Althochdeutsches Wörterbuch: Lieferung 4/5 [Dritte, durchgesehene Auflage, Reprint 2022] 9783112616420, 9783112616413


213 81 42MB

German Pages 84 [85] Year 1956

Report DMCA / Copyright

DOWNLOAD PDF FILE

Recommend Papers

Althochdeutsches Wörterbuch: Lieferung 4/5 [Dritte, durchgesehene Auflage, Reprint 2022]
 9783112616420, 9783112616413

  • 0 0 0
  • Like this paper and download? You can publish your own PDF file online for free in a few minutes! Sign Up
File loading please wait...
Citation preview

ALTHOCHDEUTSCHES WÖRTERBUCH AUF GRUND D E R VON E L I A S VON S T E I N M E Y E R H I N T E R L A S S E N E N SAMMLUNGEN IM A U F T R A G D E R S Ä C H S I S C H E N A K A D E M I E D E R W I S S E N S C H A F T E N ZU L E I P Z I G

B E A R B E I T E T UND

HERAUSGEGEBEN

VON

ELISABETH KARG-GASTERSTÄDT UND

THEODOR F R I N G S

Vierte

und fünfte

Lieferung

Dritte, durchgesehene Aullage

AKADEMIE-VERLAG • BERLIN

1973

Die Artikel aide, also und ana der vorliegenden Lieferungen sind nach alten Entwürfen von THEODOR FRINGS selbständig bearbeitet worden v o n E L I S A B E T H K A R G - G A S T E R S T Ä D T (aide),

GERHARD WOLFRTJM

u n d GERTRAUD MÜLLER

(ana).

Erschienen ifn Akademie-Verlag GmbH, 108 Berlin, Leipziger Str. 3—4 Copyright 1965 by Akademie-Verlag GmbH Lizenz-Nr. 202 • 100/163 1973 Gesamtherstellung: V E B Druckerei „Thomas Müntzer", 582 Bad Langensalza/DDR Bestellnummer: 3004/1/4 — 5 E D V : 752 158 3 10,-

(also)

193

ala[h]uuas — albSri

b) zur B.teuerung einer Aussage, eines Berichtes, zur Bestätigung eines Vorgangs: wahrlich, fürwahr, tatsächlich, in der Tat; der eigentl. Bedeutungsgehalt ist z. T. schon sehr verblaßt: zaltun imo . . . , thaz . . . in a. sin sun gineran wari O 3,2,28. thar was in a. grases ouh gifuari 6,33. nist . . . thiu ummaht . . . zi tod imo (dem Lazarus) braht, io so in a. zi druhtines diuri 23,20. thar (im Himmel) ist in a. nianagfalt cilari 4,15,7. s i . . . wänta, theiz in a. ther gartari wari 5,7,46. ther nist in a. tlier er thia straza (von Christi Himmelfahrt) fuari 17,17. nist man in a., ther er so liera (vom Himmel zur Erde) quami 20. sie (die Verdammten) habent in a. zuivalt ungifuari: sie himilriches tharbent joh innan beche werbent 20,115. iz ist so in a. in himile gizami 23,204. ala[h]uuas adj.; vgl. an. allhvass. — Graff IV, 1240 s. v. hwas. ala-uuassaz: nom.sg.n. 0 5,1,16. sehr scharf, ganz scharf (von einer Waffe): (Christi Kreuzestod) ist uns . . . brunia alafesti, . . .heim • . . joh wafan a. alaziaro adv. — Graff F, 700. ala-zioro: 0 4,15,43. ganz herrlich, aufs herrlichste: . . . mit frewidu a.

