T. Livii Ab Urbe Condita Libri: Pars 3 [Editio stereotypa, Reprint 2022] 9783112678749, 9783112678732

Citation preview

T. L I V I I AB URBE CONDITA LIBRI. R E C O G K O V I T

IM31ANUEL

B E K K E R U S .

SEltCTAS

DOCTORUM

VIRORUM

IN

USUM

NOTAS

SCHOLARUM

AD1IDII

M. HECTOR

F. E. R A S C H I G S C li O L A E

lid

i t io

SCHNEEBERGENSIS.

s t e r e o t y y a>»

Pars

III.

BEROLINI ti. R E I M EH.

MDCCCXXX.

LIBER

XXXIV.

EPITOME. Lex Oppia, quam C. Oppine tribunits plebis hello Punico de finiendis matrnnarum cuitibus lulerat, cum niaena contentione abrogata est, cum M. Porcius (lato auctor fuisset ne ea lex aboleretur. is in Ilispaniam profectus bello, quod Emporiis orsus est, citeriorem ilispaniam pacavit. T . Quintius Flamiiiinus bellum adversus Lacedaemonios et tyrannum eoruni Nabidem prospere gestum, data iis pnce qualem ipse voluit, libcratisque -Argis qui sub dicione tyranni erant, fìnìvit. senatus tunc primum secretus a populo luilos spectavit: ut id fìeret, Sex. Aelius Paetus et C. Cornelius Cethegus censorcs intervenertmt cum indignationc plebis. colouiae pleraeque dcductae sunt. M. Porcius Cato de liispania triumphavil. res naeierca in Hispania et adversug Koios et Insubres Gallos fe— iciter gostae referuntur. T . Ouintius Flaminintis, qui Philippum Maoedonum regem et Nabidem Lacedaeinoniorum tyrannum vi— cerat Grae-ciamque omneni liberaverat, ob lume rerum gestarum muhiludincm triduo Iriumpliavit. legati Carthaginiensium ìmntiaverunt Hannibalem, qui aclAntiochum confugerat, bellum cum eo moliri tenlaverat autem Hannibal per Aristoneni T y lium, sine 1 Uteris Carthagiuem missum, ad rebeLUndum Poeuos concitare*

F

a.

c. 195.

Inter bellorum m a g n o r u m a u t v i x d u m finitorum aut imminentiuin curas intercessit res p a r v a dictu, sed quae s t u d i i s " in m a g n u m certamen excesserit. M . F u n d a n i u s et L . V a l e r i u s tribuni p l e b i ad p l e b e m tulerunt de O p pia l e g e abroganda. t u l e r a t 1 earn C. 1 Oppius tribunus plebis Q. F a b i o T i . S e m p r o n i o consulibus , in m e d i o ardore P u n i c i b e l l i , n e qua m u l i e r p l u s s e m u n c i a m 0 i ) C] M .

plcrique.

a) Sc. iis s t u d i i s quae .ex partium amore vel odio oriuntur. Cf. Cic. Flacc. 10. Fam. I, 7. b) Lata fuit anno D X X X V I I I . c) Saepe post verbum p l u s omittitur paiticula quam, si cum nomine, in nominativo vel accusativo casu posito, coniuncta est, ita ut nomen illud non in ablativo ponatur, uti fieri solet, sed maneat in eo casu quem verbum requirit. cf. Liv. X X I X , 34. X X X V I , 38. X L I , 12. Terent. A d . II, 1, 4ti. etc. A

2 L I B E R XXXIV. a.U. c. 557. auri haberet, neu vestimento versicolori J uteretur, n e u iuncto e vehiculo in urbe oppidove aut propius inde mille pnssus, nisi sacrorum publicoruin causa, v e h e retur. M. et T . Iunii Bruti tribuni plebis legem Oppiain tuebantur, nec earn se abrogari passuros aiebant. ad suadendum dissuadendumque multi nobües prodibant. Capitolium turba hominum faventium adversantiumque legi complebatur. matronae nulla nec auctoritate nec verecundia nec imperio virorum contineri limine poter a n t : omnes vias urbis aditusque in forum obsidebant, viros descendentes ad forum orantes u t fiorente re p u blica , crescente in dies privata omnium fortuna, matronis quoque pristinum ornatum reddi paterentur. a u gebatur haec frequentia mulierum in dies: nam etiam ex oppidis conciliabulisque conveniebant f . iam et consules praetoresque et alios magistratus adire et rogare audebant. ceterum minime exorabilem alterum utique consulem M. Porcium Catonem habebant, qui pro lege 2 quae abrogabatur s ita disseruit. "si in sua cjuisque n o strum matre familiae, Quirites , ius et maiestatem viri retinere instituisset, minus cum universis feminis n e gotii haberemus. nunc domi vieta libertas nostra i m potentia k muliebri hic quoque in foro obteritur et calcat u r ; et quia singulas sustinere 3 non potuimus, universas horremus. equidem fabulam et fictam rem ducebam esse virorum omne genus in aliqua insula ' coniuratione 2) s n i t ì n c i e oroittit B. d) Graec. uviìtvov ìuttitov, i. q. varìum, cpiod varios colores siinul intextos habet. Causa, cur ea vestimenta vetita eseent, fuit, ne pecunia, in miseria et inopia civitatis, in vestes pretiosìorcs eiuinderetur, quae in usum publicum vertenda esset, ut monct D C K E R . e) Se. erjuis ve! iumentis. J J O E R . f ) C o n v e n i e b a n t , non convenerant, quia non iam convenerant, sed subinde conveniebant. D R A X E K B . g) Latinius est quam Sigonii lectio ne a b r o g a r e 111 r; boc verbo enim 11011 modo eventus efiectnsque, sed etiam intentio et praesmntus finis actionis susceptae signifìcatur. G R O N O V . li) I. e. effrenatio, licentia iniilieriim ; sic Cic Phil. V , 8. effrenatio animi impotenti«. Cic. Tusc. IV, 15. i) Nempe Lemno ubi mulieres communi Consilio omnes viros praeter reg^m Thoantem, a filia Hypsipyle servatum, oocidisse narrantur. ab s t i r p e , ».

LIBER

XXXIV.

3

a. C. 195. muliebri ab stirpe sublatum esse, ab nullo genere non summum periculum e s t , si coetus et concilia et secretas consultationes esse sinas. atque ego vix statuere apud animum meum possum utrum peior ipsa res an peiore exemplo agatur. quorum alterum ad nos consules reliquosque magistratus, alterum ad vos , Quirites, magis pertinet. nam utrum e re publica sit necne id quod ad vos fertur, vestra existimatio e s t k , qui in suffragium ituri estis. haec consternatio 1 muliebris, sive sua sponte sive auctoribus vobis, M. Fundani et L . Valeri, facta e s t , haud dubie ad culpam magistratuum pertinens, nescio vobis, tribuni, an consulibus magis sit deformis. vobis, si ad feminas concitandas tribunicias seditiones iam adduxistis ; nobis, si ut plebis quondam, sic nunc mulierum secessione leges accipiendae sunt, equidem non sine rubore quodam paullo ante per m e dium agmen mulierum in forum pervenL quodnisi me verecundia singularum magis maiestatis et pudoris quam universarum tenuisset, ne compellatae m a consule v i derentur, dixissem „qui hie mos est in publicum procurrendi, et obsidenidi vias, et viros alienos appellandi? istud ipsum suos quaeque domi rogare non potuistis ? an blandiores in publico quam in privato, et alienis quam vestris estis? quanquam ne domi quidem vos, si sui iuris finibus matronas contineret pudor, quae leges hie rogarentur abrogarenturve curare decuit. maiores O

O_

J)

>

nostri nullam, ne privatam quidem rem »gere feminas sine tutore auctore voluerunt; in manu esse parentium, fratrum, virorum. nos 1 , si diis placet, iam etiam rem publicam capessere eas patimur, et foro quoque et concionibus et comitiis immisceri. quid enim nunc aliud per vias et compita faciunt quam rogationem tribunorum plebei suadent, aliam legem abrogandam censent? 5) n o s ] n u n c B . e. radicitus. DOER, T) I. e. vestrum iudicium, vobis diindicandum est cf. Liv. I V , 15. 20. 41. etc. ut doeent GHOSOT. et DRAKEKB. 1) I. Cf. I I , 40. h. X X I I , 25. p c) I. e. maiores > auani p o s s u n t , aumptus faciant. BOEA. D) I. e. propter q u o a . e) Cf.

LIBER

XXXIV.

7 a. C. 195.

viros rogant, et quod maius est, legem èt suffragia rogant, et a quibusdam impetrant, adversus te et rem tuam et liberos tuos inexorabiles. simul lex modum sumptibus uxoris tuae facere desierit, tu nunquam facies. liolite eodem loco existimare, Quirites, futuram rem, quo fuit antequam lex de hoc ferretur. et hominem i m probum non accusari tutius est quam absolvi ; et luxuria non mota tolerabilior esset quain erit nunc, ipsis v i n culis sicut ferae bestiae irritata, deinde emissa. ego nullo modo abrogandam legem Oppiam censeo. vos quod faxitis, deos omnes fortunare velim." Post haec tribuni quoque plebi , qui se intercessu- 5 ros professi erant, cum pauca in eandem sententiam adiecissent, turn L . Valerius pro rogatione ab se promulgata ita disseruit. "si privati tantummodo ad suadendum dissuadendumque id quod a nobis rogatur processissent, ego quoque, cum satis dictum pro utraque parte existimarem, tacitus suffragia vestra exspectassem. nunc cum vir gravissimus consul M. Porcius, non auctoritate 1 solum, quae tacita s satis momenti habuisset, sed oratione etiam longa et accurata insectatus sit rogationem nostram, necessum k est paucis respondere. qui tamen plura verba in castigandis matronis quam in rogatione nostra dissuadenda consumpsit; et quidem ' ut in dubio poneret, utrum id quod reprenderet, matronae sua sponte an nobis auctoribus fecissent. rem defendam, non n o s , in quos iecit magis hoc consul verbo tenus k quam ut re insimularet. coetum et seditionem et interdum secessionem muliebrem appellavit, quod matronae in publico vos rogassent ut legem in se latam per bellum temporibus duris in pace et fiorenti ac beata re publica abrogareti^. verba magna, quae rei V , 8. y. f ) I. e. sententi«, opinione sua de bac re. p) I. e. quae, etsi earn non oratione accurata et insta signifìcassèt, galis momenti etc. h) I. q. necesse ; sic L i v . X X X I X , 5. L u cri». I V , 120. 1000. Plmit. Stich. I , 3 , 46. etc. i) Se. ita. k) V e r b o t e n u t , ubi quis verba facit in speciem, vel simulanter et dicis causa aliquid pioferti statini opponitur r e i . 1)OEH.

8 a. U. c. 557.

LIBER

XXXIV.

augendae causa conquirantur, et haec et alia esse scio ; et M. Catonem oratorem non solum o"ravem sed interdum etiam trucem esse scimus o m n e s , cum ingenio sit mitis. nam quid tandem novi matronae fecerunt, quod fréquentes in causa ad se pertinente in publicum processerunt ? nunquam ante hoc tempus in publico apparuerunt ? tuas adversus te Origines 1 revolvani. accipe quoties id fecerint, et quidem semper bono publico, iam a principio, regnante Romulo, cuin Capitolio ab Sabinis m capto medio in foro signis collatis diniicaretur, nonne intercursu matronarum inter acies duas praelium sedatum est ? quid ? regibus exactis cum Coriolano Marcio " duce legiones Volscorum castra ad quintum lapidera ° posuissent, nonne id a g m e n , quo obruta haec urbs esset, matronae averterunt? iam urbe capta a Gallis , quo redempta urbs est? nempe matronae consensu omnium in publicum contulerunt. proximo bello, ne antiqua repetam, nonne et cum pecunia opus f u i t , v i duarum pecuniae adiuverunt aerarium, et cum dii quoque novi ad opem' ferendam dubiis rebus arcesserentur, matronae universae ad mare profectae sunt ad matrem Idaeam accipiendam ? dissimiles, inquis, causae sunt, nec mihi causas aequare propositum est : nihil novi factum purgare * satis est. ceterum quod in rebus ad omnes pariter viros feminas pevtinentibus fecisse eas nemo miratus est, in causa proprie ad ipsas pertinente miramur fecisse? quid autem l'ecerunt? superbas, me dins fidiusi, aures habemus, si cum domini servorum non fastidiant preces, nos rogari ab honestis feininis 6 indignamur. venio nunc ad id de quo agilur. in quo duplex consulis oratio fuit : nam et legem ullam omnino abrogali est indignatus, et earn praectpue legem quae luxuriae muliebris coercendae causa lata esset. et ilia »1) O r i g i n e s , i. e. Iibros (le o r i g i n i l m s , de antiquissima lnstoria. Roiiine scripsit f ato cum iam senex esset ; qua d e causa D u k e r u s et Ci'f*vier m o u e u t , p a r u i n accurate Livinin in h:ic Y;iìcni oratione v e r s a t u m f u i s s e , cimi imiltis annis post oj i . Calo Origines scn'pseiit. m ) Cf. I , 13. n ) Cf. 1!, 40. q. milliariuin. p ) Cf. I X , 26. p . q ) Cf. I I , 31. t .

LIBER

XXXIV.

9 C. 193. communis * pro legibus visa consularis oratio est ; et haec adversus luxuriam severissimis moribus conveniebat. itaque periculum e s t , nisi quid in utraque re vani sit docuerimus, lie quis error vobis ofl'undatur. ego enim quemadmodum ex iis legibus, quae non in tempus aliquod sed perpetuae utilitatis causa in aeternum latae sunt, nullam abrogari debere fateor nisi quam aut usus coarguit aut status aliquis rei publicae inutilem fecit, sic quas tempora aliqua desiderarunt l e g e s , mortales, ut ita dicam, et temporibus ipsis mutabiles esse video, quae in pace latae sunt, plerumque bellum abrogat, quae iii bello , pax, ut in navis administratione alia in secundum alia in adversam tempestatene usui sunt, haec cum ita natura distincta sint, ex utro tandem genere ea lex esse videtur quam abrogamus ? an 5 vetus regia l e x ' , simul cum ipsa urbe nata? a n 6 , quod secundum est, ab decemviris ad condenda iura creatis in duodecim tabuiis scripta ? sine qua cum maiores nostri non existimarint decus matronale servari posse, nobis quoque verendum sit ne cum ea pudorem sanctitateinque ' feminarum abrogemus ? quis igitur nescit n o vam istam legem esse, Q. Fabio et T i . Sempronio consulibus vigiliti ante annis latam ? sine qua cum per tot annos matronae optimis moribus vixerint, quod tandem , ne abrogata ea effundantur ad luxuriam , periculum est? nam si ista lex ideo lata esset ut fìniret libidinem muliebrem, verendum foret ne abrogata incitaret : cur sit autem lata, ipsum indicavit 7 tempus. Hannibal in Italia erat victor ad Cannas ; iam Tarentum, iam Arpos, iam Capuani habebat; ad urbem R o ti.

5) a il] q u a c B 6) a il] a u t B . 7 ) i 11 rì i c a l> i t O h , r) S e n s , altera orationis p a r s , rjtin nullam omnino legen» abrogandam esse p r o b a t u m ivit consul, ad oinnes leges in u n i versum pertinere v i s a e s t , alter« qua in O p p i a e legis gratiam conlra luxuriam mulierum ilisputavit, a s p e r . i m i s moribus c o n veniebat- D O E R , s) Intelligemla est una vetnrum illarum legnili, quas varii reges R o m a n i lulei'unt. cf. L i v . \ i , 6. X011 i n t e l l i genza est lex , qua p o p u l u s R o m u l o dedit s u p r e m a m p o t e s t a tein; neque urgendus est numerus singularis. I ) r . A 1 \ i : . : ' l. e. sunctam, innocenteni vitam-

10 a. U. c. 557.

LIBER

XXXIV.

mam admoturus exercitum videbatur; defecerant socii ; non milites in supplementum, non socios navales " ad classem t u e n d a m T , non pecuniam in aerario habebamus ; servi quibus arma darentur, ita ut pretium pro iis bello perfecto dominis solveretur, emebantur ; in eandem diem pecuniae , T frumentum et cetera, quae belli usus postulabant, praebenda publicani se conducturos x professi erant ; servos ad remum, numero ex censu constituto, cum stipendio nostro dabamus ; aurum et argentum omne, ab senatoribus eius rei >' initio orto, in publicum conferebamus ; viduae et pupilli pecunias suas in aerarium deferebant ; cautum erat quo ne plu$ auri et argenti facti, quo ne plus signati "argenti et aeris domi haberemus tali tempore in luxuria et ornatu matronae occupatae erant, ut ad earn coercendam lex Oppia desiderata sit ? cum quia Cereris sacrificium lugentibus omnibus matronis intermissum erat, senatus finiri luctum triginta diebus iussit. cui non apparet inopiam et miseriam civitatis, et quia omnium privatorum pecuniae in usura publicum vertendae erant, istam legem scripsisse, tarn diu mansuram quam diu causa scribendae legis mansisset ? nam si quae tunc temporis causa decrevit senatus aut populus iussit, in perpetuum servali oportet, cur pecunias reddimus privatis ? cur p u blica praesenti" pecunia locamus ? cur servi qui militent non emuntur ? cur privati non damus remiges, 7 sicut tunc dedimus? omnes ajii ordines, omnes homines mutationem in meliorem statum rei publicae sentient : ad coniuges tantum nostras pacis et tranquillitatis publicae fructus non perveniet ? purpura viri utemur, praetextati in magistratibus, in sacerdotiis ; liberi nostri ti) Cf. I X , 38. f. v) T u e t u r res publica c l a € s e m cum praebet alia ad instruendam classem necessaria, tum remiges et socios navales; ut monet D r x . w) D i e s p e c u n i a e est dies solutionis ex aerario faciendae. G R O N O V . X ) Cf. X X I I I , 48. y. 7. y) Sc. aurum conferendi in publicum. z) I. e. praescriptum fuit lege, ne plus haberemus aiu-i (qu®) eo, quod praescriptum erat, i. e. quam quantum praescriptum erat. D O E R . a) I. e. p e c u n i a quae statini solvitur, non per attributionem.

L I B E R X X X I Y.

11 a. C. 195. praetextis purpura togis u t e n t u r ; magistratibus in c o l o niis municipiisque, hie Romae infimo g e n e r i b magistris vicorum togae praetextae habendae ius permittemus ; nec ut vivi solum habeant tantum insigne , sed etiam ut cum eo crementur mortui: feminis duntaxat purpurae usu interdicemus ? et c*im tibi viro liceat purpura in veste stragula u t i , matrem familiae tuam purpureum amiculum habere non sines, et equus tuus speciosius instratus erit quam uxor vestita? sed in purpura, quae teritur absumitur, iniustam quidem, sed aliquam tarnen causam tenacitatis video : in auro v e r o , in quo praeter manupretium c nihil intertrimenti fit,l, quae malignitas e est ? praesidium f potius in eo est et ad privatos et ad publicos usus , sicut experti estis. nullam aemulationem inter se sin g ularum, quando nulla haberet s, esse aiebat. at hercule universis dolor et indignatio est, cum sociorum Latini nominis uxoribus vident ea concessa o r n a menta , quae sibi adempta sint ; cum insignes eas esse auro et purpura ; cum illas velli per u r b e m , se pedibus sequi, tanquam in illarum civitatibus, non in sua imperium sit. virorum hoc animos vulnerare p o s s e t : quid muliercularum censetis, quas etiam parva m o v e n t ? non magistratus nec sacerdotia nec triumphi nêc insignia nec dona aut spolia bellica iis contingere, possunt. munditiae et ornatus et cultus, haec feminarum insignia sunt; his gaudent et gloriantur; hunc mundum m u liebrem appellarunt maiores nostri, quid aliud in luctu" quam purpuram atque aurum deponunt ? quid, cum eluxemnt, sumunt? quid in gratulationibus supplicationibusque nisi excellentiorem ornatum adiiciunt ? scilicet si legem Oppiam abrogaritis , non vestii arbitrii erit, si quid eius vetare volueritis quod nunc l e x v e tat ; minus filiae, u x o r e s , sorores etiam quibusdani in manu erunt. nunquam salvis suis u exuitur servitus m u b ) S c . magistratuum. c ) I. e. merces (lata p i o l a b o r e c o n ficiendae rei. d) 1. e. nihil pevrlitum est. e) I. e. avaritia, tenacitas. sic infr. .34. et I I , 4 2 . f ) I. e. s u b s i d n i m , a d i u mentuin. g) S c . «liquid nrae ceteris. DOER. II) I . e. v i v e n t i bus niaritis, patribus familiae.

12

a. U . c . 557.

L I B E R XXXIV.

liebris ; et ipsae libertatem, quam viduitas et orbitas facit, detestanti», in vestro arbitrio suum omatum quam in legis malunt esse, et vos in manu et tutela, non in servitio debetis habere e a s , et malle patres vos aut viros quam dominos dici, invidiosis nominibus utebatur modo consul, seditionem »muliebrem et secessionem appellando, id enim periculum e s t , ne Sacrum montera, sicut quondam irata plebs, aut Aventinum capiant. patiendum huic infirmitati est 1 quodcunque vos censueritis. quo plus potestis, eo moderatius imperio uti debetis." 8 Haec cum contra legem proque lege dicta essent, aliquanto maior frequentia mulierum postero die sese in publicum efì'udit, unoque agmine omnes Brutorum ianuas obsederunt, qui collegarum rogationi intercedebant; nec ante abstiterunt quam remissa intercessio ab tribunis esset, nulla deinde dubitatio fuit quin omnes tribus legem abrogarent. viginti annis post abrogata est quam lata. M. Porcius consul, postquam abrogata lex Oppia est, extemplo viginti quinque navibus longis, quarum quinque sociorum erant, ad L u n a e k portum profectus, eodem exercitu convenire iusso, et edicto per oram maritimam misso navibus omnis generis contractis, ab Luna proficiscens edixit ut ad portum Pyrenaei 1 sequerentur: inde se frequenti classe ad hostes iturum. praetervecti Ligustinos montes sinumque Gallicum ad diem quam edixerat convenerunt. inde Rhodam m ventum, et praesidium Hispanorum, quod in castello erat, vi deiectum. ab Rhoda secundo vento Emportas " perventum. ibi copine omnes praeter socios navales in terram ex9 positae. iam tunc Emporiae duo oppida erant muro divisa, unum Graeci habebant, a Phocaea", unde et Massilienses, oriundi, alterum Hispani. sed Graecum i) Sens, qiiicquid vobis placuerit, infirmiori Iiuìc sexui rendimi est. DOER. K) In Etruria. 1) In Gallia situs; inter Pyrenaei promontori':) portus Veneris in sinn salso catur, Mela II, 5. m) In Hispania Tarraconensi, liodie ses. ii) In flispaiiia Tamiconensi. o) Urbs Ioniae.

fe— qui voRo-

L I B E R XXXIV.

13 a. C. 195. oppidum in mare expositum totum orbem muri minus quadringenlos passus patentem h a b e b a t ; Hispanis retractior a mari trium millium passuum in circuitu murus erat, tertium genus R o m a n i coloni ab divo Caesare post devictos Pompeii liberos adiecti. nunc in corpus u n u m confusi omnes, Hispanis p r i u s , postremo et Graecis in civitatem Romanam adscitis. miraretur , qui tum c e r nerei aperto mari ab altera p a r t e , ab altera Hispanis, tam ferae et bellicosae g e n t i , o b i e c t o s , quae res eos tutaretur. disciplina erat custos infirmitatis ; quam inter validiores optime timor continet. partem muri versam in agros egregie munitam liabebant, una tantum in eam O D o _ ' t

regionem porta imposita, cuius assiduus? custos aliquis ex magistratibus erat, nocte pars tertia civium in muris excubabant; neque moris tantum, aut legis causa, sed quanta si hostis ad portas e s s e t , servabant vigilias et circumibant cura. Hispanum neminem in urbe m r e c i piebant. ne ipsi quideni temere urbe excedebant. ad mare patebat omnibus exitus. porta ad Hispanorum oppidum versa nunquam nisi fréquentes, pars tertia f e r e , cuius proxima nocte vigiliae in muris fuerant, egrediebantur. causa exeundi haec erat, commercio eorum Hispani i m prudentes r maris gaudebant, mercarique et ipsi ea quae externa navibus i n v e h e r e n t u r , et agrorum exigere " fructus volebant. huius mutui usus desiderium, ut H i spana urbs Graecis pateret, faciebat. erant etiam eo t u tiores quod sub umbra Romanae amicitiae latebant ; quam sicut * minoribus viribus quam Massiiienses, pari p ) V e r b a sic c o h a e r e n t : q u i t u m . c e r n e r e i , se. Grae~ eos, miraretur, quaeres tutaretur eos, obiectos a b a l t . p a r t e m a r i , a b a l t . p a r t e H i s p a n i s etc. q ) I. e . p e r p e t u o ibi v e r s a n s ; s i c C i c . R o s e . A m . 3 . 1 6 . S e n . 16. r ) I. e . i m p e r i t i . s) I. e . e x p o r t a r e , r e n a l e s p r o p o i i e r e , s i c G r a e c i ì'iùynv anov , p r o e x p o r t a re , « r i d e P l a u t . T r u c u l . I V , I I , 6 . f a c e r e e x a g o g a m ; TU T'INYIÓYIUA, m e r c e s q u a e e x p o r t a n tur. t ) S e n s , q u a m m i n o r i b u s v i r i b u s quidem, sed pari c o l e b a n t f i e l e ; sic ut — ila p r o quidem sed d i c i d o c e t I . t v . I I I , 6 5 . I V , 6 . — lia ( q u o d c o d d . n o m i n i l i s e r v a n t ) a n t e v e r bum p a r i intelligendum e s t ; saepe enim in tali v e r b o r u m s t r u ctura o i n i t t i t u r , ut d o c e t D r a h e h b .

14 «. U. c. 557.

LIBER

XXXIV.

colebant fide, tunc quoque consulem exercitumque comiter ac benigne acceperunt. paucos ibi moratus dies Cato, dum exploraret ubi et quantae hostium essent copiae, ut ne mora quidem segnis esset, omne id tempus exercendis militibus consumpsit. id erat forte tempus anni ut frumentum in areis Hispani haberent. itaque redemptoribus vetitis frumentum parare ac Roraam dimissis "bellum" inquit "se ipsuin alet." profectus ab Emporiis ag-ros hostium urit vastatque ; omnia fuga et terrore complet. 10 Eodem tempore M. Helvio decedenti e i ulteriore Hispania cum praesidio sex millium, dato ab Ap. Claudio praetore, Celtiberi agmine ingenti ad oppidum IIliturgi occurrerunt. viginti miliin armatorum fuisse Valerius scribit ; duodecim millia ex iis caesa, oppidum Illiturgi receptum, et puberes omnes interfectos. inde ad castra Catonis Helvius pervenit, et quia tuta iam ab hostibus regio erat, praesidio in ulteriorem Hispaniam remisso Romam est profectus , et ob rem feliciter gestam ovans urbem est ingressus. argenti infecti u tulit in aerarium decem quattuor millia pondo septingenta triginta duo, et signati bigatorum T septendecim millia vicinti tria, et Oscensis w argenti centum undevieinti P » . . . millia quadringentos triginta octo x . causa triumphi negandi senatui luit quod alieno auspicio et in aliena provincia pugnasset. ceterum biennio post redierat, cuni provincia successori Q. Minucio tradita annum insequentem retentus ibi longo et gravi fuisset morbo, itaque duobus modo mensibus ante Helvius ovans urbem est ingressus quam successor eius Q. Minucius triumpharet. hic quoque tulit argenti pondo triginta quattuor millia octingenta, bigatorum septuaginta tria millia, et Oscensis argenti ducenta septuaginta octo millia. 11 In Hispania interim consul liaud procul Emporiis castra habebat. eo legati tres ab Ilergetum regulo Bilistage, n) Oppositum est s i g n a t o . v ) Cf. X X X I I I , 23. w ) I. e . ex fodinis Oscensibus eruti. O s c a , nunc Huesca in Aragonia, Ilergetum urbs fuit. D o e r . j ) Sc. nummos ut monet D r x XENB.

L I B E R XXXIV.

15 a. C. 195. in qnibus unus filius e i u s erat, v e n e r i m i , querentes c a stella sua o p p u g n a r i , n e c s p e m ullam esse resistendi, nisi praesidium R o m a n u s misisset >'. tria millia militum satis e s s e ; nec h o s t e s , si tanta m a n u s venisset, m a n s u ros. ad ea consul m o v e r i q u i d e m se v e l periculo e o r u m v e l metu dicere: s e d sibi n e q u a q u a m tantum copiarum esse u t , cum magna v i s hostium haud procul absit, et quam mox signis collatis d i m i c a n d u m sit in dies e x specfet, dividendo exercitum minuere tuto v i r e s p o s s e t , legati ubi haec a u d i e r u n t , flentes ad g e n u a consulis provolvuntur ; orant ne s e in rebus tam trepidis d e s e rai. quo eniui se, repulsos ab R o m a n i s , ituros ? nullos ge s o c i o s , nihil u s q u a m in terris aliud spei habere, p o tuisse se extra id periculum e s s e , si d e c e d e r e fide, si coniurare cum ceteris voluissent. nullis m i n i s , nullis terriculis se m o t o s , sperantes satis opis et auxilii sibi in Romanis esse, id si nullum s i t , si sibi a consule n e g e t u r , deos hominesque se testes facere invitos et c o a ctos s e , ne eadem quae S a g u n t i n i p a s s i sint patiantur, defecturos, et cum ceteris potius Hispanis q u a m solos perituros esse, et ilio q u i d e m die sic sine responso d i - I » missi. consulem nocte quae insecuta e s t , anceps cura agitare: nolle deserere socios, nolle m i n u e r e exercitum, quod nut moram sibi ad dimicandum aut in dimicando periculum aiFerre posset, stat sententia non minuere copias, ne quid interim hostes inferant i g n o m i n i a e : s o ciis spem pro re ostentandam censet. s a e p e v a n a pro v e r i s , maxime in b e l l o , v a l u i s s e ; et credentem se aliquid auxilii habere, perinde atque haberet, ipsa fiducia et sperando atque audendo s e r v a t u m . postero die l e g a tis respondit, q u a n q u a m v e r e a t u r ne s u a s v i r e s , aliis eas commodantlo, minuat, tamen illorum s e temporis ac periculi magis q u a m sui rationem h a b e r e , denuntiari m i litum parti tertiae ex omnibus cohortibus iubet ut c i bum, quem in naves imponant, mature c o q u a n t ; n a v e s que in diem tertium expediri iussit. duos e x legatis Bilistagi atque Ilergetibus nuntiare ea i u b e t : lilium r e y) Pro: mitteiet: sippe ila plusqiiamperfectum pro imperfecto poni flocent G K O N O V . et U R A K E N B .

16

LIBER

XXXIV.

a. U. c. 557. guli comiter habendo et muneribus apud se retinet. Iegati non ante profecti quain iinpositos in naves milites viderunt : id pro haud dubio iam nuntiantes non suos modo sed etiam hostes fama Romani auxilii adventant ä t i s impleverunt. consul, ubi satis quod in speciem fuit 1 ostentatum est, revocari ex navibus milites iubet. i p s e , cum iam id tempus anni appeteret quo geri res p o s s e n t , castra hiberna tria millia passmun ab Kmporiis posuit. inde per occasiones, nunc hac parte nunc ilia, modico praesidio castris relicto, praedatum milites in hostium agros ducebat. nocte ferme proficiscebantur, ut et quam longissime a castris procederent et inopinantes oppïîinerent. et exercebat ea res novos milites, et hostium magna vis excipiebatur: nec iam egredi extra munhnenta castellorum audebant. ubi admodum et suorura et hostium animos est expertus, convocari tribunos praefectosque et équités omnes et centuriones iussit. " t e m p u s " inquit, "cjuod saepe optastis, venit, quo vobis potestas fieret virtutem vestram ostendendi 8 . adhuc praedonum magis quam bellantium militastis more : nunc iusta pugna hostes cum hostibus conseretis manus. non agros inde populari, sed urbium opes exhaurire licebit. patres nostri, cum Hispania Carthaginiensiuin et imperatores ibi et exercitus essent, ipsi nullum imperatorem, nullos in ea milites haberent, tamen addere hoc in foedere v o l u e r u n t , ut imperii sui Iber u s " iluvius esset finis, nunc cum duo praetores , cum consul, cum très exercitus Romani Hispaniam obtineant, Carthaginiensium decern iam prope annis nemo in his provinciis s i t , imperium nobis citra Iberum amissum est. hoc avmis et virtute reciperetis oportet; et nationem rebellantem magis temere quam constanter bellantem i u g u m , quo se e x u i t , accipere rursus cogatis." in hune modum maxime adhortatus pronuntiat se nocte ad castra hostium ducturum. ita ad corpora curanda dil4missi. nocte media, cum auspicio operam dedisset, pro8) o s t c i i d e r e B , I ) I. e. quod ad rei simulationem et fraudem pertinuit. DOER.

a) Cf. X X , 31. X X I , 2.

LIBER

XXXIV.

17

«. C. 195. f e c t u s , ut locum q u e m v e l l e t , p r i u s q u a m hostes sentirent, caperet, praeter castra hostium c i r c u m d u c i t , et prima luce acie instructif sub i p s u m vallum ties c o hortes mittit. mirantes barbari ab tergo a p p a r a i s s e R o m a n u m , discurrere ipsi ad a r m a , interim consul a p u d suos " n u s q u a m nisi in virtute s p e s e s t , m i l i t e s " i n q u i t ; " e t ego s e d u l o , ne e s s e t b , feci, inter castra n o stra et nos medii hostes :> ab ter^o h o s t i u m aD s e r est. O quod pulcherrimum, idem tutissimum est, in virtute s p e m positam h a b e r e . " sub h a e c 0 cohortes recipi i u b e t , ut barbaros simulatione f u g a e eliceret id q u o d crediderat, evenit. pertimuisse et c e d e r e rati R o m a n o s porta e r u m p u n t ; et quantum inter castra sua et aciem hostium relictum erat l o c i , armatis complent. dura trepidant® acie i n s t r u e n d a , consul iam paratis ordinatisque o m n i b u s incompositos a g g r e d i t u r . équités primos ab « t r o q u e cornu in p u g n a m educit. s e d in dextro e x t e m p l o p u l s i , cedentesque trepidi etiam pediti terrorem intulere. q u o d ubi consul v i d i t , duas cohortes delectas ab dextro l a tere hostium circumduci iubet, et ab tergo se e s t e n d e r e priusquam concurrerent p e d i t u m acies. is terror o b i e ctus hosti rem metu R o m a n o r u m equitum inclinatane aequavit. tamen adeo turbati erant dextrae alae pedites equitesque, ut quosdam consul m a n u i p s e reprenderit verteritque in hostem. ita et q u a m diu missilibus p u g n a timi e s t , anceps p u g n a e r a t ; et iam ab dextra parte, linde terror et f u g a c o e p e r a t , a e g r e R o m a n u s restabat. ab sinistro cornu et a fronte u r g e b a n t u r b a r b a r i , et c o hortes ab 9 tergo instantes p a v i d i respiciebant. ut e m i s sis soliferreis f f a l a r i c i s q u e e gladios s t r i n x e r u n t , tum velut redintegrata est p u g n a , non caecis ictibus procul ex improviso v u l n e r a b a n t u r , sed p e d e collato tota in virtute ac viribus s p e s erat. f e s s o s i a m s u o s c o n s u l e x l 5 ç) a b] omittit B. b) Sc. spes, nisi in virtute ; ablegaverat eni'm consul naves

Massiliam ; cf. A p p i a n . pg. 276. DOER.

c) I. q. pont h a e c .

d) Se. e castris ad praelimn. e) Cf. X X I I I , 7. w. X X V I I , 1. b. f ) Genus teli fuit, totuin ferreum et solidum. DOSÂT. g) Cf. X X I , 8. v.

18 a. U. c. 557.

L I D E R XXXIV.

secunda acie' subsidiariis cohortibus in pugnam inductis accendit. nova acies facta, integri recentibus telis fatigatos adorti höstes priraum 'acri impetu velut cuneo h perculerunt, deinde dissipatos in fugam averterunt. effuso per agros cursu castra repetebantur. ubi omnia fuga completa vidit Cato, ipse ad secundam legionem, quae in subsidio posita erat, r e v e h i t u r 1 , et signa prae se ferri plenoque gradu ad castra hostium oppugnanda succedere iubet. si quis extra ordinem avidius procurr i t , et ipse interequitans sparo k percutit, et tribunos centurionesque castigare iubet. iam castra hostium o p pugnabantur; saxisque et sudibus et omni genere telor u m summovebantur a vallo Romani, ubi recens admota legio e s t , tum et oppugnantibus animus crevit, et infensius hostes pro vallo pugnabant. consul omnia oculis perlustrat, ut qua minima vi resistatur, ea parte irrumpat. ad sinistram portam infrequentes videt : eo secundae legionis principes hastatoscjue inducit. non s u stinuit impetum eorum statio quae portae apposita erat; et ceteri postquam intra valium hostes v i d e n t , ipsi castris exuti signa armaque abiiciunt. caeduntur in p o r t i s , suomet ipsi agmine in arto haerentes. secundani terga hostium caedunt, ceteri castra diripiunt. Valerius Antias 1 supra quadraginta millia hostium caesa eo die scribit. Cato ipse, haud sane detractator laudum suarum, multos caesos ait ; numerum non adscribit. 16

Tria eo die laudabilia fecisse p u t a t u r , unum quod circumducto exercitu, procul navibus suis castrisque, ubi spem nisi 1 in virtute haberent, inter medios h o stes praelium commisit; alterum quod cohortes ab tergo hostibus obiecit ; tertium quod secundam legionem, c e teris omnibus effusls ad sequendos hostes, pieno gradu sub signis compositam instructamque subire ad portam castrorum iussit. nihil deinde a victoria cessatura. cum i ) n i s i ] l i n n n i s i Gli. h) Cf. X X I I , 47. i) r e v e h i i. q. equo r e v e t i ; cf. II, 47. III , 70. k) Serv. ad Virg. Aen. 682. sparus est rusticum t e l u m ; et Festus dicit s p a r a (nam sparus et sparimi invenilur) luiniini generis iaculi. 1) Cf. I I I , 5. t. X X V , 39 c.

L I B E R XXXIV.

19 a. C-195. receptm signo dato suos spoliis onustos in castra r e duxisset, paucis horis noctis ad quietem datis ad praedandum in agros duxit. efì'usius, ut sparsis hostibus tuga, praedati sunt, quae res non minus quam pugna pridie adversa Einporitanos Hispanos accolasque eorum in deditionem Compulit. multi et aliarum civitatium, qui Emporias pertugerant, dediderunt se. quos omnes appellatos benigne vinoque et cibo curatos domos dimisit. conlestim inde castra movit ; et quacunque incedebat agmen, legati dedentium civitates suas occurrebant. et cum Tarraconem venit, iam omnis eis Iberum Hispania perdomita erat, captivique et Romani et socium ac Latini nominis, variis casibus in Hispania oppressi, donum consuli a barbaris reducebantur. fama deinde vulv. p ) m e n d a c i o a b u t i e s t : mendacio ad fallendum uti. DOER.

D

74 U B E R XXXV. a. U. c. 559. que occasionem recuperandi ea quae bello amisissent arrepturos. ita per totum sitimi orbem terrarum Aetoli Romanis ëoncitabant bellum, reges tarnen aut non moti 13aut tardius moti s u n t : Nabis extemplo circa i omnes maritimos vicos dimisit ad seditiones in iis miscendas ; et alios principimi donis ad suam causam perduxit, alios pertinaciter in societate Romana manentes occidit. Achaeis omnium maritimorum Laconum tuendorum a T . Quintio cura mandata erat, itaque extemplo et ad tyrannum legatos miseront, qui admonerent foederis eum Romani , denuntiarentque ne pacem, quam tantopere p e tisset, turbaret; et auxilia ad G y t h i u m , quod iam oppugnabatur a t y r a n n o , et Romam , qui ea nuntiarent, legatos miserunt. Antiochus rex ea hieme Raphiae in Phoenice P t o lemaeo regi Aegypti iilia in matrimonium data, cum Antioclieam se recepisset, per Ciliciam, Tauro moijte superato, extremo iam hiemis Ephesum pervenit ; inde principio veris, An tio eh o filio misso in Syriam ad custodiam ultimarum partium regni, ne quid absente se ab tergo moveretur, ipse cum omnibus terrestribus copiis ad Pisidas, qui circa Sindam 7 incolunt, oppugnandos est pi'ofectus. eo tempore legati Romani P. Sulpicius et P . Yillius, qui ad Antiochum, sicut ante dictum est, missi erant, iussi prius Eumenem adire Elaeam venere ; inde Pergamum (ibi regia Eumenis fuit) escenderunt. cupidus belli adversus Antiochum Eumenes erat, gravem, si pax esset, accolam tanto p o tentiorem regem credens : e u n d e m , si -motum bellum esset, non magis parem Romanis fore quam Philippus fuisset, et aut funditus sublatum iri, aut si pax vieto d a r e t u r , multa illi detracta sibi accessura, u t facile deinde se ab eo sine ullo auxilio Romano tueri posset. etiam si quid adversi casurum f o r e t , satius esse Romanis sociis quameunque fortunam subire, quam 7) S i n d a m Jac. Gronovius: codice! s i c a m , si o c am. q) Cf. IX, 25. b.

sycham,

LIBER XXXY.

75

a. C. 193.

solum aut imperium pati Antiochi aut abnuentem vi atque armis cogi. ob haec, quantum auctoritate, quantum Consilio valebat, incitabat Romanos ad bellum. Sulpicius aeger Pergami substitit : Villius cum Pisi-1 diae bello occupatum esse regem audisset, Ephesum profectus, dum paucos ibi moratur dies, dedit operam ut cum Hannibale, qui tum ibi forte erat, saepe congrederetur, ut animum eius et tentaret, et si qua poss e t , metum demeret periculi quicquam ei ab Romanis esse, iis colloquiis aliud quidem actum nihil est: secutum tamen sua sponte est, velut Consilio petitum esset, ut vilior ob ea regi Hannibal et suspectior ad omnia iieret. Claudius, secutus Graecos Acilianos r libros, P . Africanum in ea fuisse Iegatione tradit, eumqne Ephesi collocutum cum Hannibale. et sermonem unum etiam refert. quaerenti Africano quem fuisse maximum impelatorem Hannibal crederet, respondisse Alexandrum Macedonum regem, quod parva manu innumerabiles exercitus fudisset, quodque ultimas oras, quas visere supra spem humanam esset, peragrasset. quaerenti deinde quem secundum poneret, Pyrrhum dixisse castra metari primum docuisse; ad hoc 8 neminem elegantius* loca cepisse, praesidia disposuisse ; artem etiam conciliandi sibi homines earn habuisse, ut Italicae gentes regis externi quam populi Romani, tarn diu principis in ea terra, imperium esse mallent. èxsequenti' 1 quem tertium ducerei, haud dubie semet ipsum dixisse. tum risum obortum Scipioni T , et subiecisse "quidnam tu diceres, si me vicisses?" "tum vero m e " inquit "et ante Alexandrum et ante Pyrrhum et ante alios omnes imperatores esse." et perplexum Punico astu responsum et improvisum assentationis genus Scipionem mor) Cf. X X V , 39. b. s) I. e. Praetere». DOER. t) I. e. scitius, ir.telligentius, malori cum delectu; sic Cic. Inv. I I , 3. Yerr. V I , 60. Brut. 12. u) Cf. III, 20. n. V I , 14. h. v) L i vius casum pronominis, praecedente alio c a s u , et intercedente copula, vel sine e a , saepe supplendum reliquit; sic X X V I I I , 43. X X X , 4?. D u k . D 2

76

LIBER

XXXV.

a. U c. 559. v i s s e , quod e grege se imperatorum velut inaestimabilem secrevisset. 15 Villius ab Epheso Apameam processit. eo et A n tiochus audito legatorum Romanorum adventu occurrit. Apameae congressis disceptatio eadem ferme fait, quae Romae inter Quintium et legatos regis f u e rat. mors nuntiata Antiochi filii r e g i s , quern missum paullo ante dixeram in S y r i a m , diremit colloquia, magnus luctus in regia fuit magnumque eius iuvenis desiderium : id enim iam specimen sui dederat, ut si vita longior contigisset, magni iustique regis in eo indolem fuisse apparerei, quo carior acceptiorque omnibus erat, eo mors eius suspectior fuit, gravem successorem eum instare senectuti suae patrem credentem per spadones quosdam, talium ministeriis facinorum acceptos regibus, veneno sustulisse. earn quoque c a u sam clandestino facinori adiiciebant, quod Seleuco filio Lysimacheam dedisset, Antiocho quam similem daret s e d e m , ut procul ab se h o n o r e w eum quoque ablegar e t , non habuisset. magni tamen luctus species per aliquot dies regiam tenuit; legatusque Romanus ne alieno tempore incommodus obversaretur, Pergamum concessit. rex Ephesum, omisso quod inchoaverat b e l l o , rediit. ibi per luctum regia clausa cum Minione quodam, qui prineeps amicorum eius erat, secreta Consilia agitavit. Minio ignarus omnium externorum, viresque aestimans regis e x rebus in Syria aut Asia gestis, non causa modo superiorem esse Antiochum, quod nihil aequi postularent R o m a n i , sed bello quoque superaturum credebat. fugienti regi disceptationem cum legatis, seu iam experto earn minus prosperam seu maerore recenti confuso, professus Minio se quae pro causa essent dicturum, persuasit ut a Pergamo areesseren16tur legati, iam convaluerat Sulpicius; itaque ambo E p h e sum venerunt. r e x a Minione excusatus, et absente eo agi res coepta est. ibi praeparata oratione Minio " s p e •w) Sub honoris, qui fUio haberetur, specie, si nempe pater Temotiorem aliquam provinciam filio administrandam traueret. DOER.

LIBER

XXXV.

77

a. C. 193. cioso titulo" inquit "uti v o s , Romani, Graecarum civitatium liberandarum video : sed facta vestra orationi non conveniunt; et aliud Antiocho iuris statuistis, alio ipsi utimini. qui enim magis Smyrnaei Lampsacenique Graeci sunt quam Neapolitani et Rhegini et Tarentini, a quibus stipendium, a quibus naves ex foedere exigitis? cur Syracusas atque in alias Siciliae Graecas urbes praetorem quotannis cum imperio et virgis et securibus mittitis ? nihil aliud profecto dicatis quam armis superatis vos iis lias leges imposuisse. eandem de Smyrna et Lampsaco civitatibusque quae Ioniae aut Aeolidis sunt causam ab Antiocho accipite. bello superatas a maioribus et stipendiarias ac vectigales factas in antiquum ius repetit x . itaque ad haec e i y responderi velim, si ex aequo disceptatur et non belli causa quaeritur." ad ea Sulpicius "fecit verecunde" z inquit "Antiochus, q u i , si alia pro causa eius non erant quae dicerentur, quemlibet ista quam se dicere inalait. quid enim simile habet civitatium earum quas comparasti causa? ab Rheginis et Neapolitanis et Tarentinis, ex quo in nostrani venerunt potestatem, uno et perpetuo tenore iuris , semper usurpato , nunquam intermisso, quae ex foedere debent exigimus. potesne tandem dicere, ut ii populi non per s e , non per alium. quemquam foedus mutaverint, sic Asiae civitates, ut semel venere in maiorum Antiochi potestatem, in perpetua possessione regni vestri permansisse, et non alias earum in Philippi alias in Ptolemaei fuisse potestate, alias per multos annos nullo ambigente libertatem usurpasse ? nam s i , quod aliquando servierunt temporum iniquitate pressi, ius post tot secula" asserendi eos in servitutem faciet, quid abest quin actum x ) V e r b a r e p e t i t (sc. Antiochus) i n a n t i q u u m i u s , eodem fere sensu dicta sunt quo X X X I V , 47. r e s e x f o r m u l a i u r i s a n t i q u i c o m p o n e r e ; significant e n i m : A n tiochum postulare ut in prìstinam conditionem, qua iure erant, lestituantur. y ) S e . Antiocho. z) Peistringit Antioclium bis v e r b i s , quorum sensus est ' magnam sane verecundiam osten— dit Antiochus e o , q u o d , cum ipsum tam inepta proferre p u duerit, ab alio ea dici maluit. a ) 1. e. aetates, yeyt«s.

78

a. U. c. 559.

LIBER

XXXV.

nobis nihil sit quod a Philippo liberavimus Graeciam, et repetant posteri eius Corinthum Chalcidem D e m e triadera et Thessalorum totam gentem ? sed quid ego causam civitatium ago, quam ipsis agentibus et nos et 17regem ipsum cognoscere aequius e s t ? " vocari deinde civitatium legationes iussit, praeparatas iam ante et i n structas ab E u m e n e , qui quantumcunque virium A n tiocho decessisset, suo id accessurum regno ducebat. admissi plures, dum suas quisque'' nunc querelas nunc postulationes inserit, et aequa iniquis miscent, e x disceptatione altercationem fecerant. itaque nec remissa ulla re neque impetrata, aeque ac venerant omnium incerti legati Romam redierunt. R e x dimissis iis consilium de bello Romano habuit. ibi alius alio ferocius, quia quo quisque asperius adversus Romanos locutus esset, eo spes gratiae maior erat, alius c superbiam postulatorum increpare, tanquam Nabidi v i e t o , sic Antiocho, maximo Asiae regum, i m ponentium leges, quanquam Nabidi tamen dominationem in patriam suam et patriam Lacedaemonem remiss a m : Antiocho si Smyrna et Lampsacus imperata f a c i a n t , indignum videri. alii parvas et v i x dictu dignas belli causas tanto regi eas civitates esse, sed initium sempei a parvis iniusta imperandi fieri, nisi crederent P e r s a s , cum aquam terramque ab Lacedaemoniis petierint, gleba terrae et haustu aquae eguisse. per similem tentationem Romanis de duabus civitatibus agi. et alias civitates, simul duas iugum exuisse vidissent, ad liberatorem populum defecturas. si non libertas servitute potior sit, tamen omni praesenti statu spem cuique n o vandi res suas blandiorem esse. Alexander Acarnan in Consilio e r a t , Philippi quon18 dam amicus, nuper relicto eo secutus opulentiorem regiam Antiochi ; et tanquam peritus Graeciae nec ignab) Q u i s q u e hie tanquam collectivum consideratur, cui in priori membro verbum singulare , in posteriori plurale additur. DRAKENB. cf. VIII, 28. m. c) Repetita est haec vocula quae iam praecessit ex more Liviano propter verba per parenthesin interiecta ; Cf. X X V , 27. f.

LIBER

XXXV.

79 a. C. 193.

rus Romanorum, in eum graduiti amicitiae regis, ut consiliis quoque arcanis interesset, acceptus erat, is, tanquam non utrum bellandum esset necne consuleret u r , sed ubi et qua ratione bellum gereretur, victoriam se haud dubiam proponere animo affirmabat, si in Europam transisset rex et in aliqua Graeciae parte sedem bello cepisset d . iam primum Aetolos, qui umbilicum Graeciae incolerent, in armis eum inventurum, antesignanos ad asperrima quaeque belli paratos. in duobus velut cornibus Graeciae, Nabin a Peloponneso concitaturum omnia, repetentem Argivorum urbem, repetentem rnaritimas civitates, quibus eum depulsum Romani Lacedaemonis muris inclusissent; a Macedonia Philippum, ubi primum bellicum cani e audisset, arma capturum. nosse se spiritus eius, nosse animum ; scire ferarum modo, quae claustris aut vinculis teneantur, ingentes iam diu iras eum in pectore volvere. meminisse etiam se quoties in bello precari omnes deos solitus sit ut Antiochum sibi darent adiutorem'; cuius voti si compos nunc fiat, nullam moram rebellandi facturum. tantum non cunctandum nec cessandum esse : in eo eiiim victoriam verti, si et loca opportuna et socii praeoccuparentur. Hannibal em quoque sine mora mittendum in Africam esse ad distringendos f Romanos. Hannibal non adhibitus in consilium, propter col-19 loquia cum Villio suspectus regi et in nullo postea honore habitus, primo eam contumeliam tacitus tulit ; deinde melius esse ratus et percunctari causam repentinae alienationis et purgare s e , tempore apto 8 quaesita simpliciter iracundiae causa auditaque, "pater Hamilcar" inquit, "Antioche, parvum admodum me, cum sacrificaret, altaribus admotum iureiurando adegit nunquam amicum fore populi Romani, sub hoc sacramento sex et triginta annos militavi; hoc me in pace patria mea expulit ; hoc patria extorrem in tuam regiam ad8) CAPTO GH.. d) I. e. elegisset. e) b e l l i c u m c a n e r e (uti fere classìciim caliere) pro : tuljae cantu signum ad arma capienda dare. DOER, f ) I. q. distinendos.

80 LIBER XXXV. a. U. c- 559. d u x i t ; h o c d u c e , si tu spem m e a m destitueris, u b i c u n q u e v i r e s , ubi arma esse s c i a m , h u e v e n i a m , toto orbe terrarum quaerens aliquos Romanis hostes. itaque si quibus tuorum meis criminibus apud te c r e s c e r e l i b e t , aliam materiam c r e s c e n d i e x me q u a e r a n t 6 . odi odioque sum R o m a n i s , id m e v e r u m dicere pater H a milcar et dii testes sunt, proinde cum de bello R o mano cogitabis , inter primos amicos Hannibalem habeto. si qua res t e ad p a c e m c o m p e l l e t , in id consilium a l i u m , cum quo délibérés, q u a e r i t o . " non movit modo talis oratio r e g e m , sed etiam reconciliavit Hannibali. e x Consilio ita discessum est ut bellum gerevetur. 20

R o m a e destinabant quidem sermonibus hostem A n t i o c h u m , sed nihildum ad id bellum praeter animos p a r a b a n t . consulibus ambobus Italia provincia decreta e s t , ita u t inter se comparaient s o r t i i e n t u r v e liter c o mitiis eius anni praeesset. ad utrum ea non pertineret c u r a , ut paratus e s s e t , si quo eum e x t r a Italiani opus esset ducere legiones. h u i c consuli permissum ut duas legiones scriberet novas et s o c i u m nominis L a t i n i v i ginti millia et équités octingentos. alteri consuli duae legiones d e c r e t a e , quas L . Cornelias consul superioris anni h a b u i s s e t , et s o c i u m ac L a t i n i nominis e x e o d e m e x e r c i t u quindecim m i l l i a , et équités quingenti. Q. M i n u c i o c u m e x e r c i t u quem in L i g u r i b u s h a b e b a t , p r o r o gatum i m p e r i u m . additum ili supplementum ut quattuor millia peditum R o m a n o r u m s c r i b e r e n t u r , centum q u i n quaginta équités ; et sociis eodem quinque millia p e d i t u m i m p e r a r e n t u r , ducenti quinquagiuta équités. Cn. Domitio extra I t a l i a m , quo senatus c e n s u i s s e t , p r o v i n c i a e v e n i t , L . Quintio Gallia et comitia habenda. praetores deinde provincias sortiti, M . F u l v i u s C e n t u m a l u s u r b a n a m , L . Scribonius L i b o p e r e g r i n a m , L . V a lerius T a p p o S i c i l i a n i , Q. Salonius Sarra Sardinians , M . B a e b i u s ï a m p h i l u s Hispaniain c i t e r i o r e m , A . Atilius S e r r a n u s u l t e r i o r e m . sed his duobus p r i m u m senatus

g) I. e. alio modo ex malo, quod mihi parant, gratiam s ibi colligere studeant D O B R .

LIBER XXXV.

81 a.C. 192. consulto , deinde plebei etiam scito permutatae provinciae sunt : Atilio classis et Macedonia, Baebio Bruttii decreti. Flaminio Fulvioque in Hispaniis prorogatimi imperium. Baebio Tamphilo in Bruttios duae legiones decretae, quae priore anno urbanae fuissent; et ut sociis eodem millia peditum quindecim imperarentur et quingenti équités. Atilius triginta naves quinqueremes lacere iussus, et ex navalibus veteres deducere, si quae utiles essent, et scribere navales socios, et consulibus imperatum ut ei duo millia sociuin ac Latini nominis et mille Romanos darent pedites. hi duo praetores et duo exercitus, terrestris navalisque, adversus Nabin aperte iam oppugnantem socios populi Romani dicebantur parari. ceterum legati ad Antiochum missi exspectabantur ; et priusquam ii redissent, vetuerat Cn. Domitium consulem senatus discedere ab urbe, prae-21 toribus Fulvio et Scribonio, quibus ut ius dicerent Romae provincia erat, negotium datum ut praeter eam classem cui Atilius praefuturus erat, centum quinqueremes pararent. Priusquam consul praetoresque in provincias proficiscerentur, supplicatio fuit prodigiorum causa, capram sex haedos uno fetu edidisse ex Piceno nuntiatum est, et Arretii puerum natum unimanum, Amiterni terra h pluvisse, Formiis portam murumque de caelo tacta; et quod maxime terrebat, consulis Cn. Domitii bovem locutum " R o m a , cave tibi." ceterorum prodigiorum causa supplicatum est : bovem cum cura servari alique haruspices iusserunt. Tiberis infestiore ' quam p r i o r e 9 ímpetu illatus urbi duo pontes , aedificia multa, maxime circa portam Flumentanam , evertit. saxum ingens, sive imbribus seu motu terrae leviore quam ut alioqui sentiretur, labefactatum in vicum Iugarium ex Capitog) p T i «

»

Gr.

li) Cum tertius timi sextus casus cum verbo pluere coniungitur, ut exempla docent a Diakenb. collecta, 111, 10. i) I. e. qui mine violentìore ímpetu illntus est ui-bi, quam fuerat ille piior, nempe superiore anno. D O E R .

82

LIBER

XXXV.

a. U. c. 560. ]io p r o c i d i t , et multos oppressif, in agris passim i n u n datis pecua a b l a t a , villarum strages facta est. P r i u s q u a m L . Quintius consul in provinciam p e r v e n i r e t , Q. Minucius in agro P i s a n o c u m Liguribus signis collatis pugnavit : n o v e r a millia hostium occidit, ceteros fusos fugatosque in castra compulit. ea usque in n o c t e m magno certamine oppugnata defensaque sunt, n o c t e clam profecti L i g u r e s ; prima l u c e v a c u a castra R o m a n u s invasit. praedae minus i n v e n t u m e s t , quod subinde spolia agro rum capta domos mittebant. M i n u cius nihil deinde laxamenti hostibus dédit, e x agro P i sano in L i g u r e s profectus castella v i c o s q u e eorum igni ferroque pervastavit. ibi praeda E t r u s c a , quae missa a populatoribus f u e r a t , repletus est miles R o m a n u s . 22

S u b i d e m tempus legati ab regibus Romain r e v e r terunt. qui cum nihil quod satis maturam causam belli h a b e r e t nisi adversus L a c e d a e m o n i u m tyrannum a t t u lissent, quem et A c h a e i legati nuntiabant contra foedus maritimam oram L a c o n u m o p p u g n a r e , Atilius praetor c u m classe missus est in Graeciam ad tuendos socios« donsules, quando nihil ab Antiocho i n s t a r e t , proficisci a m b o in provincias placuit. Domitius ab A r i m i n o , qua p r o x i m u m f u i t , Quintius per L i g u r e s in B o i o s v e n i t . duo consulum agmina d i v e r s a k late agrum hostium p e r vastarunt. primo équités eorum pauci cum praefectis, deinde universus senatus , postremo in quibus aut f o r tuna aliqua aut dignitas e r a t , ad mille quingenti ad consules transfugerunt. et in utraque Hispania eo anno res prospere gestae, nam et C. F l a m i n i u s oppidum L i tabrum m u n i t u m o p u l e n t u m q u e vineis e x p u g n a v i t , et n o b i l e m regulum Corribilonem v i v u m cepit ; et M . F u l v i u s p r o c o n s u l 1 c u m duobus exercitibus hostium duo secunda praelia f e c i t , oppida duo H i s p a n o r u m , Y e s c e k) Ouae seiunctim per diversa loca dncebantur. DOER. 1) Scimus Fulvîxim anno superiore praetorem fuisse (cf. X X X I V , 55.) p r o p r a e t o r igitur pro: p r o c o n s u l Dukerus legentlum censet; sed ostendit DHAKENB. X L , 39. saepe ilio tempore eos, qui praetcres vel propraetores imperium in Hispania -.enebant, proconsules nominatos fuisse.

