Imperatoris Justiniani Institutionum libri IV. [Editio stereotypa, Reprint 2021] 9783112433768, 9783112433751

Citation preview

IMPERATORI S JITSTINIAM I N S T I T U T I O N L I B R I

U M

IV.

A D FIDEM ANTIQUORUM LIBRORUM EDIDIT YARIANTIUM LECTION UM LOCORUMÇUE PARALTRLORIIM UELECTUM ADIECIT

EDUARDUS SCHRÄDER.

ÏD I T I O STEREOTYP A.

BEROLINI,

APUD G.

18 7 4

REIMERUM.

IMPERAT0R1S

JUSTINIANI

INSTITÜTIONÜM L I B R I

IV.

A D FIDEM ANTIQUORUM LIBRORUM EDIDIT VARIANTIUM LECTIONUM 10C0RUMQUE PARALIELORUM DEIECTUM ADIECIT

EDUARDUS SCHRÄDER,

ICTUS,

IN OPERIS S O C I E T A T E M AOCEDENTIBUS

THEOPH. LUCA FR. TAFELIO,

philologo

GUALTH. FRIDER. CLOSSIO, icro, POST HUIUS DISCESSUM

CHRIST. JOH. C. MAIERO,

EDITIO

BEROLINI,

ICTO.

STKREOTTPA.

APUD

G.

1 8 7 4.

REIMERUM.

L E C T U R I S

S.

ïnstitutionum Justinianeamm editio, quam hic libellas sis tit, majoris ante bos très annos a nobis emissae epitome est: constat euim e context«, quem tunc exhibuimus, corrector is Lipsiensis Doctoris Klee laudabilt cura diligentissime repetito, variantium lectionnm locommque parallelorum delectu, indicibus quam maxime necessariis, ex eadem editione sumptis. Quo magis compendiaritis fieret libellus, contextui notas numerates litterasque adjecimus ad interpretationem crisinque rémittentes; quo facto id distinguendi subsidium, quod in majore editione e spatio aliquantulum, quam solet, majore inter verba relicto petiimus, ne cum spatii» propter notas illas numérales litterasve necessariis confusio oriretur, omittendum fuit. In reliquis autem» usque ad distinctiones, omnia fideliter repetiimus,

IT

Piotarum CHID er ini» tum interpretationem spectantium deJectum, in ipsa majore editione occupati, ita feciraus, ut cum quae per se gravissima videbantur, tum quae propter vnlgatarum editionum frequentem usum ignorali non debent, uno obtuitu ante oculos posita sint. In locis paralleli« adjiciendis, quo breviores fieremus, capi turn, quae, cum ad integro® titulos pertineant, ad faorum initia sunt laudata, particulas singulis paragraphes respondentes, in his plemmque non repetiimus, in solis f e r e corporis juris Justinianei partibus hac in re chartae non parcentes. Quare, qui quae, nostra sententi'? ad locum quendam Institutionura recte intelligendum gravissima videntur, omnia examinare ac secum reputare sibi proponit, ea duobus locis quaerere debet, cum in nota generali ad tituli caput adscripta, tum in ea, quae illi ipst paragraphe» adjecta est: quod qui insuper habet, is saepe optimis aimliis, a nobis haud neglectis, carebit. Siglis praeterea usi sumus in juridicis certe libris usitatissimis, velati h. pro hoc iilulo, id est eodem, in quo versamur, vel ipsarum Institutionum vel simili Digestorum Codicisve titillo. Qui quis sit, qui ignoret, ad tituli, vel in permagnis titulis, ad ejus tractationis initium, in qua versamur, (teluti a lib. II. tit. 1. §.26. not. 50. pag.49, ad ejusdem tit. §.11. not. 20. pag. 45.), recurret, ubi in notis eum titulum, ad quem sigla h. refertur, laudatum iuveniet. Ubi autem dubitationi locus relictus est, eadem sigla plerumque in parenthesi adjecta est: (h). Alia 8imilia sunt, quod Dionys. Halte, hujus scriptoria x Poj/uaïxTjv lÄQyaioXoyiav ; Vlpian. eum hujus scriptoria libellum diximus, qui extra veteres collectione* servatus inde a XVI. saeculo vulgatus est (Ulpiani

T

quae dicuntur frammenta). Id autem praeter vulgaren» nsum fecimus, quod notas numerates non tantum ad finem alicujus loci, commatis, verbi, sed passim ail initinm adjecimus (veluti I, 12. §.4. not. 7. pag. 25.): ita ut hae notae ad sequentia, plemmque totum paragraphum vel plures paragraphos, illae vero, ex communi nsu, ad antecedentia, plerumque pauciora, pertineant. Ita, sine chartae dispendio, obscuriores plerosque locos illustrare studuimus. Haec fere in editionis epitome adornanda praestitimus, quae in cotidiano optimi Justinianearum Institutionum libelli usu non sine fractu fore speramusr majorem antem editionem hac compendiaria supervacaneam reddi longe absumus, quin existimemus. Continet enim major ilia editio variantium lectionum, hoc libello tantum delibataram, plenum thesaurum, ex quo solo de iis recte judicare possis ; atque interpretationem, cujus praecipua tantum capita hie indigitavimus, plenam praestat, ita ut, qui nobis ducibus ad. Justinianearum Institutionum pleniorem intellectum capiendum sit usums, ea carere non possit. Superest, ut hoc unum moneamus, compendiariam hancce editionem ita fere considerandam esse, quasi ante hos tres annos publici juris facta sit; quod enim ilio tempore majoris editionis exemplar, huic edition) adaptatum, Lipsiam transmisimus, id nunc demnm recepimus, cum integris plagis in aes transfusis, ita ut aegre quid mutari posset. Minora tamen sunt, quae, si res integra esset, hodie mutaremus, veluti circa orthographiam, cum jam ex omnibus uncialibus Justinianeorum librorum codicibus circa earn rem excusti*

VI

propriae Justinianeae ortliograpliiae ideam nobis formaverimus; item p&ucula quaedam in notis, quae mntanda esse vix aliter sends, quam si typis exscripta ante oculos habes, ceterum oculos magis quam sensum offendentia, veluti pag. 64. col. 2. not. 7 et pag. 65. col. 1. not. 8., ubi idem caput bis laudatur, pag. 92col. 1. not. 16., ubi verba de liber, leg. XXXIV, 3. iterantur. Quae omnia cum minoris momenti sint, cam ob causam honestissimi redemptoris rationes turbare noluimus. D. Tubingae m. Octobri a. 1835.

IUSTINIAM INSTÍTUTIONES.

!B«T.

IXSTITUTIUNES

I.

De iustitia et iure. De iure naturali et gentium et chili. De iure personarum. De ingenuis. De libertinis. Qui, quibus ex causis, manumittere non possunt. De lege Furia Caninia sublata. De his, qui sui vel alieni iuris sunt. De patria potestate. De nuptiis. De adoptionibus. Quibus modis ius potestatis solvitur. De tutelis. Qui dari tutores testamento possunt. De legitiina agnatorum tutela. De capitis minutione. De legitima patronorum tutela. De legitima parentum tutela. De fiduciaria tutela. De Atiliano tutore, et eo, qui ex lege Iulia et Titta dabatur. De auctoritate tutorum. Quibus modis tutela finitur. De curatoribus. De satisdatione tutorum yel curatorum. De excusationibus tutorum vel euratorum. De' suspectis tutoribus vel curatoribus. II. De rerum divisione. De rebus incorporalibus. De servitutibus. De usufructu. De usu et babitatione. De usucapionibus et longi temporis praescriptionibu. De donationibus. Quibus alienare licet, vel non. Per quas personas nobis acquiritur. De testamentis ordinandis. De militari testamento. Quibus non est permissum, testamenta facere. De exheredatione liberorum. De heredibus instituendis. De vulgari substitutione. De pupillari substitutione. Quibus modis testamenta infirmantur. De inofficioso testamento. De lieredum qualitate et differentia. De legatis. De ademptione legatorum. De lege Falcidia. De iideicommissariis hereditatibus. De singulis rebus per iideicommissum relictis. De codicilli«. A 2

Index Titulorüm.

