Des teutschen Ritters Ulrich von Hutten sämmtliche Werke: Teil 4 [Reprint 2021 ed.] 9783112411124, 9783112411117

Citation preview

D e s

teutschen

Ulrich

Ritters

von

Hütten

sämmtliche

Gesammelt,

W erke.

und mit den erforderlichen Einleitungen,

Anmerkungen und Zusätzen herausgegeben

V O 11

Ernst Doktor

der

Joseph

Philosophie,

H e r man

atisserordentl.

üirentl.

Münch, Professor

an d e r

A l b e r t = L u d w i g s H o c h s c h u l e z u F r e i b u r g im B r e i s s a u .

Vierter

B im g e d r u c k t

V e r l a g zu

e

Theil

r

l

v o n

i

n G.

S c h a f f h a u s e n

1 8 2 4.

R e i m e r , b e i

F.

H u r t

er.

U L R I C H I de EQUITIS

O

P

GERMANI

E

R

Q U i E

O

C

O

L

L

E

G

HUTTEN

M

I T ,

E

E

N

D

I

D

I

X

T

A

I

T

I L L U

A

T

T

A

,

S

N

A

R

A

N

V

.

N

I

O

T

A

QU A E

DOCTOR , KT

EST

FRIBURGI

IN

ALMA

UNlVERSITATE

BKISGOIORUM ,

I

O

N

I

B

allquis

nostris

MÙNCH

l'ROFESSOR

PUBL.

EXTRAORD.

ex ossibus

ultor. Vif%.

B E R O L I N I s TV PI S

u F.

m

t

i

b

u

II U R T

s K R

G .

R

e

i

S

ALBERTO = LUDOVIClANA,

TOM US OU ART US. Exoriare

U

T

ERNESTUS JOSEPIIUS HERMAN. PHILOSOIMIIAE

T

ai

f.

S C A P 11 IJ S I A E

m. i). ecc. xxiv.

k . 11 T. I - V K 1

LXIV. B u l l a decimi

Leonis

contra e r r o r e s M a r t i n i L u t h e r i et s e q u a c i u r a , cum p r e c f a t i o n e

glossisque

U l r i c h i d e H u t t e n Eq.

Hütt. Op. T. IV

i

E i n l e i t u n g .

Z u den Schriften , die auf der Ebernburg zu E n d e des Jahrs 1520 verfertiget w o r d e n , gehört noch die B V L L A Decimi L e o n i s , contra errores Martini Lutheri , et sequacium. Nach diesem Titel folgt ein das Siegel der Bulle vorstellender Holzschnitt. Um denselben, zu beiden Seiten, stehrt die W o r t e : Astitit Bulla a dextris e j u s , iri vestitu deaurato, circumamicta varietatibus.

Etwas weiter unten : Vide Iectör, oper?e pretium est. Adficieris. Cognosces cjualis pastor Sit L e o .

Die Rückseite enthält das Sendschreiben an die Teutschen. Es ist so wie die zu Ende der Bulle an Leo X. gewichtete Artrede in B u r k h a r d s Comment. P. / . c. iL p. l4ö etc. abgedruckt, und steht auch in W a g e n s e i l s Briefsammlung. Die Edit, ist in A. und zählt 20 Blattet1. 2. Eine zvvejte Ausgabe, ebenfalls in 4. und 20 Blätter stark, hat den nemlichen Titel, und

A

Einleitung.

ist blos durch gröfsere Typen unterschieden. Beyde Ausgaben besafs P a n z e r . Derselbe meldet, dafs von dieser Bulle ein Nachdruck zu Leipzig, jedoch ohne Huttens Kommentar erschienen, und auch in's Teutsche übersetzt worden s e y , von welcher er zwey verschiedene Ausgaben in 4. besessen habe. Huttens Antheil an der Uebersetzung ist nicht ausgemittelt. Die Bulle steht endlich auch noch nebst Huttens Glossen, V o r r e d e , und Epilog, in: Lutheri Op. lat. Wittcb. T. II. p. 51 sq. ohne diese in: Cherubini Bullarium magnum Hornau. 1.610; in Rciynaldi Annal. ad annnm 1520. 'Tom. XX. bey Ahr. Bzovius ad. Ann. 1520 i\o. 3. in Harduini Concil. IX. 1591• Pf ä f f Ii introd. in Ii ist. litt, theol. II. 4-2 ; Lintig ii spicileg. eccles. C'ontin. I. p. 95; Ger des ¿i Monumen. ad hist. Luth. I. 129 und II. 15; endlich in S a t t l e r s Gesch. des Herzogth. Wiirtemb. Ii. Beil 92. teutsch ühersetzt^ m i t H u t t e n s G l o s s e n in der Jenaisch, und Walchischen Ausg. von Luthers W e r k e n .

5

Ulrichus de Hutten,

E q u e s , Germanis omnibus Sal l i t e m .

J±), seti palani et in facie l o q u e r e t u r ; quoti si f o c i s s e t , pro c e r to u t a r b i t r a m u r , ad cor r e v e r s u s c r r o r r s .suos e o g n o v i s s e t c ) , n e c in R o m a n a c u r i a , quam t a n t o p e r e vanis m a l e v o l o r u m r u m o r i b u s plus q u a m o p o r t u i t t r i b u e n d o v i t u p e r a i , tot reperisset errata . Accipe in scapulas. Bulla. F e r t e suppetias, G e r m a n i , quibus inclytae iempei» fuerunt Bullae ! Huttenus. At nunc odiosa: s u n t , et infensi hosles. Bulla. Q u o d equidem miror. ISara quos aversantes nunc v i d e o , iis oculi eraiuus n u p e r , ita venerabantur. Q u i dam oliatn sine nobis v i v e r e , putabant non vivere, emeb;uiL itaquc magni. Huttenus. Iam hoc est aliud. Nam quibus oculi eratis aliquando, ii tunc carebant oculis ipsi propriis, quare vobis uteb a n t u r , accomodatitiis ; nunc inventa medicina, nihil opus habent alienis, suos sibi restituerunt oculos in sanitatem , iisque n tun tur. Bulla. Dii isti, male medicinae perquain hospitio proliibemur, ét auxilio destituitimi'. Huttenus. Dii pessime libi ilagitium B u l l » , quae quibus nocere p a r a s , ab iis petis hospitium, et jam me praesentc audes bonis maledicere. Bulla. Igitur ut videas aliquam esse m e , quis tu es per, quem non licet inihi d i c e r e , q u o d volo. Huttenus. Is s u m , qui tc v e r b e r o , hem tibil Pendeant.

Bulla. P e r i miser , peri ter q u a t e r q u e , Bullam qui tangis. suadente Diabolo ! Anathema e s t o , iterum atque iterum 1

Bulla

Dialogas.

95

H » 11 e « il s. l u vero Bulla esto, et vapula iterura, atque iter um 1 H u l l a. Fili Satlian® ! Huttenus. Inaniü magni nugatoris flat 'is, accipe! B u i In. Cum fertiiibus plagis stcnlia ego liodie commuto verba, quantum video. H u t t e n us. Nam quid line vis potius, quam quiescere? Mausisses Rom®, Mtasses infortunium. B u l l a. At quieseam, uhi me jubet Deeimus. i l ti 11 e il tu«. Quid ille jubeat, non aiumadvcrto equidem, ipse te vero moveri latum hine digitimi veto; sic autor sum, atque impero, nisi pares, bene plagalam ingralis faciam conquieseere. (,)uanquam et sic liniere plagis tecum lubet mihi. Bulla. At mihi non lubet ; qua-re ¡ilium, quocum ludas, ego tibi ludicra non sum ; sed tu imperium Decimi Leonis, die, age, contemnis? Huttenus. Non Decititi tantum, sed decern quoque Leonum. iniqua si iinperent. Bulla. Abscede à me hinc etiam nunc, etiam nunc, nudin1 hoc t u ? Huttenus. Prius te malo et damno mactabo, nugigerulam, rapinatricem, damnificam. bonorum exagogam. Bulla. Ubi vos igitur pii Germani? religiosi civas? Ubi fratrum examina, fi dum Romani semper Pontitins sate!-

96

Bulla

Dialogus.

lifium? Ubi muliercula: Deum metucntes, noster populus , devote sexns:' Uhi bullarunt adniirntoies Curtis.mi? ubi estis, qui manipulatim solebatis argentimi objiccre BtiHis, et bulliveiidis INunc ab hoc tyranno defendite saltern me ! H ut te mi s. Dixi tibi, oculos habent jam ipsi, non foris quasrunt, multo tninus cmunt. INec te ai ((limit liw vociferantem, illuminati mh-iì jam inlelligentia, adeo ul pro superstition?, quam vos ingesseratis, veram iriduerint rcligionom, pro idololatria pietatem colere sciant. Quanquam tu ne clama quidon, etiam hoc veto. Bulla. Ncque ineum me dolorem voce contestari sines ? Huttenus. Non sinam. Bulla. Qiuc iniquità^ hsec ? Hu ttenus. Magna sane habilain prius. Bulla. Alque alind addes platjis adhuc, quibus pene con cidi? Iluttenus. Alii addent. Bulla. Qui alii die amabo ? Aut hie sunt, qui tale facinus audeaut alii? H u 11 e n u s. Ah alii! Quoties dieam, noil jam amplius esse vos oculos liie nobis? B u l l a. Idcireo vapulahimus, aut quia rioslri usus non est? U n i t e nus. Imo quia est abusus. Quare etiam confodere hie omnes dccrevimus, quolquot pernc^re venientes , lumen polliceniini nobis, cmn meias nfiniidatis tenebras, et vilam mentimini, cuin raaU mortis sitis autorrs, ul phiriminn. Sed jam diu est, quod liu'ilas accepisti plagas; tene ! Bulla. Heu , heu, eheu ! Huttenus. Sic optimum factum est, te clamare, me credere. Bulla.

Si ad Leonein pcrvcncrit hsec res. jiuttenus. Tu quidem non relet es, nam hie vapulando interibis. Hutt. Op. T. IV.

7

98

Bulla

Dialogue.

B u l l a. Ferte opem Christiani milii! Huttenus. Non audiunt. Bulla. Att{ui audire solebant. Quid jam agam misera igitur ? Huttenus. Hoc , quod te dignum est, vapulabis. Bulla. Ecquis caederidi modus est, ter sacrilege ? Huttenus. Ecquis maledicendi, tcr venefica? Bulla. Atqui maledicere est hoc bullis proprium, fuitque diu jam. Huttenus. Et nobis credere est hoc, eritque semper. Bulla. Non est, quemadmodum arbitrata eram, liospitalis Germania. Nam tu me hodie male accipis. Huttenus. Ut quidem mereris. Et tu quid me faceres, si Romae haberes ? Bulla. Magnum quemdam facerera. Huttenus. Scio, et quid emere hie pares, et quos homines venales esse cupias. Bulla. Tale quidem de tc nihil cogito, sed Episcopum faciam, si me permittas. Huttenus. At neque Episcopus esse volo , neque mittam hinc t e , ubi hospitium habes te dignum.

Bulla

Dialogus.

99

Bulla. Tarnen mitte. Iluttenu». F i e r i non potest. Bulla. Nescis quantum te in malum impedias. H u t t e il u s. At post expediam. Vapula ! Bulla. V o l o hodie ego me extricare abs t e , nisi nulla sunt ubique auxilia, quai secundo mihi faciant adversus te talem inimicum. Ilu tt e n u s . Nulla sunt. Bulla. Quis seit, ubi serio liane rem agere cœpero, et prasxnia, quibus moveantur homines, proposuero. H u t t e n u s. Vapula igitur serio. Bulla. Dii te perdant flaçitium, perditione misera. Atque ubi sunt scxcenli statini Curtisani, qui comprehensum lume Komam bine protrahant vinctum? Huttenus. Hie sunt sexcentsB plagae, qua; te quiescere faciant. Aceipe ! Bulla. Impie, scelerate, perdite ! Huttenus. Aceipe! Bulla. Ecquis audet beneficio demereri Leonem X . sibi? Huttenus. Nullus audet; qui te cles, animulam meam modis omnibus, si tibi u n q u a m , uteunque conversatus f u e r o ; sed quid diutius detineri me p a t i o r , qui non u t hsec a u d i r e m , sed de me ut moneiein, et discessus hinc te mei certiorem f a e e r e m , adverierain ? L u t h e r u s. Q u e m quia familiariter audivi, fas est te q u o q u e vicissim audire me. Monitor. A u d i r e a d h u c , quem tu tot verbis obtudisti diu j a m ? T a m e n si aliquaudo finem facias ; quamquam v e r e o r e t i a m , n e qui Romanum Pontificem facias i n o p e m , m e q u o q u e persuasionibus istiusmodi tuis ad paupertatem aliquando redigas. L u t h e r us. A me quidem non eris tu p a u p e r , quem ego virtutibus lo'cupletare quoque proposui. INeque ilium inopem reddidi, aut egentem. Quod ut intelligas, qui possit inops d i c i , aut e g e n u s , si ex iis, quae ego l n o n e o , f o r met s e , cum tot MS in Christo futurus tunc sit, qui tiunquam passus est egere suos ? An non audisti eum, qui dieit: „ Junior fui, et semii, et /ion vidi justum derelictum, nec semen ejus c/ucei e/is panem." Monitor. E t tamen pecuniam lioles habere ilium. L u t h e r us. Neque etiam cupere.

126

Monitor

primus.

Monitor. E t aurum ut non habeat, vis, et vestes, et gemmas, et hujusinodi ? L u 1 h e r u s. Nam quid opus est his illi, qui cum majora multa possideat, sic debet esse addictns iis, ut pedibus calcet hsec, et multiun esse infra sc arbitretur ? Monitor. Quae sunt ilia autem, qune meliora his possidet? Lutlierus. Virtutes possidebit, et divinorum illam contemplationem pulabit occupationem suain. M o n i t o r. Quas tu virtutes, quae divina refers? Pecunia opus est ad u s u m , his qua: paulo ante dixi ad splendorem. Luthcrus. Si rem introspicias, dices non esse; sed ut supervacamea habebis hujusmodi penes cum, qui perfcctus esse velit. Monitor. E t sine comitatu induces mihi Papam? sine stipatoribus, rieque voles equilum et pedilum cingi ut ante, pra:sidio ? Lutherus. Primum quid opus est armatorum hominum pracsidio ei, qui non tantum vim inferre ex se nulli debet, sed ne propugnare quidem, si aliunde sibi inferatur. Warn contra hostem ilium animorum, diabolum, virtutibus cominuniri o p o r t e t , noil lorica, et clypeo, verbo D e i , non gladiis, et lanceis. P o r r o incomitatus non erit, qui dato virtutum suarum documento, consectantes se habebit satis semper mullos. Monitor. Et tales esse voles hie etiain Episcopos?

Dialogus.

127

L u t h e r u s. E t i a m hie. M o n i t o r. Impudens , ut farti sordidos ferat nobilita« Germanica dominos ? L u t h e r us. A t tunc domini non erunt Episcopi, sed pastore«. AI o n i t o r. Vincnm te uno v e r b o , c u n q u e daluin est pascere.

l l e g e r e enim licet, qnibus-

L u t h e r 11 s. L i c e t r e v e r e ut ais, seel aminos honiinum, nequid a veritatis via aberrent. Mundaua vero isla imperia, et tcmporarinin oninrm ncgoliationrm , ao rerum quae m o x peritura! s u n t , c u r a m , Episeopus Christianus ad se penilus nihil perlinere exisliniare debet. N e q u e enim si l i x e a g e r e t , curare ista posset. Monitor. I g i l u r me q u o q u e abjicere pecimiam v o l e s , et dimittere e q u o s , ac f a m u l o s , ut nudus eoolnm, q u o d in hoc e r r o r e u b i sit, 11011 facile scire licebit, quseram? L u t h e r u s. M i n i m e . Nam qua; d i x i , pcrfectonim sunt. V o b i s etiam in mediocri ilio slatu salvali in promptu est. N e q u e enim adeo anguste conclusimi a Cliristo e s t , ut exactissimas in omnibus esse virtutes oporteat, sed moderatus est ipse hoc ne^otiuin, et j)ost suprema ilia, atque c a r e s t i a , lenius quiddain, et eaptu facilius p r o p o suit. Qua; vobis si ad consummata ilia (quo taaneii, quantum potestis, intendere debetis) 11011 peuve-niat i s , satis ad v e r a m beatitudinem sint etiam ipsa. Igitur e t pecuuiam habere mullis licci, et s e r v o s , et posscsMcnes, et bearj tamen proclive e s t , etiam E p i s c o p i s , veruni ila his, ut q u o d habent, parati semper siut, dividere pauperibus ;

128

Monitor primus.

pro se autem utantur necessariis tantum, citra fastum, cifra pompam, maxime autem citra alienam injuriam. Prodigiuin est autem Christianum Episcopum studio pecuniae teneri, eamque rapere per injuriam, prodigere in luxu, quem alioqui neque superbire decet, neque voluptati apud se locum facere. Neque carnis desideri« perficere, neque mundi illecebris prsepeditum teneri. Quanto minus pacem turbare, bella gerere, caedem facere, aut caedis autorem unquam fieri, imo non obsistere usquequaquam discordiis, sedittonibus, bellis, et casdibus. Monitor. Sed hujusmodi Episcoporuin pudebit hie me. Lutherus. Non pudebit, ut primum adsueveris. Cognosces enim magnum inter istos mundi principes, et Christiani gregis pastores discrimen intercedere, et utrosque suo loco, utque merebuntur, coles. Monitor. Magnam rerum perinutationem proponis, et cujus capacem esse, Germaniam non credo. Lutherus. Tam est, quam salutis est capax. Monitor. T u tamen hoc scias secuturum me, quod tutius est. Lutherus. Quale id est? Monitor. Hujusmodi Christianus tu es. Lutherus. Etiam jactanter. Nam hanc solam et veram judico gloriam meam. Monitor. Etiam Pontifex Romanus est. Profitetur enim ut

Dialogua.

129

tu Evangelium, et hoc nomine siimmusest, quod Christi Vicarius e s t , ejusque sequitur prxi>cripla, cujus vicem gerit. L h t h e r u s. Ç>uo prœtextu mundum fallit, tamdiu jam, et fideIium oculis fucum facit. An non Evangelio contraria statuerunt innumerabiles, multis jam annis Pontiiices? M o n i t o r. Q u o d e g o , quale sit, non valde scio. Certe tarnen in iis quae statuerunt, video Christi professione!», praetensamque ejus omnibus autoritatcm, ad liunc scopum directa omnia. L u t h e r u s. Ut siquis auro pingat plumbum, vendatque p r o auro tibi; imo vero exitiale venenum, siquis eburnea inclusimi theca inittat. Nam quid te movet, quod hoc noinen, hanc praîtexant suis constitutionibus autorit a t e m , cum hae nihilominus pecunia; causam agant, lucrum oleant, ac omni ex parte quantum, et avaritiam sapiant? q u o d utique non videres, si Christi esset traditio. M o n i t o r. Hinc p u t o , e s t , quod ajunt vulgo, alterius te impietatis reum agentes, quod largiri multa ecclesiis vetes, autorque sis, piae in sacerdotes Christi liberalitati, ut modus statuatur. Lutherus. Recte a j u n t ; nam libenter hoc facio, neque tamen sine causa, cum videain, quam pietatem isti vocant, dupplicem esse impietatem. Primuin enim liberos suos, et legitimos haeredes fraudant re paterna, et ipsis debita, ut locupletent alienos. Deinde malis dant, ut sit quod ii luxui suppeditent, quo presidio vitam male transigant. M o n i t o r. Neque debent, qui altari serviunt, cum altari partem accipere.