LIBER XXXV.

S3 a. C. 192. liam Holonemque, et castella multa e x p u g n a v i t : alia voluntate ad eum defecerunt. turn in Oretanos progress u s , et ibi duobus potitus oppidis, Noliba et Cusibi, ad T a g u m amnem ire pergit. Toletum ibi parva urbs erat, sed loco munito. earn cum oppugnaret, Vectonum magnus exercitus Toletanis subsidio venit. cum iis signis collatis prospere p u g n a v i t ; et fusis Vectonibus , operibus Toletum cepit. Ceterum eo tempore minus ea bella quae gereban-23 tur curae patribus erant quam exspectatio nondum coepti cum Antiocho belli, nam etsi per legatos identidem omnia explorabantur, tamen 1 rumores temere" 1 sine ullis auctoribus orti multa falsa veris miscebant. inter quae allatum erat, cum in Aetoliam venisset Antioclius, extemplo classem eum in Siciliam missurum. itaque senatus , etsi praetorem Atilium cum classe miserat in Graeciam, tamen quia non copiis modo sed etiam auctoritate opus erat ad tenendos 2 sociorum animos, T . Quintium et Cn. Octavium et Cn. Servilium et P . Villium legatos in Graeciam misit; et ut M. B a e bius ex Bruttiis ad Tarentum et Brundisium promoveret legiones decrevit, ut i n d e , si res posceret, in Macedoniam traiiceret; et ut M. Fulvius praetor classem navium viginti mitteret ad tuendam Siciliae o r a m ; et ut cum imperio esset qui classem earn duceret (duxit L . Oppius Salinator, qui priore anno aedilis plebis fuerat) ; et ut idem, praetor L . Valerio collegae scriberet periculum esse ne classis regis Antiochi ex Aetolia in Siciliam traiiceret: itaque placere senatui ad eum exercitum quem haberet, tumultuariorum " militum ad duodecim millia et quadringentos equites scribere eum, quibus oram maritimam provinciae, qua vergeret in Graeciam, tueri posset, eum delectum praetor non ex Sicilia ipsa tantum sed etiam ex circumiacentibus ins u l i s h a b u i t ; oppidaque omnia maritima, quae in Graei) e t s i — t a m e n ] e t — e t q u o d , beT: codices t u e n d o s .

e) B. t e n e n d o s Fa-

m) Cf. II, 5. y. II, 28. n. n) Cf. I, 37. y. X X I I , 45. m. X X X I , 2. g.

84 L I B E R XXXV. a. U. c. 560. ciam versa erant, praesidiis firmavit. adctidit alimenta rumoribus adventus Attali Eumenis fratris, qui nuntiavit Antiochum regem Hellespontum cum exercitu transi s s e , et Aetolos ita se parare ut sub adventum eius in armis essent. et Eumeni absenti et praesenti Attalo gratiae acta e ; et aedes liberae 0 , locus, lautiar decreta, et munera data, equi duo, bina equestria arma, et vasa argentea centum pondo et aurea viginti pondo. 24 Cum alii atque alii nuntii bellum instare afferrent, ad rem pertinere visum est consules primo quoque tempore creari. itaque senatus consultimi factum est ut M. Fulvius praetor litteras extemplo ad consulem mitteret, quibus certior fìeret senatui piacere, provincia exercitucjue tradito legatis, Romam reverti eum, et ex itinere praemittere edictum quo comitia consulibus creandis ediceret. paruit iis litteris consul, et praemisso edicto Romam venit. eo quoque anno magna ambitio fuit, quod patricii tres in unum locum petierunt, P . Cornelius Cn. F. Scipio, qui priore anno repulsam tulerat, et L . Cornelius Scipio et Cn. Manlius Yulso. P . Scipioni, ut dilatum viro tali, non negatum honorem appareret, consulatus datus est. additur ei de plebe collega M'. Acilius Glabrio. postero die praetores creati L . Aemilius Paullus, M. Aemilius Lepidus, M. Iunius B r u t u s , A. Cornelius Mammula, C. Livius et L . Oppius : utrique eorum Salinator cognomen erat ; Oppius is erat qui classem vigiliti navium in Siciliam duxerat. interim dum novi magistratus sortirentur provincias, M. Baebius a Brundisio cum omnibus copiis transire in Epirum est iussus et circa Apolloniam copias continere ; et M. Fulvio praetori urbano negotium datum est ut quinqueremes novas quinquaginta faceret. 25

Et populus quidem Romanus ita se ad omnes conatus Antiochi praeparabat. Nabis iam non differebat bellum , sed summa vi Gythium oppugnabat ; et infensus Acliaeis quod miserant obsessis praesidium, agros eorum vastabat. Achaei non antea ausi capessere beici) Cf. X X I V , 7. z. X X X , 17. T.

p) Cf. XXVIII, 39. v.

LIBER XXXV.

85

a. C. 1 9 2 .

lum quam ab Roma revertissent legati, ut quid sellatili piacerei scirent, post reditum Iegatorum et Sicyonein concilium edixerunt et legatos ad T . Quintium uiiserunt, qui consilium ab eo peterent. in concilio omnium ad bellum extemplo capessendum inclinatae sententiae erant : litterae T . Quintii cunctationem iniecerunt, quibus auctor e r a t i praetorem classemque R o manam exspectandi. cum principum alii in sententia permanerent, alii utendum eius cjuem ipsi consuluissent Consilio censerent, multitudo Philopoemenis sententiam exspectabat. praetor 1, is turn erat, et omnes eo tempore et prudentia et auctoritate anteibat. is praefatus bene comparatum apud Aetolos esse, ne praetor, cum de bello consuluisset, ipse sententiam diceret, statuere quam primum ipsos quid vellent iussit : praetorem decreta eorum cum fide et cura exsecuturum, annisurum-. que u t , quantum in Consilio humano positum esset, nec pacis eos paeniteret nec belli, plus ea oratio momenti ad incitandos ad bellum habuit, quam si aperte suadendo cupiditatem res gerendi ostendisset. itaque ingenti consensu bellum decretum e s t , tempus et ratio adminiPhilopoemen, strandi eius libera praetori permissa. praeterquam quod ita Quintio placeret, et ipse existimabat classem Romanam exspectandam, quae a mari G y thium tueri posset, sed metuens ne dilationem res non pateretur, et non Gylhium solum sed praesidium quoque missum ad tuendam urbem amitteretur, naves Achaeorum deduxit. comparaverat et tyrannus modicam26 classem ad prohibenda, si qua obsessis mari summitterentur, praesidia, tres tectas naves 8 et Iembos pristesque*, tradita vetere classe ex foedere Romanis. h a rum novarum turn naviurn agilitatem ut experiretur, simul ut omnia satis apta ad certamen essent, provectos

q) I . q . suasor erat ; c o n s i l i u m dab a t . r) C f . X X X I , 2 4 . d . s) Cf. X X X I , 46. w. t ) P r i s t i s s e c u n d u m IVonium (sub h. V.) est n a v i g i i g e n u s , a f o r m a p r i s t i u m niarinarum. q u a e l o n g i c o r p o r i s s u n t , s e d a n g u s t i — S e d Servili* ad V i r g i l . A e n . V , 1 J 6 . huius n a v i g i i a p p e l l a t i o n e m vel repetit. « tutela d e p i c t a , v e l ano ioti 7tQi'CeiV T« xunmet

86 LIBER XXXV. a. U.c. 560. in altum quotidie remigem militemque simulacris" navalis pugnae exercebat, in eo ratas verti spem obsidionis, si praesidia maritima interclusisset. praetor Acliaeorum sicut terrestrium certaminum arte quemvis clarorum imperatorum vel usu vel ingenio aequabat, ita rudis in re navali erat, Areas, mediterraneus v homo, externorum etiam omnium, nisi quod in Creta praefectus auxiliorum militaverat, ignarus. navis erat quadriremis vetus, capta annis ante octoginta, cum Crateri uxorem Nicaeam a Naupacto Corinthum veheret. huius fama motus (fuerat enim nobile in classe regia quondam navigium) deduci ab Aegio putrem iam admodum et vetustate dilabentem iussit. hac tum praetoria nave praecedente classem, cum in ea Patrensis Tiso praefectus classis veheretur, occurrerunt a Gythio Laconum naves ; et primo statim incursu ad novam et lìrmam navem vetus, quae per se ipsa omnibus compagibus aquam acciperet, divulsa est, captique omnes qui in nave erant. cetera classis, praetoria nave amissa, quantum quaeque remis valuit, fugerunt w . ipse Philopoemen in levi speculatoria 3 nave fugit, nec ante fugae finem quam Patras ventum est fecit, nihil ea res animum militaris viri et multos experti casus imminuit, quin contra, si in re navali, cuius esset ignarus, offendisset, eo plus in e a x quorum usu calleret spei nactus, breve id tyranno gaudium se eflecturum affirmabat. 27 Nabis cum prospera re elatus, tum spem etiam haud dubiam nactus nihil iam a mari periculi fore, et terrestres aditus claudere opportune positis praesidiis voluit. tertia parte copiarum ab obsidione Gythii abducta ad Pleias posuit castra, imminet is locus et L e u 3) p i s c a t o r i a B. u) S i m u l a c r u m p u g n a e est pugna assìmulata, quae^simulacrum, speciem verae pugnii« praebet; sic X X V I , 51. X X I X , 22. v) I. e. homo procul a inali, in media terra habitans. •\v) Vocem c l a s s i s tanquam collectivum cum verbo plurali Liv. construit; sic X L , 2t). DRAKEXB. X) I n e a (se. re) q u o rum

cf. X X X I V ,

58. BRAKEKB.

L I B E R XXXV.

87 a. C. 192. cis et Acriis, qua videbantur hostes exercitum admoturi. cum ibi stativa essent, et pauci tabernacula h a berent, multitudo alia casas ex annidine textas fronde, quae umbram modo praeberet, texissent, priusquam in conspectum hosti veniret Philopoemen, necopinantem cum y improviso genere belli aggredì statuii, navigia parva in stationem occultam agri Argivi contrax i t : in ea expeditos milites , caetratos* plerosque, cum fundis et iaculis et alio levi genere armaturae imposuit. inde littora Iegens a cum ad propinquum castris hostium promontorium venisset, egressus callibus notis nocte Pleias pervenit ; et sopitis vigilibus u t in nullo propinquo m e t u , ignem casis ab omni parte castrorum iniecit. multi prius incendio absumpti sunt quam h o stium adventum sentirent ; et qui senserant, nullam opem ferre potuerunt. ferro flammaque omnia absump t a : perpauci ex tam ancipiti peste ad Gythium in maiora castra perfugerunt. ita perculsis liostibus, P h i lopoemen protinus ad depopulandam Tripolim Laconici agri, qui proximus' 1 finem Megalopolitarum est, d u x i t ; et magna vi pecorum hominumque inde abrepta priusquam a Gythio tyrannus praesidium agris mitteret, discessit. inde Tegeam exercitu contracto, concilioque eodem et Achaeis et sociis indicto, in quo et E p i rotarum et Acarnanum fuere principes, statuii, quoniam satis et suorum a pudore maritimae ignominiae restituti animi et hostium conterriti essent, ad Lacedaemonem ducere, eo modo uno ratus ab obsidione Gythii hostem abduci posse, ad Caryas primum in h o stium terra posuit castra, eo ipso die Gythium e x p u gnatum est. cuius rei ignarus Philopoemen castra ad Barbosthenem (mons est decern millia passuum ab L a cedaemone) promovit. et Nabis recepto Gythio cum expedito exercitu inde profectus , cum praeter c L a c e daemonem raptim duxisset, Pyrrhi quae vocant castra y) Repete ex antecedentiBus: N a b in. z) Cf. X X I , 21. c. a) Cf. XXXIII, 41. p. b) Cf. XXYIII, 15. d. c) Cf. X, 29, h.

88

LIBER

XXXV.

a. U. c. 660. occupavit, quem peti locum ab Achaeis non dubitabat. inde hostibus occurrit. obtinebant d autem longo agmine propter angustias viae prope quinque millia passuum. cogebatur agmen ab equitibus et maxima * parte au" xiliorum, quod existimabat Philopoemen tyrannum mercenariis militibus, quibus plurimum fideret, ab tergo suos aggressurum. duae res simul inopinatae perculerunt e u m , una praeoccupatus quem petebat locus ; altera, quod primo agmini occurrisse hostem cernebat, ubi, cum per loca confragosa iter esset, sine levis 28armaturae praesidio signa ferri non videbat posse, erat autem Philopoemen praecipuae in ducendo agmine locisque capiendis solertiae atque u s u s e ; nec belli tantum temporibus sed etiam in pace se ad id maxime exercuerat. ubi iter quopiam faceret et ad difficilem transitu saltum venisset, contemplatus ab omni parte loci naturam, cum solus i i e t , secum ipse agitabat animo, cum comites haberet, ab iis quaerebat, si hostis eo loco apparuisset, quid, si a fronte, quid, si ab latere hoc aut ilio, quid, si ab tergo adoriretur, capiendum consilii foret. posse instructos directa acie, posse inconditum agmen et tantummodo aptum viae occurrere. quem locum ipse capturus esset, cogitando aut quaerendo exsequebatur f , aut quot armatis, aut quo genere armorum (plurimum enim interesse) usurus ; quo impedimenta, quo sarcinas, quo turbam inermem reiicer e t ; quanto ea aut quali praesidio custodirei; et utrum pergere qua coepisset ire via, an earn qua venisset repetere melius esset ; castris quoque quem locum caperet, quantum munimento amplecteretur loci, qua opportuna aquario, qua pabuli lignorumque copia esset; qua postero die castra moventi tutum maxime iter, quae forma agminis foret. iis curis cogitationibusque ita ab ineunte aetate animum agitaverat, ut nulla ei nova in tali re cogitatio esset. et turn omnium primum 4) m a x i m a Perizonnis: codices m a x i m e a. d) I. e. occupabant spatium quinque mill. pass, patens* e) T. q. e x p e r i e n c e ; sic Caes. 13. 1. I I , 34. I l l , 45. Cic. Phil. X , 2. Manil. 10. Cluent. 31. f ) Cf. I l l , 20. n. V I , 14. h.

L I B E R XXXV.

89

a . C. 192.

agmen constituit^; dein Cretenses auxiliares et quos Tarentinos' 1 voonbant equites, binos secum trahentes e q u o s , ad prima signa misit; et iussis equitibus * s u b s e q u i , super torrentelli, unde aquari p o s s e n t , rupem occupavit. eo impedimenta omnia et calonum turbam coniectam armatis circumdedit, et prò natura loci castra communivit. tabernacula statuere in aspretis et inaequabili solo difficile erat. hostes quingentos passus aberant. ex eodem rivo utrique cum praesidio levis armaturae aquati sunt ; et priusquam , qualia propinquis castris solent, contraheretur certamen , nox intervenit. postero die apparebat pugnandum prò aquatoribus circa rivum esse, nocte in valle a conspectu liostium aversa, quantam multitudinem Iocus occulere poterat, condidit caetratorum. luce oita Cretensium levis armatura et29 Tarentini equites super toiTentem praelium commiserunt. Telemnastus Cretensis popularibus s u i s , equitib u s Lycortas Megalopolitanus praeeiat. Cretenses et h o stium auxiliares equitumque idem genus Tarentini praesidio aquatoribus erant. aliquandiu dubium piaelium f u i t , ut eodem ex parte utraque hominum genere et armis paribus. procedente certamine et numero vicere tyranni auxiliares , et quia ita praeceptum a Philopoemene praefectis erat, ut modico edito praelio in fugam inclinarent hostemque ad locum insidiarum pertraherent. effuse secuti fugientes per convallem, plerique et v u l nerati et interfecti sunt, priusquam occultum liostem viderent. caetrati ita, quantum latitudo vallis patiebat u r , instructi sederant, ut facile per intervalla ordinum fugientes suos acciperent. consurgunt deinde ipsi integri , recentes, instructi ; et in hostes inordinatos, e f f u s o s , labore eliam et vulneribus fessos, impetum faciunt. nec dubia Victoria fuit : extemplo terga dedit tyranni miles, et haud panilo concitatore cursu quam secutus erat fugiens in castra est compulsus ; multi caesi captique in ea fuga sunt. et castris quoque foret trepidag) Cf. X X V I I , 16. x. li) Genus cquitum expeditorum quoti T a l enti exstitit, deinde autem apud alios quoque populos r e cipiebiitur. i) S e . reliquib.

90

L I B EH

XXXV.

a. U. c. 5b0. turn, ni Philopoemen receptui cani iussisset, loca m a gis confragosa, et quacunque temere processisset, iniq u a , quam hostem metuens. Inde et ex fortuna pugnae et e x ingenio ducia coniectans in quo turn is pavore e s s e t , unum de aux i l i a r i e s specie transfugae mittit ad e u m , qui pro comperto afferret Achaeos statuisse postero die ad E u rotan a m n e m , qui prope ipsis affluit m o e n i b u s k , progredì , ut intercluderent i t e r , ne aut tyrannus, cum v e l l e t , receptum ad urbem haberet, aut commeatus ab urbe in castra portarentur; simul etiam tentaturus 1 si quorum animi sollicitari ad defectionem a tyranno p o s sent. non tam fìdem dictis perfuga fecit, quam perculso m e t u relinquendi castra causam probabilem praebuit. postero die Pythagoram cum auxiliaribus et equitatu stationem agere pro vallo iussit: ipse tancjuam in aciem cum robore exercitus egressus siena ocius ferri 3 0 a d urbem iussit. Philopoemen postquam citatum agmen per angustam et proclivem viam duci raptim vidit, equitatum omnera et Cretensium auxiliares in stationem hostium, quae pro castris e r a t , emittit. illi ubi hostes adesse et a suis se desertos viderunt, primo in castra recipere se conati s u n t ; deinde postquam instructa acies tota Achaeorum admovebatur, metu ne cum ipsis castris caperentur, sequi suorum agmen aliquantum prnegressum insistunt. extemplo caetrati Achaeorum in castra impetum faciunt et diripiunt" 1 ; ceteri ad persequendos hostes ire pergunt. erat iter tale per quod v i x tranquillum ab Jiostili metu agmen expediri posset, ut vero ad postremos praelium ortum e s t , clamorque terribilis a tergo paventium ad prima signa est perlat u s , pro se quisque armis abiectis in circumiectas iti— k) S c . S p a i t a e . 1) D e P h i l o p o e m e n e hoc verbum accipiendum e s t , qui duas res simul allegatione huius transfugaé confici posse sperabat: prinium ut metus iniiceretur tyranno, dein ut tentarentur per eundem tranhfucam animi militum , et ad defectionem sollicitarentur. M O D I V S . D O E R I N O I U S autem hoc verbum ad eum q u i (sub specie transfugae) p r ò c o m p e r t o a d f e r r e t , referendum censet. m ) E x praecedenti verbo c a s t r a intelligendum est ea. D R A K E H B .

LIBER XXXV.

91 a. C. 192.

neri silvas diffugiunt, momentoque temporis strage armorum septa via est, maxime hastis , quae pleraeque adversae cadentes " velut vallo obiecto iter impediebant. Philopoemen, utcunque possent, instare et persequi auxiliaribus iussis (utique enim equitibus haud facilem futuram lugani) , ipse gravius agmen via patentiore ad Eurotan amnem deduxit. ibi castris sub occasum solis positis levem armaturam, quam ad persequendum reliquerat hostem, opperiebatur. qui ubi prima vigilia venerati t, nuntiantes tyrannum cum paucis ad urbem penetrasse, ceteram multitudinem inermem toto sparsam vagari salta, corpora curare eos iubet. ipse ex cetera copia militum, qui quia priores in castra venerant, refecti et cibo sumpto et modica quiete erant, delectos, nihil praeter gladios secum ferentes, extemplo educit, et duarum portarum itineribus, quae Pharas quaeque Barbosthenem ferunt, eos instruxit 0 ; qua ex fuga recepturos sese hostes credebat. nec eum opinio fefellit. nam Lacedaemonii, quoad lucis superfuit quicquain, deviis callibus medio saltu recipiebant s e : primo vespere ut lumina in castris iiostium conspexere, e regione eorum occultis semitis se tenuerunt; ubi p r e gressi sunt ea, iam tutum rati in patentes vias descenderunt. ibi excepti ab insidente hoste passim ita multi caesi captique sunt, ut vix quarta pars de toto exercitu evaserit. Philopoemen, incluso tyranno in urbem, insequentes dies prope triginta vastandis agris Laconum absumpsit, debilitatisque ac prope fractis tyranni viribus domum rediit, aequantibus eum gloria rerum Achaeis imperatori Romano, et quod ad Laconicum bellum attineret, praeferentibus etiam. Dum inter Achaeos et tyrannum bellum erat,

legatisi

n) H a s t a a d v e r s a est ha sta ita sita, ut f e m i m obvertat; a d v e r s a e itaque c a d e n t e s h a s t a e s u n t , quae directo in terrari! ferro cadunt : ex iis autem sic temere in terram fortuito casu infixis efiecta est imago illa cuiusdam quasi valli, quo ìinpeditum fuisse iter dicit Livius ; ni monet C R E V I E R . O ) S C . in insidiis, ad itinera ilia, quae ex duabus Spartae p Ortis P h e ras et Barb, ferebant, obsidenda.

92

L I B E R XXXV. c. 560. Romanorum circuire sociorum urbes, solliciti ne Aetoli partis alicuius animos ad Antiochum avertissent, minimum operae in Achaeis adeundis consumpserunt, quos, quia Nabidi infesti erant, ad cetera quoque satis fidos censebant esse. Athenas primum, inde Chalcidem, i n de in Thessaliam iere, allocutique concilio frequenti Thessalos Demetriadem iter flexere. eo Magnetum concilium indictum est. accuratiorr ibi habenda oratio fuit, quod pars principum alienati a Romanis totique Antiochi et Aetolorum erant, quia cum reddi obsidem filiuin i Philippo allatum esset stipendiumque impositum remitti, inter cetera vana allatum erat Demetriadem quoque ei reddituros Romanos esse, id ne fieret, Eurylochus princeps Magnetum factionisque eius quidam omnia n o vari Aetolorum Antiocliique adventu malebant. adversus eos ita disserendum erat, ne timorem vanum iis demendo spes incisa' Philippum abalienaret, in quo plus ad omnia momenti quam in Magnetibus esset, ilia tantum commemorata, cum totam Graeciam beneficio libertatis obnoxiam Romanis esse, tum earn civitatem praecipue : ibi enim non praesidium modo Macedonum fuisse, sed regiam exaedificatam, ut praesens semper in oculis habendus esset dominus, ceterum nequicquam ea facta, si Aetoli Antiochum in Philippi regiam adducerent, et novus et incognitus pro vetere et experto habendus rex esset. Magnetarchen summum magistratum vocant. is tum Eurylochus erat, ac potestate ea fretus negavit dissimulandum sibi et Magnetibus esse, quae fama vulgata de reddenda Demetriade Pliilippo foret, id ne fieret, omnia et conanda et audenda Magnetibus esse, et inter dicendi contentionem inconsultius evectus proiecit t u m s quoque specie liberam D e metriadem esse, re vera omnia ad nutum Romanorum a. U.

p) I. (j. circumspectior, propter ancipites partis Magnetum aminos; ne Philippo Macedoniae regi favere visus eos prorsus a Romanis abalienaret; et contra, ne Magnetibus assensus l'hilippum Iaederet. q) Demetrium sc. cf. X X X I I I ; 30. r) I. s) Cf. II, e. spes adempta, Demetriadis recuperandae nernpe. 52. z.

LIBER XXXV.

93

a. C. 1 9 2 .

fieri, sub h a n c v o c e m fremitus variantis multitudinis f u i t , partim assensu partim i n d i g n a t i o n e , dicere id ausum eum. Quintius quidem adeo exarsit i r a , ut m a ntis ad caelum tendens deos testes ingrati ac perfidi animi Magnetum i n v o c a r e t . h a c v o c e perterritis o m n i bus , Z e n o e x principibus u n u s , magnae cum ob e l e ganter* actam v i t a m auctoritatis, tum quod s e m p e r R o majiorum haud dubie partis f u e r a t , ab Quintio l e g a t i s que aliis flens petiit n e unius amentiam civitati a s s i gnarent. suo q u e m q u e periculo f u r e r e . Magnetas n o n libertatem m o d o , sed omnia quae hominibus sancta caraque s i n t , T . Q u i n t i 0 e t populo R o m a n o d e b e r e , nihil quemquam ab diis immortalibus precari posse, quod non M a g n e t e s ab illis h a b e r e n t ; et in corpora sua citius p e r furorem saevituros quam ut R o m a n a m amicitiam v i o l a r e n t . h u i u s orationem s u b s e c u t a e m u l - 3 2 titudinis p r e c e s sunt. E u r y l o c h u s e x concilio itineribus occultis ad portam atque inde protinus in Aetoliam p r o fugit. iam e n i m , e t id magis in d i e s , A e t o l i d e f e c t i o n e m nudabant ; eoque ipso f o r t e t e m p o r e T h o a s p r i n ceps gentis , q u e m m i s e r a n t ad A n t i o c h u m , redierat, indeque Menippum s e c u m adduxerat regis l e g a t u m . q u i , priusquam concilium iis daretur, impleverant o m n i um aures terrestres n a v a l e s q u e copias c o m m e m o r a n d o : ingentem vim peditum e q u i t u m q u e v e n i r e , e x India elephantos; ante o m n i a , quo m a x i m e m o v e r i credebant multitudinis a n i m o s , tantum advehi auri ut ipsos e m e r e Romanos posset, apparebat quid e a oratio in concilio motura e s s e t : nam e t v e n i s s e e o s , et quae agerent, omnia Romanis legatis deferebantur. et quanquam prope abscisa res 5 e r a t , tarnen non ab re esse Quintio v i s u m est sociorum aliquos legatos i n t e r e s s e ei c o n c i l i o , qui admonerent R o m a n a e societatis A e t o l o s , qui v o c e m liberam mittere adversus regis iegatum a u d e r e n t . A t h e O o ( nienses m a x i m e in eam rem i d o n e i v i s i sunt propter et civitatis dignitatem e t v e t u s t a m societatem c u m A e 5) r e s ] s p e s Dukerus. t) Cf. supr. cp. 14. t.

94

LIBER

XXXY.

a. U. c. 560. t o i i s . ab iis Quintius petiit ut legatos ad Panaetolicum concilium mitterent. T h o a s primus in eo concilio r e nuntiavit legationem. Menippus post eum intromissus optimum fuisse omnibus qui Graeciam Asiamcjue incolerent ait, integvis rebus Philippi potuisse intervenire Antiochum : sua quemque habiturum fuisse, neque omnia sub nutum dicionemque Romanam perventura. "nunc quoque" inquit, "si modo vos quae inchoastis Consilia constanter perducitis ad exitum, poterit, diis iuvantibus et Aetolis sociis, Antiochus quamvis inclinatas Graeciae res rcstituere in pristinam dignitatem, ea autem in liberiate posita e s t , quae suis stat viribus, non ex alieno arbitrio pendet." Athenienses, quibus primis post regiam legationem dicendi quae vellent p o testas facta e s t , mentione omni regis praetermissa, R o manae societatis Aetolos meritorumque in universam Graeciam T . Quintii admonuerunt, ne temere earn n i m i a celeritate consiliorum everterent. Consilia calida" et audacia prima specie laeta, tractatu dura, eventu triStia esse, legatos Romanos, et in iis T , Quintium, haud procul inde abesse, dum integra omnia essent, verbis potius de iis quae ambigerentur disceptarent, quam Asiam Europamque ad funestum armarent bellum. 33multitudo avida novandi res Antiochi tota erat, et ne admittendos quidem in concilium Romanos censebant T . principum maxime seniores auctoritate obtinuere ut daretur iis concilium, hoc decretum Athenienses cum rettulissent, eundum in Aetoliam Quintio visum e s t : aut enim m o t u r u m w aliquid, aut omnes homines testes fore penes Aetolos culpam belli esse, Romanos iusta ac prope necessaria sumpturos arma, postquam ventum est e o , Quintius in concilio orsus a principio societatis Aetolorum cum Romanis, et quoties ab iis fides mota foederis esset, pauca de iure civitatium de quibus ambigeretur disseruit. si quid tamen aequi se habere arbitrarentur, quanto esse satius Romam mittere legatos, u) I. e. animo fervldiori capta, temeraria, periculosa. v ) Cf. V I I I , 28. m. w ) Inclinatis Aetolorum in suam partem animis alienici effecturum. DOER.

LIBER XXXV.

95 a. C. 192.

seu disceptare seu rogare senatum mallent, quam populuin Romanum cum Antiocho, lanistis* Aetolis , non sine magno motu generis humani et pernicie Graeciae dimicare ? nec ullos prius cladem eius belli sensuros quam qui movissent. haec nequicquam velut vaticinatus Romanus. Thoas deinde ceterique factionis eiusdem cum assensu omnium auditi pervicerunt ut ne dilato quidem concilio et absentibYis Romanis decretum fieret, quo arcesseretur Antiochus ad liberandam Graeciam disceptandumque y inter Aetolos et Romanos. huic tam superbo decreto addidit propriam contumeliam Damocritus praetor eorum. nam cum id ipsum decretum posceret eum Quintius, nonveritus maiestatem viri aliud in praesentia, quod magis instaret, praevertendum sibi esse dixit : decretum responsumque in Italia brevi, c a stris super ripam Tiberis positis, daturum. tantus furor ilio tempore gentem Aetolorum, tantus magistratus eorum cepit. Quintius legatique Corinthum redierunt. inde, ut34 quaeque de Antiocho, nihil per se ipsi moti 6 , et sedentes exspectare adventum viderentur regis, concilium quidem universae gentis post dimissos Romanos non habuerunt, per npocletos z autem (ita vocant sanctius consilium : ex delectis constat viris) iti agitabant quonam modo in Graecia res novarentur. inter omnes constabat in civitatibus principes, optimum quemque, Romanae societatis esse et praesenli statu gaudere, multitudinem, et quorum res non ex sententia ipsorum essent, omnia n o vare velie. Aetoli consilium uno die spei quoque non audacis modo sed etiam impudentis ceperunt, Demetriadem Chalcidem Lacedaemonem occupandi. singuli in singulas principes missi sunt, Thoas Chalcidem , Alexamenus Lacedaemonem, Diocles Demetriadem. hunc e x 6) m o t u i l Perizoniiis. x) I. e. commiUcntibiis, subornantibus in certamen. GRONOV. cf. Cic. Pliil. X I I I , 19. Lanistne enim paria gladiatorum c o m inittebfuit. y) Ut arbiter quasi esset in disceptatione Aetolorum cimi Komanis. z) Ab imoxtù.i(i> viri illi HTióxlrjTOi. a p o c l e t i dicuntur, quasi prae ceteris evocati etilelecti i ut monet DOER. '

96 L I B E R XXXV. a. U. e. 560. sul Eurvlochus, de cuius fuga causaque fugae ante dictum est, quia reditus in patriam nulla spes alia erat, adiuvit. litteris Eurylochi admoniti propinqui amicique, et qui eiusdein factionis erant, liberos et coniugem eius cum sordida veste, tenentes velamenta supplicum, concionerà frequenterai adire iubent, singulos universosque o. Nantes ne insontem indemnatum consenescere in exsilio sinerent. et simplices homines misericordia et improbos seditiososque immiscendi res t u multu Aetolico spes movit : pro se quisque revocare iubebant. his praeparatis, Diocles cum omni equitatu (et erat turn praefectus equitum) specie reducentis exsulem hospitem profectus, die ac nocte ingens iter emensus, cum millia sex ab urbe abesset, luce prima tribus electis turmis, cetera multitudme equitum subsequi ius— s a , praecessit. postquam portae appropinquabat, desilire omnes ex equis iussit et loris ducere equos, iti— neris maxime modo, solutis ordinibus, ut coinjtatus magis praefecti videretur quam praesidium, ibi una ex turmis ad portam relieta, ne excludi subsequens equitatus posset, media urbe ac per f o r u m , manu E u r y lochum t e n e n s , multis occurrentibus gratulantibusque, domum deduxit. mox equitum plena urbs erat, et loca opportuna occupabantur. turn in domos missi qui principes adversae factionis interficerent. ita Demetrias Aetolorum facta est. 35

Lacedaemone non urbi vis afferenda sed tyrannus dolo capiendus erat, quem spoliatum maritimis oppidis ab Romanis, tunc intra moenia etiam Lacedaemonis ab Achaeis compulsum qui occupasset* occidere, eum totius gratiam rei apud Lacedaemonios la turimi1*. causam mittendi ad eum habuerunt, quod fatigabat precibus ut auxilia sibi, cum illis auctoribus rebellasset, mitterentur. mille pedites Alexameno dati s u n t , et tri— ginta delecti ex iuventute equites. iis a praetore Damocrito in Consilio arcano gentis , de quo ante dictum a) I. tj. festinasset ; cf. Liv. I, 30. B. II, 48. h) Omissum est verbum e quo pendeat oratio, ut constabat, apparebaf, cf. Vili, 29. iv. IX, 5. m.

L I B E R XXXV.

97 «. C. 192. est, denuntiatur n e se ad bellum Achaicum aut rem ullam, quam sua quisque opinione praecipere posset, crederent missos esse, quicquid Alexamenum res m o nuisset subili consilii capere, ad i d , quamvis inopinatum temerarium audax, obedienter exsequendum parati essent, ac pro eo acciperent tanquam ad id unum agendum missos ab domo se scirent. cum bis ita praeparatis Alexamenus ad tyrannum v e n i t , quem a d v e niens extemplo spei implevit. Antiochum iam in E u r o pam transisse, mox in Graecia f o r e , terras maria armi s viris completurum. non cum Philippo rem esse credituros Romanos. numerum iniri peditum equitumque ac navimn non posse ; elephantorum aciem conspecta ipso debellaturam. Aetolos toto suo exercitu paratos esse venire Lacedaemonem, cum res poscat: sed f r é quentes armatos ostendere advenienti regi voluisse. Nabidi quoque et ipsi faciendum esse ut quas haberet copias , non sineret sub tectis marcescere otio, sed e d u ceret et in armis decurrere cogeret, simul animos acueret et corpora exerceret. consuetudine leviorem laborem fore : et comitate ac beni^nitate ducis etiam non iniucundum fieri posse, educi inde frequenter ante u r bem in campum ad Eurotam amnem coepere. satellites tyranni media fere in acie consistebant ; tyrannus cum tribus summum equitibus, inter quos plerumque Alexamenus erat, ante signa vectabatur, cornua extrema invisens ; in dextro cornu Aetoli erant, et qui ante auxiliares tyranni f u e r a n t , et qui vénérant mille cum Alexameno. fecerat sibi morem Alexamenus nunc cum tyranno inter_ paucos ordines circumeundi, monendique eum quae in rem esse videbantur, nunc in dextrum cornu ad suos adequitandi, mox inde, velut imperato quod res poposcisset, recipiendi se ad tyrannum. sed quem diem patrando facinori statuerat, eo paullisper cum tyranno vectatus cum ad suos concessisset, turn equitibus ab domo secum missis "agenda" in quit "res est, iuvenes, audendaque, quam me duce impigre exsequi iussi estis. parate animos dextrasque, ne quis in eo quod me viderit facientem cesset. qui cunctatus E

98 LIBER XXXV. a. U. c. 560. fuerit et s u u m consilium meo interponet, sciat sibi reditum ad penates non e s s e . " horror cunctos cepit ; et meniinerant cum cjuibus mandatis exissent. tyrannus ab lnevo cornu veniebat. ponere c hastas équités A l e x a m e n u s i u b e t et se intueri. colligit et ipse animum confusum tantae cogitatione rei. p o s t q u a m appropinquab a t , i m p e t u m f a c i t , et transfixo equo tyrannum deturbat. iacentem équités confodiunt. multis frustra in l o ricam ictibus d a t i s , tandem in n u d u m corpus vulnera p e r v e n e r u n t ; et priusquam a media acie succurreretur, 36exspiravit. A l e x a m e n u s cum omnibus Aetolis citato gradu ad regiam o c c u p a n d a m pergit. corporis c u s t o d e s , cum in oculis res g e r e r e t u r , pavor primo cepit : deinde p o s t q u a m abire Aetolorum agmen v i d e r e , concurrunt ad relictum tyranni corpus, et spectatorum turba ex c u s t o dibus v i t a e mortisque ultoribus facta est. nec m o v i s s e t s e q u i s q u a m , si extemplo positis armis vocata in c o n c i o n e m multitudo fuisSet et oratio habita tempori c o n v e n i e n s , fréquentes inde retenti in armis Aetoli sine iniuria c u i u s q u a m d . sed ut oportuit in Consilio fraude c o e p t o , omnia in m a t u r a n d a m perniciem e o r u m qui fecerant sunt acta, d u x regia inclusus diem ac noctem in scrutandis thesauris tyranni absumpsit ; Aetoli v e l u t capta u r b e , q u a m liberasse videri v o l e t a n t , in p r a e d a m v e r s i , simul indignitas r e i , s i m u l contemptus animos c) P o n e r e t a s t a s non dictum est pro abiicere sed pro

reclinare; intellexit enira Alex, erectas hastas conspectum sui equiùbus esse intercepturas , quos se intueri iubebat, tamquam, quid ipse facturus esset ignnros (cf. I , 27.) Non ergo iussit, eos Lastas abiicere, sed invadenti causa eas peçtori apponentes ad se imitandum praosto esse. SIGON. — Putat Crevier. Liviurn liic expressisse verba l'olybii, nec tamen vim verbi xaiaßuil.uv, quod in locutione zuiußct)J.(iv TCIÇ OicoiOGcis, qua fortasse usus sit Polybius, adhibetur, recte percepisse, e t , cum verbo demiilere verlendum esset, reddidisse verbo p o n e r e , quod verbo y.cac.ßäD.iti' non accurate respondeat. Cf. X X X I I I , 8. d) S e n s u s : si ipse sine insìgnibus belli, ut decet, in concionem processisset, libertalis illonnn vindicandae ergo patratum ex— cusans ; simul aulem retiimisset ,ad signa Aetolos nonnullos, in patentibus locis urbis stationem servantes, nemine privatorum v i o l a t o ; nemo se movisset. G R O J Ì O V .

L I B E R XXXV.

99

a. C. 192.

Lacedaemoniis ad coeundum fecit, alii dicere e x t u r b an (J os Aetolos, et libertatem, cum restitui videretur, interceptam repetendam ; alii, ut caput agendae rei esset, regii generis aliquem in speciem assumendum. L a conicus 7 eius stirpis erat puer a d m o d u m , eductus cum liberis tyranni. eum in equum imponunt, et a r mis arreptis Aetolos vagos per urbem caedunt. turn regiam invadunt : ibi Alexamenum cum paucis resistentem obtruncant. Aetoli circa Chalcioecon (Minervae est templum aereum) congregati caeduntur. pauci armis abiectis, pars Tegeam pars Megalen polin perfugiunt. ibi comprensi a magistratibus sub corona venierunt". Philopoemen audita caede tyranni profectus Lacedae-37 monem cum omnia turbata metu invenisset, evocatis principibus , et oratione liabita qualis habenda ab Aiexameno f u e r a t , societati Achaeorum Lacedaemonios adiunxit, eo etiam facilius quod ad idem forte tempus A. Atilius cum quattuor et viginti quiriqueremibus ad Gythium accessit. Iisdem diebus circa Chalcidem Thoas per E u t h y midam principem , pulsum opibus eorum qui Romanae societatis erant post T . Quintii legatorumque adventum, et Herodorum Cianum mercatorem, sed potentem Chalcide propter divitias, praeparatis ad proditionem iis qui Euthymidae factionis erant, nequaquam eandem fortunam qua Demetrias per Eurylochum occupata erat habuit. Euthymidas ab Athenis (eum domicilio delegerat locum) Thebas p r i m u m , hinc Salganea processit, Herodorus ad Thronium. inde haud procul in Maliaco sinu duo millia peditum Thoas et ducentos equites, onerarias leves ad triginta habebat. eas cum sexcentis peditibus Herodorus traiicere in insulam Atalanten iussus, ut inde, cum pedestres copias appropinquare iam Aulidi atque Euripo sensisset, Chalcidem traiiceret. i p s e f c e teras copias, noctur'nis maxime itineribus, quanta p o terai celeritate, Chalcidem ducebat. Micythio et Xeno-38 elides, penes quos tum summa rerum pulso E u t h y 7) La o u i c u s GR.

e) Cf. II, 17. s. V , 11. v.

f ) Se. Thoas.

E 2

100 LIBER XXXY. a. U. c. 560. mida Chalcide e r a t , s e u ipsi p e r se suspicati s e u i n d i cata r e , primo pavidi nihil usquam spei nisi in fuga p o n e b a n t , deinde postquam resedit t e n o r et prodi et deseri non patriam modo sed etiam R o m a n o r u m s o c i e t a t e m c e r n e b a n t , Consilio tali animum a d i e c e r u n t . s a c r u m anniversarium eo forte t e m p o r e E r e t r i a e A m a rynthidis D i a n a e e r a t , q u o d non popularium modo s e d Carystiorum etiam c o e t u c e l e b r a t u r . eo miserunt qui o r a r e n t E r e t r i e n s e s Carystiosque u t et suarum fortunarum in e a d e m insula geniti m i s e r e r e n t u r , et R o m a n a m s o c i e t a t e m r e s p i c e r e n t . ne s i n e r e n t Aetolorum C h a l c i d e m f i e r i : E u b o e a m h a b i t u r o s , si Clialcidem h a b u i s s e n t . g r a v e s fuisse Macedonas d o m i n o s : multo m i n u s t o l e r a b i les futuros A e t o l o s . R o m a n o r u m m a x i m e respectus c i v i t a t e s m o v i t , et v i r t u t e m n u p e r in bello et in v i ctoria iustitiam benignitateinque expertas. itaque q u o d roboris in i u v e n t u t e e r a t , utraque civitas armavit ì n i s i t q u e . iis tuenda m o e n i a Chalcidis oppidani c u m t r a d i d i s s e n t , ipsi omnibus copiis transgressi E u r i p u m ad S a l g a n e a p o s u e r u n t castra, inde caduceator primum, deinde legati ad A e t o l o s missi p e r c u n c t a t u m quo s u o dicto f a c t o v e socii atque a m i c i ad se oppugnandos v e n i r e n t . respondit T J i o a s d u x A e t o l o r u m non ad o p p u g n a n d o s sed ad Iiberandos ab R o m a n i s v e n i r e sese ; s p l e n d i d i o r e n u n c eos c a t e n a , sed multo graviore v i n ctos e s s e , quam c u m praesidium M a c e d o n u m in arce h a b u i s s e n t . se v e r o negare Chalcidenses aut s e r v i r e ulli aut praesidio cuiusquaiu e g e r e . ita digressi e x c o l loquio legati ad suos , T h o a s e t A e t o l i , ut qui spem o m n e m in eo u t improviso o p p r i m è r e n t h a b u i s s e n t , ad i u s t u m b e l l u m oppugnationemcjue urbis mari ac terra munitae haudquaquam pares domum rediere. E u t h y midas p o s t q u a m castra popularium ad S a l g a n e a esse p r o f e c t o s q u e A e t o l o s a u d i v i t , et ipse a T h e b i s A t h e nas rediit. et Herodorus c u m p e r aliquot dies intentus ab Atalante signum n e q u i c q u a m e x s p e c t a s s e t , missa s p e culatoria n a v e u t quid morae e s s e t s sciret, postquam r e m g) I. tj. quid impedimento e s s e t ; m o r a e

est casus tertiuSi

LIBER XXXV.

101 a.C. 192. venerat,

omissam a sociis vidit, Thronium, unde repetir. Quintius quoque his auditis, ab Corintho veniens39 navibus, in Chalcidis Euripo Eumeni regi occurrit. placuit quingentos milites praesidii causa relinqui Chalcide ab Eumene r e g e , ipsum Athenas ire. Quintius, quo profectus erat, Demetriadem contendit, ratus Clialcidem liberatam momenti aliquid apud Magnetas ad repetendam societatem Romanam facturai», et ut praesidii aliquid esset suae partis hominibus, Eunomo praetori Thessalorum scripsit ut armaret iuventutem, et Villium ad Demetriadem praemisit ad tentandos animos, non aliter, nisi pars aliqua inclinaret ad respectum pristinae società tis, rem aggressurus. Villius quinqueremi nave ad ostium portus est invectus. eo multitudo omnis Magnetum cum se efFudisset, quaesivit Villius utrum ad amicos an ad hostes sese venisse mallent, respondit Magnetarches' 1 Eurylochus ad amicos venisse eum : sed abstineret portu, et sineret Magnetas in concordia et Iibertate esse, nec per colloquii speciem multitudinem sollicitaret. altercatio inde, non sermo fuit, cum Romanus ut ingratos increparet Magnetas imminentesque praediceret clades, multitudo obstreperet nunc senatum nunc Quintium accusando, ita irrito inoepto Villius ad Quintium sese recepit. at Quintius, nuntio ad praetorem misso ut reduceret domum copias, ipse navibus Corinthum rediit. Abstulere me velut de spatio ' Graeciae res i m - 4 0 mixtae Romanis, non quia ipsas operae pretium esset perscribere, sed quia causae cum Antiocho fuerunt belli, consulibus designatis (inde namque diverteram) L . Quintius et Cn. Domitius consules in provincias profecti sunt, Quintius in Ligures, Domitius adversus Boios. Boii quieverunt; atque etiam senatus eorum cum liberis et praefecti cum equitatu (summa omnium mille et h) Cf. supr. cp. 31. ubi Magnetarches summus Magnetum magistratus dicitur. i) I. e. de curriculo, si ve de finibus, intra halangem et plialangitas, ita etiam M a c e r] o n a s vocatutó uisse ; non cuod totnm hoc corpus ex Macedonians constaret, ted quod itirfem ut ante, robur exercitus esset et eandem aimaturam halieret. DUK. C) Sphaeruleas piumbeas, quae fundi» a funditoribus iaciebauturi

Ì

L I B E R XXXYI.

135 a. C. 191. pavor omnes cepit u t abiectis armis f u g e r e n t . et m u nimenta sequentes i m p e d i e r u n t , et angustine vallis per quam sequendi e r a n t , et maxime omnium quod eleplianti novissimi agminis e r a n t , quos pedes aegre praeterire, ecjues nullo poterat m o d o , timentibus equis tumultumque inter se maiorem quam in prnelio e d e n tibus, aliquantum temporis et direptio castrovum t e n u i t " . Scarplieam tamen eo die consecuti sunt liostem. m u l tis in ipso itinere caesis c a p t i s q u e , n o n equis virisque t a n t u m , sed etiam elepliantis, quos capere n o n potuerant, interfectis , in castra j e v e r t e r u n t ; quae t e n tata eo die inter ipsum p u g n a e t e m p u s ab Aetolis, Heracleam obtinentibus piaesidio , sine ullo liaud p a rum audacis incepti elTeclii f u e r a n t . consul noctis i n sequentis tertia vigilia praemisso equitatu ad p e r s e q u e n duni liostem, signa legionuin prima luce movit. aliquantum viae p r a e c e p e r a t ' r e x , u t qui non ante quam Elateae ab effuso constiterit c u r s u ; u b i primuin reliquiis pugnaeque et lugae collectis , c u m perexigua manu »emiermium militum Chalcidem se recepit. Romanus equitatns ipsum quidem r e g e m Elateae assecutus n o n est : magnani p a r t e m agminis aut lassitudine subsistentis, aut e r r o r e , u t qui sine ducibus p e r ignota itinera f u g e r e n t , dissipatos oppresserunt. nec p r a e t e i quingentos , qui circa r e g e m f u e r u n t , e x toto exercitu quisquam eilngit, etiam e x decern millibus militum, quo® Polybio auctore traiecisse secum regem in Graeciam seripsimus, exiguus 6 u u m e r u s : quid si Antiati Valerio c r e iLunus sexaainta millia militimi fuisse in re"io e x e r ci fu scribenti , qnadraginta i n d e millia cecidisse, supra quinque millia capta cum signis militaribus ducentis triginta ? JRomanoruin centum qiiiiiquaginta in ipso c e r tamine p u g n a e , ab incursu .Aetolonim se tncntes non plus qu'.nqnaginta interfecti sunt. Consule per Phociclem et Boeotiam exercitum d i t - 2 0 cente consciae defectionis ci vi (a tea cum velamentis 1 1 .-1) r. Of. Hi, 23, h. X X X I I I , 6. 9. f) Of. HI, 46. ». g) repcte e f f t i g i t . li) Cf. X X i Y , 30. q.

136 L I B E R XXXVI. », U. c. 561. ante portas stabant, metu ne hostiliter cHriperentnr. ceterum per omnes dies haud secus quam in pacato agro , sine vexatione ullius rei agmen processit, donec in agrum Coroneum ventum est. ibi statua regia o O Antiochi posita in tempio Minervae Itoniae iram aocendit; permissumque militi est ut circumiectum tempio agrum popularetur. dein cogitatio animuin subiit, crnn communi decreto Boeotorum posita esset statua, indijjnum esse in u n u m Coronensem ajrrum saevire. o o t revocato extemplo milite finis populandi factus ; castigati tantum verbis BoeotiQ ob. in grattini ili tantis taraque recentibus beneficiis aniinum erga Romanos. Inter ipsum pugnae tempus decem naves regia« cum praelecto Isidoro ad Thronium in sinu Maliaco Stabant. eo gravis vulneribus Alexander Acarnan, n u n tius adversae pugnae, cum perfugisset, trepidae inde recenti terrore naves Cenaeum Euboeae petierunt. ibi mortuus sepultusque Alexander, t r e s , quae ex Asia profectae eundem portum tenuerant, naves audita exercitus clade Ephesum redierunt. Isidorus ab Cenaeo Demetriadem, si forte eo deferret fuga r e g e m , traiecit. per eosdem dies A. Atilius praefectus Romanae classis magnos regios commeatus, iam fretui:i quod ad Andruin insulam est praetervectos, excepit ; alias mersit, alia» cepit naves. quae novissimi agminis erant, cursum in Asiani verterunt. Atilius Piraeeum, unde profectus erat, cum agmine captivarum navium revectus magnani vim frumenti et Atheniensibus et aliis eiusdem regionis sociis divisit. 21 Antiochus sub adventum consulis a* Chalcide p r o fectus T e n u m primo tenuit, inde Ephesum transmisit. consuli Chalcidein venienti portae patuerunt, cum a p propinquante eo Aristotele» praefectus regis urbe e s pi b e n e f a c t i s B. i) Praepositio a apponìtur oomìnibui urbiura sì pioprìam vim habet et oppusitioiiem notai, (sic XXI, 15. et Cic. Fani. IV, 12.) ut b. 1. ubi Jicitur a Chalcide profectus tenum tenui««* Antiochus.

L I B E R XXXVI.

13-7 a. C. 191. cessisset. et ceterae urbes inEuboea sine certamine traditae; post paucosque dies, omnibus perpacatis, sine ullius noxa urbis exercitus Thermopylas reductus, multo modestia post victoriam quam ipsa victoria laudabilior. inde consul M. Catonem, per quem quae gesta essent senatus populusque Romanus haud dubio auctore k sciret, Romam misit. is a Creusa (Thespiensium emporium est, in intimo sinu Corinthiaco retractum) Patras Achaiae petit ; a Patris Corcyram usque Aetoliae atque Acarnaniae littora legit 1 , atque ita ad Hydruntum Italiae traiecit. quinto die inde pedestri™ itinere Romam ingenti cursu pervenit. ante lucem ingressus urbem a iorta ad praetorem M. Iunium iter intendit. is

prima

uce in senatum vocavit ; quo L . Cornelius Scipio, aliiquot diebus ante a consule dimissus, cum advenieng

audisset praegressum Catonem in senatu e s s e , supervenit exponenti quae gesta essent. duo inde legati iussu senatus in concionem n sunt producti, atque ibi eadem quae in senatu de rebus in Aetolia gestis exposuerunt. supplicatio in triduum decreta e s t , et ut quadraginta hostiis maioribus praetor, quibus diis ei v i deretur, sacrificaret. per eosdem dies et M. Fulvius Nobilior, qui biennio ante praetor in Hispaniam erat profectus, ovans 0 urbem est ingressus: argenti bigatiP prae se tulit centum triginta millia, et extra numeraauciorem, li) N o n p e r S y n e s i n d i c t u m est p r o : haud dubium ita ut auciorem referatur a d q u e in. S e n s u s e n i m Lie e s s e t : m i s i t c o s . C a t o n e m , p e r q u e m , q u i h a u d d t i b i u s a u c t o r sit, s e n a t u s sciret. H a e c i n t e r p r e t a t i o n o n f a l s i m i q u i d e m et i n eptum sensum p r a e b e t , sed meliorem accipimus facilius altera e x p l i c a t i o n e q u a non a d s y n e s i n c o n f u g e r e coacti s u n i u s . "Verba enim h a n d d u b i o a u c t o r e , n o n a d q u e m r e f e r e n d a s e d p e r se p o s i t a , ita i n t e l l i g e n d a sunt : C o n s u l m i s i t C . p e r q u e m res gestas scirent haud dubio modo, ita ut nullum dubium de its existerc yossit. H a e c e x p l i o a t i o in eo q u i d e m Cum p r i o r e c o n v e n i t , q u o d i d , n e m p e ut c e r t u s s e n a t u s sit, eflìcitur p e r C a t o n e m quia b a u d d u b i u s a u c t o r e s t , s e d m a g i s evprimit i d , q u o d praecipue consul spectare d e b e b a t , missura C a t o n e m esse u t senatus certus sit. 1) C f . X X X I I I , 4 1 . p .

m) Opposit. maritirnum 2 6 . la.

iter,

p ) Cf. X X X I I I , 23. n.

n) Populi nempe.

o) Cf. X ,

138 L I B E R XXXVI. a. U. e. 561. turn duodecim millia p o n d o a r g e n t i , auri p o n d o . centum viginti s e p t e m . 22 Acilius consul ab T h e r m o p y l i s Heracleam ad A e t o l o s p r a e m i s ( t i , ut tunc saltern experti r e g i a m v a n i tatene resipiscerent, traditaque Heraclea cogitarent d e petenda ab senatu s e u furoris sui seu erroris v e n i a , e t ceteras Graeciae civitates defecisse eo bello ab optime d e se meritis R o m a n i s : s e d quia p o s t f u g a m r e g i s , cuius fiducia officio d e c e s s i s s e n t , non addidissent p e r tinaciam c u l p a e , in fidem receptas e s s e . Aetolos q u o q u e , quanquam non secuti sint r e g e m sed arcessierint, et d u c e s b e l l i , non socii f u e r i n t , si paenitere r possint, p o s s e et incolumes esse, ad ea cum pacati nihil r e s p o n d e r e t u r , appareretque armis rem g e r e n d a m et r e g e superato bellum Aetolicum integrum r e s t a r e , castra, ab T h e r m o p y l i s ad Heracleam m o v i t ; eoque ipso d i e , ut situm nosceret u r b i s , ab omni parte equo moenia est e i r c u m v e c t u s . site, est Heraclea in radicibus Oetae m o n to; ipsa in c a m p o , arcem imminentem loco alto et u n d i q u e praecipiti habet. contemplatus omnia quae n o s c e n d a e r a n t , quattuor simul locis a g g r e d i urbem c o n stituit. a ilumine A s o p o , qua et g y m n a s i u m e s t , L . V a l e r i u m operibus atque oppugnationi p r a e p o s u i t ; p a r t e m q u a extra lrraros 1 frequenlius prope q u a m in urbe h a b i t a b a t u r , T i . S e m p r o n i o L o n g o oppugnandam dedit ; a sinu M a l i a c o , quae aditum liaud facilem pars habebat, M . B a e b i u m , ab altero a m n i e u l o , quem Melana vocant, a d v e r s u s D i a n a e t e m p l u m A p . Claudium opposuit. h o r u m magno certamine intra paucos dies turres arietesque et alius omnis apparatus o p p u g n a n d a r u m urbium p e r fìcitur. et cum ager Heracleensis paluster omnis f r e q u e n s q u e proceris arboribus benigne ad omne g e n u s o p e r u m materiam suppeditabat ; turn, quia r e f u g e r a n t infra moenia A e t o l i , d e s e r t a , quae in vestibulo urbis i) P a r t e m q u a e x t u m u r o s Gn : a r c e m e x t n m u r o s q u a e codex Mogunt. ceteri omittunr. q) Cf. VIII. 23. b. r) P a e n i t e r e li. 1. non impersonaliter dictum; sic Pacuy. ap. Non. 7. n. 63. Iustin. X I , 3. Cic. Tusc. V , 28.

LIBER

XXXVI.

139 a. C. 191. e r a n t , tecta in varios usus non tigna modo e t , tabulas sed Iaterem quoque et caementa et saxa variae magnitudinis praebebant. et Romani quidem operibus m agis 2 3 quam armis urbem oppugnabant, Aetoli contra armis ee tuebantur. nam cum ariete quaterentur m u r i , non laqueis, ut s o l e t , exceptos declinabant ictus, sed a r mati fréquentes * , quidam ignes e t i a m , quos aggeribus iniicerent, ferebant. fornices 8 quoque in muro erant apti ad excurrendum; et ipsi cum pro dirutis reficerent muros, crebriores e o s , ut pluribus erumperetur in hostem locis, faciebant. hoc primis diebus , dum i n tegrae vires e r a n t , et frequentes et impigre fecerunt ; in dies deinde pauciores et segnius. etenim cum m u l tis urgerentur r e b u s , nulla eos res aeque ac vigiliae coniiciebant, Romanis in magna copia militum s u c c e dentibus aliis in stationem aliorum, Aetolos propter paucitatem eosdem dies noctesque assiduo labore u r e n t e ' , per quattuor et viginti dies , ita ut nullum tempus v a cuum dimicatione e s s e t , adversus quattuor e partibus simili oppugnantem hostem nocturnus diurno çontinuatus labor est. cum fatigatos iam Aetolos sciret consul et e x ratione temporis et quod ita transfugae aflirmab a n t , tale consilium iniit. media nocte receptui signum d e d i t , et ab oppugnatone simul omnes milites deductos usque ad tertiam diei horam quietos in castris t e nuit. inde coepta oppugnatio ad mediam rursus noctem perducta est, intermissa deinde usque ad tertiam diei horam. fatigationem rati causam esse Aetoli non c o n tinuandae oppugnationis, quae et ipsos aflecerat, ubi Romanis datum receptui signum e s s e t , velut ipsi quoque hoc revocali, pro se quisque e x stationibus d e c e debant, nec ante tertiam diei horam armati in muri« apparebant. consul cum nocte media intermisisset op-2-4 pugnationem, quarta vigilia rursus ab tribus partibu» summa vi aggressus, ab una T . Sempronium tenere intentos milites signumque exspectantes i u s s i t , ad ea EÏ f r e q u e n t e s ] e r u m p e l > a n t addit GB. s) Arcuati exitus per murum, per quos obsessì in boitera eruuipereut. t) Cf. X X V I I , 29. d.

