Des teutschen Ritters Ulrich von Hutten sämmtliche Werke: Teil 3 [Reprint 2020 ed.] 9783111680156, 9783111293981

Citation preview

Des

teutschen

Ulrich

Ritters

von

Hutten

s ä m m t l i c h e

W e r k e .

Gesammelt, und mit den erforderlichen Einleitungen, Anmerkungen und Zusätzen herausgegeben

V O 11

Ernst Doktor

Joseph

der P h i l o s o p h i e ,

Herman

elimaligem P r o f e s s o r zu

Dritter

Münch, an

der Kantonsscliule

Aarau.

Theil

B e r l i n im V e r l a g v o n G. R e i m f i r g e d r u c k t zu S c h a f f h a u s e n b e i F. Hurt er.

1 8 2 3.

U L R I C H I DE H U T T E N EQUITIS

GERMAN!

O P E R A O

C O L L E G I T

Q U ®

E X T A N T

M

N

E D 1 D I T H l ü

I

A.

A N N

O T A T X 0 N I B U S

S T S A T I t

ERNESTUS JOSEPHUS HERMAN. MÜNCH PlilLOSOPHlAE

DÖCtOR,

ANTEHAC

IN

PUBLICA

TOMUS Mori p o s s u m , servientem

videre

SCHOLA

ARGOVIENSI

AROVIAE

PROFESSOR.

TERTIÜS.

servire non possum , possum. —

Ecquis

neque Gefmaniam

audet cum

Hutteno

mori pro publica libertate ?

Efiist. ad Friderich.

Saxon.

BEROLINI St'HTlBUS typis

F. H u R T E R

G.

R E I M E Ri

SCAPHL-SIAE

M. D. CCG. XXIII.

HELVEt.

XLII. UIr i chi

ab

Hutten

E qui t. M

i

s

a

u

1

qui et d i c i t u r A

u

l

a

Dialogus.

nuit. op. T. m

1

u

s

E i n l e i t u n g .

H u t t e n , der grofsmüthigen Gunst Albrechts versichert, def Freundschaft Heinrich Siromers, wie vieler anderer ehremverther Männer am erzbischöflichen Hofe sich e r f r e u e n d , durfte seine Ansichten über den Hof und das Hofleben, das er bisher freilich gröfstentheils aus AutorU täten und Schilderungen Anderer m e h r , als aus eigner Erfahrung gekannt, b e y der liberalen Stimmung, die zu Mainz damals herrschte, ungescheut von sich geben. Die fröhliche L a u n e , welche ihn bey der giinstigero Wendung seines Schicksals beseelte, gab ihm den Gedanken ein, einen früher schon von dem geistreichen Aeneas Sylvius (Pius II.) behandelten Gegenstand neu zu bearbeiten. E r that dies in Form eines Dialogs, worin Scherz und Ernst auf das Anziehendste g e p a a r t , übrigehs Wahrheiten aufgetragen sind, welche ihm bey andern Umständen und an einem andern Hofe leicht das Schicksal hätten herbeiführen können, welches er sich in der scherzhaften Zueignung an Stromer selbst

4

Misaulus Dialogus.

prophezeite. Stromer, ein Freund von dieser Art Geistesprodukten, hatte in ihm diese Idee rege gemacht, und zur Ausführung ihn gespornt. Hutten begnügte sich aber, die rücksichtlose Lachlust seines Freundes kennend, nicht mit dessen etwas befangenem Urtheil, sondern wollte auch noch Pirkheimers, des besonnenem und altern Bekannten, Herzensmeinung vernehmen. Wie diese ausgefallen, ersehen wir aus Briefen, die später folgen werden, und Huttens Gegenbemerkungen. Mit der Satyre über das H o f l e b e n hatte Hutten zu gleicher Zeit, mitten im Getümmel des Augsburger - Reichstages , den langen köstlichen B r i e f a n P i r k h e i m e r geschrieben , in welchem er seihen Lebenslauf schildert. Die Aula ward im Herbstmonat, das Sendschreiben im Weinmonat 1518 zum Druck gefördert. Von e r s t e r e r erschienen folgende Ausgaben: VLRICHI DE HVTTEN EQVITIS GERMANI AYLA. DIALÜGVS. AD LECTOREM. Res est nova Lector. res est jucunda lusus perürbanus et facetus: disperenm nisi legisse voles. Vale. Cum Privilegio Imperiali.

Am Schlüsse dieses Titels, welcher zierlich eingefafst, steht: In officina excusoria Sigism. Grimm Medici et Marci Fuyrsung. Anno vir= ginei parlus M. D. XFIII. die vero XFJI. Septembris. 4. Panzer nennt diese die Original-

Einleitung. ausgabe. Nun find' ich aber in den bandschriftlichen Notizen zu seinem W e r k e über Hutten, und in dem Verzeichnifs der zu Landshut aufbewahrten Huttenischen Schriften, dafs eine Edition vorhanden, die der von Panzer beschriebenen bis auf einige Unterschiede gleicht, und dafs Panzer selbst in seiner Nachlese (A. L. Anz.) sie anders bezeichnet, nemlich: VLRICHI DE HVTTEN EQVITIS CERMA Ni. AVLA. D l A L O G Y S . etc. Es dürfte mithin leicht der Fall s e y n , dafs dies eine besondei'e, und vielleicht eher als die zu= erst genannte, die Originalausgabe wäre. V L R I CHI DE H V T T E N EQVTIS GERMANI. AVLA. D I ALOGVS. AD L E C T O R E M Res est növa Lector, res est jucunda lusus perurbanus et facetus; dispere~ am nisi legisse voles. Vale. CVM P R I V I L E G I O IMPERIALI. Diese Edition in 4. enthält 14 Blätter, und unterscheidet sich von der e r s t e m am Ende namentlich durch folgende Buchhändler-Anzeige:

6

Misaulus Dialogus. AD L E C T O R E M ,

LIBRARII.

Expectare te jubemus lector, ab codem Ilutteno ecluubralam rys in«?»* iyxwniov. id est ebrietatis laudem, opusculum modis ómnibus facetum atque elegans, qjuod propediem his ei$dem typis excusum in Iucem dabimus. Vale. Lipsie ex aedibus Valentini Schumann Anno domini INIillesimo quingentésimo. octavo décimo.

Es scheint, dafs diese Anzeige eine Buchhändlerspekulation war, um durch den bereits berühmten Namen Huttens die Leser zum Ankauf des Büchleins mehr anzuloken; denn der eigentliche Verfasser des ,, Encomion ebrietatis " war weder Hutten , noch Christoph Hegindorfer, von dessen poetischen Talenten wir früher Proben gelesen, ohngeachtet Panzer letztern für den Autor jener Satyre erklärt, sondern E o b a n H e f s . Sie erschien wirklich im J. 1519 in 4. und ist auch der Frankfurterausgabe der „Epist. obscur. viror.u beigedruckt. Die d r i t t e Ausgabe kam zu Basel an das Tageslicht: V L R I C H I D E H V T T E N Equitis Germani A V L A Dialogus. Basilese apud Joann. Frobenium. Annp M. D. XVIII.

8.

Ver gl. Catal. Bibl. Pinell, II. p. 102. Bibl. Bunau. III. p. 1103.

Catal.

Einleitung.

7

Eine v i e r t e zu Augsburg: VLRICHI DE HVTTEN EQVITIS GER M A N I . AYLA D I A L O G V S. Auf diesen zierlich eingefafsten Titel folgt das bekannte Motto : Res est nova etc. Zu Ende aber die Schlufsworte: Synceriter citra pompam. Quod beue vertat. Als Zugabe enthält diese Ausgabe das „Prognosücon ad Leonem X." welches ebenfalls das Schlufsmotto: quod bene vertat rs\ot, und die obenbeschriebne Buchhändler-Anzeige hat, und auf dem 22ten Blatte mit den Worten endigt: Dermo impresso, in officina Sigismundi Grimm medici atque Marci Vvyrsung Augustes Findelicorum. Anno Salutis M. D. XIX. septi« mo cal Apri= les. Sie ist in 4. gedruckt, und befindet sich zu Freiburg im Breisgau, aufserdem in der Ebnerschen und mehrern Privat-Bibliotheken. Als f ü n f t e Ausgabe, und zwar als eine Arbeit lezter Hand mag eine Baslerausgabe in 4. von ii>i9 gelten, welche Panzer nicht gekannt zu haben scheint. Diese gehört zu jenem Fascikcl von Huttens eigner Hand verbesserter Schriften, deren in der Einleitung zu der SteckeU bergersammlung und zum Phalarisnujs Erwiih-

Misaulus Dialogus.

8

nung geschah. Sie ist überdies mit vielen Randglossen versehen, die ich aber auch hier wegliefs, da sie meistens nur Inhaltsanzeigen der verschiedenen Abschnitte oder Gegenstände des Dialogs sind. Der ei'ste Buchstabe des zierlich eingefafsten Titels ist in die Einfassung eingedruckt; dieser aber folgender: LRICHI DE

H V T T EN, E Q V I T I S GER MAN I

AVLA D I A L O G VS.

PH AL A RISMVS HVTTENICVS. FE BRIS DIALO. H V T T E N . AD L E C T O R E M Res est nova Lector etc. wie oben.

Nun kommen die Worte: Sub Scuto Basiliensi venale comperies. Das Ganze betragt 59 Seiten, mit römischen Zahlen. Dem Dialog geht ein Zueignungsschreiben des Frobenius an Thomas Morus voran, welches wir auch hier werden abdrucken lassen. Als s e c h s t e Ausgabe, vielleicht blos als Nachdruck der Augsburger von 1518 kann man die betrachten , welche : Argentorati apud Theo» baldum Montanum i559 mit obbeschriebenem Titel und Motto erschien. Die Aula ist aufserdem beigedruckt: Petri Herdes. Enchirid, de aulica vita. (Vergl. Burkh.

Einleitung.

9

Comment. III. p. 100 et seq. ferner der Schrift: In nomine Jesu! Ahasveri Fritschii Aulicus Feccans, seu Tractatus de peccatis ctulicorwn, wo es am Ende heifst: ,, /tccessit Ulrici de II alten Eq. Germ. Dialogus de Aula ante centum quinquaginta annos (dies wäre also im J. 1522 ?) editux, Osterode, sumptibus BertholdiFiamann. Bibliopolce Rudolstadiensis. Liter. Christ. FleU schert Anno M. D. CLXXXFII. ( Vergl. darüber den Allg. Lit. Anzeig. 1799 Nro. 123. S. 1222.) Eine teutsche Übersetzung; .soll zu Strasburg:O herauso gekommen seyn; ich konnte dieselbe nirgends erhalten. Hatte schon ehemals Acneas Sylvius geistvolle Schilderung der Höfe *) die öffentliche Aufmerksamkeit und die lebhafteste Theilnahme durch den merkwürdigen Umstand erregt, dafs ein Hofmann selbst die Ei'bärmlichkeiten eines grofsen Theiles seiner Standesgenossen vor aller Welt ausschwazte, so fehlte es auch im I6ten Jahrhundert nicht an Leuton , welche um gute Bezahlung Huttens so wohl als Aeneas Sylvins Ansichten bestritten. Ein solcher war W i 1 h e 1 m Menapius von Grävenburg, welcher eine eigene Beleuchtung beider Dialogen **) heraus*) Aen. Sylvii etc. Opera. Basilete. O l i n e J a l i r z a h l . De miseria Cnrialium l. I fol. 7-0 **) Aula , Dialogus Guil. Insulanl Menapii, (jreviburgensts. Quo libello partim renelluntitr, et det ivaritur , pat tini atie.nmintur criminationes in Aitlam Aeneir Sylvii, et llulderici Uutteui. Colon. 1539- 4. (nasch. Millen. IV.)

10

Misaulus Dialogus.

gab, und vollkommne Widerlegung auf dem Titel gleich versprach, ohngeachtet dies nicht der Fall war. *) Ob gleich nun aber Hutten von diesem wie von andern Gelehrten über seine Satyre war mitgenommen worden, fand er dennoch wiederum solche, welche sie gegen die Verunglimpfer schützten. Obengenannte Sammlung , betitelt: „ Aulica v it a, et opposita huic vita pr ¿= vata, a diversis, tum veteribus, tum recen= tioribus Auetoribus luculenter descripta, atque in Enchiridion collecta" (Francof. 1577 et 1578) 8. welch letzterer Edition noch: Ant. a Gue= var a de vitee aulicce molestiis, privcitceque commodis Comment. folgte, mag als die erste dieser Art Gegenschriften betrachtet werden. Über den nähern Inhalt derselben, ihre Zueignung, die Schilderungen des K. C e l t e s , E o b . H e fs u. s. w. vom Hof. s. Burkh. III. S. 95 - 103. * ) Er

s a g t in d e m als V o r r e d e

dienenden Briefe seihst;

„ Huttenus, si minore spiritüs itnpetu vehementiaque , quam elini loqui videbitur } mitigatumque tempore ingtnium existima* bimus f quid c.nim non dorn at te?npus 7 J et sc datum animum hominis, a nesc.io qua, recens concept a, offen sinne adversus certos Germania: Principe* nisi forte putabimus, quod ego libentius sequor, non puniendi doloris sui , sed exercetidi still gratia lusisse, ipsum in Aidant. Ceterum, quomodo tandem res se habe at, Hntteni linguam et ingenium amamus, nihil adto in ipsum dicturi asperius , ut nec Socrates et Adimantus apud Piato nem agant invicem familiar ins. Bnrkh.

C.

III

p. 9 7 — 99

hat

ein

Bruchstück

D i a i o ^ als B c l ^ s , d a f s M ^ n a p i u s W o r t e h a l t e n ,

von

diesem

abdrucken lassen

Einleitung.

ii

Wir führen zum Schlufs noch ein Urtheil über die Aula vom Ritter Andreas Yoit von Ilheineck an : ,. Aulam Ilutteni, ut mihi ejus cognosccndcp, copia data est, magna animi vo~ lit.pta.1e perlegi; etenim et argumenti novitate, et facundia sermonis, et operis artificiosa öl«ovoiux, perquam festivus mihi visus est ille Dialogus, quique egregiam ingenii Hutteniani vim, et disserendi facultatem excellentem haud obscure redoleat: dignumque arbitror, qui inter eruditos lusus cum primis haberi, et ab interitu vindicari debeat etc. Eine Kritik und Erklärung dieses Dialogs, nebst biographischen Notizen von Hutten findet man auch in: „ C a r o l i Arndii Bibl. Aulico= Politica, p. 36. et seq.

12

Jo. Regio

Frobenius apud

Anglos

Thomae

Mora,

Consiliari«.

S. D.

I j u c i a n n s , salsissimus scriptor, et inimilabilis fnorliarum artifex, in dialogo, quem inscripsil : „mai cwv mi un°J.» evvovriuv" vitam istam aulicam (ut nosti) sic verbis doping it , ut nullus Apelles , nullus Parrhasius penicillo potuerit expressius , quem F.rasmi nostri beneficio, Latini majore propemodum gratia redditum legunt, quam ille grace scripsit, un de et nos earn picturam mutuati sumus, qua frontispicium libroriun. qui typis nostris excuduntur, non mutquam ornarmi». Sylvius item Senensis, patrum memoria, de miseriis aulicorum hbellum edidit sane frigidum, ut qui natura quam arte vel Uteris ad dicendum essct i n s t r u c t o r . Sed ut hunc rquis ( q u o d ajunt) albis prsecurrit, ita ad ilium proxime accedit U. Huttenus nobili Iluttenorum Familia prognat u s , qui inter Franconicos equites cum primis ciari sunt, si spectes aotatem adolescens plane, si doctrinam, et prudontiain, vol senibus eruditissimis cordatissimisque connumerandus. lino per Pythagoricam illam nvXvyysvsjrav renatum in lioc Lucianum dices , ubi illius Aulam , lepidissimum dialogum legeris. Quem ideo nunc ad te misimus. lit qnoninm nuper Musis suam viccm inconsnlabiter dolentibus, in aulam invictissimi regis tui pertraclus es, habeas, in quo tuam sortcm ceu in tabella cwoiiotri coiileinpleris, aut aliorum quoniiulam pot ins. Wain te felicem plane p u t o , cui in minislris et quidem honoratissimis esse contigerit regis

Frobenius Th. Moro.

13

ut omnium florentissimi, ita modestissimi, optimique. Tiiam Utopiam deiiuo typis nostris excudimus, ut scias, non a Britanis m o d o , sed ab orbe toto Moricum probari ingenium. Commenda me magnis illis literarum lleroibus , Jo. Coleto, Cinacro , Grocino, Latomero, Tunstallo , P a c e o , C r o c o , et Sixtino. Bene vale vir elnrissime. Basilea:. Idib. Novemb. M . D. X V I I I .

14

U l r i c h i ab H u t t e n Ad

Henrichum

Eq.

S t r o m e r um,

in M i s a u l u m Praefatio.

m ed.

suum ö

)

N e tu rem mihi periculosain suasisti, Stromer! de vita aulica ut scriberem, hoc poiissimum tempore, quo lot agentibus hic principibus, tanta est aulicorum frequentia. Quasi ullo modo tutum sit, has spinas contrectare, aut consultum eos irritare, quibus etiam si blandus sis, non admodum placeas. Et die mihi, amicissime homiil um, quid te juvit in hoc discriinen abducere amicuin nec in mentem venit, cui me furori objicias, contra quam rabiem excites, praesertiin aulicum et ipsum nuper factum, ut in aula jubeas me aulam offendere, et quod dici solet, h erit esL- t f ) eveniet evrm.it

Misaulus Dialogiis.

54

sustinuerit, cujus prœter alia tam spurca e s t , tam foeda, ac telra seutina ? C a s t u s. Etiam sentina ibi molesta est ? M i s a ni u s. Etiam, ne quid ulli nantie patiantur, quod non commune illis sit cum anlica familiâ. Tgitur immundissinue sunt in aula sordes. mira obsoœnitas. Privnum cibus ut multis, ita negligenter apparatus, marccscentibus sfcpe ac ranoidis carmbus, in vas nihil purius conjectis, quibus cum grylli se, muscsc, ac aranei, et id genus animalia iniscuerunt, aut qui vermes jam peperant. Atque hae quales quales sunt, semicoctsc tibi non nunquam apponuntur, juxta insipidum olus, aut legumina utcunque commixta, aut pisces jam diu ante mortui, aut aliquid his multo spurcum magis. Vinum aut acidum, aut quod ab alia sumptum mensa est, de quo biberat foi te barbatus aliquis, barbam profuso nuper jure conspurcatam :;i) habens. Qui adsident, hesternam crapulam oient, et quiddam éructant, odiose fVrtidum *'-'). Quorum aliquis percacalis sedet fcmoralibus , vini impetu emollita alvo , aut apud ipsam statim r ) mensam vomit. Nam ita frequenter Jisec fhint in aula, ut quocunque tempore abs te aliquis percontetur, quid agatur ibi ****), reete illi respondeas, bibitur, vomitur, effunditur. Hue adde , quod non hominum tantuin, sed bestiarum etiam ferendus est f œ t o r , canum excrement is tota referta aula, adversus quae obthurasse nares adeo est inurbanum et inelegans, ut in fabulam quoque venire soleat qui facit f ) . Q u a r e f f ) ut feras assuefieri te oportet, tum alibi, tum vero in ipso etiam triclinio sumentem

T

*) conspurcatam : iufectam. **) et quiddam éructant odiose. fœdU tum: éructant, per omnia fœlidi. ***) statim beigefügt *»**) ibi. in aula f ) qui facit briKefiigt. f-j-) Qu are : Atque his te. Vor

oportet ist te sodann eingeschoben

55

Misaulus Dialogus.

jam cibnm. Quanquam ut non sint etiam * ) ista, nihil alioqui lauliim ibi * * ) , nihil est munclum, insincera omn i a * * * ) , crassum, ac multo semper jure impinguatum maritile, ut digitis ha:rens quoquo trahas, sequatur. Calices situ oppleti ac seculenti rnirum in modum sordida'tsD patirne, j u x t a inquinata alia obscoena, et odore ut plurimum teterrimo. Noctu autem quse commoditas quiescendi, inter obstreperos ^otatores ? i > s Quorum ille ¿novsorxrov aliquid, nocte jam c o n c u b i a , quod omnium asinorum ruditum superet, occinit. Alius vino disertus, aliquot srcpe horas declamai •]-) inconditis tibi fabulis somnum interturbans. Forsitan et eundem tecum sortitur lectum, aut e x ebriis illis u n u s , aut qui ex morbo putet-J-f), ac scabie infectus +i"i"), aut cui spurce oleat anima, vel qui aliis tibi modis molestus. Adde lectos, non impuros tantum, sed et pestilentes Siepe, ubi ille dormierat, paucis ante diebus morbo gallico adesus, ubi leprosus aliquis desudaverat. L o d i c e s sextum ante mensem loti, in quibus se volutarunt morbosi illi, unde multam f f t t ) saniem, multum pus exceperunt. Atque haec omnia tunc magis objiciuntur, quando vaga est aula, ut in aliis ac aliis ctiversoriis pernoctandum s i t , huini non nuriquam v i x raris substratis tibi stipulis, aut pediculosi aliquä culcitra inter cimices, ac confecta t t f f i " ) pulicum examina. Castus. Capio, et videre memini ebrios illos modis omnibus immundos. ibi biutum. conspurcatse. *****) alia: omnia. pota.torr.s-. potorcs. + ) declamai : sermocinatili-. •}•+) putet : puteat. + t + ) sit nach infectus durdi= gestrichen. undr. multam: qui multam, si iiii-pitias *)

ut non

*** )

ttttt)

siiti etiam:

insinccia

omnia

confecta

pricter. * * ) beigefügt.

beigefügt.

alior/ul

lautum

sardiiatie

ibi: :

56

Misaulus

Dialogus.

Ali s a u h i s. T u n e cum ille jaceret jam victus p o t o r , ac inter dormiendum v o m e r e t , inter vomendum dormirei, excubantibus j u x l a cariihus, qui defluentes * ) mediotenus palato sordcs elamberent. C a s t u s. Cum alii s c o r t a , taxillos alii poscerent. M is a u lu s. Non tarn ignoras igitur, ejiismodi t i b i , si hue concedas, exhatirieuda sentina sit. Quod si cum ipso non mmquam principe seorsum c.vnes, ut laute omnia parata, eleganter apponentur * * ) , non audes per verecundiam apposita s u m e r e , ac Tantali more in copia eges. V e l te ' ••'-) inteinciunt, aut morbis omnibus obnoxium reddant, varia ciborum genera , si appositis iis , continere te facile non possis * * * * * ) quyi nimium edas. Ibi etiain -J-) longo intervallo missus importantur. Ac ea plunmum hora cibus sumitur, quae tibi minime conv e n i r Neque enim in aula tunc editur, quando homines esuriunt, aut tunc bibitur, qnando sitiunt, aut suo tempore quicscitur. Omnia confusa sunt, omnia intempestiva. E t forte expeclandus est ille, qui aut in venationem abest f f ) , aut jus dicit f f f ) , ac leges dat f " f i " + ) . Quae omnia eo tendunt, ut valetudinem negligas, ac corrumpas , ut febres , ut podagras, ut ulcera ac pestes contrahas. Sed jain credo satisfeci et tua;, C a s t e ! petitioni, et meo in te studio, q u o magis ad servitutem remittas jam ine, atque audin' sonare ens illud, quod me dixi ad officium vocaturum ? Castus, A u d i o , sed hreviter adde aliquid si r e s t a t , in modum, *)

dejluentes

: omnes.

* * ) apponentur

* * * * ) «\r beigefügt. ***** tionem

abest.

J possis-.

: apponantur.

potes. f ) IH etiam

venalione abl'uit. \ ; ; ) ¡licit:

Epilogi

***~)Ve.l;

Tum.

: Et. i f )

vena*

dixit. 1 t t t > dat : dodit.

57

Misaulus Dialogus.

M i s a u 1 ti s. Quid vis addarn, nisi ut te moneam, quo mare iüud tot modis suspectum fugias, ac vites. Ne unquam navigationi te committas, tarn periculos;e , tarn exiliosfe. 3Ne in rebus adco dubiis, adeo incertis spem ponas, ne tibi pedicas induas, ac spontaneam *) servitutem accersas, in qua postea miser cum sis, non identidem sis miserabilis, cum talis esse volueris, et ex miseria voluptatem tibi petendam duxeris. Ne te ex commodioré vita in lias tempestates, has procelias, unde einergere difficillimum s i t , abjicias. Ne ab animo exules. Et in Iiis aflliclionibus immunitatem ne quieras. Utque **) ineinineris libertati renunciatum, ut primum in aulam te mancipaveris, nisi servus non est, aut captivus non est, qui unain domum egredi citra prícscriptum non audet. Omnino, ut longum valere dicas aulG

Bilib. Pirkh. ad Ulrich. Hütt. Epist.

Der vollständige Titel der Original-Edition ist : / LR ICIII DE IIVTTE V Equitis ad BillbaU dum Pirckheimer Palritiiun Norimbergensem Epistola vitee suee reitionem exponens. Aliquid inest novi lector, jueundi aliquid, lege et vale. Augusten VIII. Calend. Nov. Anno M. D. XVIII. Am Ende : In officina e.rcusoria Sigismundi (irimm Medici, et Marci Vuyrsung Augusten Vindelicorum M. D. XVIII. die vero VI. vembris. 4. Diese Ausgabe, mit zierlich umkränztem Titel, dessen Rückseite leer, zählt 12 Blätter, und befand sich in der C h r i s t i s c h e n (Ceital. bibl. Christ. II. p. 394) in der F e u e r l e i n i s e h e n ( Cateti. Bibl. Feuert. I. p. 194 ) Bibliothek ; ferner in der Königl. Biblioth. zu G o t ti j i g e n (Meiners S. 137) in der Wasserkirche zu Z ü r i c h , u. s. w. Vergi, auch Z a p f s Augsb. Buchdr. Geschichte S. 112. Eine z w e i t e erschien das Jahr darauf unter dem gleichen Titel, und den Worten : Cum Privilegio Imperiali. Zu Ende : Iterimi excusa in officina etc. Anno M. D. XIX. die vero XXX. Aprilis. in 4. (Vergi. Straufs : Opera rariora. p. 312. Zapfs angef. Werk. I. 125. Calai. Christ. 11. 394.) Als d r i t t e Edition kann der Abdruck in folgender Sammlung betrachtet werden : „Dis= cursus epistolares de statu reipublicee Christianen

Einleitung. degenerantis; tum de rcformandis abusibus ecclesiceFrancof. 1610.

67 moribus et in A.

Als v i e r t e aber das treffliche, und materienreiche , von uns schon mehrfach angeführte Werk: Equit. et Animi et Jngenii virU bus praestantissim i VLR1CHI DE HVT* TEN ad B. Pir ckheymer Pa.tr. Norimb. Epistola qua et vitce suce rationem, et tem= porum in qua; tetas ipsius incidit, conditionem, luculenter discrip;,it. Jn lucem denuo protuHt et Commentarium, quo illusiris hujus Equitis Fata et Merita exponuntur, subjecit Jacobus Burckhard, ill. Gymn. Hildburgh. P. P. — Prostat Wolfenbutteli apud Godefridum Freytag. Exscr. Hildb. Typis Penzoldi cio io ccxvxi. Tomi III. Eine t e u t s c h e Ü b e r s e t z u n g hat A. W a g n e r , nach den fünf Reden wider Herzog Ulrich, geliefert. (Chemniz 18U2.)

08

Ilutteno

suo

Bili bal dus

S.

A u J a m t u a m legi ac relegi q u i d e m à \ \ à n i àv;\cctnn?. Sed tu me j u d i c e m s t a t u i s . et e x animi sentcnlia judicare. imperas. Q u i d igitur faeiam ysXarfV apage:

apaso.

JOS

Febris Dialogus.

p u r p u r e a , stipinus, inter complura circum auloca, et e x argento cocnat, ae auro bibit, ita delicate, ut lieget in Germania esse lioniines, qui palatum habeant ; damn a t q u e perdiees hic et t u r d o s , Italicis absimiles d i c e n s , ac niliil sapori respondentes. Nauseat et f e r i n a m , et panem insipidum vocat, ae vinum bibens lacryinalur, Ilaliarii d a m a n s , et Cursicum invoeans. O b q u e has inprimis causas Barbariem nobis imputât, et ebiios v o c a t ; nec [toi' q u a l u o r menses adhuc semel appetitui satisfecit, ganex- et saporum inopiâ. Febris. Surdae cantilenam banc. Hutten. Quid ? non aptus tibi hospes ? aut q u e m q u a m hic invenies magis p r i n e i p e m , cui sic inclinent alii, et con•genudent ? aut n o n dignus tibi videtur f e b r e ? Febris. Etiam podagra. Hutten. Quam ab causam n o n plncct igitur ? Febris. Il!e macilentus? ille gracilis? j u n c e u s , et exuccus ? ille obstipo capite? ille n u p e r inter fratres ? atque adeo caseatios; novitius C a r d i n a l i s , p e r reliqua vetus ? Ille tribus obulis c œ n a n s , cu jus ego c o q u u m r e d e u n t e m sxpe a l'oro cum carnis seniiimci.i video:' Hutten. Invertis o m n i a ; ille, i n q u a m , magnineus , ille r e v e re-'dissimus, ille a l a l e i ' e , c u j u s est d o m i n a t i o , c u j u s paternitas, c u j u s d e m e n t i a ; quem credibile e s t , sordide vitam d e g e r e , cum Germanos satis lautos n o n pulet i" Febris. Ut vivat i p s e , nihil p u g u o ; me v e r o q u o m o d o bene h a b e b i t , qui suos omnes male pascit, male vestit? A d c u j u s redos ubi compulsassent n u p e r , et ine increpuisset

F e b r i s Dialogus.

109

janitor, petiissemque aliquot ibi (lies hospilari, „ anditi' hos, inquit, strepitus?" — audio dixi. Erat autem quidam aliquid quasi petentium puisus. Pariem, ait, rogant pransi domestici; pattern, inquarti, e g o ? Atque ita parce datur hac in domo cibus, xit ne partis quidem satis apponatur. Ita p a r c e ! inquit. Tum pulvilli non sunt, aut pluma;, nullaque omnino mollities, prœterquam ea, cui se Cardinalis ipse devovit, et in qua deüciatur. Verum is maledictioiiibus advcrsum te instruclus est, excommunicaturus statini, ae îalum intrò pedcm acoesseris. Legatus est enim Leonis M a x i m i , male et bene ut meretur quis. aut ipsi visuin l'uerit, precari potens. Dicium pillavi, atque abiens te inverti beniguiorcm statim hospitem. II u 11 e n. Tum nie tenuius, ni v i d e o , comare oportuit, quem lu nunqtiam, si meminero, inverties hos apud sacerdo'.es lai'gius epulantem. Verum isti tibi opifìces inepti sunt, opinor, et ipsi hospites. Febris, Qui me partim inedia procul arcent, partim corporis exercitio longe proturbant. Hutten. Ad principimi te autem dotnos, aut illorum divitum quid si adduxero , aut mercatores, atque adeo F u g g e ros tibi si indicem. F e b r ì s. Niliii, cinctos omnes turba medicorum inveni accedeus aliquando. Proinde et apud ipsos non est locus; duc aliò, per mcum illud in te vetus beneiìcium oro. Ilutt. P e r quod tuiun betìefieium? Quam mihi fictionem narras ? T u autem benefìcio a ih eis , quos liabes ? Febris. T e omnium maxime. An e x c i d i t , octavo abbine

110

Febris Dialogus.

anno quam te studiosum, quam pietati deditum , et quam patientem te reddiderim, quartana quando adfui, sex non amplius menses ? Hütt. Imo valde quando cruciabas tu m e , ego contra tui trcdio, impensius studia colui. Verum agnosco consilium. Ad illuni te refers defensorem t u u m , qui ista instruxit oralione, qua uteris, apud eos quibus per risum eliam molestiam accumulas, fingendo studiosos lacere te, et ingeniosos. Quod si vera sunt, qua; de tuis ille bencficiis commemorat, quare non item valeiitiorem me reddidisti post, cum ille dicat, a quartana qui convaluerit semel, eum reclius valiturum post, quam unquam prius ? At ego tot illos a tuo discessu annos scgrotavi, aliis atque aliis continuo morbis. Febris. Quia derelinquendi tui consilium liaud dum coepi, et tunc quidem ut mox reditura abscessi. Nuilc vero nisi in aliquad me dignum avertis hospitium, dico tibi ut propositum est meum, ne adhuc quidem deseram, ac irato etiam adero, lotos si videbit sex aul septem annos. Hütt. At ego tribus ut ille obulis inderdiu obsonabo, et abstemius vivam. F e b r i s. At te ego delicatum reddam per mei affectionem, alia ex aliis ut concupiscas. Iiutt. Tunc medicos superinducam tibi, et ilium statim magna cum fiducia Stromerum. Febris. Ha medicos ! ha Stromerum, quasi tuos ego ibi mores haud sciam, qui ¡«grotare malis totum libenter annum, quam illud semel aut iterum vorare Rabarbarum,

Febris Dialogus.

Ill

aut Hellelori smipulos duos. Quin ilium rnihi superinducis, qui videns avena; granum in aegri lotio, equum devorasse eum putavit. Ilutt. Quod cavere me oportct, nunc autem alios iterum ad hospilcs traduoam. Et quia cum volnpiariis illis npgotiinn libi esse dicis, sequere hac me ; ad illos nbimns iralres, molliter per omnia viventes, vel hoc argomento, quod obesi s u n t , et bene curata cute , turn jucunde \ i v u n t , ct suaviter,- moranlurque inter cellas , raro ad illud quod obesse tibi \ i d c o , corporis exprcitium abeuntes. lìibunt autem viinun, et esu piscium utuntur intemperantissime. E n te dignum hospitium ! Febris. Non abducis ; audiunt cnim muliercularum confessiones, et incantainenta discunt, quibus vel procul visam me abigunt. H u t ten. Visne ad illos igitur Canonicos, quibus eadem ista affatili!, et copiosius adhuc multo adsunt, nisi quod equitant interdum, et v e n a n t u r , exercendi simul et oblectandi sui gratia? Ornnino convenire tibi existimo, siquidem petis succulentos, et bene pastos aliquos, qui opipare cocnant, molliter cubant, suaviter otiantur , et ncquid esse adversum te munivnenti suspiccris, secure •wtam degunt, illis medium digitum ostendentes medicis, quos tu ìiescio q u o m o d o , in tantum metuis, apud Fugguros, cum plerumque magis aigrolent quibus ipsi adsunt, quam q u i , ut npud Saxones, sine medicis sctatem degunt. Scilicet medicos contenmunt In, quos dixi. Pi'icterea supini ut plmimum ] a con I, el in balneis delitiautur . nguntque convtvia creberrimo , cl niter scorta ebni ad muHam plcrumque noclem desideri!. Quo fit, ut crudis suit .slomaeliis, t't subinde male concoquant.

Febris

Dialogus.

