Althochdeutsches Wörterbuch: Lieferung 11 [Zweite, durchgesehene Auflage, Reprint 2022] 9783112616444, 9783112616437


236 94 20MB

German Pages 40 [41] Year 1960

Report DMCA / Copyright

DOWNLOAD PDF FILE

Recommend Papers

Althochdeutsches Wörterbuch: Lieferung 11 [Zweite, durchgesehene Auflage, Reprint 2022]
 9783112616444, 9783112616437

  • 0 0 0
  • Like this paper and download? You can publish your own PDF file online for free in a few minutes! Sign Up
File loading please wait...
Citation preview

ALTHOCHDEUTSCHES WÖRTERBUCH AUF GRUND DER VON ELIAS VON S T E I N M E Y E R H I N T E R L A S S E N E N SAMMLUNGEN IM A U F T R A G DER SÄCHSISCHEN A K A D E M I E DER WISSENSCHAFTEN ZU L E I P Z I G

B E A R B E I T E T UND HERAUSGEGEBEN VON

E L I S A B E T H KARG-GASTERSTÄDT UND

THEODOR FRINGS

Elfte Lieferung

Zweite, durchgesehene Auflage

A K A D E M I E - V E R L A G • B E R L I N 1973

Der Artikel az ist von GERTRAUD MÜLLER überarbeitet worden. Im Buchstaben B haben mitgearbeitet SIEGFRIED BLUM, H E I N R I C H GÖTZ, CHRISTA K A N D L E R u n d E L F R I I E D E U L B R I C H T .

Erschienen im Akademie-Verlag GmbH, 108 Berlin, Leipziger Str. 3—1 Copyright 1959 by Akademie-Verlag GmbH Lizenz-Nr. 202 • 100/166/73 Gesamtherstellung: V E B Druckerei „Thomas Müntzer", 582 Bad Langensalza/DDK Bestellnummer: 3004/1/11 • BS 7D EDV: 760 822 3 5,-

753

Auuerftg — Auulggl n.

b) spez.: Ehescheidung, Trennung: auerf stuligun divortium (Hs. -ivum) repudium Gl 1,103,20. 3) Verworfenheit, Schlechtigkeit: daz sie in r e p r o b ( r ) u m sensum (in auuerf sin) chomene . so ferro iruuuotin . daz . . . Npgl 105,28 (stn statt sin?, vgl. aber in auuerfigen sin Npgl 9,18. 78,12 s. v. âuuerfîg adj.). ftliuerttg adj. — Graff I, 1040. a-uuerflgen: acc. sg. Npgl 9,18. 78,12 (â-); verstümmelt â-uuert 105,28? vgl. âuuerf st. n. 3 u. Sehrt Ausg., N. Wortsch. s. v. âuuerfîg. verworfen, schlecht: sid sie âne got uuellen sin. so uuerfe sie got in r e p r o b u m sensum (in a. sin) Npgl 9,18. kib in . . . follechlichen Ion . uuirf sie in reprobum sensum (in a. sin) 78,12. daz sie in reprob(r)um sensum (in a. sin) chomene . . . ferro iruuuotin 105,28 (vgl. o.). âuuerfôn sw. v. — Graff I, 1038. â-unerfo: 2. sg. imp. Nb 54,29 [62,15]. verwerfen, von sich weisen, aufgeben: übe du iro (der Fortuna) undriuua leidezest . so . . . a. sia abice. awerhan s. ûrhano sw. m. ftuuerc st. n., mhd. âwerc. a-vverk: nom. sg. Gl 3,375,54 (Jd). 4,99,23 (Sal. al, Prag, mus. Bohem., 13. Jh. Werg, grober Flachs oder Hanf, Abfall beim Flachsschwingen : stuppa. Abi. âuuerki; vgl. auch âuuirki. luuerki St. n., junge Neubildung zu Auuerc nach dem Muster von âuuirki? a-werki: nom. sg. Gl 3,619,41 (Schleust. 100, 12. Jh.). Werg, grober Flachs oder Hanf: stuppa. Alliiert adj. — Graff I, 998. a-uuertoro: gen. pl. Gl 2,51,3 (Je), zur Endung vgl. Braune/Mitzka § 248 Anm. 10, Schatz, Ahd. Gr. §390. abwesend: [(i'm Gebet) commemoratio omnium] absentium [fiat, Reg. S. Ben. 67]. auuezoraht Gl 2,248,43 s. ougazoraht adj. awf s. ûvo sw. m. auul s. ou st. f . Auulgg(«)8n sw. V. — Graff I, 671. a-uuick-: 3. sg. -eot Gl 1,104,12 (Pa). 105,12 (R); -ot (Ra), -at (K) 104,12. — a-uvlcc-: 3. pl. -ont Gl 2,118,62 (M, 2 Hss., 1 uu-); 3. pl. conj. -en 304,12/13 (M, Wien 2723. 2732, beide 10. Jh., -vu-; vgl. zu -en Schatz, Germ. S. 357); inf. -on 130,36 (M, -w-); 3. pl. prt. -oten 109,31 (ebda., -w-, vgl. 5,100,29). — a-uuigg-onti: part. prs. Gl 2,11,42 (2 Hss., Würzb. Mp. th. f . 21, 9. Jh.). — a-uvik-ent: 3. pl. Gl 2,304, 12 (Af, clm 18140, 11. Jh.; lat. conj.-, nach -i- Rasur von -k-; zu -ent vgl. Schatz, Germ. S. 357). à-nuekk-ôn: inf. Nb 122,24 [133,19] (unter neuerlicher Anlehnung an uueg?). vom Weg abweichen, aus der Bahn weichen: a) allgem.: auuickeot irreot deviat errat Gl 1,104,12. 105,12; b) äbertr. auf Geistiges: von einem Gebot, einem Gelübde, einer inneren Haltung abweichen; auuiggonti [tempore . . . Iuliani, qui . . . a recto religionis tramite . . .] exorbitans . . . [Aldh., De virgin. XXXVIII p. 286,18] Gl 2,11,42. awiccoten [non solum ipsi] deviaverunt [, sed etiam insurrexerunt, Conc. Anc. xxvni] 109,31. auviccont [si a suo 1 Althochdeutsches W ö r t e r b u c h . X I .

754

proposito . . .] exorbitaverint [, honore ecclesiastico indigni . . . iudicentur, Conc. Carth. XXXII] 118,62 (4 Hss. gi-a.). awiccon [canonum regulis, a quibus plerosque fratrum . . .] deviasse [reperimus, Decr. Leon. II] 130,36. ni auviken(t) [sie . . . predicatores dei . . . esse . . . debent, ut compatiantur proximis . . ., et tarnen de via dei] non exorbitent [per compassionem, Greg., Horn. II, 37 p. 1629] 304,12. ze lezest ketuot tiu saliga mit iro mammentsami die mennisken auuekkon fone demo uufiren guote a vero bono devios blanditiis trahit Nb 122,24 [133,19]. gi-Auulgg(e)6n sw. v. Vgl. auch g i - u u i g g ö n . — Graff I, 671. g-a-uvlecont: 3. pl. Gl 2,118,63 (M, 3 Hss., 2 -vu-). — gl-a-uulggedro: part. prs. gen. pl. Gl 2,157,1 (Oxf. Laud. misc. 436, 9. Jh.). gl-vulcc-ot: 3. sg. Gl 2,118,65 (M, S. Florian in 222 B, 9.¡10. Jh.) ist wohl nur Verschreibung infolge des mißverstandenen g-a-uuicc-. . . der Parallelhss., resp. ihrer gemeinsamen Quelle, s. oben. vom Wege abweichen, aus der Bahn weichen; übertr. auf Geistiges: von einem Gebot, einem Gelübde, einer inneren Haltung abweichen: gauviccont [sj a suo proposito . . .] exorbitaverint [, honore ecclesiastico indigni . . . iudicentur, Conc. Carth. XXXII] Gl 2,118,63 (2 Hss. ohne gi-). giauuiggendro [pervidens . . . iuris quidem praecepta] exorbitantium [gressus frenis aretioribus coercere, Cresc., Liber can., Praef. Sp. 829] 157,1. Aliulggl st. n., mhd. fiwicke. — Graff I, 671. Zwischen Adjektiv und Subst. sicher zu scheiden war bei der Gleichheit der ahd. Formen und der Doppeldeutigkeit der lat. Lemmata bei einer Reihe von Belegen unmöglich. Es ist deshalb fiuuiggi adj. zu vergleichen. a-wlkk-: nom. sg. -a Gl 4,38,36 (Sal. al, 13. Jh., -cc-); dat. sg. -e Npw 106,40 (-uu-); nom. pl. -e Gl 3,413,5 (Hd.). — a-uuick-: nom. sg. -i Gl 1,36,7 (PaRa). 4,167,26 (Sal. d, -vv-); -e 3,224,33. 234,9 (beide SH a2, 12. Jh., -w-); dat. sg. -e 1,190,9 (K); nom. pl. -137,7 (R). 2,389,64 (-uv-). 396,32. 3,208,1 (SHB, -w-); -e MSL 22,274, III (oder -che?). — a-uuleg-: nom. sg. -1 Gl 1,36,7 (K); ce-: dat. sg. -e 190,9 (Pa, ce- aus offenem a- verlesen?). — a-vvich-: nom. sg. -e Gl 4,53,39 (Sal. al, 2 Hss., 11. 12. Jh., -w-); dat. sg. -I 171,2 (Sal. d); nom. pl. -I 3,208,1 (SHB, -w-); -e 406,68 (Hd., -wikh-). MSL 22,274, III (oder -cke? vgl. oben). — a - u u l g d : nom. sg. Gl 3,16,37 (Sg 242,10. Jh.); dat. sg. Gl L 45 (-gk-; vgl. Gr. § 17. 34. 57y). — a-uuigg-: nom. sg. -e Gl 4,139,59 ((Sal. c, -w-); dat. sg. -1 2,80,4 (lat. pl.). — a-uuik-: nom. sg. -e Gl 3,224,33. 234,9 (beide SHa2, 12. Jh., -vi-). 4,38,36 (-vv-). 53,38 (-w-, beide Sal. al, 12. Jh.); -a ebda. (13. Jh., -wie-); dat.sg. -e 1,190,9 (Ra); nom. pl. -i (2 Hss.), -e 3,116,45. 46 (SHA, -w-); dat. pl. -in 2,417,20 (lat. acc.). ha-wichl: nom. pl. Gl 3,116,45 (SH A, Einsiedeln 171, 12. Jh.). &-uuekke (mit erneuter Anlehnung an uueg, vgl. Ochs, Lautst. S. 47); dat. sg. Nb 305,1 [332,3]. Np 106,40; nom. pl. Nb 162,15 [174,14] (vgl. Sehrt, N.-Wortsch. adj.). Verschrieben ist a-wiek: nom. sg. Gl 3,116,46 (SHA, 13. Jh., für -wike?). Unklar bleiben: a-uuiccun vagus [et profugus eris super terram, Gen. 4,12] Gl 1,312,5 (fragm. S. Pauli, 10. Jh.). Ist dat. pl. in a. anzunehmen? Zu -un für -in vgl. Schatz, Ahd. Gr. § 315. — Anlehnung an uueg ist vielleicht a-uicca: acc. pl. Gl 2,502,60 (Einsiedeln 316, 11. Jh.), vgl. auch Schatz a. a. O. § 311;

755

ftuuiggi

adj —

in jüngeren Hss. kann -a für -i stehen: vgl. oben a - w i c c a : Gl 4,38,36; - w i c a : 53,38 (beide 13. Jh.). Die lateinische Scheidung von avium = extra viam, invium — sine via und devium = desertus locus ist im Ahd. verwischt, deshalb ist die Zuordnung nicht immer eindeutig, a. heißt: 1) weglose, unzugängliche Gegend, das Unwegsame; es berührt sich mit u u u o s t i und e i n ö t i und steht im Gegensatz zu u u e g : in a u u i c g e in u u o s t i invio in deserto Gl 1,190,9. (in) a u u i c c u n . . freidig vagus [et] profugus [eris (Kain) super terram, Gen. 4,12] 312,5, falls die oben gegebene Deutung der Form richtig ist. a u u i k i n [ h u n c ignem populus (Israel) . . . sequitur longa] per avia [Prud., H. ad inc. lue. (V) 40] 2,417,20. devium 3,16,37. 234,9. 4,53,38. 139,59. devia 3,116,45. 208,1. 406,68. 413,5. in invio 4,171,2. a u u i g k i [contentio . . . errare fecit eos in] invio [, et non in via, Ps. 106,40] Gl L 45, ebenso g o t t e t a sie i r r o n in a u u e k k e . n a l s in u u e g e N p N p w 106,40. a u u i c k e (-che?) [ n e tibi (dem Krebs) t r a n s verso placeant haec] devia [, nate, Avian 3,5] M S L 22,274, I i i . 2 a ) Abweg, Irrweg, Umweg; Gegensatz ist der rechte, gerade Weg: a u u i c k i u r u u i c k i aviam extra viam Gl 1,36,7. a u u i c k i avia 37,7. ä u u i g g i [ne] d e in i s [fatigatus ad emetiendum rectum iter sufficere non possis, Boeth., Cons. 5,1 p. 121,11] 2,80,4, ebenso sorgen ih. t a z t u . m u e d e u u o r t e n e r . in a u u e k k e . d a r a n a h ten rehten uueg . erstrichen nemugist N b 305,1 [332,3]. a u i c c a [flexuosa corrigens] dispendia [dedit sequendam calle recto lineam, Prud., H. ieiun. (VII) 49] Gl 2,502,60 (vgl. flexuosa devia, Glosse), avium 3,224,33. 4,38,36. 167,26. pe d i u n e i s t n e h e i n zuiuel . dise finf u u e g a nesin a u u e k k e ze d e r o saligheite ad beatitudinem devia N b 162,15 [174,14]; b) Wegscheide, Scheideweg (der vom rechten Weg ab, in die Irre führen kann); übertr. a u v i c k i [multa surgunt perfidorum] compita [, tortis polita erroribus, Prud., Apoth. Praef. I I , 7] Gl 2,389,64. 396,32. flUlliggl adj., zum Weiterleben in nhd. Maa. vgl. Ochs, ZfdMa. 1923, 309 ff. — Graff I , 670f. Da zwischen Adj. und Subst. in einer Reihe von Fällen eine sichere Entscheidung nicht zu treffen war, ist das Subst. zu vergleichen. a - u u i k k - : Grdf. -1 Gl 1,493,57 ( R f ) . 2,345,56 (clm 6325, 9. Jh.)-, nom. (voc.) sg. f . - l u N p C a n t . D e u t . 5 (&•). — a - u u i c k l vgl. st. n. — a - u u l e g - : nom. sg. m. -er Gl 2,651,59 (-uv-). 4,139,60 ( S a l . c, - w - ) ; nom. (voc.) sg. f . -lu N p w C a n t . D e u t . 6. a - u u e k k - : nom. sg. n. -ez N p 100,4; nom. sg. f . -lu 77,8; dat. sg. n. - e m o N p g l 100,4. Nicht klar ist a - u u l e k e r u [iter . . .] devium [ducit ad mortem, Prov. 12,28] Gl 1,541,50 (Rb). Für einen dat. sg. f . gibt der Text keinen Raum. Hat der Glossator devium als gen. pl. gefaßt? vgl. ä u u i g g o ; für seltenes - e r u an Stelle von -ero vgl. Schatz, Ahd. Gr. § 384. a - u u l e u n [per iter] devium [2. Reg. 13,34] acc. sg. m.? Gl 1,424,23 ( R f ) könnte, zu f a r t konstruiert, auch acc. sg. f . sein; vgl. ä u u i g g ü n adv. l a ) unwegsam, ungangbar, weglos: auuikki [omnis . . . provincia . . . sie deleatur, ut . . . bestiis] invia [sit in sempiternum, Esth. 16,24] Gl 1,493,57. a u v i e g e r [longa proeul longis via dividit] invia [terris, Verg., A.III, 383] 2,651,59; zu a u u i c u n [ p o p u l u s m u l t u s veniebat (auf der Flucht) per iter] devium [2. Reg. 13,34] 1,424,23 vgl. auch oben d u r u h f a r t a u u i c c o 426,61 und ä u u i g g o adv. Zu einem falschen Lemma geraten ist awieger devinxerat 4,139,60, vgl. devium awigge 5 9 ;