140 L I B E R XXXVI. U. c. 561. in nocturno t u m u l t u , unde clamor exaudiretur, hand dubie ratus hostes concursuros. Aetoli pars sopiti affecta labore ac vigiliis corpora ex sonino moliebantur, pars vigilantes adhuc ad strepitum pugnantiurn in t e n e bria currunt. hostes partira per ruinas iacentis muri transcendere conantur, partim scalis adscensus tentant; adversus quos undique ad opem ferendam occurrunt Aetoli. pars u n a , in qua aediíicia extra urbem erant, ñeque defenditur ñeque oppugnatur: sed qui oppugnar e n t , intenti signum exspectabant; defensor nemo aderat. iam dilucescebat, cum signum consul dédit; et sine ullo certamine partim per semiruta partim scalis Íntegros muros transcendere. simul clamor, index capti oppidi, est exauditus, undique Aetoli desertis stationibus in arcem fugiunt. oppidum victo res permissu c o n sulis diripiunt, non tam ab ira " nec ab odio, qiiam ut miles, coercitus in tot receptis ex potestate hostiitm. urbibus , aliquo tandem loco fructum victoriae sentiret. revocatos inde a T medio ferme die milites cum in duas divisisset partes , unam radicibus montium circumduci ad rupem iussit, quae fastigio altitudinis par media valle v e l u t abrupta ab arce erat (sed adeo prope geminata cacumina eorum montium s u n t , ut ex vertice altero coniici tela in arcem possint) ; cum dimidia parte militum consul ab urbe escensurus in arcem, signum ab iis qui ab tergo in rupem evasuri erant exspectabat. non tulere qui in arce erant Aetoli primum eorum qui r u p e m ceperant clamorem, deinde impetum ab urbe R o m a n o r u m , et fractis iam animis , et nulla ibi p r a e parata re ad obsidionem diutius tolerandam, utpote congregatis feminis puerisque et imbelli alia turba in arcem, quae vix capere, nedum tu eri multitudinem tantam posset, itaque ad primum impetum abiectis a r mis dediderunt sese. traditus inter ceteros princeps Aetolorum Damocritus est, qui principio belli decretum Aetolorum, quo arcessendum Antiochum censuerant, T . Quintio poscenti responderat in Italia daturum, cum a.

u) Cf. XXIV, 30. n. I, 1. L V , 5. v.

v) Cf. V, 46. ».

LIDEK XXXVI.

141 a. C. 191.

castra ibi Aetoli posuissent. ob earn ferociam maius vie tori b as gaudium™' traditus fuit. Eodem tempore quo Romani Heracleam, Philippns23 Lamiam ex composito oppugnabat, circa Thermopylas cum consule redeunte ex Boeotia, ut victoriam ipsi populoque Romano gratularetur, excusaretque quod morbo impeditus bello non interluisset, congressus. inde diversi* ad duas simul oppugnandas urbes profecti. intersunt septem ferme millia passuum; et quia Lamia cum posita est in tumulo, tum regionem maxime Oetae spectat, oppido quam ? breve intervallum videtur et omnia in conspectu sunt, cum enixe, velut proposito certamine, Romani Macedonesque diem ac noctem aut in operibus aut in praeliis essent, hoc maior di£ficultas Macedonibus erat, quod Romani aggere et vineis et omnibus supra terrain operibus, subtus Macedone« cuniculis oppugnabant; et in asperis locis silex saepe impenetrabilis ferro occurrebat. et cum parum procederei incept um, per colloquia principum oppidanos tentabat rex ut urbem dederent, haud dubius quin, si prius Heraclea capta foret, Romanis se potius quam sibi dedituri essent, suamque gratiam 1 consul in obsidione Iiberanda facturus esset, nec eum opinio est frustrata: confestim enim ab Heraclea capta nuntius venit ut oppugnatone absisteret ; aequius esse Romanos milites, qui acie dimicassent cum Aetolis, praemia victoriae habere, ita recessum ab Lamia est, et propinquae clade urbis ipsi", ne quid simile paterentur, effugerunt. Paucis priusquam Heraclea caperetur diebus Aetoli,28 concilio Hypatam coacto, legatos ad Antiochum miserunt, inter quos et Thoas idem qui antea missus est. mandata erant ut ab rege peterent, primum ut ipse coactis rursus terrestribus navalibusque copiis in GraeJT) Per appositionem dictum pro: t r a d i t u s maiori victor i o u s gaudio. x) Cf. X , 27. m. 31. li. y ) I. e. valde, per quam liiere, sic X X X I X , 47. oppirlo quam parva, pro admodum parva. z) I. e. et quin consul si liberasset Lamiam ab obsidione, omnem oppidanorum gratiam eo ad so tracturus esset, a) Sc. Lamiae incolae.

142 ». U. c. 561.

IIBER

XXXYI.

ciam traiiceret, deinde, si qua ipsum teneret Tes, ut pecuniam et auxilia mitteret. id cum ad dignitatem eiui fidemque pertinere, non prodi socios, turn etiam ad incolumitatem regni, ne sineret Romanos vacuos omni cura, cum Aetolorum gentem sustulissent, omnibus copiis in Asiàm traiicere. vera erant quae dicebantur : eo magis regem moverunt. itaque in praesentia pecuniam, quae ad usus belli necessaria erat, legatis dedit; auxilia terrestria navaliaque affirmavit missurum. Thoantem unum ex legatis retinuit, et ipsuin haud invitum morantem, ut exactor praesens promissorum adesset. 27 Ceterum Heraclea capta fregit tandem animos Aetolorum; et post paucos dies quam ad bellum renovandum acciendumque regem In Asiam miserant legatos, abiectis belli consiliis pacis petendae oratores ad consulem miserunt. quos dicere exorsos consul interfatus, cum alia sibi praevertenda 1 ' esse dixisset, redire Hypatam eos, datis dierum decern indutiis et L . Valerio Fiacco cum iis misso, iussit: ei, quae secum acturi fuissent, exponere, et si qua velient alia. Hypatam ut est ventum, principes Aetolorum apud Flaccum concilium habuerunt, consultantes quonam agendum modo apud consulem foret. parantibus iis antiqua foederum ordiri c meritaque in populum Romanum, absistere iis Flaccus iussit quae ipsi violassent ac rupissent. confessionem iis culpae magis profuturam, et totam in preces orationem versam : nec enim in causa ipsorum sed in populi Romani dementia spem salutis positam esse, et se suppliciter agèntibus iis affuturum et apud consulem et Romae in senatu: eo quoque enim mittendos fore legatos. haec una via omnibus ad salutem visa est, ut in fidem se permitterent d Romanorum: b) Cf. II, 24. ì. c) I. e. cum in eo essent ut exordium c a perent ab antiquis foederibus. d) apud Romanos i n f i d e m t e p e r m i t t e r e idem prorsus valebat, a c : se suaque victoris pefmittere arbitrio. Id autem ignorabant Aetoli, nomine f i d e i m errorem inducti. vid. Polyb. in Excerpt. Leg. 13. ut monet CRETIEH.

L I B E R XXXVI.

143

a. C. 191.

ita enim et illis violanti supplices verecundiam se imposituros e , et ipsos nihilo tninus suae potestatis fore, si quid melius fortuna ostendisset. postquam ad con-28 sulem ventum e s t , Phaeneas legationis princeps longam orationem et varie ad mitigandam ivam victoris compositam ita ad extremum finivit, ut diceret Aetolos se suaque omnia fidei populi Romani permittere. id consul ubi audivit, "etiam atque etiam videte" inquit, "Aetoli, ut ita permittatis f ." turn decretum Phaeneas, in quo id diserte scriptum erat, ostendit. "quando ergo" inquit ° "ita permittitis, postulo ut mihi Dicaearchum civem vestrum et Menestam 1 Epirotam" (Naupactum is cum praesidio ingressus ad defectionem compulerat) "et Amynandrum cum principibus Athamanum, quorum Consilio ab nobis defecistis, sine mora dedatis." prope dicentem interfatus Romanum Phaeneas "non in servitutem" inquit "sed in iidem tuam nos tradidimus; et certum habeo te imprudentia labi, qui nobis imperes quae moris Graecorum non sint." ad ea consul "nee hercule" inquit "magnopere nunc euro quid A e toli satis ex more Graecorum factum esse censeant, dum ego more Romano imperium inhibeam' 1 in dedito« modo decreto suo, ante armis victos. itaque ni propere fit quod impero, vincili vos iam iubeo." a£ferrique catenas et circumsistere lictores iussit. tum fractaPhaeneae ferocia Aetolisque aliis est, et tandem cuiua condicionis essent sensere. et se quidem Phaeneas, et qui assint Aetolorum, scire facienda esse quae imperentur dixit, sed ad decernenda ea concilio Aetolorum opus esse : ad id petere ut decern dierum indutias darei. petente Fiacco pro Aetolis indutiae datae et H y patam reditum est. ubi cum in Consilio delectorum, quos apocletos vocant, Phaeneas et quae imperarentur et quae ipsis prope accidissent exposuisset, ingemue3) M o n o e t a m B. . e) Sens. line re eniin se (Aetolos) effìcere (se. clixerunt, erediderunt) ut Romani vererentur supplices violare, f) Se. vos fidei Romanoium. p) Consul nempe. li) Cf. I l i , 38. i. I Y , 53. q.

144 L I B E R XXXVI. a . ü . 0.561. runt quidem principes condicioni suae, parendum tamen victori censebant et ex omnibus oppidis convocando» 29AetoIos ad concilium, postquam vero omnis coacta multitude eadem ilia audivit, adeo saevitia imperii atque indignitate 1 exasperati animi s u n t , ut si in pace fuissent , ilio impetu irae concitari potuerint ad bellum, ad iram accedebat et difficultas eorum quae imperarentur (quonam modo enim utique regem Amynandrum se tradere posse k ? ) et spes forte oblata, quod Nicander eo ipso tempore ab rege Antiocho veniens implevit ex spectatione vana multitudinem, terra marique ingens parari bellum, duodecimo is die quam conscenderat nav e m , in Aetoliam perfecta legatione rediens Phalara 1 in sinu Maliaco tenuit. m inde Lamiam pecuniam cum devexisset, ipse cum expeditis vespera prima inter Macedonum Romanaque castra medio agro, dum Hypatam notis callibus petit, in stationem incidit Macedonum, deductusque ad regem est noncium convivio dimisso. quod ubi nuntiatum est, velut hospitis, non hostia adventu motus Philippus accumbere" eum epulariqua iussum *, atque inde dimissis aliis solum retentum, ipsum quidem de se timere' quicquam v e t u i t , Aetolorum prava Consilia atque in ipsorum caput semper recidentia accusavit, qui primum Romanos , deinde Antiochum in Graeciam adduxissent. sed praeteritorum , quae mar gis repreliendi quam corrigi possint, oblitum se non facturum ut insultet adversis rebus eorum. Aetolos q u o que finire tandem adversus se odia debere, et Nicandrum privatim eius dièi quo servatus a se foret meminisse. ita datis qui in tutum euin prosequerentur, Hypatam Nicander consultantibus de pace Romana supervenit. 30 M'. Acilius vendita aut concessa militi circa Heracleam praeda, postquam nec Hypatae pacata -esse con4) i li s si t B. i) Cf. Vili, 28. a 30. e. k) Se. dixerunt cf. Vili, 29. w. IX , 5. ni. 1) Apud Polyli. Excerpt. Leg. 13. T « ' / • I D . U Ç A . m) t e n e r e locum, i. q. appellere ad locuni. sixiiil. loc. XXXI, 45. yy.

L I B E R XXXVI.

145 a. C. 191. s i l i a , et N a u p a c t u m concurrisse A e t o l o s , u t inde totum i m p e t u m belli sustinerent, a u d i v i t , praemisso A p . C l a u dio cum cjuattuor millibus militum ad occupanda i u g a , qua difficiles transitus montium e r a n t , i p s e Oetam a s c e n d i t , Herculique sacrificium fecit in eo loco quern P v r a m , quod ibi mortale corpus eius dei sit crematum, appellant, inde foto exercitu profectus reliquum iter satis e x p e d i t o agmine 0 fecit, ut ad Coracem est v e n t u m (mons est altissimus inter Callipolin et N a u p a c t u m ) , ibi et iumenta multa e x a g m i n e praecipilata cum ipsis oneribus sunt et homines v e x a t i . et facile apparebat quam cum inerti hoste res e s s e t , qni tam impeditum saltum nullo p r a e s i d i o , ut clauderet transitimi, i n s e disset. turni' q u o q u e v e x a t o exercitu ad N a u p a c t u m d e s c e n d i t , et uno castello a d v e r s u s arcem posito ceteras partes u r b i s , divisis copiis pro situ moenium , circumsedit. nec minus operis laborisque ea oppugnatio quam Heracleae habuit. E o d e m tempore et M e s s e n e in P e l o p o n n e s o ab31 A c h a e i s , q u o d concilii eorum r e c u s a i e t e s s e , o p p u gnavi coepta est. etenim d u a e c i v i t a t e s , M e s s e n e et E l i s , extra concilium Achaicum e r a n t , cum Aetolis s e n tiebant. E l e i tamen post f u g a t u m ex Graecia Antiochum legatis A c h a e o r u m lenius r e s p o n d e r a n t : dimisso p r a e sidio regio cogitaturos s e quid sibi faciendum esset. Messemi sine responso dimissis legatis moverant b e l l u m ; trepidiquei rerum s u a r u m , cum iam ager effuso e x e r citu passim u r e r e t u r * castraque prope urbem poni v i d e r e n t , legatos Chalcidem ad T . (hiintium a u c t o r e m libertatis m i s e r u n t , qui nuntiarent M e s s e n i o s R o m a n i s , non Achaeis et aperire portas et d e d e r e u r b e m p a r a t o s esse, auditis legatis extemplo p r o f e c t u s Quintius a M e galopoli ad Diophanen praetorem Achaeorum m i s i t ' , qui extemplo reducere e u m a M e s s e n e e x e r c i t u m e t venire ad s e iuberet. dicto paruit D i o p h a n e s ; et soluta obsidione expeditus i p s e , praegressus a g m e n , circa A n o) I. e. facile, satis celeriter. pi Exercitu, licet nullus oh«taret Lostis, vexato. P E R I Z O S . q) Cf. Y , 1 1 . q. r) Cf. X X Y I I , 29. d. s) Cf. V i l i , 23. b.

G

146 a. U.c. 561.

L I B E R XXXVI.

daniam , parvum oppidum inter Megalopolim Messenenque positum, Quintio occurrit; et cum causas oppugiiationis exponeret, castigatum leniter quod tantam rem sine auctoiitate sua conatus esset, dimittere exercitum iussit nec pacem omnium bono ' partam turbare. Messeniis imperavit ut exsules reducerent et Acliaeorum concilii essent: si qua haberent de quibus aut recusare aut in posterum cav&ri sibi vellent, Corinthum ad se venirent. Diophanen concilium Achaeorum extemplo sibi praebere" iussit. ibi de Zacyntho intercepta per fraudem insula questus postulavit ut restitueretur Romanis. Philippi Macedonum regis Zacynthus iuerat : earn mercedem Amynandro dederat, ut per Athamaniam ducere exercitum in superiorem partem Aetoliae liceret, qua expeditione fractis animis Aetolos compulit ad petendam pacem. Amynander Philippum Megalopolitanum insulae praefecit ; postea per belium quo se Antiocho adversus Romanos coniunxit, Philippo ad munera belli revocato Hieroclen Agrigentinum suc32cessorem misit. is post fugam ab Thermopylis Antiochi Amynandrumque a Philippo Athamania pulsum, missis ultro ad Diophanen praetorem Achaeorum nuntiis , pecuniali! pactus insvilam Achaeis tradidit. id praemium belli suum esse aequum censebant Romani: non enim M'. Acilium consulem legionesque Romanas Diopharii et Achaeis ad Thermopylas pugnasse. Diophanes adversus haec purgare sese gentemque , interdum de iure facti disserere. quidam Achaeorum et initio earn se rem aspernatos testabantur, et tunc pertinaeiam increpitabant praetoris ; auctoribusque iis decretum est ut T . Quintio ea res permitteretur. erat Quintius sicut adversantibus asper, ita, si cederes, idem placabilis. omissà contentione vocis vultusque, "si utilem" inquit "possessionem eius insulae censerem Achaeis esse, auctor essem senatui populoque Romano ut earn vos habere sinerent. ceterum sicut testudinem, ubi collecta T in t) I. e. in omnium commodum. DOEB. U) I. e. convocare sua causa concilium cui intersit. v) I. q. contracts.

LI BER

XXXYI.

147 a. C. 191. s u n m t e g u m e n e s t , t u t a m ad o m n e s i c t u s v i d e o esse, u b i exserit p a r t e s a l i q u a s , q u o d c u n q u e t i u d a v i t , o b n o x i u m w a t q u e i n f i r m u m h a b e r e , h a n d dissimiliter v o s x , A c h a e i , clausos u n d i q u e m a r i , q u a e intra P e l o p o n n e s i sint t e r m i n o s , ea et i u n g e r e v o b i s et i u n c t a t u e r i f a c i l e ; s i m u l aviditate p l u r a a m p l e c t e n d i h i n c excedatis, nuda v o b i s omnia q u a e e x t r a s i n t , et exposita a d omnes ictus e s s e . " a s s e n t i e n t e o m n i c o n c i l i o , nec Diophane ultra tendere auso, Z a c y n t h u s Romanis t r a ditili-. P e r i d e m t e m p u s P h i l i p p u s r e x proficiscentem c o n - 3 3 sulem ad N a u p a c t u m p e r c u n c t a t u s si -v se i n t e r i m , q u a e defecissent ab societate R o m a n a , u r b e s r e c i p e r e v e l l e t , p e r m i t t e n t e eo ad D e m e t r i a d e m copias a d i n o v i t , h a u d ignarus q u a n t a ibi turn perturbati«) esset. destituii e n i m ab o m n i s p e , c u m deserto« se ab A n t i o c h o , spem nullam in Aetolis esse c e r n e r e n t , dies n o c t e s q u e a u t Philippi hostis a d v e n t u m a u t z i n f e s t i o r e m e t i a m , q u o iustius irati e r a n t , R o m a n o r u m e x s p e c t a b a n t . t u r b a erat ibi incondita r e g i o r u m ; qui p r i m o p a u c i in p r a e s i d i o relieti, p o s t e a p l u r e s , p l e r i q u e i n e r m e s e x p r a e l i o a d verso futia d e l a t i , n e c viriutn n e c animi satis ad o b s i d i o o ' nem t o l e r a n d a m h a b e b a n t . i t a q u e praemissis a P h i l i p p o , q u i 3 s p e m impetrabilis v e n i a e o s t e n d e b a n t , r e s p o n d e runt patere p o r t a s regi, ad p r i m u m e i u s i n g r e s s u m p r i n cipimi q u i d a m u r b e e x c e s s e r u n t , E u r y l o c h u s m o r t e m sibi conscivit. A n t i o c h i milites (sic e n i m pacti e r a n t ) p e r Macedoniam T h r a c i a m q u e , p r o s e q u e n t i b u s M a c e d o n i b u s , n e quis eos v i o l a r e t , L v s i m a c h e a m d e d u c t i sunt, erant et p a u c a e n a v e s D e m e t r i a d e , q u i b u s p r a e erat I s i d o r u s : eae q u o q u e c u m p r a e f e c t o suo dimissae sunt, inde D o l o p i a m et A p e r a n t i a m et P e r r h a e b i a e q u a s dam civitates r e c e p i t . B u m h a e c a P h i l i p p o g e r u n t u r , T . Quintius r e c e p t a 3 4 Zacyntlio ab Achaico concilio N a u p a c t n m t r a i e c i t , q u a e iam per d u o s m e n s e s (sed p r o p e e x c i d i u m e r a t ) o p p u j ) q u i a B, w) Omnibus iclibus nempe. x) Sc. credo, censeo. cf. VIII, 29. W. I X , 5. m. y) Cf. I , 7. I. X X X I , 45. t. z) Sc. eo. 6 2

148 LIBER XXXVI. a.U. c. 561. gnabatur, et si capta v i foret, omne ibi nomen Aetolorum ad internecionem" videbatur venturum. oeterum quanquam merito iratus erat Aetolis, q u o d 6 solos o b trectasse gloriae s u a e , cum liberaret Graeciam, meminerat , et nihil auctoritate sua motos e s s e , cum quae turn1* maxime acciderant, casura praemonens a furioso incepto eos deterreret, tamen sui maxime operis esse credens nullam gentem liberatae ab se Graeciae funditus everti, obambulare m u r i s , ut facile nosceretur ab A e t o l i s , coepit. confestim a primis stationibus cognitus est, vulgatumque per omnes ordines Quintium esse. itaque concursu facto undique in m u r o s , manus pro se quiscjue tendentes, consonante clamore nominatim Quintium orare ut opem ferret ac servaret. et turn quidem, quanquam moveretur his v o c i b u s , manu tamen abnuit quicquam opis in se esse, ceterum postquam ad consulem venit, " u t r u m fefellit" inquit " t e , M'. Acili, quid agatur, an cum satis pervideas, nihil id magnopere ad summam rem pertinere c e n s e s P " c erexerat exspectatione c o n s u l e m ; et "quin e x p r o m i s " inquit "quid rei s i t ? " turn Quintius "ecquid vides te devicto Antiocho in duabus urbibus oppugnandis tempus t e r e r e , cum iam prope a n nus circumactus sit imperii tui ; Philippum autem, qui non a c i e m , non siana hostium v i d i t , non solum urbes sed tot iam gentes, Athamaniam Perrhaebiam A p e r a n tiam Dolopiam, sibi adiunxisse? atqui non tantum interest nostra Aetolorum opes ac rires minui, quantum non supra modum Philippum crescere, [et victoriae tuae praemium te militesque tuos nondum duas u r b e s , Philippum 35tot gentes Graeciae h a b e r e ] . " Assentiebatur his c o n s u l : sed p u d o r , si irrito incepto abscederet obsidione, occurrebat. tota inde Quintio res permissa est. is rursus ad 6) q u o s Gn.

a) I. q. occidionem. b ) € f . I I , 52. z. c) Consulto panilo obscurius loquitur Q u i n t i u s ; sententia eius, ut ex. sequentibus ppparet, baec fere est : num parum adhuc advertisti animum ad progressus, quos interea Phtlippus, duni tu in duabus ui— bibus oppugnandis tempus teris, ad potentiam suam augendam f a c i t ? an cum b e n e , quae Bunt, p e r s p i c i a s , num ilia, r e s p e c t « summae rei publicae babito, parum curanda esse censes ? D o i « >

L I B E R XXXVI.

149

a. C. 191.

earn partem m u r i , qua paullo ante vociferati Aetoli f u e r a n t , rediit. ibi cum impensius orarent ut misereretur gentis Aetolorum, exire aliquos ad se iussit. Phaeneas ipse principesque alii extemplo egressi stint. quibus provolutis ad pedes "fortuna" inquit "vestra facit ut et irae meae et orationi tempeiem. evenerunt quae praedixi eventnra. et ne hoc quidem reliqui vobis est, ut indignis accidisse ea videantur. ego tarnen sorte quadam niitriendae Graeciae datus ne ingratis quidem benefacere absistam. mittite oratores ad consulem, qui indutias tanti temporis petant, ut mittere iegatos R o mam possitis , per quos senatui de vobis permittatis J . ego apud consulem deprecator defensorque vobis adero." ita ut censuerat Quintius, fecerunt; nec aspernatus est legationem consul, indutiisque in diem certain datis, qua legatio* renuntiari ab Roma posset, soluta obsidio est et exercitus in Pliocidem missus. Consul cum T . Q u i n t i o a d Achaicum concilium A e gium traiecit. ibi de Eleis et de exsulibus Lacedaemoniorum restituendis actum, et neutra perfecta res, quia suae gratiae f reservari earn Achaei, Elei per se ipsi quam per Romanos maluerunt Achaico contribuì concilio. Epirotarum legati ad consulem venerunt, quos non sincera fide in arnicitia fuisse satis constaljat: m i literà tarnen nullum Antiocho dederant. pecunia iuvisse eum insimulabantur ; Iegatos ad regem ne ipsi quidem xnisisse infitiabantur. iis petentibus ut in amicitia p r i stina esse liceret, respondit consul se , utrum hostium an pacatorum eos numero liaberet, nondum scire: s e natum eius rei iudicem fore, inte«ram se causam eorum Romani reucere : indutias ad id dieriun nonaginta dare. Epirotae Romain missi senatum adierunt. iis magis quae non fecissent hostilia referentibus, quam p u r g a n tibus eas de quibus arguebantur, responsum datum est quo veniam impetrasse, non causam probasse videri possent. et Pliilippi regis legati sub idem tempus in d) Cf. I X , 43. s. e) Cf. X X I I I , 6. o. f ) Ita ut restitutio exsultun Lacedaemoniorum bene£cium Achaeorum videretur. g) Cf. V i l i , 23. c.

150

LIBER

XXXVI.

a. U. c. 5 6 1 .

senatum introducti, gratulantes de victoria, iis p e t e n tibus ut sibi sacrificare in Capitolio donumque e x auro Leeret ponere in aede Iovis optimi m a x i m i , permissum ab senatu. centum pondo coronam auream posuerunt. non responsum solum benigne regis legatis e s t , sed iilius quoque Philippi D e m e t r i u s , qui obses R o m a e e r a t , ad patrem reducendus legatis datus est. bellum quod cum Antiocho rege in Graecia gestum est a M ' . Acilio constile, hunc fi ne in liabuit. 36 Alter consul P . Cornelius Scipio Galliam p r o v i n c i a l i sortitus, priusquam ad bellum quod cum B o i i s gerendum erat proficisceretur, postulavit ab senatu ut pecunia sibi decerneretur ad ludos quos praetor in Hispania inter ipsum discrimen pugnae vovisset. novum atque iniquum postulare est v i s u s : censuerunt, quos ludos inconsulto senatu e x sua u n i u s sententia v o v i s set , eos uti de manubiis, si quam pecuniam ad id r e s e r v a s s e t , vel sua ipse impensa faceret. eos ludos per dies decern P . Cornelius fecit, per idem fere t e m pus aedes matris magnae Idaeae dedicata e s t , quam deam is P . Cornelius advectam e x Asia P . Cornelio S c i p i o n e , cui post Africano fuit c o g n o m e n , P . Licinio consulibus in Palatium a mari detulerat. locaverant aedem faciendam e x senatus consulto M. L i v i u s C. Claudius censores, M. Cornelio P . Sempronio consulib u s ; tredecim annis postcjuam locata e r a t , dedicavit earn M . Iunius B r u t u s , ludique ob dedicationem eius f a c t i , quos primos scenicos fuisse Antias Valerius '' est a u c t o r , Blegalesia 1 appellatos. item Iuventatis aedem in circo maximo C. Licinius Lucullus duumvir dedicavit. v o v e r a t earn sexdecim annis ante M. L i v i u s c o n s u l , quo die Hasdrubalem exercitumque eius c e c i d i t ; idem censor earn faciendam locavit M . Cornelio P . h) Cf. X X Y , 3 9 . c. X X X . 19. f. i) k m X X X I V , 5 4 . dixit Livius AtiJium et " g r a v a t a s , atque eas in faucibns portus s u p primere et eo minoris molimenti ea claustra esse, q u o d in fluminis m o d u m l o n g u m et a n g u s t u m et v a d o s u m ostium portus sit. ita a d e m p t u r u m se maris u s u m 15hostibus fuisse i n u t i l e m q u e classerei f a c t n r u m . nulli ea piacere sententia. E u m e n e s rex quaesivit, quid t a n d e m ? u b i demersis n a v i b u s f r e n a s s e n t claustra m a r i s , u t r u m libera sua classe abscessuri inde forent ad opem f e r e n d a m sociis t e r r o r e m q u e hostibus p r a e b e n d u m , an nihilo m i n u s tota classe p o r t u m obsessuri ? sive a e n i m absced a n t , cui d u b i u m esse quin Jiostes extracturi demersas m o l e s s i n t , et minore molimento aperturi p o r t u m q u a m o b s t r u a t u r ? sin a u t e m m a n e n d u m ibi nihilo minus sit, quid attinere 1 ' claudi p o r t u m ? quin contra illos tutissim o p o r t u , opulentissima u r b e f r u e n t e s , omnia Asia p r a e b e n t e , quieta aestiva acturos : R o m a n o s aperto in m a r i fluctibus tempestatibusque obiectos, o m n i u m i n x ) I. q . m e d i a n o c t e . y ) A r e n a qua naves gravantur. z) I . e . ^ e m e r g e r e . a) P r o p t e r sequens s i n p o n e m l u m erat b. 1. s i , q u o d Sili r e s p o n d e a t ; S5il quia u t r a q u e orationis parte ostenditu» sive m a n e a n t sive a b e a n t inutile fore illud consilium, p o n i t s i v e ita ut alterimi sive exspoctandum s i t , q u o d tamen m u t a timi est in s i n q u i a , si v e r b o t e n u s respicimus o r a t i o n e n i , e x u t r a q u e condicione q u a m p r o p o n i ! diversa sequuntiir cmn t a m e n sive — sive duas com'ungat condiciones ex quibus e a d e m r e s sequalur. b j C'f. X , 13. vr.

L I B E R XXXVII.

175 a. C. 190. o p e s , in assidua c statione f u t n r o s , ipsos magis alligatos impeditosque ne quid eorurn quae agenda sint possint agere, quam ut hostes clausos habeant. Eudamus praefectus Rhodiae classis magis earn sibi displicere sententiam ostendit, quam ipse quid censeret faciendum dixit. Epicrates Rhodius omissa in praesentia Epheso mittendam navium partem in Lyciam censuit, et P a t a r a , caput gentis , in societatem adiungenda. in duas res magnas id usui f o r e : et Rliodios', pacatis contra' 1 insulam suam terris, totis viribus incumbere in unius belli, quod adversus Antiochum s i t , curam posse; et earn classem quae in Lycia compararetur, intercludi, ne Polyxenidae coniungatur. haec maxime movit sententia. placuit tamen Regillum classe tota evehi ad p o r tum Ephesi ad inferendum hostibus terrorem. C. L i - 1 6 vius cum duabus quinquereinibus Romanis -et quattuor quadiiremibus Rhodiis et duabus apertis Smyrnaeis in Lyciam est missus , Rhodum prius iussus adire et omnia cum iis communicare Consilia, civitates quas praetervectus est, Miletus Myndus Halicarnassus Cous Cnidus, imperata enixe fecerunt. Rhodum ut est ventum, simul et ad quam rem missus esset iis exposuit, et consuluit eos. approbantibus cunctis, et ad earn quam habebat classem assumptis tribus quadriremibus , navigat Patara. primo secundus ventus ad ipsam urbem ferebat eos ; sperabantque subito terrore aliquid moturos. postquavn circuniagente se vento fluetibus dubiis volvi coeptum est mare, pervicerunt quidem remis ut tenerent terrain : sed neque circa urbem tuta statio e r a t , nec ante ostium 2 portus in salo stare poterant, aspero mari et nocte imminente, praetervecti moenia porlum P h o e n i cunta , minus duum millium spatio inde distantem, p e tiere, navibus a maritima vi tutum : sed altae insuper imminebant rupes, quas celeriter oppidani, assumptis regiis militibus cjuos in praesidio habebant, ceperunt. adversus quos Livius, quanquam erant iniqua ac diffi2) o s t i u m PraheiiborcMus : corìicc-s h o s t i u m . c) Cf. XXXIV, 0. q. d) I. r. tern's e regiuno insulse suae, ex adversa p;trle in lerrrt continente sitis.

176 L I B E R X X X VII. a. U. c. 562. cilia ad exitus loca, Issaeos auxiliares et Smyrnaeorum expeditos iuvenes misit. i i , dum missilibus primo et adversus paucos levibus excursionibus lacessebatur magis quam conserebatur pugna , sustinuerunt certamen : postquam pluies ex urbe affluebant et iam omnis mul-» titudo elïundebatur, timor incessit Livium ne et auxiliares circuiti veniren tur et navibus etiam ab terra periculum esset. ita non milites solum sed etiam navales socios, remigum turbam, quibus quisque poterat telis, armatos in praelium eduxit. tum quoque anceps pugna fuit; neque milites solum aliquot, sed L . Apustius tumultuario® praelio cecidit. postremo tamen fusi fugatique sunt L y c i i , atque in urbem compulsi ; et Romani cum haud incruenta victoria ad naves redierunt. inde in Telmissicum profecti sinum, qui latere uno Cariarti altero Lyciam contingit', omissa Patara amplius tentandi spe Rhodii domiim diluissi sunt, Livius praetervectus Asiam in Graeciam tramisit, ut convenes 5 Scipionibus, qui tum circa Thessaliam erant, in Italiam traiiceret. 17 Aemilius postquam omissas in Lycia res et Livium profectum in Italiam cognovit, cum ipse ab Epheso repulsus tempestate irrito incepto Samum revertissetj turpe vatus tentata frustra Patara esse, profìcisci eo tota classe et sumina vi a oo r r e d i urbem statuit. Miletum et ceteram oram sociorum praetervecti in Bargylietico sinu exscensionem ad Iasum fecerunt. urbem regium tenebat praesidium; agrum circa Romani hostiliter depopulati sunt, missis deinde qui per colloquia principimi et magistratuum tentarent animos , postcjuam nihil in potestate sua responderunt esse, ad urbem oppugnando™ ducit. erant Iasensium exsuies cum Romanis: fréquentes Rhodios orare institerunt ne urbem et vicinali! sibi et cognntam innoxiam perire sinerent. sibi exsilii nullam aliam causam esse quam fidem erga Romanos. eadem vi regiorum qua ipsi pulsi sint, teneri e) Cf. X X I I , 45. m. X X X I , 2. g. Cf. Supr. cp. 7.

f) Cf. X , 21. q.

g)

L I B E R XXXVII.

177 a. C. 190. eos qui in urbe maneant. omnium Iasensium unam mentem esse, ut servitutem regiam effugerent. Rhodii moti precibus, Eumene etiam rege assumpto, simul suas necessitudines commemorando, simul obsessae r e gio praesidio urbis casum miserando pervicerunt ut oppugnatione absisteretur. profecti i n d e , pacatis ceteris, cum oram Asiae legerent' 1 , Loryma (portus adversus' Rhodum est) pervenerunt. ibi in principiis k sermo primo inter tribunos militam secretus oritur, deinde ad aures ipsius Aemilii pervenit, abduci classem ab E p h e s o , ab suo b e l l o , ut ab tergo liber relictus hostis in tot propinquas sociorum urbes omnia impune conari posset, movere ea Aemilium ; vocatosque Rhodios cum percunctatus esset possetne Pataris universa classis in portu stare, cum respondissent non posse, causam n a ctus omittendae rei Samum reduxit naves. P e r idem tempus Seleucus Antiochi filius, cum p e r i 8 omne hibernorum tempus exercitum in Aeolide continuisset partim sociis ferendo o p e m , pavtim, quos in societatem perlicere non poterai, depopulandis, transire in fines regni E u m e n i s , duin is procul ab domo cuoi Romanis et Rhodiis Lvciae maritima oppugnaret, statuit. ad EJaeam primo inlestis signis accessit; deinde omissa oppugnatione urbis, agros hostiliter depopulatus ad caput arcemque regni Pergamum ducit oppugnandam. A t talus 1 primo stationibus ante urbem positis, et e x c u r sionibus equitum levisque armaturae, magis lacessebat quam sustinébat hostem. postremo cum per levia certamina expertus nulla parte virium se parem esse, intra moenia se recepisset, obsideri urbs coepta est. eodem ferme tempore et Antiochus ab Apamea profectus Sardibns primum, deinde haud proc'ul Seleuci castris ad caput Caici amnis stativa habuit cum magno exercitu mixto variis e x o gentibus. plurimum lenoris in Gallorum mercede c o n ductis qnattuor millibus erat. lios paucis admixtis ad pervastandum passim Pergamenum agrum misit. quae h) Cf. X X X I I I . 41. p. I) Ct. X X X I , 46. t. k) Cf. VII, 12. ». X X V I I I , 24. o. 1) Euineuis frater. m) Cf. I, 51. d.

178

a. TJ. c. 562.

L I B E R XXXVII.

postquam S a m u m sunt nuntiata, primo E u m e n e s a v o c a tus domestico bello cum classe Elaeam petit; inde cum pvaesto fuissent équités peditumque e x p e d i t i , praesidio eorum t u t u s , priusquam hostes sentirent aut moverent u r , Pergamum contendit. ibi rursus levia per excursiones pvaelia fieri c o e p t a , E u m e n e summae rei discrimen ® liaud dubie detractante. paucos post dies Romana Rhodiaque classis, ut regi opem ferrent, Elaeam ab S a m o moverunt. quos ubi exposuisse copias Elaeae et tot classes in unum convenisse portimi Antiocho allatum e s t , et sub idem tempus audivit consulem cum exercitn iam in Macedonia esse pararique quae ad transitum Hellesponti opus essent, tempus venisse ratus, priusquam terra m a ri que simul urgeretur, agendi de p a c e , tumulum quendam adversus Eiaeam castris c e p i t ; ibi peditum omnibus copiis relictis, cum equitatu (erant autem sex millia equitum) in campos sub ipsa Elaeae moenia descendit, misso caduceatore ad Aeinilium, 19velle se de pace ngere. Aemilius E u m e n e a Pergamo accito f adliibitis et R h o d i i s , consilium habnit. Rhodii haud aspernari pacem, E u m e n e s nechonestum dicere esse eo tempore de pace a g i , nec exitum rei imponi posse " q u i e n i m " inqnit " a u t honeste, incinsi moenibus et obsessi veluti', leges pacis accipiemus ? aut cui rata ista p a x erit, quam sine consule, non ex aitctoiitate s e n a t u s , non inssu populi Romani pepigerimns ? quaero enim pace per te facta rediturusne extemplo in Italiam s i s , classem exercitumque deducturus, an exspectaturus quid de ea re consuli placeat, quid «senatus censeat aut populus i u b e a t ? restât ergo i ut maneas in A s i a , et rursus in hiberna copine rednctae omisso bello exhauriant còmmeatibus praebendis socios ; d e i n d e , si ita visum sit i i s r penes quos potestas fuerit, instauremus novum de integro bellum, quod p o s s u m u s , si ex hoc n) I. e. clîsci ïmen certamîins pace, p ) Dicit urbem v e l u t est , Antiochus liaud procul ab tueri difficilins sit. gentis vetustissimae n o bilissimaeque v e l fama rerum gestarum vel omni c o m mendation e Jiuinanitatis docliinarunujue tuendam ab servilio regio libcrtatem susccpistis. hoc patrocinium receptue in (idem et in clientelaci vestrani universae gentLs perpetuimi vos praeslare decet. l i o n , quae in solo modo'- antiquo" s u n t , Graecae niagis urbes sunt quam coloniae earum , iljinc quondam profectae in Asiani, nec terra mutata niutavit genus aut mores. certare 1 * pio certamine cuiuslibet bonae artis ac virtutis ausi sumns citin parentibus quoeque civitas et conditoribus suis. adislis Graeciae, adislis Asiae urbes plerique. nisi quod longius a vobis absumus, nulla vincimur alia re. Ma.s>ilienses, quos, si natura insita velut i n genio terrae vinci posset, iam pridem efferassent tot indomita« civcumliisae gentes, in eo h o n o r e , in ea m e rito dignitate audimus apud vos esse ac si medium umbilicum Graeciae incolerent. noil enim sonum modo linguae vestitumqne et h a b i t u m , sed ante omnia m o res et leges et ingenium sincerum integrumque a c o n -

x ) Cf. X , 6. t. y ) Eadem ratio quae in locutione baud s c i o a i l , in liac formula intorcoilit cf. I X , 15. t. z) Crevier. m o d o inlerpretatm- e t i a ni n u in. a) S o l u m antiquum Graecarum urbiiti.i, in quo anliquis temporibus exstiteruntj o p onitur A s i a e , in quam eamnn coloni poslea commigrarunt. • RAKKSÌB. ÌÌ) Orilo verbortim e s t : q u a e q u e c i v i t a s aus i s u m u s c e r I a r e c u m p a r e n t i IMI s e t c o n d i t o r i b u s s u i s . — q u a e q . c i v . a u s. s u m . p r o : cuiusliliet civitatis incolae ausi sittiHis. P e r vocem autein c o n d i t o r i b u s e x p o nit praecedentem p a r e n t i b u s . Urbes enim ralione c o l o n i a rum a se deductarum , earum parentes vocantur. DRAKENB.

E

K

218 LIBER XXXVII. a. U. c. 563. tagione accolarum servarunt. terminus est nunc imperii v e s t i i mons Taurus, quicquid intra eum cardinem est, nihil longinquum vobis vi de ri debet, quo arma vestra pervenerunt, eodem ius liinc 0 profectum perveniat. barbari, quibus pro legibus semper dominorum imperia f u e r u n t , quo gaudent, reges habeant. Graeci suam l'ortunam, vestros animos gerunt. domesticis quondam v i ribus etiam imperium amplectebantur : nunc imperium ubi est, ibi ut sit perpetuimi Optant; libertatem vestris tueri armis satis habent, quoniam suis non possunt. at enim quaedam civitates cum Antiocho senserunt. et aliae prius cum P h i l i p p o , et cum P y r r h o Tarentini. ne alios populos enumerem, Carthago libera cum suis legibus est. huic vestro exemplo quantum debeatis, v i d e t e , patres conscripti. inducetis in animuin negare Eumenis cupiditati, quod iustissimae irae vestrae n e gastis. Rhodii et in hoc et in omnibus bellis, quae in ilia ora gessistis, quam forti fidelique opera vos adiuverimus, vestro iudicio relinquimus. nunc in pace i d consilium afi'erimus, quod si comprobaritis, magnificentius v o s victoria usos esse quam vicisse omnes existimaturi sint." apta magnitudini Romanae oratio visa est. 55

P o s t Rhodios Antiochi legati vocati sunt, ii vulgato petentium veniam m o r e , errorem fassi regis, obtestati sunt patres conscriptos ut suae potius clementiae quam regis culpae, qui satis superque poenarum dedisset, memores consulerent; postremo pacem datam a L . S c i pione i m p e r a t o r e , quibus legibus dedisset, confirmarent auctoritate sua. et senatus earn pacem servandam censuit, et paucos post dies populus iussit. foedus in Capitolio cum Antipatro principe legationis et eodem fratris lilio regis Antiochi est ictum. Auditae deinde et aliae legationes e x Asia sunt, quibus omnibus datum responsum decern legatos more maiorum senatum missurum ad res Asiae disceptandas componendasque. summam tamen liane f o r e , ut ci» c) A voliis victorious.

DOER.

LIBER Taurum sent

montem,

Eumeni

!

usque

ari

essent.

intra

Maeandrum eaedem

vecligales

Antiochi

essent.

L.

ea

Asiae,

Eumeni legatos Fnriurn

eae

libcrae

Paullum,

Tuberoneni. libera

P.

his,

decreverunt,

Lycaoniam regias

omnem

silvas,

quae

de

et

libera fuissent

quo

Cn. Corneliuin

disceptationis senatus

utramque

loniaeque, cum

rege

est,

et nominatim Magnesiam

Cariain

quae

Ifvdrela

Maeandrum bellum

Telmis'sium, isset, lussa

et

Telniisson

1

darir. et

Rhodiis

Telmissii

fuisset.

cepta.

quoque

ea

Rhodum vici,

Lvcia

nisi

insulam castella,

trans

pars

pu-

data et data

trans

libera et

ante castra

Telmissii

qui

TelmisPtolemaei

et ab R h o d i i s

Carne ,

quae

amnem

Dukcrus.

ex-

propior

est ;

qui ad P i s i d i a m v e r g u n t ,

¡5) M c i n l a m ] M e r c n d a m s e r ò nominili.

fu-

regi E u m e n i

extra eundem agrum

et

Hydrelata-

quae

scripta sunt,

Maeandrum

agri,

oppida

ad S i p y l u m ,

e

nominatim

h a e c et ab E u m e n e iis

ea

agrunique

item

Telmissium

et M y s i a m , l ,

Antiocho

praeter agnini qui Ptolemaei

castra

essent,56

et castella v i c o s q u e

oppida,

haec omnia quae supra

sum

da,

vergentem,

amnem,

fuissent,

appellatili',

Ae-

constituif.

extra

gnatimi

nuni ad P h r y g i a n !

Me-

Aelhim

rerum

die

Minu-

Minucium

Lentulum , P.

et Phrvgiani Lydiae

0.

O.

L.

praesentis

summa

immu-

Aurunctileium,

Corneliuin

quae

mandata :

quae

atque

Purpurconem ,

M. lunium Brutum , L .

milium

stipendiarne

penderent;

T h e r m u m , Ap. Clandium Neronem, rulam3,

Rhodiorum

quae Attali

bos

Carinmque

civitatis

vectigal

fuissent,

decern

cium R u t u m ,

praeter Lyciam

amnem:

ceterae civitates

219 a. C. 1 8 9 . Antiochi fines fuis-

regni

attribuerentur

fuissent, nes

quae

XXXVII.

4) l u s s a ]

oppinisi

lus-

d) Inlelli^it D r a k e n b . M y s i a m m i n o r e m . e ) H a e c et s e quentia ad verba E u m e n i i u s s a d a r i referenda sunt, f) In liac locutione àvaxóXovSov agnoscit D u k . cum quo si legas i u s s e r e i l a r i , nempe s e n a t u s . quoti praecessit, vel p a t r e s , recle omnia procedunt. S e d nìlnl temere m u t a m l u m . Yulgatum igitur potius per xctrà, vel q u o d a d e x p o n e n d u m videtur : ( ¡ n o d a d L y c a o u e i u e t c . — h a e c o m n i a i u s s a d a r i .

DRAHESB.

K

2

220 L I B E R XXXVII. a. U. c. 563. quae eorum oppida in übertäte fuissent pridie quam cura Antiocho rege in Asia pugnatum est. Pro his cum gratias egissent Rhodii, de Solis urbe, quae in Cilicia e s t , egerunt. Argis et illos , sicut sese, oriundos esse ; ab ea germaniste iraternam sibi cum iis caritatem esse ; petere iioc extraordinariuin m u n u s , ut earn civitatem ex Servitute regia eximerent. vocati sunt regis Antiochi ledati, actumque cum iis est; nec quicquam impetratum , testante foedera Antlpatro , adversus quae ab Rhodiis non Solos sed Ciliciam peti et iuga Tauri transcendi. revocatis in senatum Rhodiis, cum quantopere tenderet» legatus regius exposuissent patres, adiecerunt, si utique eam rem ad civitatis suae dignitatem pertinere censerent Rhodii, senatum omni modo expugnaturum pertinaciam legatorum. tum vero iiiipensius quam ante Rhodii gratias egerunt, cessurosque se potius arrogantiae Antipatri quam causam turhandae pacis praebituros dixerunt. ita nihil de Solis mutatura est. 57

Per eos dies quibus haec gesta s u n t , legati Massiliensium nuntiarunt L. Baebium praetorem in provinciam Hispaniam proliciscentem ab Liguribus circumventum, magna parte comitum caesa vulneratum ipsum, cum paucis, sine lictoribus Massiliam perfugisse, et intra triduum e s p i r a s s e , senatus ea re audita decrevii uti P. Junius Brutus , qui propraetor in Etruria esset, provincia exercituque traditis uni cui videretur ex legatis, ipse in ulteriorem Hispaniam proficisceretur, eaque ei provincia esset, hoc senatus consultum litteraeque a Sp. Postumio praetore in Etruriam missae sunt; profectusque in Hispaniam est P . Iunius propraetor, in qua provincia prius aliquanto quam successor veniret, L. Aemilius Paullus, qui postea regem Persea magna gloria vicit, cum priore anno haud prospere rem gessisset, tumultuario exercitu collecto, signis collatis cum Lusitanis pugnavit. fusi fugatique sunt hostes , caesa decern octo millia armatorum; duo millia trecenti capti, et castra expugnata, huius victoriae fama t r a n q u i l i t i e s in Hispania res fecit. g) Ci. IV, 8 b. V , 9. g.

L I B E R XXXVII.

221 a. C. 189. E o d e m anno ante diem tertium calendas Ianuarias Bononia:n L a t i n a m coloniam e x senatus consulto L . Valerius F l a c c u s M . Atilius Serranus L . Valerius T a p p o triumviri dednxerunt. tria millia hominum sunt d e d u c t a : equitibus septuagena iugera, ceteris colonis quinquagena sunt data, ager captus de Gallis Boiis f u e r a t ; Galli T u s c o s expulerant. E o d e m anno c e n s u r a m multi et clari viri p e t i e r u n t . quae res tanquam in se parum magni certaminis c a u sam h a b e r e t , aliam c o n t e n t i o n e m multo inaiorem e x c i tavit. petebant T . Quintius F l a m m i n u s , P . Cornelius Cn. F . S c i p i o , L . Valerius F l a c c u s , M . P o r c i n s Cato, M. Claudius M a r c e l l u s , M ' . Acilius G l a b r i o , qui A n tiochum ad T h e r m o p y l a s Aetolosque d e v i c e r a t . in h u n c m a x i m e , quod multa c o n c i a r i a u h a b u e r a t , quibus m a gnarti partem h o m i n u m o b l i g a r a t , favor populi se i n clinabat. id c u m aegre paterentur tot n o b i l e s , n o v u m sibi h o m i n e m tantum p r a e i e r r i , P . S e m p r o n i u s G r a c chus et C. S e m p r o n i u s R u t i l u s tribuni plebis ei diem d i x e r u n t , quod p e c u n i a e regiae praedaecjue aliquantum, captae in A n t i o c h i castris , n e q u e i n triumpho tulisset n e q u e in aerarium rettulisset. varia testimonia l e g a t o r u m tribunorumque m i l i t u m erant. M . Cato ante alios testes ccnspiciebatur ; cuius auctoritatem p e r p e t u o tenore v i t a e partam toga candida e l e v a b a t . is t e s t i s , quae vasa a u rea atque argentea captis castris i n t e r aliam praedam regiam v i d i s s e t , ea se in triumpho n e g a b a t vidisse. postremo in huius m a x i m e i n v i d i a m ' desistere se p e titione Glabrio d i x i t , q u a n d o , quod taciti inrlignarentur nobiles h o m i n e s , id aeque novus competitor i n t e s t a bili periurio i n c e s s e r e t k . c e n t u m m i l l i u m 1 multa i r r o - 5 8 gata erat, bis de ea re certatum est. t e r t i o , cum de petitione destitisset r e u s , n e c populus de multa s u f fragium ferre v o l u i t , e t tribuni eo negotio destiterunt.

h) Congiariorum exemplum i'am est X X V , 2. ubi Scipio et Cethegus aediles c o n g i o s olei in vicos singulos dederunt. i) Ut Catoni maxime invidiam conflaret. k) I. e. impugna'ret, aggrederetur. sic X X V I , 10. 1) Sc. assium.

222 L I B E R XXXVII. a. U. c. 563. censores T . Quintius F l a m i n i n u 9 M . Claudius Marcellus creati. P e r eos dies L . A e m i l i o R e g i l l o , qui classe p r a e fectum A n t i o c h i regis de v i c e r a t , extra urbem in aede Apollinis cum senatus datus e s s e t , auditis r e b u s gestis e i u s , quantis c u m classibus hostium d i m i c a s s e t , quot inde n a v e s demersisset aut c e p i s s e t , magno c o n s e n s u patrum triumphus navalis est decretus. triumphavit c a lendis F e b r u a r i i s , in eo triumpho undequinquaginta coronae aureae translatae s u n t ; pecunia nequaquam tanta pro specie regii t r i u m p h i , t e t r a c h m a m Attica tri— ginta quattuor millia s e p t i n g e n t a , c i s t o p h o r i " c e n t u m triginta duo millia trecenti, supplicationes deinde f u e runt e x senatus c o n s u l t o , quod L . Aemilius in H i s pania p r o s p e r e rem publicara gessisset. Haud ita multo post L . S c i p i o ad u r b e m v e n i t ; qui n e cognomini fratris c e d e r e t , Asiaticum se a p p e l lar! v o l u i t . et in senatu et in concione de rebus ab se gestis disseruit. erant qui fama id maius b e l l u m q u a m diiìicultate rei fuisse i n t e r p r e t a r e n t u r ; uno m e m o r a b i l i praelio d e b e l l a t u m , gloriamque eius victoriae praeflor a t a m 0 ad T h e r m o p y l a s esse, c e t e r u m v e r e aestimanti A e t o l i c u m magis ad T h e r m o p y l a s b e l l u m quam regium fuit. quota enim parte virium suarum ibi dimicavit A n t i o c h u s ? in Asia totius Asiae steterunt v i r e s , ab u l t i mis Orientis partibus o m n i u m gentium contractis a u x i 5 9 l i i s . merito ergo et diis immortalibus , quantus m a x i m u s p o t e r a t , habitus est h o n o s , quod i n g e n t e m v i c t o riam facilem etiam f e c i s s e n t , et imperatori triumphus est decretus. triumphavit m e n s e i n t e r c a l a n o P pridie c a lendas Martias. qui triumphus spectaculo oculorum m a ior quam Africani fratris eius f u i t , recordatione r e r u m et aestimatione periculi certaminisque non magis c o m parandus quam si imperatorem imperatori aut A n t i o c h u m ducem Hannibali conferres. tulit in triumplio sign a militaria ducenta triginta q u a t t u o r , oppidorum s i m) Cf. supr. c. 46.1. n) Cf. cinici, loc. pracreptain. p) Cf. I , 19. sub fin.

o) I. e. praecerptam,

LIBER

XXXVII.

223 a. C. 189. mulacra centum triginta q u a t t u o r , ebúrneos dentes mille ducentos triginta u n u m , áureas coronas ducen— tas triginta quattuor, argenti pondo centum triginta Septem millia et quadringenta viginti, tetrachmum A t ticorum ducenta viginti quattuor millia,. cistophorum trecenta triginta unum millia et septuaginta, nummos áureos Philippeos i centum quadraginta millia; vasorum argenteorum (omnia caelata erant) mille pondo et qua*dringenta viginti q u a t t u o r , aureorum mille pondo v i ginti quattuor. et duces r e g i i , p r a e f e c t i , purpurati' duo et triginta ante currum duoli, militibus quini v i ceni denarii dati, duplex centurioni , triplex equiti. et Stipendium militare et frumentum duplex post triumphuin datum, praelio in Asia facto duplex* dederat. triumphavit anno fere jiostquam consulatu abiit. E o d e m fere t e m p o r e et Cn. Manlius consul in Asiam6C e t Q. F a b i u s L-ibeo praetor ad classerai venit. c e t e r u m consuli non deerat c u m Gallis belli m a t e r i a , mare p a catimi erat devicto A n t i o c h o . cogitanti Q. F a b i o cui rei potissimum insistere t , n e otiosam * provinciali! h a b u i s s e videri p o s s e t , optimum v i s u m est in Cretam i n s u l a m traiicere. Cvdoniatae bellum adversus Gortynios G n o s siosque g e r e b a n t , e t captivorum R o m a n o r u m atque I t a l i c i generis m a g n u s numerus in Servitute esse per t o tani insulam dicebatur. classe ab E p h e s o pvofectus c u m primum Cretue lit tus a t t i g i t , nuntios circa civitates m i sit ut armis a b s i s t e r e n t , captivosque in suis quaeque urbibus agrisque conquisitos r e d u c e r e n t , et legatos m i t t e r e n t ad s e , cum quibus de r e b u s ad Cretenses pariter R o m a n o s q u e pertinentibus ageret. nihil m a g n o p e r e ea Cretenses m o v e r u n t . c a p t i v o s , praeter G o r t y n i o s , nulli reddiderunt. Valerius Antias ad quattuor millia c a p t i v o r u m , quia belli minas t i m u e r i n t , e x tota insula r e d q) Eadem ratione P h i l i p p e i ilicuntiu* qua cislopliori, quia imago Philipp! in Iiis minimis express« fuit. r) Cf* X X X , 42. y. s) Post voces p r a e l i o i n A s i a f a c t o excidisse :ilimiam pari Iculam, ut i/uot/ut, vel i/ulem , vel Htm y coniecit Crevier. quae iungatur verlio il u p 1 e x. t) I. e. ne in olio et pace accmievisse, et sic nihil omnino rerum in provincia gessasse videri posset i ita X L , 35. D O E R .

224 L I B E R XXXVII. a. U.c. 563. dita scripsit; eamque causam F a b i o , cum rëm nullam aliam gessissét, navalis triumphi impetrar!di ab senatu fuisse, a Creta Ephesum Fabius rediit ; inde tribus n a vibus in Thraciae oram missis ab Aeno et Maronea praesidia Antiochi deduci iussit, u t in libertate eae civitates essent.

LIBER

XXXYIII.

E P I T OH K. M. F u l v i u s c o n s u l in E p i r o A m b r a e i e n s e s oBsessos in d e d i t i o n e m a c c e p i t , Ceplialleniam s u b e g i t , A e l o l i s p e r d o m i t i s p a c e m d e d i t . C u . M a n l ì t i s c o n s u l , collega eins, G a l l o g r a e c o s T o l i s t o b o i o s et T e c t o s a g o s e t T r o c m o s , q u i R r e i t 110 d u c e in A s i a n i t i a n s i e r a n t , c u m soli cilra T a n n i n i m o n t e m n o n p a i e r e n t , v i c i t . e o r n n i o i i g o , et q u e n i a d n i o d u m ea l o c a quae tenent occupaverint, refertur. exempluni quoque viitutìs e t p n d i c i t i a e i n f e m i n a traditili-: n a m c u m O r t i a g o n t i s regis G a l l o g i a e e o r u m u x o r c a p t i v a esset, c e n t u r i o i i e n i c u s t o d e m , q u i e i v i m i n t u l e r a t , o c c i d i t . l u s t r u m a c e n s o r i b u s c o n d i t i m i est : c e n s a s u n t c i v i u m c a p i t a d u c e n t a q u i n q u a s i n t a o c t o millia e t t r e c e n t a v i g i n t i o c t o . c u m A r i a r a t l i e l e g e C'appadociae ainicitia i u n c t a e s t . C n . M a n l i u s c o n t r a d i c e n t i b i t s decern legatis , ex q u o r u m Consilio food us c u m A n t i o c h o c o n s c r i p s r r a t , d e Gallograe— c i s , acta p r o se c a u s a in s e n a t u , t r i u i n p i i a v i l . S c i p i o A f r i c a n i « die ei dicta, u t q u i d a m a i u n t , a 0 . Pelillio t r i b u n o p l e b i s , ut q u i d a m , a N a e v i o , q u o d p r a e d a ex A n t i o c l i o capta aerariiim f r a u d a s set, p o s t q u a m is d i e s v e n i t , e v o c a t i t i in l t o s t r a " h u e d i e " j r . q u i t Q u i r i t e s , Cartliaginem v i c i " ; et p r o s e q u e n t e p o p u l o G a p i t o l i u m a d s c e n d i t . i n d e lie a n i p l i u s t i i b u n i c i i s i n i u r i i s v e x a r e l u r , in vo— l u n t a r i u m e x s i l i u m L i t e r n u m c o n c e s s i t , i n c o l t i m i ibi an R o m a e d e f u n c t u s : n a m eius m o n u m e n t i m i u t r o b u j u e f u i t . L . S c i p i o A s i a t i c u s , fra ter A f r i c a n i , e n d e m p e c u l a t n s c r i m i n e a c c u s a t u s ( l a n i u a t u s q u e c u m in v i n c u l a et c a r c e r e m d u c e r c t u r , T i . S e m p r o n i u s G r a c c h u s t r i b u i u i s p l e b i s , qui anlea .Scipionibus ini— m i c u s f u e r a t , i n t e r c e s s i t , et o b i d b e n e f i c a m i A f r i c a n i filiain d u x i t . c u m q u a e s t o r e s in b o n a eius p u b l i c e p o s s i d e n d a m i s s i e s s e n t , n o n m o d o in iis iillum v e s t i g i u m p e c u n i a e r e g i a e ap— p a r u i t , sed n e q u a q u a m t a n t u m r e d a c t u m quar.lae simuline e r a t d a m n a t u s . c o l l a t a m a c o g n a t i s et a i n i c i s i n n u m e r a b i l e n i p e c u fiiam a c c i p e r e n o l u i t : q u a e n e c e s s a r i a ei e r a n t a d c u l t u m , r c dempta.

