatae captaeve ibi vestigium 7) ne G R : codice» n e c vel n e q u p . x) Cf. sup. X X V I I I , 28. init. y) Kpicydem et Hìppocratem intelligentluin esse, monet CREV. T) Vid. sup. X X I I , 57. not. f. X X I I I , 9. not. e. X X V I , 36. not. g.

LIBER XXXI.

679 a. C. 200. inveniat. sed quid ego Capuam dico, cum Carthagini victae pacem ac Iibertatem dederiinus. magis illud est periculum, ne nimis facile victis ignoscendo plures ob id ipsum ad experiundam adversus nos fortunam belli incitemus. haec pro nobis dicta sint, haec adversus Philippum; cuius domestica parricidia et cognatorum amicorumque caedes et libidinem") inhumaniorem prope quam crudelitatem vos, quo propiores Macedoniae estis, melius nostis, quod ad vos attinet, Aetoli, nos pro vobis bellum suscepimus adversus Philippum, vos sine nobis cum eo pacein fecistis. et forsitan dicatis, bello Punico occupatis nobis , coactos metu vos leges pacis ab eo qui tum plus poterat accepisse. et nos, cum alia maiora urgerent, depositum a vobis bellum et ipsi omisimus. nunc et nos, deum benignitate Punico perfecto bello, totis viribus nostris in Macedonian» incubuimus; et vobis restituendi vos in amicitiam societatemque noStram fortuna oblata est, nisi perire cum Philippo quam vincere cum Romanis mavultis." '. Haec dicta ab Romano cum essent, inclinatis om-32 nium animis ad Romanos Damocritus praetor Aetolorum, pecunia, ut fama est, ab rege accepta, nihil aut huic aut illi parti assensus, rem magni discriminis consiliis nullam esse tarn inimicam quam celeritatem dixit: celerem enim paenitentiam, sed eandem1*) seram atque inutilem sequi, cum präecipitata raptim consilia neque revocari neque in integrum restitui possint. deliberationis autem eius, cuius ipse maturitatem exspectandam putaret, tempus ita iam nunc statui posse, cum legibus cautum esset ne de pace bellove nisi in Panaetolico et Pylaico c ) concilio ageretur, decernerent extemplo ut praetor sine fraude, cum de bello et pace agere velit, advocet concilium, et quod tum referatur decernaturque, ut perinde ius ratumque sit ac si in Panaetolico aut Pylaico concilio actum esset d ). dimissis a) Cf. Slip. X X V I I , 3 1 . , ubi o m n i a i n t o l e r * n d a libi— d i n e f o e a a a c d e f o r m i a e f f e c i s s e dicitur. b) Vid. sup. 29. not. n. c) De P y l a i c o c o n c i l i o vid. inf. X X X I I I , 35. d) Damocritus censebat, hoc, quod nunc erat, concilio Fanae-

680

LIBER

XXXI.

a. U.c. 5 5 2 . ita suspensa re legatis, egregie consultimi genti aiebat: nam utrius partis melior fortuna belli esset, ad eius societatem inclinaturos. liaec in concilio Aetolorum acta. 33 Philippus impigre terra marique parabat bellum ; navales copias Deinetriadem in Thessaliam contrahebat. Attalum Romanamque classem principio veris ab Aegina ratus moturos, navibus maritimaeque orae praefecit Heraclidam, quem et/ ante praefecerat. ipse terrestres copias comparabat, magna se duo auxiLia Romanis d e traxisse credens, ex una parte Aetolos, ex altera Dardanos, faucibus ad Pelagoniam a filio Perseo interclusis. ab consule non parabatur sed gerebatur iam b e l lum. per Dassaretiorum fines exercitum ducebat, f r u mentum quod ex hibernis extulerat, integrum e ) v e hens, quod in usum militi satis esset, praebentibus agris. oppida vicique partim voluntate partim metu se tradebant ; quaedam v i expugnata, quaedam deserta in monies propinquos refugientibus barbaris inveniebantur. ad L y n c u m stativa posuit prope flumen B e v u m ; inde f r u tnentatum circa horrea Dassaretiorum mittebat. Philippus consternata quidem omnia circa pavoremque ingentem hominum cernebat: sed parum gnarus quam partem petisset consul, alam equitum ad explorandum q u o nam hostes iter intendissent misit. idem error') apud consulem erat: movisse ex hibernis regem sciebat, quam regionem petisset ignorans. is 'quoque s'peculatum m i serai equites. hae duae alae ex diverso, cum diu incertis itineribus vagatae per Dassaretios essent, tandem in unum iter convenerunt. neutros fefellit, ut fremitus tolico de postulatìs legatorum ac bello agi non posse, quìa an— tea de re tanti momenti ac discrimims mature deliberandum erat : iam nunc igitur statui posse, quamdiu deliberarent, et si— mul decerni, ut, cum de re tali nisi in Panaetolico Tel l'y laico concilio agi non posset, et spatium, intra quod illa celebraren— tur, nimium foret, extra ordinem praetor concilium coiivocai'et, quodque in eo constitueretur, perinde ratum foret, ac si actum esset in concilio Panaetolico aut Fylaico. DRAKENB, e) I. e. non tactum, non minutum. Cf. sup. XXIII, 13. not. y. f) Error h. I. est in c e r t i t u d o , quo quidem vocabulo Latini ab— «tinuisse videntur.

LIBER XXXI.

681 a. C. 200. procul hominttm equorumque, exauditus est, hostes a p propinquare. itaque priusquam in conspectum venirent, equos armaque expedierant. nec mora, ubi primuin h o stem v i d e r e , concurrendi facta est. forte et numero et virtute, utpote lecti utrinque, haud impares aequis v i ribus per aliquot horas pugnarunt. fatigatio ipsorum equorumque incerta victoria diremit praelium. Macedonum quadraginta equites, Romanorum quinque et triginta ceciderunt. n e q u e eo magis explorati quicquam, in qua regione castra hostium essent, aut illi ad regem aut hi ad consulem rettulerunt. per transfugas cognitum est, quos levitas ingeniorum ad cögnoscendas hostium res in omnibus bellis praebet. Philippus aliquid et ad caritatem suorum e) et ut34 promptius pro eo periculum adirent, ratus profecturum se, si equitum qui ceciderant in expeditione sepeliendorum curam habuisset, afferri eos in castra iussit, ut conspiceretur ab omnibus funeri« honos. nihil tam incertum neG tam inaestimabile est quam animi multitudinis. quod promptiores ad subeundam omnem dimicationem Videbatur facturum, id metum pigritiamque incussit : nam qui hastis sagittisque et rara lanceis facta vulnera vidissent, cum Graecis iLlvriisque pugnare assueti, postquam gladio Hispaniensi detruncata corpora brachiis cum humero abscisis, aut tota cervice desecta divisa a corpore capita patentiaque viscera et foeditatem aliam vulnerum viderunt, adversus quae tela quosque viros pugnandum foret, pavidi vulgo cernebant. ipsum quoque regem terror cepit, nondum iusto praelio cum Romanis congressum. itaque revocato fdio praesidioque quod in faucibus Pelagoniae erat, ut iis copiis suas augeret, Pleurato Dardanisque iter in Macedoniam patefecit. ipse cum viginti millibus pedi'aim, quattuor equitum, ducibus transi'ugis ad hostem profectus, paullo plus mille passus a castris Romanis tumulum propinquum Atliaco fossa ac vallo comm u n i v i t ; ac subiecta cernens Romana castra, admiratus esse dicituT et universam speciem castrorum et descrig) I. e. ad caritatem apud suos.

682 a. U. c. 552.

LIBER

XXXI.

pta h ) suis quaeque partibus, tum tendentium ordine turn itinerum intervallis ; et. negasse barbarorum ea castra ulli videri posse, biduum consul et rex, alter alterius conatus exspectantes, continuere suos intra vallum : tertio die Ro35manus omnes in aciem copias eduxit. rex tam celerem aleam ') universi certaminis timens, quadringentos Traites (Illyriorum i d , sicut alio diximus loco k ), est genus) et Cretenses trecentos, addito iis peditibus pari numero equitum cum duce Athenagora, uno ex purpuratis 1 ), ad lacessendos hostium équités misit. ab Romanis item ' ) (aberat acies eorum paullo plus quingentos passus) velites et equitum duae ferme alae emissae, ut numero quoque eques pedesque hostem aequarent. credere regii genus pugnae quo assuerant f o r e , ut équités in vicem insequentes refugientesque nunc telis uterentur nunc terga darent, Illyriorum velocitas ad excursiones et impetus subitos usui esset, Cretenses in invehentem se effuse hostem sagittas coniicerent. turbavit hune ordinem pugnandi non acrior quam pertinacior impetus Romanorum. nam haud secus quam si tota acie dimicarent, et velites emissis hastis cominus gladiis rem gerebant, et équités ut semel in hostem evecti sunt, stantibus equis, partim ex ipsis equis, partim desilientes immiscentesque se peditibus pugnabant. ita nec eques regius equiti par erat, insuetus ad stabilem pugnam, nec pedes conciu-sator et vagus et prope seminudus genere armofum veliti Romano parmam gladiumque habenti, pariterque et ad se tuendum et ad hostem petendum armato, non tulere itaque dimicationem; nec alia re quam velocitate tutantes se in castra refugerunt. 36 Uno deinde intermisso die, cum omnibus copiis equitum levisque armaturae pugnaturus rex esset, nocte caetratos, quos peltastas vocant m ), loco opportuno inter 8) i t e m GH: codices a UT e m vcl q i i i d e m . L) Yid. sup. X X X , 26. not. w. i) A l e a saepe pro fortuna s. casu, pro rebus, quarum eventus anceps est, dicitur. Sic inf. X X X V I I , 36. b e l l i a l e a ; X L I I , 59. s u m m a in r e r u m i n a l e a m d a r e , k) Sup. X X V I I , 32. 1) Yid. sup. X X X , 42. not. y. m) Cf. sup. X X V I I I , 6. not. in.

LIBER XXXI

683 a. C. 200. bina castra in insidiis abdiderat, praeceperatque Athenagorae et equitibus ut, si aperto praelio procederet res, uterentur fortuna, si minus, cedendo sensim ad insidiarmi» locum hostem pertraherent. et equitatus quidem cessit: duces caetratae cohortis, non satis exspectato signo, ante tempus excitatis suis occasionem bene gerendae rei amisere. Romanus et aperto praelio victor et tutus a fraude insidiarum in castra sese recepit. Postero die consul omnibus copiis in aciem descendit, ante prima signa locatis elephantis ; quo auxilio tum primum Romani, quia captos aliquot bello Punico habebant, usi sunt, ubi latentem intra vallum hostem vidit, in tumulos quoque ac sub ipsum vallum exprobrans metum successif, postcjuam ne tum quidem potestas p u gnandi dabatur, quia ex tam propinquis stativis parum tuta frumentatio erat,, dispersos milites per agros equitibus extemplo invasuris, octo ferme inde millia, intervallo tutiorem frumentationem habiturus, castra ad OctoIophum (id est loco nomen) movit. cum in propinquoagro frumentarentur Romani, primo rex intra vallum suos tenuit, ut cresceret simul et negligentia cum audacia hosti. ubi effusos 'vidit, cum omni equitatu et Cretensium auxiliaribus, quantum equitem velocissimi p e dites cursu aequare poterant, citato profectus agmine inter castra Romana et frumentatores constituit signa, inde copiis divisis partem ad consectandos vagos frumentatores emisit, dato signo n ) ne quem vivum relinquerent ; cum parte ipse substitit, itineraque quibus ad castra recursuri videbantur hostes obsedit. iam passim caedes ac fuga erat, necdum quisquam in castra Romana nuncius cladis pervenerat, quia refugientes in regiam stationem incidebant ; et plures ab obsidentibus vias quam ab emissis ad caedem interficiebantur. tandem inter médias hostium stätiones elapsi quidam trepidi tumultum magis quam certum nuncium intulerunt castas, consul37 n) Sic sup. II, 20. dat Signum (imperai, edicit), ut, quem siiorum Fugientem v i d e r i u t, pi-o h o s t e h a b e a n t ; XXI, J4. sìgno d a t o , ut o m n e s p u b er e s i n t e r f i c e r e n t u r . Qu od im p e r i uni etc

684

LIBER XXXI.

a. U. c. 552.

equitibus iussis, qua quisque posset, opem ferre laborantibus, ipse legiones e castris educit et agmine quadrato ad hostem ducit. dispersi équités per agros quidam 0 ) aberrarunt, decepti clamoribus aliis ex alio exsistentibus loco ; pars obvios habuerunt hostes. pluribus locis simul pugna coepit. regia statio atrocissimum praelium edebat : nam et ipsa multitudine equitum peditumque prope iusta acies erat; et Romanorum, quia medium obsederat iter, plurimi in earn inferebantur. eo quoque superiores Macedones erant, quòd et rex ipse hortator aderat, et Cretensium auxiliares multos ex improviso vulnerabant, confetti praeparatique in dispersos et effusos pugnantes, quodsi modum in insequendo habuissent, non in praesentis modo certaminis gloriam sed in summam etiam belli profectum foretr): nunc aviditate caedis intemperantius secuti/ in praegressas cum tribunis militum cohortes Romanas incidere ; et fugiens eques, ut primo signa suorum vidit, convertit in effusum hostem equos, versaque momento temporis fortuna pugnae est, terga dantibus qui modo secuti erant. multi cominus congressi, multi fugientes interfecti. nec ferro tantum periere, sed in paludes quidam coniecti profundo limo cum ipsis equis hausti sunt, rex quoque in periculo f u i t : nam rúente saucio equo praeceps ad terram datus i) haud multum afuit quin iacens opprimeretur. saluti fuit eques, qui raptim ipse desiluit pavidumque regem in equum subiecif). ipse cum pedes aequare cursu fugientes ijon posset équités, ab hostibus ad casum regis concitatis confossus périt, rex circumvectus paludes per vias inviaque trepida fuga in castra tandem, iam desperantibus plerisque incolumem evasurum, pervenit. ducenti Macedonum équités eo praelio periere, centum o) Huic q u i d a m respondet, quod m o x sequitur vocabulum, p a r s , p) Cf. sup. Ill, 61. p a r v a q u e c e r t a m i n a i n s u m m a m t o t i u s p r o f e c e r a n t (i. e. utilia fuerant, valuerant) s p e i . q) Ita d a r e a d t e r r a m Plaut. capt. IV, 2, 17. G e n u ad q u e m q u e i e c e r o , ad t e r r a m d a b o . D R A X E N B . R) Cf. sup. VI, 24. C a m i l l u s s u b i e c t u s a c i r c u m s ta n t i h u s i n e q u u m . Virg. Aen. X I I , 288. c o r p o r a s a l t u s u b iiciunt in equos.

LIBER XXXI.

685 a. C. 200 ferme capti ; octoginta admodum ornati equi, spoliis simul armorum relatis, abducti. Fuere qui hoc die regem temeritatis, consulem38 segnitiae accusarent. nam et Philippo quiescendum f u isse , cum paucis diebus hostes exhausto circa omni agro ad ultimum inopiae venturos sciret; et consulem, cum equitatum hostium levemque armaturam fudisset ac prope regem ipsum cepisset, protinus ad castra hostium ducere debuisse : nec enim mansuros ita perculsos h o stes fuisse, debellarique momento temporis potuisse. id dictu quam re, ut pleràque, facilius. nam si omnibus peditum quoque copiis congressus rex fuisset, forsitan inter tumultum, cum omnes vieti metuque perculsi ex praelio intra vallum") protinus inde supervadentem munimenta victorem hostem fugerent, exui castris potuerit rex. cum vero integrae copiae peditum in castri» mansissent, stationes ante portas praesidiaqae disposita essent, quid nisi ut temeritatem regis effuse paullo ante secuti perculsos équités imitaretur, profecisset? neque enim ne regis quidem') primum consilium, quo impelum in frumentatores palatos per agros fecit, reprehendendum foret, si modum prosperae pugnae imposuisset. eo quoque minus • est mirum tentasse eum fortunam, quod fama erat Pleuratum Dardanosque ingentibus c o piis profectos domo iam in Macedoniam transcendisse ; quibus si undique circumventus copiis foret, sedentem") Roman um debellaturum credi poterai, itaque secundum duas adversas equestres pugnas multo minus tutam moram in iisdem stativis fore Philippus Tatus, cum abire inde et fallere T ) abiens hostem vellet, caduceatore sub occasum solis misso ad consulem, qui indutias ad sepeliendos équités peteret, frustratus hostem secunda vigilia, multis ignibus per tota castra relictis, silenti agmine abit. corpus iam curabat consul, cum venisse ca-39 duceatorem et quid l v ) venisset nunCiatum est. responso s) Ex sequentibus intelligendum esse i n h e r e n t . MNNF't D R A mmi. 't) Yid. sup. X X I X , 12. 110t. p. X X X , 30. 110t. 11. u) I. e. quiescentem, nihil jnoventem. Ita sup. II, 12. s e d e n d o e x p u g n a r e urbem. v) Cf. sup. X X Y , 9. not. p. TV) I. e.

