T. Livii Ab Urbe Condita Libri: Pars 1 [Editio stereotypa, Reprint 2022] 9783112665442, 9783112665435

Citation preview

T. JL I V 1 I Aß URBE CONDITA LIBRI. K E C O G N O V I T

IMMANUEL BEKKERUS.

S E L E C T

A S

I N

V I R O R Ü M

U S Ï Ï M

D O C T O R U M

S C H O L

A.

S O T i S

R U M

A U D I D I T

M. R K C T O R

F.

E.

R A S C H I G

S C H O L A S

Edit

io

S C H N E E B E R G K N S I S.

s t er e utij ji a.

Pars

I.

BEROLINI G. Reimer

P R A E F A T I O .

Vuamvis initituti mei ratio ipso buius libri titulo satis declaran videatur, faceré tamen non possum, quin brevi utar praefatione. Nam prímum profiteri me oportet, commentarii in Lívium magnam partem non meae, sed F. Obstii, viri doctissinii, deberi operae. Is e n i m , cum ego Lipsia Schneebergam discessissem, relictas a me partes peragendas suscepit: ita quidem , ut et tertium volumen totiim, et primi voluminis partem postremam inde a lib. VIII, cap. 27. absolveret. Deinde autem non possum non praemonere, selectas bominum doctorum in Livium adnotationes, quas G. Reimeri, viri bonestissimi, rogatu in usum scholarum comparavi, nonnisi a Drakenborchio, Strothio Doeringioque esse petitas : cuius quidem rei causa in brevitate temporis, ad subitariam banc operam mibi concessi, est posita. Ceterum ñeque nova afierre volui: id enim totius ¡[istituti ratio prohibebat; neque ullam laudem quaesivi: etenim ne nomen quidem meum in libri titulo professurus fueram ; sed in eo solum elaboravi, ut tironibus, relicta Eutropìi sìmiliumque scriptorum tractatione, maturius ad Livii lectionem accessuris. quantum fieri posset maxime consulerem. Scr. Schueebergae Id. lui. MDCCCXXIX.

F r a n c i s c a s Eduardus Raschig.

T. AB

URBE

L i y 11 CONDITA

LIBRI

PRAEFATIO. Facturusne operae pretium sim, si a primordio urbis res populi Romani perscripserim, nee satis scio, neo si sciam dicere ausim, quippe qui cum veterem tum vulgatam esse rem videam", dum novi semper scriptores aut in rebus certius aliquid allaturos se aut scribendi arte rudem vetustatem superaturos credunt. utcunque erit, iuvabit tamen rerum gestarum memoriae principis terrarum populi pro virili parte et ipsum consuluisse ; et si in tanta scriptorum turba mea fama in obscuro sit, nobilitate ac magnitudine eorum, meo qui nomini officient, me consoler, res' est praeterea et immensi operis, ut quae supra septingentesimum annum repetatur, et quae ab exiguis profecta initiis eo creverit ut iam magnitudine laboret sua; et. legentium plerisque haud dubito quin primae origines proximaque originibus minus praebitura voluptatis Sint, festinantibus ad haec nova, quibus iam pridem praevalentis populi vires se ipsae conficiunt 1 . ego contra hoc quoque laboris praemium petam, ut me a conspectu malorum quae nostra tot per annos vidit aetas , tantisper certe dum prisca ilia tota mente repeto, avertam, omnis a) V e t e r e m et v u l g a t a m r e m illam insani operam dici, quam ab antiquis inde temporibus multi deinceps scriptores rebus populi Romani enarrandis impenderint ; eiusque studii causam sequentibus verbis : d u m n o v i etc. declarari, mo net STROTH. R e m v e t e r e m et v u l g a t a m „veterem et vulgarem morera novorum scriptorum, in librorum, quos evulgant, praefationibus, se sibi videri o p e r a e p r e t i u m f e c i s s e , profitentiüm , " interpretatur D O E R . b) De discrimine , quod intercedit inter m e ( t e , s e ) i p s u m , m e ( t e , s e ) i p s e , et simili», cf. inf. X X I I , 57. not f. X X I I I , 9. not. e. X X V I , 36. not. g. X X X , 15. not. g.

A

2

FRAEFATIO.

expers curae, quae scribentis animum etsi non flectere a vero, sollicitum tamen efficere possit. quae ante conditaci condendamve urbem 0 poeticis magis decora f a bulis quam incorruptis rerum gestarum monumentis traduntur, ea nec afiirmare nec refellere in ammo est. datur haec venia antiquitati, ut miscendo humana divims primordia urbium augustiora faciat. et si cui p o pulo licere oportet consecrare origines suas et ad deos referre a u c t o r e s e a belli gloria est populo Romano, ut cum suum conditorisque sui parentem Martern potissimum f e r a t l l , tam et hoc gentes humanae patiantur aequo animo quam imperium patiuntur. sed haec et his similia utcunque animadversa aut existimata erunt, haud in magno equidem ponam discrimine 6 , ad ilia m i h i ' pro se quisque acriter intendat animum, quae vita, qui mores fuerint; per quos viros quibusque artibus domi militiaeqne et partum et auctum imperium sit. labante 1 e deinde paullatim disciplina, velut desidentes u primo m o res sequatur animo, deinde ut magis magisque lapsi sint, i) labante b e n t c.

Gn (i. e. Io. Frid. Gronovius): codice« la«

c) C o n d i t a m esse praeteriti temporis, c o n d e n d a m p r a e senlis : ut primum intervallum temporis ea habeat, quae ante— quam urbs exsisteret; secundum, quae in ipsa constituenda urbe, dum conditili', obtigeiint, existimat NAH». A n t e c o n d i t a m ad id tempus referendum esse, quod inter consilium Romuli de condenda urbe, et huius perfectior.em intercesserif ; a n t e c o n d e n d a m vero ad omne tempus hoc Consilio a n t i quiiis. arbitratili' STROTH. C o n d e n d a m v e explica: vel o m nino ex deorum voluntate condendam. DOER. d) "Vid. inf. X X X I I I , 32. not. p. e) I. e. non inter ea referam, quae magnum faciant discrimen, quae quemadmodum animadvertan— tur aut existinientur, multum intersit. f ) I. e . , enucleate si dicas, mea ex sententia, meam qui sequi voluerit mentem. g) L a b a r e est deficere, labefactari, minari ruinam , nutare, propemodum labi; nondum tamen labi. GROSOV. h) Imaginem sumptam esse a ruinis aediiiciorum, quae , ubi fundamental Vitium fecpvint, pi-inium d e s i d a n t , i. e. paullum demittantur, et ad mingili quasi inclinentur, monuerunt interpvetes. S i m i iùev Senecam dicere : C a t o a d v e r s u n i v i t i a c i v i t a t i s d e g e n e r a il t i s , e t p e s s u r a s u a m o l e s i d e n t i s , s t e t i t s o I u s j animadvertit Lips.

3

PRAEFATIO.

tum ire coepprint praecipités, donec ad haec tempora, quibus nec vitia nostra nec remedia pati possumus, perventum est. hoc illud est praecipue in cognitione rerum salubre ac frugiferum, omnis te exempli documenta * in illustri posita monumento intueri : inde tibi tuaeque rei publicae, quod imitere , capias ; inde , foedum inceptu, foedum exitu, quod vites. ceterum aut me amor negotii suscepti fallit, aut nulla unquam res publica nec maior nec sanctior nec bonis exemplis ditior f u i t , nec in quam civitatem tam serae avaritia luxuriaque immigraverint, nec ubi tantus ac tam diu paupertati ac parsimoniae honos fuerit. adeo quanto rerum minus, tanto minus cupiditatis erat, nuper divitiae avaritiam et abundantes voluptates desiderium per luxum atque libidmem pereundi perdendique omnia invexere. sed querelae, ne tum quidem gratae futurae cum forsitan et necessariae erunt, ab initio certe tantae ordiendae rei absint. cum bonis potius ominibus votisque ac precationibus deorum dearumque, si ut poetis, nobis quoque mos esset, libentius inciperemus, ut orsis tanti operis successus prosperos darent. >) Cf. inf. X X V , 33. e x e m p l a q u e h a e c v e r e p r o d o c u m e n t i s h a b e n d a , i. e. pro talibus, quae doceant, quid eequendum sit, quid contra fugiendum.

L I B E R

I.

E.P I T o M E. Adventus Aeneae in Italiani et res ab eo g e stae referuirtur. Ascanii regnum Albae, et deinceps Silvioruin. Numitoris filia a Marte compressa, nati Romulus et Remus. Amulius obtruncatus. urbs a Ronnilo condita, senatus lectus, cum Sabinis bellatum, opima spolia Iovi Fereti'io lata, in c u rias poptilus divisus, Fidenates et Veientes vieti. Romulus consecratus. Numa Pompilius ritus sacrorum tradidit; Iano templum constituit, eiusque portam, pacatis omnibus circa populis, primus clausit; cum dea Egeria sibi congressus nocturnos esse simulans feroces populi ánimos ad religionem perpulit. Tullus A 2

4

L I B E R I.

Hostilius Altanos bello petiit. trigeminorum pugna, Horatiu» absolutus, Mettii Fuffetii supplícium, Alba diruta, Albani in cívitatem recepti, Sabinis bellum indictum. ad postremum ful— mine Tulius absumptus. Ancus Marcius ceremonias a Nuina institutas renovavit; Latínis vieti« et ad cívitatem adscitis montem Aventimun a.ssiqnavit• Politoriuni urbem Latinorum, bello repetítam, quam Prisci Latini occupaverant, dimit; pontem subliriium in Tiberini fecit ; lanículum collem urbi' addidit ; fines imperii protulit; Ostiam condidit. regnavit annos visititi quattuor. eo regnante Lucumo Damarati Coriutliíí fìlius, a Tar— quiniis Etruriae civitate Romam venit, et in amicitiam Anci receptus Tarquinii nomen ferre coepit, et post mortem Anci regnum excepit. centum additis patrum nmnerum auxit. Latinos subegit, circum designavit, ludos edidit. Sabinorum bello petitus equitum centurias amplíavít. bic tentandaç scientiae Atti Navii auguris causa, fertur consuluisse eum an id de quo cogitaret effici posset ; quod cum ille fieri posse respondisset, iussisse eum novacula cotein praecidere, idque protinus ab Atto factum. Sabinos praeterea acie vicit, urbem muro circumdedit, cloacas fecit, occisus est ab Anci filiis, cum regnasset annos triginta octo. successit ei Ser. Tullius, natus ex captiva nobili Corniculana; cui puero adhuc in cunis posito caput ar • sisse traditimi est. Veientes atque Etruscos praelio fudit. cen— sum primus egit; lustrum condidit, quo civium capita censa octoginta millia esse dicuntur. classes centuriascjue descripsit. Jiomoeniim protulit ; colles urbi Quirinalem Viminalem Esquí— línumque adiecit. tei 1 — cum Latinis in Aventino fecit. interfectus est Prisci filio, Consilio filiae suae Tulliae, cum regnasset annos quadraginta quattuor. post hunc L . Tarquiinus Superbus, neque patrum neque - populi iussu, regmini invasit; quo die scelerata Tullia per patris iacentis corpus carpentum egit. armatos circa se ad custodiam corporis sui babuit. Turnum Herdonium fraude interemit. bellum cum Volscis gessit, et ex eorum praeda templum Io'vi in Capitolio fecit. Terminus et Iuventas non addixere; quorum arae moveri non potuerunt. filii Sex. Tarquinii dolo Gabios in p o testatem suam redegit. buius filiis Delpbos profectis, et consulentibus quis eorum regnaturus esset Romae, dictum e6t eum regnaturum qui primus matrem osculatus esset, quod responsum cum ipsi a liter interpretarentur, Iunius Brutus, qui cum iis profectus erat, prolapsum se simulavit et terram osculatus est. idque factum eius eventus rei comprobavit. nam cum impotenter se gerendo Tarquinius Superbus omnes in odium sui adduxisset, ad ultimum propter expugnatam nocturna v i a Sexto filio eius Lucretiae piulicitiam, quae vocato patre ad se Tricipitiuo et viro Gollatino, obtestata ne inulta mors eius esset, cultro se interemit, ljruti opera niaxinie expulsus est, cum regnasset anno6 viginti quinque. tunc consules primuzn creati sunt L . Iunius Brutus et L . Tarquinius Collatinus.

5 lam primum omnium satis constat Troia capta in ceteros saevitum esse Troianos ; duobus, Aeneae Antenorique, et vetusti iure hospitii, et quia pacis reddendaeque Helenae semper auctores fuerant, omne ius belli Achivos a b s t i n u i s s e c a s i b u s deinde variis Antenorem cum multitudine Henetum, qui seditione ex Paphlagonia pulsi et sedes et ducem, rege Pylaemene ad Troiam amisso, quaerebant, venisse in intimuin Hadriatici sinum maris ; Euganeisque, qui inter mare Alpesque incolebant, pulsis Henetos Troianosque eas tenuisse terras.' et in quem primum egressi sunt locum, Troia vocatur, pagoque inde Troiano nomen est, gens universa Veneti appellati Aenean ab 1 simili clade domo profugum, sed ad maiorum 2 rerum initia ducentibus fatis, primo in Macedoniam venisse, inde in Siciliam quaerentem sedes delatum, ab Sicilia classe Laurentem a-irum tenuisse 1 ": Troiae et huic loco nomen est. libi egressi Troiani, ut quibus ab immenso prope errore fiihil praeter arma et naves superesset, cum praedam ex agris agerent, Latinus rex Aboriginesque, qui tum ea tenebant l o c a , ad arcendam vim advenarum armati ex urbe atque agris concurrunt. duplex inde fama est. alii praelio victum Latinum pacem cum A e n e a , deinde aflinitatem iunxisse tradunt: alii, cum instructae acies constitissent, priusquam signa canerent, processisse L a tinum inter primores ducemque advenarum evocasse a) m a i o r u m Gn : codice9 m a i o r a . k) Notandum est genus loquendi a b s t i n e o t i b i 1119 b e l l i , i. e. parco in te facere e a , quae iure belli facere liceret. IAC. G R O N O V . Voluisse videtur L ì vins A e n e a e A n t e n o r i q u e — p e p e r c i s s e , ac deinde post verborum decursum pro p e p e r c i s s e scriptum esse ab eo i u s b e l l i a b s t i n u i s s e . S T R O T H . Ex his coiisequitur, a b s t i n e r e , quoniam parcendi notionem conlinet, praeter morem cum dativo esse iunctum. Idque p a s sim optimi quique scriptores sibi indulgent, ut non ta m quibus verbis, quam qua mente iis usi sint, cogitantes, neglecta singitlorum vocabulorum proprietate, ad peculiarem eorum in quoque loco vim ac notionem orationem conforment. 1) Praepnsiti© a , quoniam indicat, unde aliquid profectiun atque ortum sit, saepissime causae notionem continet. Cf. inf. X X I V ^ 30. not. n. m) Vid. inf. X X V I I I , 18. not. r.