Hütt. Op. T. IV.

9

130

Monitor

primus.

Lutherus. Debent, sed quantum ad vitam honeste tolerandam ßatis est, non quo immodice se Jocuplecent. Ecclesise vero non est opus a u r o , nisi forte, quod in pauperes dispertiat. T u autem quid voles in ecclesias profundere, quo partim luxuriae suae consulant otiosi Canonici, et fratres, partim speciosos parietes extruant, domus ac villas, rem paulo post deperituram, acdificent ? Pauperibus dandum; haec est enim vera, viva et immortalis Christi ecclesia. Monitor. Q u a l e , quidquid sit, non judico, neque ista ego disputo, et neutram hie ago-causam. Romanos vero istos, ob id factioni tuae pracfero, quod sequuntur ea, quae tolerabiliora sunt, et a communi vita minus abhorrent. Nempe ut divitias habere Iiceat, atque iis uti, et voluptate f r u i , ac in Iuxu degere, et oblectari modis omnibus. Q u o d si quod severius praeceptum est, ipse ille pastor Ienit, ipse remittit, a'iquando universum etiam tollit. Neque non hoc potest, cui posse Christus dedit. Sic enim accipi vulgo, ac passim video saepe, si scelus perpetrare libet, facit, ut liceat, bonus et mitis pater omnia indulgens et ignoscens, nequis unquam ut durum Christi jugum, et insuave onus detrectare possit, quod abs te non obtineremus. Lutherus. Quomodo enim darem tibi, quod non habeo, quod dare meum non est? Aut quomodo recte permitterem tibi, quod in nemine ferri licet? Uli vero quid necesse fuit, legem Christi ut aggravarent ipsi primum, etpostea levarent, nisi quod hoc ipsis lucro futurum erat? Prompterem vero coelum tibi, utcunque viventi, cum prestare non possim, neque in hominum poteslate sit, etiam e o r u m , qui maxime boc apud vos jactant ? Boni autcm

Dialogus.

131

v i r i , si in eorum manu etiam situm esset, malorum licentiam irrogare tibi, amore b o n i , ac dilectione Dei facere id nollent. Weque t u , si bonus esse velis, unquam petes. Monitor. T a m e n si petam, habeo qui d e t , ut illius culpa, si inest culpa, peccare mihi liceat. L u t h e r li s. Quam non debes velie ut liceat. Existimas autem, si aliorum culpa sic delinquas, a'iquid tua* interim culpa: d e c e d e r e , et te juvat aìiorum uti judicio ibi, cum ex conscientia vivendum tibi sit? Quin futurum scias, ut omnium tuorum v e r b o r u m , nedum operum reddas in ilio ultimo judicio rationem, ubi arbitraris pro te solut u r u n i , quicquam e u m , qui tam impudenter nunc omnia tibi promittit ? Monitor. Equidem arbitror. Lutherus. Atqui satis erit unus , ut respondeat pro tot millibus ? Nam et pro aliis agere idem illi necesse erit, quibus eadem aliquando pollicitus est. 31 o n i t o r. Neque non faciet, uno quopiam verbulo, omnes liberans. Lutherus. Quam multa igitur frustra locutus est Christus, tot doctissimi, et sanctissimi homines literis mandarunt, si unum istud, quodquod est, verbulum, solvere omnem valet s c r u p u m , omne discrimen tollere. Quare tot prseceptionibus quid tenemur occupati, si mens Christi f u i t , unumquempiam .post se vicarium relinquere, a quo pendere omnium facta oporteat? ut quemadmodum de Paracleto olim dixit, „ille vos docebit omnia", sic de vicario ilio dicere eum oportuerit, in ccdum conscen-

132

Monitor

primus.

denteiti, il!e vestra reget omnia, qui quort j u b e b i t , facite ! quod vetabit, fugite ! Vides , quid sequaris ? Monitor. E r r o r e m , ut tu existimas, sed hoc ille vidcrit. L u t Ji e r u s. Imo tu videris, nani tibi ludetur. 3\1 o n i t o r. Nihil moveor. IN am pricterea valde arridet mihi negotium istiusmodi Episcoporum, et lionorificum videtur esse Christo, suum vicnrium sic vestiri, sic cingi, sic ornari, sic affluere divitiis, et potentia praeditum esse. Qui quomodo dici posset Christum non colere, cum asinos quoque (familiare illi iumentum, quando in terris degcbat) auro f r e n e t , ac purpura integat ? Quale est hoc autem, si (quod speramus eum posse certo) istis suis clavibus reserabit eoplum, nosque ex deliciis et opibus, purpuratos et eoronatos secum introducet, cum vos sordide acta interim vita, contemti hic, et despecti xrumnis et miserine relinquemini ? Lutherus. Totiì via err a s , et vellem corrigere, si monitionem acciperes. Monitor. Iain audivi satis multa, quoc docuisti, et tibi quidem e r o , ut prius, amicus, sed a Pontifice R o m a n o , si liceat ctiam, tamen dissentire haudquaqiiam tut uni est. ISeque tu postulare debes ab amico, ut meo incommodo niorem tibi gerani, et tua causa, ut malum ulcro mihi accersam. Lutherus. Ncque postulo, et beneficium accipere non debeo, quod tibi, qui dederis, nociturum sciarli. Nam sic amici tiam tuam volo , ut ea nullius boni excitet iriimicitiam tibi, ne dum e j u s , quem tu et beatum existimas, et omnia posse arbitraris. Ncque hacc mea est. quam ago.

Dialogus.

133

seel Christi causa, hujus omne liinc l u c r u m , orane dispendium erit. C u i vide, an possis esse amicus siinul, et ista sequi. V e r u m hnec satis abunde d i x i , quamquam et posthac non deero, siquidem audire voles. Monitor. Non p o t e r o ; revocai me enim L e o n i s Bulla, qua (lamiiatur, qui tecum uteunque versati i'uerint, nisi statini deserant. Sed tu as;e, cum tam acqua moneas, quid e s t , quod plures adhnc sunt, qui doctrinam tnam cognitain non acceperunt, quam qui Lutherici facti sunt. Ijii t h e r u s . Scio illani sectam amare crassos omnes, tenerosque, et delicatos, nee turba m o v c o r , et multitudine, sed r e r u m existimationem sequor. T u q u o q u e , si me audies , non dubitabis declinare tritam illam multis, et planam v i a m , atque angusta hac, a r d u a , et liaud dum ita cognita ingredi» Monitor. Non a u d i o , atque hinc jam m i g r o , ne si diutius man e a m , ilium mihi clavigerum vicarium male propitium reddam. L u t h e r u s. M i g r a , quando ita videtur. T u i autem misereor, qui sic inversus mihi e s , ut qurc non s u n t , splendida ilucas, et derelictis veris illis, ac solidis, inanelli fumilili et meras sequare nugas. Monitor. Vale ! Lutherus. Et tu v a l e , cui maxime opus est. Monitor. Sed heus tu L u t h e r e , scis, quid futurum e s t ? L u therus. De me conjicio, de te aucem qui s c i a m ? Tamen migro.

134

Monitor

primus.

Monitor. Proxime Cardinalem videbis me. Luthcrus. Habeo tandem. Hoc pretio rem insestimabilem, vendidisti animam, o miserias ! Itaque m i g r a ! nobis curandum est interim, ut pro te perdito alios statim duos, aut tres hicri faciamus Chris to !

c.

M o n i t o r

secundus-.

437

I n t e r l o c u t o r e s : Monitor,

et Franciscus

(a

Sikingen.)

Monitor. N u p e r idem faciebnm, sed animi causa nunc in r e necessaria u t commonefaciam, accessi. Neque enim ab inita primum nobis amicitia passus s n m , quantum in me f u i t , existimationem Jaborare tuam. Franciscus. Quid ? illa enim laborat aut quid tam necessario commovebis? Monitor. Certe profecto laborat, atque igitur permoniturus adsum, hanc ne tu negligas. Jarn aliquot mcnses enim sunt, quod passim male audis. Franciscus. E g o male v e r o , die ubi autem, et quam ob causam? Monitor. I n isto maximo concilio, ob hscreseos rumorem. A j u n t enim Lutheri partium esse t e , et istum fovere domi H u t t e n u m , maximorum aliquando malorum causam f u t u r u m . Quin etiam impetum ajunt coepisse t e , cogendi in ordinem Sacerdotes, et Episcopos, neque vereri Leonis contra Bullam, et tot priorum Pontificum sanctiones, n e cui liceat reclamare Romanorum Episcoporuui placitis, quantumeunque videantur iniqua etiam. Franciscus. N c q u e tamen v i d e o , istiusmodi omnium conscius mihi, cur debeam traduci vulgo. A t q u e ita censeo,

138

Monitor

secundus.

contra scrrdidam Sacerdotum dominationem, optimo cuiq u e strenue obluctanduin esse, hoc t e m p o r e , totisque j u g o isti viribus pertinacissime resistendum, L u t h e r o autem f a v e r e , quae culpa e s t , Evangelium p r e d i c a n t i , et a periculosissimis erroribus hominum conscientias vindicanti? Nam H u t t e n u m , pro iis , qurc scripsit, n o n d u m audio n e q u e accusatum a q u o q u a m , n e q u e condemnatum. Q u o d si L u t h e r o causam dicere permittant isti, f o r e p u t a s , ut ullis legibus damnari possit? Monitor. Isti quidem posse p u t a n t , nempe sacris Pontificum sanctionibus. Franciscus, Id est, propriis. Nam hoc olim p r o v i d e r u n t , ut in rem suam quiequid esset, legis loco h a b e r e n t , imitand u m q u e id, etiani obnoxie tenendum p r o p o n e r e n t . Fuit enim t e m p u s , cum f e r r e leges iis licebat. Quas iniquas e s s e , si tunc homines cognovissent, n o n hi nunc d e m u m motus inciperent. Monitor. Atqui illos, r e v e r e n t e r qui p a r u e r u n t , bonos homines , et recte Christianos f u i s s e , vos religionis taedio nova nioliri dicunt. F r a n c i s c u s. Nova molimur v e r o , q u o r u m omne in hoc Studium e s t , ut antiquum rei'eramus m o r e m ? et vitio perditor u m h o m i n u m , collabefactam Christi pietatem instaur e m u s ? Imo nova moliuntur i p s i , nos cum Christo p e r manemus. Q u o d quam invisum illis e s t , tam esse g r a ttini buie, c r e d i m u s , qui diutius n o n f e r e t , adulteratas sibi l e g e s , infirmatali) fìdem. Monitor. Q u o d ut sit etiain, tarnen Christo permittendum a j u n t , ut corrigat, hoc in ordine siquid devium est.

Dialogus.

139

Franciscus. E t permittemus. Sed consuevit D e u s hominum uti rninisterio, quoties punienda malorum scelera sunt. Nos prompti ipsi q u i d e m , sed illius p r o c u l dubio instinctu, offerimus. Monitor. Q u o d te minime decet. Warn ecclesiasticos homines inspiccre suum statum, et c u r a r c , siquid laborat ibi, sequuin est; te laicum fas non est, sacra contrectare. Franciscus. M e quidem nihil m o v e t , quo ab illis vocer nomine; quamquam aliquando rationem, p u t o , r e d d e n t , in paries divisi ab se populi Christiani. Valde autem despero, f o r e ut inspiciant se isti, vel emendent, cum quod ob p r i o r a scelera credendum est, noil facturum iis gratiam C h r i s t u m , jam ut cognoscant s e , v e r u m magis multo p e r m i s s u r u m , ne scientes, in sua ista incogitantia, supinitate et csecutientia, ut p e r e a n t , turn q u o d r a r o videm u s , periculosissimis qui tenentur m o r b i s , medicinam ipsos sibi facere. Quare hunc opinor inditum nobis a Deo spiritum, ut rei pscne deploratse ministris nobis consulat. N e q u e enim spectamus ibi quae nostra sunt, sed quae Christi, quscrimus. Monitor. Ubi utinam videas, qua te ultro difficultatc impeditum reddas. Franciscus. Difficultas e s t , sed obluctabor. Monitor. E t periculum est. Franciscus, Perrumpam. Monitor. Si quidem possis, et integrum hoc tibi maneat. Nam mihi permagnus in r e melus est.

140

Monitor, secundus.

Franciscus. Mihi summa contra fiducia, quod Christi causam me agere scio. Monitor. Atque ages certo, et verum est, quod ajunt ope te, atque opibus, omnique vi Lutheri salutem, a quocunque petatur propugnaturum ? Franciscus. Verum, ut vix aliquid. Monitor. Quam pro te sollicitus igilur sum, ne omne libertatis exemplum supergressus, summis te periculis objicias, et misere pessum eas. Franciscus. Ego vero sollicitus non sum, sed curandum valde existimo, ne Christi in me gratiam, ubi causa htco agenda fuerit, negligam. Iam enim magis ac magis incipit cur» esse mihi, publica et Christiana Liberias, et animi ardeo, cum multa pessimi exempli video admittere istos, neque usquam facere modum, omnia in deterius mutandi, et pervertendo An quiescendum ei arbitraris, cuicunque Deus istam cogitationem immisit, ut haec repetat secum, et me inter hos curarum fluctus securum esse vis, cum animo undique incursant, quae nefandissima perpétrant isti ? ut patiar communem depravari statum, Imperatoris dignitatem ludibrio haberi, imo ipsam Christi doctrinam corrumpi, et aboleri, ipsum esse Deum vulgo desinere ? sic enim vivurit Sacerdotes nunc, ut, qui hos vocari electos Dei audiat, Christianus ipse nolit esse. Quis enim liber, ac suus, ad eam se religionem conferre velit, ubi pro optimis habentur pessimi, ac perniciosissimi homines, iique jus et imperium pro libito in alios exercent? Ecce autem orbi Christiano gravem, hanc immodicam Romanorum Pontifìcum potestatem, qui

Dialogus.

141

c u m jussi sint oves Cliristi p a s c e r e , tantum deglubunt, l a e e m i t , et pcrimunt. A t q u e hi quo ia^tus evaserunt ! ISonne sic despiciunt Principes Christianos, ut a pedibus suis tiaram imperialem iudui quibusdjm patiantur, omnibus v e r o osculandos pedes porrigant ? Quae vis ac violentia v e r o , qua u r b e s , r e g n a , ditiones, et imperia ab aliis ad se trahunt, et Romanis quidem Principibus ademerunt, urbcm prius R o m a m , post Italiam q u o q u e , et ipsum adeo occidcntis imperium, quandam quasi delatam sibi hxreditariain successionem, vindicant? Q u o d si queri de omnibus v e l i m , quae satis lingua f u e r i t , ad e x p l i c a n d u m , de p e r v e n i s s i m o nunc urbis Romae statu, uvide ea mariant e x e m p l a , quae Chrislianorum mores omni e r r o r e et perversitale depravatos r e d d u n t ? D e iniquitate Cardinalitii illius coetus, et tot galeritis Romae P r o c e r i b u s , qui debitum populo Christiano jus eligendi Pontificein (si modo eligi unus ac aliquis ab omnibus debeat) ad solos se violenter trahunt. D e Curlisanorum improbitate, qui cum sint Pontifìcum procuratores, sic officium faciunt, ut nisi ipsi essent, nihil forte indignitatis ab urbe R o m a pateremur? D e foedo sacerdotum l u x u , deque inexplebili ordinis ejus avaritia, furacitate v e r o et rapiendi licentia, plus omni tyrannide superba, et violenta, quibus ea modis, quamque infinite hanc gravent nationem? Utque miris ad eam rem excogitatis Romse artibus, non in pecunias tantum nostras, in possfissiones, et patrimonia, quod satis, superque paene etiam misere dolendum erat, impetus istic fiat, sed et (quod ferenduin nequaquam est, m o d o Christiani esse velimus, et viri esse velimus, ) in mores hie nostros foedissima serpat a depravatis Romanie civitatis v i v e n d i ritibus, contagio ! D e indulgentiarum n u n d i n i s , gratiarum, dispensationum, relaxationum , et absolutionum mercatura, ac omni nunc exercito bullarum g e n e r e , de dolis, fraudibus, lechnis, versutiis ; f u c o , decipulis, cai-

1À2

Monitor secundus.

liditate, sycophantiis, perfidia, infidelitate, perjuriis sacrilegiis , fictionibus , iallaciis, calumniis, contumelia, malitia, audacia, ludis, ludibriis, ludificationibus, tricis, fascinationibus, insidiis, machinis, terroribus, minis, pracstigiis, f u r t i s , rapims, harpagationibus, astutiis, quibus humano generi imponunt i i , qui ecclesia; nunc tenent gubernacula Deinde quemadmodum studeant Uli, non ut nos doceant, quod Episcoporum utique et Sacerdotum erat officium, sed ut diripiant, et compileut, quod a tyrannis meluisolet, nec ut meliores 110s faeiant erudiendo, sed ut rapiendo tenuiores ? E t ut -omnia Romse ad quacstum comparentur hodie, pietati locus non sit? Utque ibi, quoties novi adoptantur Cardinales, toties recentes adornatos sibi spoliatores et praedones Germania intelligat? ut Episcopos habere Germanis non liceat, ìysi qui Romse pallia emerint, quorum tarnen vemlitio, auctiori in dies pretio proponatur? ut patronorum tollantur j u r a , antiquis consuetudinibus intercessio fiat, nationis hujus Liberias conculcetur, principuin autoritas ludibrio habeatur, et ut sacerdotia hic majorum nostrorum liberalitate institula, iis qui in Italia sunt, habere liceat, nohiscum nihil commune usquam ipsi habeant? utque viis omnibus occurratur publica: L i b e r tati, et ea toties jam repullulans, contrita sit, respirans, praefocata, remergens, depressa, renitens, conquassata ? ut mira et inaudita, omnibusque incognita saeculis impud e n z a , veniarum et condonationum mercatus hic habeat u r , tarn creber, tantaque copia, ut is veluti quoddam hodie diluvium, totam inundet passim Germaniam, nulla quidem animarum nostrarum c u r a , sed in satianda pecuniarum siti; ncque tarnen largius hae sub prsetextu benignitatis proi'undantur, quam crudeliter excommunicationis fulmen - conspergitur ? Utque ea poena in tantum jam abusum venerit, ut non solum innocentibus, verum etiam a nocentissimis iniligatur ? A d ultimum de studio

Dialogus.

