Volumen 9 [[Die Vorl. enth. 6 Werke]. Reprint 2020 ed.] 9783112378205, 9783112378199

Citation preview

DISSERTATIONS PHILOLOGICAE ARGENTORATENSES

SELECTAB

VOLVMEN

IX.

ARGEffTORATI A P Y D C A R O L Y M I. T B Y E B N E B . MDCCCLXXXV.

Darmatadii typis O. O t t o .

Hoc nono volumine continentur hi libelli: p»g1) ENNO BARTELS de Terentii memoria apud Nonium servata '2) EDUARDUS GRUPE d e I u s t i n i a n i I n s t i t u t i o n u m

compositione

3 ) WILHELMUS FELDMANN a n a l e c t a

ad historiam

epigraphica

synoecismorum et sympolitiarum Graecorum 4) CAROLUS RITTE?

de P i n d a r i

studio

5) AUGUSTUS ROEIIRICHT q u a e s t i o n e s

97—238

nomina variandi

scaenioae

1—50 51—95

ex

.

. 239—292

prologis

Terentianis p e t i t a e 6 ) ALBERTUS LUCIUS d e o r a s i e t a p h a e r e s i

293—345 347—39ß

Commentationis a "W. FELDMANN scriptae solae paginae 97—156 continentur eis exemplaribus, quae auspiciis amplissimi philosophorum ordinis academiae Wilhelmae Argentinensis prodierunt.

DE

TERENTII MEMORIA APVD NONIVM S E R V A T A .

AD SVMMOS

IN P H I L O S O P H I A

HONORES

AB AMPLISSIMO

PHILOSOPHORYM OEDINE ACADEMIAE WILHELMAE ARGENTINENSIS RITE IMPETRANDOS SCRIPSIT

ENNO BARTELS FRISIVS.

ARGENTORATI APVD

C A R O L V M I. T R V E B N E R . MDCCCLXXXIIII.

D a r m s t a d t » typis G. O t t o .

M A T R I MEAE s.

Eorum quibus hodie uti licet subsidiorum ad Terentii fabulas emendandas constat non pauca redire ad saeculum p. Chr. n. quartum. Nam ut taceam codicem Terentii Bembinum (A) omnium quotquot innotuerunt antiquissimum, qui quarto quintoue saeculo exaratus uidetur esse: et Aelii Donati commentum uariis fatis deprauatum et uberrima uersuum Terentianorum memoria apud Nonium Marcellum Marium Yictorinum, Charisium, Diomedem, Arusianum Messium, alios seruata ad illud saeculum pertinet. E x quibus quae apud Nonium in libris de compendiosa doctrina per litteras ad filium conscriptis exstant, accuratius ita perlustrabo, ut priore capite agam de condicione et fatis, posteriore de auctoritate memoriae Terentianae apud Nonium seruatae. Guilelmo autem Studemundo praeceptori carissimo quantum in hoc opusculo confiriendo debeam, quin grato animo palam profitear, praetermittere non possum.

CAPUT

i.

§ 1. Quod cum aliorum priscorum poetarum tum Plauti uersus multo plures a Nonio rarissima quaeque et inusitata uocabula captante laudati sunt quam Terentii, uix mirum 1

Nonium eiusdem esse saeculi et dudum credebatur et nuper Mommsenus (C. I. £>. V i l i 4878 = Hermae X I I I 559) nisus titulo Thubursici Numidarum reperto, qui a Nonio Marcello Herculeo anno 3*23 dedicatila est, probabiliter conieoit-

—

6

—

uidebitur, si reputaueris, quam longe progressus sit Terentius Scipionum sodalis in latinitate excolenda et a prisco squalore promouenda. In uno capite quarto, quo Nonius de uaria significatione sermonum agit, cuius indoles a ceteris capitibus longius distat, frequens est Terentiana memoria, cuius poetae, si recesseris a quibusdam uersibus plus uno loco laudatis, non multo plus ducenta testimonia apud Nonium exstant: in his ex Andria fere quinquaginta, ex Eunucho fere quadraginta, ex Phormione fere quadraginta, ex Adelphis fere quadraginta, ex Heautontimorumeno fere triginta, ex Hecyra septemdecim. Videntur igitur duae, quas ultimo loco commemoraui, fabulae olini in scholis minore studio explicatae esse quam Andria, Eunuchus, Phormio, Adelphoe. Sane cum in scholis initia fabularum accuratissime enarrarentur, mirum non est, quod cum a ceteris grammaticis latinis turn a Nonio saepius.citata sunt fabularum initia quam ceterae partes: uelut Andriae initii locis uiginti quinque apud Nonium mentio fit; qua cum re illud egregie congruit, quod scholiorum copia uberrima et in codice Bembino et in Donati commento adscripta est ad ipsa fabularum initia.

§ 2. Terentiana Nonius plerumque ita iutroducit, ut praemittat aut Terentius in Andria, Terentius in Eunucho, Terentius in Formione,1 Terentius in Hecyra, Terentius in Adeljis aut Terentius Andria, Terentius Eunucho, Terentius Formione, Terentius Hecyra, Terentius Adeljis. Vbi Iieautontimorumenos laudanda est, fere ubique Terentius Heautontimorumeno, non plus quinquies Terentius in Heautontimorumeno praemittit: qui quinque loci etsi in uno quarto capite legantur (p. 2 6 4 , 3 1 . 2 2 7 8 , 2 3 . 2 7 8 , 3 2 . 2 8 5 , 1 4 . 3 7 3 , 1 4 ) , casu id factum esse credere malim, quam Nonium ex commentario aliquo 1

Dignum est quod notetur auctorem recensions, quam ex optimo huiua ordinis codice Victoriano (D) appellare liceat Victorianam, cum fabularum ordinem secundum litteras statutum introduceret, lit— teram f pro ph scribi voluisse. cf. Leo in Mus. Rhen. uol. X X X V I I I (1883) p. 319. M. Hoffmann, Index grammaticus ad Africae etc. titulos latinos in Diss. Philol. Argent, sel. uol. I. (1879) p. 293. ! Editio Merceriana, Parisiis 1614 ( = Lipsiae 1826).

—

7

—

Ciceronis aut Yergilii, quibus cum scriptoribus coniuncta sunt, haec testimonia tianstulisse. Adeo autem constans sibi fuit Nonius iu praemittendo praeter Terentii nomen titulo fabulae, 1 ut, ubicunque bini loci Terentiani commemorandi erant, singulis locis et poetae et fabulae nomina praemitteret. Itaque cum abundent codices Noniani cum omni mendorum genere turn lacunis, nemo dubitabit, quin eis locis, qui omisso fabulae titulo solum nomen Terentii exhibent, lacunae sint statuendae. Quod cum iam Mercerus in adnotationibus ad p. 499, 20 recte monuisset, Quicheratus 2 his qui sequuntur locis fabularum nomina suo iure suppleuit: 36,19 emungi] Terentius {Formione), 172,15 satias] Terentius {Eunucho), 228.11 salts] Terentius {Eunucho), 393,10 statim] Terentius {.Formione), 409,20 triste] Terentius (Andria), quo loco lacuna non modo titulum fabulae sed simul etiam adiectiuum tristis haustum esse docet lemma, 426,20 faustum] Et Terentius {Andria), 499,19 Datiuus pro Accusatiuo] Terentius {Adelfis), qui locus foede corruptus num re uera ad Terentium (Adelph. I l l 4, 45) pertineat, dubitare possis. 8 Ybicunque Nonius e p r o l o g is comoediarum Plautinarum Terentianarumue exempla deprompsit, solum fabulae nomen praemisit; cf. de Terentio hos locos: 39,15 Ter. in Andria (prol. 8) et in sequentibus (prol. 15). — 2 9 1 , 2 Ter. in Andria (prol. 27). — 5 1 9 . 4 Ter. in Eunucho (prol. 1 sq.). — 278,32 Ter. in Heaut. (prol. 10). — 4 9 5 , 1 8 Ter. Hecyra (prol. II, 14). Singulare illud est, quod bis uersum ex primae comoediae prologo citauit addita prologi notione : 5 9 . 1 6 propitium] ut apud eundem Terentium in Prologo Andriae (22 sq.). — 1 Alia est condicio duorum locorum (48,5 s. 1. silicernium et 222,7 s. 1. Rastros genere. ma sodino dicimus, ut apud Vergilium et Terentium), ubi Nonius glossarium quoddam fortasse secutus omisso testimonio solum Terentii nomen exbibet. 2 Editio Quicheratiana, Parisiis 1872. ' cf. pag. 15-

402,21 spedare]

Terentius Prologo

Andriae

(27), quem

eundem Vorsum sub eiusdem quarti capitis lemmate 2 9 1 , 2 citat prologi mentione omissa.

exigere]

§ 3. Nunc ea percensebo testimonia, quae cum binis tcrnisue locis laudentur, maximi sunt momenti ad indolem et naturam eorum codicum Terentianorum, ad quos memoria Terentiana apud Nonium redit, recte aestimandam. Heaut. ( Y 1, 77—78)

7, 23 depexum] Egone si uiuo adeo exornatum dabo Adeo depexum, ut dum iiiuat meminerit Semper mei. ego si uiuo codd. DMpJ

299,15

exornare] iiilem uersus.

Andr. (prol. 27)

291, 2 exigere] Spectandae an exigendae sint uobis prius.

1

Notis Nonii libroi'um usus sum isdem, quibus Quicheratus:

Editiones: A = Codices: C D G H

! 402, 21 spedare] : Spectandae an exigendae sint uobis prius. spectand i an exigendilf2 W, spectandae an exigendi a e 1 sunt HP.

Aldina 1513.

B e r n = Bernensis. = Colbertinus. = Petri Danielig codex. = Geneuensis. = Harleianua.

J = Hadriani Iunii 1565. M = Merceri 1614 ( = 1826). L = Leideneis. Mp = Montcpessulantis. O = Parisinus n. 7577. P = Parisinus n. 76tJ7. W = Guelferbytanus.

Codicum Nonianorum notas, quo facilius a Terentiunis discernas, crassioribus litteris describan). Codicis H lectiones enotabo ex libro

Anécdota Oxoniensia. Classical Series. Vol. I. Part. II. Nonius Marcellus, Harleian Ms. 2719 collated by J. H. Onions, M. A., Oxford 1862.

—

9

-

An dr. (1 1,12) 317, 25 habere] Quod habui summum pretium persolui tibi, persolui tibiis ucl tibus P .

366, 6 pretium] idem uersus.

Eun. (Ill 1 , 9 - 1 1 ) 223, 11 saZ] (codd. salis) Labore alieno magno partum gloriam Verbis saepe in se transmouet qui habet salem Quod in te est. magnam AtT,

318, 8 habere] Lahore alieno magno partam gloriam Ver bo in se transmouet qui habet salem Quod in te est. magnam A>J; uerbis saepe in se AJM.

Eun. (IV 4, 13—14) 256, 4 comparare] Aut Ne comparandus hie quidem ad ilium est. aut me LGP, ÄawweEdd.

496, 10 Accusatiuus pro Datiuo] Aut Ne comparandus hie quidem ad ilium est. au ne AJM.

Eun. (IV 7, 18—19) 296, 3 experiri]

Omnia prius experiri quam armis sapientem decet. experiri Bern

consilio quam ut Edd. Non.

349, 28 manere] Quam mox irruimus ? — Mane: Omnia prius experiri quam armis sapientem con decet. consilio quam armis Edd. anteüf; decetH*AJM,

10 Phorm. (I 2,56) 198,17 capillus] Capillus passus, nudus pes, ipsa hórrida.

j .'>70, 13 possum] j idem uersus. j

Phorm. (IV 4,1) 103 , 22 emungere] (e odd : emulgere, emungere H1 et JH" 3 ) Emunxi argento sen em. semen _P. Emunxi argento senem. 36, 19 emungi]

Phorm. (V 3,6—7) 254, 4 capere] 393, 10 statim] Nam ex his praedis laBina talenta tent argenti moeniae stati m. nam statim capiebat. nam ex his praediis talenta argenti bina statim capiebat Edd. 59, 14 Quant ea propitia propitia pro prop it

Capiebam

Adelph. (I 1,6) 4i)3, 11 propitius] quae parentis Quam ut e a quae párenles t. propitii. ut certe CD ii (aut certe ...)

Adelph. (V 9,28) 373, 16 proluuies] 493, 16 largitas] Quod proluuium haec suQuod proluuium quae ista bito largitas. haec subita est largitas. 270, 29 conuenire] Conueni hodie adueniens mei loci quendam ordinis Hominem 1

Eun. ( I I 2,3—4) 324, 17 impurus] 359, 9 offendere]1 Mei loci atque or- Offendi adueniens dinis Hominem haud, quendam mei loci impurum atque ordinis Hoatque or din em P. minem

Quod sub lemmate offendere] (Eun. II 2 , 3) Offendi adueniens

359 , 9 Nonius affert Terentianum quendam mei loci atque ordinis

—

11

—

Phorm. (I 1, 9—10) 31, 9 defrudare]

\ 117, 29 genium]

¡525, 5 demensum] | Quod ille unciatim \ uix demenso suo 1 Suum defrudans ge- Suum defrudans Suum defrudans genium con sp ersit •. getrium con sp ersit \ niurn conpersit mimiser miser i ser defraudans ingedefraudans Jj. defraudans H; niunt confersit comperssit 1*.

Hl L.

Quibus in testimoniis, quae promiscue per totum librum Nonianum sparsa sunt, quod nullum legitur exemplum ex Hecyra sumptum, unum ex Heautontimorumeno, id bene quadrat ad ea, quae supra p. (5 dixi. Quod autem nonnulla testimonia ita repetita exstant, ut pleniora sint altero loco, breuiora altero, id Nonii in citando breuitati et leuitati condonandum est. Sane longe plurima testimonia, quae bis terue exstant, omnino inter se consentiunt, atque sicubi dissentiunt, librariorum culpa dissentiunt, excepto uno alteroue exemplo tamquam subseciuo (de quo exeuiplorum genere infra erit disserendum), quod ex antiquioris grammatici commentario a Nonio depromptum uidetur esse. § 4. Librariorum culpa quam male habitus sit contextus Nonii, cum alia docent turn haec: Duobus locis in exemplis e Terentio laudatis errores iam antea ab hominibus doctis animaduersi s u n t : Sub lemmate habere] 318,19 cum libri manuscripti Ter. Heautontimorumeno pro Ter. Hecyra exhibeant, iam Mercerus quid uerum sit intellexit. Cui similem librariorum errorem statuendum esse Rothius 1 perspexit sub lemmate confidential Hominem, cum libris Terentianis Contieni hodie adueniens (of. Nonium 270,29 s. 1. conuenire]) minime consooiari posse iam Mercerus adnotauit. Videtur igitur Nonius, qua erat leuitate, locum qui exstat in Phorm. (V 1,31): Offendi admeniens. Quocum uolebam sqq. in animo Imbuisse. 1 Nonius Marcellus, ed. Gerlach et Both. Basiliae 1842.

—

12

-

262,13, ubi quae tamquam Terentiana citantur,-apud Terentium non exstant. Atque cum plerique codices1 idem Terentius, Leidensis et Geneuensis idem li e terentius, Hx terentius, sed in margine G heteranamq., H hetera quidnam praebeant et exemplum ex Turpilii Leucadia sumptum proxime praecedat, dubium non est quin auctore Rothio cum Ribbeckio 2 et Quicherato scribendum sit: Idem (scil. Turpilius) Hetaera. Eodem redeunt loci quidam, in quibus scribendis oculi librarii aberrauisse uidentur ad posteriorem: uelut 165,8 legimus: Hi s cu s~\ Ter. Eunucho (IY 6,16) In risco odiosa cessas || reciproca animum in quam odiose. Terentianum testimonium in uerbum cessas exit. Ante reciproca autem intercidisse lemma reciprocare] una cum scriptoris nomine iam Hadrian us Iunius animaduertit. Verba rëcïprSca animum in quam odiose3 cui scriptori sint uindicanda, certo erui non potest. Rothius solus, quod sciam, in add. et corr. ad p. 112,19 illa uerba Luciliana uideri coniecit collatis duobus uersibus, qui apud Nonium 164,32 et 279,20 seruati in Lucilii editionibus (ed. Luc. Mueller III. 52 et 66 ; ed. Lachmann 100 et 102) leguntur: Exhalas turn acidos ex pectore ructus et expirans animant pulmonibus aeger agebat. Attamen cum uerba tradita cum dactylico numero nullo modo consocia» po8sint et uocabulum odiose uix tragicum redoleat sermonem, uidetur aut de Plauto cogitandum esse aut de Turpilio aut de Laberio, quos Nonius in altero, cuius sunt illa uerba, capite ante Enniana testimonia, quale uerba reciproca etc. subsequitur, citare solet. Frequentior autem quam Turpilii aut Laberii apud Nonium est Plauti memoria, cuius fabulae Yarronianae, Cornicularia, Medicus, Neruolaria in altero Nonii capite citantur. Atque si ad fabularum Plauti Varronianarum condicionèm spectas, certe inprimis ratio est habenda Amphitruonis, cuius fabulae longe plurima, quae supersunt, actus quarti fragmenta apud Nonium passim seruata exstare 1

A J : Ter.

Heaut.

Fragmenta soaen. Rom. poesis uol. I I p. 95 (V). 3 Duentzerus (Zeitschr. far Alterthumsw. 1848 p. 485) uocabulum odiose tanquam dittographiam delendum esse iudicat. 3

—

13

—

constat. Itaque cum illa uerba reciproca etc. optime ad actus quarti scaenam alteram quadrent neque metrum obstet, ueri non nimis dissimile esse censeam nouum in illis uerbis latere Amphitruonis fragrnentum hoc fere modo legendum : Reciproca ánimum, inquarti, òdio es, (—u—u—u—o—). Similem in Nonio emendando rationem Fleckeisenus 1 secutus est, qui, cum Mercerus lacunam exstare coniecisset, 290,82 sub lemmate expeclire] unum Terentianum, quod legimus, in Terentii testimonium et in Ciceronis testimonium diuisit. Exhibent autem libri Noniani haec: Expedire, liberare] Ter. Hec. (V 1,29) Teque hoc crimine expediere se uult induat {Bern: si se uult). Cuius exempli in altera parte inde a uerbi expedire exitu Ciceronianum latere Fleckeisenus perspexit, quod legimus in Yerrem act. I I 2 § 106: (Videte, ut, dum expedite sese uult, induat. Eiusdem Terentii bini uersue librariorum neglegentia confusi his locis uidentur exstare : Testimonium, quod hodie in Nonii editionibus legitur in capite V I I (De contrariis generibus uerborum) 481,25 Potior Ulani rem pro illa re potior] Terentius Adélphis Mille potior gandía, una cum eiusdem capitis lemmatis Libertatem uti] — Callet illam rem] manifestum est errore aliunde hue translatum esse. Similia autem inuenies in capite I X (De numeris et casibus), ubi 498,21 Genitiuus positus pro Ablatiuo] Nonii codices haec praebent: Plautus Captiuis III e alter potitus hostis est. Quamquam in Plautinis libris manuscriptis uersus ille (I 1,24) ita traditur: Nam postquam meus rex est potitus hostium. Quae cum ita sint, confluxisse existimo testimonium ex duobus exemplis, altero Terentiano [Adelph. ( Y 4, 17) ille alter sine labore patria potitur commoda], altero Plautino [Capt. (I 1,24) Nam postquam meus rex est potitus hostium]. Neque dissimili casu mihi compositum uidetur testimonium illud in capite Y I I Mille potior gaudia ex duobus testimoniis: Adelph. (V 4, 17) 'Ille {alter sine labore patria i Anunl. pliilol. 1850 p. 682.

—

14

-

potitur commoda. Et in sequentibus (u. 22) 7wc> potitur gaudia , cum optimus codex Wet ed. 1476 uerbis Terentius Addphis mille omissia hie potior gaudia exhibeant et idem lemma ¡idemque uersus apud Arusianuui Messium 1 et Priscianum 2 redeant. Neque errare uideor, si (255,10) crepare] Ter. Phorm. (V 5, 12) 'Sed hostium concrepuit nihil ad te huic loco adiungo, quod editores Nonii e libris Terentianis in concrepuit abs'te correxerunt. Collatis enim uersibus Andr. IY 1,58 et 59 (Sed mane: crepuit [codd. Ter.: concrepuit] a Glycerio ostium. — Nihil ad te.) concedes ob homoeoteleuton uerbis quibusdam omissis apud Nonium exstare duo Terentiana haec: Ter. Phorm. (V 5,12) 'Sed hostium concrepuit (abs te'. Idem in Andria (IV 1, 58 et 59) 'Sed mane concrepuit a Glycerio hostium. —) Nihil ad te. Eodem crroris genere deprauatum esse lemma postulare] 375,14 Duentzerus 1. c. suspicatus est. Attamen hoc loco Nonium ipsum corruptelae auctorem esse infra (p. 87) demonstrabo. Perperam eadem emendandi uia Quicheratum usum esse 256, 30 in lemmate comparare] cum duo Terentiana efficeret Heaut. (IY 5, 29 — 30) (Argentum dabitur illi ad nuptias Aurum atque uestem qui: tenesne? — Comparet) et Heaut. (IY 8, 14) (Des qui aurum et uestem atque alia quae opus sunt comparet) ex. uno Heaut. (IV 8,14), quod habent codices Nonii et ed. 1476, certo constat. Nimiam enim fidem habuisse uidetur editionibus AJM, quae solae uerba Argentum dabitur illi (IV 5,29) praefigunt atque talem uersum dederunt: Argentum dabitur illi, ut uestem atque alia, quae opus sunt, comparet. At in libris manuscriptis omnibus baec legimus: Dis cubia aurum et uestem atque alia quae opus sunt comparet. Itaque si singularem uerborum dis cubia ( P : discubia, M1: dicubia) corruptelam remoueris, unus rem/inebit uersus (Heaut. IV 8, 14), qui optime lemmati comparare, emere] respondeat et cum libris 1 2

Or. L. VII p. 4 9 8 , 5 . Or. L. I l l p. 333,27.

...

ir,

—

Terentianis consentiat : Des qui aurum et uestem atque alia quae opus sunt comparet. Testimonium ex Adelphis (III 4, 45) sumptum, quod proferì Nonius 499,19 s. 1. Datiuus pro Accusatiuo], in tanta uerborum deformiate ainbigi potest num re uera Terentianum sit. Exstat enim apud Nonium hoc: Terentius Faeite ita ut uobis placet (Edd. Non. : decet). In libris Terentianis legitur (Adelph. I l i 4,45): 'Haec prìmum ut fiant deos quaeso ut uobis decet', quibus cum Terentianis uerba 'facite ita' prorsus consociari non possunt. Nihilominus Terentii testimonium statuendum esse inde apparet, quod nouum quod sequitur exemplum in omnibus codicibus uerbis Idem in Andria p r e cedenti adiunctum legimus. Perlustratis autem eis, qui eundem uersum laudauerunt, grammaticis inueni apud Marium neque Plotium 1 450, 2 haec : Terentius Ita ut uobis deed, minus apud Seruium in Aen. V i l i 127 haec: Terentius 'Facite ut uobis decet'. Qui quidem fontes quomodo inter se cohaereant, infra uidebimus; hoc loco satis est monere modo ita modo facite modo facite ita traditum esse. Quod cum considero, in illis uerbis,quamuis sint corrupta, Facite ita ut uobis placet aut potius decet (qua de re infra disputabitur) testimonium ex Terentii Adelphis haustum latere arbitror. § 5. lam uideamus, cuius generis fontes Nonius cum in lemmatis Terentianis tum in testimoniis laudatis in usum uocauerit. Quam quaestionem arte coniunctam esse cum quaestione de libri Noniani compositione cum homines docti rqcte obseruauerint, haud ineptum uidetur esse accuratius inquirere in Pauli Schmidtii librum {De Nonii Marcelli auctoribus grammaticis Lipsiae 1868), qui cum sagaciter leuissimam huius grammatici compilationem aperiret, singillatim de plerisque anctoribus a Nonio adhibitis disseruit. Atque ut iis quae antea ab aliis hominibns doctis de his rebus disputata » Gr. L. uol. VI.