ftuulrc

756

b) a u s l e s e hlossen, un brau chbar;übertr.: auuikki [ ( ¿ a s Pfingstwunder lehrt) ut. . . nulla lingua barbara, inaccessa vel] invia [videretur, Is., De o f f . 2,23] Gl 2,345,56. 2) vom rechten Weg abführend, abgehend, irreführend; bildl. auf ethisches Verhalten übertr.: a u u i c k e r u [in semita iustitiae, vita: iter autem] devium [ducit ad mortem, Prov. 12,28] Gl 1,541,50. 3) übertr. auf Menschen, die im religiösen oder ethischen Sinn sich auf dem falschen Weg befinden: verkehrt, irregeleitet, auf Abwege geraten: sine u u i h s e l i n g a u n s u b e r t o n sih in i d o l a t r i a . A u u i k kiu s l a h t a u n d e lezziu generatio prava atque perversa N p N p w C a n t . D e u t . 5 ( = N p w 6). d a z sie n e u u e r d e n a u u e k k i u s l a h t a . . . n a h iro f o r d e r o n generatio prava N p 77,8. ze m i r n e h a f t e t a a u u e k kez . d a z c h i t u n g e r e h t e z h e r z a . also des m a n n e s ist . d e r sih i n t r e r t e t f o n e g o t e s uuillen 100,4. des kesello neuuillo ih sin . u u a n d a er p r a u o c o r d e ( a u u e k k e m o herzen) sih a h t o t i u s t u m g o t i n i u s t u m N p g l 100,4. i u u i g g o adv. anzusetzen ist beiden hierfür anzuführenden gedeutet werden können:

sehr fraglich, Belege auch

da die anders

a - u u l c c o : Gl 1,426,61 (Rb; Graff: gen. pl. von äuuiggi st. n.); - w i c h e : 361,40 (M, clm 13002. 17403, 12. 13. Jh.; oder acc. sg. von ä u u i g g i ? ) . weglos, querfeldein, vom Wege abweichend: a w i c h e [cernens asina (des Bileam) angelum stantem in via. ..,ibat]peragrum[Num. 22,23] Gl 1,361,40 (4 Hss. a u v i c c u n , s. ä u u i g g ö n ) . d u r u h f a r t a u u i c c o [populus multus veniebat (auf der Flucht) per i'fer] devium [2. Reg. 13,34] 426,61 (hat der Glossator devium als lat. gen. pl. aufgefaßt?, s. oben). äuuiggon adv. (acc. sg. m.?, vgl. Braune, Ahd. Gr. § 269; dagegen Kelle: dat. pl., vgl. 2,378. 3,23, ebenso Piper). — Graff I , 670f. s. v. äwiggi. a - u u i g g o n : O 3,1,11. vom rechten Wege abweichend, abirrend; ungebahnte, eigenwillige Wege gehend; übertr. im geistigen Sinn: (damit) er (Gott) . . . zeichan sinaz w i r k e ; in t h e s e n b u a c h o n w a n n e ih a. ni gange. Suulggdn sw. v. s. äuuigg(e)ön sw. v. äuulggÜn adv. (sw. acc. sg. f., vgl. Braune, Ahd. Gr. § 269); vgl. ä u u i g g o n . — Graff I , 670 s.v. äwiggi. a - u v i c c u n : Gl 1,361,39 (M, 4 Hss., 1 -w-); - u u l c k u n 191,9 (Ry). Fraglich bleibt a - u u l e u n : Gl 1,424,23 ( R f ) . Im Lat. liegt acc. sg. n. (per iter devium) vor, so daß, zu f a r t konstruiert, im Ahd. sw. acc. sg. f . des Adj. vorliegen könnte, s. ä u u i g g i adj., doch vgl. zur selben Stelle [2. Reg. 13,34] a u u i c c o in Rb, s. ä u u i g g o adv. weglos, auf ungebahntem Weg, querfeldein: u r u u i c k e edo a u u i c k u n invio Gl 1,191,9. a u v i c c u n [cernens asina ( des Bileam) angelum stantem in via. . ., avertit se de itinere, et ibat] per agrum [Num. 22,23] 361,39. ä u u l r f l s t . n. a - w i r f t : nom. sg. Gl 1,500,47 (M, clm 17 403, 13. Jh.). Frühgeburt: [sicut] abortivum [absconditum non subsisterem, Job 3,16] (7 Hss. ä u u e r f ) . äuuire st. n., mhd. ä w i r c h . Erst vom 12. Jh. an belegt; gekürzt aus ä u u i r k i ? oder Kontamination von ä u u e r c und ä u u i r k i ? — Graff I , 964 s. v. a w i r c h i . a - w i r c h : nom. sg. Gl 3,410,82 (Hd., lat. abl.). 4,190,9 (14. Jh.). — a - w i r k : nom. sg. Gl 3,289,35

(SHb, 13.114. Jh.). 418,56 (Hd., 13. Jh., -vv-, - c ; lat. abl.). Abfall: ») allg. Spreu, 3,410,82;

Schale,

Hülse:

-c). 4,282,19 (M,

putamine

Gl

b) spez. beim Schwingen des Flachses, Werg, grober Flachs oder Hanf: stuppa Gl 3,289,35 (1 Hs. äuuirki). 418,56. polenta genus farinae l fabae l lina l stuppa 4 , 1 9 0 , 9 . - a v v i r c [non cessabant . . . succendere fornacem, naphta, et] stuppa [, et pice, Dan. 3,46] 282,19. äuuirke, - a st. f. wird vorausgesetzt durch a-wirchf: acc. pl. Gl 2,620,22 ( W i e n 2171, 9. Jh.). Ein Femininum liegt auch vor in: a-wlrcha: nom. sg. Gl 1,594,19. 660,55 (lat. abl., beide M, clm 22201; die Hs. schreibt nie -a für ausl. -i). Werg, grober Flachs oder Hanf: awircha stuppa [zu: erit fortitudo vestra, ut favilla stuppae, Is. 1,31] Gl 1,594,19 (1 Hs. äuuurka, 4 Hss. äuuirki, 1 Hs. uuerch). awircha [non cessabant . . . succendere fornacem, naphta, et] stuppa [, et pice, Dan. 3,46] 660,55 (3 Hss. äuuirki, 4 Hss. äuuurki). awirch? [saperdam advehe Ponto, castoreum,] stuppas [, ebenum, tus, Pers. 5,135] 2,620,22 (unter Seduliusgl.). äuuirki st. n., vgl. schwäb. äwerg (-k) Fischer 1,547. - G äff I, 964. a-uuirch-: nom. sg. -i Gl 1,383,47. 594,18 (M, 4 Hss., 2 -vu-). 660,53 (M, 3 Hss., 1 -vu-, 1 -uv-, 1 -w-; lat. abl.). 3,149,52 (SH A, 2 Hss., -w-). 258,24 (SH a2, -w-). 624,60. Festschr. Leid. S. 98 (M, -vv-;lat. abl.) ; - e G l 3 , 2 8 9 , 3 5 (SHb,-uv-). 4,99,22 (Sal. al, -w-); acc. pl. -i 2,361,42; « - : nom. sg. -e 3,149, 52/53 (SHA, Trier 31, 13. Jh.). — a-wlrcke: nom. sg. Gl 4,263,24 (12. Jh.). — a - u u t r k - : nom. sg. -1 Gl 1,382,21 (Sg 296, 9.110. Jh.). 3,258,24 (SH a2, -w-); nom. pl. -e 420,44 (Hd.). ha-wlrgi: nom. sg. Gl 3,149,53 (SHA, Darmst. 6, 13. Jh.). a-uuiriehes: gen. sg. Gl 1,388,36 (Rb). Verschrieben sind: a-uuuirchl: nom. sg. Gl 3,664,29 (Innsbr. 711, 13. Jh.); a-uurichi: dass. 1,383,48 (Sg 295, 9. Jh.). 585,11 (Rb); -uurihli: dass. 383,48 (Sg 9, 9. Jh.), die wohl besser als -uuirchi zu lesen sind denn als -uuurichi (mit Svarabhaktivokal), da -uuurki erst vom 11. Jh. an belegt ist. Für -uuirk- in Rb vgl. oben und äuuirke. Werg, grober Flachs oder Hanf, Abfall beim Schwingen des Flachses: a)eigentl.: äuuirki stuppa [zu: (Simson) rupit vincula, quomodo si rumpat quis filum de stuppae tortum putamine, cum odorem ignis acceperit, Jud. 16,9] Gl 1,382,21 (2 Hss. herdun). 4,263,24. auuirchi 1 achambi [ebda.] 1,383,47. fona uueuale des auuiriches de suptimine stuppa (für Vulg.: filum de stuppae tortum putamine) [ebda.] 388,36. avuirchi stuppa [zu: erit fortitudo vestra, ut favilla stuppae, Is. 1,31] 594,18 (1 Hs. äuuirka, 4 Hss. äuuurki, 1 werch). auvirchi [non cessabant . .. succendere fornacem, naphta, et] stuppa [, et pice, Dan. 3,46] 660,53 (1 Hs. äuuirka, 2 äuuurki). Festschr. Leid. S. 98. auuirchi [saperdam advehe Ponto, castoreum,] stuppas [Pers. 5,135] 2,361,42. stuppa 3,149,52 (1 Hs. äuuurki). 258,24. 289,35 (1 Hs. äuuirc). 420,44. 624,60. 664,29. 4,99,22 (1 Hs. äuuurka, 1 äuuerc, 1 uuerka). b) übertr. auf die sündige, dem höllischen Feuer verfallene Menge: auuirchi stuppa [collecta synagoga peccantium, et consummatio illorum flamma ignis, Eccli. 21,10] Gl 1,585,11. Abl. äuuirkin; vgl. auch äuuirc, äuuirke, -a. 1*

758

äuuirke, - a — äuuurka

757

äuulrktn adj., schwäb. äwirgen, -wergen Fischer 1,547. — Graff I, 964. a-uuirchin: Grdf. Gl 2,510,46 (2 Hss., lat. dat. pl.). 3,147, 50 (SHA, -w-). 189,48 (SHB, -w-). — a-wirckin, -wlrkln (3 Hss.): Grdf. Gl 3,147,50. 51 (SHA). a-uuirihhinlu: nom. pl. n. Gl 2,16,68 (2 Hss., Zürich C 59, 9. Jh.). aus Werg oder grobem Flachs, hänfen: auuirihhiniu stuppea [. . . fuerant pepli velamina texti, Aldh., De virg. 1515] Gl 2,16,68 (1 Hs. uspünnin). auuirchin [prunas maniplis confovere] stuppeis [et semen ignis inter undas quaerere, Prud., P. Rom. (X) 864] 510,46. awirchin roc stuppeum colobium 3,147,50 (1 Hs. äuuurkin). 189,48. auulzoraht Gl 1,224,36 (Ra) s. ougazoraht

adj.

ftuuizztg adj. vgl. äuuizzlgt st. f. äuuizzlgt st. f.; vgl. mhd. áwitzec. a-wlzzigl: dat. sg. Gl 2,94,42 (Schleust. 100, 12. Jh.; lat. adj. nom. pl. m.; die Hs. kennt für dieses nur - e ; vgl. 93,17. 94,11. 95,44; offenbar liegt eine ad-hoc- Bildung zu einem (nicht belegten) Adj. äuuizzig, vgl. mhd., vor, veranlaßt durch äuuizzöde der Parallelhs. und Vorlage Sg 299, s. äuuizzöd st. m. Besessenheit: [gut nobis furiosi sive] energumeni [intelleguntur, Cone. Anc. xxxvil, Maaßen S. 933]. fluuizillfts adj. — Graff II, 269. a-uuizl-loser: nom. sg. m. Gl 2,766,31 (Ja), von Sinnen, sinnlos, nicht bei sich: amens [Text unbek.]. äuuizzöd st. m.; vgl. mhd. äwitze; mnd. äwit(te). — Graff I, 1105. a-uulzzod: nom. sg. Gl 1,576,41 (M, 2 Hss., 1 -uv-, 1 -vu-); dat. sg. -]e 2,94,42 (Sg 299, 9./10.Jh.). Sinnesverwirrung: a) R a t l o s i g k e i t , V e r l e g e n h e i t , g e i s t i g e U n f ä h i g k e i t : auvizzod suvintilunga [si'cut in percussura cribri remanebit pulvis, sie] aporia [hominis in cogitatu illius (Gottes), Eccli. 27,5] Gl 1,576,41 (12 Hss. nur suuintilunga); b) Besessenheit: auuizzode energumine [zu: qui nobis furiosi sive energumeni intelleguntur, Cone. Anc. XXXVII, Maaßen S. 933] Gl 2,94,42; mit Änderung der Konstruktion? vgl. ämiizzigi der Parallelhs., oder Verschreibung? äuulzzön sw. v., mhd. äwitzen. — Graff I, llOif. a-uultzon: 1. sg. Gl 2,738,45 = W a 79,10 (2 Hss.). — a-uuizzon-: part. prs. gen. pl. -tdn Nb 16,23 [18,10] (ä-, -6n-); acc. pl. m. -te Gl 1,635,38 (M, 12. Jh., -W-). — a-wizint: part. prs. Gl 1,635,38 (M, 13.114. Jh.). seiner Sinne, seines Verstandes nicht voll mächtig sein: a) allgem.: von Sinnen sein, wirr sein: auuitzon deliro [zu: Nero . . . subridens dixit: iam isti (Petrus u. Paulus) vident se victos, modo delirant. Acta Petri et Pauli, Fabric. III, 650] Gl 2,738,45 = W a 79,10. ungehuht habet er (Boeth.) geuangen. kemeine suht tero auuizzonton communem morbum illusarum mentium Nb 16,23 [18,10]; b) gesteigert: vom zonte energúmenos Abl. äuuizzöd.

Teufel besessen [unter Jer.gll.]

auuor s. avur adv. u.

sein: awizGl 1,635,38.

conj.

äuuurka f., junge, erst im 12; Jh. belegte Nebenform zu äuuurki st. n., vgl. dort und äuuirke, -a st. f.

759

fluuurki —az A I 2 a

760

a-uurcha: nom. sg. Gl 1,594,21 (M, clm 13002, -w-). 2,490,8 (Stuttg. poet. 6, Weingarten). 4,99,22 [Sal. al, elm 13002, -W-, s. oben). Die Hss. schreiben für ausl. -i i oder e, nie a. Werg, grober Flachs oder Hanf: awrcha stuppa [zu: eritfortitudovestra,utfavilla stuppae, Is. 1,31] Gl 1,594,21 (3 Hss. fiuuurki, 4 fiuuirki, 1 Äuuirke,-a, 1 uuerc). auurcha [vivax flamma viget, . . . ceram teretem] stuppa [calens bibit, Prud., H.adinc. luc.(V)20] 2,490,8. stuppa 4,99,22 (lHs. Auuirki, 1 fiuuerc, 1 uuerc).