F r 1J r i s. Est hoc quidem aptum Febri genus , ac digni videntur hujusmodi, quibus quiun diutissime cohal)item. Sod v e r c o r , inniimerabiles lie mc ibi scgritudines p r a v e n e rint. qiiandoqiiidem sic vivunt illi. Putas tu a!iqueiii horum enini riiorbo hand dual eaptum? et qucm 11011 occupavcrit podagra n u p e r , aut calculus , aut hydropisis, aul Ischia , aut articulorum cruciatus , aut morbus regius , aut l e p r a , aut c a d n c u s , aut Gallicus , aut pessima q u x q u e scabies, aut C a n c e r , aut P o l y p u s , aut L u p u s , aul fistula, aut Angina ? aut qui manibus , ac pedibus pennultain miser ebrietatem tremat; ant latermu dolor quern v e x e t ? aut qui uteunque affectus sit quo minus febri locus esse possit ? Warn et lire. quas d i x i , et aliae innumerae pestes , culinam sequuntur, mensas , et convivia quscrunt, ac cum delicatis ill is et pinguibus habilarc gaudent, et ad ferculorum ut e g o , varietalcm , et Iuxum agminatim confluunt. Hutten. Confide ! aliqui vacant enim , iste inprimis Cuvtisanus , qui nuper ab urbe revc* tens , cum apud queindam illic Cardinalem didicisset molliter v i v e r e , in medias se repente delicias c o n j e c i t , agilque perjucunde. Febris. Bibit vinum ? Hutten. Perbibit. Febris. Condit

pipere,

et

cinamomo,

et

zinzibere,

et

gariophyllo ? Hutlen. Largissime. Febris. Habet lectosf, et tapetcs, et culcitras plumis suffertas et cervicalia , et sericum ?

Febris Dialogus.

113

II « l í e 11. Instructissime. F e b r i s. Turn pisces edit eliam? Hu 11 c 11. Lurcatnr, seel noil nisi caros, et magni emtos, amatquc perdices, et pliasiauos, et si leporem ecbt, piiicluiorem se fieri putat. Jam autem longain hanc bycniein dieit, qua care! aspara^is. F e b r i s. Et lavat non nunquam ? II u 11 e n. Cupidissime et crebro. F c b r i s. Non avarus est interim ? H u t ten. Profusissime liberaüs. Febris. Negotium est illi cufn mcdicis ? Huttc-n. Odit infense, et Germániá expellendos putat. Febris. Pellitus est, aut aliter bene vestitus ? II u 11 e n. Imo, vit i!le apud Martialrm — Optat et obscuras luces, ventosque nivesque, lnler sexcentas Bachara gazapinas. Febris. Vercor ne me liaud diu sustinere possit his moribus. Huttert. Id tu videris scilicet, (|i;.T cur velles statim suffocare, qucm diu tenerc possis ? Febris. Si rcic delicate nimis traclaverit; verum heus tu! lialiet Músicos ? Ihrtt. Op. T. III. 8

114

FebiiN

IV.üoo-us.

I i n i i p 11. E t paiasitos. F ( bris. E t scortiun habet, quo» nos curet ? I i ul t e n . Quoddaiu molliculimi , et b .uidutn. F o b r i ö. Ilaliet veiilrem ° Hullen. J a m exlare illi iueipit. F c b i i f,. Quodsi me 11011 accipi il ilie . tunc tu qup duees 'f 1 1 ut ten. Circumducain. F e 1) r i s. At te ego ciicumseribiiin. l i i i l ten. At te ego conteiimaiii. F e bris. A t te ego jugulabo. Hutten. At tibi ego oppedam. F e b r is. Febri ? Hutten. Tibi f e b r i , sufEragantibus inedia, exercitio, sobrietate, et acta duriter per oiiinia \ ita. F e b r i s. Tentabo beneficiarium illuin, post de te videro. H ü t t e n. Ut voles, ego nie hinc pronpio.

XL VII. C a r m i n a qusedam

leviuscula

partim fere tempore com p o s i t a , partim prima

Epigrammatum

Ca r m i n n m E c l i t i o n e

aliorumque omissa.

E i n l e i t u n g .

Die beiden ersten Epigramme befinden sich nicht in der Frankfurter, wohl aber in der Augsburger Sammlung, und zwar aus dem Pasquillor. tom. II. abgedruckt. Die Veranlassung zum dritten Gedichte gab Sickingens Aussöhnung mit Kaiser Max I. Er war nemlich wegen der als Landfriedensbruch angesehenen Belagerung von Worms mit der Reichsacht belegt, später aber gegen einen schriftlichen Revers wieder zu Hulden aufgenommen worden, nachdem er in lezterm thiitige Theilnahme am Kriege wider Herzog Ulrich versprochen. Die Ode an Hakus schrieb Hutten nach der Rückkehr von Augsburg nach Mainz. Sie ist aus dem 2ten Buche einer Sammlung von Briefen und Gedichten genommen, die Joach. Kamerarius im J. 1557 in 8. herausgab, und in welcher auch von E. Hesse , Euric. Kordus u. A. Briefe und Gedichte an den nemlichen Hakus sich befinden.

'117 C a r

m i n a

1 e v i u s c u 1 a.

1. Ad F a b i u m Z o n a r i u m , C h r y s o p o l i t a n t , studiosissimum

adolescentein.

Ardet ct Aonidas sequilur Zonarius undas Jainque bonis operam ponit in ingeniis. Nemo est iinpigrior : n e m o est studiosiov ilio ; Diim consors sacri nilitur esse cliori. P o n e m e t u m , j u v e n i s , nec le labor ilio f a l i g e t , F o r l e aliquid patriae laudis it inde t u x . E t poles obseuros fama illustrare p a r e n t e s , E t libi v e n t u r o t e m p o r e n o m e n erit.

2. Julii

II.

Lig.

Pont.

Max.

Epitaphium. H o c tegilur tmmilo pastor lupus, ille , solebat Y'endere qui bidlas , ipsecjue bulla fuit.

3. Versus N u m i s m a t i , in

raeraoriam

reconciliationis

M'aximiliani I m p . graliae et F r a n c , d e a n . ciò io xviii f u s o ,

Sickingen,

inscriptus.

A n n is Mei curium si non pticponas , maxime Caesar, Semper oris -victor, laii.siaque r e ü n a tenens. C o l e D e u m , exin publica a r m a , jiisliimque tnerc.

Carmina leviuscula.

118

4. Ad

Christophorum

Hacum.

Huchuc Musa meis lassa doloribus : Qca; mecum sterili tempore desides , Et morbi vitio carmina ncgiigis, H o c te teniporis e \ c i t a ! Cessit Isotilife, quoti doluit, iiovep , Solvuntur refugis membra t r e m o i i b u s , Confestim videor restituì mihi, Morbis liber ab omnibus. Ne te causa tamen tam subiii b o n i , E t nostri laleant semina ¡»audii, A d v e n t u e g r e g ' i prosilui V i r i , Qui me adfatur amiciler. Illum P i e r i d e s , nescio qupe , mihi C e r t e suaviloqure, candidula;, bona;, Dulces , blandisonse , idrata levamina Duris casibus adplicant. I , dextram Juveni comiter injice , E t raptis iterum suaviter osculis C u m nostro illud ave nomine dixeris D u e tecum mea visere !

XLVI11. V partim de

a

super

Hutten

r

i

a

interfectionc

partim

de

U1 r i c u m W i i r t e n b

rebus

Joannis contra

ergensera

in bello qnod Confopderali Suevici suscepere gestis, cui

Epistolse

additae

durante ad

sunt

hac

cxpeditione

lluttenum,

•vel *ab i l l o ad a l i a s

scripta;.

A. Lirici

H u t t e ni ad

A r rt o 1 d u in

G 1 a u b c r £ e r u m

J u r i s c o n s u 1 1 u in

F r an c o fu rt a nu m

E p i s t o l a .

E i n l e i t u n g .

D i e s e r B r i e f , welcher vor dem Zuge des .schwabischen Bunde«, den Ulrich v. Hutten mitmachte, und folglich vor d e n B r i e f e n , der lezten R e d e und der Apologie in der Steckelbergersammlung geschrieben w u r d e , ist in der Wagenseilischen Sammlung hinter dein Schreiben an Paul Iliccius folglich hinter j e n e n allen abgedruckt. (S. 226) Ich glaubte ihn, da Hinten gerade darin seinen E n i s c h l u f s , mit dem H e e r e wider H e r z o g Ulrich zu ziehen , Glaubergcrn kund t h u t , hier als an der eigentlichsten Stelle beifügen zu müssen. Übrigens vergl. ü b e r d i e s e n , und die noch folgenden Briefe und R e d e n , den Iluttenschen Handel b e t r e f f e n d , die Einleitung zu den Steckelbergischen Schriften im zweiten Bande.

123

U 1 r. H u 1 1 e n A m o l d o G1 a u b e r g e r o , Jurisconsulto

Francofurtano.

1\ Sa vonibus scripsit ad me Stromer, res m r a s , libros et vestes ad proximas lmndinas Francofurdiiim venturas: hoc te curare jubeo apud portitores collidie inquirentein, mini venerint. Est aulein libroriun sarcina Itaiioo more coliigata, atque iternm qxiuddam vasciilum, quod et ipsum libros continet, et vesles; si eojnporpris perhila hiec istuc , ocissime mitte, qui nunciet, nliq icin. Millo tibi Phalarismnm dialo^um. Preniilur nunc (iuiacum , quod et ipsum ubi fuei'il perfectum, liabebis. Fv.hris dialogus traductus est in Gerujanicum; rmlLirn impressiur. tuis , fratri, socero et aliis cognatis mimus. Tautum a b e s t , ut metuam accedentem hue il'mn a Latere. Mira mihi circa emendos equos incumbil necessitas. J u b e tuum socerum istic inquirat, nun» qui sint vendibiies , atque lllud proxime scribe. INeque eiiim mora e s t ; ita celeriter paratur haec nobis expeuitio, cui si nescis, ipse intereo. Optnne \ ale cum soccro , conjuge, fratre et liberis. Moguntia; raptim. (1&1U )

B. Ad r asm um U l r i c i

Roterodamum H u t t e n i

Epistola.

Ulricus Huttenus liq.,

l a - a s m o R o t e r o d a m o S. 1 ) .

I u licet m u l u s sis, e g o t a m e n n o n desinam f r e q u e n t i b u s tibi epistolis o b l r e p e r e , et te a m a b o , si tu m e c o n t e m p seris etiam. P n n c e p s impatieiilissiino lui d e s i d e r i o t e n e t u r . N u p e r ex D o r i n g i s hue r e d i e n s , qiiuni illi ofoviam p r o c e s sissem, v i x d u m eontaeta d e x f e r a m e a , u b i n o b i s Erasmus? inquit. E t de libello p e r c o n t a b a t u r i t e r u m . q u o d e i n i r a t u r , quod ego ignorem, quid sitillud, quo eum onias. Putat e n i m o m n i a tua mihi esse cognita : q u a m tu o p i n i o n e » ! e j u s vide aliqua r e firmes. Amat t e mirifice : d e b e t u r h o c tuis q u i d e m v i r t u t i b u s , prseter v u l g a r e m t a m e n G e r m a n o r u m p r i n c i p u m m o r e m est. A t q u e htec d e p r i n c i p e , et t u o p e r t i n a c i silentio: n u n c d e m e . Pertaesum est aula: : ita nihil mihi c o n v e n i t e u m p u r p u r a t i s istis. I m p e t r a s s e v i d e o r a p r i n c i p e , u t u b i u b i s i m , stipendio m e p r o s e q u a t u r : h o c n o m i n e laudabis e u m , m a g n o n o s t r o c o m m o d o . Valde auxisli a n i m u m e r g a literas illi in a n n o t a t i o n i b u s tuis , u b i e u m idcirco q u o d m e f o v e a t , extulisti. S t i m u l u s f m t lue illi : jainque statini in Uteris tuis esse p u t a t , si q u e m r e c t e e r u d i t u m ample x e t u r . Q u o d m i r a r i p o s s e s , in Aula jocatus sum t o t o a n n o : et alias q u i d e m n u g a s meas accepi.sti n u p e r . F e b r e n i a u t e m r e c e n s editam n u n c mitto , et Plialarismuiii: ubi r e p r e h e n d e s audaciam m e a m , s c i o , p o l i u s qnain f o r t i t u d i u e m effei es. A t e g o e x p e d i t i o n i , qua; nobis p a r a l n r ingoiis, e q u e s t r i p a r i t c r ac p e d e s t r i e x e r c i t u , int e r e r o ipse : tai.tuin abest ut inetuam l a t r o n e m ilium. B r e v i t o t a m t u r b a l i G e r m a n i a m videbis. Si ine d e v o r a b i t illa p u g n a , (sunt enim et sua; illi v i r e s , et auxilia s u n t , ) t u n c t i f a c , n e i g u o r e t vel »tiidiuin e r g a le m e n m posteritas , et me luis iinmnrlalìbiis Uteris \ i v i s s e saltein testare. V a l e . Motjuntiv, pridie n o n a s Mai lii, raptim ìrreviae. ( 1 5 1 9 . ) T r i u m p h u s Capniu/iit in lueeiu p r o d i i t , m a g n o I heologistarum fremita.

c. Ulrichi

de

Hutten

ad Franciücum

Galliarum

Regem

ne lueatur causam Wiirteiiberyeasem Epistola.

128

Christianissimo Fra lieo rum

Regi

Francisco,

Ulriehus de Hutten Eques Germanus salulem et obscqiiium.

Il4si nominiti crcdebam famcc. omnia temere divulganti, (nam longe alia est apud oimies Virlutis tuo ojiinio , rex ChrUtianissime, quam ut' talis aliqua in te suspicio congrtial,) tamen quae mea est erga te afIVclio, ex tua orta magnitudine, commiliendum 11011 pillavi, ut si quid vel vuinoris hominum esset, quod exislimationeni luam gravare posset, ejus te 11011 imprimis coiiimonerem. Nain et e g o , cum dieerent omnes, arma te contra maximorum sceleìiim ultores suscipere, animo pariter et lingua repu^nabam. Profeelo earn esse animi tui forliludinem mihi pcrsuaserain , qua; islam minime ferret con junclionom. Qnod imparius enim fudus unquam coiil, quam inter regem virlnle ac genero nobilem, et lyrannum dedecorum studio celobrem ? Aut qui te nossct. hoc facile crederei, tuum 0|)liine affectum animum, liane laturum omni coinquinalam turpitudine amicitiam ? tyuod fuxit Deus Opt. Max. ut falso in te divulgatimi sit, tibique meutern indat, ne unquain in re turpissima prinium , deiude modis omnibus perieulosa etiam, errare velis. Ipso interim, quod officium esse incum puto, hortari non desinam, libi ut consles, utque Lisi — (j\'am — cangruat,) tamen etc.: Tisi (quia lonicc alia est apnd oinnes virtulis fu« opimo , lU'K Chri.^t. quain ut t;ilis aliqua in te susi'H'io eongruat ) nonduin credeliam l'aitia", omnia temere divulganti. eie.

*)

Ad Francise. Regem Epistola. optimo omnia Consilio m o d c r e r i s , circumstant accurate perpendas. tuaque

dignitas,

praedicat , erit,

et

fama

que

r e m q u e et ea quae

M e r e t u r h o c tua virtus,

splendidissima

merelur.

Proinde,

non patior regiuin fastigium,

latronis pollui. spes e r a t ,

Quanquam

nunquam f o r e ,

tua,

ut quredam te

omnia

de te

quantum

in

me

impurissimi adfrictu

hoc e g o

si non

in mentem

islam gloriam hac infuscare n o t a , fortuna

129

fac.erem,

libi ut veuiat ,

et ea si esset

violenta nécessitas

eliain amicis

qualibuscunque uli c o g e r e t , e x p e r i r i omnia malie, quam hoc cum nebulone commisceri. potest,

Q u o d fingi enim scelus

quod ille aut non admisit j a m ,

tendit, aliquando e x i e r i t ,

aut s i ,

quo

admissurus dubitatur ? * )

Aut

quis ita oblivisci ipsius sui s u s t i n e t , princeps,

non rex dico,

aut nobilis, sed de plebe e t i a m ,

aliquam se h o r r i d a m ,

et m a x i m e desertam ab hominum

consortio solitudinem abslrudere malit, conflictari,

aut

qui non in

quam cum h o c

non simplici jam T y r a n n o * * ) aut parricida

sed principe istiusmodi generis et magistro ?

Q u o d si

alius quispiam e s t , ita a mentis sanitate alienus ut possit, tu certe tantus r e x ,

tantus vir non debes.

T u a enim

omnia Consilia a virtutis semulatione d e p e n d e n t , in scelerum studio defixa voluntas est.

illius

T u a in r e b u s

longe pulcherrimis perspecta est v i r t u s , illius in pessimis facinoribus enituit malevolenza. ille amicos inlerfecit. bus inimicus est.

T u hostes

debellasti,

T u malos o d i s t i , ille bonis omni-

T u alienigenis devictis , m a x i m u m in

d e m e n t i a tua praesidium reliquisti, ille s u o s , nulla habitaalicujus necessitudinis sime adflixit. ille b e n e

ratione,

omnifariam et crudelis-

T u qui tibi n o c u e r a n t captos

de se meritos in vincula

conjecit.

dimisisti, Tu

qui

exitium moliti tibi e r a n t , s e r v a s t i , ille a quibus servatus

*) dubitatur : certo sciatur. Xyrainio jam. Hütt. Of. T. III.

**)

non

simplici

jam

9

Tyranno:

non

Ad Francise. Regem

130

est, occidit. T e nocentes invitum punire f e r u n t , ilK insontes perdere delirium est. T u quos babes conv i c t o r e s , liberalitate afficis, ille in suos comites omni ferocitatis genere grassari studet. T u bene merentibus proemia, ille liberatoribus suis exitium rependit. In te non noti etiam spem c o l l o c a n t , ilium quanto magis cognitus quisque e s t , tanto meticulosius fngit. A b s te vi tain impetrarunt, qui necem meruerant, ille a quibus vitam acceperat, iis mortem retulit. T u qui dignitatem tueri tuam sunt crediti, iis gratiain partim habes, partim retulisti j a m , ille a quibus evectus inprimis e s t , eos deprimit, eos collidit, ac perditum it. T u virtutem ut summum quoddam bonum propositam habes, ille extrcmum scelus vitse scopum statuit. T u e x morum boriitate laudem petis, ille solius *) crudelitatis palmam affectat. T u e x clementi« fama tibi placuisti, ille ab edita atrocitate exultavit. T u non quos plecteres, sed quibus pareere posses quaesivisti, ille nullo discrimine omnes perdere satagit. T i b i laudis Studium quietem interm m p i t , illum propcrandorum scelerum ardor somnum capere non perinittit. T u christianuni esse putas multos s e r v a r e , ille quam plurimos perdere e x officio arbitratili esse suo. T u colendam necessario fi dem judicasti, ille probitatem vilem habuit, et in perfidiai opinione laudem posuit. T u quos jure belli occidcre poteras, vivere jussisli, ille quos minime debuit in perniciem adegit. T u captis matronis honorem Imbuisti, i le nobilissiinaai ac honestissimam focniinnm suam c o n j u g e m , turpitudinis macula insignire conatus est. T u ab exiiio conjugia revocasti, il:e suam u x o r e m mortis metu domo exegit. T i b i poenaruin extremum mors e s t , ille exquisite aecuratis supplieiis satiari nunquain potuit. T u ad loca sacra confugientes salvos esse vis , ille ipsa simili tempia

*)

salias;

solus.

Epistola.

131

gpoliavit, et sacerdotia vasta reddidit. T u publica poena coerces adulteria, ille pessimo prodito exemplo stupra docuit. T u contagionis rnetu facinorosos e medio aufers, ille summis obnoxios sceleribus ad honores evexit. T u homicidas capite punis, ille eum, qui suam nuper conj u g e m , eamque gravidam , cum pedissequa et ipsa gravida, ac ministro quodam s u o , una eademque hora occiderat, magisterio equitum prsefecit. T u domi tuae libertatis asylum habes, ille crudelissimam in sua aula carnificinam instituit. T u ab aliena injuria tuos omnes tueris, ille quotidiana in domesticos ssevitia perfurit. Tuum regnum turbis in Gallia fìnem fecit, illius principalis tyrannis in Germania prima fuit. T u pacis istic pulcherrimre ' ) autor fuisti , ille turbulentissimos hic motus concivit. Tu clarissimis triumphis Gallicum nomen honestasti, ille turpissimis dedecoribns Germanam nobilitatem infamavit. T u virtutis adminiculo regis, ille s®vitise instrumento dominatur. T u pugna Mediolanensi occisos hostes tuos sepeliri jussisti, ille optimi v i r i , sibique fidelissimi e t c h a r i s s i m i , cum eum occidisset, corpus, ad sepulturam propinquis denegavit. T u matri tuae regnorum habenas reverenda; causa ut plurimnm permittis , ille captum utruinque parentem domestica invidia domi claudit. T u alumnos et magistros tuo« honoribus et divitiis auges, ille educatori nuper suo oculos eruit. T u in votis habes, ne qua in te unquam sinistra fama congruat , ab ilio tantum abest infamise metus, ut ejecta uxore sua principe foemina, eam domi iiiiB in delitiis habeat, cujus quarto abhinc anno maritum occiderat. In summa, tu pie et regie vitam »istituisti, ille sacra semper prophanaque omnia polluit. De te nulla mali facinoris suspicio unquam f u i t , ille peculator, adulter, latro, parricida, et omnium pessimoruin scelerum

*) pulchtrrimtf

:

pulcherritne. **)

tt :

is.

Ad FranciöC. ac

flagiliorimi

est.

Regem

n o m i n e , p u b l i c o eliain j u d i e i o , e o n v i r t u s

E t c u m hoc nionstro aliquid tibi c o m m u n e , neduni

foedus et amicitiam esse velles ? e x t r a te positus u n q u a m sis. foedus te v o c a t , vicissitudo

Dii

melius

q u a m sie

Q u i n etiam n o n ad h o c in

quocl b e n e f i c i o r u m inter v o s ulla esse

possit,

sed u t

nefanda multa p e r p e t r a v i t ,

tuac potentiae eorum

obtento,

supplicium

quoc

decline!.

Jamque palam Gallica nobis arnia m i n i t a t u r , et te e e r v i eibus nostris i m p o s i t u r u m se m a g n o c u m t e r r o r e Q u o d si n o n i i n g i t , habet,

tuoque fretus auxiiio nobis resistet,

persuaderi

jactat.

et abs te promissam o p e m eertam

hoc n o n possum ,

quanquam

tarnen si obtirieat

dico,

v i c e m t u a m r e x d o l e o , p r i m u m , quia regiam m a j e s t a t e m v i d e b o •') deinde

impudici

quia

desperalissimi

te

sie

scortaloris oblitum

latronis causam

te t u a q u e omnia in

apertum

(e h o c n o n c;i'labo e n i m , futuras

putemus,

sordibus

tui, " )

contammari,

ut

iniquissiinam

defendendam discrimen

v i r e s esse n o b i s ,

n o n tantum

ad

suseipiens,

adducas.

hune

Jam

quas

satis

destruendum,

v e r u m etiam a d v e r s u s q u a m e u n q u e illius s o c i e t a t e m nos defendendum. esse,

P r o i n d e sic c o g i t a r e x ,

si q u a in a d v e r s u m

vis i n g r u a t ,

provisum nobis q u i b u s prsesidiis

q u e m a d m o d u m nonsolimi nos c o m m u n i a i n u s , m o d o minueos etiam d; bellemus. pra;dieam,

sed

et ipsa etiam r e s palam magis sit,

te f u g e r e p o s s i t ,

quid est,

quo-

A t q u e hoc cum

tibi

quam ut

c u r tibi p e r i c u l u m a c c e r s e r e

ujtro velis ? A n ita caret G e r m a n i a h o m i n i b u s , aut a d e o hie omnes amicitiam a s p e r n a u t u r t u a m , ut

'' ') foedissimi

hominis

necesse

societatem

admittere

tibi

sit?

Clarissime r e x , optime prineeps , noli f a m a m p r i u s tuam p e s s u n d a r e , d e i n d e te etiam r e g n u m q u e tuum in praeeeps cum a b d u x e r i s , *j videbo: video. ad durcligestr

subito

lapsui o b n o x i u m f a c e r e .

**) nach tui videbo duccligestr admiticre ; coiifugera.

Idque

***) nach ut:

Epistola.

1.33

hominis causa, (fui neque manu strcnuus, neque Consilio bonus fuil utiquam. C u j u s te nuli» opes j m a r e aut virtulps honestare possunt, sed contra qui omni m lume tliohi rnalilia pra?dilus , in nefandissimis se soeleribus exercuit, et cu|us te contaminatissima apud omues existimatio ad parem infamiam adducet. Hunc t u , inqiiam. fuge r e x , si aliemis e s , si conpinctus, deserò. Rusticani homines imprimis rudes S\ i t / e n , *) cum valida manu in auxilium jaiiiprldein ili Ins exiissent, eonscienti;i taeti, quodain etiam cum p e n d i l o fldei, dereliquer u n t , tu quid facies, et r e v , et Gallus ? Age autem si p'opularis esset tibi etiam carnifex ille, cum eiim expelleres, aut supplicio ad. ceres f o r t e , nonne regnimi tinnii e s p u r g a s s e , et piaculo Galiiam magno lustrasse te dicere velles? At nunc noil Gallus e s t , verum lime, ** r ) ubi magno nostro pudore et altus est et g e n i t u s , honorum omnium consensu, publica eonjuratione , senlentia orbis terra; imperatoris, expulsus, ejectus et condemnatus. in Galliain t u a m , quasi ea latronutn et parricidarum nostroruin sit receptaculum, confugit. Quam tu sic odisse potes , ut iili. patere velis ? P o r r o cives tui quid dicent, si Germanise obprobrium conciliatum tibi viderint ? Wonne rem suis indignam rnoribus admissam? et te accusnluinl, qui quod Germania r e p u d i a v e r i t , id potissimuui tibi delegcris? in co spem collocaveris? ****) Quod si n e q u e velles, neque te oporteret fama; rationein habere tua", tamen pericuii magnitudo consilium mutare debuit. IN am ut validissimis copiis, ad omnem non necessitateti! tantum, sed splendorem etiam instructus sis , a me tamen monilus esse debes , et nostras nobis esse vires, ac interim cogitare, conscientiam ¡.equitatis animare *) imm imis rudes Suit zeri etiam cum periculo fi/lei: ***J hute: lume liche Verbesserung.

et extreme rudes Helvetii **) quodam qunilnn i-i 1111 Ii i suw cum j.ntura. «statt in eo ¡rem rullocaveris, unleser-

134

Ad Francise. Reg. Epistola.

e o s , qui insta t u e n t u r , teque juvare e u m , qui totam t u i b a r e Germaniam ingressus e s t , dumque iti f a c i s , infesta huie patriae moliri, et commune hic otlium incurr e r e , tibi autem si veli« assequi, iti quod diu jam conaris, opus esse amicitia b o n o r u m , opus bona aputl vulgum opinione , causam hoc Consilio tuam pejorem fieri, jneliorem hauti posse. Deintle illius veteris memento adagii, cum Gennaiiis puguandum e i , qui male pugnare veiit. IS am omnino pugnandum est tibi, si hanc causam prcbas. Seti ego non idcirco proverbiorum te m o n e o , quod ita mihi placeat Germania, ut invictissiinam earn nunciare *) velim, seti quia neminem cognovi, lactam a Germanis unquam victoriam reportasse. T u i g i t u r , si hic magmi* esse cupis , iti amicitia optimorum **) efficies, sin eum qui publico jam Consilio ejicitur, capitali sentenza condemnatus est, suffragar! tibi mavis, desertam o p e m , certa pericula, cerium odium proposìta habes. Haec optimo a n i m o , optimo Consilio moneo. Sa'pe ingens malum admonitu p w v e n t u m e s t , nemo post factum torte eonsuluit. V a l e , et Gallise ture, optimua r e x , ut (-copisti, (tintissime superstes vive. In procinclu. E x R o t e n b u r g o ad Duberam II. Cai. Martii. M . D. X I X . *). nunciare.-

appellare

**)

ogtlmorum

optimatum.

D. Ulrichi

de

Hutten

ad

n o1d u m de J11 r r r o n s i i 11um E p i

Gl au b er

Francofurclanum S

t 0 1 a.

136

Ulrichus

de

Hutten

Arnoldo

de

Glauberg

Jureconsulto Francofurdano Salutem.

JNudius tertius Tuhingam in deditionem accepimus, arreni modis omnibus et contra quamcunque vim munitam. Sed ille nobiscum pugnat. qui hominum conscientias agit et cogitationes impellit. Ipse vincit, ipse debellai. Hue eos mihi, si qui usquam s u n t , qui n e g a n t , Deum curam mortalium habere ullam. Ita praesentein Arnolde divinam opem sensimus , ita manifeste conspeximus, palam experti sumus. Optime a Francisco duetore et reverentissime tractor. M a j o r e m in Germania humanitatem non inveni hoc in genere. Habet me secum assidue, et ad latus habet. Dormit una, et fabulis dat operam, miscetque colloquia mirifice suavia. Literas vero admiratur, ut nemo. Magnus per omnia v i r , et dignus quem maximi omnes laciant. Animus in utrarnque fortunali! munitus, altus, invictus. Sermo gravis de rebus summis, qui arguit cogitationes nihil humile, amplissima omnia, ac splendidissima agitantes. C o n v e r s a t i est jueunda , suavis convictus. Superbe nihil, libernliter omnia dicit ac facit. I p s e a p e r t u s , odit fueum, fielestalur pompam. A g e vero apud milites quantus f a v o r , quod desiderium. P e n e dolent alteri exercitus summam permissam. Carum esse jubeo civitati tuae heroein omnis generis virtulibus auetum et ornatum. Hinc ad Aspurgee oppugnationem movemus, vi arbitror capiendam, nam ab hominibus insessa est desperatis. E a devicta, si quando auxiliator Christus dabit, una

Ad Arnoldum de Glauberg Epist.

d 37

restat Ni.ffa, omnium opinione de facile expugnabilis. Quanta victoria, quam nulio p e n e negotio paritur. Ipse T y r a n u u s non audimus ubi sit. F u g i t *) paucis comitatus, relictis post se r e b u s **) omnibus pecunia etiam ac liberis. Joanncm Huttenum refodimus , q u o d a m in vico, baud longe a silva ubi occisus e s t , sepultum. R e m admirandam, et c u j u s p r o p e nullius hominis ***) fides napax sit, vidisses, quartum jam annum defossum corpus non c o n s m n p t u m , n o n p u t r e f a c t u m , totam adhuc faciem cognoscibilem. Quin etiam sanguine commaduit attactum. E n igitur innocentine testimonium. Deposuimus F-fs= lingo?, indc ad patriam sepulturam devecturi. Quae scripsi de u x o r e d u c e n d a , ut sunt scripta accipies. Nihil siinulo, proposui id m i h i , si per illos liceat. Tuam u x o r e m , liberosque t u o s , ac illuin iuprimis venerabilem senem Hammonem, socerum t u u m , valere j u b e o . Salutabis prüeterea ex me f r a t r e m tuum , n o s t r o s q u e istic oinnes. Vale, apud Studgardiam prid. Calend. M a j i . Anno M . D. X I X .

*) Fugit: fugit. **) nach se : rr.hus beigefügt. ***) nach nullius; hominis beigefügt.

E. Erasmi

Roterodami ad

U l r i c u m

H u t t e n u m

Epistola.

ri»

Erasmus

H u 11 e a o

1 ot studiorum laboribus o h r n l u s ,

S. D,

ut rnirum sit

me

cuiquam oinnino respondere . sirpius tibi rcspondi, quam tu ad me soripseris, si modo perferuntur qua: mittimus ; et tarnen pertinax silentium meum accusas ,

mecumque

delitigas, quasi parum sit homirium, qui meeum rixentur. Ingentem voluptatem mihi nuntias, quod tali animo sit in

me

Archiepiscopus

Maecenatcm

gratulari

iIli dicatum, queridam,

Mogunliriensis, non

desino.

Caeterum

giintia:, nescio.

libollum

epistolam

eruditam

Eum

ex literis

et

a'ios

memorabilem. et

tanti

Studium

Pricfiximus

elegantem

libello

Archiepiscopi,

principis e x e m p l o ,

accenderem.

cum

Et

non

monumentum, ad

videor

bonarum mihi pro-

IN am clarissimo juveni Guilelmo de C r o y , Duci

Episcopo

Cameracensi,

denique Cardinali, honesta

Rhenani,

quid egerit M o -

perinde ut extaret iliius erga me favoris

l'ecisse.

libelluin

Demiror si non peregit mandata,

addideiim

ut

talem

una cum literis ad te , simulque priefationem

intelligo Basileain usque pervenisse :

atque

libi

jampridem meo sumptu misi per juvenem

ad Guolphangum Augustutn.

literanim

et

studia

epistola l e c t a , Aularn l u a m ,

Archiepiscopo

propensus ,

tamen

non mediocre cum

Toletano,

quanquam alias satis videretur ex

calcar additimi

saepius esset

in

ad

Moguntinensis

manibus,

videtur. tamen

Erasmi ad Ulricum Huttenum Epist.

141

semper excussit hactenus aliquid negotii, lec.tiirientem interpeUans. Quod legi perplacmt: q lid enim Hulteui non placcat i* Febrim ac Phalarisinnm, nescio qui curarunt rursus excudendum. At Febris Lovanii volita est distraili, quod quosdam JJM< éovs nominatili! attingere videtur. Alioqui perplacet omnibus. Phalarismus, q u o niam adhaerebat F e b r i , una cum F e b r e e x u l a t , sed I .ovanio duntaxat : neque enim longius se profert hujus scholse tyrannis. Susceperant el oralionem cxcudendam, nee satis scio, quo Consilio prorogent. Sed quid ego audio ? Iluttenus tolus ferrcus in acie dimicabit ? Plane v i d e o , te bello natum, qui non calamo tantum et lingua, sed et Mavortiis armis pugnes. Quanquam quid magni, si nunc ausis inter tam multos adversus unum pugnare, cum olim Bononii» unus tam multos profligaris. L a u d o forlem animum, sed tamen si me audies servabis Hut= tenum Musis. Nam uride nobis tale ingeninm, si quid accidat, quod avertant S u p e r i ? Nosti Martern otWonoó. eaWov, nec satis propicium bonis ingeniis , utpote Deornm omnium stolidissimum. Bene sit, sed tamen si quid aeciderit, ipse tibi tuis scriptis exstruxisti monumentifm » r e perennius. Neque nos tamen defuturi sumus officio nostro. Nam si quid Erasmi scripta valebunt, nulla dies unquam memori nos eximet aevo. T r i u m p h n m nondum vidimus. Gratum e r a t , quod nostro Consilio tam diu presserint: nec dubito, quin totum argumentum sint moderati. Rixarum nullus est finis. Ut eaeteris omnibus simus superiores, sycophantiis, mendaciis, conviciis longe \ incimur. Non possum non ingenue iateri, quod vero verius est. Sed prsestat hac parte ultra lierbam d a r e , quam turpiter depugnare. Neque enim solum perpendendum est nobis, quid dignum sit lis,

142

Erasmi ad Ulricum Huttenum Epist.

in quo« scribimus verum etiam quid nobis dignum sit, scribimus. Pulchrius est aliquando modestia quam causa superiorem esse, et sunt quae nobis potius agenda sint. Malim ego totum mensem in Paulum, aut in Evangelium explanandum insumere, quam diem hujusmodi rixis conterere. Bene vale mortalium clarissime. Lo. «anii I X Calend. Majas, Anno M. D . X I X .