143

Romanistarum, quod eo tendit o m n e , ut a fidelium animis aboleatur Evangelica Veritas, inque ejus locum callidae ficliones, hominum traditiunculae, turpis lucri affectatione concinnata;, supponantur ? Et quemadmodum riou id quserunt ecclesia; antistites n u n c , quomodo ex Christi institute» vivere eliscant homines, seel ut perdita sua avaritia expleatur, sua;, nul!is tcrminis circumscripta;, nullis finibus designati« ambitioni mos geratur ? De his inquam, ct luijusmodi, si plenius qucri velim, nulla satis lingua f u e r i t , nullus spiritus, nnlla latera ad explicandam rei atrocitatem. Neque enim ulla facultate poterit equari, omnium lielem excedens magnitudo haec. Quare etiam scriptoribus nostri temporis duram proponi conditionem video , q u o d , cum eloquentia nihil inibi adsetjuantur, fide tarnen apud posteros, utcuncfue ea pertractarint, carituri sint, quod nemo credet talem, tarn deformem fuisse hunc rerum statum. M onitor. Quantum mihi scrupum objicis, quam gravi cogitatus mcos haesilatione impeditos reeldis. Igitur qui te nionitum accessi, hoc mihi contingere video, ipse abs te ut monear. Et si unum non patiar ignorare te, quod palam f e r t u r , et pro recepto p « n e e s t , neminem unquain feliciter vitam finisse, qui sacerdotum ordini infensus f u e r i t , etiam qui vitia insectatus. Franciscus. Ipse melius ominare nobis. Illos autem facile patior, dilatis ab se rumusculis, statum tueri suum. Atque utinain non possent alia r e , neque aliud haberent praesidium. 3NIe vero nihil movent nugsc, quin etiam magno fabulantes hacc illos animo contemno. Novi hominum ingenia, novi artes. Seel posthac male fklent iis. Aperta sunt enim, operta qua; fuerant p r i u s , eletectao fraudes, proeliti doli, prsestigia patent. Sic aliquarido religionem cor-

Monitor secundus. r u p e r u n t , populum Christianum docendo scelerati homines, ut non Christi sacerdotes, sed exotica; c u j u s p i a m , ac testami» superstitionis sacrificuli v i d e r e n t u r . Wune illuminata; hominum mentes s u n t , abstersis nebulis. Quam nobis maxime lucem, instinguente Christo, L n t h e r u s accendit, q u e m qui o d i t , Christum lion amat. Quare hunc s e q u a m u r , q u o t q u o t suimis, q u o s religionis et fidei casus permovet. Inipostores v e r o istos m u n d o exig a m u s , et abjecto gravi ac importabili j u g o , in libertatem nos v e r e Christianam adseramus. Ubi bene j u b e o sperare te. ]\am ut intelligas, rion penitus infeliciter egisse cimnes, qui saeerdotibus inimici f u e r u n t , e mullis u n u m tibi p r o p o n e B o j e m u m Z i s c a m , tanti tamdiu belli contra sacerdotes ducem inviclissimum. C u i quid deest ad consummatam summi Imperatoris gloriam ? N o n n e liane post se laudem reliquit, a tyrannide patriam q u o d liber a v e r i t , tota Bojemia homines nihili, otiosos sacrifico« et inertes monachos ejecerit ? bona illorum, partim e o r u m qui contulerant haeredibus, partim reipublicae distribuerit ? Romanis infestationibus, et Pontificum rapinis terrain clauserit ; miserabilem sancti hominis Hussi interitum strenue ultus sit? In his omnibus praedam n o n quaesierit, nec se ipse u n q u a m Iocupletaverit, et tamen in hoc nunquam interrupto felicitatis c u r s u , ex summo popularium desiderio, quos salutaribus pauio ante m o r t e m admonitionibus erudiit supremum vita; diem clausit. Monitor. E g o v e r o semper audivi, Ziscae res gestas, sceleris et impietatis esse plenissimas. Franciscus. A t q u e ego audivi, sed vel ab illius inimicis, vel ab iis, qui historiam n o n recte n o v e r a n t , sed ex r u m o r e vulgari proferebant. Verum quale scelus est, punire nocentissimos ? aut quae impietas, homines superbos,

Dialogua.

145

crudeles, avaros, libidinosos, infidos, juVenturis corruptores, Iegum publicarum perversores, qui nemini prosint, multis noceant, cum tantis interim eriminibus honestissimam praetendant appellationem, spoliare rebus, quas non recte, egentibus interim bonis et frugi civibus, otiosi ac inertes ipsi possideant, et patria (in qua, ob multitudinem annonam gravent) e x i g e r e ? Monitor. Fuit hoc utile B o j e m i s , putas ? F r anciscus. Quantum eventu postea patuit, fuit. Monitor. Videris velie imitare factum illius, quoque.

si possis hie

Franciscus. Non omnino nolim, siquidem propositum hoc illis sit, neque parére monitis, neque cedere objurgationi, tunc enim cogi eos necesse erit. Monitor. Si te execrationibus vero P o n t i f e x , et diris impetat? Franciscus. Nihil egerit, jam hoc pectus habet enim, quo muniatur, contra inania istiusmodi terricula. Qua fiducia absolvi a D e o me, cum ab istis damnor, puto. Monitor. Nihil dabis consuetudini v e r o , runt ista?

cui penitus inoleve-

Franciscus. Quid darem non bona;';' an malam consuetudinem non decuit immutari semper, et aboleri ? Monitor. Etiam nunc decere arbitror, sed hanc isti malam putant minime. Quare multis etiam ex profanis piacere Hütt. Op. T. IV.

1 0

146

Monitor

secundus.

vides istain Episcoporum pompam, istos magníficos apparatus, regium splendorem. Franciscus. V i d e o , et poenam interpretor, qualiter Cretenses olim, adversos quos maxima execratione uti volebant, iis optabant, ut mala consuetudine delectarentur. Quem e r r o r e m , quia misere salis luimus diutissime j a m , credo misertum tandem credentium in se Christum, extergere velie nunc ab animis hominum, et ex funesta nebula salutarem lucem inducere. Id quod mox facturum eum, tanta in promptu vitia documento sunt, quem nos eventum urgere d e c e t , ac provocare quantum possumus. Prfcsertim siquis sit, cui hanc mentein Deus indidit, ut tegerrime f'erat pro pia religione maleiicam regnare superstitionem, istos male moratos homines, glabra c u t e , vulso c o r p o r e , exporrecto ventre, patrantibus oculis, unguento delibulos, aliquos male viros etiam, quibus ante temperantiam libido est, ante innocentiam l'raus, ante probitatem malitia, breviter, inhonestos homines, rerum gubernaculis impudentissime ingerere se, ac virgini Ecclesinc liabitum inipurissimoe meretricis inducere. Interim gravitatem simulantes, tamen multos post ante ambulones, prementibus se niagnis slipatorum g r e g i b u s , ac numeroso tergis inherente satellitio, ceremonias inferre nobis , plusquam Judaicas, ac peregrinura quiddam inter sacra gcsliculari, nüquando novas ferias indicere, aut obsecraúoues, quas Persico cum apparati! prseeant, saepe quod per somnum imaginati s u n t , quasi diviiiiliis revclatum, niagnis cum clanioribus p r e d i c a r e , ac prodigia fìngere ipsos, et oracula instituere, qu;cstus ac lucri gratia lacere, et doceve omnia. Heec inquam si cognoscal quis, et vero pieialis zeio indignet u r , debet profcclo quantum polerit, ut aboleatur mala consuetudo, ipsi autores exiganlur, adniti, et operam

Dialogua.

147

dare suam, ut in melius haec restituantur. Da mihi quemquam de imperio melius qui sit meritus, quam hoc qui faciat nunc! Monitor. Honestissima video, conari te video; sic me ille servet Servator Christus. Neque est jam ultro, cur verbo velim dehortari t e , nisi quid diversa sentit Caesar, cui obsequi decet t e , neque adversari usquam. F r anciscus. At me vero omnium minime istud a proposito detinet. Cujus ut pateat ratio tibi, vides qui sedificium moliuntur saepe, diligenter multo ante futuri operis sumptus putare secum? Monitor. Video. Franciscus. Nec ille, si me audiat, secus hanc rem considerabit, appensisque exacte, quae possunt evenire, hoc faciet, non quod facere nunc vult, sed quod fecisse olim volet. Ego vero officii d u c o , -consulere illi, non quod in praesens placeat, sed perpetuo quod prosit, ac utilitatem considerare ejus, . cui obsequium praesto, cujus usui vitam quoque impendere velim. Die mihi enim, si febricitaret Caesar, et frigidam posceret, dandam illi, quia vellet, putares ? Monitor. Non putarem, sciens noxiam. Franciscus. Neque nunc persuadebis mihi, ut autor sim rei, nunc quidem ut alicna ingessit commonitio, arridentis, verum summae aliquando perturbationis causam futuram. Monitor. Ipse quidem pertinacius non suadebo, sed hoc ille sequitur, et diversam factionem ediclis pereursurus videtur, interminatus jam ne quis deinde post Lutherum

148

Monitor

secundus.

videat, manuque ac o r e , si nescis, protestatus e s t , a Romani Pontifìcis partibus staturum se p e r p e t u o , quemcunque in e v e n t u m , eo r e g n a , o p e s , et potentiam omnein suam i m p e n s u r u m , n e q u e passurum se I m p e r a tore , vel tantillum de autoritate illius , ac Romanie Ecclesia; polestate imininutum iri ; q u o d videndum tibi existim o , ne iram in t e , et indignationem provoces ejus, cujus gratulari tibi gratiam debcs. Franciscus. Mihi alia longe ratio est. V i d e n d u m enim p u t o , n e quod n u n c o b s e q u o r , ad injuriam aliquando illi r e d e a t ; et diutissime p c r s e v e r a b o , n o n f a c e r e , q u o d nociturum illi certo scio. Warn pro mea in eum fide n o n est, in ipsius damnum obsequi ei. F a c irascatur mihi autem, quamquam facturum id eum ne suspicor q u i d e m , irascatur tarnen, aliquando amabit tanto magis, q u o d iracundiam tulerim, a proposito non deilectcns, t u n c puto, cum se isti cognosceridos d a b u n t , cum non quid dixer i n t , sed quid voluerint, emerget. Ubi Consilia etiam eorum teinpus p r o d e t , ipse v e r o manifeste jam seiet, quibus aliquando prcdagogis, quam non utiliter gubernandum se p r a b u e r i t . Q u a r e sie mihi p r o p o n o , simpliciter et bona fide g e r e r e omnia. E t jam exspecto, ut mecum expostulet ilie , cur partes has foveam. Q u o d cum fiet, tum perbelle reddam consilii mei rationem. C e r t e p r o f e e t o , aliquando non o b s e q u i , siimmmn est obsequium. Q u o d si tarn ilie sciret, n u n c quid jul>ere d e b e a t , quam e g o , quid utile f u t u r u m sit, v i d e o , 11011 imperaret jam, qua; magno aliquando illi incomniodo casura sunt. Itaque ipse impulsus est, ego despexi. Ipsum pracsentia m o v e n t , me f u t u r o r u m soilicitudo tenet. Quare n o n sequar in e r r o r e m c u m , sed errare volenti resistam. Daboqtie o p e r n m , et sublevabo s e d u l o , n e q u e u n q u a m p e r i r e eum patiar, donee a tutela salutis ejus vi amotum nie

Dialogus.

149

v i d e r o . E t n u n c q u i d e m fas o m n e , C h r i s t u m q u e D c u m , ac ccelestis spiritus scieutiain c o n t e s t a b o r , optime voluisse m e ipsi, atque integerrima consuluissc fide. iNeque pig e b i t , in paucissimis n u m c r a i i , cum illos videbo valde m u l t o s , q u o r u m qnotiisquisque est, qui consilium hoc a d s t r u e r e t , nisi acccpissct aliquid de p e c u n i a , quam Pontificis nomine divisam islic f e r u n t ? Monitor. Aliquam f e r u n t . F ranciscus. N e q u e n o n factum arbitror. Nam q u i s , liisi sic c o r r u p t u s p r o b a r e voluissct istam insectandi L u l h e r u m r a b i e m , et in manifestum adeo e r r o r e m , atrox facinus, pnjcceps ire ? Monitor. V i d e o nihil ab optima ratione alienum c o n a r i t e ; i t a q u e n o n pudebit me consilium, c u j u s tibi autor esse v o l u i , i m p r o b a r c postliac, et diversa sequi. Franciscus. H o c tu v i d e r i s , mihi ilic v e h e m e n t e r curse e s t , qui c u m tot r e s , tnmque necessarise gerendse jam sint, nequissimis homiuibus ad negotia nullius bonrc f r u g i s , abutenduin se prsebet. Quam sunt rrmlta enim agenda prius illi, q u a m inotiosum sacrificulorum sollicitationem, aliq u i d curse partiatur. Mam et latrocinia i n h i b e n d a , ac m o n o p o l i a a u f e r e n d a , et r e c o g n o s c e n d a infinita sacerdot u m collegia, m a g n a q u e ex parte clissolvenda, et causid i c o r u m compescenda rabies , ac publica luxuria severissimis c o c r c e n d a l e g i b u s , multa p e r p e r a m ab antiqui s sancita retractanda. H o c v e r o quam necesse f u e r i t alllueritem f r a t r m n et m o n a c h o r u m n u m e r u m , ad summ a m raritudinem et paucitatem Ionge e x t r e m a m r e d i g e r c ? aut etiam ex toto ordines qui v o c a n t u r , abolei e , et omnem semel a u f c r r r e hypocrisim':' P n c t e r e a libido pas-

150

Monitor

secundus.

sim invaluit, constringatur. Munditiis homines student plus quam muliebribus, intercedat ad laborem et duritiem coactio. Decebat enim valentissimum quemque et primse virtutis, senem aut j u v e n e m , honoribus ac praemiis adfieere, quernadmodum et iis, quorum perspecta egregia belli facinora sunt, defcernenda ornamenta, contra notandi, qui se sceleribus obstrinxerunt. Warn ad rem nummariam quod pertinet, procurandam earn existimoj hie retento, quod Romano Pontifici deferunt Curtisini, et quodcunque per illam beneficiorum negotiationem eo redit, quodque pro nugacissimis mereibus ad externas nationes FUggeri deportant. Haec, et hujusmodi infinita, siquardo executus illc f u e r i t , tunc poterit in otio, quae ad se non pertinent, cognoscere. Certe enim parum utiliter imperium administrabit, si se statim ab altissimis cogitationibus ad infimam curiositatem abduci permittet. 3\I o n i t o r . E t lamen curare, nequo periculosius evadant hi tumultus, non inutile penitus fucrit. F r a 11 c i s c u s. A t tumultus non cssent, nisi ille se immiscuisset negotio, ad quod per omnia connivendum potius erat, quam vel verbo intcrturbandum. Putas enim subnascentem in Germania nunc evangelica; doctrina;, Luthero dispensante, cognitìonem, si non audisset Carolus rccJamantes certatim sacerdotes, non effecturam paucos intra menses f u i s s e , ut et melius viverent hic homines, et sua .Imperatori dignitas restitueretur, mali ac perniciosi de occupalo ab se statu dejicerentur ? A t nunc ab i i s , qine geremìa maxime, et primum erant, ipse cessans, Pontificimi causic, ob decedens lucrum sibi, laborare jam incipienti, sufFamulatur.

Dialogas,

151

Monitor. Equidem vidi tot mensibus nihil agi circa se aliud p a s s u m , et in Lutheri negotio tempus extraxisse illos, omnibus interim alia esse geremia nunc vociferantibus, u t etiam hie tecum sentiam, suo potius cursui relinquendam liane r e m . proesertim ad bonos et salubres tendere exilus cum videatur, fuisse, quam sumnuì interposita autorilale exaeerbare partium studia. Franciscus. Nostras quidem valde exacerbavit, visus juvare adversas. Atque Incc omnis culpa, quantacunque est, in istos cadit e jus consultores, homines pro se Iucroque s u o , facile quidpiam sundentes illi. Quod me summi adolesccntis, optima indole pnediti, miseret. N e q u e non si posscm, maximo etiam cum periculo , circumsessum a pessimo liominmn g e n e r e , vi ac violcntia liberarem. Video enim misere illudi ejus innocenti^, ab iis quibus plurimum ipse fidit. Qui putasne in re nefaria, tara nequiter supparasitarent nunc Romano Pontifici, et causam ex conscientia ncinini hoinini probabilem , defei:d c r e n t , nisi hoc esset, quod passim dico, mussitari, permagnam auri viin a Romanistis in corruptionem Germania; dispertitam M o n i t o r. Facile credi d e b e t , quosdapi per largitionem in diversum abductos. E t jam in fabulis hoc est. Pra:terea quosdam novi aula; h u j u s , fluxa fide, et pecuniae studio plus niinio deditos, semper ad suum qurcstum callidos, neque unquam l e r e , ut illius consulatur rebus , ingenio utentes, quosdam etiam e o r u m , qua; agunt, omnium f'alsiloquos. Atque his inter tot ac tanta scelera fraudem miscere innocentia est ; qui quidem ut scmentem faciunt nunc, ila aliquando metent arbitro*.

152

Monitor

secundus.

Fr anciscus. Quos tu non putas, ab auribus b e n e instituendi jam Principis abstrahendos ? et ne Las suo veneno inficiant, lege ac legionibus effugandos ? Monitor. Posthac putabo semper; neque unquam lingua erit, qua tibi suadeam, a Lutheri tuitione vel tantillum ut discedas. Franciscus. Neque discedam. Imo ut scias, qua; mens sit, magis ac magis ad conandum hacc acstuo. Peracuunt enim pectus mihi quotidiana; islorum machinaliones, quibus scelerati nebulones convellere sancti viri statimi, ac publicum impedire b o n u m , conantur. Quarc nihil omittam, quod quidem ad rein facturum existimabo, quo fieri possit, lit aliquando, bonis perniciein qui inoliuntur, male ipsi pereant. Monitor. Utinam fiat. Franciscus. Sperat quidem animus, quo eveniat, Diis in manu est. Carolo autem, magis obsequar ut prosim, quam ut placeam. Id est, libenter invito p r o d e r o , nolenti eonsulam, ac nescienti bonum dedero. Warn mea sie fert r a t i o , ut exislimem, si plane haud scirem, quid prosit illi, divinari oportuisse, cum id pateat, nullarn f o r e olim excusationem, quod nocuerim, cum prodesse possem. Quare decretum est, siquid acerbius hac in r e jusserit, vehementer abnuere; si pertinacius imperaverit, palam detreclare. Nam multo magis spectandum arbit r o r , Deus quid velit, quam hominibus quid in mentem veniat, pracsertim veritas cum agatur hic, et Evangelium. In istos vero prseposteros consultores, inimicissimis ero semper factis et animo, neque unquam fiet, u t in socie-

Dialogus.