Verstümmelt ist &.: Gl 4,320,32 (Berl., Phillipp. 1741, Reims 10. Jh.), verschrieben In: S 226,37 (B, unter Einfluß yon lat. in). Unsicher sind az: T 80,7, verschr. für thaz?, s. u. B; [et (geschr. &): S 362,19 (nd. Gl.), eth 21, oder ist t(h)e zu lesenf Im Ten steht nur t(h)e 362,16. 363,23 (2). 31 (e te, ist e Ansatz zu et?), thu 362,12. 19.] Nur auf Konjektur beruht az F 20,18. 39,28 = MSD 1,219,19.

ftuuurki st. n., mhd. äwürke. Vom 10. Jh. an be-

A. Präposition

legte Nebenform zu äuuirki, s. dort. — Graff I, 964 s. v. awirchi. a-uuurch-: nom. sg. -1 Gl 3,149,53 ( S H A , -wu-). 309,30 (SH d, ein -u- durch Punkt getilgt)', -e 625,3 (Wien 804, 12. Jh., -uuv-). — a-uurch-: nom. sg. *1 Gl 1,594,18 (M, 3 Hss., 2 -uv-). 660,54 (M, 2 Hss.). 2,373,60 (clm 18375, 10. Jh.). 3,618,67 (Sg 184, 11. Jh.). 623,37; -e 1,660,55 (M, 2 Hss., -w-; lat. abl.). 2,691,34. oder Hanf: auvrchi Werg, grober Flachs stuppa [zu: erit fortitudo vestra, utfavillastuppae, Is. 1,31] Gl 1,594,18 (4 Hss. fiuuirki, 1 Äuuirke, -a, 1 Suuurka, 1 uuerc). auurchi [non cessabant... succendere fornacem, naphta, et] stuppa [, et pice, Dan. 3,46] 660,54 (3 Hss. äuuirki, 1 äuuirke,-a). auurchi [navium partes sunt tabulae et trabes . . .] stuppa [et clavi . . . non partes navis dicuntur, Prise., Inst. 551,23] 2,373,60. auurche quod dicitur stuppa [zu einer Glosse zu Verg., A. I, 497] 691,34. stuppa 3,149,53 (4 Hss. ftuuirki). 309,30. 618,67. 623,37. stuppa et nappa 625,3. Abi. fiuuurktn; vgl. auch fiuuurka.

tuuurkln adj. a-uuurchlna: nom. sg. f . Gl 2,692,79 (lat. pl. n.). — a-nnrehin: Grdf. Gl 3,147,49 (SHA); acc. sg. f . -]a 2,684,11 (lat. pl. n.);.. er: nom. sg. m. Gl 2,663,70 (clm 18059, lat. f.) ergänzt Steinm. zu auurchiner. aus Werg oder grobem Flachs gemacht, hänfen: auurchiner stuppea [flamma manu... spargitur, Verg., A. VIII, 694] Gl 2,663,70. auurchina wipphila stuppea [torquentem Balearis] verbena [fundae, ders., G. I, 309] 684,11. auuurchina stuppea [vineula collo intendunt, ders., A. II, 236] 692,79. auurchin roch stuppeum colobium 3,147,49 (im Abschn. De diversitate vestimentorum; 5 Hss. Äuuirkin). l u u o r t Gl 1,500,46 s. äuuerf st. n. a x n m e r e s. anksmero sw. m. a z präp. und adv.?', as. a t ; afries. et; ae. set; an. a t ; got. at. — Graff I, 523f. Nur noch im 8. und 9. Jh. lebendig, 2 Belege bei T, davon einer unsicher, bei O fehlend. az: Gl 1,10,33 (KRa). 14,17 (PaKRa). 19 (ebda.). 46,16 (i?a). 200,11 (K). 218,14 (Ra). 2,31,35 (Ra). 242,26 (Ra). 279,39 (Jb-Rd). 286,72 (ebda.). 317,5 (Rb). 2,84,58 (Stuttg. H. B. VI 109). 94,24 (Sg 299. Schleust., 12. Jh.). 249,20 (Berl., Lat. 4» 676). 4,6,61 (Je). S 27,13 (Patern.). 34,116 (Wk). 67,35 (Musp.). 192,5. 198,35. 201,36. 203,33. 219,4. 234,40 (alle B). F 13,16.16,26.19,15. 33,1. 39,29. — azs: I 9,20.16,8. 22,4. 29,19. 31,1. 36,22. 43,5. — at: S 4,27. 6,52 (beide Hildebr.). iz: Gl 1,46,16 (PaK). 47,16 (R). 50,13 (KRa). 64,38 (K). 78,1 (Pa). 82,13 (PaK). 86,21 (Pa). 90,2 (PaK). 98,6 (PaKRa). 99,6 (R). 120,3 (Pa). 150,29 (K). 152,25 (KRa). 200,11 (Ra). 215,4 (K). 218,14 (K). 219,13 (K). 242,26 (K). 256,11 (2, K). 261,20 (K). 775,13 (Wolf., Wiss. 47, 9. Jh.). S 222,35 (B). T 5,11. — ez: Gl 1,50,13 (Pa). 120,3 (K). 152,25 (Pa).

I. mit

Dativ

1) in Verbindung mit Nomen: a) in silbischer Übersetzung: az ende ad fines (für affinis proximus) Gl 1,14,17. az entim adfinitas (für affinitas propinquitas) 19; b) in lokalem Gebrauch: zu, an, in: eigentl.: ez antelode uzzen antiprurti uuinkartono antes extremi ordines vinearum Gl 1,50,13 (PaK, Ra iz eintilosta « . I I 2). ez steti umpi nah edo furi ferme circiter prope vel propter 152,25. her was eo folches at ente S 4,27. so man mir at burc Qnigeru banun nigifasta 6,52. (Christus) sizit az zesuun cotes 27,13. 34,116 (ad dexteram patris), ähnl. 362,21. sitzi azs zesuun halp miin sede ad dextris meis I 9,20. sizzen ein az dineru . . sedeant hi duo filii mei unus ad dexteram tuam F 13,16. Petrus . . . az antuurtin des gauualtes . . . arscricta in uuazar Petrus .. . ad praesentiam regentis . . . desiluit in aquas 39,29; — in formelhafter Wendung: az h e n t i u u e s a n 'zur Hand, zugegen, da sein': az henti pim [dixit ad eum (Joseph) Israel: . . . veni, mittam te praesto ad eos (fratres tuos). Quo respondente,] sum [Gen. 37,14] Gl 1,286,72; — a z m l n e r u a n t uuertln, az o u g s i u n i 'vor, vor jmds. Augen': siin hohsetli ist solih so sunna azs mineru antuuerdin ihr onus eius sicut sol in conspectu meo I 36,22. augta sih sid auar az auesiuni manno ipse est enim filius, qui Semper a patre missus visibiliter apparebat hominibus F 33,1; bildl.: uuizit danne daz iu az selbem turim ist scitote quia prope est in ianuis F 19,15; c) temporal: [ic kelave, that he thes vertigsten dages tu thene himele vor, et (oder te ?) aller there ancie, the ther werthig waren, the the sine uffart scuen mosten S 362,19, vgl. Honor. August, spec. eccl. f . 17 b: ad caelos ivit suis diseipulis inspicientibus, MSD 2S. 462'beim Zuschauen aller, während alle zuschauten'.] dhen selbun (Christ) sindun dheodun bitdande, dhazs iu azs antuuerdin chisehet arfullit uuordan ipsum gentes deprecabuntur quod iam obtutu cernitur fuisse completum I 43,5 'gegenwärtig'; d) final: zu: dar scal er uora demo rihhe az rahhu stantan, pi daz er in uuerolti kiuuerkot hapeta S 67,35. 2) in Verbindung mit schwach flektierten Superlativadverbien: zu: a) lokale Adverbien: az h i n t a r O s t i n : iz hintirostin d e m u m Gl 1,98,6 (Ra, PaK iz untarostin s. u ); az n i d a r ö s t i n : iz nidorostin in diuffi ad imum in profundum Gl 1,46,16 (KRa, PaR iz nidarost s. II 1 a); az o b a r ö s t i n : uflih hohitha upireor edho iz oparostin culmen altitudo fastigium vel summitas Gl 1,64,38 (K, Pa za o.). hnachc iz oparostin cacumen summitas 82,13 (Pa, K iz oparoston s. u.). haohi iz oparostin calcis summitas 86,21; — wohl mechanische Umsetzung, in der lat.

summe als Adv. aufgefaßt ist: iz oparostin suuazzitha nettar sapor vel odor summae suavitatis (K summe suauitas) 215,4; az o b a r ö s t t i n ? : iz oparoston summitas Gl 1,82, 13 (K; dat. sg. f.?, oder acc. sg. m.f oder f.?, s. Kögel S. 166. 168. 169, vgl. auch az éristfin b) ; a z u n t a r ö s t i n : iz untarostin za spari aftarostin cauuisso demum denique postremo igitur Gl 1,98,6 (PaK, Ra iz hintirostin ». o.). b) temporale Adverbien: a z a f t r ö s t i n : ethasuuanne iz iunkistin iz aftrostin edho iunkista tandem demum postremum vel novissimus Gl 1,256,11; az ¿ r i s t i n : suarida slaf zeihan az eristin laera auspicia somnia signa initia rudimenta Gl 1,10,33 (Ra, Pa aerista, K az erista s. II 2). iz eristin pikinnit orditus incipit 218,14. thaz giscrib iz eristen uuard gitan in Syriu fon demo grauen Cyrine haec descriptio prima facta est a praeside Syriae Cyrino T 5,11; a z é r i s t i i n ? : iz aeristun anakin so sama kastudi cunabula initia sive rudimenta Gl 1,78,1 (Pa; zur Bestimmung der Form vgl. az obaròstbn e.); az i u n g i s t i n : ethasuuanne iz iunkistin iz aftrostin edho iunkista tandem demum postremum vel novissimus Gl 1,256,11. thanne edho iz iunkistin so sama pi kakanuuertv tunc vel demum sive de praesenti 261,20. II. mit Akkusativ nhd. zu; nur in Verbindung mit verbien.

Superlativad-

1) in Verbindung mit unflektierten (stark flektierten) Superlativadverbien: a) lokale Adverbien: az n i d a r ó s t : iz nidarost in tiufi ad imum in profundum Gl 1,46,16 (Pa, KRa iz nidorostin s. I 2a). iz nidarost ad imum 47,16; b) temporale Adverbien: az è r i s t : im zeitlichen Ablauf: zuerst: foranaotiki ( = foranöntigt) piginnan iz aerist exordia (urspr. exordiar, Albers, Abrog. z. St.) incipiam initiam Gl 1,120,3. iz erist initia 150,29 (K, Pa anagin). iz erist manodes kalendas vel initium mensis 200,11 (Ra, K az erista s. 2). ufquemandi iz erist kiporan oriuntur ortus natus 219,13. aeristo az erist kiscaffot protoplastum primo plasmatum 231,35. iz erist rudimenta initia 242,26. az erist hiemis temporesuprascripto inprimis versum: . . . In secundo dicendum . . . S 219,4. in morkanlobun truhtinlichemv tage iz erist si kichuetan sexzugosto sexto (Psalm) . . . after diu si kichuetan finfzugosto in matutinis dominico die inprimis dicatur sexagesimus sextus psalmus . . . post quem dicatur quinquagesimus 222,35.

762

az A I 2 b — flz m.

761

iz

herist

. .

inprimis

Semper

diurnis

horis dicatur versum . . . inde hymnum uniuscuiusque horae 226,37. in haubide dhes libelles azs erist ist chiscriban umbi mih in capite libri scriptum est de me I 16, 8. araughemes saar azs erist huueo . . . gotes sunu . . . man uuardh uuordan manifestantes primum quia . . . 22,4. azs erist uuardh Iesuses namo fundan in bauhnungum unseres druhtines Iesus Christus bifora chimeinit prima enim appellatio nominis Iesu invenitur in figura domini nostri Jesu Christi antea praedicuta 31,1 ; in bezug auf Rang und Bedeutung: an erster Stelle, vor allem, besonders: az erist [ille ut erat vir eloquentissimus, atque] ad prime [exterioribus quoque studiis eruditus, Greg., Ditti. 3,1 p. 280] Gl 2,249,20. az erist daz so huuaz so ze tuanne pikinnes cuates fona imv duruhtan . . . pittes

inprimis ut quicquid agendum inchoas bonum ab eo perfici . . . deposcas S 192,5. az erist suahhat rihhi cotes . . primum quaerite regnum dei et iustitiam eius 201,36. az erist . . inprimis dominum deum diligere ex toto corde 203,33; a z i u n g i s t : zuletzt, schließlich: iziunkisthinna aftrost demum denique postremum Gl 1,99,6. enti az iungist caheizanter [(lacob)] tandemque potitus [optatis nuptiis, amorem sequentis priori praetulit, Gen. 29,30] 317,5. az iungist demum 4,6,61. indi denne az iungist vnhorsamen . . . scaffum vvizi si . . . furimakanti selbo tod et tunc demum inoboedientibus . . . ovibus poena sit . . . praevalens ipsa mors S 198,35. . . az iungist . . sapiens medicus si exhibeat fomenta, si unguenta adhortationum ... si ad ultimum ustionem excommunicationis 234,40. dhuo azs iungist bidhiu quham gotes sunu venit tandem fìlius dei I 29,19. . . az iungtst . . primus (der 7 Brüder) uxore ducta defunctus est... similiter secundus et tertius usque ad septimum. Novissime autem omnium et mulier defuncta est F 16,26; az l a z z ö s t : az lazost [hi definitum tempus auditionis implentes, tum] demum [fidelibus in oratione communicent. Cone. Nie. XII] Gl 2,84,58. 94,24. 4,320,32; az ftzardst: iz uzarost adulter Gl 1,90,2 (Glossator hat gedacht an ad ultimum, Albers, Abrog. z. St. denkt an ad ulterior). 2) in Verbindung mit schwach flektierten Superlativ adver bien: az e n t i l ö s t a : iz eintilosta antes Gl 1,50,13 (Ra, PaK az antelode s. I 1 b) 'am äußersten Ende, am weitesten außen' ; az è r i s t a : souuaridha slaf zeihehan az erista hlera auspicia somnia signa initia rudimenta Gl 1,10,33 (K, Pa aerista, Ra az eristin s. I 2 b). az erista manothes edho anakin calendas vel initium 200,11 (K, Ra iz erist m. s. 1 b). III. mit

Instrumental

nah az selbu [profectique sunt filii Israel de Ramesse in Socoth, sexcenta] fere (Hs. ferme) [millia peditum virorum, Ex. 12,37] Gl 1,279,39 *nahe an demselben, nahe daran (nämlich an der 600000 Zahl'); — az [ h ] u u i u ' w o d u r c h , womit': bi uuiv iz uuiv [et nunc] quid [detineat (dasKommen Christi) scitis, ut reveletur in suo tempore, 2. Thess. 2,6] 775,13. B. Adverb?

az adv. ist als Präfix mit Verben verbunden, s. die Verweise (so mit Schatz, Ahd. Gr. § 78, gegen Braune-Mitzka, Ahd. Gr.' § 74). Als selbständiges Adverb kommt es in Verbindung mit unz ( = unte + az s. dort) sin mal im Tatian vor: sar gibot her thie iungiron . . . furifaran inan ubar then seo zi Bethsaidu, unz az her furliezi thie menigi donec dimitteret turbas T 80,7, wenn nicht mit Behaghel, Synt. 3 § 1012 hierfür unz thaz anzusetzen ist. Komp. unz ( = unte + az). az Gl 5,519,11 (Gespr. 63) s. thaz. . . az verstümmelt aus (sumuuelihaz?, vgl. Steinm. z. St.) für [(wenn die Anführer der Bienen zögern)] quisquam [. . . altum ire iter . . . audebit, Verg. G. IV, 107] Gl 2,643,7 (clm 18059, 11. Jh.). Az st. m., mhd. nhd. atz, liegt vielleicht vor in azza farragine [zu: non alius ... spicea farra suppeditat deus, Prud., Symm. II, 217] GÌ 2,470,44 (2 Hss.), wenn das Lemma dem Textzusammenhang entsprechend in farragines acc. pl. geändert werden darf, von hier aus auch Gl 4,142,23 (Sale); verstümmelt > zza 126,66 (Sal. b). Vgl. aber auch àza st. f . Für die Bedeutung 'Futterkorn' vgl. Fischer l,349f.

äz n. — äzen

763

&Z st. n., mhd. kz,, nhd. a a s ; as. St, mnd. ä t ; mnl. aet m.; afries. e t ; ae. äet m. f. ra.; an. ä t . — Graff I , 528. a a z : nom.sg. Gl 1,100,34. 122,27 (beide K). — a z : nom. sg. Gl 1,100,34. 122,27 (beide Pa). 4,58,38 (.Sal. al, 5 Hss.); gen. sg. -]es 2,302,22 (M, 4 Hss.); dat. sg. -] 0 2,17,4 (vor Vokal); dat.pl. -]un Gl 1,479,20 (M, 4 Hss.). — a z z - : dat. sg. -e Gl 1,277,70 (Jb-Rd); dat.pl. - u n 479,21 (M). — a t : acc.pl. Gl L 38. Verschrieben 15. Jh.).

ist a s h : nom.sg.