4 III. D e De De De De De De De De De De De

IV

h e r e d i t a t i b u s , quae ab intestato deferuntur, legitima agnatorum successione. Senatusconsulto T e r t u l l i a n o . Senatusconsulto Orphitiano. successione cognatorum. gradibus cognationis. successione libertorum. assignatione libertorum. bonorum possessionibus. acquisitione per arrogationem. e o , cui libertatis causa bona addicuntur. successionibus s u b l a t i s , quae liebant per bonorum v e n ditionem et e x Senatusconsulto C l a u d i a n o . D e obligationibus. Quibus modis re contrahitur obligatio. D e r e r b o r u m obligatione. D e duobus reis stipulandi et promittendi. D e stipulatione servorum. D e divisione stipulationum. D e inutilibus stipulationibus. D e iideiussoribus. D e literarum obligatione. D e conseasu obligatione. De emptione et venditione. D e locatione et conductione. D e societate. D e mandato. De obligationibus quasi e x contractu. P e r quas personas nobis obligatio acquiritur. Quiuus modis obligatio tollitur. D e obligationibus, quae e x delicto nascuntur. D e vi bonorum raptorum. D e lege Aquilia. D e iniuriis. D e o b l i g a t i o n i b u s , quae quasi e x delicto nascuntur. D e actionibus. Quod cum e o , qui in aliena potestate e s t , negotium g e stii m esse dicetur. D e noxaliims actionibus. S i quadrupel niuiperiem fecisse dicetur. D e Iiis, per quos a g e r e possumus. D e satisdationibus. D e perpetuis et temporalibus a c t i o n i b u s , et quae ad h e r » des vel in heredes transeunt. D e exceptionibus. D e replicationibus. D e interdictis. D e poena temere litigantium. D e ofiicio iudicis. D e puMicis iudiciis.

')iar s o m i E ooinm I E S U

I M P E R A T O R g o t h i c u s ,

C A E S A R

F L A V I U S

f r a n c i c u s ,

V A N D A U C U S , A C

C H R I S T I

P I U S ,

J ' R I U M P I I A T O R , C U P I D A E

I U S T I N I A N U S ,

g e r m a n i c u s ,

A F R I C A N U S ,

v o s t r i •).

F E L I X ,

S E M P E R

I . . E G U M

A L A M A N N I C U S ,

a n t i c u s ,

a i . a n i c u s ,

I N C L U T U S ,

V I C T O R

A U G U S T U S

I U V E X T U T I .

I m p e r a t o r i a m maiestatem non solum armis decoratam, sedpr. etiam legibus oportet esse a r i n a t a i n 2 ) , ut utrumque t e m p u s , et hellorum et p a c i s 3 ) , recte possit g u b e r n a r i , et princeps Roinanus victor existat non solum in hostilibus proeliis, sed etiam per legitimos tramites calnmniantiuin ini— quitates e x p e l ! e n s b ) , et fiat tain iuris religiosissimi^ quam vieti« hostibus triumphator c). Quorum utramque viam cum summis vigiliis s ) et sumrna i Providentia, annuente D e o , perfecimus. E t bellicos quidem sudores nostros barbaricae gentes sub iuga nostra d e d u c t a e a ) c o g n o s c u n t ; et tara Africa, quam aliae i n n u m e r o s a e e ) proviuciae 6 ) post tanta temporum spatia ' ) nostris victoriis, a caelesti ninnine praestitis, iterum dicioni R o m a n a e nostroque additae imperio protestantur. Oinnes vero populi legibus tam a nobis promulgatis quam ' ) compositis a ) r e g u n tur. ' ) E t cuín sacratissimas constitutiones antea confusas in 2 luculentain ereximus consonantiam 1 0 ) , tunc nostrain e x t e n dimos curam et ad immensa " ) prudentiae veteris volumina, a) Ram clef. — b) expellat. — c) tr. magnifiais. — ci) redadae. — e) mtmerosae, inmimeratae, inmtmerabiles, innúmera?.. — f) tam.. vel, iam.. rei, iam.. vel promulgatis vet. 1) Praeff. Dig. et Cod. — Inscr. Trapeztinlina (a. 5 3 3 . ? ap. Montfaucon palaeogr. gr. 174.). Icist. rescr. ad Narselem (Cuiac. ohss. X , 12.). C. de offic. praef. Afr. I, 27. 1. 1. Nov. 17. 43. 134. 13'J. — 2) P r a e f . Cod. 2. pr. Nov. 24. c. 1. — 3) I.ucian. P a r a s i t . 3 9 . (¡esta senatus de recip. Cod. Theod. ( W c i i c h p. 4.) — 4) I). de légat. X X X I . 1. «T. g. 1 0 . ; de iustit. et iure I, 1. 1.1. — 6) Procop. hist. arc. 12. 1 3 . ; de aedific. I, 7. —

fi) P r a e f . Dig. 3 (2). S . pen. in f. P r o c o p . b. Vandal. I, 27. ; b. Per.». I, 2 2 . — 7) Annorum 9 5 . C. de off. pr. Afr. I, 27. I. 1. pr. 8) P r a e f . J)ig. 3 (2). 19. in f. — 9 ) P a u l . YVarnefricI. g e s l a I . o n g o bard. 25. P r o c o p . aedif. praef. ; hist. arc. 11. 13. — 10) T e r t u l l . Apolog. 3. P r a e f . Dig. 1. 1. a (2). 8 . I. — 11) P r a e f . I)ig. H (2). >$. 1. Sueton. lui. 44. E u nap. vit. A e d e s , ed. Boissou. 1. D . 42.

6

Institct.

Prooemium.

§ . 5 — 7.

et opus desperatum ' - ) , quasi per medium p r o f u n d u m e u n S t e s 1 3 ) , caelesti f a v o r e i a m adiinplevimiis. 1 4 ) C u m q u e h o c D e o p r o p i t i o p e r a c t u r a e s t , T r i b o n i a n o , viro m a g n i f i c o , m a gistro 1 S ) e t e x q u a e s t o r e e) , 0 ) sacri palatii n o s t r i , n e e n o n T h e o p h i l o e t D o r o t h e o , viris illustribus, a n t e c e s s o r i b u s ( q u o r u m o m n i u m sollertiam e t legtim scientiam et circa n o s t r a s i u s s i o n e s fidem iam e x multis r e r u m a r g u m e n t s a c c e p i m u s ) c o n v o c a t i s s p e c i a l i t e r m a n d a v i i n u s , ut n o s t r a a u c t o r i t a t e n o s t r i s q u e s u a s i o n i b u s c o m p o n a n t iostitutiones : ut liceat vobis p r i m a legum c u n a b u l a " ) , non ab antiquis f a b u l i s ' 8 ) d i s c e r e , s e d a b i m p e r i a l i s p l e n d o r e a p p e t e r e , et t a m a u r e s q u a m a n i m a e v e s t r a e nihil inutile n i h i l q u e p e r p e r a m p o s i t u r a , sed q u o d in ipsis r e r u m o b t i n e t a r g u m e n t i s , a c c i p i a n t ; e t q u o d in p r i o r e t e m p o r e vix p o s t q u a d r i e n n i u m •') p r i o r i b u s c o n t i n g e b a t , ut t u n c c o n s t i t u t i o n e s i i n p e r a t o r i a s i e g e r e n t , h o c vos a p r i m o r d i o i n g r e d i a m i n i , digni t a n t o h o n o r e t a n t a q u e r e p e r t i f e l i c i t a t e , ut e t initiuin vobis e t 4 finis l e g u m e r u d i t i o n i s a voce p r i n c i p a l i p r o c e d a t . igitur p o s t libros q u i n q u a g i n t a d i g e ^ t o r u m seu p a n d e c t a r u m l , ) > in q u o s o m n e ius a n t i q u u m collatum •) est ( q u o s p e r e u n d e m virum e x c e l s u m T r i b o u i a n u m , n e c n o n c e t e r o s 2 0 ) v i r o s illustres e t f a c u n d i s s i m o s c o n f e c i m u s ) , in h o s q u a t u o r libros e a s d e m i n s t i t u t i o n e s p a r t i r i i u s s i m u s , ut sint t o t i u s 6 legitiinae s c i e n t i a e p r i m a e l e i n e n t a , in q u i b u s b r e v i t e r e x positum e s t , et quod a n t e a o b t i n e b a t , et quod postea d e s u e t u d i n e i n u m b r a t u m a b i m p e r i a l i r e m e d i o i l l u m i n a t u i n est. 6 quas ex omnibus antiquorum institutionibus 2 ' ) , et p r a e c i p u e e x c o m m e n t a r i i s C a i i nostri t a m i n s t i t u t i o n u m , q u a m r e r u m c o t i d i a n a r u m , aliisque multis c o m m e n t a r i i s c o m p o s i t a s , c u m t r e s p r a e d i c t i viri p r u d e n t e s n o b i s o b t u l e r u n t , e t l e g i m u s , et cognovimus, et plenissimum nostrarum constit u t i o n u m r o b u r eis a c c o m m o d a v i i n u s . 7 S u m m a i t a q u e o p e et a l a c r i s t u d i o h a s l e g e s n o s t r a s a c c i p i t e , e t v o s m e t ipsos sic e r u d i t o s o s t e n d i t e , ut s p e s vos p u l c h e r r i m a f o v e a t , t o t o legitimo o p e r e 2 2 ) p e r f e c t o , p o s s e g) quaestori, . . et exconsule. Iriennium. cf. Praef. Dig. 2 (4). 12) Praef. l)ig. 1. §• 2.; 3 (2). pr ; 4 (3). S(C. Th. de const. priiie. 1, 1. 1. 5. Wenck. p. 14.?) — 13) I.iv.XXXI, 1. Val. Max. II, io, 6.; IX, t. ext. 2. — 14) Praef. Dig. 3(2). S. 11.; 4 (3). S II. — 15) Sc. officiorum.WAKf. Uig.3(2). pr. — 16) A. 532. quaestnra exutus (Procop. 1). Purs. 1, 24. 25.),