F. Ulrichi

de

Hutten

ad Lucani de E r e n b e r g k Epistola.

Canonicum

144

Ulrichus de Hutten nonico

et

Lucae de Erenbergk Ca-

amicis

Moguntiae

omnibus

suis Salutem.

Q u a n d a m dedi aliam longam epistolam ad amplissimum virum Laurentium Truchses Decarium, in qua de rebus, quae hic geruntur omnibus, pienissime scripturti'esl. Ipsam vobis ut oslenderet, jussi. Quod si factum e s t , bene habet, sin v e r o , breviter rerum hic capita accipite. Nondum hostem vidi. Nihil Tyranno hoc fugatius, nihil inibecillius inventum est. Ita fugit, ut non respiciat. Tantum abest defensionem ut ineat. Mirum dictu est, quantis nos itineribus praecesserit. Omnia ejus oceupamus, nullo adhuc negotio. Dedunt se civitates passim; quid facerent aliud enint? Salutant nos quinetiam occursantes plerique liberatores et servatores suos i s ), ac salutem precantur, ut expulso Tyranno laetitia gestientes ""), haud alia ratione. Quam *'"') in vicem pracda et populationibus abstinemus, riecdum occidimus nisi paucos, nescio quo errore defensionem molitos. In manibus omnia nostris aut sunt, aut futura jamjam putantur. E x iis quae munilissiina s u n t , et quibus plurimum ille fidel, ob idquc proesidiis et rebus ad victum necessariis ftrmavit, obtinuimus jam quaedam, alia spe praecipimus. Tubìngx urbs si accipi sine arce seorsum possit, et ipsa se dedit. Maxima inibì presidia s u n t , pulveris magna vis '), ex *) suos : sui. *") ac frementes vor ***) Quam : quam. *«»*) nach prxsidia

beigerügt.

haud alia durchgestrichen. sunt: pulveris magna Vit

Ad Luc. de Erenbergk Epistola.

145

nobilitate imprimis complures, et inter eos tuus o Luca f.ater Petrus, qui Franciscum ductorem adi'atus est beri, cum permitteretur colloquium. Habentur ibi omnos thesauii, et quae cara habuit T y r a n n u s . Prnrterea ipsins liberi masculus et puella. Aufugit enim omnibus post se relictis, viginti cum equitibus solis. Qui in p r e s i d i o sunt conditiones nobiscum paciscentes, sic dedunt arcem, ut fidem exigant vicissim, in principis pueri pote^tatem f o r c hanc, ubi adoleverit, una cum iis qui« relieta ibi sunt omnibus. Non videntur accepturi d u c e s , q u a p r o p ter magnis se operibus tueri conantur. Aspurgam habet parricida omnium nequissiinus et *) crudelissimus Jo. Leonhardus de Reyschach, is qui suam n u p e r u x o r e m , eamque gravidam et ancillam, etiam ipsam gravidam, ae ministrum, ob nescio quam frivole sumplam suspicion e m , uno impeti!, eademque hora occidit. Sed de eo prcesidio consuletur postea. Nunc in Tubingam intenti omnium animi sunt. Oppugnabimus, nisi ullro in potestatem v e n i a t , modis omnibus. F e r t u r ille ex fialliis accersere et aliunde auxilia, sed nullo nostro metu. Jam hostem enim deesse nobis q u e r i m u r , exercitu freti, qualem din non vidit Germania, f e r u n t u r et Svit7.eri **) huic se denuo iminiscere n e g o t i o , magna multornm spe, f o r e ut elieiantur istis e montibus. In omnem eventum Consilia sunt et copile sunt in mirum m o d u m numerosa;. P r o x i m e cum lustrarelur exercitus , censa sunt eorura qui stipendia f a c i u n t , peditum quidem millia X X V I . , equitnm I l l l . millia. Nam ingens multitudo non conscriptornm sequitur . quam V I . millilitri esse f e r u n t . Omnium nihil hebes aut infirmum , mira alacritas , incredibile r o b u r . Date niihi T u r c a s , et Asiam jubete his copiis impetere. Prreterea machina; s u n t , et opera bellica instructissime. Vos interea providebitis imperio istic, *) et :

ac.

Ual.t. Op. T.

**) id.

Svìtztri ;

Helvetu.

io

140

Ad

Luc.

et rc£(fm facielis.

de

Erenbergk

P'pist.

Qnoi? Christus v e l i t , ut e x c o m m o d p

simili et honestate publica p e r v o s a g a t u r . legatum Pontificis,

ilium a l a t e r e ,

erit ut se r o g n o s c a t G e r m a n i a ?

E c c e autem

ut f é ti is ?

ut intelligat,

Quando u n d o sibi

f u c u s f ì a t ? Incipit illi autein vinuin p i a c e r e ? et p e r d i c e s i!lis tandem R o m a n i s g u s t u r e s p o n d e n t ?

R e p e r t u i n ad-

irne e s t , ad nauoeatoris stomachimi q u o d facial ? O R o mani! O legatos a l a t e r e ! c o n c i m i eiiiin. Valete

INou p o s s u m piura.

mei m e m o r e s .

INain

vos

E x s e c u n d i s a S t u d g a r d i a * ; castris. hinnitus,

Ijinpana,

Maji. M . D.

Jam tuba

P o s t c o p i o s e a' ! ; u i d , s p e r o vieta ego

*) Studgardia : Tubilija.

diìigo.

R a p i m i niter tubas,

et strepitum c a s t r e n s e m .

XIX.

Tubinga.

impctise

\I.

Cai»

G. Ulrichi

de

Hutten

ad

Arnoldum Jurisconsult.

Glaubergerum Francofurtanum

E p i s t o 1 a.

149

Ulr. Mutton

Arnoldo Glaubcvgero,

Juri.sconsulto

Francofurtano.

£^uia militias versoi' et qua dam debet inesse ordini militari b r e v i l a s , accipe de bello hoe breviler. A d h u e hoslem non v i d i , at u r b e s se dedernnt et p a g i plurimi; p u t a l u r q u e sola restare T u b i n g a , in q u a m se nobililas eoululit. N a m d e arce A s p e r g a perinde non cura est mililibus nostris. Abslinctur a p o p u l a t i o n i b u s , nisi ad vietimi q u o d attinet. — T y r a n n u s , ( U l r i c a s dux Wirtcmbergensis) «fui peracerba non tantum p u g n à excepturus n o s , sed proflig-aturus etiam v i d e b a t u r , paueis cum equitibus aufugit in G a l l i a m , ni p J u r e s , ut quidam ad H e l v e t i o s , q u i mirabiliter decepei unt illum ablata pecunia et defraudala f i d e : s u m m a rei e s t , ejectus omnia perdidit. IS ani — — — rtianisl pertinacissime obsidionem l'erre decernant, tanto restare non poterunt. C o p i a r u m apud nos mira est f o r l i t u d o . E q n i tum census est ad I V . millia, aut infra f i n n m i n i m u m peditum X X X . millia. Machinarum species l o n g e puleherrima ainicis e s t , terrori inimicis s m n m o . D i x i tibi. non esse metum ab H e l v e l i i s , q u o d etiam muntitus non s u m , ut etiam in votis sii mililibus nostris p u g n a r e adversus infìdissimam geniem. Dicuntqiie onines omnium ordinum p a s s i m , iitinam — D e (iallo ne.scitnr; quid ille sibi promittat ; nos omn n c q u e metuiuuis e< vaìde speramus. ISam copiis cum abundamus , hostem desideramus potentem s p e praeda: ;:c glori.e simul. De prmda nihil dum a c c c p i , ut primurn a c c v p e r o , millam aliquid u x o r i timo. tibi. s o c e r n q i " ' ¿-.eni. De rebus

1.50

Ad Arn. Glaubevgerum Epist.

meis non possum certi aliquid mandare nunc. Exspecta uìteriorem aliquam meam epistolam. Interim c u r a , ut oraliones in Tyrannum describantur. Quod pene excidit, paucis ante fugam diebus, cum Tubingre ageret tyrannus Fi lit ibi cum ilio simili u x o r gentilis mei interdirti. Qnod ideirco non patior ignorare t e . quo ne cuiquain dubium esse sinas interemtionis causam; spurcissimam mulierem , focdissimum s c o r l n m , nostrum e x i t i u m , et hujus bèlli Helenam ; quam oportuit, si Dii voluissent, in manus venire n o s t r a s , ut poonas daret. H?cc brev i t e r , ut in tanta copia. Vale cum uxore tua et socero : ìterumque vale. X V I L I . Kal. M a j i , Stuttgard. apud Capnionem (1519). P . S. Hodie in manus nostras venil oppidum R e u t lingen cum arce.

H. Ulrichi

de

Hutten

ad C li i 1 i a n u m

S a 1 e n s e m

J u r e c o n s u l t u m F rancura E p i s t o l a .

153

Ulrichus de Hutten Chiliano Salensi

Jurecon-

sulto Franco Salutem.

vii qualem ducem, quanto animo praeditum Suevorum principem. Ita f u g i t , ut in fuga non respexerit, tantum abest ut restiterit. Atque hoc de viro quantos illi homines terrores, quos metus nuntiabant. Nihil vidisti imbecillius. At deseruerunt eum Svitzeri. At ipse priusquain ilium conduxisset ' •') peregrinimi exercitum, omues contemnebat, invictus ferebatur. Ubi nunc iilue igitur min» ? ilia magnifica insultatio , ille indomitus tumor ? illi horribiles metus ? ilia contumax fiducia ? Bono animo esse jube omnes, qui mihi timebaul. Jam securi sumus enim, ilio ejecto et exacto. Capnionem salutavi pan cos ante dies, pene confectum sollicitudine. Ita timebat ea quae belli possunt etiam iminerentibus evenire. Sed nobis consilium non d e f u e r a t , quo illi prospiceremus. Quo in liegotio Franciscum habui ex volo. Honorem habuit et ipso docto viro , accessitque obviam, humaniter complectens, ac bene sperare jubens. Dii boni quos carceres invenimus, quam captivorum faciem. Hie decet exultare tanto ejecto maio, tanta inditela securitate. Orationes meas revideo , ubi quintain , quae ex victoria congratulabitur nobis addidero, edam in luccm. Jam sunt enim qui haberi in manibus postulent eas. Quid istic novi est? ut otiaris t u ? ut a!ii ? ille inpriinis piscator Fridcrichus, cui perferenda *) Suic'iri. Helvetii.

¥¥

) conduxisset : emisset,

154

Ad Chilian. Salens. Epistola.

est abs te , his addita epistola ? Crotum in Ita'ia consolare, ac metu libera. E g o ad studia hine respieio m a g n o c u m d e s i d e r i o , sic n o i m i u i q u a m insomnis q u o q u e exclamans : o M u s a ! o liter« ! Aspurga in d e d i t i o n e m accepta ( sustinuerat dies n o n amplius q u i n q u e o p p u g n a l i o n e m ) Niffa se r e p e n t e et ipsa dedidit Totiim " ! ) absol u t u m igilur n e g o t i u m est. C o n c i l i u m h a b e t u r Efshngre confoederatorum , m a g n a h o m i n u m f r e q u e n t i a . Saluta M o g u n t i n o s o m n e s , ac ipse vale. Efsluigfe ad umbilicum Maji Anno M . D. X I X . *) dedidit:

dedit.

T:

t.

I. Ulrichi

de

Hutten

ad

Friderichiim

Piscatorem

Epistola.

Ulrichus de Hutten Fridericho Piscatori Salutera.

H io omnia bene habent, nisi quoti non piignafur. In hoc enira non satisfit eorum voto , qui sanguine et caule ulcisci calamitateli! gestiunt. Fiigit Tyrannus maximo ut suspicari licet metu. Reliquit enim qua; cara liabuit omnia, etiain pecuniam, ut sine viatico nbierit. Refelle magnincos quorundam terrò res , qui omnes consuniptu-s ram liane furiam praedicebant, qui nos male pugnaturos quasi iu speculo intueri se loqucbantur. Sed arbitror scire velie te, Musis ineis ut con venial, cum armis et tumultu bellico. Peroptime, vel quia Franciscum liabeo ductorem, hominem mirabiliter bonum , vel quia hoc bellum non est, nimirum liostis ubi non est, et ubi perno resistit, nemo defendit, ubi gladium exeri nondurn vidimus, nisi quantum ebrii illi inter pocula rixantur. Fuit taiiien nuper tuinultus potins quam pugna, minore Francisci filio cum equitibus vigiliti quiiique in ducentos pedites , nescio quo Consilio anna capere ausis, impetum faciente. Ubi inlerierunt viginti s e x , capti triginta , i-eliqui in fugam abjecti magna cum gloria ]uvenis, ac optima de se spe el opinione. E t Gopingum aliquot horas oppugnari sustinuit, ut quidam alia circum oppida. Tubinga dies pulo t r è s , Espurga non multo amplius. Conscientia est, quae et ipsum Tyranìiura , et quos ille fìdos habucrat solvit , ac dissipavi, magno argumento esse liarum rerum quandam superi« adirne curam. Capnioncm libeiaviinus summo e nielli , optimum .scticm, innoeentein, et dignum qui securius

Ad Friderich. Piscat. Epistola.

157

«gat. Habet hac regione hauti facile aliam Germania pulchriorem. Ager optimus , caelum mire bonum et salubre, montes, prala, valles, flnmina, fontes, silvie, amoenis6Ìma omnia, fruges ut vix a'ibi proventu faciles. Vina ut in his locis. Ipsam Studgardiam terrae paradisum appellant Suevi. Ita situ est amcerio. Quam fuit indignum pessimo sub latrone, tot esse bona, mereturque principem terra hsec bonuin. Tyranni liberos Tübingen repei tos , multi in Bavaros asportandos suadent, alii alio. Magna reperta annonse vis. Tormentorum et quae ad bellum sunt maehinarum nulli fuit in Germania principi , aut major copia, aut instructior apparatus. Ea omnia extrahuntur, ne si quando redeat iile, furori instrumenta suo inveniat. Quid ais ? Si redeat. Et ut redeat fieri potest? Non arbitrer. Tarnen si redeat, te istic habent studia, nihil aliud ageritem. Germani» nostras congratulor, ac ipse g a u d e o , incipere animis valere riostros homines. Croio scribes in Italiani quae aguntur hic omnia, nam hic literas qui perforant haud sunt. Accepi per hos dies aliquot doctorum virorum literas. Apud Canstadium Erasmi et in Thermis ferini« Hermanni

Buschii

ac Reati

Rhenani.

In

thermis

ac-

cepisti inquis ? In ipsis illis Fridericke thermis. Tanta est hoc in bello seenritas enim, ut lavent etiam homines. Quo : i!) minus quomodo ferre possim militise incommoda niirari debes. Andreain et Jacobum Vuipinos Babenbergam scribens salulabis ex me familiariler. Bilibaldo scripsi ex Rolenburgo, et Phalarismum transmisi. Tenet mc qnoddam trauquillitatis desiderium , quam olini ineam. Ad hoc opus uxore est, quae me curet. Mosti mores. Non facile solus esse possum, ne nootu quulem. Facessaut ***) mihi enim pracdicarc quidam cœlibatus bona et solitudinis commoda. Won videor esse capax. Me *) kit- luriti " ) Q; 1- ***) F: f

158

Ad

Friderich. Piscal.

Epistola.

quidem habere oportet, ubi euras , et ipsa ubi acriora etiam studia remittam. Quicum ludam, quo jocos conf e r a m , amoeiiiores et Icviusculas fabulas inisceam. Ubi sollicituduiuin aciem obtundam, curaruin sostus mitigem. Da mihi uxorem F r i d e r i c h e , et ut scias qualem , da venustam , adolescentulam, probe educatam , hilarem, v e r e c u n d a m , patientoin. S a t i u s * ) habeat, non multimi. Divitias ,11011 qu;cro enim, et ad genus quod pertinet, satis nobDem futuram puto, q u x c u n q u e Hutteno nupserit. HECC apud Efslingam , ubi toto peraeto negotio bellico conventus est hoc tempore confoederatorum, scripsi. Hinc Moguntiam redibo, ad libros, ad studia, quamquam ad aulam interim etiam. O aulas atque o ollas ! E o ad me de tnis quoque rebus scribe ac vale. X I I . Cai. Junii. Anno M . D . A I X . *) Satius: salis.

In U l r i c h u m

Würtenbergensem

Oratio

quinta

ad

o n f o e d u s t o s

S u e v i a

e t

victorem devicto

jam,

e x e r e i t um

et d e j e c t o

d e c l a m a t a .

Tyrann»

I

ùO

In

Ulricum

W ii r t e n b e r g e n s e m

Orati o

quinta.

IVJaximam, Principes, ac viri Germani, *) rem confectam, et plane immortalem , pia ad Deum Opt. M a x . supplicatione primum, deinde mutua inter rios co 'gratulatione , ac publico alacriter gaudio prosequendam, censeo **). An non est hoc maximum putandum, quod in sumuio rei German« discrimine ainoliti onmem metum sumus , omne periculum extinximus ? aut qui lioc coufecimus, sic insolescemus , ut dignas Deo agere gralias negligami!«? Vel non publicam laetitiam, ingenles plausus, incornparabiles triumphos meretur hoc faciuus , quod nisi conscivissemus, nemo hie liber, nemo tutus, nemo f'ortasse vivus diu fuisset? * * * ) Sed neque ita virtuti nostra app'audendum puto , ut hauc nobis universiia gloriam imputemus, neque ita rursmn superstiliosus esse velim , ut etiamsi nunquam haec nos conati essemus, aliquem Iamen poeticum de coelo Deum, qui hunc nobis intercepisset nietum , hos composuisset motus , hanc invexisset seeuritatem, descensunun fuisse credam. E r g o igitur ita nostrum est hoc factum, ut Dei sit autoriias, hujus consilium, noster l a b o r , hujus auspicium, nosier ductus , hujus potestas , nostra o p e r a , hujus gloria , nostrum solatium. INcque enim , nisi vim il!e fiostram direxisset, patratum habcremus, ncque si nos perpetuo desedissemus , laborantes ille nos respexisset, *)

Germani:

fuisset:

fortissimi. * ¥ ) censeo: video. /temo nos liberi, nos luti, nos fsrtassf; vivi non essemiix.

hic

—•

In Ulr. Würtenb. Oratio quinta.

161

et oseitantibus suppetias tulisset. Juvat enim conantes, et operantibus auxilio est. Nihil desidentium ploratus, nihil supine jacentium moratiir gemitus. Sedulitati f'avet et euntescomitatur, ac agcnlibus pracsto est. Vim lassis incutit, cessatoruin spein in se oninem frustralur. T e mere qui stertit, De,un interim advocat. Vigilantes exaudit enim, et qui student, his opem impertit suam. Negligit otiosos , industriam p r o m o v e t , assiduitatem coniirmat, segnitie torpentes in lotum destituii. Propitius est orantibus , sed non iis, qui hoc tantum a g u n t , nisi et opus, in (pio se adjutari volunt, interim aggrediantur. Quin etiam ita comparavit res humanas supernus ille conditor , ut citra negotium nihil obvenire mortalibus velit. Omnia sudore, labore omnia paranda dedit. Stillte sperat aliquis, Deum igitur confeeturum sibi ad quod propi'inm ipse non advertit operam. Nam Deus , ut citra suam opcm valere neminem sinit, ita illam non mittit, nisi diligentibus, et assìduis. Commutai bona laboribus, et aures facile dat illis, qui defatigati operam invocant, jubetque periclilari. Nam eorum vota in vanum abeunt, qui precando se assequi sperant, quod conatu quae li oportuit. Ubi sunt illi igitur, qui tyrannide cum premerentur riuper haud quaquam ferend a , non armis se vindicare in libertatem tantum precari voluerunt, **) ut se Deus ulcisceretur ? Atque hoc egerunt quartum jam a n n u m , stulte profecto , quasi vero is sit Deus , qui pro nobis , quoties otiari ipsi voluerimus , laborem adeat , et sedentibus nobis, vel durmitantibus etiam utramque, u t a j u n t , in aurem omnia aecuret, omnia conficiat. Quanto nos melius igitur, qui aggredicntes v i , ac armis, et bene invicem precati opus fecimus ? Quos sic conantes ita manifeste juvit Christus V:

v. **)

tantum

precari

voluerunt

:

precari. Kult. Op. T. nr.

11

voluerunt potius, quam

162 Opt.

In Ulrichum V. lirtenbergensem Max.

adf'ii.sset

ut

manifestins

etiain,

non

dnxisselqne

spii ituiim legiones infinilas. senlis D e i i n d i c i u m , ries,

quod

tjrannus,

rum

omnes, quod

sic e x u l t a r e t p a u l o

qui nnqiiam f u e r u n t , in

securitalem

ac attonitos h a b e i e t ,

ubi ubi invasisset,

ante

impuni-

vindicasse

v e r u n i etiam indenti circa se m e t u

inquam,

et

teineritate ac

ut non ante actormn

tntem solum c o n s e c u t u s ,

rei,

praesens

q u a 1 , et q u a m imbibire significatici'

insolentia p e r i l i t i s s i m u s , •videretur,

si

cohortes,

Quale f u i i h o c enim prœ-

sic f i l i e r e t ,

oinnmm,

potuisset,

angelorum

se

perculsos

adeo ut n e m o non c r e d e -

omnia facile perruptururn e u m , ac insolentissimus

jam

tum ille c u m e s s e t , ita occurreritibus nobis imbecillis

exultantissimus ,

ita

f r a c t u s , et c o n f e c t u s a p p a r u i t , ut o m n e m c o n f e s t i m s u a m vini,

etiam

i;

) aliorum o p e m d e s p e r a n s , 11011 v i s o hoste,

n o n audito ,

taclus

eonscienlia ,

j u o r u m recordation e , p r o f i l i e r e t ,

profligatus

scelerum

ac d i l a b e r e t u r ,

imo

e v a n e s c e r e t , an dispareret ? A g i l e a n t e m , quae f u i t c u m ipse in B a v a r o s e x p e d i t i o n e m d u c e r e t , aò'ris t u r b u l e n t i a ? quae cceli intemperies ?

itineris fœditas ?

Caritas,

quanta

INcbis

victus contra

inopia,

ubique

e o d e m ilio t e m p o r e ,

ut

quae

arinon»

incommoditas ? furentem

impetum m o r a r e m u r e x p e d i t i s , quam amicus aè'r? familiare cork;m et c o m m o d u m i t e r ? c o p i a , annon.-c vilitas ? Inipeditum

illuni

Quanta commeatùs

Quam pro voto ubique omnia?

immensa

aquarum

f r i g u s , iter coonosum , v e n t i , reddebant.

ejus quam

vis ,

intolerabile

ut v i x u n q u a m concitati,

V i x p r o f ì c i s c i pedites ,

minus i m p e d i m e n t a trahi p o t e r à r j .

segerrime équités , Warn m a c h i n a s ,

iin-

prirnisque b o m b a r d a s n o n capiebat via ; c o m m e a t u m advehebat nemo. conversa membra ,

Adversus

grandines

omnia i m b e r ,

percellebant.

ac n e r v i r i g e b a n t .

* ) nach vim • etiam beigefügt

et in

Torpebant

faciem euntium

I n o c u l o s animalium f'ere-

163

Oratio quinta.

battir tempestalis vis universa. Denique pvius cuin natura vidft helium esse sibi, quam cum c o , qui-m impetebat, liosle. Itaque dixisse f e r u n t , c u m e x i r e t , adversa se habere omnia; ituruin tamen, quasi invito Deo posset. E t ibat. Wee dum eriim supernam illam menlem nostra moverat industria. Qui cum arma capereiniis, illius e x e r c i t u m , f ) quacunquo iter esset, invasuri, quae repente commutati» facta est ? Quanta pro ilio confestim riiibilo serenitas inducta ? qua: a e r i s , coclique dementia adfulsit' Ut repente viarum putre eonstitit ? Sol emersit, venti q u i e v e r e , nullus imber, nulla procella, nulla ventorum injuria superfuit ? Undique frumenti, iindique vini copia se dedit. Denique rerum, quae bellum gerentibus optari possunt, omnium faeultas summa, et affatim. Quae cum jam communia illi nobiscum essent, quae fuit altera D e i , factum comprobantis nostrum benignitas, ab Svizeris subito desertus est. Quod etsi matfnopere hand cupiebamus n o s , ut quibus vetcris cujusdam persequendi odii ardor e r a t , ilium tamen desperare c o e g i t , ac retro pedem f e r r e , et quo minus pugnatum sit, causa fuit. Potuit quidem sua tueri , et impeditos invadere potuit, ac e munitionibus prohibere inajredientes , commeatum intervertere, oinnem ubique opportunitatem prrceipere, sed recognoscebat* jam turn s e , consulta conscientia , et ex atroci subito calore refrixit, vim perdidit, animum amisit, fiduciam p o s u i t , spem abjecit. Defecerat ab eo temeritas sua. Suus furor deseruerat. Tanta est profecto conscientiae vis. Neque tueri se quidom, *) quorum permaximae aliquando vires sunt, audent. Non has Deo igitur gratias animus ? pro nobis ipsis gaudemus ? et t ) exultamus '( aut non triumphum etiam,

*) illius

exercitum

* * * ) nach se : f ) et. jios.

:

medium illius impelimi. * * ) Jbei^efùgt. +***) p r ä

quidem

Svizeris

: Hi-lvetiis, ¡psis : nos,

164

In

Ulrichum

Wiirtenbergenscm

t a n t a , D e i a d j u t o r i o , D e i q u e c u r a et i n s t i n c t u , depulsa al) hac n a t i o n e , h o c i m p e r i o calamitale, d e c e r n i n o b i s paliin ir ? Q u a l e m enim e x q u i i i q u c j a m a n n o r u m caligine, toli Germanise lucein i n v e x i m u s ; ' Quern o m n i b u s m e t u m adcmimus q u a m publice p e s t e m d e t r a x i m u s ? quae factum nostrum respiraliones, eoruin e l i a m , qui conciderant jam p r o p c , secuUe s u n t ? Qua; e x i n s p e r a t o e u i e r s e r u n t liberiate» ? Q u i d n i ? J a m a p p a r u e r a t e n i m , q u o p r o g r e d ì ilium passi essenius , q n a t e n u s f u r e r ò , in q u a m arceiu sese r e c i p e r e , q u i b u s p i v s i d i i s c o i n i n u n i r e , ad q u a m fkluciain c o n s c e n d e r e . Q u i , c u m illam publici plenam periculi e x p e d i t i o n o m s u m e r e t , svio aula; niayislro patriuni r e g n i m i c o m m i s i t , sc aliud q u o d g u b e n i e t , c o n c i p e r e diclitans. A t q u i d c o n c e p i s s e t , paulo p o s t e v e n t u s d o c u i t , n o n quidoiu q u o d facile i'li v i d e b a t u r , Bavariam u t o c c u p a r e t a r m i s , sed u n i v e r s u m c o n t i n u o orbis i m p e r i u m u t v e n d i c a r c i , se r e g e m d i c e r e t , v e t u s e l e c l o n u n jus a b r u m p e r e t , v e n e r a n d a m h u j u s patria; con . u e t u d i u e m illuderet. Q u i d o n c c vigilantissima M a x i miliani c u r a e i r c u m s e p l u s , nullum i n v e n i c b a l f u r o r i s u o e x i l u i n , u n d i q u e o m n i a c l a u s a , et c o i n m u n i t a c e r n e b a t , se Providentia scnis ita o b s e r v a r i , u t q n i c q u i d a t l e n t a r e t , p r i u s q u a m a g g r e d e r c l u r , jam pra;videre ilium p e r s p i c e r e t , c o n t i n u i l se q u i d e i n , nulla sua v o l u n t a t e , s e d n e c e s s a r i o , at ubi vila exeessisse illuin c o m p e r i ! , s u a r u m e u p i d i t a t u m f r u s t r a t o : em , illud c o n a t u i i m s u o r u m i m p e d i m e n t u m , ilium impetus sui t a r d a l o r c m , c r e d o n o n d u m satis p e r f r i x e r a t d e m o r l u i c o r p u s , c u m q u a s i p e r r u p t i s custodi«: suec v i n c u : i s , p a t e f a c t o c a r c e r e c m i s s u s , jain Ü b e r , et s o l u t u s , silique c o m p o s e r u p i t . E t r a p i n a r i u n q u i d e m s u a r u m priniitiuin auspicatus est imperiale o p p i d u m Fieutliiinguin, quc.d nulla belli c a u s a , sed d i r i p i c n d i o c c a s i o n e , et quia cerium v i d e b a l u r siiti, qu;e ad s e e u t u r m n v i v o Maximiliano d e s p e r a v e r a l , e o m o r t u o , o c c u p a t e , iniquissimo a n n i t e m p o r e , m a x i n n s o p e r i b u s staliin

Oratio quinta.

165

eircnmscdit, et cum aliquot cliobiis acerrima diligentia oppuguasset, tandem in potestalem redegit sitain . ac cliiipiendi libidiiiem explevil. Inde aunliis animi, I>avaris bellum indixit , quo Dii boni omnium circa motu, quanta publica consterna'ionc. Qtiod nisi vostra i!'a divinilus orta socielas , iüa maximo Germani;«.' bono icla eonltt'deratio , nuliis inox: impensis , mtlliqiie siimplui parcens, exeroitum coegisset. se in medium conjccisset, quid aliud futurum scicbalur, : ) quam illuni pcrvictiir u m , nos servituros? Gormaniam tyrannidi objectain:' At Dei ope primiun, ( n c q u e en im himianis oonsiüis videbniur tanto repente discrimini posse occurri) vestra deinde diligentia, communi nostro opere acperieulo, prneventum hoc maiiun est, iilius retusus, ac peif'ractus impetus. Gei mania: sua conservala überlas, imperio digiiitas retenta , liuic nefaiid.o temcritatis ercptum consilium , nobis reddita fiducia , reducta tranquiUitas, factunique illud servator Christus , ut manifeste comprobavit, ita evidenler adjuvit. O ex ingenti ergo tristitia maximum subito ortum gaudium ! o ex vehementi consternatione desiderabilem exortam repente lsetitiam! Illa tam f e r o x , tam violenta, tam immanis bellua, quae nos intuitu truculenti» sua; adustura eredebatur, quae attactu f'.iroris sui omnem coilisura vim, omnem perfractura impetum p u t a b a t u r , cujus iram Germani« vastitatem, incursum publicam mortem concipiebant homines, quae miiiabaliir crudelia, faciebal horrenda, terrebat atrociter, puniebat misere, illa, inquam, tot modis pertimesceiida liellua, cominorsa e s t , nec remordit, fugata e s t , nec restili!, expulsa est, nec substitit. Quis hoc sperare ausus erat? Aut quae hoc hoininum vis, nisi presente Dei benignitate adjuta efficere potuisset, et sine csede putuisset, sine s a n g u i n e , et dimicatione ? ISeque ego *) scitbatur

: putabatur»

166

In Ulrichum Wiirtenbergensem

ita qucmquam ca , qune nunc dico accipere v o l o , quasi nostro nomine , et privata e x Huttenorum viiidicta gaudcain vol , äi ) domesticam ob fortunam exultcm. T u n c satisfactum nobis eiiim f u e r a t , cum in ilio totius Germania: concilio, in ilio clarissimorum principuin consessi! orbis terrae imperator Maximilianus earn publice sententiam tulit , qua ille ita sauciatus, ita perfossus est, ut magis f r a n g i , magis inlcrimi non posset, tunc, inquam . satis superque ultionein contumelia; nostrae p r o s e c u l a m . de ilio prcnam sumptam pulavimiis, quando ci publico judicio a q u a , i g n i , atque hoininuin consortio interdictum e s t , ipse p r o s c r i p t u s , omnium injuria; objectus e s t , uniuscujnsque potestati proditus, ilia e x p r e s s a poena; c a u s a , et tota pro tribunali pracconis v o c e recitata Huttenicae calamilatis historia. Quam ob rem quae deinde ausus est ille, qui a publico omnia periculo censebant u r , ut p u b l i r a m , et totius Germani;*; c a u s a m , totiusque imperii negotium , cum aliis una persecuti sumus. A t q u e id mine vobiscum e x u l t o , vobiscum triumpho , non q u o d inimicum familiae, ac nominis mei e x p u l s u m , ejectum, et exterminatum , quanquam et ipsum hoc voluptati maxime e s t , non omnino tarnen hanc ob c a u s a m , sed quod sublato e medio turbarum autore illud invectum tranquillum , haue reductam securitatem v i d e o . Non jam ille inter 110s versatur e n i m , qui donee e r a t , quies non e r a t , p a x 11011 e r a t , n o v o s quotidie m o t u s , ac recentes subinde tumultus suspicabamur. Semper™') aliquid m e l u e b a m u s , q u o d ille communi omnium malo, ac totius Germanise periculo inciperet, ac perficeret. P r o i n d e tam l.ctetur haec n a t i o , q u o d hanc pestem ejecit, hoc evomuit v e n e n u m , quam ilium lugere s c i o , q u o d hanc ereptam audaci,-e suae pr.xdam videt. Quanquam non ob id tantum exultanduin nobis p u t o , q u o d pericu*) nach gaudeam : vel keigefiigt.

**) S: s.

Oratio quinta.