6

L I B E R I.

ad colloquium ; percunctatum deinde qui mortales essent, unde aut quo casu profecti domo, quidve quaerentes in agrum Laurentem exissent, postquam audierit multitudinem Troianos esse , ducem Aenean filiutn Anchisae et Veneris; cremata patria domo profugos sedem condendaeque urbi locum quaerere ; et nobilitatem admiratum- gentis viri que et animum vel bello vel paci paratum , dextra data fidem futurae amicitiae sanxisse. inde foedus ictum inter duces, inter exercitus salutationem factam. Aenean apud Latinum fuisse in hospitio. ibi Latinum apud penates deos domesticum publico adiunxisse foedus, filia Aeneae in matrimonium data, ea utique " res Troianis spem affirmat tandem stabili certaque sede finiendi erroris. oppidum condunt; Aeneas ab nomine uxoris LaVinium appellat. brevi stirps 1 quoque virilis ex novo matrimonio fuit : 2 Ascanium parentes dixere nomen * . bello deinde Aborigines Troianique petiti. Turnus rex Rutulorum, cui pacta Lavinia ante adventum Aeneae fuerat, praelatum sibi advenam aegre patiens simul Aeneae Latinoque bellum intulerat. neutra acies laeta ex eo certamine abiit : vieti Rutuli ; victores Aborigines Troianique ducem L a tinum amisere, inde Turnus Rutulique diffisi rebus ad florentes opes Ktruscorum Mezentiumque eornm regem confugiunt, qui Caere opulento tum oppido imperitans, iam inde ab initio minime laetus novae origine urbis, et tum nimio plus quam satis tutum esset accolis rem Troianam crescere ratus, haud gravatim socia arma Rutulis iunxit. Aeneas adversus tanti belli terrorem ut animos Aboriginum sibi conciliaret, ne sub eodem iure solum sed etiam nomine omnes essent, Latinos utramque gentem appellavit. nec deinde Aborigines Troianis studio ac fide erga regem Aenean cessere. fretusque his animis coalescentium in dies magis duorum populorum Aeneas, quanquam tanta opibus Etruria erat ut iam 3) s t i r p i s codices antiquissimi. n) De propria huius particulae vi cf. inf. X X X I I I , 44. not a * ) Sic inf. 34. L . T a r q u i n i u m P r i s c u m e i l i d e r e Dornen.

L I B E R í.

T

non terras solum sed mare etiam per totam Italiae Ion-* gitudinem, ab Alpibus ad fretum Siculum, fama nomi-r nis sui implesset, tarnen cum moepibus iellum pro-» pulsare posset, in aciem copias eduxit. secundum indo praehum Latinis , Aeneae etiam ultimum operum mort, talium fuit, situs est" quemcunque eum dici ius fasque est r , super Numicium flumen. Iovem indigetem appellant Nondum maturus imperio Ascanius Aeneae filius 3 erat : tarnen id imperium ei ad puberem aetatem inco-r lume mansit. tantisper tutela muliebri (tanta indoles in Lavinia erat) res Latina et regnum avitum paternumque puero stetit r . haud nihil ainbigam (quis enim rem tarn veterem pro certo aiìirmet ?) hiccine fuent Ascanius, an maior quam hic, Creusa matre Ilio incolumi natus comesque inde paternae fiigae, quem Iulum eundem Iulia gens auctorem nominis sui nuncupat is Ascanius, ubicunque et cjuacunque matre genitus (certe liatum Aenea constat) abundante Lavinii multitudine, llorentem iam, ut tum res erant, atque opulentam urbem matri seu novercae relicjuit, novain ipse aliam sub Albano monte condidit, quae ab situ porrectae in dorso urbis Longa Alba appellata, inter Lavinium et Albam Lonsam coloniam deductam tri "in ta ferme interfuere anni, tantum tarnen opes creverant, maxime fusis Etruscis, ut ne morte quidem Aeneae, nec deinde o") Locutionem s i t u s e s t Cic. de legg. II, 22. illustrât, p) Religiose ait noster : q u e m c u n q u e e u m d i c i i u s f a s q u e e s t ; neque enim humano Aeneae nomine post relationem inter divos appellare, neque deum situm dicere fas erat. Interprétés vulgo referunt e o , quod nomina relatorum inter divos enunciare fas non esset. S T R O T H , q) Cf. Dionys. Halic. I, 64., qui idem tradens , quem Livius I o v e m i n d i g e t e m , eum tfiòv x&óvior appellat, i. e. terrae, in qua vixerat virtutisque speciinina ediderat, proprium et peculiarem. r) I. e. incolume mansit. Sic inf. I V , 40. v i r t u t e t u a f i d e q u e , q u a u n a hoc b e l l o r e s p u b l i c a s t e t i t . s) Ascanium Creusa m a tte natum Aeneae regnum eccepisse, testatur Dionys. Halic. I, 65. — De pronomine i d e m frequenter pro e t i a m dicto vidinf. X X I Y , 22. not. 9. X X X I I , 1. not. a.

e

L I B E R I.

intei muliebrem tutelam rudimentumque primum ' puexilis regni, movere arma aut Mezentius Etruscique aut itili alii accolae ausi sint, pax i:a cor venerat ut Etruscis Latinisque fluvius Albuia, quem nunc Tiberim vocant, finis csset. Silvius deinde regnat, Ascanii films, casu quodam in silvis natus. is Aenean Silvium creat is deinde Latmum Silvium. ab eo coloniae aliquot deductae , Prisci Latini appellati, mansit Silviis postea omnibus cognomen qui Albae Tegnarunt. Latino Alba ortns, Alba Atys, Atye Capys, Capye Capetus, Capeto Tiberimts, qui in traiectu Albulae amnis summersus celebre ad posteros nome» flumini dedit. Agrippa inde Tiberini filius , post Agrippam Romulus Silvius a patre accepto imperio regnat. Aventino fulmine ipse ictus regnum per manus tradidit". is sepultus in eo colle qui nunc pars Romanae est urbis, cognomen colli fecit. Proca deinde regnat : is Numitorem atque Amulium procreai, Numitori, qui stirpis maximus erat, regnum vetustum Silviae gentis legat. plus tamen vis potuit quam voluntas patris aut verecundia aetatis T . pulso fratre Amulius regnat. addit sceleri scelus : stirpem fratris virilem interimit; fratris filiae Reae Silviae per speciem honoris, cum Vestalem earn legisset, perpetua virginitate spem partus adimit. 4 Sed debebatur, ut opinor, fatis tantae origo urbis maximique secundum deoruin opes imperii principium. t) In verbis p r i m u m r u d i m e n t u m 11cm magis offentlenditm esse, quam ¡11 locutionibus p r i m u m i n i ti uni finf. VI, 12.), a n t e p r a e o c c u p a r e ( X X I , 20.), p r i u s p r a e c i p e r e ( X X I , 32.), monet Dbakesb. Ita r e t r o re ve i t i , r e t r o r e di re, vid. inf. X X I V , 20. not. g., quo fortius redpundi 110tio exprimatur, et multa id genus alia passim apud Liviuni occurrunt. u) Idem, quod Graecorum 6tó.5o"/ov t ì % l V , i. e. nullo alio interveniente successorem babuit lieredem regni. S t r o t h . Cf. inf. X X I X , 14. E a e p e r m a n u s , s u c c e d e n t e s d e i n c e p s a l i a e a l i i s — in a e d e m V i c t o r i a e — p e r t u l e r e d e a m (deae simulacrum). V , 51. t r a d i t a e q u e p e r m a n u s r e l i g i o n e s . v) Sic inf. 6. q u o n i a m g e m i n i e s s e n t , n e c a e t a t i s v e r e c u n d i a (i. e. verecundia, quae* natu maioris aetati debetur) d i s c r i m en f a c e r e p o s s e t .

L I B E R

I.

9

vi c o m p i e s s i Vestalis cum geminum partum edidisset, sen ita r a t a , seu quia deus auctor culpae honestior erat, Martem incertae stirpis patrem nuncupat. sed nec dii nec homines aut ipsam aut stirpem a crudelitate regia viri eli cant, sacerdos vincta in custodiam datur; pueros in proflnentem aquam mitti iubet. forte quadam ckvinitus w super ripas Tiberis effusns lenibus stagnis nec adiri usquam ad iusti cursum poterai amnis* et posse qu'amvis languiday mergi aqua infantes spem ferenti!)us dabat. ita vehit defuncti regis imperio , in proxima alluv i e , ubi nunc ficus Ruminali.? est (Romularem v o c a tam f e r u n t ) , pueros exponunt. vastae tura in iis locis solitudines erant. tenet f a m a , cum fluitantem atveum, quo expositi erarrt p u e r i , tenuis in sicco aqua destituisset, lupam sitientem e x montibus qui circa sunt ad puerilem vagitum cursum flexisse ; earn summissas i n fantibus adeo mitem praebuisse m a m m a s , ut lingua lambentem pueros magister regii pecoris invenerit. F a u stulo fuisse nomen ferunt. ab eo ad stabula Larentiae uxori educandos latos. sunt qui Larentiam vulgato corpore lupam inter pastores vocatam putent ; inde locum fabulae ac miracolo datum, ita geniti itaque z educati, cum primum adolevit aetas, nec in stabulis nec ad p e cora segnes venando peragrare circa saltus. hinc robore corpcìribus animisque sumpto, iam non feras tantum snbsistere®, sed b in lafrones praeda onustos impetus facere, pastoribusque rapta dividere, et cum liis, crescente in dies grege iuvenum , seria ac iocos celebrare w ) F o r t e q u a d a m d i v i n i t u s eodem modo dici, atquo Graecis d-eCa rivi quoniam for» ipsa denique deorum n u MINI tribuatur, monet GRONOV. X) H. e. ad amnem intra iu— stos suos fines currentem. DOER. Vid. inf. 15. not. q. y) L a n g u i d a omnino dicuntur, quae alacvitate earent; proinde a q u a l a n g u i d a dicitur, quae Ientius fluit et stagnat. S i c Horat. lid II, 14, 27. f l u m i n e l a n g u i d o C o c y t o s e r r a n s . z) Vid. inf. X X I I I , 15. not. i. a) I. e. earum impetunt sustfnere. STROTH. b) De omisso e t i a m post n o n t a n t u m , n o n m o d o , n o n s o l u m , vid. inf. X X I I , 9. not. f. c) Quemadmodum loca dicuntur c e l e b r a r i, in quae magna h ornimi m frequenti a convenit, ita res dicitur c e l e b r a r i , quae saepius factit a tu r , ve! etiam sIinpKciter, quae peragitur, quae fit. ORAKENB.

10

LIBER

I.

5 i a m t u m in Palatino jnonte Lupercal hoc * fbisse l u dicrum f e r u n t , et a Pallanteo urbe Arcadica Pallantium, dein Palatium montem appellatum. ibi Euanckrum, qui e x eo genere Arcadum 0 multis ante tempestatibus t e nuerit l o c a , sollenne allatum ex Arcadia instituisse, u t n u d i iuvenes L y c a e u m Pana venerantes per l u s u m a t q u e lasciviam currerent ; quem Romani deinde vocarunt I n u u m . huic deditis ludicro , cum sollenne notum esset, insidiatos ob irain praedae amissae f latrones , cum R o mulus v i se defendisset, R e m u m cepisse , captum regi Amulio tradidisse, ultro accusantes. crimini maxime d a bant in Numitoris agi os ab Iiis imp e tum fieri ; inde eos, collecta i u v e n u m m a n u , hostilem in modum praedas agere. sic Numitori ad supplicium R e m u s deditur. iam inde ab initio Faustulo spes fuerat regiam stirpem apud se educari : nam et expositos iussu regis infantes sciebat, et tempus quo ipse eos sustulisset, ad id ipsum congruere. sed rem i m m a t u r a m , nisi aut per occasionem aut per necessitatein, aperiri noluerat. necessitas prior venit. ita metu subactus Romulo rem aperit. forte et Numitori, cum in custodia R e m u m haberet audissetque geminos esse fratres, comparando et aetatem eorum et ipsam minime servilem indolein, tetigerat a n i m u m m e moria nepotum ; sciscitandoque eo deinum pervenit, u t haud proCul esset quin Remum agnosceret. ita u n d i q u e legi dolus nectitur. Romulus non cum globo i u v e n u m (nec enim erat ad vim apertam par) sed aliis alio i t i n e r e iussis certo tempore ad regiam venire pastoribus, àd regem impetum facit ; et a domo Numitoris alia com6 parata manu adiuvat Remus, ita regem obtruncant. N u mitor inter primum tumultum hostes invasisse u r b e m atque adortos regiam dictitans, cum p u b e m Albanam in arcem praesidio armisque obtinendam avocasset, p o s t quam i u v e n e s perpetrata caede pergere ad se gratulantes v i d i t , extemplo advocato concilio scelera in se fratris , originem n e p o t u m , u t g e n i t i , ut e d u c a t i , u t c o ti) I. e. nostra quoque aetate celebratimi, inoliente Periz* Cf. inf. X X Y , 40. not. d. hoc ipso libro 42. not. a. e) Ex Arcadibus Pallanteo oriundi«, f ) Vid. inf. X X V i i , 7. not. &