gidrostu ih iuih

alb st. n. m. f , miid. alp, alb in. n., nhd. alb, alp m.; mnd. «uii. alf m.; ae. seif m. f.; an. älfr. — Graff I, 242 nur in Namen. al|i: acc. (lat. yl.) Gl 2,403,33 (Prag VIII H 4,1.1. Jh.). — alb: nom. sg. S 385,1 Anh. 4 (2, Bern 11./12. Jh.). — all: nom. sg. Gl 4,202,24 (sein. Trtv., 11./12. Jh.). Alb, Mahr, (niederer) Naturgott oder -dämon, den Faunen der antiken Mythologie gleichgesetzt: alp [quid rusticorum monstra ditester dtum,] faunos [, priapos ... nymphas natantes, Prvd., P. Horn. (JT) 242] Gl 2,403,33; (r gilt als gespenstisches, heimtückisches Wesen: follus 4,202,24 (vgl. Katara S. 265; v. Wartburg, Et. Wb. 3 s.v. follis II 5a, S. 692); als Nachtmahr spielt ir den Frauen mit: ad feminam quam alb illudit: femina quam all) illudit fumetur cum biberuuurz S 385,1 Anh. 4. Vgl. Höfler, Krankheiten. S. 10ff.; 4Uff.; Hwb. d. dt. Abergl. l,281ff. Abi. albe mhd. f.f

Grimm,

Myth.

alb(-) j. lialb(-). alb* albäri st. in. alba1 sw. st. f., mhd. nhd. albe; mnd. mnl. alve; ae. albe; von lat. alba. — Graff I, 243. alp-: nom. sg. -a Gl 1,234,4 (IIa, -p- in -b- karr.). 2,252,14 (M, 3 Hss.; lat. abl.). 650,2 (-p- von 2. Hand in -b- korr.); dat. sg. -un 1,347,17 (M, 5 Hss.). 397,1 (ebda., 3 Hss.). aib-: nom. sg. -a Gl 1,234,4 (K, IIa -b- aus -p- korr., vgl. oben). 347,19 (M, 2 Hss.; lat. abl.). 397,2 (ebda., 1 Hs.; lat. abl.). 2,252,14 (M, 3 Hss.; lat. abl.). 650,2 (•b- von 2. Hand aus -p- korr., vgl. oben). 3,146,19 (SHA, 4 Hss.). 181,28 (SH Ii). 4,99,38 (Sal. al, 4Hss.). 5,90,33 (Jd; lat. abl.); -e 3,146 Anm. 9 (SHA, -e von jüngerer Hand über -a). 376,51 (Jd); -i 1,347,19 (M, clm 4606, 12. Jh.; lat. abl.); gin.sg. -un 558,47 (ebda., 3 Hss.). 4,277,23 (M); dat.sg. -un 1,347,18 (M). 397,1 (M). 4,256,17 (M, -n: aus -m korr.); ,in 1,397,2 (M, 2 Hss., 12. 13. Jh.); acc. sg. -a 5,9,31 (ßainb., Class. 3, 9. Jh.). alua: nom. sg. Gl 3,174,15 (SH A Anh. b, Darmst. 6, 13. Jh.). 1) leinenes Untergewand, etwa unserm Hemd entsprechend: alba [eo tempore quo cum matre sua puer habitabat,... nonnumquam sine] linea [, crebro etiam sine tunica revertebatur, Greg., Dial. 1,9 p. 189] Gl 2,252,14. 1 Althochdeutsches Wörterbuch. IV.