167

Ium declinavimus , quantum infainiam quod cxuimus. Jam dicebaiit enim exteri, 11011 esse in Germania le^es, non judieia, non carceres , non s::pplicia. Verumque dicebant. Non crani enim. At arma siuil, et viri sunt. Atcjue iilud ulcunque punitimi tarnen ìnalcfìcium est. Ipse pœnam dedit latro. Iilud facile paliinur interim, ut sunt tempora, in 110s dici , quod belli virtule coërcueriinus , quern legum î:iciilis coiistrin^i oportiiit, quod annorum impelli prosUaius sit , qui jüdiciorum fulmine projici ' ) debuit. Sa'.isque magnimi adseeiilos nos piwmiimi arbitror, quod a ju^ims ii."ji;is illos diu jam iutc.iitos rejecimns gladios , ilium in b.moj viros districtum mucronein repiiluniis , quod : ) illam multo aule eor.cepto , quod in Germania: exilium evomeret, veneno armatam pestem, si non confcciitm.s , (neque enim ""'") opus erat scinti eouficore, quam ini.-ere diu vivere satins est) si noti confc.ciimis , inquam, certe exarinaviinus, vique . ac viribus suis omnibus nudatam , mancam, ct destitutam , foras propuiimus. et exturbavimus. Qu« donee in regno fuit, non aliter sollicitant habuit Germaniam, quam in sinu suo venenatam serpentelli, pestileiUem scorpium siquis teneat. IUe ejectus est igitur, Germani, il!e frac lu.s, et eonlusus, qui interitum mullis medilabatur, cladeni intentabat, perniciem minabalur, qui nos segelem latrocinii sui, quando quando esset occasio, meiere parabat. Cujus il'a horribiiis el plena alroeitatis vox audita est, omiies Huttenos, si habeat, inlerfeclunun. In cujus cubiculo memorabilis iüe rationum inventus est liber, qui prosciiptoriim, eteorum, quos furori ilio suo destinaverat, nomina continebat, comitum aliquol, eqiilum plus ducenlorum, nos Ira; •••'•j familiau, qui arma ferre *) pro del: dcjiri. **) renulimus, in tantum, durcligestrklien.

enim:

quoi: reiurlimu«. **•*) nostr/e : nostrmiue.

nach

168

In Ulrichum

Wurtenbergensem

possent, omnium, meique inter primos patris. Ille profligates est, inqtiam, cuj.is omnis in hoc uno coristabat i n d m l r i a , ul universamGermaniam contenlionibus discordiis, et seditionibus impleret, ut occupatis intestino bello circiun omnibus ipse tuto caede, rapina, et latrocinio quam latissimc grassaretur. Qui suos ternis quotannis exactionibus divexabat, cives depeculabatur, populares conipilabat. Qui ') csedem, et rapinam vultu , lingua, manu promptam habnit. Qui nobiiissiinam, ac honeslissimain foeminam, suam conjugem mortis mctu domo exegit ; impurissimam mo chain , cujus ob id maritum ante occid e r a t , quatuor j u x t a nnnos in suo cubiculo , in illo viduo thoro fovit et coinpiexus est. Qui suam domum probitate cum evactiasset, sceleribus adimplevit. JNam'""") quicum fuit illi p a x , el consuetudo, quairi cum meris veneficis, latroriibus, sicariis, parricidis, adulteris, perditis denique omnibus, atque illis adeo tortoribus , et carriificibus ? Nisi hoc fingi a me putat aliquis, et audivit interim, e u m , qui probam mulierem suam c o n j u g e m , jam turn gravidam, una cum pedissequa gravida, et famulo uiio, eadein atque una hora occiderat, (juod optimus scelerum artifex videretur, in equifum magisterium ab illo evectum, e o , qui suam ipsi filiam ad stuprum conciliaverat, quasi qui maleficiis superari s u s t i n e r e t , et bonus nimis esset, privato. Opus erat illi enim non simpliciter sceleratis, sed figures quserebat, et scelerum portenta exigebat. Quare sic possumus d i c e r e , si nulla esspt etiam tanta improbitalum, ac pessimorum facinorum de hoc habita cognitio, fugere eum omnes tamen optimo j u r e poterant, quod hac se amicitia, his stipatoribus, hac pessimorum homirium societale ultro coinquinaret. Quod a cancellis haberet fraudatorem, f u r e m , testamentorum s u b j e c t o r e m , bonorum deiatoreni, omnis crudelitatis, *)

Qui:

Quid.

v o r quiciim : yam

heifefii|t

Ora'.io quinta. quae ipsius etiam industriam f n g e r e potuisset, commonitorem. Qui h i s , q u o s obiter m o d o commemoravi, uteretur equituin inagistris. Cui csset eubicularius, c{iii nec fecit u n q u a m , nec passus est virilia. C u i u s st:e!eralmn os ille circumraderet t o n s o r , qui evquisitis tormentorum geueribiis omnes ipsius carnifices s u p e r a v i t , vel imo hoe nobilis, q u o d illuni n u p e r t o r q u e n d i m o d u m invenit, u t in a c c e u s o , et infiammato oircum liquore pclluerentur homines. F u n e r e o m n e s , inquam . debebant e u m , qui ne muiierem q u i d a m , nisi iLigitio claram. s e d e r e n o b i l e m , et immanitate illustrem amare posset. Q u i , eum ex aula sua p r o b o s e j e c i s s e t , sui maxime similes v i v e r e circa se p a t e r e l u r . deinde perditissimum qiiemque alieni statim pneficerel m a g i s t r a t u i , et prsefecluras suas ac officia commit lerct hoiniiiibus sceleralis, turpifcus, factiosis, n e q u a m , et facinorosis. Funere omnes d e b e b a n t , d i x i , e u m , qui hac societate u t e r e t u r . A t non tantum amavit malos, et sceleratos, sed fecit ipse m a l e , et scelerate omnia. N e q u e r u r s u s tantum fecit talia, qualia n e q u e prius cognovit hocc patria u n q u a m , n e q u e haec fetas vidit, n e q u e in lileris antiq u o r u i n l e g u n t u r , sed praedicavit e t i a m , sibique in his placuil. Qui a n i m u m , quoties ostendere vellel s u u m , ìiiiserorum supplicia civium jactavit. Siquem t e r r e r e vellet, hoc f c c i t , illuin o s t e n d e n d o , aut vibrando etiam H u t t e n i c u m ensem. Qui ut cognoscere s i t , quam libere malus f u e r i t , cum nobilem S u e v o r u m nationem , spoliis, e x a c t i o n i b u s , et rapinis exhausisset, j u v e n t u t e orbas.set, viris spoliassel, n o n pcpnam m c t u e r e in animum induxit, sed iinperium orbis afitectare ausus est. H o c posteri credent ? aut qui n u n c sunt etiam, et n o n v i d e r u n t , ac senserunt pnesentes , n o n fingi istius odio putabun! ? Quis est i g i t u r , qui hoc nobis c o m m o d e t , u t tanta illius, tam incredibilia, tam v a r i a , et portentosa scolerà, quw

170

In Ulrichum Wiirtenbergensem

ne ficta homines, aut eonquisita arbitrentur " ) , n o n dicendo e x o r n e t , sed commemorando qualia s u n t , recenseat? Hscc tam funesta, tam prodigiosa pestis, haec invidia malorum geniorum, et humani generis lioslium cacodicmonum, incensa et conjecta in hujus nationis exitium f a x , hoc inexpiabile malum , hujus sreculi portentum, omnis memoria; ostentum, hie ex scelere factus homo, et in scelere a matris usque utero exercitus, cum imperium modis omnibus vexasset, in suam tamen potestatem fore ausus est sperare. At quam secure agit hoc? in cujus item cubiculo invenimus carmina, etlibellos, in quibus illi hoc nomine assentari passus est suos adulat o r e s , neque id citra criminationem eorum ' o m n i u m , quos ambire hoc fastigium suspicio saltern est. Sed bene Christus Opt. Max. providit humano generi, cujus codesti ope ejectus, et cxturbatus est sceicralus homicida, perfidiosus tyrannns, immanis carnifex, qui in stupris inauditis j et abominandi.? otimn, in crede, et tortura negotium posuit ; qui in tot se flagitia, quot recipere unus homo creditus non est, immersit ; qui contentiis non fuit , simpliciter libidinari, sed abusus natura quoque est , et his perfunctus m o d i s , quos narrare etiam propter turpitudinem veremur ; qui . cum ad fcedam indignitatem cogere suam uxorem non posset, odio primum habuit incomparabili, el crudelitcr tractavit, deinde inlerficere quoque conatus est ; qui ainicos inter emit, custodes corporis sui crede remuneravit; qui eos, quorum siisi perspecta fides, et cognitus erga se amor, ac reverentia f u i t , interemptos, infamia adhuc, el dedecore suggillare est adnisus ; qui, a quibus liberatus est, eoruin Iiberos pcrdidit ; a quibus immensa acccpit beneficia , iis ineluctabilem reddidit injuriam; qui educatori *) arhitrentur

:

rredant.

Oratio quinta

171

suo oculos eruit ; qui per quos constitit, eos liberis orbatos convellere studuit. Cui uni et soli omnis displicuit probitas, omnis odio innocentia f u i t , at contra fraudes, scelera, et pessimorum sibi fncinorum conscii homines prsemiis reservati sunt : qui ministrimi smuri, equilem Germanum, q u o d , ut paulo ante d i x i , suam uxorem partui jam vicinavn, una cum ministro, et gravida pedissequa, uno impetu, eodemque prope momento confodisset, non tantum non punivit, sed confugientem ad se etiam, perpetralo facinore familiariter accepit, et magisterio equitum praefecit. Imo in tantum probavit factum, ut sibi 5') irascerelur, qui simile aliquando consilium ad eventum non perduxisset. Qui ita perdite Iibidinosus f u i l , ut cum equitem Germanum, quia uxore ipsius frui per eum non posset, interemisset, non solum ipsa non abstinuit, sed ejecta etiam illustrissima foemina principe muliere, sua u x o r e , illam retinuerit domi suae pellicem propalam, ferente turpissimo liomine, suique similiimo, illius patre. Qui ne tunc quidcm, cum adventare nos cum exercitu intellexisset, et jam fugarli ipse adornaret, lascivire destitit, " ) verum indicto solemni Tubingae sacro , illam concubinam suam, supra quain honestae solent, cultam, in templum ingredi, et coram se consistere jussit. Qui turpissima!» ma cliam cum amore prosequeretur, et dignatione conjugaliin suam u x o r e m , illud singulare pudicitise specimen, canes etiam suos incitavit. Qui illam, quo ardentius dilexit, eo banc contunieliosius habuit, et furentius tractavit; qui inulta per luxuriant profusissime ubi dilapidasset, multa avare, et crudcliter a suis rapuit; qui primus omnium in Germania principimi delalores aluit, et accusalores constituit ; qui non l'ama; tantum, et rumoribus , qui de se pcrvulgabantur cognoscendis operam dedit, sed hominum etiam opinione«, *) nach »t :

sibi

beigefügt. **)

destitit:

desinit.

172

In Ulrichum Wiirtenbergensem

a t q u e adeo suspiciones accusari apud se passns est; q u i hoc s t u d u i t , ut j u s , et fas omne d e l e r e t , ipsas ludibrio leges h a b e r e t , ex stia libidine omnia g u b e r n a r c t . C u i fides sancta non fuit ; j u s j u r a n d u m qui contenmebat. Q u i lion solum, quae p r o m i s c r a t , n o n prsestitit, v e r u m etiam, quae j n r a v e r a t , et quibus de sigila, literas, ac testes i n t e r p o s u e r a t , qiifeque rain habiturum se inodis omnibus fidem d e d e r a t , illudendo etiam retreclavit; qui sacra, p r o f a n a q u e pei inde halviit : qui a D i v o r u m templis, a r e l i g i o n e , a sacerdotnm imm'iuitale, sacrilegas maims n o n abstir.uil. Qui in firminas slnpris , in viros caede grassatus est. Qui c o n j n g i a libidine v i o i a v i t . amioitias crudelitate dis.-olvit. Quern n u l l a d e d e c o r u n i , et pessimorum scelerum fama permovit, sed usus jucnndifate afTecit. Oui cum aculeis dictorum p a r i t e r , ac scriptorum u n d i q u e c o m p u n e e r e t u r , n e c sentire hoc videi i ve!!et, non m e r e b a t u r G e r m a n i f o r t i t u d i n i s , aut magiiauimilatis o p i n i o n e m , sed foodie i m p u d e n t i « erat haec, et fidnciae adserlio. Q u i c o s , q u o s i n t e r f e c i t , lugeri etiam v e t u i t , et clarum e q u i t e m , q u o d amici neeem deplorare auditus e s s e t , confodi praecepit. Qui crudelissime interemnti c o r p u s ad sepulturam p r o pinquis denegavit; q u a m inipietalem, q u o m o d o s e r v a t o r Chrislus t u l e r i t , r e f o s s o ilio jam perspisimus. A n n o i ? est hoc admirandum commotrc divinitatis indicium, q u o d illud q u a r t u m jam annum s u b t e r r a d e f o s s u m cadaver, n c q u e p u t r e f i e r i , n e q u e ita immutari p o t u i t , u t n o n ab omnibus cognoscatur ? A g i l e a u t e m . quae ilia significatio, q u o d effracla t u m b a , sanguine qua.si recons c o n f e c t u m m a d u i t ? P r o i n d e , o p r i n c i p e s , ac viri G e r m a n i , q u i inimicum debellavimus s i c a c r e m , sic a u d a c e m , sic parat m n , et e x e r c i t u m , sic d i l i g e n t e m , s e d u l u m , et p e r p e trandis sceleribus vigilantem, ac assiduum, qui publico Germaninm mctu ac periculo liberavimus, ') perniciom n-

•»rriiicipm : qui

rtiirrhrcstyli

!ien.

O r a t i o quinta.

173

ab hoc imperio novam, et metuendam amoliti sumus, qui commune hujus patrñe opprobrium, et gentilitium dedecus exegimus , ac propulimus, • ' •)' pulcherrimam Suevorum terram, fortissimam genlcm, a **) lyrannide fceda, et intolerabili vindicavimus. Qui innocentem multorum sanguinem ulti sumus, optimorum adhuc virorum eaedi intercessimus. Qui effractis pasiim carceribus , quos plures iile, quam cocnationes undique et cubicula habuit, innocentes complures pocdore jam, et squallore semiconfectos, a supplicii diritate eripuimus, qui in profligatum latronem, deteslabilem parricidam , ejuscemodi cdidimus exempluin. nc quis sirnüia in posterum ausurus facile credatur, qui elementissimi imperatorisMaximiliani incoeptum prosecuti. mullos ex desperatione, omnes e metii ac terrore sustulimus , et ereximus , qui derepente erumpenti isti, tunc cum máxime valere, nec ullis jam circumcludi furoris sui custodiis posse ~ * v i d e r e t u r , occurrimus, nostroque perieulo commune nationis liujus incendium extinxiinus, ilium tanquam adrnotam imperii hujus propugnáculo machinam dejecimus , reviciinus, ac pessum dedimus; qui lalia tam desiderabilia, tain salularia, et óptala ob idque in perpeluum memoranda, ac celebranda effecimus, primum arbitror ad omnia passim Divorum aliaría, omnibus templis, suppiicatioiies decernemus, et Clnislo Opt Max., hujus nationis, hujus imperii, ac bonorum omuium servatori. • '*) vindici precaliones, hymnos, et laudes effundemus, muñera, el honores, ut voti quisque reus est, ofteremus, ¡psumqne implorantes piecabimur, ut quemadmodum factum hoc pietalis, et officii plenum adeo divina ope sua adjuvit, ut visits sil , etiam si nos defeoissemus ; suffeclurus, et conatus Mrmaturus nostros ac vires suppleturus, sic poslliac adsertam a nobis, el a *) nach propuliinus: qui dnrrligestr. ***J nach tustetiiis: possc beigefügt.

**) nach gentem: a beigefügt vor vindic.i: et durchlest

174

In Ulr. W ü r t e n b . Oratio

quinta.

perniHe reductam libertatem, conservatala, t u t a m , et mcolumem esse velit. Deintle ipsi nos jucundis invicem applausibus, ac mutua congratulatione jucundissime iuvitabiinus, securi quid ille agat, qui uhiubi vivit, misere et afilíete vivit. Qiiippe tyrannorum est haec propria poena, ut ejeeti, prioris forlunse recordatione mordeantur, proscindaritur, el lacerentur; utque sua illos scelern, suae labes, sua f u r t a , suae f r a u d e s , sua maleficia, ubi a mentis sanitate dejecerint: ardentibus Furiarum facibus, horrendis cacod;;• i • r;hjicio.

ad Petrum de Aufsas. quibus specimen hujiismodi

sui

dedit,

et

t|iii e o m i n i s e r i l ,

a quibus

qualis

conjiccre

Qurcqtie ' ) d o c u m e n t o h a n d o b s c u r e s u n t , sperare

in f u t u r u m

enim P h a i a r i d e m

debeant.

magistrum sequi,

ditali c r u d e l i t e r avide p u n i r e ,

homines

omnia'! 1 torquere

Cupide

est,

p e r a'ia esso p o s s i t . q u i d tie i p s o

Quid

est

aliud

q u a m f a c r r e et

efFundere

libenter,

me-

sanguinerai?

depeculari

suos,

in-

s i d i a l i a l i e n i s , m e t u i malle , q u a m a m a r i , v i v e r e in o d i o , ali suspii'iouibus V

Interim

l u x u r i ö s e multa

profundere,

i n j i i s t e multa r a p e r e ? s t u p r a , c ; u d e s , a d u l t e r i o . eruees,

laqueos,

inquain,

sequi

habere

in p r o m p t u ?

Phaiaridem,

sive

Quid

Mercuiio

torturas, aliud

est,

duce,

sive

Clmronte v o c t o r e agat h o c aliquis , quam impie et scelerate conari omnia ? sunt.

) S e d qu.o ille c o m m i s i t , talia n o i l

Q u i d tanti e s t e n i i n ,

p e r illum p o t i r i n o n l i c e t ,

u x o r e m amici d e p e r i r e , ipsiun ita c u p i d e

ubi

interlìcere,

u t e x m o r t e q u o q u e salietas n o n s i t , illam a b r e p l a m c o m p l e c t i , ut suam u x o r e m est i t e m ,

a quo

hominem

i n n o c e n t e m , sibi

carum ficere? dere?

habuerit,

exigat ?

Quid

ita

tanti

liberatus q u i s sit e j u s l i b e r o s p e r d e r e ? suique

amicum ,

amantern,

e t fidum ,

quem

indicta causa

inter-

ìnoituum r a p t a r e ? raptatum et laceratuin s u s p e n non indulgere sepulturam p r o p i n q u i s ?

inortuum

crimen V interimere

Principem ftrininam, habere,

domo

eos,

qui

fingere in

illum

u x o r e m , male I r a c l a r e ,

lugea.it? crudeliter

c o n a r i flagitio e t d e d e c o r e p e r i ' u n d e r e

primum,

deinde parare o e c i d e r e , demum mortis m e i n d o m o e j i c e r e , interim .scoloratimi s c o r t i m i , fu-dani a c i m m a n e m p e l l i c e m in sinn t e n o r e , in c o m p l e x u f o v e r e ?

e j u s o s c u l i m i lam-

b e r e , e a i n in ilio o o n j u g a l i t h o r o u x o r i s l o c o h a b e r e : ' tanti est su[»pliciis e x h a u r i r e

urbes et

pagos ?

Quid

Semper

t o r q u e r e ? s e m p e r o c c i d e r e ? j u g i t e r e t p e r p e t u o rapere':' g r a s s a r i Ciede, s p o l i i s , et s a n g u i n e ? diis i m p l e r e ? e x t e r n a a d v e r s u m

* ) Q •' 1'

Germauiain

discor-

nos auxilia advoeare ?

" * ) canari »mnia : emnia facerp,

190

Apologia

Imperio eversionem moliri? Quid tanti est, non servare fidem ? jusjtirandum negligere ? Pacta dirimere ? *) foedera solvere ? literas. et signa, datain el interpositam fidem, promissa et jnrata non facere unius fabaei' Sed quid ego de integro causai» banc ago tecum Satis est hoc dici, Phalaridem s e q u i , et vincere luce qui f'aeiat. Quanquam est ibi quoddam meum (faleor) erratum , quod eum fingo sub Phalaride scelere discere, qui est ipse, quam fuit unquam, Phalaris nequior, et pestiientior t)rannus. T e vero nonne oportuit prius revellere e a , quibus de scribo, quam ipsum damnare scriptum ? Aut quid agis meos libellos discerpens, illam non improbans lolam Augustanam actionem ? illud non rescindens judicatum ? Rem ipsam non improbas , inane scriptum persequeris. Quid tantum chartas odisti, et atramentum? Sed metuis, si recta contra nos eas, majestatis te ne accersal aliquis. Atque hoc est quod dico, in magnum te discrimen ivisse prjecipitem. Quod si uolim de meo jure concedere aliquid, sentis qua te via, quanto tuo cum malo persequi possim ? Verum alia pertractasse omnia videor ; in eo adhuc haereo, quid te moverit, ut in Phalarismum de sacvires. An metuebas, ne me excitante, me hominum mentes permovente illi male esset, tu spe tua, nescio q u a , (certe quaedam erattibi) excideres? et si verum est, quo ducentos tibi aureos stipendio quotannis solvebat, lucro etiam ne excideres tuo ? Quia enim Germanos nos ros ignoras tu quantum *) latine sciant et scriptis ut mo veri possint, hoc suspicatus es nuper. At ingentem eodem ilio tempore a confoederatis exercitum duci cum cerneres, atque ipsum illud quod tu metuebas, illi malum adferri, necdum **) pessimo loco res ejus essent, quid in Dialogos meos invehi, ut ilium tibi exercilum offensum redderes, visum est, contra ipsum exercitum, quo profligalo, hi debellati essent Dialogi , arma ferre ' ) dirimere:

diruere

¥¥

)

quantum

'

ut.

¥

* *)

necdum.

(ledum

ad Petrum de Aufsas.

191

non est v i s u m ? Ubi illa est prudentia t u a , qua in tempore cousulis, illa l o i t i t u d o , qua non sinis a recte consulendo absterrere te ? A u t qiiibus nos anfi/aetibus , qua tergi versatioue impeti* ? Statue tandem, quid te moverit polissimum! i\am de Episcopo cujus te periculum amoliri tìngebas, «.-.tendi qi ain nihil fuerit. Quid a!i id est i g i l u r , cur tu ex F r a n c i s , et equitibus Germanis omnibus unus e m p i s t i , qui causam nostrani sie cognitam, sic judicatam eleves ? Pisesei tim limita et m a g l i a cum siut Huttenorum in te beneficia, qiue nisi essent , aliud suspicari nihil p o s s e m , te m o v i s s e , ' ) quam quod ita noslri invidia tenearis, ut segre videas, ex liac calamitale innotuisse nos splendide, et u n i v e r s o jam orbe nornen Huttenicum clarius factum, nos illustri* ores haberi. Quod si nobis invides, nec sanguinei» qui amisimus, eos innocenti» famam, et misericordia c o n solationeni invenire pateris , quid eos f e r s , qui hnec nobis tribuunt, constituunt ac firmant? Sinis liunc nos fructuin, tanti doloris solatium , tanti luctùs pncmium invilos saltem capere ? fateor nos ornatos esse hac «rumila. Sed quis ita suos propinquos o d i t , ut miserabili hoi-urn nece iilustrari cupiat? A u t quis ita fortunas suas n e g l i g i ! , ut tanti emere velit misericordiam, et iiinocentue opinionem? Wae tu omni petra d u r i o r es, Pctre ! qui nos cum sic lugere prius v i d e r i s , deinde tautis inipendiis, immenso prope sumptu judicium p r o sequi, arma, v i r o s , exercitum c o m p a r a r e , tameu invides siquam non affectatam, non q u o s i t a m , e t * * ) nec sp-e nec opinione pries i m l a m , sed publica misericordia nitro objeclam nobis gloriam adseculi suinus. A t q u e lume ego, ;"F) qnisquis est o m i i i u m , quotqnot sumus Hutteni, pessime perditum velini, qui sic ndiiciatur hac fama, ut recte emlain earn innocentissimi juvenis interitu existimet '!*

*) movisse:

monuisse. »*) vor ìiec :

et

beigef. ***)

sumus ;

sunt

192

Apologia ad Petr. de Àufsas.

Seti fortasse *) non invides, neque hoc nobis neque aliud quicquam, ut quos tui semper studiosos esse cognovisti, de teque bene merentes expertus es, et alia quapiam de causa irasceris, quam neque abs te audimus, neque suspicione adsequimur. T u tamen accusandus multum es, qui te mago« invidiae caput, et quasi ducem f u t u r a contra nos conjurationis , et Francus, et eques, tanto cum tumulti! infers, ut suspicari liceat, sanguinerà te nostrum spe ante tua devorasse. Quod viceris, et illam, si Christo i!"o F r a n e o f u r diani f u i s s c m , quo ille cireumUiierit epislolam . atque

222

Ad Eob. Hessum etc. Epist.

h o c ille n c s c i r e n o n p o t u e r i t , dit ,

siccine

curare ?

oportet

siccine

redrfis

accepisti ?

Dii

Vos

Huttenuin

amici

ab

te

non accessit,

amicis

Albcrtista ?

perdant,

ubi u b i ,

vpslruni

non

acccplum qnac aut

dilìgile ,

roihh-

Decollimi perJ'eiend.i

quisquis ac

cs.

Mtitianum

e t q u o l q u o t i s t i c s n n t , d o c t i e t h u n i a n i , ex. ilio s a l u t a t o . J a m q u e valete.

Moguntiae III. N o n . A u g . M . D.

XIX.

223

Huitenus

Eobano

Hesso

Salutem.

A l i q u o t mile dies . q u u m . quid ego in literis elnborem, tibi sibili ,careni , ccitior nbs te fieri petebain , q u i d ipse iuteiim ageres : num quid et tu p r o gloria p a t r i « et lui ¡us luilioiiis liberiate a t) ranni* Pontificibus oppi essa ìTcnpeiaiida aliquid audeies. Q u x s o aliquid molire. imlinjiie statini, quale sit h o c , multo a n t e , quain edes, aduimtia, ut me nova interim spe exhiiarein. Luthe. rurn m eommmiionem hujiis rei accipcre lion audeo, propter A l b c r t u m , principem, qui t e m e r e persuasiis est, aliquid ad se pertiiiere hoc negotium : quiim ego secus judicem : quod doleo ob quamdam mihi interceplam occasione!» ; qua insigniter ulcisci patriae polui injuriam. Etsi nihil socius ob ipsuin facio ; interim et rectius f o l l a s s e , q u o d o p t o , me inatructum. Piieterea Melanchtlionem habet L u t h e r u s n o n ineptum a u c t o r e m , cui sua evoi nanda p r a b e a t . Inveni n u p e r , d u m Bibliothecam F u l d e n s e m , pulveribus paene d e p e r d i t a m , et carie situque debellatam, e x c u t i o , libellum insigniter elegantem , adversus G r e g o r i u m Pontificem (qui et Hildebrant) e j u s q u e .seelatores i u s c r i p t u m , in q u o illud ad l a c r i m a , usque doleo, quod finis deest. Videbis a u c t o r e m , (crede mihi) qualcin iis temporibus vixisse n o n putasses. Strenue i ' o n t i i c n m tyrannidem o p p u g n a i , et p r o Iibertate G e r manica belligerat is animosissimus. A r g u m e n t u m est Apologia H e n r i e i , Imperatori!», q u e m Pontif'ex auathemate percusserat. iSihil vidi liberius, elegantius iioc in genere nihil, ita percellit, itaque p r e t e r i t ac jugular

224

Ad Eob. Ilessum Epist.

impostores; dignum duxi adscribere prnt-fationem, quae simul cdetur. Hoc tam invcntum prodest amicis circmn omnibus ut exspectationem ipsis ingeas : ñeque enim visum adirne cuipiam arbilror, valdequc ipse milii placeo, dum rem eximie pulchrani lion minus ** quam ut simüia audendi animum tibi facerem, utque terpentein le mutua ¡»mulatione excitarem. Jam din enim est, quod nihil abs te novi aecipio. Vale ex Steekelbergk "VII. Calend. Novembr. Aperbaeehum et Mutianum , nihil scribentes ex ine saluta. Juxta prolieiscitur ad Jonam epistola. Iterum vale.

LIÏL Ulrichi

de

Hutten

ad

P

a

u

l

u

m

C a e s a r i

R a

i

i

M e d i c i n a

E p i s t o l a .

Hntt. Op. X, lit.

c

15

u

m

E i n l e i t u n g .

Dieser Brief ist in der Wagenseilischen Sammlung als der XL. p. 2^4 abgedruckt, dagegen die Zueignungsepistel an Alb r e c h t zum Guaj a k , wie die zum Livius auf Seite 176 — 187 schon zu lesen sind. Da er der Bearbeitung des Guajaks aber, wie sein Inhalt schon darthut, nothwendig vorausgehen mufs, indem von dem Werk darin als erst noch im Werden die Rede ist, so gehört auch die Schrift: De Gujaci Medicina, und die Prcefalio zum Livius, die hintereinander erschienen , erst nach den Schriftchen, während des Feldzugs wider Herzog Ulrich geschrieben.

227

Ulrichus de Hutten Eq. Germ. Paulo R i c i 0 ) Caesari a Medicina, Salutem.

fcipistolam tuam legi, doctissime Rici : in qua recte mones, de Guajaco illustrando. In quo dubitare nemo debet , quin hoe mereatur res ipsa. Verum ego an possum, hoc in ambiguo est. Experior tamen, et tuo j u s s u , et mea g r a t u l a t o n e , servatus ac mihi redditus Guajaci ope. Quod adnectis vero de Cardinali Gurcensi, fieri non potest, ut illi dedieem labores meos. iVon quia nolim vel cucurbitam laudare , si tu ppstules ; aut ille non mereatur, sed quia ingratum illi futurum scio, a me quicquid acceperit. Nescio qua aut illius opinione , aut mea fortuna. Scio, non facile credis, quod scribam ; soles tu euim dicere , literas amare illum , et ingenia complecti : scribam tamen, e t , nisi omnia fallant, persuadebo etiam. Anno abhinc sexto, quum Bononiae scholasticus agerem, alque ille Iegatus ad Julium II. Caesaris Maximiliani esset, et in eo itinere Bononiam accessisset , rogatus sum a Germanis ibi, quandoquidem carminibus et oralionibus occurrerent Caesaris legato Itali multi, ne videretur ex Germanis item potuisse hoc neminem , aliquid et ipse conscriberein, quod illi offerretur. Parili, obsecutus s u m : Panegyricum lusi. In membranis conscriptus libellus est, et purpura indutus, ac dpaurata frons : titulus minio, reliqua, ut potuerunt, exculta. Turn ille quid ? Non possum dicere aliud : contempsit munus meum. Flagitavi haud multo post, quia in maximis summorum principum negotiis versari seirem, magnis usus amicorum

22b

Ad Paul. Rieium Epistola.

intercessioriibus , adscribi in illius comitahun. Seti neque impetravi hoc , ncque me ille . quum militia agerem, summa cum inopia, ac ante ipsius oculos sa-pe obambularem, aut salutatione, aut respectu dignatus est. Tantum abfuit, honorem ut invicem haberet, sic de se merito. Huic tu vis libros mcos adscribi ? aut lume me voles ornare ? prsesertim quum hoc ille non postulet, ut qui domi suae habeat, qui hoc faciunt, ilium inprimis Bartholinum, Conventum Augii,stensem qui descripsit , ubi tantum ilium effort ; ut non modicum aliis detrahat. Me quidem suum appellai inibi, ratus, sic f o r e , ut non sentiam occultum quemdam morsum. Quamquam non ignorare debes t u , ila mihi piacere, si me suum dicet Bartholinus, ut interim non displiceat, sinistre in ine quod fit, aut Italice quod fit. Sed desinarci plura. T u quod facis, inter medendum Guajacì naturam omnibus, ut ita dicam, vestigiis inquire. Ego qmdem , ut voluisti, quae jam explorata habebamus, ea in Iiteras retuli. Tu adde, quae experientia cognosces, ac Huttenum ama, amantem te mirifice. Augusta: Idib. Nov. AH. M. D. X I X .

L I V .

U l r i c h i

d e

H u t t e n

E

q.

c

i

de

G

K

a

j

a

c

i

M

e

d

i

et

M o r b o

L i b e

G a l l i c o

r

u n n ».

n

a

E i n l e i t u n g .

D e r T r i b u t , den eine über sein Zeitalter erh a b e n e , oder dasselbe durch überlegene K r a f t mit bildende MännergesUilt dem Gemeinen entrichten muís, um daran gemahnt zu werden, dafs sie noch an den Staub mit allen Fesseln der ZS'aturnothwendigkeit gebunden s c y , ist häufig sehr h a r t , und der einzige Pfeiler gewesen, an welchen werthlose Zeitgenossen oder unwürdige Nachkommen mit Verhüllung ihrer eigenen Blosse, sich anzuklammern vermögen. So von den Tagen Abälards bis auf die heutige Stunde. Die schwache Seite eines solchen M a n n e s , von der Scheelsucht eines feigen Buben aufgefafst, kann dann nicht genug , um das b l e i b e n d e Verdienst h e r a b z u w ü r d i g e n , durch alle Generationen durch ausgetrommelt w e r d e n . Einen solchen Tribut mufste auch Ulrich Hutten entrichten. Die Verirrungen eines Augenblicks hatten ihm schon in f r ü h e m J a h r e n ein Uebel zugezogen, das die Blüthe seiner physischen Kraft z e r f r a f s , obgleic-h d e r Geist ungeschwächt, und über die Schmerzen H e r r , k e c k bis ans iÜJide sein grofses Ziel verfolgte. Dies l T ebel

232

De

Guajaci Medicina.

war es aber auch , welches ihn gerade in der herrlichsten und ereignifsreichsten Epoche seines Auftretens dem Vaterlande und der Freiheit Teutschlands zu früh' entrifs. In dem lezten Jahrzehnt des fünfzehnten Jahrhunderts k a m , (nach den Meisten) seit dem Zuge Karls Vitt, von Frankreich gegen Neapel , nach andern noch vor demselben, (mithin ums J. 14y2 oder 1493) nach Picktor sogar (jedoch weniger erwiesen) schon im J. l-'/83, eine bisher ganz unbekannte Krankheit, schlimmer als die, mehrere Jahrhunderte zuvor wüihenden B l a t t e r n , durch ganz Europa in Umlauf, welche um so schrecklichere Verheerungen anrichtete, als man lange Zeit weder ihren Grund noch eigentlichen Namen , und daher noch weniger Heilmittel dagegen kannte. „Zwei Jahre lang, (sagt H e n s l e r ) herrschte unter allen Aerzten tiefes Schweigen." Wohl te mehr als der 20 Theil der europäischen Menschheit ward von der Lustseuche befallen. Darunter zählte man Päbste, Kaiser, Könige, Fürsten, Kardinäle , P r i e s t e r , Gelehrte ersten Rangs, wie Alexander VI., Karl V., Franz I., Heinrich VIII. , Hourraddin Barbarossa u. A. Manchen raffte der jammervollste Tod hinweg. Die Krankheit, von welcher viele, ohne besondere Ausschweifungen , befallen wurden , ward mehr als pestartige Seuche betrachtet , und that dem Leumund der Betreffenden den Eintrag noch nicht , den sie j e z t , wo man sich gröfserer

Einleitung,

233

Bildung und Sittenzartheit rühmet, mit Recht thut. In ihrer Zahl war H u t t e n , schon zwei Jahre zuvor , eh' er die Mifshandlungen der Lossier erduldet hatte. Viele Stellen in den Elegien wider sie , scheinen darauf hinzudeuten. Er gebrauchte zuerst, nach damaliger Heilme> thode die B i i d e r , später aber die G u a j a k w u r z e l , die Heinr. Stromer ihm angerathen hatte. Auf inständiges Bitten eines andern Freundes, des berühmten Arztes Paul Ricius schrieb er vorliegendes Werkchen , die G es c h i c h t e s e i n e r K r a n k h e i t , und über den G e b r a u c h d e s G u a j a k , welches in der ärztlichen Literatur grofse Epoche gemacht. Zwar hatten über das Entstehen und die Behandlung der Lustseuche schon früher berühmte Aerzte und andere Gelehrte *) Abhandlungen * ) Es sind dies

folgende:

(Astrologen ; (1495).