-

16

-

erant omissis (cf. Schmidtium p. 1—2) ordiar tamquam a capite totius disputationis a Schmidtio institutae paene per totum Nonii librum certos et longiores testimoniorum ex quibusdam scriptoribus depromptorum ordines inueniri Schmidtius demonstrauit. Efficiuntur autem exceptis nonnullis uerborum et aduerbiorum ordinibus, quos Nonius ex aliquo glossario uidetur transscripsisse (cf. Schmidt, p. 114), illi ordines ipsi exemplis primariis, quae primo loco collocata esse solent eaque secernenda esse ab exemplis subseciuis recte iam Schottmuellerus 1 docuerat. Illis igitur exemplis primariis quae efficiuntur series, eae solent eundem ordinem efficere, quo hodie quoque apud eos scriptores leguntur. Neque minus acute Schottmuellerus, cum primum Nonii caput accuratius perlustrasset, coniecit in singulis capitibus scriptores a Nonio certo quodam ordine citari atque Terentiana quidem inter Yergiliana et Ciceroniana tenere locum. Quamquam non omnia, quae Schottmuellerus coniecerat, recte statuta sunt — nam Ciceroniana perraro post Terentiana exhibentur nec Plautina, Luciliana, Afraniana etc. cum Terentio coniuncta desunt —, certe Vergilii testimonia cum Terentianis saepissime consociata esse Schottmuellero concedendum est: quin etiam haud paucis locis Teientianum duobus Vergilianis sub uno lemmate circumclusuin legitur. Conf. : 235,31 aequalis] Yerg. lib. Y, Ter. in Eunucho || 236,11 apertimi] Verg. lib. V i l i , Ter. Adelphis || 242, IO ambire] Yerg. lib. VII, Ter. in Andria || 249,11 committere] Verg. lib. IX, Ter. in Eunucho || 250,16 colere] Verg. lib. IV, Ter. in Heaut. || 251,19 castigare] Verg. lib. V, Ter. Heaut. || 253,17 capere] Yerg. lib. V i l i , Ter. in Heaut. || 253,33 capere] Verg. lib. I l et lib. Ili, Ter. in Phormione || 255,9 crepare] Verg. Georg, lib. I, Ter. in Phormione || 278,29 da] Verg. in Bucol., Verg. lib. VI, Ter. in Heaut. |l etc. 237,25 aditus] Ter. in Andria, Verg. lib. X || 243,33 asperum] Ter. Heaut., Verg. Georg, lib. IV || 275,24 cognosces] Ter. in Andria, Verg. Georg, lib. 11| 288,2 detrahere] Ter. Heaut., Verg. Georg, lib. IV || etc. 284,19 diferre] Verg. Georg, lib. Ili, Ter. in Adelphis, > Symbol, philol. Bonn. 1867 p. 809 sqq.

—

17

—

Verg. lib. VIII [| 309,19 fingere] Verg. Georg, lib. II, Tor. in Andria, Yerg. lib. X I || etc. Quod autera supra diximus exempla primaria a Schmidtio in uniuersum recte constituía esse, id per omnia Nonii capita aequaliter ualere negem; atque ipse Schmidtius facere non potuit, quin concederei capitibus II, III, IY, quae contra sollemnem morem ita scripta sunt, ut lemmata litterarum ordinem alphabeticum seruent, non modo certas exemplorum series non constanter certo consuetoque scriptorum ordine sese excipere, uerum etiam in nonnullis litteris tertii capitis 27, G , H i X, iMT, JV, O, R , V ) et per totum quartum caput certos testimoniorum ordines omnino non occurrere. Ac profecto ordines singulorum scriptorum, quos il) altero et tertio capitibus Schmidtius constituit, multum distant ab ordinibus cum reliquorum tum primi capitis. Haud pauci enim ordines interrumpuntur lemmatis, quae nulla exempla exhibent nisi ab ipsius de quo agitur scriptoria ordine absona. 1 Quartum uero caput, cuius compositionem prorsus discedere a reliquorum indole iam Schneidewinus 2 monuit, num eodem modo Nonius conscripserit, admodum dubium est. In quo cum de uaria significatione sermonum in uniuersum agatur, tamquam totum Nonii opus in breuius contractum tenemus. Etenim sub singulis lemmatis, de quibus in quarto capite agitur, diuersissimae coaceruatae sunt signification es, quarum unaquaeque uariis testimoniis illustrari solet. Exstant autem longe plurima cum Yergilianorum tum Terentianorum exemplorum in ipso capite quarto. Itaque ualde dubito num certi, qui in reliquis capitibus dignoscuntur, ordines subsint etiam in capitibus I I — IV. 1

Adde quod nimis saepe unum lemma totius ordinis locum tenere Schmidtius uoluit. Velut continuos Plautinorum exemplorum ordines perpaucos, plures a consueto more discrepantes inuenies. Quod autem unum alterumuo scriptoria alicuius testimonium ad Schmidtii opinionem apto quadrat, id ita explicanduin censeo, ut in Nonii collectaneis quidam illi de quibus Schmidtius cogitauit ordines exstiterint, quorum paucae reliquiae seruabantur, po9tquam lemmata a Nonio transposi ta nt secundum ordinem alphabeticum digesta sunt. OocttinfC- ff«lehrte Anz. 1843 p. 697 sqq.

2

—

18

Atque ut ad Terentiana redeam, hos paucos Terentianorum exemplorum ordines per totum librum Nonianum indagasse sibi uisus est Schmidtius p. 106 sq. : Cap. I. 31,9 Defrudare] sudum]

invitare]

ablegare] arcanum] tormines] monumenti] riuales] gestire] inuolaré] jiropinare]

Ter. Phorm. ( I 1,10). Plautus Asinaria. Yerg. lib. V i l i . Plautus Milite. Lucil. lib. X X V I I I I . Lucil. lib. I. Ter. Phorm. ( V 8,39). Verg. lib. X . Sali. hist. lib. I , Lucil. lib. X X V I I I . Plautus Amphitr. Varrò Sesquiulixe. Ter. Hecyra ( I I I 3,53 sq.). Verg. lib. I V . et Aen. lib. I. Cic. Tusc. lib. I I et IV. M. Tuli, ad Caesarem. Verg. lib. V. Ter. in Eunucho ( I I 3, 62 sq.). Ter. Eunucho ( I I I 5,10). Verg. Georg, lib. I. Ter. Eunucho ( I V 3,6). Lucil. lib. X X X . Ter. Eunucho ( V 8,57). Ennius Satir. lib. I I I . Gap. I I .

87,29 litt. C. conuasare] Ter. Phorm. ( I 4,13). 103,22 litt. E. emuigere] Ter. Phorm. ( I V 4,1). effutire] Ter. Phorm. V 1,18 sq.). Cic. Tusc. lib. V. Lucretius.

117,29 litt. G. getiium] 165,6 litt. R. ringitur] riscus] 175,3 litt. S. screare]

19

—

Ter. Phorm. ( I 1,10). Lucil. Sat. lib. X X Y I . Ter. Pliorm. (II 2 , 2 7 ) . Ter. E un. (IV 6 , 1 6 ) . Ter. He aut. (II 3,132).

Cap. V i l i . 4 9 3 , 1 2 cautio] Ter. in Andria (113,26). acritas] Attius Neoptolemo. largitasi Ter. in A del phis ( V 9,28). dextrabus] Laberius in Odyssea (sic codd.). cur atura] Ter. in Eunucho (II 3,25). Cic. Tusc. lib. III. Ex hoc conspectu apparet, quam pauci et quam parum continui Terentianorum exemplorum ordines ex Nonio elici possint : ueluti inter primi capitis lemmata allegare] et riualets] tria legimus lemmata, quae nulla exempla praebent nisi a Terentianis ordinibus aliena. Quodsi quis ingentem Yergilii testimoniorum, quae per Nonii libros sparsa sunt, copiam contulerit cum exiguis hai us poetae ordinibus, quos Schmidtius p. 96 sqq. constituit, haud facile dubitabit, quin in Terentianis et in Vergilianis considerandis alia uia procedendum sit, atque quam Schmidtius ingressus est, cum praesertim in Vergilianis quos Schmidtius finxit ordinibus non unius carminis libros, uerum modo Aeneidem modo Bucolica modo Georgica promiscue prolata inueniamus. 1 lam illud quaerendum est, qui factum sit, ut longe maxima pars exemplorum Terentianorum, quae per totuni Nonii librum disiecta nobis occurrunt, subseciuorum exemplorum locum teneant. Quod quamquam certo explicari nequit, non inepte conicere mihi uideor multos locos Terentianos non secus atque Vcrgilianos cum aliis quarti saeculi hominibus tum Nonio familiares fuisse atque Nonium leuiter inspectis horum poetarum codicibus suo aibitratu, quae ad exemplorum copiam augendam apta censeret, inde deprompsisse et lem1

Ceterum ipse Selimidtius p. 4 concedit nonnullos ordines non

omni oxemptos esso suspinione.

2*

-

20

-

matÌ8 ad alios 9criptores pertinentibus adiecisse. Qua cum coniectura illud quoque congruit, quod quarta fere pars exemplorum Terentianorum, ac maxime ea, quae ad Heautontimorumenon et Hecyram spectant, apud nullum grammaticum praeter unum Nonium leguntur. § 6. Neque uero omnia, quae apud Nonium leguntur, Terentii testimonia ex eodem fonte emanasse existimo:1 immo non exiguum exemplorum numerum ex antiquiorum grammaticorum glossariis commentariisue hodie deperditis a Nonio in suum librum transscriptum esse mihi persuasum est- Quamquam certos eius rei fines terminosque constituere difficile est. Yt cetera omittam, ex ipso A. Gellio. quem inter JN'onii auctores fuisse postquam Mercerus perapexit, accuratius demonstrauit Martinus Hertzius 2, Terentiana testimonia Nonius deprompsit nulla. Verborum et aduerbiorum ordines, quorum uestigia cum alibi turn in capitibus I et I I passim apparent, a Nonio ex glossario aliquo secundum litterarum oidinem digesto haustos esse Sclimidtius p. 108 sqq. ac potissimum p. 114 docuit. Itaque haec, quae ad uerborum ordines olim pertinebant, a Nonio non ex Terentio ipso sed ex glossario hausta esse consentaneum est: 32,26 gestire] Ter. E un. (III 5,10). Verg. Georg, lib. I. mudare] Ter. E un. (IY 3,6). Lucil. lib. XXX. propinare] Ter. Eun. (V 8,57). Ennius Satir. lib. III. 3 39,15 uituperare] Ter. in Andria (prol. 8) et in sequentibus (prol. 15), quo lemmate alphabeticus ordo turbatur. 1

Partem ucri perspexit ¡ara Schmidtius (p. 100 sqq. 140 sqq.), atque etiara in TerentianU ordinibus pauca lemmata cum explicntionibus legimus, quae nam ad Terentianos ordines pertineant, ipse Schmidtius dubitat (p. 107 sq). » Annal. philol. 1862 p. 705 sqq. 779 sqq. » cf. Schmidt, p. 108.

-

21

—

39,29 populare] Pacuuius Chryse. Ter. Phorm. (I 1,1). Item non pauca testimonia Terentiana una cum lemmatis in aduerbiorum ordinibus hic illic dispersis ex illius modi glossario uidentur fluxisse, ueluti in Nonii capite und e cimo, quod inscribitur De indiscretis aduerbiis ; cf. p. 22 etc. Ex commentariis in alios atque Terentium scriptores conscriptis Nonium nonnulla testimonia Terentiana hausisse ita tantum demonstrari potest, ut eadem, quae apud Nonium citata exstant, testimonia Terentiana occurrere doceamus apud grammaticos antiquariosue, quos ex commentariis in uarios scriptores Romanos compositis multa dcprompsisse constat. Nonii copiae non paucae ad eosdem redeunt fontes atque Charisii et Prisciani Charisius autem multa accepit a Iulio Romano 2 , Romanus a Capro, Caper a Plinio, Plinius a Probo, Probus a Yerrio Fiacco, Verrius Flaccus a Varrone. Atque ut ad Terentiana apud Nonium seruata redeamus, ndmodum pauca in aliorum grammaticorum libris redeunt, et ea quidem pleraque omnia in certi* quibusdam Nonii capitibus exstant, quorum indoles haud scio an ueterum doctrinam maxime redoleat, id est in bis capitibus : De indiscretis generibus, de contrariis generibus uerborum, de mutata declinatione, de numeris et casibus, de indiscretis aduerbiis, de doctorum indagine. Ordiamur igitur a C h a r i s i o et P r i s c i a n o , quos grammaticos isdem fontibus ac Nonium usos esse Schmidtius docuit. Leguntur in libri Noniani capite V i l i De mutata declinatione haec, quae iam a Schmidtio p. 152 sq. colle età sunt: Non. 483. 17 quaesti prò quaestus] Titinius Fullonibus ; Plautus Aulularia; Nouius; Terentius Hecyra (Y 3, 38) Numquam animum quaesti gratia ad malas induca ni partes; Pomponius Pistore; Turpilius Demiurgo; idem Hetaera; Caecilius Venator e; Varrò Cato. 1 2

cf. Schraidt. p. 155. Schottmuellerus, De Plinii Seoundi libris grammaticis p. 20 sqq.

—

22

—

Non. 483,33 tumulti pro tumultua] Plautus Casina; Terentius in Andria (II 2, 28) Nihil ornati, nil tumulti; Pomponius Piscatoribus; Attius Aeneadis uel Decio; idem Nyctegresia. Char. (I) 22,17 Quamquam ueteres omnia quartae declinationis ut secundae extulerunt, sicut Sallustius et Terentius 'quaesti gratia et 'nihil tumulti'. Priscian. (II) 257,18 Inueniuntur tamen antiquissimi multa ex supra dictis in genetiuo etiam i terminasse. Terentius in Andria 'Nil ornati, nil tumulti' pro ornatus et 'tumultus. Idem, in Adelphis 'fructi' pro 'fructus'. 'Quaesti pro 'quaestus' idem in Hecyra: Numquam animum partes. quaesti gratia ad malas adducami Quae quam arte inter se consentiant, nemo non uidet, praesertim cum alia eiusdem capitis YIII lemmata cum illis grammaticis consonantia accedant. 1 Priscianus unde illa hauserit, ipse indicauit (cf. 257, 10 'excipit Probus'.). Quibus Terentianis etsi a Nonio haud pauca exempla aliunde addita sunt, non dubito iis assentiri, quae Schmidtius de hoc consensu exposuit.2 Etenim cum illa testimonia Terentiana Plautinis ordinibus (cf. Schmidt, p. 31) inserta sint, Schmidtius coniecit Nonium per commentatorem, quem in Plautiuis ordinibus exscribendis Nonii auctorem fuisse uoluit, antiquae P r o b i eruditionis reliquias accepisse, cui Gharisium multum debere notum est. Lemma duriter pro duré\ 512, 2 (De indiscretis aduerbiis) idem Schmidtius p. 104 commemorauit. Nonium ex isdem libris, quibus Charisius Acronis mentionem debebat, (Palaemonem dicit Iuliumque Romanum) hausisse probabiliter opinatus est: Non. 512,2 duriter pro dure\ Ter. in Andria (I 1, 47 sq.) Primo haec pudice uitam par ce ac duriter Agebat (primum libri Ter.); Nouius Zona; Afranius Priuigno\ Ennius Phoenice: Quam tibi, ex ore orationem duriter dictis dedit; Caecilius Fallacia. Char. (I) 197,22 duriter] Terentius in Adelphis (I 1, 20) • cf. Schmidt, p. 153. ? cf. Schmidt, p. 46 sq.

—

23

-

ruri ayere nitaw, semper farce ac duriter [se]se habere; ubi Aeron 'secundum antiquonuri inquit 'consuetudineni. nam et Ennius in Phoenice: sequitur idem uersus. Prise. ( I l l ) TO, 13 Excipiuntur a duro 'dure et 'duriter. Terentius in Andri a (I 1, 47 sq.) Primo haec pudice uitarn, parce ac duriter Ayebat. Item Terentianum apud Non. 499,20 (Be numeris et casibus) Datiuuspro Accusatiuo] Ter. in Andria (11,42 sq.) Interea mulier quaedam abhinc trienniu m Ex Andro commigrauit huic uiciniae ex eodem fonte manasse uidetur atque Prisciani (III) 187, 22 Terentius in Andria: Ex Andro commiyrauit huic uiciniae pro 'in hanc uiciniam'. Memorabilia sunt quae leguntur apud Charisium (I) 223, 11 : Viciniae, 'hie uiciniae'. Terentius in Hecura; ubi Celsus 'aduerbialiter inquit 'ut domi militiaeque. Cum Prisciano P l i n i u i n secuto Nonius consentit (De indiscretis yeneribus) 190, 8: Anyiportus yeneris masctdini, ut aptid rrndtos; neutri Terentius Adelphis (J.Y 2 , 3 9 ) Id quidern anyiportum non est peruium. Idem in Eunucho (Y 2, 6) In anyiportum quoddam desertum. Prise. (II) 262, 16 A portu compositum tarn masculini quam neutri generis inuenitur et secundae declinationis. 'hie anyiportus et 'hoc angiportum\ Sic Plinius Sec. in I artis yrammaticae. Ter. quoque in Adelphis (IV 39) Id quidern . . . peruium. — Atque haec quidern de Charisio et Prisciano. Transeamus nunc ad ea lemmata ad locos Terentianos pertinentia, quae una cum Terentianis testimoniis, etsi testimonia ex aliis scriptoribus sumpta hie illic addita sunt, communi tamen grammaticoruin consensu ad eundem fontem redire maxime est uerisimile: Non. 481, 25 potior illam rem pro ilia re potior] Ter. Adelphis (Y 4, 17 et 22)'. Arusiauus Messius (VII) 498, 5 potitur hanc rem] Sail. Iuyurtha; Ter. in Adelphis (V 4, 17 et 22). Prise. (Ill) 333, 27 potior illius rei et ilia re et illam 1

cf, p. 13 sq.

rem] Ter. 4, 22).

in Adelphis

24

—

(V 4, 17); idem

in eadem

(V

Non. 223, 11 sai (codd. salis) genere mascuMno] Ter. ( I l i 1, 9 - 1 1 ) . Sergius in Donatum (IY) 542, 12 sai masculini generis (Eun. I l i 1, 10—11). est] Terentius Prisc. (II) 147, 1 In 'al' Latina neutra sunt omnia. Excipitur unum monosyllabum masculinum, 'hic sai salis'. Terentius in Eunucho (III 1, 10). cf. Consentii artem (V) 348, 27; Don. ad Eun. I l i 1, 10; Bembini 1 Schol. (Studemund). Eun.

Non. 232, 20 aduersum rursurn apud significati Ter. in Andria (I 1, 15). Arus. Me8s. 451, 16 aduersum te prò apud te\ Ter. Andr. (I 1, 15). Sergius in Donatum (IV) 561, 10 aduersum te, utputa, si dicas 'aduersum te habeo gratiam' prò apud te, ut Terentius (Andr. I 1,15), quocum conferas Donati explanationem ad Andr. I 1, 15. Non. 517, 10 Omnes artem secuti negant aduerbiis praepositionem addi oportere; sed auctoritas ueterum praeponi iubet. 518, 15 derepente] Ter. Hec. (IY 1, 3). Arus. Mess. 468, 17. De repente (cum praepositione>] Ter. Hecyra (IV 1, 3). Mar. Victor. (VI) 202,16 Aduerbiis praepositionem adici [posse] negant omnes technici oportere, qitamuis licenter ueteres usi sint. Ter. in Hec. (IV 1, 3). Audacis excerpta (VII) 348, 27 Aduerbiis autem praepositiones adici raro possunt, quamuis hoc ueteres usi sunt, ut Ter. in Hec. (IV 1, 3). Non. 468, 29 deluctaui prò deluctatus suni\ Ter. (V 3, 31).

Hec.

1 Ed. pr. Vmpfenbftchius, in Hermae uol. II 337 — 402; Studemundus, annal. pbilql. 1868, 546—571; 1882, 5 1 - 6 3 .

—

25

—

Mar. Plotius (VI) 450, 9 ut Ter. (Hec. V 3, 31) 'ei qui anulum dum luctat, detraxit' pro 'luctatur. Cledonius (V) 59,12. Sunt uerba incertae significations . Lucio: Terentius (Hec. V 3, 31) 'anulum dum luctat detraxisse. — Adde quod M a u r i S e r u i i I l o n o r a t i qui feruntur c o m m e n t a r i i i n quibus quae ad grammaticam spectant ex Aspro, Probo aliisque maximam partem deriuata sunt, multa continent, quae in libro Noniano redeunt. Quae partim ad eosdem auctores reuocanda esse postquam Ribbeckius et Schmidtius 1. c. p. 104 docuerunt, ego nonnulla, quae ad Terentiana testimonia pertinent, adiungam (cf. Thilonis praef. ad Sem. p. XIX sqq.)-' Quod et Nonius 499, 19 Datiuus pro Accusatiuo] Terentianum laudat (Adelph. III 4, 45): 'Facite ita ut uobis 2 placet' mire truncatum pro TerentiaDorum librorum scriptura Haec primum utfiant, deos quaeso ut uobis decet', et Seruius ad Aen.YIII 127 cum eodem lemmate T er entius 'facite ut uobis decet' memoriae prodidit, communem utriusque fontem nemo non intellegit. Item Nonium 409,16 triste maestum] Ter entius in Andria (113,29) 'Caue ne te tristem sentiat' ( i f 1 om. te) pro recto uersu 'Caue te esse tristem sentiat' non sine auctore praebere luce clarius fit e Seruii notis ad Georg. I 96, ubi exstant haec: Semper duae negatiuae unam confirmationem faciunt. Vnde male quidam locum ilium legunt in Terentio: 'Pater adest, caue ne te tristem sentiat'; sed ita legendum est: 'caue te esse tristem sentiat'. Nam et 'ne et 'caue prohibentis est. Ybi quamquam Nonii et Seruii lemmata diuersa sunt, tarnen quoniam apud Seruium eadem est uersus Terentiani corruptela atque apud Nonium, communi fonti corruptam illam formam adscribemus. Item quod apud Seruium legimus ad Aen. X 612 Tristia] Vel quae tristem faciant uel quae seuera. Terentius: tristis seueritas inest in uultu etc. (Andr. Y 2,16), ab eo minime abi Ed. Thilo et Hagen, uol. I. 1881. ' dee et pro placet legendum esse infra docebimus (cf. p. 39, cf. etiam p. 15).