L I B E R XXXVIII.

225 a. C. 189. D a m in Asia bellum geritur, n e in Aetolis quidem res quietae f u e r a n t , principio a gente Athamanum orto. Athamania ea tempestate, pulso Amynandro, sub praefectis Pliilippi regio tenebatur praesidio, qui superbo atque immodico imperio desiderium Amynandri fecerant. exsulanti tum Amynandro^in Aetolia Iitteris suorum, indicantium statuin Athamaniae, spes recuperandi regni facta est. remissique nuntii" ab eo ad principes. Argitheam (id enim caput Athamaniae erat), si p o p u larium animos satis perspectos haberet, impetrato ab Aetolis auxilio in Athamaniam se venturum cum delectis1' Aetolorum, quod consilium esset c gentis, et N i candro praetore. quos ubi ad omnia paratos esse vidit, cei tiores subinde facit quo die cum exercitu Athamaniam ingressurus esset, quattuor primo fuerunt coniurati a d versus Macedonuin praesidium, hi senos sibi adiutores ad rem gerendam assumpserunt ; dein pàucitate parum freti, quae celandae rei quam agendae aptior erat, p a rem priori numerum adiecerunt. ita duo et quinquaginta facti quadrifariam se diviserunt: pars una Heracleam, altera Tetraphyliam petit, ubi custodia regiae pecuniae esse solita e r a t , tertia Theudoriam, quarta Argitheam. ita inter omnes convenit ut primo quieti, velut ad p r i vatam rem agendam venissent, in foro obversarentur; die certa multitudinem omnem convocarent ad praesidia Macedonnm arcibus expellenda. ubi ea dies advenit et Amynander cum mille Aetolis in finibus erat, ex compoa) I. e. lemissique qui remtntiarent se venturnm si etc. Ita verbo n u n ti u s , si additur quod a nuntìo renuntietirr ? accu— tativus cum infinitivo, vel ut subiimgilur. Sic XXIH, 7. 19. etc. I>) Intelligiintiir illi, qui XXXV, 34. a p o c l e t i vocantur, et sanctius Aetolorum consilium vocabantur. c} Se. Aelolonim, Athamanum vero Ilrakenb. in telligit, qui putat e s s e t , sì cons! liuni Aetolorum diccretur, dici non posse, sed potius e r a t seri— benduin esse. Haec verba au lem non Livii seil niintii Amynandrf senlentiam exprimmit, qui explicare vult popidaribus sn KS qui— nam sint illi deleeti, quam ob rem explicationis causa addit q u o d cons. es. gent. Patet igitur Livium, qui sententian« ex suo tempore, lion ex tempore illius belli spectat et pro— pterea imperfecta reddit, non indicativo sed coniunctiv» uti debere.

226 L I B E R XXXVIII. a. Ü. c. 563. sito quattuor simul locis praesidia Macedonum expülsa, litteraeque in alias urbes passini dimissae , ut vindicarent sese ab impotenti dominatione Philippi et r e s t i tuèrent' 1 in patrium ac legitimum regnimi, undique Macedones expelluntur. TJieium o p p i d u m , litteris a X e n o n e prael'ecto praesidii interceptis et arce ab regiis occupata, paucos dies obsidentibus restilit; deinde id quoque traditimi Amynandro e s t , et omnis Atliamania in potestate erat praeter Athenaeum castellimi , finibus 2 Macedoniae subiectum. Philippus audita delectione Atliamaniae cum sex millibus araialorum prolectus ingenti celeritate Gomphos pervenit. ibi relieta maiore parte exercitus (neque enim ad tanta itinera sufiicerent e ) c u m duobus millibus A t h e n a e u m , quod unum a praesidio suo retentum fuerat, pervenit. inde proximis t e n t a t i s , cum facile animadvertisset cetera hostilia esse, Gomphos regressus omnibus copiis simul in Athamaniam redit. X c noli e m inde cum mille peditibus p r a e inissum Ethopiam occupare i u b e t , opportune Argitheae imminentem ; quem ubi tenevi ab suis locum vidit, ipse circa templum Iovis Acraei posuit castra, ibi unum diem foeda tempestate r e t e n t u s , postero die ducere ad Argitheam intendit, euntibus extemplo apparuere Athamanes in tumulos imminentes viae discurrentes. ad quorum conspectum constitele prima signa, totoque agmine pavor et trepidatio e r a t ; et pro se quisque quidn a m futurum esset cogitare, si in valles subiectas r u pihus agmen foret demissum. haec tumultuatio regem c u p i e n t e m , si se s e q u e r e n t u r f , raptim evadere angustias, revocare primos. et eadem qua venerat via r e ferre coegit signa. Athamanes primo e x intervallo quieti sequebantur : postquam Aetoli se c o n i u n x e r u n t , hos, fi) L i v i u s i n v e r b o r e s t i t u e r u n t i n t e ì l i g i t e x p r a e c e d e n t e ' m e m b r o s e s e , et r e s t i t u e r e dixit p r o p e m o d u m p r o eo ipso, iquod p o s u i t antea v i n d i c a r e . GIIONOV. e ) E x s p e c t a n d u m e s s e t suffe-cissent ; s e d saepe sciiptoi'es i m p e i ' f e c t o pro p l n s q u a m p e r f e c t o u t u n t u r , si r e m l a n q u a m p r a e s e n t e m in m e m o r i a m r e v o care v o l u n t , quasi praecessisset praesens liistoricum. f ) Se. milites sui.

L I B E R XXXVIII.

227 a . C . 189. ut ab tergo agmini instarent, reliquerunt, ipsi ab l a teribus se circumfuderunt, quidam per notas calles b r e viore via praegressi transitas insedere; tantuinque t u multus Macedonibus est i n i e c t u m , ut fugae magis e f f u sae quain itineris ordinati modo , multis armis virisque relictis , llumen traiecerint. hic finis sequendi fuit, inde tuto Macedones Gomphos et a Gomphis in M a c e d o niam redierunt. Athamanes Aetolique Ethopiam ad X e nonem ac mille Macedonas opprimendos undique c o n currerunt. Macedones parum loco freti ab Ethopia in altiorem deruplioremque undique tumulum concessere ; quo pluribus e x locis aditu invento expulere eos A t h a manes , dispersosque et per invias atcjue ignotas rupes iter fugae non expedientes partim ceperunt partim i n terfecerunt. multi pavore in derupta praecipitati, p e r pauci cum X e n o n e ad regem e v a s e m n t . postea per i n dutias sepeliendi caesos potestas facta est. Amynander recuperato regno legatos et Romain ad 3 senatum et ad Scipiones in A s i a m , Ephesi post m a gnum cum Antiocho praelium morantes, misit. pacem p e t e b a t , excusabatque sese quod per Aetolos r e c u p e rasset paternum r e g n u m , Philippuin incusabat. Aetoli e x Athamania in Amphilochos profecti s u n t , et maioris partis voluntate in ius dicionemque totam redegerunt gentem. Amphilochia recepta (nam fuerat q u o n dam Aetoloruni) eadem spe in Aperantiam transcenderunt: ea quoque magna e x parte sine certamine in deditionem veuit. Dolopes nunquam Aetolorum f u e r a n t , P h i lippi erant. lii primo ad arma concurrerunt : c e t e rum postquam Amphilochos cum Aetolis esse fugamque e x Athamania Philippi et caedem praesidii eius a c c e p e r e , et ipsi a Philippo ad Aetolos deficiunt. quibus uircumiectis gentibus iam undique se a Macedonibus tutos credentibus esse Aetolis fama affertur Antiochum in Asia victiun ab Romanis, nec ita multo post legati ab Roma rediere sine spe pacis, Fulviumque consulem nuntiantes cum exercitu iam traiecisse. his territi, prius ab Rhodo et Athenis legationibus e x c i t i s , ut p e r a u ctoritatem earum civitatium suae preces nuper repudia-

223 L I B E R XXXVIII. a. U. c. 563. tae facüiorem aditum ad senatum h a b e r e n t , principes gentis ad tentandam s p e m ultimam R o m a m miserunt, n i h i l s , ne bellum h a b e r e n t , p r i u s q u a m p e n e in c o n spectu liostis e r a t , praemeditati. iam M. F u l v i ù s , A pollo ni am exercitu troiecto, cum E p i r o t a r u m principibus consultabat u n d e bellum inciperet. Epirotis A m b r a c i a m placebat aggredì ^ q u a e tum contribuì:rat s e Aetolis. s i v e od t u e n d a m earn venirent A e t o l i , apertos circa c a m p o s ad dimicandum esse ; s i v e detractarent certatnen , o p p u g n a t i o n e m fore hand difficilem: nam et c o piare) in p r o p i n q u o materiae ad a g g e r e s excitandos et cetera opera esse ; et A r a c h t h u m navigabilem a m n e m , o p p o r t u n u m ad comportanda q u a e u s u i s i n t , p r a e t e r ' ipsa moenia fluere; et aestatem aptam rei g e r e n d a e a d 4 e s s e , his p e r s u a s e r u n t ut per E p i r u m duceret. consuli a d A m b r a c i a m advenienti m a g n i operis oppugnalio v i s a est. Ambra eia tumulo a s p e r o siibiecta e s t : Perranthem incolae v o c a n t . u r b s , qua m u r u s v e r g i t in campos et f l u m e n , o c c i d e n t e m , a r x , quae imposita est tumulo, orienterei spectat. amnis Arachthus e x A t h a m a n i a 2 iluens cadit in sinum maris ab nomine p r o p i n q u a e urbis Arnb r a c i u m appellatimi. praeterquam quod hinc amnis m u nit hinc t u m u l i , muro q u o q u e firmo septa erat, patente in circuitum paullo a m p l i u s k tria millia p a s s u u m . F u l v i u s bina a 1 campo c a s t r a , modico inter se distantia i n t e r v a l l o , timun castellum loco edito contra arcem obiecit. ea omnia vallo atque fossa ita i u n g e r e parat, n e e x i t u s inclusis ab u r b e n e v e aditus foris ad auxilia intromittenda esset, ad f a m a m oppugnationis Ambraciae S t r a t u m i a m edicto Nicandri praetoris convenerant A e toli. inde p r i m o copiis omnibus ad prohibendam o b s i d i o n e m v e n i r e in animo fuerat. dein p o s t q u a m u r b e m i a m m a g n a e x parte operibus s e p t a m v i d e r u n t , E p i ì ) A r a c h t l i u m et inox A r a e h t h u s Ursìnus r codices A r e t l i c r i t e m et AT et ho. 2) A t h a m a n i a Palmcrius: v^odicx'S A c a x n a n i a . g) Cf. X X X I I I , 20. c. li) Cf. X X X I , 30. u. i) Cf. X , 29. h. k) Se. quam, quod post verlnim a m p l i u s saepe omitti solet. 1) Cf. X X X I , 24. e. I , 33. x.

L I B E R XXXVIII.

229 *. C. 189. rotaram trans flumen loco plano castra posita esse, d i videre copias placuit. cum mille expeditis Eupolemus Ambraciam profectus per nondum commissa 1 " inter se munimenta urbem intravit. Nicandro cum cetera manu primo Kpirotarum castra nocte aggredi consilium fu e rat, hand facili ab Pomanis a u x i l i o , quia flumen intererat: dein periculosum inceptum r a t u s , ne qua sentirent R o mani et regressus inde in t u l o " non e s s e t , deterritus ab hoc Consilio ad depopulandam Acarnaniam iter convertit. consul iam m u n i m e n t i s , quibus sepienda urbs 5 erat, iam operibus, quae admovere muris parabat, p e r fectis, quinqué simul locis moenia est aggressus. tria" paribus intervallis faciliore aditu a campo adversus Pvrrlieumi' quod voc; nt a d m o v i t , unum e regione Aesculapii, un im adversus areem. arietibus muros q u a tiebat, asseribus falcatis detergebat pinnas, oppidanos primo et ad speeiem et ad ictus moenium cum terribili sonitu editos pavor, ac trepidatio cepit. deinde ut praeter spem stare muros v i d e r u n t , collectis rursus a n i mis in arietes tollenonibus i libramenta plumbi aut s a xorum stipitesve robustos incutiebant; lalces, ancoris ferreis initetis in interiorem partem muri trahentcs a s sereni , praeliingebant ; ad hoc eruptionibus et nocturnas in custodias operum et diurnis in stationes uìtro terrorem inlerebant. In hoc »t: tu res ad Ambraciam cum essent, iain Aetoli a populatione Acarnaniae Stratum redierant. inde Nicander praetor spem nactus solvendae incepto forti obsidionis, Nicodamuin quendam cum Aetolis q u i n g e n tis Ambraciam infromittit. noctem cert m tempusque etiam noctis constituit, quo et il I i ab u i b e opera hostium quae adversus P y r r h e m n erant a g g r e d e i e n h i r , et ipse m) I. e. coiiiuiicta; ila infr. 7. et X X X I X , 2. ri) I. e. non essot tutus. Similiter in tuto esse dicuntui , tpuie sunt tuta, quìLus niliif peiiculi inmiinet, ita X , 4.". Simili modo in jacih j in d i f f i c i l i trs.se dicuntnr, Cjune sunt facili.». diiiìcìlùl. o) Se. opera. p) Per P y r r h e u m autem iiitelligendum est Tel prnecipiium 1 i I j I • n il aedifìc'um. vel pais urbis Aiiilin ciae, ex nomine* Pyrihi ìepis Kniri appellata, qui in ea regiam ha— buit. D R A J L E U B . q) Cf. XXIV, 34. e.

230 L I B E R XXXVIII. a. U. c. 563. ad castra Romana terrorem f a c e r e t , posse ra tus ancipiti t u m u l t u , et nocte augente p a v o r e m , memorabilem r e m geri. et Nicodamus intempesta n o c t e , c u m alias custodias fefellisset, p e r alias Ímpetu constanti erupisset*, superato brachio * in u r b e m penetrat a animicjue alicjuant u m ad omnia audenda et spei obsessis adiecit; et simul constituta nox v e n i t , e x composito r e p e n t e opera est aggressus. id i n c e p t u m conatu cjuam elTectu gravius f u i t , quia nulla ab exteriore parte vis admota e s t , s e u nietu deterrito praetore A e t o l o r u m , seu quia potius v i s u m Amphilochis n u p e r receptis opem i e r r e , quos P e r seus Philippi íilius , missus ad Dolopiam Ampliilochos6 que r e c i p i e n d o s , sunmia v i o p p u g n a b a t . tribus locis, sicut ante dictum e s t , ad P y r r h e u m opera Romana e r a n t ; quae omnia simul, sed nec apparata nec v i simili, Aetoli aggressi sunt. alii cum ardentibus f a c i b u s , alii stuppam piceinqtie et malleolos ferentes, tola collucente flammis a c i e , advenere, multos primo Ímpetu custodes oppressernnt. dein postquam clamor t u m u l t u s q u e in castra est perlatus d a t u m q u e a consule s i g n u m , arma capiunt et omnibus portis ad opem ferendam e l í u n d u n tur. uno in loco ferro ignique gesta res est ; ab d u o b u s irrito i n c e p t o , cum tentassent inagis qnain inissent certamen, Aetoli abscesserunt. atrox pugna in u n u m inclinaverat Jociim. ibi diversis partibus duo duces E u p o l e m u s et Nicodamus p u g n a n l e s horlabantur et p r o p e certa fovebant s p e , iam Nicandrum ex composito a ñ o r e et terga hostium i n v a s i m u u . liaec res aliquandin ánimos p u g n a n t i u m sustinuit. ceterum postquam n u l lum ex composito signum a suis aecipiebant et crescere n u m e r u m hostium c e r n e b a n t , desti luti se"nius i n s t a r e ; postremo re o m i s s a , iam v i x tulo r e c c p t u , f u gientes in u r b e m c o m p e l l u n t u r , parte operum incensa, et pluribus aliquanto quam ipsi cecidernnt i n t e r l e c t i s : quodsi ex composito acta res f u i s s e t , liaud dubiuin . erat e x p u g n a r i una u t i q n e parte opera cum magna caede hostium potuisse. Ambracienses quique iotas erant A e r) I. e. pemipisset.

s) Cf. X X I I , 52. 52. s. X X X I , 26. i.

L I B E R XXXVIII.

231 a. C. 189. toli, non ab eius solum noctis incepto r e c e s s e r e , s e d in reliquum quoque tempus velut pròditi ab suis s e gniores ad perioula erant. iam nemo eruptionibus, ut a n t e , in stationes h o s t i u m , sed dispositi per muros et turres é x tuto pugnabant. _ Perseus ubi adesse Aetolos audivit, omissa obsidione 7 urbis quam oppugnabat, depopulatus tantum agros A m philochiam excessif atque in Macedoiiiam rediit. et A e tolos inde avocavit populatio maritimae orae. Pleuratus iHyriorum rex cuin sexaginta lembis Corinthium sinum invectus, adiunctis Acliaeorum quae Patris erant n a v i bus , maritima Aetoliae - vastabat. adversus quos mille Aetoli m i s s i , quacunque se classis f i r c u m e g e r a t per littorum a m f r a c t u s , brevioribus semitis occurrebant. et Rom ani ad Anibraciam, pluribus locis quatiendo arietibus m u r o s , aliquantum urbis n u d a v e r a n t , nec tamen penetrare in urbem p o t e r a n t : nam et pari celeritate novus pro diruto murus obiiciebatur, et armati ruinis superstantes instar munimenti erant. itacjue cum aperta vi pavum procederei consuli res , cuniculum oceultum, vineis ante contecto l o c o , agere instituit. et aliquandiu, cum dies noctesque in opere e s s e n t , non solum sub terra fodientes sed egerentes etiam h u m u m fe fell ere hostem. cumulus repente terra e eminens index operis oppidanis l u i t ; p a v i d i q u e ne iam subrutis mnris facta in urbem via e s s e t , fossam intra m u r u m e 1 regione eius operis quod vineis contectum erat ducere instituunt. cuius ubi ad tantam altitudinem quantae esse s o lum infimum cuniculi poterat pervenerunt, silentio facto, pluribus locis aure admota, sonitum fodientium c a p t a bant. quein ubi a c c e p e r u n t , aperiunt rectam in cuntculum viam. nec fuit magni operis : momento enim ad i n a n e " , s u s p e n s o v furculis ab hostibus muro, p e r v e n e runt. ibi commissis o p e r i b u s , cum e fossa in cunicut) Cf. X X V , 35. x . X X X . 17. t. I l l , 66. i. >.) I. e. ad locum v a c u u m , eiTossum, cuniculum. \ ) I)um liostcs muro, lie is colLiberetiir vel i iiinam traheret, furculas sive fulcra sub— ieceraut, et sic euni superimpendentem quasi suspender&nt. DOER.

232 L I B E R XXXVIII. a. U. c. 563. luin patoret i t e r , p r i m o ipsis f e r r a m e n t i s q u i b u s in o p e r e usi e r a n t , dein celeriter armati etiam s u b e u n t e s occultam sub terra e d i d e r u n t p u g n a m . segnior d e i n d e ea (acta e s t , i n t e r s e p i e n t i b u s c u n i c u l u m , u b i v e l l e n t , n u n c ciliciis p r a e t e n t i s n u n c f o r i b u s r a p t i m obiectis. n o v a etiam h a n d m a g n i operis adver'sus eos qui in cuniculo erant excogitata res est. d o l i u m a f u n d o p e r t u s u m , qua fistula modica inseri p o s s e t , et f e r r e a m fislulam o p e r c u l u m q u e dolii f e r r e u m , et i p s u m p l n r i b u s locis p e r f o r a t u m , f e c e r u n t . h o c t e n u i p i u m a c o m p l e t i m i dolium ore in c u n i c u l u m v e r s o p o s u e r u n t . p e r operculi foram i n a p r a e l o n g a e h a s t a e , cjuas sarissas v o c a n t , ad s u m m o v e n d o s liostes e m i n e b a n t . scintillam l e v e m ignis i n ditam p l u m a e folle fabrili ad c a p u t fistulae imposito flando a c c e n d e r l i n t . i n d e n o n s o l u m m a g n a vis f u m i , sed acrior etiam foedo q u o d a m n i d o r e e x a d u s t a p i u m a , cum totum cuniculum complesset, vix durare quisquam intus poterat. 8

C u m in h o c siatu res ad A m b r a c i a m e s s e t , legati ab Aetolis P h a e n e a s e t D a m o t e l e s c u m liberis m a n d a t i s , decreto g e n t i s , ad c o n s u l e m v e n e r a n t . n a m p r a e t o r e o r u m c u m alia p a r t e A m b r a c i a m o p p u g n a l i c e r n e r e i , alia infestani o r a m n a v i b u s h o s t i u m e s s e , alia Amphilochos Dolopiamque a Macedonibus vastari, nec Aetolos ad tria s i m u l diversa bella occursantes sufficere, c o n v o c a t o concilio A e t o l o s p r i n c i p e s q u i d a g e n d u m esset c o n s u l u i t . o m n i u m e o s e n t e n t i a e d e c u r r e v u n t u t p a x , si p o s s e t , a e q u i s , si m i n u s , tolerandis c o n d i c i o n i b u s p e t e r e t u r . A n t i o c h i liducia bel'.mn s u s c e p t u m : A n t i o c h o terra m a r i q u e s u p e r a t o et p i o p e extra o i b e m terrae ultra i u g a T a u r i exacto q u a m spem esse s u s t i n e n d i b e l l i ? P h a e n e a s et D a m o t e l e s quod e r e A e t o l o r u m , u t in tali c a s u , f i d e q u e w sua esse c e n s e r e n t , a g e r e n t : q u o d e n i m sibi consilium a n t c u i u s rei e l e c t i o n e m a f o r t u n a relictam ? c u m his mamlatis legati missi orare c o n s u l e m u t p a r c e r e t u r b i , m i s e r e r e t u r g e n t i s •w) Sens, agerent quod e re Aetolorum esse, et quod omnino bona fide se facere posse censerent.

L I B E R XXXVIII.

233 a. C. 189. quondam sociae, nolle dicere iniuriis, miseriis certe coactae insanire, non plus mali meritos Aetolos A n t i o chi bello quam boni a n t e , cum adversus Philippum b e l latum sit, fecisse. nec turn large gratiam relatam sibi, nec nunc immodice poenam iniungi debere, ad ea consul respondit magis saepe quam v e r e * unquam A e tolos pacem petere. imitarentur Antiochum in petenda p a c e , quem in bellùm traxissent. non paucis urbibus e u m , de quarum libertate certatum s i t , sed omni Asia cis T a u r u m m o n t e m , opimo r e g n o , excessisse. Aetolos nisi inermes de pace agentes non auditurum se. arma illis prius equosque omnes tradendos esse, deinde mille talentum argenti populo Romano d a n d u m , cuius s u m mae dimidium piaesens >' n u m e r a r e t u r , si pacem habere vellent. ad ea adiecturum etiam in foedus esse, lit eosdem quos populus Romanus amicos atque hostes habeant. adversus quae l e g a t i , et quia gravia erant 9 et quia suorum nninios indomitos ac mutabiles n o v e r a n t , nullo reddito responso domum regressi s u n t , u t etiam atque e t i a m , quid agendum esset, re integra praetorem et principes consulerent. clamore et iurgio e x c e p t i , quam diu rem traherent, qualeincunque p a cem referre i u s s i , cum redirent Ambraciam , Acarnanuiii insidiis prope viam p o s i t i s , cum quibus bellum erat, circumventi T h y r i u m custodiendi d e d u c u n t u r . haec mora iniecta est paci, cum iam Atheniensium R h o d i o r u m q u e legati, qui ad deprecandum pro iis vénérant, apud consulem essent, Amynander quoque Athamanum rex fide accepta venerai in castra R o m a n a , magis pro Ambracia u r b e , ubi maiorem partem temporis exsulav e r a t , quam pro Aetolis soìlicitus. per lios certior factus consul de casu legatorum adduci eos a T h y r i o iussit; quorum post adventum agi coeptum est de pace. A m y n a n d e r , quod sui maxime operis erat, impigre agebat ut Ambracienses compelleret ad deditionem. id cum per colloquia principum sucoedcns m u r u m parum proliceret, postremo consulis permissu in^ressus urbem x) I. q. saepius quam venus,

y) Cf. X X X I V . 6. a.

234

u. u. c. 563.

L'IBER XXXVIII.

partim Consilio partim precibus evicit ut permitterent ' se Romanis, et Aetolos C. Valerius L a e v i n i iilius, qui cum "ea gente prinium amicitiam pepigerat, consulis frater matre eadem . ^ e n i t u s ,7 esretne adiuvit. A m b r a o o cienses prias paoti ut Aetolornm aaxiliares sine fraude e m i t t e r e n t , aperuerunt portas, dein 3 quingenta Euboica ut darent t a l e n t a , e x quibus ducenta p r a e s e n t i a , t r e centa per annos s e x pensionibus " a e q u i s ; captivos p e r fugasque redderent Romanîs ; urbem ne quam formulae sui iuris b facerent, quae post id tempas quo T . Quintius traiecisset in Graeciam , aut vi capta ab Romanis esset aut voluntate 0 in amicitiam venisset ; Cephallenia insula ut extra ius foederis esset, haec qiianquam spe ipsorum aliquanto leviora e s s e n t , petentibus Aetolis ut ad concilium referrent permissum est. parva disceptatio de urbibus t e n u i t , quae cum sui' 1 iuris aliquando fuiss e n t , a v e l l i " velut a corpore suo aegre patiebantur. ad unum omnes tamen accipi pace m iusserunt. A m b r a c i e n ses coronam auream consuli centum et quinquaginta pondo dederunt. signa aenea marmoreaqne et tabulae p i c t a e , quibus ornatior Ambracia, quia regia ibi P y r r h i f u e r a t , quam ceterae regionis eius urbes erant, sublata omnia avectaque. nihil praeterea tactum violatumve. 10 Profectus ab Ambracia consul in mediterranea £ A e t o l i a e , ad Argos Amphilochium (vigiliti duo millia ab Ambracia abest) castra posuit. eo tandem legati Aetoli, mirante consule quod morarentur, venerunt. inde postquam approbasse pacem concilium Aetoloruin accepit, iussis prolicisci Romam ad s e n a t u m , permissoque ut et Rhodii et Athenienses deprecatores i r e n t , dato qui s i mili cum iis proficisceretur C. Valerio f r a t r e , ipse in Cepballeniam traiecit. praeoccupatas K aures animosque principum R o m a e criminibus 1 ' Pliilippi i n v e n e r u n t , qui s) d e i n ]

dein Aetoli

Perizoiiius.

z) C f I X . 4 3 . s. a) Cf. X X X V I , 4 . u. 1>) Cf. X X V I , 2 4 . X X X I V , 5 7 . a. c ) Cf. X X X I V , 2 9 . x . dì Se. A e t o loruin. e) Se. e a s , cjuod latet in (|iiae. Cf. X X X V , 14. v. f) Cf. X X X V , 2 6 . v . g) Cf. X X X I I I , 3 2 . s. li) li q. cri mmalionibus.

L I B E R XXXVIII.

235 a. C. 189. per legatos, per litteras Dolopas Ampliilochosque et Athamaniam ereptas sibi querens, praesidiaque sua, postremo iilium eliam Persea ex Aniphilochis pulsum, averlerat senatum ab audiendis precibus eorum. Rhodii tamen et Athenienses ctim silentio auditi sunt. Atheniensis legatus Leon Hicesiae filius eloquentia etiam dicitur movisse ; qui vulgata similitudine, mari tranquillo quod ventis concitaretur aequiparando multitudinem Aetolorum, u s u s , cum in fide Romanae societatis mansissent, insita gentis tranquillitate quiesse eos aiebat : postquam Ilare ab Asia T h o a s et Dicaearchus , ab Europa Menestas et Damocritus coepissent, turn illain tempestatem coortam quae ad Antioolium eos sicut in scopuluin intulisset. diu iactatiu Aetoli , tandem ut condiciones pacis convenirent efFecerunt. fuerunt autem hae. "imperium maiestatemque 1 populi Romani gens Aetolerum conservato sine dolo malo, ne quem exercitum, qui adversus socios amicosque eoruin ducetur, per fines suos transire sinito, neve ulla ope iuvato. liosles eosdem liabeto quos populus Romanus, armaque in eos ferto, bellumque pariter g e rito. perfugas fugitivos captivos ìeddito Romanis sociisq u e , praeterquam si qui capti, cum domos redissent, iterum capti s u n t , aut si qui eo tempore ex iis capti sunt qui tum hostes erant Romanis, cuin intra praesidia 1 Romana Aetoli essent. aliorum qui comparebunt, intra dies centum Corcyraeorum magistratibus sine dolo malo tradantnr; qui non comparebunt, quando quisque eorum primum inventus fuerit, reddatur. obsides quadraginta arbitrati! consulis Romani dato , ne minores duodecim annonun neu maiores quadraginta. obses ne esto praetor, praefectus equituin , scriba publions, neu quis qui ante obses fuerit apud Romanos. Cephallenia extra pacis leges esto." de pecuniae summa quam penderent pensionibusque eius nihil ex eo quod cum coni) De formula foedorum m a i e s t a t e m p o p u l i R o m a n i C o n s e r v a r l i , cf. Oie. pro Jìalb. It) I. e. in nartibus Roninnorum , in exercilu, castris Romanis. Cf. Cic. Ligar. 9. 10. Liv. XXXVIII, 48.

236 L I B E R XXXVIII. a. U c. 563. sule convenerat mutatum. pro argento si aurum dare m a l l e n t , darent c o n v e n i t , dum pro argenteis decern aureus unus valeret. " q u a e u r b e s , qui agri, qui h o m i nes Aetolorum iuris aliquando f u e r u n t , qui eorum T . Quintio Cn. Domitio consulibus postve eos consules aut armis subacti aut voluntate in dicionem populi Romani v e n e r u n t , ne quem eorum Aetoli recepisse velint. Oeniadae cum urbe agrisque Acarnanum s u n t o . " his l e g i bus foedus ictuin cum Aetolis est. 12 Eadem non aestate s o l u m , sed etiam iisdem prope diebus quibns haec a ¡YT. F u l v i o constile in Aetolia gesta s u n t , consul alter Cn. Manlius. in G a l W r a e c i a b e l lum gessit, quod nunc ordiri 1 pergani. vere primo E p h e s u m consul venit, acceplisque copiis ab L . Scipione et exercitu lustrato concionem apud mililes halniit, qua collaudata virtute eoruin quod cuin Antiocho uno praeIro debellassent, ndhortatus eos ad novum cum Gallis suscipiendum b e l l u m , qui et auxiiiis iuvissent Antioc h u m , et adeo indomita haberent ingenia ut nequicquam Antiochus emotus ultra iuga T a u r i montis esset, nisi frangerentur opes Gallorum, de se quoque panca, nec falsa nec i m m o d i c a , adiecit. laeti milites cum frequenti assensu consulem a u d i v e r u n t , partem virium Antiochi fuisse Gallos c r e d e n t e s , rege superato nullum m o m e n tum in solis per se Gallorum copiis fore. E u m e n e m haud in tempore abesse (Romae tunc erat) credere cons u l , gnarum locorum honiinumque, et cuius interesset frangi Gallorum opes. Attalnm igitur fratrem eius arcessit a P e r g a m o , hortatusque ad capessendtim secum bellum pollicentem suam suorumque operam domum ad comparandum 1,1 dimittit. paucos post dies profecto E p h e s o constili ad Magnesiam occurrit Attaius cum mille peditibus , equitibus ducentis, Atlienaeo fratre iusso cum ceteris copiis subsequi, commendata iis custodia Pergami quos fratri regnocjue fidos credebat. consul collaudato iuvene cum omnibus copiis ad Mneandrum progressus castra p o s u i t , quia vado superari I) I. e. enarrare ab initio.

DOER,

m) Sc. necessaria ad bellum

LIBER

XXXVIII.

237

». C. 189 a m n i s n o n p o t e r a i et c o n t r a h e n d a e n a v e s e r a n t ad e x e r c i t a m t r a i i c i e n d u m . transgressi M a e a n d r u m a d H i e r a n C o m e n p e r v e n e r u n t . f a n u m ibi a n g u s t i m i A p o l l i n i s l S et o r a c u h u n : sortes v e r s i b u s h a n d inconditis dare v a t e s d i c u n t u r . hino alteris" c a s r n s ad H a r p a s u i n iliimen v e n tura e s t ; q u o legati ab A l a b a n d i s v e n e r u n t , u t c a s t e l l i m i , q n o d ab ipsis n u p e r d e s c i s s e t , aut a u c t o r i t a t e a n t armis c o g e r e t i u r a a n t i q u a p a t i , e o d e m e t A t l ì e naeus E n n i e n i s et At tali fra ter c u m Cretensi L e u s o et Corrago M a c e d o n e v e n i t : mille p e d i t e s m i x tarn in g e n t i u m et t r c c e n t o s e q u i t e s secuin a d d u x e r u n t . c o n s u l t r i b u n o militum misso c u m m o d i c a m a n u c a s t e l l u m v i c e p i t , captimi A l a b a n d e n s i b i i s r e d d i t . i p s e nihil v i a digressus ad Aiiliocheam s u p e r M a e a n d r u m amnem p o s u i t castra. h u i u s a m n i s i o n t e s Celaenis o r i u n t u r . Celaenae u r b s c a p u t q u o n d a m P h r v g i a e f u i t : m i g r a t u m i n d e b a u d p r o c u l v e t e r i b u s C e l a e n i s , novaecjue u r b i A p a m e a e n o m e n i n d i t u m ab A p a m a s o r o r e * S e l e u c i regis, e t Marsyas a m n i s , h a n d p r o c u l a M a e a n dri f o n t i b u s oi iens , in M a e a n d r u m c a d i t , f a m a q u e ita t e n e t , Celaenis M a r s y a m c u m A p o l l i n e t i b i a r u m c a n t u certasse. M a e a n d e r e x a r c e s t i m m a C e l a e n a r u m o r t u s , m e d i a u r b e d e c u r r e n s , p e r Caras p r i m n m , d e i n d e I o li as in s i m u n maris e d i t u r q u i i n t e r P r i e n e n et M i l e t u m est. ad Antioclieam in castra c o n s u l i s S e l e u c u s • Antiochi f i l i u s , ex f o e d e r e icto c u m S c i p i o n e , ad f r u m e n t u m exeroitui d a n d u m venit. parva disceptatio de Aitali auxiliaribus orta e s t , q u o d l l o m a n o t a n t u m m i liti p a c t u m A n t i o c b u m u t d a r e t u r f r u m e n t i u n S e l e u c u s dicebat. discussa ° ea q u o q u e est c o n s t a n t i a consulis, q u i misso f t r i b u n o edixit n e R o m a n i milites a c c i p e r e n t p r i u s q u a m Attali auxilia a c c e p i s s e n t . i n d e ad G o r d i u tichos q u o d v o c a n t processi!in est. e x eo loco ad T a bas t e i t i i s castris p e r v e n t u i n . in iinibus P i s i d a r u m p o 4) u x o r c Dra];enl)orcliius. N) I. P. altero itinpre, cum (juotidie itinere confecto castri a Romanis ponercntur. o) D i s c u t e r e r e m a l i q u a m est: rem aliijwani vanam atque irritant reddere. DOER, p) Intellige p e r legioncs et corpora «»ercitus. GKOMOV.

238 L I B E R XXXVIII. a. U. c. 563. sita est u r b s , in ea p a r t e quae vergit ad P a m p h v l i u m mare, integris v i r i b u s regionis e i u s , feroces ad belland u m habebat viros. turn q u o q u e equites in agmen R o m a n u m e r n p t i o n e facta hand modice primo impetu t u r b a v e r e * ' : deinde ut apparuit nec n u m e r o n e c v i r t u t e pares e s s e , in urbem compulsi v e n i a m erroris p e t e b a n t , dedere urbem parati, q u i n q u e et vigiliti talenta argenti, et decern millia m e d i m n u m * tritici imperata, ita in deditionem accepti. 14 T e r t i o i n d e die ad Chaum a m n e m p e r v e n t u m ; i n d e profecti Erizam urbem primo i m p e t u ceperunt. ad T h a busion castellum i m m i n e n s llumini Indo ventimi e s t , cui fecerat n o m e n I n d u s 4 ab elephanto deiectus. Iiaud p r o cul ab Cibyra a b e r a n t , nec legatio ulla a Moagete t y r a n n o civitatis e i u s , h o m i n e ad omnia infido atque i m p o r t u n o , veniebat. ad t e n t a n d u m eius animum C. H e l v i u m cum quattuor millibus p e d i t u m et quingentis equitibus consul praemittit. Jmic agmini iain fines i n gredienti legati o c c u r r e r u n t , n u n t i a n t e s p a r a t u m esse t y r a n n u m imperata facere. orabant ut pacatus lines i n i r e t , cohiberetque a populatione agri m i l i t e m ; et in coronam auream quindecim talenta aiì'erebant. H e l v i u s integros a populatione agros s e r v a t u n u n pollicitus ire ad consulem legatos iussit. quibus eadem reierentibus consul " n e q u e R o m a n i " inquit " b o n a e voluntatis ullum signum erga nos tvranni h a b e m u s ; et ipsum talem esse i n t e r o m n e s constat u t de poena eius magis quam de amicitia nobis cogitandmn s i t . " perturbati hac v o c e legati nihil aliiid petere q u a m u t coronam acciperet, v e n i e n d i q u e ad e m n t y r a n n o potestatem et copiam l o q u e n d i ac p u r g a n d i se faceret. permissu consulis p o stero die in castra t v r a n n u s v e n i t , vestitus comitatusq u e v i x ad privati modice locupletis habitum. et o r a tio fuit summissa et i n f r a c t a , extenuantis opes suas u r b i u m q u e suae dicionis egestatem querentis. erant q) Se. Homniios. r) IVIensura Athenìensis. Cf. Cornei. X X V , 2. s) MagisIros elepliaiitoiiim a scriploiibus Graecis et Lalinis saepe vocari I n d o s , etiamsi natione Indi non essent, oslendit Freinsh, in Ind. Curt.

L I B E R XXXVIII.

239 a. C. 189. autem sub e o , praeter Cibyram, et Syleum et Alimne quae appellatili - , ex liis, ut se suoscjue spoliaret, quinque et viginti talenta se confecturum, prope ut difiidens, poIJicebatur. " e n i m v e r o " inquit consul "ferri iam ludificatio ista non potest, parum est non erubuisse absentera, cum per legatos frustrareris n o s : praesens quoque in eadem perstas impudentia. quinque et viginti talenta tyrannidem tuam , exhaurirent ? quingenta ergo talenta nisi triduo numéros, populationem in agris, obsidionem in urbe e x s p e è t a . " hac denuntiatione c o n territus perstare tamen in pertinaci simulatione inopiné, et panllatim illiberali adiectione, nunc per caviilation e m ' , nunc precibus et simulatis lacrimis , ad centum talenta est perductus. adiecta decern millia medimnura frumenti, haec omnia intra sex dies exacta. A Cibyra per agios Sindensium exercitus ductus,15 transgressusque Caularem amnem posuit castra, postero die est praeter Caralitin paludem agmen ductum; ad Mandropolim 5 manserunt. inde progredientibus ad L a gon, proximam u r b e m , metu incolae fngerunt: vacuum hominibus et refertunj rerum omnium copia oppidum diripuerunt. inde ad Lvsis iluminis fontes, postero die ad Cobulatum amnem progressi. Termessenses eo t e m pore Isiondensium arcem urbe capta oppugnabant. inclusi, cum alia spes auxilii nulla esset, legatos ad consulem orantes opem miserunt: cum coniugibus ac liberis in arce inclusos se mortem in dies, ant ferro aut fame patiendam. exspectare. volenti 11 constili causa in Pamphyliam devertendi oblata est. adveniens obsidione Isiondenses exemit, Termesso pacem dedit quinquaginta talentis argenti acceptis; item Aspendiis ceterisque Pampliyliae populis. e x Pamphylia rediens ad fluvium T a u r u m primo d i e , postero ad Xylinen quam vocant Comen posuit castra, profectus inde continentibus itineribus ad Cormasa urbem pervenit. Darsa p r o xinia urbs erat: earn inetu incolarum desertam, pleM a il Ar o p o 1 i ti Gelcnius: oodiccs m a cl a m p r u m. t) I. e. per speciosam, qua postulata eluderet excusationem. D O E R , U ) S C . devertere.

240 L I B E R XXXVIII. a. U c. 563. n a m omnium rerum copia invenit. progredienti praeter p a l u d e s legati ab L v s i n o e dedentes civitatem venerunt. inde in a g r u m S a g a l a s s e n u m uberem fertilemque omni g e n e r e frugum v e n t u m est. colunt P i s i d a e , longe optimi bello regionis eins, c u m ea res animos facit, tum agri fecunditas et multitudo hominum et situs inter p a u c a s m u n i t a e urbis, c o n s u l , quia nulla legatio ad Jinem praesto f u e r a t , p r a e d a t u m in agros misit. tum d e m u m Iracta pertinacia e s t , ut ferri a g i q u e Y res s u a s viderunt. legatis missis pacti quinquaginta talentis et vigiliti m i l libus medimrium tritici, viginti h o r d e i , p a c e m i m p e t r a v e r u n t . p i o g r e s s u s i n d e ad Rhotrinos fontes, ad v i c u m q u e m Acaridos C o m e n vocant posuit castra, eo S e l e u c u s ab A p a m e a postero die venit. aegros inde et in-, utilia impedimenta c u m A p a m e a m d i m i s i s s e t , ducibus itinerum ab S e l e u c o acceptis profectus eo die in M e tropolitanum c a i n p u m , postero die Dinias P h r y g i a e p r o cessit. inde S y n n a d a v e n i t , m e t u omnibus circa o p p i dis desertis. q u o r u m iam praeda g r a v e agmen trahens, v i x quinque millium die toto itinere p e r f e t t o , ad B e u d o s q u o d v e t u s appellant pevvenit. ad Anabura inde, et altero die ad Alandri i o n t e s , tertio ad A b b a s s u m p o s u i t castra, ibi plures dies stativa h a b u i t , quia p e r venutili erat ad T o l i s t o b o i o r u m fines. 16 G a l l i , m a g n a h o m i n u m v i s , s e u inopia agri seu p r a e d a e s p e , nullam gentem per q u a m ituri essent par e m armis rati, B r e n n o d u c e in D a r d a n o s p e r v e n e r u n t . ibi seditio orta est : ad viginti millia h o m i n u m cum L e o n o r i o ac Lutario regulis s e c e s s i o n e facta a Brenno in T h r a c i a m iter averterunt. ubi cum resistentibus p u g n a n d o , p a c e m petentibus Stipendium i m p o n e n d o B y z a n t i u m cum p e r v e n i s s e n t , aliquandiu oram P r o p o n t i dis v e c t i g a l e m habendo regionis eius urbes obtinuerunt. cupido inde eos in A s i a m t r a n s e u n d i , audientes e x propinquo quanta ubertas eius terrae esset, cepit ; et L y s i m a c h e a fraude capta Cliersonesoque omni armis p o s sessa ad H e l l e s p o n t u m descenderunt. ibi v e r o e x i g u o v) Cf. III, 37. f.

L I B E R XXXVIII. w

241

a. C. 189.

d i v i s a m freto cernentibus Asiam multo magis animi ad transeundum accensi ; nuntiosque ad Antipatrjim praefectum eius orae de transitu mittebant. quae res cum lentius spe ipsorum traheretur, alia rursus nova inter regulos seditio orta. Xeonorius retro, unde venerat, cum maiore parte hominum repetit Byzantium; Lutarius Macedonibus per speciem legationis ab Antipatro ad speculandum missis duas tectas" naves et tres lembos adimit. iis alios atque alios dies noctesque travehendo, intra paucos dies omnes copias traiecit. haud ita multo post Leonorius adiuvante Nicomede Bithyniae rege a Byzantio tramisit. coeunt deiiule in unum rursus Galli, et auxilia Nicomedi dant ad versus Ziboetam, partern tenentem Bithyniae, gerenti bellum, atque eonun maxime opera devictus Ziboeta est, Bithyniaque omnis in dicionem Nicomedis concessit, profecti ex Bithynia in Asiam processerunt. non pins ex viginti millibus hominum quam decern armata erant. tamen tantum terroris omnibus quae eis T a u r u m incolunt gentibus i n iecerunt, ut quas adissent quasque non adissent, pariter ultimae propincjuis ?, imperio parerent. postremo cum tres essent gentes, Tolistoboii Trocmi Tectosages, in tres partes, qua cuique popuiorum suorum vectigalis Asia esset, diviserunt. Trocmis Hellesponti ora data; Tolistoboii Aeolida atque Ioniaui, Tectosages mediterranea Asiae sortiti sunt, et Stipendium tota eis T a u r u m Asia exigebant, sedem autem ipsi sibi circa Ilalyn flumen ceperunt. tantusque tenor eorum nominis erat, Hiultitudine etiam magna subolu aueta , ut Syriae quoque ad postremum reges Stipendium dare non abnuerent. primus Asiam incolentium abnnit Attalus, pater regis Eumenis; audacique incepto praeter opinionem omnium afl'uit fortuna, et signis collatis superior i'uit. non tamen ita inl'regit animos eorum ut absisterent imperio, eaedém opes usque ad bellum Antiochi cum Romanis manserunt. tum quoque, pulso Antiocho, magnani spem w) Sic XXXII, 18. et X X V , 11. pio: separatali!, x) Cf. XXXI, 46. w. y) Pro: ultiinae (sc. geuteä) pariler ac propinquae. DOER. L

242 L I B E R XXXVIII. a. U. c. 563. h a b u e r u n t , quia procul mari incolerent, Romanum e x e r citum ad se non perventurum. 17 Cura hoc h o s t e , tam terribili omnibus regionis eius, quia bellum gerenclum erat, pro concione milites in h n n c maxime modum allocutus est consul, " n o n me praeterit, milites, omnium quae Asiani colunt gentium Gallos fama belli praestare. inter mitissimum genus h o minum ferox natio, pervagata bello pvope orbem t e r rarum , sedem cepit. procera corpora , promissae et r u tilatae c o m a e , vasta scuta, praelongi gladii; ad hoc cantus ineuntium praelium et nlulatus et tripudia, et qnatientium 1 scuta in patrium quendam modum h o r rendus armorum crepitus, omnia de industria composita ad terrorem. sed haec, cjuibus insolita atque insueta s u n t , Graeci et Phryges et Cares timeant: Romania Gallici tumultus 3 assuetis etiam vanitates notae sunt, semel primo congressi! ad Aliam 1 , eos olim fugerunt tnaiores n o s t r i : ex eo tempore per ducentos iam annos pecorum in modum consternatos caedunt fugantque ; et plures prope de Gallis triumphi quam de tolo orbe terrarum acti sunt, iam usti hoc cognitum e s t : si primum impetuni, quem fervido ingenio et caeca ira e f f u n d u n t , sustinueris, fluunt sudore et lassitudine m e m b r a , labant a r m a ; mollia corpora, molles , ubi ira c o n s e d i t , animos sol pulvis s i t i s 0 , ut ferrum non admov e a s d , prosternimi. non legionibtis legiones eorum sol u m experti sumus, sed vir unus cum viro congredie n d o , T . Manlius , M.-Valerius , quantum Gallicani rabiem vincerei Romana virtus, docuerunt. iam M . M a n lius unus agmine scandentes in Capitolium detrusit Gallos. et illis maioribus nostris cum hand dubiis' G a l lis in sua terra genitis res erat. hi iam degeneres. sunt, mixti et Gallograeci v e r e , q u o d f appellantur, sicut in z) Cf. V I I , 26. a) Ut i n s u e t u s V I , 34. X , 28. sic li. 1. a d s u e t u s cum genitivo ponitur. 1>) Cf. V , 38. c) Cf. X X X I V , 37. d) I. e. ut ne opus quidem sit ferrimi admovere. DOER, e) I. e. cum Gallis geuiiinis , veris. f) Si relativum refeitur non tam ad earn rem, personam, quae nomina exprimitur, quam ad eius nolionem universalem, qualenus no-

L I B E R XXXVIII.

243 «. C. 189. frugibus pecudibusque non tantum semina ad servanda)« indolem valent, quantum terrae proprietas caeliq u e , sub quo aluntur, mutat. Mncedones qui Alexandream in Aegypto, qui Seleuceam ac Babvloniam, quique aliaß sparsas per orbem terrarum colonics habent, in Syros Parthos Aegyptios degenerarunt. Massilia i n ter Gallos sita traxit aliquantum ab accolis animorum°. Tarentinis quid ex Spartana dura ilia et horrida disciplina mansit? generosius in sua quicquid 6 sede gignitur: insitum alienae terrae in id quo alitur, natura vertente se , dégénérât. Phrvjras i^itur Gallicis oneratos armis, sicut in acie Antiochi cecidistis, victos victores caedetis. magis vereor ne parum inde gloriae quam ne nimium belli sit. Attains eos rex saepe fudit i'ugavitque. nolite existimare belluas tantum recens 7 captas feritatene illam silvestrem primo servare , dein cum diu manibus humanis aluntur, mitescere; in hominum feritate mulcenda non eandem naturam esse, eosdemne hos creditis esse qui patres eorum avique f u e r u n t ? extorres inopia agrorum profecti domo per asperrimam Illyrici oram, Paeoniam inde et Thraciam pugnando cum ferocissiinis gentibus emensi h , has terras ceperunt. duratos eos tot malis exasperatosque accepit terra quae copia omnium rerum saginaret. uberrimo agro, mitissimo caelo, clementibus accolarum ingeniis omnis illa, cum qua vénérant, mansuefacta est feritas. vobis m e hercule, Martiis 8 ' viris, cavenda ac fugienda quam primum ainoenitas est Asiae: tantum hae peregrinae v o luptates ad exstinguendum vigorem animorum possunt; 5) q u i d q u e Florebellu». 6) r e c e n s Ascensiana: codices iccentes. 8) M a r t i i s Freinshemius : codiccs m a r t i s . men omnino naturam rei cuiusdam significai, neutro gen. poni solet. Sic hoc loc. L i v . dicit q u o J noil q u i ; nam si d i x i s set tjui, "seusus esset: hi sunt ii qui appellanlur Gallograeci ; sed dicei-e v u ì t : hi sunt revera Gallograeci id quod nomine eorum etiani expviniitur. g) I. e. al) accolis adsciverunt m u l l u m i n d o l i s , ingenii eorum. li) Ita saepe m e t i r i terrain, A'iani, pro peragrare Inrram, confìcere iter dicilur. i) M a r t i i v i r i dicuntur et oh oiiginem Romuli, et ob virtutem niilitarem. Ita omnino milites fortes M a r t i x v i r i , ttVÔQiç *jÌQrfioiy dicuntur.

L 2

244 L I B E R XXXVIII. a. U. c. 563. t a n t u m contagio disciplinae morisque accolarum valet. h o c tamen feliciter e v e n i t , quod si e ut v i m adversus v o s n e q u a q u a m , ita fa in a m a p u d Graecos p a r e m illi antiquae o b t i n e n t , cuin qua v e n e r u n t ; bellique gloriam victores e a n d e m in ter socios habebitis quain si s e r v a n tes a n t i q u m n specimen a n i m o r u m Gallos vicissetis." 18 Concione dimissa , missisque ad E p o s o g n a t u m l e g a t i s , qui u n u s ex regulis et in E u m e n i s manserat amicitia et negaverat Antiocho adversus Romanos auxilia, castra m o v i t . p r i m o die ad Alandrum i f t i m e n , postero ad v i c u m q u e m vocant T v s c o n ventilili, eo legati Oroandensium cum venissent amiciliniii p e t e n t e s , ducenta talenta iis s n n t i m p e r a t a , precantibusque ut domimi r e n u n t i a r e n t potestas facta. ducere inde exercitum consul ad P l i t e n d u m ; deinde ad Alvattns castra posila, eo missi ad E p o s o g n a t u m ì e d i e r u n t , et legati reguli o r a n tes n e Tectosagis bellum i n f e r r e t : ipsum in eam g e n t e m i t u r u m E p o s o g n a t u m , p e r s u a s n r u m q u e ut imperata faciant. data v e n i a r e g u l o , duci i n d e exercitus p e r A x v lon q u a m v o c a n t terram coeptus. ab re noinen h a b e t : n o n ligni modo q u i c q u a m , sed ne spiiins quideni aut u l l u m aliud alimentimi feri ignis ; fimo bubulo pi o lignis u t u n t u r . Ad Ctiballum Gallograeciae costellimi castra h a b e n t i b u s Romanis a p p a r u e r e cum magno tumultu Jiostium e q u i t e s , nec turbarunt tantnm stationcs R o m a nas r e p e n t e i n v e c t i , sed quosdam etiani occiderunt. q u i t u m u l t u s cura in castra perlatus e s s e t , etTusus rep e n t e o m n i b u s portis equitatus R o m a n u s fudit lugavitq u e G a l l o s , et aliquot lugientes occidit. inde consul, u t q u i 1 iam ad hostes p e r v e n t u m c e r n e r e i , explovato 1 d e i n d e et c u m cura coacto aginine procedebat. et cont i n e n t i b u s itineribus c u m ad Sangarhim ilumen venisset, p o n t e m , quia vado n u s q u a m transitus e r a t , facere instituit. Sanjjarius e x Adoreo m o n t e p1 e r PJirv"iam fluO ^ . o ens miscetur ad B i t h v n i a m T v m b r i l'.uvio ; i n d e maior iam geminati.* aquis p e r Bitliviiiam fortur et in P r o p o n t i d e m sese e l l u n d i t , n o n tamen tam m a g n i t n k) Cf. V , 25. d.

1) Cf. I , 41. u. X X I I , 55. y.

L I B E R XXXVIII.

24,5 a. C. 189. dine memorabilis q u a m quoti piscium accolis i n g e n t e m vim praebet. transgressis ponte perfecto flumen, p r a e ter™ ripam euntibus G a l l i " matris magnae a P e s s i n u n t e occurrere cum insignibus s u i s , vaticinantes fanatico carmine deam R o m a n i s v i a m belli et victoriam dare i m periumque eius regionis. accipere se omen cum d i x i s set c o n s u l , castra eo ipso loco posuit. postero die ad Gordium pervenit. id haud m a g n u m qnidem o p p i d u m e s t , sed plus quam mediterraneum celebre et frequens emporium, tria maria pari ferme distantia intervallo habet, Hellespontum, ad S i n o p e n , et alterius orae lit— t o r à , qua Cilices maritimi c o l u n t ; multarnm m a g n a r u m que praeterea gentium lines contingit, quarum c o m mercium in eum m a x i m e locum mutui usus contraxere. id tum desertum fuga incolarum o p p i d u m , refertum i d e m copia rerum omnium invenerunt. ibi stativa habentibus legati ab E p o s o g n a t o v e n e r u n t , nuntiantes profectum eum ad regulos Gallorum nihil aequi impetrasse ; ex campestribus vicis agrisque frequentes d e m i g r a r e , et cum coniugibus ac liberis, quae ferre atque agere p o s sint, prae se agentes portantesqué Olympum m o n t e m petere, ut inde armis locorumque situ sese tueantur. certiora postea Oroandensium legati attulerunt, T o l i s t o - 1 9 boiorum civitatem Olympum cepisse ; d i v e r s o s " T e c t o sagos alium montem', qui Magaba dicntur, perisse; T r o c m o s , coniugibus ac liberis a p u d T e c t o s a g o s d e p o siti«. armatorum a«mine Tolistoboiis statuisse auxilium ' o ferre, erant autem tunc trium p o p u l o r u m reguli Ortiago et Combolomarus et Gaulotus. iis haec m a x i m e ratio belli s u m e n d i r f u e r a t , quod cum montes editissimo* regionis eius tenerent, convectis omnibus quae ad u s u m q u a m v i s i longi temporis suflìcerent, taedio se fntigaturos hostem c e n s e b a n t : nam neque ausuros per tnm ardua atque iniqua loca subire eos ; et si conarentur, v e l parva m a n u prohiberi aut deturbari p o s s e ; nec m) Cf. X , 29. h. n) Cf. X X X V I I , 9. k. . o) I. e. in tìiversam viam conversos, H . e. diversa via. D O H R . p) I. e. in~ stituendi. " senatui sis 1 supplementum in Hispaniam mittendi, ut ii modo quibus emerita stipendia sint milites dimittantur, veteribus militibus tirones immisceantur, an deductis de provincia veteribus legionibus novas conscribendi et mittendi, cum contemptum" tirocinium, etiam mitiores barbaros excitare 6) e s s e G n : codices es s e t . x) I. e. certo p r o m i t t e r e , poIHcerî. cf. Cìc. X , 21. V , 8. y) Cf. X X X V , 25. q. z) Verba u t r u m s i s etc. pendent ex antecedente q u a e r o d e t e. a) I. e. cum timendum sit n e exercitus ex tironibus conscriptus, quia is fere ab hoste con— temni solet, vel mìtioris ingenii barbaros ad rebellandum excitet. DOER.

R 2

388 a. U. c. 572.

LIBER

XL.

ad rebellandum possit ? dictu quam re facilius sit provinciam ingenio ferocem, rebellatricem confecisse. p a u cae civitates, ut quidem ego a u d i o , quas vicina maxime hiberna premebant, in ius dicionemque v e n e r u n t ; ulteriores in armis sunt, quae cum ita sint, ego iam hinc praedico, patres conscripti, me exercitu eo qui nunc est rem publicam administraturum : si deducat secum Flaccus legiones, loca pacata me ad hibernacula l e c t u r u m , neque novum militem ferocissimo hosti 36obiecturum." legatus ad ea quae interrogatus erat, respondit neque se neque quemquam alimn divinare posse quid in animo Celtiberi haberent aut porro habituri essent. itaque negare non posse quin rectius sit etiam ad pacatos barbaros, nondum satis assuetos imperio, exercitum mitti. novo autem an vetere exercitu opus sit, eius esse dicere qui scire possit qua fide Celtiberi in pace mansuri sint; simul et qui illud exploratum habeat, quieturos milites, si diutius in provincia retineantur. si ex eo quod aut inter se loquantur aut succlamationibus apud concionantem imperatorem significent, quid sentiant coniectandum s i t , palam voci [era tos esse aut i m peratorem in provincia retenturos aut cum eo in Italiam venturos esse, disceptationem inter praetorem legatumque consulum relatio interrupit, qui suas ornari 1 ' provincias , priusquam de praetoris exercitu ageretur, aequum censebant. novus omnis exercitus consulibus est decretus , binae legiones Romanae cum suo equitatu, et socium Latini nominis quantus semper n u m e r u s , quindecim milia peditum et octingenti equites. cum hoc exercitu Apuanis Liguribus ut bellum inferrent mandatum est. P . Cornelio et M. Baebio prorogatum imperium, iussique provincias obtinere donee cónsules venissent ; turn imperatum ut dimisso quem haberent exercitu r e verterentur Romam. de T i . Sempronii deinde exercitn actum est. novam legionem ei quinqué milium et d u centorum peditum cum equitibus quadringentis cónsules scribere iussi, et mille praeterea peditum civium Romab) I. e. lis rebus instruere quae necessariae sunt ad adininiítiandam proviiiciam cf. I , 43. h.

LIBER XL.