Gl 4,58,39

(Sal.al,

1) Speise, Nahrung, Gericht: mazzimos caumlih az dapibus epulis escis Gl 1,100,34. mos pilipi az esca 122,27. azze [accepto pane et lentis] edulio [, comedit (Esau), Gen. 25,34] 277,70. zi azun [omnia quae] in cibos [erant iter agentibus necessaria, Tob. 8,21] 479,20. esu 4,58,38. a t [ut peterent] escas [animabus suis, Ps. 77,18] Gl L 38. 2) im abfälligen Sinn: Aas; Fraß für wilde Tiere, übertr. auf den Höllendrachen?: t h a z sie . . . nirfulen in t h e n s u n t o n , noh mit t h e m o meine ni werden zi az eine O 2,17,4. 3) das Essen, die Nahrungsaufnahme: azes [per effectum] comestionis [veritas (der Auferstehung Christi) patesceret carnis, Greg., Horn. I I , 29 p. 1568] Gl 2,302,22. Komp. hunt-, u u u r m ä z ; vgl. auch u b a r ä z ? äza st. f.; ae. sßt; an. ä t a . — Graff I, 528 s. v. äz. azza: dat. sg. Gl 2,176,42 (clm 6277, 9. Jh.; gegen Annahme eines dat. sg. von äz st. n. vgl. Schatz, Altbair. Gr. § 96,2). Fraglich sind a z z a : Gl 2,470,44 (Paris, nouv. acq. 241, Augsburg; clm 14395, beide 11. Jh.). 4,142,23 (Sal. c, 13. Jh.) und mit erloschenem ersten Buchstaben . zza 126,66 (Sal. b, 12. Jh.). Das gemeinsame Lemma farragine spricht für dat. sg. von äza. Aber der Textzusammenhang [non alius segetes et spicea farra suppeditat deus, Prud., Symm. I I , 217] verlangt für die interpretierende Randglosse eher farragines, so daß azza acc. pl. von&i st. m.,s. dort, sein und dem heutigen schwäb. atz Futter, Getreideabfälle (für Futter zwecke), vgl. Fischer l,349f., entsprechen würde. Vgl. auch DWb. 1,595, Schweiz. Id. 1,623, Martin u. Lienh. 1,86 a. 1) das Essen: [hinc est quod Paulus immunda . . . sine pollutione comedentibus, sed imperfectis tentationis scandalum sua hac] comestione (Hs. comesatione) [moventibus dicit . . ., Greg., Cura 3,35 p. 96]. Gl 2,176,42. 2) Futterkorn, vgl. oben. Abi. äzön.

Futter

(aus

Getreideabfällen)

flzal adj. azzalaz: nom. sg. n. Gl 2,621,4 (Carlsr., Aug. CCXVII, 9.110. Jh.). gefräßig; übertr. verzehrend, vernichtend von Dingen oder Vorgängen: [genitor (Jairus), cui finis] edax (der Tod seiner Tochter) [spem prolis adultae sustulerat, Sed., Carm. pasch. I I I , 105]. Abi. äzali, äzalin. Stall st. f . — Graff I, 529. azzill: nom. sg. Gl 2,395,20 (Wien 247, 11. Jh.). Gefräßigkeit, Völlerei im Essen: [gula est ferina, sed socors (est)] edacitas [Prud., P. Rom. (X) 810]. Komp. ubaräzali.

764

Azaltn adj.; zur Bildung vgl. Kluge, Stammb §201. aziliniu: nom. sg. f . Gl 2,547,61 (mus. Brit. Add. 34248, 11. Jh.). — azelinaz: nom. sg. n. Gl 2,694,5 (Melk n. sign., 12. Jh.). 4,351,31 (Trient 1660, 11. Jh.). gefräßig, gierig: a) vom Feuer: azelinaz [ignis] edax [summa ad fastigia vento volvitur, Verg., A. I I , 758] Gl 2,694,5. 4,351,31; b) übertr. auf sittl. Begriffe: aziliniu [quidquid Luxus] edax [pretiosum liquerat, Prud., Psych. 455] Gl 2,547,61 (konstruiert zu Iust? getelösi? o. ä.). Abi. äzilini. flzalinl st. f . azzilini: nom. sg. Gl 2,389,48 (mus. Brit. Add. 16894, Salzburg 11. Jh.). Gefräßigkeit, Unmäßigkeit im Essen: [gula est ferina, sed socors] edacitas [Prud., P. Rom. (X) 810]. äzatöst st. f . - Graff I I , 268. aza-losi: nom. sg. Gl 1,503,53 (M, 6 Hss., 9.—11.112. Jh.); dat.sg. 2,605,58 (ebda., 3 Hss.). Verschrieben sind: an-azalosi: nom. sg. Gl 1,503,54 (M, Göttw. 103; an- = lat. in-?) und wohl auch asclosa: Gl 5,7,3 (M, Carlsr., Oen. 1, 14. Jh.), vgl. äzlösa (st. sw.) f . Nahrungsmangel, Hunger: inedia [invadat costas illius, Job 18,12] Gl 1,503,53 (3 Hss. äzlösa, 1 zadal), asclosa et azlosa 5,7,3. azalosi [perurgente] inedia [incauti letali aliquo haustu corrumpebantur, Ruf., Hist. eccl. IX, 8,6] 2,605,58. flzan(d) st. m. s. v. ä- Sp. 1 l. äzendi adj. azaze s. azzäsi st. n. a z / e / j Gl 2,661,47 (clm 18059, 11. Jh.) ist vielleicht bis zur Unkenntlichkeit verstümmelt aus arzagetiu acc. pl. resides [populos, Verg., A. VII, 693]; vgl. zur selben Stelle 711,58 und i r z a g £ n sw.v. [Azekln as. s.

Eigennamen.]

[Azeko as. s. Eigennamen.] [Azelln as. s. Eigennamen.] äzen sw. v., nhd. ätzen, atzen. Vgl. ezzen und mhd. etzen, atzen neben ae^en, nhd. äsen. Letzteres liegt bedeutungsmäßig ab und deckt sich mit ahd. äzön, s. dort. Die Schreibung z, zz besagt nichts über den Lautwert, doch möchte ich für äzen Affrikata für wahrscheinlich halten. — Graff I, 527. az-: 2. sg. -est N p N p w 103,27 (Np ä-); 2. pl. imp. -et S 162,21 (-&); 1. sg. prt. -da 332,19 (Reichen. B.); ge-: part. prt. -et Npw 22,5; k-: acc. pl. m. -ta Gl 2,593,27 (Zürich, Rhein. 62, 11. Jh.). — Äzz-: 2. sg. -est N p 79,6; 3.sg.conj. -e Nb 138,1 [149,4]; ke-: part. prt. -it Npgl 100,5; -et Np 22,5; ge-: -1t Npgl 79,7. jmdn. speisen, nähren, jmdm. zu essen geben, ein Tier füttern: a) im realen Sinn, von Menschen: azet die hungerenten, d r e n c h e t die d u r s t e n t e n S 162,21. daz ih hungarege niazda 332,19. alliu bitent siu din . daz d u siu azest ut des Ulis escam N p N p w 103,27; die Speise wird durch mit angefügt: [du] rihtost . . . mir tische . daz ih keazzet u u r d e mit s t a r c h e r u n fuoro d a n n e diu milch si 22,5; — von Tieren: toh tie . . . leuuen an in c h e t e n n a tragen . unde doh m a n sie azze a b a hende datas escas captent manibus Nb 138,1 [149,4]; b) bildlich: daz d u unsih azzest unde trenchest mit t r ä n e n cibabis nos pane lacrimarum Np

gi-Azen — ftzungllh

765

79,6. daz uuir c i b a t i (geazzit) uuurden pane lacrim a r u m (mit prote dero traheno) Npgl 79,7; c) im kultischen Gebrauch: kazta [Äis uos] imbutos [dapibus (des Abendmahles), Prud., Psych. 377] Gl 2,593,27; d) in reiner Übertragung auf Geistiges; die Nahrung wird durch mit angefügt: alle superbi . . . uuerdent p a s t i malis aliorum (keazzit mit andirro ungefuore) Npgl 100,5. Komp. ungiàzit. gi-àzen sw. v. — Graff I, 527. ge-azenne Npw, -äzzenne N p : inf. dat. sg. 102,5. refi.: Nahrung, Futter zu sich nehmen, sich ernähren, sättigen (von Vögeln): imo (dem Adler) geschiet fore alti . . . daz sin obero snabel den nideren so uberuuahset . daz er in uf intuon nemag sih zegeazenne. ftzendi adj. a-cendero: gen. pl. Gl 2,563,11 (Brüssel 11. Jh.). zahnlos; substant.: (zahnloses) altes altes Mütterchen: [(das ungebildete Volk) omne sanctum est, quod . . . rancidae] tularum (anularum) [cantilenai suaserint, P. Rom. (X) 305; vgl. edentularum, anuum, sine dentibus, Glosse]. [Azezil as. s.

9968, Weib, quibus edenPrud., quasi

Eigennamen.]

azfang St. m. (oder azfengi st. n.?); ae. » t f e n g . — Graff 111,413. az-fengi: nom. pl. (sg.? s. o.) Gl 1,282,71 ( J b - R d ) . Anfang, Beginn: a. manodo kalendae dictae a vocando [zu: si quando habebitis . . . dies festos, et calendas . . ., Num. 10,10]. ? azfengi st. n. s. azfang st. m. azgir st. m., mhd. a^igér, ati- ; afries. etgèr; ae. setgär; an. atgeirr. — Graff IV, 225. az-gcr: nom. sg. Gl 3,221,20 ( S H a2, 2 Hss.). 264,33 (SH b). 293,11 (SH d); acc. pl. -]a 2,721,49. — at-ker-: dat. sg. -e Gl 2,690,39 (Melk n. sign., 12. Jh.); acc. sg. -] 36 (ebda.); ath-ger: acc. (sg?, lat. pl., vgl. u.) ; -] 609,30 (Paris. 10195, Echternach 11. Jh.); ant-: dat. sg. -]e 693,56 (Melk n. sign.); an-: 33 (ebda., vgl. oben). azl-ger: nom. sg. Gl 3,639,36 (Wien 804, S. Florian 12. Jh.). Verschrieben ist arger: nom. sg. Gl 3,221,20 (SH a2, Graz 859, 13. Jh.). eiserne Lanze, Wurfspeer: a) als Wurfwaffe: athger [celeri . . . sparos aut] lanceas [, alii praeacutas sudes portabant, Sali., Cat. 36] Gl 2,609,30. azgera [Teutonico ritu soliti torquere] cateias (gallica tela) [Verg., A. VII, 741] 721,49. acinax 3,221,20. 639,36. acinax. nacis ferrea hasta 264,33. 293,11; b) spez.: der Dreizack des Neptun: a t k e r [non illi imperium pelagi saevumque] tridentem [, sed mihi sorte datum, Verg., A. I, 138] Gl 2,690,36. atkere [levat ipse] tridenti [. . . et temperai aequor, ebda. 145] 39. atgere [saeuit . . .] tridenti [spumeus, ebda. II, 418] 693,33. atgere [Neptunus . . . magno . . . emota] tridenti [fundamentaquatit, ebda. 610] 56. Vgl. Keller, Angl. Forsch. 15,130f. Das Ae. belegt ein Neutrum, jedoch als -ja-Bildung, so daß ich athger Gl 2,609,30 als Sing, und nicht als Neutr.• plur. fassen möchte, vgl. oben. Die Hs. weicht auch sonst gelegentlich im Numerus ab. azhengen s. a z - h e n g e n sw. v.

766

äzhQs st. n. az-hus: nom. sg. Gl 4,136,40 (Sal. e, Georgenberg 13. Jh.). Speisehaus: comessorium. -äzl st. f . vgl. ubaräzi st. f . -äzlda st. f . vgl. ubaräzida st. f . ftzlg adj., mhd. SB^ec, nhd. äßig, vgl. auch Id. 1,500, Fischer 1,344. — Graff I, 529.

Schweiz.

azig-: nom.sg.m. -er Gl 2,53,26 (clm 18140); acc. pl. n. -lu 637,62 (clm 180-59). — azichun: acc. pl. n. Gl 2,702,58 (Paris. 9344, Echternach 11. Jh.). 1) eßbar, zum Essen, als Futter geeignet: azigiu [pubi indomitae (dem zur Zucht bestimmten Jungvieh) non . . .] vescas [salicum frondes . . ., sed frumenta . . . carpes sata, Verg., G. I I I , 175] Gl 2,637,62. 702,58, so auf Grund des Mhd. und der heutigen Maa. mit Wilh. Wackernagel, Basler Bischofs- und Dienstmannenrecht, Basel 1862, S. 33 § 6,2; doch widerspricht der positive Sinn des deutschen Wortes dem negativen des Textzusammenhangs. Der Glossator hat sich bei seiner Übersetzung wohl von vesci leiten lassen oder von der Bedeutung, die die Laubfütterung zu seiner Zeit noch hatte, vgl. J. Trier, Wald, Festgabe Th. Frings, Berlin 1956, S. 25 ff. 2) eßlustig, gefräßig: aziger [cellerarius ... eligatur . . . sobrius, non multum] edax [Reg. S. Ben. 31] Gl 2,53,26. Komp. u u u r m ä z t g ; Abi. -flzigl. aziger s. azggr st. m. -äzlgl st. f . vgl. uuurmäzlgt st. f . äzilt s. fizali st. f . ftzllln s. äzalin adj. izlltnl s. äzalint st. f . -äzlnl st. f . vgl. ubaräzlni st. f . azklebSn s. a z - k l e b e n sw. v. azkllban s. a z - k l i b a n st. v. ftzlösa (st. sw.) f., junge Nebenform zu älterem 6zalösi st. f., s. dort, vom 12. Jh. an belegt. — Graff I I , 268. az-losa: nom. sg. Gl 1,503,54 (M, 2 Hss., 12. Jh.). 5,7,3 (M, 14. Jh.); verschrieben: -posa 1,503,55 (13.114. Jh.). Nahrungsmangel, Hunger: inedia [invadat costas illius, Job 18,12] Gl 1,503,54 (7 Hss. äzalösi, 1 Hs. zadal), asclosa et azlosa [ebda.] 5,7,3. [Azo as. s. Eigennamen.] azogan Gl 1,132,31 s. ziohan st. v. äzön sw. v.; mnl. aten. Vgl. äzen. — Graff I , 528. azont: 3. pl. Gl 2,629,61 (clm 18059, 11. Jh.). atoda: 3. sg. prt. Gl L 41 (Gr. § 109 r„ doch vgl. mnl. aten). 1) äsen, sich Nahrung, Futter suchen: von Vögeln: azont crupilunt snapalont [variae pelagi volucres . . .] rimantur [prata, Verg., G I, 384] Gl 2,629,61. 2) = oberd. Azen: jmdn. speisen, jmdm. zu essen geben: a t o d a cibavit adipe frumenti: et de petra, melle saturavit 80,17] Gl L 41. Vgl. Wißmann S. 22. Azor s. Eigennamen. azqueman s. az- q u e m a n st. v. azs s. az präp. u. adv.? azstantan s. a z - s t a n t a n st. v. Azungllh adj.

nähren, [eos ex eos, Ps.