686 LIBER XXXL a. U.c.552. tantum dato mane postero die fore copiam convenìendi, id quod quaesitum erat, nox dieique insequenti» pars ad praecipienduim iter Philippo data «st. montes, quam viam non ingressurum gravi agmine Romanum sciebat, petit, consul prima luoe caduceatore datis indutiis dimisso, haud ita multo post abisse hostem cum sensisset, ignarus qua sequeretur, iisdem stativis frumentando dies aliquot consumpsit. Stuberam deinde petit, atque ex Pelagonia frumentum quod in agris erat convexit. inde ad Pluvinam est progressus, nondum comperto x ) quam regionem hostes petissent. Philippus cum primo ad Bryanium stativa habuisset, profectus inde transversis limitibus terrorem praebuLt subitum hosti. movere itaque ex Pluvina Romani, et ad Osphagum flumen posuerant castra, rex haud procul inde et ipse vallo super ripam amnis ducto (Erigonum incolae vocant) consedit. inde satis comperto x ) Eordaeam perituros Romanos, ad occupandas angustias, ne superare hostes arris faucibus inclusum aditimi possent, praecessit. ibi alia vallo, alia fossa, alia lapidum congerie, ut pro muro essent, alia arboribus obiectis, ut aut locus postulabat aut materia suppeditabat operi 9 ) permuniit, atque ut ipse rebatur, viam suapte iratura difBcilem obiectis per omnes transitus operibus inexpugnabilem fecit. erant pleraque silvestria circa, incommoda phalangi maxime Macedonum, quae, nisi ubi praelongis hastis velut vallum ante clipeos obiecit, quod ut fiat, libero campo opus est, nullius admodum >') usus est. Thracas quoque rumpiae 1 ), ingentis et ipsae longitudinis, inter obiectos undique ramos impediebant. Cretensium una cohors non inutilis erat : sed ea quoque ipsa ut, si quis impetum faceret, . in patentem vulneri equum equitemque sagittas coniicere poterat, ita adversus scuta Romana nec ad traiiciendum satis magnam vim habebat, 9) o p c T i "YValchius : cortices aut o p e r e a u t o m i t t u n t . ad (ob) q u i d , cur. P l a u t . A m p h . I, 1, 12. q u i d v e n i s t i ? V i r g . A e n . V I , 389. f a r e , q u i d v e n i a s . x) V i d . sup. X X V I I I , 36. n o t . g. y ) Vid. sup. X X I I i , 4i). not. m . z) C f . Gell. X , 25. Valer. Flacc. VI, 98. Isid. orig. X V I I I , (j.

L I B E R XXXI.

687 a. C. 200. uec aperti quicquam erat quod peteret"). itaque id ut vanum teli genus senserunt esse, saxis passim tota valle iacentibus incessebant hostem. ea maiore cum sonitu quam vulnere ullo • pulsatio scutorum parumper succedentes Romanos tenuit. deinde iis quoque spretis, partim testudine facta per adversos vadunt hostes ; partim brevi circuitu cum in iugum Collis evasissent, trepidos ex praesidiis stationibusque Macedonas deturbant, et u t in locis impeditis difficili fuga, plerosque etiam obtruncant. ita angustiae minore certamine quam quod animis40 proposuerant l ) superatae, et in Eordaeam perventum, ubi pervastatis passim agris in Elimeam se recepii, inde impetum in Orestidem fecit, et oppidum Celetrum est aggressus, in peninsula situm. lacus moenia cingit; a n gustis faucibus unum ex continenti iter est. primo situ ipso freti, clausis portis, abnuere imperium ; deinde postquam slgna ferri ac testudine succedi ad portam obsessasque fauces agmine hostium viderunt, priusquam e x perirentur certamen, metu in deditionem venerunt. ab Celetro in Dassaretios processit, urbemque Pelium v i cepit. servitia inde cum cetera praeda abduxit, et libera capita sine pretio dimisit, oppidumque iis reddidit, praesidio valido imposito: nam et sita opportune urbs erat ad impetus in Macedonians faciendos. ita peragratis h o stium agris consul in loca iam pacata ad Apolloniam, unde orsus bellum erat, copias reduxit. Philippum averterant Aetoli et Athamanes et Dardani et tot bella repente alia ex aliis locis exorta. adversus "Dardanos, iam recipientes ex Macedonia sese, Athenagoram cum expeditis peditibus ac maiore parte equitatus misit, iussum instare ab tergo abeuntibus, et carpendo postremum agmen c ) segniores eos ad movendos" domo exercitus efficere. Aetolos Damocritus praetor, qui morae ad decern endum bellum ad Naupactum auctor fuerat, idem proximo concilio ad arma conciverat a) T r a ì ì c i dicuntur scuta, quae telis perforanttir; a p e r t i autem, i. e. nudati, quod peteretur, nihil erat, cum Romani toti scutis >tegerentur. b) I. e. animis sibi destinaverant, exspectaverant. c) Vid. sup. X X Y l I , 46. not. f.

688 LIBER XXXI. a. U. c. 552. post famam equestris ad Octolophum pugnae, Dardanorumque et Pleurati cum Illyriis transitum in Macedoniam, ad hoc classis Romanae adventum Oreum a ), et super 6 ) circumfusas tot Macedoniae gentes maritimàm 41 quoque instantem obsidionem. hae causae Damocritum Aetolosque restituerant Romanis ; et Amynandro rege Athamanum adiuncto profecti Cercinium obsedere. clauserant portas, incertum vi an voluntate, quia regium habebant praesidium, ceterum intra paucos dies captum est Cercinium atque incensum ; qui superfuerant e magna clade, liberi servique inter ceteram praedam abducti. is timor omnes qui circumcolunt Boeben paludem, relictis urbibus, montes coegit petere. Aetoli inopia praedae inde aversi in Perrhaebiam ire pergunt. Cyretias ibi vi capiunt foedeque diripiunt ; qui Maloeam incolunt, voluntate in deditionem societatemque accepti. ex Perrhaebia Gomphos petendi Amynander auctor erat : et imminet Athamania huic urbi, videbaturque expugnari sine magno certamine posse. Aetoli campos Thessaliae opimos ad praedam petiere, sequente, |uanquam non probante Amynandro nec effusas popuationes Aetolorum, nec castra, quo fors'tulisset loco, sine ullo discrimine aut cura muniendi posita. itaque ne temeritas eorum negligentiaque sibi ac suis etiam cladis'alieuius causa esset, cum campestribus locis subiicientes !j~ °os castra Phecae urbi videret, ipse paullo plus quingentos passus inde tumulum suis, quamvis levi munimento- tutum, -cepit. cum Aetoli, nisi quod populabantur, v i x . meminisse viderentur se in hostium agro esse, alii palati semermes e) vagarentur, alii in casiris sine stationibus per somnum vinumque dies noctibus aequarent, Philippus inopinantibus advenit. quem cum adesse refugientes ex agris quidam pavidi nunciassent,

Ì

d) Sic sup. X X I I , . 6 1 . a n t e c o n s u l i s R o m a i n a d v e n t u m . e) I. e. praeter; praeterquam quod circumfusae erant tot MactiiloriKie gentes. £) Ponentes castra subter urbem ; urbs neinpe in alliore loco sita castra sibi subiecta babebat. Sic tup. II, 7. s u b ii c e r e c O I l i a e d e s . DOER, g) Cf. sup. X X V I I , 1. not. a.

LIBER XXXI.

«89 a. C. "00. trepidare Damocritus ceterique duces : et erat forte meridianum tempus, quo plerique graves cibo sopiti :iacebant. excitare igitur alii alios, iubere arma capere, alios dimittere ad revocandos qui palati per agros praedabantur. tantaque trepidatio fuit ut sine gladiis q u i dam equitum exirent, loricas plerique non induerent. ita raptim educti, cum sexcentorum aegre simul equites peditesque numerum explessent, incidunt in regium equitatum numero armis animisque praestantem. itaqua primo impetu fusi, vix tentato certamine, turpi luga repetünt castra, caesi captique quos 1 ') equites ab agmine fugientium interclusere. Philippus suis iam vallo42 appropinquantibus receptui cani iussit : fatigatos enitn equos virosque non tarn praelio quam itineris simul longitudine simul praepropera celeritate habebat. itaque turmatim equites, in vicemque manipulos levis armaturae aquatum ire et prandere iubet; alios in statione armatos retinet, opperiens agmen peditum tardius ductum propter gravitatem armorum. quod ubi advenit, et ipsis imperatum ut statutis signis armisque ante se positis raptim cibum capereiit, binis ternisve summum l ) ex manipulis aquandi causa missis : interim eques cum levi armatura paratus instructusque stetit, si quid hostis moverei. Aetoli (iam enim et quae per agros sparsa multitudo fuerat, recepeiant se in castra) ut ¿efetisuri munimenta, circa portas vallumque armatos '¡sponunt, dum quietos hostes ipsi feroces ex tuto spectabant. postquam mota signa Macedonum sunt et succedere ad vallum parati atque instructi coepere, repente omnes relictis stationibus per aversam partem castrorum ad tumulum, ad castra Athamanum perfugiunt. multi in hac quoque tam trepida fuga capti caesique sunt Aetolorum. Philippus, si satis diei superesset, non dubius quin Athamanes quoque exui castris potuissent, die per praelium, deinde per direptionem castrorum absumpto, sub tumulo in proxima planitie consedit, prima luce insequentis diei hostem aggressurus. sed Aetoli eodem pavore li) Vid. sup. XXIX, 6. not. o. i) S u m m u m . tit minimum, u l t i m u m , p o s t r e m u n i , pro ad summum.

690 LIBER XXXI. a. U. c. 552. quo sua castra reliquerant, nocte proxima dispersi fugerunt. maximo usui fuit Amynander, quo duce Athamanes itinerum periti summis montibus per calles ignotas sequentibus k ) eos hostibus in Aetoliam perduxerunt. non ita multos in dispersa fuga error intulit in Macedonum équités, quos luce prima Philippus, ut desertuin tumuluin videt, ad carpendum hostium agmen misit '). 43 Per eos dies et Athenagoras regius praefectus Dardanos recipientes se in fines adeptus, postremum agmen turbavit; dein postquam Dardani conversis signis direx e r e aciem, aequa pugna iusto praelio erat, ubi rursus procedere Dardani coepissent, equite et levi armatura retrii nullum talis auxilii genus habentes Dardanos,' O O oneiatosque immobilibus armis, vexabant : et loca ipsa adiuvabant. occisi perpauci sunt, plures vulnerati, captus nemo, quia non excedunt temere ordinibus suis, sed confertiin et pugnaiit et cedunt. Ita damna Romano accepta bello duabus per opportunas expeditiones coercitis gentibus restituerai Philippus, incepto forti, non prospero solum .eventu. minuit deinde ei forte oblata res hostium Aetolorum numerum. Scopas princeps gentis, ab Alexandrea "") magno cum pondéré auri ab rege Ptolemaeo missus, sex millia peditum et quingentos équités mercede conductos Aegyptum avexit. nec ex iuventute Aetolorum quemquam reliquisset, ni Damocritus, nunc belli quod instaret, nunc iuturae solitudinis admonens, incertuin cura gentis an n t adversaretur Scopae parum donis cultus " ) , partem k ) Memmeiïs s equentîbuis interpretar! : si sequerentur ; nequ« enim longe sediti sunt. Sic sup. IX, 18. Aditi a t i o 11 e s e i i a m v i c i i s M a c e d o ï l i b u s g r a v e s , jiedum vic t o r i b n s . Neinpe etiahi v i e t i s est: etiamsi vieti essent. Sic inf. XLII, 29. v i e t o rem est: 9i victor fuisset. G R O Ï O V . 1) Cf. »up- 40. not. c. m) Graecorum ti Latinos modo per e, jnodo per i redtlei-c» docent grammatici. Inde A l e x a n d r i a —; A l e x a n d r e a ; C h a e r o n î a -— C l i a e r o n e a ; D a r i u s . — D a r e n s ; A r i o pa g il s — A r e o p a g u s . Cf. quae ad h. 1. disputât ' D R A K E N B . li) I. e. oinatus, alTectus. Inf. XL, 57. Id ut f a c e r e p o s s e t , regioniuu p r i n c i p e s d o n i s colu-

LIBER XXXI.

691 a. C. 200. iuniorum castigando domi continuisset. haec ea aestate ab Roinanis Philippoque gesta erant. Classis a Corcyra eiusdem principio aestatis cum L . 4 4 Apustio legato profecta, Malea superata, circa Scyllaeum acri Hermionici Attalo regi coniuncta est. turn vero Atheniensium civitas, cui odio in Philippum per metum iam diu moderata erat, id omne in auxilii praesentis spem effudit. nec unquam ibi desunt linguae promptae ad plebem concitandam ; quod genus cum in omnibus liberis civitatibus, turn praecipue Athenis, ubi oratio plurimum pollet, favore multitudinis alitur. rogationem extemplo tulerunt, plebesque scivit, ut PJiilippi statuae imagines omnes., nominaque earum 1 r) , item maiorum eius virile ac muliebre secus!) omnium tollerentur delerenturque ; dies festi, sacra, sacerdotes, quae ipsius maiorumve eius honoris causa instituta essent, omnia profanarentur. loca quoque in quibus positum aliquid inscriptumve honoris eius causa fuisset, detestabilia esse, neque in iis quicquam postea poni dedicarique piacere eorum quae in loco puro r ) poni dedicarique fas esset. sacerdotes publicos, quotiescunque pro populo Atheniensi sociisque, exercitibus et classibus eoruin precarentur, toties detestari atque exsecrari Philippum, liberos eius regnumque, terrestres navalesque copias, J l a cedonum genus omne noinenque. additmn decreto, si quis quid postea, quod ad notam ignominiamque Philippi pertineret, ferret, id omne populum Atheniensem iussurum : si quis contra ignominiam prove honore eius dixisset fecissetve, qui occidisset earn, iure caesurum. postremo inclusum") ut omnia quae adversus Pisistratidas decreta quondam erant, eadem in Philippo sevi) n o m i n a q u e eorum CrcveTiiis, idquc post o m n i u m , e r j t . D O E B . O) Nempe eoruin tenicritatem et iiiiprwlentiam. DOER, p) Vel per n o m i n a r n e e a r u m litulos statuis Phi— lippi et imagimlnis Iionoris eius causa iuscriptos intelli^endos esse; vel transposing, ut notatmn est, verbis n o m i n a q u e e o r u m de nommifous maiorum Piiilippi, et eius ipsius, ex omnibus monumentis publicis suljlatis. 'liei, censet Ciit-v. casiones summittebat. Sub idem fere tempus quo consul adversus Philip-16 pum primum in Epiri faucibus posuit castra, et L. Quintius frater consulis, cui classis cura mariti maeque orae imperium mandatum ab senatu erat, cum duabus quinqueremibus Corcyram travectus, postquam profectam inde classem audivit, nihil morandum ratus, cum ad Zamam insulam assecutus esset, dimisso L. Apustio cui successerat, tarde inde ad Maleam, trahenclis plerumque remulco L ) navibus quae cum commeatu sequebantur, pervenit. a Malea, iussis ceteris quantum maxime possent maturare sequi, ipse tribus quinqueremibus expeditis Piraeeum praecedit, accepitque naves ibi relictas ab L. Apustio legato ad praesidium Athenarum. eodem tempore duae ex Asia classes profectae, una cum Attalo rege (eae quattuor et viginti quinquereme& erant), Rhodia altera viginti navium tectarum c ) : Agesimbrotus praeerat. hae circa Andrum insulam classes coniunctae Euboeam inde exijjuo distantem freto traiecerunt. Carystiorum primum agros vastarunt,- deinde ubi Carystus praesidio a Chalcide raptim misso firma visa est, ad Eretriam accesserunt. eodem et L. Quintius cum iis navibus quae Piraeei fuerant, AttaJi regis adventu audito vcnit, iussis, ut cjuaeque ex sua a) Vid. sup. 9. not. c. b) Cf. sup. XXV, 30. not. v. Vid. sup. X X X I , 46. not. w.

o)

716 L I B E R XXXII. a. U. c. 554. classe venissent naves, Euboeam peterent. Eretria summa vi oppugnabatur: nam et trium iunctarum classiuin naves omnis generis tormenta machinasque ad urbium excidia secum portabant, et agri affatim materiae praebebant ad nova molienda a ) opera, oppidani primo haud impigre tuebantur moenia ; dein fessi vulneratique aliquot, cum et muri partem eversam operibus hostium cernerent, ad deditionem inclinarunt. sed praesidium erat Macedonum, quos non minus quam Romanos m e tuebant ; et Philocles regius praefectus a Chalcide nuntios mittebat se in tempore affuturum, si sustinerent obsidionem. h&ec mixta metu spes ultra quam vellent aut quam possent, trahere eos tempus cogebat. deinde postquam Philoclem repulsum trepidantemque refugisse Chalcidem acceperunt, oratores extemplo ad Attalum, v e niam Memque eius petentes, miserunt. dum in spem pacis intenti segnius munera belli obeunt, et ea modo parte qua murus dirutus erat, ceteris neglectis, stationes armatas opponunt, Quintius noctu ab ea parte quae minime suspecta erat impetu facto scalis urbem cepit. oppidanorum omnis multitudo cum coniugibus ac liberis in arcem confugit, deinde in deditionem venit. p e cuniae aurique et argenti haud sane multum fuit : signa tabulae priscae artis ornamentaque eius generis plura quam pro urbis magnitudine aut opibus ceteris 17inventa, Carystus inde repetita ; unde. priusquam e navibus copiae exponerentur, omnis multitudo urbe deserta in arcem confugit. inde ad fidem ab Romano p e tendam oratores mittunt. oppidanis extemplo vita ac libertas concessa est ; Macedonibus treceni nummi in capita statutum pretium est, et ut armis traditis abirent. hac summa redempti inermes in Boeotiam traiecti. navales copiae, duabus claris urbibus Euboeae intra dies paucos captis, circumvectae Sunium Atticae terrae Promontorium , Cenchreas Corinthiorum emporium petielunt. Consul interim omnium spe longiorem atrocioremd) I, e. facienda, aedi£canda-.