-

26

—

horrcre codices Nonianos 409, 20 triste, seuerum] Terentius (.Andr. ( Y 2, 16) 'se)ueritas inest in uultu atque in uerbis fides infra uidebimus (p. 32). — Attamen dubitare licet, nura ea quae cum Nonio consentiunt ex communi fonte ipse Seruius transscripserit, quippe qui a nullo plura petiuerit quam ab A e l i i D o n a t i commentariis. Atque quamquam Donati Yergiliani commentarii perierunt, sane Seruiani qui feruntur commentarii haud pauca praebent, quae in Donati commento Terentiano quamuis foede truncato reperiuntur. Communia autem cum hoc Donati commento ex Terentianis testimoniis apud Nonium seruatis haec fere esse mihi uidentur : 1) Non. 240, 6 accipere, pascere] Ter. Eun. (Y 8, 52). Donatus cum Berab. Schol. ad Eun. V 8 , 5 2 accipit, pascit. Seruius ad Aen. I l l 353 accipiebat, pascebat] ut Ter. (Eun. V 8, 52). 2) Non. 361, 33 proprium, perpetuimi] Ter. in Andria ( V 5 , 3 sq.). Donat. ad Andr. V 5, 4 propriae] perpetuate, sempiternae. Seruius ad Eclog. V I I 31 proprium sane ueteres perpetuum, stabile, firmanti) Ter. in Andria ( Y 5, 3 sq.). Donatus quos in usum uocauerit auctores, cum ex rebus, quas cum Charisio communes habet, tum ex ipsius commento perspicuum est: Asprum, Probum, Helenium Acronem, Celsum.1 Itaque mirum non est, si haud pauca lemmata uno alteroue loco cum eodem testimonio consociata cum apud Nonium et Seruium tum apud Nonium et Donatum isdem fere uerbis repetuntur, neque minus in B e m b i n i S c h o l i i s , quae satis magna ex parte ab integro Donato ducta esse constat. 2 Longum est in Terentianis apud Nonium seruatis omnia ad unum lemmata cum Donato uel Bembini Scholiis consonanza exscribere. Omissis igitur rebus leuioribus conferas haec: » cf. Vmpfenbach. p. X X X V N . 2 cf. etiam Studemund., qui in commentationibus supra (p. 24 laudatis passim ea oollegit, in quibus Nonius cum Bembini Scholiis consentii.

Donat. ad Andr. prol. 27 cum Non. 290,32" || I 1, 15 cum 230, 20 || I 1, 47 cum 512, 2 || l i 1, 2 cum 523, 3 || I I 2, 36 cum 242, 7 |l III 2, 6 cum 404, 16 || I I I 3, 1 cum 324, 3 || I I I 3, 2 cum 237, 2-i |! IY 2, 24 cum 73, 10 || V 4, 4 cum 322, 15. Donat. ad Eun. 1 1 , 2 cum Non. 256, !) || I I I 1, 10 cum Bemb. Schol. et Non. 223, 1 1 | | I I I 5, 2 cum Non. 382, 25. Donat. ad Phorm. I 2, 56 cum Non. 370 11 || I 2 , 96 cum 344, 2 || I I I 1, 13 cum 249, 20. Donat. ad Adelph. I 1, 23 cum Non. 298, 17 || I 2, 7 cum 96, 6 |i I H 4, 45 cum Bemb. Schol. et Non. 499. 19 || V 4, 1 cum Bemb. Schol. et Non. 399, 11 || V 4 , 17 cum Bemb. Schol. et Non. 481. 25. Donat. ad Hec. I 2 , 84 cum Non. 23, 32 || I 2 , 119 cum Non. 318, 17 || . Bemb. Schol. ad Heaut. I 1, 28 cum Non. 419, 20. Quorum similiuin interpretamentorum licet multa tamquam in communi commentatorum ore fuerint, haud pauca et apud Nonium et apud Donatum exstant lem mata, quorum interpretatio praeter Terentii uersum alterius quoque scriptoris te8timonium commune complectitur: Non. 31, 21 Irritare dictum est proprie prouocare : tractum a canibus, qui, cum prouocantur, irriunt]; Lue il. Sat. lib. I (I 32 M ) I r r i t a t a canes (codd. cane) quam homo quatti planius dicit; Ter. Phorm. (V 8, 39). Donat. ad Adelph. I I 4, 18 irritatus siei\ Velut clamet scilicet: et proprie de lenone, quem irritari dicit ut canem. Nam 'irritari' proprie canes dicuntur. Lucilius de Ut era R: Irritata canes quod homo quam planius dictat. Non. 253, 6 capere, eligere] Ter. Hecyra (IV 1, 22) Georg, lib I I (u. 230): Donat. ad Hec. IV 1,22 cepimus] elegimus. Verg. (Georg. II 230). Verg.

Non. 280, 8 dicere, constituere] Ter. in Andria (I 1, 75); dicere, dkaré] Verg. lib. VI (u. 138). ' et'. P o r p h y r i o n . a d H o r . Carm. I V

15,18.

—

28

^

Don. ad Andr. I 1, 75 hie dictus est dies] Vtrum constitutes? an dicatus?, ut Ver g. (A en. VI 138). Non. 291,13 exigere significai agere] Plautus Captiuis; y erg. Aen. lib. I (u. 74); Ter. Hecyra (III 5,40). Don. ad Hec. III 5, 40 cum eodem V e r g i lia no (Aen. I 74). Non. 363,21 prodere, differre uel excludere] Vergilius; Lucil. Sat. lib. V (45 M) Possisne elabi an {porro) prodenda dies sit?; Ter. in Andria (II 1,13). Don. ad Andr. II 1,13 prodat uero, proférât, prolatet, différât. Lucilius in quinto: An porro prodenda dies sit? Non. 393,8 statini : producta prima syllaba a stando perseueranter et aequaliter significai. Terentius (Phorm. V 3, 6 sq.); Plautus Amphitryone ; Idem in e a dem (11, 120) etc. Don. ad. Phorm. V 3,7 statini capiebat] statim perpetuo, aequaliter et quasi uno statu. Pia« (III 1, 9—11). Cap. Y I I I .

1

493,12 cautio] Ter. in Andria (II acrìtas] Accius. largitasi Ter. in Adelphis dextrabus] IAuius {Làberius curatura] Ter. in Eunucho Cic. Tusc. lib. III. Syinb. philol. Bonnens. 1867 p. 830.

3,26). (Y 9,28). codd.). (II 3,25);

-

30 —

neque minus inuerso ordine legimus in Nonii capite I Y : 235,31 aequales] Ter. in Eunucho(ll 3,36). 236,13 apertum] Ter. Adelphis (II 1,13). 237,25 aditus] Ter. in Andria (III 3,2). Cai rationi etsi nihil ponderi* tribuo, moneo tamen illum ordinem consentire cum ordine, quem codices Terentiani DG (Yictorianus et Decurtatus) et Donatus prae se ferunt.

CAPUT u .

§ 1Transeamus nunc ad earn disputationis partem, qua nobis propositura est, ut Terentiana testimonia apud Nonium seruata diligentius comparemus cum Terentii quae hodie exstant recensionibus. Quae quidem quaestio admodum ardua est atque difficilis, quia ad genuinam Nonii formam redeundum est, a qua eae quibus uti nobis licet Nonii editiones longe distant, neque Lucianus Muellerus quam parat editionem Nonii in lucem protulit. Atque quamquam multum abest, ut Merceri in Nonium meritis obtrectem, tamen quoniam ille complurium bonac fidei librorum Nonii manuscriptorum rationein habere non potuit, liodiernae condicioni studiorum grammaticorum minime respondere editionem Mercerianam nemo est quin concedat. Yeteres quidem editores {ed. pr., Aldus, Hadrianus Iunius, Gothofredus) quid emendauerint, adnotare solet Quicheratus. Attamen ne nimium illis tribuamus, cauendum est, cum saepitis incautius in Nonio recognoscendo egerint. Idem Quicheratus codicum lectiones discrepantes parum piene enotauit; uelut codicis Harleiani antiquissimi collation e parum accurata cum uteretur, fere solas secundae manus lectiones commemorauit. Maxime autem dolendum est bonae notae codices Montepessulanum et Bambergensem non satis excussos uideri, nonnullos uero libros, quorum 0. Ribbeckius in praefatione Tragicorum fragmentis praemissa p. YIII

—

:ÌI

-

mentionem facit, Vrbinates Vatieanae bibliothecae nr. 307 et 308, omnino non adhibitos esse. Quae cum ita sint, piaeter Mercerianam et Quicheratianam etiam Gerlachii et Rothìi editionem ad partes uocandam esse existimauimus, qui paucis quidem, sed bonis codicibua W et L (Guelferbytano et Leidensi) usi sunt; itemque codicis Harleiani collationem ab Onionsio confeetam. Ea testimonia, quae non ex fabularum Terentianarum codice a Nonio petita esse uerisimile est, nisi uno alteroue loco non secernenda putaui a tanta ceterorum Terentii testimoniorum mole. Ceterum ita rem instituam, ut pvimum quae Nonii propria esse uideantur considerem, deinde ea testimonia, quae optime seruata consentiunt cum communi Terentii memoria, percenseam, ad extremum his omnibus deductis ad ea, quae congruunt cum una alteraue Terentii recensionum, animum attendain. § 2. Ordiamur igitur ab iis, quae tamquam Nonii propria occurrunt : quae ad exiguas quidem, at pretiosas et quae in Terentii crisi factitanda respiciantur dignas reliquias reducenda esse apparebit. Nam quod Hadrianus Iunius in epistula Nonii editioni praemissa totum librum Nonianum cum Augiae stabulo comparai, quin in tanta rnendorum copia, quae Nonii codicum ad unum omnium redeuntium archetypum 1 communia sunt, perinulta ad Terentiana quoque pertineant, neìpini dubium est. Hue accedit leuissima ratio, quam Nonius graminaticorum more in omnibus scriptoribus excerpendis 8ecutus est. Iam supra 2 de nonnullis locis corruptis actum est, ubi lacunis in omnibus codicibus Nonianis statutis singula testimonia ex binis constare Terentianis demonstrauimus. Erant autem hi loci: 481, 26 potior liane rem] in uerbis mille potior 1 2

cf. Get'Iaoh. praef. pag. X X I V sq. cf. p«g. 13 sq.

-

32

—

gaudia inesse uidimus et Adelph. (V 4,17) I lie (alter sine labore patria potitur commoda et Adelph. (V 4,22) Hie) potitur gaudia. Eundem librarii eius qui Nonianorum codicum archetypum exarauit errorem statuimus 255,10 Ter. Phorm. Sed hostium concrepuit nihil ad te, in quo occulta inuenimus: Phorm. ( V 5 , 1 2 ) Sed hostium concrepuit (abs te et Andr. ( I Y 1 , 58 — 59) Sed mane: concrepuit a Glycerio hostium.—) Nihil ad te. Neque homines doctos 1 fugit 4 0 9 , 2 0 triste seuerum] ante uerbum ueritas, quod habent codices, lacunam esse, qua cum nomine fabulae et uerbo tristis syllaba se(ueritas) quoque excidisse uideatur, cum Nonius triste uerbo seuerum interpretetur. Scribendum ergo est consentiente Seruio (ad Aen. X 612 et Georg. I l l 37): Terentius (Andria ( V 2 , 1 6 ) Tristis se)ueritds inest in uultu atque in uerbis fides. Quatnquam Klotzius 2 eumque secutus Spengelius, 3 quibus uerbum seueritas in metro trochaico offensioni est, ueritas legi iubent. Cui simile est 438,6 innuere et adnuere] Ter. Adelph. ( I I 1 , 1 7 ) , ubi Nonii libri 'adnuere si qui in pugnus continuo in mala haereat' praebent (si om. H et L W, ut uidetur). Quod si cum Terentiano uersu comparaueris: Ne mora sit), si innuerim, quin pugnus continuo in mala haereat, loci corruptelam librariorum incuriae tribuondam esse elucet, qui uerbo adnuere' repetito uersus initium truncauerint. Iam ilia manifesta archetypi Noniani menda contemplemur, quae in omnibus omnium scriptorum codicibus peruulgata iuueniuntur. Huius rei exempla ita commemorabo, ut non toto uersu exscripto errores uncis includam. Multis locis librarius archetypi Noniani pari aut simili uerborum exitu adductus uidetur, ut falsa textui immisceret. Exempla profero haec: 250,17 Heaut. ( 1 1 4 , 9 ) Quippe forma impidsi nostra nos amatores colunt (nostri). ' ct'. Studemund. in annal. philol. 1863 p. 5(i8 adnot. 3 Annal. philol. 1864 p. 200. * cf. Klotzii et Spengelii oditionos Andriae 1. c.

—

33

—

271,8 Phorm. (I 2,3) Conueniet numerus, quantum (conuenit; debuit). 296.22 Heaut. (II 4,8) Expedit bonus esse uobis: hos . . . . sinunt {nobis). 318, 8 Eun. ( I l l 1,9 — 11) Labore alie.no magna partam gloriam Verbis saepe in se etc. ( V e r b o in se, cum 223,11 recte codices Nonii Verbis saepe in se praebeant). 420,13 uia] Phorm. ( I l l 3,33) Qua uia istuc fades {quia). 523,3 Andr. (II 1,2) Apud forum modo e Dauo audiui (id dabo; audibo uulgo, autdibo _P, aut ibo H, autibo L man. sec. W, aut ibi C). debui

299,11 Heaut. (IV 1,16 aq.) Erat hie Corinthia anus haud impura: ei dedi Exponendam (Corintianus uulgo, corinti anus L W\ impure). 382,27 rumpere] Eun. ( I l l 5,2) Iamne erumpere hoc mihi licet gaudium (rumpere, quam formam Mercerus et Bentleius Terentianam esse censent). 496.23 ueretur illam rem] Phorm. (II 1, 2 sq.) Non simultatem meam Beuereri1 saltern (uereri). 525,5 demensum] Phorm. (I 1,9) Quod ille unciatim uix de demenso suo, ubi librarius archetypi Noniani praepositionem de ante demenso omisit. 11,22 Phorm- (I 4,5 sq.) Ego in insidiis hie ero Succenturiatus (hie ero uulgo omissum, ero H') 24,29 portitores] Phorm. (I 2,99 sq.) Sed epistulam ah eo allatam esse audiui modo et ad portitores esse delatam {portitor em). (sed 29, 30 Andr. (I 1, 32) Et tamen . . mediocriter tamen Nonii codd., set tamen L, sed et tamen H). 31,9 de/rudare] Phorm. (I 1,10) Suum defrudans genium comper sit miser (conspersit uulgo; in genium conJersit II ' i ) . Idem Terentianum redit 117,29 genium] Suum ..

1

Cic. ad Ait. II 19,1

reuereri cum

codd. Ter.

3

-

34 —

miser (conspersit codd.),cum 525,5, ubi idem exemplum denuo citatur, recte conpersit codices (comperssit P) exhibeant. Dignum autem est quod commemoretur in codice Terenfciano Bembino compersit legi contra reliquorum librorum comp a rsit. uel conp a rsit.1 31,24 irritare] Phorm. (Y 8,39) Irritor {irrito). 59,14 Adelpb. (I 1,6) Quam ea quae parentes propitii (propitiat [sequitur apud Nonium: aut certe uulgo, propitia ut certe CD] ; contra 463,11 recte propitii secundum libros Terentianos). 110,21 friget] Phorm. (V 9,5) Codd. Non.: Terentius forma uit angens si non totus . . . mica (formauit angens HP, form aui tangens L, form aui tangues W). Abi tan g e: si Corrigendum est: Terentius Form(ione) non etc. 165,6 Phorm.(II 2,27) Dum tibi sit quod placeat (cum). 222, 9 Adelph. (III 3, 1 sq.) Disperii! Ctesiphontem audiui f ilium Vna affuisse in raptione cum Aeschino (disper re Ctesiphontem uulgo, disper recte sifontem II. disperii audiui thef'ordern Q\ filumina uulgo; of fuisse uulgo, affuisse H cum libris Terentianis praeter codicem Â, in quo est fuisse.2 239,26 Heaut. (II 3,23) Clinia, aliter tu um amorem atque est accipis (cum amore). 252.29 Andr. (IY 2,12) Non si capiundus mihi s ci am esse . . . homines (scio). 1 Similiter alita quibusdam loci«, quos leuioria momenti aestimo, librarioruni Nonianoruio errores cum Bembino conaentiunt: 254.30 Heaut. (V 2,11) . . . ut neque eg er es neque ut haee posses perdere (egeris et possis cum Bembino codices Noniani, quamquam Quicherato teste posses (possis P) exstare dicitur. 278, 32 Heaut. (prol. 10) Nunc quam ob rem . . . dabo (num quam cum Bembino codices Noniani). [Idem Bembini error inuenitur Hec. I I 1,8 et Adelph. I I I 1,3]. 2 Isdem atque Ympfenbachius codicum Terentianoruin notis utor: A = Bembinus. C = Vaticanus. D = Victorìnnus. B = Basilicanus. Q = Decurtatus. P = Parisinus. V = Fragmentum Vindobonense. E = Riccardianus. F = Ambrosianus.'

-

35

—

254,4 capere] Phorm. (Y 3, 6 sq.) Nam ex his praediis talenta argenti bina Statim capiebat (latent argenti moeniae nam statim). 256,4 et 496,10 Eun. (IV 4, 13 sq.) Au. Ne comparandus hic quidem ad illum est (aut). 256,30Heaut. (IV 8,14) Des qui aurum et uestem . . . comparai (d i s cubia uulgo; discubia P] dicubia H1-, dicubi Bern), cf. pag. 14. 269.9 Phorm. (I 1,4) Id ut conficerem. Confeci: ad fero (a ut-, confici at fero uulgo, confidai fero HP). 269,33 Phorm. (V 3,22 sq.) Numquamne hodie . . . intellegis (numquam me hoc die). 270,4 Jiec. (IV 2,21) Hic uideo me inuisam esse immerito: tempus est concedere {merito). 275,24 Andr. (I 1,22 sq.) Eo pacto . . . Cognosces (cognosc i s). 280,8 Andr. (I 1,75) Placuit: despondi: hic nuptiis dictus est dies (despondit; hunc uulgo, hinc HlL). 285,14 Heaut. (12,30) Et quod illum insimul a t durum... est (insimulato). 293,2 Phorm. (I 2,61) Scin quam? quo euadat uide [sic inquam; euadat uulgo, euadit HlP). 305,2 Eun. (Ili 1,25) E one es ferox quiahabes imperium in beluas (a de one est; qui codd. Nonii cum Arusiano Messio 481,24). 309,21 fingere] Andr. (I 3,15) Et fingunt . . . fallaciam (effingunt). 314.10 graue\ Heaut. (I 1,40) Hui tam grauis hos, quaeso (ultam uulgo, ul tam (Terlachius, ultra Berri). 339,18 Adelph. (I 1,40) Et err at longe . . sententia (erat). 349,28 Eun. (IY 7,18 sq.) Quam sapientem dee et (condecet uulgo, decet JET1; contra 296,3 libri Noniani recte decet). 361, 33 Andr. (V 5, 3 sq.) Ego deorum quod uoluptates . . . sunt (uoluntates). 363,26 prodere, differre] Andr. (II 1,13) Vt aliquot 3*

-

36

-

saltern nuptiis prodat dies (aut aliquod codd. testibua Gerì, et Roth.; nuptis prodeat). 373,4 Adelph. ( I l l 3,48) 0 qui egomet produxi ( 0 qui n). 373,16 Adelph. (Y 9,28) Quod proluuium haec subita largitas (subito, contra 493,17 libri Noniani recte subita). 380,14 Adelph. ( I l l 2, 21) Ceteros . . . prosternerem (ciceros uulgo, ceferos / f 2 ) . 382.28 Eun. ( I l l 5,2) Iamne rumperf hoc mihi licet gaudium {lacet uulgo, iacet H\ iacet hoc gaudium Bern). 399,6 Andr. (I 5,13) Quot modis . . . omnia (tot). 399,22 Eun. (IV 1,14) Vbi primum poter it, se illim (codd. Terentiani: illinc) subducet scio (potuerit illi). Nonius cum Terentianis codicibus DG; 410,27 Phorm. ( I I 2 , 1 6 ) Quia non rete ... miluo (recte). 524.29 Eun. (IV 1,2) Nequam ille . . .faciat aut uim Thaidi (ausurn tahidi). Ex dittographia orti sunt hi errores : 1 235,32 Eun. (II 3, 36 sq.) Patris cognatum atque aequalem Ar chid em idem Nostin (a equal em te marcidemiden uulgo, aequalem timarcidem H'2, aequalem temarcidem iden P). 337,8 Phorm. ( I I 2,25) Tene asymbolum uenire unctum atque . . . balneis (tunc unctum). Neque minus ex archetypo propagata uidetur esse leuis ucrborum transpositio : 254.30 capere] Heaut. (Y 2,11) Rationem cape, ut . . . perdere falso scriptum esse puto pro Cepi rationem, quod est in libris Terentianis ; facile enim ex lemmate erroris origo explicatur. Ex his exemplis quae sequi uideantur, infra (p. 44) exponam: nunc de iis exemplis agam, quae quamuis Nonii in citando breuitate mutilata sint, cum iis tamen quae liodie supersunt Terentii recensionibus congruunt. 375,14 exstat in Nonii libris manuscriptis : postulare] Terentius in Andria: 1

cf. Duentzer. Zeitschr. tur Alterthumsw. 1648 p. 485 sqq.

—

37

—

Alios mores postulat. Dehinc postulo, ut nihil sit morae. Qui Nonii error quomodo explicandus sit, iam Mercerus intellexit, cum adnotaret: Et hic memoriae suae nimium credulus Nonius non consuluit Terentii codices, in quibus(Andr. I 2, 18 sq.) alios mores postulat. Dehinc postulo, siue aequum est te oro, Daue, ut redeat iam in uiam. At hie assuit ex praecedenti scaena (Andr. I 1,139) illud : Sin eueniat, quod uolo, in Pamphilo) ut nihil sit moraè. Atque omnino Nonium non secus atque alios grammaticos breuitatis studio ductum uersus initium exitumue saepius neglexisse uix est quod moneam. Nec non intra uersum idem uerba quaedam minoris momenti saepe omisit, ita tamen ut nonnullis locis uerborum structura claudicet. Exempla hue spectantia collegi haec; a Nonio omissa his uncis ( ) inclusi: 32, 3 Hec. ( I l l 3 , 54 sq.) Ne pdrturire intéllegat). Aliquó mihi est {Hine) âblegandus, déni parit Philûmena.1 103,25 Phorm. (Y 1,18) Eo pérperam olim dîxi) ne uos fòrte inprudentés (foris) Effuttiretis. 243,12 Adelph. (I 1,53) Sed estne (hic) ipse, de quo agebam. 244,2 Heaut. ( I l l 1, 49 sq.) Asperum, Pater, hòc est: aliut (lénius) sodés para. 256,10 Eun. (I 1,2 sq.) An (potitis) ita me comparem Non perpeti etc. 252,31 Heaut. (II 4 , 1 9 ) Nam) dum àbs te absum, omnes mîhi labores (fuére) quos cepl leues. 351,30 Heaut. (II 1,15) Mea èst potens, (proeâx), magnifica, swmptuosa, nóbilis. 373, 16 Adelph. (V 9, 28) Quod proluuium? (quae ist)haec subita (est) largitasi 361,33 Andr. (V 5, 3 sq.) Ego deorum uitam propterea sempiternam (esse) arbitror etc. 1 Perperam Gerlachius uerbo Itine oraisao Terentio obtrudere uidetur hanc lectionem : Aliquo mihi — Est âblegandus dûm parit Philûmena-, ipse Terentius testibus codicibus scripait: aliquo mihi est — Hinc âblegandus dum parit Philûmena.