389 a. C. 180. norum, quinquaginta équités, et sociis nominis Latini imperare septem milia peditum, trecentos équités, cum hoc exercitu placuit ire in Hispaniam citeriorem T i . Sempronium. y . Fulvio permissum 0 u t , qui milites ante Sp. Postumium Q. Marcium consules cives R o mani sociive in Hispaniam transportati essent, et praeterea supplemento adducto quot amplius_ duabus legionibus quam decern milia et quadringenti pedites, sexcenti équités essent, et socium Latini nominis duodecim milia , sexcenti équités, quorum forti opera duobus adversus Celtiberos praeliis usus Q. Fulvius esset, eos, si videretur, secum deportaret. et supplicationes decretae quod is prospere rem publicam gessisset. et ceteri praetores in provincias missi. Q- Fabio Buteoni prorogatum in Gallia imperium est. octo legiones praeter exercitum veterem, qui in Liguribus in spe propinqua missionis erat, eo anno esse placuit. et is ipse exercitus aegre explebatur propter pestilentiam, quae iam tertium annum urbem Romanam atque Italiam v a stabat. praetor T i . Minucius, et haud ita multo post37 consul C. Calpurnius moritur, multicjue alii omnium or— dinum illustres viri, postremo prodigii loco ea clades haberi coepta est. C. Servilius pontifex maximus piacula irae deum conquirere iussus, decemviri libros i n spicere, consul Apollini Aesculapio Saluti dona v o v e r e et dare signa inaurata , quae vovit deditque. decemviri supplicationem in biduum valetudinis causa in urbe et per omnia fora conciliabulaque edixerunt : maiores duodecim annis omnes coronati et lauream in manu tenentes supplicaverunt. fraudis quoque humanae insinuaverat suspicio animis ; et venelicii quaestio ex sec ) Q u i n t o F u l v i o p e r m i s s u m e s t , ut d e p o r t a r e t s e c u m i n I t a l i a m eos m i l i t e s , cjui ante S p . P o s t u m . et Q . M a r c . c o s s . i n Hispaniam transportali essent; et p r a e t e r e a , quanto n u m e r o , p o s t s u p p l e m e n t u m a d d u c t u m , duae l e g i o n e s e x c e d e r e n t d e c e r n milia et q u a d r i n g e n t o s p e d i t e s , s e x c e n t o s é q u i t é s ; q u a n t o i t e m n u m e r o socialis e x e r c i t u s superaturus esset d u o d e c i m m i l i a pe— dil Mm, s e x c e n t o s é q u i t é s , e u m n u m e n j m p e d ì t u m e q u i t u m q u e Q . F u l v i u s s e c u m q u o q u e ( I f t p m l a i e t , e o s p o t i s s i n u i m deli— g e n d o , q u o r u m f o r t i o p e r a usus eseet. CKEVIER.

390 L I B E R XL. a. U. c. 572. natus consulto, quod in urbe propiusve urbem decern millibus passuum esset commissural, C. Claudio praetori, qui in locum T i . Minucii erat suffectus , ultra decimimi lapidem' 1 per fora" conciliabulaque C. Maenio, priusquam in Sardiniam provinciam traiiceret, decreta, suspecta consulis erat mors maxime, necatus a Quarta Hostilia uxore dicebatur. ut cjuidem filius eius Q. F u l vius Flaccus in locum vitrici consul est declaratus, aliquanto magis infamis mors Pisonis coepit esse ; et testes exsistebant qui post declaratos consules Albinum et Pisonem , quibus comitiis Flaccus tulerat repulsam, et exprobratum ei a matre dicerent quod iam ei tertinm negatus consulates petenti esset, et adiecisse, pararet se ad petendum : intra duos menses eiì'ecturam ut consul fieret. inter multa alia testimonia ad causam pertinentia haec quoque v o x , nimis vero eventu comprobata , v a l u i t , cur Hostilia damnaretur. Yeris principio h u i u s , dum consules novos delectus Romae t e n e t , mors deinde alterius et creandi comitia consulis in locum eius omnia taidiora fecernnt. interim P. Cornelius et M. Baebius, qui in consulatu nihil memorabile gesserant, in Apuanos Ligures exercitum 38induxerunt. Ligures , qui ante adventum in provinciam consilium non exspectassent bellum, improviso oppressi ad duodecim milia hominum dediderunt se. eos, consulto per litteras prius senatu, deducere ex montibus in agros campestres procul ab domo, ne reditus spes esset, Cornelius et Baebius statuerunt, nullum alium ante finem rati fore Ligustini belli, ager publicus p o 1 puli Romani erat in Samnitibus, qui Taurasinorum traducere Ligures Apuanos vellent, edixerunt, Ligures Apuani de montibus descenderent cum Iiberis coniugib u s q u e ; sua omnia secum portaient. Ligures saepe per legatos deprecati ne penates, sedem in qua geniti essent, sepulcra maiorum cogerentur relincjuere , arma obsides pollicebantur. postquam nihil impetrabant neque vires 7) ] f u e i a t . i n cum c u m Sìgonius. d) Cf. XXXIV, 5. o. e) Cf. stipr. Ì9. i.

LIBER XL.

391 a. C. 180. ad bellandum erant, edicto paruerunt. traducti sunt publico sumptu ad quadraginta milia liberorum capitum cum feminis puerisque. argenti data centum et quinquaginta milia, unde in novas a e d e s f 8 compararent quae opus essent. agro dividendo dandoque iidem qui xraduxerant, Cornelius et Baebius praepositi. postulantibus tamen ipsis quinqueviri ab senatu dati, quorum ex Consilio agerent. transacta r e , cum vetereni exercitum Romani deduxissent, triumphus ab senatu est decretus. hi omnium primi nullo bello gesto triumpharunt. tantum hostes ducti ante currum, quia nec quod ferretur neque quod duceretur captum neque quod militibus daretur, quicquam in triumphis eorum fuerat. Eodem anno in Hispania Fulvius Flaccus procon-39 s u l s , quia successor in provinciam tardius veniebat, educto exercitu ex hibernis ulteriorem Celtiberiae agrum, unde ad deditionem non venerant, instilit vastare. qua re irritavit magis quam conterruit animos barbarorum; et clam comparatis copiis saltum Manlianum, per quem transiturum exercitum Romanum satis sciebant, obsederunt. in Hispaniam ulteriorem eunti L . Postumio Albino collegae Gracchus mandaverat ut Q. Fulvium certiorem faceret' 1 , Tarraconem exercitum adduceret: ibi dimitti veteranos, supplementaque distribuere et o r dinare omnem exercitum sese velie, dies quoque, et ea propinqua, edita Fiacco est, qua successor esset venturus. haec nova aliata res, omissis quae agere i n stituerat, Flaccum raptim deducere exercitum ex Celti— beria cum coegisset, barbari causae ignari, suam d e fectionem et clam comparata arma sensisse eum et p e r timuisse rati, eo ferocius saltum insederunt. ubi eum saltum prima luce agmen Romanum intravit, repente ex duabus partibus simul exorti hostes Romanos invaserunt. quod ubi vidit Flaccus, primos tumultus in agmine per centuriones stare omnes, suo quemque loco, 8) a e d c s ] s e d e i Creverius. f) Sc._ exstniendas. g) Cf. XXXV, 22. I. li) Ut inhere! Q. Fulvium adducere esercitimi in urbem Tarraconem ; ut exponit C R K Y I E R .

392 L I B E R XL. U. c. 572. et arma expedire iubendo sedavit; et sarcinis i u m e n tisque in u n u m locum coactis, copias omnes partim ipse partim per legatos tribunosque militum, ut t e m p u s , ut locus postulabat, sine ulla t r e p i d a t o n e instruxit, cum bis deditis rem esse admonens ; scelus et perfidiam illis, non virtutem nec animum accessisse ; reditum ignobilem 1 in patriam clarum ac memorabilem eos sibi fecisse: crnentos ex recenti caede hostium gladios et manantia sanguine spolia Romam ad triumphum d e laturos. plura dici tempus non patiebatur. invehebant se hostes, et in partibus extremis iam pugnabatur. 40deinde acies concurrerunt. atrox ubique praelium, sed varia fortuna erat. esreeie lesiones, duae O O O _ ' nec sennius O alae pugnabant ; e x t e r n a k auxilia ab simili armatura meliore aliquantum militum genere urgebantur, nec l o cum tueri poterant. Celtiberi ubi ordinata acie et signis collatis se non esse pares legionibus senserunt, c u neo impressionem f e c e r u n t ; quo tantum valent genera pugnae u t , quacunque parte p e r c u l e r e m impetu suo, sustineri nequeant. tunc quoque turbatae legiones sunt, prope interrupta acies. quam trepidationem ubi Flaccus conspexit, equo advehitur ad legionarios équités, et "ecquid auxilii in vobis e s t ? " actum iam de hoc exercitu e r i t ? " cum undique acclamassent, quin e d e ret quid fieri velit; non segniter imperium exsecuturos ; "duplicate t u r m a s " i n q u i t , "duarum Iegionum équités, et permittite 0 equos in cuneum hostium, quo nostros urgent, id cum maiore vi equorum facietis, si effrenatos in eos equos immittitis; quod saepe Romanos équités cum magna laude lecisse sua memoriae i) R e d i t u m i g n o b i l e m v o c a t , c u m m i l i t e s , q u i ex p r o v i n c i a R o m a m d e d u c u n t u r , in itinere ab liostibus n o n infe— s t a n t u r . DRAKENB. k ) E x t e r n a a u x i l i a sunt q u a e s u p r a n o m i n a v i t L i v i u s a u x i l i a p r o v i n c i a l i a , quae n o n ex R o m a n i s et sociis, sed a gentibus p r n v i n c i a r u m , h. 1. ab Iìispa— •nis, repetita erant. I) I. e. a miïitibus similis a r m a t u r a e , n e m p e Celtiberis, qui a r m a t u r a m similèm h a b e b a n t c u m auxiliig R o m a n o r u m . m ) S u p p l e r i p o t e s t l i o s t e m . DITKF.R. n ) Sen— sus : E s t n e in vobis aliquid a u x i l i i , a n sinetis u t i a m de hoO exercitu ignavia y e s t r a a c t u m s i t ? o ) Cf. V i l i , 30. h .

L I B E R XL.

393 a. C. 180. proditum e s t . " dicto p a r u e r u n t , detractisque frenis bis ultro citroque c u m magna strage h o s t i u m , infractis P o m n i b u s h a s t i s , transcurrerunt. dissipato c u n e o , i n q u o omnis spes f u e r a t , Celtiberi trepidare et p r o p e omissa pugna loculi» f u g a e circumspicere. e t alarii équités p o s t quam R o m a n o r u m e q u i t u m tam m e m o r a b i l e facinus v i d e r e , et ipsi virtute e o r u m accensi sine ullius i m p e r i o in perturbato« iam hostes equos i m m i t t u n t . t u n c v e r o Celtiberi o m n e s in fugam e f f u n d u n t u r , e t i m p e r a t o r R o m a n u s aversos hostes contemplatiis aedem F o r t u n a e equestri Iovicjue optimo m a x i m o ludos v o v i t . caeduntur Celtiberi per totum saltuin dissipati fuga, d e c e m et Septem milia hostium caesa eo die t r a d u n t u r , v i v i c a p t i plus quattuor m i l i a , ducentis septuaginta s e p t e m c u m si^nis militaribus , equis prope mille c e n t u m . n u l li» castris e o die v i c t o r e x e r c i t u s mansit. Victoria n o n sine iactura militnm f u i t : q a a d r i n g e n t i septuaginta duo milites R o m a n i , socium ac L a t i n i nominis mille d e c e m et n o v e u i j c u m his tria milia militum a u x i l i a r i o r u m perierunt. ita v i c t o r e x e r c i t u s r e n o v a t a priore gloria Tarracorcem est p e r d u c t u s . v e n i e n t i F u l v i o T i . S e m pronius p r a e t o r , qui biduo ante v e n e r a t , o b v i a m p r o c e s s i f , gratulatusque est quod r e m publicam egregie g e s sisset. c u m summa c o n c o r d i a , quos dimitterent q i t o s que retinerent m i l i t e s , c o m p o s u e r u n t . i n d e F u l v i u s e x auctoratis militibus in n a v e s impositis R o m a n i est p r o f e c t u s , S e m p r o n i u s in Celtiberiam legiones d u x i t . Consules ambo in L i g u r e s e x e r c i t u s i n d u x e r u n t d i - 4 i versis partibus. P o s t u m i u s prima et tertia l e g i o n e B a listam S u i s m o n t i u m q u e montes o b s e d i t , et p r e m e n d o praesidiis angustos saltus eorum c o m m e a t u s i n t e r c l n s i t , inopiaque o n i n i n m rerum eos p e r d o m u i t . F u l v i u s s e cunda et quarta l e g i o n e adortus a P i s i s A p u a n o s L i g u res , qui eorum circa M a c i a m fluvium i n c o l e b a n t , i n deditionem acceptos, ad septem milia h o m i n u m , in n a ves impositos praeter i oram E t r u s c i m a r i s N e a p o l i i n transmisit. i n d e in S a m n i u m traducti, a g e r q u e his r p) Deiivandun» est ab infringere.

q) Cf. X , 2 9 . h.

3 9 4 a. U. c.

L I B E R

X L .

572.

ter populäres ¿latus est. montanorum Ligurum ab A . Postuiriio vineae caesae frumentaque deusta, donee cladibus omnibus belli coacti in deditionem venerunt armaque tradiderunt. navibus inde Postumius ad visendam oram Ingaunorum Intemeliorumque Ligurum processit. priuscjuam hi consules venirent ad exercitum qui Pisas indictus erat, praeerant A. Postumius et frater Q. Fulvii M. Fulvius Nobilior. secundae legionis Fulvius tribunus militum erat, is mensibus r suis dimisit legionem, iureiurando adactis centurionibus aes ' in aeravi urn ad quaestores esse delaturos. hoc ubi Placentiam (nam eo forte erat profectus) Aulo 9 nuntiatum est, cum equitibus expeditis secutus dimissos, quos eorum potuit assequi, reduxit 1 castigatos Pisas; de ceteris consulem certiorem fecit, eo referente senatus consultum factum est ut M. Fulvius in Hispaniam relegaretur ultra novam Carthaginem ; litteraeque ei datae sunt a consule ad P . Manlium in Hispaniam ulteriorem deferendae. milites iussi ad signa redire, causa ignominiae * , uti semestre Stipendium in eum annum esset ei l e g i o n i , decretum : qui miles ad exercitum non rediss e t , eum ipsum bonacjue eius véndere consul iussus. 42 Eodem anno L . Duronius , qui praetor anno superiore ex Ulyrico cum decern navibus Brundisium redierat, inde in portu relictis navibus cum venisset R o mam, inter exponendas res quas ibi gessisset, haud dubie u in regem Ulyriorum Gentium latrocini! omnis maritimi causam avertit: ex regno eius omnes naves p) A u l o Sidonius: codex f u l v i o . dex de d iixi t.

I) r e d u x i t GR,: co-

r ) C u m s e x t r i b u n i m i l i t u m e s s e n t ili l e g i o n e , i n d u a b u s d u o d e c i m , ita i n t e r se p a r t i l i s o l e b a n t v e l c o m p a r a r e , lit p e r s e mestre bini duobiis mensibus legionibus duabus imperarent. C u m i g i t u r i m p e r a n d i v i c e s ari F u l v i u m p e r v e n i s s e n t , i s s u i s m e n s i b u s , i. e. s u o b i m e s t r i , l e g i o n e m d i m i s i t . TI:RNEBVS. S) CHI-'VIER i n l e i l i g i t S t i p e n d i u m m i l i t a r e , q u o d i a m a quaestori— b u s l u i m e r a t u m i u b e t F u l v i u s in a e r a r i u m r e f e r r i , tancjuam n i hil p e r t i n e n s a d eos m i l i t e s q u i d i i n i t t e b a n t u r . t ) D i r u t u m a e r e m i l i t e m d i c e b a n t antiqui, cui Stipendium i g n o m i n i a e causa noil e r a t d a t u m . FESTUS. U) P a l a m , aperte. DOER.

LIBER

XL.

395 a. C. 180. esse quae superi maris oram depopulatae essent; de his rebus se Iegatos misisse, nee c o n v e n i e n d i T regis potestatem factam. vénérant Romain legati a Gentio, qui quo tempore Romani ^conveniendi regis causa v e n i s s e n t , aegrum forte eum in ultimis partibus fuisse regni d i c e r e n t : petere Gentium ab senatu ne c r e d e rent conlictis criminibus in s e , quae inimici detulissent. ad ea Duronius adiecit multis civibus Romanis et sociis Latini nomini« iniurias l'actas in regno eius, et cives Romanos dici Corcyrae retineri. eos omnes Romani adduci placuit, C. Claudiuin praetorem c o g n o s c e r e w ; neque ante Gentio regi legatisve eius r e sponsum reddi. Inter multos alios quos pestilenza eius anni absumpsit, sacerdotes quoque aliquot mortui sunt. L . Valerius F l a c c u s p o n t i l e s mortuus e s t : in eius locum sufi'ectus est Q. Fabius L a b e o . 1'. M a n l i u s , qui nuper e x ulteriore Hispania redierat, triumvir epulo * : Q. F u l vius M . F . in locum eius triumvir cooptatus, tum praetextatns erat, de rege sacrifico sufficiendo in l o cum Cn. Cornelii Dolabellae contentio inter C. S e r v i l i um pontificem maximum fuit et L . Cornelium Dolabellam duumvirnm n a v a l e m , quem ut i n a u g u r a r e t , p o n t i fex magistratu sese abdicare iubebat. recusantique id facere ob earn rem multa duumviro dicta a pontiiice ; deque ea, cum provocasset, certatum ad populum. cum plures iarn tribus intro y vocatae dicto esse audientem pontifici duumvirum i u b e r e n t , multamque remitti, si magistratu se abdicasse!, ultimum* de caelo, quod c o mitia turbaret, intervenit. religio " inde fuit pontificibus inaugurandi Dolabellae. P . Cloelium S i c u l u m i n augurarunt, qui secundo loco inauguratus erat, exilu v) Cf. XXY'II, 7. c. w) Cf. X X X Y I i r . 39. m. x) X X X I I I , 42. t. y ) Nempe in seplum, quod o v i l e quoque dicebatiir, qui locus fuit ILI campo Martio Miflragiìs ferendis destinatus. D O H R , Z) U 1 t i ni H m, i. e. tandem, p o s l r e m u m — d e c o e l o i n t e r v e n i t , h o c e s t , fulgur apperuit aut tonitru a u d i t u m e s t ; magistrati!! de coelo reminliatum , dirempta c o m i t i a , nihil de Dolabellae contumacia transactum ; nani i n t e r v e n i r e est in medio neiiotio (piasi e x insidiis s u p e r v e i m e . GVTHER. a) I. e. duhiiunex religione oitum.

396 L I B E R XL. a. U. c. 572. anni et C. Servilius Geminus pontifex maximus decess i t : idem decemvir sacrorum fuit. pontifex in locum eius a collegio cooptatus est Q. Fulvius Flaccus; at pontifex maximus 5 M. Aensilius Lepidus , cum multi clari viri petissent ; et decemvir sacrorum O. Marcius Philippus in eiusdem locum est cooptatus. et augur S p . Postumius Albinus decessit: in locum eius P . S c i p i o u e m , filium Africani, augures cooptarunt. Cuinanis eo anno peterrtibus pennissum ut publice L a t i n e loquerentur et praeconibus Latine v e n d e n d i ius 43esset. Pisanis agrum pollicentibus, quo Latina colonia deducere t u r , gratiae ab senatu actae; triumviri creati ad earn rem Q. Fabius Buteo M. et P . Popillii L a e n a tes. a C. Maenio praetore, cui provincia Sardinia cum e v e n i s s e t , additum erat ut quaereret de veneficiis l o n gitis ab u r b e decern milibus p a s s n u m , litterae allatae, se iam tria milia hominiim damnasse, et crescere sibi quaes tionem indiciis: ant earn sibi esse deserendam J aut provinciam dimitteradam. Q. Fulvius Flaccus ex Hispania rediit Romam cum magna fama gestarum r e r u m ; qui c u m extra urbem triumphi causa e s s e t , consul est creatus cum L . M a n lio Acidino , et post paucos dies cum militibus, quos secum d e d u x e r a t , triumphans urbem est invectus. tulit in triumpho coronas aureas centum viginti q u a l t u o r ; praeterea altri pondo trigiuta u n u m , et signati Oscensis " n u m m u m centum septuaginta tria milia ducentos. militibus d e piaeda quinquagenos denarios d e d i t , d u plex centurionibus, triplex e q u i t i , tantundem sociis Latini n o m i n i s r et stipendium omnibus duplex. 44 E o anno rogati® primum lata est ab L . Villio 4 t r i buno plebis, quot annos nati quemque magistratum p e terent caperentque. i n d e cognomen familiae indilum, 2) at p o n t i f e x m a x i m u s - Sigonius, c r e a t o a n t e p o n * t i f i c e m a x i m o G n : codex a n t e p o n t i f i c e m m a x i * m u m . 3) d e s e T e n d a m Signnius: coellus: codices p e r i s 6 c t .

li) Bene convenit huic loco initium orationis Philìppì in csp. seq. Q u a n d o i n earn etc.

L I B E R XL.

407 a. C. 179. honoris p r o d u c e r e ; eum non destitit. cum in Thracia Perseus abesset, ciroumire IMacedoniae urbes prìncipibusque Antigonum commendare ; et si vita longior s u p petisset, haud dubimn fuit quin eum in possessione regni relicturus fuerit. ab Demetriade profectus T J i e s 6alonicae plurimum tempori« moratus fuerat. inde cum Amphipolim v e n i s s e t , gravi morbo est implicitus. sed animo tarnen aegrum rnagis fuisse quam corpore constai ; curisque et vigiliis, cum identidem species et umbrae insontis interempti filii agitarent, exstinctum esse cum diris exsecrationibus alterius. tamen admoneri potuisset Antigonus, si fJiaud] statim palam facta esset mors regi«, medicus CalLigenes, qui curationi praeerat, non exspectata morte r e g i s , a primis desperationis k notis nuntios praedispositos ita ut convenerat misit ad P e r s e u m , et mortem regis in adventum eius omnes qui extra regiam erant celavit. oppressit igitur neco-57 pinantes ignarosque omnes P e r s e u s , et regnum scetere partum invasit. Peropportuna 1 mors Philippi fuit ad dilationem et ad vires bello contrahendas» nam post paucis diebus gens Bastarnarum, diu sollicitata, ab suis sedibus magna peditum equitumque manu Istrum traiecit. inde praegressis, qui nuntiarent r e g i , Antigono et Cottoni (nobilis erat Bastarna, et Antigonus perinvitus cum ipso Cottone legatus ad concitandos Bastarnas missus) haud procul Amphipoli f a m a , inde c e r t i 1 nuntii occurrerunt mortuum esse regem, quae res omnem ordinem consilii turbavit. compositum autem sic f u e r a t , transitum per Thraciam tutum et commeatus Bastarnis ut Philippus praestaret. id ut facere posset, regionum principes donis coluerat, fide sua tbligata pacato agmine transitaros Bastarnas. Dardanorum gentem delere propositum erat, inque eortim agro sèdes fundare Bastarnis. d u plex inde erat commodum f u t u r u m , si et Dardani, gens i) F a m a , i n d e c e r t i Drakenborchiui p06t Perizonium: codex f a m a c in c e r t a e. i) I. e. ornare ; sic Cíe. Dom. 9. cíe Am. 20. Fara. X I I , 13. k) Sc. de vita legis. 1) Sc. Romanis.

408

a. U. c. 573.

LIBER XL.

semper infestissima Macedoniae temporibusque iniquis regum imminens, tollerettìr, et Bastarnae relictis in Dardania coniugibus liberisque ad populandam Italiam possent mitti. per Scordiscos iter esse ad mare Hadriaticum Italiamque; alia via traduci exercitum non posse, facile Bastarnis Scordiscos iter daturos: nec enim aut lingua aut moribus aequales abhorrere ; et ipsos adiuncturos s e , cum ad praedam opulentissimae gentis ire vidissent. inde in omnem eventum Consilia accommodabantur 2 : sive caesi ab Romanis forent Bastarnae, Dardanos tamen sublatos praedamque ex reliquiis B a gtarnarum et possessione«! liberam Dardaniae solatio fore ; sive prospere rem gessissent, Romanis aversis in Bastarnarum bellum recuperaturum se in Graecia quae 58amisisset. haec Philippi Consilia fuerant. ingressi sunt pacato agmine, fide Cottonis et Antigoni, sed haud multo post famam mortis Philippi neque Thraces commercio faciles 1 " erant, neque Bastarnae empto contenti esse poterant aut in agmine contineri, ne decederent via. inde iniuriae ultro citroque fieri, quarum in dies incremento bellum exarsif. postremo Thraces cum vin» ac inultitudinem sustinere hostium non possent, relictis campestribus vicis in montem ingentis altitudinis (Donucam vocant) concesserunt. quo ubi ire 3 Bastarnae vellent, quali tempestate Gallos spoliantes Delphos fama est peremptos e s s e , talis tu m Bastarnas nequioquam ad iuga montium appropinquantes oppressit. neque enim imbre tantum effuso, dein creberrima grandine obruti sunt cum ingenti fragore caeli tonitribusque et fulguribus praestringentibus aciem oculorum; sed fulmina etiam sic undique micabant ut peti viderentur corpora, nec solum milites sed etiam principes icti caderent. itaque cum praecipiti fuga per rupes praealtas improvidi sternerentur ruerentque, instabant quidem a) a c c o m m o d a b a il t n r Sigoimu: codex c o m m o d a b a n t i n . 3) q u o u b i i l e ] q u i i m s u b i r e G r . m) Neque Thraces aequî et faciles erant in rebus necessari!* vendendis, neqin Bastainne rebus, quas emerant, ob iiimium earum pretium contenti esse poterant. D o t a .

L I B E R XL.

409 a.C.179. pej-culsis T h r a c e s , sed ipsi deos auctores fuga e esse caelumque in se m e r e aiebant. dissipati procella cum tanquam ex naufragio plerique semiermes in castra, u n d e profecti e r a n t , redissent, consultari quid agerent coeptum. inde orta dissensio, aliis r e d e u n d u m aliis penetrandum in Dardaniam censentibus. triginta ferme milia h o m i n u m (Clondico duce profecti erant) p e r v e n e r u n t " : cetera multitudo r e t r o , qua v e n e r a t , t r a n s danubianam regionem repetiit. Perseus potitus regno interfici Antigonum iussit; et d u m firmaret r e s , legatos Romam ad amicitiam paternam r e n o v a n d a m , p e t e n d u m qne u t r e x ab senatu appellaretur, misit. haec eo a n no in Macedonia gesta. Alter consulum Q. F u l v i u s ex Liguribus t r i u m p h a - 5 9 v i t ; quem t r i u m p h u m magis gratiae quam r e r u m g e Starum magnitudini datum constabat. armorum hostiliu m magnam vim t r a n s t u l i t , nullam pecuniam a d m o d u m . divisit tamen in singulos milites trecenos aeris", duplex centurionibus, triplex ecjuiti. nihil in eo tri— u m p h o magis insigne fuit qtfam quod forte e v e n i t , u t eodem die triumpharet quo priore anno ex praetura triumphaverat. s e c u n d u m t r i u m p h u m comitia edixit, quibus creati consules sunt M. Iunius Brutus A. M a n lius Yulso. praetorum i n d e , tribus creatis, comitia tempestas diremit. postero die reliqui tres facti ante diem quartum idus M a r t i a s , M. Titinius C u r v u s , T i . Claudius N e r o , T . Fonteius Capito, ludi Romani i n staurati ab aedilibus curulibus Cn. Servilio Caepione Ap. Claudio Centhone propter prodigia quae e v e n e rant. terra movit ; in foris publicis, ubi lectisternium P e r a t , deorum capita, quae in lectis e r a n t , averteruot se, lanxque cum ititrimentis quae Iovi apposita fuit, decidit. de mensa oleas quoque praegustasse mures in prodigium v e r s u m est. ad ea expianda nihil ultra quam ut ludi instaurarentur actum est. 4) la 11 x Cuperus, i n t r i m e n t i s Oudeitdorpius : codex la11 a 4 ii c c u m i 111 e g u m e 111 i s. n) In Dardaniam.

o ) Cf. X , 3 0 . n .

p ) Cf. V , 13. y .

S

410 L I B E R

XLI.

E P I T O M E . Ignis in aede Vestue exstinctus est. T i . S e m pronius Gracchus proconsul Celtiberos victos in deditionem a c c e p i t , monumentumque operum siiorum Gracchurim oppidum in llispania constituit; et a Postumio Albino proconsule V a c caei ac Lusilani subacti sunt, uterque ti-iumphavit. Antioclius Antiochi filius, obses Romanis a paire datus, . mortuo fralre Seleuco qui patri defuncto successerat, in regnimi Syriae ab urbe dimissus j praeter religionem qua multa tempia magnifica multis locis erexit, Athenis Iovis Olympii et Antiocbeae Capitolini , vilissimum regem egit 1 . lustrum a censoribus conditum est: censa sunt civium capita ducenta sexaginta tria milia ducerita nonaginta quattuor. O. Voconius Saxa tribunus plebis legem tulit ne quis heredem mulierem institueret. suasit legem IVI. Cato : exstat oratio eins, praeterea res contra Ligures Istros Sardos et Celtiberos a compluribus ducibus prospere gestas et initia belli Macedonici continet, quod Perseus Philippi filius mòliebatur. miserai enim ad Cartliaginienses legationem, et ab iis nocte audita erat, sed et alias Graeciae civitates sollicitabat. a. U. c. 574. a patre in pace habitam armasse, eoque iuventuti praedandi cupidae pergratus esse dicebatur. consilium de I s t r i c o b e l l o c u m h a b e r e t c o n s u l , alii g e r e n d u m e x t e m p l o , a n t e q u a m c o n t r a h e r e copias h o s t e s p o s s e n t , alii consulenduni prius senatum censebant. vicit sententia q u a e d i e m n o n p r o f e r e b a t . p r o f e c t u s ab Acjuileia c o n s u l castra ad l a c u m T i m a v i p o s u i t : i m m i n e t m a r i is l a c u s . e o d e m decern n a v i b u s C . F u r i u s d u u m v i r n a v a lis v e n i t . a d v e r s u s I l l y v i o r u m classent c r e a t i d u u m v i r i n a v a l e s e r a n t , qui t u e n d a e v i g i l i t i n a v i b u s m a r i s s u p e r i orae 2 A n c o n a m velut cardinem h a b e r e n t : inde L . Corn e l i u s d e x t r a l i t t o r a u s q u e ad T a r e n t u m , C. F u r i u s l a e v a u s q u e ad A q u i l e i a m t u e r e t u r . e a e n a v e s ad p r o x i m u m p o r t u m i n I s t r i a e fines c u m onerariis et m a g n o commeatu missae; secutusque cum legionibus consul q u i n q u e ferme milia a mari posuit castra, in p o r t u i ) p r a e t e r — e g i t ] h'aec post s o l l i c i t a b a t babent codices. transposait GH. A) t u e n d a e v . n. m a r i s s u p e r i o r a e F l o T e b e l h i s J-. (i. e. codex olim I.arishamensis, nunc Viudoboncusis") t u e n d a m r . n. m a r i s u p e r i o r e .

LIBER

XLI.

411 a . C. 1 7 8 .

emporium brevi perfrequens f a c t u m , omniaque bine in castra supportabantur. et quo id tutius fieret, stationes ab omnibus castrorum partibus circumdatae sunt, in Istriam versum 3 praesidium stativum, repentina " cohors Piacentina opposita inter mare et castra, et ut idem aquatoribus ad fluvium esset praesidium, M . Aebutius tribunus militum secundae legionis'dnos m a nipulos militum adiicere iussus est. T . et C. Aelii tribuni militum legionem tertiam, quae pabulatores et lignatores tueretur, via quae Aquileiam fert duxerant. ab eadem regione mille ferme passuum castra erant Gallorum : Catmelus pro regulo erat tribus haud amplius milibus armatorum. I s t r i , ut primum ad lacum 2 T i m a v i castra sunt Romana mota, ipsi post collem occulto loco consederunt, et inde obliqui? itineribus agmen sequebantur, in omnem occasionem intenti; nec q u i c q u a m 0 e o s , quae terra marique agerentur, f a l l e b a t d . postquam stationes invalidas esse pro castris, forum * turba inermi frequens inter castra et mare mercantium sine ullo terrestri aut maritimo munimento viderunt, duo simili praesidia , Placentinae cohortis et manipulorum secundae legionis, asarediuntur. nebula matutina O ' DO texerat inceptum ; qua dilabente ad primum teparem solis perlucens iam a l i q u i d , incerta t a m e n , ut solet, lux speciem omnium multiplicem intuenti reddens, turn quoque frustrata R o m a n o s , multo maiorem iis quam erat hostium aciem ostendit. qua ferriti utriusque stationis milites ingenti tumultu cum in castra c o n f u g i s sent, haud paullo ibi plus quam quod secum ipsi attulerant terroris fecerunt. nam neque dicere quid f u g i s s e n t , nec percunctantibus reddere responsum p o t e 5) I s t r i a m v e i s u m G n : L i s t r i a m q u e s i i u m . r u m Ios. Scaligcr : L e o r n m .

4) fa'»

a) R e p e n t i n a c o h o r s ex eo genere m i l i t u m c o m p o s i t a e s t qui s u b i t a r i i , t u m u l t u a r i ! n o m i n a n t u r . C f . I l i , 4. et infr. 10. b ) C a t m e l u s l o c o r e g u l i , qui i p s e non a d e r a t , in iis castris erat. D R A K E N B . C ) S u p p l e n a u m est e o r u m , a d q u o d referatur q u a e . d) E o s f a l l e b a t e s t , e o s latel>at; ut I V , 10.

Y ,

47.

DHAXEÇB.

412 L I B E R XLI. a. U. c. 574. rant-; et clamor in portis, wt ubi nulla esset statio quae sustineret impetum, audiebatur; et concursatio in obscuro incidentium aliorum in alios incertum fecerat an hostis intra vallum esset. una vox audiebatur ad mare vocantium. id forte temere ab uno exclamatum totis passim personabat castris. itaque primo velut iussi id facere, pauci armati, maior pars inermes, ad m a r e decurrunt, dein plures, postremo prope omnes, et ipse consul, cum frustra revocare fugientes conatus nec imperio nec auctoritate nec precibus ad extremum v a luisset. unus remansit M. Licinius Strabo, tribunus militum tertiae lejnonis , cum tribus siiinis" ab legione sua relictus. hunc in ^acua castra impetu facto Istri, cum . alius armatus iis nemo obviam isset, in praetorio instruentem atque adhortantem suos oppresserunt. praelium atrocius quam pro paucitate resistentium fuit ; nec ante finitum est quam tribunus militum, quique circa eum constiterant, interfecti sunt, praetorio deiecto, direptis quae ibi fuerunt, ad quaestorium forum quintanainque hostes pervenerunt. ibi cum omnium rerum paratam expositamque copiam et stratos lectos in quaestorio invenissent, regulus accubans epulari coepit. mox idem ceteri omnes, armorum hos»tiumque obliti, faciunt; et- ut quibus insuetus liberalior victus esset, avidius vino ciboque corpora onerant. 3

Nequaquam eadem est turn rei forma apud Romanos: terra mari trepidatur; nautici tabernacula det e n d u n t , commeatumque in littore exposituin in naves rapiunt; milites in scaplias et mare territi r u u n t ; n a u tae metu ne compleantur navigia , alii turbae obsistunt, alii ab littore naves in ahum expellunt. inde certamen, mox etiam pugna cum vulneribus et caede in vicem jriilitum nautarumque oritur, donee iussu consulis procid a terra classis summota est. secernere inde inermes ab armatis coepit. vix mille ducenti ex tanta multitucline, qui arma haberent, perpnuci equites qui equos secum eduxissent, inventi sunt, cetera delormis turba e) Manipulis.

L I B E R XLI.

413 a. C. 178. v e l u t l i x a r u m c a l o n u m q u e , praeda v e r e i u t u r a , si b e l l i h o s t e s m e m i n i s s e n t . tum d e m u m n u n t i u s f ad t e r t i a m l e g i o n e m r e v o c a n d a m et Gallorum praesidium ; et s i m u l e x o m n i b u s locis ad castra r e c i p i e n d a d e m e n d a m q u e i g n o m i n i a m rediri c o e p t u m est. t r i b u n i m i l i t u m tertiae legionis p a b u l u m lignaque p r o i i c e r e i u b e n t ; c e n turionibus i m p e r a n t ut graviores aetate milites binos it) e a i u m e n t a , e x q u i b u s onera d e i e c t a erant, i m p o n a n t ; é q u i t é s e u t singulos e i u v e n i b u s pedites s e c u m in e q u o s tollant. egregiam gloriam legionis f o r e , si castra metu s e c u n d a n o r u m amissa sua v i r t u t e recipiant. et r e c i p i facile e s s e , si in praeda occupati barbari subito o p p r i m a n t u r : sicut c e p e r i n t , posse : api. s u m m a m i l i t u m alacritate adhortatio audita est. f e r u n t citati signa, n e c signiferos armati m o r a n t u r . priores tarnen c o n s u l c o p i a e c j u e , quae a mari r e d u c e b a n t u r , ad v a l l u m a c c e s s e r u n t . L . Atius t r i b u n u s p r i m u s secundae l e g i o nis non hortabatur modo m i l i t e s , sed docebat e t i a m , si v i c t o r e s I s t r i , quibus armis cepissent castra , i i s d e m capta r e t i n e r e in animo h a b e r e n t , p r i m u m e x u t u m c a stris h o s t e m ad m a r e p e r s e c u t u r o s f u i s s e , deinde s t a tiones c e r t e pro vallo habituros : v i n o s o m n o q u e v e r i Bimile esse m e r s o s i a c e r e . sub h a e c A . B a e c u l o n i u m 4 signiferum s u u m , notaé fortitudinis v i r u m , i n f e r r e S i gnum iussit. ille , si u n u m se s e c j u e r e n l u r , quo c e l e ri us fieret facturum' 1 d i x i t ; connisusque c u m trans v a l ium signum t r a i e c i s s e t , primus o m n i u m portam i n t r a v i t . e t parte alia T . et C . A e l i i t r i b u n i militum tertiae legionis cum equitatu a d v e n i u n t . c o n f e s t i m et quos binos oneraria in i u m e n t a i m p o s u e r a n t , s e c u t i , et c o n s u l c u m toto a g m i n e . at I s t r o r u m p a u c i , qui m o d i c e {) V e n i t (sive m i s s u s ) ex sensu supplendum in compendio orationìs suis elegantis. Cf. Plin. cp. VI, 20. Statins Theb. Y , 715. Liv. X L I V , 24. GRONOV. g) Observanda est varia constriictìo verbi i m p e r a n t , priinum : i m p e r a n t c e n t u r i o n i b u s u t , deinde, i m p e r a n t (quod repetendum est) • u t é q u i t é s etc. h) Qimm iiiberetur signum inferre, si se unum seqnerentur (in castra irrunipentem), iam se facturum esse dixit, ut id (signum castris inferri) eo celerius fieret. Ut h . 1. i n t e r p r .

HEISI-NGER.

414

a. U. c. 574.

L I B E R XLI.

vinosi erant, memores fuerunt f u g a e ; aliis somno mors continuata 1 est; integracele sua omnia Romani, praeterquam quod vini cibique absumptum erat, recepemnt. aegri quoque milites, qui in castiis relicti fuerant, postquam intra vallum suos senserunt, annis arreptis caedem ingentem fecerunt. ante omnes insignis opera fuit C. Popillii equitis : Sabello cognomen erat. is pede saucio re'iictus longe plurimos hostium occidit. ad octo milia Istrorum sunt caesa, captus nemo, quia ira et indignatio immemores praedae fecit, rex tanien Istrorum temulentus ex convivio , raptim a suis in equum impositus, fugit. ex victoribus ducenti triginta septem milites perierunt, plures in matutina fuga quam in recipiendis castris. 5 Forte ita evenit ut Cn. et L . Gavillii, novelli* Aquileienses, cum commeatu venientes, ignari prope in capta castra ab Istris inciderent. ii cum Aquileiam relictis impedimentis refugissent, omnia terrore ac tuinultu, non Aquileiae modo, sed Romae quoque post paucos dies impleverunt; quo non capta tantum castra ab hostibus nec f u g a , quae vera 1 erant, sed perditas res deletumque exercitum omnem allatum est. itaque, quod in tumultu fieri solet, delectus extra ordinem non in urbe tantum, sed tota Italia indicti. duae legiones civium Romanorum conscriptae, et decern milia peditum cum equitibus quingeniis sociis nominis Latini imperata. M. Iunius consul transire in Galliam et ab civitatibus provinciae e i u s , quantum quaeque posset, militum exigere iussus. simul decretum ut T i . Claudius praetor militibus legionis quartae et socium Latini nominis quinque milibus, equitibus ducentis quinquaginta, Pisas ut convenirent, ediceret, eamque provinciam, i ) I. q. mois statini somniim secuta est. cf. X X X I I , 7. a. k ) Gavillii ila vocantiir, quod erant e colonis A q u i l e i a e , r e cens doductae (ante quinquennium cf. X X X I X , 55.) cnloniae. S i c existiinat Gronov. ad I I , 3 9 . ubi cf. not. t. Komam duo erant aliata, et perditas res, et onmem exercituin deletum, pro quibus Iiaec, quae vera erant, nuntiari debuerant, castra tantum ab hostibus capta esse et fuga milites evasisse. Uhakukb.

L I B E R XL I.

415 a. C. 178.

dum consul inde abesset, tntaretur ; M . T i t i n i u s p r a e tor l e g i o n e m primam, parem numerum sociorum p e d i tum equituinquo, Ariminum convenire iuberet. Nero paludatus Pisas in provinciam est profectus ; T i t i n i u s C. Cassio tribuno militum A r i m i n u m , qui praeesset l e g i o n i , misso delectum Romae habuit. M . Iunius c o n sul ex Liguribus in provinciam Galliam transgressus, nuxiliis protinus per civitates Galliae militibusque c o loniis imperatis, Aquileiam pervenit. ibi certior factus exercitum incolumem esse, scriptis litteris Roinam ne tumultuarentur , i p s e , remissis auxiliis quae Gallis i m p e r a v e r a t , ad collegam est profectus. Romae magna e x necopinato laetitia f u i t : delectus omissus est, exauctorati qui sacramento m d i x e r a n t , et exercitus, qui A r i mini pestilenza affectus e r a t , domiun dimissus. Istri magnis copiis cum castra hand procul consulis castris haberent, postquam alterum consulem cum exercitu n o v o advenisse audiernnt, passim in civitates dilapsi sunt, consules Aquileiam in hiberna legiones r e d u xerunt. Sedato tandem Istrico t u m u l t u " , senatus consultum 6 factum est ut consules inter se compararent 0 uter e o rum ad comitia habenda Romam rediret. cum absentem Manlium tribuni plebis A . Licinius N e r v a et C . Papirius T u r d u s in concionibus lacerarent, rogationemque pvomulgarent ne Manlius post idus Martias ( p r o r o gatae namque consulibus iam in annum provinciae erant) imperium r e t i n e r e t , uti causam extemplo d i c e r e , cum abisset magistrati!, posset, buie rogationi Q. A e l i u s collega intercessit, magnisque contentionibus obtinuit ne oerferretur. P e r eos dies T i . Sempronius Gracchus et L . P o Stumius Albinus ex Hispania Romam cum revertissent, senatus iis a ]YI. T i t i n i o praetore datus in aede B e l lonae ad disserendas 5 res quas gessissent postulandosg) e d Lss er en d a s Gn.

m) Cf. XXIV, 8. k. II, 24. o. n) II, 26 t. 10. o. Ill, 41. r. VIII, 6. m.

o) Cf. XXIV,

416

L I B E B XLI.

a. U . c. 574.

que honores meritos, u t 6 diis immortalibus haberetur honos. Eodem tempore et in Sardinia magnum tumultum esse litteris T . Aebutii praetoris cognitum e s t , quas filius eius ad senatum attulerat. Ilienses adiunctis Balarorum auxiliis pacatam provinciam invaserant; nec eis invalido exercitu et magna parte pestilentia absumptó resisti poterat. eadem et Sardorum legati nuntiabant, orantes ut urbibus saltern (iam enim agros deploratos esse) opem senatus feiTet. haeo legatio, totumque quod ad Sardinian? pertinebat, ad novos magistratus reiectum est. Aeque miserabilis legatio Lyciorum, qui crudelitatem Rhodioruni, quibus ab L. Cornelio Scipione attributi erant, querebantur. fuisse sub dicione Antiochi: earn regiam servitutem oollatam cum praesenti statu praeclaiam libertatem visam. non publico 7 tantum se premi imperio, sed singulos iustum i' pati servitium. iuxtai se 8 coniuges liberosque vexari ; in corpus, in tergun» saeviri ; famam, quod indignum s i t , maculari dehonestarique; et palam res odiosas fieri, iuvis etiam usurpandi causa, ne pro dubio habeant nihil inter se et argento parata mancipia interesse, motns his senatus litteras Lyciis ad Rhodios d e d i t , nec Lycios Rhodiis nec ullos alii cuiquam, qui nati liberi sint, in servitutem dari piacere. Lycios ita sub Rhodiorum simul imperio et tutela esse, ut in dicione populi R o mani civitates sociae sint. 7 Triumphi deinde ex Hispania duo continui acti. prior Sempronius Gracchus de Celtiberis sociisque e o r u m , postero die L. Postumius de Lusitanis aliisque eiusdem regionis Hispanis triumphavit. cjuadraginta milia pondo argenti T i . Gracchus transtulit, viginti milia Albinus. militibus denarios quinos vicenos, d u 6) u t ] e t l i t G r . 7) I> u b i i c e D u l t c r u s . Sigonius : Là i n s t o s. p ) I. e. v e r u m et o m n i b u s n u m e r i * q ) I. e. a e q u e , p a r i t e r , cf. I X , 13. e.

8) i u x t a

absolutum

SE

servitium.

L I B E R XLI.

417 a. C. 178.

p l e x c e n t u r i o n i , triplex equiti ambo d i v i s e r u n t ; sociis t a n t u n d e m quantum Romanis. P e r eostlem forte dies M. I u n i u s consul ex Istria comitiorum causa Romain v e n i t . e u m cum in senatu fatigassent interrogationibus tribuni plebis Papirius et Licinius de Iiis quae in Istria essent a c t a , in concion e m quoque p r o d u x e r u n t . ad quae cum consul se dies non plus undecim in ea provincia iuisse r e s p o n d e r e t ; quae se abseilte acta essent ,• se q u o q u e , u t i l l o s , f a m a coinperta h a b e r e ; e x s e q u e b a n t u r ' deinde cjuaerentes quid ita non potins A. Manlius R o m a m v e n i s s e t , u t rationem redderet populo Romano cur ex Gallia p r o vincia, quam sortitus e s s e t , in Istriani transisset; q u a n do id bellum senatiis d e c r e v i s s e t , [ q u a n d o id b e l l u m ] populus Romantis itississet. at liercule privato q u i d e m Consilio bellum susceptum esse , sed gestuin p r u d e n t e r fortiterqne. immo utrum susceptum sit nequius an i n consullius g e s t u m , dici lion posse, stationes duas n e c opinantes ab Istris oppres.sas, castra Romana capta, quod p e d i t u m , quod equitum in'castris f u e r i t 9 . ceteros inermes fusosque 1 , ante omnes consulem i p s u m , ad mare ac naves fugisse. p r i v a t u m rationem r e d d i t u r u m earum r e r u m esse , quoniam consul noluisset. Comitia deinde habita. consules creati C. Claudius 8 Pulcher T i . Sempronius Gracclius. et postero die p r a e tores facti P . Aelius T u b e r o iterum , C. Quintius F l a m i n i n u s , C. Nuinisius, L . M u m m i u s , Cn. Cornelius S c i pio , C. Valerius Laevinus. T u b e r o n i urbana iurisdictio, Quindo peregrina e v e n i t , Numisio Sicilia, M u m m i e Sardinia : sed ea propter belli m a g n i t u d i n e m provincia consiliari» facta. Gracchus earn s o r t i t u r , Istriani Claudius. Scipio et L a e v i n u s Galliain in duas divisam provincia« sortiti sunt, idibtis Martiis , quo die S e m p r o n i u s C l a u diusque consulatum i n i e r u n t , nientio t a n t u m de p r o v i n ciis Sardinia Istriaquc et u t r i u s q u e hostibus . f u i t , qui in his provineiis bellum concivissent. postero die legati 9)

f u e r i t ]

q u i

f u e r i t ,

Pcrizonius.

r) Cf. V, 15. k.

c a c s t i m

Creveriu?.

l)

e f f u s o

s -

418 » U . c. 5 7 5 .

LIBER

XU.

S a r d o r u m , qui ad novoS magistratus dilati e r a n t , e t L . Minucius T h e r m u s , qui legatus Manlii consulis in Istria f u e r a t , in senatum v e n i t s . ab his edoctus est s e n a t u s q u a n t u m belli eae p r o v i n c i a e h a b e r e n t . M o v e r u n t s e n a t u m et l e g a t i o n e s s o c i u m nominis L a t i n i , quae et c e n s o r e s et priores c o n s u l e s f a t i g a v e r a n t 2 , t a n d e m in senatum introductae. s u m m a q u e r e l a m i » erat, c i v e s suos R o m a e censos plerosque R o m a m c o m m i g r a s s e ; q u o d si p e r m i t t a t u r , perpaucis lustris futurum ut deserta o p p i d a , deserti agri nullum militem dare p o s s e n t . F r e gellas q u o q u e milia quattuor familiarum transisse ab se S a m n i t e s P e l i g n i q u e q u e r e b a n t u r ; n e q u e eo m i n u s ' aut lios aut illos 3 in d e l e c t u m militimi dare, g e n e r a a u t e m fraudis duo m u t a n d a e virìtim civitatis inducta erant. l e x sociis ac nominis L a t i n i , qui stirpem e x s e s e u domi r e l i n c j u e r e n t , dabat ut c i v e s R o m a n i fierent. ea l e g e male u t e n d o alii sociis , alii p o p u l o R o m a n o iniuriam f a c i e bant. nam et n e ' s t i r p e m domi r e l i n q u e r e n t , liberos suos q u i b u s q u i b u s R o m a n i s in earn c o n d ì c i o n e m , ut m a n u m i t t e r e n t u r , m a n c i p i o dabant, l i b e r t i n i q u e c i v e s e s s e n t ; et quìbus stirpes deesset quam r e l i n q u e r e n t , u t 4 c i v e s R o m a n i fiebant. postea his quoque imaginibus v iuris s p r e t i s , p r o m i s c u e sine le^e , sine stirpe in c i v i t a t e m R o m a n a m per migrationem et censum transibant. liaec n e postea j i e r e n t petebaut l e g a t i , et u t r e d i r e in civitates i n h e r e n t s o c i o s ; deinde ut l e g e c a v e r e n t ne quis q u e m civitatis m u t a n d a e causa s u u m w f a c e r e t n e v e alienaret ; 2) FATIGAVERANT G R : L f a l i g a v c n i n t . 3) m i n u s aut hos aut i l l o s ] aut minus hos a u t p l u s ilio» GR. 4 ) t i t ] i i Sigonius, i t a Duherus. s) ISxspectanrNim erat v e n e r i m t ; seti simili moclo dicit L i vius iiifi-. 12. literis T i . Clavulii et senattis consulto a c c e p l o . Y i d . X X X V Ì I , 5. X X X Y I I I , 33. m . t ) Samnites l'elignicme querebanUu', n e q u e a u t K o s a u t i l l o s , i. e. Sanmites Peli— gnosve, adeocjue neutros illorum, eo minus militum in delectum dare. FERIZOS. U) I . e. ex se ipsis natam , non adoptivain. v ) I. e. liac specie iuris spreta. -re) D u a e sunt partes hmus c a p i t i s , altera contra accipientem mancipio, altera contra d a n teni • itaque prior certe (licitar s u u m f a c e r e , quem m a n c i pio a c c i p i t , posterior a l i e n a r e , quem tradit. GUONOV.

L I B E R XLI.

41ft B. C. 177. [civis ne

et si quis ita civis Romanus factus esset, esset.] s haec impetrata ab senatu. Provinciae deinde, quae in bello erant, Sardinia atque Istria decretae. in Sardiniam duae legiones scribi iussae, quina milia in singulas et duceni pedites, treceni equites ; et duodecim milia peditum sociorum ac Latini nominis, et sexcenti equites, et decern quinqueremes naves, si deducere ex navalibus v e l l e t s . tantundem peditum equitumque in Istriani, quantum in Sardiniam , decretum. et legionem unam cum equitibus trecentis, et quinqué milia peditum sociorum, et ducentos quinquaginta mittere equites in Hispaniam cónsules ad M. Titinium iussi. priusquam cónsules p r o vincias sortirentur, prodigia nuntiata sunt : lapidem in agro Crustumino in lacum Martis de cáelo cecidisse ; pueruin trunci* corporis in agio Romano natum, et quadrupedem anguem visum ; et Capuae multa in foro aedificia de cáelo tacta, et Puteolis duas naves fulminis ictu concrematas esse, inter haec quae mintiabantur, lupus etiam Romae interdiu agitatus, cum Collin,-« porta intrasset, per Esquilinam magno .consectantium tumultu evasit. eorum prodigiorum causa cónsules maiores hostias immolarunt, et diem unum circa omnia pulvinaria supplicatio fuit. sacrificiis rite perfectis provincias sortiti sunt : Claudio Istria, Sempronio Sardinia obvenit. lesem dein de sociis C. Claudius tulit e x 7 senatus consulto, et edixit, qui socii ac nominis L a tini , ipsi maioresve e o r u m , M. Claudio T . Quinti» censoi ibus postcjue ea apud socios nominis Latini censi essent, ut omnes in suam quisque civitatem ante calendas Novembres redirent. quaestio , qui ita non r e dissent, L. Mummio praetori decreta est. ad legem et edictum consulis senatus consultum adiectnm e s t , u t * 5) c i v i s ne c s f l f t ] lince addidit Sigoiiius.* 6) si d e d u ce r o ex u a v a 1 i b u s v e 11 e t } d e d il c e T e t ex n a v a l i b u s q u i b n s v e i l e t Iac. Gronoviits. 7) ex addidit Gn. x) I. e. corpore mutilo., non iutegvo. D J I A K E N B . Y) Cohae— rent iniec ita: lit qui apud alìc/uem eorum, qui ttmc (Hehttor, consul etc. esset, manumiUeietiu-, iusiiirandum rlaret, «j/m, qui euni (¡.e. se. iurantem se.) mumimitteret, civilatis etc.

420 L I B E R XLI. a. U. c. 575. dictator, consul, interrex, censor, praetor qui t u n c 9 esset, apud eorum quem qui 9 manumitteretur, in Iibertatem vindicaretur, ut iusiurandum daret, qui eum manumitteret, civitatis mutandae causa manu non mittere : qui id non iuraret, eum manumittendum non censuerunt. Jiaec in posterum causa iurisque dictio C. Claudio consuli decreta est. 10 Dum haec Romae geruntur, M. Iunius et A. Manlius , qui priore anno cónsules fuerant, cum Aquileiae liibernassent, principio veris in fines Istrorum exercitum introduxerunt ; ubi cum effuse popularentur, dolor magis et indignado diripi res suas cementes Istros, quam certa spes satis sibi virium adversus duos exercitus, excivit. concursu ex omnibus populis iuventutis facto , repentinus et tumultuarius exercitus acrius primo ímpetu quam perseverantius pugnavit. ad quattuor milia eorum in acie caesa : ceteri omisso bello in civitates passim diílugerunt. inde legatos primum ad pacem petendam in castra Romana, deinde obsides imperatos miserunt. haec cum Romae cognita litteris proconsulum essent, C. Claudius consul, veritus ne forte ea res provinciam exercitumque sibi adimeret, non votis mincupatis, non paludatus, sine 1 lictoribus , uno omnium certiore facto collega, nocte profectus, praeceps in provinciam abiit ; ubi inconsultius quam venerat se gessit. nam cum conclone advocata fugam e castris A. Manlii adversis 2 auribus militum , quippe qui primi ipsi fugissent, iactasset, ingessissetque probra M. lunio quod se dedecoris socium collegae fecisset, ad extremum utrumque decedere provincia iussit. quod" cum íIti tum consulis imperio dicto audientes futuros esse dicerent, cum is more maiorum, secundum vota in Capitolio nuncupata, cum lictoribus paludatus profectus ab urbe esset, furens ira, vocatum qui pro quaestore Manlii erat catenas poposcit, vinctos se Iunium 8 ) t u n c Sidonius : T< n u n c . 9) q u i afldidit C r c v e i i u s , 1 ) p a l ti d a 111 S-, s i n o G n : L> p a I u d a t i 5. similiter m o x . z) I. e. atlvei'santibus militum auribus. DRAKENB. a) Ci.

X X X I I , 37. i.

L I B E R XLI.

421 a. C. 177. Manliumque minitans Romam missurum. ab eo quoque spretum consulis imperium est ; et circumfusus exercitus, favens imperatormn causae et constili infestas, nnimos ad non parendum addebat. postremo fatigatus consul et contumeliis singulorum et inultitudinis (nam insuper irridebant) ludibriis, nave eadem qua venerai Aquileiam redit, inde collegae scripsit ut militum n o vorum ei parti, quae scripta in Istriani provinciaux esset, ediceret Aquileiam ut conveniret, ne quid se Romae t e n e r e t , quo minus votis nuncupatis paludatus ab urbe exiret. haec collegae obsecjuenter facta, brevisque dies ad conveniendum edicta est. Claudius prope consecutus est litteras suas, concione' adveniens de Manlio et Iunio habita, non ultra tviduum moratus Romae, paludatus cum lictoribus, votisque in Capitolio n u n c u patis, in provincia») aeque ac p r i u s 3 praecipiti celeritate abit. paucis ante diebus Junius ¡Manliusque oppi-11 dum Nesactium 3 , quo se principes Jstrorum et regulus ipse Aepulo receperat, summa vi oppugnant. eo Claudius duabus legionibus novis adductis , vetere exercitu • cum suis ducibus dimisso, ipse oppidum circumsedit et vineis oppugnare intendit ; amnemque praeterfluenteni moenia, qui et impedimento oppugnantibus erat et aquationem Istris praebebat, multorum (liernm opere exceptum novo alveo avertit, ea res barbaro» miraculo terruit abscisae aquae; et ne tum qnidem m e m o res pacis, in 'caedem coniugum ac liberorum versi, etiam ut spectaculo hostibus tam foedum facinus esset, palam in niuris trucidatos praecipitabant. inter simul complorationem feminarum pueroruinque., simul nefandam caedein, milites transgressi murum oppidum intram n t . cuius capti tumultum' ut ex pavido clamore f u gientium aucepit r e x , traiecit ferro p e c t u s , ne vi vus x caperetur : ceteri capti a ut occisi. duo deinde oppida, Mutila et Faveria, vi capta et deleta. praeda, ut in gente inopi, spe maior f u i t , et omnis miiitibus con2) ac p r i i i s Florebc-Uus : L a m p l i us. Cluvcriiu: L c t m a t t i u s.

3) N e s a c t i u m

422 L I B E R XLI. a. U. c. 575. cessa est. quinque milia capitum sexcenta triginta duo sub corona venierunt. auctores belli virgis caesi et s e curi percussi. Istria tota tri urn oppidorum excidio et morte regis pacata est ; omnesque undique populi o b sidibus datis in dicionem venerunt. S u b Istrici finem belli apud Ligures concilia de 12bello haberi coepta. T i . Claudius p r o c o n s u l , qui p r a e tor priore anno fueral, cum praesidio legionis unius Pisis praeerat. cuius litteris senatus certior factus eas ipsas litteras ad C. Claudium (nam alter consul iam in Sardiniam traiecerat) deferendas censet ; et adiicit d e c r e t i m i , quoniam Istria provincia confecta e s s e t , si ei v i d e r e t u r , exevcitum traduceret in L i g u r e s , simul e x litteris consulis, quas de rebus in Istria gestis scripserat, in biduum supplicatio decreta, et ab altero c o n stile T i . Sempronio in Sardinia prospere res gesta, e x ercitum in agrum Sardorum Iliensium induxit. Balarorum magna auxilia' 1 Iliensibus vénérant, cum utraque gente signis collatis conllixit. fusi fugatique hostes, castrisque exuti ; duodecim milia armatorum caesa. postero die arma lecta coniici in acervum iussit c o n s u l , sacrumque id Vulcano cremavit. victorem exeicitum in hiberna sociarum urbium reduxit. et C. CJaudius litteris T i . Claudii et senatus consulto accepto e x Istria legiones in Ligures transduxit. ad Scultennam (lumen in c a m pos progressi castra habebant hostes. ibi cum his acie dimicatum. quindeciin milia caesa ; plus septingenti aut in praelio aut in castris (nam ea quoque expugnata Slint) capti, et signa militarla unum et quinquaginta capta. L i g u r e s , reliquiae caedis, in montes refugerunt passim; populantique campestres agros consuli nulla usquam apparuerunt arma. Claudius duarum gentium uno anno v i c t o r , duabus, quod raro alius, in consulatu pacatis provinciis R o m a m revertit. 13

Prodigia eo anno nuntiata, in Crustumino àvem sangualem 0 quam vocant sacrum lapidem rostro c e c i l i Sunt anxilinnae Balarortim copiae. Plïii. X , 7. t'estus sub yoc. alite6.