LIBER XXXII.

717 a. C. 198. que s ) oppugnationem habuit; ét ea qua minimum credidisset, resistebant hostes. nam omnem laborem in muro crediderat diruendo fore: si aditum armatis in urbem patefecisset, fugam inde caedemque hostium fore qualis captis urbibus fieri solet. ceterum postquam parte muri arietibus decussa per ipsas ruinas transcenderunt in u r bem armati, illud principium velut novi atque integri laboris fuit e ). nam Macedones, qui in praesidio erant et multi et delecti, gloriam etiam egregiam rati si armis potius et vii-tute quam moenibus urbem tuerentur, conferti, pluribus introrsus ordinibus acie firmata, cum transcendere ruinas sensissent Romanos, per impeditum ac difficilem ad receptum locum expulerunt. id consul aegre passus, nec earn ignominiam ad unius modo expugnandae moram urbis sed ad summam universi belli pertinere ratus *j, quod ex momentis parvarum plerumque rerum penderei, purgato loco qui strage semiruti muri cumulatus erat, turrem ingentis altitudinis, magnani vim armatorum multiplici tabulato portantem, promovit; et cohortes in vicem sub signis, quae cuneum Macedonum (phalangem ipsi vocant), si possént, vi perrumperent, emittebat. sed ad loci angustias, haud late patente intervallo diruti muri, genus armorum p u gnaeque hosti aptius erat. ubi conferti hastas ingentis longitudinis prae se Macedones obiecissent, velut in constructam densitate clipeorum testudinem Romani pilis nequicquam emissis, cum strinxissent gladios, neque congredi propius neque praecidere hastas potevant ; et si quam incidissent aut praefregissent, hastile fragmento ipso acuto inter spicula integrarum hastarum velut valium explebat. ad hoc et muri pars adhuc integra utraque tuta praestabat latera ; nec ex longo spatio aut cedendum aut impetus faciendus erat, quae res turbare ordines solet. accessit etiam fortuita res ad animos eoriim firmandosi nam cum turris per aggerem parura 5) a t r o c i o T e m q i i e ] Atraci» Gn.

e) Vici. sup. XXIV, 16. not. f.

q u i p p e ad p l u r e s e x e m p l u m ,

ii neb at. Cf. XXIII, 49. not. b.

f) Sic sup. XXYI, 38.

quam calamitas,

per-

718

a. U . c . 554.

L I B E R XXXII.

densati soli ag&retur, rota una in altiorem orbitam depressa ita turrim inclinavit, ut speciem ruentis hostibus, trepidationem insanam superstantibus armatis praebuerit. 18 Cum parum quicquam succederei, consul minime aequo animo comparationem militum generisque armor u m 6 ) fieri patiebatur; simili nec maturam expugnandi spem nec rationem procul a mari et in evastatis belli cladibus locis hibernandi ullam cernebat. itaque relicta obsidione, quia nullus in tota Acarnaniae atque Aetoliae ora portus erat qui simul et omnes onerarias, qnae commeatum exercitui portabant, caperet, et tecta ad hibernandum legionibus praeberet, Anticyra in Phocide 6), in Corintliium versa sinum, ad id opportunissime sita visa, quia nec procul Thessalia hostiumque locis abibant, et ex adverso Peloponnesum exiguo maris ' spatio divisam, ab tergo Aetoliam Acarnaniamque, ab lateribus Locridem ac Boeotiam habebant. Phocidis primo impetu Phanoteam sine certamine cepit. Anticyra hand multum in oppugnando morae praebuit. Ambrysus inde Hyampolisque receptae. Daulis quia in tumulo excelso sita est, nec scalis nec operibus capi poterat. lacessendo missilibus eos qui in praesidio erant, cum ad excursiones elicuissent, refugiendo in vicem insequendoque, et levibus sine effectu certaminibus, eo negligentiae et contemptus adduxerunt, ut cum refugientibus in portam permixti impetum Romani facerent h ). sex alia ignobilia castella Phocidis terrore magis quam armis in potestatem venerunt. Elatea clausit portas ; nec nisi vi cogerentur, recepturi moenibus videbantur aut ducem aut exercitum Romanum. 6) g e n e r i s q u e i r m o i n m ] generis itmorum B: ceteTi g e n e r i s

arm'onimque.

g) Sup. X X V I , 26. S i t a A n t i c y r a e s t in L o c r i de l a e v a p a r t e s in um C or int li i a c u m int r a n ti b u s. Vid., quae ibi notata sunt, h) Hacc verba incertum relinquunt, quo effectu impetuin Romani fecerint : nam multi impetus sine effectu sunt. DUK. Videtur tamen totius loci ratio satis declarare, Romanos ita impetum fecisse - ut perrupennt etiam per portam, Daulidemque ceperint.

L I B E R XXXII.

719 a. C. 198. Elateam obsidenti constili rei maioris spes aflul-19 sit, Achaeorum gentem ab societate regia in Romanam amicitiam avertendi. Cycliadam principem factionis ad Philippum trahentium res expulerant ; Aristaenus, qui Romanis gentem iungi volebat, praetor erat, classis Romana cum Attalo et Rhodiis Cenchreis stabat, parabantque communi omnes Consilio Corinthum oppugnare, optimum igitur ratus est, priusquam earn rem aggrederentur, legatos ad gentem Achaeorum mitti, pollicentes, ' si ab rege ad Romanos defecissent, Corinthum iis contributuros in antiquum gentis concilium 1 ), auctore constile legati a fratre eius L . Quintio et Attalo et Rhodiis et Atheniensibus ad Achaeos missi. Sicyone datum est iis concilium, erat autem non admodum simplex habitus inter Achaeos animorum. terrebat Nabis Lacedaemonius, gravis et assiduus hostis ; horrebant Romana arma ; Macedonum beneficiis et veteribus et recentibus obligati erant; regem ipsum snspectum habebant pro eius crudelitate perfidiaque ; neque ex iis quae tum ad tempus faceret aestimantes, graviorem post bellum dominum futurum c e r n e b a n t n e q u e solum quid in senatu quisque civitatis suae aut in communibus conciliis gentis pro sententia dicerent ignorabant; sed ne ipsis quidem secum cogitantibus, quid vellent aut quid optai e n t , satis constabat. ad homines ita incertos introductis Iegatis po tes tas dicendi facta est. Romanus primum legatus L . Calpurnius, deinde Attali regis legati, post eos Rhodii disseruerunt. Philippi deinde Iegatis potestas dicendi facta est. postremi Athenienses, ut refellerent Macedonum dieta, auditi sunt, ii fere atrocissime in regem, quia nulli nec plura nec tarn aceri) Corinthus, ut observât Crev., ab Arato quondam furto tinius noctis intercepta, Achaeis contribiita fuerat; m o ï , urgen— tibus Cleomenis, regis Spartaiiorum, armis, Antigono et Mace— donibus ieddita. Yid. Plutarch, in Arato. D O E R , k) Colebat tum temporis Achaeos Philippus, et quaedam ipsis oppida, ut sup. dictum est, restituerai, llli vero regem non ex simulata ad tempus benignitate, sed ex insita crudelitate ac perfidia aestimantes, si victor foret, nihil ab ilio boni exspectobant. Gno«rov.

720 LIBER XXXII. «.U.c. 554. ba passi erant, invecti sunt, et ilia quidem concio sub occasum solis, tot legatorum perpetuis 1 ) orationi20bus die absumpto, dimissa est. postero die advocatur concilium ; ubi cum per praeconem, sicut Graecis mos est, suadendi, si quis vellet, potestas a magistratibus facta esset, nec quisquam prodiret, diu silentium aliorum alios intuentium fuit. neque minim si, quibus sua sponte volutantibus res inter se pugnantes obtorpuerant quodammodo animi, eos orationes quoque insuper turbaverant, utrinque quae difficilia essent, promendo admonendoque per diem totum habitae. tandem Aristaenus praetor Achaeorum, ne taciturn concilium dimitteret, " u b i " inquit "ilia certamina animorum, Achaei, sunt, quibus in conviviis et circulis, cum de Philippo et Romanis mentio incidit, vix manibus temperabatis ? nunc in concilio ad earn rem unam indicto, cum legatorum utrinque verba audieritis, cum referant magistrates, cum praeco ad suadendum vocet, obmutuistis. si non cura salutis communis, ne studia quidem, quae in hanc aut in illam partem animos vestros inclinarunt, vocem cuiquam possunt exprimere ? cum praesertim nemo tam hebes sit qui ignorare possit dicendi.ac suadendi, quod quisque aut velit aut optimum putet, nunc occasionem esse, priusquam quicquam decernamus : ubi semel decretum erit, omnibus id, etiam quibus ante displicuerit, pro bono atque utili fore 7 ) defendendum." haec adhortatio praetoris non modo m ) quemquam unum elicuit ad suadendum, sed ne fremitum quidem aut murmur concionis' tantae ex tot populis congregatae 21movit. turn Aristaenus praetor rursus "non magis consilium vobis, principes Achaeorum, deest quam lingua : sed suo quisque periculo in commune consultimi non vult. forsitan ego quoque tacerem, si privatus essem. nunc praetor video aut non dandum concilium legatis fuisse, aut inde sine responso eos dimittendos non esse, respondere autem, nisi ex vestro decreto, qui possum? 7) f o r e Ferizonius : codiccs f o e d e r e . 1) I. e. contmentibus, continuis, cum alia oratio aliam exciperet. in) Yid. sup. X X I I , 3. not. n .

LIBER XXXII.

721 a. C. 198. et quoniam nemo vestrum, qui in hoc concilium a d vocati estis, pro sententia quicquam dicere vult aut audet, orationes legatorum hesterno die dictas pro sententiis percenseamus, perinde ac non postulaverint quae e re sua essent, sed suaserint quae nobis censerent utilia esse. Romani Rhodiique et Attalus societatem amicitiamque nostram petunt, et in bello quod adversus Philippum gerunt, se a nobis adiuvari aequum censent. Philippus societatis secum admonet et iurisiurandi ; et modo postulat ut secum stemus, modo, ne intersimus a r mis, contentum ait se esse, nulline venit in mentem cur, qui nondum socii sunt, plus petant quam socius? non fit hoc neque modestia Philippi neque impudentia R o manorum. fortuna et dat fiduciam postulantibus et demit. Philippi praeter legatum videmus nihil: Romana classis ad Cenchreas s t a t , urbium Euboeae spolia prae 8e ferens ; consulem legionesque eius, exiguo maris 6patio diiunctas, Phocidem ac Locridem pervagantes videmus. miramini cur dillidenter Cleomedon legatus Philippi, ut pro rege arma caperemus adversus Romanos, modo egerit? qui, si ex eodem foedere ac iureiurando cuius nobis religionem iniiciebat "), rogemus eum ut nos Philippus et ab Nabide ac Lacedaemoniis et ab Romanis deiendat, non modo °) praesidium quo tueatur nos, sed ne quid respondeat quidem nobis sit inventurus, non hercule magis. quam ipse Philippus priore anno, qui pollicendo se adversus Nabidem bellum gesturum cum tentasset nostram iuventutem liino in Euboeam extrahere, postquam nos neque decernere id sibi praesidium neque velle illigari r) Romano bello vidit, oblitus societatis eius quam nunc iactat, vastandos populandosque Nabidi ac Lacedaemoniis reliquit. ac mihi quidem minime conveniens inter se oratio Cleomedontis visa est. elevabat Romanum bellum, eventumque eius eundem fore qui prioris belli, quod cum P h i Jlppo gesserint, dicebat. cur igitur nostrum ille auxilium absens petit potius quam praesens nos socios v e il) Cuius religiose servandi nos admonebat. o) Vid. cap. anteced. not. ni. p) Cf. sup. XXXI, 25. not. g

722 LIBER XXXII. a. U. c. 554. teres simili ab Nabide ac Romanis tueatur ? nos dico ? quid ita passus est Eietriam Carystumque capi? quid ita tot Thessaliae urbes ? quid ita Locridem Phocidemque ? quid ita nunc Elateam oppugnari patitur ? cur excessit faucibus Epiri claustrisque illis inexpugnabilibus super Aoum amnem, [aut vi aut metu aut volúntate] relictoque quem insidebat saltu penitus in regnum abiit? si sua volúntate tot socios reliquit. hostibus diripiendos, qui recusare potest quin et socii sibi consulant ? si metu, nobis quoque ignoscat timentibus. si victus armis cessit, Achaei arma Romana sustinebimus, Cleomedon, quae vos Macedones non sustinuistis ? an tibi potius credamus Romanos non maioribus copiis nec viribus nunc bellum gerere quam antea gesserint, potius i) quam res ipsas intueamur ? Aetolos tum classe adiuverunt; nec duce consiliari nee exercitu bellum gesserunt. sociorum Pliilippi maritimae tum urbes in terrore ac tumultu erant ; mediterranea adeo tuta ab arínis Romanis fuerunt, ut Philippus Aetolos nequicquam opem Romanorum implorantes depopularetur. nunc autem defuncti bello Punico Romani, quod per sexdecim annos velut intra viscera Italiae toleraverunt, non praesidium A-e to lis bellantibus miserunt, sed ipsi duces belli arma terra marique simul Macedoniae intulerunt. tertius iam consul summa vi gerit bellum. Sulpicius in ipsa Macedonia congressus fudit fugavitque regem, partem opulentissimam regni eius depopulatus. nunc Quintius tenentem claustra Epiri, natura loci, munimentis exercituque fretum, castris exuit; fugientem in Thessaliam persecutus, praesidia regia soeiasque eius urbes prope in conspectu regis ipsius expugnavit. n e r ) sint vera quae Athenienses modo legati de crudelitate avaritia libidine regis dixerunt"; nihil ad nos pertineant quae in terra Attica scelera in superos inferosqne deos sunt admissa, multo minus quae Ciani Abydeiiique, qui procul ab nobis absunt, passi sunt ; nostrorum ipsi iumque agros et Phliasium iubet. haec tria diversa 0 ) agmina discessere. quod ubi Cleonas ad Niceratum perlatum est, extemplo validam mercenariorum manum praemissam ad occupandum saltum per quem transitus in Corinthium est agrum, ante signa equitibus, ut praegrederentur, locatis, ipse confestim agmine duplici sequitur. parte una mercenarii milites ibant cum levi armatura, altera c l i p e a t i 2 ) , dein aliarum gentium 3 ) exercitus robur erat, iam haud procul castris aberant pedite» equitesque, et Thracum quidam in vagos palatosque per agros hostes impetum fecerant, cum repens terror castris infertur. trepidare dux, ut qui hostes nusquam nisi raro in collibus ante Sicyonem, non audentes agmen demittere in campos, vidisset, ad Cleonas quidem accessuros nunquam credidisset. 8) e d i c t a m ] ( l i e t a r n Drakenljorchius. 9) cxcidisse mimenua vidit Perizoniu?. idem l ) d i m i s s i s posilit et o p p e r i e b a t \i T, libi B d i m i s s i et o p p e r i e b a n t u r . 2) c l i peati] A c h a e o i u m addit Crevcrius. 3) g e n t i u m ] g e n t i u m : i d Jacobs. m) TJsitatam Livio locutionem d i e m e d i c e r e tum demum Tide ri locum habere p o s s e , ubi vel edicto proposito , vel alia ratione publice indictus sit d i e s , monet DRAKESB. n) O p p e r i r i recte sinipliciter et absolute dici, cilaiis Nep. Eum. 9. Cic. fam. V I , 20. monet PERI?. Simillinmm esse locum Sali. lug. 91. I B I T J U E , q u a m o c c u l t i s s i m e p o t e s t , c u m o m n i bus copiis o p p e i i t u r , anjmadverlit DRAKEJKB. 0) Cf. »up. X X I I .

5fj. n o t .

b.

L I B E R XXXIII.