—

38

—

413,23 Eun. (IV 4,3) Blùd uide, os (ut) sibi distorsit càrnufex (con torsit codd. Non.). 414,33 Hec. ( I l l 4,24) Ne (me) frustra iUic exspeetet uola (illic cum libria Terentianis, illi editiones Ter.) 270,29 conuenire] Eun. (II 2,3 sq.) Contieni hodie adueniens mei loci quendam (hinc) atque ordinis Hominem etc. 324,17 impurus] Eun. (112,3 sq.) mei loci (hinc) atque ordinis Hominem etc. 359, 9 offendere] Eun. (II 2, 3 sq.) apud Nonium legitur : Offendi adueniens quendam mei loci (hinc) atque ordinis Hominem, de quo iam supra (p. 10 adnot.) disseruimus. 232,22 Andr. (I 1,15) Et id grdtum fuisse aduérsum (te) habeo gràtiam. Neque minus Nonii neglegentiae tribuendae uidentur uerborum quaedam mutationes et transpositiones : 436, 11 celare] Andr. (I 1, 105 sq.) Bene dissimidatum amórem et celatum indicane Accurrit pro librorum Terentianorum scriptura indi cat Accurrit. 59,14 et 463,11 Adelph. (I 1,6) Irata) quam il la quaè parentes própitii; pro ilia Nonius utroque loco e a praebet, qua forma paulo minus elegantes numeri efficiuntur. 296,29 Phorm. (I 4,19) Atque id si potes, nerbo expedi (ed codd. Non.). 219,20 Andr. ( I l i 3,34) At stuc periculum fieri in filia graue est pro in f i l i a fieri, quod metrum postulai. 262,20 Andr. (Y 2, 14) Néscio qui senéx uenit modo: éllum, conjidéns, catus ; Terentius multo suauioribus usus est numeris: modo uenit. 270,5 Hec. (IV 2,21) Hic uideo me inuisam esse (ini) merito : tempus est concedere pro me esse inuisam. 358,19 Eun. (Y 8,26 sq.) Hoc si feceris, Quoduis praemium donum a me optato pro donum pr aemium (cf. Donatum). 468,32 Hec. (V 3,31) Dicitque illis anulum sese dum luctat detraxisse (dixit quae UH samilum P) pro sese il li anulum. Plus dubitationis affert 249,13 Eun. (V 1,16) Ouem commisisti lupo contra libros Terentianos : Scelésta) ouem

-

39

—

lupo commisti. {dispudet (commisisti codd. Terentiani). Attamen postquam apud Acronem qui fertur in Schol. ad Horat. carm. I 3,11 (Hauthal) eadem ac Nonii transpositio nunc sublata est, illud fortuito factum et Nonii neglegentiae in exscribendis testimoniis tribuendura esse censeo, non ueteri fonti deberi. His addo uersum ilium (Adelph. I I I 4 , 4 5 ) mirum in modum deformatum, quem Nonium ex communi cum Seruio fonte in librum suum transscripsisse supra (p. 25) coniecimus : 499, 19 Datiuus pro Accusatiuo] Terentius Fa cite ita ut uobis placet; contra libri Terentiani: Haec primum ut fiant deós quaeso ut uobis dee et. (Donatus adnotat: deest 'facere' i. e. post uerbum decet.) Primum nos offendit uerbum placet, quod Nonii contextui a librario quodam, ut Nonii quam existimauit neglegentiae succurreret, pro decet substitutum esse probabilius est quam Nonio ipsi deberi. Etenim et inepte uerbo placet admisso testimonium lemmati Datiuus pro Accusatiuo subiungitur et ex simili testimonii apud Seruium et Marium Plotium forma, de quibus supra (p. 15) diximus, satis perspicuum est illas anomalias, quae in capite I X {De generibus et casibus) tractantur. ad communem fontem reuocandas esse. Miram autem corruptelam inde ortam esse iudicem, quod auctor uetus, cum memoriae nimium confiderei, parum accurate uersum laudauit. Neque dubito iis assentiri, quae Mercerus de uersu 184,26 Vetustas et antiquitas] ex Hecyra (V 4,8) laudato: 'Quis me est fortunatior uetustatisque adeo plenior in notis disputauit, ubi Nonii stupori falsam scripturam uetustatisque pro uenustatisque tribuit, qui uitiosum exemplar nactus inepte explicare maluerit quam corrigere'. In eodem libro, quem ante oculos habebat Nonius, alia uidetur fuisse falsa scriptura. Etenim cum Nonius bis 36,20 e mungi] et 103,22 emungere] Phorm. ( I Y 4,1) Emunxi argento senem perperam pro senes1 una cum Arusiano Messio 4 7 2 , 2 8 praebeat, id communem fontem potius redolet, quam ut cum Hermanno Schindlero - errorem litterarum mutatione ortum agnoscamus. cf. Bemb. Schol.: argentum [ e { ] s abstuli. H. Schindler, Obseruationea criticae et historicae in Terentium. Diss. Halis 1881 p. 10. 1

1

—

40

—

Accedunt leues uerborum transposition es, quae aut Nonii in citando leuitate ortae sunt aut ad singularem qua Nonius utebatur Terentii fabularum recensionem redeunt: 32,27 Eun. (1115,10) Chaérea quid est quód sic gestis? aüt quid hie sibi uestitus quaerit? Verbo aut seruato, quod exhibent codices Terentiani praeter unum codicem Bembinum, in quo extat QVIDVE deletis duabus litteria extremis a correctore recenti,non dubitem Nonii uerborum ordini hie sibi pro sibi hie assentiri, nisi Bembini lectio sit praeferenda: Chaérea quid est quód sic gestis? quid sibi hie uestitus quaerit? 269,28 Adelph. ( I I 2,9) Metuisti nunc si1 dé tuo iure cóncessisses paülulutn pro si nunc. 382, 28 Eun. ( I I I 5, 2) Idmne (e)rumpere hòc mihi licet gaüdium pro licet mihi. 446, 29 Andr. (I 1, 134 sq.) Pédibus manibusque obnixe omnia Facturum pro ma nib us pedibusque.2 Has uerborum transpositions quamquam non omnes a Terentii oratione metroque abhorrere concedendum est, plerasque tamen non audeo in numerum eorum locorum referre, quibus Nonius nouas quasdam lectiones Terentianaa memoriae prodidit. Quorum numerum exiguum esse facere non possum, quin Vmpfenbachio concedam, qui de Nonianis p. L Y I sqq. breuiter disseruit: 96,7 Adelph. ( 1 2 , 6 sq.) Illa quae ante3 fàcta sunt Omitto, ubi libri Terentiani: antehac. 483,22 Hec. (V 3,38) Numquam animum quaesti gratia (codices Terenad malas indù cam4 partes pro adducam tiani CB soli: ducam). Et fortasse 399,22 Eun. (IV 1,14) Vbi primum poterit, se iM(m)5 subducet scio (codd. Non. Uli) pro illi(nc). 1 3

nunc si

apud Terentium legitur: Andr. III 5 , 5 ; Phorm. prol. 12. Similis exempli Studemundus me attentimi fecit, quod exstat

in Plauti Pseudolo 841 — 843 K., ubi uerba manibus et pedibus in recensione Palatina alio ordine commemorantur, alio in Ambrosiana. » ante ita legitur : Andr. I 5,4. (III 3,24). Eun. IV 5,7. Heo. IV 2 , 5 4

tuum.

sic Hec. IV 4,67: Nunc dnimum ritrsum ad méretricem indulti.

* of. Hec. III 1,17, ubi illi A, illine reliqui codices Terentiani praebent. Edd.: illitn inde a Bothiana.

—

41

—

Confirmant eandem ac Nonius 512, 2 scripturam Seruius (Aen. V I I I 412) et Priscianus ( I I I 70, 7) Andr. (I, 1, 47 sq.) Primo haèc padice uîtam parce ac duriter Agebat. {Primo, quod Fleckeisenus recepit, contra Donati et codicum Terentianorum [A deest] lectionem primum). Quod Nonius 409,16 Andr. ( 1 1 3 , 2 9 ) Caue ne te lP) profert contra librorum Terentristem sentiat(teom.H tianorum [A deest] factionem Caue te esse tristem senti at, id eum ex uetere aliquo fonte accepisse collato Seruio in Georg. I 96 demonstrauimus supra (p. 25). Similis scriptum inuenitur in codice Terentiano D (Victoriano), qui, si Vmpfenbachii adnotationem recte intellego, habet caue te esse tristem ne sentiat T faciam, ita tarnen ut lineola uocabulum ne tanquam delendum insigniatur. Veteri fonti Nonium 393,10, cum simile atque Donatus lemma (cf. p. 28) exhibeat, Phorm. ( Y 3, 6 sq.) Bina talenta Capiebat (capiebam codd. Non.) statim debere elucet contra Terentianum: Tutâtur: Statim

nam ex eis praédiis) talenta argenti capiebat (uîr uiro quid praéstati

bina — Binan quaêso ?

( V I R em A, em add. corr. ree.; hem uir D C B P E F 2 ) ; contra idem Nonius 254, 4 capere] Statim capiebat cum Terentii libris facit. Sed tamen, ut Ritschelii 1 uerbis utar, sat graui illud (se- lemma) causa Bentleio fuit cur rectissimo me iudice sensu seruata 'hem' particula omissa a Bembini codicis manu prima talem uersum ederet: Ca pi è bat statim. hem uir uiro quid praéstat? Binan quaéso?. Nam etiam casu solo a principe librario praetermissa secunda in ilio librò manus addidit haud adeo pauca. 278,23 Heaut.(III 1,46 sq.) Namque2 ei unam caenam atque eins comitibus Dedi (ieiunam H1P), ubi libri Teren-

1 Opuse, philol. IV 275 sq. ' Namque ante uocabula a uoeali uel ab h ineipientia legitur his locis : Andr. I 1,40. III 5,18. Hec. 1115,24. Adelph. I I 1,39. I I 4 14. - Bun. I I I 2,34. IV 4,13.

-

42

-

tiani: Sensi:) nam unam et cénani atque eius cómitibus. Admodum dignum est quod adnotetur Bembini correctorem recentem (saeculi XV?) syllabam que particulae nam adiecisse; qua accepta suauius sic fluunt numeri: Sensi: nam que ünam ei cénam etc. Plurimas autem diacrepantias ex glossematis ita natas esse censeam, ut Nonius libro Terentiano instructo glossis inter lineas appictis usus sit; cum praesertim uno alteroue loco in codicibus Terentianis, quibus nobis uti licet, eadem uel similia glossemata exstent; sane minus probabiliter conicias Noniani operis archetipo illas glossas supra testimoniaTerentiana adscriptas fuisse et postea in uerba continua librorum Nonianorum se insinuauisse. Yidetur autem Nonius modo solas glossas suprascriptas pro infra scriptis uerbis Terentianis in lexicon suum transscripsisse, modo haec cum illis consociasse, modo ueram libri Terentiani scripturam seruasse, quam ii quibus nobis hodie uti licet libri Terentiani cum glossemate commutauerunt. 272,19 Eun. (II 3,67), ubi Terentius dedit: Istunc ipsum. Homo quatietur certe cum dono foras, apud Nonium tradituin est: N i mir um homo etc. 285,11 Adelph. (IY 2,15) Nón hercle hic qui uult durare quisquam, si sic fit, potest pro Terentiano Non hercle hic qui dem durare etc. Receperunt Nonii lectionem Fleckeisenus et Dziatzko. 231,27 uesperd\ Heaut. (I 1,15 sq.), ubi libri Terentiani exhibent: Numqtidm tarn mane egrédior nequetam uésperi Dornum reuortor, apud Nonium est: Numquam tam mane domo egredior neque tam uesperi reuortor. 87,30 Phorm. (I 4,13) Aliquid conuasassem atque hinc me ego coicerem protinam in pedes (protinus Nonius cum libris Ter.), quod perperam scriptum est pro me conicerem. 237,25 aditus] Andr. (III 3,2) Aliquot me adierunt ex te audit um esse, ubi codd. Terentiani praebent: Aliquot me adierunt ex te auditum1 (qui aibant. 1

aditum

Quicheratus talem uersum edidit: Aliquot me adierunt, ex te (qui aibant.) At lemmati aditus] sufficit uerbum adiere.

—

43

—

246,24 adducete] Heaut. (II 3,70) Adducimus te tuam Bacchidem pro adducimus tuam. 495,19 Hec. (prol. I I 14) Prope iam remotum ini uri a aduersarium pro remotum iniuria. 172,15 satias]

Eun. ( V 5,3), ubi Terentius dedit :

ad ab Vbi

sátias coepit fieri, commutò locum, apud Nonium tracommuto ditimi est: Nam ubi me forte satias coepit, locum (nam ut me forte HlL~, coepit fieri O, cepit

ed. 1476). Pat'ticulam causatiuam nam ex antiquo glossemate natam esse Donatus auctor est, qui deest 'nam' adnotat. Neque alium locum tenere uidetur uerbum forte tanquam glossema uerbo ubi adscriptum. Attamen ualde dubito, num N O D Ì U S illum uersum, quem optime ita constituere licet 'Vbi fórs me satias cépit commutò locum, ante oculos habuerit, quoniam Quicherato teste codex O (Parisinus) ad libros Terentianos propiua accedit.

344,2 merum] Phorm. (I 2,96) Nihil habet nisi spem meram pro (Non multum habet Quod det fortasse? Immo) nihil nisi spetti meram. 33,5 propinare] Eun. (V 8,57) Hunc uóbis comed endum et bibendum et deridendum propino (hunc uobis hunc com. II deleto uobis). Legitur apud Terentium in editione Vmpfenbachiana:

Húnc

comedendum uòbis propino ét deridendúm. (Placet. (diridendum A, et deridendum uobis propino DG, et deridendum uòbis pro pinebo C, corr. C2, et deridendum uobispraebebo PEF). Y t omittam suspectam uerborum turbam, uerbum deridendum minime congruit cum uerbo comedendum Rectissime igitur Bentleius uersum Nonio auctore sic restituit: Húnc come-

dendum Pater

et ébibendum

uobis

propinò.

(Placet.

244, 2 Heaut. ( I l i 1,49 sq.) utrum Nonii lectio :

hòc

est

aliut

(lénius)

sodés

para

an

Asperum

librorum

Terentianorum uide praeferenda sit, ambigo, cum et para2 optime in usum Terentianum quadret et uide. Frustra denique operam consumas, ut Adelph. ( I I 3 , 1 0 ) 1 2

cf. Bentl. ad Eun. V 8 , 5 7 . Eundem uersus exitum libri tradunt : Andr. I 5 , 1 9 . P h o r m . V 8 , 6 4 .

—

44

—

aptum efficias metrum uerbo amoretti, quod exhibent codices Terentiani, seruato, nisi Nonius uersum claudicantem sanct, qui 305,26 haec habet: Maledicta famam meum lab or em1 (et péccatum) in se trdnstulit (fama HP). Am or em quam uetus sit glossema, docet Sulpicii periocha, quem argumenti u. 5 sq. : famam rei Amor is in se transferebat (sec. Vmpf.) ope huius uersus concinnasse elucet. Be uera autem l ab or e m pristinam fuisse 'Victorianae' recensionis scripturam inde quoque apparet, quod unus codex Terentianus Lipsiensis2 laborem seruauit. Yt summam faci am eorum, quae singillatim exposui: longe plurima Terentianorum testimoniorum in Nonii codicibus librariorum incuria foede truncata et mutilata sunt; multa deformauit Nonius ipse, qua erat in citando lcuitate; panca digna existimauimus, quibus uteremur ad poetae manum reuocandam. § 3. Bonis autem libris Terentianis Nonium usum esse inde quoque apparet, quod multa testimonia Terentiana aut cum omnibus Terentii recensionibus congruunt, aut ubi Bembinus deficit, certe cum Yictoriano et Decurtato aliisque libris optimis Yaticano et Parisino. Sunt autem haec : Andria3. * 317,31 — 1 1,55 aq. * 39, 16 Andr. prol. 15 (uituperant uulgo, uituperent

W, itiiuperanti JP).

* * * * * * *

59,17 — prol. 22. 291,2 I . -, pro1 402'221 " 273 0 1 , 2 0 - 1 1,7. 317,251 366,6 I ' 499,21 — 1 1,42 sq .(inter ea uulgo, lutea JP; codd. Nonii huic uiciniae cum DQPEB,

huic C).

* 3 8 3 , 1 0 — I 1, 96 aq. (Nonius

pedissequas cum CBE).

* * * * * * * * * * *

384,24 - 1 1,110. 3 6 9 , 3 0 - 1 1,114. 378,23 — 1 1,139 sq. 360,12 — 1 1,142 sq. 271,25 — 1 2,28. 280,11 - 1 2 , 3 3 sq. 285,21 — 1 3,14. 4 8 4 , 3 - 1 1 2,28. 242,12 - II 2,36. 4 9 3 , 1 2 - 1 1 3,26. 351,18 — 11 4, 3 (alicwnde

1 Id Quicheratum uidetur fugisse, cum in uersu libros Terentianos eeoutus sit. 3 De quo egit Brugman. in annal. philol. 1876,420. ' Versus qui in Bembino desunt asterisco distioxi.

restituendo

45 Nonius cum codd. Terentianis plurimia, aliunde DE). * 404, 16 — III 2,6 (sc. it us cum CBDEP, citus G; natus contra GE natuse). * 3 9 3 , 1 9 - I I I 2,7. * 256,12 — I V 1,3 sq. (g audeant et comparent contra DGE gaudeat et comparet). * 73,11 - IV 2, 24 (-P solus proin pro proinde). 322,16 - V 4,4.

Eunuchus. 519,4 — prol. 1 sq. (se om. cum AP). 301, 1 3 - 1 1,4. 264,2 — 1 2,41 sq. 365, 30 — I 2,53 sq. 388,25 — 11 1,25. 32,24 — 11 3,62 sq. 528,7 — I I I 1,7 {uel rex {semper maximas uulgo, uel rex. m. mag. P). 3 6 4 , 1 0 - 111 2,23. 3 2 , 3 2 - I V 3, 6 (facile cum codd. Terentianis contra D facie). 296.13 — I V 4,1 sq. 299,20 — I V 4,15 sq. 165,9 — I V 6,16. 296,4 - I V 7,19 (eiperiri quam Nonius cum codd. Terentianis, experiri consilio quam Bern). 1 9 0 , 1 3 - V 2,6. 410,19 — V 8,49.

Heautontimorumenos. 420.14 — Heaut. I 1,49 sq. 288,2 — 1 1,72. 251,32 — 1 1,84 sq. (colet cum codd. Terentianis contra D S E incolet). 3 7 3 , 5 - 1 1,92. 264,32 — 1 1,93 sq.

3 2 1 . 2 - 1 2,11 (ut nobiscum Nonius cum codd. Terentianis, a nobiscum HWP). 302,27 — 1 2,28. 389, 26 - II 2,1. 253.18 - I I 3,13. 373.14 - I I 3,53 Bq. 182,11 - II 3,120. 1 7 5 . 3 - 11 3,132. 251,21 — I I I 3,13. 7,25 — V 1 , 7 7 sq. (egone si uiuo Nonius cum codd. Terentianis, ego si uiuo

DMp).

299.15 — V 1, 77 sq. (egone si uiuo uulgo).

Phormio. 39,32 - Phorm. I 1,1. 3 8 1 , 6 - 1 2,6. 1 9 8

'

1 8

\

T

o

Rfi

370,13 } ^ 0b" * 501,19 — 1 3 , 2 0 (Nonius cum Donato et cum codd. Terentianis). 287,10 — 1 4,23. 363,2 — 1 4,35. 2 6 9 , 9 - I I 1,28. 276,27 — 11 3,75. 282,8 — 11 4,17. 407.16 — I I I 2 , 3 5 ( a d u o r s u m Nonius cum ACBPEF contra DG aduorsus. 3 7 1 , 1 5 - V 3,7. 269.17 - V 5,11.

Iiecyra. 24,4 —Hec. I 2,84. 3 1 8 , 1 9 - 1 2,119. 382.19 — 111 4,21. 295,32 — I I I 5,39. 2 9 1 , 1 7 - I I I 5,40. 253,7 - I V 1,22. 2 9 6 , 3 2 — V 1,29.

Adelphoe. 232,17 — Adelph. I 1,2.

-

46

— 438.8-11 1,20. 388.9-11 1,42. 372,32-III 2,16. 284,21 — 111 4,40. 190,11 —IV 2,39. 399,11-V 4,1.

298,18-1 1,23. 31,3-11 1,1. 408,23 - II 1, 3 (hie HC cum codd. Terentianis, hoc LWP).

236,13 — 11 1,13.

Accedunt aliquot loci, qui nisi orthographia singulorum uerborum a communi traditione non recedunt aut cum uno altero ue codice Terentiano consentiunt: In nominibus propriis 'h' aliquotius omittitur: 32,27 Eun. (III 5,10) Cerea (W: Cherea) pro Chaerea; 222, 10 Adelph. (III 3,2) Aescino pro Aeschino; 324,6 Andr. (III 3,1) Cremetem pro Chremetem. Contra 348,20 Adelph. (III 2,37) laehrimas pro lacrima s scriptum est; item 255,11 Phorm. (V 5,12) hostium pro ostium. 304,14 Eun. (IY 4,17) fedus pro foedus; 337,9 Phorm. (II 2,25) asembolum pro asymbolum-, 325, 22 Hec. (III 4,2) Parmenon (Parmeno I I ) pro Par meno. Pronomina leuiter mutata sunt: 518,16 Hec. (IV 1,3) se ad pro se se ad] 254,4 Phorm. (Y 3, 6) ex his praediis pro ex eis praediis. Beete Nonius tenet 385,29 Hec. (III 5,56) paulum cum CB contra AD'PEFpaululum, et 87,30 Phorm. (14,13) seruauit cum A 2 D 1 C'P 1 E 2 F et Donato conuasassem pro conuasissem. Ytrum Nonius 96,7 Adelph. (I 2,7) designauit cum AE an potius dissignauit cum DG YCBP legerit, incertum est, cum libri uarient: designauit W, dissignauit HLCDPMp. Cum Bembino (et CP) facit Nonius 397,14 Adelph. (IV 1,4) prorsum contra DGE prorsus et fere 367,23 Adelph. (II 1,15) stuc (istUfi A C W ) contra D 2 GC 2 BE istoc (istic D1)-

§ 4. Quo facilius perspiciatur, quibuscum potissimum codicibus Terentianis Nonius consentiat, in eos locos Terentianos apud Nonium seruatos inquirendum est, quorum lectio diuersa est in uariis Terentii fabularum recensionibus.

I. Bembinus

seruatus

est.

—

47

—

A) C u m B e m b i n o consentii Nonius. 1 a) Noniana congruunt cum Bembino et DG(V) et Donato qui restat, saepius insuper uno alteroue ex ceteris codicibus adstipulante, praecipue codice C (Vaticano) 2 : Andr. Y 4,38 (379,16) odium3 cum A D 2 ^ et cum Donati lemmate; odio reliqui libri. Andr. Y 5,3 (361,33) deorum uitam cum DGY et A fortasse (EGO DEOR)VM et cum Donati lemmate; uitam deorum reliqui. Eun. I l l 1,11 (223,11. 318, 9) quod cum A ' D ^ P ^ E et Donato; qui reliqui. Eun. I l l 1, 37 (337, 19) facete lepide laute cum ADGF et Donato 4 ; facete laute lepide reliqui. Eun. IV 7,10 (61,7) domi cum A ' D et Donato et Eugraphio; domum reliqui. Eun. V 5, 26 (382, 30) intro rumpere cum AD 1 et Donato; intro irrumpere reliqui. Eun. V 8,52 (240,7) homo (hominem L) cum A D ' C P 1 et Donato (sec. Vmpf.); hominem reliqui. — prorsus5 cum ADGE et Donato; prorsum C P F ; prorsus pascit E, quocum conferas Donati accipit, pascit] et Nonii accipere, pascere]. Eun. V 8, 57 (33,5) propino cum ADG et Donato; praebebo reliqui. Heaut. 1 1 , 2 8 (419,21) opus facto est cum A D ; opus est facto reliqui (G deest). 1

Eodem pertinent loci, in quibus scribendia Bembini librarius leuiter errauit: Eun. IV 4,14 (496,11. '¿56,4) Ne comparàndus omnes, nec comparandus AE. — Phorm. V 6,27 (386,12) suspenso omnos, suspensi* A . — Hec. III 4 , 1 (325,22) Ain tu tibi, tu on, A. - Hec. IV 2 , 2 1 (270,5) tempus est concedere, A interpolât me (post est). — Hec. V 3, 31 (468,32) anuliim dum, A interpolât de digito. 2 Vaticani corrector antiquus (sec. Vmpf.), Noniana si spectas, optime locis quibusdam cum Bombino congruit. 1 Diductis litteris aignaui e as lectiones, quas optimas Terentii editioncs secutus recipiendas esse censeo. 1 Donatus lepide interpretatur ante laute. 5 Quicheratus prorsum scripsit ; codices bonae notae J i W L praebent prorsus atque prolixius, quod perperam traditum est pro prorsus neqite prolixius.