Widinanu,

(1495).

Sebastian

Widmann ( Ü 9 7 ) . nicenus

(1497).

genannt

Simon

Tsrella;

Anton

Pistoris ;

Almatm

Wimpheling

Marceil.

Cumanus

J o s e p h Griinbeck ( 1 4 9 6 ) .

K o r r a d i n Gilinus ( 1 4 9 7 ) . Kaspar

Paul

Jakob

Salicetus ( 1 4 9 5 )

Braut ( 1 4 9 6 ) .

Montetesauro ( 1 4 9 7 ) . Broceard;

M ü l l e r v. K ö n i g s b e r g ,

Joh.

1 4 9 3 ) K o n r a d Schellig ( 1 4 9 4 ) .

Barthol.

Montagnana;

S c a n a r o l u s ; Sebast. A q u i l a ;

Martin

Pollich.

Joh.

F e r n e r : Nikol. Leo*

v.

Nat. Marin.

Meilerstadt;

Joh.

Manard ; Peter T r a p o l i n ; Bartliol. Steber ; Anton. Beniveni ( 1 4 9 8 ) . Peter Finktor

(15(10)

der

Wendelin

Jak.

Seuche. Kataneus

Maynard;

Joh.

(1505).

Angelus

Biilogiiinus

Schrift

(1517).

ebenfalls

Nach H u t t e n bis z u m J a h r

Jos.

N'ai Ii

Vochs;

Leonhard

(1507).

Joh.

Srhinaufs,

Erzbischof 1546 :

(von

Milderung

Grünbcck

welch

(1504).

Friese;

Benedikt

J o h . de Vigo ( 1 5 1 3 ) .

Leonh.

einem

(1502).

(1502).

Joh.

Alexaud. Benedetti ( l 5 1 l ) . Nikiaus Poll

Almenar

Hock

Pilex (150S)-

G e o r g V'ella ; Lezterer

Salzburg)

seine

zueignete.

Erasmus von Rotterdam

(1520).

234

D e Guajaci Medicina.

g e s c h r i e b e n , doch ü b e r t r a f H u t t e n n a c h d e m Zeugnifs d e r meisten Aerzte in seinem m e r k w ü r digen Buche an Genialitat u n d Gründlichkeit seine meisten Vorganger. „ J e d e r las ( U e n s l e r , l u 7 . ) „ d e n M a n n , d e r die u n g e b u n d e n s t e D e n k u n g s a r t „in gutem L a t e i n , und mit Spotte g e w ü r z t , „ ä u f s e r t e . Das g a n z e übrige lange W e r k b e h a n d e l t desselben ( des G u a j a k s ) G e b r a u c h , und „ist in s f i n e r Art klassisch g e w o r d e n . Die eigne „ivrankhcitsgeschichte mui's m a n mit seinen eignen „ W o r t e n lesen." Auch E r a s m u s , d e r e r s t e Universalgelehrte damaliger Z e i t , m a c h t e sich an eine Besehreib u n g d e r L u s t s e u c h e , n a c h d e m e r von z a r t e r J u g e n d an seinen schwächlichen K ö r p e r d u r c h R e i b e n v o r d e r Seuche b e w a h r t h a t t e , wie ( f r ü h e r w e n i g s t e n s ) die S p a n n k r a f t seines Geistes d u r c h R e i b u n g e n mit d e m O b s c u r a n t e n v o l k . W i r zweifeln ü b r i g e n s , ob d e r gelehrte u n d solide M a n n es in d e r Absicht g e t h a n , u m die W i s s e n s e h a f t z u b e r e i c h e r n , s o n d e r n glauben v i e l m e h r , dafs e r in d e r H e f t i g k e i t einer d u r c h die Ruhe des Alters n u r schlau v e r k a p p t e n Leid e n s c h a f t hier einen Dolch z u finden geglaubt, d e n er d e m v o n J e d e r m a n n v e r l a s s e n e n , u n d

flieronym. Fracastor (1.520). Oviedo ( 1 5 2 5 — 3 5 ) . Magnus Hundt ( 1 5 2 9 ) . erwarb sieh in

neuem

Joli.

Maiiard

(1525).

Para.-els. ( 1 5 2 5 ) .

Nikoi. Massa ( 1 5 3 2 ) .

Grofse Verdienste

Zeiten nebst Luisini

(im w e i t e r unten an=

gezf igten W e r k ) A. Astriic. durch seine S c h r i f t : Piii'if. 1740

Gonzaln de

Franz Delgadu ( 1 5 2 9 ) .

De lue

Vergl. H p n s I e r s Geschichte der I . u s h n i c h e

Vene.rea. l.Thl.

Einleitung.

235

gerade wegen jener Verleugnung in Fehde ihm gegenüberstehenden Hutten, seinem ehemaligen Geisteszögling und Ideegenossen, ins Herz stossen könnte; sonst würde er weder den Dialog: Proci et Puellce, noch den Tinos ay«not geschrieben haben. Denn es liegt darin selbst nach Henslers, eines ziemlich erklärten Gegners von Hutten *) Urtheil nicht erasmisches Spötteln, sondern baarer, galliger Unmuth gegen den Beleidiger, der ehemals sein Freund war. Nach A s t r ü c erschienen diese Sachen erst im Jahr 1524, nach Huttens Tod, und das, sagt Hensler, wäre vollends arg. Auf jeden Fall, wenn es auch noch vor Huttens Absterben in Manuscnpt gelesen worden, kam es doch erst nachher im Druck heraus, was auf Erasmus Edelmuth oder Herzhaftigkeit eben kein glänzendes Licht wirft, **) Die erste Ausgabe dieser Schrift erschien zu Mainz in 4. 43 Blätter stark, mit dem Titel: VLRICHI DE HVT T E N EQ. D E GVAIACI M E D I C I N A ET MORBO GALLICO LIBER VNVS. "Oer Titel ist mit des Kardinals Albrechts Wappen *J Vsrgl. S * * ) Ueber

105 , 106 ,

diese

Geschichte

108,"109

Invektiven ihres

Streites

des

Erasmus

(die

f o l g t ) ein M e h r e r e s a b g e h a n d e l t

gegen

Hutten

soll in der

in einer B e i l a g e d e s I V werden.

Landes

236

De Guajaci Medicina.

geziert. Auf der Rückseite beginnt die Zueignung an diesen Fürsten mit dessen vollständigem Titel: AD R E V E R E N DISS. IN C H R I S T O P A T R E M

IL

lustrissimum prineipem ac dominum etc.

Sie endet auf der l t e " Seite des -4ten Blattes Darauf folgt die Abhandlung: V L R I C H I D E H V T T E N E Q . G E R etc. Auf dem 4l t e n Blatt, auf welchem sie endet, fängt der Brief des Paul Ricius an unsern Ritter a n , und auf der Rückseite des 42 ten Blattes die Antwort Ulrichs. Hierauf schliefst das W e r k mit einem Nachbericht des W o l f g a n g A n g s t s, in welchem über die Nachläfsigkeit der Drucker geklagt wird , und mit dem Inhaltsverzeichnifs der Kapitel; endlich mit der Anzeige des Ver-

legers : Moguntice in Aedibus Joannis Scheffer Meme Aprili, lnterregni vero Quarto. Anni M. D. XIX. Cum Privilegio Ccesareo sexennii. Diese Ausgabe befindet sich zu Zürich, wohin sie wahrscheinlich aus Panzers Nachlafs gekommen. Eine z w e i t e , gleichfalls in 4 . : VLRICHI DE HVT T E N E Q . D E GVA IACI MEDICINA E T M O R B O GAL LICO LIBER VNVS.

Einleitung.

237

erschien zu Bologna im Jahr 1521 unter dem gleichen Titel. Auf demselben ist in der Mitte das pabütliclie W a p p e n nebst den W o r t e n Leo — P. X. und zwei d a r u n t e r stehenden Säulen z u r Linken ; etwas weiter unten auf einem Tische ein L ü e h n a m , der secirt wird , zu ersehen. Beide Seiten sind durch Albrechts W a p p e n schilde geziert. M e h r e r e Fehler der Originaledition sind in dieser Ausgabe v e r b e s s e r t , hingegen ist das : „ cum Privilegio " ausgelassen. Sie schliefst mit folgendem N a c h w o r t :

C a r p u s L e c t o r i. „Hubes candide Lector, tractatum aureum de Ugni Guajaci in luem Gallicani administratio= ne, ciuthore Ulrico Germano de Hutten Equite ; opus profecto omni barbarie mundum, sed stilo Celsi, et Plinii enatum. Hic enim libellus aliquibus (sicut forte ne quis alter) non caret mendis, quas quilibet doctus agnoscet, emen= dabitque. Indocti enim curvum a recto non secernunt. Vale ! " — Impressum Bonorila: per Hieronymum de Benedictis, procurante Carpo. Anno Virginei Partus M. D. XXL quarta Apri* Iis, sub felici auspicio Reverendissimi D. Vice* legati. D. Bernardi de Rubeis Episcopi Tar. Bo • non. feliciter habenas moderantis. Laus Deo ! (Vergi. Catal. Bibl. Thomas. Norimb. II. 385.) Eine d r i t t e :

VLRICHI DE HVTTEN Eq. de Guajaci medicilia et Morbo Gallico. Liber Vnus. Anno M. D.

238

De Guajaci Medicina.

XXIII. Zu Ende : Moguntìaz in cedibus Joannis Schaeffer Anno M. ]). XXIIIL in 4. ist ein blosser Abdruck der Originalausgabe. Eine v i e r t e : V L R I C I I I D E II V T T E N E Q . DE GVAIACI MEDICI N A E T A I ORBO GALLICO LIBER VNVS. MOGVNTIAE ANNO M. D. XXXI. kann gleichfalls nur als Abdruck der e r s t e n betrachtet werden ; sie erschien beim nemlichen Verleger Anno M. D. XXXI in 8. und hat aufser den oben schon angeführten Zierrathen die SchöfFerschen Wappen. Aufser diesen vier, von Panzer angezeigten Ausgaben mag als eine f ü n f t e der Abdruck in folgender Sammlung gelten: APHRODISIACVS sive De Lue Venerea in dúos Tomos Bipartitus. Continens omnia qutecunque hactenus de hac re sunt ab omnibus Medicis conscripta, etc. etc. Opus hac riostra Aetate qua Morbi Gallici vis passim vagatury apprime necessarium : ab excellentiss. Aloy= sio Lui sin o Utinensi, Medico celeberrimo novissime collectum. Lugduni Batavor. apud

Einleitung. Joh. Arnold. Langeyak et Juli, et Herrn. Bibhop. M. D. CCXAXFJU. Fol. *)

Verbetk

Dieses ausgezeichnete W e r k ist mit einer Vorri.de von dem unsterblichen B o e r h a v begleitet; Huttens Schrift geht von S. 275 bis 310. ( T . I.) D r . G o t t f r . C h r i s t i a n G r u n e r gab: Jena' apud Chr. Henr. Cunonis llceredes CIJ IO ccLXXX.Villi einen d r i t t e n Theil dazu heraus , welcher die von Luisini vergessenen Schriften und allerlei medieinjseh - literarische Notizen enthält. In diesem ¡Nachtrag finden sich mehrere Stellen aus Briefen Huttens au seine Freunde auszugsweise aufgezählt, wo er über seine Krankheit und deren Heilung spricht. (S. 1.50.) Noch übrigt uns die von Huttens Abhandlung erschienenen Uehersetzungen in verschiedenen Sprachen anzuführen. Wir fanden vorzüglich drei: 1) eine t e u t s c h e : U l r i c h e n v o n H u t ten eines t e u t s c h e n R i t t e r s von der wunder barlichen A r z n e y das Holz G u a j a c u m g e n a n n t , u n d wie man die F r a n z o s e n , oder Blattern heilen soll, zu Herrn Albrechten, dem Churfürsten, Cardina len und ErzbischofF von Mentz ein Buch be schrieben , durch den hochgelehrten Herrn Thomas M u r n e r , der heiligen Geschrifft, und * ) Zuerst lierjussegeben von Zilett!.

Veaedifr 1566

Pci!

240

De Guajaci Medicina.

beider Rechten Doctor gedeuschet und verdollmetschet. Strasburg 15 ¡9. 4. Literar. Seltenheit. 2) Eine e n g l i s c h e : Of The Wood called Guajacum that healeth the Erenche Poexes arid also helpeth the goute in the feete, the stone, the palsey , lepree , dropsy, fallunge euyll, and other dyseases. Londini in Aedibus Thome Bertheletti M. D, XXXVI. Cum Pri= vilegio. 8. In der Vorrede gesteht T h o m a s P a y n e l der Uebersetzer: the Original is entitled: De medicina Guajaci, et morbo Gallico, wryten by that great clerk of Almagne Ulrich Hutten Knyght. (Vergl. Herberti Typographical Antiquities. 428. Panzer U. v. H. i. 1. H. S. 97.) 3) Eine f r a n z ö s i s c h e : Uexperience (et) approbation FLRICH DE HFTTEN notable che= valier Touchant la medecine du Boys diet Gua= jacum. Pour circonvenir et dechasser la maladie indeuement appellee Françoise. Aincoys par gens de meilleur jugement est dicte et appellee la maladie de Naples traduite et interpretee Par maistre Jehan Cher a dame Hypocrates estudyant en la faculté et art de medecine. X. C. (IJœc in fronte var. figur. fol. 1. a. fol. eod. b. fig. Monachi sedent. et legent.) Zu Ende : Cy finist le hure de Ulrich de hut en, de la. maladie de naples Traduict et interpretee etc. wie oben. Professeur et exposeur de trois

Einleitung.

2à 1

langues. Cestassavoir hcbrieu grec et latin et du reinede delle fait par guajacuni, nouvellenient imprime a Paris pour Jehan trepperel libraire et marchant Demourant a la rue neuf ite nostre Dame a /enseigne de lescu de franco. Unter dem Titel sieht man das konigl. Wappen. Diese Uebersetzung gehört zu den literarischen Seltenheiten. Vergi, auch noch über Huttens Guajak: H a l l e r : Bibliolk. Botanica I. 260. H e n s l e r : Geschichte der Lustseuche. Ch. G . G r i m m : Almanach für Aerzte und Nichtärzte auf da* J, 1780; endlich Kurt S p r e n g e i s pragm. Geschichte der Arzneikunde ; W e n d : über Lustseuche u. s. f.

l i u U . Op. T. i l i .

2A2

Ad Reverendissimum in Christo Pat r e m , illu&trissimum

Principem

ac Dominum

D.

S. Romance ceclesiae Tituli sancii

Albertum, Chrvsogoni

P r e s b y t e r u m , C a r d i n . , Mogunt. et Magdeburgen. Archiepiscopum. Principem Electorem.

r i o e n o v o ineunte anno, ìiPquid a m o r o , in lantiun passim antiquato , 11t legis jam loco s i t , discessissc v i d e a r , ecce Saturnalitium tibi mwms, Alberte Cardin a l s , ac P r i n c e p s omnium o p t i m e , non tale quidem, isti qualia iniltunt circa divitiarum ostentatone.11 ambitiosi homines, sed quale ipsum me dare p o s s e , et inlelligis, et gratum habes , libellum ,, de rnac/nijìca Guajaci vi ac virtute " .• quem c o m p o s u i , non tam ut ejus medicina:, cujus ope e x morbo omnium pessimo convnhii, testatum meis literis priccohium esset, quam ut t i b i , sic d e m e , sic de oplimo q u o q u e m e r i t o , gratificarer. J a m tu soles e n i m , ut cum bono poeta dicam : Meas esse aliquid pittare nuijas , alque ita me h a b o s , ut non solum tua dignum A u l a , q u o d praeter v u l g a r e m principimi s e n t e n t i a m , satis superque f u e r a t , cxistonies, sed meum etiam qualecunque id est obsequium veluti rem libi lionorificam, v e r b i s gloriose jactes. T a n t u m q u e a b e s t , meam tibi proesentiam g r a v e m v i d e r i , ut tibi pulchri etiam aliquid access i s s e , q u o d domesticum Huttenum habeas , arbitreris. N o v i quos apud v i r o s , qua ine prsedicatione extuleris, summo p e r Christum bonitalis tuoe argumento : e x qua Vel u n a r e intelligere l i c e t , quanta fortunam liane lmmanitate temperes , et tuum consilium quam non sit vanum , q u o decrevisti, ut istos armatos j u x t a te stipatores h a b e r e , ita hominibus literatura pneditis ciricltis

De Guaj. medic, ad Albert, princ. prsef. 2-43 et instructus, hine guream M o g u n t i a m , iuvictos istinc Saxoncs gubernare ; nee te adhuc perdidisse , q u o d in me contuleris a l i q u i d , existiinas. V e r u m jam adlmr exporrectam adversum me utramqiie mnnum habes. qimm e g o scntiam, majora tua esse b e n e f i c i a , qnam ut ullnm meum possit hnec demerere obsequiuiii. O b idquc petcre abs te aliquid v i x a u s i m , qimin tu ea prius d'ederis, qupc rodare verecundia erat. A d e o in me liberaliler, benefice adeo effundi s o l e s , non Cardinalis primum, aut A r c h i e p i s c o p i « , sed o!im e t i a m , his baud dum potestalibus proeditus. Hinc e g o 11011 e x s u l t e m ? hinc me non fortunatum judicem ? A u t qimin ille d i x e r i t : Prhicipibus phtcuisse Ì iris nan ultima lazes est, e g o non eximiam meam felicitatem a g n o s c a m , q u o d tibi non principi m o d o , sed summo etiam, non E p i s c o p o tantum , sed et Archiepiscopo , id est E p i s c o p o r u i n princ i p i , et C a r d i n a l i , id est e p a u c i s , in quibus tanquam necessariis quibusdain cardinibus R o m a n a vertitur ecclesia , uni sic placeam, u t , me p i a c e r e , intelligant multi? Quod f a x i t Deus Opt. M a x . ut nobis perpetuum sii, quo videant homines, nee ineptum f u i s s e hoc tuum j u dicium , nec me i n d i g n u m , quem tu sic complecteris ; ac istis ilia rumpantur indocte doctis, qui n o s , qui liter a s , non tam publico studiorum incommodo , quam foedo principum G e n n a n o r u m d e d e c o r c , tot jam annos impune p e r s e q u u n t u r , quando tibi a u r e s , tibi oculos esse, videbunt, suam extremum periclitari b a r b a r i e m , s e , ut ignav u m p e c u s , pnedatores f u c o s , id est non inutiliter tantum studiosos, sed studiorum adhue perniciem, a melliferarum apium alvearibus, id est a fructuosissimavum discipli. narum cultu, et fortiter a r c e r i , et longuin e x s u l a r e c o g noscent. Possumus enim non optime prospectum nobis elicere, quum t u , tantus patronus, tam benigne nobis arrideas ? cujus rei primum G e r m a n i ® documentimi e x me prodiit, quem tu in familiaritatem et in sinum adeo tuum quum acciperes primum, obscure sentiebas, quae doctorum

244

De Guajaci medicina

hominum expectalio, quas o p i n i o , quod judicium esset? et n o n tacite mussitabas tecum ipso Virgiiianum illud : Feret ha'c aliquant libi fama sahitem. Sic est p r o f e c t o , f u i t q u e non minus jucundum tibi, quo misceri etiamnum ut paulo post ostendam, non sustinet. Cseterum aquam ad hoc qureri, levem et limpidam volunt quidam. Ahi dulcem omnem admiltunt indifferenter, quod in coquendo qualis qualis sit depuretur. Custodiam eam circa c o c l u r a i n , ne exaestuet, aut efferveat, adhuc necessariam onuies putant, jubentque bene obturatam esse ollatn, nequid ctiam despirct. E a , ubi sentitur, provenire spumam, lemter aperitur , illa exompta reeluditur. Quod in vitro reponendum c u r a n t , tantum est, in perspicuo ut sit, et melius, quia emundantur vitrea. Color deeocto e s t , qui aqurc e x limo modicum turbala;. Intiuctum liuum viridescil, mira specie. Sapor primum gustanlibus subacidus, paulalim assuescenti )ucunuperest morbi post egress um celerrime sanesccrc a j u n l , idque ita e s s e , in

266

De Guajaci medicina

me ipse comperi. Nam triginta «lies cum abiissent, necdum ulcera, quae in tibia erant, cicatricem obduxissent omnia, continui me alios adbuc decern dies, quibus et ipsis peractis , nondum tamen convalueram. Quamobrem metu frigoris , quod incipiebat hyems , adjicere alios rursum dies decrevi, verum medici adactus persuasione , ut e g r e d e r e r , periculum f e c i , nee male id cessit, quamquam essent tunc ulcera, non alta quidcm, aut quae tuinerent, sed in summa cute et quibus illud tantum deesset, q u a d non coutegeretur c a r o , quod in tantum aegre assecutus s u m , lit vix quadragesimo post egressum d i e , ex t o t o , obducta sit, cum ego interim acri jam tum hyeme, e Vindelicis in Francos iter facerem. Morae ejus causas ipse conjiciebam, quod medici permissu, plenius quam oportuisse post c o g n o v i , cibum assumpsissein, et quos is mihi tenuius quam debuit, dccoxisset potionem. Usus sum eniin ligni pondero quinque non piene librarum , cum alii octo, iionnulli decern insumerent, decepto in hoc medico, quod cum gracile mifyi natura corpus e s s e , deinde morbi diuturnitate eliam extenuatum videret, parum quid satis esse, cui vis morbi cederet putavit , ob idque etiam largius paverat, cum vereretur nimium viribus ne destituerer, duplici errore. Quod et non quale jam tum corpus esset, verum quale esse s o l e r e t , videnduni e r a t , et ea medicinac hujus natura e s t , neminem destituì ut sinat. Quare etiam infirmissimis non minus , sed aliquanto plus etiam dandum est, quia nihil cum impetu facit, cum ejus juvamentum si paulatim sanare. Atque igitur illud decoctum magis probo , qtiod adignem diutius f u i t , et quod a multo ligno paucum provenit, ita ut suadeam , quo efficacius fiat, ad tertiam saope partem decoquere. P o r r o alvum quse astringi solet, ubi, solvere si volet quis , pulvisculum e scobc Guajaci decoctum ex a q u a , bibere sernuncia suadent in aurora.

ad Albertum Princip. lib.

267

Jdque si semel non moveat, repetendum esse volunt. Mihi ne repetituni quidem cessit hoc.

CAPUT

IX.

D e ratione victus in curatione hac. Circa victus rationem adhuc pugna est. Quidam solo pane quod simplicissimum nutrimentum vocat Galenus, cum passularum m o d i c o , vivendum censent, cumque dant quatuor unciarum sine sale aut condimento, omnique in universum obsonio arbitrantur abstinendum, nisi quod a pullo gallinaceo jus aliquod sorberi palimitur, aut cum pane inibi madefacto edi semel die. Warn vesperi p r a t e r passulas et panis unciam, nihil dant. Alii dimidium pulii gallinacci, adhuc molliuscuii, aut si is adoleverit, quartam partem, in aqua pura elixi, piqué non salcm, non condimentum aiiquod apponimi, nisi quod saccharum indunt aliqui. Panis vero teruntium dant. Vesperi ut prius passulas, cum panis uncia. Observandum aulem toto curationis hujus tempore, nequis salem omnino degustet, panem probant triticeum, album, e bene cribrata f a r i n a , quem hoc parantes saccharo condiunt, quod non abhorret. Sunt qui huic mensae adjiciant, non tam cibi vice, quam medicina; loco, parum boraginis, ani foliorum tantum, aut si sint, florum etiam, quod in aqua decoctum, aut cum pullo, estur ut olus, atque hanc circa victum observationem perpetuo tonent aliqui. Nonnulhs videntur quindecini dies satis esse, deinde levins fameni sustineri volunt, et vigesimo quidem die bis cibum dant, quod viderint qui sequeritur. Certe eiiim hoc fort medicina hsoc, ut inedia, quanta possit maxima, extenuetur rrger. Quanquam nonnullis contigit, intra quindecim dies in totum restituì, qui tamen

268

D e Guajaci medicina

postea adjecerunt aliquos ultro dies. Bibitur ad cibum de secundario decocto, non tepidum sed frigefactum, atque haec monsae summa est. IN am supra liane mensuram progredì adhuc nonio ausus est. Quamquam non contemnam dispulantes ibi medicos, in corporibus sicca; et calida; temperatura: periculum f o r e , si ad hoc victus adigantur g e n u s , et Galenum cum Hippocrate adducentes, qui locis multis contra exquisitum hunc victum sentire videntur. Sed ego ex his, qui adhuc usi Guajaco sunt, periclitari neinmem v i d i , et ab experientia monitionem colligo, non e x libris doctrinam. Quin etiam calidae et siccae temperatura ipse s u m , nec in phthisin aut hecticam adegit h'aec fames, quod metuere illi videntur. Quia autein non imprudenter omnia provideri putantur, j u b e o , si quis ibi sollicitus sit, custodes medicos adhibere s i b i , quod dictum satis s i t , ut reliqua prosequar. Omnia interim negotia ablegare oportet aegrum, omnes circumcidere graviores cogitationes, ab omni cura conquìescere. Quare et a consultationibus, et à studiis eliam vacationem indicunt, jubeturque animus ab omni penitus operatione securus esse, et in profundum otium vindicari, ac à turbis et sollicitudinibus laxari, ciuti omnium, tum vel maxime eorum melancholico habitu qui sunt. Cavendum et ab iracundia, quod e a , ut Galenus inquit, biliosas imprimis materias accendit. Quineliam curandum, nequid hoc tempore, quod ad moestitudinem movere possit, accidat. Audiat icger cantores et citharoedos ac musicis operam det, aut jucundis se interdum confabulationibus oblectet. P o i t o venerea quantum vitanda, post ostendam. Ipse legendis jucundis rebus, et elucubrandis etiam oblectamenta qua:s i v i , cum reclamarent medici, nec temere monebant, nisi hand credidissent m e , dum haec agerem, citra negolium a g e r e , et oblcctationis causa, non studii, in Uteris v e ì ¿ a r i , quanquam in exeniplum venire hoc noìini. In-

ad Albertum Princip. lib.

2ü9

terca fames ingruit, aliis post sextum statim diem, ego ad deeimuin usque nihil grave tuli. Unicum ibi solatium est, non videre edentes, non videre cibos, et nidorem non sentire. Tarnen ubi defìcere sibi quispiam videbitur per inediam, subtractis corpori alimentis, qui corroboret, aut vires reducat, cibo quidem usurum hand statim velim, nec condimento exotico, sed forinsecus admotis jucundum, spirantibus odoramentis , languentem excitare spiritum. Nimirum odore putat Galenus, spiritum vitalem et animalem nutriri, atque foveri. Ubi tamen ut ruiusque fert habitudo, ineunda ratio e s t , ne siccis, et ealidis similia, et humidis ac frigidis, aut utrumque constitutis , consonse qualitatis res adhibeantur. Ipse ut m omnibus vernacula magis, ut nobis cognata p r o b o , ila Democriti exemplo, qui vapore calidi panis fii^ientenv jam tolos tres dies moratus est spiritum, aut ilio, aut eepe asso (nam et iIli. quandain inesse istiusmodi vim comperi) admoto o r i , languentibus adminiculum viribus quaerendum putem. Quod idem vini quoque odore effici in comperto est. Nam h o c , ut apud Q. Curtiuni videre est, torpentem Alexandrum, excitavit Philippus medieus, ejusque in hoc genere vim ex veterum medicorum traditionibus nulli non videmus praeferri. P o r r o modis omnibus, odoris suavitate alendus est spiritus, quod ex hoc vita est, probatur in ea r e , ante omnia, vini suavis antiqui odor. Deinde mellis etiam, rosacei maxime. Item malorum, de quibus nunquain monere. me Slromer desinit, compertum sibi dicens. quanta vi, quàm praesentaneo ibi juvamento sint. (Quidam ex his persica prsoferunt, alii cotonea. Commendatur et aeetum, rosis conditum magis, et sinapi. Wam et hoec sensus afficere, ac vires sustentare a|unt. At vero cinamomum, nucem odoratam qua; ìnuscata v u l g o , styiacem, citri fructum, crocum, garyophyllon, m u s e u m , eamphorain , et id genus impendii majori« r e s , delicatioribu«

270

De Guajaci medicina

relinquo. Cyminum, anisum , coriandrum, nardos, amaracum , rosas, mentam, r u t a m , rorem inarinum, violas, salviam, castoreum, nostra omnia, vim habere maximam, ex medicis qui judicium habent, nemo improbat. Utorque prsesidiis ego hujusmodi magna salubritatis opinione frequenter. Potest et frictionibus loto incubatiis hujus tempore uti icgor, sed lenibuä, quas ut vibique, ita ibi quoque conferre plurimum credo , et calidis pannis exercendum caput pr&'beat, ac eburneo pectine perverrendum.

CAPUT

X.

Quod admixtionem non ferat medicina haec. Praeterea nullam f e r t admixtionem medicina hacc, attonitis ob id istis vulgo medicis, qui nihil admirari nos volunt, nisi quod a tribus orbis partibus, conquisita in se venena recipiat, et qui autoritatem sibi omnem des p e r a n t , nisi in pharmacorum synthelis Indiam nobis, Aelhiopiam, Arabiain et illos extreme Garamantas conjungant. Quid probant e n i m , ubi sumtus non est ? E t faxit Deus Opt. Max. ne unquam audiatur eorum circa Guajaci USUITI consilium, utque accipiatur vates in hoc negotio S t r o m e r , judicio meo v e r u s , prudentissime » ne aliquarido manus apponant illi, metuens. Próinde experto milii credant homines, satis esse hoc remedium, quod istum tollat m o r b u m , et solum satis esse, neque praeterea quaerendum aliquid. nisi quod d i x i , et a principio expurgandam alvum , et quintodecimo iterum die l e v i t e r , rursumque iti fine curationis. Idque simplici aliquo , aut non e rnultis admodum composito medicamento. Valde existimo e n i m , lucro ibi considero suo medicos , non hominum saluti, quando dicuiit, quneren-

ad Albertum Princip. lib.

271

dum , q u o d causam m o r b i a u f e r a t , quasi hoc n o n facial Guajacum. A t q u e evidenti r u r s u s argument© e s t , o b aliud nihil u t e n d u m p u r g a t i o n e , q u a m ut niaiiis sit v e n t e r , q u o d c o r p u s prselerea o r a n e , inedia et faine exliauriendum c u r a t u r . Quid ? q u o d in illa b a r b a r i e , libi Giiajaciun n a s c i t u r , nulli sinit medici, nulla e x o l i c a , nulli e a n o n e s , nulli a p h o r i s m i , at f o r t e aliqua ibi h e r b a , aut radice alvum p u r g a n t e utuntur h o m i n e s , atquc u n a re similiter omnes u t u n t u r . Won ut m o r b u m tollant, sed ut inani ventre locus sit faciliori Guajaci j u v a m e n t o . Quare consilium ibi meum e s t , nullis niagnopere appar a t i ventrcin divexari mcdicinis. Illasquc in primis f u n e r e , nv compluribus concinnai as compositiones. Q u a obstiuatia, proeter imam simpliciler cassiam, nihil inculcari mihi passus s u m , cum illi multa cupide offerrent, et ego solitus essem , n o n illud tantum r a b a r b a r u m , sed et si quid r a b a r b a r o adhuc barbariu.s e s t . ingurgitare. Sed eventus consilium m e u m s e q u u t u s est opliuuis. Quod qui imitari v o l e t , e x e m p i u m h a b e t , pistceplum non habet. N e q u e enim edocti d o e e m u s haec , sed e s perti monemus. Id q u o d ineminisse omnes v e l i n i , nihil me hic t e m e r e , sed q u o d p r o p r i o periculo didicerim, aliis per manus quasi t r a d e i t ' . Q u o d si a'iud didicisseni etiam latere n o n palerei - . N u n c igitur cum diligenti investigatione, studiosa indagine c o m p e r e r i m G u a j a c i viin (quam si qtiidem n o n b e n e i n t e l l e x i , e r r o r e s t , sin ut oporluit rem a c c e p i , n e q u e p r e m i u m , n e q u e lnudeiu. magnopere afFecto) fideliler omnia tradain. I d q u e medit camenti hujus i n e r i t o , n e taistis bene-iciis ingrat.is videar. Itaque sic sentio, cum a;ioquin varietale medicainentorum c o m u r i p a n l u r , optiine Inibiti homines m u l t i , nonuulliplereant etiam, nullam ad hoc remedium aliunde accers e n d a m o p e i n , ipsum e x t i r p a n d o luiic m o r b o u n u m salis e s s e , si quid addatili-, maxime e o r u m . quae intra accipiu n l u r , ab hoc juvari nihil i p s u m , posse autem f i e r i , n i

272

D e Guajaci medicina

impedfatur ac vitietur. Hue illud a d d e n d u m , quod a Guajaco qui bibunt, uteunque affecti sint, hoc in morbo, his in tantum balneis opus non esse interim, ut etinm vetent naturae ejus periti, curationis hujus tempore caput ablui, raro etiam, neque unquam frigida manus permittaut.

CAPUT

XI.

Quomodo adhibendi sint in curatione hac medici. Sed jam suspicari aliquos scio, id me sentire, ne quis omnino medicus adliibeatur hac in curaliotie, quod multum abest. Existimo enim , quaerendum doctum aliquem et prudentem, quique infertiendis medicinis audax non sit, ne liberalis q u i d e m , ejus utendum custodia, etinin si adminisfrandi Guajaci usum didicerit praescripto. Illos vero perdite moratos, qui cupidissime ilia nobis propinant exotica, aut si quod a INili fontibus adveclum medicamentum est, quod tanto majoris ab his fieri solete quanto in ipsum impendii plus erogatur, procul arcendos m o n c o , et ne per cancellos quidem conspici ab his aegrum patiar. Jam hoc ipsum comperi enim ita esse ut Asclepiades sensit, qui medicamentorum potus stomacho inimicos censuit, et Celsus ait, medicamenta stomachimi fere 1 sedere. Quinetiam contigit mihi, quod idem autor fore praedixerat, ut infusae medicinae , cum alvo continer e n t u r , in caput regestae, immensos dolores facerent. tyuod meminerint omnes curationem banc auspicaturi, ne se istius generis carnificibus temere committant, non tantum ob i d , quod rei natura haud dum innotuit, verumetiam quia mos est illis, nunquam fateri ignorantiam , semper aliquid j u b e r e , aliquid propinare, quibus nemo quocunque tempore lotium ostendit, quan-

a d A l b e r t urn P r i n c i p .

lib.