— h) uera TQitzrj (Tlieoph.), per 1. 5. — i) collectwt. a. 535. iterum quaestor. (Nov. 17.) — 17) Cic. de orat. I, 6. D. de orig. iur. I, 2. I. 2. S- 38. — 18) GelliusV, 16. in f. Anim-an. Marcell. XXX, 4. — 19) Praef. Diix. 3 (2). S. I.; 4 (3). SPraef. Uig.3 (2). S-9. — 2l)Pr»ef. Uig. 2(4). Sj.2. Vet. inst. enr/mre. — 22) U.de orig. iur. I, 2. 1.2. S-44.

INSTITUT. D E IBSTITIA ET IURE I , 1 .

§. 1 — 4 .

7

•etiam nostram r e m p u b l i c a m in partibus eius vobis c r e d e a •dis k ) g u b e r n a r e ')• D a t a undecimo calendas d é c e m b r e s , Constantinopofi, d o m i n o uostro lustiniano p e r p e t u o augusto tertium c o n s u l e .

I

1

Í

8

T

I

T

I

COMPOSITARUM

T

I

PER

O

I

Í

I

J

I

TRIBON1ANUM,

VIRUM MAGNIFICUM, MAGISTRUM ET EXQUAESTORE SACRI P A L A T I I , E T THEOPHILUM ET DOROTHEUM, V1ROS I L L U S T R E S , ANTECESSORES, INCIPIT I.IBEK l'HIMFS.

TITULUS

PRIMUS,

i) DE I U S T I T I A E T IURE. Iustitia e s t c o n s t a n s e t p e r p e t u a voluntas ius suum c u i - P r que tribuens") J ) . I u r i s p r u d e n t i a est divinaruin a t q u e h u - 1 m a n a r í a n r e r u m n o t i t i a , iusti a t q u e iniusti scientia ' ) . His g e n e r a l i t e r c o g n i t i s , e t incipientibus n o b i s e x p o n e r e 2 iura populi R o m a n i : ita m a x i m e b ) v i d e n t u r posse t r a d ì c o m m o d i s s i m e , si p r i m o lèvi a c s i m p l i c i , post d e i n d e d i l i gentissima a t q u e e x a c t i s s i m a i n t e r p r e t a t i o n e singula t r a d a n tur. a l i o q u i , si statini ab initio rudem adirne et infirmimi a n i m u m studiosi multitudine a c v a r i e t a t e r e r u m o n e r a v e r i m u s : duorum a l t e r u m , aut d e s e r t o r e m studioruin e f f i c i e m u s , aut cum m a g n o l a b o r e eius • ) , s a e p e etiam cum d i f f i d e n z a , q u a e p l e r u m q u e iuvenes a v e r t i t , serius ad id p e r d u c e m u s , a d quod lèviore d ) via d u c t u s , sine m a g n o l a b o r e , e t s i n e ulla diffidenza maturius perduci potuisset " ) . * ) luris p r a e c e p t a sunt l i a e c : h o n e s t e 7 ) v i v e r e , a l t e - 3 9 ) H u i u s studii 4 rum non l a e d e r e , suum c u i q u e t r i b u e r e 6 ) . k) credendam. — 1) gubernari. a ) tribuendi. — b ) maxime d e f . —

1) D. de iustitia et iure I, 1. — 2) D. h. I. 10. pr. Plato de repuM. I. (Bipont. T. VI. p. 155.) Id. Gorgia (Bip. IV, 130.) Cíe. ñu. V, 2.3. Id. de invent. I I , 63. Id. de repulil. III, 7. Id. de legibus I, 6. S. I'J. — 3) D. h. 1.10. $ . 2 . Cic. off. I, 43. II, 2. Senec. ep.88, 28. 69, 4. — 4) Aristot. Ethic. Ni-

c ) eius d e f . —

d) leniore.

coin. I, 7. Quinta, inst. VIII. prooem. S- I. 3- Praef. Dig. 2. pr. — 5) U. h. 1. 10. §. 1. — 6) Cic. off. I, 3. Seneca ep. 94, 32. 34. 40 sq. 95, 1. 9. 12. I). de legibus I, 3. 1. I. — 7) Cic. off. 1, 3. 6. Idem fin. IV, 6. Seneca ep. 71, 4, 74, 1. — 8) Cic. off. I, 7. 9. 10. — 9) D. h. 1.1. §. 2.

INSTITUT. D E IBSTITIA ET IURE I , 1 .

§. 1 — 4 .

7

•etiam nostram r e m p u b l i c a m in partibus eius vobis c r e d e a •dis k ) g u b e r n a r e ')• D a t a undecimo calendas d é c e m b r e s , Constantinopofi, d o m i n o uostro lustiniano p e r p e t u o augusto tertium c o n s u l e .

I

1

Í

8

T

I

T

I

COMPOSITARUM

T

I

PER

O

I

Í

I

J

I

TRIBON1ANUM,

VIRUM MAGNIFICUM, MAGISTRUM ET EXQUAESTORE SACRI P A L A T I I , E T THEOPHILUM ET DOROTHEUM, V1ROS I L L U S T R E S , ANTECESSORES, INCIPIT I.IBEK l'HIMFS.

TITULUS

PRIMUS,

i) DE I U S T I T I A E T IURE. Iustitia e s t c o n s t a n s e t p e r p e t u a voluntas ius suum c u i - P r que tribuens") J ) . I u r i s p r u d e n t i a est divinaruin a t q u e h u - 1 m a n a r í a n r e r u m n o t i t i a , iusti a t q u e iniusti scientia ' ) . His g e n e r a l i t e r c o g n i t i s , e t incipientibus n o b i s e x p o n e r e 2 iura populi R o m a n i : ita m a x i m e b ) v i d e n t u r posse t r a d ì c o m m o d i s s i m e , si p r i m o lèvi a c s i m p l i c i , post d e i n d e d i l i gentissima a t q u e e x a c t i s s i m a i n t e r p r e t a t i o n e singula t r a d a n tur. a l i o q u i , si statini ab initio rudem adirne et infirmimi a n i m u m studiosi multitudine a c v a r i e t a t e r e r u m o n e r a v e r i m u s : duorum a l t e r u m , aut d e s e r t o r e m studioruin e f f i c i e m u s , aut cum m a g n o l a b o r e eius • ) , s a e p e etiam cum d i f f i d e n z a , q u a e p l e r u m q u e iuvenes a v e r t i t , serius ad id p e r d u c e m u s , a d quod lèviore d ) via d u c t u s , sine m a g n o l a b o r e , e t s i n e ulla diffidenza maturius perduci potuisset " ) . * ) luris p r a e c e p t a sunt l i a e c : h o n e s t e 7 ) v i v e r e , a l t e - 3 9 ) H u i u s studii 4 rum non l a e d e r e , suum c u i q u e t r i b u e r e 6 ) . k) credendam. — 1) gubernari. a ) tribuendi. — b ) maxime d e f . —

1) D. de iustitia et iure I, 1. — 2) D. h. I. 10. pr. Plato de repuM. I. (Bipont. T. VI. p. 155.) Id. Gorgia (Bip. IV, 130.) Cíe. ñu. V, 2.3. Id. de invent. I I , 63. Id. de repulil. III, 7. Id. de legibus I, 6. S. I'J. — 3) D. h. 1.10. $ . 2 . Cic. off. I, 43. II, 2. Senec. ep.88, 28. 69, 4. — 4) Aristot. Ethic. Ni-

c ) eius d e f . —

d) leniore.

coin. I, 7. Quinta, inst. VIII. prooem. S- I. 3- Praef. Dig. 2. pr. — 5) U. h. 1. 10. §. 1. — 6) Cic. off. I, 3. Seneca ep. 94, 32. 34. 40 sq. 95, 1. 9. 12. I). de legibus I, 3. 1. I. — 7) Cic. off. 1, 3. 6. Idem fin. IV, 6. Seneca ep. 71, 4, 74, 1. — 8) Cic. off. I, 7. 9. 10. — 9) D. h. 1.1. §. 2.