767

asuuesan — aziusl

a-zunc-licher: nom. sg. m. Gl 4,140,67 (Sal. c, Georgenberg 13. Jk.). ''ohne Zunge', sprachlos, unberedt: elinguis; vgl. Beitr. 73,214. asuuesan s. a z - u u e s a n st. v. asuulsc st. m. (oder n.?). — Graß I, 544. azuuisc: nom.sg. Gl 3,2,18 (Voc.). cultura 'Anbau, Anpflanzung'? Das Wort folgt auf eampus und ager = das bebaute, bepflanzte Landstücki Zusammenhang mit ezzisk scheint vorzuliegen, ohne im einzelnen klar zu sein. azzdsl st. n. — Graß I, 542. Zur Länge des -ä- vgl. Notker; dagegen Wilm. Gr. 2* § 252,3. Oberdeutsch, über das Verhältnis zum frk.-nd. azzusi vgl. dort. azzas-: nom. sg. pl. -1 Gl 2,65,8 (Sg 844, 10.[9'.f] Jh.); acc.sg. pl. -I 1,290,65 (Jb-Rd). 294,66 {ebda.). 313,53 (fragm. S. Pauli, 10. Jh.)-, -e 2, 690,50 (Melk n. sign., 12. Jh.). — az-: acc.sg. -Äse Ni 509,12; nom. sg. -aze Gl 2,348,29 (Einsiedeln 34, 11. Jh.). 1) Werkzeug, Gerät, Instrument: azzasi arma, Interpr. zu [haecine est bibliotheca, quam... tibi (der Philosophie) sedem nostris in laribus . . . delegeras? Boeth., Cons. 1,4 p. 10,7l8] Gl 2,65,8. azzase instrumenta, Interpr. zu [cerealia . . . arma expediunt fessi (die Trojaner bei der Landung in Karthago, Verg., A. 1,177] 690,50. i n s t r u m e n t u m chcden uuir . keruste . keskirre . geziug . azase Ni 509,12. 2) Ausstattung, Ausrüstung, Hausrat: kiziuc azzasi alapuu [oft quod peccatum . . . scrutatus es

768

(Laban auf der Suche nach den Götterbildern) omnemj supellectile[m meam? Gen. 31,37] Gl 1,290,65, azzasi [ebda.] 313,53. azzasi kiziuc [unges ex eo . . . mensam .. . cum vasis suis, candelabrum, et] utensilia [eius, Ex. 30,27] 294,66. azaze [tales ergo cibi, qualis domus atque] supellex [Juven. 11,99] 2,348, 29., Komp. Isamazzàsi; algiazz&si? s. alliazasi. azzerstellla Gl 3,465,15 s. uuazzarstelza sw. f . a a l Gl 1,142,21 (Pa) s. suozi adj. azzutl st. n. — Graß I, 542 s. v. azzasi. Die Formen mit -u- sind fränk. (für T vgl. scribazzusi) und nd. Ihr Verhältnis zu den oberd. mit -aist unklar, da dieses -a- nach N lang ist. Es erscheint auch bis ins 12. Jh. stets als -a-. Doch vgl. Wilm. Gr. 2' § 252,3. azz-: nom. pl. -nsi (l. -usi) Gl 2,700,1; acc. pl. -est 704,46 (beide Paris. 9344, Echternach 11. Jh.). atusi: acc. sg. Gl 1,297,50 (Paris. 2685, 9. Jh.); zum Akk. vgl. Franck, Afrk. Gr. § 131,2. 1) Gerät, Werkzeug: azzusi. arma gezuch [quae sint duris agrestibus] arma [, quis sine nec potuere seri nec surgere messes, Verg., G. I, 160] Gl 2,700,1. azzesi [tum . . . cerealia . . .] arma [expediunt fessi (die Trojaner bei der Landung in Karthago), ders., A. I, 177] 704,46. 2) Ausstattung, Ausrüstung: in atusi [de . . . manubiis proeliorum, quae consecraverant ad . . .] supellectilem [templi, 1. Parai. 26,27] Gl 1,297,50. Komp. scribazzusi.

B b Gl 1,734,53 s. ubar. Babenberg s. Eigennamen. bftbes st. m., mhd. bàbes(i), nhd. papst; as. pàvos, mnd. pawes(t), mnl. paves; afries. pavs, paves; zu spätlat., an grch. 7cet71(71)15 angelehntem pabes, vgl. Franck-van Wijk, Et. wb. s. v. paus; vgl. ae. papa; an. päfi zu lat. papa. — Graff I, 322. Alle Belege, abgesehen von Nb, 12.—14. Jh. bab-: nom. sg. -est Gl 3,132,24 (SHA, 2 Hss.). 393,8 (Hildeg.); -ist 132,25 (SHA, 3 Hss.). 179,30 (SHB); acc. sg. -es Nb 6,13 [6,7] (-à-); -est S 348,92 (Münch. Gl. u. B., 2 Hss.). — pau-: nom. sg. -es Gl 3,376,43 (Jd); [-os Wa 18,3]. Papst: papa Gl 3,132,24 (im Abschn. De clericis . . .). papa vel apostolicus 179,30 (ebda.), papa dicitur admirabilis 376,43 (im Abschn. De sacerdotalibus). kelionz papa 393,8. pitet in umbe den babest da ze Rome S 348,92. [tho sanctus Bonifatius pauos an Roma uuas Wa 18,3.] fone diu sluog er . . . Johannem den babes papam I. Nb 6,13 [6,7]. bftbesambet mhd. st. n. paues-ambt: nom. sg. Gl 3,379,27 (Jd). Amt, Würde des Papstes: papatus (im Abschn. Nomina dignitatum). Babllon s. Eigennamen. Babilonia s. Eigennamen. babvla s. papula sw. f . bacalflri ? st. m. (wohl roman. Lehnwort, vgl. v. Wartburg, Et. Wb. Bd. 1, S. 198 f., Meyer-Lübke863, beide s. v. *baccalaris) ; vgl. mhd. betschelier. bacalaro: gen. pl. Gl 2,473,7 (Paris, nouv. acqu. 241, 11. Jh.). Lastträger: [trapezitas, qui ad mercedem vilium] baiulorum [sacra castitatis alimenta verterunt, Prud., Symm. II, Prosa nach 909, s. Anm.]. bacche s. backo sw. m. Bacchus s. Eigennamen. bach 5. bahho sw. m. b*ch- s. bràh-. bache Gl 3,246,15 s. backo sw. m. bachhetdj Beitr. 73,237,67 s. bàgheit st. f . bachtsen mhd. St. n. ; vgl. mnd. backiseren, mnl. baciser; an. bakstrjärn. bach-isen: nom. pl. Gl 3,167,15 (SHA, Darmst. 6, 13. Jh.). eisernes Gerät zum Backen (Backform?): cerealia (im Abschn. De pistrino, 5 Hss. bah(gi)skirri). bachmlnze mhd. sw. f., nhd. bachminze. Nur im Nom. Sing., zuerst im 13. Jh. belegt.

bach-:-mInza Gl 3,403,20 (Hildeg., 2 Hss. 13. Jh.); -mvnza 49,22/23 (fol. Frankf., 14. Jh.); -mynce 562,39 (clm 615, 14. Jh.); -mince 566,25 (ebda.); -mintze 562,40 (Innsbruck 355, 14. Jh.). 565,7 (ebda.) ; -mitz 521,14 (clm 9607, 14-115. Jh.). Verschreibungen sind: brach-:-mince Gl 3,565,7/8 (14. Jh.); -mintz 566,25/26 (14. Jh.). ''Bachminze', Mentha aquatica L.: balsamita menta aquaria Gl 3,49,22/23. oculus consulis 562,39. sisymbrium 521,14. 565,7. 566,25; ungedeutet ist fluischa 403,20. Vgl. ZfdWortf. 6,189, Fischer-Benzon 69 ff., Hegi V, 4,2344 ff. bacho s. bahho sw. m. bachstelze mhd. sw. f., nhd. bachstelze; vgl. die Zusammenstellung bei Suolahti, Vögeln. S. 87 ff. Nur im Nom. Sing, am frühesten im 13. Jh. belegt. pach-:-stelze Gl 3,28,25 (clm 4350, 14. Jh.); -steltz (Innsbruck 355, 14. Jh.), -stelcz (Wien 3213, 15. Jh.): 31,33.33/34 (lat. abl., vgl. Anm. 5). — bach-stelz: Gl 3,28,25 (fol. Stuttg., 14. Jh.). Verschrieben ist pach-stlcz: Gl 3,31,34 (clm 12665, 13. Jh.). Bachstelze, MotacillaL.: sepicecula Gl 3,28,25 (vgl. Diefb. Gl. 527 c, 21 Hss. listerà, je 1 Hs. uuegistarz, kuningiltn, zünsluphil, zünsliffilin, holakrà). lucilia 31,33 (vgl. Diefb. Gl. 337c, 18 Hss. uuazzarstelza, 2 hardella, je 1 uuazzarfogal, mhd. bach-, bechisterz). Vgl. Ranke, Beitr. 62,286ff. bachsterz mhd. st. m. (paoh)-stercz: nom. sg. Gl 3,31,34 (clm 12665, 15. Jh., pach- ist aus dem Vorhergehenden zu ergänzen) . Bachstelze, Motacilla L.: pachstelcz stercz lucili nula (vgl. Diefb. Gl. 337 c). Vgl. Suolahti, Vögeln. S. 90f., Ranke, Beitr. 62,296ff. t, beh vogil s. bràhfogal st. m. bachuuelda s. bah-, baeuueiga st. (sw.) f . baconie s. betonia st. f . baeuueiga st. (sw.) f . s. bahuueiga st. (sw.) f . bad st. n., mhd. bat, nhd. bad; as. bad, mnd. mnl. bat; afries. beth; ae. bae]?; an. baö. — Graff I I I , 46f. padh: nom. sg. Gl 1,54,39 (Pa); pad: nom. sg. ebda. (Ra). 4,39,20 (Sai. al, 2 Hss.). 70,29 (ebda., 2 Hss.). 116,40 (.Sai. a2, 2 Hss.). 148,45 (Sal. c); dat. sg. -]e 2,236,68 (Rc, lat. acc.); gen. pl. -]o S 242,20 (B); dat. pl. -]un Gl 2,429,51. 529,21:

771

bad — [batheri]

p a t : nom.sg. 4,39,21 (Sal. al). 116,40 (Sal. a2), beide 12. Jh. bad: nom.sg. Gl 1,54,39 (K). 2,740,11 = W a 80,14 (2 Hss.). 3,494,18; dat. sg. -]e S 385,15. O 1,26,13. Nb 155,29 [167,8]; acc. sg. -] O 3,4,26; dat. pl. -]un (3 Hss., 1 -v-), -en Gl 3,124,51. 52 (SH A); acc. pl. -] 2,17,53 (3 Hss., Zürich C 59, 9. Jh.); b a t : nom. sg. 4,39,21 [Sal. al, 13. Jh.); b a t h : nom. sg. Gl 3,225,57 ( S H a2, 2 Hss.). 502,42. 4,39,22 (Sal. al); [dat. sg. -]a W a 43,16]. — b a h d : acc. sg. S 385,1,10 (11.112. Jh.). das Bad: 1) allgem.: Bezug: balneum a) Glossenwort ohne näheren Gl 1,54,39. 3,225,57. 494,18. balneum graece lavacrum latine 4,39,20. lavacrum 3,502,42. 4,116,40. 148,45; b) das (warme oder kalte) Wasserbad: bad [in] thermas [ambusto torre calentes . . . trudebant divino numine fretas, Aldh., De virg. 2323] Gl 2,17,53. pado piderbi . . si p r u n g a n balnearum usus infirmis . . . offeratur S 242,20. m a c h e ein bahd 385,10. m a c h e ein d r a n k unde drinke daz in demo u u a r m e n bade 15. ih (der Gichtbrüchige) ilu t h a r a (in das vom Engel bewegte Wasser des Teiches Siloah) . . .; t h a r a a n d e r e er g i g a h e n t , thaz bad mir u n t a r f a h e n t O 3,4,26. t a r a n a h k u a n er den medicum . der imo bluot liez in demo bade Nb 155,29 [167,8]; c) die Badeanstalt, das Badehaus, die Bäder als Gebäude: p a d u n [cum portis, domibus,] thermis [, stabulis soleatis assignare suos (Roms) genios? Prud., Symm. I I , 446] Gl 2,529, 21. bad therma [zu: iube . . . eum in fornacem thermarum mitti, Abd., Acta apost. 715] 740,11 = W a 80,14. b a d u n balneis 3,124,51 (im Abschn. De aedificiis publicis). [thit is thiu asna thiu to themo b a t h a hored W a 43,16]; hierher gehört wohl auch die zu einem falschen Lemma geratene Glosse päd hermaphrodita 4,70,29, vgl. das vorangehende herma (l. thermas) calidas aquas (1 Hs. zuuiter). 2) übertr. im christl. Sinne auf die Taufe: pade [post] lavacrum [. . . mundus esse negligit, quisquis post lacrimas vitae innocentiam non custodit, Greg., Cura 3,30 p. 87] Gl 2,236,68. de p a d u n [mentem piatam sanguine, mortis] lavacris [elutam, Prud., P. Vinc. (V) 362] 429,51. t h a z sculun wir gilouben . . . t h a z u n s . . . t h e r douf io wola t h i h e ; t h a z wir gangen heile fon themo bade reine O 1,26,13. Vgl. Heyne, Hausalt. 3,37 ff. Komp. erd-, s u u e i z b a d ; Abi. badön. bad(a)gigarauu) st. n. p a t - k i - k a r a u u i (K), - g a r u u i (Ra): nom. sg. Gl 1,255,32. eine offenbar aus besonders Badeausrüstung, kostbarem Stoff hergestellte Kleidung, die zu besitzen als Zeichen der Würde galt und die man zum Ruhen nach dem Bade anlegte, vgl. Heyne, Hausalt. 3,48. 54, gebraucht für die römische Trabea, einen weißen Mantel mit scharlachroten Streifen und einem purpurnen Saum: p. u u a t uueitin edho u u o r m p r u n trabea (Hss. trabes) vestes senatoria vel purpurea', vgl. CGL IV, 290,30. badagiuuant st. n., mhd. b a d e g e w a n t , nhd. badeg e w a n d . — Graff I , 762f. p a d a - g w a n t : acc. pl. Gl 1,451,61 (M, 12. Jh.); padi-guät: nom.sg. 3,291,26/27 (SH b, 12. Jh.); p a d e - g e w a n t : nom.sg. 4,238,8; acc.pl. 1,451,63 (M, -vv-); - g u a n t : 61 (M). — bade-gewant: nom. sg. Gl 3,291,26 (SH b). 347,23 (SH g, 3 Hss.); nom. pl. 419,3 (Hd.); acc. pl. 1,451,63 (M); - g u v a n t : nom. sg. 3,221,37 (SH al,2 Hss., 1-w-). 263,8 (SH a2, -w-);

772

acc. pl. 1,451,62 (M, 13-114. Jh., -w-); - g u a n t : nom. sg. 3,189,17 (SH B). Junge Nebenformen, in Analogie zu - g i u u ä t i ? : padeg w ä n d e : acc.pl. Gl 1,451,62 (M, 12. Jh.); badegevvante: nom.sg. 3,189,17 (SH B); mit Ausfall des gi-: bade-want: nom. sg. 3,263,7 (SH o2, 2 Hss., 12. Jh.); bede-want: acc.pl. (?) 4,270,16 ( M , 14. Jh.). Badegewand, Badekleidung, gedacht als ein Kleidungsstück zum Auswechseln gegen die gewöhnliche Tageskleidung: p a d a g w a n t [da eis talentum argenti, et] vestes mutatorias [duplices, 4. Reg. 5,22] Gl 1,451,61 (6 Hss. müzgiuuati). 4,270.16. mutatorium 3,189,17. 4,238,8. vestis mutatoria 3,221,37. 263,7. 291,26. 347,23. 419,3. badahOs st. n., mhd. b a d e h ü s , nhd. b a d e h a u s ; mnl. b a d e h u u s ; vgl. an. b a d h ü s . — Graff IV, 1053. bade-hus: nom.sg. Gl 3,628,17 (11. Jh.); acc. pl. 2,397,44 (11. Jh.). Badehaus, Haus für Bäder eingerichtet, Bad: [populum (von Sodom) . . . perustum et mores populi . . .] balnea [, propolas, meritoria, templa, theatra . . ., Prud., Ham. 761] Gl 2,397,44. s t u b a vi b. balnearium 3,628,17. Vgl. Heyne, Hausalt. 3,44f. badalahhan st. n., mhd. badelachen, nhd. badelaken. pade-lachan: nom.sg. Gl 3,621,4 (clm 14689, 11.112. Jh.); p a d ' - l a c h e : dass. 4,191,1 (14. Jh.). — bade-lachen: nom. sg. Gl 3,260,28 (SH a2, 2 Hss.); bad-: dass. 175,30 (SH,Anh. b). — b a t h - l a k e n : nom. sg. Gl 3,717,28 (Berl., hat. fol. 735, Marienfeld, Westf. 13. Jh.). Verstümmelt ist wohl p a d e : nom. sg. Gl 4,191,2. Badelaken, Badetuch: sabanum Gl 3,175,30. 621,4. 717,28. sindo 260,28, vgl. Diefb. Gl. 536b. sabasindo linteamen 4,191,1, vgl. Diefb. Gl. 505a. Für den Gebrauch des Badelakens vgl. Heyne, Hausalt. 3,48. 54. Badanahgeuui s. Eigennamen. badastat st. f . pada-stet-: nom. pl. -i Gl 4,248,15 (clm 6411, 9. Jh.); dat. pl. -in 2,258,31 (M, 5 Hss., 1 -&-). 'Stelle zum Baden\ Bezeichnung für Heilbäder, Badeeinrichtungen, warme Quellen: p a d a s t e t i n [Germano Capuano episcopo . . . medici . . . dictaverant, ut in Angulanis] thermis [lavari debuisset, Greg., Dial. 4,40 p. 444] Gl 2,258,31 (1 Hs. badestein mhd.). thermae 4,248,15. Vgl. Heyne, Hausalt. 3,44f. badastuba sw. f., mhd. b a d e s t u b e , nhd. b a d e s t u b e ; mnl. b a d e s t o v e ; vgl. mnd. b a t s t ö v e n ; an. b a ä s t o f a . — Graff VI, 615. pade-stube: nom. sg. Gl 3,644,23 ( W i e n 804, 12. Jh.). Badestube, Baderaum, das öffentliche Schwitzoder Dampfbad: stoppa (zwischen Bottich, Zuber, Faß und ähnl. großen Gefäßen; Sfinm. vermutet Verderbnis aus oppa, doch vgl. Diefb. Gl 557b s. v. stuba. Vgl. Heyne, Hausalt. 3,49 ff., bes. 52. badauuant, badegewande 5. b a d a g i u u a n t st. n. [batherias.st.m.,mnd. b a d e r ; mhd. b a d a r e , nAd.bader. b a t h e r - : dat. sg. -e W a 37,1; dat. pl. -on 3. 7. 9 (alle Freckh.). ' Bader', Verwalter, Bediensteter einer Badestube: van E l m h u r s t Sahsger enon scilling penninga (scal ieldan) themo b a t h e r e W a 37,1. v a n Liuzikon a m m a h t e uan Bocholte Tiediko t u e m a l t rockon then b a t h e r o n 3, ähnl. 7. 9.]