—

48

—

Heaut. IY 1 , 16 (299, 11) Corinthia anus cum ADG; anus Corinthia reliqui. Heaut. V 1,78 (7,25. 299,15) Adeo depexum ut dum uiuat c u m A ( D ) G ; adeo depexum usque ut dum uiuat reliqui (D in margine); usque uidetur glossema esse uerbo dum adscriptum. Heaut. Y 2,11 (254,30) ut neque egeres cum ADG; ut neque tu egeres reliqui. Phorm. I 2, 100 (24,29) delatam cum ADG et Donato; latam reliqui. Phorm. I I 2,25 (337,9) asymbolum (asembolum codd. Nonii) cum AGC'P et Donato; ad simbolum reliqui. Adelph. I 1,53 (243,12) ipse cum AD; ipsus reliqui et Donatus in lemmate; ipsus Fleckeisenus aliique recte receperunt. Adelph. I l l 3,80 (372,5) ob temper et cum A G ' F 1 ; obtemperat reliqui et Donatus. b) Gum Bembino solo Noniana congruunt: Andr. Y 4 , 5 3 (426,21) felicem diem cum A G ' , felicem hunc diem reliqui (Donatus deest). Eun. I I 3, 98 (264, 25) Iubeo1 cogo atque impero fere cum A ( A : iubeam cogo atque impero); iubeo immo cogo atque impero reliqui (Donatus deest). Eun. I l l 1,9 (223,11. 318,9) magno cum A ; magnam reliqui (Donatus deest). Eun. IV 4,17 (304,14) nunc tibi uidetur cum A 1 ; nunc eo tibi uidetur uel nunc eo uidetur reliqui et Donatus in lemmate. Eun. V 8,26 (358,19) feceris cum A ; effeceris reliqui; (Donatus deest). Heaut. II 3,73 (309,30) nec memorabile cum A ; et memorabile reliqui (et in ras. D). Hec. I l l 4 , 3 (325,22) tantum quantum cum A, quod metrum respuit; tantum quam reliqui et Donatus. 2 B) C o n t r a B e m b i n u m facit Nonius. 1 Cum Eugraphio. * Diserte Donatus tantum quam pro tantum quantum adnotat.

—

49

—

a) Noniana congruunt cum reliquis codicibus Terentianis et Donato : Eun. II 3,25 (493,22) iunceas cum reliquis et cum Donato; iunceam A. Eun. II 3,37 (235,32) nostin cum reliquis et cum Donati lemmate; nouistin A. Eun. I l l 5,10 (32,27) gestis aut quid cum reliquis et cum Donati lemmate; gestis quidue A 1 , ue del. in A corr. rec. (cf. p. 40.) Phorm. II 2,27 (165, 7) dum (codd. Non. cum) tibi sit cum Donati editionis principis lemmate et D 2 CBPE 2 ; dum tibi f i t AD^EJP. Adelph. I l l 3,2 (222,10), ubi A una fuisse contra reliquorum una affuisse. Codices Noniani exhibent offuisse (affuisse H), quod ab affuisse prope abest. b) Donato in nostris libris non seruato aut nihil adnotante Nonius contra A consentit: Heaut. IV 8,14 (256,31) aurum et uestem cum CBPEF ; aurum ac uestem ADG. Phorm. I 4,52 (11,23) deficies cum DGCBPEF; déf i ci as A. Phorm. I l l 1,18 (249,21) patremi cum D G C B P E F ; patrem glossema existimo lectionis genuinae sen em (sic A). II. Paucis denique ea testimonia absoluamus, quae Bembino non seruato partim cum Donato partim cum reliquis libris Terentianis congruunt: Cum Donato solo Nonius facit Andr. prol. 8 (39, 16) uariam illius lectionem a ni m um (animo male Nonii codices) attendite exhibens pro animum aduortite, quod codices Terentiani praebent contra usum Terentianum, 2 ut uidetur. Cum eodem Donato ex parte congruit Nonius Andr. I I 2,12 (412,15), cum paues offerat cum D 1 contra reliquorum caues; ceterum Nonius cum G omittit tu. Tenet Nonius (493,17) Adelph. Y 9,28 cum (D)G istaec 1

cum Eutyche Gh\ L. V 483, 19. Eun. prol. 44 animum attendite (DGE animaduertite) ; Phorm. prol. 24 animum attendite-, Her. prol. II 20 aequo animo attendite. 4 2

-

50

—

contra reliquorum ista ñeque minus 1 (262,20) Andr. Y 2,14 oum Q qui contra Donati et librorum quis. In eis, quae praecedunt, ea testimonia Terentiana, quae tanquam subseciua aliorum scriptorum ordinibus inseruit Nonius, a ceteris ideo non separaui, quia non minus haec corrupta sunt in Nonii codicibus; ñeque uero ullo pacto demonstran potest paucos illos locos, quibus Nonius a codice Bembino ita recedit, ut cum reliquis codicibusTerentianis faciat, omnes ex fonte secundario, non ex primario a Nonio haustos esse. E x eis quae supra congessi testimoniis apparet Terentiana testimonia apud Nonium seruata ad Bernbini (A) recensionem proxime accedere, non raro consentire cum codicibus DG, aliquanto rarius cum codicibus C B P E P . Cum hac ratione illud egregie conuenit, quod codices DG multo propius absunt a Bembini recensione quam codices C B P E F ; nec dissimiliter Donatus multo saepius cum Bembino et DG facit quam cum C B P E P . Quae autem ratio intercedat inter codices Terentianos DG et C B P E P , inter homines doctos non constat : alii 2 in codices DG ex eodem fonte atque C B P E F ortos Donati lectiones a correctore illatas esse putant, alii 3 communis codicum D G C B P E P archetypi contextum melius seruatum superesse in codicibus DG, deprauatum autem in codicibus C B P E F , qui ad exemplar ab homine aliquo recentiore correctionibus interpolationibusque multifariam temptatum iedeant. Ytra sententia uera sit, certius turn demum diiudicari poterit, cum et Donati qui feruntur commentarii accurate recensiti publici iuris fient et in Terentii codice Victoriano (D), quid primae manui, quid correctrici debeatur, diligenter enotabitur. cum Eugraphio. of. potissimum Vmpfenbach. praef. p. X X . ' cf. Leo. in Musei Rhenani uol. X X X V I I I (1883) p. 347. 1

3

DE

IYSTINIANI INSTITVTIONVM COMPOSITIONE.

A D S V M M O S IN P H I L O S O P H I A

HONORES

AB AMPLISSIMO

PHILOSOPHORVM ORDINE ACADEMIAE WILHELMAE ARGENTINENSIS RITE IMPETRANDOS SCRIPSIT

EDVARDYS GRVPE GOTTINGENSIS.

ARGENTORATI A P V D C A R O L V M I.

TRYEBNER.

1ÌDCCCLXXX.IIII.

D a r m s t a d t i i typis G. O t t o .

Ab iureconsultorum Romanorum scriptis philologi Germani nescio qua commoti causa tantum non omnes sese abstinuerint, nec praeter C a r o l u m L a c h m a n n u m , I o a n n e m V a h l e n u m , R u d o l p h u m S c h o e l l i u m , et qui difficiliores quaestiones ad iureconsultos Romanos pertinentes tractaverunt T h e o d o r u m M o m m s e n u m atque G u i l e l m u m S t u d e m u n d u m novi qui in parte ilia litterarum Romanarum foede neglecta grammatica studia posuerint. Atqui philologicis quae xur' ¿'l-o/ijv dicuntur studiis vulgo omnia ea adnumerantur, quae ad singulas artes et disciplinas a Graecis et Romanis cultas spectant, veluti ad mathematicam, astronomicam, musicam, physicam, mineralogicam, botanicam, zoologicam, medicinam etc., quamquam Romani in his disciplinis omnibus parum profecerunt; non adnumerantur vel vix adnumerantur studia in iureconsultorum Romanorum libris collocata. Attamen constat noviciis populis profuisse populum Romanum cum aliis rebus tum tribus potissimum his: exemplo rerum a populo Romano gestarum et institutionum rei publicae, iuris scientia a iurisprudentibus Romanis promota atque enarrata, Graecorum ingenii fructibus Latina ac faciliore ad intellegendum forma condonatis et propagatis. Adde quod dictio iureconsultorum Romanorum, cuius fundamenta a priseis magistratibus iacta erant, quam C. Iulii Caesaris, C. Licinii Calvi, Octaviani Augusti aequales ad auream provexerunt puritatem, per longam saeculorum seriem atque usque ad ipsius imperatoris Iustiniani tempora fere incorrupta, si cum provincialium scriptorum barbare balbutientium libris comparaveris, remansit,

4

[54]

Haec omnia quamquam nota sunt vel potius nota esse debebant, tamen Conradus Bursian in libro, quem anno 1883 de historia philologiae in Germania cultae composuit, egregia quae a paucis illis philologis Germanis in iureconsultis Romanis collocata sunt studia vel silentio praeteriit vel brevius quam par fuit commemoravit. Quo silentio quamquam ego, qui tiro sum inter philologos, deterrebar vel mirum in modum commovebar, tamen cum G u i l e l m u s S t u d e m u n d in scholis de Gaio et de litterarum Romanarum historia Argentorati habitis identidem nos monuerit, ut sermonis iureconsultoruin Romanorum proprietatibus indagandis operam navaremus ab eo quod olim cepi Consilio desistere nolo, ut desertum illum disciplinae philologicae campum colam. Nam quo constantius quandam sermonis puritatem servaverunt etiam Iustiniani aequales iureconsulti Romani, eo certior spes est fore ut diligenter observata cuiusque iureconsulti dictionis proprietate non solum loci in codicibus librorum iuridici argumenti culpa librariorum depravati corrigantur, sed etiam ea fragmenta iuridici argumenti, quae aut falso aut nulli auctori in codicibus tribuuntur, certo alicui auctori vindicari possint. Quod quam vere dixerim, in ea quae iam sequitur commentatione demonstrare conabor, in qua ingeniosa fretus P h i l i p p i E d u a r d i H u s c h k i i coniectura ostendam, diligenter observata sermonis proprietate corpus Iustinianarum Institutionum, quod quattuor libros complectitur, ita ex duabus partibus consutum esse, ut ab altero iureconsulto (qui D o r o t h e u s B e r y t e n s i s fuisse videtur) libri I et II nec non IV' titulus ultimus, 2 ab altero (qui T h e o p h i l u s C o n s t a n t i n o p o l i t a n u s fuisse videtur) libri I I I et IY (praeter ultimum titulum) conscriberentur. Usus autem sum in In1 cfr. etiam S t u d e m u n d u m in Woelfflinii "Archiv für lat. Lexikographie' vol. I pag. 114 sq. — Ibidem (pag. 82 — 92) de Qai dicendi usu atque elocutione breviter nonnulla aed scite exposuit nuper G u i l e l m u s K a l b 'ueber die Latinitaet des Juristen Gaius'. 2 Ubicumque in contextu liuius quae sequitur commentationis de libro IV agitur, intelleguntur tituli I—XVII libri IV excepto uno titulo XVIII i. e. ultimo, cuius de compositione in fine eeparatim mihi dicendum erit,

[55]

5

stitutionum contextu citando ea editione, quam egregia, ut 8olet, cura absolvit P a u l u s K r u e g e r eorum qui hodie vivunt iureconsultorum ó (piXoloyoivarog (Berolini 1867).

§ 1. P h . Eduardus Huschke in praefatione editionis Institutionum Iustiniani Lipsiae anno 1868 publici iuris factae movet quaestionem a nemine usque ad illud tempus motam, quemadmodum in Institutionum libris componendis tresviri illi inter se versati sint, quibus hoc negotium datum esse prooemium In Nomine Domini etc. docet. Quam quaestionem vir ille acerrimo ut inter omnes constat ingenii acumine praeditus ita solvit, ut dicat, si ex ipsa re divinare liceat, in promptu fore responsionem: deliberatis ante communi Consilio et constitutis perficiendi operis legibus, cum Tribonianus tantum 'ad totius operis gubernationem electus' esset, alteros duos ipsam retn ita aggressos esse, ut uterque ex praescriptis iam a Iustiniano quattuor libris binos componeret et deinde totum opus Triboniano arbitro praelectum perficeretur ; neque coniectura tantum sed etiam certis argumentis ex ipsis libris petitis rem ita gestam esse assequi licere. Praeter cetera argumenta quae ad sententiam suam confirmandam affert — de quibus partim in fine huius commentationis partim alio tempore 1 agemus — orationis Iustinianae proprietatum ratione habita voces aliquot et locutiones eligit, quae leguntur in prioribus libris, a posterioribus autem alienae sunt.

1 Huschke cum diverso» auctores statuendos esse professila Bit, statim adiungit priores duos libros (I. I I ) a Dorotheo Beryteosi antecessore, posteriores ( I I I . I V ) a Theophilo Constantinopolitano conceptos e s s e , quam ad opinionem confirmandam cum alia tum paraphrasin Qraecam cum libris Iustinianis comparatam magni momenti esse docet. Temporis angustiis me impediri doleo, quominus de hac re nunc statim agam. Quam quaestionem tractandam et si fieri poterit solvendam ad aliud tempus differo ; nunc id unum mihi propositum est, ut perquiram, num diversi utriusque partis Institutionum latine conscriptarum auctores fuerint. Ubicumque autem ex usu esse mihi videbatur, graecae illius paraphrasis, quae Theophijo antecessori vulgo tribuitur, verba adscripsi.

6

[56]

Sed carptim breviterque hanc rem ita perstringit, ut largiorem atque ex parte intactam materiam aliis reservet perlustrandam. Nihil enim profert nisi nonnullos 'soloecismos', quos a posterioribus (III. IV) libria alíenos esse contendit. Quorum primus est: 1) medevimus II 20, 27: constitutio . . . per quam et huic parti medevimus. Qui composuit librum tertium, eodem modo quo boni scriptores scripsit III 2, 3 b : non tamen eos in plenum causae me de ri invenimus. Idem autem verbum legimus etiam II 7, 4: hoc quasi invidiae plenum per nostrum constitutionem mederi necessarium duximus. Vides igitur eum, qui priorem Institutionum partem composuerit, non abhorruisse quidem ab infinitivo verbi deponentis, coniunxisse autem eum cum accusativo. Num fortasse ilio loco constructio accusativi cum infinitivo p a s s i v i statui posait, ut vir ille putandus sit unam formam medere in usu habuisse idque verbum et dativo et accusativo pronominis demonstrativi in neutro genere positi adiunxisse, id iniudicatum relinquo, quia alia exempla desunt. Quod quidem ita sumi posse nescio an concedas, cum videas posterioris partis compositorem (III 6, 9: necessarium duximus . . . etiam eos praesenti libro inscribi) necessarium duximus coniunxisse cum accusativo cum infinitivo p a s s i v i . 2) praestavit: II 1, 25; 7, 2; 19, 6. Recte Huschke hos tres locos collegit, praeter quos forma praestavit in Institutionibus non legitur; nam in libro III (14, 4 praestiterit | 24, 5 praestiterit | 26, 7 praestiteris) ubique altera forma obviam fit. Nec tamen alienam ab eo, qui priores libros composuit, formam praestiti fuisse docet II 19, 6 praestitit hoc beneficium, quo loco utraque forma vix duabus lineis altera ab altera secreta legitur. Atque cum exemplis ex constitutionibus Iustiniani, quae Codici inaertae sunt, demonstretur utramque formam tum temporis in usu fuisse, efficitur non tam soloecismum esse statuendum quam eum, qui priores libros conscripserit, utramque formam secundum dicendi qui tum erat usum usurpa visse, formam autem praestavi in deliciis habuisse. Quos supra significavi Oodicis locos nunc propono: II 55, 4, 3 praestiterit iuramentum quod . . H

[57]

7

58, 1, pr. nisi iuramentum praestaverit || 58, 2, 3 ' si iuramentum praestiterit || Y 2 7 , 11, pr. occasionem praestiterunt || VI 22, 12 immunitatem praestavit. 3) per inde . . . «e si (pro perirtele ac) I 12, 1 ; I I 1, 33; 12, pr.-. 23, 6 usurpatum extare Huschke scite aniinadvertit. 1 Id unum addo, I I 23, 5 ( = Gai inst. I I 254) occurrere perinde . . . atque coniunctione si non addita. 4) Legitur I I 5 , 2: Item is qui aedium usutn habet hactenus iuris habere intellegitur, ut ipse tantum habitet id est 'eo usque habere intellegitur potestatem' (UT/QI TOOOVTOV voeiTui TtaQQ-tjoiav s/eiv). Hunc usum vocis hactenus, ut ei genetivus adiungatur, in posterioribus libris frustra quaeras. Uno quo in his extat loco I I I 6, 7 significai 'usque ad hos gradus'; singulis enim — sunt autem sex — cognationis gradibus enumeratis hoc modo pergit oratio: hactenus ostendisse sufficiet, quemadmodum gradus cognationis numerentur ( « p x « FXÈYQI TOVTWV ànodttìat, TIva TQonov oi rijg ovyytvsiag aQifrf-iovvrai ßatt/uoi). 6) Legitur I 7 libertatibus impedientem et im pedi at libertati, ubi impedire idem significai atque obstare, quod verbum, cum in prioribus libris desit, in posterioribus eodem sensu quo illud impedire usurpaturi I I I 1, 13 si neque sui heredes liberi neque emancipati ob stent et I Y 13,9 exceptiones quae semper agentibus ob st ant. Verbum impedire autem cum dativo coniunctum in libris I I I et I V non legitur. § 2. H a e c exempla delibasse vel potius indicasse contentus erat Huschke, ut probaret etiam in usu loquendi utriusque partis differentiam statui posse (in praefatione pag. IX). Nobis nunc inquirendum est, num Institutionum usus loquendi maiorem exemplorum copiam exhibeat, quibus quae Huschke statuii confirmentur. Certe nee sterilem nec ieiunam hanc materiam selegisse nobis videmur, in qua tironis vires experiremur. 1 cfr. etiam Studemundum in praefatione ad Qai Institutionum editionera alteram (a. 1884) pag. XI.

8

[58]

Quae via ingredienda esset, Huschke in praefationis pagina V I I I monstravit, cum diceret sponte intellegi m a x i m e se in animo habere . . . quae non tantum ex Gaio vel aliis antiquis iureconsuUis translata sunt1, sed, quia ius vetus exoleverat vel novo cesserat, ab ipsis compositoribus erant refingenda. Illud maxime rectissime adiectum mihi videtur. Nam ei loci, quos compositores ex aliorum iureconsultorum libri» hauserunt, minime neglegendi sunt, siquidem saepe, idque etiam turn cum talis nécessitas, qualem Huschke commémorât, non urgueret, i. e. cum solus usus dicendi vel Gai vel alius cuiuslibet antiquioris scriptoris non congrueret cum eo, qui Iustiniani aetate Constantinopoli vigebat, singula vocabula vel mutata vel omissa vel aliter posita sunt. Atque confìrmatur usus loquendi, qualis invenitur in locis non ex antiquioribus fontibus haustis, saepe iis mutationibus, quas loci ex illis hausti perpessi sunt. Ab his mutationibus si recesseris, inter ea, quae ab aliis scripta in Institutionibus posita sunt, et ea, quae compositores Iustiniani conscripserunt, sedulo discernendum est. Quod si neglexeris, facile orationi compositorum obtrudas, quae ab iis prorsus aliena sint. . Yeluti si quia ignorans libri I tituli I I principium ex Ulpiani libro I Institutionum (Dig. I 1, 1, 3) petitum esse, inde colligat compositorem anaphoram (quae in caelo, quae in terra, quae in mari nascuntur. hinc . . . hine . . .) in deliciis habuisse, cum 1

Multa enim, q u a e hodie in Institutionibus Iustinianis extant, a d verbum usque cougruunt cum iis libris librorumve partibus antiquiorum iureconsultorum, qui felici casu ad nostra ueque tempora p e r v e n e r u n t , veluti permulta ex Gai Institutionibus deprompta et ad yerbum repetita esse in Institutionibus Iustiniani c o n s t a t ; n e c secus multa in his I n stitutionibus passim occurrentia adeo consentiunt cum f r a g m e n t i s aliorum iureconsultorum, q u a e in Digesti» Iustiniani s e r v a t a sunt, ut fieri non possit quin verba Institutionum Iustinianarum ex illis antiquioribus libris ipsis deprompta sint. Atque quoniam in Digestis non integri optimorum illorum iureconsultorum libri servati sunt sed tantum particulae eorum, sane consentaneum est non pauca ex iis Institutionum Iustiniani verbis, quae Dorotheo, Theophilo, Triboniano debeii videntur, r e vera ux deperdito optimi alicuius iuTeconsulti antiquioris libro r e petita esse.

[59]

9

praesertim in posterioribus libris tale quid non redeat, valde eum erraturum esse consentaneum est. Idem fiat, si quis, quod I 12, 8 legitur premente eo qui adoptatur et non contradicente nec non eo qui adoptat, compositori prioris partis imputare velit; desumptum enim est o Cod. V I I I 47, 11. Ex iis igitur, quae detractis omnibus quae debentur antiquioribus scriptoribus restant, enucleandum nobis est, quae differentia inter priores et posteriores Institutionum libros intercedat. Quam cave speres prima statim specie deprehensum iri ; immo qui obiter rem tractaverit, non dubito quin frustra in eo laboraturus sit, ut idonea indaget exempla. Reputandum enim est in Institutionibus componendis occupatos fuisse duos viros, qui cum simili modo educati isdemque doctrinae elementis eruditi eodem munere iurisprudentiam docendi fungerentur atque ad Institutiones componendas appellati eodem tempore eademque in urbe scriberent, necessario si non aequabiliter at tamen similiter orationem conformaverint. Itaque non tam in toto orationis habitu quam in usu singularum vocum locutionuinque differentia, si qua es't, indagari poterit. § 3. Quam saepe priorum et posteriorum librorum usus dicendi adeo consentiat, ut obiter inspicientibus ab una eademque manu compositi esse videri possint, magna exemplorum, quae congessi, copia cum demonstrare possim, pauca proferam : 1. R e d u n d a n t i a e uterque compositor ita studet, ut ubi unum verbum vel una locutio sufficiat, pluribus utatur. Sic nonnumquam synonymis eadem res declaratur: I 1, 2 levi ac simplici || diligentissima atque exactissima || multitudiiie ac variet ate (cfr. I V 13, 6 ex multis variisque causis) || 2, 11 firma atque immutabilia || 12, 5 finis quidam et terminus\\ 5, 3 una atque simplex libertas || I I 7, 2 plenissimum et perfectum robur 112, 3 litter at i et eruditi || 25, pr. magnas et long as peregrinationes.