DRAKENB.

C)

Cf.

L I B E R XLI.

423 a. C. 177. disse; b o v e m in Campania l o c u t a m ; vaccam aeneam Syrncusis ab agresti tauro, qui pecore aberrasset, initam ac semine adspersam. in Crustumino diem unum in ipso loco supplicatio fuit ; et in Campania bos alenda publice d a t a ; Syracusanumque prodigium e x p i a t u m , editis ab haruspicibus diis quibus supplicaretur. Pontil'ex eo anno morluus est M . Claudius Marcellus, qui consul censorque fuerat. in eius locum sufiectus est pontifex filius eius M. Marcellus. et Lunam colonia e o dem anno duo milia civium Roinanorum sunt deducts, triumviri deduxerunt P . Aelius L . Egilius Cn. S i c i n i u s ; quinquagena et singula iugera et semisses agri in s i n g u los dati sunt, de L i g u r e captus ager erat ; Etruscorum ante quam Ligurum fuerat. C. Claudius consul ad urbem v e n i t ; c u i , cum in s e natu de rebus in Istria Liguribusque prospere gestis disseruisset postulanti triiimplms est decretus. triumphavit in magistratu de duabu.s simili gentibus. tulit in eo triumpho denarium 5 trecenta septem milia, et victoriatum d octoginta quinque milia septingentos duos, militibus in singulos quini deni denarii dati; duplex centurio n i , triplex equiti. sociis dimidio minus quam civibus datum, itaque taciti, ut iratos esse s e n t i r e s , secuti sunt currum. Dum is® triumphus de Liguribus agebatur, L i g u r e s l 4 postquam senserunt non consularem tantum exercitum Romam a b d u c t u m , sed legionem ab T i . Claudio Pisis dimissam, soluti metu, clam exercitu indicto, per transversos liniites superatis montibus in campos degressi, agrum Mutinensem populati, repentino impetu coloniam ipsam ceperunt. id ubi Romam allatum e s t , senatus C. Clnudium consulem comitia primo quoque t e m pore habere iussit, creatisque in annum magistratibns in provinciam redire et coloniam e x hostibus eripere. ita uti censuit senatus , comitia habita. consules creati Cn. Cornelius Scipio Hispailus Q. Petillius Spurinus. p r a e 4) d i s s c r u i s s c t

addi Jit Gryn.ieus.

o t i r r u m . d u m i s Giyiitens:

s) d e n a r i a L

J- c a r r u 5.

d) Nummi victoriae imagine insigniti.

DOER.

6)

424 L I B E R XLL ». U. c. 576. tores inde facti M. Popillius Laenas, P . Licinius Crasgus, M. Cornelius Scipio, L . Papirius Maso, M. Aburilas, L . Aquillius Gallus. C. Claudio consuli prorogatum in annum imperium et Gallia provincia ; et ne Istri quoque idem 7 quod et Ligures facerent, socios nominis Latini in Istriam mitteret, quos triumphi causa de provincia deduxisset. Cn. Cornelio et Q. Petillio consulibus, quo die magistratura inierunt, immolantibus Iovi singulis bubus, uti solet, in ea hostia qua Q. Petillius sacrificavit, in iocinore c a p u t e non i n v e n t a n , id cum ad senatum rettulisset, bove* perlitare iussus. de pvovinciis deinde consultus senatus Pisas et Ligures provincias consulibus decrevit ; cui Pisae provincia obvenisset, cum magistratuum creandorum tempus esset, ad comitia revertí iussit. additum decreto ut binas l e giones novas scriberent et trecenos equites ; et dena milia peditum sociis nominique Latino, et sexcenos imperarent equites. T i . Claudio prorogatum est imperium in id tempus quo in provinciali! consul venisset. 15.dum de iis rebus in senatu agitur, Cn. Cornelius e v o catus a viatore, cum templo egressus 8 esset, paullo post rediit confuso vultu, et exposuit patribus conscriptis bovis sexcenarii quem iinmolavisset, iecur diffluXÌSSQ id se victimario nuntianti parum credentem ipsum aquam effundi ex olla, ubi exta coquerentur, iussisse, et vidisse ceteram integrara partem extoruin, i e cur omne inenarrabili tabe absumptum. territis eo prodigio patribus, et alter consul curam adiecit, qui se, quod caput iocinori 2 defuisset, tribus bubus peditasse 6 pegavit. senatus maioribus hostiis usque ad Jitationem 7) q u o q u e i d e m ] q u i d e m L . (¡) e g r e s s u s ] codici Yidctur deesse. 9) s e x c e n a r i i Graevius: L s c e n a i ' i s , 1) d i f f t u x i s s e Peiizouius : codex d e f l u x i s s e . , a) i o c i n e r i L. e) Cf. X X V I I , 26. n. V i l i , 9 . f. f ) Hoc de genere, non de numero hostiariun dictum accipio ; nam incertum erat, an u n o perlitare posset. Ipse panilo post se t r i b u s perlitasse negat, et senatus eum m a i o r i b u s h o s t i i s usque ad perlitationem sacrificare iussit. DUK. g) Cf. V I I , 8. v .

L I B E R XLI.

425 a. C.176. sacrificari iussit. ceteris diis perlitatum fernnt : Saluti Petillium perlitasse negant. inde consules praetoresque provincias sortiti. Pisae Cn. Cornelio, Ligures Petillio obvenerunt. praetores L. Papirius Maso urbanam, M. Aburius inter peregrinos sortiti sunt. M. Cornelius Scipio Maluginensis Hispaniam ulteriorem, L. Aquillius Gallus Siciliam habuit. duo deprecati sunt ne in p r o vincias irent, M. Popillius in Sardiniani. Gracchum earn provinciam pacare; e i 3 T . Aebutium praetorem adiutorem ab senatu datum esse, interrumpi tenorem r e r u m , in quibus peragendis continuatio ipsa efficacissima esset, minime convenire, inter traditionem i m p e rii novitatemque successoris, quae noscendis prius quam agendis rebus imbuenda sit, saepe bene geiendae rei occasiones intercidere, probata Popillii excusatio est. P . Litinius Crasstis sacrificiis se impediri sollennibus e x cusabat, ne in provinciam iret. citerior Hispania o b venerat. ceterum aut ire iussus, aut iurare pro cond o n e sollenni sacrificio se prohiberi. id ubi in P . L i cinio ita statutum est, et ab se uti iusiurandum acciperent M. Cornelius postulavit, ne in Hispaniam ulteriorem iret. praetores ambo in eadem verba iurarunt. M. Titinius et T . Fonteius proconsules manere cum eodem imperii iure in Hispania iussi ; et ut in suppleinentum his tria milia civium Romanorum cum equitibus ducentis, quinque milia socium Latini nominis et trecenti equites mitterentur. Latinae feriae fuere ante diem tertium nonas Maias, i n l 6 quibus qiiia in una hostia magistratus Lanuvinus precatus non erat populo Romano Quiritium, religioni fuit. id cum ad senatum relatum esset senatusque ad pontiiicum collegium reiecisset, pontilicibus, quia non recte factae L a tinae essent, instauratis Latinis placuit Lanuvinos, quorum opera instauratae essent, hostias praebere. accesserat ad religionem quod Cn. Cornelius consul ex monte Albano rediens concidit, et parte membrorum S) ci Gn: L et. h) C.f. X X X V , 6. p.

426 L I B E R XLI. a . U . c. 576. captus ad A q u a s Cumanas profectus i n g r a v e s c e n t e m o r b o , Cumis decessit. sed inde mortuus R o m a m a l latus et funere magnifico elatiis sepultusque est. p o n t i f e x idem f u e r a t . consul Q. Petillius c u m p r i m u m p e r auspicia p o s s e t , collegae subrogando comitia h a b e r e iussus et L a t i n a s e d i c e r e , c o m i d a in ante diem t e r d u m n o n a s S e x t i l e s , L a t i n a s in ante diem t e r d u m idus S e x tiles e d i x i t . plenis religionum animis prodigia insuper n u n t i a t a , T u s c u l i faccm in cáelo v i s a m , Gabiis aedem Apollinis et privata aediíicia c o m p l u r a , Graviscis m i l i u m portamque de c á e l o tacta. ea patres procurari, uti pontífices c e n s u i s s e n t , iusserunt. D u m cónsules p r i m u m r e l i g i o n e s , d e i n d e a l t e r a m alteiius m o r s et comitia et L a t i n a r u m instauratio i m p e d i u n t , interim C. Claudius e x e r c i t u m ad Mutinam, quam L i g u r e s priore anno c e p e r a n t , a d m o v i t . ante 4 triduum quam oppugnare c o e p e r a t , r e c e p t a m e x h o stibus colonis restituii. octo niilia ibi L i g u r u m intra muros caesa; litteraeque R o m a m e x t e m p l o scriptae, quibus non m o d o rem e x p o n e r e t , sed e d a m gloriaretur sua v i r t u t e ac felicitate n e m i n e m iam eis Alpes h o s t e m populi R o m a n i , agriqtie ftliquaiiíum k c a p t i m i , qui m u l 1 7 t i s milibus h o m i n u m dividi viriti m posset, et T i . S e m p r o n i u s e o d e m t e m p o r e in Sardinia multis s e c u n dis praeliis S a r d o s perdoinuit. quindecim milia h o s t i u m sunt caesa. o m n e s S a r d o r u m p o p u l i , qui d e f e c e r a n t , in d i c i o n e m r e d a c t i . stipendiariis v e t e r i b u s d u p l e x v e c t i g a l imperatimi e x a c t u m q u e : c e t e r i frumentum c o n t u l e r a n t . pacata provincia obsidibusque e x tota insula ducentis triginta a c c e p t i s , legati R o m a m , qui ea n u n t i a r e n t , m i s s i , q u i q u e ab senalu p e t e r e n t ut ob eas res d u c t u auspicioque T i . S e m p r o n i i prospere gestas diis immortaliljus h o n o s h a b e r e t u r , ipsique d e c e d e n t i d e p r o v i n c i a e x e r c i t u m s e c u m deportare l i c e r e t . senatus i n aede Apollinis legatorum v e r b i s auditis s u p p l i c a t i o 4) - a n t e ] i n t r a Pcrizonius. Í) Cf. X X X I I I , 1. Li vii verba p a r t e m e m b r o r u m ìnnuunt paialysin. Vide Cels. III, 27. Jt) I. q. m u l t u m ; sic Cic. Tuse. V, 6. Verr. I , 54. Fain. I X , 26.

L I B E R XLI.

427 a. C. 176. nem in b i d u u m d e c r e v i t , et quadraginta maioribus h o stiis consules sacrificare i u s s i t , T i . S e m p r o n i u m p r o consulem exercitamcjue eo anno in provincia m a n e r e . Comiliu deinde consulis u n i a s subrogandi, quae in ante diem tertium nonas Sextiles edicta e r a n t , eo ipso die sunt confecta. Q. Petillius consul collegam, qui e x templo magistratum occiperet, creavit C. Valerium L a e v i n u m . is iam diu cupidus p r o v i n c i a e , cuin o p p o r t u n a e cupiditati eius litterae allatae essent L i g u r e s rebellasse, nonis Sextilibus p a l u d a t u s , litteris auditis, tumultua eius causa legionem tertiam ad C. Claudium p r o c o n s u lem in GalJiain proficisci i u s s i t , et d u u m v i r o s navales cum classe Pisas i r e , qui L i g u r u m o r a r a , m a r i t i m u m quoque terrorem a d m o v e n t e s , c i r c u m v e c t a r e n t u r . e o dem et Q- Petillius consul ad c o n v e n i e n d u m exercitui diem edixerat. et C. Claudius p r o c o n s u l , audita r e b e l lione L i g u r u m , praeter eas copias quas s e c u m P a r m a e h a b e b a t , subitariis collectis m i l i t i b u s , exercitum ad fines L i g u r u m admovit. hostes sub a d v e n t u m C. Clau-18 d i i , a quo duce se m e m i n e r a n t n u p e r ad S c u l t e n n a m 5 flumen victos f u g a t o s q u e , locortun magis praésidiû a d versus infeliciter e x p e r t a m v i m quam armis se d e f e n suri duos m o n t e s L e t u m et Balistam c e p e r u n t , m u r o que insuper amplexi. tardius ex agris demigrantes o p pressi ad mille et quingenti p e r i e r u n t . ceteri m o n t i b u s se t e n e b a n t , et n e in m e t u q u i d e m feritatis ingenitae obliti saeviunt in p r a e d a m quae M u t i n a e parta erat. capti vos cum foeda laceratione interficiunt ; pecora in fanis trucidant verius passim quam rite sacrificant. satiati caede animantium , quae i n a n i m a erant parietibus alflig u n t v a s a omnis generis usui magis quam ornamento in 8peciem facta. Q. Petillius consul, ne absente se debell a r e t u r , litteras ad C. Claudium inisit ut cum exercitu ad se in Galliam v e n i r e t : campis Blacris se eu m e x s p e ctaturum. litteris acceptis Claudius ex L i g u r i b u s castra m o v i t , exercitumque ad campos Macros consuli tradidit. 5) c i i l t e n i i a m L et hic cr supra. 1) In j)Hiietcs iiHpingunt, ut interpr. CnEyirn.

428 L I B E R XLI. a. U. c. 576. eodem paucis post diebus C. Valerius consul alter venit. ibi divisis copiis, priusquam digrederentur, communiter ambo exercitus lustraverunt. tum sortiti, quia non ab eadem utrumque parte aggredi hostem placebat, regione« quas peterent. Valerium auspicato sortitimi ' constabat, quod in tempio fuisset : in Petillio id vitio m factum p o stea augures responderunt, quod extra templum sortem in sitellam in templum latam foris ipse posuerit. profecti inde in diversas regiones. Petillius adversus Balistae et Leti i u g u m , quod eos montes pei'petuo dorso inter se iungit, castra habuit. ibi adhortantem eum pro concione milites, immemorem ambiguitatis v e r b i , ominatum ferunt se eo die Letum capturum esse, duabus simul partibus subire in adversos montes coepit. ea pars in qua ipse erat, impigre succedebat. alteram hostes cum propulissent, ut restitueret rem inclinatam, consul equo advectus suos quidem a fuga revocavit, ipse dum incautius ante signa obversatur, missili traiectus cecidit. nec hostes ducem occisum senserunt; et suorum pauci, qui viderant, haud negligenter, ut qui in eo victoriam verti scirent, corpus occultavere. alia multitudo peditum equitumque deturbatis hostibus montes sine duce cepere. ad quinque milia Ligurum occisa: ex Romano exercitu duo et quinquaginta ceciderunt. super tam evidentem tristis ominis eventum, etiam ex pullario auditum est Vitium in auspicio fuisse, nec id consulem ignorasse. C. Valerius audita periti religionum iurisque publici, quando duo ordinarii consules eius anni alter morbo alter ferro perisset, s u f lectum consulem negabant recte comitia habere posse 6 . j g d e d u x i t . eis Apenninum Garuli et Lapicini et Hergates, trans Apenninum Briniates fuerant. intra Audenam amnem P . Mucins cum iis qui Lunam Pisasque depopulati erant bellum gessit ; omnibusque in dicionem redactis 6) p e r i t i — p o s t e ] haec a Prisciano «umpsit Sigoniui.

m) Cf. IV, 7. r.

LIBER XLI.

429 «. C. 175. arma ademit. ob eas res in Gallia Liguribusque gestas cluoriim consilium due tu auspicioque senatus in triduum supplicationes decrevit et quadraginta hostiis sacrilicari iussit. Et tumultus quidem Gallicus et Ligustinus, qui principio eius anni exoi tus f u e r a t , hand magno conatu brevi oppressus erat, belli Macedonici subibat iam cura, m i scente Perseo inter Dardanos 7 Bastarnasque certamina. et legati qui inissi ad res visendas in Macedonian! erant, iam reverterant R o m a m , renuntiaverantque bellum in Dardania esse, simul venerant et ab reue ci Perseo oratores, qui purgarent 1 1 nec accitos ab eo Bastarnas nec a u ctore eo quicquam facere. senatus nec liberavit eius culpae 0 regem neque arguit : moneri eum tantummodo iussit ut etiam atque etiam curaret ut sanctum habere foedus, quod ei cum Romanis esset videri posset. Dardani cum Bastarnas non modo non excedere finibus suis, quod speraverant, sed graviores fieri in dies cernerent subnixos Thracum accolarum et Scordiscorum auxiliis, audendum aliquid vel temere rati, omnes undique armati ad oppidtim quod proximum castris Bastarnarum erat conveniunt. hiems erat, et id anni tempus elegerant, ut Thraces Scordiscique in fines suos abirent. quod ubi ita factum et solos iam esse Bastarnas audierunt, bifariam dividunt copias, pars ut recto itinere ad lacessendum ex aperto iret, pars devio saltu circumducta ab tergo aggrederetur. ceterum priusquam circumire castra hostium possent, pugnatum est; victique Dardani compelluntur in urbem , quae fere duodecimi milia ab castris Bastarnarum aberat. victores confestim circumsidunt urbem, haud dubie postero die aut metu dedituris se hostibus aut vi expugnaturi. interim Dardanorum altera manus, quae circumducta erat, ignara cladis suorum, castra Bastarnarum sine praesidio relieta 7) r i a r d a n o t i G r y n a e u s : L b a r b a r o « . " 8) h a b e r e — e s s e t , v i d c r i lac. G r o i i o v i u s : L h a b e r e t — e s s e v i d e r i . n ) I. e. qui eiun purgarent a s u s p i c i o n e , accitos ab eo Ba— starnos e s s e , omniaque eos eo auclore facere. o) Sic dicit L i v i u s Y , 28. v o t i l i D e r a r i , p r o v o t o l i b e r a r i

430 « . U . c . 577.

LIBER

XLI.

20more sella eburnea posita ius dicebat, disceptabatque controversias minimarum rerum, ad coque nulli fortun a e 9 adhaerebat animus per omnia genera vitae errans, viti nec sibi noe aliis, quinam homo esset, satis constaret. non alloqui amicos, vix notis iamiliariter arridere; munilìcentia inacquali sese aliosque ludificari : quibusdain honoratis magnoque aestimantibus se puerilia, ut escae a ut l u s u s , munera dare ; alios nihil exspectantes ditare, itaque nescire quid sibi vellet quibusdam v i d e r i ; quidam ludere eum simpliciter i', quidam haud dubie insanire aiebant 1 . in duabus tamen ma^nis honestisque rebus vere regius erat animus, in urbium d o n i s i et deorum cultu. Megalopolitanis in Arcadia murum se circumdaturum urbi est pollicitus, maioremque partem pecuniae dedit. T e g e a e theatrum magnificimi e marmore lacere instituit. Cyzici in 2 Prytaneum (id est penetrale urbis r , ubi p u b l i c e , quibus is honos datus est, vescuntur) v a s a aurea mensae unius posuit. Rhodiis u t s nihil unum insigne, ita omnis g e n e r i s , ut quaeque u s u s eorum posUilaverunt, dona dedit. magnificentiae vero in deos vcl Iovis Olympii templum Athemis, unum in terris inchoatum pro magnitudine d e i , potest testis esse, sed et Delon aris insignibus statuarumque copia exornavit; et Antiocheae Iovis Capitolini magnifìcum t e m p l u m , non laqueatum auro tantum, sed parietibus totis lamina ina u r a t u m , et alia multa in aliis locis pollicitus, quia p e r b r e v e tempus regni eins f u i t , non periecit. spectaculorum quoque omnis generis magnificentia superiores reges g ) f o r t n n a e ] f o n n a e R u b e n i u s , f i r m e GH, n i r e a i e b a n t Grynaeus: 1, i 11 s e a 11 e b a 111. didit Grynaeus. 5) u t addidit GR.

I) insa2) i n ad-

p ) I. e. ludere per iocosam et nugacem simplicitatem. CREDER. q) I. e. in iis, quibus urbes donabat. r ) Idem est ac si dixisset : ita vocant penetrale urbis. IVytanea in penetvalibus, i. e. in media parte urbium sita fuisse , scribit Spaili), ad Cailini. II. in Cer. 129. PUK. s) Sensus e s t : vicit suner. regei ma^nificentia spectacnlorum ; cum eos j-eliquomm sui moris (i. e. Syriaci, quae opponnntur ludis pladiatoriis) et copia quidem Graecoium artifìcum q u a m in iis adhibebat, tum spectaculorum

L I B E R XLI.

431 ». C. 174. v i c i t ; reliquorum ' sui morís , et copia Graecorum artificum. gladiatorum munus Romanae consueludinis primo maiore cum terrore hominum, insuetonun ad tale »pectaculum , quam voluptate dedit; deinde saepiu» dando, et modo vulneribus tenus modo sine missione etiam, et familiare oculis gratumque id spectaculum feoit, et armorum studium plerisque iuvenum accendit. ¡taque qui primo ab Roma magnis pretiis paratos gladiatores arcessere solitus e r a t , iam suo pio inter peregrinos. M. Atilio praetori provincia S a r - 2 i dinia obvenerat: sed cum legione n o v a , quam cónsules conscripseraut, quinqué milibus peditum trecentis equitibus, in Corsicam iussns est transiré, dum i» ibi bellum gereret, Cornelio prorogatum imperiuin , uti obtineret Sardiniam. Cn. Servilio Caepioni in Hispaniam ulteriorem et P . Furio Pililo in citeriorem tria mi— La peditum Romanorum, equites ceutum quinquaginta, et socium Latini nominis quinqué milia peditum, t r e centi equites. Sicilia L . Claudio sine supplemento decreta. duas praeterea legiones cónsules scribere iussi [ c u m ] iusto numero peditum equitumquo, et decem m i lia peditum sociis imperare et sexcentos equites. delectus consulibus eo difíicilior e r a t , quod pestilentia, quae priore anno in boves ingruerat eo verteret " in hominum morbos, qui inciderant, haud facile septimum diem superabant ; qui superaverant, longinquo , maxime quartanae, implicabantur morbo, servitia maxime m o riebantur. eorum strages per omnes vias insepultorum erat. ne liberorum quidem funeribus Libitina v sulficiebat. cadavera intacta a canibus ac vulturibus tabes absumebat; satisque constabat n e c ilio nec priore anno in gladiatorum. S e d gladiatorium munus e l e . Apparet enim e x verbis o m n i s g e n e r i s quae cum s p e c t a c u l o r u m coniun— gemía sunt, opouni et spectacula sui inoris (in quibus h i s t r i ones agebant) et spectacula Komani m o r í s , i. e. gladiatoria, t ) D u m gladiatores pugnabant tantum usque e o , doñee vulne— rarentur ; s i n e m i s s i o n e , dum gladiatores haud e p n » n a d i in issi ad mortem uscpie pugnare tenebantur. D O E R . U ) C I " . VII. 38. c .

y) C'f. X I . ,

19.

432 L I B E R XLI. a. U. c. 573. tanta strage b o u m h o m i n u m q u e viilturium u s q u a m v i s u m . sacerdotes p u b l i c i ea p e s t i l e n z a mortili s u n t C n . S e r v i l i u s Caepio p o n t i f e x , p a t e r p r a e t o r i s , et T i . S e m p r o n i u s T i . F . L o n g u s d e c e m v i r sacrorum , et P . A e Iius P a e t u s augnr , et T i . S e m p r o n i u s G r a c c h u s , et C. M a m i l i u s Vitulus 4 curio m a x i m u s , et M . S e m p r o n i u s T u d i t a n u s p o n t i f e x . pontiiices suff'ecti sunt C. S u l p i cius Galba . . . . in l o c u m T u d i t a n i . au^ures sufl'ecti sunt in G r a c c h i locum T . Veturius G r a c c h u s 5 S e m p r o n i a n u s , in P . A e l i i Q. A e l i u s P a e t u s . d e c e m v i r s a c r o r u m C. S e m p r o n i u s L o n g u s , curio m a x i m u s C. S c r i b o nius Curio sulficitur. c u m pestilenfine finis non fieret, senatus d e c r e v i t liti d e c e m v i r i libros S i b y l l i n o s adirent. e x decreto eorum d i e m nnum supplicatio f u i t , et Q. Marcio P h i l i p p o v e r b a p r a e e u n t e populus in foro v o lani concepit, si morbus pestilentiaque e x agro R o m a n o emota e s s e t , b i d u u m ferias ac supplicationem se h a b i t u r u m . in V e i e n t i agro biceps natus p u e r , e t S i nuessae u n i m a n u s , et A u x i m i puella c u m dentibus ; et arcus interdiu sereno caelo s u p e r a e d e m S a t u r n i in foro R o m a n o i n t e n t u s , et t r e s simul soles efl'ulserunt; e t f a c e s w e a d e m n o c t e plures p e r caelum lapsae sunt in L a n u v i n o ; Caeritesque a n g u e m in oppido suo i u b a t u m " , aureis 6 maculis sparsum apparuisse ailirmab a n t . et in agro Campano b o v e m l o c u t u m esse satis constabat. 22

L e g a t i nonis I u n i i s e x Africa r e d i e r u n t , qui c o n vento prius Masinissa rege Carthaginem ierant : c e t e rum certius aliquanto , quae Cartilagine acta essent, ab r e g e r e s c i e r a n t quam ab ipsis Carlliaginiensibus. c o m p e r t u m tamen affirmaverunt legatos ab rege P e r s e o v e n i s s e , iisque n o c t u senatum in aede A e s c u l a p i i datum e s s e , ab Cartilagine legatos in M a c e d o n i a m missos et 4 ) M a m i l i u s V i t u l u s Sisonius : L a t f e l l i u s ae m i l i i i s . 5) G r a c c h u s ] P h i l o Drakenborchius. 6) a u Te i l Grynaeus : L a u i s . •w) F a c c i p e r c a e l u m l a p s a e sunt meteora caelestia. Vide Cic. Catil. I I I . 8. N. D . I I , 5. x) Angues i u b a t o s aliì cristatos inteipretantur, alii crinitos. DUK.

LIBER

X L I.

433 a. C . 1 7 4 .

rex affirmaverat et ipsi parum constanter negaverant. in Macedonians quoque mittendos legatos senatus c e n suit. tres missi s u n t , C. Laelius M. Valerius MessaIJa S e x . Digitius. Perseus per id t e m p u s , quia quidam Dolopum non parebant, et de quibus ambigebatur r e b u s , disceptationem ab rege ad Romanos revocabant, cu in exercitu profectus sub ius iudieiumque sumn t o tani coegit gentem. inde per Oetaeos montes transgressus, religionibus quibusdam animo obiectis , oraculum aditurus Delphos escendit. cum in media repente Graecia apparuisset, magnum non finitimis modo u r bibus terrorem praebuit, sed in Asiam quoque ad regem Eumenen nuntios tumultuosos misit. t r i d u u m , non plus Delphis moratus, per Phthiotidem Achaiam T h e s saliamque, sine damno iniuriaque agrorum per quos iter f e c i t , in regnum rediit. nec earum tantum civitatium per quas iturus erat, satis habuit animos sibi conciliare, aut legatos aut litteras dimisit, petens n e diutius simultatium, quae cum patre suo fuissent, m e minissent : nec enim tarn atroces luisse e a s , ut non cum ipso potuerint ac debueiint finivi, secum quidem omnia illis integra esse ad instituendam fideliter a m i o citiam. cum Achaeorum maxime o"ente reconciliandae

gratiae viam quaerebat. liaec una e x omni Graecia g e n s , 2 3 et Atheniensium c i v i t a s , eo processerat irarum ut finibus intevdiceret Macedonibus. itaque servitiis ex Achaia fugientibus receptaculum Macedonia e r a t , quia, cum finibus suis interdixissent i ,' intiare resni terminos o

ipsi non audebant. id cum P e r s e u s animadvertisset, comprensis omnibus litteras . . . . ceterum ne simili» fuga servorum postea lieret, cogitandum et illis esse, recitatis his litteris per X e n a r c h u m p r a e t o r e m 1 , qui privatae gratiae aditum • apud regem quaerebat, et plerisque moderate et benigne scriptas esse censentibus litteras , atque his maxime qui praeter spem recepturi essent amissa mancipia, ©allicrates e x iis qui in eo y) Sc. iis, M a c e d o n i b u s , qnotl antecessit. I p s i , Achaei. i ) Cf. X X X I , 24. d. a) 1. e. qui ràm, ra';>nem quaerebat, qua ipse jjnvalus gratiam iniret apud regem. T

434 LIBER XLI. a. U. c. 578. v e r l i salutem gentis c r e d e r e n t , si c u m R o m a n i s i n v i o latum foedus s e r v a r e t u r , " p a r v a " inquit " a u t mediocri» r e s , A c h a e i , quibusclam v i d e t u r a g i : ego m a x i m a m et gravissimam o m n i u m 7 non agi tantum arbitror, sed q u o dam modo actam esse, nam qui regibus M a c e d o n u m M a c e d o n i b u s q u e ipsis finibus i n t e r d i x i s s e m u s , m a n e r e q u e id d e c r e t i m i , scilicet n e l e g a t o s , ne mintios admitter e m u s regum , p e r quos aliquorum e x nobis animi s o l l i c i t a r e n t u r , ii 8 c o n c i o n a n t e m quodam m o d o absentem audimus r e g e m , et si diis p l a c e t , orationem eius p r o b a m u s . et cum ferae bestiae cibum ad fraudem suam positum p l e r u m q u e aspernentur et r é f u g i a n t , nos caeci s p e c i e parvi beneficii i n e s c a m u r ; et s e r v u l o r u m m i n i m i pretii recipiendoru.m spe nostrani ipsorum l i b e r tatem subrui et tentali p a t i m u r . quis enim non videt v i a m regiae societatis q a a e r i , qua R o m a n u m foedus, quo nostra omnia c o n t i n e n t u r , v i o l e t u r ? nisi h o c d u b i u m alicui e s t , bellanduni Romanis cum P e r s e o esse, et quod v i v o P h i l i p p o e x s p e c t a t u m , morte eius i n t e r pellatum e s t , id post mortem Philippi futurum, duos, u t s c i t i s , h a b u i t lìlios P h i l i p p u s , D e m e t r i u m et P e r s e a . genere materno, virtute, i n g e n i o , favore M a c e d o n u m l o n g e praestitit D e m e t r i u s , sed q u i a 1 in R o m a n o s odii r e g n u m posuerat p r a e m i n m , Demetrium nullo alio c r i m i n e quam R o m a n a e amicitiae initae o c c i d i t , Persea, q u e m h o s t e m 9 p o p u l o R o m a n o prius p e n e quam r e g n i h e r e d e m futurum s c i e b a t , r e g e m fecit, itaque quid h i c post mortem patris egit aliud quam bellum p a r a v i t ? B a s t a r n a s p r i m u m ad terrorem omnium in 1 Dardaniam i m m i s i t ; qui si sedem eam t e n u i s s e n t , graviores eos accolas Graecia habuisset quam Asia Gallos habeat. ea spe depulsus non tamen belli Consilia omisit : immo, si. v e r e v o l u m u s d i c e r e , iam i n c h o a v i t b e l l u m . Dolopiam 7) raaximam e t g T a v i s s i m a m o m n i u m G n : L m a le u m e g r a v i s s i m a m o m n i u n q u c , 8"1 q u i — m a n e T e q u e — i i ] c u m m a n e r c t q u e — h i c (vel n u n c ) G». 9) h o s t e m addidit Muietus. Ì ) i n addidit GH. b ) Haec verba ita iungenda sunt : quia regnum posuerat praonutim odii in Komanos.

L I B E R XLI.

435 a. C. 174. armis s u b e g i t , n e c provocantes 1 c d e controversiis ad disceptationem populi R o m a n i audivit. inde transgressus O e t a m , ut repente in medio umbilico Graeciae c o n s p i c e r e t u r , D e l p h o s escendit. haec usu:°patio itineris insoliti q u o v o b i s spoetare v i d e t u r ? T h e s s a l i a m deinde peragravit. q u o d J sine ullius e o r u m quos oderat noxia, hoc magis tentationem m e t u o . inde lifteras ad nos cum muneris specie m i s i t , et cogitare iubet quo m o d o in reliquum hoc m u n e r e non e g e a m u s , hoc est ut d e c r e timi quo arcentur P e l o p o n n e s o Macedones tollamus ; r u r s u s legatos r e g i o s , et hospitia cum p r i n c i p i b u s , et m o x M a c e d o n u m e x e r c i t u s , i p s u m q u o q u e a Delphis (quantum enim intérluit i fretuni ?) traiicientem in P e l o p o n n e s u m v i d e a m u s , i m m i s c e a m u r Macedonibus a r mantibus se a d v e r s u s R o m a n o s . e « o nihil novi censeo d e c e r n e n d u m , s e r v a n d a q u e omnia i n t e g r a , donec ad certum redigatur '' v a m i s n e hic timor noster an v e r u s fucrit. si p a x inviolata inter M a c e d o n a s R o m a n o s q u e ìnanebit, nobis q u o q u e amicitia et c o m m e r c i u m s i t : nunc de eo c o g i t a r e 5 pericuìosum et i m m a t u r u m v i detur." P o s t Iiunc A r c h o , frater X é n a r c h i p i a e t o r i s , ita24 disseruit. "difficilem oralionem Callicrates et mihi et o m n i b u s , qui ab eo d i s s e n t i m u s , f e c i t : a g e n d o e n i m R c m a n a e societatis c a u s a m i p s e , tentarique et o p p u g n a l i ' dicendo quam n e m o neque tentât n e q u e o p p u gnai , efTecit ut qui ab s e dissentiret, a d v e r s u s R o m a nos dicere v i d e r e t u r . ac p r i m u m o m n i u m , tanquam non hic nobiscum f u i s s e t , sed aut e x curia p o p u l i R o m a n i veniret aut r e g u m arcanis i n t e r e s s e t , o m n i a seit et nuntiat quae occulte facta sunt, divinai etiam quae futura f u e r i n t 6 , si P h i l i p p u s v i x i s s e t ; quid ita a) p r o v o c a n t e « GR : L p r o v i n c i i s . 3) i n t e r i n i e Grynaeus: L i n t e r f l u i t 4) r e d i g a t u r G R : L d i r i ga 11 t u r . 5) c o g i t a r e addidit Grynaeus. 6) f u e r i n t Gn : L f u e r a n t , item mox f u e r a t. c) Dolopes intelligendi sunt. d) Quod quo minus in ullim f o r u m , quos oderat, niiurìam factum est, l i o c (eo) m a g i ( t e n t a t i o n e m (consilium liominum mentes sibi concilisndi) M « t u o . DOER, e) Se. Bomanam eocietatem. T 2

436 L I B E R XLI. a. U. c. 578. Perseus regni heres s i t , quid parent Macedones, quid cogitent Romani, nos autem, qui nec ob quam causam nec quemadmodum perierit Demetrius scimus, nec quid Philippus, si vixisset, facturus fuerit, ad haec quae palam geruntur Consilia nostra accommodare oportet, ac scimus Persea regno accepto legatos Romain misisse 7 , ac regem a populo Romano appellatimi ; audimus legatos Romanos venisse ad r e g e m , et eos benigne é x ceptos. haec omnia pacis equidem signa esse iudico, non belli ; nec Romanos offendi posse, si ut bellum gerentes eos secuti sumus, nunc quoque pacis auctores sequamur. cur quidem nos inexpiabile omnium soli bellum adversus resnum Macedonum geramus, non . . . . . _ video, opportuni* propinquitate ipsa Macedoniae sumus? an infirmissimi o m n i u m , tanquam, quos nuper subiec i t , Dolopes ? immo contra ea E vel viribus nostris, deum benignitate. intervallo tu ti. sed sita ' v e l resionis o mus 8 11 aeque subiecti ac Thessali Aetolique : nihilo plus fidei auctoritatisque habemus adversus R o m a n o s , qui semper socii atque amici fuimus, quam Aetoli, qui paullo ante hostes f u e r u n t ? quod Aetolis, quod T h e s salis, quod Epirotis, omni denique Graeciae cum M a cedonibus iuris e s t , idem et nobis sit. cur exsecrabilis ista nobis solis velut desertio iuris humani est? f e cerit aliquid Pliilippus cur adversus eum armatum et bellum gerentem hoc decerneremus : quid Perseus, n o •frus r e x , omnis iniuriae i n s o n s , suo beneficio paterna» simultates o b l i t e r a n s , meruit cur soli omnium hostes ei s i m u s 9 ? quanquam et illud dicere poteram, tanta prioriim Macedoniae regum merita erga nos fuisse, ut Philippi unius iniurias, si quae forte f u e r u n t , . . . . utiquQ. post mortem ; cum classis Romana Cenchreis sta7) l e g a t o s Borna M m i s i s s e GEI L a l e g a t o s r o m a * n o s v e n i s s e . 8) s i m u s Walchius: L s u m « ! , g) sim n s G R ; L sum U S . f) Niun fortasse propinquitate Macedonians obiecti sttmus ? g) I. q. contra; dictum est eodem modo lit •poilea, praetertra• Usus est Livius hac formula c o n t r a ea I I I , 57. X X X I I I , 31. h) Cf. X X X V I I I , 28. o. et q.

LIBER

XLI.

437 a. C. 174. ret, consul c u m exercitu E l a t e a e e s s e t , t r i d u u m n o s in concilio f u i s s e consultantes u t r u m R o m a n o s an P h i l i p p i n e s e q u e r e m u r . nihil' m e t u s praesens ab R o m a n i s sententias nostras inclinarit : fait certe tarnen aliquid, q u o d tarn l o n g a m deliberationem f e c e r a t ; id q u o d erat v e t u s t a coniunctio cum M a c e d o n i b u s , Vetera et m a g n a in nos r e g u m merita, valeant et nunc e a d e m i l i a , non ut praecipue a m i c i , s e d ne p r a e c i p u e inimici s i m u s . ne i d k quod non a g i t u r , Callicrates, simulaverimus. n e m o novae societatis aut novi f o e d e r i s , q u o nos t e mere i l l i g e m u s , conscribendi est auctor : s e d c o m m e r cium tantum iuris praebendi repetendique s i t , ne i n terdictione finium nostros q u o q u e et nos regno a r c e a m u s , ne servis nostris aliquo fngere liceat. quid h o c a d v e r s u s R o m a n a foedera est ? quid rem p a r v a m et apertam m a g n a m et s u s p e c t a m facimus ? quid v a n o s tumultus ciemus ? quid ut ipsi locum assentandi R o manis h a b e a m u s , s u s p e c t o s alios et i n v i s o s e f f i c i m u s ? si bellum e r i t , ne P e r s e u s q u i d e m dubitai quin R o m a nos secuturi s i m u s . in pace etiam si non odia finiunt u r , intermittantur.'' c u m iidem huic orationi, qui lit— teris regis assensi e r a n t , a s s e n t i r e n t u r , indignatione p r i n c i p n m , q u o d quam rem ne legatione q u i d e m d i g n a m iudicasset P e r s e u s , litteris p a u c o r u m v e r s u u m impetraret, d e c i e t u m differtur. legati d e i n d e p o s t e a missi ab r e g e , cum M e g a l o p o l i concilium esset ; d a t a q u e opera est ab iis qui offensionem a p u d R o m a n o s t i m e b a n t , ne admitterentur. P e r haec tempora Aetolorum in semet ipsos v e r s u s 2 5 furor m u t u i s caedibus ad internecionem e d d u c t u r u s 1) Sensus totius loci est : cum triduo in concilio fuerimu«, deliberantes, utnun Romanis , an Philippo nos adiungereinus, eo ipso tempore, quando classis eonim Cenchreis staret, exer— citus Elateae esset , quis non videt, etlamsi nihil metus p r a e sens a Romanis , tarn ex propinquo cum classe et exercitu n o bis imminentibiis sententias nostras ad se inclìnaverit, fuisse tarnen aliquid, quod nos taindiu ab inetinda societate et ami— citia cum tarn potente populo et tarn prope in cervicibus no— «tris haerente, retinuerit. P H K I Z O N . K ) 1. e. lie subiicere v i d e ajnur deliberation! nostrae aliquid, de quo non agitur«.

438 LIUERXLI. a.U. c. 578. videbatur gentem. fessi deinde et Romam utraque pars miserunt legatos, et inter se ipsi de reconcilianda concordia agebant; quae novo fncinore discussa res veteres etiam iras excitavit. exsulibus Hypataeis , qui factionis Proxeni erant, cum reditus in patriam proinissus esset iidesque data per principem civitatis Kupolemum , octoginta illustres homines, quibus redeuntibus inter ceteram multitudinem Eupolemus etiam obvius exierat, cum salutatione benigne excepti essent dextraeque dat a e , ingredientes portam , fidein datam deosque testes nequicquain invocantes interfeoti sunt, inde gravius de integro bellum exarsit. C. Valerius Laevinus et Ap. Claudius Pulcher et C. Memmius et M. Popillius et L . Canuleius missi ab senatu venerant. apud eos cum Delphis utriusque partis legati magno certamine ager e n t , Proxenus maxime cum causa turn eloquentia praestare visus e s t ; qui paucos post dies ab Orthobula uxore veneno est sublatus , damnataque 1 eo crimine in exsilium abiit. idem furor et Cretenses lacerabat. adventu deinde Q. Minucii legati, qui' cum decern n a vibus missus ad sedanda eorum certamina erat, in spem pacis venerant. ceterum indntiae tantum sex m e n sum fuerunt : inde multo gravius helium exarsit. Lycii quoque per idem tempus ab Rhodiis bello vexabantur. sed externorum inter se bella, quo quaeque modo gesta sunt, persequi non operae" 1 est satis superque oneris sustinenti res a populo Romano gestas scribere. 26 Celtiberi in Hispania , qui bello domiti se T i . Graccho dediderant, pacati manserant M. Titinio praetore oblinente provinciam, rebellarunt sub adventum Ap. Claudii, orsique bellum sunt ab repentina oppugnatione casttorum Romanoruin. prima lux ferme e r a t , cuin v i giles in vallo quique in portarum stationibus erant, cuin vidissent procul venientem hostem, ad arma conclamaverunt. Ap. Claudius signo proposito pugnae, paucis adhortatus niilites, tribus sìmul portis eduxit. 1) Pro: quae damnata abiit. Sic saepe omìssn relativo loquitur Liviiis ; cf. XXV11I. 12. 8. ia) Cf. X X I X . 17. o. I, 24. IV. V , 15. li.

L I B E R XLI.

439

obsistentibus ad exitum Celtiberis, primo par utrinque praelium fuit, quia propter angustias non omnes in faucibus pugnare poterant Romani: urgentes deinde alii alios ubi 1 evaserunt extra vallum, ut pandere aciem et exaequari " cornibus hostibus 2 , quibus circumibantur, possent, ita repente irruperunt ut sustinere impetum eorum Celtiberi nequirent. ante horam secundam pulsi sunt : ad quindecim milia caesa a.ut 3 capta ; signa adempia duo et triginta. castra etiam eo die expugnata, debelìatumque : nam qui superfuere praelio, in oppida sua dilapsi sunt, quieti deinde paruerunt imperio. Censores eo anno creati Q. Fulvius Flaccus et A.27 Postumius Albinus Iegerunt senatum : princeps lectus M. Aemilius Lepidus pontifex maximus. de senatu novem eiecerunt. insignes notae fuerunt M. Cornelii Maluo ginensis, qui biennio ante praetor in Hispania fuerat; et L . Cornelii Scipionis praetoris , cuius tum inter cives et peregrinos iurisdictio erat; et Cn. Fulvii, qui frater germanus e t , ut Valerius Antias tradit, consors 0 etiam censoris erat, cónsules , votis in Capitolio nuncupatis, in provincias profecti sunt, ex iis 4 M. AemiIio senatus negotium dedit ut Patavinorum in Veneria seditionem comprimerei, quos certamine factionum ad intestinum bellum exarsisse ipsorum legati attulerant. legati qui in Aetoliam ad similes mollis comprimendos ierant, renuntiarunt coerceri rabiem gentis non posse. Patavinis saluti fuit adventus consulis; neque aliud quod ageret in provincia cum habuisset, Romam rediit. censores vias sternendas silice in u r b e , glarea extra urbem substruendas marginandasque r primi omnium locaverunt, pontesque multis locis faciendos ; et ») u b i ] li i e c u t i i GH. s e q u e u b i , Walehius « i c u b i. 3) h o s t i b u s ] h o s t i u m G k , h o t t i l i b u s DrakenboTehius. 5) c a e s a a u t ] addidit Gryiiaeu«. 4) e x i i s ] ex in Draltenborchiuj. il) E t c o r n i b u s ex adverso oppositis e x a e q u a r i poss e 111 (pares esse possent) h o s t i b u s , a q u i b u s c i r c u m i b a n t u r . DOER, O) Per c o n s o r t e s intellijíendi sunt cohaere— d e s , qui communi et nondiim diviso patrimonio pariter utun— tur. DRULIENB. p ) Marginibus lapidéis muniendas. DOER.

440 L I B E R XLI. «. U. c. 578. . scenam aedilibus praetonbusque p r a e b e n d a m ; et Carceres T in c i r c o , et o v a r . . . ad notas curriculis n u m e randis , e t . . . dam , et metas trans . . . et caveas l e r reas pe . . . intromitterentur . . . ferreis in monte Albano consulibus, et clivum Capitolinum silice sternendum c u r a v e r u n t , et porticuin ab aede Saturni in Capitolium ad senaculum, ac super id curiam, et extra portam T r i geminal« emporium lapide straverunt stipitibusque s e p s e r u n t , et porticum Aemiliam reiiciendam curarunt, gradibusque adscenstim ab T i b e r i in emporium f e c e runt. et extra eandem portam in Aventinum porticuin silice straverunt, et eo publico ab aede Veneris f e c e runt. iLdem Calatiae et Auximi muros faciendos l o c a v e r u n t ; venditisque ibi publicis locis p e c u n i a m , quae redacta e r a t , tabernis utricjue foro circumdandis c o n sumpserunt. et alter e x iis Fulvius F l a c c u s (nam P o stumius nihil nisi senatus Romani populive iussu s e locaturum . . . ipsarum pecunia Iovis aedem P i s a u r i , et F u n d i s , et Potentiae etiam aquam add u c e n d a m , et P i sauri viam silice s t e r n e n d a m , et Sinuessam a g a . . . aviariae, in his et c l o . . . um circumducend . . . et forum porticibus tabernisque claudendum et Ianos tres f a c i e n dos. haec ab uno censore opera locata cum magna gratia colonorum. moribus quoque regendi diligens et severa censura fuit. multis equi adempti. 28

E x i t u prope anni diem unum supplicatio fuit ob res prospere gestas in Ilispania ductu auspicioque Ap. C l a u dii proconsulis; et maioribus hostiis viginti sacrificatum. et alterum diem supplicatio ad Cereris L i b e r i L i b e r a e q u e f u i t , quod e x Sabinis terrae motus ingens cum multis aediiiciorum ruinis nuntiatus erat. cum Ap. Claudius e x Hisponia Romam redisset, decrevit senatus ut ovans u r b e m iniret. iam consnlaria comitia a p p e t e b a n t ; quibus magna contentione habitis propter multitudinein p e t e n tium creati L . Postumius Albinus et M. Popillius Laenas. praetores inde facti N. Fabius B u t e o , M. Matienus, C. q) Cf. VIII, 20. 1. r) O v o r u m super metas erectionibus fleptem illfi circensium ludorum curricula numerabantur. CL V a n » de Re rust. I , 2. U R S I N

L I B E R XLI.

441 a. C. 174. Cicereius, M. Furius Crassipes iteruin, A. Atilius Serranus iterum, C. Cluvius Saxula iterum. comitiis perfectis Ap. Claudius Centho ex Celtiberis ovans cum in uvbem iniret, decemmilia pondo argenti, quinque milia auri in aerarium tulii. flamenDialis inauguratus est Cn. Cornelius. Eodem anno tabula in aedein " niatris Matutae * cum indice hoc posita est. " T i . Sempronii Gracchi consulis imperio auspicioque legio exercit usque populi Romani Sardiniam subegit. in ea provincia hostium caesa aut capta supra octoginta milia. re publica felicissime g e sta, atque liberatis vectigalibus . . . restitutis, exercitum salvum atque incolumem plenissimum praeda domum reportavit, iterum triumphans in urbem Romam rediit. cuius rei ergo hanc tabulam donum Iovi dedit." Sardiniae insulae forma erat, atque in ea simulacra pugnarum picta. Munera gladiatorum eo anno aliquot parva alia data; unum ante cetera insigne fuit T . Flaminini, quod mortis causa patris sui cum visceratione " epuloque et ludis scenicis quatriduum dedit. magni tarnen muneris ea summa fuit, ut per triduum quattuor et septuaginta homines p u gnarint. i) Ita ponere in aliqucm loeum dieilur Ovid. Rem. Am. 719. Met. VIII, 452. et Liv. X L I V , 14. X X I I I , 11. t. t) Cf. V, 19. m. u) Cf. Vili, 22. v.

L IB E R

XLIL

EPITOME. Q. «Fulvius Flaccus censor templum I u n « N I S Laeìiiinc tegulis inarmoreis spoliavit, ut aedem quam dedicabat tegeret. tegnlae ex scnMtus consulto reportatae. Eumenes .Àsiae vex ir» senatu de Perseo Macedonia« rege questui est; cuùis ininriae in populum Komanum referuntur. ob quas hello ei in — dicto P. Licinius Orassus consti!, cui id mandatimi erat^ in Macedonia m transiit, levibits lenioribus quam absens s e n a t o r u m aliquot orationibus increpitus, neutra impetrata re in provinciam redit. Alter consul P o s t i u n i u s , c o n s u m p t a aestate in r e cognoscendis agris , n e visa q u i d e m p r o v i n c i a sua c o fi) p a c a t i s ] v i x p a c a t i s H c u s i n g e r u s . 9 ) p n g 11 a 11 t e • C l c r i c n s : L o p p 11 g 11 a 111 e s. 1) a b s e n t e s — p r a e s e l i t e s ] , a l » s e 11 t i s i b i — p r a e s e n t i G n . s) l i n e i l l u e d l s p u l s o s , v e l d i v e m l i t o s ; a p t t d S u e t o n . c e r t a alicjiioties d i s t r a l i e r e e s t v e n d e r e . U O E H . t ) I. e . fabricari. ..) Cf. VI, 2Z 1. V, 11.

450

L I B E R

XLII.

B.U.C. 579.

mitiorum causa Romam rediit. consules C. Popillium Laenatem P . Aelium Ligurem creavit. praetores exinde facti C. Licinius Crassus, M. lunius P e n n u s , S p . L u cretius , S p . Cluvius, Cn. Sicinius, C. Memmius iterum. 10 E o anno lustrum conditum est. censores erant Q. Fulvius Flaccus A. Postumius Albinus. Postumius c o n didit. censa sunt civium Romanorum capita ducenta sexaginta novem milia et q u i n d e c i m , minor aliquanto n u m e r u s , quia L . Postumius consul pro concione edix e r a t , qui socimn Lalini nominis e x edicto C. Claudii consulis redire in civitates suas debuissent, ne quis eorum R o m a e , sed * omnes in suis civitatibus censerentur. concors et e re publica censura fuit. omnes- quos senatu moverunt quibuscjue equos ademerunt, a e r a r i o s T f e c e runt et tribù moverunt ; neque ab altero notatum alter probavit. Fulvius aedem Fortunae equestris, quam p r o consul in Ilispania dimicans cum Celtiberorum legionibus v o v e r a t , annos sex postquam voverat dedicavit; et scenicos ludos p e r quatriduum, unum diem in circo fecit. L . Cornelius L e n t u l u s , decemvir s a c r o r u m , eo anno mortuus est. in locum eius suffectus A. Postumius Albinus. locustarum tantae nubes a mari vento repente in Apuliam illatae s u n t , ut examinibus suis agros late o p e rirent; ad quam pestem frugum tollendam Cn. Sicinius praetor designatus cum imperio in Apuliam missus, in "enti asinine hominum ad colligendas eas coacto alic o o quantum temporis absumpsit. Principium insequentis a n n i , quo C. Popillius et P . Aelius fuerunt consules , residuas contentiones e x priore anno habuit. patres referri de Liguribus renovarique senatus consultum v o l e b a n t , et consul Aelius referebat. Popillius et collegam et senatum pro fratre deprecabatur. prae se ferens, si quid decernerent, intercessurum, collegam deterruit. patres eo magis utrique pariter c o n cubini infensi in incepto perstabant. itaque cum de provinciis ageretur et Macedonia iam imminente Persei a ) s c A Curio : L

T ) CF. I X ,

et.

3 4 . g. X X I V ,

18. X.

LIBER

XLII.

451 a. C. 172. bello p e t e r e t u r , L i g u r e s a m b o b u s c o n s u l i b u s d e c e r n u n t 3 : M a c e d o n i a i n d e c r e t u r o s n e g a n t , ni d e M. P o pillio r e f e r r e t u r . p o s t u l a n t i b u s d e i n d e u t n o v o s e x e r c i tus s c r i b e r e a n t s u p p l e n i e n t u m v e t e r i b u s l i c e r e t , u t r u r a q u e n e g a t u m est. p r a e t o r i b u s q u o q u e in H i s p a n i a m s u p p i e m e n turn p e l e n t i b u s n e g a t u m , M. I u n i o in citeriorein, S p . L u c r e t i o in u l t e r i o r e m . C. L i c i n i u s Crassus u r b a n a m i u r i s d i c t i o n e m , Cn. Sicinius i n t e r p e r e g r i n o s erat s o r t i l u s , C. M e m m i u s S i c i l i a n i , S p . C l u v i u s S a r d i n i a n ! , consules ob e a x irati s e n a t u i , L a t i n » feriis in p r i m a m q u a m q u e d i e m indictis , in p r o v i n c i a m a b i t u r o s e s s e 7 denuntiarunt, nec quicquani r e i ' publicae acturos p r a e tercjuam q u o d a d p r o v i n c i a r u m a d m i n i s t r a t i o n e m a t t i nere t. Attalum, regis Eumenis f r a t r e m , legatum v e n i s s e l i R o m a i n Valerius Antias Iiis c o n s u l i b u s scribit ad d e f e r e n d a de P e r s e o crimina i n d i c a n d o s q u e a p p a r a t u s belli, p l u r i u m a n n a l e s , et q u i b u s credidisse malis , i p s u m E u m e n e i n v e n i s s e t r a d u n t . E u m e n e s i o" i t u r u t R o m a i n v e nit, exceptus cum tanto honore quantum non meritis t a n t u m eins sed beneficiis etiam suis , i n g e n t i a q u a e in e u m congesta e r a n t , e x i s t i m a r e t d e b e r i p o p u l u s R o - . m a n u s , in s e n a t u m est i n t r o d u c t u s . c a u s a m v e n i e n d i «ibi R o n i a m f u i s s e d i x i t , p r a e t e r c u p i d i t a t e m v i s e n d i d e c s h o m i n e s q u e q u o r u m beneficio in ea f o r t u n a esset s u p r a quam n e o p t a r e q u i d e m ä n d e r e t 4 , e t i a m ù t c o ram moneret senatum ut Persei conatis" obviam iret. o r s u s i n d e a P h i l i p p i c o n s i l i i s , n e c e i n D e m e t r i i iìlii rettulit a d v e r s a n t i s R o m a n o b e l l o ; B a s t a r n a r u m g e n t e m excitam sedibus s u i s , q u o r u m auxiliis f r e t u s in Italiani w

5) decer n u n t u r L , 4) ä n d e r e t ] ä n d e r e t q u i c q u a m Creverius. %v) A consulibus nempe. x) Nempe qiim] provincia Macedonia, et voi novos cxei'citus, vel suppleinentum veterilms seri— bero negabatur. .Diiakeniì, y) Sc. i f , quoil commode intelligi potest ut supra 111 verbis: p r a e s e f e r e n s — i n t e r c e a s u r u n i , et IVI a c e ci o n i a m d e c r e t u r o s 1» et» a n t . z) Cf. Vili , 31. p. a) Pro c o n a t i b u s. Eadem fìexione usus est Ijivius X X I , 50. ubi (licit: c o n s t a e x p o s u i t . Cf. Siliu» X I I , 434. C ies. 11. G. I , 3.

452 a. U. c. 580.

L I B E R XLII.

transiret. haec eum volutantem in animo, oppressum fato, regnum ei reliquisse quem infestissimum esse sensisset Romanis. itaque Persea hereditarium a patre relictum bellum , et simul cum imperio traditum , iamiam' 1 primum alere ac fovere omnibus consiliis. ilorere praeterea iuventute , quam stirpem longa pax ediderit, ilorere opibus r e g n i , florere etiam aetate. quae cum corporis robore ac viribus v i g e a t , animuin esse inveteratum diutina arte atque usu belli, iam inde a puero , patris contubernio , Roinanis quoque bellis , non finitimis tantam assuetum, missuin a patre in expeditiones multas variasque. iam ex quo ipse accepisset r e g n u m , multa, quae non v i , non dolo Philippus omnia expertus potuisset molili, admirando rerum successi! t e n u i s s e \ accessisse ad vires èai», quae longo tempore multis ma12gnisque meritis parereiur J , auctoritatem : nam apud Graeciae atque Asiae civitates vereri maiestatem eius omnes. nec pro quibus meritis, pro qua muniiìcentia tantum ei tribuatur , cernere ; nec dicere pro certo posse utrum felicitate id quadain eius accidat, an quod ipse vereatur dicere , invidia adversus Romanos favorem illi conciliet. inter ipsos quoque reges ingentem auctoritate, Seleuci filiam duxisse eum non petentem sed petitum ultro , sororem dedisse Prusiae piccanti atque oranti; celebratas esse utrascjile nuptias gratulatione donisque innumerabilimn legationum, et velut auspicibus" nobilissimis populis deductas f esse. Boeotorum gentem, captatane P h i l i p p o 5 , nunquam ad scribendum amicitiae 1>) IIoc ipso tempore, ut bellum ante omnia alia bella gerendum. Perseus nempe nihil priiis sibi faciendum putabat, quam lit bellum cum Komanis gereret. lïellum p r i m u m igitur iam est omnibus aliis bollis prneferendum , potissimum. D O E R , C) Cf. II, 4'2. t. d) P a r e r e passini pro acquirere, nancisci, consequi adhibetur. Cf. V I , 25. X X I , 63. D R A K K N B . e) A u s p i c e s nubenlibus aderant in consignanda dote et tabulis nntialibus pei'scribendis, erant oninino nupliarum concilialores. f. Cic. l)iv. 1, 16. Cluent. 5. f) Sc. Seleuci filiam et Persei «ororein.; d e d u c i dicuntur sponsae quae ad sponsum perdu— cuiitur. Cf. X . 23. Plaut. Cas. II, 8, 3tì. Tcrent. Ilec. I, 2 , 6 0 . g) Cf. V i l i , 30. m.

E

L I B E R XLII.