273

limicunque etiani sua: s p o n t i s , et sanus , quin pharma«opolis scribant R e c i p e , aut aliquicl contraction jam morbi suspicari s e , aut prccveniendum i m m i n e n t e m , clictil;inles ; nisi hoc de^lntias i n q u i l i n i , aut illud b i b a s , fcbrem liabes. P e r d i t i h o m i n e s , et inprimis odio digniAt qunles qunles s u u t , multa sibi i m p e r circa Guajaci admiui>trationcm t r i b u e r e ausi s u n t , in o p u s illud u l t n iiilnidenles s e s c , etiani qui v e n d u n t ipsum suffragantibus, quodam credo inter se p a c t o , et m u t u a conventione. I\am iili cum viderent rudein liane et contemplibileni medicinam cHìcere, ne post hac tot suis disceptationibt,., o p u s s i t , nee a u d e r e n t tamen (voluisse autem aliquos scio ) tam favorabili sese rei o p p o n e r e , vicissimque inetuprent m e r c a t o r e s , n e si n o n p r o b a r e n t m e d i c i , quia nemo facile aditurus tam aliunde pctitam medicinam esset. et cnjiB tam piveter vulgarem m e d e n d i u s u m esset adm i n i s t r a t e , parum ipsi v e n d e r e n t , convenisse inter u t r o s q u e c r e d o , ut in vulgus e d e r e t u r , necessariam ibi esse medieorinn o p e r a m , q u o et illi quaestum u t prius facer e n i , probatum à medicis remedium d i v e n d e n t e s , et de suis iulerim stipendiò nihil d e c c d e r e t medicis, ascitis in curationem liane et ipsis. A t q u o s d a m n o v i p r o b i o r e s modicos, qui nomine Cucsaris, et c u j u s d a m hic episcopi percontandi causa Hispauias a d i e r u n t , hique cum ab ipsis, qui iti Spagnola rem c o g n o v i s s e n t , edocti e s s e n t , nihil l'ore s e c u s , q u a m nostra tenet experientia i r e t u l e r u n t . «tisi quod addiderunt de s u o , quae m e d i c a m e n t a , q n i b u s diebus, qua cmn observa'tione accipienda s i a t , et ex ephemeride mathematica q u o m o d o v i v e n d u m , n o n mala credo volturiate, sed suo quodam m o r e , et consueta bonis etiam quibusdain mediois s u p e r s t i l i o n e , q u i tanta juvandi cupiditate f e r u n t u r , u t plus etiam q u a m o p o r l c a t nonuunquain i n t r a n t . Q u o r u m vohuitatem p r o b o , perictdosum tamen p u t o , in omnia omnibus consentireSed ad illos iteruin rnalevolos. Convenisse ipsis p u t o .

Unti. Op. T. III.

18

27-4

D e Cìuajaci m e d i c i n a .

cum mercatoribus, in lucri'partem ut adiniliaiiUir. llaqi;e vidi ipse medicina quemdam, si indoctum et imperitini. asinumhoc nomine diguamur, qui reclamavit Onnjaeo, rr.agna conlentione , ut rei van;e et nullius momenti , et quam emeritirentur negotiatores, hscc posse. At paulopost idem ilio vociferator ascitus in euralionem divilis cujusdam, atque ilerum alterius, cum suboluisset homini a u r u m , remque videret ingentis lucri, propter multitudinem segrotantium, cccpit primo mitior esse, et minus minusque sscvire, deinde etiam laudare, ac maquis prneconiis extollere r e m , quia, ìnquiens, nunc tandem expertus c-jus virtutem ipse sum. Imo quia et tuum ibi lucrum invenisti asine., Atque iit fere moribus , quem admodum aìise omnes medicina:, sic ista quoque concedere in canones videtur. Quod si sanis illis et duclis medicis autoribus , fiat, non improbo, quanquam 'it menni f'ert judicium, et nondum ab illis fieri posse c r e d o , et valde necessarium esse non arbitrer. Aut enim in Spagnola ubi medici non s u n t , deest aliquid medicamento isti, aut hic quoque citra superstilionem administrari ipsum oportuit. Potest autem esse ita credu'us quispiam ut concédât medicis, peritius eos, quam qui experti in se callent, negotium hoc tractare, cum videamus , brevius durasse apud nos Guajacuin, quam ut tempus esset illis perscrulandi ac discendi naturam ejus. Nam ut paucis dicam, intra admiralionem res versatur adhuc, ad scientiain nondum pervenit. Tantum abest, istorum canombus ut subjici possit hoc statnn tempore , aut aliquoe ejus causae prodi. Insideat hoc igitur omnibus, ut simplici hac, quam experti nos tradunus, dieta curari satis ducant. Sanis interim medicis aspiciendos se prrebeant ssepe, species istorum et aromata miltant, imo longuin valere dicai)t his, qui nos disputationibus restiluere à morbis gestiunt. Hi sunt, qui ut diyi vile nihil p r o b a n t , quique fabulam me narrare putant, cum dico octies aniplius

ad Albertum Princip. lib.

275

repulisse f e b r e s , statim ab initio, proprio ebibito lofio, hauti alio medicamento ; et in Saxonia vidisse homines, qui omuis generis ìuteraneorum morbos, ccrevisia cum bntyro sufici vefaeln pt ebibita, resliuguerent. Rursumque f.dem non habent inferenti, quemdam nobis esse patcrimm \illicum, qui tribus quibusdam lierbis e vino decoclis, contusuin hominis eraneum coi sana\erit. Et coutemptibile medicnmentum existimant, pessima ut plurimum vulnera, pereoctis in vino a u t a q u a , paucis itrrum ¡Kistris herbis, intra decimum aut duodecimum diem, eitra febris metnm coaluisse. Non fieri secundum canoncs ista dictitantes. E t de Guajaco nunc idem sentiunt, cujus vim quam acute intelligent, et quos de eo sermones habere soleant, ex nobili cu jusdam , non juvenis |am dum, ut experiri incipiat, sed psene decrepiti, u t Avicennam, Mesuen et reliquos medicinae autores, ut ungues suos caliere ipsum probabile f u e r i t , responso, cognoscere datur. Is enim cum maxime haec annotarem, et Francofurdio ubi Recipe, scribit ille, iter facerem, interrogatus ab amico quodam meo de Guajaco quid srntiat, non vidi i n q u i t , sed qualecunque e s t , oportet ejus considerare p o n d u s , colorem, odorem in quajitate et quantitate. Ibi tamen e g o , at pondus ei est pergrave, et in aqua inergilur quantumcunque minutim incisum, color qui buxo f e r e , oletque obscure resinaceum quiddam. Jam tu scis igitur Guajaci natura quae, et quae vis? ille verbis me obtundere adortus, nescio quid e x praedicamentis Aristotelis garriebat. T u m e g o , fieri potest senex , ut cum novus sit morbus , novaque hsec medicina, incognitum totum adhuc nobis negotium sit ? Erras inquit, non novus est morbus, cum de ilio scribat Plinius. Cupide id mihi accidebat , audire volenti apud Plinium quid iutelligei et ipse, quod me lateret, qusesitoque Plinius quo nomine morbum hunc appellet, mentagram inquit, quia vexat mentem. T u m alii morbi

276

D e Guajaei medicina

dicebam , non vexant aut perturbant meutern i^ilur ' Aut non magis faciunt hoc, phrenesis, mania, coniitialis, et reliquie mentis captane, quam morbus Galliens? Ilio nescio quid interpretante, subdidi. Disce o senex cnutius respondere, in bis pnesertim in qnibus brinante incolnmitatis periculum vertitur. Quod si Pliniiim legisses. non à mente sed à mento unde incipiebat m o r b u s ille, mentagram fuisse d i c t u m , vel hoc ardimento alium à Gallico, atqiie buie tarn perniciose insn.iienti bellua; tam patiens esse quis convicium qui non faciat, posset Sed mittamus istiusmodi medieorum v u l g u s , è quibus magnam partem videmns abundare quidem verbis, rerum autem scientia misere interdum egere , ac ad institutum redeamus, cujus summa est, hac in curalione ut custodes adsumendos medicos, non ut curatores. Eosque ut saepe jam dixi delegendos sanos et perdoctos, quique esperti plurima sint, et sic animati ut soli sapere malint quam communiler errare. E t qui fabarum esu curare segrum si possint , non qurerant sumptuosissimum aliquid et in primis exoticum.

CAPUT

XII.

An ulla circa medicinam hanc habenda sit setatis, vel sexus, aut coiporum qualitatis ratio. Quos ajebam percontandi causa Hispanias adiisse, cum qusererent, pueris etiamne posset et confecta jam a>tate hominibns hoc subveniri remedio, quod dubitabatur, utriusque sexus imbecillitas, an ferret dietam hanc, responsum acceperunt, ab iis qui in insula f'uerant, pueros quidem hac medicina liberari a morbo non vidisse se ut reliquos, sed retulisse insulares, solere et ipsos sic eururi.

ad A l b e r t u m P r i n c i p . lib.

277

ac cifra diserò)ìotiem mulioros etiani, series autem ut pluviinuin , quod reputanti mihi vcnit in inentem, notac Hippoeratis sententi«:, series faeilliine jejimium susfinere, inox in robusta et firma constifutos xtate, minus adolescente* , qui sunl, pueros minime , animo pni'scrtim qui sunt propeiisiores, inagisque votoli. Quauquain ibi non ultimo, senes intcligi velil Galemis. Jam ci sanguinea corporis qualitato qui censentur, magis at' diuliiis iuediam forre constat quam f.iio'ericos. Quoniam in illis corpus qui ahmt, huiiiores uberius adsnnl, calor temperatili', minusque adureiis. quippe humido commixtus ut sit remissior. In his vero fenuia et sicca omnia, ac huìnoris indica, doinde piluitosas, quando Ili plusquam oportet lmmeeto abundant, folci are optime Fa mein qui« dnbitet? Quibus animadversis consilium lion deerit, quaeunque in ¡itale uteunque constituto cuiiibet negotium hoc qui volet experiri, scielque unusquLsque ut attcnuanda victus ratio, utque sit dilatanda, et ut arctius indticendum jejuniiun , utque laxius indulgendus xgro cibus. Wequc id tanluin, sed et Guajacuin ut plus iniiiiisve iusuiTii oporteat. Quamquam ibi parimi habendum differentiae censeo , quod non est lui jusmodi decoctum illud, ut in piM'Codentibus dixi. Item, quod impefu c.uret, aut perrumpendo salutem accelerel, sed quod lente ae paulatini paenè sine sensu det effectum, ila ut metuendiim non piilein , si ve. seni administrelur, sive puero , auf pueliae, ne plus ingoiatili-, duin ne qnis nimio quem prtcscripsimus ìnodmn excedat. Tantum abest, ut pìnguibus quam macilentis plus dandum moneam. Quinetiam ait Celsus, inter valens corpus et obesum inter esse, rursuinqite infer tenue et infìrmum. Tenuiores enim magis sanguinoin, pleniores carne abundare. Id quod saepe- ut in me dixi evenisse, fallit medicos, duin gracile corpus, infìrniuni continuo exisliinant, ac obesum ac proccrum, robustum. Jam illud obiter adinouonduin judioo. moum

278

D e Guajaci medicina

patrem sexagenarium prope convaluisse Guajaci remedio, nihil graviter ferentem, et dietam hanc rigide observantem, cum nullo intérim consulto medico, ne viso quid e m , meis tantum uteretur prsescriptis.

CAPUT

XIII.

An ubilibet idem sit ejus usus. Ad hoc quaeri jam scio, credendum ne sit, ubique eundem esse Guajiaci USUITI, at que idem juvamentum. Et cum maxime externa res sit, an putetur sic Germanic convenire ut Hispanis, et illis sobrie viventibus populis, deinde qnomodo cseteris? Neque enim dubitabile videri debet, sicut in aliis , ita circa hujus quoque medicina administrationem, aliquam haberi naturae locorum rationem oportere. Nam ut anni tempus, quod sit, aniinadvertendum ibi est, ita cacli considerandum esse tractum videtur, cum ob alias rationes complures, lum vero aliter quia famem in denso, aliter in tenui crelo ferimus. Quo loco reliqua quidem hue quae pertinent physicis aestimand? diligentius rclinquo, ipse quae didici et quantum ad Germanos videtur attinere, non sinam ignorare quempiam. Primum igitur putant exploratores Hispanienses unam esse hanc in his morbis, ubique medicinam, tam quia nihil habeat, quo non indifferenter uti ubique omnes possint, quam in quinque diversissimarum nationum hominibus, facto perieulo, quia cognitum hoc sit. Quarum in Hispaniam quidem primum venit, ex Spagnola, arrectis in eventus expectationem aliis circa nationibus, ubi cum fcliciter ea usos esse multos contigisset, acceperunt earn Siculi, deinde in Italiam transiit statimque Germani, et ipsi experimento vim ejus didicimus. Nuper et apud Gallos audivimus ejus ope consanescere plurimos. Quod cuin

ad Albertum Princip. lib.

279

ita esse c o g n o v e r i m u s , et s u b eo n o s d e g a m u s cáelo, quod haud ita , q u e m a d m o d m n Italia:, Hispanioo , et id geiius subtilioris cicli regiones o b n o x i u m morbis est, q u o minus in liietum veniant ea , quae aliunde accidere mala p o s s u n t , lit f'ebres, laíerum d o l o r , et h u j u s m o d i , deinde fortia siut n o b i s , et l a b o n u n patientia c o r p o r a , sitis d e n i q u e ac esuriei, quanta prsnterea n u s q u a r n , ac hilariter Ut plurinnim añ'ecti iint G e r m a n o r u m a n i m i , quid aliud putare deboinus, quani aplBsitnum huic medicamini hoc caelum , aptissimosque esse n o s l i o s h o m i n e s , id q u o d P a u l a s Ricius, sani judicii niedicns, ac erudilionis probse ct singularis. autiimat-, hoc. adhuo asserens, e x p e r i m e n t o cognitum s i b i , nullam esse f'erendae isti dietoe aptiorem quain hanc nationem. Q u o d si n o n contigisset, etiam plurimos videro hie restitui p e r G u a j a c u m , et jam adhuc faciundnm nobis pericnlum e s s e t , tamen h a n d ita esse aversis hanc patriam n u m i n i b u s , u t salutare hoc medicamcntum n o n accipiat, c r e d e n d u m erat. A u t cum e Spagnola in Hispanias t r a n s p o r t a t u m , vim suam r e t i m i r r i t , et tarn e x t e r n » sibi g e n t i , ac m o r i b u s etiam disjunct« patriam communicaverit o p e m , nos ea tandem u t sui n o n compares f r a u d a r e v e l i t , a t q u e h u e maxime, nisi mutato genio advelii d e d i g n e t u r , et ad solos G e r manos potentem illam m c d e n d i vim ac v i r t u t e m , ubi d e m i g r a n t . ab se avelii paliatur. Scilicet c o m p e r t u m est, prasentissinmm esse e j u s hie j u v a m e n t u m , fortasse etiam pruesentius quàni usquam. Nostros v e r o h o m i n e s , u t aüoqui c r a p u l a sint imprimis d e d i t i , ita si nccessc sit, f:\mem ac. sitiin s t r e n u e et quàm longissime d u b i o procu] la!uros, quiiietiam u t calore abundant c o r p o r a nostra, ob idque r o b u s l i o r a s u n t , nam nt Aristoteli v i d e t u r , qui l.iea coluiit f r i g i d a , insito abundant c a l o r e , et quibus caloris est multimi, ii r o b o r e u t p l u r i m u m pollent. Q u a r e finsiìitus n u p e r Hicius, an sibi v i d e a t u r , quia consueti sint Germani largius e p u l a n d o se im¡>lcrc, aüquid eis de

280

D e Guajaci medicina

victus in curatione hac tenuitate remittendum putet, ne tantum quidem inquit. Atque iHucl adjeeit, non solum indulgentius quam Italici generis aliquem habiturum se, ex ventricosis illis et in crapula consuetis Germanum hominem, sed arctius etiam, et exigue magis multo. Dixit que mihi ipse, quod è crassis illis quemdam, decern amplius quam oportuisset dies, fame cruciasset nuper, quo nequid superesset, Guajaci operationes, quod moravi posset, et talia hujusmodi quidem, vel ob id de Ricio promptius commemoro, ac de Stromero sfepitis mon e o , ne quis ut intelligant qui legent, quos ego viros, recte medicos dici, et quam istos vulgo tortores infra appellationis hujus dignitatem locandös existimem, utque videant exteri, Germaniam habere sanos et ipsam medicos , cognoscantque omnes, tam me teneri bonorum, et inprimis doctorum studio et amicitia, quam istos odisse vulgo indoctos pariter ac improbe audaces homines, qui postquain doctoris emerunt titulum jam statim mortuos excitare se posse profitentur, et sepultis vitam reddere, verum ad duos illos longe super hanc constitutos sortem redeo. Quorum hie posceriti mihi anno superiori medicjnam quo alvuin expurgarem, noli inquit hac aetate, in qua naluram efficere melius omnia in proclivi est, venenis dilacerare stomachum, ille ut infundendis medicamentis parcissimus est, ita sub rigidissimam dietac regulam cogit, quibus medetur »gros. Quamobrem quemdam August;« curaridum hac via cum acciperet, atque ille prrcdiceret, ve ieri, ne haud posset à venereis continere se, quando igitur mori decrevisti ait, non me indiges ibi adjutore , dimissumque hominem ut intemperantiorem, quam qui intra sua; praescriptioni modum tenere se posset. Hue duos addo, excellentis et ipsos n o t « , alterum à medieinis tibi Princeps Opt. Alberta Gregorium Coppum, qui me conscribentem haud parum juvit, alterum in Archiepiscopi Coloniensis degentem aula, Jacobum Ebel-

ad Albertum Princip. lib.

281

lium quatuor ante annos tanta; autoritatis , ut ci publicum valetudinarium decerneretur, cedentibus ei peritissimi« ibi medicis. Illuni à doctissimis Paviae, ubi maxime floret Studium h o c , summa in admiratione habitum olitn, cum quia in medicina constàt esse egregium, tum vero quia cum professione illa optimas mirifice conjunctas habet lilcras , verum haud est hic locus doclissimorum hoininum catalogum contexere, sed meam de Guajaco experientiam mandare literis institutum, proinde hoc loco epilogi vice repeto, vai de opinari ine, nullis non hominibus ubiubi nati, aut versati siiit, pari prodesse salubritate.

CAPUT

XIV.

Q u o d e o t e m p us d e l i g e n dum. Esse autem melius nestaie curationein liane experiri, quam h y e m e , his fere modis colligitur. Primum quod ut Galeno videtur, succi eo tempore, loto se extendunt ac diffondimi c o r p o r e , euntque ac redeunt , itaque facile secerni a bonis humoribus pestilentes possunt, atque ita hi expelli et ablegari, salubres vero et boni vindicari. Deinde quia fieri hac ratione p u t a l u r , ut morbi hyeme omnes altius radices a g a n t , ac tenacius fovreant, ¡estate contra humores in motu sint, et corpus commutalioni obnoxium plurimum, sed hsec in omnibus imiversim curalionibus, considerationem h a b e n t , quse vero ad Guajaci vemeclium sigillatili! perlinent , quia inibi magnum à fame et vietus tenuitate luljumentum petitur. In partem quidem iniaiu sestate magis quam hyeme provenire earn, argumenlo est, quod tunc magis famescere convenit, corpus alioqui fervens et iesluans, si cibo insuper oneretur, in morbos facile dissolvatur. Vel igitur quia ut Hippocrates sòribit. nativus intus ealor

282

De Guajaci medicina.

hyeme abundat, foris deficit, quod tunfc ob ins ¡an torn extririsecus frigoris acorem r e f u g i t , et ad interiora se» tanquam in arcem recipit et abstrudit, pestate contra, calor in humanis corporibus , affinem, ut Aristoteli v i d e t u r , serutus derem, ad exteriora se diffundit ac evolat. At medicina; hujus est, reducere deperditos in corpus calores, ob idque videtur incongrue expCrimentmn hoc adiri quod tunc periculum esse putant, ne si ad intranea convocetur extremorum c a l o r , artuum extra vis nimi» desoletur et exhausta sit, his prscsertiin, qui natura f r i g e n t , quibus alioqui hyeme calor pro extincto est, et corpus vi frigoris enectum, ac demortuo persimile. Sed hie pran.tereundum minime est quod Coppus m o n e t , cum sndores movent Guajacum sic malos cxcutiens succos, et a nocuo corpus humore levrans. Inprimis aptam ad haec EE tatem, qua subtilioi'es sint humores, cutis r a r i o r , contra obstructi hyeme sudoris meatus, et succi in corpore concreti. In aliam rursus et coritrariam sententiam, quia in curatione, q i w per Guajacum fit, majus nihil patiuntur acari quam sitim, atque ea per aestatem acrius infestai jejunantes, difficillime tunc a potu abstinere fegrtim arbitrantur. Quare in Hispaniis, et ubi vehementior »state calor, non adirne fere ausi sunt hoc temporis experiri earn. Adde quod per liyemem nascitur pituita , augeturque propter largius assumptum tunc cibum, ut Alexandro Aphrodisiso videtur, at curatione hac in qua fampscere convenit, si tunc adeatur, caveri lioc polerit. Qu— quidem de duobus istis anni tempòribus dici possimi, intensius calorem et frigus adferentibus , qua» media inter ilia sunt, eorum vidcri potest ineptissimum esse antimnale, quod tunc maximus oesjritudirnim omnium proventus e s t , et ad pejus moventur humores. Quia puto inaequale est hoc tempus i> ordinatimi, et nunqnam siili constai is , at -ue igilur multiforme!» inducens morbos. Quin etiam plurimos op-

ad Albertum Princip. lib.

283

primit, Celsus inquit, atitumnus, propterea, quiaGallicus morbus nervos iaprimis afficit, atque idem autor docet, onini nervorum resolntioni ad medicinam, minus idonea esse tiempora, hyemem et autumnum, sexl ha;c dispufatione imiversim contendontium sunt, lion de Gu.ijaci taiituui in medicina usu disserentium, quare sic puto, in Gerinania saltern, melius acslatcm deligi, sed ea incipiente slatim ac desinente jam turn v e r e , quod mense puta Majo f u e r i t , quia ueque tantus liic calor ut sitim 11011 possint sustinere « i ; r i , ct frigus in hyeme intensissirnum, idemque vere elinin et aulumno veliementius quam in euratione liac ferre fcger, debeat cum inter praecipua sit, qui per Guajacum restitutus e s t , f u g e r e omne magna cura fri«us. Quod vero ad ea pertinet, qua: scstate etiam aceidere iricommoda possunt, quo minus metuenda sint, dixi jam ante, et sito quodam Ioeo repetam, potionem lianc mirum in modum excitare virtutem nativam, et ne quis procsumat infonnationem majorem, quam cui post mederi liceat, vim esse ei inopia caloris, debile corpus et exhaustuin vegetandi et ad vigorem perducendi. Quae nisi ut dixi ita haberent, et Hippocrates quodam, si recte memini, loco, diceret, vcr et autumnum aptissima esse ad venaruin incisiones, et pharmacoruiii exhibitionem tempora, tunc optimum vidobatur Celsi consilium, ad medicinam adeundam saluberrimum esse v e r , proximam ab hoc livemem, periculosiorem aestatein, autumnum longe periculosissimum.

284

De Guajaci medicina.

CAPUT

X V .

A vino et Venere quod in totum

abstinendum,

hac in curatione segro sit. Et non ausim tlicere divinitus liane nobis conlincjcre ìnediciuam, qiipc non aliler movbum adimit quam ni vitx quis sanctimoniam, auspicetur? Cumquc, lit Christiana lerunt institnta, per duas maxime vii futos Deo conciliemur, corporis scilicet casliinoiiiaiii, el cibi ac polus abstinentiain, qui se non ardissimo bis conslrinxerit vinenlis, curationem hanc non frustra tantum aditurum se sciat, sed citra periculum etiam band prosequuturum. Adeo, ut coinpertum sii, qui ante quadraeesunum diem, ab inita ea, concumbat, mori eum necessario, sivc non ferente injuriaiu coitus, exinanito jam torpore, sive hoc volente Deo, ne quis non sancle utatur tanto suo beneficio. Itaque omnium qui in Germania Guajacum experti sunt, unum adirne quemdam mori coutigit, jurejurando ailìrmanlibu^ qui aderant, liane ob culpain. Proxime vini usuili pcslilentom ibi esse notiun liabetur, naturaliter alioqui fiii;icudum in hac ¡egritudini; , quod corporis compazines solval, ne'rvos adfìciat, dunque ejus vehemens sit penetrandi artus , et corpus quatiendi vis, pulant fieri non posse, ut vino qui utatur, ejus in corpore aliquid efficiat Guajaci decoctum. Neqne id tantum , sed cum res ibi convcneiint diversissimi«, discrimcn esse, et mortis inetum in promptu diclini. Quaie etiani sunt qui loto mense, post exactum curalionis ipsius tempii« , a vino abslinendum moneant. quoniain medicina hacc in multos, post bibitam ipsam dies, cffectus sui cttrsum prosequitur, cui nequid se objiciat, uni qnod unpedimentutn occurrat, vini usiun adiinunt. Porro Ve UP rein qui fugit, is cogilet, «ulae ne quid

ad A l b e r t u m P r i n c i p . lib.

285

hibiint, illi fomentum ut sit. Sic habet vetus proverbium: Nunquam fames adnlteria genuit. Et alincl: Sine Ccrere et Baccho f i i g e t Venus. Aelianus scribit Zalcucum Locrensem legislatorem virnim' ;rgris prohibuisse injussu medici poena capitis indiia. Quod si noit foret, ctiam e Gua jnci natura Venerem non p a t i , et a vino abliorrere, tamen inf'ensissimatn esse earn , hujus* modi a'ifiitudinibus correpto corpori. pleni sunt medicorum libri, propter articulos inprimis, male ibi semper adl'e.ctos. Qiuire eliam refert Celsus in artuum doloribns, quosdam, cum tino anno a v i n o , mulso et V e n e r e , sibi temperasscnt, securitatem totius vitie consequutos. Alque idem colligit, raro vel caslratos, vel pueros ante foemin;« concubilum, et mulieres, nisi quibus menstrua suppress a sint, tentare eum morbmn. lllud noil prictereundum, quod est in problematibus A l e x a n d r i , aquam qui bibant, sensibits esse quam alios omnibus acutiores. Warn vinum spiritales maxime vias obstruere, et sensus obtundere. Et Cicero a i t : Vinum aegrotis quia prodest r a r o , nocct sicpissime, melius est non adhibere, quam spe dubira sahitis in apertum periculum incurrere. At Venus utcunque habito hominc ventrem r e f r i g e r a t , et exiccat, teste Aristotele, quoriiam in coneumbendo excernitur calor, et e x evaporatione quae fit ibi, siccitas redit. E n sobrielatem et caslimoniam, duo sanctissima vitte instituta, principem hac in re observationem, summum p i . t ceptiun, rei caput, extra quod periculum non est. Warn de aliis ibi fugiendis baud perinde metuendum , quod niedicinam morantur q u i d e m , aut oinnino etiam impediunt, vitx tamen ad discrimen non inducunt.

286

D e Guajaci medicina

CAPUT

XVI.

De sale non adhibendo. inter quae de sale quosdam sollicitos agit, our eo per tempus dietae hujus ufi vetitum s i t , cum salubrius alioqui nihil hum ai io corpori perhibeatur, nec intelligere se dicunt, quomodo nocumrntum e x eo sit hac ili {egritudine, quae ex sanguinis corruptione ejusque putrefactione tota proRciscitur , cum ab utroque horum unus omnium maxime sai prxservet ac vindicet ? Quinetiam astringit sai, e x i c c a t , alligat, et depurgat, quse omnia eradicando hoc m o r b o , sqmme quacrenda putabantur, ac necessario adhibenda. Primum quidem, corpus i b i , quia dissolutum et concussum e s t , deinde quia in fluctiones oorrivati humores, ad extremum, quod rei caput est, quia vitiatus ac sorde infectus sanguis, e x toto impuratus ibi habetur, quoniamque nihil aliud est morbus h i c , quam quaedam propter turbatimi sanguinem, immutata corporis constitutio. Haud aliter, atque ubi invasit rempubticam aliquam S edit io , scevitque anìmìs ignobile vulgus, dirimuntur connexa omnia, ac loco moventur, nec sibi c o h e r e n t , nihil stat, nihil sibi consistit, nulla tranquillitas, sedatum nihil, turbata omnia. Quam corporis immutationem, meinbrorum concitationem, ac compaginis hujus quassationem, omnesque has turbas , quemdàm quasi supervenientem pietate gravem ac meritis virum, senem, ac prudentem et primaria; in republica auctoritatis. Qui ut ille ait, regat dictis animos et pectora mulceat, sic intercedentem commotis omnibus saiem , qui concitata sedet, dirempta uniat, ac connectât, distracta revinciat, turbata tranquillet, omnibus quietem , securitatem omnibus inducat, astringendo ut d i x i , desiccando , alligando, et

ad Alb.ertuin Princip. lib.

28?

depurgando. Jam Pìinius quantam et quam necessarian* sails vim arbilratus est: Sine sale, inquit, vita humanior decere noquit. E r g o igitur ajunt illi, quod alibi omnia conservat, quomodo hoc in morbo corriimpere alujuid potest ? Et cum hac in curatione dauda precipue opera sit, cormpti humoris lie quid abundet, sal veio sordentes oinu,cs liumectationes resolvat ae emcndet, et fluxionem corporis compescat, credibile e r a t , copiosius quam alibi, indi'lgendum sali. Verum alia circa traclatiorieiu haue habenda ratio est. Et primum qui dem in totum quod ad morbum h.unc pertinel, quomodo a salt is m o n omnibus , sed ab his qu,e copiosius acuta sunt , temperandum a'gro sit, a medicis p e t a l u r , rem earn ad plenum multo jam ante prosequutis, ad praesens, quod et Guadaci medicamentum quseritur, possumus d i c e i e , quamquam in omnibus, alioqui nervorum passioriibus , e,t in his qui ex sanguinis d e p r a v a t o n e puilulant, morbis, qumque ex flava vel atra bile, a ut salsa pituita sunt segritudinibus, adversum salis usum, nisi exiguum admodum, sciunt omnes, quod is acumine suo bilem acuit, sanguinemque adurit, et nativa siccitat humores illos corporis fomentum arescerc facit, et ìdcirco omnia valetudinis subsidia avertit et interimit, tamen circa Guajaci administralionem, totum universum sa is usum interdifcunt ea ratione , qua acuta pnete, c a m , et facile penetrantia omnia, et in his aromatica , et \ irium, quod omnia hujusmodi acredine sua et vi pewetrativa, meatus 0"iues patefaciunt, altiusque pertii.gunt, quo grassa)ite per corpus impetu, Guajaci interim operi locus esse minime potest. Quod si cui htu minu» salrsfaciant rationes, ei ego dixerim quod de magnete f'erunt physici, si allio p e r u n g a t u r , non attrahere f e r r u m , cum sic quamdam subesse occultam et haud dum saiis cognitam Guajaco vim, et hoc maxime proprium saiis usum ut abhorreat, pessumgue e a t , induclo eo. Atque bite de saiis fugi-

D e Guajaci medicina

288 endo

hie u s u .

ratio d e p e n d e t ,

Nunc

rbo stitiin Gv.llico obnoxios fieri existimein, q u u n q u a n i morbi hos m uient, quiqui s i n t , gravissimi, sed eo siquis ante iaboraverit,

ad Albertum Princip. lib.

321

si intemperanter ed at ac bibat, recidere illùc necessario. Itaquc cibus adsumatur neque varius, neque mullus, quo ne oneretur stomachus, et impediatur digcstio. Deinde is, qui ut monui, concoctu i'acilis sit: difficulter perficiuntur, Plinius inquit, omnia in cibis acria, nimia et avide hausta, et in restate quam hyeme diflìcilius, ac in senecta quam in juventa. Apud Ciceronem est, qui caret epulis extructisque mensis, et frequentibus poculis, caret item vinolentia, eruditale, et insomniis, Quia ai item post hanc eurationem videndum corpus inanitum hactenus et extenuacum, ad se reduci quomodo possit, cibis fortasse danda opera his, qui augent. ac corpus implent, non noxiis illud quidem humoribus, sed qualia Celsus commcmorat primi libri capite tertio. Plinius quoque dicit: Augescunt corpora duLcibus atque piugmbus et potxi, minuiintur siccis et a n d i s , frigidisque ac siti. Sed hoc caute tractandum venit, propter ea quse sa pe prius monui. Quoniam Vero observandum per omnia venlrem Galenus monet. Quicquid euim inquiens, in hoc corrumpitur, id toti niorborum putredinis causa fit corpori, p)!tiones ac cibos adsumendos credo, ut Celsus docel, qui simul et alaut, et ventrem emolliant. Quod si quis malo insegante Genio, impleat se etiam, et supra quam ferri possit cibis oneret stomachum, siquidem a somno praesidium petat, audiendus ei Plinius est sic dicens. Sonino concoquere corpu entise, quam firmitati utiliiis, ideo athletas malunt cibos ambulatone perficere. Sii» vero ut multi suadent, et Paulus in primis docet, voniilione levari voluerit, quaridoquidem per vomiti un magnis Siepe malis obstitum est, legec illius doctrinam quam facile quis vomat ostendentem. Quod si utrunque istoruin aut ncgleetum fuerit, aut tardius quam oportuit tentatum, tunc ad medicinam follasse recurrenduni. Quare, si eo compulsns teger sit, non habeo quod praecipiam, nisi hoc »¿epe à me dictum jam prius sano et docto ilutt. Oji. T in. 21

.322

D e Guajaci

mediche

medico, aut bene experto potius quam exquisite docto, et qui coacte infundat phartnaca, simplicia e a , nobisque si fieri potest vernacula, se committat. Qui si ducendam subtus alvum suaserit, tunc meminisse oportet ejus quod Paulus d o c e t , non sacpe faciendum h o c , ne ob crebram irritationem spontanea; excretionis o p u s , oblivioni natura tradat. In cibis sane qui salubres, quique noxii sint et quoinodo eorum quisque adficiat, si quis non omnia dixerit, nihil dixcrit. Itaquc legendos censeo autores, Celsiim quidetn breviler genera exequentem, Paulum vero ciborutn l'acultates capilibus juxta quatuor et viginli ad longum pertractantem. Aut vero unum omnibus satisfacientein Galenum, qui in libris alimentorum nihil pra;tennittit. Atque ita jam de victu finem facturus erain, rlisi occurreret obiter qusedam consignanda esse. E t de ovis primum ha:c adnionebo: Wullus est alius, inquit Pliriius, cibus, qui in ¡egritudine alat, neque o n e r e t , siimilque vini usum et cibi habeat. Et Avicenna, vitellum ovorum gallina;, perdicis vel phasianàe supra omnia esse alimenta, his quibus dimiriutus sanguis, aut dissoluti spiritus cardiaci. Alexander Aphrodisiacus, putat omnium complccti in se qualitates elementorum omnium, denique mundi quamdam inosse ovo s p e c i e m , cum quod ex quatuor constet elementis, tum quod in sphsericam conglobetur faciem, ac vitalem obtineat potentiam. Ova frixa coinplures d a m n a n t , et in his Paulus et Galenus. Idemque ex oleribus quod est aliinentutn non probat. Damnant et alii inulti, etsi M . Cato ad caelum tulerit, brassicam. E j u s qui ptisana quotidie vescatur ad satieta. t e m , cibis aliis nullis impedivi nulrimentum Galenus putat. E t de faba, inquit, idem dicerem nisi inflaret. De lactis et in cibo et in medicina usu pulcherrime Paulus. Alexander : L a c , inquit, concoctu facile est, et probe nutrii, quia facile in sanguinem transire potest, quod è sanguine factum e s t , quant luce dedit) praeferre ? Vel hominem deligere sibi, cujus impressum fronti suae nomen, veluti temporis moiietam, quoquo ire contingat, honoris causa prseferret ; alium certe maluisse neminem crediderimus, quam "te cujus in evehendis literarum studiis, ac augendo optimarum disciplinarum cultu, incredibilis ardor et mira industria, in percoleridis vero doetis hominibus immensa liberalitas, ac regia piane munificentia. HÜPC efiìciunt, ut omnes, quotquot sumus, aut hoiranum opinione docti,

332

In T. Livium, libris auct. II.

aut re vera recte studiosi, ad unum fyoc quoddam velut asylum confugiamus, quamquam tu non sustines confugientes nos , verum cunctantes ad te ultro rapis. Possem hie referre , quos viros, quam tu familiariter arcessiveris, quae dona aliis dederis, quanta multis pollicitus sis, quomodo pecunia pariter ac dignitate nonnullos auxeris, et tua aula, ut aperta sit doctis hospitalissime viris, nisi scirem, multum a tua alienum esse modestia, in Livii pri raro admodum , caperent. P n c terea concubinis mancip.vsse e o s , qnibus in tantum obnoxii v i v e r e n t , ut nulla videatur miserior, aut dura magis s e r v i t u s , propter eas emm digiadmri ipsos multo acrius, quam prò eieptis eonjiigibus soleant mariti, concihareque illas s ibi i n a i n o negotio , maximo a l e i e sumptu, ipsis eas M C Ì S M I I I \ e i b a d a r e , f u r a r i , ac r a p e r ò , demde facultates ubi absiunpt.e, nee jam ferri ulterius impensa (quod saepe fieretj possit, unponere illos, fi and a r e , abjurare d e b i l u n i , notari ob id infamia, privart sacerdotiis, exinde m inorbos non habentes quo alantur, ftut c u r e n t u r , in summa ad magnani redigi miseriam. H u 1 1 c il. I g i t y r non vidit tantum fieri ab iis haee J u p i t e r , sed staluit ipso, eliain liane ìllis poenam?