10

[60]

III 1, 14 specialiter et sin gill atim\\§, 10 satis obscurum atque nube plenum et undique confusum\ 14, 3 desidiae atque neglegentiae || IY 1, 3 perferre ac deponer e || 1, 11 consilium dedit atque hortatus est II 4, 8 pulsatum verberatumve || 6, 23 hortatu consiliove || 15, 4 plerumque et fere semper. 2. Quanta cura in o r a t i o n e v a r i a n d a in omnibus libris posita sit, ne eadem vox saepius afferretur, ex his

locis intellegitur: I 2, 2 gentes humanae ... omni humano generi || 2, 10 memoriae mandarent . . . custodir ent\5, 3 quam promulgavimus inter nostras decisiones . . . quae inter imperiales radiat sanctiones II 10, 3 potest . . . licet . . . permittitur || 10, 7 prohibere . . . impedire || 20,4 iussu praesidis . . . 20,5 iussione praesidis || 22, 3 finitur tutela . . . 22, 4 omnis tutela perit || 25, 5 vacationem . . ., 6 excusationem || II 7, 3 vocabatur . . . appellabatur, cupientes . . . studentes || 13, 6. 7 praeterire . . . omittere || 14, pr. licebat . . . permissum est || 20, 9 detracto . . . deducto II 14, 11 omnibus parendum est . . . cuilibet obtemperare satis est. Ill 1, 14 antiquita 8, 15 vetustas, 16 antiquitas II 3, 4 pepererit .. . enixae fuerint || 15,6 si ea ita non sunt. . . si aidem ita se habent || 19, 20 stipulationem valere . . . tenet obligatio . . . stipulatio vires habebit.. • valet stipulatio \\ IV 1, 15 aestimationem solvere . . . 2, 1 aestimationem praestare || 4, 6 actio dabitur . . . competit actio . . . admittatur actio || 4,10 poena imponitur . .. poena irrogatur. 3. Nonnumquam enuntiati secundarii (vel potius constructions accusativi cum infinitivo' quae dicitur), quod ex verbo dicendi vel sentiendi pendet, subiectum, si accusativo pronominis demonstrativi efficiendum erat, qui ex eis quae praecedunt facile suppleretur, omittitur.1

1 I 11, 12 Apud Catonem bene scriptum refert antiquitas, servi si a domino adoptati sint, et hoc ipso posse liberari nominativus servi

[61]

11

II 23, 9 secum deliberare debet is cui restituitur her editas, an expediat sibi | restituì || III 8, 2 quaerebatur . . . num evanescat adsignatio ? sed placuit | evanescere || 14, 4 placuit sufficere, quod (aliquis) diligentiam adhiberet ; quam si praestiterit et . . . rem amiserit, | securum esse || IY 6, 29 tacitarti ei dedimus hypothecam ; | praeferri autem aliis creditoribus tunc censuimus, cum . . . 4. Saepe plures enuntiationes relativae, quae ad idem substantivum in cnuntiato primario positum pertinent, per asyndeton componuntur: I 2 , 8 ut essent qui iura publica interpretar en tur, quibus a Caesar e ius respondendi datum est, qui iurisconsulti appellantur || II 1. 40 vocantur autem stipendiaria et tributaria praedia, quae in provinciis sunt, inter quae nec non Italica praedia nulla differentia est || Alia ex empia habes II 7, 2; 7, 3; 8, 1 ; 8, 2. III 6, 12 exceptis fratre et sorore emancipatisi qui . . . vocantur, qui etsi capite deminuti sunt tamen praeferuntur. Alia exempla extant III 11,7; 13, 1; 19, 1; 19, 12; 29, 2; IV 4, pr.; 6, 3. 5. Non raro ubi partícula si praefixa est duobus enuntiatis, quae coniunctione et vel simili bus inter se coniuncta sunt, verbum prioria enuntiati subiunctivum modum, alterius indicativum praebet, vel rarius contra : a) I 23, 5 si ìdoneus non sit . . . nec tamen fraudulenter negotia administr at |j II 11, 5 si datus fuer it miles vel filius . . . emancipatus est\ I 18, 5 si eg e r it et super atus est II III 1, 7 si . . . exheredatus fuer it et . . . institutus est Il 25, 6 si • . . contrada societas sit et finis negotio impositus est ¡I IY 13, 2 si quis '. . . pecuniam stipulatus fuerit neque numeravit || 6, 4 si res tradita fuerit . . . needum eius rei dominus effectus est. b) II 23, 12 si . . . commisit . . et res possit manifestari Il III 29, 4 si .. . inter se consenserunt . . . deinde placuerit inter eos. attractione quadam, ut verbo parum Latino utai-, ex secundario enuntiato (servos . . . ex hoc ipso posse liberar i) ¡n enuntiiit ¡otiem condicionalem adscitus est.

12

[62]

6. Antecedenti enuntiato condicionali, cuius in initio legitur si quidem, si quis, si, opponitur aliud enuntiatum eiusdem naturae per quodsi, veluti I 24, 1 si quidem adscriptum fuerit . . . quodsi nonfuerit adscriptum || IY 17, 5 s i quidem iste fundus commode regionibus dwisionem recipiat. Quodsi commode dividi non possit . . . || Alia exempla leguntur I 21, pr.; 23, 6; II 1, 25; 20, 14; 20, 20; 22, 3 ; 23, 12; I I I 2, 6; 19, 3, 4; 23, 3«; 25, 1; 26, 8 ; IV 4, 5; 17, 3. 7. Nonnumquam in omnibus quattuor libris post ut c o n s e c u t i v u m indicativus ponitur, cum inter ut et verbum finitum complures aliae enuntiationes interpositae extent, veluti: I 6, 7 eveniebat ut, qui . . licet . . ., tamen si . . . poter at || 25, 18 in tantum ut, licet . . ., qui . . ., adiecit se ... dare, tamen (acc. c.inf.) rescrìpserunt || I I 17, 7 usque adeo ut, si . . . coeperit et . . . aut quia . . . id non perfecisset, . . . cautum est || 16, 5 adeo ut, si .. ., valebit || I I I 1,16 ita tamen ut, quemadmodum . . . statuii . . . similiter nos (acc. c. inf.) iubemus || 2, 7 id est ut, quamvis . . ., qui .. . aut spreverit . .. nihilominus . . . admittuntur || IV 1,14 adeo quidem ut, quamvis . . ., nihilominus competit actio furti. Atque consulto ab utroque compositore ita scribi inde intellegitur, quod IV 15, 5 id est ut, quamvis . . ., tamen si non .. sed . .. retinere possessionem vide tur, qui locus in Gai Institutionum libro IV 153 legitur ibique subiunctivo modo (videamur) insignis est, modus indicativus substitutus est. Conf. etiam III 7 , 2 (cautum est .. . ut . . . . débebatur) cum Gai inst. I l i 42 (cautum est . . . . ut . . . deb e a turJ. [Post ut consecutivum sequitur infinitivus II 1, 39 conveniens est ut . . . esse; conf. Lachmann ad Gai. I l i 160 n. 42.] § 4. Sed ex his et similibus minime sequitur unum virum omnes quattuor libros composuisse. Quod si ita esset, cum non paucae ex iis vocibus locutionibusque, quarum usus idem est in quattuor Institutionum libris, in illis con-

[63]

13

atitutionibua Codicis IustiDiani redeant, quae eodem fere quo Inatitutiones tempore compositae aunt, eodem iure haa quoque eidem qui Institutionum libroa confecisaet compositori attribuere liceret. Quod non fieri poase nemo est quiri videat. Immo sic iudicandutn videtur: Utriusque Institutionum partis usum loquendi aaepe per omnes libros eundem esse concedendum est. Quae portio — eat autem maior — quia non diveraa est a communi uau scribendi, quem familiarem fuiaae illius temporia iureconaultia eae constitution es teates extant, quae promulgatae aunt Iustiniano imperatore, repraeaentat tamquam ea quae uterque compositor tempori suo debet; quae autem restat minor portio, in qua alter ab altero dissentit, ea continet quae utriusque propria aunt. Nunc aingula cum aingulis comparemus, ut appareat, quae differentia intercedat inter librorum I . I l et librorum I I I . I V usum loquendi. § 5Subatantiva. 1. Arbitratu I I 18, 3: licet non fuerit adiectum boni viri arbitratu debere cam repleri (cfr. arbitratus, arbitratur I I 15, 4). Quamquam boni viri arbitratu tamquam 8ollemni more dictum videtur esae. arbitrio I I I 15, 2 : totus dies arbitrio solventis tribui debet || 24, 1: si alieno arbitrio, pretium permissum fuerit || eadem §: si alieno arbitrio merces permissa fuerit. 2. Atrocitate I 16, 1: qui servi poenae efficiuntur atrocitate sententiae ( rijg xar' avcwv f&i'sy&sioyq àiiocpàasiog). In libris I I I et IV autem legitur: I I I 2, 3 a paullatim asperitatem iuris civilis corrigentes (ri), cfr. 5, 5 ; 6, pr. ; 8, pr.; I V 7, 8 ; 12, 2 ; 16, pr. In libris I et I I locum illius locutionis occupat: I 12, 9 scire oportet || 14, 1; 2 4 , 2 ; 2 6 , 12: sciendum est || I I 6, 10; 7, 2 ; 10, 1; 11, 6 ; 1 9 , 6 ; 2 3 , 1 : sciendum est. Nec fefellisse me opinionem, cum sententiam in verbis admonendi sumus latentem non distare ab ea quae inest in sciendum est iudicarem, elucet ex talibus locis quales sunt I I I 6, pr., ubi ea quae Theophilo vulgo tribuitur paraphrasis illud reddit per dò¿vai /Qtj ; 8, pr. oìSaq ori . . . ; I V 7, 8 òipeilo/Liev eìàévou. Sciendum est autem ne a posteriore 1 Quod legitur I I 8, 2 nunc admonendi sumus neque pupillum etc. ex Gai inst, II 80 depromptum correctoris Byzantini oculos effugit.

[8T] quidem Institutionum parte 4, 3; 20, 8; IV 4, 10; 9, 5. Verbum amplecti gitur autem in libris III et

37

alienum est, sed legitur III 4 , 2 ; 1. desideratur in libris I et II, leIV quater : IV 11 pr. satisda-

tionum alium modum novitas per usum amplexa est, cfr. I 2, 9 ex non scripto ius venit quod usus comprobavit || III 1, 2" eos quos nostrae amplexae sunt constitutiones, cfr. II 6, 14 haec statuit quae in fiscalibus alienationibus praefatae Zenonianae constitutionis continentur et 18, 6 aliis modis qui constitutionibus continentur jj III 2, pr. ut succ essionem quoquo modo amplectatur; pro quo compositor prioris partis, quippe qui II 9, 4 dixerit

si quam possessionem . . . adepti fuerint, nescio an adipiscatur scripturus fuerit, cfr. Cod. II 52, 5, 3 cum vero maior successionem fuerit adeptus minoris. Praeterea reperitur verbum amplecti III 2. 3* simplicitatem legibus amicam ampi ex a. 6. Quod legimus IV 16, 1 quod alia nostra constitutione com.prehensum est\\ III 9, 8 quibus ut detur, lege compr ehensum est, eo verbo carent priores libri, ubi eodem modo usurpatur : II 8, 2 hoc evidentissima ratione

statutum est in constitutione. 7. Legitur I 12, 6 fictione pristina explosa || II 23, 7 ex pio so senatusconsulto Pegastano-, contra III 7, 4 legem Iuniam et senatusconsultum Largianum et edictum divi Traiani del eri censuimus [| 12,1 senatusconsultum Claudianum, quod a nostra civitate dele ri cóncessimus. 8. Item discrepant 1 2 , 10 origo eius ab institutis duarum civitatium fluxisse videtur et IV 6, 24 ex qua dubio procul est ex lege condicticiam emanare. 9. Nec secus II 7, 4 humanioribus dominis damnum inferri et IV 8, pr. si . . . damnum dederint (cfr. IV 3, 16 si damnum dederit = Gai inst. III 219). Verbum inferre tarnen non inauditum est in posteriore Institutionum parte, sed cum his consociatur substantivis : III 3, 4 mortem

matribus illatam ferunt. 10.

|| IV 11, 3 lis infertur

. . . litem itir

Verbi ostender e usus intra librorum III et I V finea

38

[88]

continetur: III 6 , 7 hactenus ostendisse sufficiet || 9, 5 earn . . . supervacuatn ostendimus || 9, 12 si indicium ostenderit || 11, 4 tunc constitutioni locum esse verba ostendunt || IY 6, 3 necessarium est exemplis o stendere j| 7,pr. separatim ostendimus. Ulius vice funguntur in libris I et II haec verba, quae in posterioribus non extant : I 25, 6 si quis imparem se oneri iniuncto possit do cere || II 7, 2 cum donator . . . voluntatem manifestav erit || 23, 12 neque ex scriptura neque esc quinque testium numero res possit mani/estari. 11. Verbum periclitari semel legitur IY 6, 35: si quis aliud pro alio intenderti, nihil eum periclitari placet (Th eoph. ovx sarai avttS TO nraTa/xa ¿ni^-)j/.iiov); cfr. IY 6, 34 sine peri culo agit. Contra II 16, 3: ut timeret, ne filius . . . periculo insidiarum subiceretur et eadem §: quamvis hoc pupillo periculosum sit. 12. Polliceri, quod verbum libri I et II ignorant, in reliquis non multo rarius quam promittere usurpatur: III 1, 12; 5, 5; 9, 3 ; 9, 10; IV 7, 1 : pollicetur. Ill 5, 5 promittit || 9, 8 promittitur || 6, 10 promittitur || IV 2,2 promisit || 11,4 promiserit || 13, 1 promisisti.

I 21, pr. promittant || 25, 9 promiserunt || II13, 7 promittit.

13. Verbum reformare proprium est solorum librorum I et II: I 12, 6 nostra Providentia hoc in melius per constitutionem reformavit (Theoph. ysyovt Ji«'r«5 oìó^/iie&a âtîv [tvu,

nayóvra

siç] TO

Iíavuóviov

tm rà j xo]ti'ù zòv

loov

Supplements ad quae nihil ailnotaui, Waddingtoni aunt. Quae dedi, interpretationis loco me dedi9se, non quo hariolari posee tnibi uiderer, uix opus est m o n e r e . — 2 ['Oans cìè (£r H.) te] zo Ilamàvun anoOTÌ[ÌXr¡rm W . H. ¡| [TTJÌTJOI narra rà xo]irà W. [i/FI» navra rà y.o]ivà H.

[107]

XQO'OV,

o/Tjvovv

ÖS tovtov

(*7ioaTsXXofxs]\vm> 2.

§ tVwv

tàv

oìxuùv

nóXtv, òì

{il-o?]

to

" ini'

i

sài> dè ai

r[i

ij7ft

xai

rag

xà/tcìa

Ttyag

òrjuóaia

mi

j t)f]

xaruoxó-TiT^Tat, xaì

to

vfiag

TOVC

xai

\ tq\Ìiov

fttgog

vftàg

[xai

/iisXXovaiòv oìxiut.

Tovg

tv

rf/t . \ av

TióXttug. rà

n

xurakfiTTOftsvai

xaTaaxtva^oj-tévrji

STtotv

tot àv

xaTa)\\anó/.itvai

dofrrjvui

Aeßidiovc, afrai

xai

|

al

rwv

J ì ( / / ) ì y.uTaaxdnrnv

titoog

lontv

-'kfitòiovc

dsTv taov

Jt

vii ài; • tàv

lxavai

«tra

Trjtov.

[u ir et Oi Òod

toitov

s/ttv

[xai

in

vfàv

[xuTaXfKfid-ìjvat

nor

TtavrjyvQ[i]ùiv

vrjt 77 vnào/nvaa

Staiti

ao/nvuwv

òs

dt

| ti an

ftìxoòofirjGi'ii'Tut, itèv

y.aì

y.uXtìnSui

[0]('ó/i£ya

dotìPjvai]

¿'«e

xai

11

|| 16

ra(s)

W . em. H . || avaXußciy]

"W. || 2 0

jie-

[108]

12 5.

§

000« Jt 7ioo'Jfi'ot ttiji

Kid

tvtgy[c-Tai

xai

s/ovaiv

oooi

naga

xwv

avaygu(pijvat eiolv

areXtiuv] slefitdiwv,

xovrovg,

§

6.

rove

Ta

Si

txtaiv

u'f

iigog

rovg

i y x X r j u a r a xai ngog

avxovg

«[c

xal

to

rj

owlihjxrjv,

uvri),[iyt]rai liuur/Vtoi

jigog

to

voTg

rj

nag'

t)

rifiijv

v~\\imv

xai

[xai

evegytrai

[ra

trv/ufioXata rj

nag'

dtaygu/n/na

rjfi(Sv

^[ooc rrjv

ds

\ ov]i'/i->jy.ijv,

[xara 25 iv

is

vfiug,

(v/luv)

noiijaai

iv

\ afi(porsgoi

Jvoir

¿otiv

avvd^xrjv,

imxgtSrjvai

y/-vi!o!)ui]

vnag/ovxa

Siaxgt&rjvat

i h a r ^ d i j i ' oau

./(¡ifdioic

[ c i t voXiv

' B/.y.Xijzov

xai ngo&voi

ra

yodaiv fit)

uv Jvvaat)ai

ngo/.onrjv

uyDii'i

ovvfrr/y.oygdipovc •]

uv

ovvaXXay/naxa,

sine,

jtXrjdog ware

/LOjt)tva

¿oxer

rove

to

iyy.Xtjf.iaxa,

avviszsXta&ai

r/.wHOv Jf

rd

ov

vfnv

to/.oi

ygarptn'

ano[dovvai

rov

Gvv[dijx]at

| tlvai

' oinuefra

A|o]iri? ,

y.ai

jrai']\rog

\ y\gurptiv

i n t i [ J f Tofmvxa

yivuio/.mniv'

ovdi

7ragtXy.otieva]

TigooTidiovxat

i n i rotovroic

ovvaXXdyuura

[ f o f i o n diny.mSiji,

vnofteivai, vat

ixXXa

ilvat

oi

otpi-i-

nXttov

StvXaoiov

[o]irff

ocptiXwoi,

rgtnXaatov. § Siy.ag

7.

xai

i]

iydr/.uaao&ui

iyfity.ttOU)v\Ta]t

Iv

Tint

H

W

t

.

ovvxtXea&iji,

i v i a v r w i ' oooi

ygdjyjaafrai (J'aV f n j Jtxiuv

y i y o a f t f i i i ' i M ygovaii

21 Fvfny[f-'joi rj fpttot 24 aufpoTf] (jot; W. [| 25 SiayQafjtfjta

ovvifi]y.[rj iv

W.

rj nvyyfvfic] [xara a[v

tov$ to

naTQiov*

ovaoiv,

D.

lapicida omissum aidetur. || notiv «(U(/>oTf|p]ov;W. || 29 [Si Sh

1130 i^jiopivtuv

H. |] 33 ro[t^f

(pfiv

II 3 7 yQa\\ftan&tu

twv ov

tov

FyxXrjfjaTM

SvraTai

a7ToX[vcaa&at W.

fityQt

TtXoc, fig

Toxoy]

y]f>afpftv ovtw

W.

rj 4(i

{UjyJxi

v\/iTtqov

dtl

||

27

(vfiiv)

no hp

frit

ft

atgtia9at]W. roiovroig

D. mutato ot; in co$ (v. 31). H. || 34 ¿[x Firavio xqov&vJ W.

y\^fitptiv

ii]JXqtptvai W .

xag

vf'rrri ayaytyqau^'voi\ D. || v'Jo'juovi W'. || 26 a[v to 7T(or]t9^t

Sfaygaufia

ygdxfJoiv\xat

cf.

TIOV

p.

3 0 . || 3 8

ovv9rtx[rj

tTTixvoto&qi

1105)] tlvui

yçâtyaa&ai

/;âa&ai ' tjftfiç if SixaijÓTSQOv W. ¡I 58 /jeTa7Tényao&[ai xat xtXtvaavTti W. || 60 SUppl. D. H 61 iyyqâxpaoPat. ìli lapide ©St. || Vfia; a7roffft*vv]viu W ||

[110]

14 avâgaç ev&vç

TQSÎÇ

[aXijvai TOVÇ

éç Kâiv

orav

èv

âè ànoavaX'fvzaç

xrji Kmiov

e[n]ct[vsveyy.£Ìi'

ocpôayïâi

"Ooot

xàgyûa.

v/.iâç Tt xai

xai

Xr¡zovoyíut

ygóvov

yuiïv êv w«] I avvotxiiovvai /.ii\yt]xt èv

TRJI

yjgaóvvrjoov,

xai

§ 10. xai yiXlovç

|

(U\[X]üv roe tvtuvzov

xai nXtíoi>\|eç yivtofrs

fttjâè oirov

TWV

XtjTOvgytîv.

TOVTOVÇ

nXijdoç ixavòv tv riji

ov[x

vfttïç

vfiiSv]

TIVSÇ

TMV Irgoaôâutv ygvaovç

— ' toiovTO âtîv

fièv

TOVÇ

nagà

[ray XrjTOvg-

tîvat

âè ó t\viavzòc TT

aXXtjv

âè oló/uefra âtïv,

ÙZSXHÇ

r¡%íovv Je] I xai r ò ygvaiov nXsíov avvTuydfjmi,

aiTr¡yr¡oia

tv

| fitzoixíKwvTai elç zijv ¿TfXeîç tîvat tov [arrov ygóvov ' oatov

ano

' orai'

TT¡I

d^tovvTwv

onioç vnág/rji vftàç

6&

oìófie&a

âè ol

âfpe&rjvai

âè oï nagà TWV yl[cßtd/(i>v

"Eipaoav

r¡

TOVTOVÇ

tvíyta&at. avzovç

' rjfitlç

TOVTOVÇ

tíaigtTa&ai

onózav

Asßt\öiovv exr¡ xgia ' í[«V â'av

'EnavFV£yfrtv\tU)\v

exa]|ri'po(ç XsXijzovgyijy.uotv,

zfjt [avzrji

Aeßtäíwv

nâvztç

ànoaxvàfiovç,

vo]\f.iovç ¿0q>gayi0f.iév0vç

TOVÇ

TOT[áxovra.

âè xsyogr¡yr¡xaoiv nag'

HJTOVQYLAV

ôsTv fiijxsTi TÖJV

xai TOVÇ

\ âèxa.

§ 9. [riva

ávayvo)a&r¡i,

ty.ygárpatj&ai

tv r¡(.ugaic

âè Ttov vô/uwv nnoôiïiui rj(téçaiç\

ànôx[gi\oiç

\ÎJ\

{¡fiè\gtt\iç xgtaiv

¿À5[o]i'rtç.

r^inç

80

7io]|À« âiâoo&at TU

ovx twvTfç ràç | n]oAt«ç

62 ¿noOTUllai W . Il 63 ina\yatpéçnv W . || 64 Tçi[àxovTa ' XaßovTa; Si | Ttû~\vât W . em. D. Il 66 [b¡Tou^yíar Trap' ¿fi¡it W. || 71 [UVTOV ¿(¡¿l'or, xai $a>ç ar | otxia, fiq pe&aiçtovTat TOVTOVÇ XtjTovfjyeiv W. [ nur òr %oóvov, onoi I S'ir rà Ì7R]oixia fir FTESAI^àrTat, TOVTOV; X. D .