LIBER

I.

li

gniti essent, caedem deinde tyranni seque eius auctorem ostendit. iuvenes per mediam concionem agmine ingressi cum avum regem salutassent, secuta ex omni ra altitudine consentiens vox ratum 'nomen imperiumque regi effecit. Ita Numitori Albana permissa re, Romulum Remumque cupido cepit in iis locis, ubi expositi ubique educati erant, urbis condendae. et supererai multitudp Albanorum Latinorumque ; ad id pastores quoque accesserant, qui omnes facile spem facerent parvam Albam, parvum Lavinium prae ea urbe quae conderetur fore, intervenit deinde his cogitationibus avitum malum, regni cupido, atque inde foedum certamen coortum a satis miti principio, quoniam gemini essent nec aetatis verecundia discrimen facere p o s s e t s , ut dii, quorum tutelae ea loca essent, augurìis legerent qui nomen novae urbi daret, qui conditam imperio regeret, Palatium Romulus, Remus Aventinum ad inaugurandum tempia capiunt h . priori Remo augurium venisse fertur, sex vultures; iamque nuntiato augurio cum duplex numerus Romulo se ostendisset, utrumque regem sua multitudo consalutaverat. tempore illi praecepto, at hi numero avium regnum trahebant. inde cum altercatione congressi o © certamine irarum ad caedem vertuntur. ibi in turba ictus Remus cecidit. vulgatior fama est ludibrio fratris, Remum novos transiluisse muros ; inde ab irato Romulo, cum verbis quoque increpitans adiecisset "sic deinde 1 quicunque alius transiliet moenia mea," interfectum. ita solus potitus imperio Romulus ; condita urbs conditoris nomine appellata. Palatium primum, in quo ipse erat educatus, muniit ; sacra diis aliis Albano ritu, Graeco * Herculi, ut ab Euandro instituta erant, facit. Herculem in ea loca G e g) Viti. snp. 3. not. T. 10 I n a u g u r a r e esse augurium c a p e r e , inf. 3tì, 4 . , ubi legenduni censet: i n a u g u r a , f i e r i n e p o s s i t , monet DBAKF.NB. T e m p i a auguribus fuisse loca, qrtae ad inaiigiinuuliim capiebant, satis constat, i") Intell. sup— plìcìo officiatili-, p e r e i t , vel tale quid. * ) Intell. j-itu, quem— admudum monet J J O L ' I A T .

12

LIBER

I.

iyone interempto boves mira specie abegisse memorant, ac prope Tiberim fluvium, qua prae se armentum agens , nando traiecerat, loco h e r b i d o u t quiete et pabulo laeto reficeret b o v e s , et ipsum fessum via procubuisse. ibi cum eum cibo vinoque gravatum sopor oppressissetj pastor accola eius loci, nomine Cacus , ferox viribus, captus pulchritudine b o u m , cum a v e r t e r e k eam praedam v e l l e t , quia si agendo armentum in speluncam compulisset, ipsa vestigia quaerentem dominum eo d e ductura erant, aversos boves, eximium quemque p u l chritudine, caudis, in speluncam traxit. Hercules ad primam auroram somno excitus, cum gregem perlustrasset oculis et partem abesse numero sensisset, pergit ad proximam speluncam, si 1 forte eo vestigia ferrent. quae ubi omnia foras versa vidit nec in partem aliam f e r r e , confusus atque incertus animi ex loco infesto agere porro armentum occepit. inde cum actae boves quaedam a d m " desiderium, ut fit, relictarum mugissent, reddita inclusarum ex spelunca boum vox Herculem convertit. quem cum vadentem ad speluncam Oacus vi prohibere conatus esset, ictus clava, fidem pastorum nequicquam.invocans, morte occubuij. Euander tum ea, profugus ex Peloponneso, auctoritate magis quam i m perio regebat loca , venerabilis vir miraculo litterarum, rei novae inter rudes artium homines, venerabilior divinitate eredita Carmentae matris, quam fatiloquam ante Sibyllae in Italiam adventum miratae eae gentes f u e rant. is tum Euander concursu pastorum trepidantium " circa advenam manifestae reum caedis excitus, postquam facinus facinorisque causam audivit, habitum formamque viri aliquantum ampliorem augustioremque humana intuens, rogitat qui vir esset, ubi nomen patremque ac patriam accepit, "love nate, Hercules, salve" inquit. "te mihi mater, veridica interpres deum, aucturum caelestium numerum cecinit; tibique aram liic dicatum iri, k ) Vid. inf. X X X I I I , 47. not. g. 1) Cf. inf. X X X I , 45. not. t. m ) I . e. in desiderio, ob desiderium. Sic inf. IX, 22 n e c , ut f i t , ad d u c i s c a s u m p e r c u l s a m a g i s , q u a m » » r i t a t a e s t m u l t i t u d o . n) Yid. inf. X X I I I , 7. not. YT.

LIBER

I.

quam opulentissima olim in t e r n s g e n s m a x i m a m v o c e t t u o q u e ritu c o l a t . " dextra Hercules data accipere s e omen i m p l e t u r u m q u e fata ara condita atque dicata ait. ibi turn p r i m u m b o v e eximia capta de gre.ge sacrum H e r c u l i , adhibitis ad ministerium d a p e m q n e Potitiis ac Pinariis, q u a e turn familiae m a x i m e inolitae ea loca i n c o l e b a n t , f a c t u m , forte ita evenit ut Potitii ad t e m p u s praesto essent iisque exta apponerenttir, Pinarii extis adesis ad ceteram v e n i r e n t d a p e m . inde institutum m a n s i t , donee P i n a r i u m genus f u i t , ne extis sollennium vescerentur. Potitii ab E n a n d r o edocti antistites sacri eius p e r mnltas aetates f u e r u n t , donee tradito s e r v i i publicis sollenni familiae ministerio g e n u s orane P o t i tiorum interiit haec turn sacra R o m u l u s una ex o m nibus peregrina s u s c e p i t , jam turn immortalitatis v i r tute p a r t a e , ad q u a m e u m sua fata d u c e b a n t , l'autor. R e b u s divinis rite perpetrati», v o c a t a q u e ad c o n - 8 cilium m u l t i t u d i n e , q u a e coaleseere in p o p u l i nnius corpus nulla re praeterquam legibus p o t e r a t , iura d e dit ; quae ita sancta generi h o m i n u m agresti fore ratus, si se i p s e v e n e r a b i l e m insignibus imperii f e c i s s e t , cum cetero habitu se a u g u s t i o r e m , turn m a x i m e lictoribus d u o d e c i m sumptis fecit, alii ab * n u m e r o a v i u m q u a e augurio r e g n u m - p o r t e n d e r a n t , e u m sècutum n n m e r u m putant. m e h a u d paenitet e o r u m sententiae e s s e quibus et apparitores et h o c g e n u s i ab E t r u s c i s linitimis, u n d e sella curali;*, u n d e toga praetexta s u m p t a e s t , n u m e r u m q u o q u e i p s u m ductum p l a c e t ; et ita habuisse E t r u s c o s , q u o d e x d u o d è c i m populis communiter creato r e g e singulos singuli populi liqtores dederint. crescebat interim urbs munitionibus alia atque alia appetendo loca, cum in s p e m magis f u t u r a e multitudinis q u a m ad id quod turn h o m i n u m erat munirent. deinde ne v a n a urbis m a g n i t u d o e s s e t , alliciendae multitudinis causa, vetere Consilio cóndentium u r b e s , qui o b s c u r a m atque humilem conciendo ad s e multitudinem natam e terra o) De Potitionim intenta cf. inf. I X , 29. fin. p) Y!d. snp. 1. not. 1. q) I. e. cum omnino apparitores, turn hoc peculiar* eorum genus, lie tores, quemadmodum inlerpretatur SPAJIHEM.

14

L I B E R I.

sibi prolem ementiebantur, locum qui nunc septus descendentibus inter duos lucos e s t ' , asylum aperit. eo ex finitimis populis turba omnis sine discrimine, liber an servus esset, avida novarum rerum perfugit; idque primum ad coeptam magnitudinem roboris fuit, cum iam virium haud paeniteret, consilium deinde viribus parat, centum créât senatores, sive quia is numerus satis erat, sive quia soli centum erant qui creari patres possent. patres certe ab honore, patriciique progenies eorum appellati. 9 lam res Romana adeo erat valida ut cuilibet finitimarum civitatium bello par esset; sed penuria mulierum hominis aetatem duratura magnitudo erat, qiuppe quibus nec domi spes prolis nec cum finitimis connubia essent. tum ex Consilio patrum Romulus legatos circa vicinas gentes misit, qui societatem connubiumque novo populo peterent. urbes quoque, ut cetera, ex infimo nasci; dein quas sua virtus ac dii iuvent, magnas opes sibi magnumque nomen facere. satis scire origini Romanae et deos affuisse et non defuturam virtutem. proinde ne gTavarentur homines cum hominibus sanguinem ac genus miscere. nusquam benigne legatio audita est: adeo simul spernebant, simul tantam in medio crescentem molem sibi ac posteris suis metuebant. a plerisque rogitantibus dimissi ecquod feminis quoque asylum aperuissent : id enim demum compar connubium fore, aegre id Romana pubes passa, et haud dubie ad vim spedare res coepit. cui tempus Iocumque aptum ut daret Romulus, aegritudinem animi dissimulans , ludos ex industria parat Neptuno equestri sollennes : C'onsualia vocat indici deinde finitimis spectaculum iubet ; quantoque apparatu tum sciebant aut poterant, concélébrant, ut rem claram exspectatamque facerent. multi i ) Intellige : occurrit in descensu Capitolii, circa earn partem, iae vocatur i n t e r d u o s l u c o s , ' pe&OQioy Svoïv âçvfiwv, ut

Sionys*

ait. Septo clausuin fuisse asylum, confirmât et Dio Lb. XLVII. GRONOT. S) C o n s u a l i a dicti sunt l'i dì (qui postea C i r c e n s e s a circo maximo, ubi celebrabantur) a C ' o n s o isqne pertinente, e) S i g n u m , quousijue aeris spulili ni augurio capiendo sacrum destinare vellet; c o n t r a , ex adrerso, e regione, ut passim apud nostrum; sic fere sup. 16. c o n t r a i n tMeri. Borni. f ) U t i pendet ex oinisso precor; a c c i a r a r sin antiqua forma pro acclaraveris dictum est. — - A t (quo" voci u t i praefttreudum censet) in eiusmodi formulis frequenB

26 a. ü. c. 39.

LIBER

I.

mitti VL'IIet. quibus missis declaratus rex Numa de templo 8 dtìscendit. 19 Qui regno ita potitus urbem novam, conditam v i et armis, iure earnll legibusque ac moribus de integro condere parat, quibus cum inter bella assuescere videret non posse, quippe eflerari militia aniinos, mitigandum ferocem populum armorum desuetudine ratus, Ianum ad infimum Argiletum indicem pacis bellique fecit, apertus uf in armis esse civilatem, clausus pacatos circa omnes populos s i g n i f i c a r e t b i s deinde post Numae regnum clausus fuit, semel T . Manlio consule, post Punicum primum perfectum bellum; iterum, quod nostrae aetati dii dederunt ut videremus , post bellum Actiacum ab imperatore Caesare Augusto, pace terra marique partak. clauso eo cum omnium circa finitimorum societate ac foederibus iunxisset ánimos, positís externorum pericùlorum curis, ne luxuriarentur1 otio animi quos metus liostium disciplinaque militaris continuerat, omnium primum rem ad multitudinem imperitam et illis seculis rudem efficacissimam , deorum metum iniiciendum ratus est. qui cum descendere ad ánimos sine aliquo commento miraculi non posset, simulai sibi cum dea Egeria congressus nocturnos esse : o o eius se monitu, quae acceptissima diis essent, sacra instituere, sacerdotes suos cuique deorum praeficere. atque omnium primum ad cursum lunae in duodecim menses describit1,1 annum ; quem, quia trícenos dies singulis mensibus luna non explet, desuntque dies solido anno, qui solstitialin circumagitur orbe, intercalares menses interponendo ita dispensavit, ut quarto et tissiiiium esse, idemque valere, quod t u m , inf. ad X X I V , 37, 11. exponit GRONOV. g Vid. sup. fj. not. h. li) Ouoniam urbi vi et armis comlitae urbs iure legibusque ac moribus con— denda opponitur, pronoinen earn (interpretan possis : hanc talem urbeni) repetit priorem notionem, ad eamque animadvertcndum esse, monet. i) A r g i l e t u m erat mons urbis Romae. I a n u s fere sollemiiter pro templo la ni dicitur c l a u s u s et a p e r t u s . STROTH, k) Cf. Suet. Aug. 22. 1) Vid. inf. X X I I I , 12. not. w. m) Cf. inf. X X X , 26. not. w . n) I. e. solari, ab uno solstitio ad alterum pertinente t

UBER L

27 a. C. 713. vicesimo quoque anno ad metam eandem solis, unde orsi essent, plenis omnium annorum spatiis dies congTuerent idem nefastos dies fastosque fecit, quia aliquando nihil cum populo agi utile futurum eratr. tum sacerdotibus creandis animum adiecit, quanquam20 ipse plurima sacra obibat, ea maxime quae nunc ad Dialem llaminem pertinent, sed quia in civitate bellicosa plures Romuli quam Numae similes reges putabat fore, iturosque ipsos ad bella, ne sacra regiae vicis i desererentur, flaminem Iovi assiduum sacerdotem creavit, insignique eum veste et curuli regia sella adornavit. huic duos flamines adiecit, Marti unum, alteram Quirino. virginesque Vestae legit, Alba oriundum sacerdotium et genti conditoris r haud alienum. h i s , ut assiduae templi antistites essent, Stipendium de publico statuit ; virginitate aliisque ceremoniis" venerabiles ac sanctas fecit, salios item duodecim Marti Gradivo legit, tunicaeque pictae insigne dedit, et super tunicam aeneum pectori tegumen ; caelestiaque arma, quae ancilia appellantur * , ferre, ac per urbem ire canentes carmina cum tripudiis sollennique saltata iussit. pontificem deinde Numam Marcium u Marci iilium ex patribus legit, eique sacra omnia exscripta exsignataque attribuii, quibus hostiis, quibus diebus, ad quae tempia sacra fierent, atque unde in Cos sumptus pecunia erogaretur. cetera quoque omnia publica privataque sacra pontificis «citis subiecit, ut esset quo consultum plebes veniret, ne quid divini iuris negligendo patrios ritus peregrinosque adsciscendo turbaretur ; nec caelestes modo ceremonias, sed iusta quoque funebria placandosque manes ut idein T pontifex edoceret, quaeque prodigia fulminio) Cf. de liac anni descriptione Macrob. Saturn. I , 13. p) De diebus fastis et nefastis vid. Ovili, fast. I , 4 5 . et seqq. q) Ouae essent regii muneris. r) Cuius nempe mater Rea fiierat ipsa Vestalis Albana. S T R O T H , S) Cf. Dionys. I I , 65. Plutarch, in Ninna, t) l i e s a l i i s et a n c i l i b u s vid. Ovid, fast, i n ; 370. et seqq. Plutarch, in Numa. u) Fuit hie Numae regis gencr, et Anci Marcii regis pater. S T R O T H , V ) Vid. sup. 3. not. s.