759 a. C. 197. revocali tuba iubet vagos a castris dilapsos. ipse raptim capere arma iussis militibus, infrequenti agmine porta egressus super 4 ) flumen instituit aciem. ceterae copiae vix colligi atque instrui cum potuissent, primum hostium impetum non tulerunt. Macedones et maxime omnium frequentes ad signa fuerant, et diu ancipitem v i ctoriae spem fecerunt : postremo fuga ceterorum nudati, cum duae iam acies hostium ex diverso, levis armatura ab latere, clipeati caetratique a fronte urgerent, et ipsi re inclinata primo rettulere pedem; deinde impulsi P) terga vertunt, et plerique abiectis armis, nulla spe c a strorum tenendorum relicta, Corinthum petierunt. Niceratus mercenariis militibus ad hos persequendos, equitibus Thracumque auxiliis in populatores agri Sicyonii missis, magnam utrobique s ) caedem edidit, maiorem prope quam in praelio ipso, ex iis quoque qui P e l l e nen Phliuntaque depopulati erant, incompositi partim omniumque i g n a r i 6 ) ad castra revertentes, in hostium stationes tanquam in suas illati sunt ; partim ex discursu id quod erat suspicati, ita 7 ) se in fugam passim sparserunt 8 ) ut ab ipsis agrestibus errantes circumvenirentur. ceciderunt eo die mille et quingenti, capti trecenti. Achaia omnis masno liberata metu. Priusquam dimicaretur ad Cynoscephalas, L . Quin-16 tius Corcyram excitis Arcananum principibus, quae sola Graeciae gentium in societate Macedonum manserat, initium ibi quoddam motus fecit, duae autem maxime causae eos tenuerant in amicitia regis, una fides insita genti, altera metus odiumque Aetolorum. concilium L e u cadem indictum est. eo neque cuncti convenere Acarnanum populi, nec iis qui convenerant idem placuit.sed et principes et magistratus pervicerunt ut privatum decretumi) Romanae socieiatis fieret. id omnes qui ab4) s u p c T Gn : B p e T. 5) u t r o b i q u e Gn : B i b i q u e. 6) i n c o m p o s i t i p a r t i m o m n i u m q u e i g n a r i i^uae* rengus : B c o m p o s i t i p a r I i m o m n i u m s i g 11 a r i, 7) s u s p i c a t i i t a (¿uaercngus : B s u p p l i c a v i t a. fi)spaTl e n t n t Crevcritis: B s p a r s e r a u t . p) Vid. sup. X X V I , 6. not. b. q) Non totius Acainanum

760

LIBER

XXXIII.

a. U.c. 555. fuerant aegre passi; et in hoc fremitu gentis a P h i lippe» missi duo principes Acarnanum Androcles et Echedemus non ad tollendum modo decretum Romanae societatis valuerunt, sed etiam ut Archelaus et Bianor principes gentis ambo, quod auctores eius sententiae fuissent, proditionis in concilio damnarentur, et Zeuxidae praetori, quod de ea re rettulisset, imperium abrogaretur. rem temerariain, sed evenlu prosperam damnati fecerunt. suadentibus namque amicis, cederent tempori r ) et Corcyram ad Romanos abirent, statuerunt offerre se multitudini, et aut eo ipso lenire iras aut pati quod casus tulisset. cum se frequenti concilio i n tulissent, primo murmur ac fremitus admirantium, silentium mox a verecundia simul pristinae dignitatis ac misericordia praesentis fortunae ortum est. potestate quoque dicendi facta, principio suppliciter, procedente lutein oratione, ubi ad crimina diluenda ventum est, cum canta fiducia quantam innocentia dabat disseruerunt ; postremo ultro aliquid etiam queri et castigare iniquitatem simul in se crudelitatemque ausi ita affecerunt animos ut omnia quae in eos decreta erant frequentes tollerent, neque eo minus redeundum in societatem Philippi abnuendamque Romanorum amicitiam censerent. 17 Leucade haec sunt decreta, id caput Acarnaniae erat, eoque in concilium omnes populi conveniebant. itaque cum haec repentina mutatio Corcyram ad legatimi Flamininum periata esset, extemplo cum classe profectus Leucadem ad Heraeum 5 ) quod vocant naves applicuit. inde cum omni genere tormentorum machinarumque, quibus expugnantur urbes, ad muros accessit , ad primum terrorem ratus inclinali animos posse, postquam pacati nihil ostendebatur, turn vineas turresque erigere et arietem admovere muris coepit. Acargentis nomine latum, s e i q u o r u n d a m tantum populorum. CKEV. r) I. e. obsequerentur necessitati, q u a m tempus s. praesens r e rum status secum ferret ; accominodareirt Consilia sua ad t e m poris rationem. s) Per H e r a e u m intelligo templum Iunonis non longe ab t u b e r e m o t u m . DHAKEHB.

L I B E R XXXIIL

701

a.C. 197. nania universa inter Aetoliam atque Epirum posita solem occidentem et mare Siculum spectat. Leucadia nunc insula, vadoso freto, quod perfossum manu est, ab Acarnania divisa: turn peninsula erat, occidentis regione*) artis faucibus cohaerens Acarnaniae. quingentos ferme passus longae hae fauces erant, latae haud nmplius centum et viginti. in iis angustiis Leucas posita est, colli applicata verso in orientem et Acarnaniam. ima urbis plana sunt, iacentia ad mare quo Leucadia ab Acarnania dividitur. inde terra marique expugnabilis est : nam et vada sunt stagno similiora quam mari, et campus terrenus omnis operique facilis. itaque multis simul locis aut 9ubruti aut ariete decussi ruebant muri, sed quam urbs ipsa opportuna oppugnantibus erat, tam inexpugnabiles hostium animi, diem ac noctem intenti refìcere quassata muri, obstruere quae patefacta ruinis erant, praelia impigre inire, et armis magis muros quam se ipsos moenibus tutari. diutiusque spe Romanorum obsidionem eam extraxissent, ni exsules quidam Italici generis, Leucade habitantes, ab arce") milites accepissent. eos tamen ex superiore loco magno cum tumultu decurrentes, acie in foro instructa, iusto praelio aliquandiu Leucadii sustinuerunt. interim et scalis capta multis locis moenia, et per stragem lapidum ac ruinas transcensum in urbem. iamque ipse legatus magno agmine circumvenerat pugnantes. tum pars in medio caesi, pars armis abiectis dediderunt sese victori. et post dies paucos, audito praelio quo ad Cynoscephalas pugnatum erat, omnes populi Acarnaniae in deditionem legati vénérant. Iisdem diebus, omnia simul inclinante fortuna, Rho-18 dii quoque ad vindicandam a Philippo continentis regionem (Peraeam vocant) possessam maioribus suis T ), Pausistratum praetorem cum octingentis Achaeis peditibus, mille et nongentis fere armatis ex vario genere auxiliot) Vid. s\ip. X X V , 25. not. x , u) I. e. a parte arci°9. v) Cf. sup. X X X I I , 33. R h o d i i P f e r a e a m ( r e g i o e s t c o n t i n e n t i s ad v e r s « s i n s u l a m , v e t u s t a e e o r u u i d i c i o nis)repetebant.

762 L I B E R XXXIII. a. U. c. 555. rum collectìs, miserunt : Galli et Pisuetae et Nisuetae et Tamiani et Arei ex Africa et Laodiceni ex Asia erant. cum iis copiis Pausistratus Tendeba 9 ) in Stratonicensi agio locum peropportunum, ignaris regiis qui tenuerant '), occupavit. in tempore et ad id ipsum excitum auxilium, mille Achaei pedites cum centum equitibus supervenerunt : Theoxenus iis praeerat. Dinocrates regius praefectus recuperandi castelli causa primo castra ad ipsa Tendeba movit, inde ad alteram castellum, item Stratonicensis agri : Astragon vocant. omnibusque ex pruesidiis, quae multifariam disiecta erant, devocatis, et ab ipsa Stratonicea Thessalorum auxiliaribus, ad Alabanda, ubi hostes erant, ducere pergit. nec Rliodii p u gnam detrectaverunt. ita castris in propinquum collatis extemplo in aciem descensum est. Dinocrates quingentos Macedonas dextro cornu, laevo Agrianas locat ; in medium accipit contractos ex castellorum (Cares maxime erant) praesidiis; équités cornibus circumdat, et Cretensium auxiliares Thracumque. Rhodii Achaeoa dextro comu, sinistro mercenarios milites, lectam peditum manum, habuere, medios mixta ex pluribus gentibus auxilia ; équités levisque armaturae quod erat, cornibus circumiectum. eo die steterunt tantum acies utraeque super ripam, qui tenui turn aqua interiluebat, torrentis ; paucisque telis emissis in castra receperunt sese. postero die eodem ordine instructi maius aliquanto praelium quam pro numero edidere pugnantium: neque enim plus terna millia peditum fuere et centeni ferme équités, ceterum non numero tantum nec armomm genere, sed animis quoque paribus 5 ) et aequa spe pugnarunt. Achaei primi torrente superato in Agrianas impetum fecere ; deinde tota prope cursu transgressa amnem acies est. diu anceps pugna stetit. numero Achaei mille et ipsi quadringentos loco expulere w ). inclinato 9) T e n d e b a Freinshemitis: codiccs t o n d e b a t . 1) t e n n e x a n t ] T h e r . i e é t a n t Rubenius. 2) p a r c s P u l i e r u s , TV) Huius cjuidem loci, q u e m a d m o d u m nunc scriptus e s t , in— terpretationein frustra q u a e r i , et C r e v . aperte fatelm 1 , et G r o n o Y . allique; a u d a c i u s vulgatain scripturam m u t a n t e s , o s t e n d e r e

U B E R XXXIII.

763 a. C. 197.

deinde Iaevo cornu in dextrum omnes connisi. Macedones, usque dum ordines et veluti stipata phalanx constabat, moveri nequierunt : postquam laevo latere nudato circumagere hastas in venientem ex transverso hostem conati sunt, turbati extemplo tumulcuin primo inter se fecerunt ; terga deinde vertunt ; postremo abiectis armis in praecipitem fugam efFunduntur. Bargylias petentes fugerunt. eodem et Dinocrates perfugit. Rhodii, quantum diei superfuit secuti, receperunt sese in castra, satis constat, si confestim victores Stratoniceam petissent, recipi earn urbem sine certamine potuisse. praetermissa eius rei occasio est, dum in castelli» vicisque recipiendis Peraeae tempus teritur. interim animi eomm qui Stratoniceam praesidio obtinebant confirmati sunt, mox et Dinocrates cum iis quae praelio superfuerant copiis intravit muros, nequicquam inde obsessa oppugnataque urbs est, nec recipi- nisi aliquanto post per Antiochum potuit"). haec in Thessalia, haec in Achaia, haec in Asia per eosdem dies ferme gesta. Philippus cum audisset Dardanos, transgressos finesl9 ab y) contemptu concussi turn regni, superiora Macedoniae evastare, quamvis toto prope orbe terrarum, undique se suosque exigente fortuna, urgebatur, tamen morte tristius ratus Macedoniae etiam possessione pelli, delecta raptim per urbes Macedonum habito cum sex millibus peditum et quingentis equitibus circa Stobos Paeoniae improviso hostes oppressit. magna multitudo hominum in praelio, maior cupidìne praedandi palata pef agros caesa est. quibus fuga expeditior fuit, ne tentato quidem casu pugnae in fines suos redienlnt. ea una expeditione non pro reliquo statu fortunae facta refectis suorum animis Thessalonicam sese recepit. Non tam in tempore Punicum bellum terminatam erat, ne simul et cum Philippo foret bellandum, quam viden'tur. x ) De Lyela et Caria, et p r o i n J e etiam Cariae urbe Straionicea Rhodiis «luta vid. inf. X X X V I I I , 39. P e r A n t i o c h u m autem esse p r o p t e r A n t i o c h u m . A n t i n e h o o b s t a n t e , ad h. 1. copiose exponit D R A K E N B . y) Yid. sup. 14. not. I.

764

a. U. c. 555.

L I B E R XXXIII.

opportune iam Antiocho ex Syria movente bellum Philippus est superatus. nam praeterquam quod facilius cum singulis, quam si in unum ambo simul contulissent -vires, bellatum est, Hispania quoque sub idem tempus magno tumultu ad bellum consurrexit. Antiochus cum priore aestate omnibus quae in Coele Syria sunt civitatibus ex Ptolemaei dicione in suam potestatem redactis in hiberna Antiocheam 2 ) concessisset, nihilo quietiora ea ipsis aestivis habuit. omnibus enim regni viribus connixus cum ingentes copias terrestres maritimasque comparasset, principio veris, praemissis terra cum exercitu filiis duobus Ardye ac Mithridate, iussisque Sardibus se opperiri, ipse cum classe centum tectarum navium "), «ad hoc levioribus navigiis cercurisque1*) ac lembis ducentis, proficiscitur, simul per omnem oram Ciliciae Lyciaeque et Carine tentaturus urbes quae in dicione Ptolemaei essent, simul Philippum (necdum enim debellatum erat) exercitu navibusque adiuturus. 20 ' Multa egregie Rhodii pro fide erga populum Romanum proque universo nomine Graecorum terra marique ausi sunt : nihil magnificentius quam quod ea tempestate, non territi tanta mole imminentis belli, legatos ad regem miserunt, ne Chelidonias (promontorium Ciliciae est, inclitum foedere antiquo Atheniensium cum regibus Persarum) superaret. n i 3 ) eo fine contineret classem copiasque suas, se obviam ituros, non ab c ) odio ullo, sed ne coniungi cum Philippo paterentur et ' impedimento esse Romanis liberantibus Graeciam. Coracesium eo tempore Antióchus . operibus oppugnabat. Zephyrio et Solis et Aphrodisiade et Coryco, et superato Anemurio 4 ) (promontorium id quoque Ciliciae est) Selinunte recepto 4 ) , omnibus Iiis aliisque eius orae castellis aut metu aut voluntate sine 3) n i ] B s i . 4) s u p e r a t o A n e m u r i o ] s u p r a A u e m u r i u m G r , deleto mox l e c e p t o . i ) Vid. sup. X X X I , 43. not. m. a) Cf. sup. X X X I , 4(5. not. vr. b) De c e r c u r i s vid. sup. X X I I I , 34. not. z. c) Vid. cap. acteccd. not. y.

L I B E R XXXIII.

765 a. C. 197. certamine in deditionem acceptis, Coracesium praeter spem clausis portis tenebat eum. ibi legati Rhodiorum auditi, et quanquam ea 4 ) legatio erat quae accendere regium animum posset, temperavit irae, et legates se Rliodum missurum respondit, iisque mandaturum ut renovarent vetusta iura cum ea civitate sua maiorumque suorum, et vetarent eos pertimescere adventum regis nihil •) aut iis aut sociis eorum noxae futurum fraudive. nam Romanorum amicitiam se non violaturum argumento et suam recentem ad eos legationem esse et senatus honorifica in se decreta responsaque. turn forte legati redierant ab Roma, comiter auditi dimissique, ut tempus postulabat, incerto adhuc adversus Philippum eventu belli, cum haec legati regis in concione Rhodiorum agerent, nan ti as venit debellatum ad Cynoscephalas esse, hoc nuntio accepto, Rhodii dempto metu a Philippo omiserant consilium obviam eundi classe Antiocho. illam alteram curam non omiserunt tuendae libertatis civitatium sociarum Ptolemaei, quibus bellum ab" Antiocho imminebat. nam alias auxiliis iuverunt, alias providendo ac praemonendo conatus hostis; causaque libertatis fuerunt Cauniis Myndiis Halicarnassensibus Samiisque. non operae est 1 ) persequi ut quaeque acta in his locis sint, cum ad ea quae propria Romani belli sunt vix sufficiam. Eodem tempore et Attalus r e x , aeger ab Thebis21 Pergamum advectus, moritur altero et septuagesimo anno, cum quattuor et quadraginta annos regnasset. huic viro praeter divitias nihil ad spem regni fortuna dederat. iis simul prudenter simul magnifice utendo effecit primum ut sibi, deinde ut aliis non indignus v i deretur regno, victis deinde praelio uno Gallis, quae turn gens recenti adventu terribilior Asiae erat, regium adscivit nomen, cuius magnitudini semper animum aequavit. summa iustitia suos rexit, unicame) fidem sociis praestitit; comis uxori ac liberis (quattuor®) super5) q u a t t u o r Sigonins : B d u o s , d) I. e. eiusmodi. e) Haudquaqwam, nulla lit re. f ) Cf. •up. X X I X , 17. not. o. g) Y i d . sup. X X I I , 14. not. 1.