15'3

tate turpis consilii invernar. Quo enim abducitis mihi, q u o perditi homines, divinum internum ? quern finem facietis , corrumpendi mentem sanissimam, optimam indole in? Credite mihi futurum est, pro talibus factis, ut condignas persolvalis toti Germ-.iisc pocnas. Futurum est. Rationem enim exiget a vobis seducti sibi domini, et perversi Imperatoris. H; t r o c i u a r i , ct siquis hujusmodi s i t , ut in cLamiu genus* d e f o r m e m v i t a m , et malos judical m o r e s , accusatorem m e iIli profiteor. T a n t u m abest, ut defensor esse velinv I t a q u e n e s c i l quantum oneris sustineat, qui majores suos, rebus p r e c l a r e gestis illustres, jactat, nisi talis et lira est i p s e , ut ab illis non multum absit, nihil quam instrumentum aliis percellendi se ministrat, ac vituperandi a r g u m c n t u m suggerii. Q u o d si reclissime vivere-» t u r u t r o b i q i i e , n o n posses p r o f e c t o n e g a r e , ex vitse instili!to meliores esse n o s , q u o d plus laboramus, a eloquenti» robnr. Sunt et nostrae contra nobis opes. Quid faciendum igitur ? Decertandum omnino et cominus congrediendum, ut intelligant omnes, quam iniquam r e m , quam violata ac prorsus constuprata conscientia sis aggressus. Haec profecto via e s t , hoc optimum consilium: quando nec pielatis ratio, nec nostra amanter tentata commonitio locum apud te habent. Vale !

c. Zwei

Schreiben d e s

E r a s m u s

v.

R o t e r d a m

und Ulrichs

von

H u t t e n

a n

d e n Rath zu

* ) Beide

Briefe

..Leben

des

sind

suis d e n

Erasmus,"

Zürich.*)

Beilagen

von

„David

2 Theile , Zürich

1790

Hessen* abgedruckt.

397

I. S c h r e i b e n

des

E r a s m u s .

G r o f s m ä c h t i g e , meine H e r r n ! Ich acht w o h l , Ihr w i s s e t , w i e ich bisher nicht allein des gemeinen Nutzens u n d guter K ü n s t e , sondern auch der evangelischen L e h r e w e g e n fleifsig gearbeitet hab mit Jedermanns N u t z e n , und nicmands Schaden. Nun ist jach hervorg e b r o c h e n Ulrich von H u t t e n , dem ich a l l w e g e n gut» g e t h a n , und ihn niemals w e d e r mit W o r t e n noch mit W e r k e n verlezt habe. Derselbige hat ein Büchliii w i d e r mich lassen ausgehn, nicht allein mein L u m d e n betreffend, sondern auch dabei voll öffentlicher L ü g e n , und bübischer Schmähungen, darneben auch andere g u t e M ä n n e r , dieser Schmach u n w ü r d i g , begriffen s i n d ; darin er auch w e d e r des Pabsts noch des Kaisers schont. — Diefs schreib ich aber nicht d a r u m , dafs ich ihm v e r b u n n e , dafs eure Gütigkeit ihn also bei Euch läfst w o h nen , damit e r nicht in seiner aufsezigen Feinde Hände k o m m e ; sondern dafs er diese E u r e GUtigkeit nicht misbrauche zu einem geilen muthwilligcn Schreiben, das da offenbar schadet dem Evangelischen Handel, andern guten Künsten, auch gemeinen Sitten; darzu auch, dafs nicht aus des Ungezäliinten Freveln eurer Landschaft vielleicht in Zukunft e t w a s Schadens oder

398

Schreiben des Erasmus.

Schand entspringe: denn er jezt gar nichts mehr zu verlieren hat. Darum so ihr seinen Mulhwillen ein wenig zähmet, w e r d e t ihr mir nicht sowohl einen grofsen Dienst und Nutzen, als andern Künsten die dadurch beflekt sind, beweisen. Ihr werdet auch E u r e r Landschaft ein fast nuzlich Ding thun, die ich all weg in grofsem Wesen zu seyn begehre. Gott beliiit Euch, wohlgeachte meine H e r r n , und ist e t w a s , darinn ich euch dienen kann, will ich willig erfunden w e r d e n . (Basel 10. Aug. 1523.)

399

IL S c h r e i b e n

Ulrichs

v.

Hutten.

IVTeinen freundlichen u n d ganz willigen Dienst allzeit z u v o r . S t r e n g e , E d l e , V e s t e , Ehrsame etc. liebe H e r r n u n d F r e u n d e . Durch einen meiner insonders guten F r e u n d e u n d Gönner von Basel w e r d e ich warnungs» w e i s e berichtet, w i e Eras?nus Roterodamus eine Schrift an e u c h , darin er mich fast unfreundlich betastet, auch g e g e n mich E u r e Ungunst und Widerwillen zu e r w e c k e n sich u n t e r s t e h e t , verfafst etc. W i e w o h l ich nun an E u r e m guten und weitberühmten G e r ü c h t , auch erkannter Z u n e i g u n g , so ihr zu aller Redlichkeit, aber insonders zu christlicher Wahrheit u n d Evangelischer L e h r e allwegen gehabt, und noch festiglich traget, nicht zweifle, ihr w e r d e t mich oder niemand ungehort u n d unverantw o r l e t bei euch verunglimpfen lassen; so hab ich doch, dafs mir angezeigtermafsen W a r n u n g g e s c h e h e n , E u c h nicht verhalten w o l l e n , freundlich und gütlich als meine liebe H e r r n und F r e u n d e Euch bittend, w o E u c h solcherweis Schriften mich betreffend von gemeldtem Erasmo oder jemand f ü r k o m m e n , oder hernach fiiikämen, Ihr wollet mir deren Sinn und Inhalt nicht vorhalten, sondern damit ich m i c h , w i e billig zu erachten, meiner INothdurft nach, bei Euch versprechen m ö g e , Kopien giinstiglich angedeihen lassen. Dann ich je dafür gehalten seyn will, dafs ich alle Zeit h e r , seit ich aus meinen kindlichen J a h r e n e r w a c h s e n , anders nicht, denn einem

400

Schreiben Ulr. von Hutten.

tugendlichen und frommen RitterniaTsigen vom Adel Nvohl ziemlich und gebührlich, gehandelt und gewandelt hab. Und dafs ich, w o jemand mich wieder, als ich nicht hoffe, ausgeben oder beschuldigen w i r d , mein E h r und Glimpf mit Grund der Wahrheit genugsamlich zu vertreten, und zu entschuldigen wisse; als ich dann jetzo euch ein Vertrauen zu mir zu haben bitte, und w e i t e r , dafs ich zu E u c h , und gemeiner Eidgenossenschaft einen freundlichen guten Willen habe, auch meines Wissens allzeit hievor gehabt, Euch festiglich zu mir versehen. Das hab ich Euch meiner Nolhdurft nach, meine lieben H e r r n , Freunde etc. zu denen ich mich aller Lieb und Freundschaft versehe, in gar aufrichtiger Meinung nicht bergen wollen; Euch Lieb und Dienst zu erzeigen bin ich wohlgemeint, und von Herzen gesinnt. — Befehl Euch Gott und seines göttlichen Seegens Schirm, der woll euch ohn Unterlafs und Aufhören in dem Anhang seines unwidersprechlichen W o r t s imd Evangelii, wie bisher durch Eingebung seines heiligen Geistes starken, und befestigen. Amen. (15. August.)

D. 5 p o n g i a

E

r

a ad

Huttenicas

Hütt. Op. T. IV.

s

m

v e r s u s

Adspergines.

26

i

403

Erasmus Roterodamus d'uditissimo Ulricho Zwinglio, apud incljtam Helvetiorum civitatem Thurregiam concionatori S. D.

Q u o n i a m istuc primum liinc alla tum est venenum, Zwingli doctissime, visum est convenire, ut eodem primuin iret antidotus, non quod metuam, ne apud te aut ullos cordatos viros lxderet existimationem meain Huttenica criminatio, sed ut Iiis quoque niederer, qui vel mihi parum sunt sequi, vel naturae vilio Iibentius e a ' c r e d u n t , quae laedunt famam hominis, quam quae commendant. Quis enim vir bonus aut cordatus non detestetur hoc exemplum, quod Huttenus, nec verbo, nec facto unquam laesus a m e , sed sic toties etiam editis voluminibus a me praedicatus, ut nemo neque benignius aut candidius, n e q u e crebrius, toties meis literis apud primates viros commendalus, subito velut ex insidiis talem libellum ernisit in amicum, etiam tum candidissime atque amantissime de ipso praedicantem, cum ista scriberet, nihil omnium minus suspicantem, quam ut ab Hutteno nasceretur aliquid tragcedirc. Quid excogitari potuit alienius ab omni humanitate fideque Germanica, quid optatius aut gratius bonarum literarum hostibus, quid ipsis bonis literis incommodius, quid Evangelico negotio perniciosus, aut si Übet etiain Lutherano , cui se jactat favere ? Bellum indixerat R o manensibus, et amicum sincerissime amantem, nulla expostulatione praemissa, tarn amarulento libello inexpectantem aggreditur, ut in nullum hostem adhuc scrip-

Erasmi ad Ulr. Zwinglium Epist.

ÀOA

serit virulentius. quasi

parum

facturus

E t interim a u x i t ,

ibi fuisset

finem,

veneni,

posteaquam

M u s i s et Gratiis.

ut a u d i o , nec

semel

videtur

libellum, unquam

bellum indixit

et

E q u i d e m non iuvideo illi Helvetiorum

humanitatem,

qui concedunt latebras, q u o tutus sit in-

terim

qui

ab bis

venautur illuni

tarnen curandum e s t ,

ad supplicium.

Sed

ne sic abulatur Helvetiorum liu-

m a n i t a t e , ut apud eos tuto lalitans,

tales libellos e j a c u -

letur in capita quorumlibet de studiis publicis bene inerentium,

interim

nec Pontifici

parcens,

nec

Cicsari,

n e c Germania; P r i n c i p i b u s , ac ne Helvetia: quidein gentis integerrimis Berus.

HECC

viris,

q u o r u m de n u m e r o

quoniavn

metuendum e s t ,

ne

scribit

apud

Ludovicus latitans,

quid bine olim invidile aut i n c o m -

modi perveniat ad liane g e n t e m , tranquillitate,

est

Helvetios

cunctisquc

quam optamus publica

bonis

esse

Nihil autem facilius quam s e r e r e dissidia, limum sit mederi malo semel nato.

florentissimam. quum diflìcil-

B e n e vale.

405

Purgatio Erasmi Roterodami ad Expostulationem Ulrici Hutteni.

IN u n e vicissim a u d i , si vacat, r h e t o r e m L a c o n i c u m A s i a n o r e s p o n d e n t e m , n o n b r e v i t e r m o d o , v e r u n i ctiatn civililer; tantum enim spongia d e t e r s u r u s s u m , quae ille in m e aspersit, nihil autem criminum aut conviciorum in adversarium r e g e r a m . Dabitur h o c vel amicitiae pristina;, vel mese perpetuae consuetudini. S c i o , n o n f e r t conteniptum H u t t e n i g e n e r o s u s animus. P r o i n d e cum m u l l o s lacessierit antehac acidis libellis, n e c ullus ilium hactenus responso dignatus sit, et h o c honoris f e r e t a Vetere amico. P r e c o r a u t e m , optime l e c t o r , ut hie t e mihi praebeas attentum. N e q u e enim te cupio festem m o d o h u j u s conflictationis, v e r u m etiam cognitorem ac judicem. H u j u s tragccdiae prooemium h i n e e x t i t i t , q u o d H u t t e n u s , cum Basileam advenisset, n o n est admissus ad n o s t r u m colloquium. A c dictu m i r u m , q u a m atroces hinc conetur excitare tumultus. Sed hos f u m o s omnes discutiet veritatis simplex ac dilucida n a r r a t i o . V e r b u m n o n a Hinge tur. R e s enim sic h a b e t : Henricus Uppen, dnrpius, q u i quoties in hoc a r g u m e n t o mihi nominabitur", honoris causa n o m i n a b i t u r , p r i m u s obnuntiavit H u t t e n u m esse Basileae. Hoc. statim exhilaratus nuntio, percontari coppi, quid v a l e r e t , ecquid tuta o m n i a , n u m f a v e r e t m a g i s t r a t u s , aliaque consimilia , q u e m a d m o d u m solemus de h i s , quibus ex animo bene volumus. C e r t e id temporis H u t t e n o ex animo bene c u p i e b a m , ut si quis alius. A d ceetera grritulatus, d e sola valetudine

406

Spongia Erasmi

dolebam, quam ajebat vehementer afflictam. Tandem rogabam Eppendorpium, placidis verbis persuaderei Hutteno, ut si nihil esset nisi vulgaris consalutatio, temperaret a congressi!, quod ea res nihil esset illi commoditatis allatura, me gravatura esset invidia, jam plus satis gravatuin. Cacterum a pristino meo in ilium affectu nihil decessisse. Quod si qua in re officium meum desideraret, id fore promptissimum. Hoc se renuntiaturum recepit Eppendorpius, nec dubito, quin qua est civilitntc prsditus , commodius etiam retulerit, quam ego mandarini. Certe profìtetur se quanta potuit civilitate meain orationem pertulisse. Ubi me revisit post unum atque alterum diem, rogo, num boni consuluisset Huttenus meam colloquii deprecationem. „ Imo, inquit, suaviter arrisit, et in bonam partem interpretatus est." Rursnm testificatus animum erga illum meum, officium defero, si quid a me prastari vellet Huttenus. Post dies aliquammultos, rogavi familiarius Eppendorpium, diceret ingenue, num Huttenus videretur eodem animo accipere deprecationem meam, quo ego facerem, et num quam animi offensi significationem daret. Negavit ille se quicquam tale in Hutteno deprehendere. Sed abiturus adjccit: „Fortassis, inquit, cuperet tecum colloqui." Roganti, num istud dixisset Huttenus, negavit, sed „est fortassis, inquit, quod cuperet tecum colloqui." Tum ego : „Quamquam, inquam, cupiebam invidiam defugere, tarnen ea res non tanti est apud m e , quin facile contempturus sim, si quid habet seriae r e i , quod mecum agat: aut si alioqui hsec res illi cordi est, si quo modo ferre possem hypocausta, ipse convenirem hominem. Ille fortassis ut est aifectus, non potest abesse ab hypocaustis. Quod si potest ferre frigus hujus aulae, libens cum ilio confabulabor usque ad satietatem, et curabimus ut sit luculentus focus." Ad hoc respondit Eppendorpius : „Huttenum corpore misere affecto semper

adversus adspergines Hutteni. v e r s a r i in hypocaustis." thusium.

Interea discedit H u t t e n u s M i l -

Narrat E p p e n d o r p i u s ,

esset e periculis.

407

quam feliciter elapsus

E a res mihi voluptatem attulit.

enim esse potest E p p e n d o r p i u s , m e

Testis

id temporis etiam

animo sollicito f u i s s e , ne q u i d accideret H u t t e n o secus q u a m vellemus.

I t a q u e c u m e o rediturus esset

dorpius ,

o n e r a v i m u s e u m mandatis,

1111m, ne

securitate

sua v e n i r e t

Eppen-

admoneret H u t t e -

in aliquod periculum,

n o n enim d e e s s e , q u i venarentur ilium , liaberet suspecta omnia.

E d i d e r a t libellum q u e m d a m in m e d i c u m

u r b i s , plane ridiculum. unde Otii,

illi in m o r b o ,

hujus

M i r a b a r apud E p p e n d o r p i u m ,

in tanta r e r u m angustia,

ut luderet talibus libellis.

tantum

R e s p o n d i t , illum talibus

jocis a v o c a r e animum suum. „ M a l l e m , in q u a m , illum hac aetate sibi deligeret aliquod a r g u m e n t u m , in q u o n e r v o s omnes ingenii

expediat,

et p e r

q u o d honesli nominis

m e m o r i a m transmittal ad posteros." R e s p o n d i t E p p e n d o r pius , „illum totum in h o c esse, ut stilum absolveret." Haec d u m e g o simplex et Candidus amicus sollicite v e r s o p r o meo Hulteno,

redit ab ilio E p p e n d o r p i u s ,

annuntians,

H u t l e n u m vehementer in me stotnachari, et n e s c i o q u i d atrocis libelli a d v e r s u m me habere irt manibus. E a res, obtigit praeter meritum et percelluit

expectationem,

animum m e u m .

Roganti,

novitate

quid esset

ut ipsa

causae,

r e s p o n d i t E p p e n d o r p i u s , hoc u r e r e illius a n i m u m , q u o d n o n esset admissus ad c o l l o q u i u m . „ A t q u i , i n q u a m , a j e bas illum h o c b o n i c o n s u l e r e quam a b i i t , cari."

„ v e r u m , inquit, sed postea-

mire coepit o f f e n d i , n e c v i d e t u r posse pia-

Jam is r u m o r latius etiam s p a r g e b a t u r , adeo

Beatus q u o q u e Rhenanus permitlente remedio.

accersit

sollicitus

adiret

et E p p e n d o r p i u s .

me :

is

ut me

Consuitatur d e

R e s p o n d i , m e n o n posse praestare, q u i d huic

aut illi subilo v e n i a t in mentem.

M i h i satis e s s e , q u o d

animum praestem, cui nemo merito posset irasci. q u o d ad c o l l o q u i u m attinet,

tu

scis, inquam,

„Nam Eppen-

¿08

Spongia Eraimi

dorpi, quam nullam habeat in me stomachandi causam." Visum est illis, ut Huttenus antequam prodiret liber aliqua placarelur epistola. Resppndi, mihi videri optimum dissimulare. Warn ejusmodi ingenia tum maxime ferocire, si quis conetur placare. Cum illi consentirent a me dissentientes, scripsi Hutleno, megm animum nullius mali sibi conscium esse, si quid falso delalnm esset, aut alioqui suspicaretur, expostularet privatim per epistolam, me non dubitare, quin illi per omnia satisfacturus essem. Considcraret interim, an hoc, quod molirelur, conducerei publicis studiis, negotio Evangelico, ac rebus etiam ipsius, ut tum habebant. Non me mea fefellit opinio. Retulit Eppendorpius epistolam atrocissimam. Jam enim existimabat, me, hominem meticulosum, formidine tremere. Proponit aliquot capita criminum, quod Capitonem Capnioni in literis Hebraicis prselulerim : quod ipsum Huttenum in epistola ad Hochstratum perstrinxerim : quod Capnioni perfidi» labem asperserim : quod Theologis Lovaniensibus el aliis nonnullis sim blanditus. Denique quod subito desciverim ab Evangelico negotio, et ad hujus Subversionen! totum animum intenderim. Et interim promitlit, se libellum intra triduum per famulum missurum. Atqui hujus exemplar, jam hie per multorum manus versatum. missuin erat Thurregium, et populus mihi narrabat, quid Huttenus in me scripsisset. Respondeo per literas ad capita, quae primis literis proposuerat, multa monens, quae non minus in rem ipsius erant, quam raeam. Respondet paulo mitius, jam extincto Francisco Sickingio, et hanc fert conditionem, libimn jam esse missum typographo, ut oblicescerem, ita pacem atque etiam amicitiam fore inter nos, si vellem ut antea. Tandem redditus est libellus, nee obsignatus, nec obligatus. Eum premere, cum jam nec ipsi Hutteno esset in manu, tarnen erant qui serio agerent, ut missa etiam pecunia, si Superis

adversus adspergines Hutteni.