B 2

28 a. V. e. 39.

LIBER I.

bus aliove quo v i s u w miss a s u s c i p e r e n t n r x atque p r o curarentur. ad ea elicienda e x mentibus divini» lóvi E l i c i o aram in A »en ti no dica*, i t , deumqne consuluit auguriis q u a e suscipienda essent. 21 Ad liaec consultanda p r o c u r a n d a q u e multitudine omni a vi e t armi» c o n v e r s a , e t a n i m i aliquid agendo o c c u pati e r a n t , e t deorum assidua insidens c u r a , cum interesse rebus humanis caeleste numen v i d e r e t u r , e a pietate omnium pectora i m b u e r a t , ut fides ne iusiurandum proximo legum a c poenarum m e t a 7 Y civifatem r e g e renf. et cum ipsi se homines in regis velut unici * exempli mores f o r m a r e n t , turn finitimi et ¡am populi, qui ante c a s t r a , non urbern positam in medio ad soiiicitamiam omnium pacem c r e d i d e r a n t , in eam verecundirnn additeti s u n t , ut civitatem totam in cultura verSMin deorum violari ducerent nel'as. lucus e r a t , q u e m m e i ì u i n ox opaco s p e c u i b n s perenni rigabat aqua ; quo quia se persaepe N o m a sine arbitri» velut ad congressuin deae in l'ere b a t , Camenis euin lucum s a c r a v i ! , quod enrum il)i concilia cum coniugè sua E goe r i a essent. et o «oli F i d e i ® solenne instituit. a d id sacrnrium liamines 7) p r o * i m e l e g a m a e p o e n a r n r a m e t i i m Mnretns. TV) V i s u s passim «pud Liviurn id dicitnr, quod videtur, !. e. ronspicitur, visa species. Sic inf. V i l i , 6. H o s n o c t i i r « o s v i s u s , x) S i i s c i p e r e pro «ligi lira e«t indicare, eventnm queindant extraordiu;irium esse pro prodigio habendum, i . e . pro re, per ({nam dii aliijuid indicare -Vellent lioniinibus. Noti fnim qnivis eventus exlraordinariiis prodigiuin erat. Sic noster iiif. L X I I 1 , 13. a i l : d u o non suscepta p r o d i g i a s u n t ; a l i e r u m , q u o d in l o c o s a c r o f a c t u m e s s e t , a l t e r u in, I|iiod iu p e r e g r i n o . S T R O T K . Y ) Vnlgatam scriptnrani ita iuterprotnndara esse: cnut metus léguin ac poenarum proximum, i. e. secuiiduio, post (idem ac insiurandnm locmn occuparet, ceuset D O K R , Murili couiectura fucilis est ad iiitelligendnril, siuiilibusque Livii locis illustrar! potest. Sic inf. X X . I V , 48. o r d i a a t o s q u e p r o x i i n a m o r e m R o m a n o n i In i. e. ita, ut proxiine (pene, fere) ad morem Romanorura accederent. z) Vid. inf. X X X I I I , 21. not. g. a) Soli Fiilei so 11 e un e , i. e. ;tnniversariuni sacrum instituit, ut explicat R O B O R T . Soli t i n e s e o r s u m , non cum alio deo commune, iustitiitnin iateìligit T I H I X K B . Kandem sententiam, ii-.onens, respiciendutu esse, quod in praccedentibns Mnsij innetim lucos sacrati» di-

LIBER

I.

29 a. C. 670. b i g i s , c u r r u a r c u a t o , v e h i i u s s i t , m ä n u q u e ad digftos uscjue i n v o l u t a r e m d i v i n a i » l a c e r e , signilicaiites Jidein tutandain sedeinque e i n s etiani in dextris sacratain esse, multa alia sacrilicia l o c a q u e sacris f a c i e n d i s , quae A r geos pontifices v o c a n t , dedicavit. o m n i u m tarnen m a x i m u m eius o p e r u m i'uit t u t e l a , p e r o m n e regni t e m p u s , hand m i n o r pacis quam r e g n i . I t a duo deinceps r e g e s , alius alia v i a , ille bello hie p a c e , civitatein a u x e r u n t . R o m u l u s s e p t e m et tri— ginta r e g n a v i t a n n o s , Ninna tres et quadraginta. tum valida, t u m t e m p e r a t a et belli et p a c i s artibus erat c i yitas. N u m a e m o r t e ad i n t e r r e g n u m res rediit. inde T u l - 2 i lum H o s t i l i u m , n e p o t e m Hostilii cuius in infima a r c e clara p u g n a adversus S a b i n o s i u e r a t r e g e m populus iussit ; patres auctores f a c t i c . liic non solum p r o x i m o regi dissimilis, sed ferocior etiam quam R o m u l u s iiiit. c u m aetas v i r e s q u e , tum avita q u o q u e gloria animuin stimulabat. s e n e s c e r e J i soi t u r civitatem otio latus u n d i que materiam e x c i t a n d i belli quaerebat. torte e v e n i t ut aO g r e s t e s R o m a n i e x A l b a n o auro O ,' Albani e x R o m a n o praedas in v i c e m a g e r e n t . i m p e r i t a b a t tum C. Cluilius Albae. utririque l e g a t i fere sub i d e m t e m p u s ad res r e petendas missi. T u l l u s p r a e c e p e r a t suis ne quid prins quam mandata a g e r e n t ? . s a t i s s c i e b a t n e g a t u r u m A l b a nuui : ita p i e f b e l l u m indici posse, ab A l b a n i s socorilius res a c t a : e x c e p t i hospitio ab T u l i o blande ac b e n i g n e , c o m i t e r regis c o n v i v i u m c e l e b r a n t , tantisper R o m a n i e t res r e p e t i v e r a n t p r i o r e s , et n e g a n t i A l b a n o bellum in tricesimum diem i n d i x e r a n t . h a e c r e n u n t i a n t T u l i o , tum legatis T u l l u s dicendi p o t e s t a t e m , quid p e t e n t e s v e n e -

catur, amplectitur G r t t . Denique huius loci liane fere esse viin : quamvis pluribus diis sollennia sacra instituisset Ninna, soli tamén Fidei, tanquam novo immilli, Romanis adhtic ignoto, primus htinc cultum detnlit, censet Sinn's. In quam quidem sententiam Dionysii locus afferri potest II, 75. r a u i a ota— vorj&tis et seqq., b) Yid. sup. 12. c) Cf. sup. 17. not. i.. d) Vid, inf. X X V , 7. not. 1. e) Ut primum omnium, nulla mora facta, res ab Albanis repeterent. f) I. e. iuste, non violata fidei ac foederis religione.

30 L I B E R I. a. U. c. 82. rint, facit. illi omnium ignari primum purgando terunt tempus. se invitos quicquain quod minus placeat Tulio dicturos, sed imperio subigi : res repetitum se venisse ; ni reddantur, > bellum indicere ius'sos. ad haec Tullus "nuntiate" inquit "regi vestro regem Romanum deos facere testes, uter prius populus res fepetentes legatos aspernatus dimiserit, ut in earn omnes expetant huiusce 23clades belli" s. haec nuntiant dómum Albani, et bellum utrinque summa ope parabatur, civili simillimum bello, prope inter parentes natosque, Troianam utramque prolem, cum Lavinium ab Troia, ab Lavinio Alba, ab Albanorum stirpe regum oriundi Romani essent. eventus tamen belli minus miserabilem dimicationem fecit, quod nec acie certatum est, et tectis modo dirutis alterius urbis duo populi in unum confusi sunt. Albani priores ingenti exercitu in agrum Romanum impetum lecere, castra ab urbe haud plus quinque milìia passuum locant, fossa circumdant: fossa Cluilia ab nomine ducis per aliquot secula appellata est, donee cum re nomen quoque vetustate abolevit. in his castris Cluilius Albanus rex moritur; dictatorem Albani Mettium Fufetium creant. interim Tullus ferox, praecipue morte regis, magnumque deorum numen ab ipso capite orsum in omne nomen Alban tim expetiturum poenas ob bellum impium dictitans1*, nocte praeteritis hostium castris, infesto' exercitu in agrum Albanum pergit. ea res ab stativis excivit Mettium. ducit quam ' proxime ad hostem potest; inde legatum praemissum nuntiare Tulio iubet, 7 ) q li A G K .

g) Possis quidem e x p e t e r e intransitive, ut vocant, pro e v e n i r e dictum accipere. Sic Plaut. Ampli. II. 1, 42. c u i u s i n t e r g u m m e n d a c i a e x p e t a n t . t f . ibid. I, 2, 33. mil. II, 4, 40 Sed quemadmodum cap. seq. dii p o e n a s i n à l i q u e m (contra, adversus aliqitem) e x p e t e r e dicuntur, ita h. 1. c l a d e s b e l l i in a l i q u e m e x p e t e r e inteipretandum videt u r : clades belli quasi poenas ab aliquo repetere, in aliquem vertere, h) Cf. cap. anteced. not. f. et g. i) I n f e s t u s is fiicitur, qui vim infert, opponiturque ei, qui vim propulsai. S i c ì n f e s t i s s i g n i s i m p e t u m f a c e r e passim apuunostrum est obvium.

L I B E R I.

31 a. C. 667. priusquam dimicent, opus esse colloquio : si secum congressus sit, satis scire ea se allaturum quae nihilo minus ad rem Romanam quam ad Albanam pertineant k . haud aspernatus T u U u s , tametsi vana afferebantur 1 , in aciem educit. exeunt contra et Albani, postquam i n structi utrinque stabant, cum paucis procerum in m e dium duces procedunt. ibi inlit Albanus. "iniurias et non redditas res e x foedere, quae repetitae sint, et eso regein nostrum Cluilium,' causam huiusce esse belli,' o O audisse videor™, nec te dubito, T u l l e , eadem prae te ferre, sed si vera potius quam dictu speciosti dicenda sunt, cupido imperii duos cognatos vicinosque populos ad arma stimulât, neque recte an perperam interpretorj fuerit ista eius deliberatio qui bellum s u s c e p i t " ; me Albani gerendo bello ducem creavere. illud t e , T u l l e , monitum velim. Etrusca res quanta circa nos teque m a xime sit, quo propior es Yeiis s , hoc magis scis. multimi illi terra, plurimum mari pollent. memor esto iam, cum signum pugnae dabis, has duas acies spectaculo fore, ut fessos confectosque, simul victorem ac victum, aggrediantur. itaque si nos dii amant, quoniam non contenti libertate certa in dubiam imperii servitiique aleam imus ineamus aliquam viam qua utri utris iinperent, sine magna clade, sine multo sanguine utriusque populi decerni possit." haud displicet res T u l l o , quanquam cum indole animi turn spe victoriae ferocior 8) V e i i s lac.

Gronovius:

codices V u l s c i s

vel V o l s c i s ,

k) Vid. inf. XXVIII, 44. not. e. X X I X , 31. not. c. X X X , 30. not. c. 1) Exspectamus potius a f f e r r e n t u r , nempe ex sententia Tulli. .Sea quoniam, quicquid allatum foret, dimica— tione rem dirimere apud animtim constituerat Tullus, revera vana a ff e r eb a il t ur, quaecunque colloquio ac sine certamine rem compositiira essent. in) Periz. supplet d i c e n tem. jVHhi videtur e sequentil>us Ime retralii posse p r a e se f e r r e . Liv. non raro in priore membro orationis omittit, quod e posteriore supplendum est. Inf. I, 56. I s , cum p r i m o r e s etc. II, 33. in his S i c i n i u m f u i s s e etc. X X X , 30. q u e m m o d o — h i c c e r n í s . DVK. I>) H. e. utrum id recte, an perpeiam flat, de eo fleliberaverit ac viderit ille, qui etc., quemadmodum ex— ponit PERIZ. o) Vid. inf. X X X I , 35. not. i.

3? a . U . c. 85.