Fortuna Dialogus.

371

Fortuna. Ita dicentem audivi. II u t t e n , At eum ni a i rabililer.

n i h i l dici poteras enim

alias

quoque mfe.cit u r b s

pestifero irninisso adilntu immedi-

I l i c ille est,

inqnam,

linde i s t i redundant » n o r b i , Breviter

a Vadisco

quibus

ha-c est

Roma

malorum n i a t i m o r u m ista profiuunt conta-

omnis

spureiliae

lacus ;

improbitatis sentina , malorum inexhausta lia;c lerna est, ad quam evertendam,

velati ad publicam quaindam e x -

liu^iicndam perniciem, nort orancs undique concurrent? non velis , et equis i b i t u r ? non f e r r o , ac fiamma e r u m petur ?

de fama

est,

quod t u r p i obsequiö m e r i t i saeeidotia Roma: sunt.

Videmus

in

Vi-

demus multa lacere,

Germania ,

quibus

ac pati C u r t i s a n o s h i o ,

quae i g n o .

ravit p r i u s h;cc natio , et quorum esse capaces hi mores crediti nunquam sunt.

V i d e m u s indulgentias,

cum s i n t

bonorum openun r e m i s s i o n e s , hoc facere h i t ,

ut m u l t i

arhiticutur

inalis

s i b i esse licercr.

theatrum ,

ubi qusecunque

f'as esse sibi arbitrantur.

vident

En

pestilens

homines,

orbis

ea imitai i

E n nobile hoc mundi h o r r e u n i ,

in quod c o i i i e r u n t u r , quœcunque undique rapta, et abacla s u n t ,

i n quo medio sedet

inulta v o r a u s , stijiatus

coininanduconibus

sanguiuem

ille

insatiabihs

gurçuiio,

populatque ingeiitem f a r r i s acervum,

hauserunt

suis,

nostrum,

qui

primum

lot

(¡uuloin

post c a n e s aJederunt,

oh Cinigie! me toliiin^'ie, quirtamerito

Ciarum

pnlcherrimarum esse debet.

bonas:

et

l i b r u m veluti erudiat,

se,

tuum

cum

far-inns

ante

in

gubernatio,

vobis

Tihi

enun

u t t e c u m ipsi c n m m u n e m e s s e v e l i m , non summo amp'ecti et h e r o i c u m

summi

s c e l e i ati i m p o s t o r i s

studio:

quo

eximii rerum

sic d e d i c o

veritatem profiletur enim, tuetur,

impudentem

et e x

evangelio

t o t u s e s t , ac v e r b i s C h r i s t i a p p o s i t e c o n c i n n a t u s . aulem Aeneno

veritatis sanas

studio habere

librum,

q u e m non potestis

regis factum adversus calumniam

imperatoris semulationem

teneri

vos,

et

ab

mentes

ac

aures.

Decet

adulationis Sane

prin-

ad Ferdinandum , Archiducem prsef.

553

cipi Dion praccipit super omnia veritatis ac simplicitalis, ut amicus sit, lume regiam virtutem consectctur, astuliam et fraudem uti sor villa putet. Pythagoras vero interrogatus , quidnain potissiinum simile Dus homines faciarit, qmnn vera loquuiitur , respondil. Quod coriamiiim vobis existimo, ut Diis similes, id e s t , ut plus ({'ìii'dam ahis hommibus sitis , ahoqui principes non ei ìtis , supra alios si nihil erit in vobis magnum, nihil adiniraiidum. Hie videre videor quosdam obstrepere mihi , hoc diceutes : Quid ? tu pontificem conlemptum reddes igitur ? E ^ o vero minime, sed adempio i Ili f u c o , ut vera pontifìcis eniteat i m a g o , faciam, detraetoque eo , quodeunque ilio indignum e s t , reddam quod amiserai: ex t i r a n n o pontifìcem , ex rege patrem , ex f u r e pastorelli mundo restituens. Quasi vero cuiquam venerabilior esse possit arma gerens ( quod absit ) bellator L e o , quam pro pace ecclesiae siipp'.iciter orans idem togatus : Sed jam de his plura desinam. Valde mihi placeo ex hac f o r t u n a , princeps Ferdinande ! qui librum inveni nobis sic ulilem, sic necessarium et salutarem ; hoc praesertim t e m p o r e , quo agi res denuo jam diu interinissa ingenti cum spe principum ac populi Germani incipit , ut nihil fieri a nobis insuetum, nihilque novum videant illi, q u i , quum adversus iniquissimas illorum exaetiones mutiremus nuper , haereticos clamabant, et ignem nobis min a b a n t u r , ac Romam pertrahebant magno cum Germania; motu. Quasi nemo ante nos tale quicquam ausus esset, a u t , si nemo etiam ausus e s s e t , non hujusmodi essent sua scelera, ut harc publica totiuà Germanise rebellioni vindicari o p o r t e r e t , ac strenue puniri. At nunc vident, quid veteres quoque iIli conati sint , quibus si minus cessit h o c , in culpa noil fuit eorum imbeciltilas, sed illorum temporum infelicitas, quibus potuit plus vulgi superstitio, quam aut ullius

554

D e Unitate Eccles. conservanda

fides , aut Christi religio , ut miserear clari per omnia imperatoris, qui non in melius et se (lignum incident saeculuin. Quid fecisset enim inter sanos homines, qui iii illis circa se motibus, hac temporuin pcrversitate, annos tot tam pertinaeiter luctari cuin inimieis perstitit? Sed idcirco ilium d a m n a v e r u n t , quod liberam iste volili! Germauiain , nec poutifìcem tulit plus arrogare sibi, quam Cln istus dedic, aut quam ferre orbis possit. Damiiaverint , nos laude , nos gloria prosequenrir. Bruto statua fuit Roma; , quod reges exegisset ilojnanos : nostro infamia erit, quod ab externa tyrannide liberare pniriam conalus sit i' Quee indignitas, o Chrisle! quod flagiUum, qua; iniquitas 1 Alios pro sanctis habere j u b e n t , quia urbes sibi, ^t oppida, et totas aliquando ditiones concesserunt : quisquis adversus pontificum ìnjurias movere brachium ausus e s t , excommuriicatum pronunliavcrunt eum, et tamquam morbidum membritm ab ecclesia corpore disciderunt. Iiiric illae sunt in decretalibus exsecrationes , illa maledicta ab injustis pro»l'ecta judicibus , quorum maledictione os plenum est et amaritudine et dolo. Sed disperdei Dommus labia dolosa : ipsi vero cognoscent, quoniam Dominus ipse est Deus , et solus aitissimus in omni t e r r a , qui ponet in pondere j u d i c i u m , et juàtitiam in mensura. Fuit tair.en diu jam incognita Henrici virtus. Nam qui in Italia res ejus scripserunt n u p e r , aut ab illis sumpserunt, qui in gratiam pontifìcum mentiti omnia sunt olim, aut ex communi o d i o , quod ab inimieis pontificibus et contraria factione disseminatimi est passim, mutuati s u n t , tantum clarissimo imperatori detrahentes, quantum scelerato Hiltebranto concedendum arbitrati sunt. Qua de r e alios sequens sic nuper sci ipsit hospes mens Baptista Egnatius : Certe uunquam laudes, Gregorium pontificem ab eo obsess u m , adultermum pontificein unum et alterum super-

ad Ferdinandum, Archiducem preef.

555

inclnctum, dolis et veneno etiam in illos grassatum. Non desinarli amico eximie probo et inpiimis modesto familiaiiler respondere : nam quocl alii s c r i b u n t , quid ad me pertinet ? Certe nunquam etiam laudes, Egnati, fi.iude petilum ab ilio impostore regem vere Christiaìuiiii, ac stiermuin, pestilentes concitatas in Germania discordias et seditiones , coaetos in mutuam eaedem ae sanguinis effnsionem principes , et popnlum Christianuni , turbatam Italiani , devastatali! urbem R o t n a m , sicvitum f e r r o , grassatum veneno, Nec tantum nunquam laudes hncc, s e d , quae tua est integritas , ubi quemadmodum uterque v i x i t , perpenderis , accuses etiam atque improbes. Quae potest enim causa satis justa gerendi be'li esse e i , cui orane semel bellandi Studium interdietum est? Inique agit v e r o , qui clausum obsidione premit e u m , a quo solutus ipse pi ius et in opinione foederis constitutum claudestinis domi machinatiouibus impetitus erat ? Quid ? non erat hostililer invadendus, qui amico se colloquio nolebat committere et ope atque opibus gerebat bellum? T u ponliiicein probas autein , qui a prestito j irejurando absolvit quemquam , nedum principes populorum; qui absolvit, quodam hoc quasi pomo discordi» , quo in se concit e n t u r , objecto? Jam Henrici vita longe aliter habet; quam Italici produnt annates : certe enim, quod veteres bibliothecse nostrae indicant, nemo usquam diligentius tunc res principum scribebat, quam apud nos monachi. Quare quum invenissem nuper in eadem Fuldensi bibliotheca quinque libros, de vita Henrici eonscriptos, fuerant autem plures ; sed posteriores illi abrepti sunf scelere, arhitror, Aeneae Sylvii, qui postea Pius fuit, et bibliothecam eam misere devastavit, Addidi continuo e a , quae in chronicis Fuldensibus de eadcm re scripta inveni; quo ne mundus ignoret diutius, quales f u e r i n t , qui displicuerunt malis. Profecto minor fuit

556

De Unitate Eccleá. conservanda etc.

ser'ptoribus Italis nostrorum c u r a , et venerabilis est apud umnes passim nationes Germanorum fides et Integrität : quo minus dubitare quis possit, utros audiat potius. Verum ne diutins pr&fando suspendam te, princrps Ferdinande i jam ad ipsrnn te librum, quem dedico, adinittam. Mo^unt. m. Mart. M . D . X X .

LX. De Scliismate

extinguendo e t

vera

ecclcsiastica

libertate

adserenda

E p i s t o 1 se

aliquot mirum 1 i b c r se, et

veritatis

Cum

s t u d i o strenriw.

Prsefatione

ad l i b e r o s in G e r m a n i a

omnes

edidit

U 1 r i c h u s Hutten. E q.

E i n l e i t u n g . Im gleichen Jahre (dem Junius 1520) erhielt flutten von seinem Gastfreund, dein Zollinspecktor Eschenfelder zu Boppart bey einem Besuch ein Manuscript zum Geschenk, welches er, nach genauerer Einsicht alsoglejch zum Druck bestimmte. Es enthielt mehrere Sendschreiben, welche zu Ende des I4ten Jahrhunderts einige der berühmtesten Hochschulen des Abendlands, bey Veranlassung der zwischen Urban Vi. und Clemens VI. entstandenen Spaltung wechselseitig an einander erliessen. Unser Ulrich schrieb eine begeisterte Vorrede dazu, a n a l l e f r e y e n Männer Teutschlands. Er glühte hier zum erstenmal sein : jacta est alea ! hin. Der typographische Titel dieser Schrift ist: DE S C H I S M A T E E X T I N G V E N DO , ET V E R A ECCLE SIASTICA LIBEKTATE ADSE REMDA E P I S T O L A E A L I y Y O T M I R V M IN MO D U M L I B E R AE , E T V E R 1T A T I S STVDIO STRE IN V A E

Mit dem Zuruf: Fide lector et adficieris! Ausser den beyden Motto's stehn noch die Worte : Hutleniis in lucem edit auf der ersten Seite dieses Werkchens, welches 42 Quai-tblätter enthält. Der wahrscheinliche Druckort ist Schloss Steckelberg , denn die Omzin in Mainz war ihm bereits verschlossen. Unsere Annahme stützt sich auf

560

Einleitung.

die grössern in Holz geschnittenen Anfangsbuch= Stäben, welche mit den übrigen in den Stecc.elberger Ausgaben viele Aehnhchkeit haben. Die Briefe selbst, welche auf der 5ten Seite anfangen , haben folgende Ueberschriften :

Oxonien. Universitas Pragensi Sorori suce diarissima? Salutem, et inconsutilis Christi tunica; indivisionem teuere, Prägen. Universitär Oxoniensi Sorori etc Salutem, et in vinea Domini sabaoth fideliter operari, Oxoniensis, Pragensisque Universitates uni= versitati Parisiensi sorori nostree, primogenita; nostree, domina; nostree, Salutem, et adversa justitice accidentia cequanimiter supportare. Parisiensis, Oxoniensis, Pragensisque universitates Romanis omnibus , Gratia vobis et pax a deo patre nostro, et domino Jesu Chrristo. Beatissimo Vrbano divina Providentia sacro= saneta; Romance, ac universalis ecclesia; summo pontifici, et illustrissimo Fvenzelao Romanorum Imperatori Semper augusto, Vniversitates Paru sien. Oxonien. Prägen, et Romana generalitas Salutem, et perpetuai fidelitatis servitiiun cum amore. Imperator Wenzelaus Pius, Felix, Incly= tus, et triumphcitor, semper augustus, omnibus populis Christiani npminis decoratis, salutem. Darauf folgt : Exhortatio ad Germanos ut resipiscant, ex vetusto codice descripta. Befindet sich in mehrern Sammlungen.

•561

Hulderichus de Hutten liberis in Germania omnibus salutem.

Ad] mc nihil cessatum nobis est ab ro die, quo semel coi.slrii'tam dm Jrftn, et pete sufTocatam nationis h- j>is libei'alem, quantum in nobis esset, soi\erc, et rcstau a^e adgressi siunus : dum vel qua; imus, et iuvesli^amus, quid ubique absfrusum habealur antiquitalis, quod h'iic riostro commodate pos it ii htilulo; ve1 scribi'i.us ip*i. et in liicem edimus, qua; mens conscia -\en of-ulta dn lius esse non sustinet. Quo studio quum seeundo prnxiine Rheno navigans ad Trevereuse municipium Bopardam adplicuissem , convenissemque Clu istophovum E.vehe Welder, qui telonein istic agit, atque is} qua benevolently bonos et literatos emues prosequitur, domum me suam adduxisset, hospitium exliibens, ut paullo ante Erasmo fecerat eximie liberaliter, deinde libros, et suppellecti em Ordine, ut fit, ostenderet, alia quidem villi satis laula omnia, sed inter libros inveni vctulum quemdam, epistola.1- aliquot continentern, quem dum inspido primuni, deinde Je^o etiam, rem cognosco oblatam mihi muiiine contemnendam, itaque perle^ere ada;ressus sum. Quod ille conspicatus admodum cupide asereme, volens, ciedo, iinitari Homerieum ilium Nestorem nip &»KS'/, et libilhun dono dedit, postridiauae Kavigationis molestiam ejus lectione jubens 'evaie me. En vobis consequenter hospitalitium amici mums, o liberi! Quid enim potest jucunde adikeie ilutte um, quo is frui solus vo'it, nec bonis statim cominumoare omrnbus? aul quid est |uvaudo publico in Germaiaa bono idpueum, quod latere is MUTT, OP T i n ,

602

Ad liberos in G e r m , o m n e s

pali d e b e a t ? Atque utinam sic multa inveniam talia, ut piiblicatidi ea mihi summa q u i d a m volnptas est. Non meretur hic quidein cum i i s , quos in Fuldensi nuper bibliotheca blattis, et carici inveniens eripui, P l i n i o , S o l i n o . Quintiliano, Marcello M e d i c o , et aliis quìbusdain coinpurari, tarnen si quein res ipsa polius, quam oratio adficit, nonnihil adf'erct publica exspectatione (lignum. Warn e g o sermonis inconcinnitatem sacculi illius infelicitati c o n d o n o , materiam v e r o , - quae inibì IraclatTW. vel o b i d , c r e d o , utilem f o r e , quod inde perdiscent riostrates aeademiae, quid quo Consilio judicare conveniat; ubi habebant, quae imitentur, ma jorum suorum e x e m p ' a : et quod orbis c o g n o s c e ! , quam non cœperit nuper contra intolerabilem pontificum avaritiam, ac minime ferendum impositum sibi a Romanis istis jugiun reclamare hacc natio. V o l u e n i n t enim non in r e vana, et momenti admoduin nullius, "idque sic invidiose, ut nunc fit, locare operam hanc superiores theologi; in rebus nccessariis, et negotiis sua professione dignis cum periculo etiam dcsudandum sibi arbitrati sunt. E t tunc conscientia duce i e r e b a n l i i r , hodie meros p a l p o n e s , ìneros adseritatores, invcnimus theologos ; q u i , si quando officium facere suum v o k m t , aut in il u g is tragœdias m o v e n t , aut ut potentibus istis gratificentur, bonis hoininibus invidiam conciliant, saepe periculum moliuntur, aliquando etiam perniciem arcessunt. Quos non prseslabat f o d e r e , aut quidvis aliud a g e r e , quam sic p r e p o s tele studinm theologiae tractare? Nam quid indignum magis committi potest, quam quod sic t e m e r e , sic inconsiderate et petulanter, ac malitiose, nulloque cum judicio bonorum virorum scripta semel aut iterum tractata jam vidimus ab i i s , qui non e r r o r e seducti, sed livore et inalitia adducti, ea damnaverunt, quae si conscientiam uniuscujusque appelles, primo adserent, ac probabunt l o c o ? E t illi quidem strenue actum ab se

Epistola. videri volueiunt, qniim in favorem Rontani ponlificis, aut ejus hie legntorum gratiam, judicii sui aeu'eos e x e r cent in e o s , qui evangelio« veritatis testimonio n i x i , superstitionem conati essent a f'delium nientibus avell e r e , et prsetentuin vera; religioni fucum tol ; ere. Contra iniquos vero Curtisanos, sre eratos Simoniaeos, ac iinprobos indulgentiarum vendilores, qui vel p b!iee coricionatus s i t , vel domi st upturn aSiq^id loras emiserit, vel in senatu libere considuerit, e x hoc llìeoloiioruin genere inventus adhuc nomo est. A t q m adversum pestilentissimas complures nonnullnrum pontifìcum bullas, contra exaetionum hic et dispoliatiomim genera piane infinita, contra aut istas Roma; saerrdotioium nundinationes, aut detestabilem hic etiam ecclesiastici ordinis l u x u r i a n t consulere, et decernere oportebat hoc t e m p o r e ; n o n , si quis optima promoveret studia, et reviviseentibus adminiculum ferret literis, in eum inquisitionis istinsmodi auctoritatem o b v e r t e r e , et ha;reseos continuo piaeulum imputare. Quod facessant o r o , ne vel hoc nomine incipiat male audire haec natio. IN ani. si pudendum est veri ignoranlia labi, quam non c o n v e n i t , e o c o g n i t o , ultro falsum a d s e r e r e ? Quin potius Christiana juvet m o destia in docenda veritate u t i , non f u r o r e et amentia in adfligenda aequitate ferri : frivola s u n t , et m o x peritura quae donant i i , quibus tanto cum scelere qui adulantur, a;terna s e , et incomparabili fraudarli remuneratione. Praeterea brevi duraturam hanc il'oriim t y r a u idein vid e o , e t , nisi omnia me fallant, paullo post ablatum iri praedico. P o s i t a est jam e n i m , p o s i l a , o Chi iste t ad radicem arborum sec.iris e s t , et exscindetur omnis arb o r , qua; non facit fruetnm borium, ac purgabitur vii>ea Domini. H o c j u b e o non sperare jam v o s , sed s p e d a r e mox j u b e o . Interim co ni, di te , viri Gei mani! n." mutuo vos excitate. Nec imperitas babeli , nec imbecilles ad vindicandam liberlatem duces, l a n t u m fortes prxbetft

A u iiüt'i'us in ( j e r m . cumies E p i s t . v o s , et impertérritos, iiec in mediis adeo con°;ressibiis procumbite. P e m i m p e n d u m est euim, perrumpendum tándem, prseserlim hae cum sint vires, hsec conscientia, tales occasiones, tanta causa: soquitas, et quum ad summum jam conscenderit tyranmdis luijus grassatura ! H o c facile, et válete! Inter equitandum; VI. Caleu. Iun. Armo M . D . X X . Vive Libertas l lacla cst alea !

LXJ. Fragmentum

Epiatolse

L e o n i s

X*

ad

Albertum

Archiepiscopum

Moguntinun»

in Hu 11enu m conti 11 P ns gravamina, et Albert!

ad

L e o n e m X.

responsio.

Einleitung.

Leo X. hatte sich über die Nachsicht, die ds-r Erzbischof den Umtrieben Huttens angedeihi n liefs, eben so empfindlich als fein heraus ^'lassen. Albrecht sah sich zu einer Erklärung gezwungen, und übermachte an Leo das hier heygefügte Schreiben, welches seiner Würde und seinen ehemahligen Verhältnissen zu Hutten eben so angemessen , als für diesen leztern ehrenvoll ist. Sein eigentlicher Verfasser war W o l f g a n g K ö p f l e i n . Dieser, durch Huttens Verwendung an den Hof gezogen , und bald Kanzler geworden, entledigte sich zugleich auf eine zarte und geschickte Weise einer doppelten Pflicht gegen seinen Herrn wie gegen seinen Freund. Das Concept kam nach mannigfachen Schicksalen mit vielen andern Handschriften in die Altingische Sammlung, und blieb darin lange Zeit unbekannt, bii G e r d e s i u s in seinen Monument, ad illustr. hist. Luth, T. IV. einen Abdruck besorgte. Eben so fügte es S p i e c k e r seiner G e s c h i c h t e Dr. M. L u t h e r s , und der d u r c h i h n b e w i r k t e n K i r c h e n v e r b e s s e r u n g bey als die 26te Beylage. Wir hielten einen neuen Abdruck in der Sammlung der Huttenschen Schriften für zWeckmäfsig, und hier an geeigneter Stelle.

567

a) Fragmeiitum

L e o n i s

Epistolae

d e c i m i a d

AlbertumArchiepis^opumMoguntinum in qua de Hutten'

adversus

Curiam

Romanam

tentaminibus

vehemenlissime querilur, r j u s q u e opprcssionem exoplat.

Allatus ad « o s est liber a quodam Ulricho Hutteno vel factus vel repertus sub proèmio quidem ipsius lantum contumeliarum in haue sanctam sedem contiiiens, ut indignissimis et rebus et verbis omnia sint r e f e r t a , quem qui ad nos attulerunt, cum et alios se ejusdem libros habere clicerent aliquanto deteriores, ipsL quidem viri gravissimi et doctissimi graviter commoti et uegerriine ferentes poposcerunt a nobis omnino , ut severitate omni lantani aceibitalenj hominis partim modesti vuidicandaui pii'aremus. Sed nos ex nostra et Apostolica mansueliidiiie , etsi rem minime probamus, tamen cum qusererenius, quiiiam ille esset, intelleximus, eum circumspectionis tu« familiarem e s s e , quin etiam nobis ostensus locus est miprrssos lios libros in civitate tua Mogunlia t'msse , qu.e res magnani in nobis commovit admu'atio-

568

Leoftis X. ad Alb. Arch. Ep.

n e m , cum nee noster in circnmspectionem tuam perpetuus et smpilaris ainor credere nos .sii.eiet , te \ olente ita esse factum , et res ipsa pene cogeret credi ante oeulos luos , in sede tua, a tuo domestico et familiari non potuisse edi tantum scelus in apertimi te iguoiante. Itaque cum in earn potius opinionem declinemus , hsec ad tuam scientiain non p e r v e i i s e , hortamur circumspectionem tuam in D< mino , et ab eadein , qua te prosequimur benevolentia requirimus, ut interponere nuoto* ritatem t u a m , efiicereque \ e l ù , ut talium complessa tenieritate , quae in liane sauctam sedem miquis animis efferuntur , aut ad modestiam se convertant, aut ea in vnaledicos indicia t u » sevferitatis edantur , quae et ipsos et caeteros possint a tanta petulantia eohercere. Quoti circumspectionis tuae honori itiprimis ac dignitali, quae hujus sanctae sedis nobile membruta e s t , e n t consentaneuni, Sequitur Fragmentulnm epistola; a Valentino Tettleben per Aleanclrum Alberto Archiepiscopo missae de mandatis ejus super Lutheri ac Ilutleni conatibus. Habet (Aleander scilicet) multa de Martini Lutheri novitate, et Ulrici Hutteni temeritate, ob editos in publicum in sedem Apostolicam et personam pontificii famosos, libellos cum Rma et I I W D. V . commentari, prseseitim quod famiiiaritas Hutteni, qui Rm* et Illmae D. V. semper cutiam dicitur secutus, et locus, in quo libelli impressioni dati f u e r u n t , civitas scilicet Moguntina non nullis in urbe non levem contra Rmam et Illmam D. V. suspitiouem peperint. — —

566

b) Alberti

Archiepiscopi Moguntini ad

E p i s t o l a m

L e o n i s X .

R e s p o n s i o.

.Beatissime Pater et Domine, Domine clementissime! post humillima beatorum pedum oscula. Vicesimo quinto die Oclobris accepi quinque brevia, qua decet, reverentia et observatione a reverendo D. Marino Caracciolo , et a D. Hieronymo Aleandro , nunciis Sanctitafis Vestr.e. — Primo signifìcatur, quemadmoduin Sauclitas Vestra D. Caracciolo negotium dederit et abinandaverit nuncium ad Cies. Majestatein, quod ilium mihi gratinn intelfexisset, simnlque rosain auream consecratam gratissimum munus dono mittit. Altero pra;cipit Sanctitas Vestra ut eidem D. Caracciolo deinde: Tertio ut et D. Hieronymo Aleandro nuncio poenaliter mis»o ad exsequendam bullam Lutherii, diligenter et studiose adsim. Quarto vero priescribit, qua via mihi incedendum, ad excitalam a Luther io luwesiii exstinguendam. Postremo de Hulteno compescendo. — Principio itaque, Beatissime Pater! habeo graliam maximam Sanctitati Vestra , turo quod D. Caracciolum miserit nuncium, ut videtur idonuem et uti-

$70

Alberti Àrchiep. ad Leonem X.

lem Sanctitali Vestrae, cujus cquidem honorem et commoduin respexi in eo expctcndo, turn, quod auiemu rosnni, hoc pst, solenne nnmus et animo meo lontje omnium grat:ssimuiii dojiavcnt, quu res novo vinculo meum obsequium Vestrae Sarictilati astrinxil, ut qui pridein fui diiigcntissimus, modo sun multo diiigcutioi' ad obediential obsequia. Mam, hartenus licet injussus, debiti tamen ìncmor maglia sedulitate laboravi, non solum liiitleni Iibel'os flagitiosos auferie de ìnainbus lectorum, qui publicati erant, priusquarn ejus rei veì tenuis suspicio ad me veniret, sed cliam seditiosissimos furores Lulherii etiamnum subnasccnles opprimere studili, et in hoc coninionefeci primum quartum scio Sancì. Vest, qui nunc , pvoh dolor ! vastissimo quondam incendio propemodum uwiversam Germaniam corripuerunt. — Equidem vero nihil non tentavi, quod ex Consilio Theologormn et Jurisprudentum acceperain ad rem fore conducibile. Pr.tterea abalienavi a me quoscunque olfeceram abalienatos a studio Sanelitatis Vestric quod videre est in Ulricho Hutteno , nuper carissimo mihi, quem famulitio meo statim exclusi, postquam erain certior factus de libello, quem scripsit in Rev. Cardinalem S. Sixti, deinde ex Magdeburgensi dioccesi Moguntiam reversus cognovi abominanda qu-edam ab eodem illic publicata et excusa a cive quodam Moguntino. Nihil potui in Huttenum, qui se munitissimis arcibus in hunc usque diem continet, et fortissimam nianum equitum ut audio, congregare potest, quoties ei Iubitum est, adeo ut mihi prope formidabilis sit. E g i , quod res tulit, omisso Hutteno, cujus copio, uti dixi, non erat, injuriam attentatam in impressore vindicavi, quem novo esemplo per lictores in carcerem durissimum coercendum curavi, obsecrantibus etiam multis ex proceribus ne facerem. Deinde cavi, ne quis ejusmodi contumeliosa et in dimi-

Responsio.

571

mitionem auctoritatis sanctae sedis Roman» scripta venderei, aut emcret, sub meis dicccesibus. Quo edicto simul complexus sum Lutherana, tamelsi ea superiore anno studiosissime prohibuerim. Caeterum, quid subinde conatus sim apud reliquos principes perlongum est narrare , tantum dico, sicut res est, et Vestr.e Sanctitali pcrsuasum magnopere velini, nullum me lapidem non movisse. nihiique reliquisse intentatum, ut incrudescens malum arceretur. Quo quidem nomine multos cogor nimis iriiqiuores f e r r e , qui diversae factioni videnlur studrre, quorum non nulli blandissime commorient, de lapsis moribus, nescio quibus , corrigendis, et prae se f e r u n t , ulinam non falso aliquale pacis studium. Horum tamen odia strenue contemno, cogitatione beneficiorum, quae in me plena quod a j u n t , manu effudit Beatitndo Vestra, multo plurima, quorum memoria semper extabit apud me recens, et extimulabit, si alioqui segnis essem, ad satisfaciendum in omnibus voluntali Sanctitatis Vestrae. Quam ob r e m , sanctissime Pater! in praesentibus mandatis de Lutherii bulla publicanda, iri dioecesibus Moguntina et Magdeburgensi et suffraganeorum meorum reverendor u m , non tam verba quam meutem perpendens, communicato cum dominis nunciis concilio totus incumbo ad parandum nobis favorum secularium principum, sine quibus frustra niteremur, et omnis noster conatus in nervum exiret. Quid autem speremus, aut quo successu videatur negotium processurum, praenoscere certo non possum, nisi quod in spem veni non mediocrem, optimum quemque virum deditum esse paci, et multis annis firmatac religioni, quando tales tumultus in commune discriinen arripiant omnes nequidem ejus patroni. — Aperta enim fenestra inobedientiac, et sublato e medio impietatis metu, quae rerum deformitas, quae licenlia malorum? Quare Sanctitas V e s t r a , Beatissime Pater ! id de me ex-

572

Alberti Arch, ad Leon. X. Resp.

p e c t e t , quoti de obsequentissima stia creatura. — Postremo habeo grattali) semper maxivnam , quoti Vostra Saiictitns V a l e n t i n o T e t e l e b e n centum ducatos remiserit mei causa in negotio c o a d j u t o r i o . — C u m his valcat din incoluinis , p e a t i t u d o Vostra! c u j u s pedibus beatissirois hiimillinie me cominendp.

LXII. Ulrichi

de Hutten

Eq.

a d

M a r t i n

u m

L u t h e r u m

Epistola.

E i n l e i t u n g .

Dieser Brief ist vor Huttens Reise an den kaiserlichen Hof nach den Niederlanden, mithin ebenfalls noch im Jahr 1520 geschrieben worden.

Ó75

Ad Martinum Lutherum.