409

placet, impetraretur ab H u t t e n o , ne prodiret. E g o portantissime respondi : Optimum fuisse, librum ejusmodi nunquatn scribi, cietcrum posteaquam jam sparsus esset, et exisset autoris manus, nihil esse melius, quam evulgari quamprimum typis. Et id me curaturum meo sumptu pollicitus s u m , si volente fieret Hutteno. Interea commigrat Thurregium Huttenus. Inde scribit, ut lioc factum in Aten Homericam rejiciamus, post lisce omnia prudentius actnrum sese. Prseterea nihil actum est inter nos. Hacc omnia sic habere, nemo potest esse testis magis idoneus, quam Eppendorpius, qui ex tot meis liberis ac farniliaribus colloquiis satis animadvertit, me purum amici animi affectum obtinuisse erga Huttenum, et a nullo minus suspicatum hostilia exorit u r a , quam ab ilio. Ubi est igitur ista inhumnnitas, quam Huttenus verbis exaggerat? ubi contemptus tanti viri? ubi metus saevse illius expostulations, quam sustinere non potuissem? Biande rogavi, ne sine causa gravaret ainicum invidia, plus satis gravatum. Won detrectavl. colloquium, si quid esset seriae rei. Detuli amici officiu m , etiam usque ad pecuniam, quam mea tenuitas impartire potuisset. Postremo obtuli colloquium, eliam si nihil esset seriae r e i , modo ita sederet animo illius. Delectus est huic negotio interpres gratiosus ac civili facundia, q u i , si quid etiam habuisset odii res ipsa, generosus, cognatus et civilis interpres lenire potuisset. Liquet igitur, quam non suo loco dicta sint illa toties Hutteno: „repulisti a colloquio." Ego ut tum eram afTectus, vel Constantiam usque non gravatus fuissem adequitare, si sensijsem hoc serio referre Hutteni, tantum abest, ut a colloquio submoturus, fuerim. Tantum apud me valebat amicitia, quam ante coinplures annos Müsse inter nos conciliarant, ac semel initam, mutua qupedam aluerant officia. Testantur hoc meac lucubrationes, quam non vulgariter adamarim ingenium et venam HuttenL

410

Spongia Erasmi

Nam immodicam illam libertatem condonabam setati, ac temporis progressi! correctum iri sperabam. Videbam in ejus scriptis amplam, splendidam, ac paratam verborum suppellectilem ; naturae satis; rationem, judicium et consilium sperabam setate, u s u , studioque accessura. Jam si quis corisideret, quo in statu res mese tum fuerint atque etiam nunc sint, quo loco res Hutteni, nimirum prudentiam judicabit deprecari colloquium, quod alteri sit otiosum , alteri onerosum et inhumanus videbitur, non qui deprecatur, sed qui deprecanti irascitur. Verum urget me Huttenus meo testimonio, qui candorem illius proedicarim , quod neminem solitus sit degravare invidia. Fateor a me prrcdicatam ingenuitalem Iluttoni, qui cum cacteri libellos emitterent, aut nullis, aut fictis tilulis, ipse suo titulo addito, praeter se neminem gravaret suspicione. Quid isluc ad hanc causam ? Si laudavi candorem in H u t t e n o , ea res ilium movere debebat, ne hic esset sui dissimilis. Si quis laudet vinum probum, an is post accusabitur vanitatis, si contingat vinum acescere? Utinam hic tantum me varium reddidisset Huttenus: „Ultro, inquit, abstinuissem ab ea voluptate, quam nunquam non capio ex congressi! t u o , si vidissem inde te gravandum invidia. " Hoc si sponte sua facturus e r a t , quum constet nostrum colloquium invidia carere non potuisse, cur indignatur mihi, qui hoc tam civiliter admonuerim, ut faceret, quod ille vcl non monitus erat facturus? Quos inimicos habeat Huttenus non exqujro, nec mihi perinde ab illis invidiam metuo. Sed hic congressus permanaturus erat Romam ad Pontificem, in Hispaniam ad Caesarem, in Brabantiqm , ubi strenuos habeo sycophantas, in Angliani, ubi non deficiunt, qui me volentem nolentein faciant Luthcranum. Si paululum est v e r i , multa solent affingi. Hujusmodi rumorum invidiam metuebam ; id satis perspicere potuit Huttenus ex meis ad Laurinum Uteris. „Quid opis, inquit, speres ab

AH

adversus adspergines Hutteni. eo a m i c o ,

in r e b u s afflictis,

q u i , r e b u s adhuc integris,

c o n g r e s s u s invidiam d e t r e c l e t ? " I m o iIli sunt amici c e r tissimi,

qui se s e r v a r e

timentes p e r i c u l u m , Won

enim

Certe

nunc

optariin

norunt integros occasioni,

ubi

nihil commoditatis

dissero,

illi

quam

secundiores,

illi res

renter adeunt,

omnium

integrse. sumat

„Omnes , i n q u i t , g r a -

M a g i s t r a t u s alius

multi

sint

ibi

amico.

m o d o ipse sibi

animmn f o r t u n a m e l i o r e d i g n u m . tulantur H u t t e n o ,

sit

s u p e r alium r e v e -

ordinum

quasi

certatim

ìrruciites i n v i s u n t , solus E r a s m u s clausum se domi t e n e t . " Quis unquam vidit E r a s i n u m brum® gratia

prodirc domo ?

luimanitatem non

Deinde

magistratuum

semel e x p e r t u s sum.

teor,

quod Huttenum

dimiserunt.

quam

perpetuo

mittebant h o s p i t i u m ,

urbis,

elevare

quam et

sed m a j o r i s ,

illud laudis :

ego fa-

quod

M a l u n t h o c suum

E a est illorum modestia.

s i c sese

posset

salutandi

E r a t magnse humanitatis

jactari.

Utinam autem H u t t e n u s humanitate

hujus

tempore est m e u m

admiserunt,

Addam et

officium s i l e r i ,

non

gereret,

uti.

bonorum

ut

Sed iidem,

admonebant,

qui

per-

temperaret a verbis,

u n d e tumultus aliquid nasci p o s s e t , multo minus a p p r o baturi

tales

libellos.

gravat

haec

invidia,

tam p o t e n t e s ,

quos

non

c u j u s m o d i sunt multi i g n o t i ,

Verum

si qui

sunt,

aut

ut possint c o n t e i n n e r e ,

quid h o c ad m e ,

qui v i x subsisto adversus i n v i d i a m , n e c h a b e o , q u o m e tuear,

nisi solam

innocentiam?

D e s i n e t autem m i r a r i ,

me tantillum m e t u e r e invidiam , q u a nulla pestis n o c e n tior, qui perpenderit, dem H u t t e n u m

e

sua

q u o d Cardinalis M o g u n t i n u s prifamilia d i m i s e r i t ,

n o n o b aliud,

nisi q u o d nollet p e r illum invidia d e g r a v a r i .

Franciscus

S i c k i n g i u s , q u o Consilio dimisit H u t t e n u m ab s e s e , quia v i t a b a t i n v i d i a m ? tissimi s u n t , paternis,

Qui H u t t e n o sanguine

c u r malunt illum abesse

nisi q u o d m e t u u n t i n v i d i a m ?

nisi

conjunc-

a possessionibus Haec c u m nulli

sjnt o b s c u r a , solus E r a s m u s metuit invidiam.

IM o n o p o r -

412

Spongia Erasmi

tuit c o n t e m n i , q u e m R e g e s ac P r i n c i p e s dignati sunt alloquio i u o . P e r m e sane n o n m i n u e t u r majestas Huttenici nominis. Sed n o n c o n t e m n i t , qui déclinât invidiam, nisi f o r t e c o n t e m n o R e g e m G a l l o r u m , qui m e cupidus cupidum e x p e c t a t , et ad salutem meam p e r t i n e bat esse in Gallia. E t tarnen a b s t i n u i , metuens invidiam, q u o d inter ilium et Cresarem n o n d u t n satis conveniat. Q u u m essem p r o x i m e B r u g i s , detrectavi colloquium R e g i s cujusdam amantis m e i , n o n q u o d contemnerem, sed q u o d inde m e t u e r e m invidiam a R o m a n e n s i b u s , quam tarnen n o n p o t u i p r o r s u s efTugcre. A t q u c ulinam H u t t e n u s ita temperasset sua consilia, uti q u e m a d m o d u m tum respectu Piinoipis s u i , c u j u s negotium agebat h o nor ifice aceeptus est a p u d G a l l o s , ita n u n c q u o q u e inter magnos haberetur gratiosus , p o s s e t q u e ab omnibus citra invidiam amari c o l i q u e ! J a m v e r o mihi v i d e , q u a m odiosam causam comminiscitur detrcctati colloquii. Dicas, equitem esse natum n o n ad e q u i t a n d u m , sed ad calumniandum. Sciebam i p s u m , ut ait, qnrednm mecum e x p o s t u l a t u r u m , a l q u e ideo mihi male conscius, f u g i t a bam illius alloquium. U n d e tandem isla nova H u l t e n i autoritas, ut ilium expostulantem, senex j u v e n e m , sustin e r e n o n p o t u e r i m ? U n d e r e p e n t e ex H u t t e n o factus est Cato C.ensorius? Solet olim m e c u m l o q u e n s , r e v e rentem quarulam modestiam pron se f e r r e , qui ¡Luihcro, neque possum hie obsequi ¡tibi, et veritatem impugiuirc." Sie responderuilt Apostoii, cum iinpotei ciilur a Principibus et Ponlrfieibus. „Won possunius, inquiunt, non dicere, quae vidimus et audivirrms." JNon hrcrebant partim a Christo, partim a Ponlifleibus et a Belial. Won colebant 'Dominum, et sirnul tarnen fabricabant idola. Sed confitebantur Dominum Jesum Christum, gratias agentes, quod digni erant habili, .pro nomine ejus aliquid pali, et quotidie in templo et in singulis damibus non cessabant docere et annuntiare Jesum Christum. Erasmus. Quo ® e proripuissem? Ad arccm HutteniV 'Ad Wittenbergam ? Ott o. Quo te proripuisses? Quo proripiebat se Paulus, cum vagabatur incertis sedibus, esuriebat, sitiebat, cacdebatur, laborabat, conviciis ailieiebatur,

ad Spongiam Erasrai.

525

•exerementum erat hiiju* mundi et omnium rfijfictament u m , spectaculum mundo et angeiis ef hominjbus? Quorsum .profugiebat, quando versabatur in periculis flumirium, latronum , maris, deserti et ialsornm f r a t r u m ? Si nullibi est dicenda Veritas, quam ex prwsidiis, nunquam expedit; quia nuUibi est lutum dicere, etiam e * pracsidtis. Corpus poiieridum est, si ita res poposcerit, u t non possis aufugere. Quainquam, si Ttrtullianum audiamus, now fugiendum est etiam; e t dictum Jesu d e •h®e mon ad nos pertinet, sed ad Apastolos. „Sed conjecissem, inquis, me in aculeos crabronum et in manifestam perniciem." 'Quid hoc e r a t ? Audis Tertullianum dicere, quern lu magnilacis, ut omnia P a t r u m decreta, Cbristiano prorsus fugiendum non e s s e , et « o n posse cliam a u f u g e r e , simartyrio destinatus a Deo sit. Audis Paulum optare, ut fieret anathema pro fratribus a C h r i s t o ; M p s e deleri de lilvo vita;; et tanti apud te est, si ciMijicias te in aculeos .quorundam stultorum hominum, quos xnagis times quam Dominum Deum tuum. Quem te ipsum i'acis? Aut perpetuo victurus es? E r a s m u s . Sed ubi fortunula qua; mihi perisset? O t t o . Num et tecum feres aliquando iortunulam illam ,tuam ? Quotnodo poteras melius commutare, quam pro hac vilde seleriise sortiri hereditalem, et eentuplo pinguiorem recipere ? E r a s m u s . Haec ajtas, hsec valetudo non patitur me vagari et e g e r e , nan patitur latitare et fugere. O t t o . Neque mult is aliis hoe suave est, et tamen ferenda luec crux est, uhi contigerit. Quam multa tragice et tumentibus buccis dicis et scribis in libris tuis de toleraritia, de incommodis fc rend is, de Ionganimitate et aliis hujusmodi. Qui ergo alios doces, te ipsum non doces? Dicemus ergo et hoc tibi: Medice, cura te ipsum! Aut certe donabis etiam nobis infirmitatem hanc, qui interdum, dum ingruerit tentatio propter

526

Ott. Brunfelsii Respoiisio

Evangelium, fuga eónsulimus saluti. Donabis et Hutt e n o , quod persequentium iras et insidias declinaverit. Nam ne illius quoque valetudo hoc ferebat, ut inter hostes versaretur. E r a s m u s . Nondum plane constat, an Veritas Evangelica sit penes Lutherum. O t t o . Cui non constat? Nisi forte apud eos, qui scripturis divinis fidem nullam habent? Quod si non placet, age, vir sis, ostende, mendacem esse 1 E r a s m u s . 1 Quod si constat Hutteno, veri tenacissimo, et paratus est, pro illius defensione mortem oppet e r e , cur fugitat ac latitat? Eat Romam, aut eat in Galiogermaniam, ubi continget sperata palma. O t t o . Egregium certe acumen! Quis sperasset tam insigne deliramentum, a viro tam prudenti et erudito ? Non pudet te tam puerilium deliramentorum ? Non cogitabas, saltem viros hodie esse etiam laicos, legis peritissimo« , quibus si perspecta fìeret hsec stultitia tua, naso fuissent suspensuri t e , vel medium digitum ostenderent. Eat Romam, inquis, aut in Gallogermaniam! Quare tu non abis ad Turcas, imo ad tuos Gallogerinanos, ut evangelizes regnum D e i , cum doctor sis et Theologus, et linguas habes ? Continget et hic sperata palma tibi. Continget corona vita:, de qua scriptum est in Apocalypsi. Imo quare tu Romam non a|jis, toties per Pontificem illectus tractusque et viatico promisso, qui sedis tam devotus es cultor ? Aut quare Pontifices tui non ad Turcas concedunt, qui tamen hoc ipsum vovent jurejurando, cium in Pontifices adsciscuntur, ut aliquando evangelizent etiam Turcis et gentibus ? Quare autem hue non eunt? quoniam sciunt, se verbera reporlaluros. Quare nos Romam non imus ? Quoniam scimus, illic esse, qui religiosos et sanctissimos se fingunt, et non sunt, sed sunt synagoga Satana: : quoniam scimus, Diabolum illic in carcerem missurum quosdam, et illud solum in

ad Spongiam Erasmi.

527

ore habere impios homines; non esse disputandum et conferendum nobiscum, sed tantum ut perdamur et extinguamur de terra viventium, cujus Theologiae apud nos etiam lictores sint peritissimi. Quod si spes esset inde meliores fieri, hoc persuasum habe tibi, esse ex nobis qui illuc irent. E r a s m u s . Haecsi haberet Huttenus, quas glorias efflaret ? O t t o . Si spiritum habuisset Erasmi arrogantissimum , vel tam fuisset superciliosus, quantum animi constants et integri, vix fuisset illi quisquam gloriosior, quas glorias non cfflasset, Deum immorlalem! Nam aliunde multa suppeditabant, de quibus poterat merito gloriari et superbire. Si voluisset literas et eruditionem illam eximiam jactare, scis, quantum de illis meritus est, et quantum tribuisti ei tu? si stemma, cum primis ejus ordinis existimatus fuit ; si favorem Principum, celebratissimus fuisset. Nam spondebat nuper Galliarum Rex quadringentas coronas, ut Principem agnosceret se, nec quicquam muneris haberet, quam ut a corisiliis staret, morareturque ubicunque vellet locorum, et tamen nihil cristas inde erigens, fortunam oblatam generoso animo contempsit : cum fuisset alioqui optima occasio ad Regem defìciendi, et in summa jam fuisset suorum persecutione, ut merito et citra calumniam potuisset a Germanis in aliam gentem deficere. Possemus de hoc literas exhibere tibi. Pendebat annuo ducentos florenos Imperatorios. Cum esset sub tribù nitio Siccingii, cum primis Germanise reputatus est, qui geminam stipem merebantùr : et hoc stipendium ultro resignavit, non alia causa, quam quod male tum videbatur Csesarem Evangelio velie. Conatus est hominem ad se alìicere Cardinalis Salisburgensis maximis prsemiis, et hoc famulitium respuit. De Cardinale Moguntino notius est, quam ut aliquid dicam. Ncque defuissent et alii Principes, si collibuisset in aula