LIBER

I.

erat, quaierentibus utrinque ratio initur, cui et fortuna 24ipsa praebuit materiam. torte in duobus tum exercitibus erant trigemini fratres, nec aetate nec viribus dispares. Horatios Curiatiosque fuisse satis constat ; nec ferme res antiqua alia est nobilior. tamen in re tam clara nominimi error manet, utrius populi Horatii, utrius Curiatii fuerint. auctores utroque trahunt: plures tamen invenio qui Romanos Horatios vocent; hos ut seqùar, inclinai animus, cum trigeminis agunt reges ut pro sua quisque patria dimicent ferro : ibi imperium fore unde v i ctoria fut fit. nihil recusatur ; tempus et locus convenit. priusquam dimicarent, foedus ictum inter Romanos et Albanos est his legibus , ut cuiusqite r populi cives eo certamine vicissent, is alteri populo cum bona pace imperitaret. foedera alia aliis legibus, ceterum eodem modo omnia fiunt. tum ita factum accepiinus r nec ullius vetustior foederis memoria est. fetialis i regem Tullum ita rogavit "iubesne me, rex, cum patre patrato populi Albani foedus f e r i r e ? " iubente rege "sagmina" r inquit " t e , r e x , posco." rex ait "puram * tollito." fetialis ex arce graminis herbam puram attulit. postea regem ita rogavit " r e x , facisne me ta regium nuntium populi Romani Quiritium? vasa* comitesque m e o s u ? " rex r e spondit "quod sine fraude mea populique Romani Quiritium fiat, f a c i o " v . fetialis erat M. Valerius; patrem p ) C u i u s q u e antiquo more pro c u i u s c u l i q u e dici, quemadniodum passim apud Lignum q u a n d o q u e pro q u a n d o o u n i j i i e . monet GRONOV. q) De f e t i a l i b u s cf. Dionys. II, 72. C'ic. de lejig. II, 9. r) F e s t : . S a g m i n a vocantur v e r b e n a e . i. e. lierbae purae , quia ex loco s a n e t o arcebanlur —* Tel ab sa li e i e n d o , i. e. coitfirniando. Sei'V. ad Vir?. Aen. X I I , 120. V e r b e n a proprie est herba sacra, sumpta de sacro Capilolii, qua coronabantur fetialis et pater patratns. ioe— deva facliiri, vel bella indicturi. Cf. Plin. liist. il. X X I I , 2 . s) Intell. herbam s. veibeiiam. S T R O T H , T) Nomine v a s a supellex Livio intelligitur. V a s a enim omne instrumentum s i gnificant. T I T K - V F U . I I ) Intelligendum esse, regia vasa, regio» comites p. R . O., facile patet. v) Accuratius si dicas : ita f a cio, ut (si) id sine fraude —• fiat. F r a u d e m malitiosam f o e deris interpretationem, cum sententia violata verbis satisfacimus, explicat K A N S .

LIBER

I

33 a. C. 667. patrattim S p . F u s i u m f e c i t , v e r b e n a c a p u t capillosque Tangens, pater patratus ad iusiurandum p a t r a n d u m , id est sanciendum fit foedus ; multiscjue id v e r b i s , q u a e longo efl'ata carmine non o p e r a e e s t " ' re t e r r e , peragit. legibus deinde recitatis " a u d i " inquit, " I u p p i t e r ; audi, pater patrate populi Albani ; audi tu, populus A l b a n u s . ut ilia palam prima p o s t r e m a e x illis tabulis c e r a v e recitata sunt s i n e dolo m a l o , u t i q u e 1 ea h i e hodie r e ctissime intelleeta s u n t , illis legibus populus R o m a n u s prior n o n deliciet. si prior d e l e x i t ^ publico Consilio, dolo m a l o , tu ilio d i e , I u p p i t e r , populum B o m a n u m sic ferito u t ego h u n c porcum h i e liodie fé via in ; t a n toque magis ferito quanto magis p o t e s p o l l e s q u e . " id u b i d i x i t , p o r e m n saxo silice percussit. sua item c a r m i n a Albani s u u m q u e iusiurandum p e r suuin dictatorem s u osque sacerdote» p e r e g e r u n t . f o e d e r e icto trigemini, s i c - 2 5 ut c o n v e n e r a t , arma c a p i u n t . c u m sui utrosque a d h o r tarentur, deos p a t r i o s , patriam ac p a r e n t e » , quicquid civium domi , quicquid in e x e r c i t u s i t , illorum t u n c arma, illorum i n t n e r i manus, feroces et s u o p t e ingenio et p i e n i adhortantium v o c i b u s in m e d i u m inter duas acies p r o c e d u n t . c o n s e d e r a n t u t r i n q u e pro castris duo exercitus, periculi magis praesentis quam curae e x p e r t e s : quippe i m p e r i u m agebatur in tam p a u c o r u m v i r tute atque fortuna p o s i t u m . itaque e r g o * erecti s u s p e n sique in m i n i m e gratum spectaculuin animo i n t e n d u n tur. datur s i g n u m , infestisque arrnis v e l u t acies terni iuvenes,' ma ¡inorimi e x e r c i t u u m animos "Oe r e n t e s , ' c o n O currunt. n e c his n e c illis p e r i c u l u m s u u m , p u b l i c u m * i m p e r i u m s e r v i t i m n q u e obversatur a n i m o , futuraque ea d e i n d e patriae fortuna quam ipsi f e c i s s e n t . u t primo statini c o n c u r s u i n c r e p u e r e arma micantesque fu [sere w ) Yid. inf. X X I X , 17. not. o, — C a r m e n oamis sollennis formuli) nppcllatur. x) Vid. «up. 4. not. z. y"> I. e. ilofecerit. z) Vid. inf. X X V I I I , l'i. not. p. a) Passim Livius s e d omittit, ubi ipsis vei-borum notionibus oppositio satis declarator. It;i Ii. 1. in promptu est, p u b l i c u m opponi oi, quod s u u m i. e. privatum, (ippellutur. Piuriiua cx^nqja .'iti h. L congessit D I I A M : M Ì .

34 L I B E R I. a. U. c. 85. gladii, horror ingens spectantes perstringit ; et neutro inclinata spe torpebat v o x spiritusque. consertis deinde manibus, cum iam non motus tantum corporum agítatioque anceps telorum armorumque, sed vulnera quoque et sanguis spectaculo essent, duo Romani, super alium alius, vulneratis tribus Albanis exspirantes corruerunt. ad quorum casum cum conclamasset gaudio Albanus exercitus, Romanas legiones iam spes tota, nondum t a rnen cura deseruerat, exanimes v i c e m 9 unius quem tres Curiatii cireumsteterant. forte is integer fuit, ut universis solus nequáquam par, sic adversus singulos ferox. ergo ut segregaret pugnam eorum, capessit f u gara, ita ratus secuturos ut queinque vulnere aflectum corpus sineret. iam aliquantum spatii e x eo loco ubi pugnatum est aufugerat, cum respiciens videt magnis intervallis sequentes, unum haud procul ab sese abesse, in eum magno Ímpetu rediit. et dum Albanus e x e r c i tus inclamat Curiatiis uti opem ferant fratri, iam Horatius caeso hoste victor secundam pugnam petebat. tum clamore, qualis e x insperato faventium ' solet, Romani adjuvant militem suuru ; et ille defungi praelio festinat. prius itaque quam alter, qui n e c 1 procul a berat, c o n sequi posset, et alterum Curiatium conficit. iamque a e quato Marte singuli supererant, sed nec spe nec v i r i bus pares, alterum intactuin ferro corpus et geminata victoria ferocem in certamen tertium dabant ; alter fessura v u l n e r e , fessum cursu trahens corpus, victusque fratrum ante se strage, victori obiicitur hosti. nec illud praelium fuit Romanus exsultans " d u o s " inquit " f r a trum Manibus dedi : tertium causae belli huiusce, ut Romanus Albano imperet, d a b o . " male sustinenti arma 9) v i c c m

G n : codices v i c e .

h) Vid. Slip. 9. not. V.

c) 1(1 vprbum circi proprium et am-

i(Bilheatri; et ideo transfert istuc Livius, quasi ad spectaculum udicrum. Lirs. F a v e r e enim dicebanliu' spectatores, si quem gladiatorem plausu, acclamationibtis, et qiiae sunt id geims alia, probabant, seque ei cupere aignifícabant. d) I. e. etiain non. Cf. inf. X X X I , 22. not. w. e) Subintelligitur : sed c a e de 8} praelium ením ac certamen ínter pares. G H U T »

L I B E R I..

35 », C. 667. glatliam superne iugulo defigit, iacentem spoliat. R o mani ovantes ac gratulantes Horatium accipiunt, eo maiore cum gaudio quo prope metum res fuerat". ad sepulturam inde suorum nequaquam paribus animis vertlintur, quippe imperio alteri aneti, alteri dicionis alienae facti. sepulcra exstant quo quisque loco cecidit, duo Romana uno loco propius Albam, tria Albana Ro • mam versus, se'd distantia locis et ut pugnatum est. Priusquam inde digrederentur, roganti Mettio ex foe-2g dere icto quid imperaret, imperai Tullus uti iuventutem in armis habeat: usuruin se eorum opera, si bellum cum Veientibus foret. ita- exercitus inde domos abducti. princeps Horatius ibat, trigemina spolia prae se gerens^- cui soror virgo, quae desponsa uni ex Curiatiis fuerat, obvia ante portain Capenam fuit; cognitoque super humeros fratris paludamento sponsi, quod ipsa confecerat, solvit crines, et flebiliter nomine sponsum morlnum appellai, tuovet feroci iuveni aniitmm comploratio sororis in victòria sua tantoque gaudio publico. stricto itaque gladio, simul verbis increpang, transiigit puellam. "abi hinc cum immaturo amore ad sponsum" .inquit, "oblita fratrum mortuorum vivique, oblita patriae, sic eat quaecunque Romana lugebit liostem." atrox visum id facinus patribus plebique: sed recens meritimi facto . obstabat tamen raptus in ius ad regem. rex ne ipse tam tristis ingratique ad vulgus iudicii aut secundum iudicinm supplicii auctor esset, concilio populi advocato "duumviros" inquit "qui Horatio perduellionem 1 iudicent 1 ', secundum legem lacio. " lex horrendi carminis' erat. "duumviri perduellionem 1 iudicent. si a duumviris provocarit, provocatione certato k . si Vincent 1 , caput obnubito ; infelici arbori rel) p erd uc 11 io il em} perdu e l l i o n i s Gii. f) Divide in ai ore in m a g i s m a g n o , ut sufiaudiie m a g i s ad p r o p e possis. G R O N O T . g) I . e. quasi ex altera parte stabat, scelus compensaliat, et impediebat, ne supplicio puniretur. b) Vid. iiif. XXVI, 3: not. 11. i) Cf. sup. 24. not. w. k) Scfl. reus apud popnlum. S T R O T H . Vid. inf. XXV, 3 . not. OI) Si duumviro ram iudicium populi suffragio confirmabitur

36 L I B E R I. a. TJ. c. 83. ste suspendito1,1 ; verberato vel intra pomoerium vel extra pomoerium." hac lege duumviri creati, qui se absolvere non rebantur ea lege, ne innoxium quidem", posse, cum condemnassent, turn alter ex his " P . B o rati, tibi perduellionem 1 iudico" inquit. "i, lictor, colliga manus." accesserat lictor, iniiciebatque laqueum. turn Horatius auctore Tulio, clemente legis interprete, "provoco" inquit. ita [de] 2 provocatone* certatum ad populum est. moti homines sunt in eo iudicio maxime P. Horatio patie proclamante se fìliam iure caesam iudicare : ni ita esset, patrio iure in filmm animadversurum luisse. orabat deinde ne se, quem panilo ante cum egregia stirpe conspexissent, orbum liberis facerent. inter haec senex iuvenem amplexus, spolia Curiatiorum fixa eo loco qui nunc Pila Horatia appellator ostentans, "hunccin,e" aiebat, "quem modo decoratum ovantemque Victoria incedentem vidistis , Quivites, euin 0 sub furca vinctum inter verbera et cruciatus videre potestis ? quod vix Albanorum oculi tam deforme spectaculum ferre possent. i, lictor, colliga manus, quae paullo ante armatae imperium populo Romano pepererunt. i, caput obnube liberatoris urbis huius ; arbori infelici suspende ; verbera vel intra pomoerium, modo inter ilia pila et spolia hostium, vel extra pomoerium, modo inter sepulcra Curiatiomm. quo eniin ducere hunc iuvenem potestis, ubi non sua decora eum a tanta foe ditate supplicii vindicent ? " non tulit populus nec patris lacrimas nec ipsius parem in onuii periculo animnm ; absolveruntque admiratione magis virtutis quam iure causae, itacjue ut caedes manifesta ahquo tamen piaculo lueretur, imperatum patri ut lìlium expiaret pecunia pu2) ita de] ita que Fabcr, ita Aenmm codcx mms m) De i n f e l i c i arbore cf. Cic. Rabir. 4. 11) Arbitror, Livium respicere ad supradicti carminis verba et voces, li. e. ipsa linnet formulani, qua iubebantur dainnare reum confessimi con vict unique parricidii, nulla adinissa dislinctioiie, iurene id fecìsset, 011 iniuria. CìRrT. De geminata negatione vid. IliF. XXXIÌI, 44. not. b. *) De provo catione vix nliter inierpreteris, quani : a facta provocalionc, ex provocation!1* o) Vid. tup. 19. not. h.

L I B E R I.