V i d e num PIJ [*a]#aijt5rra
*v[to&ai elg alia ' atifttv]ot W. 7TQ0(J7T0gFv[F(r9at Siatpoiiovq aa//t]voi D. |] 113 Jta7Tuv-&avofi.[Fvot xai xthvnuvrf; v]/u~iv W. || 114o[tv dvoGTeXlofdì'tov

non

solum

ut

una cum illis habitet et agat constitui uidetur, sed etiam ut eiusdem quo illi honoris particeps fiat. Cum eniin decreto quodam Amphictionum Delpbicorum 2 Naupactio cuidam praeter alios honores detur ottava tfi llvhdtu a notóra, certo ordine pro unius cuiusque dignitate in talibus synedrorum conuentibus tabernacula distributa esse uidentur. Lebedius igitur eundem quem ceteri Teii obtinebit locum. Quae cum ita sint, eo quo feci modo uerba restituere conatus sum. Bovlevrat enim legati ciuitatium Ionicarum appellantur in decreto ipsius concilii 3 . Verba autem ròv hov XQOVOV cum notionem uocis itagtivat postularent, suppleui nagóvra ini rà xoim. Waddingtonus enim cum scripserit ngaiai

navva

ret xotvex, H i c k s i u s èynv,

ille n gay/tiara

v.oiva

intellexisse uidetur, hie iura: quae notio uocis insolita esse uidetur; ilio modo usurpatur in titulis Smyrnaeo (CIG 3185 v. 7) et Rhodio (Foucart, Inscr. inéd. de l'ile de Rhodes p. 64 n. 60 v. 40). § 2.

Hac paragrapho primum iubentur Teii Lebediis qui domes et fundos suos relinquere coguntur, pares fundos Tei in urbe adsignare 4 . Praeterea pretia illoriim fundorum quos relicturi erant, Lebediis e Teiorum aerario rependenda fuisse docemur § 13. Quam rem non est quod miremur. Lebedios enim maximis ex sede mutata detrimentis affectos esse apparet, quippe qui non solum omni quaestu per tres annos 1

Cf. tituli Smyrnaei infra (II) enarrandi v. 31 sq. Curtius, Anecdota Delphica n. 45. * Dittenberge l'i Syllogae 137 V. 21.' I àvevty \xtlv tSt i

fiovXevTtav

ra

rwau{]va

'Jiooi ft;

rv) qui quae optima sibi uisa sint (v. 30) constituant, constituta tabulis inscribenda curent.

H o c e n i m est yoai/'aaftut

rrjv avvdrjxTji'

(v. 2 8 ) , n o n

quod Waddingtono uisum est : „dénoncer à l'assemblée, soumettre à la discussion". Hoc quod inter ovvdyy.oyçâqiovç conuenerit pactum, tabulis inscriptum publice uidetur proponendum et comitiis cum Teiorum tum Lebediorum approbandum fuisse, ita ut quae utrique ciuitati placuissent, rata fierent, de quibus rebus inter Teios et Lebedios conuenire non posset, de eis in iudicio ad hanc rem ipsam constituto agere liceret. Indicium illud dicitur tj fxxlqroç lia^voç seil. ôÎY.q. Perperam enim Waddingtonus in uersu 29 post ¡-/./.X^tmi interpunxit, cutn haec uerba sic intellexisset: iv rfji t/.y.XijTwt (tioXu , tv) hSa/.iijt'(in (¿tidvim). Quae res datiuo solo neque significari p o t e s t , neque ullo tituli loco significatur 1 : unde satis apparet iure Dittenbergerum uirgulam quam post ixxÀ?;rwt Waddingtonus posuit, deleui^se. Coniungenda enitn inter se s u n t tv TT/t iy.Y.Xrjtun iSa/iirjvi.ot seil.

â/xiji.

Plerumque autem iudicia f'xxA^r« in senos menses constituta esse apud Graecos uidentur, cum etiam Latii et Olontii cum Gnosiis paciscentes de iudicio instituendo in quo lites inter ciuitates Latiorum et Olontiorum ortae diiudicentur 2 , 1

Cf. V. 15. 24. "26. 31). 55- G4. 104. 107. 12:. 122. — 48 h c à f . * Homolle, Bull, de Corr. hell. III 2 9 0 sq.

28

[124]

hoc statuant : XOIVOVTWV óè ol Kro'tam tv ìtauijvo)i. Postea cum hoc spatium non sufficere uideretur, in duodecim ( = bis sex) menses prolatum est. — Halicarnassi 1 (si hoc quoque txxXr/Tov Sixrjg simile exemplum adferre licet) ad lites diiudicandas quae ortae erant inter ciues utriusque factionis, et regiae et popularis, de agrorum et fundorum possessione, cuin Lygdamis tyrannus dominatu se abdicare cogeretur, duodeuiginti (ter sex) menses constituti sunt. Ceterum exxkr,tog Si/.r, qualis sit, liaud paucis quae in titulis Graecis seruata sunt exeinplis illustratur. Qua de re optime disseruit M. H. E. Meier (Die Privatsehiedsrichter und offentliclien Diaeteten Athens p. 30 sq.). Tamen TJÓÀIC ea a Graecis quod dubitat hie uir doctus, num IXXXR/ZOG appellata sit ciuitas ad quam lites quae inter ciuitates duas ortae sint, diiudicandae deferrentur, quo modo nisi uno Plutarchi loco (Apoplith. Lacon. p. 215 c) haec uox non usurpetur, nostro exemplo probatur artius eum illius usum circumscripsisse 2 . Diserte autem de i u d i c i o inter Atheuienses et Lacedaemonios faciendo ilio loco Plutarchus dixit. Qua in re praecipue uis huius uocis posita est. txxXtjtog TIÓXIG enim ea est ciuitas quae ut iudices det euocatur { t x / A L E T T A I ) . Nostro loco si quid de pacti condicionibus inter Teios et Lebedios non conueniat, a Mytilenaeis iudices postulandi sunt, apud quos de eis condicionibus agatur et qui quid de eis statuendum sit, iudicio facto decernant 3 . 1

Dittenb. Syll. 5 v. 18. « Cf. etiam CIA II 308. 3 Cf. titilli nostri v. 51 aq. Vox tmxfiCreiv (decernere) de iudicio facicndo usurpatur etiam in lege de mysteriis Andnniensibus data v. 81 : av Sé TI? a/.tòt,

o ufv

Soù/.o;

uu > i tyouo '.hi) vno

à7TOT(ir;àrw, ovor xa ol lt(>oì inixQivwrTi.

arcliitectura Graeca. far

S't ir pò;

xttivov

ILV

avrov5

de

f/.fùSfoo^ De

Berol. 1881 p. 6. A9r,\aiov IV p. 369) v. 41 sq.

avnXfytootv

ol vaoiToio'I ouóottvT

Sf hnxQidfvTa xvnia imto.

F;

ol fj¡yùrai

nfal

rivo;

Ttor yfyouuitf'rtor,

Sta-

rei-fyyuN","rifiorì; orTf; TWV UI 'FIOR. TU Item ìxixgun; dicitur in titillo Tegeatico FLIT

( C a l l e r 1 1 1 7 ) : Lofi tor rio ol fodoir^if; (frovr)io tv

TWY ¡fotoR 7 u

— Tit. Lebadensis (Fabricius,

txototv -/sii Ivayóvru>

botti uv Steno ( Ofjfi; ;tt>iuit xai tv Sixa'iTr^iov

r ò ytvófitvov

dyxt/Qva-

Tol nly^i

Tug

ib. : TOV d't fnyuivav EauiovTC; tv tnixocotV' — FJRIYOTN'/UOV dicitur judicium fxxìrjTov quoddam C I 6 2556 v. 68, ubi cf. Boeckhii aduotationem. — Siatrijrwv arbitria brix^ioei; appellantur in titulo Ephesio Lctnùiv.

( D i t t e n b . S y l l . 3 4 4 ) V. Q 8 q . : a S1 £r ol StxaOTat

[Sixa^uiatv]^

àvayfaipuviti

[125]

20

Altera liuius paragraphi parte agitur de legibus quibusdam pncti quas collegio electorum

(ovvthj/oyoriynic)

permittendas esse censuit, sed ipse constituit. sitate™

hoc loco

mihi

rex non

P r a e t e r neces-

uidetur Dittenbergerus

a litteris

in

lnpide traditis recessisse; neque de delictis tantum, sed etiam de contractibus

dicendum

erat.

.Cum autem

Waddingtoni

supplementum nullo modo stare possit, optime scripsit Micksius:

tnl

Totovioic

—

— Funditus restituendi erant uersus

oic.

3 3 — 3 5 , quorum supplementa a W a d d i n g t o n o proposita sententiae non sufficiunt.

Atque proficiscendum erat iude quod

eo enuntiato quo parenthesiu effici particulis

y.ui

indicatur,

y0, uocabulum ¡limi usurpatiliCIG 2166 v. 23 7"«]t; fiutht ¡itthìi Titti v ßuittbi/z ìntxgirrp {htfxotw|[TO Böckli), cf. Heroilian. Ab exeessu d. Marci 6,1,2 (Bk): ouìft TI fZ/yero fi FVQQTTtTOy ft i/// xaxfìvOL ÜVTO fTriXQÌì'ttVTf; VUì/ l;fpoi Fy/vDVTO. V. etiam Plut. Lyc. c. 6. et Dionys. Hal. AR. 7,38. 1 V i l i 17,6 JA/FIO; IXafißavf T O ngay/UA 7TQOXO71I\V. of. etiam eiusdem X 47,12. V 16,9 ot I 12,7. I I 13,1. 37,10. 43,7. 45,1. III 1,2. Sixaarta>iov

owofioloyijnioair.

!

[126]

30

xtafrai TtoXvv ijät] XQÖVOV 1; quam eandem rem apud Boeotos impedimento fuisse, quominus iudicia fierent, Polybius refert. Cum igitur lites pecuniariae prohibitis iurisdictione et compromises p r o p t e r eas quas exposui causas, adeo accreuerint, ut si legitimo ordine omnes illae causae diiudicentur, et dilatione creditores et usuris amplius aecrescentibus debitores ne obr u a n t u r , s u m m u m sit p e r i c u l u m , uiam demonstrat r e x qua compromissa et iudicia a d i u u a n d a sint. H o c a u t e m remedium ea condicione continetur quam in pacto scribi Antigonus i u b e t : ut ei debitores qui s e c u n d u m hoc p a c t u m comproinissum «um creditoribus i n e a n t , e x q u a n t o c u m q u e tempore usuras non soluerint, non plus q u a m duplam sortem p e n d a n t , seil, p r a e t e r lianc ipsam 100 p. c., i. c. circiter o c t p annorum u s u r a s : qui iudicium experiri malint, totius debitae pecuniae d a m n e n t u r usque ad 200 p. c. praeter sortem. H o c enim probabilius uidetur q u a m quod W a d d i n g t o n u s s t a t u i t : f u j nXtiov ämkuainv avo'Kvaaadoit tic rnxov. Nam ut hoc p r a e t e r mittam, ¿71 oXvuaud at uerbum hac signification« insolitum esse, A autem pro J in loco mutilo facile legi potuisse — hoc modo omnibus debitoribus qui minus q u a m sedeeim annorum usuras non soluissent, ad compromissa ineunda stimulus non potuit admoueri, cum alioqui omnes qui plus quam octo annorum f e n o r a debebnnt, haud dubio bene secum agi p u t a r e n t , si dupla sorte soluta dimittere possent creditores. Hi autem cum terminum sibi impositum esse uiderent ultra quem nihil aeeepturi e s s e n t , spes erat fore ut diutius rnanere non uellent, si modo compromisso probanda condicione facto pecuniam nanciscerentur. Hoc unum igitur rex ipse constituit: cetera uirorum electorum collegio (avv&iptoyQäfpots) permittuntur deliberanda et p r o p o n e n d a , quibus legibus et in quo iudicio causae inter Teios et Lebedios essent diiudicandae.

§ 7. Sed eae leges de quibu9 ita c o n u e n e r i t , cum ad eas tantum causas ualeant quae p e n d e n t inter utriusque urbis ciues eo t e m p o r e quo hoc edictum e d i t u r , cauetur ne etiam 1

Cf. § 2: T?JixaioJoalas tlxopivti; nag avzotz u%(dov fl f't'yooi xai ntm 1

¿rwv.

31

[127]

alii ad quos nou p e r t i n e n t , haec priuilegia sibi uindicent. Qua re intra anni spatium oinnes has causas ad indices deferri rex iubet, quae non delata sit hoe legitimo t e m p o r e , dum liccat agere (òr/.i~n> ovotòr), earn causam irritam fieri. I n his u n a d e s i d e r a i e x p l i c a t i o n e m u o x ¿y&xaoaodm, quae haud saepe hoc modo legitur, praesertim cum uerbo •/gai/mod-di coniuncta. Actiuum enim txifixaisiv d e iudice dicitur qui causam absoluit, medium de actore qui rem aliquam iure postulai, ut et de uindicatione et de ea condictione usurpari uideatur qua daii nobis oportere intendimus. Harpocratio

p . 107,8 D d f . : ìy.òiy.cmaodai

c)ià TÒ (1. TOV) òtyMotxoSar. ruviav

xàv

roTq rùv

y5.v xarsoonnafifg

laoài'

sgiiuvreg

Tabulae

ytiv

Fiòiav

a7r;'ar«i',

tydiy.aÌEafii-voi noióvranoiv,

TI'g y.a

tv rat

IhvJgtiov

ri

ÌJ UÀ'/J)

xai ori

ìj Tlx

ij

avmg

tlgyvgìov

TOVTHIV.

rag

FX

TIOV

TI

òi'xag

òixug

imfirji

o f.isfiiuOwf.TI-i'OC

AII'IJTUT,

xa kaßst,

xaKavrov iitgi

yài,

•

txnyuSui

v. 4 8 :

rniuxonraiag

( c f . I I 2 6 xai

roTc òi ìóixaiaftetia

et ibidem I 1 2 8 : ed ó:' tagài

àvciòr/ov

Heracleensis I

rgiuy.ootaiag

ì f j vi/ut

xourrtt

rj

xui

xui ¿'^I-MIO TUH ßovÄottti'ini

ine

fièv xrA.)

'FI'NFI

1/ dgavr/t

(yòiy.aS /¡rat

ih-T. C I G I I I 4 2 5 9 :

zoi TI

ij

Ttiiv

rigiriti,

LINOKIARNN',

ngnoaiwrtwiirio f/'[^'««[Ì

|fo[.')]a/

L e Bas, Asie min. 85 : « ói rte y.a dyiji ij avrò ve nóliac

ìj ytnot/.C,

OTgaruyòi'

xai TOvg an'fàijovg a ti

vnnòixnvg

flui i' rovc

v.yr/¡zorac,

TU

FITV

T ove

¿ui/arij ifanyovg,

yivninvag

àvuiindaasiv

ròv

T DÌ CÙFÌUVTWR

roTg Trjimc

rag

ly-

òixdaiog xui rùg Xmnàc oìxoro/ii'tg Nostro igitur loco yoàifmotìat xai eydixdoaodctt ita dieta esse u i d e n t u r , ut illuci d e omnibus in uniuersum actionibus, hoc de eis quas significaui, intellegendum sit.

Excipiuntur autem illa lego ei q u o r u m debitores eo ipso anno quo causae a g a n t u r , p e r e g r e sint. Horum igitur causae solae etiatn post ilium annum pacti legibus diiudicabuntur. Qua specie (scilicet peregre fuisse debitorem) ne quis legis uim eludere p o s s e t , Antigonus constituit, ut haec exceptio eis t a n t u m ualeret qui legitimis quibusdam 1

Euripides actiuum rxStxa^nv dixit pro uiudicare: Supp]. 154: ij

7rov OFF)"1 arie).tpò;-/COUTILUN-voa(p£tTai\ jidP: TOUT* fxSixatiov ¡¡l&ov. ib. 1215: naiuì . A t q u e liuius concilii c i u i t a t i u m q u e p i i u i l e g i a A n t i g o n u s p o s t e a c o n f i r m a s s e u i d e t u r 2 . Absolut.a a u t e m r e s q u a m A l e x a n d e r i n c o h a u e r a t , a L y s i i n a c h o est, qui ciuitates u i c i n a s s y n o e c i s m o c u m I l i e n s i h u s c o n i u n x i t . L y s i m a c h u s e n i m ipse u a l d e liuic r e r u m g e r e n d a r u m p a r t i s t u d e b a t 3 , qui q u a r a t i o n o in iiac r e u s u s est, e a e t i a m n o s t r u m titillimi aliquid lucis a c c i p e r e opinor, c u m e x line ipsa d i s e r t e n p p a r e a t , q u o p r a e c i p u e Consilio o m n i a linee r e g u m s t u d i a s u s c e p t a s i n t : n i m i r u m u t t e r r i s suis c i u i t a t e s il las t a m q u a m p r a e s i d i a f i r m a i m p o n e r e n t . E t e n i m L y s i m a e l i u s c u m o r a Asiae p o t i r e t u r , s y n o e c i s m o s a b A n t i g o n o i n s t i t u t o s p a r t i m s u s t u l i t , aliis in e o r u n i locum s u b s t i t u t e s , p a r t i m ita a n i p l i a u i t , ut f u n d i t u s p e r m u t a t a s ciuitates a c o n d i t o r i s p a r t i b u s ad suas t r a n s d u c e r e t . Quod non f e c i s s e t , nisi A n t i g o u i a u c t o r i t a t e m h o c m o d o i n f r i n g i p o s s e s p e r a s s e t . I n i l l a r u m n u m e r o e r a t T e o s , in h a r u m Smyrna, A l e x a n d r i a - T r o a s , Antigonia-Nicaea. Nulla igitur u r b e a b A n t i g o n o c o n d i t a e a r u m q u a e in p o t e s t a t e m suarn p e r u e n e r u n t , Lysimaelius abstinuit. P r a e t e r has quas com1 Boeclch in lemnmto CIG 3595 (II p. 878). Cf. Strabo X I I I 593 et titulus Ilincus Dittonb. Syll. 1*25 cum Droyseui adnotationibus III 2, 386 sq. CIG 3 5 9 7 . 3 6 0 1 — 3 6 0 4 . v. etiam Arrian. Anab. I 11, 7. — Errare autem mihi uidetur D i t t e n b e r g e r n s , qui hanc rem in dubitatioiiem uocare conatus est contra luoulentissimum Strabonis testimonium (in adnotatione ad Syll. Inscr. Gr. 81). Nani qnos ille attulit X e n o phontis locum (Hell. I l l 1, 16; et titulum Iliac-um (Syll. 8 1 ) , e x eis comparato Strabonis loco citato, uindicasse sibi Ilienses ciuitatis iura etiam medio IV fere 9aeoulo, neque tamen obtinuisse c o l l i g a m . 2

Cf. eiusdem tituli (Dittenb. Syll. 125) v. 9. 25. » Cf. Kuhn, E n s i e l i u n g d. St. p. 335 - 3 6 9 . 10*

[148]

52

memoraui, Antigonum ad Orontem magnam urbem condidisse eique suum nomen imposuisse nemo nescit. Quae ad nostrum propositum minus pertinet, cum non synoecismo, sed colonia deductis earn ortam esse constet 1 . Quam urbem a Seleuco eodem Consilio quod in Asia minore Lysimachus secutus est, dirutam et incolis priuatam esse , certioribus testimoniis fulcitur, quam ut cum Droyseno addubitare liceat 2 . Quod enim Dio ultimo a. Chr. saeculo ilio loco oppidum fuisse commémorât, exiguae hae atque ' miserae reliquiae magnificae eius quam Antigonus condidit urbis facto illi minime repugnant. Diodorus situm eius urbis ad rem militarem aptissimum fuisse demonstrat. Certe locus ille etiam mercaturae bene fauebat. Quas rationes Antigonum secutum esse etiam in ea Antigonia quae postea A l e x a n d r i a T r o a s erat, condenda, probari potest. Haud longe enim ab Hellesponti exitu sita, prope Asiae et Europae confinium, his condicionibus et ipsa efflorescere poterat et conditoris rebus Thraciam uersus firmo munimento esse. Atque hanc urbem synoecismo conductis incolis conditam esse quos Antigonus sedes et ciuitates aeparatas relinquere coegerit, certissimis testimoniis constat. In oppidorum ilio modo sublatorum numero certe Cebrene et Scepsis erant (Strabo X I I I p. 597). Quae praeter bas enumerantur, Larisa, Chrysa, Hamaxitus, Colonae, Neandria (ib. p. 604), num ab Antigono an a Lysimacho cum noua urbe coniunctae sint, nescimus. Hic Scepsiis, ut in sedes suas reuerterentur, permisit (p. 597. 607) 8 ; quibus dimissis alios eum in synoecismum adhibuisse ueri simile est. Urbis nomen mutauit (p. 593), quo facilius memoria pristini conditoris exstincta, suis rebus ciuitas adiungeretur. Nam quod heroicis honoribus conditores in ciuitatibus Graecis colebantur, haud spernendum certe uinculum erat quo fidei regibus seruandae Graeci admonerentur. Simili modo Lysimachus aliam Antigoniam tractauit, cui et ipsi nomen nouum induit: N i c a e a e scilicet in Bithynia 1

Cf. Mftlal. V i l i p. 201 a Droyseno citatum III 2, 292. * Droysen 1. c. cf. locos ab ipso adlatos Diod. X X 47, 5. Malal. 1. c. Cass. Dio. X L 29. Wesseling ad Diod. 1. c. s Cf. titulum Diacum Dittenb. Syll. 158 v. 23—25 cum adnotatione.

[149]

53

sitae. Nomine huius urbis mutato etiam alia mutata esse, quamquam testes non exstant, conicere licet. liane quoque Antigonus condiderat oppiduli loco, Graeci opinor, quippe cui Olbiae nomen esset. Quod utrum synoecismo an colonia deducta factum sit, non apparet. Certe haec urbs arte Hippodamea exstructa erat, ut Strabo testatur ( X I I p. 565.) Qua de urbe fortasse intellegenda sunt quae Stephanus Byz. s. v. Avnyóisia adfert: TSTCÌQTIJ Ritivviuc NOÒT; rW /iaaxvXiio. Castellum cui idem erat nomen in Cyzicenorum finibus Memoria autem dignum est, situm ad nop non attinet 2 . etiam S m y r n a m ab Antigono denuo conditam esse. Hanc circa annum a. C. 600 Alyattes rex Lydiae captam — ut refert Herodotus I 16 — diruisse uidetur: facere enim uix possumus, quin ad illam rem ab Herodoto traditam referamus quod Strabo narrai X I V 646 : Avd 2fivQvav nini reTgaxóoia sttj óisréXijasv oìxov/tévi] y.oifttjdóv. eira àvijyttgsv avrr/v */lvriyovog xai /ittra ruvza -4voif.ia.yot;. Centum quidem annis in computandis his temporibus Strabo errauit (nisi pro Y 8cribendum T 3 ) . Certe ex uerbis illis colligimus synoecismo hie Antigonum usum esse. Cum enim antea neque moenia neque ciuitatis iura Smyrnaei haberent, sed per uicos dispersi habitarent, ciuitatem Antigonus constituit, urbem denuo exstruxit, Hippodameo genere. Atque facile cognoscimus, quare hunc potissimum locum Antigonus elegerit. Sita enim est Smyrna fere in exitu uallÌ8 Hermi, portuque insignis qui paeninsula praetenta a uentis tutus est. H a c condicione ad mercaturam satis apta est, qua etiam nunc earn florere constat. Atque quam recto iudicio Antigonus usus sit, cum speraret fore ut haec ciuitas celeriter effloresceret et auctoritatem firmitatemque nancisceretur, inde apparet, quod uix dimidio saeculo post Seleucidarum dominationi firmissimo munimento erat, quo tempore 1

Cf. R . R o c h e t t e , Hist. crit. dea colonie« Grecques I V 124.