773

badestein — gi-bäen

badestein mhd. st. m., vgl. Lexer, Hwb. 1,112 mit demselben Beleg; mnd. bädeste'n. bade-staine: dat. sg. Gl 2,258,32 (clm 6028, 13. Jh.). ''Badestein', Badefels1 Hat der Glossator an eine aus einem Felsen hervorsprudelnde warme oder heiße Quelle gedacht, oder hat er ohne Rücksicht auf das folgende lavari die ihm vielleicht allein bekannten 'heißen Steinemit denen man das Bad erhitzt, ein Schwitz- oder Dampfbad herstellt, für therma eingesetzt?, vgl. Lasch-Borchling, Mnd. Hwb. 1,133: thermae [zu: Germano Capuano episcopo ... medici . . . dictaverant, ut in Angulanis thermis lavari debuisset, Greg., Dial. 4,40 p. 444] (5 Hss. badestetin thermis). Zur Benutzung warmer oder heißer Quellen zu Heilzwecken vgl. auch Heyne, Hausalt. 3,61. badewant s. b a d a g i u u a n t st. n. badgigarauui s. bad(a)gigarauui st. n. badfin sw. V., mhd. nhd. b a d e n ; mnd. baden, mnl. b a d e n ; ae. badian; vgl. an. badast. — Graff I I I , 47. päd-: 3. pl. -unt Gl 2,444,30; 3. sg. conj. -o S 39,15 (1. Rez.); part. prs. -onti Gl 1,150,35 (Pa); 3. sg. prt. -ota 484,37 (M, 6 Hss.). 2,445,56; -ot? 1,484,39 ( M , mit fehlendem -a?,oder prs.?,lat. perf.); -ito 38; gi-: part. prt. acc. sg. m. -oten 2,256,30 (M); pathondi: part. prs. 1,150,35 (K). — bad-: 3. sg. conj. -e S 385,1,10; 3. sg. prt. -ota O 1,26,3. 3,4,13 (PV); 3. sg. prt. conj. -otl ebda. (F); gl-: part. prt. -ot Gl 2,79,46; ge-: Nc 708,8 [30,10]. W 89,2; -et ebda. (BG, H -&); ge-bathot: part. prt. ebda. 89,2 (.4); gebadheder: part. prt. nom. sg. m. Gl 2,713,3 (Paris. 9344, Echternach 11. Jh.). 1) intrans. baden: a) eigentl.: in etw. baden, ein Bad nehmen: padota baptizabat [se in fönte aquae, Judith 12,7] Gl 1,484,37 (lat. refl.). ni in demo (Wasser) nipado S 39,15. mache ein bahd unde bade in demo drie daga 385,1,10. ther . . . thar (in dem von dem Engel bewegten Wasser) erist inne b a d o t a O 3,4,13 ( b a d o t i F ) ; b) rituell gebraucht für die Taufe: thaz wazar theist giwihit . . . sid er (Jesus) tharinne badota O 1,26,3; c) übertr.: eintauchen in etw.: gebadheder [ubi Oceani] perfusus [Lucifer unda, Verg., A. VIII, 589] Gl 2,713,3. 2) trans. a) jmdn. baden, waschen; eigentl.: gipadoten [mulieris maritus . . . defunctus est; quem ex more] lotum [, vestimentis indutum . . . sepelire nequiverunt, Greg., Dial. 3,17 p. 320] Gl 2,256,30. p a d u n t n a z t u n [membra . . . picta cruore novo fönte cutem recalente] lavant [Prud., P. Eul. (III) 145] 444,30 (1 Hs. nur naztun). unde uuaren die sih uuolton gerno mite (den Wassern der Venus) gebahet . unde gebadot uuerden qui eadem foveri abluique .. . cupiebant Nc 708,8 [30,10]. sine oigen sint samo tubon . . ., die der mit miliche sint gebadot quae lacte sunt lotae [Cant. 5,12] W 89,2; b) rituell prägn.: jmdn. taufen: padota [non illum (den Märtyrer) . . . ferae . . . necant, sed lymphis fluvialibus gurges, dum rapit,] abluit [Prud., P. Quir. (VII) 15] Gl 2,445,56 (1 Hs. gireinta); c) übertr.: etw. in etw. eintauchen, versenken: gibadot uuerdan [ursa (Sternbild) . . . cetera cernens sidera] mergi [Boeth., Cons. 4,6 p. 115,11] Gl 2,79,46; d) padonti fovendis Gl 1,150,35 (PaK) ist, wenn nicht eine Verschreibung für bäen vorliegt, s. dort u. vgl. die Schreibung in K, aus der Vorstellung des warmen, lösenden Badens kranker Körperteile abzuleiten. Vgl. Heyne, Hausalt. 3,37 ff.

774

gi-badön sw. v. — Graff I I I , 47. gi-bad-: 2. sg. conj. -ost O 2,3,58; 3. sg. prt. -ota 1,25,24; 3. sg. prt. conj. -oti 11,33. 25,2; ke-: inf. -ön Nb 291,12/13 [315,16/17]. Für ge-badot: part. prt. Nc 708,8 [30,10] vgl. badón. 1) intrans.: baden; bildlich: gibadost t h u tharinne (im Wasser der Taufe), er (der Satan) widar thir io winne O 2,3,58. 2) trans.: jmdn. baden, waschen: a) eigentl.: war sinan (Maria das neugeborene Jesuskind) gibadoti joh war sinan gilegiti O 1,11,33; b) rituell: badendtaufen:... thaz J o h a n n e s . . . mit d o u f u inan gibadoti [vgl. ut baptizaretur ab eo, Matth. 3,13] O 1,25,2. in Krist er (der heiligeGeist) sih gisidalta, so slium er (Johannes) nan gibadota 24. 3) refl.: sich baden; bildl.: (das Sternbild des Großen Bären) niomer sih negerot kebadon in demo mereuuazere numquam cupit Iota profundo tinguere flammas N b 291,12/13 [315,16/17]. [baegas ae. s. boug st. m.\ [bsel ae. n.; an. bál. beel: nom. sg. Gl 2,597,27 (Ld., 9. Jh., Sg 299, 9.110. Jh.). 598,47 (Schleust., 12. Jh.). Scheiterhaufen: beel 1 aad [cum omni velocitate exstructus est] rogus [Ruf., Hist. eccl. IV, 15,30] 2,597,27, beel 1 ead 1 harst [ebda.] 598,47." Vgl. Michiels S. 34, Glogger, Diss. 48,18.] bäen sw. v., mhd. baehen, baen, nhd. bähen. — Graff I I I , 4. ka-palt: part. prt. Gl 2,225,69 (S. Flor. III 222 B, 9.110. Jh.); ca- (Pa), ki- (K) - p a t e : nom. pl. m. 1,110,3. — gebahet: part. prt. Nc 708,8 [30,10] (-t auf Rasur von -n, vgl. S. CLXXVIII, 28). Umlaut ist anzunehmen in: be-: l.sg. - u u o Gl 3,499,46 (Mülinensche Rolle, 11.112. Jh., vgl. die Belege Schweiz. Id. 4, 1100); 2. sg. imp. -we 4,414,24 (Berl., Lat. 4° 674, 13. Jh.). Beitr. 73,259,91 (mus. Brit. Arund. 225, 14. Jh.); ge-: part. prt. -1t Gl 1,617,20 (Jd, vgl. Franck, Afrk. Gr. § 24). Wahrscheinlich gehören zu bäen auch: b a u u a t ~ : (lat. 3. sg.) Gl 4,73,28 (Sal. al, 3 Hss., 12. 13. Jh., 2 Hss. -w-). 173,47 (Sal. e, 13. Jh.); verschrieben ist b a n u a t ~ : (dass.) 73,28 (15. Jh.). Nach Steinm. ist bawanter (part. prs. nom. sg. m.?) oder bawit zu lesen. Wenn die Zuordnung richtig ist, so übersetzt die Glosse nicht ihr Lemma lactat, sondern dessen Interpretament fovet in der Parallelhs. 173,47; vgl. u. GH,617,20. bähen, wärmen, mit weichenden Umschlägen (von Öl oder Wasser) heilen, beruhigen, erquikken: pisalpote c a p a t e pismiruit deleniti (Hs. deliniti) placati (Steinm. hdschr., Hs. pa-, pigati) vel uncti Gl 1,110,3. gebeit [non est circumligata, nec curata medicamine, ñeque] fota (nutrita) [oleo, Is. 1,6] 617,20. kapait [vinum atque oleum vulneribus eius adhibetur (vom barmherzigen Samariter): ut per vinum . . . mordeantur vulnera, per oleum] foveantur [Greg., Cura 2,6 p. 23] 2,225,69. beuuo foveo 3,499,46 (zu einem Rezept), a q u a cum betonia et kerbela modice cocta in idem uas f u n d a t u r ; uentrem et genua illius sepe bewe 4,414,24. Zu b a u u a t ~ lactat 4,73,28 l. nutrit fovet wie 173,47 (vgl. o.). decoque cicutam et venas contractas /bewe/ cum ea sepe in balneo Beitr. 73,259,91 (Randglosse zu Podagra). unde uuaren die sih uuolton gerno mite gebahet . unde gebadot uuerden (mit dem Wasser der Venus) qui eadem foveri abluique . . . cupiebant Nc 708,8 [30,10]. Abi. gibäida, b ä u n g a ; bäizöd, bäizunga. gi-bäen sw. v. ge-baent: 3. pl. Gl 2,516,61 (Eins. 316, 11. Jh.). warm halten, unter dauernder Wärme, dauern•

775

baecuuegun — bägan

dem Feuer halten: [tormenta (die ewigen Höllenstrafen)] fovent [. . . materiem sine finedatam: mors deserit . . . aeternos gemitus, Prud., Harn. 836], zugrunde liegt die Vorstellung des ewigen Röstens und Schmorens im Fegefeuer (1 Hs. umbigibäen). umbi-gi-bflen sw. v., Schweiz, ummebäjen Schweiz. Id. 1, 1101. — Graff IV, 115 s. v. umbigeban. uubl-ge-bint: 3. pl. Gl 2,516,61 (Zürich C 164, 11. Jh., Hs. xubkgfbknt, -u- verschrieben für m, das zweite k für bf ( = be) der Parallelhs., vgl. gibäen). dauernd, durch und durch warm halten, dauernd am Feuer halten, langsam rösten: [tormenta (des Fegefeuers)] fovent [. . . materiem sine fine datam, Prud., Ham. 836], baecuuegun {aus bax- korr?) Gl 2,719,1 = Wa 114,4/5 s. [bakwggi and. st. n.]. bflezzen sw. v. vgl. bäizöd, bäizunga. batph Gl 2,70,31 s. b i - s p e h ö n sw. v.? bäg st. m.?\ as. bäg; an. bdgr; vgl. bäga st. sw. f . — Graff I I I , 23 s. v. bäga. bag: nom. sg.? Gl 2,320,41 (lat. pl.; ist bäg Neutrum? doch vgl. das Altnordische; Carlsr. Aug. CXI, 10. Jh., möglicherweise nur Verstümmelung aus bäga?, doch vgl. das folgende). 322,5 (zur selben Stelle, 4 fränk. Hss., vgl. Franck, Afrk. Gr. S. 8, darunter Cambrai 204, 9. Jh., die übrigen 11.13. Jh.); nom. pl. -a S 30,42 ( W k , oder st. f.? s. dort; aber vgl. die Bedeutung). Streit, Streitsucht: bag [de inani gloria, inoboedientia, iactantia, hypocrisis,] contentiones [. . . oriuntur, Greg., Mor. in Job 31,45 p. 1035] Gl 2,320,41. 322,5. ista sunt criminalia peccata . . .: uitia carnis . . . immunditia . . . fornicatio . . . c o n t e n t i o n e s baga S 30,42. Abi. gibägi, bägheit, doch vgl. auch bäga. bflga st. sw. f.; vgl. bäg st. m.1 — Graff I I I , 23. paca: nom. sg. Gl 2,41,15 (Würzb. Mp. th. f . 28, 8.19. Jh.). — pag-: nom. sg. -a Gl 1,18,24 (PaK). 194,28 ( P a K R a ) . 312,29 (fragm. S. Pauli, 10. Jh.). 587,9 (Ja). 4,92,52 (Sal. al). H 4,5,1; gen. sg. -o Gl 2,233,55 (Rc); acc. pl. -a 1,810,55 (M, 2 Hss.); -un 547,13 (Rb). 614,65 (M, 5 Hss., 10.—12. Jh.). 810,54 (ebda., 3 Hss.). 2,289,41 (M, 2 Hss.); -In 1,614,66 (M, 3 Hss., 12. 13. Jh.), die letzten 4 Belege aus M könnten, wenn man mit deutscher Konstruktion zu zuo rechnen darf, auch als st. dat. pl. gefaßt werden, vgl. Schatz, Abair. Gr. § 110f. baga: nom. sg. Gl 2,142,23 (Lips. civ. Rep. Ii. A. 6, Hildesheim 9. Jh.). 740,42 = Wa 80,2 (2 Hss.); acc. sg. O 1,1,26. 3,2. 27,18. 2,6,41. 11,65. 4,19,61. 5,15,29; acc. pl. Gl 2,141,13 (Lips. civ. Rep. II. A. 6, vgl. oben). Streit, Wortstreit, Wortwechsel: 1) eigentl.: a) Glossenwort: sahha paga lites contentio Gl 1,18,24. uuinna paga striit iurgium contentio altercatio 194,28. rixa 4,92,52; b) Streit, vor allem Streit um ein tatsächliches oder vermeintliches Recht, der von den Beteiligten untereinander oder vor Gericht durchgeführt wird; Zank, Wortwechsel: paga [dixit . . . Abram ad Lot: Ne . . . Sit] iurgium [inter me et te (um das Weideland), Gen. 13,8] Gl 1,312,29. paga Iis [festinans effundit sanguinem, Eccli. 28,13] 587,9. pagun [ad lites et] contentiones [ieiunatis, Is. 58,4] 614,65. 810,54, [Greg., Horn. 1,16] 2,289,41. paca [haec fuit inter nos (den beiden Streitenden . . .) controversia [Aug., Serm. de Salomone, Mai 1,445] 41,15. baga [si intra tricennium . . . fiat] altercatio (um das Besitzrecht) [Conc. Chalc. XVII] 142,23. pago [iracundi saepe . . . rixae occasionem commovent, labore] con-