37 a. C. 667. Mica, is quibusdam piacularibus sacrificáis f a c t i s , quae: deinde genti Horatiae tradita sunt, transmi.sso per viam tigillo, capite adoperto velut sul) iugum misit iuvenem. id hoilie quoque publice semper relectum manet: sororiuni tigillum vocant. Horatiae sepulcrnm, quo loco oorruerat icta, constructum eK saxo quadrato. Nec diu pax Albana mansit. invidia vulgi, quod tri-27 bus inilitibus fortuna publica commissa Inclit, vanura ingeniuin dictatoris corrupit; et quoniam recta Consilia hand bene evenerant, pravis reconciliare popularium aniinos coepit. igitur ut prius in bello p a c e m , sic in pace bellum quaerens, quia suae civitati anitnorum plus qnain virium cernebat esse, ad bellum palain atque e x edicto 3 gerundum alios concitat populos, suis per s p e ciem societatis proditionem reservat. Fidenates, colonia R o m a n a , Yeientibus sociis consilii a s s u m p t i s , pacto transitionis Albanorum ad bellum atque arma incitantur. cum Fidenae aperte descissent, T u l l u s Mettio e x eicituque eius ab Alba aceito contra liostes ducit ; ubi Anienem transiit, ad confluentes p collocat castra, inter eiun locum et Fidenas Veientium exercitus T i b e r i m transierat. hi et in acie prope Humen tenuere dextrum cornu ; in sinistro Fidenates propius montes consistimi. T u l l u s adversus Veientem hostem dirigit s u o s , Albanos contra legionem Fidenatium collocat. Albano non plus animi erat quam' íidei. nec manere ergo nec transire aperte ausus sensim ad montes succedit. i n d e , ubi satis subisse sese ratus est, erigit totam aciem, lluctuansque animo, ut tereret tempus, ordines explicat. consilium erat, cjuo fortuna rem daret, eo inclinare vires, miraculo primo esse R o m a n i s , qui proximi steterant, ut nudali latera sua socioruin digressu senserunt; inde eqlies citato equo nuntiat regi abire Albano». T u l l u s in re trepida duodecim v o v i t salios i ianaque Pallori 3) i 11 d i e t o Du^erns. p) Sic inf. I V , 1 7 . nil rttnjluenln c o n s e d i t i n n t r f K s q u e r i n i s a m n i s . Of. Suet. Caliif. S. s u p r a confluentes. Caes. li. G . I V , 1 5 . c o i i f l u e n s M o s a e e t R h t t n i . l e ctin. X X X I I , 3 . i n cunjlue-ñU ' O u n u b i i e t S a b i . q) LU»

38 L I B E R I. a. Ü. e. 85. ac Pavori. equitem clara increpans voce, ut hostes e x audirent, redire in praelium iubet : nihil trepidation© opus esse ; suo iussu circumduci Albanian exercituin, ut Fidenatium nuda terga invadant. eidem 3 r imperat ut hastas équités erigere iubeat. id factum magnae parti peditum Romanorum conspectum abeuntis Albani e x ercitus intersepsit. qui viderant , id quod ab rege auditum erat rati, eo acrius pugnant. terror ad hostes transit : et audiverant clara voce dictum, et magna pars Fidenatium, ut qui coloni additi Romanis essent", L a tine sciebant. itaque ne subito ex colhbus decursu Albanorum intercluderentur ab oppido, terga vertunt. instai T u l l u s , fusoque Fidenatium cornu in Veientem alieno pavore perculsum ferocior redit, nec illi tulere impetum: sed ab effusa fuga ilumen obiectum ab tergo arcebat. \juo postquam fuga inclinavit, alii arma loede iactantes in aquam caeci ruebant, alii dum cunctantur in ripis, inter fngae pugnaeque consilium oppressi, non alia ante Romana pugna atrocior fuit. 28

T u m Albanus exercitus, spectator ceTtamims, deductus in campos. Mettius Tulio devictos hostes gratulat i » ; contra Tullus Mettium benigne alloqiutur. quod bene vertat, castra Albanos Romanis castris iungere iub e t ; sacrificium lustrale in diem posterum parat. ubi illuxit, paratis omnibus ut assolet, vocari ad concionem utrumque exercituin iubet. praecones ab extremo orsi primos excivere Albanos. hi novitate etiam rei moti, ut regem Romanum concionantem audirent, proximi constxtere. ex composito armata circumdatur Romana Iegio. çenturionibus datum negotium erat ut sine mora imperia exsequerentur. tum ita Tullus infit. "Romani, si 3) e i d e m G R : codices i d e m r e i i d a d e o . salies A g o n a l e s et C o l l i n o s dictos fuisse, a Numa vero institutos P a l a t i n o s , refert Dionys. [II, 70. Ill, 32.J DRAKEKB. r) Yid. sup. 3. not. s. s) Non enim Fidenae tantum constabant ex colonis Roinanis, sed etiam ex reliquiis reterum civiuin, ut omnes pene urbes, quo colonias duxerunt Romani. Inf. VIII, 14. A n t i u m n o v a c o l o n i a m i s s a , c u m e o, u t A n ti a t i b u s p e r m i t t e r e t u i , s i e t i p s i a d s c r i b i c o t o n i v e i l e n t . IAC. GBOSOY.

L I B E R I.

39 a. C. 667. u n q u a t a ante àlias ullo in bello f u i t q u o d p n m u m diis immortulibus gratias a g e r e t i s , deinde v e s t r a e i p s o r u m virtuti, hesternum id praeliuin fuit. dimicatum est e n i m non magis cum hostibus q u a m , quae dimicatio maior atque periculosior est, cum proditione ac perfidia s o c i o rum. n a m ne v o s falsa opinio t e n e a t , iniussu meo A l bani subierant ad m o n t e s ; nec imperium illud m e u m sed consilium et imperii simulatio f u i t , ut nec vobia ignorantibus deseri v o s nverteretur a certamine a n i m u s , et hostibus circumveniri « se ab t e r s o ratis terror ac f u s a m h c e r e t u r . n e c ea culpa q u a m arguo o m n i u m A l b a n o rum est. d u c e m secuti sunt, ut et v o s , si quo ego inde agmen declinare v o l u i s s e m , fecissetis. Mettius ille est ductor itineris h u i u s , Mettius i d e m * h u i u s machinator belli, Mettius foederis R o m a n i Albanique ruptor. audeat deinde talia alius, nisi in h u n c insiline iain d o c u m e n t u m " mortalibus dedero. " centuriones armati Mettium circumsistunt. rex cetera, ut orsus erat, peragit. " q u o d b o n u m f a u s t u m felixcjue sit p o p u l o R o m a n o ac mihi v o b i s q u e , A l b a n i , p o p u l u m o m n e m Albanum R o m a m traducere in animo e s t ; civitatem dare plebi, p r i m o r e s i n patres legere ; nnam u r b e m , u n a m rem publicam facere. ut. ex u n o q u o n d a m in duos p o p u l o s divisa Albana res est, sic n u n c in u n u m r e d e a t . " ad h a e c Albana p u b e s , i n ermis ab armatis septa, in variis voluntatibus c o m m u n i tarnen metu cogente silentium tenet, t u m T u l l u s " M e t t i F u f e t i " inquit, " s i i p s e discere p o s s e s fidem ac foedera servare, v i v o tibi ea disciplina a m e adhibita esset, n u n c quoniam t u u m insanabile ingenium est, at tu tuo s u p plicio doce humanuni genus ea sancta credere q u a e a t e violata sunt, ut igitur panilo ante animum inter F i denatem R o m a n a m q u e rem ancipitem g e s s i s t i , ita i a m corpus passim distraliendum d a b i s " . e x i n d e d u a b u s a d motis q u n d d g i s , in currus earum distentum illigat M e t t i u m ; deinde in d i v e r s u m iter equi concitati, lacerum in utroque curru corpus, qua inhaeserant vinculis m e m b r a , portantes. avertere omnes a tanta foeditate spectaculi t) Vìd. cop. anteced. not. r. TI) Sic panilo post: t u tu® l u p p l i c i o d o c e h u m a n u n i g e n u s . Cf. aup. praef. not. ».

40 L I B E R I. a. U. c. 87. o c u l o s . p r i m u m u l t i m u m q u e illud s u p p l i c i u m a p u d R o m a n o s e x e m p l i paruin imemoris_ l e g u m huinanaruin fait, i n aliis gloriari licet nulli g e n t i u m mitiores p l a c u i s s e poenas. 29 Inter haec i a m p r a e m i s s i A l b a m erant e q u i t e s , qui w u l t i t u d i n e m t r a d u c e r e n t Romani, légiones deinde d u ctae ad diruendam u r b e m . q u a e ubi intravere portas, n o n q u i d e m 1'uit tumultus ille n e c p a v o r qnalis captariun e s s e urbium s o l e t , cuin eil'ractis portis stratisve ariete nmris, aut arce v i c a p t a , clamor hostilis et cursus p e r u r b e m armatorum omnia ferro ilammaque miscet : s e d siientium triste ac tacita niaestilia ita deiixit o m n i u m animos, lit prae m e t a obliti quid relinquerent, quid s e cuiii ferrent, deficiente Consilio, rogitantesque ahi alios, n u n c in liminibus s t a r e n t , n u n c errabundi d o m o s s u a s , ultimum i l l u d ' v i s u r i , pervagarentur. ut v e r o i a m eqnituin clamor exire iubentium instabat, iam f r a g o t tecto-rum q u a e diruebantur ultimis urbis partibus a u d i e batur, pulvisquq ex distantibus locis ortus v e l u t n u b e inducta omnia i m p l e v e r a t , raptim q u i b u s q u i s q u e p o t e rai w elatis, cum larem ac penates tectaque in quibus natus q u i s q u e e d u c a t u s q u e esset relinquentes exirent, iam continens " a g m e n migrantiinn impleverat v i a s , et conspectus aliorum mutua miseratione integrabat lacrim a s . v o c e s q i t e etiam mi.sciabili's oxaudiebantur, m u l i e r u m p r a e c i p n e , cum obsessa ab armatis tempia a u g u s t a praeterirent ac v e l u t ciiptos velinquerent deos. egressis nrbem AIbanis, Romanus passim publics privataque omnia tecta adaequat s o l o , u n a q u e liora quadringentor u m annorum o p u s , q u i b u s Alba steterat, excidio ac m i n i s dedit. templis tamen d e u m (_ita enim edictum ab regie fuerat) temperatum est. 30 R o m a interim crescit A l b a e ruinis. duplicatur c i v i u m n u m e r u s . Coelius additur urbi m o n s ; et q u o v ) Sine (liibio dietimi est, ut I i o c t e r t i u m npi 1(1 Curt. IV, 11., e x t r e m u m h o c apud Valer. Flacc. I V , 253. Cic. Att. XIII, 46. M e o « « t e r n L m m v i n o , q u o d L e p i d o t r a d i d i , e x e o hoe primum. GRONOV. W ) Vid. inf. 10. not. k. x) Cf. inf. X X X I , 48. not. in.

LIBER

I.

41 a. C, 6 6 5 . Crcquentitis h a b i t a r e t u r , cam s e d e m T u I I u s r e g i a e c a p i t , i b i q u e h a b i t a v i t . p r i n c i p e s A l b a n o r u m in patres, u t e a q u o q u e p a i s rei p u b l i c a e c r e s c e r e i , legit, T u l l i o s , S e r vilios, Quintios, G e g a n i o s , Curiatios, Cloelios ; t e n i p l u m q u e ^ ordini ab se a n c l o c u r i a m f e c i t q u a e Hostilia u s q u e ad patruiu nostrorum a e t a t e m appellata est. e t u t o m n i u m ordinimi v i r i b u s aliquid e x n o v o populo a d i i c e r e t u r , e q u i t u m decern t u r m a s e x A l b a n i s l e g i t , l e giones et v e t e r e s eodein s u p p l e m e n t o e x p l e v i t et n o vas scripsit. H a c liducia v i r i u m T u l l u s S a b i n i s b e l l u m i n d i c i t , ge'nti ea t e m p e s t a t e s e c u n d u m E t r u s c o s opulentissimae viris a r m i s q u e . u t r i n q u e iniiiriae i a c t a e ac res n e q u i o quam erant r è p e t i t a e . T u l l u s ad F e r o n i a e l a n u i n 1 m e r cati v f r e q u e n t i n e g o t i a t o r e s R o m a n o s c o m p r e h e n s o s q u e rebatur, S a b i n i suos prius in l u c u i n conl'ugisse ac R o mae r e t e n t o s . liae c a u s a e belli f e r e b a n t u r . S a b i n i b a u d paruin m e m o r e s et s u a r u m v i r i u m p a r t e m R o m a e a b T a t i o Iocatam, et R o m a n a n i r e m liuper etiam adieclionti populi A l b a n i ¡metani, c i r c u m s p i c e r e et ipsi e x t e r n a a u xilia. E t r n r i a orat v i c i n a , p t o x i i n i Etrusci*: uni V e i e n t e s . inde ob residua» b e l l o r u m iras m a x i m e sollicitatis ad d e l e c t i o n e m animis v o l u n t a r i o s t r a x e i e ; et apud .vagos quosdam e x i n o p i p l e b e e l i a m m e r c e s v a l u i t . p u b l i c o auxilio nullo adiuli sunt, v a l u i t q u e apud V e i e n t e s ( n a m de c e t e r i s m i n u s m i n i m est) pacta c u m R o m t i l o 1 i n dntiarum lides, c u m h e l i u m u t r i n q u e s i i m i i u o p e p a r a rent, v e r t i q u e in eo res v i d e i e t n r " utri prius a n n a i n f e r r e l i t , o c c u p a t 1 ' T u l l u s in a g r u m S a b i m u n t r a n s i r é . 4 ) I ^ o m u l i ' 1 T u l l o PrrizoniiM, H o m a r D n k i r u s . y ) L i v i u s cui-iam t o m p I u in v o c a t . (pila i n a u g u r a t o c o n s é crala orat, ut s o n a l u s il>i a u s p i c a t o Iialiori p o s s e t . R o s t r a toni— plum v o c i n i t C i é . V a l i l i . 1 0 . et L i v . Inf. V i l i , I 4 . e t 3 5 . i J i ' K . Cf. i n f . X X V I , ;revius videattir spatium, intra tjuod regnum a Romulo eleo prognato ad Servium serva natum descendent, monet I ) r a kestb. 1) Q u i a , sì servatur, interpretari licet per i d , cfuod. Dicit enim Livius : et iniuriae dolor eos stimulal>at, et stimo— labantur, quia etc., i. e. et id stimulabat, quod rex etc. Cf. quae de hoc loco, singular! ratione vulgatam lectionem defendens, uberius dlsputavit S x r o t h . m ) I. e. porro, praetere«. n) Vid. sup. 3 . not. s .

LIBER

I.

55 a. C. 614.