194

2) priesterliches Gewandstück, das beim Gottesdienst getragen wurde: a) das weiße Chorhemd, die Albe. Sie war urspr. aus Leinen und lag dem Körper eng an, später wurde sie auch aus Seide hergestellt und fiel in weiten Falten bis zu den Knöcheln herab: alba linin prestarlih in liA lcithunkan poderes linea sacerdotalis corpori astrueta Gl 1,234,4 (KRa, podire alba linea Ii), alpun 1 lihhemidi [vestivit pontificem] subueula [linea, Lev. 5,7] 347,17, zur selben Stelle subueula poderi(s) 4,256,17. 5,90,33. albun [in veste ...] poderis [,quam habebat, totus erat orbis terrarum, Sap. 18,24] 1,558,47. 4,277,23. poderis 3, 146,19. 174,15.181,28. 376,51. subueula 4,99,38; b) das Ephod des jüdischen Priesters, ein gürtelähnliches Obergewand: alpun [Samuel ... ministrabat ante faciem domini, puer, accinctus] ephod [lineo, 1. Reg. 2, 18] Gll,397,1; c) die Stirnbinde des heidnischen Priesters: alba [nec te ... läbentempietasnec Apollinis] infula[texit, Verg., A.v, 430] Gl 2,650,2. 3) Talar des Rithters, ein Ehrengewand, Zeichen der Würde: alba [si sequaris iustitiam, apprehendes ülam: et inducs quasi] poderem [honoris, Eccli. 27,9] Gl 5,9,31. Vgl. Buchb. l,196f. alba* sw. f., mhd. albe, nhd. albe, alpe, vgl. auch Schweiz. Id. 1,194. — Graff I, 242. albun: nom.pl. Gl 3,16,11 (Sg 242, 10. Jh.). die Alp(e), hochgelegener Weideplatz, Berghang der Alpen: alpes ; da das Wort zwischen mona und Collis steht, möchte ich es als Appellativum, nicht als Eigennamen fassen; vgl. Alpün Eigennamen. alban s. albäri st. m. albar St. m. s. albäri st. m. albSri st. m., mhd. alber /. m. ?, nhd. alber f., vgl. Schweiz, albere f . Schweiz. Id. 1,186, Schwab, alber m. Fischer 1,126, bair. alber f . Schm. 1,66; as. alberi m., mnd. alber(bom); aus mlat. albärus, vgl. v. Wariburg, Et. 11- 6.1,60. — Graff I, 244. Ob schon im Ahd. mit femininem Geschlecht zu rechnen ist, läßt sich aus den Glossenbelegen nicht ersehen. Es dürfte dem Einfluß von pop/ulus zuzuschreiben sein; vgl. auch graubündn. albar, albara. Das frühe Auftreten von albar (11. Jh., vgl. unten) macht eine besondere Nebenform wahrscheinlich, die sich jedoch nicht aussondern ließ. Sie findet sich in Vergilgll. und in den Gloss. Sal., zum Teil in denselben Hss., die auch albäri kennen, Admont 3 (11. Jh.), clm 305 (11. Jh.), 21562 (12. Jh.), 17403 (13. Jh.); vgl. das ebenfalls vorwiegend bair. alar st. m. 'Erle', s. dort. aipaii: nom. sg. Gl 2,9,56 (Sg 242, 10. Jh.). 371,29 (clm 18375, Tegernsee 10. Jh.). 375,47 (Wien 114, Tegernsee 10. Jh.). 626,14 (clm 18059, Tegernsee 11. Jh.). 4,31,53 (Sal. al, clm 17152, Scheftlarn 12. Jh.). Beitr. 73,208 (Sal. c, nach Gl 4,129,58). albar-: nom.sg. -i Gl 2,674,12 (clm 305). 3,466,11 (2 Hss.). 4,87,46 (Sal. al); -e 2,337,43. 672,14 (2 Hss., clm305.21562 -e,vgl. albarin adj.). 3,37,21 (7Hss.). 96,8 (SH A, 3 Hss.). 284,67 (SH b). 466,12 (2 Hss.). 676,15. 4,31,53 (Sal. al, 2Hss., Admont 3). 34,44 (Sal. al,2Hss„ clm 17403). 87,46 (Sal.al, 3 Hss., 1 -a- aus -u- korr.). 155,67 (Sal.c); aibere: dass.3,37,23 (2Hss.).J (SHA, 2 Hss.). 4,31,54 (Sal.al, a- aus e-korr.). 34,45 (Sal. al, 2 Hss.); albore: dass. 3,96,7 (SH A, 12. Jh.). alb-: nom. sg. -ar 012,672,18 (2 Hss., clm 305. 21562). 682,16 (Schlettst., 12. Jh.). 3,37,22 (4 Hss., 12. u. 15. Jh.). 352,43 (13. Jh.). 4,31,54 (Sal. al, clm 17403). 34,45 (Sal. al, Admont 3). 87,47 (Sal.al, 2 Hss., 13. Jh.); -er 2,24,20 (clm 13079, 12. Jh.; lat.pl.). 3,37,24 (10Hss., 12.-15. Jh.). 56,73. 196,16 (SH Ii). 284,67 (SH b). 468, 16; -or 96,8 (SH A. 15. Jh.); -S 37,25 (2 Hss., 14. 15. Jh.). 713,22 (13. Jh.); a!wS: dass. 37,26 (elvi 4350, 14. Jh.); olwer: dass. 4,355,47 (clm 24727,14. Jh.).