8

Institut.

D e iur. nat. e t gent, et civ. 1,2. Pr.

§. 1.

d u a e sunt positiones , 0 ) , publicum et p r i v a t u m " ) , publicum ins e s t , quod ' ) statura rei R o m a n a e spectat ; p r i v a tum , quod a d singulorum utilitatem pertinet. D i c e n d u m est igitur d e iure p r i v a t o , q u o d tripertitum i a ) est. collectum ' ) est enim ex naturalibus p r a e c e p t i s , aut g e n t i u m , a u t c i vilibus. T1TULUS ')!){•:

IURE

SECUNDUS.

N A T U R A L T E T

E T

G E N T I U M

CIVILI.

' ) Ius naturale e s t , quod n a t u r a omDia animalia docuit. nam ius istud non h u m a n i generis p r o p r i u m e s t , sed • ) omnium a n i m a l i u m 3 ) , q u a e in c a e l o , q u a e in t e r r a , q u a e in m a r i 4 ) nascuntur. h i n c descendit maris a t q u e f e m i n a e coniugatio b ) , q u a m nos m a t r i m o n i u m a p p e l l a m u s ; hinc lib e r o r u m procreatio 5 ) et educatio e ) . videmus etenim c e t e r a q u o q u e animalia istius iuris peritia censeri. Ius a u t e m civile, vel g e n t i u m 7 ) ita dividitur. omnes p o p u l i , qui legibus c 8 e t ) moribus r e g u n t u r ) , partim suo p r o p r i o , partim c o m muni ' ) o m n i u m liominum iure u t u n t u r : nam q u o d quisq u e p o p u l u s * ) ipse sibi ius c o n s t i t u i t , id ipsius p r o p r i u m c i v i t a t i s 1 0 ) e s t , vocaturque ius civile, quasi ius p r o p r i u m ipsius civitatis; quod vero naturalis r a t i o " ) inter o m n e s liomines c o n s t i t u i t , id a p u d o m n e s populos p e r a e q u e custod i t u r , v o c a t u r q u e ius g e n t i u m , quasi quo iure omnes gente» niiintur«) ' 2 ) . E t p o p u l u s itaque R o m a n o s partim suo p r o p r i o , p a r t i m c o m m u n i omnium liominum iure utitur. q u a e

c)

e) quod ad. — f) est Mpertite collectum, vel similia. a) ned et, sed etiam. — b) coniunctio. — c) aut. — d) pop. def. — utantur.

10) I. e. Stnii;, themata. — 11) IJv. IK, 34, 6. l i . de orig. iur. I, 2. J. 8. S-46- — 12) I - d e testain. JJ, 10. S- 3. 1) Cai us I, i . , . 8 . n . de iustit. et iure I, 1. (li.), de orig. iur. I, 2. Isidori origg. V, 4 sq. Gratianus Dint. I. e. 6 sq., II, 2. Fragili, de ¡uria spec. Do.silhei I. I), h. I. 1. 2. Geli. VII, 3. — 2) D. h. 1.1. S. 3. — 3) Diog. Laert. VII, 8». Cie. All. II, 10, 31. 32. HI, 6. IV, 7. I I , 27. 28. V, 9. I I , 31. — 4) Varrò d. ling. Lat. IV. Plin. H. N. VIII. IX. X. I. de rerum divis. II, I. ¡2. — 5) Fiutarci).

irfQi Tris di Tti fxy. (f iloor. 3. C. de rei ux. act. V, 13. S. 5. — fi) Cic. off. I, 4. — 7) (lie a naturali iure non disliiiguittir. 1. 1). S. 11. O. h. J. 2. 3. S. fi. pr. CI. 1. h. $ . 2 . — 8) Lucretius V, 51. Salitisi. B. Cat. 6. B. lugurtli. (8. Tacit. Aimal. Ill, 26. lustin. hist. 1, I . I). de or. iur. I, 2. I. I. — 9) Nepos Tlieniixt. 7. Aristot. Rhet. I, 13, 2. — 10) Cic. Top. 2, 9. 1). li. I. 0. ; de acqu. rerum dum. XI.I, I. 1. 1. pr. — It) Cic. p. Milone 4. D. de bonis damuat. XLVIII, 20. 1.7. — 12) I. li. S fH. XI.I, 1. 1. 1. pr. cit.

INSTITUT.

D E IURE NA.T. ET GENT, ET CIV. I , 2 . § .

2

—

9

singula qualia s u n t f ) , suis locis p r o p o n e m u s . S e d ins q u i - Z d e m civile e x u n a q u a q u e c i v i t a t e a p p e l l a t u r , v e l u t i A t l i e niensiuin. n a m si q u i s velit S o l o i i i s vel D r a c o n i s l e g e s a p p e l l a r e ins c i v i l e A t l i e n i e n s i u i n , n o n e r r a v e r i t . sic enim et i n s , quo p o p u l u s R o m a n u s u t i t u r , ins civile R o m a n o r u m i i p p e l l a m u s ; vel ius Q u i r i t i u m , 3 ) , q u o Q u i r i t e s u t u n t u r : Romani enim a Quirino Quirites appeilantur. S e d quotiens n o n «iridiums c u i u s sit c i v i t a t i s , n o s t r u m ius s i g n i f i c a m u s : sicuti c u m p o e t a r n d i c i m u s , n e c a d d i m u s n o m e n , s u b a u d i tur apud G r a e c o s egregius H o m e r u s 1 4 ) , apud nos V i r g i lius. Ius autem gentium omni liiimano generi c o m m u n e est. N a m usu e x i g e n t e e t h u m a n i s n e c e s s i t a t i b u s , gente» h u i n a n a e q u a e d a m '•) s i b i c o n s t i t u e r u n t . bella eteniin orta s u n t , et captivitates s e c u t a e et Servitute« " ) , q u a e sunt iuri naturali c o n t r a r i a ' ) : iure e n i m naturali a b initio o m n e s homines liberi n a s c e b a n t u r 1 6 ) . E x hoc iure gentium et o m n e s p a e n e c o n t r a c t u s i n t r o d u c t i s u n t , ut e m p t i o v e n d i t i o , locatio conductio, s o c i e t a s , d e p o s i t m n , i n u t u u m , et alii i n n u m e r a b i l e s 1 \). , s ) Constat autem ius nostrum t ) aut ex scripto,» a u t e x n o n 1 ) s c r i p t o : ut a p u d G r a e c o s " ) , jcòy vólkov of /IÌJ' 'éyyjaifoi, ol (Ti Sygaifoi. S c r i p t u m ius e s t l e x , plebiscita, "senatusconsulta, principimi p l a c i t a , magistra3 l ) L e x tuum edicta , responsa prudentiuin : 0 ) . est, 4 quod populus R o m a n u s , senatorio magistrati! interrog a n t e , veluti c o n s u l e , constituebat. - 2 ) Plebiscitum est, quod plebs, p l e b e i o magistrati! i n t e r r o g a n t e , veluti tribuno, constituebat. Plebs autem a populo eo differt, quo species a g e n e r e , n a m a p p e l l a t o n e populi universi cives s i g n i i i c a n t u r , connuineratis etiam patriciis et s e n a t o r i b u s ; plebis a u tem a p p e l l a t i o n e , sine patriciis et s e n a t o r i b u s , ceteri cives s i g n i f i c a n t u r - 3 ) . sed et plebiscita lege Hortensia lata non

(.1 sint. — qua iitinmr. —

g) a. nomen. — h) iura 1) non ex, sine.

Ml Latiore significatione ( ? ) ut Isidor, nrigg. V, 9. Gratianiis I). I «. 12. — 14)1). d e p o e n i s X L V l I I , 19. 1. ff>. S. 8. Strahn I, 1. Cic. Top. 13 (55). Senec. ep. 58, 14. Quinlil. inst. V I I I , 5 . 9 . — 15) Isidor, origg. V, 6. Gratianus D. I. B. 9. 1. de iure person. 1, 8. $.2. I). Ii. 1 4. — 16) 1). Ii. I . 4 . ; de natal. restit. X L , U . 1. 2. — 17) D. h. 1.5 — 18) Isidor, oiigg. V, ,'1. Gratiaiius D. I. c. 2. 3. 4. D. Ii. 1. 6. 1. Dionys, llalic.

qu. — I) contrarine.

— IT) n.