766

LIBER

XXXIII.

a U.c.555. stites habuit) h ), mitis ac munificus amicis fuit; regnum adeo stabile ac firmum reliquit, ut ad tertiam stirpem possessio eius descenderit. Cum hic status rerum in Asia Graeciaque et Macedonia esset, vixdum terminato cum Philippo bello, pace certe nondum perpetrata, ingens in Hispania ulteriore coortum est bellum. M. Helvius eam provinciam obtinebat. is litteris senatum certiorem fecit Colcham et Luscinum reguíos in armis esse ; cum Colcha decem et Septem oppida, cum Luscino validas urbes Carmonem et Bardonem, in marítima ora Malacinos Sexetanosque, Baeturiam 6 ) omnem, et quae nondum ánimos nudaverint, ad finitimorum motus consurrectura. his litteris a M. Sergio praetore, cuius iurisdictio inter cives 7 ) erat, recitatis decreverunt patres ut comitiis praetorum perfectis, cui praetori provincia Hispania obvenisset, is primo quoque tempore de bello Hispaniae ad senatum referret. 22 Sub idem tempus cónsules Romam venerunt. quibus in aede Bellonae senatum habentibus postulantibusque triumphum ob res prospere bello gestas, C. Atinius Labeo et C. Afranius tribuni plebis, ut separatim de triumpho agerent cónsules, postularunt : communem se relationem de ea re fieri non passuros, ne par honos in dispari merito esset, cum Q. Minucius utrique Italiam provinciam obtigisse diceret, communi animo consilioque se et collegam res gessisse, et C. Cornelius adiiceret Boios adversus se transgredientes Padum, ut Insubribus Cenomanisque auxilio essent, depopulante vicos eorum atque agros collega ad sua tuenda aversos esse, tribuni res tantas bello gessisse C. Cornelium fateri, ut non magis de triumpho eius quam de 6) B a e t u r i a m GoelIeras:B E t i u i i a m . 7) i n t e r addit B e t p e r e g r i n o s .

ciré»]

ti Eumenem, Attalum, Athenaeum, et Pliiletaerum, quorum meminit Lir. inf. XLII, 55. 1S1G0N. Uxor (lieta est Apollonias, patria Cyzicena, tes le Folyb. 1433. Il-, ubi cam pluribus laudat, et quattuor filiorum Attali mattem fuisse testa-

tur

DAAÌEKB.

L I B E R XXXIII.

767 a. C. 197. honoTe diis immortalibus habendo dubitali possit. non tarnen nee ilium nec quemquam alium civem tantum gratia atque opibus valuisse, ut cum sibi meritum triumphum j-npetrasset, collegae eundem honorem immeritum impudenter petenti daret. Q. Minucium in Liguribus levia praelia, vix digna dictu, fecisse, in Gallia magnum numerum militum amisisse. nominabant etiam o tribunos militum T . Iuventium et Cn. Lijmrium lecio-

. . . .

nis quartae, qui adversa pugna cum multis aliis viris fortibus, civibus ac sociis, cecidissent. oppidorum pau.corum ac vicorum falsas et in tempus simulatas sine ullo pignore ') deditiones factas esse, hae inter consules .tribunosque altercationes biduum tenuerunt, victique perseverantia tribunorum consules separatim rettulerunt. C. Cornelio omnium consensu decretus triumphus. et23 Piacentini Cremonensesque addiderunt favorem consuli, gratias agentes commemorantesque obsidione se esse ab eo liberatos, plerique etiam, cum apud hostes essent, Servitute exemptos. Q. Minucius tentata tantum relatione, cum adversum omnem senatum videret, in monte Albano se triumphaturum et iure imperii consularis et multorum clarorum virorum exemplo dixit k ). C. Cornelius de Insubribus Cenomanisque in magistratu triumphavit. multa signa militaria tulit, multa Gallica spolia captivis carpentis transvexit; multi nobiles Galli ante currum ducti, inter quos quidam Hamilcarem ducem Poenorum fuisse auctores sunt 1 ), ceterum magis in se convertit oculos Cremonensium Placentinorumque colonorum turba pileatorum m ) , currum sequentium. tulit in triumpho ducenta triginta septem millia et quingentos aeris, argenti bigati ••) septuaginta novem millia. septuagenos aeris militibus divisit, duplex equiti centurionique. Q. Minucius consul de Liguribus Boiisque Gallis in monte Albano triumphavit. is triumphus ut loco et i) I. e. neqiie obsklitus acceptis, ncque armìs ademptìs. Cf. •up. X X V I I I , 34. DCK. k) Idem Marcellus fecisse sup. X X \ % 21. traditili-. 1) Cf. sup. X X X I , 21. not. li. m) Vid. sup. X X I V , 16. not. m. n) A r g e n t i b i g a t i de denariis intelligo e s Plin. X X X I I I , 3. GL AR.

768 L I B E R XXXIIL a. U c 555. fama rerum gestarum, et quod sumptum non erogatum e x aerario omnes sciebant, inhonoratior f u i t , ita signis carpentisque et spoliis ferme aequabat. pecuniae etiam prope par summa f u i t ; aeris tralata ducenta et quinquaginta quattuor millia, argenti bigati quinquaginta tria millia et ducenti, militibus centurionibusque et equitibus idem in singulos datum quod dederat collega. 24 Secundum triumphum consularia comitia habita. creati consules L . Furius Purpureo et M. Claudius Marcellus, praetores postero die facti Q. Fabius Buteo, T i . Sempronius L o n g u s , 0 - Minucius T h e r m u s , M'. Acilius Glabrio, L . Apustius F u l l o , C. Laelius. E x i t u ferme anni litterae a T . Quintio venerunt, s e signis collatis cum rege Philippo in Thessalia p u gnasse , hostium exercitum fusum fugatumque. hae litterae prius in senatu a Sergio praetore, deinde ex a u ctoritate patrum in concione sunt recitatae. ob res prospere gestas in dies quinque supplicationes decretae. brevi post legati et a T . Quintio et ab rege "Philippo venerunt. Macedones deducti extra urbem in villam publicam, ibique locus iis et lautia praebita; et ad aedem Bellonae senatus est datus ibi haud multa verba facta, cum Macedones, quodcunque senatus censuisset, id regem facturum esse dicerent. decern legati more maiorum, quorum ex Consilio T . Quintius imperator leges pacis Philippo daret, decreti r) ; adiectumcjue ut in eo numero legatorum P . Sulpicius et P . Villius ess e n t , qui consules provinciam Macedoniam obtinuissent. Cosanis eo die postulantibus ut sibi colonorum numerus augeretur, mille adscribi i u s s i , dum ne quis in eo numero esset qui post P . Cornelium et T i . Sempronium consules i ) hostis fuisset. 25

L u d i Romani eo anno in circo scenaque ab aedilibus curulibus, P . Cornelio Scipione et Cn. Manlio Vulo) Y i d . sup. X X V I I I , 39. not. v. X X X , 17. not. r. 21. not. k . p ) Cf. sup. X X X , 43. not. d. q ) Q u i primo anno belli Hannibalici consulatum gesseriuit, ex quo tempore quiCunque cum ceteris a populo R o m a n o ad Ilann .'1)1 i(MM defecist e t , eum colonorum numero adscribi vetuit*senatus. FSRIZ.

L I B E R XXXIII,

769

a. C. 197.

sone, et magnificentius quam alias facti, et laetius propter res bello bene gestas spectati, totiqu^ ter instaurati. plébeii septies instaurati. M'. Acilius Glabrio et C. Laelius eos ludos fecerunt ; et de argento multaticio tria signa aenea, C'ererem Liberumque et Liberarci*), posuerunt. L . Furius et M. Claudius Marcellus consulatu inito, cum de provinciis ageretur et Italiani utrique provinciam senatus decerneret, ut Macedonian! cum Italia sortirentur tendebant. Marcellus provinciae cupidior pacem «imulatam ac fallacem dicendo, et rebellaturum , si exercitus inde deportatus esset, regem, dubio's sententiae patres fecerat. et forsitan obtinuissent consules, ni 0 . Marcius Ralla et C. Atinius Labeo tribuni plebis se intercessuros dixissent, ni prius ipsi ad plebem tulissent, vellent iuberentne cum rege Philippo pacera esse, ea rogatio in Capitolio ad plebem lata est. omnes quinque et triginta tribus, "uti rogas" s ) , iusserunt. et quo magis pacem ratam esse in Macedonia vulgo laetarentur, tristis ex Hispania allatus nuntius effecit, vulgataeque litterae, C. Sempronium Tuditanum proconsulem*) in citeriore Hispania praelio victum, exercitum eius fusum fugatumque, multos illustres viros in acie cecidisse , Tuditanum cum gravi vulnere relatum ex prae« lio haud ita multo post exspirasse. consulibus ambobus Italia provincia cum iis legionibus quas superiore^ consules habuissent decreta, et ut quattuor legione« novas scriberent, dua? urbanas , duas quae quo senatus censuisset mitterentur. et T . Quintius Flamininus cum duar) De Cerere Liberoque et Libera vid, Cic. nat. deor. II, 24. Similiter inf. X L I , 2S. S u p p l i c a t i o a d C e r e r i s , L i b e r i L i b e r a e q u e f u i t . s) U t i r o g a s sollennis est formula i u bentium id\ quod rogatum est. Cf. sup. X X X , 43. not. c. t) Eundem sup. X X X I I , 27. et 28. et hoc lib. inf. 42. praetorem dici, animadvertit Dux. P r o c o n s u l e m ili p r a e t o - i r e m non mutandum existimo. Videtur enim circa haec tempora id praecipuum provinciae Ilispaniae datum esse, ut praetoribus in earn missis darelur imperimi), proconsulare : unde ffuamvis praetores yel propraetores saepius tamen proconsule» aicti lunt. D R A K E N B . Kk

770 LIBER XXXIII. a. U. e. 556. b u s legionibus provinciam eodem exercitu obtlnere i u s s u s ; imperium ei prorogatum satis iam ante videri esse"). 26praetores deinde provincias sortiti, L . Apustius Fullo urbanam iurisdictionem, M'. Acilius Glabrio inter cives et p e r e g r i n o s , 0 - Fabius Buteo Hispaniam ulteriorem, Q. Minucins T h e r m u s citeriorem , C. Laelius Siciliam, T i . Sempronius Longus Sardiniam. Q. Fabio Buteoni et Q. Minucio , qiiibus Hispaniae provinciae evenerant, consules legiones singulas ex quattuor ab se scriptis, quas v i d e r e t u r v ) , uti darent decretum est , et socium ao Latini nominis quaterna millia p e d i t u m , trecenos eqnites ; iique primo quoque tempore in provincias ire itìssi. bellum in Hispania quinto post anno motum est quam simul cum P u n i c o bello fuerat finitum. Priusquam hi praetores ad bellum p r o p e n o v u m , quia turn p r i m u m suo nomine sine ullo P u n i c o e x e r citu aut duce ad arma i e r a n t , proficiscerentur, aut ipsi consules ab urbe m o v e r e n t , p r o c u r a r e , u t assolet, prodigia quae nuntiabantur iussi. P . Yillius eques R o m a n u s in Sabinos proficiscens fulmine ipse equusque exanimati f u e r a n t ; aedes Feroniae in Capenati de caelo tacta erat ; ad Monetae duarum hastarum spicula arser a n t ; l u p u s Esquilina porta i n g r e s s u s , frequentissima parte u r b i s , cum in forum d e c u c u r r i s s e t , T u s c o vico atque inde Germalo per portain Capenam p r o p e intactus evaserat. haec prodigia maioribus liostiis sunt procurata. Iisdem diebus Cn. Cornelius Biasio , qui ante S e m p r o n i u m T u d i t a n u m citeriorem Hispaniam obtinuer a t , ovans ex senatus consulto u r b e m est ingressus. tulit pTae se auri mille et quingenta quindecim p o n d o , argenti vigiliti millia, signati denarios triginta quattuor millia et quingentos. L . Stertinius ex ulteriore Hispania, n e tentata quidem triumplii s p e , quinquaginta millia p o n d o argenti in aerarium intulit ; et de manubiis duos fornices in foro Boario ante F o r t u n a e aedem et matris • u) Cf. «np. X X X I I , 28. T . Q u i n t i o p r o r o g a r n n t i m p e r i u m , d o n e e s u c c e s s o r c i v e n i s s e t . v ) Yid. tup. X X X I , 3. not. i. X X X I I , 10. not. k.

L I B E R XXXIII.

771 a. C. 196.

Matutae, unum in maximo circo fecit, et his fomiciLus signa aurata imposait, haec per hiemem ferme acta. Hibernabat eo tempore Elateae T . Quintiiis , a quo cum multa socii peterent, Boeoti petierunt impetraveruntque u t qui suae gentis militassent apud Pliilippum silïi restituerentur. id a Quintio facile impetratimi , non quia satis dignos eos esse credebat, sed quia Antiocho rege iam suspecto favor conciliandus nomini Romano apud civitates erat, restitutis , confestim apparuit quam nulla inita apud Boeotos gratia esset, nam et ad Philippum legatos gratias agentes ei pro redditis hominibus, p e r inde atque ipsis iis et non Quintio et Romanis id d a t u m e s s e t w ) , miserunt ; et comitiis proximis Boeotarclien nullam aliam ob causam BrachyJJam quendam, quam quod praefectus Boeotomm apud regem militantium fuisset, fecerunt, pvaeteritis Zeuxippo et Pisistrato aliisque qui Romanae societatis auctores fuerant. id aegre et in praesentia hi passi, et in futurum etiam metum c e p e r u n t , cum ad portas prope sedente exercitu R o mano ea fierent, quidnam se XJ futurum esset profectis in Italiam Romanis , Philippo ex propinquo socios adjuvante, et infesto iis qui partis adversae fuissent. dum28 Romana arma in propinquo haberent, tollere Brachyll a m , principem fautorum regis, statuernnt. et tempore ad earn rem capto, cuin in publico epulatus reverteretur domum temulentus prosequentibus mollibus viris, qui ioci causa convivio celebri interfuerant, ab sex a r matis, quorum très Italici très Aetoli e r a n t , circumventus occiditur. fuga comitum et quiritatio >') facta, et tumultus per totam urbem discurrentium cum luminibus. w ) N o n e n î m ìpsoriim Boeotorurii, sec! Qnintii et B o m a n o rtim L'l'.tlia restituerai P h i l i p p u s h o m i n e s . x ) Similiter i n f . X X X l V , 24. legi : Q u i d , s i i n m e d i a Peloponneso a r c e r n s i b i f e c e r i n t , f u t u r u m n o b i s (i. e. de n o b i s ) e s t ? ruonet DKAXENB. y ) Q u i r i t a r e d i c i t u ( i s , q u i Q u i ritium fidein d a m a n s implorât. V a r r ò 1. L . Y , 7 . O m n i n o a u t e m q u i r i t a t i o de c l a m o r e ac l a m e n t a t i o n e dicitur. I t a P l i n . epist. V I , 2 0 , 14. q u i r i t a t u s i n f a n t i u m . Cf. inf. X L , 0. si v o c e e t c o m p l o r a t i o n e n o c t u r n a exci— tut milii c j u i r i t a n t i i n t e r v e n i s ses. K k

2

772 L I B E R XXXIII. a. U. c. 556. percussores proxima porta evaserunt. luce prima concio frequens velut ex ante indicto aut voce praeconis convoluta in theatro erat, palam ab suo comitatu et obscenis illis viris fremebant interfectum ; animis autem Zeuxippum auctorem destinabant caedis 8 '). in praesentia piacuit comprehendi eos qui simul fuissent, quaestionemque ex his haberi. qui dum quaeruntur, Zeuxippus et constanti animo avertendi ab se criminis causa in concionem progressus, errare ait homines qui tam atrocem caedem pertinere ad illoi semiviros crederent; multaque in earn partem , probabiliter argumentatur 9 ) , quibus fidem apud quosdam fecit nuncjuam, si sibi conscius esset"), oblaturum se multitudini mentionemve eius caedis nullo lacessente facturum fuisse. alii non dubitare impudenter obviam crimini eundo suspicionem averti, torti post paullo insontes, cum scirent ipsi nihil, opinionem omnium . . . . pio indicio Zeuxippum et Pisistratum nominaverunt, nullo adiecto, cur scire quicqiiam viderentur, argumento. Zeuxippus tarnen cum Stratonida quodam nocte perfugit Tanagram, suam magis conscientiam quam indicium hominum nullius rei consciorum metuens. Pisistratus spretis indicibus T h e bis mansit. servus erat Zeuxippo, totius internuntius et minister rei, quem indicem b ) Pisistratus timens eo ipso timore ad indicium protraxit. litteras ad Zeuxippum mittit, servum conscium tolleret: non tam idoneum ad celandam rem eum videri sibi quam ad agendam fuerit. has qui tulit litteras, iussus Zeuxippo dare quam primum. i s , quia non statim conveniendi eius copia f u i t , illi ipsi servo c ) , quem ex omnibus domino fidisß) d e s t i n a b a n t e t c a e d i s B, 9) a r g 11 m e 11 t a t UT ac. G r o n o v i u s : codices a r g u m e 11 t a t u s. z) I. e. animis conceptam babebant o p i n i o n e m , Z e u x i p p u m auctorem caedis esse. Cf. sup. X X Y H I , 14. o p i n i o d e s t i n a t a . X X I X , 20. not. e. X X X l , 40. not. b . a) I. e. si e o n scientia angeretur, si caedis perpetratae sibi conscius esset, b ) I. e. quem, ut qui index exsistere posset, timens, vel quem, ne index exsisteret, timens. Cf. sup. X X X I , 42. not. k . c ) Olii paullo ante t o t i u s i n t e r u u n c i u s e t m i n i s t e r r e i ili ci tur.

LIBER

XXXIIÎ.