776

tentionis [gaudent, Greg., Cura 3,16 p. 57] 233,55. baga conflictus [zu: audetisne cum illis (den Aposteln) habere conflictum? Acta apost. 618] 740,42 = Wa 80,2. kapuluht noc paga kakruazze iram nec rixa provocet H 4,5,1; c) Rechtsklage, Rechtseinspruch: pagun [(Glück und Unglück) fecit deus, ut non inveniat homo contra eum iustas] querimonias [Eccles. 7,15] Gl 1,547,13. baga [sin autem communi cunctorum decreto . . . duo aut tres, propter] contentiones [proprias, contradicunt. . ., Conc. Nie. VI] 2,141,13. 2) Otfrid verwendet bäga, mehr oder weniger abgeblaßt, nur in bestimmten festen Verbindungen: a) in b ä g a ( g i - ) g a n g a n 'sich in einen Streit, eine Auseinandersetzung über etw. einlassen, etw. bestreiten; mit Gen. der Sache: (Jesus) ni giang in strit umbi thaz . . . noh in baga sulichera fraga (der Schriftgelehrten) O 1,27,18. (Adam) irfirta uns mer . . . thaz guat (des Paradieses) . . ., thaz er gigiang in baga thera gotes fraga (nach seiner Schuld) 2,6,41; ß) ä n u b ä g a ohne Widerrede, ohne Widerspruch; der Widerspruch besteht zwischen den einzelnen Gliedern einer Gruppe: iz (die Länge und Kürze der Versfüße) mizit äna baga al io sulih waga 1,1,26 (Erdm. ''ohne Ausnahme', Piper 'unbeirrt', Kelle 'ununterbrochen'). uns zellent se (die Evangelien) äna baga thie Kristes altmaga 3,2 (vgl. Kelle ''ohne Abweichung, in Übereinstimmung'); — er besteht zwischen dem Handelnden und seinem Gegenstand: wizist äna baga: ni was imo (Jesus) t h u r f t thera fraga 2,11,65 (Kelle'ohne Widerspruch', Piper 'sicher, zuverlässig'), zellu ih äna baga . . .: ni det er iz bi guate 'als sicher, einwandfrei' 4,19,61; zur einfachen Beteuerung erstarrt ist die Formel: erquam er (Petrus) äna baga ' f ü r w a h r , wahrlich' thera thikun gotes fraga (ob er ihn liebe) 5,15,29 Komp. liutbäga; Abi. vgl. gibägi. bflgal adj.; zur Bildung vgl. Wilm. Gr. 2% § 321,2. — Graff I I I , 24. pakiliu: nom. sg. f . Gl 1,541,32 (Rb). geschwätzig, schwatzhaft: p. inti caugarontiu [occurrit illi mulier ornatu meretricio . . ••'] garrula et vaga [Prov. 7,10]. Abi. bägalin. bägalin st. f.; zur Bildung vgl. Wilm. Gr. 2 J § 241,8. - Graff I I I , 24. pagalin: nom. sg. Gl 2,649,39 (clm 18059, 11. Jh.). Furie: numine divum in flammas (des brennenden Trojas) . . . feror, quo tristis] Erinys [, quo fremitus vocat et sublatus ad aethera clamor, Verg., A. Ii, 337]. bflgan red. v., mhd. bägen; vgl. bair. bägen, bägezen Schm. 1,214, schwäb. bägeren Fischer 1,576. — Graff I I I , 22 f . Praes.: pak-: 3. sg. -1t Gl 1,88,3. 112,39 (beide K); part. -anti 2,41,17 (Würzb. Mp. th. f . 28, 8.19. Jh., -c-). — pag-: 3. sg. -lt Gl 1,18,26 (Ra). 88,3 (Pa). 112,39 (Pa). 195,25 (X); 3. pl. -ant S 66,5; inf. -an 68,38 (beide Musp.); part. -andi Gl 1,203,38 (K). — bag-: 3. sg. -et Np 100,4 (-&-; nach Graff und Kelle, Psalmen S. 80 zu bäg£n, s. dort, doch vgl. unten Nb und die rein fränkischen Belege von bägfin); 3. sg. conj. -e Gl 4,318,39. Praet.: plac: 3. (1.1 vgl. unten) sg. Gl 1,473,29 (Rf); plehc: 3. sg. S 69,60 (Musp.). — plege: 2. sg. Nb 43,5 [48,20]. mit Worten streiten; einen Rechtsstreit führen, sich zanken: 1) allgem. Glossenwort: pagit sachit altercat(ur) litigat obiurgat Gl 1,18,26 (Ra, PaK pägäri). flizzit

777

gi-blgan -

pagit certat contend.it 88,3. pagit stritit contendit altercatur 112,39. sahhit } pagit iurgat litigat 195,25. chuuelanti pagandi luctantes contendentes 203,38. 2) die beiden Gegner sind einander der Art und Macht nach gleichgeordnet: a) eigentl.: einen Wortwechsel führen: pacanti. [hoc (wem das Kind gehöre)] altercantes [, reddebant quaestionis caliginem mulieres, Aug., Serm. de Salomone, Mai 1,445] Gl 2,41,17; b) im Muspilli umfaßt bägan neben dem herausfordernden Streitgespräch auch den sich daran anschließenden Kampf mit den Waffen; vgl. dazu H. Zimmer, Zfvgl. Sprachf. 36,447 ff.; — verbundenmit m i t : mit jmdm. streiten: daz sculi der Antichristo mit Eliase pagan S 68,38. uuar ist denne diu marha, dar man dar eo mit sinen magon piehc? 69,60; — der Gegenstand des Streites wird mit u m b i eingeführt: um etw. streiten: dar pagant siu (die Engel und die Heere des Satans) umpi (die menschliche Seele) 66,5. 3) die Gegner sind ungleich: a) der Gegner ist eine höhere, dem Menschen unangreifbare Macht: mit jmdm. oder etw. hadern: bage [quis est.. . tarn compositae felicitatis, ut non aliqua ex parte cum status sui qualitate] rixetur [? Boeth., Cons. 2,4 p. 33,39] Gl 4,318,39; — verbunden mit u u i d a r . - ze iungest piege du uuider dero Fortuna postremus dolor incanduit . adversus Fortunam Nb 43,5 [48,20]; — verbunden mit m i t : ze mir nehafteta . . . ungerehtez herza . also des mannes ist . der sih intrertet fone gotes uuillen . unde sus mit imo baget Np 100,4; b) der Angreifer ist der Stärkere, der Höhergeordnete: jmdn. zur Rede stellen, tadeln, wobei es unklar bleibt, ob das Glossenwort wie das lat. Lemma mit dem Akk. konstruiert werden kann: piac obiurgavit (Nehemia) (Vulg. obiurgavi) [optimates Iuda, 2. Esdr. 13,17] Gl 1,473,29. Abi. bdg, bäga, bägunga, bfigäta, bägäri, bägal; bfigßn. gi-bftgan red. V. — vgl. Graff I I I , 23. ki-pgan: inf. S 71,76 (Musp.). im Streit obsiegen, mit Dat. d. Pers.: denne heuit sih mit imo (dem Weltenrichter) herio meista, dazistallazso pald.dazimo nioman kipagan nimak. bftgftrl st. m. - Graff I I I , 24. pagarl: nom. sg. Gl 1,18,26 (PaK). 19,26 (R). 2,143,9 (lat. gen. pl.; Lips. civ. Rep.il, A. 6, Hildesheim 9. Jh.). der an einem Wortstreit Beteiligte; der Gegner a) im Streitgespräch, in der Wechselrede, vor Gericht: altercator Gl 1,18,26 (PaK, Ra pagit altercat(ur)). 19,26; b) im Meinungskampf, der sich zu Aufruhr und offener Empörung steigern kann: pagari [apostolus Paulus . . .] factiosorum (contentiosorum) [conspirationem militari . . . submovit auxilio, Conc. Afr. XCIII] Gl 2,143,9. bftgäta st. f.; zur Bildung vgl. Wilm. Gr. 22 § 262 Anm. 3. pagata: acc. pl. Gl 2,82,27 (Sg 558, 9. Jh.). Zornausbruch, sich in heftigen Worten und Streitigkeiten Luft machend* Erregung: [mittit (der Versucher) primum intentiones diversas, indignitates,] animositates [Caes. Horn. (XXIX) VIII, PL 67,1065 B]. MigCn sw. v., mhd. bägen; mnd. bögen; vgl. afries. bfig(i)a; ae. bögan; an. begja. Nach Schatz, Germ. 362 ist die Annahme eines fränk. bögSn neben dem

bägunga

778

oderd. red. bägan unsicher, doch sprechen die mhd. und die außerdeutschen schwachen Formen dafür. — Graff I I I , 23. bag-: 2. pl. -et O 3,20,128, vgl. Kelle 2,94;inf. -en T 31,4. O 3,20,69. 5,20,33. streiten: a) allgem.: einen Wortwechsel führen; bei Otfr. immer im Reim auf frägßn: (der Blindgeborene sagt zu den ihn bedrängenden Schriftgelehrten:) ir wollet . . . vverdan jungoren sin (Christi), thaz ir . . . so baget joh emmizigen fraget! O 3,20,128; — mit Gen. d. Sache: um etw. streiten, einen Wortwechsel haben: bigondun thes (über die Heilung des Blindgeborenen) tho bagen joh genan avur fragen 69; b) vor Gericht: einen Rechtsanspruch geltend machen, einen Rechtseinspruch erheben gegen jmdn. oder etw.: ni biginnent sie thar (im jüngsten Gericht) bagen (gegen das gefällte Urteil) O 5,20,33; — verbunden mit m i t : themo uuolle mit thir in strite bagen inti thina tunichun neman qui vult tecum iudicio contendere T 31,4. bagen Gl 3,285,22 s. uuagan st. m. bägheit st. f . bac-heldi: gen. sg. Gl 2,69,49 (Trier 1464, 11. Jh.); bach-heidj: dass. Beitr. 73,237,67 (mus. Brit. Harl. 3095, 10. Jh.). Anmaßung, prahlende Überheblichkeit: b. gelpheidi [accipe in huiusmodi] arrogantiae levitate [quam festive aliquis illuserit, Boeth., Cons. 2,7 p. 46,63] Gl 2,69,49. Beitr. 73,237,67 (a. superbiae). gi-bflgl st. n., mhd. gebfige, gebaege. — Graff I I I , 23. ke-page: acc. pl. (? oder als Kollektivum sg.?) Gl 2,235,24 (Rc). — gi-bag-: dat. sg. -e S 145,12 (BB); ge-: nom. sg. -1 Gl 1,739,1 (2 Hss., Brüssel 18725, Xanten 9. Jh.); -e 4,215,31; dat. sg. -e S 145,12 (WB). ge-bage: nom. sg. Gl 4,215,31 (Würzb. Mp. th. 49 60, 12. Jh.). Zänkerei, Streiterei: a) allgem.: kepage [homo apostata . . . omni tempore] iurgia [seminat, Greg., Cura 3,23 p. 71 — Prov. 6,14] Gl 2,235,24. iurgium 4,215,31. ich habe gisundot in zorne, in abulgide . . . , in gibage S 145,12; b) spez. die aus der Meinungsverschiedenheit entstandene Spaltung, Zwietracht: gebagi [dicebant . . . ex pharisaeis quidam: . . . Alii . . . dicebant: . . . Et] schisma [erat inter eos, Joh. 9,16] Gl 1,739,1. bAgostrlt st. m. bago-strid: acc. sg. Gl 2,142,11 (Lips. civ. Rep.II. A. 6, Hildesheim 9. Jh.). Rechtseinspruch, Widerspruch: [propter... absolutiones earum rerum, quae dubitationem,] controversiam[que recipiunt, Conc. Ant. XCVIII]. strit sowohl wie b&ga übersetzen jedes für sich bereits controversia, so daß eine tautologische Verbindung vorliegt. Vielleicht deutet sich darin bereits der spätere Untergang von bfiga an, trotzdem die Hs. es noch zweimal (141,13. 142,23) überliefert; vgl. auch b&g&ri 143,9. bfigunga st. f.; vgl. ae. bögung. — Graff I I I , 23. paknnka: nom. sg. Gl 1,220,15 (K). 235,13 (K); nom. pl.? 246,31 (K, -ac-). — pagunga: nom. sg. Gl 1,28,13 (K). Verschrieben pacuncta: nom. sg. Gl 1,28,13 (Pa). Streit, Zank: contentio.

779

bah — bah-, bakhOs

bah st. m., mhd. bach m. f., nhd. bach m. f.; as. beki, mnd. beke f . m., mnl. beke f.; ae. bec, becc; an. bekkr. - Graff I I I , 27. Im Nhd. st. m. und f.; Belege, die auch für das Ahd. ein Femininum wahrscheinlich machen, sind nicht vorhanden. p a h : nom. (acc.?) sg. Gl 1,252,24 (R). 289,59 (JbRd); nom. p i . - ] h a 604,16 (M, 2 Hss.). — p a c h : nom. sg. Gl 4,217,35 (Wien 804, 12. Jh.); acc. sg. 2,549,11 (mus. Brit. Add. 34248,11. Jh.); dat. pl.-]im 1,290,16 (Jb-Rd). — b a h : nom. sg. Gl 3,14,41 ( S g 2 4 2 , 1 0 . Jh.). — bach: nom. sg. Gl 3,114,24 ( S H A , 13. Jh.). 238,52 (SH a2, 2 Hss.). 262,37 (ebda.). 356,44. 368,58 (Jd). 415,70 (Hd.). 648,53; dat. sg. -]e 410,57 (Hd.); dat. pl. -]en W 89,2. Der einzige eindeutige Beleg für die Verwendung von bah als i-St. im Ahd. ist behhi: acc. pl. Gl 1,622,46(Würzburg Mp. th. f . 20, 9. Jh.). and. beke-: dat. pl. - n W J I 89,2; acc. pl. -] Pw 64,11; bike: nom. sg. Gl 3,715,11 (Bert, Lat. fol. 735, Marienfeld, Westf. 13. Jh.). Ungewöhnlich ist die Länge des a in paaehc: acc. pl. Gl 3,2,53 (Voc.). Verschreibung h a h ° e n : dat. pl. W H 89,2. 1) einzelner

Wasserlauf:

a) Bach, kleiner Wasserlauf, Rinnsal, Abfluß aus einem größeren Gewässer: seo seu pah stagnum Gl 1,252,24 (stilli KRa). pah rivus [zu: extende rrianum tuam super . . . rivos ac paludes, Ex. 7,19] 289,59. p a h h a grapano 1 vuorino [si'ccafcurctur] rivi [aggerum, Is. 19,6] 604,16 (1 Hs. ohne bah, 6 Hss. nur graböno). behhi [dominus . . . ascendet super omnes] rivos [eius, Is. S,7] 622,46. paaehc rivos 3,2,53. bah rivus 14,41. runst 1 bach rivus [vgl. rivi dicti, quod deriventur ad irrigandum, id est, inducendum aquas in agros. Nam irrigare inducere est, Is., Et. XIII, 21,4] 114,24 (5 Hss. runst, 1 Hs. runs). rivus 368,58. 648,53. 715,11. 4,217,35. beke iro fardrenkinde gemanohfaldos cunni iro rivos eius inebrians multiplicas genimina eius Pw 64,11. sine oigen sint samo t u b o n bi den rinnenten bachen oculi eius sicut columbae super rivulos aquarum [Cant. 5,12] W 89,2; b) Wild-, Gieß- oder Sturzbach mit rasch und heftig fließendem Wasser: torrens Gl 3,262,37. 410,57. 415,70; c) breit fließendes Gewässer, dessen Wassermenge der eines Flusses gleichkommt: fluvius Gl 3,238,52. 2) fließendes Wasser: amnis et torrens et rivus

bach fluctus Gl 3,356,44.

et

unda

3) Bach als Bezeichnung für ein Rinnsal von anderen Flüssigkeiten als Wasser: pachim [t/iduxisti nos in terram, quaefluit] rivis [lactis et mellis, Num. 16,14] Gl 1,290,16. pach [tenuem signavit sanguine] rivum [Prud., Psych. 693] 2,549,11. Komp. sSobah und die Eigennamen Gozzolfes-, Hunzes-, Lüti-, Staran-, Teitenbah, [Borth-, Oronbeki, Hamor-, Lern-, Mede-, Mersch-, Poppon-, Sar-, Stön-, Vorkon-, Westarbiki as.]; Abi. behhilin. bah st. n.?; as. bak, mnd. bak m., mnl. bac m.; afries. bek m.; ae. baec; an. b a k ; vgl. nhd. back(bord). — Graff I I I , 29 s. v. hintpacho ? b a h : acc. sg. Gl 4,221,21 {Ja). Rücken: Aindir b. post tergum [vgl. Schindling S. 181). Abi. bahho. bahd s. bad st. n. bahgisklrri St. n. schirre.