I I , 24. 74. Cicero Top. 5 , (28.); ad Atlic. VI, 1. — 19) Xenophon Memor. IV, 4, 13. 19. all. — 20) Caius I, 2. Fragm. de iuris spec. 2. I). Ii. 1. 7. pr. Isidor. origg. V, 9. Gratiamis 11. II. pr. — 2 i ) Gel]itis X , 2 0 . ; X V , 27. Cains I, 8 . Festus v. populi, sr.ita, sdtum. Isidor. origg. V, 10. 11. Gratianus 1). II. c. 1. 2. — 22) 1). da orig. ¡nr. I, 2. 1. 2. § . 8. — 23) D. de veil), signif. L , 16. I. 2 8 8 . pr.

10

INSTITUT.

D E IURE NAT. ET GENT, ET CIV. I , 2 . § . S — 9 .

S minus valere, quam leges c o e p e n i n t J 4 ) . Senatusconsultum est, quod s e n a t u s iubet a t q u e constituit. N a m cum auctils e s t p o p u l u s R o i n a n u s in e u m m o d u m , ut difficile sit i n unum e u m convocari legis sanciendae c a u s a : a e q m n n v i 3 6 ) S e d ti s u m e s t , s e n a t u m v i c e p o p u l i c o n s u l i 1 5 ) . et q u o d principi p l a c u i t , legis h a b e t v i g o r e m : cum lege r e g i a 2 7 ) , q u a e d e i m p e r i o e i u s l a t a e s t , p o p u l u s e i e t in e u i n 2 a ) o m n e suum imperium et potestatem concessit. Quodcumq u e i g i t u r i m p e r a t o r p e r e p i s t o l a m c o n s t i t u i t , vel c o g n o s c e n s d e c r e v i t , vel e d i c t o p r a e c e p i t , l e g e m esse c o n s t a t : h a e s u n t , quae constitutiones appellantur. p l a n e e x Iiis quaedam sunt personales, quae n e c ad exemplum t r a h u n t u r 1 9 ) , q u o n i a m n o n l i o c p r i n c e p s vult : n a m q u o d a l i c u i o b m e r i t a i n d u l s i t , vel si c u i p o e n a i n i r r o g a v i t , v e l si cui s i n e e x e m p l o s u b v e n i t , p e r s o n a m non e g r e d i t u r . a l i a e a u t e m , cum generales sunt, omiies procul dubio tenent. 7

) P r a e t o r u m q u o q u e e d i c t a non m o d i c a m iuris ol>tiaent a u c t o r i t a t e m 3 ' ) . l i a e c etiain ius h o n o r a r i u m solemus a p p e l l a r e , q u o d , q u i h o n o r e m g e r u n t , id e s t m a g i s t r a t u s , a u c t o r i t a t e m liuic iuri d e d e r u n t . Proponebant e t a e d i l e s 3 3 ) curules edictum de quibusdatn casibus m ) , quod edictum11) 3 0

33)Responsa 8 iuris h o n o r a r i i portio est. prudentiuin sunt sententiae et opiniones e o r u m , quibus perinissum erat iura condere N a m a n t i q u i t u s i n s t i t u t u m i') e r a t , ut e s s e n t , qui iura publice i n t e r p r e t a r e n t u r , quibus a C a e s a r e ius respondendi datum e s t 3 4 ) , qui iurisconsulti a p p e l l a b a n t u r . q u o r u m omnium s e n t e n t i a e et opiniones eatn a u c t o r i t a t e m t e n e b a n t , ut i u d i c i r e c e d e r e a r e s p o n s o e o r u m n o n l i c e r e t ,

9 ut e s t c o n s t i t u t u m 3 5 ) .

E x . n o n s c r i p t o '')

m) causis. — ii) et ipsum. — p) constitutum. — q) sine

— o) concedere, scripto.

24) Plinius H. N. X V I , 10. — 25) U. de orig. iar. I, 2. 1. 2. 9.; de legibus I, 3. 1. 9. C. de s e n a lusconsultis I , 16. Isidor, origg. V . 12. Gratianus D. II. c. 3 . — 26) 1J. de orig. iur. I, 2. 1. 2. g. U . , de constifut. princ. I, 4. 1. t . — 27) Cicero rep. II, 13. 17. 18. 20. Tacitus hist. 1, 47. II, 55. IV, 3. SC. de Vespasiani imperio (Heitieccli synt. aiitiq. h.). Praef. Dig. I. 7. I). de manumission. XI,, 1. I. 14. 1- C. de testamentls VI, 23. 1. 3 . ; de caducis totlendis VI, 51. S- 14. — 28) I>. de iure codicillor. X X I X , 7. 1 2. ij. 3. per omnia et in omnibus. — 29) C. de

ius v e n i t , de iure

quod

respondere.

legibus I, 14. 1. 2. D. eod. I, 3 . 1.14. — 30) I). de iustitia et iure I, 1. 1. 7. 1- 1. 8 - ; de orig. iuris I, 2. 1. 2. S- 10. — 3 1 ) cf. I . de hon. poss. III, 9 . 2. D. e x quilj. caus. inaior. IV, 6. 1.1. 1. — 32) PJaulus Captiv. IV, 2, 48. Gellius IV, 2. Petroli, s a i . 5 3 . D. de aedilit. edicto X X I , 1. — 33) D . de orig. iur. I, 2. 1.2. 8 . 5 . 47. Isidorus origg. V, 14. G r a tianus I). II, c. 5. — 34) Theo-, pliil. l i . M . l , 2. 1.2. S . 3 7 . — 35) al» Hadrian«. Caiu.s 1, 7. - Cic. Top. 17 (65). Seneca tra.iquill. animi 3 , 4. Id. ep. 94, 27.

INSTITUT.

DE

IURE PERSOXARUM I , 5 .

P

I i

•JSUS c o m p r o b a v i t . n a m d i u t u r n i m o r e s c o n s e n s u u t e n t i n m 3 7 comprobati legem imitantur 3 S ) . ) E t non i n e l e g a n t e r in 1(1 d u a s s p e c i e s ins civile distributuin v i d e t u r . N a m origo eius a b institutes d u a r u m c i v i t a t i u m , A t h e n a r u m ' ) scilicet e t Lacedaemoniss), fluxisse v i d e t u r . in bis e n i m civitatibus ita a g i solitum e r a t 9 ut L a c e d a e i n o n i i q u i d e m m a g i s e a , q u a e pro legibus o b s e r v a r e n t , memoriae m a n d a r e n t ; Atlienienses vero e a , q u a e in legibus scripta r e p r e l i e n d i s s e n t ' ) , custodirent * 8 ) . 39 ) S e d naturalia quidem i u r a , qnae apud omnes gentes 1 1 p e r a e q u e s e r v a n t u r , divina quadain Providentia constituta, s e m p e r firm a a t q u e i m m u t a b i l i a p e r m a n e n t 4 ' ' ) ; e a v e r o , q u a e i p s a sibi q u a e q u e civitas c o n s t i t u i t , s a e p e m u t a r i s o l e n t 4 1 ) , vel tacito c o n s e n s u popu'ii, vel a l i a p o s t e a l e g e l a t a . O r a n e a u t e m ius, q u o u t i m u r 4 2 ) , vel a d p e r s o n a s (3. P r . ) 1 2 p e r t i n e t , vel a d r e s , vel a d a c t i o n e s 4 3 ) . A c prius de p e r s o n i s 4 4 ) v i d e a m u s . n a m p a r u m est ius n o s s e , si p e r s o n a e , q u a r u m causa statutum " ) e s t , ignorentur 4 S ) . T I T U L U S ') D E

I U R E

TERT1US. P E R S O N A R U M .

3

* ) S u m m a itaque d i v i s i o ) de i u r e " ) personarum ' ) h a e c P r . e s t : quod omnes homines aut liberi s u n t , aut servi s ) .

«)

r) Atheniensium. constitutum. a) de iure def.

— s) Lacedaemoniorum.