928

Ott, Brunfelsii Respomio

v e r s a r i , ve) etiam e ctra airiam s u b stipendiis; et {amen n o n miras glorias effiuvit, nihil Erasmiano animo flexus, vel clevatus est. Maluit ex propriis v i v e r e , , et tenuis e s s e , q u a m s u b maguificis titulis Christum et veritatem a b n e g a r e . E s t autem honestissima p a u p e r t a s , qua quis repudiatis gloriis et aulicis ampullis, mavult cum Ghristo t e n u i s e s s e , q u a m opibus pollere apucl saeculum, quae iniquissinie parantur. N c q u e ille commendatus est, q u e « homines c o m m e n d a n t , scd quern D e u s , et .cujus laus n o n est ex h o m i m b u s , sed ex D e o . Q u o n i a m , inquit, cum interierit, n o n sumet o m n i a , n e q u e descendet cum e o gloria ejus. E r a s m u s . Scripsit et ipse Caesaribus, Cardinalib u s ac Nuntiis Apostolicis; sed quis u n q u a m illi rer scripsit ? O l t o . iCardinalibus et Apostolicis exactoribus scripsit , sed non nisi mordacissime; ut digni et meriti erant. ¡Nihil palpabat, nihil congratulabatur impictali et tyrannidi : n o n scripsit, u t illi r e s p o n d c r e n t , sed descripsit, u t c o n f u n d e r e t : quid ergo cespondissent misera portenta ilia? rr- Q u o d si literac quemquam bcatum f'aciunt, ipse felicissimus i'uit. Habuit enim epistolarum ab amicis, q u a n t u m ego quidem aestimare p o t u i , acervum d u o r u m millium, et hoc succisivis horis a g e b a t , dum apud Vanr giones e r a m u s , ut in volumen r e d i g e r e t , cui titulum erat prsefixurus familiarium epistolarum. E r a n t in ea sarcina epistolae graves et eruditae a R e g i b u s , Optimatibus, P r i n c i p i b u s , Nobilibus, E p i s c o p i s , studiosis et eruditis o m n i b u s , q u o r u m nomina et ingenia celebrata hodie s u n t : e x omnibus nationibus, ex Italia, ex Galliis, ex Bohemia. A t q u e ii o m n e s , inter alia et novarum r e r u m fabulas , congratulabantur de bello sumpto in Romauistas et Curtisanos, laudabant institutum, hortabantur, ut coeptis manum adderet .Quod si tu nescis, et facis tanti per epistolas p r o b a r i , . e g o his oculis vidi et Iegi.

ad Spongiam Erasmo E r a s m u s . Mihi magis Snbolet praada, quam ofi» jecerunt Monachi ac Theologi. O t t o . Nulla objecta est, per Christum! Ne que unquam convenit illi cum Edmondanis, Hochstratibns, Latomis et Sophisticis monstris illiss et, ut maxime remisisset invidiam, integrior erat, qudm qui muneribtis sineret flecti et corrumpi se. Nec tam futilis et auri sitiens fuit, u t , cohspecta pecunia, proiinus venalem animatn habuerit. E r a s m u s . Neque cnim hoc inceptum recens est, sed vetus est vontica. O t t o . Sic vetus est, ab eo tempore, quo rapisti de Evangelio et E.vangelicis viris male sentire. E r a s m u s . Ante complures mense» scripserunf amici, nescio quid libelli paratum in me. O t t o . Nugantur, quicunque sunt illi non amici sed pessimi suggillatores. In Milthusio paratus est primum, idque uno et altero mense ad summum, et ex calamo, ac citra multam affectionem, vel corrasos centones familiarium epistolarum, quod tu nugaris. Inde statim redditus tibi est; nisi forte tabellarii fraude aliquid factum est. E r a s m u s . Expectabam concertatiunculam aliquam de dogmatibus Lutheri. O t t o . Quorsum fecisset hanc inanem operam? Nos nihil dubitamus de scripturis. Hoc tantum studendum est, ut cotnplures nostro lucrifaciamus gregi et fidei ChristianEe. Tu vero, si quid dubitas, explica, quid hoc est ? • E r a s m u s . Utrum autem honestius est, accipere praemium ab Imperatore ac Pontifice, ut disputes adversus Lutherum, an - a Monachis accipere mercedem, ut conviciis talibus incessas amicum? O t t o . Non audis, nihil mercedis retulisse? Vel si prorsus ita coritendis, agc vicissim t u , utrum est

530

Ott. Brunfelsii Responsio

ci villus, ob mercedem et ofTam, a Cardinalibus objectam, agnitam veritatem impugnare ; an, accepta mercede abhostibus, amico conviciari, quod agnitam veritatem expugnarit? E r a s m u s . Dicat igitur Huttenus bona fide, quam offam objecerint Monachi ac Theologi, ut in me latraret ? O t t o . Si alius esses quam Erasmus, diccremus hoc tibi, quandoquidem sic urges; sed tamen scriectce et eruditioni suus habebitur honos. Quin bona fide nobis die: Quam offam objecerunt Papist», ut contra couscientiam sanam doctrinam. aversaris, et clam adjuvas sectam perniciosam, Evangelium abnegans, et tibi ipsi accersis celerem interitum? Quid spei reliqui fecer u n t , ut nunc damnas, quod olim probabas ; nunc dissimulas , quod scis, imposturarli et mendacium esse ? E r a s m u s . Si tamen ille famae rationem ullam habet. O t t o . Qualem famae rationem habuerit, ipsum audi, non me. „Ego, inquit, a nullo magis flagitio semper abhorrui, quam a mendacio, neque detestabilius quicquam duco, quam non simpliciter et optima fide et loqui ec facere omnia, et a puero usque sludui, ut sincere versarer et candide: quae me etiam res (evidentissime sensi hoc) magis quam ul'a alia commendavit. Quippe invito banc mihi, tam gravi injuria, extorques jactantiam. Itaque cum in Principes quoque viros scripserim, nihil me hactenus tutatum est, quam quod verum scripsisse constabat, et bona de causa. Habentur in manibus lucubrationes mese, animi indices; non fugio judicium, si quod ubivis in quemquam mea positum fraude mendacium reperietur. Quinetiam non parcant Germanise Principes mihi, nec ab ulla supplicii atrocitate abstineant, si unquam fuero istiusmodi criminis corivictus. Jam hoc •a me ipso pronuntiatum et contestatum esto. IS'eque non sunt, qui studiose alioqui vesiigent, num quid

ad S p o n g i a m E r a s m i .

531

usquajn sit, cujus occasione in judicium protrahant. Qui si quid inveniant, quam facile oppresserint r cum tarli sint pfseterea infensi. Quod homines ibi fallo , tum m e , cui cognita et perspecta sunt omnia, coelestis Pater conterai ac dissipet, neque propitius unquam sit, si quod in quemquam sciens volensque mendacium conscivi.. T u quoque solebas integritatem et candorem tribuere mihi: et nisi decrevisses, per ocgasionem indecentissime assenta» Hochstrato nunc : • obnixissime .certo scio, existimationem hic meam defenderes, quo a nemine credj velles, tale in meum animum flagitium cadere." Haec Huttenus. E r a s m u s . Egregiam vero gratiam communicati bospitii refert buie urbi, in qua nunc vivo jam biennio, et neminem video, qui se patiatur Lutheranum dici, et in qua publico edicto cautum est, ne quisquam in concione doceat, quod adversetur Evangelio, ne Lutheri quidem autoritate fretus. O t t o . Utique egregiam gratiam! Nam optima gratia communicati bospitii est, ubi melior fit ex bospitis contubernio, qui recipit hospitio. Quid autem tua existimatione indignius, quam tale probrum objicere, quod apud optimos quosque maxima sit laude, et quod magis arguit conviciatorem, quam eum, qui Iseditur. Miserum te, qui hue amenti» pervenisti ! Sed quale hoc est tonitru, quo nos vehementer terres, publico edicto cautum esse, ne quisquam in concione doceat, quod Evangelio adversetur? Imo in hoc maxime probabant doctrinam Lutheri, quae nihil aliud est, quam ex Evangelio, eliam si rumpantur omnes Antichristi et Papist». Et hodie multos habes in ea urbe, qui se Evangelicos praedicatores verbi et ' liaberi. volunt et sunt, Lutheranum dogma palam docentes. Dum vero statuunt Evangelium, quid aliud agunt, quam quod subvertunt omnium Patrum sanctorum, Conciliorum et

632

Ott. Brunfelaii Responsio

Pontificai» hunaanae t r a d i t i o n « , guas Evangelio repugnant« E r a s m u s . Jam vero nescio, an nihil tribuendum sit qiiorundam suspicioni 4 qui dictitant, Huttenum ex equite factum sedentarium, hujusmodi libellos ad qua;stum scribere, eumque geminum: dum et hi numcrant, qui conducunt operam, et in quos scribit pecunia redim u n ì , n e , quod Scriptum est, edatur. O t t o . Primum testibus probatissimis docebirnus, Huttenum libri exceptorem nescisse: deinde sic e vi vis excessisse, ut typographum certo nesciverit. Hoc literis Hutteni manuscriptis contestabimur ad JoannemSchottum. V e r b a ejus epistola; Iiaec sunt : „ Qui Expostulalionem m e a m , inquit, excudit, bonam dedit operam, ut vides; Dii gratiam habeant, quisquis est ! A u d i o , curare quosdam, ut traducatur Teutorrice : quod si ita est, rogo, u t fide optima excudas. Quid igitur nunc praecipe est, quae merces, quam in os corijecit typographus, cum typographum ipse non noverat ? Sed adjuretur etiam typographus j u r e j u r a n d o , sanctissime fatebitur, ne assent quidem se donasse, caeteruin per alium amicuin libellum ilii venisse in manus. E t donemus sane suspicionibus aliquid, donemus munus obtulisse, vel numerasse quidpiam ; tam erat t u r p e , pro laboribus aliquam vicem recipere? cum tu negare non possis, fere hoc solo quacstu te n u n c ali, et maximum lucrum reportasse, multis annis jam. An latere nos putas, quantis impensis, quanto fastu te nunc fovet Basilea; Frobenius, vix ducentorum aureorum sumptu Id tu si negaveris, in Basilea nemo hoc non novit. Quod igitur libi licet, soli Hutteno non licebat? Sed nihil est hoc mirum, cum nec in tota illa Spongia grave quidpiam aut dignum fide habeas, quam quod suspicaris, divinas, auguraris, improperas, non quod vidisli, sed quod apparet et v i d e t u r , quod retulerunt amici et ex ruiuoribus concept uni est. Atque

ad Spongiam Erasmi. dispeream, si digniori titulo potuisses insignire, quam Spongia vel pumice, aut si quid est etiam Spongia leviuj! E r a s m u s . Miseret me Hutteni quantumlibet hostis, si hue illius fortunae reciderunt. O t t o . At nondum reciderant. Imo misereat te tui potius, quod videndo nori vides, et cum debeas pro temporis ratione doctor esse, rursum opus habes, lit te doceamus, quae sint elementa initii eloquiorum Dei. E r a s m u s . Jam, ut audio, numeravit aliquid typographus. O t t o . Hie aliquando in juguluio recoget menda-. cium hoc tibi! E r a s m u s . - Superest, ut adhorter omnes bonarum literarum studiosos, u t , si detestabile videtur exemplum Hutteni, ab hujusmodi intemperiis abstineant, ne bonas literas reddant invidiosas. O t t o . Hoc itaque expediebat reipublica; Christian®, et ne bonae liters redderentur invidiosae: sed dum sunt» qui non ce6sant, harum freti opera, Evangelium calumniari et retundere, nobis hoc studendum est vicissim, ut potius exturbemus otnnern eloqucntiam, quam sinamu6 iri extinctam pietatem. E r a s m u s . Qui favent Evangelio, sic faveant simpliciter ac prudenter, ne Rdant clanculariis et maledicis libellis in Pontificem, quibus Evangelio conflemus invidiam. O t t o . Sic favebimus prudenter et simpliciter, ut interim nolimus foedari Pharisaico traditionum Pontificiorurn fermento. Clancularios libellos ex nostris nemo edet; incessere vero maledicis libellis Pontificem, inter-, dum existimamus necessarium. Duip enim nihil de tyrannide remittit sua, et ex Evangelio quandam Lucianicam nobis fabulani i'acit, cxaltans se super omne, quod nominatur Deus, sic monendus et adoriendus est, Hutt. Op. T . I V .

34

i34

Ott. Brunfelsii Responsio

ut discat, non altum sapere et blasphemare, seil sapcre ad sobrietatem. Quod si apud ilium et suos conllamus Evangelio invidiam, apud credentes tamen minime conjQamus. E r a s m u s . Qui docti s u n t , inter sese conferant de tollendo orbis dissidiö. O t t o . Hoc erat Episcoporum, sed prae venationib u s , pompa, luxu et negotiis saecularibus non licet: neque eruditis quoque committere, integrum est. Sed Ionge alia res est Evangelium, quam vel illis , vel tibi adhuc compertum est, ut video. Unde imprudentissirilum est etiam hoc consilium tuum. E r a s m u s . Secrelis lileris indicent Pontifici ac Gaesari etc. O t t o . Libera res est Evangelium, neque persona, neque tempore, neque loco arcetur: quare etiam palam docendum est in omnibus triviis et super teclis. Sed q u i d , quod ille neque secietas, neque apertas commonitiones aliquid facit? E r a s m u s . Dum enim sine fine r i x a m u r , an sit aliquod opus bonum hominis ? O t t o . Non rixamur, sed pie docemus, in opera fidendum non esse: neque nos mereri vitam posse, sed Christum meruisse, Christum pro nobis implevisse legem. Sed nec prohibemns etiam o p e r a , imo jubemus; modo libere fiant et ex fide. Jamputas> dissimulandum nobis sit ad imposturas ct mendacia creaturarurn Papse, ad vänitates et insanias falsas, ultimse l'aecis et del'ectricis gentis IMonachorum et saceidolum, qui hue omnem salutem suam destinaverunt, et in earn perditionem perduxerunt et Christianos, et operum auctione totum cauponati sunt o r b e m , et pro substantiis nostris imposuerunt nobis ? Indignum videtur t i b i , hacc crebro populo instillare, de iis admonere, ut caveant a talibus et tarn crudelibus perditoribus animarum? An lion est hie

ad Spongiam Erasmi.

635

Antichristus,- nstra»eam fácil?- Sed síi Mí>ri etiaui insigniter hallucinati sufmis in nomine o'p'erum borioium j difrrt ea vocavi'mws bona Opera, qwre tíos fiiigifuus el somniauiits, dtim facimus, qmc nobis1 recta videntur ¡ et opera nobis monsííata a Ghrrstó negligéiftus, id est, pío misericordia et judicio statuimus canónicas et ptfpislicas horas, rasuras et vesica, deleetum tibor mu, s*ii>nlatum el pi-ofanum cocübaium, quae- non solum flfOfl adimunt peceata, sed etiain Evangelio' ex diámetro repugnant? (luis dábit capilibus íroslris etiam áquam, ct or.ulis noslris íontem lacrymansm, ut plo-remus die ac nocte interfectos populi nostri ? Quis prsebebit nobis auxiliám adversus illos latruriculos Syria Ct Moab et íiiiofum Amnion, qui depradali sunt animas sanctorum, Ct occiderunt mendaiciis stirs; qui sedent in insidiis cum divilibus, in occullis cccnobiorum et templorrtm, ui inteíficiant innocentes'; qui insidiantur, quasi leo in spehmca sua,, si quos queant laqueis stñs injicere? Qu olisque videbvmus roa: a gentis noslne et sanctorum? Exurge Domine, Deus¡ et exalletur manus tua: contere bracliium pcccatorum et maligrianfiuinl Erasmusv Dum delitiganius, an sola fides absque operibus conferat salutein. O t t o , Ét quid tandem aliad habeinus magis sacrosanctum, quam fide? Tolle fidem, quid aliud est Gliristianismus, quam vataissima superstition Erasmus. Quasdam-autem ejus generis sunt, irt, si máxime vera essent, non expediebat ingerere auribus populi. Q t t o . XJnde lisec, ex tanta nuper prudent ia,. súbita impericia tibi ? Unde ruditas? „Quid tainen dici pótest unquam magis impium, irreiigiosum et frivolum ? Non expediebat" dicere i* Cur non expediebat? Quibus ergo script» sunt ? An eruditis et sacerdotibus tantuin ? Sed

536

Ott. Brunfelsii Rcsponsio

qui sunt illi sacerdotes ? Huic postremissimse turbae licuit tantum scire ? Attoiisis comftiri et unctis ? Sed quis jussit hoc discrimen inferre in populum D e i , ut sint quidam rasi et non rasi, quidam uncti et non uncti, quidam docti et indocti? cum tarnen Deus oinnes f'eceiit therdidactos, omnes unxerit credentes ? An pro altonsis tantum est mortuus Christus ? An non pro omnibus mortuus est? An non omnes volebat scire Evangelium, scire verbum s u u m , ut per consolationem scripturarum spem habeamus? Quid ergo non expedit omnes scire, quod omnibus dictum est et scriptum, et in quo omnium salus pendebat ? Ali forte ne imposturas vestras videremus , quibus torquelis, fleclitis, corrumpitis, pervertitisi subvertitis, confunditis et involvitis scripturas, u t liceat quanidiu tyrannidem exercere, dominali fìdei n o s t r a , et tanquam fatuos infatuare et dementare nos ? Verum hoc jam dudum deprehendimus. Operam ludetis. Age tarnen, quid doceri poterat religiosius, q u a m : ex sola fide nos justifìcari ; Christum peccalis nostris esse propitium ; pro nobis orare ; quam ut discamus : de nobis diffidere; Christo confìdere, voluntatem nullam nobis liberam e s s e , sed nobis omnia dispensari; nos esse filios et genus D e i , hoeredes Christi et D e i , templum Spiritus Sancti, ab ipso unctos et sancliiicatos in genus eleclum, regium et sacerdotale; ipsi esse curam de nobis; nos esse populum e j u s , et oves pascuse e j u s ; eura esse autorem bonorum omnium et inalormn ; nihil in terris geri absque sua voiunlate; capillos etiam capitis nostri esse numeratos ; se solum esse Dominum ; nos v e r o nihil nisi vaporem et lutum? Q u i d , irtquatn, iis poterat doceri magis f r u g i , maxime cuin sic jusserit Christus, et scriptura iis refertissima sit? E t tu cuini Papistis adhuc somnias, generare seditioném et dissidium? Utique dissidium ! Wam per hoc discernitur populus Christi a traditionibus et fabulis Antichiisti. H o c sig-

a d Spongiam E r a s m ì .