773

a. C. 196. simum credebat, tradii ; et adiicit a Pisistrato de re magnopere pertinente ad Zeuxippum esse, conscientia i c t u s , cum extemplo traditurum eas affinnasset, aperit, perlectisque litteris pavidus T h e b a s refugit et ad magistrates indicium defert. et Zeuxippus quidem fuga servi motus Anthedonem, tutiorem exsilio locum ratus, c o n cessit : de Pisistrato aliisque d ) quaestiones tormentis habitae et sumptum supplicium est. Efievavit ea caedes T h e b a n o s Boeotosque omnes29 ad exsecrabile odium Romanorum , credentes non sine Consilio imperatoris Romani Zeuxippum principem g e n tis id facinus conscisse. . ad rebellandum neque vires neque ducem habebant. proximum bello quod e r a t , in latrocinium vèrsi alios in hospitiis , alios vagos per h i berna milites , ad varios commeantes usus , excipiebant. quidam in ipsis itineribus ad notas latebras ab insidiantibus, par« in deserta per fraudem deversoria d e ducti opprimebantur. postremo non tantum a b e ) odio sed etiam aviditate praedae facinora liebant, quia n e g o tiandi ferme causa argentum in zonis habentes in c o m meatibus erant. cum primo p a u c i , deinde in dies p l u res desiderarentur, infamis esse B o e o t i a omnis coepit, et timidius quam in hostico egredi castris miles, tum Quintius legatos ad querendum de latrociniis per civitates inittit. plurimae caedes circa Copaidem paludem i n ventae : ibi e x limo eruta extractaque e x stagno cadavera saxis aut amphoris, ut pondéré traherentur in p r o fundum, annexa, multa facinora Acraephiae et Coroneae facta inveniebantur. Quintius primo' noxios tradi sibi iussit, et pro quingentis militibus (tot enim intercept! erant) quingenta talenta Boeotos conferre. quorum cum fieret neutrum, verbis tantum civitates excusarent nihil publico Consilio factum esse, missis Athenas et in A c h a d) Verba Polybiì sunt leg. Vili. S avvoQtôvreç oI nini TOP

Ztv'Çtnnov

xiù JltiaCoTQctzov,

xtà

navres

ot ù'oxovvuç

tlvai

Piofittlmv (fû.oi. Quae etsi non de tormentis agunt, declarant tauien, factionem huiusmodi et corpus fuisse, atque inde: d e P i s i s t r a t o a l i i s q u e etc. ut etiam sup. 27. auctor locutus e*t. IAC. GHOBOY.

e) Y i d . sup. 19. not. y.

774

LIBER

XXXIII.

a. U. c. 556. iam legatis, qui testarentur socios iusto pioque se bello persecuturum Boeotos, et cum parte copiarum Ap. Claudio Acraephiam ire iusso, ipse cum parte Coroneam circumsidit, evastatis prius agris, qua ab Elatea duo diversa f ) agmina iere. hac perculsi clade Boeoti, cum omnia terrore ac fuga completa essent, legatos mittunt. qui cum in castra non admitterentur, Achaei Atheniensesque supervenerunt. plus auctoritatis Achaei habuerunt deprecantes, quia, ni impetrassent pacem Boeotis, bellum simul gerere decreverant. per Achaeos et Boeotis copia adeundi alloquendique Romanum facta est, iussisque tradere noxios et multae nomine triginta conferre talenta pax data, et ab oppugnatione recessum. \ Paucos post dies decern legati ab Roma venerunt 6 ), quorum ex consilio pax data Philippo in has leges est, ut omnes Graecorum civitates, quae in Europa quaeque in Asia essent, libertatem ac suas haberent leges; quae earum sub dicione Philippi fuissent, praesidia ex his Philippus deduceret, vacuasque traderet Romania ante Isthmiorum tempus. deduceret et ex his quae in Asia essent, Euromo. Pedasisque et Bargyliis et Iaso et Myrina et Abydo et Thaso et Perintho: eas quoque enim placere liberas esse, de Cianorum libertate Quintium. Prusiae Bithynorum regi scribere quid senatui et decern legatis placuisset. captivos transfugasque reddere Philippum Romanis, et naves omnes tectas ll ) tradere praeter quinque et regiam unam inhabilis prope magnitudinis') , quam sexdecim versus k ) remorum agebant. ne plus quinque millia armatorum haberet, neve elephantum nlluin. bellum extra Macedoniae lines ne iniussn senatus gereret. mille talentum daret populo Romano, dimidium p r a e s e n s , dimidium pensionibns decern an£) Cf. Slip. 15. not. o. g) Cf. cum lis fragmcntum Polybii in exc. legat. num. IX. Id autem deformatum a Livio repraesentari, adeo, ut, quae ipse cap. seq. tradit, nisi eo adliilnto, intelligi nequeant, obseivat Crev. DRAKESB. li) Yitl. sup. XXXI, 46. not. w. i) Eius navis inf. quoque XLV, 35. mentio iniicitur, k) II. e. ordines. DOEH. 1) Yid. sup. XXX, 38. not. 1.

L I B E R XXXIIL

775

a. C. 19(5. norum. Valerius Antias quaternum millium pondo argenti vectigal in decern annos impositum regi tradit ; Claudius 1 ") in annos triginta quaterna millia pondo et ducenta, praesens vigiliti millia pondo, idem nominati™ adiectum scribit ne cum Eumene Attali filio (novus is turn rex erat) bellum gereret. in haec obsides accepti, inter quos Demetrius Philippi filius. adiicit Antias Valerius Attalo absenti Aeginam insulam elephantosque dono datos, et Rhodiis Stratoniceani Cariaeque alias urbes, quas Philippus tenuisset ; Atheniensibus insulas datas, Lemnum, Imbrum, Delum, Scyrum. Omnibus Graeciae civitatibus hanc pacem approban-31 tibus, soli Aetoli decretum decern legatorum clam mus6antes carpebant n ). litteras inanes vana specie libertatis adumbratas esse : cur ' enim alias Romanis tradi urbes, nec nominari eas, alias nominari, et sine traditione lifoeras iuberi esse, nisi qu'od, quae in Asia sint, liberent u r , longinquitate ipsa tntiores, quae in Graecia sint, n e nominatae quidem intercipiantur, Corinthus et Chalcis et Oreus cum Eretria et Demetriade. nec tota ex vano criminatio erat. . dubitabatur enim do Corintho et Chalcide et Demetriade, quia in senatus consulto, quo missi decern legali ab urbe erant, ceterae Graeciae a t que Asiae urbes haud dubie liberabantur, de iis tribus urbibus legati, quod tempora rei publicae postulassent, id e re' publica fideque sua facere ac statuere iussi erant» Antiochus rex erat, quem transgressurum in Europam, cum primum ei vires suae satis placuissent, non dubitabant. ei tam opportunas ad occupandum patere urbes nolebant. ab Elatea profectus Quintius AnticyTam cum decern legatis, inde Corinthum traiecit. ibi Consilia de liberiate Graeciae dies prope totos in concilio decern l e gatorum tractabantur. identidem Quintius liberandam omnein Graeciam, si Aetolorum linguas retundere , si veram caritatem maiestatem apud omnes nominis Rom) De V a l e r i o et C l a u d i o cf. quae sup. 10. notata sunt, li) I. e. vellicabant et perstringebant. Sic Cic. Balb. 26. m a l e d i c o d e n t e c a r p e r e . o) Similiter s e r m o n e « r e t u n d e r e , i. e. reprimere, Cuci, in Cic. epist. ad div. Vili, ti.

776 L I B E R XXXIII. a. U. c. 556. mani vellent esse ; si iidem facere ad Iiberandam Graeciam, non ad transferendum a Philippo ad se imperium sese mare traiecisse. nihil contra ea de libertate urbium alii dicebant: ceterum ipsis tutius esse manere paullisper sub tutela praesidii Romani quam pro Philippo Antiochum dominum accipi. postremo ita decretum est, Corinthus redderetur Achaeis, ut in Acrocorintho tamen praesidium esset ; Chalcidem ac Demetriadem retineri, donee cura de Antiocho decessi sset. 3Z Isthmiorum statum ludicrum aderat, semper quidem et alias frequens cum propter spectaculi Studium insitum genti, quo certamina omnis generis artium viriumque et pernicitatis visuntur, tum quia propter opportunitatem loci per duo diversa maria omnium rerum usus ministrantis humano generi èoncilium, Asiae Graeciaeque is mercatus erat, tum vero non ad solitos modo usus undique convenerant, sed exspectatione erecti, qui deinde status futurus Graeciae, quae sua fortuna esset, alii alia noii taciti solum opinabantur sed sermonibus etiam ferebantr). Romanos facturos 1 ) vix cuiquam persuadebatur Graecia omni cessuros. ad spectaculum coniederant; et praeco cum tubicine, ut mos est, in mediani arenam, unde sollenni carmine ludicrum indici solet, processit, et tuba silentio facto ita prónuntiat "senatus Romanus et T . Quintius imperator, Philippo rege Macedonibusque devictis, liberos, immunes, suis legibus esse iubet Corinthios Phocenses Locrensesque omnes et insulam Euboeam et Magnetas, Thessalos, Perrhaebos, Achaeos Plithiotas." percensuerat omnes gentes quae sub dicione Philippi regis fuerant. audita voce praeconis maius gaudium fuit quam quod universum homines acciperent. vix satis credere se quisque audisse ; et alii alios intueri, mirabundi velut ad sommi vanam speciem: quod ad quemque pertinebat, suarum aurium fidei minimum credentes, proximos interrogabant i). revocatili 1) f a c t n TO s] v i c t o r e s Iacobs. p ) I. e. p r a e se fercbiuit, spargebant. q ) H . e. de e o , q u o d a d quemque pei-tincbat, quod plurimitm cuiusquc intererat, neiujie utiiuu sui quoque populi n o m e a recitatimi esset, quou-»

L I B E R XXXIII.

777 a . C. 1 9 6 .

praeco, cum tmusquisque non audire mo J o s e d r ) videre libertatis suae nuntium a v e r e t , iterum pronuntiavit e a dem. tum ab certo iam gaudio tan tirs cum clamore p l a u sus est ortus totiesque repetitus, ut facile apparerei nihil omnium bonorum multitudini gratins quam libertatem esse, ludicrum deinde ita raptim peractum est u t nullius nec animi nec oculi spectaculo intenti essent: adeo unum gaudiuin praeoccupaverat omnium aliarum sensum v o luptatium "). ludis vero dimissis cursu prope omnes t e n - 3 3 dere ad imperatorem Romanum, ut ruente turba in u n u m adire, contingere dextram cupientium, coronas lemniscosque*) iacientium, haud procul periculo fuerit. sed erat trium ferme et triginta annorum ; et cum robur i u ventae,7 tum gaudium ex tarn insigni sloriae fructu v i t

D

O

O

res suppeditabat. nec praesens tantummodo effusa laetitia est, sed per multos dies gratis et cogitationibus et sermonibus renovata. esse aliquam in terris gentem, quae sua impensa, suo labore ac periculo bella gerat pro liberiate aliorum ; nec hoc finitimis aut propinquae vicinitatis hominibus aut terris continenti iuncti^ praestet: maria traiiciat, ne quod toto orbe terrarum iniustum i m perium sit, ubique ins fas lex potentissima sint. u n a voce praeconis liberatas omnes Graeciae atque Asiae civitates. hoc spe concipere audacis animi fuisse, ad effoctum adducere et virtutis et fortunae ingentis. Secundum Isthmia Quintius et decern legati legatio-34 nes regum gentiumque audivere. primi omnium regis Antiochi vocati legati sunt, his eadem fere quae Romae egerant verba sine fide rerum iactantibus, nihil iam p e r plexe ut ante, cum dubiae res incolumi Philippo erant, sed aperte denuntiatum ut excederet Asiae urbibus quae aut Philippi aut Ptolemaei regum fuissent, abstineret liberis civitatibus, n e u 2 ) unquam lacesseret armis : et i) n e u ] B ne. i a m prnpriis auribus p a r o m fidei h a b e b a n t , proximus (qui forta p r o x i m o s e d e r e n t ) i n t e r r o g a b a n t , u t f o r t u n a m S'iam alieno t e s t i m o n i o c o n f ì r m a t a m b a b e r e n t . r ) V i d . sup. X X I I , 9 . n o t . f . e) I . e. à d e o u n u m g a t i d i u m o n u i i u m a l i a r u m v o l u p t a t i u m s e n i u m praeoccupando abstulerat, ademerat. t) D e l e m n i s c ì f

778 a. U. c . 5 5 6 .

LIBER

XXXIII.

in pace et in liberiate esse debere omnes ubique. Graecas urbes. ante omnia denuntiatum ne in Europam aut ipse transiret aut copias traiiceret. dimissis regis legatis, conventus civitatium gentiumque est haberi coeptus ; eoque maturius peragebatur, quod decreto decern legatorum civitates nominatim pronuntiabantur. Orestis (Macedonum ea gens est), quod primi ab rege defecissent, suae leges redditae. Magnetes et Perrhaebi et Dolopes liberi quoque pronuntiati. Thessalorum genti praeter libertatem concessam Achaei Plithiotae dati"), Thebis Phthioticis et Pharsalo excepta. Aetolos de Pharsalo et Leucade postulantes, ut ex foedere sibi restituerentur, ad senatum reiecerunt. Phocenses Locrensesque, sicut ante fuerant, adiecta decreti auctoritate iis contribuerunt T ). Coriiithus et Triphylia et Heraea (Peloponnesi et ipsa urbs est) reddita Achaeis. Oreum et Eretriam decern legati Eumeni regi, Attali filio, dabant. di&sentiente Quintio, ea una res in arbitrium senatus reiecta est : senatus libertatem Jlis civitatibus dedit, Carysto adiecta. Pleurato Lychnidus et Parthini dati : Illyriorum utraque gens sub dicione Pliilippi fuerat. Amyijandrum tenere iusserunt castella quae per belli tempus Philippo capta ademisset. Dimisso conventu decern legati, partiti munia inter 5 se, ad liberandas suae quisque regionis civitates discesserunt, P . Lentulus Bargylias, L . Sterlinius Ilephaestiam et Thasum et Tliraciae urbes, P . Villius et L» Terentius ad regem Antiochum, Cn. Cornelius ad P h i lippum. qui de minoribus rebus editis mandatis, percunctatus si consilium non utile solum sed etiam salutare admittere auribus posset, cum rex gratias quoque se acturum diceret, si quid quod in rem suam esset e x coronis additis vid. Plin. h. n. X V I , 14. it) In (TujiTTCjliTituy, opinor, et in idem corpus conciliumquc contributi. Nam liber— tss ex decreto senatus iis data fuerat. Y i d . sup. 32. D r K . y) Verba Polybii (exc. leg. num. IX.") indicant, sensum Livii e s se. Ouintium et legatos Aetolis, quorum postulata de Pharsalo et Leucade siili restituendis ad senatum reieccrant, contribuisse Thocenses et Locrenses, qui antea ad eorum concilium et GV[À~ noiixtCay pertmuerant. DJIAKENB.

L I B E R XXXIII.

779 a. C. 196.

prometei, magnopere ei suasit, quoniam pacem impeh'asset, ad sacietatem amicitiamque petendam mitteret Romam legatos, ne si quid Antiochus moveret, exspectasse et teipporum opportunitates captasse ad rebellandum videri posset, ad Tempe Thessalica Philippus est conventus w ). qui cum se missurum extemplo legatos respondisset, Cornelius Thermopylas, ubi frequens Graeciae statis diebus esse sol et conventus (Pylaicum appellant) venit x ) ; Aetolos piaecipue monuit ut constanter et fideliter in amicitia populi Romani permanerent. Aetolorum principes alii leniter questi sunt quod non idem erga suam gentem Romanorum animus esset qui in bello fuisset ; alii ferocius incusarunt, exprobraruntque non modo y ) vinci sine Aetolis Philippum, sed ne transire quidem in Graeciam Romanos potuisse. adversus ea respondere, ne in altercationem excederet 3 ) res, cum supersedisset Romanus, omnia eos aequa impetraturos, si Romam misissent, dixit. itaque ex auctoritate eius decreti legati sunt, hunc finem bellum cum Phi* lippo habuit. i Cum haec in Graecia Macedoniaque et Asia gère-t36 xentur, Etruriam infestam prope coniuratio servorum fecit, ad . quaerendam z ) opprimendamque earn M'. Acilius praetor, cui inter cives peregrinosque iurisdictio obtigerat, cum una ex duabus legione urbana est miseus. alios iam congregatos pugnando vicit : ex his miilti occisi, multi capti; alios verberatos crucibus affixit, qui principes coniurationis fuerant; alios dominis restituit. Consules in provincias profecti sunt. Marcellum Boiorum ingressum fines, fatigato per diem totum milite via facienda, castra in tumulo quodam ponentem Corolamus quidam regulus Boiorum cum magna manu adortus ad tria millia hominum occidit ; et ill us ties viri 3) e x c c d c i e t ] c i e s c c i e l B . w ) Vid. sup. X X X , 43. not. c. x ) Recte Palmer, (exercitat. ad auct. Graec. p. 89.) Livium eri'oris arguisse videtur, quod, quae Polyb. de concilio Aetolorum Therniaico dixerat, ille inteÌlexeiit de concilio Graecoruni Pylaico. D R A K E N B . y ) Cf. »up. X X I I , 3. not. n. z) Yid. sup. X X X I I , 26. not. d.