36) Varro ap. Serv. ad Virgil. Aeii. VII, 601. Cicero invent. 11, 22. ])io Chrysost. or. 76. ed. Reiske. Ulpianus I, 4. I). de legibus I, 3. 1. 3 2 . . . 40. C. Th. de longa cons u e t . V, 12. C. lust. quae sit longa consuet. V I I I , 53. Isidor, origg. IV, 3. Gratianus I). I, c. 4. 5. XI, c. 4. 5 . X . de consuetudine I, 4. cap. 9. I I . — 37) I. h. §. 3. — 38) losephus c. Apionem I I , 946. (Frohen.). Plutarcli. I-yc. 13. — 39) Xenoplion Meraor. IV, 4 , 19. Cicero rep. III, 22. — 40) Sophokles Antigona 449 sq. Cicero 1. c. Seneca benef. VI, 23. I). de u s u fructu earum rerum V I I , 5. 1. 2. 1 . , de regul. iur. I,, 17. 1.8. — 41) Varro 1. 1. VIII, 15. Dio Chrysost. or. 76. Prudentius c. Syrnmaclium II, 412 sqq. — 42) I). de statu homin. I, 5. 1. 1. I). de l e -

— t)

comprehendissent.—

gibus I, 3. I. 40. 41. — 43) 1)0natus ad Ter. Adelpli. I I , 3. pr. Cf. Caium initio lib. II. IV. l u s l i niani institut. initio lib. II. IV tit. 6. (de actionibus), de tisu et liabitatioue II, 5. §. 6 . ; Theophilum et Acnursium ad I. de obligation. HI, 13 (14). p r . , Tlieoph. ad I. de actionib. IV, C. pr. — 44) I), de codicil], XXIX, 7. 1.14. pr. — 45) I), de .statu liom. I, 5. 1. 2. I. de rerum divisione II, 1. 37. 1) I), de statu liomin. I. 5. I. 2. . . 5. — 2) Caius 1,9. — 3) C a i n s 111,88. I. de obligat. Ill, 13(14). 1.; de action. IV, 6. §. 1.-, de interdictis IV, 15. •• — 4) Servi enim personam noil habent. Nov. Theod. 47. Tlieophil. de lieredib. instit. I I , 14. S- 2- — 5) U . d o iustitia et iure I, 1. I. 4.

12

INSTITUT.

DE

IXGEXUIS.

I , A.

Pr.

1

' ) E t liberta« quidem e s t , e x q u a etiam liberi v o c a n t u r 7 ) , naturalis facultas e i n s , quod cuique f a c e r e l i b e t a ) , 2 nisi si quid t ) aut vi aut iure prohibetur. Servitus a u t e m est constitutio iuris g e n t i u m 9 ) , qua quis dominio alieno •1 c o n t r a naturati! 1 0 ) subiicitur 1 ' ) . Servi a u t e m e x eo a p pellati s u n t , quod i m p e r a t o r e s captivos vendere iubent c ) 9 a c p e r hoc servare, nec o c c i d e r e s o i e n t 1 2 ) , qui etiam m a n cipia dicti s u n t , quod d ) ab liostibus raanu capiuntur " ) . 4 " ) Servi a u t e m aut n a s c u n t u r 1 5 ) , aut fiunt. n a s c u n t u r e x ancillis nostris. fiunt aut iure gentium, id est, e x c a p t i vitate " ) • , aut iure civili, cum homo liber maior vigiliti a n nis ad pretium participandum sese venundari passus est " ) . ö In servnrum condicione nulla differentia est. In liberis m u l t a e differentiae s u n t : aut eniiii ingenui s u n t , aut l i b e r tini 1 8 ). TITULUS 1

Pr.

) D

E

QUA K T US.

I N G E N U I

S.

Ingenuus e s t " ) , qui statiin, ut natus e s t , liber e s t 1 ) ; sive e x dtiobus ingenuis matrimonio editns sive e x libert i n i c ) , sive e x altero libertino, altero ingenuo, sed etsi quis e x inatre libera n a s c a t u r , p a t r e s e r v o , ingenuus n i hilomimis n a s c i t u r ; q u e m a d m o d u m qui e x inatre libera e t incerto p a t r e natus e s t , quoniam vulgo conceptus est Sufficit autem liberam fuisse matrein e o t e m p o r e , quo n a s c i t u r a licet ancilla conceperit. et e x c o n t r a r i o , si l i b e r a

ti) f/.vx/, quid (def. si1. a) in est, eat is. —

— e.) iubent def. — d) en quod. b) e. est, e. sit. — c) dunbus t., I. ditubus.

6) !). Ii. I. 4. — 7) Similes et>-itiologiae ap. Isidor, oiigg. X, t. ]). de iust. et iure 1. 1. pr. — 8) Zeno ap. l)iog. Laert. VII, 121. Cicero parad. 5, I. — 9) 1. de libeitinis 1,5. pr. — 10) Aristiitel. Polit. I, 2. Seneca controv. VII, 6. Augustin. civit. Dei XIX, 15. C. de SC. Claiidiano VII, 2*. — II) Ari.stofrl. Polit. I, 2,4. Zeno Diogenis Laert. VIII, 121. — 18) Cicero Offic. I, II, 24. Donatus ad Ter. Adelpli. II, 1, 28. — D. de verh. signif. L, 16. 1.239. $. 1. — 13) Vftrro 1. 1. V, 8. — 14) I). Ii. 1. 5. pr. S. I. Dio Chrvsoslom. . 1. f. in f.

INSTITUT. D E L . FÜR. 1 , 7 . DE HIS, QUI I, 8 . P r . § . 1. 2 . TITULUS J) D E L E G E F U R I A

17

SEPTIMUS. ) CAMMA

SUBLATA

B

).

L e g e F u r i a ") Caninia certus modus constitutus erat in servis testamento manumittendis. q u a m , quasi libertatibus •) impedientein et quodainmodo invidam, tollendam esse c e n s u i m u s . cum satis l'uerat inhumanum , vivos quidem licentiam h a b e r e , totain suam familiam liberiate d o n a r e , nisi alia causa impediat I i b e r t a t i d ) , morientibus autem h u i u s modi licentiam a d i m e r e 2 ) . TITULUS ')DE

HIS,

QUI

OCTAVUS. SUI,

I U R I S 2)

VEL

ALIENI

SUNT.

Sequitur d e iure p e r s o n a r u m 3 ) alia divisio. nam q u a e - P r d a m personae sui iuris s u n t , quaedarn alieno iuri subiectae s u n t ; rursus e a r u i n , q u a e alieno iuri subiectae s u n t , aliae in potestate p a r e n t u m , aliae in potestate dominorum s u n t , videamus itaque de h i s , quae alieno iuri subiectae s u n t : n a m si cognoverimus, quae istae personae s u n t . simul i n tellegemus, q u a e sui iuris sunt. Ac prius dispiciamus d e h i s , quae in potestate doininorum sunt. In potestate itaque dominorum sunt ¡servi, q u a e quidem 1 potestas iuris gentium e s t : nam a p u d omnes p e r a e q u e g e n tes animadvertere p o s s u m u s , dominis in servos vitae necisque potestatem 4 ) esse»), et quodcumque p e r servum a c q u i r i t u r b ) , id domino a c q u i r i t u r 5 ) . S e d hoc t e m p o r e 2 nullis h o m i n i b u s , qui sub imperio nostro s u n t , licet, sine c causa legibus c o g n i t a , e t ) supra modum in servos suos saevire. N a m ex constitutione divi Pii d ) Antonini, qui sine causa servum suum occiderit, non minus puniri i u b e a ) Flisin. — a) f u l s s e . —

l>) lollemla. b)• acqtiiri.

— —

r) lilirrlules. — il) liberta!em. c) el d e f . — (1) Pii d e f .

1) Cai. I, 42... 46. : II. 228. t i pian. 1,24.25. Paul. Mint. IV. 14. (,'. de 1. Fur. On. toll. VII, 3. Suetoii. Ootav. 40. VopisciiKTacilo HI. sub «nera. — 2) Quintil, tied. .'¡08. (ed. Obreclit.) C. delegatisi VI. 37. 1.2«. i) Cai. I, 48. ..53. Colini, le««. Mos. et nom. tit. 3. 1). de Iiis qui sui I, 6. 1. 1. 2. — 2) I.iv. XXXVm 9. Si-ncoa beuef. ìli.

20. Plaul. Pel's. IV, 3, 3.; Meiiaeclun. V, 7, 55. — 3) Heu.su laliore, pro lioniinibus. ut I). de rep. iur. L, 17. I. 22.; de verb, sign. I.. 16. 1. 215. — 4) Dio Cliiysost. or. 14. ed. Reiske. Senec. clem. I, 18. Id. belief. Ill, 23. — 5) I. per qiias pers. II. 9. S-3Alibi aliter. Plut. Lycurg. 24. — Tacit. Genu. 25. Moses III. 25, 10.