Iiaec ipsi regi insidiae parantur. e x pastoribus duo te— roL'usiini delecti ad facinus, quibus consueti erant u t e r que agrestibus ferramentis, in vestibulo regiae, quam potuere t u m u l t u o s i s s i m e , specie rixae in s e omneS apparitores regios convertunt ; inde cum ambo r e g e m appellarent ° clamorque eorum penitus in regiam p e r venisset, vocati ad r e g e m pergunt. primo uterque v o ciferari, et certatim alter alteri obstrepere ; coerciti ab lictore et iussi in vicem r dicere tandem obloqui desistunt, unus rem ex composito orditur. c u m m t e n t u i in e u m se rex totus averterei i , alter elatam securim in caput deiecit; relictoque in vulnere telo ambo s e foras eiiciunt. T a r q u i n i u m moribundum cum qui c i r c a 4 j erant e x c e p i s s e n t , illos fugientes lictores c o m p r e h e n dunt. clamor inde concursusque populi, mirantium quid rei esset. T a n a q u i l inter tumultum claudi regiam iubet, arbitros eiecit. simul q u a e curando vulneri opus sunt, tanquam s p e s s u b e s s e t , sedulo comparai ; simul, si d e stituât spes, alia praesidia molitur. S e r v i o propere a c cito cum pene e x s a n g u e m v i r u m ostendisset, dextram tenens orat ne inultam mortem soceri, ne s o c r u m i n i micis ludibrio esse sinat. " t u u m e s t " inquit, " S e r v i , si vir es, regnum ; non eorum qui alienis manibus p e s s i muin facinus fecere. erige te, deoscjue duces sequere, qui clarum lioc fore caput divino quondam circumfuso igni portenderunt. nunc te illa caelestis excitet fiamma; nunc expergiscere v e r e , et nos peregrini regnavimusi qui sis, non u n d e natus s i s , reputa, si tua re subita Consilia t o r p e n f , at tu mea s e q u e r e . " cum clamor i m petnsque multitudinis v i x sustineri posset, ex supcriore parte aedium per fenestras in n o v a m v i a m v e r s a s ( h a bitabat enim r e x ad Iovis Statoris) p o p u l u m T a n a q u i l alloquitur. iubet bono animo e s s e : sopitum fuisse r e g e m subito ictu ; ferruin h a u d alte in corpus descendisse ; o) I. e. ad regis auctoritntem provocarent. p ) Per vices, alte* post alterum. q ) Nempe ab altero. S i c a v e r t e r e saepissimG dici, ut cogitando addendum sit, unde quis se aut alium a versta!, et K. 1., et alibi d o c e t DRAKENE.

V M . inf. X X V I I ,

46. n o t / h.

C f . s u p . 3 4 . not. d .

r)

56

a. U. c. 176.

L I B E R I.

iam ad se redisse; inspectuin vulnus absterso cruore; omnia salubria s esse ; confidere prope diem ipsuin eos visuros; interim Ser. Tullio iubere populum dicto audientem esse, eum iura redditurum obiturumque alia regis mania esse ; Servius cum trabea et lictoribus prodit; ac sede regia sedens alia decernit, de aliis consulturum se regem esse simulai, itaciue per aliquot dies, cum iam exspirasset Tarquinirs, celata morte, per s p e ciem alienae fungendae vicis ' suas opes firmavit. tum demum palam facto u , et comploratione in regia orta, Servius praesidio firmo munitus, primus iniussu populi, volúntate patrum regnavit. Anci liberi, iam tum comprehensis sceleris ministris, ut vivere regem et tantas esse opes Servii nuntiatum est, Suessain Poinetiam exsulatum ierant. 42 Nec iam publicis magis consiliis 1 Servius quam privatis munire opes T . et ne qualis Anci liberum animus adversus Tarquinium fu e rat, talis adversus se T a r quinii liberum esset, duas filias iuvenibus regiis, L u cio atque Arunti Tarquiniis, iungit. nec rupit tamen fati necessitatem huiuanis consiliis, quin invidia regni etiam inter domésticos infida omnia atque infesta faceret. peropportune ad praesentis quietem status bellum cum Veientibus (iam enim indutiae exierant) aliisque Etruscis sumptum , v . in eo bello et virtus et fortuna enituit Tullii; fusoque ingenti hostium exercitu, haud dubius r e x , seu patrum seu plebis ánimos periclitaret u r * , Romam rediit. aggrediturque inde ad pacis longe 3) c o n s i l i i s ] a u x i l i i s Rhenanus.

s) S i g n a a d s a l u t e m vocat Terent. Andr. III, 2, 1. A d irne, A r c h i l l s , q u a e a s s o 1 e n t q il a e q u e o p o r t e t signa e s s e ad salutem, o m n i a h u i c e s s e v i d e o . Duakesh. t) Yid. sup. 20. not. q. u) Cf. inf. X X I I , 55. not. y. v ) P u b l i c a C o n s i l i a vocat Livius, quae Servius clandestina quideni, at tamen de summa re publica cepit ; nuoti nempe celata Tarquinia morte per speciem alienae fungendae vicis opes sibi firmaverit: p r i v a t a vero c o n c i l i a , quae ad familiam'suam privatim pertínebant, connubium nempe filiarum. Drakenb. vr) P e r o p p o r t u n e b e l l u m s u m p t u m , i. e. susceptum, dici— tur, quia ita impediebatur, quominus iam nunc quies domestica turbale tur. x) H. e. tentaret, experiretur. Inf. VI, 15. s a t i »

LIBER

I.

57 a.C. 555. maximum opus, ut quemadmodum Niima divini auctor liuris fuisset, ita Servium conditorem omnis in civitate discriminis ordinumque, quibus inter gradus dignitatis i'ortunaeque aliquid interlucet >', posteri fama ferrent, censum 1 enim instituit, rem saluberrimam tanto futuro imperio ; ex quo belli pacisque munia non viritim, ut ante, se$ pro habitu pecuniarum fierent. turn classes centuriasque et hunc " ordinem ex censu descripsit h , vel paci decorum vel bello, ex iis qui centum millium43 aeris aut maiorem censum haberent, octoginta co'nlecit centurias, quadragenas seniorum ac iuniorum. prima classis omnes appellati, seniores ad urbis custodiam ut praesto essent, iuvenes ut foris bella gererent. arma his imperata 0 galea, clipeum i ) ocreae, lorica ; omnia ex aere, haec ut tegumenta corporis essent, tela in h o stem hastaque et gladius. additae huic classi duae fabrum centuriae, quae sine armis stipendia facerent : datum munus ut machinas in bello ferrent *. secunda classis intra centum usque ad quinque et septuaginta millium censum instituta ; et ex his, senioribus iunioribusque, viginti conscriptae centuriae; arma imperata scutum pro clipeo, et praeter loricam omnia eadem *". tertiae classis in s quinquaginta millium f censum esse vo~ 4) f c r i e n t ] f a c e r e n t Lipsius. "j) i n expmigit Rheiumx. jjcriclitatus v o l u n t a t e s liominum. Plant. Ampli. Ili, 2 , 33. peTÌclitaius animili» an m tiinm. D O K I I . y) In quibus aliquid discriminis inter gradus dignitatis fortunaeque sese osten^it, conspicuum est. z} Census est nestimatio rei faniiliaris civiuni, quae cum eonrni nominibus familiisque in tabulas publicas l-eferebatur. l\l©x c e n s u s cap. Sf'q. pro re familiari ipsa dicitur. a) Yid. sup. 5. not- d. b) .Sic Cic. legg. Ill, 19. d e s c r i p t u s populus c e n s u , o r d i n i b u s , aeta— ti bus. Cf. sup. 19. not. m. c) I. e. imperatum liis, ut anna liaberent galeam etc. d) Passim Livio hanc voceni neutro'genere dici, ad Ji. 1. docet D R A I C E N B . e) Clipeum (ùcmfç) rotunda, ' s c ut u m {O-vatoç) oblonga forma' erat, totmnque corpus legebat; quapropter, qui sento utebantur, Ulrica facile cài-ere poterant. ÏJ Usque in summam quinqnaginta millium, quemudmaduni iiiterpretatur D R A K F S B . Proinde census notio bis cogitamla est, quasi dixerit Livius: ccnsiim tertiae clas— 5i5 in jusque •l'i, ceiisuiu quinquaginta miUiuin esse voluit.

58 L I B E R I. a. U. c. 197. l u i t . t o t i d e m centuriae et hae, e o d e m q u e discrimine a e tatium factae ; n e c de armis q u i c q u a m mutatura, o c r e a e t a n t u m a d e m p t a e . in quarta classe c e n s u s q u i n q u e et v i g i n t i m i l l i u m , t o t i d e m centuriae factae. arma mutata, n i h i l praeter hastam et v e r u t u m d a t u m , quinta classis aucta, centuriae triginta factae : f u n d a s l a p i d e s q u e m i s siles h i s e c u m g e r e b a n t . i n 6 his accensi®, «ornicines t u b i c i n e s q u e , in tres centurias distributi, u n d e c i m m i l l i b u s haec classis censebatur. h o c minor census r e l i q u a m m u l t i t u d i n e m habuit : i n d e u n a centuria facta est, i m m u n i s militia, ita pedestri e x e r c i t u o r n a t o h d i s t r i b u t o q u e , e q u i t u m e x primoribus civitatis d u o d e c i m s c r i psit centurias. s e x item alias c e n t u r i a s , tribus ab R o m u l o i n s t i t u t i s , sub iisdem q u i b u s inauguratae erant n o m i n i b u s f e c i t , ad e q u o s e m e n d o s dena millia aeris e x p u b l i c o data ; et q u i b u s 7 e q u o s alerent, v i d u a e a t t r i b u t a e , q u a e bina millia aeris in annos singulos p e n d e r e n t '. haec omnia in dites a p a u p e r i b u s inclinata onera, deinde est lionos additus. non e n i m , ut ab R o m u l o tra di turn ceteri s e r v a v e r a n t r e g e s , viritim f u f l r a g i u m eudem v i e o d e m q u e i u r e p r o m i s c u e o m n i b u s d a t u m est ; sed gradus facti, u t n e q u e e x c l u s u s quiscjuam s u f f r a g i o v i d e r e t u r , et v i s omnis p e n e s p r i m o r e s c i v i 6) i n c-Tpungit Perizonins. 7) q u i l t us] q u i GR. g) Verum [Perizomi] emendationem puto. NOIL enim i n h i s , 1. e. inter has triginta centurias quintae classis, fuerunt tres centuriae destinatae accensis, cornicinibus et tubicinibus; sed h i s triginta centuriis quintae classis in super a c c e n s i , i. e. adiecti, adnumerati fuerunt aliae centuriae, 111 quas relati erant cornicines et tubicines. Certe qui in veteri re militari Romanorum a c c e n s i vocati sunt, de quibus Festus agit in voce a d s c r i p ti t i i , liic intelligi nequeunt. D R A K E N B . h) I. e. i n Structo, armato. S T H O T B . i) Sic construas : et v i d u a e a t t r i b u t a e s u n t sc. etjuitibus. q u a e p e n d e r e n t i n a n n o s i i n g t i l o s b i n a m i l l i a a e r i s , q u i b u s sc. binis millibus e q u o 8 a l e r e n t equites. Non autem intelligendum est, quasi a singulis viduis haec bina millia data essent, sed omnes v i duae tributum conferebant, ex quo singulis equitibus bina millia dabantur. S Ì R O T H . Q u i e q u o s a l e r e n t , i. e. ut haberent in sumptum, quo alerent equites. Sic enim loquebantur. Plaut. Tiiiiumm. [ I I , 2. 74.] H a b e m u s e t q u i n o s m e t

L I B E R

I.

5 9

a. C. 555. tatis e s s e t k . équités enim vocabantur primi, octoginta inde primae classis centuriae : ibi si variaret, quod raro incidebat, ut secundae classis vocarentur ; nee fere u n quain infra ita descenderent ut ad ini'unos pervenirent nt'c inirari oportet hune ordinéïn qui nunc est, post expletas quinque et triginta t r i b u s , duplicato earurn m numero centuriis iuniorum seniorumque, ad institutam ab Ser. T u l l i o summamnon convenire, quadrifariain enim urbe divisa regionibus collibusque, quae habitabantur partes, tribus eas appellavit, ut ego arbitrar, ab tributo : nain eius quoque aequaliter ex censu conferendi ab e o dem inita ratio est. necjue hae tribus ad centuriarum distributionem nutneruitique quicquam pertinuere. Censu perfecto, quem maturaverat metu legis d e 4 4 l n c e n s i s " latae cum" vinculorum minis mortisque, edixit ut oinnes cives R o m a n i , équités peditesque, in suis quisque centuriis, in campo Martio prima luce adessent. ibi instruptum exercitum omnem suovetaurilibus lustravit 0 . idque conditum lustrum appellatimi, quia is censendo finis factus est P. millia octoginta eo lustro civium censa dicuntur. adiicit scriptorum antiquissimus Fabius P i c t o r i , eorum qui arma ferre possent, eum numerum fuisse, ad eam multitudinem urbs quoque t i t a m u r . GRONOV. T ) C f . liac de re D i o n y s . I V , 2 1 . 1) O r a t i o ita p o t e s t e x p r a e c e d e n t i b u s s u p p l e r i : n e c f e r e u n q u a m i n c ì d i t , ut i n f r a e t c . DRAKEXB. m) Nempe centuriarum. P o Stea e n i m , cura ima c u m re R o m a n a e t i a m c i v i u m n u m e r u s c r e v i s s e t , t r i b u s q u e rusticae u r b a n i s , q u a e i a m erant, a d i e c t a e e s s e n t , e t i a m c i v e s , q u i in his t r i b u o u s erant, in classes a c centurias distributi sunt, atque s i c c e n t u r i a r u m n u m e r u s duplica— tus est, l i c e t alias tribus ipsae, ut L i v i u s q u o q u e ait, ad d i s t r i b u t i o n e m i n centurias nihil p e r l i n e r e n t . STROTH, II) D e iis, qui B o n a n o n denunciassent, acfeoque c e n s i n o n essent. STROTH, O) S I I o v e t a u r i l i a a sue et ove taurocjue, q u a e v i c t i m a e i i n m o l a b a n t u r , n o m e » habeiit. p ) H o c L i v i u m d i c e r e : ultimam i l l a m a c t i o n e m c e n s o r i a » ! , illam e x e r c i t u s suovetaurilibus l u s t r a t i o n e m , p r o p r i o a c sollenni g e n e r e d i c e n d i %'ocatam esse c o n d i t u m l u s t r u m ( c f . sup. 1 2 . n o t . h . ) , eiusque rei r a t i o n e i n S u b i i c i : q u i a i s e t c . iiionet GKONOV. C o t i a e r e e n i m et c o n d i t u m i n liac l o c u t i o n e esse finire et finitum, quo sensu a p u d "Virg. e e l . I X , 5 2 . C a n t a n d o p u e r u m m e m i n i m e f o n dere s o l e s , addìt D R A K E S B . q ) Qiiingentis triginta aniiis