537

num est in Frontibus nostris, verbum Dei, quoti agmos dispescit ab hocdis. Sed aliud tamen mente tenes, scio, tametsi sic loqueris. E r a s m u s . Qui in classe Lutherana sibi vindicant spiritualem cognitionem, cogitent, et se esse homines obnoxios malis. O t t o . Ex iis nemo est omnium, credo, qui hoc non faciat, qui non peccatorein se agnoscat et haberi velit. Sed ideo non obticendum est verbum, non ideo non est Evàngelium prsedicandum, quia peccatores nos sumus. Peccatores verbum tractamus, et non minus dolemus, quod ea perfectione non sumus, quae sanctos et Aposfolicos viros decet, quotidie hoc orantes, ut et vita Jesu in carne nostra manifestetur. E r a s m u s . In omnibus articulis priscae proditae fidei consensus est. O t t o . Imo ne unus quidem integer permansit, quem illi non traditionibus suis vitiaverint, laceraverint, profanaverint et obscurav'erint. E r a s m u s . Cur ob paradoxa, nescio quae etc. O t t o . Nihil sunt haec paradoxa ! Christum solum esse caput Ecclesia;; Ecclesiam non rem aliquam esse corporalem ; Missam sacrificium non esse ; fidem solain justificare ; opera nostra peccata esse, et neminem justificare; omnes homines obnoxios esse peccato; nullum esse nobis arbitrium; omnia evenire a necessitate; legem abolitam esse ; duo tantum Sacramenta esse ; traditiones Papae haereticas et scripturis adversas esse; sectas esse perniciosas ; sectas Monachorum ex Diabolo esse, et hujusmodi sexcenta, an non in iis totus cardo vertitur rerum Christianarum? Quid ergo cavillaris: ,,ob paradoxa , nescio , quae ? " Quare non libere dicis : ob nugas, nescio, quas ? Quandoquidem tam nihil sunt apud te, de quibus affìrmamus ; nam perinde hoc esset. Quid conjicieraus ex inconstantissimis et lubricissimis Meandris

§38

O t t . Brunfelsii R e s p o m i o

ijlis, quibu.s, ut serpens, nunc h^c, nune illac sinuosi» flexibus torques et gyras te'!1 E r a s m u s . Quaedam ejus generis sunt, ut in utramque partem possiut disputari. O t t o . D e quifrus modo diximus: non possunt in utramque partem disputari. Nam solidiup fundarnentuni tyej: sfat, quod est scriptura, co|i|i;a emani ricette tu, ncque ppFtae inferorum, neque Salanas, ncque Papa, ueque Angelus de coclo aliquid aliud pqteslis. E r a s m u s . fJtraque pars sese qlleri attemperet. 0 1 1 q, N o n potest fieri, ut attemperent se , sicut Bulla est convenlio lueis ad tenebras, templi Dei «um simulacri?, Christi et fißlial ; quge conventio Christi et Papse, Ecclesia; fornati» ei Ecclesia Catholic»?

C o n c 1 u 8 i o.

Uucusque pro veleri et extineto amico ratianem reildidimus iutili, obslreperae, petulanti et levissimac Spongiac tu;«; iidii ad omnia quidem, sed ad ea, qua; nobis erant compertiora. Caetera, quoniam aut tali a Sunt, quae non magnopere offendunt lectorem prudentem et pium, aut fau jus modi sunt, quae praeter fueum et hypocrisim vevborum nihil habent, libenter dissimilamus. Diximus et pro Evangelio et Evangelicis viris qu;cd«un, quae, etsi ad causam minime spectabant, utcunque tarnen per occasionem inciderunt; et necessarium fuit, de hoc quoque rationem reddere, ne verbum Dei sineremus blasphemari per te. I m o , si pro posthumio libello habere hunc vis, quo etiam mortuus remordeat Huttenus, nihil laboramus; tantum sine posthac manes ipsius conquiescere : cum viventibus congredere, si prorsus sie

ad Spongiam

539

Erasmi.

decretimi est pugnare. Quantum ad me spectat, n o n dctrectabo pugnam t e c u m , amicorum causa, dicoque id, q u o d et Hutterms d i x i t , Uberrime. Si in veritatis adsertores ac Christian® libertatis vindices scribendo i n v e c turus e s , ac nos ultra tibi adversarios deposcis, e g o contra nihil animadverso, sive factionis n o m i n e , sive quod eloquentia impar tibi s u m , sed rei habita rationè quam persequeris , communem contra te causam tuebor : et quanto in nos acrior coortus f u e r i s , tanto accipie* intuenda causa alaeriores. E t scribes tu quidem multa disertissime; nos v e r o , nihil accurate excolentes, quod 6cribendum erit scriptura, vita ac integritate probabimus. Coacervabis ad te multitudinem Curtisanorum, et bracino carneo tyranni tui firmabis t e ; nobiscum v e r o erit Dominus Deus n o s t e r , qui auxfliator noster e s t , pugnatque pro nobis.

Erasmo Roterodamo

Presbyte?«» et

legis doctissimo O t t o Brunfelsius 3 .

Scribae D.

S u c c i n c t i u s prsefatus sum tecum de Huttenico negotio, quam vel res poscebat ipsa, vel defensioni mese expediebat apud e o s , qui temere fortasse putabunt hoc muneris subiisse me : atque hoc tametsi fieri oportebat in e x o r d i o , tamen a me consulto factum non est. Prim u i n , ut quam paucissimis expedirein me ; deinde, q u o niatn nota erat tragccdia, et ut tantum iis facerem satis, q u o s , amici r e f e r e b a n t , per tuam Spongiam majorem in modum ofTensos fuissfe ; p o s t r e m o , ne protinus impune putares licere mentiri tibi omne mendacium, «t cornua tibi sumeres, quasi viceris j a m , quia ille fato

540

Ott. Brunfelsii Responsio

sublatus est, qui bellum incocpit. Quoniam tarnen eo judicio non omnes sunt, et vel tu quoque existimare possis, vel animi quadam levitate, rei rana gloria hue adductum esse m e , accipe breviter a capite, quid factum est, quod responderim, et quid in te desiderein. Aliata est mihi primum Neuenburgam Spongia tua, dum adhuc viveret Huttenus; atque dici non potest, quam me confecerit dolentissime, dum videbam tam conlemptim et deridicule amicum mihi lacerari et rodi per te. Mox nuntiatur et occubitus eloquentissimi et integerrimi viri; accrescit indies dolor, et ccepit me non tam male habere optimi amici mors, quam tua stultissima Spongia : quod videbam futurum, ut mentireris janl citra pudorem in hominem, quicquid velles. Venit Itaque in mentem, ut vices agerem. Parabam stilum, et absterrebat tamen eloqueutia tua. Putabam enim frustra esse, Iacessere, qui in tanta esset existimatione apud Cardinales et Episcopos , si culex scilicet morderei elephantum. Abduco manum a tabula, donabam injuriam amici, qui jam vivebat in pace, quam et ipse condonarat, se ipsum reddens: tametsi sua tantum non erat, sed omnium bonorum virorum, sed Christi. Neque enim Hutteni hoc negotium tantum agis, sed velut in chaum confundis hue, quicquid usquam potuisti mendaciorum corradere, quicquid usquam erat ad invidiam Evangelii et negotii .Lutherani : ut cujus non poteras cum veritate objecta refellere, hunc tuis obrueres rhetoricis ironiis, assumptionibus, prsesumptionibus, suspicionibus, divinationibus, quibus prastigiis nullum non fucum soles obtegere, nullam non veritatem obscurare. Interim secundo editur per te infelix et misera Spongia, ut non jam adspergines abstergeret, sed contraheret et imbiberet quicquid ultimae faecis et sordium erat, quas compressa efFundat. Additur, quae hanc venum exponat, mordax, sycophantica et virulenta epi-

ad Sponglam Erasmi.

541

stola. E d i t u r et tertio apud Colonienses, nescìo, an tua o p e r a , an illorum, quibus jucunda sunt hujusmodi speclacula, u t videant, passim prostare infamia bonos et Evangelicos viros. E t ne adhuc quidem responsionem m e d i t o r , casu venio ad amicos, u r g e n t , obsecrant, adh o r t a n t u r , appellant, num queam esse tam adamantino c o r d e , et f e r r e injtiriam amici, tam de me bene meriti, et velie se quidem inulta, sed nemini magis competere, imo et licere, eam provinciam, quam mihi, quo hodie nemini melius perspectae Huttenicae res s u n t , et eae cum primis, q u o d inter te et ipsuin geruntur. Recuso officium e x eadem causa, u t dixi. Interea nuntiatur, et Buehium, vi r u m ex « q u o doctum et i n t e g r u m , ut est impietatis et injustitiae impatientissimus, responsionem quidem meditari, sed partim' negotia r e m o r a r i , par-tim e x p e c t a r e , q u o d ego expectabam, id est, u t aliquis p r o d i r e t , qui Huttenum eloquentia aequaret. Utrimq u e agitur epistolis, et per nostros quidem, ne quis prorsus respondeat ; nam indignum esse respondere ad e a , quae nemini non compertum est, praeter m e r u m quidem commentum nihil esse ; alioqui Lutherum ipsum, vel Melanchthoném respondisse olim jam ; nullam esse meliorem c o n f u s i o n e m , quam si non irritatus ipsemet p r o d e r e s quis esses; id quod et pro candore tuo faciebas diligenter tu q u o q u e . Scribebas et tu amicis A r gentorati et alibi, nescio , quid anonymi libelli parari illic in t e , et ali istic m o n s t r u m , quod non auderet in publicum procedere. Quamquam hoc certe non erat, nisi f o r t e somniabàs f u t u r u m malum. Nam qui istic s u n t , aut tales sunt, qui audent in faciem iateri, q u o d a g u n t , aut nihil struunt in quemquam clanculariarum insidiarum. Sub haec r u r s u m venio Basileam. Illic audio ab amico q u o d a m , dixisse te in haec v e r b a , et libenter c r e d o ; nam perspcctum est mihi ingenium versipelle

542

Ott. Brunfelsii Responsio

hoc. „SI qui« , inquis, respondebit, Otto hoc facict;" et nescio, quod etiam «comma jaciens in eos, quibus non tanta animi levitas est, quam tibi. Quod tamen sive est, vel non est, nihil magnopere laboro. Et tamen, cum tacite tum prophetares, ego ne adhuc quidem movebar ad respondendum. Tandem proprio quodam instinctu, dum tantam audio ab amicis querelam de te, lego Spongiam, ut expenderem tamen, quid hoc esset. Lego orationem suavem, blandam, eruditam et elegantem, sed plenam veneno mortifero, et quae haud dubie simile quoque pectus referebat, nempe virulentum, asperum, arrogans, desultorium et sanguinarium; qualis enim vir, talis et oratio. Lego etiam, quam impie rhetoricaris et ridicule de fide, de scripturis, deque mysteriis et sacris, quae hodie prima habeir.us, nescio quem maximum ac summum nobis Pontificatum statuens, ex cujus scitis, decretis et prascriptis vivendum nobis est, quam non hunc debeamus contemnere tarn reverenter et gloriose, ut talem et illorum hominum praeconem decebat. Mox animum, qui prius deciderat in pedes, resumpsi, et dici non' potest, quam toto pectore ccepi stomachari tibi, quod tarn frigide de scripturis sentiebas, et in adversariorum castra profugeras. Neque amplius necesse fuit, ab amicis calcar impungi mihi, sed zelus me exagitabat. Persuadeo mihi, atque mihimet animum haurio, non esse timendum bonam et aequam causam habenti; non esse habendum persona respectum, ubi non jam amici tantum laederentur, sed etiam Deus; imo ob hoc non esse ferendam amici injuriam, quoniam in Christi ignominiam redundabat; majorem esse pietatem, quam eloquentiam; et nitere quidem apud homines phalerata verba, sed vincere tamen veritatem apud pios et Christianos ; subinde parum quoque esse Christianum, si blasphemantem non redarguam. Arrepta itaque

ad Spongiam Eraemì.

543

charfíi stibsigno, qua; mihi displicebant. Ilactènus de causa, quee ni e commovit, ut scriberem» Nurie a u d i , quo animi eandore responderim. Tametsi enim pro stultitia hac meruisses, ut aliter quis te tractaret, si cui oratio esset copiosa, vel, ut tibi, spongiosa^ potius et olium singula discutiendi, ita tamen animum meum servavi ut ab invidia et affeciibus, «ic temperavi a conviciis, ut nihil regererem, nisi, quod cuivis etiam crasso e x S p o n g i a tua colligi potest, oratione, ut vides, simplicissitna, ne eum libellum suspiceris, qui ante menses aliquot paratus in te sit, vel ne in banc fabulam trahns innocentes. Sunt quidem hie, qui possent in t0 elaborata? orationes scribere, sed ea agunt, quae magi» frugi sunt, quam ut eloquentia certent tecum. Erras igilur dupliciter, si ob gloriolam venandam hoc muneris me subiisse posthac criminaberis. Primum, quia talis non s u m , qui possim mihi de eloquentia vel tantilliHn vindicare; deinde, si maxime voluissom, quoti poteranr, tamen alio argumento. Alioqui quae me agitaret insania, in quemquam gladium stringere, qui de me non fuisset ante meritus male, et alterius infamia famam mihi parare immortalem? Non sum tam exeors et sine judicio, ut nesciam, quam nihil sunt ii fumi, quam sint omnium stultissimi, qui ad hoc tantum sudant, et ob hoc conjiciunt in discrimina s e : ut f conquirant nomina et famam sibi, quae, etiam parta, tam disperit cito. E t ego in primis stultissimus essem, qui pro gloria accerserem poenitudinem et fnfamiam mihi, si modo infamia est, pro defensione veritatis male audire. Certus enim sum, id aliquando facies, quod in calce epistola: t u ® spondes : videlicet, si prodiderit sese, de quo suspicaris, quod sentiet, quam non toto pectore ©deris Huttenum; quamquam, in quem hsec dieta sint, haud satis sciam. Est itaque aliud, quod movebat ad

544

Ott. Brunfelsn Responsio

scribendiitn, quam glori» cupido. Hoc vero quid est, paulo dictum est ante. Et adeo pro hoc inihi non timeo, ut nisi palam damnaveris quaedam, desierisque pertinaciter adserere, aut ad palinodiam adigam t e , aut feres, quod impietatis te palam convincam. Et falleris quidem quam longissime, si laicum, vel Stunicanum hoc negotium putas, vel fungi simus Stunicani aut stipites. Nihil minus feremus de t e , quam ut paleis tantum verborum, sinamus imponi nobis: et utcunque sis etiam acutissimus disputator, nisi hoc gladio ancipiti pugnaveris, qui est verbum Dei, hunc plumbeum eloquentia: tu® pugionem nihil metuimus. Neque multa nobis ad hoc acrimonia opus est, vel magnifici« lenociniis, , gratiam ut nobis apud lectores pareamus: tantum nudam ipsam veritatem simplicibus et absque fuco verbis in lucem agemust Satis jam judicii optimo cuique est, de ingenio tuo quid debeat sentire : dum vafre, inconstanter et lubrice agis omnia, ut nihil sit hoc nobis necesse digito monstrare; cum nemo sit hodie quantumcunque eloquens, qui possit sic te pensiculate pingere, quam ipsum te tu pingis, virum quidem doctissimum et eloquentissimum, sed levem et arrogantem : qui ut apparet, vel frusto etiam panis qucat a recto et a proposito deduci: et millam causam tam maJam esse, quam tu non possis pessimam facere ; nullam tam desperatam, quam non possis tu optimam facere. E t erant certe, qui, dum hsec scriberem, admonebant, vix negotio Evangelii expedire, si qusedam tibi responderem atrocius; nam non esse commovendam earn Camarinam, quae excitata tantum exhalat, effunditque venenum, nisi velim multos ab Evangelio excidere, quos solertia tui ingenii possis in. aliam viam abducere. Et ii quoque rationibus humanis nitebantur, timebantque, ubi prorsus nullus erat timor. IVam ut maxime posses (quod tarnen nequaquam pptes, sicut non rapit quisquam, quod semel Christo datum

ad Spongiam

Erasml.

545

est a Pàtre) quare velles conari rem tam frivolam et inanem ? Non debebamus cxpostulari tecum, cum tu desumis hanc virgulam libi, ut non solum in immeritos censeas, sed in optimum quemque. Sat diu suspeximus t e , et merebantur hoc literae ture, quarum primus in Germania autor e s , et majora merebantur, quam multorum etiam, qui prima: notte existimantur. Sed qui salutis autor eras, idem nunc velis propinare venenum, et mortis autor esse ; hoc existimas nobis esse ferendum de tei* ¡Non ferimus. Quemadmodum enim qui propinaturi sunt venenum; dulcibus et jucundis potionibus permiscent, ita tu primum quidem prscstigium quoddaqii iaciebas nobis eloquentia tua, barbaros, feroces et in» domitos demulcebas, viam ostendebas, qua possemus non tam docti evadere, quam pii. Sed cum hanc mul* tos videres terere, et quosdam esse, qui in hoc negotio palmam praeripiebarit tibi, si ve arrogantia, sive muneribus, sive invidia devictus, corruptus et oeccBCatus sis, quod volunt quidam, pro veteri melle, vel cum melle venenum iristillas, ùt scorpius in novissimo aculeum infigis ; quod nisi fecisses, nemo non in hanc diem tibi assurgerei ; nemo non congratularetur, efferret, celebraret, suspiceretque te. Dum vero ipsemet notam eloquentiae indis tuae, dum tuam ipsius gloriam obscuras, quis observabit ? Quis colet ? Peccantem te in animam tuam, quis justiHcabit ? et exhonoranlem animam tuam, quis honorificabit? E g o quidem vehementissime doleo, hue devenisse res tuas, ut niihi minimo et indoctissimo congrediendum est tecum, et vellem non datam occasionem mihi, quam nulla animi aequitate potui recusare, vellem non hue. amentia: prolapsuin esse le, ut, qui. debebas nunc OS esse Christi et vas electionis, quod deferret nomen Dei coram filiis Israel, coram Regibus et Principibus, et omni populo terrae, nunc patronus factus esses

Ott. Bi'unfekii Responsio è o r u r t , q u i s é c r e t o Consilio traclaverHrrt p a t i i e r < é t oonvenerunt adversus D o m i n u m , et adversus Christum ejus. I n c o n f e s s o est é n i m ex t o t hostibtìs E v a t i g c l i ^ n e m i n e m u n q u a m p l u s obf'uis9e E v a n g e l i o q u a m l o , qui* e t s i i n palam q u i d e m n o n i m p u g n a b a s , t a n i e n cani miris' et i n c o n s t a n t i b i » i n v o l u c r i s et e m b l e m a t i s eonfunclis o m n i a , cium s t u d e s simul P o n t i f i c a t u m stabilire et E v a n p e l i u m , n i m i r u m t r i t i c u m et p a l e i « , et cuin tenebri® h i c e m . Q u i d a l i u d a g i s , q u a m q u o d in u n i v e r s u m s u b " v e r t i s , q u i c q u i d ani e a i n s t a u r a b a s r v ì n d i t n b a s , evulsa-b a g ? Q u a p e s t e , q u i d p o t e s t taiflen E v a n g e l i o p e j u s c p n t i n g e r e ? C u m h o d i e nulli r e i m i n u s eortveniat , q u a m C h r i s t o e t P a p i é , Romse e t Ecclesia! C b r i s t i . D u m a d di« e t i a m et h o c , q u o d a m a r u l c n t i u s Animus qua>dam, et n e ipsi q u i d e m perfecti simus. E t quidem- l e p i d e h o c d i c i s , c u m m a n s u e t u d i n e trActamlum esse E v a n gelium. S e d c u m i i i f ì r m i s , c u m imbeéillibus in fidey c u m i i s , q u i b u s lacte o p u s e s t , e t c i b u m s o l i d u n t t e r r e n o n possimi, non cum pertinacibus, cervico»(st deplor a t i » , d i s p e r a t i « , e f f r o n t i b u s e t i n d u r a f i s s i m i s seribis e t P h a r i s a e i s , q u i h a b e n t c l a v e m s c i e n t i « , et tanien nohwrt a u d i r e l e g e m , q u i o h t u r a n t a u r e s s u a s , rie a u d i a n U V e l u t i q u o d i n P o n t i f i c e s et M o n a c h o s stomachosins; dicit qusedam L u t h e r u s , nihil c r u d e l e é s l , q u o n i a m h o c p o s e i t i l l o r u m d u r i t i a , malitia e t v e c o r d i a . V e l a t i q u o d e t ipse i n t e q u o q u e n u n c l i b e r i o r s u m : sic malo m o d o m a l u s q u e r e n d u s est c u n e u s . Q u o d v e r o e t nos- pec-catores aecusas, non video, quid faciat a d r e m , cum n e m o possit v i v e r e a b s q u e p e c c a t o . M a g n u m e s t , q l i o d p e c c a t a n o s t r a n o b i s n o n p l a c e n t ; d a b i m u s taaien o p e rarn, n e tales simus , q u a l e s t u MOS fingi». Haec d e responsione mea obiter, q u a m q u a m consultius e r a t , s i p r o r s u s c o n t e m p s i s s e m . N a n i q u i d d e b e b a m adblandiri,, q « i h o c m e r e b a r i s hac sola S p o n g i a , u ^ s i e u t t u o d u e t u : p r i m m n didiecriiiit scr-ibere Germani-,• ita n u n c gregaiiin»

ad Spongiam Erasmi.