45.5 a. C. 172. foechis adduci potaisse : tribus nunc Iocis cum Perseo i'oedus incisimi litteris e s s e , uno T h e b i s , altero ad D e lum ä , angustissimo et celeberrimo in tempio, tertio Delphis, in Achaico concilio vero , nisi discussa res per paucos Roinanum imperium intentantes e s s e t , eo rem prope adductain ut aditus ei 6 in Achaiam daretur. at hercule sues honores , cuius merita in earn gentem privatim an publice sint maiora vix dici p o s s e t , partim d e sertos per incultum ac negligentiam, partim hostiliter sublatos esse, iam Aetolos quem ignorare in seditionibus suis non ab R o m a n i s , sed a Perseo praesidium p e tisse ? his eum fultum societatibus atque amicitiis eos domesticos apparatus belli habere, ut externis non egeat. triginta milia p e d i t u m , quinque milia equitum; in decern annos frumentum praeparare, ut abstinere et suo et hostium agro frumentandi causa possit. iam pecuniam tantam habere ut decern milibus mercenarioriim militum praeter Macedonum copias Stipendium in totidein annos praeparatum h a b e a t , praeter a n n u u m , quod e x metallis' 1 regiis capiat, vectigal. arma vel tribus tantis T exercitibus in armamentaria congessisse. i u v e n t u t e m , ut iam Macedonia deficiat, velut ex perenni fonte u n d e hauriat, T h r a c i a m subiectam esse, reliquum orationisl3 adhortatio fuit, " n o n ego h a e c " inquit "incertis iactata rumoribus et cupidius eredita, quia vera esse de inimico crimina v o l e b a m , afferò ad v o s , patres conscripti, sed comperta et explorata , haud secus quam si s p e c u lator missus a vobis subiecta oculis referrem. neque relieto regno m e o , quod amplum et egregium v o s fecistis, mare tantum traiecissem, ut vana ad vos afferendo fidem abrogarem mihi, cernebam nobilissimas Asiae et Graeciae civitates in dies magis denudantes 1 iudicia sua, i n o x , si permitteretur, eo processuras unde receptum ad paenitendum non haberent. cernebam Persea non continente«! se Macedoniae r e g n o , alia armis occupan5) D e i 11 m Sidonius: L. s i d e n u m . 6) e i Heiisingerus ï it ^ et. 7) t a n t i s Sidonius: L t a u tum. L) Cf. X X X I X , 24. w. i) I. e. aperientes, quae tegerent «t agitaient, Consilia. DOER.

454 L I B E R XL1I. a. U. c. 580. t e m , a l i a , q u a e v i subigi non p o s s u n t , f a v o r e ac b e n e v o l e n z a coniplectentem. v i d e b a m quam impar esset » o r s , cura il 1 e vobis bellum p a r a r e t s , v o s ei securam p a c e m praestaretis, q u a n q u a m mihi quidem non parare s e d gerere pene bellum videbatuv. A b r u p o l i m , socium atque amicum v e s t r u m , r e g n o expulit. Arthetaurum I l l y r i u m , quia scripta ab eo quaedam v o b i s comperit, s o c i u m item atque amicum v e s t r u m , interfecit. E u e r sam et Callicritum T h e b a n o s , principes c i v i t a t i s , quia liberius a d v e r s u s e u m in concilio B o e o t o r u m locuti f u e r a n t , delaturosque ad v o s q u a e agerentur p r o f e s s i e r a n t , tollendos curavit. auxilium Byzantiis a d v e r s u s f o e d u s t u l i t , Dolopiae bella i n t u l i t , T b e s s a l i a m et D o l i d e m cum exercitu p e r v a s i t , ut in bello intestino d e terioris partis auxilio meliorem. affligeret. confudit et miscuit omnia in T h e s s a l i a Perrhaebiaque s p e n o v a r u m t a b u l a r u m k , ut m a n u debitorum obnoxia sibi opthnat e s opprimerei, h a e c c u m v o b i s quiescentibus et p a tientibus fecerit, et c o n c e s s a m sibi Graeciam esse a v o bis v i d e a t , pro certo habet n e m i n e m sibi, antequam in Italiam traiecerit, a r m a t u m o c c u r s u r u m . hoc q u a m v o bis t u t u m aut h o n e s t u m s i t , v o s v i d e r i t i s : ego certe mihi t u r p e esse d u x i prius P e r s e a ad bellum i n f e r e n d u m , q u a m m e socium ad p r a e d i c e n d u m ut caveretis, v e n i r e in Italiam. functus necessario mihi o f f i c i o , et q u o d a m m o d o liberata atque exonerata fide m e a , quid ultra facere p o s s u m q u a m uti d e o s d e a s q u e precer ut v o s et v e s t r a e rei publicae et nobis sociis atque amicis, qui e x v o b i s p e n d e m u s , consulatis ? " 14

H a e c oratio movit patres conscriptos. ceterum in praesentia nihil p r a e t e r q u a m f u i s s e in curia r e g e m scire q u i s q u a m p o t u i t : eo s i l e n t i o ' ' clausa curia erat, bello d e n i q u e p e r f e c t o , q u a e q u e dieta ab r e g e q u a e q u e r e sponsi essent, emanavere. P e r s e i deircde regis legatis post p a u e o s dies senatus ¿latus est. ceterum p r a e o c c u p a t i s non auribus niagis fl") p a r a i e t

addidit

Gn.

t") Cf. X X X I I , 38. ni. 1) I. e. tali silentio tum omnia qtiaa in curia agebantur celabantur.

L I B E R XLII.

455 « . C . 172.

quam animis ab E u m e n e r e g e , omnis et defensio et deprecatio legatoruni r e s p u e b a t u r . et exasperavit nniraos f e r o c i a 3 H a r p a l i , qui princeps legationis erat, is velie quidem et laborare dixit regem u t purganti se nihil hostile dixisse aut fecisse fides habeatur : ceterum si pervicacius causam belli quaeri v i d e a t , forti animo d e f e n s u m i n se. Martern coinmunem esse et eventum incertuin belli. Omnibus civitatibus Graeciae atcjue Asiae curae erat, quid Persei legati, quid E u m e n e s in senatu e g i s s e t ; et propter adventum eius, quem m o t u r u m aliquid r e b a n t u r , miserant pleraeque civitates, alia in speciem praef e r e n t e s , legatos. et legatio R h o d i o r u m erat ac S a t y rus p r i n c e p s , liaud dubius quin E u m e n e s civitatem™ quoque suam P e r s e i criminibus iunxisset. itaque omni xnodo per patronos hospitesque disceptandi cum rege ' locum in senatu quaerebat. quod cum n o n 1 contigisset, liberiate " i n t e m p e r a n t i 2 invectus in regem quod Lyv ciorum gentem adversus Rhodios concitasset, graviorque Asiae esset quam Antiochus f u i s s e t , populärem quidem ac gratam populis Asiae 5 (nam eo quoque iam favor P e r s e i venerat) orationem h a b u i t , ceterum i n visam senatui inutilemque sibi et civitati suae. E u m e n i v e r o conspiratio adversus eum favorem apud Romanos f e c i t 4 , ita omnes ei honores h a b i t i , donaque quam amplissima data cum sella curali atque e b u r n e o scipione. Legationibus dimissis, cum Harpalus, quanta m a x i - 1 5 ma celeritate p o t e r a t , regressus in Macedoniam n u n tiasset regi n o n d u m quidem parantes bellum reliquisse se R o m a n o s , sed ita infestos ut facile apparerei non d i laturos, et ipse, praeterquam quod et ita credebat f u t u r u m , iam etiam v o l e b a t , in flore v i r i u m se credens g) f e r o c i a a n i m a i IJ. I) n o n addidit Dulierus. 2) i n — t e m p e r a n t i GR: L i n t e m p e r a 11 t i n s . 3) A s i a e addidit Grynncus. 4) f e c i t ] a n x i t GR. m) Rliodum. 11) Sic l i b e r t a s ile liberiore, fortiore sonno-n e dicitur. Cic. Piane. 38. 39. lustin. 1 5 , 3. Horat. Ep. 1, 18, 8. Liv. 11, 56

456 L I B E R XLII. «.U.c. 580. esse. Eumeni ante omnes infestus erat ; a cuius sanCretensem, oguine ordiens b e l l u m ,' Euandrum . . . ducem . auxiliorum, et Macedonas tres assuetos mimsteriis talium facinorum ad caedem regis subornât, litterasque eis dat ad Praxo hospitam, principem auctoritate et opibus Delphorum. satis constabat E u m e n e m , ut sacrificare! Apollini, Delphos escensurum. praegressi cum Euandro insidiatores nihil aliud ad peragendum inceptum quam loci opportunitatem, omnia circumeuntes, quaerebant. escendentibus ad templum a Cirrha, priusquam pervenireìur ad f r e q u e n t a aedificiis loca, maceria erat ab laeva semitae paullum exstans 5 a f u n d a mento , qua singuli transirent; dextra pars labe terrae in aliquantum altitudinis d e r u p t a 6 erat, post maceriam se abdiderunt gradibus adstructis , ut ex ea velut e muro tela in praetertuutem coniicerent. primo" a mari? circumfusai turba amicorum ac satellitum procedebat ; deinde extenuabant paullatim angustiae agmen. ubi ad eum locum ventum est qua singulis eundum erat, primus semitam ingressus Pantaleon Aetoliae princeps, cum quo institutus regi sermo erat, tum insidiatores exorti saxa duo ingentia devolvunt, quorum altero caput ictum est r e g i , altero humerus; sopitusque r ex semita proclivi ruit in declive, multis super prolapsum iam saxis congestis. et ceteri quidein etiam amicorum et satellitum, postquam cadentem videre , diifugiunt : Pantaleon constanter impavidus mansit ad protegendum l ^ r e stie m . latrones cum brevi circumitu maceriae decurrere ad conficiendum sauciuin possent, velut perfecta re in iugum Parnasi refugerunt eo cursu ut, cum unus non facile sequendo per invia atque ardua moraretur fugam eorum, ne ex comprenso 5 indicium emanaret, 5) l a e v a s e m i t a e p a n l l n m e x s t a n s Grynaeus: L lev i a s e m i t a m p a n Iti m e x t a n t e m. 6) deTUpta Dukerus : L. d i r t i ta. o) Adveibium est, et respondet seqttenli de in de. p) Vénérant enim a C i r r h a , ut supra dictum est, quae iirbs, ad mare sita, navale erat Dclpliensimn. ' a d r e m landam

eorum

institit

Romani

uti assuessent,

regem

trahique

posset.

profectus etiam

Eumenés cura-

Pergamum,

scelere

Persei

v ) Tfaec verba ita coliaevent : rex institit petere , u t , quonìsm duces etc. nssuesserit uti eins hospitio, curaret venenum dandum i i s , quibus eorum (se. ilari) ipse scripsisset. w ) X. ». confectionem. x ) I. e. non aliter fieri posse in veneni c o m Fa rat io ne , quin p l m e s conscii sint. y ) Venena intellige. x) , q. commode; cf. X X X , 2 9 . etc.

L I B E R X L 11.

459 a. C. 172. stimulante, s u m m a vi parabat bellum. legati eo ab R o m a , g r a t u l a n t e s q u o d e tanto p e r i c u l o e v a s i s s e t , venerimi. Cum Macedonicum b e l l u m ' i n a n n u m dilatum esset, ceteris p r a e t o r i b u s i a m in p r o v i n c i a s profectis, M. I u n i u s et S p . L u c r e t i u s , quibus Hispaniae provinciae obvenerant, fatigantes saepe idem petendo senatum, t a n d e m p e r v i c e r u n t u t s u p p l e m e n t u m sibi a d e x e r c i tum d a r e t u r t r i a n m i l i a p e d i turn , c e n t u m e t q u i n q u a ginta é q u i t é s in R o m a n a s l e g i o n e s : in s o c i a l e m e x e r c i t u m q u i n q u é milia p e d i t u m et t r e c e n t o s é q u i t é s i m p e r a r e s o c i i s i u s s i . h o c c o p i a r u m in H i s p a n i a s c u m p r a e t o r i b u s n o v i s p o r t â t uni e s t . Eodem anno, quia per recognitionem P o s t u m i i l 9 consnlis m a g n a p a r s a g r i C a m p a n i , q u e m privati sine discrimine p a s s i m p o s s e d e r a n t , r e c u p e r a t a in p u b l i c u m erat, M. L u c r e t i u s tribunus plebis p r o m u l g a y i t b ut agnini C a m p a n u m c e n s o r e s f m e n d u m l o c a r e n t , quod factum tot a n n i s p o s t c a p t a i n C a p u a m n o n f u e r a t , u t in v a c u o 0 v a g a r e t u r c u p i d i t a s p r i v a t o r u m . C u m in e x s p e c t a t i o n e s e n a t u s e s s e t , b e l l o etsi n o n indicto, t a m e n i a m d e c r e t o , q u i r e g u m s u a m , Persei qui s e c u t u r i a m i c i t i a m e s s e n t , l e g a t i A r i a r a t h i s , p u e r u m filium r e g i s s e e n n i a d d u c e n t e s , R o m a m v e n e r u n t ; q u o r u m oratio f u i t , r e g e m e d u c e n d u m filinm R o m a m l u i s i s s e , ut i a m i n d e a p u e r o a s s u e s c e r e t m o r i b u s R o m a nis h o m i n i b u s q u e . p e t e r e u t e u m n o n s u b h o s p i t u m modo p r i v a t o r u m c u s t o d i a , s e d p u b l i c a e e t i a m c u r a e ac v e l u t t u t e l a e v e l l e n t e s s e , ea r e g i s l e g a t i o g r a t a s e natui fuit, d e c r e v e m n t u t C n . S i c i n i u s p r a e t o r a e d e s instructas J l o c a r e t , u b i filius r e g i s c o m i t e s q u e e i u s h a bitare p o s s e n t . et T l i r a c u m l e g a t i s a p u d s e d i s c e p t a n a) S u p p l e m e a * il m t r i a m i l . p e d. c e n t , e t q u i n q . eq. dictum est per appositionem. Cf. X L , 36. DRAKIXB. b) Se. legem; et sic passim p r o m u l g a r e simpliciter ponitur, ut Cic. p. Se^it. 32. DOEK. C) I. e. sine ullo impedimento, d) I. e. ut aedes omnígena supellectile a î-edemptoribus instrui curavet. L o c a v i t a e d e s i n s t r u c t a s , post inslruendas, vel insUuctas praebeudas. DRAKEPB. Ü 2

460 L I B E R XLII. a. U. c. 580. t i b u s e et socíetatem amicitiamque p e t e n t i b u s , et quod petebant datum e s t , e t m u ñ e r a binum milium aeris s u m m a e in singulos missa. lios u t i q u e p o p u l o s , quod ab tergo M a c e d o n i a e T l i r a c i a e s s e t , assumptos in s o c i e t a t e m gaudebant. s e d u t in Asia q u o q u e et insulis e x plorata omnia e s s e n t , T i . Claudiuin N e r o n e m M . D e c i m i u m l e c a t o s m i s e r u n t . adire eos Cretam et R l i o d u m i u s s e r u n t , simul r e n o v a r e a m i c i t i a m , simul speculari n u m sollicitati animi sociorum ab r e g e P e r s e o essent. 20 I n suspensa civitate ad e x s p e c t a t i o n e m n o v i belli, n o c t u r n a t e m p e s t a t e columna rostrata in Capitolio . . . bello P u n i c o c o n s u l i s , cui collega S e r . F u l v i u s fuit, tota ad i m u m fulmine discussa est. ea res prodigii l o c o habita ad senatum relata est. patres ad haruspices r e ferre et d e c e m v i r o s adire libros i u s s e r u n t . decemviri lustrandum o p p i d u m ' , s u p p l i c a t i c n e m o b s e c r a t i o n e m q u e h a b e n d a m , v i c t i m i s maioribus sacrificandum e t in C a pitolio R o m a e e t in Campania ad M i n e r v a e P r o m o n t o r i u m renuntiarurit ; ludos p e r decern dies I o v i optimo m á x i m o primo q u o q u e die faciendos. ea o m n i a c u m c u r a facta, h a r u s p i c e s in b o n u m v e r s u r u m id p r o d i g i u m , p r o l a t i o n e m q u e finium el interi tum perduelliuiâ portendi responderunt, quod e x h o s t i b u s spolia f u i s s e n t ea rostra quae tempestas disiecisset. accesserunt q u a e c u m u l a r e n t religiones animis. S a t u r p i a e n u n t i a t u m erat s a n g u i n e p e r triduuin in oppido p l u v i s s e ; Calatiae asinum tripedem n a t u m , et taurum c u m q u i n q u é vaccis uno ictu fulminis exanimatos ; A u x i m i terra p l u v i s s e . h o r u m q u o q u e prodigioruni causa res divinae f a c l a e et supplicatio u n u m diem feriaeque h a b i t a e . e ) I. e. causam suam exponentibus. f) lös. Scaliger in A p pend. Coniect. in V a r r . de ling. Lut. pg. 185. c o n t e n d i t , cum Roma ui-bs « o n oppidum nonunari soleat, o p p i d u m , si de Koma dicatur, non totani iirbem significare, sed de antiqua Roma intelligendum e s s e , quam Ennius q u a d r a t a m vocavit. Ita intelligi potest X L V , 16. Sed cum hic de procurandis pvodigiis senno sit, non tantum illa Roma q u a d r a t a , quae erat in Palatio , intelligenda e s t ; nani prodiginrum causa t o t a n i u r i ) e m lustratain fuisse, alibi dicitur. O p p i d u m igiUtr pro urbe ipsa positum esse videtur, ut infr. 3(3-

LIBER

XLII.

461

». C. 172, Consules ad id tempus in provinciam noil exierant,21 quia neque uti de M. Popillio referrent senatui o b s e quebantur, et nihil aliud decernere prius statutum p a tribus erat. aucta etiam invidia est Popillii litteris eius, quibus iterum cum Statellis Liguribus proconsul p u gnasse se scripsit ac s e d e c i m 9 milia eorum occidisse ; propter cuius iniuriam belli ceteri quoque Ligurum p o puli ad arma ierunt. turn vero non absens modo P o pillius, qui deditis contra ius ac fas bellum intulisset et pacatos ad r e b e l l i u m f incitasset, sed consules, quod, non exirent in provinciam, in senatu increpiti, hoc consensu patrum accensi M. Marcius Sermo et Q. M a r cius Scylla tribuni plebis et consulibus multam se d i cturos, nisi in provinciam $ x i r e n t , denuntiarunt, et rogationem quam de Liguribus deditis promulgare in a n i mo h a b e r e n t , in senatu recitarunt." sanciebatur ut q u i h ex Statellis deditis in libertatem restitutus ante c a l e n das Sextiles primas non e s s e t , cuius dolo malo is in servitutem v e n i s s e t 1 , ut iuratus senatus decerneret qui earn rem quaereret animadverteretque. e x auctoritate deinde senatus earn rogationem promulgarunt. p r i usquam proficiscerentur c o n s u l e s , C. Cicereio praetori prioris anni ad aedem Bellonae senatus datus est. is expositis quas in Corsica res gessisset, postulatoque frustra triumpho, in monte Albano, quod iam in m o rem venerat ut sine publica auctoritate f i e r e t , triumphavit. rogationem Marciam de Liguribus magno c o n sensu plebes scivit iussitque. e x eo plebiscito C. L i cinius praetor consuluit senatum quem quaerere ea rogatione vellet. patres ipsum eum quaerere iusserunt. turn demum consules in provinciam profecti s u n t , e x e r - 2 2 9) s e d e c i m P e r i z o n i u s : L s e d e c e r n . 1) s e r v i t u t e m v e n i s s e t ] s e r v i t ù te m a n s i s s e t Gn. 2) e à D r a k e n "borchius : L e x . gì Ut conlagium et contagio, consortium consortio, obli— vium et oblivi o, obsidium et olniilio, sic et r e b e l l i « n i et r e b e l l i o dicuntur. G r o n o v . IL) D i c t u m est in Iiac f o r m u l a u t q u i pro vulgari ut si quii. c f . i n c p . seq. u t q u i L i g u r u m etc. D o h r .

462 L I B E R XLII, W. U. c. 580. chiunque a M. Popillio acceperunt. neque tarnen M. Popillius reverti Rom am audebat, ne causam diceret adverso senatu, infestiore populo, apud praetorem qui de quaestione in se posit»' senatum consuluisset. huic detractalioni eius tribuni plebis alterius rogationis denuntiatione occurrerunt, ut si non ante idus Novembres in urbem Romain introisset, de absente eo C. L i cinius statueret ac iudicaret. hoc tractus vinculo cum redisset, ingenti cum invidia in senatum venit. ibi cum laceratus iurgiis mnltormn esset, senatus consultum factum est ut qui Ligurum post Q. Fulvium L. Manliuin consules iiostes non fuissent, ut eos C. L i cinius Cn. Sicinius praetores in libertatem restituendos curaient, agrnmque iis trans Padum consul C. Popillius daret. multa mi lia hominum hoc senatus consulto restituta in libertatem, transductisque Padum ager est assignatus. IM. Popillius 3-ogatione Marcia bis apud C. Licinium causam dixit: tertio praetor, gratia consulis absentis et Popilliae familiae precibns victus, idibus Martiis adesse reum iussit, quo die novi magistratus inituri erant honorem , ne diceret ins qui privatus f u tures esset, ita rocatio de Lisniribus arte fallaci elusa est. ö o 23

Legati Carthaginienses eo tempore Romae erant, et Gulussa filius Masinissae. inter eos magnae contentiones in senatu fuere. Cartliaginienses quorebantur, praeter agrum de quo ante legati ab R o m a , qui i n ä rè praesenti k cognoscerent, missi essent, amplitis septuaginta oppida castellaque agri Cartliaginiensis biennio proximo Masinissam vi atque armis posseHisse. id illi, qui nihil pensi' sit, facile esse. Carlhaginienses foedere illigatos silere : proliiberi enim extra fines ell'erre anna, quanquam sciant in suis Jinibus , si inde Numida» pell e r e n t , se gestures bellum, ilio'" hand ambiguo capite foederis deterreri, quo diserte vetentur cum sociis po3) ili addidit Sigomu^. i) Sic p o n e r e pro subornare, apponere dicitur Cic. Fani. Vili, 12. p o n e r e alieni a c c n s a t o r c m Siili. 28. indiceli» p o n e re. IO Cui ipsi adossent. cf. XXX] V. 62. I) Cf. XXXIV, 31. d. 49. il. in) Vid. X X X I X , 37. c. cf. XXII, 20.

LIBER

XLII.

463 a . C . 172. pulì R o m a n i b e l l u m g e r e r e . sed iam ultra superbiam crudelitatemque et avaritiam eius non pati posse C a r thaginienses. missos sese 4 qui orarent senatum ut trium harum r e r u m u n a m ab se i m p e t r a l i s i n e r e n t , ut v e l e x aequo apud s o c i u m p o p u l u m , quid c u i u s q u e esset, disceptarent" ; v e l p e r m i t t e r e n t Cartliaginiensibus ut adversus iniusta a n n a pio iustoque se tutarentur bello ; v e l ad e x t r e m u m , si gratia plus quam Veritas apud eos v a l e r e t , s e m e l statuerent quid donatum e x alieno Masinissae v e l l e n t . m o d e s t i u s " c e r t e daturos e o s , et scituros quid d e d i s s e n t : ipsum n u l l u m praeterquain suae libidinis arbitrio fin e m f a c t u r u m . h o r u m si n i h i l impetrarent et aliquod suum post datam a P . S c i p i o n e pacem delictum e s s e t , ipsi potius aniinadverterent in se. tutam s e r v i t ù t e m se sub dominis R o m a n i s q u a m libertatem expositam ad iniurias Masinissae malie : ¡gerire namque s e m e l ipsis satius esse quam sub a c e r bissimi carnificis arbitrio spiritum ducere, sub liaec d i cta lacrimantes p r o c u b u e r u n t ; stratique h u m i , non sibi magis misericordiam quam regi . . . i n t e r r o g a l i G u l u s - 2 4 sani placuit quid ad ea r e s p o n d e r e t , aut si prius m a l let , e x p r o m e r e t s u p e r qua re R o m a m v e n i s s e t . G u Iussa n e q u e sibi facile esse dixit de iis r e b u s agere d e quibus nihil mandati a patre iiaberet ; n e q u e patri f a cile fuisse m a n d a r e , c u m Carthaginienses n e c de q u a re acturi essent n e c omnino ituros se R o m a m i n d i c a verint. in aede Aesculapii clandestinum eos p e r aliquot n o c t e s consilium p r i n c i p u m habuisse , u n d e . . . p r a e t e r ea l e e ä t o s occultis cum mandatis R o m a m mitti. earn causam fuisse patri m i t t e n d i se R o m a m , qui d e p r e c a retur senatum ne quid c o m m u n i b u s inimicis c r i m i n a n tibus se c r e d e r e n t , q u e m ob nullam aliam causam nisi propter constantem fidem erga p o p u l u m R o m a n u m o d i s sent. his utrinque a u d i t i s , senatus de postulatis C a r thaginiensium c o n s u l t u s respondere r ita i u s s i t , G u l u s 4) 8 e s c GR: L e s s e . n) Cf. X X X V I , 9. a. o) Cf. V, 6. h. p) Potes rcl p r a c t o r e m ^praetorìs enim urbani erat, absentibus consiilibus eo-

464 L I B E R XLII. a. U. c. 5S0. sam piacere extemplo in Numidiam proficisci, et n u n tiare patri ut de iis de quibus Carthaginienses q u e rantur legatos quam primum ad senatum mittat, denuntietque Carthaginiensibus ut ad disceptandum v e nia nt. si aliquid possent Masinissae honoris causa, et fecisse et facturos esse : ius i gratiae non dare, agrum, qua cuiusque sit, possideri velie; nec novos statuere fines , sed veteres observare 5 in animo habere. Carthaginiensibus victis se et urbem et agios concessisse, non ut in pace eriperent per iniuriam quae iure belli non ademissent. ita regulus Carthaginiensesque dimissi. munera ex instituto data utrisque, aliaque hospitalia comiter conservata. 25 Sub idem tempus Cn. Servilius. Caepio Ap. Claudius Centho T . Annius Luscus legati ad res repetendas in Macedonian! renuntiandamque amicitiam regi missi redierunt; qui iam sua sponte infestum Persei senatum insuper accenderunt relatis ordine quae v i dissent quaeque audissent. vidisse se per omnes urbes Macedonum summa vi parari bellum, cum ad regem pervenissent, per multos dies conveniendi eius potestatem non factam. postremo cum desperato iam colloquio profecti essent, tum demum se ex itinere r e v o catos et ad eum introductos esse, suae orationis s u m mam fuisse foedus cum Philippo ictum, cum ipso eo post mortem patris renovatum, in quo diserte prohiberi eum extra fines arma eff'erre , prohiberi socios populi Romani lacessere bello, exposita deinde ab se o r dine quae ipsi nuper in senatu Eumenen vera omnia et comporta referentem audissent. Samothracae praeterea per multos dies occultum consilium cum legationi_ bus civitatiuin Asiae regem habuisse. pro his iniuriis satisfieri senatum aequum censere, reddique sibi res sociisque suis quas contra ius foederis liabeat. regem 5) o b s e r v a r e Gn: L, o b s c r v a i i . rum munere fungi) vel e u r i q u i s e n a t u m c o n s u l u i t subintelligere. Sim ilia occurnuit XXXI, 5. XXXIV, 39. q) Sentenza Iimnm vcrborum est: plus apud se ius valiturum, quam gratiam. l)rK.

L I B E R XL1I.

465

a. C. 172.

ad ea primo a c c e n s u m ira inclementer l o c u t u m , a v a ritiam superbiamque R o m a n i s obiicientem frequenter, quod alii s u p e r alios legati venirent speculatimi dicta lactaque s u a , quod se ad nutum i m p e r i u m q u e eorum omnia dicere ac facere a e q u u m censerent. postremo multum ac diu vociferatimi reverti postero die iussisse : scriptum se r e s p o n s u m dare velie, tum ita sibi s c r i ptum traditum esse, f o e d u s cum patre ictum ad s e nihil pertiuere. id se renovari non quia p r o b a r e t , s e d quia in nova p o s s e s s i o n e regni patienda omnia essent, passum. n o v u m f o e d u s si s e c u m lacere v e l l e n t , c o n venire prius d e condicionibus debere ; et si in a n i m u m inducerent ut ex a e q u o f o e d u s fieret, et se v i s u r u m quid sibi faciundum e s s e t , et illos credere rei publicae consulturos. atque ita s e p r o r i p u i s s e , et s u m m o v e r i e regia omnes coeptos. tum se amicitiam et societatem renuntiasse. qua v o c e e u m accensum l e s t i t i s s e , atque v o c e clara denuntiasse sibi ut triduo r e o» n i sui d e c e d e rent finibus. ita se profectos ; nec sibi aut venientibus 6 aut manentibus quicquam liospitaliter aut benigne f a ctum. T h e s s a l i deinde Aetolique legati auditi, senatui, ut scirent quam p r i m u m quibus ducibus usura res p u blica e s s e t , litteras mitti consulibus p l a c u i t , ut uter eorum p o s s e t 7 , R o m a m ad magistratus creandos v e n i ret. nihil m a g n o p e r e , q u o d memorari a t t i n e a t , Tei26 publicae eo anno consutes gesserant. magis e re p u blica v i s u m erat comprimi ac s e d a r i exasperatos L i gures. C u m M a c e d o n i c u m bellum e x s p e c t a r e t u r , G e n t i u m q u o q u e Illyriorum r e g e m s u s p e c t u m Issenses legati f e c e r u n t , siinul questi fines s u o s s e c u n d o populatum, s i mili nuntiantes uno animo v i v e r e M a c e d o n u m atque Illyriorum r e g e m , communi Consilio parare R o m a n i s bellum ; et specie legatorum Ulyrios speculatores R o m a e e s s e , P e r s e auctore missos , ut quid ageretur s c i rent. Illyrii vocati in s e n a t u m ; qui cum legatos se 6) a u t v e n i e n t i b u s

L esset.

addidit Grynaeu-.

7) p o s s e i

GJÌ

466 L I B E R X L II. a. U. c. 580. m i s s o s ab r e g e dicerent ad p u r g a n d a * c r i m i n a , si qua de r e g e I s s e n s e s d e f e r r e n t , quaesitum ecquid ita noil adissent m a g i s t r a t u m , lit e x instituto loca s lautia a c c i p e r e n t , sciretur denique v e n i s s e e o s , et super qua re v e n i s s e n t . haesitantibus in responso , ut curia e x c e d e r é n t , dictum, respoiisum tanquain l e g a t i s , ut qui adire s e n a t u m non p o s t u l a s s e n t , dari n o n p l a ç a i t ; m i t t e n dosque ad r e g e m legatos c e n s u e r u n t qui nuntiarent, q u o d 8 socii ' quereren tur apud senat um e x u s t u m a rege a g r u m , non aequum e u m l a c e r e , qui ab sociis s u i s " n o n abstineret iniuriain. ' in liane l e g a t i o n e m missi A . T e r e n t i u s Varrò C. Plaetorius C. Cicereius. e x Asia, qui circa socios reges missi e r a n t , redierunt legati ; qui r e n u n t i a r u n t E u r a e n e n in ea ' , A n t i o c h u m in S y r i a , P t o l e m a e u m in A l e x a n d r e a sese convenisse, o m n e s s o l licitatos legationibus P e r s e i , sed egregie in fide p e r m a n e r e , pollicitosque omnia quae populus R o m a n u s i m p e r a s s e t praestatuvos. et civitates socias adisse : ceteras satis lidas, solos R h o d i o s fluctuantes et imbutos P e r s e i consiliis i n v e n i s s e , v é n é r a n t Rliodii legati ad purganda e a quae v u l g o iactari de civitale s c i e b a n t : ceterum s e n a t u m iis d a r i , c u m novi consules magistratum i n i s s e n t , placuit. 27 B e l l i apparatum non diiTerendum c e n s u e r u n t . 0. L i c i n i o praetori n e g o t i u m datur ut e x v e t e r i b u s q u i n q u e r e m i b u s in n a v a l i b u s " R o m a e s u b d u c t i s , quae p o s sent usui e s s e , r e f i c e r e t , pararetque n a v e s q u i n q u a g i n ta. si quid ad e u m n u m e r u m explundum d e e s s e t , C. M e m m i o c o l l e g a e in Siciliani s c r i b e r e t ut èas quae in S i c i l i a n a v e s e s s e n t reliceret atque e x p e d i r e t , ut B r u n disium p r i m o q u o q u e t e m p o r e mitti possent. socios * n a v a l e s libertini ordinis iti viginti et q u i n q u e n a v e s e x civibus R o m a n i s C. L i c i n i u s praetor s c r i b e r e ¡ u s s u s ; in q u i n q u e et viginti parem n u m e r u m Cn. S i c i n i u s 8) q u o d Gii Ï L q u i s . i ) Cf. V i l i , 23. c. s) Cf. X X V I I I , 39. v. t) Nompc Romaiioi'um. U ) Q u o d h. 1. est ì. CR. q u o n i a m . G R O S O V . V) Asia seil, w ) Cf. X X X V I , 2. p. X X X V I I , 10. n. x ) Cf. I X , 38. f.

L I B E R XLII.

467 a. C. 172.. sociis imperaret ; idem praetor peditum octo milia, quadringentos équités a sociis Latini nominis exigeret. hune militem qui Brundisii acciperet atque in Macedonian! mitteret, A. Atilius Serranus, qui priore anno praetor fuerat, deligitur. Cn. Sicinius praetor quo 9 exercitum palatum ad traiieiendum haberet, C. Popillio consuli ex auctoritate senatus C. Licinius praetor seribit ut et legionein secundain, quae maxime veterana in Liguribus e r a t , et socios Latini nominis quattuor* milia peditum, ducentos équités idibus Febvuariis B r u n disii adesse iuberet. hac classe et hoc exercitu Cn. S i cinius provinciam Macedoniain obtinere, donee successor v e n i r e t , iussus, prorogato in annum imperio, ea omnia quae senatus censuit, impigre facta .sunt, duodequadraginta quinqueremes ex navalibus deductae; qui deduceret eas Brundisium , L . Porcius Licinus praepositus : duodecim ex Sicilia missae. ad fmmeritum classi exerckuique coemendum in Apuliam Calabriamque ties legati missi, Sex. Digitius T . Iuventius M. Caecilius. ad omnia praeparata Cn. Sicinius praetor, paludatus ex urbe profectus , Brundisium venit. E x i t u prope anni C. Popillius consul Romain rediit28 aliquanto serius quam senatus censuerat, cui primo quoque tempore magistratus creari, cum tantum bellum immineret, e re publica visum 1 erat, itaque non secuudis auribus patrum auditus est consul, cum in aede Bellonae de rebus in Liguribus gestis dissereret. succlamationes frequentes erant interrogationesque, cur scelere fratris oppressos Ligures in libertatem non r e stituisset. comitia consularia, in quam edicta erant diem, ante diem duodeciinum calendas Martias sunt habita, creati consules P . Licinius Crassus C. Cassius Longinus. postero die praetores facti C. Sulpicius Galba, L . Furius Philus, L . Canuleius Dives, C. L u t r e 9) q u o G l i : L q u i u t . i) i m m i n e r e t , e le visum] i m m i u t r e repulsi!m L.

public*

y) Per epexegesin haec verba ad s o c i o s posita sunt, «t inonet. D J ' . A K E . N B .

468 LIBER XLII. a, U. c. 580. tius Gallus * , C. Caninius RebiJus, L. Villius Annali», his praetoribus provinciae decretae, duae iure Romae dicendo , Hispania et Sicilia et Sardinia , ut uni sors integra esset, q u o 2 senatus censuisset. consulibus d e signätis imperavit senatus ut qua die magistratum iniss e n t , hostiis maioribus rite mactatis precarentur ut quod bellum populus Romanus in animo haberet ger e r e , ut id prosperum eveniret. eodem die decrevit senatus, C. Popillius consul ludos per dies decern Iovi optimo maximo v o v e r e t , donaque circa omnia pulvinaria dari, si res publica decern annos in eodem statu fuisset. ita ut censuerant, in Capitolio vovit consul ludos fieri donariacjue d a r i , quanta ex pecunia decresset senatus, cum centum et quinquaginta non minus aidessent. praeeunte" verba Lepido pontifice maximo id votum susceptum est. Eo anno sacerdotes publici m o r t u i , L. Aemilius Papus decemvir sacrorum et O. Fulvius Flaccus p o n tifex, qui priore anno fuerat censor, hie foeda morte periit. ex duobus filiis eius , qui tum in Illyrico milit a b a n t , nuntiatum alterum decessisse s , alteram gravi • et periculoso morbo aegrum esse, obruit animum simul luctus metusque : mane ingressi cubiculum servi laqueo dependentem invenere, erat opinio post censurnm minus c o i T i p o t e m fuisse s u i : vulgo Iunonis Laciniae iram ob spoliatum templum alienasse mentem ferebant. suffectus in Aemilii locum decemvir M. Valerius ölessalla ; in Fulvii pontifex Cn. Domitius Ahenobarbus oppido adolescens sacerdos est lectus. 29 P . Licinio C. Cassio consulibus non urbs tantum Roma nec terra Italia, sed omnes reges civitatesque, quae in Europa quaeque in Asia erant, converterant animos in curam Macedonici ac Romani belli. E u m e nen cum vetus odium stimulabat, tum recens ira, quod 4 scelere e i u s b prope ut victima mactatus Delphis esset. 2) G a l l u s ] deest L . 5) a l t e r u m d e c e s s i s s e ] dit Giynaclis. 4) q u o d ] L i n q u o .

aàdi-

z) Sic infr. cp. 31. Gallo, (juo senatus censuisset, sors eveliit. a) Cf. Vili, 9. i. XXXI, 17. i. b) Pel'sei.

L I B E R XLII.

469 a. C. 171. Prusias Bithyniae rex statuerat abstinere armis eventumque exspectare: nam necjue Romanos posse aequum c e n sere adversus fratrem uxoris arma ferre , et apud P e r sea victorem veniam per sororem impetrabile!» fore. Ariarathes Cappadocum r e x , praeterquam quod R o m a nis suo nomine auxilia pollicitus erat, ex quo est iunctus Eumeni affinitate , in omnia belli pacisque se consociaverat Consilia. Antioehus imminebat quidem A e g y pti regno, et pueritiam regis et inertiam tutorum spernens; et ambigendo de Coele Syria causam belli se habiturum existimabat, gesturumque sine ullo impedimento occupatis Romanis in Macedonico bello id b e l lum : tarnen omnia et per suos legatos senatui et ipse legatis eorum e x i m i e s pollicitus erat. Ptolemaeus propter aetatem alieni etiam tum arbitrii erat : tutores et bellum adversus Antiochum parabant, quo vindicarent Coelen S y r i a m , et Romanis omnia pollicebantur ad Macedonicum bellum. Masinissa et frumento iuvabat Romanos, et auxilia cum elephantis Misagenenque filium mittere ad bellum parabat. Consilia autem in omnem fortunam ita disposita habebat. si penes Romanos v i ctoria esset, suas quoque in eodem statu mansuras res esse, neque ultra quicquam movendum : non enim passuros Romanos vim Carthaginiensibus aìTerri. si fractae essent opes Romanorum, quae tum c protegerent Carthaginienses, suam omnem Africain fore. Gentius rex Illyrionim fecerat potius cur suspectus esset Romanis, quam satis statuerat utram foveret partem ; impetuque J magis quam Consilio his aut illis se adiuncturus v i d e batur. Cotys T h r a x Odrysarum rex evidenter H Macedonum partis erat. Haec sententia regibus cum esset de bello, in libe-30 Tis gentibus populisque plebs ubicjue omnis ferme , ut solet, deterioribus 7 , erat ad regem Macedonascjue i n clinata. principum diversa cerneres studia. pars ita 5) e x i m i e Grynacus: T_, e x i n e . 6) e v id e ix t ex Grynaeui : I. eiad. 7) d e t e r i o r i b u s ] d e t e r i o r i b u s f a v e i n Crevcrius. cj Cf. II, 52. z. d) Animi nempe.

470 LIIÏER XLII. a. U. c. 58X. in Romanos eiFusi ' erant ut auctoritatem immòdico favore corruraperent, pauci ex iis iuslitia imperii Romani capti, pluies i l a , si praecipuam operam navass e n t , potentes sese in civitatibus suis futuros rati, pars altera regiae adulationis erat, qnos aes alienum et desperado rerum suarum eodem manente statu praecipites ad novanda omnia agebat; quosdam f ventosum ingenium, quia Perseus magis aurae popularis erat, tertia pars, optima eadem et prudentissima, si utique optio domini potioris daretur, sub Romanis quam sub rege ìiialebat esse, si liberum inde arbitrium 8 fortunae esset, neutram partem volebant potentiorem altera oppressa fieri, sed illibatis potius viribus utriusque partis pacem ex aequo 8 manere. ita inter utrosque optimam condicionem civitatium fore, protegente altero semper inopem ab alterius iniuria. haec sentientes, certamina fautorum utriusque partis taciti ex tuto spectabant. Consules quo die magistratum inierunt, ex senatus consulto cum circa omnia fana, in quibus lectisternium h majorem partem anni esse solet, maioribus hostiis immolassent, inde preces suas acceptas ab diis immortalibus ominati, senatui rite sacrificatum precationemque de bello factam renuntiarunt. haruspices ita responderunt, si quid rei novae inciperetur, id maturandum esse : v i ctoriam, triumphum , propagationem 9 imperii portendi. p a t r e s , quod faustum felixque populo Romano esset, centnriatis comitiis primo quoque die ferre ad populum consules iusserunt, ut quod Perseus Philippi filius, Macedonum rex, adversus foedus cum patre PJiilippo ictum et secum post mortem eins renovatum sociis populi Romani arma intulisset, agros vastasset urbesque occupasset, quodque' belli parandi adversus populum Romanum Consilia inisset, arnia milites classem eius rei causa comparasset, ut nisi de iis rebus satisfecisset, bellum cum eo ini8) a c q u o G n : L e o , 9) p r o p a g a t i o 11 e m Ferizcmius : L L > r o r o p a t i o f omissis i m p e r i i p o T t. p . q 11 o d f a u s t u m . e) Nimii erant in studio erga R o m a n o s . Sic Cic. F a r a d . 3 . f ) Repete a g e b a t . g) I. e. l i b e r u m a r b i t r i u m de fortuna, h) Cf. V , 13. y . i) I. e. et q u o d .

LIBER

XLII.

471 a. C. 171. retur. haec rogatio ad populum lata est. senatus c o n s u l - 3 j tum inde factum est ut consules inter sp provincias Italiani et Macedonian! comparaient sortirenlurve ; cui Macedonia obvenisset, ut is regem Persea quique eius sectam secuti e s s e n t , nisi populo Romano satisfecissent, bello persequeretur. legiones quattuor novas scribi placuit, binas singulis consulibus. id praecipui 1 provinciae Macedoniae datum, q u o d , cum alterius consulis legionibus quina milia et duceni pedites ex vetere instituto darentur in singulas l e g i o n e s , in Macedoniam sena m i lia peditum scribi iussa ; équités treceni aequaliter in singulas legiones. et in sociali exercitu consoli alteri auctus n u m e r u s : sexdecim milia p e d i t u m , octingentos équités (praeter e o s , quos Cn. Sicinius duxisset, s e x centos équités) in Macedoniam traiiceret. Jtaliae satis visa duodocim milia sociorum peditum, sexcenti é q u i tés. illud quoque praecipiuini datum sorti Macedoniae, ut centuriones militesque veteres scriberet quos vellet consul usque ad quinquaginta annos. in tribunis m i l i tum novatnm k eo anno propter Macedonicum bellum, quod consules e x senatus consulto ad populum tulerunt ne tribuni militum eo anno sufTYagiis crearentur, sed consilium praetorumque in iis faciendis indicium arbitriumque esset, inter praetores ita partita imperia, praetorem cuius sors fuisset ut iret quo senatus censuisset, Brundisium ad classem ire placuit, atque ibi r e c o g n o scere socios navales, dimissisque si qui parnm idonei essent, supplementum legere e x libertinis, et dare operam lit duae partes civium R o m a n o r u m , tertia s o ciorum esset, commeatus classi legionibusque lit e x Sicilia Sardiniaque subveherenttir, praetoribus, qui eas provincias sortiti essent, matidari placuit ut alteras d e ciiinas Siculis Sardisque imperarent, utque id f r u m e n tum a d exercitum in Macedoniam portaretur. Siciliani C. Caninius Rebilns est sortitus, L . Furius Philus S a r d i n i a n ! , L . Canuleius Hispaniam % C. Sulpicius Galba i ) p r a e c i p u i I^îpsius: L, p r a c c i p u c . i 1» s H i s p a t i i a m ] addidit G r y n a e u s . K) N o v a institut» est ratio. DOER.

2) L .

GanuU*

472 L I B E R XLII. a.U. c. 581. urbanam iurisdictionem. L. Villius Annalis inter p e r e grinos. C. Lucretio Gallo, quo senatus censuisset, sors obvenit. 32 Inter cónsules magis cavillatio quam magna contentio de provincia fuit. Cassius sine sorte se Macedonian! optaturum 3 dicebat, nec posse collegam salvo i u reiurando secum sortiri. praetorem e u m , ne in provincial« iret, in concione iurasse se stato loco statisque diebus sacrificia habere, quae absente se recte fieri non possent; quae 1 non magis consule quam praetore absente recte fieri possent. si senatus [non ' ] quid v e l let in consulatu potius quam quid in praetura iuraverit P . Licinius animadvertendum esse censeaf, se tarnen futurum in senatus potestate. consulti patres, cui consulatum populus Romanus non negasset, ab se p r o vinciam negari superbum rati, sortiri cónsules iusserunt. P . Licinio Macedonia, C. Cassio Italia obvenit. legiones inde sortiti sunt : prima et tertia in Macedoniam traiicerentur secunda et quarta ut in Italia remanerent. Delectus cónsules multo intentiorem quam alias c u rarci habebant. Licinius veteres quoque scribebat milites centurionesque ; et multi volúntate nomina dabant, quia locupletes videbant qui priore Macedonico bello aut adversus Antiochum in Asia stipendia fecerant. cum tribuni militum centuriones, sed primum ' quemque citaient, tres et viginti centuriones, qui primos pilos duxerant, citati tribunos plebis appellarunt. duo ex collegio, M. Fulvius Nobilior et M. Claudius Marcellus, ad cónsules reiiciebant: eorum co:;nitionem esse debere, quibus delectus quibusque bellum mandat tun esset, ceteri cngnituios se, de quo appellati essent, aiebant; et si iniuria fieret, auxilinm civibus laturos. 33ad subsellia tribunorum res agebatur : eo M. Popillius 3) o p t a t u r u r a IWilicnius Í L O p p u ç n a t u r u m. e x p u n g i t GR.- 5 ) s c d p r i in u m ] v c t e r r i m î w n

4) n o i l lacol>;.

1) I ï a e c n o n p e r t i n e n t a d ea q u a e i u r a v i t L i c i n i u s , s e d s i u s i p s e ea a d d i i , M) S c . sorte c o n s t i t u t u m est. DOER.

Cas-

L I B E R XLII.

473

C. 171. consularis advocatus centuriones et consul venerunt. consule inde postulanti ut in concione ea res ageretur, populus in concionem advocatus. pro centurionibus M. Popillius, qui biennio ante consul fuerat, ita verba f e cit. militares homines et stipendia insta 0 et corpora et aetate et assiduis laboribus confecta habere: nihil recusare tamen quo minus operant rei publicae dent, id t a n tum deprecari, ne inferiores iis ordines, quam quos cum militassent habiiissent, attribuerentur. P . Licinius consul senatus consulta recitari iussit, primum quod bellum senatus Perseo r iussisset, deinde quod 6 v e t e res centuriones quam plurimurn 7 ad id bellum scribi censuisset, nec ulli, qui non maior annis quinquaginta esset, vacationem militiae esse, deprecatus est deinde ne novo bello, tam propinquo Italiae, adversus regem potentissimum, aut tribunos militum delectum habentes impedirent, aut prohibèrent consulem, quem cuique ordinem assignari e re publica esset, eu m assignare. si quid in ea re dubiuih esset, ad senatum reiicerent. postquam consul quae voluerat dixit, Sp. Ligustinus34 ex eo numero qui tribunos plebis appellaverant *', a consule et ab tribunis petiit ut sibi paucis ad populum agere r liceret. permîssu omnium ita locutus fertur. "Sp. Ligustinus tribus Crustuminae ex Sabinis sum oriu n d u s , Qûirites. pater mihi iiigerum agri reliquit et parvum tugurium, in quo natus educatusque s u m ; h o dieque ibi habito. cum primum in aetatem " v e n i , p a ter mihi uxorem fratris sui filiam dedit, quae secuin nihil attulit praeter libertatem pudicitiamque, et cum his feounditatem, quanta vel in diti domo satis esset. a.

6) q u o d — q u o d ] ni n s G J I .

quo — quo

BuTmaiinus.

7) p i u Ti-

11) C e n t n r i o n n m n e m p e ; p e r a p p o s i t i o n e m e n i m a d v o c a t u s cimi J\1. P o p i 11. c o n s , c o n i u n g e m l u n i est. o) I. q . s t i p e n d i a e m e r i t a . p ) D a t i v n s P e r s e o n o n l-egilnr a v e r b o i u s s i s s e t , sed p o t i u s ab o m i s s o infinitivo injerri, vel /ieri. Ita p i e n e dixit L i v . I X , 45. Cf. I X , 4 3 . BRAK, q ) C f . I , 4 0 . o r) I. e. reni s u a m g e r e r e , l o q u i s) A d a e t a t e i n v e n i s s e d i c i l i i r , q u i a d o l e v i t i u v e n i s q u e e s t . Cf. Cic. p r o I i e i o t . 1. OIT. I , 34.

474 L I B E R XLIÏ. a. U. c. 5S1. sex filii n o b i s , ) S e . p r o m o n t o r i o , cf. X X V I , 26. e) I n d i c a i L i v i u s , milites p e r Ilo.slìlìiim adactos esso 1100 ad hnne v e l i l l a n i , seti ad o m n e s partos disciplinae diilitni-^s o h s e r v a n dasfc C u n c t u s i g i t u r , ut alilii o 11111 i s . Ilio poniliir pro t-ilus. DKA.KF.NR. d ) P o s t coniun-rendum c u m p a r t u m i c e n « m , n o n adveeliîalitcr posituni e s t ; nain p a r r i c i d i 11 m . (jmid 111 a n t e c e d e n l i l n i s dixit L i v i u s . non diflVrl a s c e l n r o parto r e g u o , c u m scelus sii aullo plus septem milia eo 1 die Romani p r o c e s s e r u n t ; minimum pedibus irineris confectum. plerumque p r o v o l v e n t e s se simul cum armis aliisque o n e r i b u s , cum omni genere v e x a t i o n i s , processerunt, adeo ut ne dux quidem et auctor itineris inlìtiaretur parva manu deieri omnem exercitum potuisse. nocte ad modicam planitiem p e r v e n e r u n t ; neque an infestus is locus esset s e p t i s 3 undique circumspiciendi spatium fuit, v i x tandem 8) l i g n o as t r i c e n o s L . g) p T o c c d c b a t G n : L p r a c cedcbat, 1) c e d c r e t L , a ) e o addidit G r . 3 ) s a ep t u s L.

L I B E R XLIV.

541 a. C. 169. e x insperato stabilem ad insistendum n a n c t i s l o c u m postero quoque die in tarn c a v a valle opperiri P o p i l lium ac relictas c u m eo copias n e c e s s e fait ; quos e t i p s o s , c u m ab nulla parte hostis t e r r u i s s e t , l o c o r u m asperitas hostiliter v e x a v i t . tertio die coniunctis copiis e u n t p e r saltum quem i n c o l a e Callipeucen appellant, quarto inde die p e r a e q u e i n v i a , sed assuetudine p e ritius et meliore c u m s p e , quod n e c hostis unquam® apparebat et mari- a p p r o p i n q u a b a n t , degressi in c a m p o s inter H e r a c l e u m et L i b e t h r u m p o s u e r u n t castra p e d i t u m , q u o r u m pars maior t u m u l o s t e n e b ä t . ibi vallo campi quoque p a r t e m , u b i eques t e n d e r e t , a m p l e c t e bantur. L a v a n t i r e g i dicitur n u n t i a t u m h o s t e s a d e s s e , quo 6 nuntio c u m pavidus e x s i l u i s s e t e s o l i o , v i c t u m se sine praelio clamitans proripuit r ; et s u b i n d e p e r alia aliaque pavida Consilia et imperia t r e p i d a n s , duos e x amicis P e l l a m , alterum u s q u e ad p a t h u m . . . p e c u n i a deposita erat . . . e x praesidiis r e v o c a t , o m n e s q u e a d i tus aperit bello, ipse ab Dio auratis statuis omnibus r a p t i s , n e praeda hosti e s s e n t , incolas eins loci d e m i grasse P y d n a m cogit. et q u a e temeritas consulis vidferi p o t u i s s e t , quod eo processisset u n d e invito h o s t e r e gredì n e q u i r e t , earn non inconsultam 4 audaciam fecit f . duos enim saltus , per quos i n d e e v a d e r e p o s s e n t , h a b e b a n t R o m a n i , u n u m p e r T e m p e in T l i e s s a l i a m , a l t e r u m in M a c e d o n i a m p r a e t e r D i u m ; quae utraque r e giis t e n e b a n t u r praesidiis. itaque si d u x intrepidus d e cern dies primain s p e c i e m appropinquantis terrò ris r s u s t i n u i s s e t , n e q u e r e c e p t u s R o m a n i s p e r T e m p e in T h e s saliam n e q u e c o m m e a t i b u s p e r v e h e n d i s eo patuisset iter, sunt e n i m T e m p e saltus , eliamsi non bello fiat i n f e s t u s , transitu difficilis. nam p r a e t e r angustias p e r q u i n q u e m i 4) i n c o n s u l t a m Sigonius: L c o n s u l t a m . o) U n q u a m dicitur ratione diei et variarum eins partium. DRAK. p) Supplendum est s e , quod omissum est quia statini ad v i e t u m antecessit. q) Ipse nimirum Perseus ignavia sua consulis temerilatem non in consultam audaciam (quam cp. 4. p n i d e n t e m a u d a c i a m dicit Liv.) fecit, r) 1. e. liostisterrorem incutientii.

542 L I B E R XLIV. a.U. c. 583. lia qua exiguum iumento onusto iter est, rupes utrinque ita abscisae sunt ut despici v i x sine vertigine quadam simul oculorum animique possit. terret et sonitus et altitudo per mediam vallem fluentis Penei âmnis. hic locus tara suapte natura infestus per quattuor distantia loca praesidiis regiis fuit insessus. unum in primo a d i t a ad Gonnum erat, alterum ad 5 Condylon castello inexpugnabili, tertium circa Lapathunta, quem Characa a p pellant ; quartum viae i p s i , qua et media et angustissima vallis e s t , impositum , quam vel decern armatis tueri facile est. intercluso per T e m p e simul aditu commeatibus simul r e d i t u , ipsi montes per quos descenderant repetendi erant. quod ut furto ' fefellerant, ila propalam, tenentibus superiora cacumina h o s t i b u s , non poterant; et experta difficultas s p e m omnem incidisset. supererai nihil aliud in temere commisso quam in Macedoniam ad D i u m per medios evadere hostes ; q u o d , nisi dii mentem regi a d e m i s s e n t , et ipsum ingentis dilEcultatis erat. nam cum Olympi radices montis panilo plus quam mille p a s s u u m ad mare relinquant spatium 6 , cuius dimidium loci occupât ostium late restagnans Baphyri amnis , p a r tem planitiae u aut Iovis templum aut oppidum tenet, reliquum perexiguum fossa modica valloque claudi poterat , et saxorum ad m a n u m silvestriscjue materiae t a n t u m erat ut vel murus obiici turresque excitari potuerint. quorum nihil cum dispexisset caecata mens subito terrore , nudatis omnibus praesidiis patefactisque bello ad P y d n a m refugit. 7

Consul plurimum et praesidii et spei cernens in stultitia et segnitia h o s t i s , remisso nuntio ad S p . L u c r e t i u m Larisam ut castella relieta ab hoste circa T e m p e occupar e t , praemisso Popillio ad explorandos transitus circa 5 ) a d addidit G n .

6) s p a t i i

6B,

s) Cf. I X , 24. v . 4 4 . b . t) Q u o d ut fecerant fallentes furto P e r s e a M a c e d o n a s q u e , ita p r o p a l a m facere n o n p o t e r a n t , si tenuissent c a c u m i n a hostes. T r a n s c e n d e r a n t quitlcm illos saltus, quia fefellerant hoslein ; at itlem facere n o n poterant p a l a m et aperta v i , si hostis obstitisset. C R K V I E R . U) Ut s e g n i t i a et t e g n i t i e s , sic p l a n i f i a et p l a n i f i e s dicuntur.

L I B E R XLIV.

543 a. C. 169. D i u m , postquam patere omnia in omnes partes animadvertit, secundis castris T pervenit ad D i u m , metarique w sub ipso t e m p i o , ne quid sacro in loco violaretur, iussit. ipse urbem i n g r e s s u s , sicut non magnam , ita exornatara publicis locis et multitudine statuarum munitamque e g r e g i e , v i x satis credere in tantis rebus sine causa relictis non aliquem subesse dolum. unum diem ad exploranda circa omnia moratus castra m o v e t ; satisque credens in Pieria frumenti copiam f o r e , eo die ad amnem nomine Mityn processit. postero die progressus Agassam urbem, tradentibus s'ese i p s i s , recepii ; et ut reliquoruin M a c e donum animos sibi conciliaret, obsidibus contentus sine praesidio relinquere se eis urben. immunesque ac suis legibus victuros est pollicitus. progressus inde diei iter ad Ascordum flumen posuit castra; et quantum x procederei lon«ius a T l i e s s a l i a , eo maiorem rerum omnium ' O inopiam sentiens regressus ad Dium est, dubitatione o m nibus exempta quid intercluso ab T h e s s a l i a patiendum fuisset, cui procul inde abscedere tutum non esset. P e r seus contractis in unum omnibus copiis ducibusque i n crepare pracfectos praesidiorum, ante omnes Asclepiodotum atque ilippiam : ab his dicere claustra ¡Macedonia e tradita Romanis esse ; cuius culpae reus nemo i u stius quam ipse fuisset. cronsuli postquam ex alto conspecta classis spem fecit cum commeatu naves venire (ingens enim caritas annonae ac prope inopia erat), ab invectis iam portum audit onerarias naves Magnesiae relictas esse, incerto inde quidnam agendum foret (adeo sine ulla ope hostis quae aggravaret, cum ipsa difficultate rerum pugnandum erat) peropportune litterae v) Cf. X X X V I I , 37. m. w) Sc. castra ; eadem ratione elicit G'aes. li. 0. Ill, 13. castra metari iussisset. Uhi met a r i (ut h. 1.) aut iniinit. pass, verbi me t a r e est, ant infinit. verbi deponentis met o r , utrumque enim invenitur. .Si infinit. est deponenlis, i u b e r e constructum est cum solo infinitivo, ut Virg. Aen. V, 773. X I I , 584. Cic. leg. II, 10. etc. x) I t q u a n t o et e o adiunctum comparativum babentia compo— nuntur, ita etiam q u a n t u m et eo componi Solent, licet cui— que earuin vocum addatur comparativus. Ita III. 15. V, 10. DUAKEMÌ.