780 L I B E R XXXIII. a. U. c. 556. aliquot in ilio tumultuario praelio ceciderunt, inter quos praefecti sociuiii T . Sempronius Gracchus et M. Iunius Silanus, et tribuni militum de legione secunda M. Ogulnius et P . Claudius, castra tarnen ab Romanis impigre permunita retentaque, cum hostes prospera pugna elati nequicquam oppugnassent. stativis deinde iisdem per dies aliquot sese tenuit, dum et saucios curaret et e x 4 ) tanto terrore animos militum reficeret. Boii, ut est gens minime ad morae taedium ferendum patiens, in castella s u a vicosque passim dilapsi sunt. Marcellus Pado confestim traiecto in agrum Comensem, ubi Insubres Comensibus ad arma excitis castra habebant, legiones d u cit. Galli feroces Boiorum ante dies paucos pugna in ipso itinere praelium committunt; et primo adeo acriter invaserunt ut antesignanos impulerint "). quod ubi Marcellus animadvertit, veritus ne moti semel pellerentur, cohortem Marsorum cum opposuisset, equitum L a tinorum omnes turmas in hostem emisit. quorum cum primus secundusque impetus rettudisset inferentem se ferociter hostem, coniìrmata et reliqua acies Romana restitit primo, deinde signa acriter intulit. nec ultra s u stinuerurit certamen Galli, quin terga verterent atque effuse fugerent. in eo praelio supra quadraginta millia hominum caesa Valerius A n t i a s b ) scribit, o c t o g i n t a s ) Septem signa militaria capta, et carpenta septingenta triginta duo, et aureos torques multos, ex quibus unum magni ponderis C l a u d i u s L ) in Capitolio I o v i donum in aede positum scribit. castra eo die Gallorum expugnata direptaque ; et Comuni oppidum post dies paucos c a ptum. castella inde duodetriginta ad consulem defecerunt. i d quoque inter scriptores ainbigitur, utrum in Boios prius an Insubres consul exercitum duxerit, a d v e r samque prospera p u g n a oblitteraverit, an victoria ad Comum parta deformata clade in Boiis accepta sit. â7 S u b haec tam varia fortuna gesta L . Furius P u r 4) e x addidit Diakerborchiu». B octin^cnta. a) Cf. sup. X X Y I , 6. not. b.

5) o c t o g i n t a Kreyssigiu*: L) Yid. sup. 30. not. m.

LIBER XXXni.

781 a. C. 196. pureo alter consul per tribum Sapiniam") in Boios v e nit. iam castro Mutilo appropinquabat, cum veritus n e intercluderetur simul a Boiis Liguribusque, exercitum eadem via qua adduxerat r e d u x i t , et magno circuitu per aperta eoque tuta loca ad collegam pervenit. dein iunctis exercitibus primum Boiorum agrum usque ad Felsinam oppidum populantes peragraverunt. ea urbs ceteraque circa castella, et Boii fere omnes praeter i u ventutem, quae praedandi causa in armis erat, tunc in devias silvas recesserat, in deditionem venerunt. in L i gures deinde traductus exercitus. Boii negligentius coactum a g m e n d ) Romanorum, quia ipsi procul abesse v i d e r e n t u r , improviso aggressuros se rati per occulto» saltus secuti sunt, quos non adepti, Pado repente n a vibus traiecto Laevos Libuosque cum pervastassent, r e deuntes inde per L i g u r u m extremos fines cum agresti praeda in agmen incidunt R o m a n u m . praelium celerius acriusque commissum quam si tempore locoque ad c e r tamen destinato, praeparatis animis concurrissent. ibi quantam v i m ad stimulandos animos ira haberet apparuit : nam ita caedis magis quam victoriae avidi p u gnar un t Romani, u t vix nuntium cladis hosti relinquerent. ob has res gestas, consulum litteris Romam allatis, supplicatio in triduum decreta est. brevi post Marcellus Romam v e n i t , triumphusque ei magno consenso patrum est decretus. triumphavit in magistratu de I n subribus Comensibusque. Boiorum triumphi spem collegae reliquit, quia ipsi proprie adversa pugna in ea gente evenerat, cum collega secunda e ). multa spolia hostium captivis carpentis travecta, multa militaria «ugna : aeris lata trecenta vigiliti millia, argenti bigati 1 ) ducenta triginta quattuor millia. in pedites singulos dati octogeni aeris, triplex equiti centurionique. Eodem anno Antiochus rex, : eum liibernasset Ephesi,38 omnes Asiae civitates in anticjuàui imperii formùlam redic) D e t r i b ù S a p i n i a cf. s u p . X X X I , 2. n o t . h. d A g m e » • o a c t u m est agnien c o n t ì u e u s , in u n u m iunctuni. quasi clfttij u m . e) Iunctis enim d e m u m c u m collega copiis B o i o r u m g e s tern «ubegerat. f ) Y i d . sup. 23. n o t . n .

782

« . U . c . 556.

L I B E R XXXIII.

gere est conatus. et ceteras quidem, aut quia Iocis planis positae erant aut quia parum moenibus arniisque ac inventati iidebant, haud difficulter videbat iugum accepturas. Smyrna 8 ) et Lampsacus libertatem usurpabant 6 ); periculumque erat n e , si concessum iis foret quod intenderent, Smyrnam in Aeolide Ioniaque, Lampsacum in Hellesponto aliae 7 ) uxbes sequerentur. igitur et ipse ab Epheso ad Smyrnam obsidendam misit ; et quae Abydi copiae erant, praesidio tantum modico relieto duci ad Lampsacum oppugnandam iussit. nec vi tantum terrebat, sed per legatos leniter alloquendo castigandoque temeritatem ac pertinaciam, spem conabatur facere brevi quod peterent habituros, sed cum satis et ipsis et omnibus aliis apparerei ab rege impetratam eos libertatem, non per occasionem raptam habere 1 *), adversus quae respondebant nihil neque mirari neque succensere Antiochum debere, si spem libertatis difTerri non satis aequo animo paterentur.' ipse initio veris Mavibus ab Epheso profectus Hellespontum petit; terrestves copias traiiei Abydo Chersonesum iussit. cum ad Madytum 8 ) Chersonesi urli e m terrestri navalem exercitum iunxisset, quia clauserant portas, circumdedit moenia armatis; et iam opera admoventi deditio est facta, idem metus S e stina incolentès aliasque Chersonesi urbes in deditionem dedit. Lysimacheam inde omnibus simul navalibus terrestribusque copiis venit. quam cum desertam ac stratam prope omnem ruinis invenisset (ceperant autem direptamque incenderant Thraces paucis ante annis), cupido eum restituendi nobilem urbem et loco sitam opportuno cepit. itaque omnia simul est aggressus, et tecta murosque restituere, et partim redimere 6) Z m i n n a vel Z m i t n i B et hic et postliac. 7) a l i a e ] a l i q u a c B . ' g) M a d y t u m Glareamis: B a b y d u n i . g) I. e. liberiate, quam liabebant, utebantur, eamque exereefcant. Cf. sup. X X I I , 25. l e g i t i m u m h o n o r e m u s u r p a r e , t ) Pollicetur illis, quain usurparent, libertatem post breve tempus, turn tamen [id tantununodo cupiens et exspectatums], cum [ut] constaret, earn non rebellione quaesitam, sed regiiun m a » nut esse. G R O N O T .

L I B E R XXXIII.

783 a. C. 196. servientes Lysimachenses, partim fuga sparsos per Hellespontum Chersonesumque conquirere et contrahere, partim novos colonos spe commodorum proposita a d scribere, et omni modo frequentare, simul ut Thracum summoveretur m e t u s , ipse parte dimidia terrestrium ; copiarum ad depopulanda proxima Tliraciae est profectus ; partem navalesque omnes socios reliquit in operibus reliciendae urbis. ' S u b lioc tempus et L . Cornelius, missus ab senatu39 ad dirimenda inter Antiochum Ptolemaeumque reges certamina, Selymbriae substitit; et decern legatorum P . Lentulus a Bargyliis, P . Villius et L . Terentius a T h a s o ') Lysimacheam petierunt. eodem et ab Selymbria L . Cornelius et ex Thracia paucos post dies Antiochus convenerunt. primus congressus cum legatis et deinceps invitatio benigna et hospitalis fuit. lit de mandatis statuque praesenti Asiae agi coeptum est, animi exasperati sunt. Romani omnia acta eius, ex quo tempore ab Syria olassem solvisset, displicere senatui non dissimulabant, restituique et Ptolemaeo oinnes civitates quae dicionis eius fuissent aequum censebant. nam quod ad eas civitates attineret quas a Philippo possessas Antiochus per occasionem, averso Philippo in Romanum bellum, intercepisset, id vero ferendum non esse, RoffiaIJOS per tot annos terra marique tanta pericula ac laboj e s exhausisse, Antiochum belli praemia habere, sed u t k ) in Asiam adventus eius dissimulari alj Romanis tanquam nihil ad eos pertinens potuerit, quid? quod iam etiam in Europam omnibus navalibus terrestribusque copiis transient, quantum a bello aperte Romanis indicto abesse? ilium quidem etiam si in Italiam traiiciat negaturum Romanos autem non exspectaturos ut i) Sic miocjue Folyb. XVII, 31. Sed idem leg. I X , et Lir. sup. 35. Stertiniiim ill Thasum, Villium ac Terentium ad An— tioclmm profectos dicunt. Non invenio, quomodo hoc expediri possit, nisi putaiicliini est, eos, cum in itinere audissent, Antiochum ex Asia in Chersonesum traiecisse, oinisso itinere, quod ad eum ingressi fuerant, Thasum venisse. Duk. k) Vid. sup. XXII, 25. not. p. I) Intell. infestum Romanis, cuiu9 aiguebitur, aniinum.

784 LIBER XXXIII; a. U. e. 556. 40id posset facere. adversus ea Antiochus mirari se dixit Romanos tam diligenter inquirere quid regi Antiocho faciundum 5 at quousque terra marique progrediundum fuerit ipsis, non cogitare. Asia m nihil ad populum Romanum pertinere ; nec magis illis inquirendum esse quid Antiochus in Asia, quam Antiocho quid in Iti lia populus Romanus faciat. quod ad Ptolemaeum at tin e at, cui ademptas civitates querantur, sibi cum Ptolemaeo et amicitiam esse, et id agere ut brevi etiam affinitas iungatur. ne 9 ) ex Philippi quidem adversa fortuna spolia ulla se petisse, aut adversus Romanos in Europam traiecisse: sed qua Lysimachi quondam regnum fuerit, quo vieto omnia quae illius fuissent iure belli Seleuci facta sint, existimare suae dicionis esse "'). occupatis maioribus suis rerum aliarum cura, primo quaedam ex iis Ptolemaeum, deinde et Philippum usurpandae 11 ) alienae possessionis causa tenuisse. Chersoiiesus quidem et proxima Thraciae, quae circa Lysimacheam sint, quem dubitare quin Lysimachi fuerint? ad ea recipienda in antiquum ius venisse ; et Lysimacheam deletam Thracum .impetu de integro condere, ut Seleucus fìlitis earn sedem rejni habeat. 41 His disceptationibus per dies aliquot habitis, rumor sine ullo satis certo auctore allatus de morte Ptolemaei regis, ut nullus exitus imponeretur sermonibus effecit. nam et dissimulabat pars utraque se audisse ; et L. Cornelius, cui legatio ad duos rege«, Antiochum Ptolemaeumque, mandata erat, spatium modici temporis ad conveniendum Ptolemaeum petebat, ut priusquam moveretur aliquid in nova possessione regni, perveniret in Aegyptum ; et Antiochus suam fore Aegvptum, si tum occupasset, censebat. itaque dimissis Romanis, relictoque Seleuco filio cum terrestribus copiis ad restituendam, ut instituerat, Lysimacheam, ipse omni classe na9) 11 e] codices nec. m) lungi»: qua (parte) L y s i m a c h i q u o n d a m regnum f u e r ì t, (ea, ibi) exist im are suae d i c i o n i s esse, intell. terrain, regionem, loca, vel tale quid, n) I. e. praeter ius ocOTipandae, usu capiendae.

LIBER

XXXIII.

785 a. C. 196. vigat Ephesum. inde ' ) Iegatis ad Quintinm missis, qui ad fidem faciendam nihil novaturum regem de societate agerent , oram Asiae legens i') pervenit in L y c i a m ; Patarisque cognito i ) vivere Ptolemaeum, navigandi quidem in Aegyptum omissum consilium est. Cyprum n i hilo minus petens, cum Chelidoniarum Promontorium • superasset, paullisper seditione remigum est retentus in Pamphylia circa Eurymedontem amnem. inde profectum eum ad c a p i t a ' ) quae vocant Sari fluminis foeda tempestas oborta prope cum omni classe demersit. multae fractae, multae eiectae n a v e s ; multae ita haustae m a n ut nemo in terram enarit. magna vis hominum ibi i n teriit, non remigum tantum militumque ignotae turbae, sed etiam insignium regis amicorum. coflectis reliquiis naufragii, cum res non in eo essent ") ut Cyprum t e n taret, minus opulento agmine quam profectus erat S e leuciam redit. ibi subduci navibus iussis (iam enim et hiems instabat) ipse in hiberna Antiocheam concessit, in hoc statu regum erant res. Roniae eo primum anno triumviri epulones') facti42 C. Licinius Lucullus tribunus plebis, qui legem de c r e andis Iiis tulerat, et P . Manlius et P . Porcius Laeca. iis triumviris, item ut pontilicibus, lege datum est t o gae praetextae habendae ius. sed magnum certamen cum omnibus sacerdotibus eo anno fnit quaestoribus u r banis, Q. Fabio Labeoni et L . Aurelio. pecunia opus erat, quod ultimam pensionem pecuniae in bellum c o l l a t a e u ) persolvi placuerat privatis. quaestores ab augul ) i n d e coäiciljus deest. o) I. e. qui toe consilio de societate cum Romanis ineiiiida agerent, ut ea ipsa re fidem facerent (iis persuaderent). p) Sic sup. X X I , 51. decern n a v i b u s o r a m I t a l i a e l e g e n s , i. e. praetervehens. q) Vid. sup. X X I I , 55. not. y. r) Non de fontibus, sed potius de tumulis quibusdam ac rupibus in littore ad Sari ostia cogitandum esse, mouet C R E V . S ) Yid. sup. X X X , 19. not. b. t) De t r i u m v i r i s e p u l o n i b u s cf. Cie. de orat. I l l , 19. Eorum numerum postea auctum esse,. Be— p t e m v i r i e p u l o n e s , quorum v. c. apud Plin. et Gell, mentio fit, ostendunt. u) Vid. «up. X X V I , 36. X X I X , 16. X X X I ,

786 L I B E R XXXIII. a. Ü. c. 556. ribus pontilicibusqiie, quod Stipendium p e r bellum n o n contulissent, petebant. ab sacerdotibus tribuni plebis nequicquam appellati, omniumque a n n o r u m p e r quos n o n dederant exactum est. eodem anno duo m o r t u i p o n tifices, novique in eorum locum suffecti, M. Marcellus consul in locum C. Sempronii Tuditani, qui praetor in Hispania decesserat, et L . Valerius Flaccus in locum M. Cornelii Cethegi. et Q. Fabius Maximus augur m o r t u u s est admodum adolescens, priusquara ullum m a g i stratum caperei ; nec eo anno augur in eius locum est sufFectus. Comitia inde consularia habita a M. Marcello consule. creati consules L . Valerius Flaccus M. Porcius Cato. praetores inde facti C. Fabricius L u s c i n u s , C. Atinius Labeo, Cn. Manlius. Vulso, Ap. Claudius Nero, P . M a n lius, P . Porcius Laeca. E o anno aediles curules, M. F u l v i u s Nobilior et C. Flaminius, tritici decies centum millia binis aeris p o p u l o descripserant T ). id C. Flaminii honoris causa ipsius patrisque advexerant Siculi Romam', Flaminius gratiam eius communicaverat cum collega, ludi Romani et apparati magnifice sunt et ter toti instaurati, aediles plebis, Cn. Domitius Ahenobarbus et C. Scribonius C u TÌO R ), multos p e c u a r i o s w ) ad populi iudicium a d d u x e r u n t : tres ex his condemnati s u n t ; ex eorum multaticia pecunia aedem in insula Fauni f e c e r u n t " ) . ludi plebeii p e r b i d u u m instaurati, et e p u l u m fuit ludorum causa. 43 L . Valerius Flaccus et M. Porcius Cato consules idibus Martiis, quo die magistratum i n i e r u n t , de p r o v i n ciis cum ad senatum rettulissent, patres censuerunt, c u m in Hispania tantum glisceret bellum u t iam consiliari et duce et exercitu opus esset, piacere consules Hispa2) C u r i o ] c u i i o m a x i m li 3 B : correxìt Draltcnborchius. v ) Cf. sup. X X X , 26. n o t . w . -w) Intell. liomlnes, q u i i n pasciiis, quae s u n t in puljlicis aaJtìbus, p r o certo vectigali c o n iluctis, quaestits causa greges p e c o r u m alunt. D O E R , X) D e h a e F a u n i s e d e dedicata cf. inf. X X X I Y , 53. I n s u l a m a u t e m T i h e r i s intelligendam e s s e , de qua s u p . II, 5. e x p o n a t u r ,

niouet

GLAX.