£47

et agminntim in pestiferum magistrum gladios exacuanU Parvain enim rem esse putas, sic tergiversari, et animo duplici esse, in utrisque humeris, quod ajunt, geslare? Won habet hoc Germanorum neque fides, neque inle« gritas, sed ne Christiana religio quidem. Et de Ilutteno quoque non satis mirari possum inclementiam tuam, et illud vere virulentum pectus, quo ferunt, te sic omnes bonos et claros clanculario odio persequi Germanos. Warn ut in te quoque acer-» bior fuerit Huttenus, hoc tamen interest, quod illo juste, merito, pie et Christiane irascitur tibi, tu per-j verse, injuriose et mendaciter cnlumniaris: et qui debebas culpam agnoscere, vel saltern Apologia testari, non adversari Evangelio te, hoc protestaris; nihil velle unquam esse commercii tibi cum iis viris, qui sub nomine Lutheri Evangelium complectuntur, forte, ut impleres mensuram Pontificis tui, cui servis. Atque hue spectat etiam et illud, quod ei negotio implicas etiam innocentes, veluti ilium non tam sanguine et cerrs, quam etiam vitae integritate, moribus et eloquentia clarissimum Henrieum ah Eppendorp, equitem Germanuin* qui, quoniam conjunctus homini fuit, eandem laudem ex te reportavit, similem Erasmicam gratiam, qua soles frequenter laudare aut pessimos, aut obscurare non nisi optimos. Et ille quoque haberet, de quo posset expostulate, et crimine quodam aspergere te. Ego ob earn rem volui clam se et non suam causam agere, ne vel eum, vel quemquam faciam suspectum tibi, qui operant suam mihi locaverit. Et ut semel finem faciam epistolse, hacc eousque a me dicta sint, ut posthac aut alias, aut pientiores Spongias scrihas. IS am h?ec ne amicissimis quoque placuit, et quod a quibusdam empta certalim et deside* rata est, non hoc animo est empta, quod tantum arridebat, sed ut viderent, quomodo elueres illam nunquam

548

Ott. Brunfelsii Responsio

n e plaustri«; quidem Spongiarum diluendam, inustam ab Hutteno riotam tibi, nini resipiscas. Nam nullum erit remedium aliud, nulla herba fullonum, qua; poterit med e r à Ut resipiscas v e r o , oro te in visceribus Jesu Christi: refer p e d e m , memento senectae tua;, memento vocationis et gratia; tibi collata: coram tarn multis testib u s ! Nam admodum turpe e s t , acceptis gratiis abuti in perniciem donantis. Abuteris v e r o , dura nan totis viribus pugnas pro Evangelio, dum juvas et confirmas adversaries , dum suspendis animas multorum, qua;, simulatione adducta; t u a , interim neque credunt neque salvae fiunt. Poteris multo majorem gloriain reportare bine (si prorsus^ sic esset decretum gloriari,) quam ab hac falsa et simulata amicitia hominum desperatorum, qui volunt abuti eloquenza t u a , ut in autoritate tua glorientur. • Praeterea multo eliam dignior es, quam qui iis debeas patrocinari, quorum desperata sunt omnia. A g e solum, nulla ignominia e s t , in r e turpi obsequium detrectare ; nullum dedecus , p r o f u g c r e vel dissimulare ad tempus, si denuo pugnaveri's : et adeo non cogitabimus hostilia in t e , ut non pudebi tetiam recantare, quicquid unquam commissum est in t e , vel hostiliter, vel probrose. Quod si autem in proposito perstiteris, malum malo adglomerans, ne nos quoque cessabimus reclamare et reniti in faciem tibi, nihil veriti neque tuam eloquentiam, neque magnificam illam apud Pontifices existimationem tuam. E t te quidem audiemus, destomachantem, rhetoricantem, jacientem ampullas verboruni ultro citroque, amicos jactantem et Principum gratiam, ludentem et perjocantem cum scripturis sanctis, nitentem confracto baculo A e g y p t i , nihil non calumniarum regerentem, suffulcientem muros Babylonis, et collapsam rem Romse instaurantem, triumphantem in curribus et in equis. Nos vero in nomine Domini Dei nostri invocabimus, dabimusque o p e r a m , ut quam maxime vera et

ad Spongiam

Erasmi.

549

dicnrnus et scribamus. (Nam vera et simplex est v e n tati» oratio.) Quin ut Pseudoproplietam prophetantem in Baal, lametsi verbis non. adeo eleganti!)»« tamen scripturis sanctis exiurbemus de castrisi IN eque multum curabimus, quantum nos gravabunt invidia quidam; quantum subsannabit Curtisanica {'¡ex, quantum quoque, tu fabulam nos facies et opprobrium et canticum et parabolani o r b i , et omnium, qui non habent signaculum v e r b i , scriptum in f'rontibus eorum : sed lioc agemus, quod pro officio nostro nobis incumbit, ut gloriam Dei nostri puram et ilkcsam servemus. Vale !

Hull. O».

i

IV

550 F.

E r a s m i

R o t e r o d a m i ad

S e n a t u m

A r g e n t ì n e n s e m E p i s t o l a .

Erasmus Roterodamus Senatui Argentinensi S. D. *) M a g n i f i c i P r o c e r e s , ne vo« diu t c n e a m : est istic Jocin= nes Scotus typographus, qui piidem excudit libellum Ulrici Hutteni in me scriptum, plenum manifestis mendaciis, addidit picturas odiosas; nec hoc contentus, r u r s u s clam eundem libellum cum invectiva cujusdam, in q u o , quicquid scurra auderet in scurram dicere, congerit in me : M e desertorem esse EvangeMi ; me c o r r u p t u m pecunia bellum gerere adversus Evangelium ; me f r u s t o panis conduci posse ad quidvis. Quid oportet r e c e n s e r e ? totus libellus, praeter insana convicia, nihil habet. E a res vehementer etiam displicuit Luthero et Melanchthoni, qui intelligunt, nullos homines magis officere negotio Evangelico, quam tales. Expostulantibus amiers, cur talia f a c e r e t , u t e r q u e respondit a t r o c i t e r , minitans etiam acerbiora. T a n d e m , ut audio, monitus est etiam per aliquos ex magistrati!, n e quid ¡ n p o s t e r u m auderet simile. Ille contemplo j u r e p u b l i c o , quod detestatur libellos f a m o s o s , contempta *) Abgedruckt aus E r a s m u s Ausgabe.

Britfsammluag;

Basle/

Erasmi Rot, ad Senat. Argent. Epjßt.

651

•estrao civitatis saluberrima neeessariaque constitutione, denuo excudit eundem libellum. An ego bene meritii» sim publice de studiis, omnes n o r u n t ; pro Evangelio provehendo plurimum Iaborum et invidia; sustinui. Omnia recusavi, quae mihi Principes obtulerunt, ut scriberem adversus Lutherum : imo mea ma lui perdere, quam ad affectus quorundam scribere contra meam conscientiam. Tantum isti focderi nolui dare «omen, cum multis aliis de causis, tum ob h o c , qupd quaedam in libris Lutheri non intelligerem, quœdam omnino non probflrem, prœsertim cum in ista conjuratione viderem, quosdam esse, quorum mores et molimina mihi viderentur longissitne abesse a spiritu Evangelico. Nullus un» quam a me laesus est, vel quia faverit L u t h e r o , vel quia parum faverit. Nec typographus, nec libelli autor unquam verbo a me lsesus est. ]Non est vulgare crimen, accepta pecunia prodere Evangelium Christi. Si vestra sequi tas non sinit furem impunitum, hoc multo sceleratius, tam pettilanler impetere famam, vita quoque cariorem. Si pleclitur, qui dat alapam alteri, quid commeretur, qui sic debacchatur in famam hominis ? Non postulo, ut vestra celsitudo habeat rationem setatis mea:, aut meritorum meorum erga publica studia, non favoris, quem temper gessi erga civitatem istani, cui scio me plurimis officiis obligatissimum; tantum hoc admoneo prudentiam vestram, ut prospiciatis, quo tandem evasura sit talium hominum licentia, si quicquid libitum est, impune licuerit. Si favetis Evangelio — isti perdunt Evangelium. Si favetis tranquillitati publica: — isti nihil aliud sunt quam seminarla seditionum. Si vobis displicet legum publicarum contemptus, ut optimo jure displicet, — omnes omnium gentium leges inter atrocissima crimina ponunt libellos famosos. Res obscura non est. Autor faeinoris uterque agit Argentorati, et profitentur factum. Nec

152

Erasmi Rot. ad Senat. Argent. Epist.

ullum facient finem insanientli, si possint vestra lenitale semper abuti. Ego meam injuriam possum ferre, sed hujusmodi libelli concilia nt vestra; civitati, (cui ego ex animo bene volo,) non mediocrem invidiam apud bonos viros ac Principes, quorum plerisque non sum invisus. Bene valete, generosissimi ac splendidissimi viri ! Basile®, pridie Barlholpmaei, M. D. XXIV 7 ,

B

e

i

l

a

g

e

«

,

enthaltend B r i e f e

u n d

U r t h c i l e

sowohl Ton Erasmus als einigen andern Zeitgenossen, in B e z u g auf

den

Streit

jenes

erstern

mit Ulrich

von

Hutten.

555

a) Judicium de

Spongia adeoque,

Erasmi Erasmi

quatenus

Theodorico,

Erasmus

R o t e r o darai,

illi c o n v e n i a t

M. L u t h e r i

Suo

Alberi cum

doctrina.

Concionatori Francofurdiano

Alberus Frater, non Lutheranus, sed

ejus, quem docet Lutherus, discipulus ex animo, S. D.

i i e m i t t o ad te Spongiam, optime Theodorice ! indignam sane tam leni titulo. Esset enim verius appellanda : Stimulus, seu : Aculeus ; siquidem proponit nobis Luthe= rum, virum illum omnium o p t i m u m , Christianae veritatis adsertorem invictissimum, omnibusque piis indubitatissimum, veluti vanum quempiam ac tumultuosum hominem. Video , nondum intelligere Erasmum, quam non possit Evangelium praeter tumultum pracdicari vere. A h ! A h ! refugit crucetn E r a s m u s , quam tarnen non dedignatus est f e r r e Dei filius, magister n o s t e r , et tarnen non est servus major domino suo. Erasmus neminem laedere v u l t , piacere autem o m n i b u s , vult igitur m a j o r esse domino s u o , qui sese ubique omnibus invidiosum reddidit. Evangelium illud natura sedi-

556

Judicium Erasmi Alberi

t i o s u m parcit neinini, p u d c f a c i t o m n c s ; cicferum p u d e f a c t o s et sese cognoscenles suscipit. Aliud conaUir Erasmus. E a r n o p i n i o n e m jam d u d u m p r o sua h u m a n a sapienia concepii E r a s m u s , sed p a r u m p r o f e c i t , n e q u e v e r o sic p o r r o p r o f i c i e t , nisi n o n vivit Jesus, q u i et ipse h a c via n a n ingressus e s t , sed s e m p e r semet gravavit i n v i d i a , etiam cum id temporis n o n esset adeo nov^aòt j n d a i c u s p e p u l u s , sicut n u n c est hie orbis Papistico r e g n o o b n o x i u s . E x h o c E r a s m i libello facile intellexcris ipsius d e L u t h e r o s e n t e n l i a m , tamelsi sub simplici proctextu p e r a g i t e t o m n i a , h o c e s t , vult v i d e r i n o n a d v e r s a r i , faciens interim nihil minus. Sentiant alii d e L u t h e r o , quid velint ; e g o vel e x vita m e a sensi, q u a n t u m saluberrimi fcenoris p e r ilium accesserit mihi, misello p r i u s , q u o d quidem i n g e n u e f a l e o r , n u n q u a m potuissem e x Erasmicis scriptis lucrifacere ; e x p e r i e n t i a ipsa ita me sentire docct. P r o i n d e Erasmica a L u t h e ranis , item Papisticis a p u d me stultulum sic diii'erunt. Erasniica doccnt Pharisaismum q u i d e m , sed n o n sicut Papistoc. P o s s u n t cnim Phariswi bifariam fieri e divina; legis , imo etiam Evangelii carnali tractalione , d e i n d e e traditionibus h u m a n i s ; u t r u m q u e impium e s t , sed p o s t e rius omnibus modis impiissimum. P r i u s docct E r a s m u s , p o s t e r i u s Sophistic sen Papistic ; p o r r o L u l h e r u s p r x t e r etiam v e r e b o n o r u m o p e r u m r e s p e c l ù m d o c e t , s e r v a r i h o m i n e m e x sola in Christum fiducia, e q u a q u i d e m fiducia optima d e l u d e o p e r a , sua s p o n t e , n o n coacta Servitute, sed libero spiritu p r o v e n i u n t , in odorem s u a vitatis altissimo D o m i n o , n c q u e enim otiosa fides est, u t fingimi Sophistae. E r a s m m n itaquc similem, imo s u p e r i o r e m facio Hieronymo, cseterisque h u j u s farina;, q u i philosophorum persuasionibus in specicm q u i d e m verisimillimis, sed v e r e perfìdis et impiis , infecti sunt v e r i u s , q u a m a d j u l i . H i practexunt Evangclicani verità-

de Spongia Erasmi.

557

tem tantum, non docent, umbram E v a n g e l i c i doctrin» tradunt, non ipsam veritatem, non ipsam in Christum fidem ; id quod et in Erasmo deprehendo, vel ex hoc ipsius libello. Ecce luce sunt philosophise prsemia ! Caverò nos monet Apostolus a Philosophia, et tarnen ilia coniata i'ucatacfuc meretrix sediixit multa preclara ingenia. E t , o irifelicem Erasmum! qui prœ istis human:» sapienti»! tenebris nondum potest perspicere, Romanum Poritificem esse Antichristum ; vel, si sentit, non ex animo sentit; vel, si sentit ex animo, non audet etiam fateri palam, et dissimulât adhuc, quasi vero dissimularidum sit in r e tam scria necessariaque. Putat miserrimus homuncio, propterea quod Pharisaismo immodicam navantes operam, ingrediuntur veluti boni viri Papista:, non esse Antiçhristo obnoxios, qui tamen miseris mortalibus nondum vel cogitant subvenire in tollendis gravissimis, intolerabilissimis, perniciosissimisque oneribus traditionum suarum, etiam pessime volentes ei, qui hsec tam fideliter monet Luthero. IN e que vero adhuc ab Erasmo patefactum est orbi serio, quanta impietatum lerna sit in missis eorum quotidianis, quam innumera in matrimonii execranda abrogatione istorum Sodomitarum, fiant flagitia; hanc sordidam, creterum Papistis gratam, Camarinam non dignatur movere Erasmus, sed dissimulât; non audet prodire timidus, L u t h e r u m q u e in negotio tam saluberrimo a d j u t a r e , abliorrens etiam interim nomea L u t h e r a n u m , quasi impia doceat Lutherus. Certe si impia docet : vre nobis, qui cum ilio colligimus ! sin pia, quid trépidât Erasmus ? P r o i n d e , si refugit Erasmus Lutheri sanissimam doctrinam, indignus est e a , juxta verbum Christi. Atque o utinam consideret Erasmus horrcndam Christi sentenliam, quam profert de his, qni non aceingunt semet contra verbi sui desolatores! „Quem-, inquit, puduerit mei coram hac generatione

558

Judicium Erasmi Alberi

p r a v a , et nunc multis modis perniciosissima, pudebit illins et filium hominis coram Patre ccelesti." Durum verbum, sed salubre, quibus datum est cognoscere! Interim Erasmus adblanditur sibi, vultque egregie profecisse se , dum paraphrases condit coecas mutasque, adeoque videtur satisfecisse, dum leniter et ad literam attingit Evangelica« literas. Caeterum, non in sermone consistit regnum D e i , sed in potentia. Proinde heec esto summa judicii mei de utroque : Lutherus ille, cujus iiomen adeo refugit Erasmus, plus habet sana; Evangoliceeque doctrinse in uno (quod ajunt) digitulo, quam Erasmus in toto pectore s u o , acide, si Übet, et capite. Atque h o c infelicior Erasmus, quo minus rem ita habere intelligit. Erasmo tribuimus laudem eloquenline, prseterea nihil ; Luthero , post Paulum, meliorcin in tractando Christianismo non vidimus. Verum utriusque donum divino erga nos favore acceptum referimus; Erasmus vindex est eloquenti.» , invictissimus piopulsator sordidae barbarici, per quam fere factum est, ut Theologicaj literae siinul cum eloquentia obsolcverint: liane restituit Erasmus, illam Lutherus ; tametsi Erasmus primam dederit ansam restituendas Theologiae, sed nunc in gratiniti summorum Principum cogitur noc\ivi»£s7v. Ita que Lutherus vindex est Evangelii Christi, quod ab impiissimis tyrannis spurcissimisque porcis Papisticarum nugarum impietatumque tractatoribus Sophislis sordidatum evacuatum est, et miserrimis modis desolatum non sine inaestimabili tolius mundi malo. H o c ipsum malum, veluti cordatus Elias, vindicat Lutherus atroci quidem calamo, sed pro rei atrocitate. P o r r o Erasmo secus videtur tentanda res, nimirum liuYnana sapientia leniter et modeste allingendos sanctulos istos. Quod quidem Erasmicnm consilium qua'.e sit, quis vere pius non videt ? Nam quemadmodum stultissimum esset illius consilium, qui, oborto forte ingenti incendio, homines ad sedandam ilammarum

de Spongia Erasmi.

559

injuriam circumvolantes, civitatemque jam p