544 JLIBER XLIV. a. U. c. 583. a Sp. Lucretio allatae s u n t , castella se quae super T e m p p essent ot circa Philan tenere omnia, friimentique in iis et aliarum in usuili rerum copiam invenisse. 3 his magnopere laetus consul ab Dio ad Philan ducit, simili ut praesidium eius firmaret, simul ut militi f r u m e n t u m , cuius tarda subvectio erat, dividerei, ea p r o fectio famam haudcjuaquam secundam habuit. nam alii nietu recessisse eum ab hoste ferebant, quia manenti in Pieria praelio dimicandum loret ; alii f ignarum belli, quae in dies fortuna novaret, ultro ofFerentibus sese rebus , emisisse 7 de manibus ea quae mox repeti non possent. simul enim cessit possessione Dii, exoitavit hostem, ut tunc tandem sentirei recuperanda esse quae prius culpa amissa forent, audita enim profectione consulis regressus D i u m , quae disiecta ac vastata ab Romanis e r a n t , reficit, pinnas moenium decussas r e p o n i t , ab omni parte muros fìrmat ; deinde qninque milia passuum ab urbe citra ripam Enipei amnis castra p o n i t , amnem ipsum transitu perdiflicilem pro m u n i men to habiturus. fluit ex valle Olympi montis, aestate exiguus; hibernis idem incita tus pluviis et supra rupes ingentes gurgites facit, et infra, prorutam 8 in mare evolvendo terrain, praealtas vorágines, cavatoque medio alveo ripas utrinque praecipites. hoc ilumine Perseus septum iter hostis credens, extrahere reliquum tempus eius aestatis in animo habebat. Inter haec consul a Phila Popillium cum duobus milibus annatorum Heracleum mittit. abest a Phila quinqué milia ferme p a s s u u m , media regione inter Dium T e i n p e q u e , in rupe amni imminente positum. 9 Popillius priusquam armatos muris admoveret, misit qui magistratibus principibusque suaderent, fidem clementiamque Romanorum quam vim experiri mallent. nihil ea Consilia moverunt, quia ignes ad Enipeum ex regiis castris apparebant. turn terra mavique (et classis 7 ) e m i s i s s e Dulieriis: L o m i s i s s e . 8} rgites facit, c t i n f r a p r o r u t a m G n : IJ. g u T g i t i b i i s f a c i t , e t iutrn prornpta, y ) S c . ferebant eum.

L I B E R XL1V.

545 a. C. 169. appulsa ab littore stabat) simul armis simul operibus machinisque oppugnari coepti iuvenes etiam quidam R o m a n i , ludicro circensi ad usum belli v e r s o , partem Iiumilliraam muri ceperunt. mos erat turn, nondum hac effusione inducta bestiis omnium © nentiuin circum

c o m p l e n d i , varia spectaculorum conquirere g e n e r a : nam semel quadrigis, semel desultore misso, v i x unius h o rae tempus utrumque curriculum a complebat. inter cetera sexageni ferme i u v e n e s , interdum plures apparatioribus 9 l u d i s , armati inducebantur. Jiorum inductio ex 1 parte simulacrum decurrentis '' exercitus erat, e x parte eleganlioris quam militaris artis, propiorque gladiatorium armorum usum. cum alios decursus 1 e d i dissfeht motus , quadrato agmine facto, scutis super c a pita densatis, stantibus p r i m i s , secundis snmmissioribus , tertiis magis et quaitis, postremis e'iam genu nixis , fastigatam , sicut tecta aedificiorum s u n t , t e s t u dinem faciebant. hinc quinquaginta ferine pedum spatio distantes duo armati procurrebant, comminalique inter s e , ab ima in summam testudinem per densata scuta cum evasissent, nunc velut p r o p u g n a n t e ^per oras extremae testudinis, nunc in media inter se concur-r r e n t e s , haud secus quam stabili solo persultabant. huic testudini simillima parti muri admota cum armati s u perstantes subissent, propugnatoribus muri fastigio a l titudinis aequabantur; depulsisque iis in urbem duorum signorum milites transcenderunt. id tantum dissimile f u i t , quod et in fronte e x t r e m a c et e x lateribus soli non habebant super capita elata scuta, ne nudarent 9) a p p a r a t i o r i h u s Muretus : L a p p a ri t o v i b ti e x Dralienborc'.iins : I* i n .

t)

z) SC. Heraclei incolae. a) C u r r i c u l u m liic nolare cnrsum , ut X L V , 33. docnt GRONOV. 1>) Sunt l u d i a p p a r a t i o r e s niaiori pompa exhibiti, magnifìcenlioves. DP.AIÌ. c) Cf. X X I l l , 3.i. e. d) 1) e c u v s u s in socundn casu positum est. e) I. e. soli il li in ili t c s, t|ui ronsùste!>ant in fronte exlrenia hit— ius agminis, et ex uti-orjue eius l.ilere. Ter e x t r e i n a m autom f r o n t e m intelìigo prì/num, Eod. sens, ultimus pro primus poniiui, Nepol. Attic. 1. Instili. Il® 1. DRAK.

546 L I B E R XLIV. «. U. c. 583. c o r p o r a , sect p r a e t e n t a 2 pugnantium more, ita nec ipsos tela ex muro missa subeuntes laeserunt, et t e studini iniecta imbris in modani lubrico fastigio innoxia ad i m u i » labebantur. et consul capto iam Heracleo castra eo p r o m o v i t , tanquam Dium atque inde summoto rege in Pieriam etiam progressurus. sed hiberna iam praeparans vias commeatibus subvehendis e x T h e s salia muniti iubet, et eligi horreis opportuna loca, t e ctaque aediiicari ubi deversari portantes commeatus possent. 10 P e r s e u s , tandem a * pavore eo quo attonitus fuerat recepto a n i m o , malie imperiis suis non obtemperatum esse, cum trepidans gazam in mare deiici P e l l a e , Thessalonicae navalia iusserat incendi. Andronicus Tliessalonicam missus traxerat tempus, id 1 ipsum quod accidit, paenitentiae relinquens locum, incautior Nicias Pellae proiiciendo pecuniae partem, quods fuerat nactus 4 : sed in errorem 5 emendabilem visus lapsus esse, quod per urinatores omne l l ferme extractum est. tantusque pudor regi pavoris eius f u i t , ut urinatores clam interfici iusserit, deinde Andronicum quo que et Nician, ne quis tam dementis imperii conscius exsisteret. inter haec C. Marcius cum classe ab H e racleo Thessalonicam profectus et agrum pluribus locis, expositis per littora armatis, late v a s t a v i t , et procurrentes ab urbe secundis aliquot praeliis trepidos intra moenia compulit. iamque ipsi urbi terribilis erat, cum dispositis omnis generis tormentis non vagi modo circa muVos , temere appropinquantes , sed etiam qui in navibus e r a n t , saxis tormento emicantibus percutiebantur '. revocatis igitur in naves militibus, omissaque 2) p r a e t e n t a Tripsins: L p r a e t e c t a . 3") a ilddidit Signnm.«. idem « l i l l e ocripsit : I J enim m a i l e r . 4) 11 a c t u s G r y n i e i i s : Ti n a t u m . e r r o r e m G n : I- r e m . f ) C H F V I F K . H:iec e x p o u i l : q u o d q u i d e i n i p s u m a c c i d i t , n e m p e ut re-jem p a e n i t e r e t . g ) P e r e p e x e ^ e s i n liaec a c c i p i e n d a : p r o i i c i e 11 d o p e c u n i a e p a r t e m , u e i n p e o i n n e i d , q u o d eius f u e r a t N a C t u s. G H O N O V . li) R e f e r e n d u m est ad id p e c u n i a e , q ti o d f u e r a t 11 a c t u s. 1) lamrpie ipsi urbi t e r r i b i l i s e r a t , c u m s u b i t o c o n v e r s a est r e r u m f a c i e s , d i s p o s i t i s

L I B E R XLIV.

547 a. C. 169. T h e s s a l o n i c a e o p p u g n a t o n e , A e n e a m 6 inde p e t u n t . quindecim inilia p a s s u u m ea urbs a b e s t , adversus P y dnam p o s i t a , iertili a g r o . pervastatis finibus e i u s , l e g e n t e s ora m A n t i g o n e a m p e r v e n i u n t . ibi egressi in t e r rain primo et v a s t a r u n t agi os p a s s i m , et aliquantuin praedae c o n t u l e r u n t ad n a v e s . dein palatos eos adorti M a c e d o n e s , m i x t i pedites e q u i t e s q u e , fugientes effuse ad mare p e r s e c u t i quingentos f e r m e occiderunt e t non m i n u s c e p e r u n t . noe aliud quam ultima n é c e s s i t a s , cuin r e c i p e r e se tuto ad n a v e s p r o h i b e r c n t n r , animos m i l i timi R o m a n o r m n , simul desperatione alia k salu'is simul i n d i g n i t a t e , irritavit. redintegrata in littore p u g n a e s t ; a d i u v e r e qui in n a v i b u s erant. ibi M a c e d o n u m ducenti f e r m e c o e s i , par n u m e r u s captus. Ab A n t i g o n e a classis profecta ad agrum P a l l e n e n s e m e x s c e n s i o n e m ad populandum fecit. finium is ager C a s sandrensimn e r a t , l o n g e iertilis.sinyis omnis orae quam p r a e t e r v e c t i f u e r a n t . ibi E u m e n e s r e x viginti tectis n a v i b u s ab E l e a profectus obvius f u i t , et q u i n q u e missae a P r u s i a r e g e t e c t a e n a v e s . h a c v i r i u m accessione animus J J c r e v i t p r a e t o r i , u t Cnssandream oppugnaret. condita est a Cassandro r e g e in ipsis faucibus quae P a l l e n e n s e m aurum ceterae M a c e d o n i a e i u n g u n t , h i n c T o r o n a i c o hino o . ° . M a c e d o n i c o sepia mari, eminet n a m q u e in altum lingua in qua sita e s t , n e c m i n u s qiram [in altus m a g n i t u d i n e ] Atho m o n s e x c u r r i t , obversa in r e g i o n e m Magnesiae duobus imparibus pvomontoriis, quorum maiori P o s i d e um est n o n i e n , minori Cnnastraeum. diversis partibus Oppugnare adorti. R o m a n u s ad Clitas quas v o c a n t m u n i m e n t a , cervis 1 etiam o b i e c t i s , ut viam i n t e r c l u d e r e i , a M a c e d o n i c o ad T o r o n a i c n m mare perducit. flb altera parte euripus e s t : inde E u m e n e s oppugnabat. Romanis 6) A p n e a m Pr/il^ciiborchins : L. a e n i a m . Sup>r urbis mnms tormentis. rriiihus R o m a n i — percutiebantur. CKFVIER. I. e. saliilis «lesporalioue olia, quam qua« ailliuc militimi jmimos ap-ìlavf:i-at, li. c. maiou . D O F H . 1) Ex Caos. lì. G. V I I , 7'ì. elii:imus , fuisse en i v o s lijnoos stipilos , tiuncos scu cippos Lumi ìtiiìxos, av niliil responsum auctor est: tantum senatus consultum recitatum quo Caras et Lycios liberos esse iuberet populus Romanus, litterascjue extemplo ad utramcjue gentem scirent indicatimi mitti ; qua audita re principem legationis, cuius magnilocjuentiam vix curia paullo ante ceperat, corruisse. alii responsum esse tradunt populum Romanuin et principio eius belli haud vanis auctoribus compertum habuisse Rhodios cum Perseo rege adversus rem publicam suam occulta Consilia inisse; et si id ante dubi inn fuisset, Jegatorum paullo ante verba ad certum redegisse; et plerumque ipsam se fraudem, etiamsi initio cautior fuerit, detegere. Rhodios n u n c 4 in orbe terrarum arbitria belli pacisque agere; Rhodiorum 4 nutu arma sumpturos positurosque Romanos esse, iam non deos foederum testes , sed Rhodios habituros. itane tandem? n i 6 pareatur ¿is exercitusque de Macedonia deportentur, visuros esse quid sibi faciendum sit ? * quid Rhodii visuri sint, ipsos scire, populum certe Romanum devicto Perseo, quod prope diem sperent fore, visurum ut pro meritis cuiusque in eo bello civitatis «ratiam dit>nam referat. munus tarnen lejiatis in singulos binum milium aeris missara o o est; quod ii non acceperunt. 16 Litterae deinde recitatae Q. Marcii consulis sunt, quemadmodum f saltu superato in Macedoniam transisset. ibi et ex aliis locis commeatus a praetore 7 prospectos in hiemein habere, et ab Epirotis viginti milia modium tritici, decern hordei sumpsisse: ut* pro eo frumento pecunia Romae legatis eorum curare tur ve4) » ii ii c Pcrizonius : L. 1111111 i o. 5) R h o d i o r u m Creverius: Ij deornm. 6) ni Creverius: L is. 7) a praetore Sidonius : TJ remp. \r) Cf. XXXIII, 10. a. x) Crevter monet, ultima vertu ex orationc Rhodiorum desumpta hic per irrisionem repeti. y) Peudet boc verbiun ex verbis cogilandis : in quibus scripsit, z) Ut pendet ex verbo, inlelligendo ex oinissa sentenlia in quibus scripsit, ut mandavit. a) C u r a r e p e c u n i a m , pro

L I B E R XLIV.

553 a . C . 169.

stimenta militibus ab Roma mittenda esse, equis d u centis ferme opus esse, maxime Numidis; nec sibi in his locis ullam copiam esse, senatus consultum ut ea omnia ex litteris consulis fierent factum est. C. S u l picius praetor sex milia togarum, triginta tunicarum et equos deportanda in Macedoniam praebendaque a r bitrata consulis locavit, et legatis Epirotarum pecuniam pro frumento solvit; et Onesimum Pythonis fili— u m , nobilem Macedonem, in senatum introduxit. is pacis semper auctor regi f u e r a t , monueratque, sicut pater eius Philippus institutum usque ad ultimum vitae diem servabat quotidie bis in die foederis icti cum Romanis perlegendi, ut eum morem , si non semper, crebro tarnen usurparet. postquam d e t e n e r e eum a bello n e q u i i t , primo subtrahere sese per alias atque alias causas, ne interesset iis quae non probabat, coep i t : postremo cum suspectum se esse cerneret et p r o ditionis interdum crimine insimulari, ad Romanos transf u c i t , m a j n o usui constili fuit. ea introductus in c u O

'

O

riam cum memorasset, senatus in formularci'' sociorum eum referri iussit; locum c lautia praeberi; agri T a r e n tini, qui publicus populi Romani esset, ducenta iugera dari, et aedes Tarenti emi. uti ea curaret, C. D e cimio praetori mandatum. Censores censum idibus Decembribus severius quam ante habuerunt: multis equi adempii, inter quos "P. Rutilio, qui tribnnus plebis eos violenter accusarat; tribù quoque is m o t u s d et aerarius factus. ad opera publica facienda cum eis dimidium ex vectigalibus eius anni a t t n b u t u m e ex senatus consulto a quaestoribus esset , T i . Sempronius ex ea pecunia quae ipsi attributa erat, aedes P. Africani pone Veteres ad Yortumni sig«num , lanienasque 8 et tabernas coniunctas in publicum ß) l a n i e n a s q u e T u r n e b u s : Li l a n e a s q u e . solvendam c u r a r e i n v e n i t u r Cic. 0 . F r . II, 4. A t t . I , 6 . F a n i . X V I , 5 . h ) Cf. X X X I X , 2 6 . b . c) X X V I I I , 39. v . d ) C f . X X I V , I S . IV. x . I V , 2 4 . i. e) A t t r i b u e r e i n t e r c e t e r a s s i g m f ì c a t i o n e s a e e i p i t u r p r o a s s i g n a r e . Q u a r e li. 1. p e c u u i a m T . S e m p r o n i s a t t r i b u t a m assignaiam interpretandam puto. D o KAT.

A a

554 L I B E R XLIY. a. U. c. 583. e m i t , basilicamque faciendam c u r a v i t , quae postea Sempronia appellata est. 17 lam in exitu annus erat, et propter Macedonici maxime belli curam in sermonibus homines habebant quos in annum consules ad iiniendum tandem id bellum crearent. itacjue senatus consultum factum est ut Cn. Servilius primo quoque tempore ad comitia habenda veniret. senatus consultum Sulpicius praetor ad consulem . . . post paucos dies recitavit, quibus ante diem . . . in urbem venturum. et consul maturavit, et comitia eo die qui dictus erat sunt perfecta, consules creati L. Aemilius Paullus i t e r u m , quarto 9 decimo anno postquam primo consul f u e r a t , et C. Licinius Crassus. praetores postero die facti Cn. Baebius T a m p h i Jus, L. Anicius Gallus, Cn. Octavius, P . Fonteius Balbus, M. Aebutius 1 E l v a , C. Papirius Carbo. omnia ut maturius agerentur, belli Macedonici stimulabat cura, itaque designatos extemplo sortiri placuit provincias, ut utri Macedonia constili cuique praetori classis v e n i s s e t f sciretur, ut iam inde cogitarent pararentque quae bello usui f o r e n t , senatumque consulerent, si qua re consulto opus esset. Latinas , ubi magistratum inissent, quod K per religiones posset, primo quoqwe tempore fieri piacere, neque consulem cui eundum in Macedoniam esset teneri 1 ', his decretis , consulibus Italia et Macedonia, praetoribus, praeter duas iurisdictiones in u r b e , classis et Hispania et Sicilia et Sardinia provinciae nominatae sunt, consilium Aemilio Macedonia, Licinio Italia evenit. praetores Cn. Baebius u r b a n a m , L. Anicius peregrinata et si quo senatus censuisset, Cn. Octavius classem, P . Fonteius Hispaniam, M. Aebutius Siciliani, C. Papirius Sardiniam est sortitus. 18

Extemplo apparuit omnibus non segniter id bellum L . Aemilium g e s t u r u m , praeterquam quod alius vir 9) q i i a T t o

Sigonius!

L

septumo.

S i c i l i a m ] haec addidit Grynaciis.

l)

M.

Aebutius

f ) V e n i r e p r o e v e n i r e v e l o b v e n i r e a p u d L i v i u m et alios gcriplores o c c u r r i t . DRAKEXB. C f . I X , 1 2 . s. X X I X . 2 0 . g) P r o q u a n t u m u t X X V I , 3 2 . h ) C f . X X X I I I , 6. q. I l l , 2 9 . h .

L I I i l î R XXIV.

555 a. C. 168. erat, etiam quod dies noctesque intentus ea sola quae ad id bellum pertinerent animo agitabat. iam omnium primum a senatu petiit ut legatos in Macedonian! m i t terent ad exercitus visendos classemque, et comperta referenda, quid aut terrestribus aut navalibus copiis opus esset; praeterea ut explorarent copias regias, quantum possent, quoque 1 provincia nostra, qua hostium foret ; utrum intra saltus castra Romani haberent, an iam omnes angustiae exsuperatae, et in aequa loca pervenissent ; qui lì deles nobis socii, qui dubii suspensaeque ex fortuna fidei, qui certi hostes viderentur; quanti praeparati commeatus, et unde terrestri itinere, unde navibus supportarentur ; quid ea aestate terra marique rerum gestarum 2 esset : ex his bene cognitis certa in futurum Consilia capi posse, senatus 3 Cn. Servilio consuli negolium dedit ut is in Macedoniam, quos k L. Aemilio videretur, legaret. legati biduo post profecti Cn. Domitius Ahenobarbus, A. Licinius Nerva, L . Baebius. Bis in exitu anni eins lapidatum esse nuntiatum est, in Romano agro, simul in Veienti*. bis novendiale sacrum factum est. sacerdotes eo anno mortui sunt P . Quintilius Varus flam en Martialis et M. Claudius Marcellus decemvir; in cuius locum Cn. Octavius suffectus. et iam masnificentia crescente notatum est l u dis circensibus P . Cornelii Scipionis Nasicae et P . L e n tuli aedilium curulium sexaginta très Africanas 1 et quadraginla ursos et «lephantos lusisse. L . Aemilio Paullo C. Licinio consulibus, idibus^g Martiis principio insequentis anni, cum in exspectatione patres fuissent maxime quidnam consul de Macedonia, cuius ea provincia esset, referret, nihil se habere Paullus quod referret, cum nondum legati redissent, a) gestii m Gn. 5) s e n a t u s ] se r a t us L. b i s lac. Crono vins : L b e i e u t i b u s .

4)Veienti.

i) Q u a , se. parte, Macedonia f o r e t p r o v i n c i a n o s t r a , q u a f o r e t ho s t i n m , i. e. qua parte foret in nostra potestate, qua 111 potestate hostium. DRAKENB. k) X X X I , 3. i. 5. r. 1) Fantheras. Vid. Plin. V i l i , 17.

Aa 2

556

LIBER

XLIV.

a. U. c. 5S4. dixit, ceterum Brundisii legatos iam e s s e , bis ex cursu Dyrrhachium reiectos 5 "'. cognitis mox quae nosci p r i us in rem esset, relaturum : id fore intra perpaucos dies, et ne quid profectionem suam t e n e r e t , pridie idus Apriles Latinis esse constitutam diem, sacrificio rite perfecto se et Cn. Octavium, simul senatus censuisset, exituros esse. C. Licinio collesae suo fore curae se absente o u t , si qua parari mittive ad id bellum opus sit, parentur mittanturque. interea legationes exterarum nationum audiri posse, primi Alexandrini legati ab Ptolemaeo et Cleopatra regibus * vocati sunt, sordidati, barba et capillo promisso, cum ramis oleae ingressi curiam procub u e r u n t ; et oratio quam habitus fuit miserabilior. A n tiochus Syriae r e x , qui obses Romae f u e r a t , per h o n e stam speciem maioris Ptolemaei reducendi in regnum, bellum cum minore fratre e i u s , qui turn Alexandream tenebat, gerens , et ad Pelusium navali praelio victor 6 fuerat, et tumultuario opere ponte per Nilum facto transgressus cum exercitu obsidione ipsam Alexandream terrebat, nec procul abesse quin poteretur regno opulentissimo videbatur. ea legati querentes orabant senatum ut opem regno regibusque amicis imperio ferrent. ea merita populi Romani in Antiochum, eam apud omnes xeges gentesque auctoritatem esse, ut si legatos misissent qui denuntiarent non piacere senatui sociis regibus bellum fieri, extemplo abscessurus a moenibus A l e x a n dreae abducturusque exercitum in Syriam esset. quod si cunctentur f a c e r e , brevi extorres regno Ptolemaeum et Cleopatram Romam v e n t u r o s , cum pudore quodam populi Romani, quod nullam opem in ultimo discrimine fortunarum tulissent. moti patres piecibus A l e x a n d r i norum extemplo C. Popillium Laenatem et C. Decimium et C,T Hostilium legatos ad finiendum inter reses belO o lum miserunt. prius Antiochum, dein Ptolemaeum adire g) r e i e c t o s Manutius: L e i e c t o s . Grynaeus.

6) v i c t o r

addidit

Jn) E l i c i dicuntur naufragi; sed r e i ¡ c i , qui eodem unde •olverant referuntur. DRAEENB. *) Ci. I, 39. b.

L I B E R XLIV.

557 a. C. 168. i u s s i . et nun t i a r e , ni absistatirr b e l l o , p e r utrum stetiss e t " , e u m non pro amico nec pro socio habituros esse. His intra triduum simul cum legatis A l e x a n d r i n i s 2 0 p r o f e c t i s , legati ex Macedonia Ouinquatribus " ultimis adeo e x s p e c t a t i v e n e r u n t u t , nisi v e s p e r e s s e t , extemplo s e n a t u m vocaturi cónsules fuerint. postero die s e n a t u s fuit l e g a t i q u e auditi sunt, ii nuntiant maiore p e r i c u l o q u a m emolumento exercitum per invios saltus in Macedonian* i n d u c t u m . P i e r i a m , q u o processisset, r e g e m t e n e r e ; castra castris p r o p e ita collata esse ut flamine E n i p e o interiecto arceantur. neque r e g e m p u gnandi potestatem f a c e r e , n e c nostris v i m ad c o g e n d u m e s s e , liiemem etiam asperam rebus gerendis intervenisse, in otio militem a l i , nec p l u s q u a m s e x . . . 'frumentum h a b e r e . M a c e d o n u m dici triginta milia a r m a t o r u m esse, si A p . Claudio circa L y c h n i d u m satis v a l i d u s e x e r c i t u s f o r e t , p o t u i s s e ancipiti bello distineri 8 r e g e m : n u n c et A p p i u m et q u o d c u m eo praesidii sit, in s u m m o periculo e s s e , nisi p r o p e r e aut iustus e x e r citus eo mittatur aut illi inde d e d u c a n t u r . ad c l a s s e m s e e castris profectos sociorum n a v a l i u m partem morbo a u d i s s e a b s u m p t a m , p a r t e m , m a x i m e qui ex Sicilia f u e r i n t , d o m o s s u a s abisse , et homines n a v i b u s deesse ; qui s i n t , n e q u e Stipendium accepisse n e q u e vestimenta habere. E u m e n e n c l a s s e m q u e e i u s , tanquam v e n t o p allatas n a v e s , sine causa et v e n i s s e et abisse ; n e c anim u m eius r e s i s constare satis v i s u m , sicut omnia d e o

E u m e n e d u b i a , Attali egregie constantem fidem n u n tiabant. L e g a t i s a u d i t i s , tunc d e bello referre sese L . A e - 2 1 milius dixit, s e n a t u s decrevit ut in octo legiones p a 8) d i s t i n e r i G i i : L

destinerò.

n) Se. cfitomÌDUS bello absistevetur, b. e. «ter beli! ulte via s prosequenrli anctor exstitisset. o) Cf. X X V I , 27. p. p ) Vi— aetur significare, classein illam, cnni sociis opem non tnlerit parvoque teniporis spatio illic inanserit, videri potuisse non Consilio eo venisse , sed tempestate delatam fuisse. Naves eniin, cum vi ventoriim alicpto appellunlur, statira cessaiitibus illìs aberunt. V i c t o r i u s .

558 LIBER XLIV. a. U. c. 584. r e m i numerum tribunorum cónsules et populus crear e n t : creari autem neminem eo anno piacere nisi qui honorem gessisset. tum ex omnibus tribunis militum uti L. Aemilius in duas legiones in Macedonian!, cjuos eorum v e l i t , eligat, et ut sollenni Latinarum perfecto L . Aemilius consul, Cn. Octavius praetor, cui classis obtigisset, in provinciali! proficiscantur. additus est bis tertius L. Anicius praetor, cuius inter peregrinos iurisdictio erat: eum in provinciam Illyricum circa Lychnidum Ap. Claudio succedere placuit. delectus cura C. Licinio consuli imposita. is septem 9 milia civium Romanorum et équités ducentos scribere i u s s u s , et sociis Hominis Latini septem milia peditum imperare, quadringentos équités ; et Cn. Servilio Galliam obtinenti provinciam litteras mittere ut sexcentos équités conscriberet. hunc exercitum ad collegam primo quoque tempore mittere in Macedonian! iussus. ñeque in ea provincia plus quam duas legiones esse: eas repleri, ut sena milia p e d i t u m , trecenos haberent équités, ceteros équités 1 peditesque in praesidiis disponi, qui eorum idonei ad militandum non essent t dimitti. decern praeterea milia peditum imperata sociis, et octingenti équités, id praesidii additum Anicio, praeter duas legiones quas portare in Macedoniam est iussus , quina milia peditum et ducenos habentes, trecenos équités, et in classem quinqué milia navalium socium sunt scripta. Licinius consul duabus legionibus obtinere p r o vinciam iussus ; eo addere- sociorum decern milia peditum et sexcentos équités. 22

Senatus consultis perfectis, L. .Aemilius consul e curia in concionem processit orationemcjue talem hab u i t 2 . "animadvertisse videor , Quirites, maiorem mihi sortito Macedoniam provinciam gratulationem factam, quam cum aut consul essem consalutatus 3 aut quo die 9) s e p t e m Grynacus : L» c e n t u m , 1) é q u i t é s addidit Grynam?. 2) h a b u i t actitùìit O'rynacus. 3) c o n s u l es« sein c o n s a l u t a t u s Grynaeus: L c o u p u l s u s con s u 1 a t u s. is. «) Gf. X L I I , 3. g. t) Per diem alterum

606 L I B E R XLV. a. U. c. 585. rem deum immortalium pertineret, decrevit senatus ut quoniam perduelles superati, Perseus et Gentius reges cum Macedonia atque Illyrico in potestate populi Romani essent, ut quanta dona Ap. Claudio M. Sempronio consulibus ob devictum Antiochum regevn data ad omnia pulvinari» essent, tanta (). Cassius et M'. Iuventius praetores curarent danda. 17 Legatos deinde, quorum de sententia imperatores L . Paullus L . Anicius componerent res, d^creverunt decern in Macedonian!, quinque in Illyricum. in Macedonians sunt Ili nominati, A . Postumius Luscus, C. Claudius, aiubo censorii, C. LicinLus Crassus, collega in consulatu Paulli; tum prorogato imperio provinciam Galliam liabebat. iis consularibus addidere Cn. Domitium Ahenobarbum, Ser. Cornelium Sullam, L . Iuniu m , C. Antistium Labeonem, T . Numisium Tarquiniensem, A . Terentium Varronem. in Illyricum autem Iii nominati, P . Aelius Ligus consularis, C. Cicereius et Cn. Baebius Tamphilus (hie priore anno, Cicereius multis ante annis praetor fuerat), P . Terentius Tuscivicanus , P . Manilius. moniti deinde consules a patribus u t , quoniam alteram ex his succedere C. Licinio, qui legatus nominatus erat, in Galliam oporteret, primo quoque tempore provincias aut compararent inter se aut sortirentur, sortiti sunt. M. Iunio Pisae obvenerunt, quem priusquam in provinciam iret, legationes, quae undique Romam gratulatum convenerant 3 , introduces in senatum placuit, Q. Aelio Gallia, ceterum quanquam tales viri mitterentur quorum de Consilio sperali posset imperatores nihil indignimi nec d e mentia nec gravitate populi Romani decreturos esse, tamen in senatu quoque agitata est summa consiliorum, ut inchoata omnia legati ab domo ferre ad imperatores jSpossent. omnium primum liberos esse placebat Macedonas atque Illyrios, ut omnibus gentibus appareret arma populi Romani non liberis servitutem sed contra servientibus libertatem aiferre; lit et in übertäte gentes 'S) c o n v e n e r a n t Dulseros: L co n v cu e run t.

L I B E R

X L V .

6 0 7

a. C. 167. quae essent, tutam earn sibi perpetuamque sub tutela populi R o m a n i 4 esse, et quae sub regibus viverent, et in praesens tempus mitiores eos iustiorescjue respectu populi Romani habere se, et si quando bellum cum populo Romano regibus fuisset suis, exitum eius victoriam Romanis, sibi libertatem alluturum crcderent. m e talli u quoque Macedonici quod ingens vectigal erat, locationesque praediorum v rusticoruin tolli placebat: nam neque sine publicano exerccri posse ; et ubi publicanus esset, ibi aut ius publicum vanum aut libertatem sociis nullam e s s e w . ne ipsos quidem Macedonas idem exercere posse : ubi in medio praeda administrantibus esset, ibi nunquam causas seditionum et certaminis d e fore. commune concilium geiitis esset 5 , ne improbum vulgus ab senatu aliquando libertatem salubri moderatione datam ad licentiam pestilentem traheret. in quattuor regiones describi Macedoniam, ut suurn quaeque concilium haberet, placuit ; et dimidium tributi quam quod regibus ferre soliti erant, populo Romano p e n dere. similia his et in Illyricum mandata, cetera ipsis imperatoribus legatisque relieta, in quibus praesens tractatio rerum certiora subiectura erat Consilia. Inter multas regum gentiumque et populorum l e - 1 9 gationes Attalus, frater regis E u m e n i s , maxime convertit in se omnium oculos animosque. exceptus enim est ab his qui simul eo bello militaverant 6 , haud paul4) p o p u l i R o m a n i addldit Sigonius 5) e s s e t ] n u l l u m e s s e t Si go 11 ius. 6) m i l i t a v e r ti u t L . n) Cf. X X X I X , 24. w . M e t a l l i pendet ex q u o d v e c t i g a l , seusus enim est : E t i a m q u o d i n g e n s M a c e d o n i c i m e t a l l i v e c t i g a l e r a t ; sive, e t i a m i n g e n s illud m e talli M a c e d o n i c i vectigal tolli placebat. Ut h. 1. explicat HEVSTNGER. V) CREVIER. p r a e d i a r u s t i c a i n t e l ligi dobere coniìcit, praedia, quae proprium essent regain Ma— cedonicoruiu patrimoiiium : q u a e , cum locarentur a regibus, a Romanis vel venduntur , vel donantur. w ) Ubi publicanus est allenitrum accidere necesse e s t ; aut remissius agere pulilicani i u h e b u n t u r ; tune ius publicum vanum erit, i. e. ex iure ilio publico vel metalli, vel p o r t o n i , nihil aut perpaululum pecuniae recipietur: aut publicanus rigide et districte a g e t ; tune libertas sociis nulla erit. CREVIER.

608 L I B E R XLV. a. U. c. 585. lo beni^nius quam si ipse r e x E u m e n e s v e n i s s e t . a d d u x e r a n t e u m duae in speciem h o n e s t a e r e s , u n a g r a tulatio c o n v e n i e n s in ea victoria quam ipse a d i u v i s s e t , altera querimonia Gallici t u m u l t u s a c c e p t a e q u e c l a dis 7 , qua r e g n u m in dubium a d d u c t u m e s s e t . s u b e r a t e t s e c r e t a spes h o n o r u m p r a e m i o r u m q u e ab senatu, q u a e v i x salva pietate e i 8 c o n t i n g e r e p o t e r a n t . erant e n i m quidam R o m a n o r u m q u o q u e non b o n i auctores, qui spe cupiditatem eius e l i c e r e n t . earn opinionem de Attalo et E u m e n e R o m a e esse , t a n q u a m de altero R o manis c e r t o a m i c o , altero n e c R o m a n i s n e c P e r s e i lido s o c i o , itaque v i x statui posse u t r u m quae pro s e , an q u a e contra fratrem petiturns e s s e t , ab s e n a t u mag is impetrabilia f o r e n t : adeo u n i v e r s o s omnia e t h u i c tri— b u e r e e t illi v e r o x n e g a r e , e o r u m h o m i n u m , ut res d o c u i t , Attains e r a t , qui quantum spes spopondisset c u p e r e n t , ni u n i u s amici prudens monitio v e l u t i f r e n o s a n i m o eius gestienti s e c u n d i s r e b u s i m p o s u i s s e t . S t r a t i u s c u m e o fuit m e d i c u s , ad id ipsum a non s e c u r e E u m e n e R o m a m m i s s u s , speculator r e r u m q u a e a fratre a g e r e n t u r , m o n i t o r q u e iidus, si decedi fide v i d i s s e t . is ad o c c u p a t a s iam aures sollicitatumque [ i a m ] a n i m u m c u m v e n i s s e t , aggressus t e m p e s t i v i s t e m p o r i b u s r e m p r o p e prolapsam restituii, aliis alia regna c r e v i s s e r e b u s dicendo : r e g n u m e o r u m n o v u m , nullis v e t u s t i s fundatum opibus, fraterna stare concordia, quod u n u s n o m e n r e g i u m et p r a e c i p u u m capitis i n s i g n e g e r a t , o m n e s fratres r e g n e n t . Attalum v e r o , quia aetate p r o x i m u s s i t , quis non pro r e g e h a b e a t ? n e q u e e o s o l u m quia tantas praesentes eius opes c e r n a t , sed quod h a u d a m b i g u u m p r o p e diem r e g n a t u r u m eum infirmitate a e t a t e q u e E u m e n i s e s s e t , nullam stirpem l i b e r u m h a bentis. n e c d u m enim a g n o v e r a t e u m qui postea r e g n a v i t . quid attinere v i m afferre rei sua sponte ad e u m m o x venturae 9 ? accessisse etiam n o v a m t e m p e s t a t e c i r e g n o 7) a c c c p t a e q u e c l a d is Walchhis: L a d v c r t,a c q u e g l a d i i s . 8) e i Crcvorixis : L e i u s . 9) v c i i t u r a e e Du* kerns: L a d v en 111 r a e.

x ) Futo

v e r o hie cum empitasi aifirmare. DHAKENB.

L I B E R XLV.

609 a. C. 167. tumultus Gallici, cui v i x consensu et concordia regum resisti queat. si vero ad externum bellum domestica s e ditio adiiciatur, sisti >' noil posse, nec aliud eum quam, ne frater in regno moriatur, sibi ipsi spem p i o p i n quam regni erepturum. si utraque gloriosa res esset, et servasse fratri regnum et eripuisse, servati tarnen regni, quae iuncta pietati s i t , potiorem laudem fuisse. sed enimvero cum detestabilis altera res et proxima parricidio sit, quid ad deliberationem dubii superesse? utrum enim partem regni petiturum e s s e , an totum erepturum ? si p a r t e m , ambo infirmos distractis v i r i bus, et omnibus iniuriis prob risque obnoxios f o r e : si t o t u m , privatumne ergo maiorem fratrem. an exsulem ilia aetate, illa corporis infirmitate, a d ' ultimum mori iussurum? egregium enim, ut fabulis traditus impiorum fratrum 1 eventus taceatur, Persei exitum videri, qui e x fraterna caede raptum diadema in tempio S a mothracum , velut praesentibus diis exigentibus poenas, ad pedes victoris hostis prostratus posuerit. eos ipsos, qui non illi amici sed Eumeni infesti stimulent eum, pietatem constantiamque laudaturos, si fidem ad ultimum fratri praestitisset. haec plus valuere in Attali20 animo, itaque introductus in senatum, gratulatus v i c t o riam , et sua merita eo bello fratrisque, si qua erant, et Gallorum defectionem, quae nuper ingenti motu facta erat, exposuit; petiit ut legatos mitteret ad eos, quorum auctoritate ab armis avocarentur. his pro regni utilitate editis mandatis, Aenum sibi et Maroneam p e tiit. ita destituta eorum spe qui fratre accusato partitioned regni petiturum crediderant, curiam excessit. raro 2 alias quisquam r e x aut privatus tanto favore tantoque omnium assensu est auditus : omnibus honoribus muneribusque et praesens est cultus et profìciscentem prosecuti sunt. Inter multas Asiae Graeciaeque legationes R h o d i o rum maxime legati civitatem converterunt a . nam cum o i) ad Gn: L an. i ) r a t o Gn : L ut Taro, y ) Cf. I l , 2 9 . z. X X I X ,

a) Se. in se.

10. d.

z) E t e o c l i s et Polyiuci's.

610 L I B E R XLY. a. U. c. 585. primo in veste candida visi essent, quod et gratulantes decebat, et si sordidam vestem habuissent, lugentium Persei casum praebere speciem poterant; postquam consulti ab M. Iunio consule patres, stantibus in conditio legatis an locum lautia senatumque darent, n u l lum hospitale ius in iis servandum censuerunt, egressus e curia consul, cum Rhodii, gratulatum se de v i ctoria purgatumque civitatis crimina dicentes venisse, petissent ut senatus sibi daretur, pronuntiat sociis et amicis et alia comite'r atque hospitaliter praestare Romanos et senatum dare consuesse : Rhodios non ita meritos eo bello ut amicorum sociorumque 3 numero habendi sint. his auditis prostraverunt se omnes humi, consulemque et cunctos qui aderant orantes ne nova falsaque crimina plus obesse^Rhodiis aequum censerent quam antiqua merita, quorum ipsi testes essent. e x templo veste sordida sumpta domos principum cum precibus ac lacrimis circumibant, orantes ut prius co21gnoscerent causam quam condemnarent. M'. Iuventius T h a l n a praetor, cuius inter cives et peregrinos iurisdictio erat, populum adversus Rhodios incitabat, rogationemque promulgaverat ut Rhodiis bellum indiceret u r , et ex magistratibus eius anni deligerent qui ad id bellum cum classe mitteretur, se eum sperans f u t u r u m .esse, huic actioni M. Antonius et M. Pomponius tribuni plebis adversabantur. sed et praetor novo maloque exemplo rem ingressus erat, quod ante non consulto senatu, non consulibus certioribus factis, de sua unius sententia rogationem ferret, velient iuberentne Rhodiis bèllum indici, cum antea semper prius senrìtus de bello consultus esset, deinde ex auctoritate 4 p a trum ad populum latum; et tribuni plebis, cum ita traditum esset ne quis prius intercederei legi quam privatis suadendi dissuadendique legem potestas facta esset, eoque persaepe evenisset ut et qui non professi essent se intercessuros, animadversis vitiis legis ex oratione 5 dissuadentium intercederent, et qui ad inter8) s o c i o r u m q u e ] s o c i o r u m L. 4) ex a u c t o r i t a t e addidit Krcyssigius. 5) o r a t i o n e Gn: L r a t i o ne.

LIBER

XLV.

611

a. C. 167. cedendum venissent, desisterent vieti auctoritatibus suadentium legem, turn inter praetorem tribunosque o m nia intempestive agendi certamen erat. tribuni festinationem praetoris ante tempus intercedendo in adventum im " e s t , peccaverimusne adhuc dubium est, poenas igno-22 minias omnes iam patimur. antea Carthaginiensibus victis , Philippo Antiocho superatis r cum Romain venissemus, ex publico hospitio in curiam gratulatimi vobis, patres conscripti, ex curia in Capitolium ad deos vestros dona f e r e n t e s b ; nunc ex sordido deversorio, vix mercede recepti, ac prope hostium more extra UT- bem manere iussi, in hoc squalore venimus in curiam Romanam Rhodii, quos provinciis nuper Lvcia atque Caria, quos praemiis atque honoribus amplissimis donastis. et Macedonas Illyriosque liberos esse, ut audimus , iubetis , cum servierint antequam vobiscum bellarent (nec cuiusquam fortunae invidemus, immo agnoscimus clemenliam populi Romani): Rhodios, qui nihil aliud quam quieverunt hoc bello, hostes ex sociis facturi estis ? certe quidem vos estis Romani, qui ideo felicia bella vestra esse, quia iusta sint, prae vobis fertis ; nec tam exitu eorum, quod vincatis, quam principiis, quod non sine causa suscipiatis, gloriamini. Messana in Sicilia oppugnata Carthaginienses , Athenae o^pugnatae et Graecia in servitutem petita et adiutus Hannibal pecunia auxiliis Philippum hostem fecdrunt. Antiochus ipse ultro ab Aetolis hostibus vestris arcessitus ex Asia classe in Graeciam traiecit, Demetuiade et Chalcide et saltu Thermopylarum occupato de possessione imperii vos deiiceie conatus. cum Perseo socii vestri oppugnati, alii interfecti regufi principtrsque gentium aut populorum, causa belli vobis fuere. quei}! tandem titulum " nostra calamilas habitura est, si pelili) Sc. deducebamur, quod intellijit CREVIER. C) Ouac bindelli praetendi pnterit causa sive culpa, a q u a , si pèi'it'uu vulnus, calaiuitas nostra r e p e t e n d a videbitur? DOER.

612 L I B E R XLY. a. U. c. 585. turi sumus ? nOnclum segrego ti o civitatis causam a Polyarato et Dinone, civibus nostris , et iis quos ut traderemus vobis adduximus. si omnes Rhodii aeque noxii esseraus, quod nostrum in hoc bello crimen ess e t ? Persei partii?is favimus, et quemadmodum Antiochi Philippique bello pro vobis adversus reges, sic nunc pro rege adversus vos stetimus. quemadmodum soleamus socios iuvare et quam impigre capessere bella, C. Livium L . Aeinilium Regillum interrogate, qui classibus vestris in A s k praeluerunt. nunquam vestrae naves pugnavere sine nobis, nostra classe pugnaviinus semel ad S a m u m , iterum in Pamphylia adversus Hannibalem imperatorem ; quae victoria nobis eo gloriosior e s t , quod cum ad Samum magnam partem navium adversa pugna ét egregiam iuventutem amisissemus, ne tanta quidem clade territi iterum ausi sumus regiae classi ex Syria venienti obviam ire. haec non gloriandi causa rettuli (neque enim ea nunc nostra est fortuna), sed ut admonerem quemadmodum adiuvare so25cios solerent Rhodii. praemia Philippo et Antiocho devictis amplissima accepimus a vobis. si quae vestra nunc est fortuna deum benignitate et virtute vestra, ea . Persei fuisset, et praemia petitum ad victorem regem venissemus in Macedonians, quid tandem diceremus ? pecuniane a nobis adiutum an frumento? auxiliis terrestribus an navalibus? quod praesidium tenuisse nos d P ubi pugnasse aut sub illius ducibus aut per nos ipsos? si qiiaereret ubi miles noster, ubi navis intra praesidia sua fuisset, quid responderemus ? causam fortasse diceremus apud victorem, quemadmodum apud vos dicimus. hoc enim legatos utroque de pace mittendo consecuti sumus, ut ne ab utra quidem 6 parte gratiam iniremus, ab altera etiam crimen et periculum esset. quanqjiam Perseus vere obiiceret, id quod vos non potiestis, patres conscripti, nos principio belli misisse ad TOS legatos, qui pollicerentur vobis quae ad bellura 6) u t r a q u i d e m ] L

utraque.

d ) Haec omnia pendent ab antecedente d i c e r emu a.

L I B E R XLV.

613

a. C. 167.

opus essent; navibus 7 , armis, iuventute nostra, sicut prioribus bellis, ad omnia paratos fore, ne praestaremus, per vos stetit, qui de quacunque causa tum aspernati nostra auxilia estis. neque fecimus igitur quicquam tanquam hostes, neque bonorum sociorum defuimus oflicio, sed s a vobis prohibiti praestare fuimus. „quid igitur? nihilne factum neque dictum est in c i vitate vestra, Rhodii, quod nolletis f quo merito offenderetur populus Romanus ? ,, hie 9 iam non , quod factum e s t , defensurus sum (non * ' e o insanio), sed p u blicam causam a privatorum culpa segregaturus. nulla enim est civitas quae non et improbos cives aliquando et imperitam multitudinem semper habeat. etiam apud vos fuisse audivi qui assentando multitudini grassarentur, et secessisse aliquando a vobis plebem nec in potestate vestra rem publicam fuisse. si hoc in hac tam bene morata civitate accidere potuit, mirari cjuisquam p o test aliquos fuisse apud n o s , qui regis amicitiam petentes plebem nostram consiliis depravarent? qui tamen nihil ultra valuerunt quam ut in officio cessaremus. non praeteribo id quod gravissimum est in hoc bello crimen civitatis nostrae. legatos eodem tempore et ad vos et ad Persea de pace misimus; quod infelix consilium furiosus ut postea audivimus, orator stullissimum fecit; quem sic locutum constat tanquam C. Popillius l e gatus Romanus, quem ad summovendos a bello Antiochum et Ptolemaeum reges misistis, locjueretur. sed tamen ea sive superbia sive stultitia appellanda est, eadem, quae apud vos, et apud Persea fuit. tam civitatimn quam singulorum hominum mores sunt : gentes quoque aliae iracundae, aliae audaces, quaedam timid a e , in vinum, in Venerem proniores aliae sunt. Atheniensium populum fama est celerem et supra vires audacem esse ad conandum, Lacedaemoniorum cunctatorem et vix in ea quibus fidit ingredientem. non 7) n a v i b u s Gn : TJ n a v ' a l i b u s , 91 iiic Drahcnborcliius : L h i n c . e) Cf. XL1V, 14.

ß) sed] sed id On

614 LIBER XLV. a. U. c. 585. negaverim et totam Asiae regionem inaniora parere i n genia , et nostrorum tumidiorem sermonem e s s e , qu.od excellere inter iìnitimas civitales v i d e a m u r , et id ipsum non tarn viribus noslris quam vestris honoribus ac i u diciis. satis quidem et tunc in praesentia castigata ilia legatio e r a t , cum tarn tristi responso vestro dimissa. si tum partim.ignominiae pensum est, haec certe tam m i serabilis ac supplex legatio etiam insolentioris, quam ilia f u i t , legationis satis magnum piaculum esset, sup e r b i a m , v e r b o r u m jj/aesertim, iracundi o d e r u n t , p r u dentes irrident, utique si inferioris adversus superiorem est : capitali poena nemo unquam dignam i u d i c a vit. i d f enimvero periculum e r a t , ne Romanos Rhodii contemnerent. etiam deos aliqui verbis ferocioribus i n c r e p a n t , nec ob id quemquam fulmine ictum audimus. 24quid igitur superat quod p u r g e m u s , si nec factum h o stile ulltim nostrum e s t , et verba tumidiora legati o f fensione aurium non perniciem civitatis m e r u e r u n t ? voluntatis nostrae tacitae g v e l u t litem a es ti m avi , l v e stris inter v o s sermonibus a u d i o , patres conscripti: f a visse nos r e g i , et illum v i n c e r e maluisse ; ideo bello persequendos esse credunt. alii vestrum voluisse q u i d e m nos h o c , non tarnen ob id bello persequendos e s s e : neque moribus neque legibus ullius civitatis ita comparatum e s s e , ut si qui vellet inimicum perire, si nihil fecerit quo id fiat, capitis damnetur. his, qui nos p o e n a , non crimine l i b é r a n t , gratiam quidem h a b e m u s : ipsi nobis hnne dicimus l e g e m , si omnes v o l u i m u s quod arguimur, non distinguimus voluntatem a f a c t o : omnes plectamur. si alii principum nostrorum vobis, alii regi f a v e r u n t , non postulo ut pro-pter n o s , qui partium vestrarum f u i m u s , regis fautores salvi sint : illud d e p r e c o r , ne nos propter illos pereamus. non e-stis v o s illis infestiores quam civitas ipsa; et hoc q u i a 1 sciebant, plerique eorum aut profugerunt aut mortem O q u i a Perizonins: L q u i . f ) Haec ironice dicta sunt, g) I. e. occultae volurrtatis nostrae; nam non apertis verbis Bhodii declaraverant, Perseo SO favere. Perizo». h) Cf. X X X V I I I , 55. t.

L I B E R XLV.

a. C.

615

167,

sibi consciverunt. alii damnati a nobis in potestate v e stirà erunt, patres consoripti. ceteri Rhodii sicut gratiam nullam meriti hoc b e l l o , ita ne poenam quidem suitias. priornm nostrorum benefactorum cumulus hoc, quod nunc cessatum in officio est, expleat. cum tribus regibus gessistis bella per hos annos. ne plus obsit nobis quod uno bello cessavimus, q u a m 1 quod duobus bellis pro vobis pugnavimus. Philippum Antiochum Persea tanquam ties sententias ponite. duae nos a b solvunt : una 2 dubia e s t , ut g r a v i o r k sit. il li d e 1 nobis si iudicarent, damnati essemus. vos itidicatis, patres conscripti, sit Rhodus in terris an funditus deleatur, non enim de bello deliberatis, patres conscripti ; quod inferre potestis, gerere non potestis, cum nemo R h o diorum arma adversus vos laturus sit. si perseverabitis in ira, tempus a vobis petemus quo hanc funestam legationem domum referamus ; omnia libera capita, quicquid Rhodiorum virorum feminaruin est, cum omni p e cunia nostra naves conscendemus, ac relictis penatibus publicis privatisque Romani veniemus, et omni auro et argento, quicquid publici quicquid privati est, in comitio, in vestibulo curiae vestrae cumulato, corpora nostra coniugumque ac liberorum vestrae potestati p e r mittemus, hic passuri quodcunque patiendum erit. procul ab oculis nostris urbs nostra diripiatur, incendatur. hostes Rhodios esse Romani indicare possunt: est tarnen et nostrum aliquod de nobis iudicium, q u o d 1 nunquam iudicabimus nos vestros hostes ; nec quicquam hostile, etiam si omnia patiemur, faciemus." Secundum" 1 talem orationem universi rursus proci-25 derunt, ramosque oleae supplices iactantes, tandem excitati curia excesserunt. tunc sententiae interrogari 2) u n a ] u n a

a u t D.

3) q u o

Gn.

i) S e n t e n t i a e s t : q u e m a d m o d u m n o b i s o b f u i t q u o d d u o b u 3 b e l l i s pi-o v o b i s p u g n a v i m u s , e a d e m r a t i o n e n o b i s o b s i t q u o d u n o c e s s a v i m u s , i . e . u t n a b i s 11011 o b f u i t q u o d d u o b . e t c . — ita 11011 o b s i t q u o d u n o e t c . k ) 1. e. u t sit s e v e r i o r , d u r i o r . CREV. 1) S c . P h i l i p p u s , A n t i o c h u s , P e r s e u s , u t p u t a t CHEV. m) Cf. X , 28. v . X X X I X , 41. r.

616 L I B E R XLV. a. U. c. 585. coeptae. infestissimi Rhodiis erant qui consules praetoresve aut legati gesserant in Macedonia bellum, plurimum causam eorum adiuvit M. Porcius Cato, qui asper ingenio tum lenem mitemque senatorem egit. non inseram simulacrum viri copiosi, quae dixerit, referendo: ipsius oratio scripta eîfstat, Originum quinto libro inclusa. Rhodiis responsum ita redditum est ut nec hostes fierent nec socii permanerent. Philocrates et Astymedes principes legationis erant. partem cum Philocrate renuntiare " Riiodum legationem placuit, partem cum Astymede Romae subsistere, qui quae agerentur scirent certioresque suos facerent in praesentia deducere ante certain diem ex Lycia Cariaque iusserunt praefectos s . haec Rhodum nuntiata. quae per se tri— stia fuissent, quia maioris mali levatus erat timor, cum bellum timuissent, in gaudium renuntiata verterunt 0 . itaque extemplo coronam vigiliti milium aureorum decreverunt. Theaetetum 6 praefectum classis in earn legationem miserunt. societatem ab Romanis ita volebant peti ut nullum de ea re scitum populi fieret aut litteris mandaretur, quod nisi impetrarent, maior a repulsa ignominia esset, praefecti classis id unius erat tus, ut agere de ea re sine rogatione ulla periata posset. nam ita per tot annos in amicitia fuerant, ut sociali foedere se cum Romanis non illisarent, ob nul7 O lam aliam causam quam ne spem regibus absciderent auxilii s u i , si quo 7 opus esset, neu sibi ipsis fructus ex benignitate et fortuna eorum percipiendi. tunc utique petenda societas videbafur, non quae tutiores eos ab aliis faceret (nec enim timebant quemquam praeter Romanos) sed quae ipsis Romanis minus suspectos. sub idem fere tempus et Caunii descivere ab Iiis , et Mylasenses Euromensium oppida occuparunt. non ita fracti animi civitatis erant ut non sentirent, si Lycia et 4 ) q u i q u a e — s c i r e n t — f a c e r e n t GH : L q u a e — scirct — faceret. 5) p r a e f e c t o s ] p r a e s i d i a Drak e n b o r c h i u s . 6 ) T h e a e t e t u m Polyl)ius .• L t h e o d o t u m . 7) q u o ] L q u o d i d .

n) Cf. X X X I X , 33. p.

o) Cf. VII, 38. c.

LIBER

XLV.

617 a. C. 167. Caria a d e m p t a e ab R o m a n i s f o r e n t , c e t e r a a u t s e ipsa p e r d e l e c t i o n e m l i b e r a r e n t a u t a iinitimis o c c u p a r e n t u r , includi se insulae p a r v a e et sterilis agri littoribus, q u a e n e q u a q u a m alere t a n t a e u r b i s p o p u l u m posset, missa igitur i u v e n t u t e p r o p e r e et C a u n i o s , q u a n q u a m C i b y ratarum a d s c i v e r a n t a u x i l i a , c o e g e r u n t i m p e r i o p a r e r e ; et Mylasenses A l a b a n d e n s e s q u e , q u i E u r o m e n s i u m p r o vincia a d e m p t a ad ipsos c o n i u n c t o e x e r c i t u v e n e r u n t , circa Orthosiam acie v i c e r u n t . D u m h a e c i b i , alia in M a c e d o n i a , alia R o n j a e g e - 2 6 r u n t u r , i n t e r i m in Illyrico L . A n i c i u s r e g e G e n t i o , sieut ante d i c t u m e s t , in p o t e s t a t e m r e d a c t o , S c o d r a e , q u a e regia f u e r a t , p r a e s i d i o i m p o s i t o G a b i n i u m p r a e f e c i t , R h i z o n i et Olcinio u r b i b u s o p p o r t u n i s C. L i c i n i u m . praepositis his I l l y r i c o , c u m reliquo e x e r c i t u in E p i r u m est p r o f e c t u s . u b i p r i m a P h a n o f a ei d e d i t a , tota m u l titudine c u m i n f u l i s o b v i a m e f f u s a , b i n e s p r a e s i d i o imposito in Molossidem t r a n s g r e s s u s , c u i u s o m n i b u s o p pidis p r a e t e r P a s s a r o n e m et T e c m o n e m et P h y l a c e n et H o r r e u m r e c e p t i s p r i m u m ad P a s s a r o n e m ducit. Antinous et T h e o d o t u s p r i n c i p e s eius civitatis e r a n t , i n signes et f a v o r e P e r s e i et odio a d v e r s u s R o m a n o s , i i d e m u n i v e r s a e g e n t i a u c t o r e s desciscendi ab R o m a n i s , hi conscientia p r i v a t a e n o x a e p, q u i a ipsis nulla spes veniae erat, ut communi ruina patriae opprimerentur, clauserunt p o r t a s , m u l t i t u d i n e m , u t m o r t e m s e r v i t u t i praeponerent, hortantes. nemo adversus praepotentes viros hiscere a u d e b a t . t a n d e m T h e o d o t u s q u i d a m , n o bilis et ipse a d o l e s c e n s , c u m maior a Romxinis m e t u s t i m o r e m a p r i n c i p i b u s suis vicisset, " q u a e v o s r a b i e s " inqnit " a g i t â t , q u i d u o r u m h o i n i n u m n o x a e civitatem accessionem f a c i t i s ? e q u i d e m p r o patria q u i l e t u m o p petissent, s a e p e f a n d o a u d i v i : q u i patriani p r o se p e r ire a e q u u m c e n s e r e n t , h i p r i m i i n v e n t i s u n t . quin aperiinus p o r t a s , et i m p e r i u m a c c i p i m u s , q u o d orbis terrarum a c c e p i t ? " haec dicentem cum multitudo s e fl) h i n e Dulîcrus : L h i c . p) Conscientia eorum, quae ipsi a Persei partibus stante* contra Romanos moliti essent. Dokr.

618 a. U . c . 5 8 5 .

LIBER

XLY.

q u e r e t u r , Antinous et T h e o d o t u s in primam stationem hostium e r u p e r u n t 9 , atque ibi offerentes se ipsi vtilneribus interfecti. urbs dedita e s t Romanis, simili pertinacia Cephali principis clausuni T e c m o n e m , ipso interfecto , per deditionem recepit. nec PJiylace nec Horreum oppugnationem tulerunt. pacata E p i r o , divisisque in hiberna copiis per opportunas u r b e s , regressus ipse in Ulyricum , S c o d r a e , quo quinqué legati ab Roma v é n é r a n t , evocatis e x tota provincia principibus conventum habuit. ibi pro tribunali pronuntiavit de sententia c o n s i l i i , senatum populumque Romanum IIlyrios esse liberos iubere. praesidia e x omnibus oppidis arcibus et castellis sese deductiuum. non solum liberos, sed etiam immunes fore Issenses et T a u l a n t i o s , Dassaretiorum F i r u s t a s , R h i z o n i t a s , Olciniatas, quod incolumi Gentio ad Romanos defecissent. Daorseis quoque immunitatem d a r e , quod relieto Caravantio cum armis ad Romanos transissent. Scodrensibus et Dassarensibus et Selepitanis ceterisque Illyriis v e c t i gal dimidium eius impositum 1 quod regi pependissent. inde in tres partes Illyricum divisit. unam earn fecit quae supra dicta e s t , alteram Labeatas o m n e s , tertiam Agranonitas et Rhizonitas et Olciniatas accolasque eol u m . hac formula dicta in I l l y r i c o , ipse in Epiri P a s saronem in hiberna rediit. 27 D a m haec in Illyrico g e r u n t u r , Paullus ante adventum decern legatori!m Q. Maximum filium, iam ab Roma r e g r e s s u m , ad Aeginium et Agassas diripiendas mittit, Agassas, quod cum Marcio constili tradidissent urbe m petita ultro societate R o m a n a , defecerant rursus ad P e r s e a . Aeginiensium i novum crimen erat: 9 ) c r i i p o r m i t Tcrizonius ! t u m addidit IVXurctus.

L

rupcriint.

1)

iinposi-