195

albarfn — aide

Verschrieben sind allere: nom.sg. Gl3,96,9 (SHA, Zürich C58, 12. Jh.)-, alban: dass. 4,31,54 ( S a l . a l , Prag, mus. Bohem., 13. Jh.); alher: dass. 5,34,25 (SHA, 13. Jh.). Für sich stehen arbar: nom. sg. Gl 3,466,13 (Sg 299, 9./10. Jh., = arbor ?); kalebirie: dass. 2,718,10 = Wa 113,5 (Oxf. Autít. F. 1. IS, 11. Jh.). 1) Pappel, Populus, und zwar sowohl für P. alba L„ die Weiß- oder Silberpappel, wie für P. nigra L., die Schwarzpappel, gebraucht: alpari populus [et taxus, Aldh., Enigm. 84,6 p. 136\ Gl 2,9,56. alber [quid ego enumerem quanta varietas arborum, ... quam] pop tili [bicolores, Ambr., Ex. 3,54] 24,20. albare [sed vocal usque suum, qua] populus [a«íi«.

aleos s. àloè ».?

alito Gl 3,714,02 i . elaho

aler, alerif s. alar st. m.

alhuti G1L13 s. i r - I i ü b t e n

[ a l e t . . 014,287 Anni. 1 = Wa 48,14 zu a-litnn as.,'i. r. i r - l ä z a n red i>.] alewiz Gl 3,273,07 Alexander s.

elo adj.

Eigennamen.

alf s. alb st. n. m. ? alfaro adj. — Graff I I I , 700. al-varavuaz: nom.sg.n. Gl 2,441,5 (elm 14396, 11. Jh.). ron, in allen Farben, vielfarbig : a. gimali omnicolor [riirim] pictura [superne tingit undas, Prud., P. Petri et Pauli (XII) 39]. alfestinunga st. f . — Graff I I I , 722. al-uesteuung- : acc. sg. -a N s 599,1 "> ; dat.pl. -òli ebda. allgemein, d. h. uneingeschränkt, in vollem Umfang gültig e Feststellung, Aus sage, term, techn. des Schließens : tiu erista uuisa (des Schließern) i s t . t i u uone zuein alueslenungon . eina aluestenunga machot . . . i. also . . . Altero rehtolih . zimig. AI zimilih . cuot. Alliz reht . cuot in quo conficitur ex duobus universal ib us dedicativis . universale dedicativìim directive. alfgurdel s. halbgurtil st. m. alfirbrennopfar st. n. — Graff 1,182. al-Icr-brenn-opker: nom.sg. Npgl 64,3. das vollkommene ßrandopfer, das durch und durch gereinigte Opfer: ex omni natione . ex omni conditione chouient die . die dar h o l o c a u s t u m (a.) uuerd e n t ; vgl. dazu albrantopfar st. n.

(Jd).

holovitreum.

sir.m. tw.v.

ali- s. eli-, alibi ? a la pi st. n j alighha

allih adj.

[in aligoria (P