60 L I B E R I. a. U. c. 554. amplificanda visa est. addit duos colles, Quirinalem Viminalemque. inde deinceps auget Esqiiiliis 8 p ; ibique ipse, ut loco dignitas fieret, habitat, aggere et fossis et muro circumdat urbem. ita pomoerium profert. pomoerium, verbi vim solam intuentes, post m u r u m 9 interpretantur esse, est autem magis circa, murum locus, quem in condendis urbibus quondam Etrusci, -qua m u r u m ducturi erant, certis circa terminis inaugurato eonsecrabant, ut neque interiore parte aedili cria moenibus continuarentur quae nunc vulgo etiam coniungumt, et extrinsecus puri aliquid ab humano cultu pateret soli, hoc spatium, quod neque habitari neque aran fas erat, non magis quod post murum esset quain quod murus post id, pomoerium Romani appellarunt. et in urbis incremento semper, quantum moenia processura erant, tantum termini hi consecrati proferebantur. ' Aucta civitate magnitudine urbis, formatis omnibus domi et ad belli et ad pacis usus, ne semper armis opes acquirerentur, Consilio augere imperium coriatus est simul et aliquod addere urbi decus. iam tum erat inclitum Dianae Ephesiae fanum : id communiter a civitatibus Asiae factum fama ferebat. cum consensum 1 deosque consociatos laudaret mire Servius i n ter proceres Latinorum, cum quibus publice privatimque hospitia amicitiasque de industria iunxerat, saepe iterando eadem perpulit tandem ut Romae fanum Dianae populi Latini cum populo Romano facerent. ea erat confessio caput rerum Romam esse, .de quo to ties armis certatum fuerat. id quanquam omissum iam ex om8) E s q u i l i i s G r : codiccs E s q t t i L i a s , 9) p o s t m u T i i m P e r i z o n i u s : codices p o s t m ocr i u m. 1) c o n s e n s u m ] c o n s c a s i i m p o p u l o r u m codiccs n o m i n i l i , ost u. c. s. ducentis vigiliti a. C. n . scripsisse credittir. C r e ra eius a p u d D i o n y s i u m fit m e n t i o . A e q u a l o m bello P u n i c o secuiido (licit ipse Livius inf. X X I I , 7 . S T R O T H . R ) D e i n c e p s es c o n t i n u o . S i c inf. I I , 47. F u n e r a d e i n d e d u o dein~ ceps — d u c i t , i. e. u n u m p o s t alteram, continuata fimera. — A d v'ocem a n g e t intelligeTidum esse u r b e m , q u e m a d m o d u m nd a d d i t intelligpndum sit u r b i . m o n o t Gito Nov. s) Vid. i n f . X X I I I , 17. n o t . (j. X X V , 22. n o t . b .

LIBER I.

61 C. 555. nium cura, Latinorum ob rem toties infeliciter tentatam armis videbatur, uni se ex Sabini» fors dare visa est privato Consilio imperii recuperando bos in Sabinis nata cuidam patii familiae dicitur miranda magnitudine ac specie, fixa per multas aetates cornua in vestíbulo t e m pli Dianae monumentum ei fuere miraculo. habita, u t erat, res prodigii loco est ; et cecinere vates, cuius civitatis earn civis Dianae immolasset, ibi fore i m p e r i u m ; idque carmen' pervenerat ad antistitem fani Dianae. Sab i n u s , u t prima apta dies sacrificio visa est, bovem Romani actaixi deducit ad fanum Dianae, et ante aram statuit. ibi antistes Romanus, \cum eum magnitudo viu ctimaé celebrata fama movisset, memor responsi Sabin u m ita alloquitur. "quidnarn tu, hospes, paras ? " i n quitj "inceste" sncrificium Dianae facete? q u i n r tu ante vivo perfunderis ilumine ? infima valle praefluit w T i beris." religione tactus hospes, qui omnia, u t prodigio responderet eventus, cuperet rite facta, ex templo descendit ad Tiberini, interea Romanus immolât Dianae bovem. id mire gratum regi atque civitati fuit. Serviusí quanquam iam usu* -liaud dubium regnum48 possederat, tamen quia interdum iactari voces ab iuvene Tarquinio audiebat se iniussu populi regnare, conciliata prius volúntate plebis agro capto ex hostibus viritim diviso ausus est ferre ad populum vellent iuberentne se regnare ; tantocjue consensu quanto haud cjuisquam alius ante, rex est declaratus. neque ea res Tarquinio spem affectandi regni minuit : immo eo impensius, quia de dgro plebis adversa patrum volúntate senserat agi, criminandi Servii apud patres crescendique y in curia sibi occasionem datam ratns est, et ipse iuvenis ardentis animi, et domi uxore Tullia inquietum animum stimua.

t ) Y a l i c i n i u m . n ) C a s t e e n i m , i . e. p u r e , o m n i b u s c o r p o r i s animique maculis quasi ablutis, a d i r e f l e c e t a d d e o s , ut ait Cic. leg». II, 10. v ) V i d . i n f . X X V I I , 2 6 . n o t . m . -w) P r a e t e r f l u i t . P r a e e n i m in v e r b i s c o m p o s i t í s p r a e t e r n o t a r e , v a r i e a n i m a d v e r s u m est. Cf. iiif. X X I X , 32. i n o b i i q u u m praelati. x) Exorcenda impeiii potestate. Sic inf. X X X I I I , 4 0 . usurpando a l i e n a p o s s i d e r e . tibi cf. n o t . n . y ) I . e . g r a t i a m e t a u c t o i i l a t e m n a n c i s c e n d i . Cf. i n f . X X I X , 3 7 . n o t . t .

t>2 L I B E R I. a . U . c. 197. lante. tulit enim et Romana re^ia exem. sceleris tragici o p l u m 1 , a t taedio r e g u m maturior veniret Libertas, u l timumque r e g n u m esset quod scelere partum foret. hie L . T a r q u i n i u s (Prisci T a r q u i n i i regis filius n é p o s n e i u e r i t , parum l i q u e t ; pluribus tamen auctoribus iilium ediderim) fratrem habuerat Aruntem T a r q u i n i u m , mitis ingenii i u v e n e m . his duobus, u t ante dictum est, d u a e T u H i a e regis filiae n u p s e r a n t , et ipsae longe dispares tnoribus. forte ita inciderat ne duo violenta incenia •

matrimonio iungerentyr, fortuna, credo, populi R o m a n i , q u o diuturnius S e r v i i r e g n u m esset constituique c i v i tatis mores possent. angebatur ferox T u l l i a nihil m a t e r i a e " in viro n e q u e ad cupiditatem neque ad audaciam e s s e ; tota in alteram v e r s a T a r q u i n i u m e um mirari, enm v i r u m dicere ac regio 1 s a n g u i n e ortum ; spernere soror e m , q u o d v i r u m nacta muliebri c e s s a r e t audacia contrahit celeriter similitude eos, ut fere lit m a l u m m a l o aptissimum. sed initium turbandi omnia a femina ortum est. ea secretis viri alieni assuefneta s é r m o n i b u s , nullis v e r b o r u m contumeliis parcere d e viro ad f r a trem, d e sorore ad v i r u m ; et se rectius v i d u a m et i l i u m caelibem f u t u r u m fuisse c o n t e n d e r e , q u a m cum impari iungi, ut elanguescendum aliena ignavia esset, si sibi eum quo digna esset dii dedissent v i r u m , d o m i s e p r o p e diem visuram regnum f u i s s e , quod apud p a trem videat. celeriter adolescentem s u a e teineritatis i m plet. L . 2 T a r q u i n i u s et X u l l i a minor p r o p e continuatis® funeribps c u m domos v a c u a s n o v o matrimonio fecissent, iunguntur n u p t i i s , magis non prohibente Servio q u a m 47approbante. tuin v e r o in dies infestior T u l l i i senectus, infestius coepit r e g n u m esse, iam enim ab scelere ad aliud s p e d a r e mulier scelus ; n e c nocte nec interdiu v i 2) L u c i u s Ursinus: Codices A r u n s . z) Ad similitudinem parricidii Clvtaemnestrae pt Orcstis, maxime a 1 rabici.s celebrati, quemadmodum monet S T R O T H , a) Nullam indolent. Similiter sup. 39. m i t e r i e s i n g e n t i * d e c o r i s. b) Muliebre»! desiderar! pateretur audaciam. c) Prope continuis. ita ut alteram funus alteriim nullo pene temporis «patio interposito exciperet. CI. iuf. X X X I I , 7. not. a.

LIBER

I.

63 a. C. 555.

rum conquiescere pati, ne gratuita 1 praeterita parricidia essent. non sibi defaisse cui nupta diceretur, nec cuin quo tacita e serviret: defuisse qui se regno digniun putaret, qui meminisset se esse Prisci Tarquinii iilium, qui habere quam sperare regnum mallet, "si tu is es cui nuptam esse me arbitror, et virum et regem appello: sin minus, eo nunc peius mutata res est, quod istic cum ignavia est scelus. quin £ accingeris ? non tibi ab Corintho nec ab Tarquiniis, ut patri tuo, peregrina regna moliri necesse est. dii te penates patriique, et patris i m a g o e t domus regia, et in domo regale solium, et nomen Tarquinium creat vocatque regem. aut si ad haec parum h est animi, quid frustraris civitatem? quid te ut regium iuvenem conspici sinis? facesse hinc Tarquinios aut Corinthum ; devolvere retro ad stirpem', fratri similior quam patri." his aliisque increpando iuvenem instigat, nec conquiescere ipsa potest, si cum Tanaquil, peregrina mulier, tantum moliri potuisset animo, ut duo continua regna viro ac deinceps genero dedisset k , ipsa regio semine orta nullum momentum in dando adimendoque regno faceret. his muliebribus instinctus furiis Tarquinius circumire et prensare minorum maxime gentium patres ; admonere paterni beneficii 1 , ac pro eo gratiam repetere; allicere donis iuvenes ; tum de se ingentia pollicendo, turn regis criminibus omnibus locis crescere™. postremo ut iam agendae rei te*mpus visum est, stipatus agmine armatorum in forum irrupit; inde omnibus perculsis pavore, in regi? sede pro curia sedens, patres 'in curiam per praeconem ad regem Tarquinium citari iussit. convenere extemplo, alii iam ante ad hoc praeparati, alii metu ne non venisse fraudi esiet, novitate ac miraculo ti) Gratis, ì. e. sine mercede, commissa. S i c inf. Ili, 37. n e gratuita crudelitas esset. e) Non obloquens nec r e p u gnans, nihil m o v e n s . f ) Viti. sup. 45. not. v. g) Cf .sup. 34. not. c . li) V i d . inf. X X I I , 35. not. x . i) Delabere, descende rursus ad humilitatem stirpis tuae. k) V i d . sup. 44. not. r. 4 6 . not. c . 1) Cf. sup. 35. ni) Vid. cap. anteced. not. y . — C r i m i n i b u s est ciiniinationibus.

64 ,-LIBER I, a. U. c. 197. attoniti et iam de Servio actum rati, ibi Tarquinius maledicta ab stirpe ultima" orsus. servum servaque Datum post mortem indignam parentis sui, non interregno, lit antea, inito, non comitiis habitis, non per suil'ragium populi, non auctoribus patribus, muliebri dono regnum occupasse, ita n a t u m , ita creatum regem, fautorem i n limi generis hominum, e x quo ipse sit, odio alienae honestatis ereptum primoribus agrum sordidissimo c u i que divisisse; omnia onera, quae communia quondam fuerint, inclinasse in primores civitatis; instituisse c e n s u m , ut insignis" ad invidiam locupletioruin fortuna esset, et parata unde, ubi vellet, egentissimis Iargire4 8 t u r . huic orationi Servius cum intervenisset, trepido nuntio e x c i t a t u s , extemplo a vestibulo curiae magna voce "quid h o c " inquit, "Tarquini, rei e s t ? qua tu audacia me vivo vocare ausus es patres aut in sede c o n sidere m e a ? " cum ille ferociter ad haec se patris sui tenere sedem, multo quarn servuin potiorem r iilium r e gis regni h e r e d e m ; satis ilium diu per licentiam eludentem insultasse dominis *i ; clamor ab utriusque fautoribus oritur, et concursus populi iiebat in curiam, apparebatque regnaturum qui vicisset. tum Tarquinius, necessitate iam ipsa cogente ultima audeve, multo et aetate et viribus validior medium arripit Servium, elatumque e curia in inferiorem partem per gradus deii— c i t ; inde ad cogendum senatum in curiam redit. fit fuga regis apparitorum atque comitum. ipse prope exsang u i s 3 ab iis qui missi ab Tarquini© fugientern consecuti erant interlìcitur. creditur, quia non abhor ret a cetero scelere, admonitu Tulliae id factum, carpento certe, id quod satis constat, in forum invecta, nec reverita c o e 3) post e x s a n g n i s codices c u m s e m i a u i m i r e g i o com i t a t u d o m u m se r e c i p e r e t p er v c n i s s e t tjue ad. s i i m m u m C y p r i u m v i c u m . quae perpcrara esse iterala yidit Drakenborclmis. n) I. e. ìnfima. Similiter inf. X X T I , 31. e x t r e i n i S y r a c « — $ a.n or um. o) Insignita et designata, conspicua. [>) Yid. sup. 34 not. b. ' ìit'ù; (t