Vive Liberias ! Si quod ad e a , qua; magno istic animo paras, lit video, iinpcdinienhun tibi intercedit, necessario rt amnnler cioico. Nos hie promovimus nonnihil. Christus ndsit! Christus juvet! quatidoquidem ejus stata ulserimiis : ejus , obscuratam pontificiarum caligine co istitutinnum, in lneem reducimus doctrinam : tu felicius , ego pro viribus. Utinam aut otnnes hpec sentiant: aiit se nitro isti asnoscant, ac in viarn redeant. F e r u n t exrommunicatum te. Quantus, o L u t h e r e , quantus es, si hoc verum est ! De te enim dicent pii oranes : captabant aniinam justi, et sanguinem innocentem condemnabant n sed reddet illis iniquitatem ipsorum : et in malitia eorum disperd.et eos Dominus Deus noster. Hsec nobis spes, hicc esto fides ! Redit ab urbe Eccius, be» neficiis a pontifìce et pecunia, quod a j u n t , auctus. Quid turn ? Laudacur in desideriis suis peccator : nos in veritate sua dirigat Deus. Atque igitur oderimus ecclesi.trn malignantium, et cum impiis non sedebimus. Circtmispice tamen, et oculos pariter ac animum habe ad illos iiitentum. Vides, si nunc cadas, quce sit publico jactura. N a m , ad te quod pcrtinet, eo esse te animo scio, ut mails sic m o r i , quam uteunque vivere. Mihi quoque insidia: sunt: cavebo, quantum licebit. Si vi ingracilì, vires erunt adversum, non tantum pares, sed, ut s p e r o , sup^rioies etiam. Utinam me contemnant. Eceius me detulit , ut tee im habenlem: in quo f'alsus non est. Semper enim in ÌJS, qu?E intellevi, tecum sensi: at nulla fuit prius cuusuetudo nobis. PSam, quod idem

576

Ad Mart. Lutli. Epist.

dixit, conspirasse prius nos , hoc mentitus est in gratiam Romani episcopi. O hominem impudenter malum! Sed videndum est , ut illi reridatur , qtiod meretur. Tu coniìrmare et rcbustus esto , itsi multa esse v i d e o , q u x le occupatimi habent hoc tempore, ardua illa et longe maxima, Princeps Carole, Rex invictissime ! tarnen nullum esse importunum corapellandi te tempus arbitratus sum, quo eodem cognitum s i t , accusalioriein intendere adversarios apud te mihi. Quum igitur intellexissem paucos ante dies, quemdam istic pontificis oratorem, vehementer conari h o c , ut tu mihi succenseas, statim has fortissimo viro, tuo consiliar i o , et a bellicis ministro, amico meo Francisco de Sickingen , quum ad te proficisceretur j a m , perferendas tradidi. Accusatum me hue mittitur ab episcopo R o mano , atque hoc tu solum fieri putabas. Sed ego ? quod monitus sum n u p e r , itidem certiorem faciam : subornatos jam multo ante ab istis, qui exstinguendo mihi, sive ferro id, sive veneno parari posset, operam darent: idque in tua aula, ubi tunc negotium mihi erat. INeque hoc patiar ignorare t e , quod certuni habeo, imperatimi a L e o n e X . quibusdam hic principibus , ut compvehensum m e , vinctum Romani mittant. Ilaec instituía ante s u n t , quam apud te reus fierem, et tamen qui hoc sunt conati, accusalioni adhuc locum esse volimi. Quod per majestatem te tuam obtestor , tuamque imploro fidem, ne patiare tantum impetran abs t e , quantum audent petere improbi. Pelunt aulem , ut per te liceat vinctum abducere equitem Germanum, ejus corporis , cui tu caput impositus es membriim. Quod ob malefactum ? Certe profeeto nullum, ipsis etiani illis,

584

Ad Carolum Reg. epist.

qui petunt testibus. At qua de causa? Quia Christianam adserui ventatemi, noviiias pontificum detestatus fabulas. Quia ad pristinam et huic nationi tuoque imperio debitam respexi libertatem, externum detrectaris jugum. Nam quale hoc peccatum est, quod hinc aliquid illorutn decessit lucro? Si nescis enim, hoc in primis stomachò fuit ipsis, quod passus non s u m , tantum majestaù ture decedere, quantum illorum ad se trahit cupidilas ; et quia indignum duxi nostra virtute, nobis quotidie depilationibus patere liane patriam, novacque semper expositam esse praedae : eique sui juris monstrator f u i , suae dignitatis monitor- Quod ipsum si scelus e s t , tamen, quia tuus s u m , ad alienum vocari supplicium, quia te principem agnosco, ad externam rapi poenam non debeo. Nisi carceres hie tu non habes, et gladios non habes, aut laqueos ; quibus sontes punias. Sed habere te non ignorant, sibi licere omnia volunt. Quod videre te oportet, cavendum quid sit : neve plus nimio in jus concedi tuum tibi patiaris : non d i c o , si hoc dederis (nam daturura nullus est metus , ne suspieio quidem) sed patienter si orari etiam abs te hujusmodi tuìeris. Atque hoc sollicite adeurandum tibi existimo, quia omnis in te uno posita Germania est, n e , quos ornare etiam debebas, non tueri eos viciearis, n e v e , quos officii erat tui evehere, deprimi, eos sii.as. U b i s i tempus spectandum non esset, exempli rationem habere te conveniebat. Quo tandem devenient enim res German», quae reliqua nobis libertatis spes, aiii.- nostra virtutis opinio erit, si neque tuo inservire honori licet, ner;ue accommodare patriae tutum est? Denique ubi religio, ubi pietas, si quse Christus docuit, memiuiise non oportet, atque immortaUbus illius institutis humanas praeferre traditiunculas cogemur ? Utinam videas, qui sint hic passim contra hanc vim gemitus ; quae contia iniquitatem hanc suspiria : quae ut haec vindices, tui exspectatio. Tandem videtur enim jus et fas omne

Ad Carolum Reg. epist.

585

ab his d e i e r i , omnia omnibus eripi. C u j u s r e i , quae mea est f o r t u n a , in m e , si usquam alibi, documentimi dederunt. ]Non est h a c magna atroeitas enim, inaudilum indefensum, indicta causa, velie vineire, velie torquere, velie o c c i d e r e , praesertim judicium cxspcctanlem, eC Cognitionen! appetentem ? f^ateor, hoc me scriptis conatum efficere , ut hic vertatur rerum o r bis , hic emendetur status. Debuit ea res magni esse periculi ? imrao ullius esse debuit ? N e q u e ego p r o m p tus f u i , sed o p p o r t u n e : a u d a x , sed necessario. E t , ut, quse fiducia s i t , videas, ne adirne quidem clamare desino, contra hostes veritatis, contra publicae libertatis oppressore« , contra tuae dignitatis contemptores. INeque u n quam desinarli, nisi tu nolueris , consullum tibi, p r o spectum patriae. Sed voles, et ab eo abhorrebis multum, quod te isti facere riollent, si bonos f e r r e hic imperatores possent. T u sis tarnen, qua'eni te esse d e c e t : n e istis quales cupiunt esse liceat. Quod tibi consulo , officium e s t , q u o d amo patriam, pietas. M e a nulla privata res e s t , nulla propria c a u s a , nullum peculiare negotium. Nani quid facerenc i s t i , quam insolenter triumpharent, si quid eorum o m n i u m , quae tractavi, ad me privatim pertineret ? P e r s e q u u n t u r me t a m e n , et perdit u m volunt, e o q u e sibi auctoritatem etiam deposcunt tuam. E g o contra, primum conscientia me t u e o r : deinde in tua aequi late fiduciam p o n o . L i b e r e scriptis libris, veritati testimonium p e r h i b u i : e x officio tibi, expielatc eonsultum volui* Firmissimis adversus pontificias nugas argumentis contendi, institutas adversus t u u m imperium commuriem libertatem machinas convellere sum conatus. Ubi sunt praemia bene meritis, n e quis me pcenam delieto timere putet? Sed quid m i r u m , q u o d in gratiam me b o n o r u m p o n e r e d e b u i t , hoc in malorum ofFensionem conjecisse? T u vero aures quidem illis dare p o t e s , adsentire v e r o non d e b e s : nisi dubitas, si hoc a d s e q u a n t u r , facturus

586

Ad Caroluui Reg. epist.

teterrime postime omnia. Atqni facient, facient, ita me Christus amef ! Numquam enim intra aìiquos fines illorum stetit fcupidilas: nunqunm m o d u m h a b u i t : n e c m e n surain fert. Proinde miiHum r e f e r t , in presenti quid indices, me praesertim, hauti dum audito, sed capiente apud te jnrliccm, quamprimum voles, causam hanc dicere. Quia servatam volui patriam, ipse perdar. Quid facies parricidis, si hoc ego m e m i ? Quia solvere omnium vircula sum adgressus, ipse vinciar. Quid feret quilibet latro, si de me hoc statues? Meam famam ego perdam, qui consultimi tuao laudi volili: faìsus dicar. quia verum docili; occidar, quia ad vitam hortatus sum. Quo rapias omues p e r j u r o s , male.ii.cos, impostores, sacrilegos, sicarios, haereticos et idololatras, si de his factis hanc poenam s u m e s E n Christi vienrios ! Petri si.iccessores ! T u vero, Carole princeps ! ne sine hanc perpetuos imperii hujus hostes palmam ex me f e r r e , hoc innocenti:« meae spolio f r u ì , liane triumphare victoriam improbos. Quid nisi ex sua malitia tijam sestimarent indolem, ea non peterent, quae t u , si bonus es, immo, quia optimus e s , tam non dabis , quam ipsi, nisi pessimi essent, petere non vellent : abs te praeserlim, tali principe, his majoribus, hoc genere edito. Petunt tnmea , quia motlerari suas cupiditates nesciunt. At non dabis t u , quia oblivisci snquitatis non sustines. Scio enim, et certum habeo, quae tua est probitas, ab hac turpitudine summe te abhorrere : nec passurum, servitutem metere e u m , qui sevil libertatem : et qui commune hie solvere jugum adgressus est, eum catenas f e r r e , te principe, non sines. Si essem aliemis, tamen humanitatis hoc dictaret r a t i o , ut cura esset tibi innocenti«, ut subvenires adflicto, liberares circumventum, levares oppressum. Nunc is s u m , quem nisi tu servas, qualis es, dici non potes. Imperator es t u , id est, publicae liberfatis conservator. At esse qui p o t e s , donee licebit R o -

Ad Carolimi Reg. epist.

587

mano E p i s c o p o , liberos hie homines ac nobiles, yinctos Romani a b d u c e r e ? Sed de te nulla nobis talis suspicio rcsidet, nedum opinio est. Illos vero quid non ausuros apud te putandiim est p o s t , quam hoc semel tenlare ; Riavessi sunt. P r i u s mirifìce imperii h u j u s majestatem contempserunt : varie ac multis modis in m a j o r u m tuoruin jura concesserunt. Imperio multa v i , multa fraude, multa videntis pactionibus per omne nefas ademerunt. Ipsis imperatoribus osculandos pedes per contemptum pracberunt, nec esse diu jam p e r eos pótuit i m p e r a t o r , qui non in servitutem se R o m a n o pontifici, interposito jurejurando , addiceret. Constitutiones ad suum libitum, ex lucri sui modo proposuerunt : quibus omnem hic libertatem obterebanl : omnia nostra potestatis suro nexibns constringebant : quae m a j o r u m n o s t r o r u m liberalitate ccelesiis donata s u n t , avanssime ad se ' p e r t r a x e r u n t . Episcopos in Germania esse n o l u e r u n t . quibus non pallia magno vendidissent ipsi : omnes apud nos praefecturas sncerdotales, magno siio commodo locandas sibi d e s u m p s e r u n t , primum aliquando, deinde quotannis i t e r u m , jam tandem quotidie novas indulgentiarum-merces , venales hue adferunt. T u m absolutiones. dispensationes, relaxationes et infinitas id genus bullas, f r a u dulentissimis apud vulgum usi persuasionibus, in magna de se hominum opinione, v e n d i d e r u n t ; atque his modis et aliis compluribus , n e q u e enim numerus est, tantum pecuniae, quantum dici non p o t e s t , diu jam trans Alpes hinc deportarunt. Prseterea multo saepe hic, et in his principes v i r o s , anathematis inflictu perculerunt. Quibusdam venenum m i s c u e r u n t , alios p e r speciem amicitiac hostibus nefarie prodiderwnt. Semper discordias inter principes nostros excitarunt et aluerunt, pulcherrimis Siepe r e b u s splendidissimis facinoribus magno totius reipublicse Christian« incommodo ac publico malo impedimentum attulerunt. Hsec omnia, i n q u a m , et multo

588

Ad Carolum Reg. epist.

adhuc plura, prius ausi sunt: u n u m , ut videre v i d e o r , supererai', vinculis suis obnoxios Germanos : u t , quos velint constrictos, hiric abripiant. Ecce oratores Decimi L e o n i s ! qui h o c , te principe, experiantur! qua confidenza die, o r o ? Nonne eadem, qua te imperatorem legi vetueruiit anno praeterito, non idoneum ferentes, quuin alias ob causas, tum p r e c i p u e , quod vel unum salis ad te inipediendum arbitrati sunt, quia re^num Weapoiitanum haberes t u : quum hoc pulchra sua q u i d a m constitutio caveat, r e quis INenpolitanus rex in irnperatorem Rnuianum ddigatur. Ha-c quum fieri ab illis magno nostro cum detrimento, non sine maxima etiam slultitise nostri» apud exteros opinione viderem, nec me propter acerbitatem doloris ejus conlinere possem, exclamavi, vociferatus sum. Scripsi, publicavi. Optima conscientia, cfptima fide, homines ad malorum sensum excirari conatus sum, mukös nobiles et potentes corninovi. Atque hinc manavit hasc mihi offensa, quam sie llli aeeeperaut, ut deposituri nisi fracti, quod te vindice fieri et potest et d e b e t , non videantur. Age igit u r , invictissiine Carole! nos respice, tuam dignitatem, tuamque tuere existimationem. Muniatur haec abs te ad tuendam libertatem via. Hic remergenti Christian» veritati, per te patefiat aditus. Quis audebit, verum dicere enim, aut libere tibi consulere quis audebit, si eo nomine sic opprimer ego ? Habes opes , ut possis : copias, ut valeas: causam, ut liceat: riecessitatem, ut debeas. Insuper veram tibi et solitam propositam vides gloriam, si efficias : imbecillitatis opinionem, si non audeas. Weque debes t u , proposita ingenti gloria, tantitlam f u g e r e invidiam : aut vilis offensae m e t u , a tanta absterreri laude. Scripsi, tuum hos commodum intervert e r e : tuas exhaurire facultates: tuam minuere potestatem: tuas vires attenuare. JNeque non est hoc verum. INihilomimis h®c in me procella, hoc fulmen conjicitur.

Ad Carolum Reg. epist.

589

Neque dubium est, quin studiosissime hoc agant improbi Curtisani. Sed in te situm est,, qua vi tuos impeli sustinere velis. P o t e r a m , qui injunse o p p u g n o r , jure r e p u g n a r e : cui immerenti vis ait, defensio. em recte experiri. INeque id non pei miltebat ratio, dabit natura: u t , qui sic cupide impetebant, eorum contra vim arma sumerem, et vires e r a n t , erantque auxilia. Sed in tuam defensionem rcjiccre visum est omnia, et te vindice ulcisci improbitalem ha ic. Quod ut unpetrari abs te sinas, per salutein tuam oro et obtestor. Jam audebo enim non potere am^lius, ut ne istorum inductus f r a u d e mihi succenseas, sed ut malefìcium etiam cum ipsis hoc expos!viles. Summ.i causae requilas est: adde tuam auctorilatem, imperatori tuamq'ie gratiam. Debet hoc ipsa abs te causa impetrare, si non orem ego etiam. Vides enim, quae adnexa meo periculo sint: neque sic hebes tuus est intellectus, ut non sentias, ad te quoque pertinere hinc aliquid. An putas liciturum tibi libere posthac decernere, si hortari libere mihi non licet? Aut non manifeste vides meam perniciem esse tuse potestatis obsichonem, tuique juris vinculum? M e serva igitur, quem vides sine magno tuo incommodo perdi non posse. Da hoc famse tute, si cujusquam innocenti« negas. Nam studia tibi mea non narrabo hic, nec labores e x p o n a m , et indagatam omnibus viis, per tot pericula, tot acerbissinios casus, literarum pariter ac rerum cognitionem non memorabo. Etsi enim factura eram hr«.c nonnihil ad concitandam mihi apud te misericordiam ; quemadmodum il lud q u o q u e , quod majorum tuorum ìes gestas meis ornavi literis: tarnen e s ipsa meo facto, nulluque penitus liurum respectu, ]udicari abs te volo. Qui si effecissem, quod conatus s u m , ut non iceret his amplius compilare Germasiiam, tuam majestarem ludibrio habere, publicam libertatem conculcatam t e n e r e , veritatem evaugelicam prestigioso inducto fuco omnium oculis atque

590

Ad Carolimi Reg. epist.

auribus ad ¡mere, praemium abs te postularem, tantum a supplica metu abessem. N u n c , qui beatum me arbitrar e s , si hoc perfecissem, miserum non d u c o , si frustra conatus sum. Sed nihil frustra actum a me existimo, te aiiimum exigente, te necessaria de causa vindictam adverteiite. Videmus infinite anneri hodie, quae majores ante nostri cumulata plus salis putabant» Videmus, sed te monere non audcmus. Quae servitus, immortvilis Chi isle! quae eaptivitas ista est! Aut quousque adversum fortissimos reges et populos invidi nugacibus bullis et inanibus paremus fabulis? Siccine omnis exstincta virtus est, omnis a Germania fortitudo exsulat ? Nihil animi, nihil mentis, nihil sensus relictum est? Sed bene agitur. T e nobis bona fortuna dedit. T e singulari quadam erga patriam liane misericordia et benignitate Christus misit, Carole Auguste ! qui inspicias hasi;, quique emendes ! Quod te adeo facere volo, ut de me sollicitus amplius non sim: meque satis vixisse putem, si quo scriptis ego et oratione hortatus sum, hue te factis ire videam. Audies tarnen causam hanc, et judicabis. Omnem cognoscente te dicere liceat! sed licebit. Nam alium ego praeter te judicem nec debeo h a h e r e , nec ferre possum. Atque igitur, quid cum episcupo Romano equiti Germano ? Sed haee tu statues. E g o interim non patiar, imperiuin hoc, nomenque Germanicum, a quoquam haberi ludibrio. Ubi si non possum aliud, hoc faciam tarnen, quod adimere nemo potest ; ut occulte mecum fremam indignitalem rei : ac f o r t u n a m , quee conatui meo defuerit, accusem. Vale, imperator, nobisque diu superstes vive! M . D. X X . m. Sept.

591

b) Alberto

Cardinali et Archiepiscopo

Ulrichus de Hutten Salutem.

ü x aliis cognovi, quid mandaverit Deeimus L e o tibi ; quo imperio , qua vi .impcllat, ut viuctum me Roiriam mittas ? Nam t u , quod debebas, ut mihi videtur, non inonuisti : forte quia obnoxius es Decimo, quod ut feliciter tibi c e d a t , ex animo et amanter opto. Ille tarnen, valde metuo, ne rem vobis episcopis, totique ecclesiastico ordini malam, remalrocem et lugubrem conciliaturus sit, ista sua nuuquam prius audita insolentia. Quod videre vos oportet ; et cavere multo a n t e , ne veniat tempus, ut dici necesse sit: non putiìram. Utinam liceret nunc maxime colloqui tecum. At que igitur male pereat, qui me a tuo convictu, principis, sic erga veram pietatem, sic erga bonos adfecti, abstrahit. Quod haud scio an molestius in hoc adverso meo casu evenerit aliquid. Sed obdurabo in omnibus his, aliquando dissimulato etiam. Excludor ab aulis, ab urbibus, illa etiam ( o dolor!) aurea Moguntia, a publico convictu, ab hominum consortio, h o m o , nullius improbilatis r e u s , de nullo scelere, nullo malo, nullo facinore convictus, adsertor veritatis ; qui ad optima capessenda monitor fui ; et indicta causa excludor; tandem ad supplicium quoque Romam deposcor. Quis est vel guttam habens in se Germani sanguinis, quem hsec indignitas non moveret? hsoc atrocitas non irritet ? Ille interim quasi uno pulsu injecturus caini a , brachium s acculare implorai. O amen-

592

Ad Albertum Cardin,

epist.

tiam prope singularem ! o vesaniam diu memorabilem ! nisi, qui hoc f'aciunt, sanctissimi sint ! Tuam conscientiam appello , Alberte ! potest quic quam agere se indignura magis Christianus episcopus, qui toties jam reiiuntiavit sacculo, quam si desperato brachio Domini, id est, D-ei filio, verbo D e i , illud invocet speculare, id est, regnum mundi, quodDei non est, immo a Dei remilo ita sejunctum e s t , ut consortium non patiatur. Quo de per Esajam prophetam dicitur : Vie, qui descendunt in Aegyptum, auxilium in equis sperantes , et habentes fiduciam in quadrigis, quia mulue sunt ; et super equitibus , quia praevalidi nimis ; et non sunt contisi super sanctum Israel, et Dominum non requisierunt. Mihi contra satis e s t , in brachio Domini sperare, ut cum eodem propheta dicam : E c c e Dominus Deus auxiliator meus ! quis est, qui condemnet me ? Nam tinea comedet e o s , qui a modestia illa Christiana, quam Paulus notam esse vult omnibus, tam Jonge absunt. Qui non in spiritu ambulant, sed desideria carnis perficiunt, ut dici eis possit: Confiditis super baculum arundineum confractum istum, super Aegyptum : cui si innisus fuerit h o m o , intrabit in marium e j u s , et perforabit earn. His e g o , princeps Alberte! verum dicens inimicus sum factus, neque enim aliter displicere potuissem. Sed displiceam, dum auxilium meum sit a Domino, qui fecit caclum et terram : cujus viam veritatis elegi. Nam Veritas ipsa e s t , et omnia mandata ejus Veritas. Quod si narrant mihi fabulationes episcopi Romani, nullo bono z e l o , sed lucri studio concinnatas , aspernabor, ab]iciani, detestabor, neque enim sunt ut lex Dei. Qua» utinam sic esset cordi episfcopo L e o n i , ut senpcr cogitat, nove Germaniam compilare. Nos , qui jugum pontifìcium nostro j u r e detrectamus, primum excommunicutionbus, postea glailiis «tiam et veneno perseqiutur, postremo vinctos Romain

Ad Albertum Cardin, epist.

593

abduei jubet. Neque enim hue vesaniae prolaberetur, unde aut abstrahi eum stalim oporleret, aut misceri passim omnia. Haec breviter, ut tempus tulit. Tibi omnem felicitatem preeor, hoc inprimis, ne mali exempli contagio ad te unquam perveniat. Atque igitur protegat te Christus servator et conßrmet! E x Eberiiburgo Idibus Septemb. Anno M. D. XX.

Ilult. Op. T. III.

38

594

c)

Sebastiano de Rotenhan, Equiti aur. S.

•Hoc pertonante in me Decimi Leonis tonitru , interim quid tu facis ? Qua spe , qua futurorum con jectura agis':' E t ista quando (audis autem quotidie) quae in me absentem dicuntur ab ecclesiasticis patribus, quid mutire audes ? quid libere loqui ? Norme in te Francus animus residet ? avita libertas ? Non c r e d o , ita odisse Germaniam superos , ut non plurimi se mihi adjungant, quo efficiamus hoc , quod nisi propediem fit, actum de liberiate nostra e s t , actum de Christiana veritate. Illa conculcatur e n i m , hoc imposito j u g o : haec aboletur, pudendis inductis ab illis impostoribus nugis. Quamquam si destituar, soler ine conscientia, et posteritatis spe. Neque enim ita exsiingui hoc incendium potest, ut non aliquando, in maximam illorum perniciem atrociter sit exarsurum. P e r q u i r e istic, quid a g a t u r , diligentissime : et apud nobililatem, quando fieri opportunissime potest, de m e , quod in rem hanc sit, loquere. Aliquando per epístolas m o n e , quid habeas. Apud inimicos vero meos ingentem m e u m , et fracti persimilem, metum simula. Sic fiet enim , ut ine contemnant isti. Questus sum Carolo principi de injuria et atrocitate Romani episcopi, vinctum me Roinam adduci ad se petentis. Queror et principibus populoque Germani«;, non quo mihi t i m e a m , sed ut rei novitate (solum enim nunquam prius experti sunt hoc Romanista;) multorum ánimos ad vindicandam communem Iibertatem accendam. Implorat ille brachium speculare ; ego Domini contra vir-

Ad Seb. de Rotenhan epist.

595

hitem composita oratione invocabo. Quis horiim finis erit ? T u conjice. Nos aliquid audebimus interim, neque unquam segniter negotium hoc agemus. Ut'nain sit in Carolo dignus ipsq animus, et haec vindicet ipse. Hoc summe in votis est. Vale ! ex E b e r n b u r g o , Idib. Septemb. M . D. X X .

596

cO

Invictissimo Principi Fridericho, Saxonum Duci, E l e c t o r i , Ulrichus de Hutten Eq. Germ. S.

J a m tandem video, Princeps Frideriche! obsœviendum esse Romanse tyrannidi. Jam tandem, postquam toties fraterne moniti, toties rationibns convicti, fratres nostri Romanist», non tantum non mitius agunt ea, quae nos gravant, sed ferocius adhuc omnia experiimtur etiani. An non audisti, vinctum Romain peti me? et id quale s i t , quamque iis dignum vides? Nunc a M tern in Lulherum, qualem , bone Deus, quam violentala , quamque crudelem contorserunt bullam ! Dicas plane, Leonis e. se hunc rugiturn : quem audientes miserae Christi o v e s , non ut pian» pastoris vocem agrioscant, sed ut insidiatoris feri sanguinariam contremiscant. Est aliquod ibi enim Christiana! mansuetxidinis vestigium? aliquod est apostolica; indicium modesti«? Sic frémit ille, sic furit ! Sed tunc magis elucescit ejus feritas, quando ut sœpe in ea bulla, alium se fìngit, et benevolentiam callide simulât. Quale illud est, ubi blande Romam invitât L u therum. Quasi vero ignorenius, quemadmodum habiturus nos sit, sive persuasus ille ultro venial, sive raptus ego vi coga.-. Lutherus ilaque, si me audiet, nunquain ibit ad cerium supplicium: de me autem valde miror, quis persuaserit Decimo, tam facile et capi posse, et captum e media Germania, per transitu difficiles Alpes Romam duci. F a c posse autem, est hoc pastoris officium , est episcopi, est Christi vicarii, non accusare,

Ad Fridericum Sax. Due. epist.

597

non audire, sed primes stalim ad poenam r a p e r e ? ad supplicium ducere ? hominem Christianum? culpa est autem ornnis nostra, atque omne crimen e s t , quod Evangelicam doctrinam, sui lucri studio ab illis jam olim nntiquatam, paene abohtam etiam, ad suiun vigorem, suamque revocare lucem conati siimus : Germaniam vero nostrani, cui omnium Orbis nationi maxime Hbertas competit, servire , non patimur. Displicuit hoc ilio pastori» at Christo plaeuit : nocuit perdita; avaritia Romanne curiae, at prodesse incipit libertas diu jam inopi patriae. Neque nobis, quum vellemus inservire Christo, uniuscujusque cupiditatibus gratificari licuit; aut quum juvanda esset patria, cum ilia facere potuimus Romanistarum faci ione. Itaque pax non est cum ilio nobis (sic enim ipse censet) quia cum veritate est. Quare sic dico: obsaoviendum tandem illis est, quando et maxime diripimur n o s , et in summum evasit illorum improbitas. F o r t e eliam, quia tempus esse videtur, ut visitet Deus omnem arrogantem, qui ingreditur super limen, qui complet domum Domini Dei iniquitate et d o l o : et conculeetur corona superbi» ebriorum Effraim. Omnino enim, nisi me omnia fallant, prope est, ut ilia cadat Babylon magna, mater scortationum et abominationum terrae, quae corrupit terram prostitulione sui. Illa , inquam , omni spurcilia referla, omnibus obnoxia sceleribus, Romana sedes, quae quum a Christi instilutis degat alienissime ; Christi tarnen vicem jactat, gerere se hic ; et solam jactat, caputque praedicat se ecclesiac universalis ; immo ipsa esse haoc sola contendit : et suum quoddam orbi ostentat idolum personatum ilium apostolicum, qui quum praeter saeculi r e g n a , ac divitias mundi hujus et corporis voluptates nihil c u r e t , propterque haec bella gerat, et sanguinem fundat ; tamen claves objicit fidelium oculis, et ccelum chiudere ac aperire prae se fert : tanta fiducia, ut sacra illa et carestia pretio quoque nobis quotidie ven-

598

Ad Fridericum Sax. Duc. epist.

dat, a u t , si quando pJacet, eorum usum interdicat; bonis etiam, Cadet profecto, c a d e t ! Jamcjue adeo audire jnihi v i d e o r , illam divinitus voeem, qu. Ad Albertum Archicp. . » » c . — Scbastianum de Rotenhan I . . d. — Fridcrìc., Saxonum D u e . > Epistol»! e . — O t t i l i e s in German. P r i n c . 1 » k f. — Mart. L u t h e r u m . . ) . »

Historische 1) 2) 3) 4) 5) 6) 7) 8) 9) 10) 11) 12) 13) 14) 15) 16) 17)

,

583 591 594 596 601 6l7

Beilagen.

Albrecht I t . Erzbischof zu Mainz . • » Heinrich S t r o m e r . J a k o b Spiegel . . • » . J o h a n n Stabius . Bilibald Pirkheimer » Johannes Regiomontanus « • Conrad Protucius Celtes * * Albrecht D ü r e r . . « b Ulrich Graf von Helfenstein . . Georg Gros . » » t G e o r g von Streitbergk Aegidius R e m > . Trcbatiüs Vicentinus k J o h a n n e s Ffleniseca . • fc Sigmund von Hcbersteirt « » J o h a n n e s Oekolampadius • > J o h a n n e s Ruellius » * »

Hütt. Op. T III

573

.

623 629 630 632 —

»

»

636 638 643 645 647 —

648 i 4

—

»

—

»

650 653

702 18) 19) 20) 21) 22) 23) 24) 25) 26) 27) 28) 29) 30) 31) 32) 33) 34) 35) 36) 37) 38) 39) 40)

Inhalt. Paul Ricius . Wilhelm von Croy . . Die Fugger . . . Ehrenbergk . . . Peter von Aufsäs Eduard Lee . . . Jakob Latomus . . . Kaiser Ferdinand I. . Thomas Morus . . Linacer . . . . Pacaeus . . . . Johannes Colet . . Cutbert Tonstal William Blount . . Beatus Rhenanus . . Philipp Melanchthon . . Sebastian v. Rotenhan . Egnatius . . . . Bonifacius Amorbach . . Leo X. . . . . Martinus Luther . . Johann Eck . . . Wolfgang Fabricius Köpflein .

Seite

. . .

. . .

. .

. . .

.

.

.

. .

. . .

.

.

. .

.

.

. .

.

. .

.

. .

.

. . .

. .

,

654 655 656 65s _ 660 66t 662 666 668 669 670 _ 671 — 67 't 679 680 — 681 684 692 695

Druckfehler.

Verbesserungen.

Nachtrag zum Iten Bande. Seite XXIV Z . 2. v. o. in der Vorrede mufs es statt: Urkunden der Gedichte heifsen : Urkunden der Geschichte. Nachtrag zum IIten Bande. Seite 538 seq.. statt: Oratio duce lies: Orationes 1en

dum.

I m III Bande. Seite 6 Z . 4 v. o. statt: ecluubratam lies: elueubratam. — Cinacro lies: Linacro. — 13 — 3 — — 14 — 5 v. u. ist der Titel, auf den der Variantsich bezieht , als schon oben angeführt, durchzustreichen. — 15 —17 v . o . nach patres ein Semikolon zusetzen. Eben so Z . 23 nach sapiantem te. — 46 — 10 v. o. statt: admirandumn lies : admirandum. — 65 — 5 v. u. — bisherigen lies : bisherigen. — 66 — 3 v. o. — Pat.ritium lies: Patriciurn. — Sphygem. lies: Sphyngem. — 6.9 — 6 — — 74 •— 14 v. u. — perfecutor lies : persecutor. — 76 — 2 — — dolere lies : dolore. — 78 — 7 - — catilenam lies : cantilenam. — — — 10 — — velociate lies : velocitate. — 79 — 6 v. o. — maearn lies: meam. — — — — agras lies : agros 8 v. u. — defensiorem lies: defensionem. — 80 — 5 v. o. — omium lies : omnium. — — — 7 — — cencessum lies: concessum. — dedieimus lies: didieimus. — 90 — 3 — — 91 — 5 v. u. nach vicis setze — . — 95 — 6 — nach extrahunt setze statt eines Punkte» ein Komma. — 96 — 1 v. u. statt: de lies: te. — 166 — 16 — — qui a lies : quia. — 185 — 7 v. o. — Ad lies : At. — 197 — 6 — — aeerbissime lies: acerbissimce. — 8 v. u. — de lies : te. — 255 — 14 — — materiamque lies: materiam, qucc. — lia lies: alia. — 257 — 4 — — 263 — 1 — — mecum lies: me, cum. — 271 — 8 — — medit lies: medi— — — 5 — — nonnutt- lies: nonnulli. — — — 1 — — ui lies: ut. — 275 — 4 v. o. — interaneorum lies : intraneoruTti. — 329 — 1 v. u. — Archiepiscocum \.ArchitpiscopuTti.

Seite 331 Z . 13 v. u. staiti vello tum lies; vel locum. — 343 — 12 v. o . nach in Mainz setze: abgehen. — 344 — 10 v. u. statt : Burkh. III. p. 177 lies . (Rurkh III. 177.) — 364 — 10 v. u. statt : ¿qova 1» lies ; aoyovmvt — atiTni/iujKTOf lies : auToi/iaKTor. — 365 — i) — — 369 — 2 — — sum lies : cmn. — 379 — 14 — — Fortuna lies : Hutten. — 408 — 1 — — or lies : tor. — 479 — 17 — — ins lies : litis. — Opium lies : Optimum. — 498 — 12 — — 502 — 19 V. o. — ngenia lies : ingenia. — 52S — ¡2 v. u. — peregre lies : pereegre. — 550 — 1 — — relayationibus 1. relaxationibus. — 576 — 10 v. u. ist nach ÌVdas **) zu setzen, und dafür zwei Zeilen weiter unten durchzustreichen. In der is otp selbst statt : Franz von S Icking en lies : Fratmiscus de Sickingen. — 622 — 2 v. o. statt: hat sich lies ; hat es sich. — 623 — 5 v. u. — lösen hatte lies : lösen hätte. — 624 — 3 v. o. nach Kurie beizusetzen : schienen. — 629 — 2 — statt : Epistol. lies : Epistola-. — Mysterien lies : Geheimnisse. — 630 — 13 — — 635 — 18 — — Töchterleins lies : Töchter. — — — 24 — — bekleidete lies : er bekleidetf. — Jahr lies : Jahre. — 636 — 4 — — 638 — 7 V. u . — entferntem lies : entfernten. — 644 — 5 v. o. — ohne eigentliche literarische Bil* dung genossen zu haben lies : ohne da/s er eine eigentliche literarische Bildung genossen hatte. — — 17 v. o. statt : Künste lies : Kunst. — 645 — 2 v. u. — zierte lies : zierten. — 651 — 7 v. o. — zwungen lies: zwangen. — 668 — 8 — — dem 7ten Heinrich lies : dem zweiten Heinrich. •— 673 — 16 v. o. statt: da/s er lies: so da/s er. — 678 — 2 — _ Empfindung 1. Empfindlichkeit. _ — _ 18 — — Mühldorf lies: Miihlberg. — 684 — 7 — — Roscon lies : Roscoe. D e r Unstern , d e r diese Edition von A n f a n g bis j e t z t zu verfolgen n i c h t a u f h ö r t e , hat auch in dem dritten Bande es v e r h ä n g t , dafs bei dem Abdruck m e h r e r e r Schriften nach gedruckten 1 meist abgekürzten,' Exemplaren die I n t e r p u n k t i o n nicht ganz genau v e r b e s s e r t , und w e d e r vun diesen Bogen noch v o n denen d e r Beilagen die l e t z t e K o r r e k t u r mir zugeschickt w e r d e n k o n n t e , d a h e r m e h r der Fehler und kleiner V e r s t o f s e geblieben sind , als (Ier Herausgeber und die Oflicin t r o t z aller Mühe verhindern k o n n t e n . Bei den z w e i l e t z t e n Bänden hoffen Beide auch diesem U e b e l s t a n d e , d e r namentlich durch des Herausgebers f o r t d a u e r n d e E n t f e r n u n g vom Druckorte veränlafst w o r d e n , durch eine n o c h m a l i g e , allergenaueste Revision abzuhelfen.