18

INSTITUT. DE PATRIA POTESTATE I, 9 . P r . § . 1 — 3 .

t u r , quam qui servum alienuin occiderit. Sed et maiorf asperitas dorainorum eiusdem principis constitutione c o é r cetur. nam consultus a quibusdam praesidibus provinciarum de his servis, qui ad aedein sacrain, vel ad statuas principum confugiunt, praecepit, ut, si intolerabilis videatur dominorum saevitia, cogantur servos bonis condicionibus vendere, ut pretiuin dominis daretur. et recte : expedit enini reipublicae, ne quis rem suam male utatur. cuius rescripti, ad Aelium Marciannm eniissi, verba Ivaec s u n t : Dominorum quidem potestatem in suos servos UUbatam esse oportet, nee cuiquam hominum his suum detraili, sed dominorum interest, ne aux'tlium contra saevitiam, vel famem, vel intolei-abilem iniuriam denegetur his, qui iuste deprecante. ideoque cognosce de querelis eorum, qui ex familia lulii Sabini ad statuam confugerunt ; et, si vel durius habitos, quam aeqmim est, vel infami iniuria affectos cognweris. ventri itile, ita ut in potestatem domini non revertanlur. qui Sabinus, si meae constitutioni fraudem fecerit, seiet, me admissum seve~ rius execiiturum 6). T1TLLUS ]

) DE

PATRIA

NOXUS. P O T E S T A T E .

Pr. In potestate nostra sunt liberi nostri, quos ex iustis 3 ) Nuptiae autem sive matri1 nuptiis procreaverimus 2 ) . inoniuin '') est viri et miilieris coniunctio, individuam consi Mietudinem vitae s ) continens. lus autem potestatis, quod in liberos habemus, proprium est civium Roinanorum 6 ) : nulli enim alii sunt homines, qui talem in liberos liabeant potestatem , qualem nos liabemus. 3 Qui igitur ex te et uxore tua nascitur, in tua potestate 6) CM. divin. I, 26. Plut. Cori"!. 24. 25. Dionys. Halic. VH, 73. XX, 1...3. — Seneca de ira III, 40. Id. henefic. Ili, 22. Taci!. Annal. VI, II. Suet. Claud. 25. Spari ian. Hadr. 18. Inscr. Pompeiana ap. Arditium la legge Fellonia. Napoli 1817. I). de quaest. XLVIII, 18. 1. 8.; ad 1. Cornei, de sicar. Xl.VUI, 8. 1. 6. 11. §.2.; de off. praef. urbi I, 12. I. 1. 1. 5. 8. — Plularcli. TKQÌ JéiaiôaifAOVÎaç 4. Tacit. Annal. ni, (>o. 1) Cai. I, 55 s. dea u c t . tut. X X V I , 8 . C. do aiu-t. p r a e s t . V , 6 9 . — 2) 1. de inútil, stipili. Ill, I!) (20). $ . 9 . — 3 I). de verb. sign. L , 16. 1 . 9 . — 4) D de act. emti X I X , 1. 1. 13. 29

INSTITUT.

Q U I D . MOD. TUT. F I N . I , 2 2 . P r . § . 1 — 4 .

35

quamvis lucrosa s i t , n e q u e * ) ullum d a m n u m h a b e a t 5 ) . ' ) T u t o r a u t e m s t a t i n i , in ipso n e g o t i o p r a e s e n s , d e b e t 2 nuctor fieri, si h o c p u p i l l o p r o d e s s e e x i s t i m a v e r i t 7 ) . post t e m p u s v e r o , a u t p e r e p i s t o l a m i n t e r p o s i t a a u c t o r i t a s nihil 8 agit. ) Si i n t e r t u t o r e m p u p i l l u m v e l ) iudicium a g e n d u m 3 s i t , q u i a i p s e t u t o r in r e m s u a m 9 ) a u c t o r esse n o n p o t e s t , n o n p r a e t o r i u s t u t o r , u t o l i m , c o n s t i t u i t u r , sed c u r a t o r in locum eius d a t u r , q u o i n t e r v e n i e n t e , iudicium p e r a g i t u r , •it eo p e r a c t o c u r a t o r esse d e s i n i t . T1TULU8 ') Q U I B U S

V1CENS1MUS M O D I S

SECUNDUS.

T U T E L A

F I M T U R .

3

) Pupilli p u p i l l a e q u e 3 ) , c u m p u b e r e s esse c o e p e r i n t , Pr. tutela l i b e r a n t u r . P u b e r t a t e m a u t e m v e t e r e s 4 ) q u i d e m n o n s o l u m e x a n n i s , sed e t i a m e x h a b i t u c o r p o r i s in masculis aestimnri v o l e b a n t . N o s t r a a u t e m m a i e s t a s d i g n u m esse castitati ") t e m p o r u m n o s t r o r u m b e n e p u t a v i t , q u o d in f e ininis e t antiquis i m p u d i c u m esse visum e s t , id est i n s p e ctionem h a b i t u d i n i s c o r p o r i s , h o c e t i a m in m a s c u l o s e x t e n d e r e ; et i d e o , s a n c t a c o n s t i t u t i o n e p r o m u l g a t a , p u b e r t a t e m in masculis p o s t q u a r t m n decimurn a n n u m c o m p l e t u m illieo initium a c c i p e r e d i s p o s u i m u s , a n t i q u i t a t i s n o r m a m in f e minis p e r s o n i s b ) b e n e p o s i t a m suo o r d i n e r e l i n q u e n t e s , u t post d u o d e c i m u m a n n u m c o m p l e t u m v i r i p o t e n t e s esse c r e 5 dantur. j l t e i n finitur t u t e l a , si a r r o g a t i ' ) s u n t a d h n c 1 i m p u b e r e s , vel d e p o r t a t i , item si in Servituten) pupillus r e d i g a t u r ' ) , vel a b h o s t i b u s f u e r i t c a p t u s . S e d e t si u s q u e 2 a d c e r t a m c o n d i c i o n e m d a t u s sit t e s t a m e n t o , a e q u e evenit, ut d e s i n a i esse t u t o r , e x i s t e n t e c o n d i c i o n e ' ) . Simili m o d o 3 9 finitur t u t e l a m o r t e , vel t u t o r u m , vel p u p i l l o r u m 8 ) . )Sed4 et capitis d e m i n u t i o n e t u t o r i s , p e r q u a m l i b e r t a s , vel civitas eius a m i t t i t u r 1 0 ) , o m n i s t u t e l a p e r i t . m i n i m a a u t e m a) ne. — b) pvpillvmqtie. a) caslilate. — b) fnuinims, duitt: ut ingralus a patrono. 5) I). li. 1. 9. 3. 4. — 6) D. h. I. 9. S 5- 6- — V !>• !>• I. i l — 8) Cai. I, 184. D. de tute], XXVI, I. 1. 3. 2 . . . 1. 5. C. de in lit. dando tut. V, 44. — 9) D. h. 1. 1. 5. 7. 1) Cai. X, 170. 3. 182. 6. 7. 194. . . 6 . Ulpian. XI, 7. ». 17. 21... ». 28. D. de tutel. XXVI, 1 1.12. . . 17. C. quando tut. V, 60. —

femineis;

def. personis. —

c) Aii-

2) C. h. 1. f. — 3) D. de tut. dat. XXVI, 5. 1. 13. $. f• — 4) Cuintil. Inst. IV, 2, 5. Servili* ad Viri. Aen. VII, 53. — 5) D. li. 1. 14. pr. S. 1. 2. — 6) C. de auct. praest. V, 69. 1. fin. — 7) D. h. 1. 14. S- fi- — 8) D. de tut. act. XXVn, 3. I. 4. pr. — 9) D. de rap. min. IV, 5. I. 7. pr. — 10) I. de cap. min. I, 16. S- 1- 2. D. h. 1. 14. S1- !•">•

36

INSTITUT.

D E CURATORIBOS

I,

25.

Pr.

§.

1 — î î .

capitis d e m i n u t i o n e t u t o r i s , veluti si s e in a d o p t i o n e m d c d e r i t , l é g i t i m a tantum tutela p é r i t ; c e t e r a e n o n p e r e u n t . S e d pupilli et pupillae capitis d e m i n u t i o , licet m i n i m a 5 s i t , o m n e s tutelas tollit. P r a e t e r e a , q u i a d c e r t u m t e m p u s t e s t a m e n t o d a o t u r t u t o r e s , finito e o , d e p o n u n t tutelam 1 ' ) . « D e s i n u n t a u t e m esse t u t o r e s , qui vel r e m o v e n t u r a t u t e l a o b i d , q u o d suspecti visi s u n t , vel e x iusta c a u s a s e s e e x c u s a n t , e t onus a d m i n i s t r a n d a e tutelae d e p o n u n t , s e c u n d u m e a , q u a e inferius p r o p o n e m u s 1 5 ) . T1TULUS i) D Pr.

E

C

VICENS1MIJS U

R

A

T

TERT1US.

O R I B U S » ) .