— Graff VI,

539 s. v.

partge-

780

pach-ge-schirre nom. sg. (oder pl.?) Gl 3,167,13 (SHA, 13. Jh.). — bach-gi-scirre nom. sg. (oder pl.?) Gl 3,167,12 (SHA, 12. Jh.)-, -ge-: 12/13 (12. Jh.); -schirre: dass. 324,20 (SH f , 14. Jh.). Backgerät: cerealia Gl 3,167,12 (im Abschn. De pistrino; 2 Hss. bahscirri, 1 Hs. bachisen mhd.). 324,20. bahhan st. v. s. backan st. v. bahhastad st. m., -stedi st. n. pache-steda: acc. pl. Gl 2,405,63 (Prag vm H 4, 11. Jh.); liegt hier eine aus dem Schwanken von stad zwischen a- und i-Deklination erklärbare Mischform vor? (vgl. Braune-Mitzka, Ahd. Gr. § 216 Anm. 4, Schatz, Abair. Gr. § 102 b). Bachufer: als das den ungestümen Lauf des Wassers Eindämmende: [violentus aquis torrentibus amnis transilit obiectas praescripta] repagula [ripas, Prud., Ham. 242]. bahhilfin sw. v., mhd. becheln, bair. bächeln Schm. 1,195, Schweiz, bächele Schweiz. Id. 4,962, schwäb. bächele Fischer 1,555, obersächs. bächeln Müller-Fraur. 1,51; vgl. nhd. ausbächeln. pachelon: l.sg. Gl 3,256,2 (SH a2, clm 2612, 12. Jh.). wärmen, erquicken, laben (vgl. die mundartl. Bedeutungen): ih p. refocillo (1 Hs. i gilab). Vgl. bäen, gibäen. bahho sw. m., mhd. bache, nhd. bache(n); mnd. bäke, mnl. bake. — Graff I I I , 29. p a h h u n : nom. pl. Gl 2,218,7 (clm 18550,1, 9. Jh.). — pach-: nom. sg. -o Gl 2,364,61 (M). 4,114,24 (Sal.a2). 189,49. 211,29; -e 3,614,16. 667,56. 4,114,25 (Sal.a2); -] ebda. (13. Jh.). 182,21 (14. Jh.); nom. pl. -un 3,613,4. — bach-: nom. sg. -o Gl 3,154,5 (SHA, 3 Hss.). 213,60 (SH B). 251,18 (SH a2). 267,27 (SH b, 2 Hss., 1 mit vorgeschlagenem a- abacho). 284,25 (ebda., 3 Hss.). 295,37 (SH d). 305,63 (ebda.). 322,4 (SH e). 341,55 (SH g, 3 Hss.). 368,21 (Jd). 684,41. 4,182,21. 243,18. 336,2; -e .3,154,6 (SHA). 251,18 (SH a2, 2 Hss.). 327,2 (SHf). 616,14. 4,182,19. 189,49; -] 3,154,6 (SHA, 13. Jh.). 356,36 (13. Jh.); nom.pl. -in 615,3.26. Zu paccho pernae Gl 2,337,66 vgl. backo sw. m. 1) Rücken: pahhun [Ai . . . qui subsequenter inhaerent (den geistigen Führern),] dorsa [nominantur, Greg., Cura 1,1 p. 3] Gl 2,218,7. 2) Schinken, Speckseite, (zum Räuchern bestimmter) Schweinsrücken: perna Gl 2,364,61 (unter Glossen zu Phocae 3,154,5. 213,60. 251,18. 327,2. 341,55. 356,36. 368,21. 614,16. 616,14. 667,56. 4,182,21. 189,49. perna tergus suis 3,284,25. 305,63. 322,4. bachones perna 267,27. 295,37. 4,182,19. bachones 3,613,4. 615,3.26. bacho 684,41. pacho petasunculus vocatur pars lardi .i. dimidius 4,211,29. p e t a s u n c u l u s id est bacho 336,2. mager bacho petasunculus 243,18. mager pacho contignum [frustum carnis cum Septem costis demptum] 114,24. Komp. fora-, kinni-, specbahho. -bahho? sw. m. vgl. brötbahho sw. m.? bah-, bakhQs st. n., mhd. bachhüs, nhd. backhaus, doch vgl. schwäb. bachhaus Fischer 1,559, Schweiz. bachhus Schweiz. Id. 2,1719 und die bair. Zusammensetzungen mit bach- Schm. 1,194; mnd. backhüs, mnl. bachuus; vgl. an. bakstr-hüs. — Graff IV, 1053. Bis auf den letzten Beleg läßt die Schreibung nicht erkennen, ob bah- oder bak- gesprochen wurde. Für die bair. Hss. des SH ist bah-, für Jd (vgl. Rhein. Wb. 1,373 ff. Back-Haus) bak- wahrscheinlich.

781

bahmard — gi-bälda

pac-hus: nom. sg. Gl 3,284,61 (SH b); bac-: dass. 251,59 (SH a2,2 Hss., 1 -v-, 1 -h"). 284,61 (SH b). 370,39 (Jd); b a g - : dass. 251,60 (SH a2, -v-). das Gebäude, in dem der Backofen sich befindet und (Brot) gebacken wird, das Backhaus, die Bäckerei: pislrinum Gl 3,251,59. 284,61. 370,39. Vgl. Heyne, Hausalt. l,195f. 297. 2,268, Hoops 1,151 f . s. v. Backofen. bahmard st. m.; vgl. mhd. bachmarder. b a c h - m a r d : nom. sg. Gl 3,36,33 (Straßb. A 157, 12. Jh.). ' Bachmarder', W asser mar der, Lutrina: squirus (vgl. Diefb. Gl. 550a). Vgl. Brehm 12,363ff. bahskirri st. n.; vgl. bahgiskirri st. n. bach-scirr-: nom. (sg. oder pl.) -1 Gl 3,167,14 (SH A, 12. Jh.); -e ebda. (13. Jh.). 213,5 (SH B, 12. Jh.). Backgerät(e): cerealia Gl 3,167,14 (im Abschn. De pistrino; 3 Hss. bahgiskirri, 1 Hs. bachisen mhd.). 213,5 (im Abschn. De pistrino et armis pistorum). gi-bäht(i)? st. n. Nhd. dial. obersächs. gebechte Müller-Fraureuth 1,77 s. v. b e c h t e n ; vgl. mhd. b ä h t , nhd. dial. bair., steir. bocht Schm. 1,201, UngerKhull 97, kärntn. pacht Lexer 13, Schweiz, b ä c h t Schweiz. Id. 4,1008, kurhess. böcht Vilmar 46, Pfister 27, rhein. b a c h t Rhein. Wb. 1,358. Verstümmelt: k i - p a h . . : nom. sg.? Gl 1,245,14 (K); der Kasus ist vom Lemma her nicht eindeutig bestimmbar, da 'corruptu' wohl verderbt ist. Hat der Glossator darin ein abgekürztes 'corruptu = corruptum' gesehen? (Vgl. 'corruptum, -i i. q. sanies' Thes. IV, 1060,54). Unrat, Mist, Jauche? samiheil k. ploatu sanie corruptu sanguine. Zu sfimiheil vgl. ae. sämhäl 'not in perfect health, weak' Bosw.-T. 1,814; vgl. auch'saniem corruptionem sanguinis' CGLIV, 281,38 u. dazu 'sanie pro sanguine, nam sanies corruptus sanguinis' Serv. zu Verg., A. II, 221, wo sanies das (durch Schlangenbiß) verdorbene Blut bezeichnet, die 'Wundjauche' (Georges, Handwb. s 4,2483). Vgl. Albers, Abrog. z. St. bflhunga s. bäunga st. f . bahuuazzar St. n., nhd. bachwasser. — G r a f f 1,1129. pah-uuazzar (K), -uuazar (Ra), -uuuazzar (Pa)t nom. (acc.?) sg. Gl 1,54,38. 'Bachwasser', Badewasser: Glossenwort: p. padh balastrum balneum (vgl. Diefb. Gl. 66b). bahuuelda st. f . s. bahuueiga st. (sw.) f . bah-, bac-uuelga st. (sw.) f.; vgl. as. bakwßgi n., dazu die bair. Nebenform bahuueida st. f . — Graff I, 704. pach-uueig-: nom. sg. -a Gl 3,642,35 (10. Jh.); (dat.) sg. -a 1,817,70 (M, 10. Jh., -vu-). 2,509,14; dat. pl. -on 543,34; acc. pl. -a 691,74; -uueg: dat. pl. 458,21 (2 Hss., -uv-). — bach-walga: nom. sg. Gl 3,698,16 (12. Jh.). — pah-uuelg-: nom. sg. -a Gl 2,369,32 (-W-); dat. sg. -o 1,817,69 (M, 3 Hss., vgl. 5,99,4); acc.pl. -a 1,437,40 (M, clm 18140). 2,671,5 (clm 18059); -ueigo: dat. sg. 2,449,12 (2 Hss.). — bah-uuelg-: nom. sg. -a Gl 2,740,9 (Sg 292, 10. Jh.); (dat.) sg. -a 536,57 (13. Jh.); nom.? pl. -on 1,446,29 = Wa 76,5; -ueiga: nom. sg. Gl 2,740,9 = Wa 80,13. — bac-uueigo: dat. sg. Gl 4,338,4 (mus. Brit. Add. 19723, 10. Jh.). In bair. Hss. des 11. Jh.s finden sich anstelle von -uueiga (clm 18140.18059) oder neben diesem Formen mit -d-; volksetymol. Umdeutung des als Simplex nicht belegten zweiten Gliedes?: bach-uueidon, -waeldon: dat. pl. Gl 2,674,43. 43/44 (clm 305. 21562). —

782

pahc-uueidi: dat. sg. Gl 1,817,70 (M, clm 14689, 11.¡12. Jh.). — pah-vveid-: acc. sg. -a Gl 1,550,35 (M, clm 18140); dat. pl. -un 2,632,52 (clm 18 059, -vu-). urspr. sicher ein Backgefäß, ein zum Backen, Dörren, Rösten gebrauchtes Gerät, eine Backform, eine Röstpfanne. Schmeller denkt an eine von Stroh geflochtene Schüssel, „in welcher der Brotlaib zum Ofen gebracht wird", 1,194 s. v. backen. Die vielfältige Verwendung des im Aussterben begriffenen Wortes (im 12. Jh. nur noch selten belegt) läßt auf die Vorstellung einer flachen Schale, einer weiten, offenen Schüssel (mit Vorliebe aus Metall) schließen. 1) Schale, Schüssel: a) allgem. Glossenwort: lanx Gl 3,642,35. 698,16; sie wird verwendet b) als Opferschale beim Opfer, Brandopfer: pahuueiga [fecit . . . Hiram lebetes, et] scutras (zur Ausstattung des Tempels) [3. Reg. 7,40] Gl 1,437,40 (7 Hss. scuzzila). scutrae [zur selben Stelle] 446,29 = Wa 76,5, dazu als Interpr. sc. eaedem et cucumae vasa aenea aequalia in fundo et ore desuper cooperta in quibus calefaciunt quod volunt. pahvueidun lancibus [. . . pandis fumantia reddimus exta, Verg., G. II, 194] 2,632,52. bachuueidon [cumulant . . . oneratis (mit den Eingeweiden der Opfertiere)] lancibus [aras, ders., A. XII, 215] 674,43; c) als Schale zum Auftragen von Speisen, zum Darbringen einer Weihgabe: pahuueigo [volo, ut protinus des mihi in] disco [caput loannis Baptistae, Marc. 6,25] Gl 1,817,69. pachuveg [£ous] lancibus [auratis regalia fercula . . . virginis ad gremium . . . offert, Prud., Apoth. 609] 2,458,21. pachuueigon scuzilon (lances scutellaesunt...) [ebda.] 543,34. bacuueigo [illa (die Tochter der Herodias) . . . urget Iohanni* caput a cervice revelli et] lance [inferri, Juv. 3,63] 4,338,4; d) als Trinkschale, Becher, Mischkrug: pachuueiga [mensae . . . remotae,] crateres [magnos statuuntetvina coronant, Verg., A. I, 724] Gl 2,691,74; e) als Waagschale: pahuueiga [Iuppiter ipse duas aequato examine] lances [sustmet, Verg., A. XII, 725] Gl 2,671,5; f) als Folterwerkzeug, eiserne Schale oder Pfanne, die, erhitzt, unter die Füße des zu Folternden gestellt wurde, vgl. Prud. PL 60, Taf. xvi: bahuueiga lanx [zu: tunc ira repletus rex, iussit lances ferreas igniri . . ., ut nudis pedibus superstans, hoc dolore deficeret, Abd., Acta apost. 714] Gl 2,740,9 = W a 80,13. 2) übertragen sind, ohne daß klar erkennbar wäre, von welcher Vorstellung der Glossator dabei ausgegangen ist: a) WurfScheibe, Diskus (eine runde Metallplatte oder ganz flache Schale?): pahueigo [flevit (Apollo) . . . occisum (Hyazinth) graut] disco [Prud., P. Rom. (3?) J92] Gl 2,449,12. 509,14. 536,57; vgl. discus 1 c; b) Trage (zum Tragen eines Götterbildes bei kultischen Umzügen; vgl. 1 b: Opferschale und 1 c: Gefäß, etwas zu tragen, in sich aufzunehmen?): pahvveida ferculum [fecit sibi rex Solomon de lignis Libani, Cant. 3,0] Gl 1,550,35 = ' T r a g b a h r e ' (1 Hs. spambette), pahvveiga [similiter a ''fero, fers'] 'ferculum' [Prise., Inst. 125,11] 2,369,32; im letzteren Fall könnte auch an eine Übertragung vom Gefäß auf seinen Inhalt gedacht werden, so daß die übertragene Bedeutung von ferculum Gang, Gericht (bei der Mahlzeit) gemeint gewesen sein kann. gi-bälda st. f . — Graff IV, 735 s. v. gahabida. ge-bahedön: dat. pl. Nb 49,23 [56,7]. warmer Umschlag: u ü a n d a . . . noh zit neist starcheren lächenes . . . so choroen dia timbri ze

783

baiza — back(o)zan(d)

erest ubernemen . mit lenen unde mezigen g. lenibus mediocribus fomentis. balza s. bizza sw. f . bäiZÖd st. m. — Graff I I I , 4. pavulzode: dat. sg. Gl 2,15,12 (M, clm 19440, 10.111. Jh.). Bähen im mediz. Sinn, Heilen durch wärmende [putrida fibrarum pround erweichende Umschläge: curans ulcera] fotu. [Aldh., De virg. 517]. bftizunga st. f . bawizunga: acc. sg. Gl 4,143,57 (Sal. c, 13. Jh.). Wärmen, Bähen zu Heilzwecken, Erquicken: fotum refectum. bakhfls st. n. s. b a h h ü s st. n. ? bacca f . bacca: Gl 3,593,52 (Prag VII G 25, 13. Jh.). cestron ''betonia officinale', Betonie. Ich zweifle, daß wir es hier mit einem selbständigen Wort zu tun haben und bacca nicht vielmehr aus betonica, der lateinischen Entsprechung von cestron (vgl. Thes. 3,1,964), verstümmelt ist. Vgl. betonia und die dort zusammengestellten Formen, vor allem Gl 3,598,16 batca (13.¡14. Jh.), wie bacca zur selben Kapitelüberschrift in Macer Floridus XI. Anknüpfung an roman. bacca macht bedeutungsmäßig Schwierigkeiten; veronica beccabunga ist in seiner Bildung selbst nicht klar. backan, bahhan st. V., mhd. bachen, nhd. backen, bachen oberd. vgl. Schweiz. Id. 4,956 ff., Fischer 1,555ff., Schm. l,194f.; mnd. backen st. sw., mnl. backen, baken st. sw.; ae. b a c a n ; vgl. an. baka sw. v. — Graff I I I , 24. Da -ch- im Ahd. sowohl die Affrikata, die unverschobene Geminate wie die Spirans bezeichnet, konnten die beiden Formen nicht getrennt werden. Sichere Verschlußlaute finden sich abgesehen von Np vorwiegend in fränkischen Hss., eine sichere Spirans in Jb, was zur nhd. Verteilung stimmt. Praes.: pacchet: 3. sg. Np 20,10. — bakk-: 2. pl. imp. -et Gl 2,700,55 (Paris. 9344, Echternach); inf. dat. sg. -anne 1,713,25 (Mainz