L I B E R XXXIII.

787

a. C. 195.

niam citeriorem Italiainque provincias aut comparare i n ter se aut sortiri; utri Hispania provincia evenisset, eum duas legiones et quindecim millia socium Latini noininis et octingentos équités secum portare, et naves lonsas visinti ducere, alter consul duas scriberet legiones: iis Galliani obtineri provinciam satis esse, fractis proximo anno Insubrum et Boioruin animis. Cato Hispaniam, Valerius Italiam est sortitus. praetores deinde provincias sortiti, C. Fabricius Luscinus urbanam, C. Atinius Labeo peregrinam, Cn. Manlius Vulso Siciliam, Ap. Claudius Nero Hispaniam ulteriorem, P . Porcius Laeca Pisas, ut ab tergo Liguribus esset ; P . Manlius in Hispaniam citeriorem adiutor consuli datus. T . Quintio, suspectis non solum Antiocho et Aetolis, sed iam etiain Nabide Lacedaemoniorum tyranno, prorogatum in annum imperium est, duas legiones ut haberet. in eas si quid supplementi opus esset, consules scribere et mittere in Macedoniam iussi. Ap. Claudio praeter legionem quam Q. Fabius habuerat, duo millia peditum et ducentos équités novos scriberet permissum. par numerus peditum equitumque novorum P . Manlio in citeriorem Hispaniam decretus, et legio eadem quae fuerat sub Q. Minucio praetore data, et P . Porcio Laecae adEtruriam circa Pisas decern millia peditum et quingenti équités ex Gallico exercitu decreti, in Sardinia prorogatum imperium S e m pronio Longo. Provinciis ita distributis, consules priusquam ab u r - 4 4 t>e proficiscerentur, ver sacrum ex decreto pontificum iussi fecere, quod A. Cornelius Mammula praetor voverat de senatus sententia populique iussu Cn. Servilio C. Flaminio consulibus annis post uno et viginti factum est quam votum z ). per eosdem dies C. Claudius Ap. y ) Cf. sup. X X I I , 9 . sut fin. z) Inter Cn. Servilium, C. Flamînîum consules, quo anno ver sacrum votum, et L . V a lerium, M. Porcium consules, quo anno factum est, unum et vigiliti parìa consilium inlersunt: ut pateat, Livium numero hic edito neutrum aunum, neque quo volimi ausceptum, neque < QUO iolutum sit, compreheudisse. D R A K E X B .

788 a. U. c. 557.

LIBER

XXXIII.

filius Pulcher augur in Q. Fabii Maximi l o c u m , qui priore anno mortuus erat, lectus in auguratusque est. Mirantibus iam vulgo hominibus quod, cum Hispania movisset, bellum negligerent, litterae a Q. Minucio allatae sunt, se ad T u r b a m oppidum cum Budare et B e s a dine, imperatoribus Hispanis, signis collatis prospere pugnasse; duodecim millia hostium caesa, Budarem i m peratorem captum, ceteros fusos fugatosque. his litteris lectis minus terroris ab Hispanis erat, unde ingens b e l lum exspectatum fuerat. omnes curae, u tique ") post a d v e n t u m decern legatorum, in Antiochum regem conversae. hi expositis prius quae cum Philippo acta essent et quibus legibus data p a x , non minorem belli molem restare ab Antiocho docuerunt. ingenti classe, egregio terrestri exercitu in Europam eum traiecisse. nisi avertisset vana spes, ex vaniore rumore orta, Aegypti i n vadendae, mox bello Graeciam arsuram fuisse, neque enim ne Aetolos quidem b ) quieturos, cum ingenio i n quietali! tum iratam Romanis gentem. haerere et aliud in visceribus Graeciae ingens malum, Nabin nunc Lacedaemoniorum, m o x , si liceat, universae Graeciae f u t u Tum tyrannum, avaritia et crudelitate omnes fama celebratos tyrannos aequantem. cui si Argos velut arcera Peloponneso impositam tenere liceat deportatis in -Italiani Romanis exercitibus, nequicquam liberatam a P h i lippo Graeciam fore, pro rege, si nihil aliud, longinquo 45vicinum tyrannum dominum habituram. haec cum ab tam gravibus auctoribus, tum qui omnia per se ipsos e x plorata afferrent, audirentur, maior r e s , quod ad A n tiochum attineret, maturanda magis, quando rex quacunque de causa in Syriam concessisset, de tyranno consultatio visa est c ). cum diu disceptatum esset utrum saa) I. e. certe, praesertim, maxime. Proprie quidem u t i q u e p o s t a d v e n t u m etc. est: utut erat (ut aversae esseut curae ab Antiocho), post adventum (certe) conversae sunt curae in Antiocliura. b) Arid. sup. X X I X , 12. not. p . X X X , 30. not. n. X X X I , 38. not. t. c) Horum verbortim haec est vis : cum ilia audirentur ab auctoribus et per se gravibus (fide dignis), et talihus, qui omnia per te ipsos explorata aflerreut: quod ad

LIBER X X X i n .

789 a. C. 195. tis iam causae videretur cur decerneretur bellum, an pérmitterent T . Quintio, quod ad Nabin Lacedaemonium attineret, faceret quod e re publica censeret esse, p e r miserunt, e a r n r e m esse rati quae maturata dilatave non tam magni momenti ad summam rem publicam e s set. magis id animadvertendum esse , quid Hannibal et Carthaginienses, si cum Antiocho bellum motum foret, acturi essent. Adversae Hannibali factionis homines principibus Romanis, hospitibus quisque suis, identidem scribebant nuntios litterasque ab Hannibale ad Antiochum missas, et ab rege ad eum clam legatos venisse, ut feras quasdam nulla mitescere arte, sic immitem et implacabilem eius viri animum esse, marcescere otio situque queri civitatem, et inertia sopiri, nec sine armorum sonitu excitari posse, haec probabilia memoria prions belli, per u n u m illum non magis gesti quam m o t i , faciebat. i r ritaverat etiam recenti facto multorum potentium animos. iudicum ordo Cartilagine ea tempestate dominabatur, eo46 maxime quod iidem perpetui iudices erant. res fama vitaque omnium in illorum potestate erat, qui u n u m eius ordinis offendisset, omnes adversos habebat ; nec accusator apud infensos iudices deerat. horum in tam i m p o tenti regno (neque enim civiliter e ) nimiis opibus u t e bantur) praetor factus Hannibal vocari ad se quaestorem iussit. quaestor id pro nihilo habuit : nam et adversae factionis erat; et quia ex quaestura in iudices, potentissimuin ordinem, referebantur, iam pro futuris mox opibus animos gerebat. enimvero indijjnum id ratus H a n o o nibal viatorem ad prendendum quaestorem misit ; subductumque in concionem non ipsum magis quam ordinem iudicum, prae quorum superbia atque opibus nec leges quicquam essent nec magistratus, accusavit. et ut A n t i o c l i u m a t t i n e r e t , res m a i o r (gravior) visa e s t , d e t y r a n n o «utem cons« Itatio, quali ilo ( v i d . s u p . 6. n o t . ni.) A n t i o c h u a quacuiique rie causa in S y r i a m concessisset, magis m a t u r a n d a ( p r a e v e i i e n d a , m o r a e dilationisque m i n u s patiens). d) V i d . • u p . 20. n o t . d . e) Ut decet civem in cives. V i d , l u p X X V I I , 6. n e q u e s a t i s c i v i l e e s s e .

790 L I B E R XXXIII. a. U. c. 657. 6ecundis auribus accipi orationem animadvertit, et i n fimorum quoque libertari gravem esse superbiam eorum, legem extemplo promulgavit pertulitque ut in singulos annos iudices legerentur, n e u 3 ) quis biennium contin u u m iudex esset, ceterum quantam eo facto ad plebem inierat gratiam, t i n t u m magnae partis principum offenderai animos. adiecit et aliud, quo bono publico 1 ) sibi proprias simultates irritavit. vectigalia publica partim negligentia dilabebantur, partim praedae ac divisui principum quibusdam et magistratibus erant : quin et p e cunia quae in Stipendium Romanis suo quoque anno penderetur deerat, tributumcjue grave privatis immi47nere videbatur. Hannibal postquam vectigalia quanta terrestria maritimaque essent et in quas res erogarentur animadvertit, et quid eorum ordinarli rei publicae usus consumerent, quantum peculatus averterete), omnibus residuis pecuniis' 1 ) exactis, tributo privatis remisso, s a tis locupletem rem publicam fore ad vectigal praestandum Romanis pronuntiavit in concione, et praestitit promissum. tum vero ii quos paverat per aliquot annos publicus peculatus, velut bonis ereptis, non furto e o rum manibus extorto, infensi et irati Romanos in H a n nibalem, et ipsos causam odii quaerentes, instigabant. ita diu repugnante P . Scipione Africano, qui parum ex dignitate populi Romani esse ducebat subscribere odiis accusatorum Hannibalis ' ) , et factionibus Carthaginiensium inserere publicam auctoritatem, nec satis habere bello vicisse Hannibalem, nisi velut accusatores calumS) n e u Dtilsenisi Codices n e . f) Cum id b o n o p u b l i c o (communi c i r i u m saluti) inservii-et. g) Clam subtraheret et auferret. Cf. sup. I, 7. c u m a v e r t e r e e a r n p r a e d a m v e l l c t . li) P e c u n i a e r e s i d u a e sunt, quae a p u d magistratus quasi r e s e d e r u n t , h. e. quas inagislratus ex aerario, xit in publicum usum impenderent, acceptas f r a u d u l e n t e r r e t i n u e r u n t , et in r e m suam converterunt ; liinc a p u d Cic. p . Cluent. 34. d e p f e c u n i i s r e s i d u i s r e u s . DÒER. i) 1. e. auctovitate sua odia accusatorum Hannibalis adiuvare. S u m p t a est locutio a causis forensibus, in quibus s u b s c r i b e r e ( n o m e n ) is dicebalur, qui accusationem n o m i n e suo subscripts ( l u b s c r i p t o r ) adiuvabat.

L I B E R XXXIII.

791 a. C. 195. niam in eum iurarent k ) ac nomen deferrent, tandem pervicerunt ut legati Carthaginem mitterentur, qui ad senatum eorum arguerent Hannibalem cum Antiocho rege Consilia belli faciendi inire. legati tres missi, Cn. S e r vilius M. Claudius Marcellus 0- Terentius Culleo. qui cum Carthaginem venissent, ex Consilio inimicomm Hannibalis quaerentibus causam adventus dici iusserunt v e nisse se ad controversias, quae cum Masinissa rege Numidarum Carthaginiensibus essent, dirimendas. id creditum vulgo, unum Hannibalem se peti ab Romanis non fallebat, et ita pacem Carthaginiensibus datam esse ut inexpiabile bellum adversus se unum maneret. itaque cedere tempori et fortunae statuit 1 ); et praeparatis iam ante omnibus ad fugam, obversatus eo die in foro a vertendae suspicionis causa, primis tenebris vestitu forensi ad portam cum duobus comitibus ignaris consilii est egressus, CUHJ equi, quo in loco iussi erant, praesto48 fuissent, nocte Byzacium (ita regionem quandam Afri 4 ) vocant) transgressus, postero die ad mare inter Achollam et Thapsum ad suam turrem m ) pervenit. ibi eum parata instructaque remigio excepit navis. ita Africa Hannibal excessit, saepius patriae quam suum eventum miseratus. eodem die in Cercinam insulam traiecit. ubi cum in portu naves aliquot Phoenicum onerarias cum mercibus invenìsset, et ad egressum eum e nave concursus salutantium esset factus, percunctantibus legatum se Tyrum missum dici iussit. veritus tamen ne qua earum navis nocte profecta Thapsum aut Adrumetum nuntiaret se Cercinae visum, sacrificio apparari iusso magistros navium") mercatoresque invitari iussit, 4 ) A f r i Kreyssigius: codiccs a g r i , k ) C a l u m n i a m i u r a r e erat a c c u s a t o r u m , qui iureiurando interposito, se n o n c a l u m n i a e studio duci, n o m i n a deferebant. 1) V i d . s u p . 16. n o t . r. m ) Iustiri. X X X I , 2 . Appropinq u a n t e v e s p e r e e q u u m c o n s c e n d i t , et s u b u r b a n u m , q u o d prop e l i t t u s h a b e b a t , i g n a r i s s e r v i s , iussisÌ[ue a d p o r t a m d i v e r t e n t e m opperiri, contendit. n d e colligere l i c e t , de p r a e d i o H a n n i b a l i s cogitandum esse, i n q u o ( e x m o r e v e t e r a n i , u t testatur l l u k . ) turrem e x s t r u c t a m habebat, sive ouiatus, sive munimenti causa, n) Vid. sup.

792 «. U. e. 557.

LIBER

XXXIII.

et vela cum antennis ex navibus corrogari ut umbra (etenim media aestas forte erat) cenantibus in littore fieret. quantum res et tempus patiebatur, apparatae celebrataeque eius diei epulae sunt; multoque vino in serum noctis convivium productum. Hannibal cum primum fallendi eos qui in portu erant tempus habuit, navem solvit, ceteri sopiti cum postero die tandem ex somno pieni crapulae surrexissent, id quod serum 5 ) erat, aliquot lioras referendis in naves collocandisque armamentis absumpserunt. Cartilagine et multitudinis assuetae domum Hannibalis frequentare concursus ad vestibulum aedium est factus. ut non comparere eum vnlgaturn est, in forum turba convenit principem civitatis quaerentium. et alii fugam conscisse, id quod erat, alii fraude Romanorum interfectum, idque magis, vulgo fremebant; variosque vultus cerneres ut in civitate aliorum alias partes foventium r) et factionibus discordi. 49visum deinde Cercinae eum tandem allatum est. et Romani legati cum in senatu exposuissent compertum patribus Romanis esse et Philippum regem ante ab Hannibale maxime accensum bellum populo Romano fecisse, et nunc litteras nuntiosque ab eo ad Antiochum et Aetolos missos, consiliaque inita impellendae ad defectionem Carthaginis, nec alio eum quam ad Antiochu,m regem profectum ; haud quieturum eum antequam bellum toto orbe terrarum concisset i) ; id ei non debere impune esse, si satisfacere T ) Carthaginienses po-

SI s c r u m ] q u a e s i t u m GR. X X I X , 25. not. f. o) Hannibalem vela et antennas corrogasse, i. e. petiisse ex cunctis simid navibus (colligi et comportali iussisse), ne qua navis nocte profìcisceretur, monet Dov— IAT. p) I. e. prout consentaneum erat in civitate eoruin (eiusmodi civium), qui alii alias partes fovebant. Nam a l i i a l i a s p a r t e s f o v e n t e s uno verbo sunt d i s s e n t i e n t e s ; itaque c i v i t a s a l i o r u m a. p. f. est c i v i t a s d i s s e n t i e n t i u m . q) Concivisset, concitasset. r) H. e. «atis probare, iìdem f a cere populo Komano. Crev. laudat exemplum Cic. Yerr. II, 7. de quo — vobis priore actione s a t i s f a c t u m est, H - S u n d e c i e s n u m e r a t u m e s s e . DOHR. Proprie LivK rerba ita accipienda videntur; si satisfacere — vellent, nempe de eo, nilul etc.

L I B E R XXXIII.

793 a. C. 197.

pulo Romano vellent nihil eorum sua voluntate nec publico Consilio factum esse ; Carthaginienses responderunt, quicquid aequum censuissent Romani, facturos sese 6 ). Hannibal prospero cursu Tyrum pervenit ; exceptusque a conditoribus Carthaginis ut ab altera patria vir tam clarus omni genere honorum, paucos moratus dies Antiocheam navigai, ibi profectum iam regem cum audisset, filiumque eius sollenne ludorum ad Daphnen celebrantem convenisset, comiter ab eo exceptus nullam moram navigandi fecit. Ephesi regem est consecutus, fluctuantem adhuc animo incertumque de Romano bello, sed haud parvum momentum ad animum eius moliendum 8 ) adventus Hannibalis fecit. Aetolorum quoque eodem tempore alienati ab societate Romana animi sunt; quorum legatos Pharsàlum et Leucadem et quasdam alias civitates ex primo foedere petentes ') senatus ad T . Quintium reiecit. 6) s e s e ] codioeg e s s e , s) I. e. movendum, excitanduin. Cic. orat. II, 51. h a e c s u n t i n a n i m i s i u d i c u m l r i o l i e n d a . t ) Yid. sup. 34.