2)Masculi

puberes et feminae viripotentes, usque a d vicensiinum quintum a n n u m c o m p l e t urn c u r a t o r e s a c c i p i u n t ; q u i l ) , licet p u b e r e s s i n t , a d h u c t a m e n huius aetatis s u n t , 1 ut n e g o t i a sua tueri n o n possunt •). Dantur autem c u r a tores a b h i s d e m 3 ) m a g i s t r a t i b u s , a quibus et t u t o r e s . s e d c u r a t o r t e s t a m e n t o non d a t u r , sed d a t u s c o n f i r m a t u r *) d e 5 ) I t e m inviti a d o l e s c e n t e s c u 2 creto p r a e t o r i s vel praesidis. r a t o r e s n o n a c c i p i u n t , p r a e t e r q u a m in l i t e m 6 ) : c u r a t o r a enim et a d certain c a u s a r n ' ) d a r i potest. •) Furiosi q u o q u e et p r o d i g i ' ) , licet m a i o r e s vigintiquinque annis s i n t 1 " ) , t a m e n in c u r a t i o n e sunt a g n a t o r u m " ) e x l e g e d u o d e c i m tabularum 1 2 ) . sed soient R o i n a e p r a e f e c t u s urbi, vel p r a e t o r " ) , e t in proviiiciis p r a e s i d e s e x inquisitione eis d a r e 1 4 ) S e d et m e n t e c a p t i s 1 5 ^ et surdis et m u «curatores13). t i s , e t qui inorbo p e r p e t u o l a b o r a n t , q u i a r e b u s suis s u 1 6 ) Interdum 5 peresse non p o s s u n t , c u r a t o r e s dandi sunt. autem e t pupilli c u r a t o r e s a c c i p i u n t , ut p u t a si legitimus tutor non sit i d o n e u s , q u i a h a b e n t i tutorein tutor dari n o n potest1'), item si t e s t a m e n t o d a t u s t u t o r , vel a p r a e t o r e , a) curatiunibus. — praelores.

b) quia. —

11) D. h. 1. 14. 8. 3. — 12) D. h. 1. 14. S- 4. I. 1> 25. 26.

c) possint. —

d) praefecti.

.

invent. II, 50. — 9) D. XXVI, 5. J. 12. S f. Paul. sent. III, 4 A, 7. — 10) D. de tutel. XXVI, 1. 1. a. 1) Cai. I, 197. 198. Ulpian. XII. pr. § . 1 . — 11) Varro de re rust. !>. de tut. et cur. datis XXVI, 5. I , 2. D. h. 1. 12. — 12) D. 11. — 2) Capitol. Marco 10. — 3) C. 1. 1. pr. 1. 13. — 13) D. h. 1. 1. nhi petantur V, 32. — 4) I). de 13. 16. C. h. 1.7. $ . 6 . — 14) 11. miif. tut. XXVI, 3. I. 1. S- 3. — de tut. et cur. datis XXVI, 5 . 1 . 1 2 . S) 1). li. 1. 13. S- 2. — 6) C. de pr., h. 1. 2. — 15) D. h. 1. 6. 7. auctor. praest. V, 59. 1. pen. — S. 1. C. h. L 3. — 16) D. de 7) 1). rem pupilli X L V I , 6. 1. 8. tutor. XXVI, 1. 1. 13. pr. — 17) — b) D. de cur. fur. X X V I I , 10. I). de testam. tut. XXVI. 2. I. 27. C. de curat, fur. V, 70. Cic. de pr. V. qui dare V, 31. I. !).

INSTITDT.

D E SATISDAT. TUT. VEL CUR. 1 , 2 4 . P r . § . 1 .

37

vel a praeside, idoneus non sit ad administrationem, nee tamcn fraudulenter negotia administret, solet ei curator adiungi. item in locum t u t o r u m , qui non in perpetuum, sed ad tempus a tutela excusantur, solent curatores dari. 1 ' ) Q u o d s i tutor adversa valetudine, vel alia necessitate 6 irapeditur •), quo minus negotia pupilli administrare possit, et pupillus vel absit, vel infans s i t , quein velit actorem, periculo ipsius, p r a e t o r , vel qui provinciae p r a e e r i t , d e creto constituet. T1TULUS

>)DE

V1CENS1MUS

SATISDATIONE

QUARTUS.

TUTORUM

VEL

CURATORUM. N e tamen pupilloruin pupillarumve, et e o r u m , quiPr. quaeve") in curatione sunt, negotia a tutoribus curatoribusve consuinantur, aut deminuantur, curat•>) p r a e t o r 2 ) , ut et tutores et curatores eo nomine satisdent. Sed hoc non est perpetuum. nam tutores testamento dati satisdare non c o g u n t u r 3 ) , quia fides eorum et diligentia ab ipso testatore probata e s t ; item ex inquisitione 4 ) tutores vel curatores dati satisdatione non onerantur, quia idonei electi sunt. s ) S e d e t , si ex testamento vel inquisitone duo plu- l resve dati f u e r i n t , potest units offeree satis«) de indemnitate pupilli vel adolescentis, et contutori vel concuratori praeferri, ut solus administret, vel ut d ) contutor satis ofi'erens praeponatur e i , et ipse solus administret. itaque per se non potest petere satis«) a contutore, vel concuratore suo ; sed offerre d e b e t , ut electionein det contutori •) s u o . ntrum velit satis accipere, an satis dare, quodsi nemo eorum satis offerat, si quidem adscriptum fuerit a testatore , quis g e r a t , ille gerere d e b e t : quodsi non fuerit adscriptum, quem maior pars elegerit, ipse gerere d e b e t : ut edicto e) impediatur. a) pupillarumve, quaeve def. — b) atret. d) vel, vel et. — e) c. vel concuratori. 18) D. de adm. tut. XXVI, 7.1.24. pr. ]. 82. §. f. C. de actore V, 61. 1) Cai. I, 199. 200. D. de «delusa. tutor. XXVII, 7. ; rem p u pilli X L V I , 6. C. de tut. vel cur. V, 4 8 . ; de fideiuss. tut. V, 57. — 2) Edicto Cf. D. de leg. tut. XXVI, 4. 1. 5. S- 1. 3. — 3) C. de auct. praest. V, 69. 1. fin.; de CUT. fur. V, 70. 1. f. §• 5. D.

—

c) saUsdattonem.

—

de excus. XXVII, 1. 1.36 — 4) C. de tut. et cur. V, 42. 1. pen. 1). de cur. fur. XXVII, 10. 1. 8. — 5) D. de test. tut. XXVI, 2. 1. 17. . . 1 9 . S- 1 . ; de leg. tut. XXVI. 4. 1.5. $• 2. . . 4 . ; rem pupilli XIA'l, 6. 1. 7. ; de administr. tut. XXVj, 7. 1. 3. S- l . s q q . ; de solut. XLVI, 8. 1. 14.' S. 1 . ; iudic. solvi Xl.VI, 7. 1. 8. §'. 5.

38

INSTITUT.

D E EXCDS. TUT. VEL CURAT. I , 2ï>. I*r.

p r a e t o r i s c a v e t u r . sin a u t e m ipsi t u t o r e s dissenserint cîi'ca e l i g e n d u m e u r n , vel eos, q u i g e r e r e d e b e n t , p r a e t o r p a r t e s suas i n t e r p o n e r e c ) d e b e t . I d e m e t in p l u r i b u s ex i n q u i sitione d a t i s p r o b a n d u m e s t , id e s t ' ) , ut m a i o r p a r s e l i c e r e possit, p e r quem adniinistratio fieret. 2 S c i e n d u m est a u t e m , u o n solum t u t o r e s vel c u r a t o r e » pupillis e t aduitis c e t e r i s q u e p e r s o n i s e x a d r n i n i s t r a t i o n e t e n e r i ; sed etiain in eos, qui s a t i s d a t i o n e s f ) accipiuiit, s u b s i d i a r i a m a c t i o n e m e s s e , q u a e u l t i m u m eis p r a e s i d i u m p o s sit a f f e r r e . s u b s i d i a r i a a u t e m actio d a t u r in e o s , qui vel o m n i n o a t u t o r i b u s vel c u r a t o r i b u s s a t i s d a r i n o n c u r a v e r i n t , a u t n o n i d o n e e passi essent caveri. q u a e q u i d e m t a m e x p r u d e n t i u m responsis, q u a m e x constitutionibus i m p e r i a l i b u s 3 et in heredes eorum extenditur 8 ) ; quibus constitutionibus et illud exprimitur, u t , nisi caveant tutores vel curatores, 4 p i g n o r i b u s captis c o ë r c e a n t u r ' ) . N e q u e a u t e m p r a e f e c t u s u r b i , neque p r a e t o r , neque praeses provinciae, neque quis a l i u s , cui t u t o r e s d a n d i ius e s t , liac a c t i o n e t e n e b i t u r ; s e d hi t a n t u m m o d o , qui s a t i s d a t i o n e m e x i g e r e soient