Droysen 1. c. p. 260. 5 Cf. R . Rochette, Hist, des colonies grecques I V 121. Qui quod quorundam fabellas Alexandrum Smyrnam restituisse tradentium respuit, optimo iure fecisse mihi videtur. Brandis, Miinzwesen p. 330. Mylonas, De Smyrnaeorum rebus geetis. Gotting. 1866 p. 26 ado. 2 ; p. 30 sq. 2

54

[150]

non multimi aborut, quin ¡Ila dominatio tota cxstingurrotur cis bellis quae Seleucus I I cum Ptolemaeo E u e i g e t a simul atque cum domesticis hostibus gerebat Huius urbis synoecismum, quem non minus quam Tciorum et Lebediorum Antigonus imperfectum reliquisse uidetur, Lysimachus excepit. Nam huius loci condicio aptior erat, quam ut synoecismum hunc quoque sicut Teium tolleret. Itaque laboris quem aduersarius incohauerat, fructum sibi uindicare malebat. Quam ob rem cum Teiis aliter egerit, iam quaeramus. Dubiuni enim non est, quin Lysimachus prohibuerit, quominus hoc quod in manibus est, consilium Antigoni perficeretur. (v. p. 17 sq.). Atque in huius locum aliud substituit. Nam Lebediorum urbem nihilo secius sustulit, itemque Colophoniorum, utrosque E p h e s u m traduxit 2 . Nouae enim ciuitates quaecumque condebantur, foie ut eius rebus maxime fauerent, spes aliqua esse uidebatur, a quo conditae et ad conditoris commoda institutae essent. Qua re Lysimachi non intererat Teiorum ciuitatem Antigoni Consilio augeri, nisi sicut Smyrnam, Alexandriam, Nicaeam, eam immutaret. Cui tamen rei aliam praetulit. Ephesus enim urbs non solum ad dominationem maritimam obtincndam prae aliis opportuna uidebatur : quapropter hic classem Antigonus constiti)isse atque hanc potissimum ciuitatium Graecarum orae Asiae occidentalis praesidio, cui obsides Rhodios tradiderat, firmesse uidetur, ita ut nisi obsidione Prepelaus eam occupare non posset 3 . Quam ob rem hanc primam Demetrius autumno anni 302 recuperare studuit, atque hue post cladem Ipsensem confugit. Sed etiam Ephesiorum populum in eorum numero fuisse qui maxime omnium Demetrio fauerent, efficitur e titulis nonnullis Ephesi a Woodio inuentis, quorum hos adferam : a) Inscr. from the T. of Diana n. 8, quo gratulantur Ephesii Antigono et Demetrio, uictoria ut uidetur apud Cyprum nuperrime parta (306), et sollemnia quaedam ideo instituunt. b) ibidem n. 25 — Hicks, Gr. Hist. Inscr. 150, qui sagacissime ad res a Diodoro X X 107 1 V. infra partem II. « Paus. I 9, 7. VII 3, 4 sq. » Diodor. XX 107, 4.

55

[l-'lì

narratas hune titulum pettinerò eouiocit. c) ibidem n. 7 = H i c k s , Gr. Hist. Inscr. 151. Quo in titulo Demetrius et Seleuciis reges cum ad coteios Graecos tum ad Ephesios legatum luisisse dicuntur, qui propter beneficia et regi et populo oblata nb Ephesiis ciuitate donatur. Quapropter ad annum 299 hunc titulum Hicksius sollertei' rettulit, quo tempore Demetrius et Seleucus una in Syria degentes familiaritate utebantur. Neque dubito quin liic titulus re nera ilio tempore scriptus sit, cum aliud tempus quo Demetrius et Snleucus una legatos ad Graecas ciuitates miseriut, reperiri uix possit. Nam de eo tempore quo Demetrius captiuus apud Seleucum degebat (286—283 a. C.), cogitandum non uidetur. Quae cum ita essent, Ephesiotum ciuitatem, prae aliis Demetrio obnoxiam, Lysimachi maxime intererat funditus de nouo constituere et hoc modo suis rebus adnectere. Atque ad hanc potissimum rem perficiendam «a suscepta esse mihi uidentur quae Lysimachus de illa ciuitate facienda instituit. Quibus de rebus quamquam saepius a uiris doctis disputatum est, facere non possum, quin hic aliqua repetam. Atque recte quidem pleraque de eis iudicasse uidetur E. Gulilius (in Epliesiacis. Berol. 1843. p. 58—61). — Deinde E. Curtius in Actis Acad. Reg. Berol. 1872. p. 1 sqq. (Beitraege zur Geschichte und Topographie Kleinasiens) praeter ea quae de aedibus sacris et profanis — sine dubio de Ephesiorum rebus cognoscendis insigniter meritus — doeuit, sententiam dixit (p. 26. cf. p. 16 sq.), magistratibus ciuitatis potestatem rerum gerendarum, a Croeso olim ereptam, a Lysimacho demum plane restitutam esse. Interim his annis trecentis sacerdotes Dianae res ciuitatis fere solos moderatos esse. Yel cum Smyrnaeorum fortuna, qui per tot saecula in uicis habitantes omni uita ciuili carebant, Ephesiorum res comparai uir doctissimus. Atqui eius rei in fontibus ne minimam quidem significationem ut deprehenderem mihi contigit. Immo etiam Croesum Ephesiis libertatem concessisse, et Aelianus et Polyaenus eis quos Curtius citauit locis diserte testantur 1 . 1

fitv&CQÎaç

Aelian.

V.

àoipâieiay.

OUV&qxaç i'/TOlljoitTO*

H.

III 26:

rot;

il* y 'K'ftnioi;

auy^ta^tuu

P o l y a e n . V I 5 0 : xttï 7TQOÇ Toùç 'Eptafovç

rrjv ini

¡ììt' ffovdeçta

[152]

56

Mihi quidem Lysimachus prorsus aliter cum Ephesiis egisse uidetur. Nam quin non solum sedes, sed etiam rem publicam Ephesiorum immutauerit, dubitari non potest. Qua re illustrator, quam arte, ut supra significaui, ciuitatium synoecismi cum commodis reguin, ciuitatium, partium ciuilium persequendis coniuncti esse soleant. Cum enim popularium potissimum potestatem, cum Demetrii rebus intime coniunctorum, quam maxime diminuere uellet, noua collegia instituit 1 , ex optimatibus nimirum, yeQovaiav scilicet et tnixXijrovg, quibus summas ciuitatis res moderandas tradidit 2 . Atque immutasse Lysimachum anno 302 Ephesiorum rem publicam etiam Droysenus ( I I 2, 211) et Guhlius (p. 58 adn. 23) perspexerunt. Collegia autem illa de quibus Strabo certiores nos facit, hue referenda esse, luculenter apparet e titulo quodam Woodiano (Inscr. from the temple of Diana n. 19 = Dittenb. Syll. 134), in quo senatus populusque (§ov\rj y.ai dij^iog) Ephesiorum ex auctoritate r % ytgovaiag xai TÙV ÌMXXRJTU>Y Euphronium quendam laudant, quod legatis a yegovoia et ènntX-fjToig ad P r e p e l a u m missis officia quaedam praestiterit. Hoc igitur decretum factum est eo tempore quo Prepelaus Lysimachi nomine in Ionia imperitabat, quem uere anni 302 eo missum esse constat 3 . Itaque cum omnium titulorum Ephesiorum, quotquot mihi innotuerunt, in hoc solo ysQovoia una cum

1

avvtjfartv

Strabo ol

XIV

ìnixirjTot

p.

640 :

xaXovfitvot

\v

Se

xat

Sittixovv

yfuovaiu

xcnaypatfULiiy^,

zovroig

oì

narra.

* Hoc modo cum merito omnes fere homines docti eum locum interpretati esaent, frustra oblocutus est Dittenbergerus, qui ad titulum Syll. 134 (p. 216) haec adnotauit: „ex hoc titillo apparet falli Droysenum Hell. I l i 1, 33 (iramo I I 2, 294) et Guhlium Ephes. p. 60, qui hos magistratus a Lysimacho demum institutos existimant. Neque id Strabo dicit." Neque enim quo modo ex eo titulo hoc appareat, Dittenbergerus exposuit, et Strabonis arti scribendi parum (idei habeas, si credas temere eum narrationi synoecismi Lysimachei hanc rem adseruisse, nisi quodam modo oum synoecismo instituendo earn coniunctam fuisse sibi persuasisset. 3 Diod. X X 107. Neque enim ad annum a. C. 314 hunc titulum referendum esse, quo anno Prepelaus a Cassandro in Cariam missus est (Diod. X I X 68, 5) ex eis quae modo exposui intellegitur. cf. Droysen Hell. I I 2, 202 adn.

[153]

57

imxhjtotg o c c u r r a t d u b i u m , opinor, esse amplius non potest, quae fuorint ilia instituta quae Demetrium autumno anni 302, cum urbe potiretur, sustulisse legimus apud Diodorum X X 111. Ceterum ex eodem titulo apparet, praeter haec noua collegia senatum quoque fßovXrjv) et comitia nihilo minus in ciuitate a Lysimacho instituta fuisse, ita tarnen ut de rebus gerendis antequam ad senatum et populum ferrentur, ysQovaia cum epicletis auctores fierent. Item res externas haec collegia moderabantur, quippe quae dicantur legatos ad* Prepelaum misisse. Iure autem dubites, num anno 302 etiam Lebedios et Colophonios Ephesum Lysimachus traduxerit, quamquam non leue e quo id effìcias, argumentum praebere uidetur titulus ille anno 299 oriundus (Hicks 151), in quo legimus: [elaye] (pvlrjv

'Ecpsosvç,

yihaorvv

sleßsâioç.

Et profecto, si haec Lebediorum /tliaarvg cum ilio Lysimacheo synoecismo coniungenda uideatur, facere non possimus, quin aestate anni 302 ilium Lebedios Ephesum traduxisse iudicemus. Nam inde ab autumno eiusdem anni ciuitas Ephesiorum in Demetrii potestate erat, quocum a. 299 societate coniunctam eam in ipso eo de quo dixi titulo deprehendimus, et cui usque ad annum 295 eam paruisse, Droysenus ( I I 2, 258) effecit e Plutarchi Demetr. 35. Concedendum tamen est posse huius ¿(Ataarvoç nomen aliter explicari, cum etiam Teiorum et Carenensium tribus Ephesi fuerint. Quos a Teiis et Carenensibus ciuibus qui olim Ephesum transmigrassent, ortum duxisse Ephorus tradidit 2 . Praeterea si recte C. Curtius 3 coniecit Lysimachum 1

£ a enim ycçovata quae aetate imperatorum Romanorum Ephesi erat (Wood, Disc, at Eph. Inscr. from the Gr. Theatre 1 col. 3 v. 28 sq. col. 6 v. 82; 4 v. 6. 8 ; 17 v. 13; 18 v. 3. cf. 1 col. 5 v. 72. Le Bas, Asie min. 141. C. Curtius, Hermes IV p. 178 n. 1 v. 4. 13; p. 198 n. 11 v. 7. 10; p. 207 n. 15 v. 2 ; p. 209 n. 18. v. 14; p. 215 n. 29 v. 5. 7), ad hanc rem non adtinet. Cf. de eo collegio C. Curtius 1. c. p. 223 sq. E. Hatch, Organization of the Early Christian Churches p. (¡5 n. 25—27. 2 Apud Steph. Byz. s. v. Béwa. Cf. Wood 1. c. temple of Diana p. 42. » Herrn. IV p. 221. cf. tit. 35 p. 218.

58

[154]

tribuum numerimi auxisso, Lebedii uix ytharrn'-oc loco ìùf-faimv tribui adtributi fuerint. Accedit quod ueri simillimum uidetur, illuni Lebediorum et Colophoniorum synoecismum cum ipsius Ephesi urbis transpositione coniunctum fuisse, de qua et Strabo et alii 1 certiores nos faciunt. Nam id quod Tei Antigonuin facere uoluisse supra conieci (p. 39 sq.), ut urbem e loco demisso et palustri ad elatiorem et salubriorem collocaret, id Ephesi Lysimachum perfecisse constat. Quamuis enim inuitis ciuibus e pristinis sedibus traductis, ad l'ionem et Coressurn montes urbem denuo exstruxit, et muro muuiuit, cuius reliquiae adhuc exstant. Atque de aedificiis quae illi tempori a uiris doctis adtribuuntur -, hie non locus est disputando Certe etiam huius urbis nomen Lysimachus mutauit: ciuitatem enim a se ex Ephesiis, Lebediis, Colophoniis conscriptam Arsinoen e coniugis nomine appellauif. Quam Arsinoen cum anno fere 299 Lysimachus in matrimonium duxerit (Plut. Demetr. 31), non ante annum 295, quo fere ciuitatem rursus in potestatem redegit, hunc synoecismum instituisse uidetur. Atquo ne tum quidem statim sed aliquanto tempore interiecto, fortasse post annum 287, hoc factum esse, quamquam non ex eo argumento quod E . R o h d e 3 attulit, tnmen e nunimis quibusdam a Droyseno ( I I 2, 258) citatis atque e decreto quodam concilii Ionum (Dittenb. Syll. 137) conicere licet, cui praescriptum est: só'oin 'Lavwv T wi xoivoH TWI> roe {lay.ai^òs/.u. un).ho v. Hoc igitur decreturu, quod certe Lysimachi temporibus neque tamen ante annum 295 factum est, Lebedi et Colophonis destructione antiquius esse uidetur. Nam uiuo Lysimacho has lirbes restitutas non esse inde coniciam, quod Arsinoes nomen post regis mortem demum pristino Ephesi nomini cessisse Stephanus significat. Ceterum hoc synoecismo certe Lebedii et Colophonii omues Ephesii facti, ager eorum Ephesio adscriptus est, quem 1

Dionys.

Strabo X I V Perieg.

p. 610.

828 (Müller,

iam cum codi), yvraixó;

Steph

Byz. s. v. "Eiptno;.

Geogr.

Gr. min. I I

pro 9vyaTQÓ;

Eustath.

p. 3 6 3 ) ,

ubi

ad

reote

legitur.

2

C f . praeter W o o d i u m et E. Curtium (1. o.) G u h l p. 177 s q q .

3

D e r g r i e c h i s c h e R o m a n p. 76 a d n .

[1551

59

ad niodum Lebedius ager Teius factus esset, nisi Antigoni Consilio rerum maio rum uis interuenisset. Quod aliter censet Kuhnius (Entstehung der Staedte p. .'558 sq.), qui etiam ciuitates eorum pennansissc iudicat contra testimonium Pausaniae (I 9, 7), neque ullo modo probari, neque inde effici potest, quod postea et Lebedus et Colophon ciuitates rursus oxstitere. De qua quidem re dubitare non licet, testibus cum aliis turn Horatio (Epist. I 11, 7: Scis Lebedus quid sit?). Quamquam Lebediorum ythaoxvc, etiam imperatorum aetate Ephesi inuenitur (cf. Wood. 1. c. Inscr. from the Augusteum n. 6). Multo ante autem Lebedios ab Ephesiis ówiy.i]tioa rr¡v rov nargoç &eùv ^TQUTOVIXT]? iSovad'ai nao' r¡uTr TIUMUT rovç riftaîç loXôyoïç id xai xotvrji vnò rov nXtjdovç /.ai Id ion v q' txuarov röifi noXtriov, xai tßsßaiwotr run 0r¡fiav Traga rov ßaaiXtwg —tXei'xov tpvXáìuvreg \ tig òvva/iiv sì vai ri)v avriòv, àno òoioovoiv riîïi ßaotXtl 2¡tXníy.(ot. 3. [7to]Xirtvaovrai òè fitrà Sftvgvaítov y.arà TOVÇ lije tt¿Xfwg vcfiovg \ [àjaraaiàarf.oç ròv avròv tyd-gòy xai (f,iXov r¡yov- 40 ftfvoi 2fivgrai'oi[g.

[160]

64 o\fiovvxai

4. vaTot

TOTÇ ifi

ófiokoyícu

avvTfkeod'évTwv

ysytvq/tiéva

[jU^JJí

sxéçoiç

iut¡[rt]

I òca rò

näv

¿yxakioai âix?}ç

SfivQvi]i

s, *A9r¡váv 'Açtiav, xai rr¡v TavQonòXov, xai i | Mijréga rr¡v 2mvXr¡vr¡v, xai )4nôXXw T'JV FFI lldvâniç. y.ai TOVÇ dXXovç d'tovç ndvraç xai ndaaç, xai rrjv rov ßaoiXt^ —EXEVXOV rvyijv' if.if.uvw èv | raïç ovvd"tjxaiç aiç avvi ¿3ti fiai nçoç Sfivgvaiovç slç anav ra TOy ygóvov, [ x ] a ì âiaTi]Qijai.o rr¡v TE avfifiayíuv xai T¡¡V tvvoiuV rwi ßaaiksT ¿¡EXEV'XÜJI | xai rrji 2fivgvaiwv nóXu, xai a nagEÍXr¡(pa napà TOV ^aatXt(s>ç SEXEVXOV Jiar^pf^'crw] xarà ô'vvafitv Rr¡v ìfitjv xai dnoâwaw Twt ¡iaatXtT SEXEVXWI. xai ovfrèv | nagaßtjoofiai nò y xarà rrjv ófioXoyíav, ovài FIETADÌJAO) ini TO yeïoov TU yEyçafi[fi]í'va iv avrrji ovrt rgómot OVTE ftyyaviji ovâtfiiài. — Kai noXiTEvaoftai fit 9' ó I uovoiaç àaraaidorwç x a r a TOVÇ 2fivgvaíwv vôfiovç xai rà \FJR¡(FIAFIATA TOV J [ ^ ' ] í í o d " xai ovv$iarr¡gr¡a(o Tijv

60

65

TE avTOvofdav xai Ór¡fioxgariav xai r&XXa rà \ tmxtyuiQ>¡fi¿va ngo9vfi\ia\ç 2fivgvaloiç ino TOV ¡larjiXtwç 2tXtvxov fiera nào7]ç ifi navri xaigwi. xai OVTS avrùç aòìy.tjaw avTiov ov&éva ovrt dXXcoi ¿ 7 i [ i ] l r p £ t / / c u ov9svi xarà Ôvvafuv rtjv ifi/jv. xai idv riva aio&dvtofiai imßovXEvo[vra] rrji nóXít F¡ TOÏÇ yu>QÎoiç TOÏÇ rijç nôksùiç, fj Tfjv ôtjfioxçarîav ïj rrjv looivofdav xaraXvovra, fitjvvoot nui dr¡fiü)i r m 2fivçvaiotv xai ßotij&fjau) àywviZ\6fi\tvoç fiera naoTjç (fiXorifiiaç, y.ai ovx ¿yy.aruXei'xpw xarà àvvafuv rr¡v | ¿fiuvrov. evOQXovvrt fiév ftoi sv tïtj, ¿(fiofjy.ovvti ôè ¿¡-WXEIU xai uvrwt xai yt\yn T]CÙI tç tfiov. 12.

oçxov

ofiôaai ôè xai 2fivçvaiovç TOÏÇ ano Mayvqoiaç TOV 'Ouvvco dia, RIJ)', "HXiot-, v-4gr¡, ll&r¡vúv \4atiav,

I TOVÔE'

11

70

66

[162]

>lai tfjv TavgonóXov, xai rij/.i Mr¡\r¿o]a rrjv 2mvXr¡vr¡v, xai *Ajo~\M fard (piXoriftiaç. xai fisrovoiav UVTOÎÇ âutoiu TÜIV TS ào/tkov xai Tüiv a[AAwi'] I Tiôv xoivwv rijç nôXsioç luv xai oí äXXoi JIOXÎTOI fttTsyovotv. tvooxo[vvTi- /-tífi] (toi ev ut], itptoçxovvri âs éÇuiXsia xai avràii xai ysvsi rut ¿| t¡uov. 13. *Anoâ[nta\\tiooav iiQoyçây/a\vrsç riji TtQOTSQOv ijfisçai svàrjfisîv TOVÇ sv riji nôXsi wç TOV OÇXOV ov[vTs]\Xen&>] quo banc Koehleri sententiam rofellere conato* est; sed mihi non persuasit.

[167]

71

Quod cum fieri non potuerit nisi temporis spatio aliquo interiecto, nulla alia uia relieta esse uidetur qua et testimonia ilia inter se concilies et rerum ipsarum uerae rationi sufficias nisi ut statuas, Eumenem initio fere anni a. Chr. 240 decessisse, haud ita multo post (cf. Polyb. 1. c. ravrijv dgyrp/ snoiijaaTo) Attalum Antioehuin Gallosque apud Pergamum superasse, et initio fere a. 239 regium nomen assumpsisse. Itaque a pugna Pergamena usque ad Attali mortem plus 43 annos inuenies, quamquam Attali regni annus primus continuo sequitur dominationis Eumenis annum ultimum. Tum parum operae dedisse uidentur ei uiri docti qui de his rebus scripserunt, ut scriptorum testimonia cum eis quae ex ipso titulo efficiuntur, conciliarent. Nam non solum id ex hoc titulo colligimus, Magnesiam Sipylenam in ciuitatium earum numero fuisse quae cum, teste Iustino, initio regni Seleuci ab eo defecissent, postea in eius fidem redierunt: sed cum eo tempore quo rex primum in Seleucidem profectus est, Smyrnaei illius socii fideles magno opere ab hostibus se laborasse profìteantur, quando pactum hoc conuenit, magna iam rerum commutatio facta esse uidetur. Praeterea tenendum est, eo tempore quod inter duas expeditiones intercessit, Seleucum bonam fidem sociorum gratia ac praemiis ornasse, et legatos ad reges ciuitatesque misisse. Denique alterius expeditionis tempore et Magnesiam ad Maeandrum sitam et Gryneum ciuitates in fide regis fuisse apparet, cum ibi cippos quibus pactum inscribatur, erigendos esse Smyrnaei et Magnetes constituant (v. 84 sq.). Quibus rebus, ad locum huius pacti in rerum gestarum ordine significandum satis aptis, nonnulli uiri docti parum recte usi esse uidentur. Nam primum quidem Droysenus et Koeppius regem eo tempore in Seleucidem profectum esse autumant, cum primum Ptolemaeus Syriam ingressus esset, scilicet ut illi occurreret. Cui coniecturae repugnant Polyaeni uerba ( V i l i 5 0 ) ano rov Tavgov rijg 'lyóix^g xoiQiq noXi/nov y.ai ¿xgatijosv. Quae etiam si parum accurate dieta esse censeas, tapien nulla

72

[168]

in fontibus occurrit significatio turn temporis inter Seleucum et Ptolemaeum armis certatum esse Deinde cum Antiochus Seleuci frater paullo post pugnam apud Ancyram commissam, teste Eusebio, Magnesiam (earn ut uidetur quae ad Maeandrum sita erat) fugeret, haec in Ptolemaei potestate erat. Qua e x re hoc colligam pugnam Ancyranam factam esse antequam ciuitates Asiae in Seleuci fidem reuerterentur. Nam in eo totius fere rei summa uersatur diiudicando, utrum pugna Ancyrana pacem inter Seleucum et Ptolemaeum factam praecesserit an secuta sit 2 . Gum enim Iustinus bellum inter Seleucum et Antiochum fratrem non nisi post pacem illam exarsisse fecerit, Niebuhrius et Koehlerus eundem temporum ordinem secuti sunt, quam sententiam contra Droysenum, qui cum Muellero autumauit pugnam Ancyranam praecessisse, expressis uerbis Koeppius defendit (p. 2 2 7 ) •' cauendum enim esse, ne Iustini uerbis, qui omnium pianissime rerum conexum exposuerit, uim adferamus. Quamquam ortum esse bellum fraternum ante bellum Aegyptiacum finitum, Koeppius ipse eis quas Niebuhrius (p. 277) primum adtulit argumentis usus contendit contra Iustini testimonium 1 Quod Koeppius (p. 221) e monumenti Adulitani uersibus 13 sqq. effecisse sibi uisus est, Euergeten ipsum Tauro monte traiecto ad Hellespontum et in Thraciam usque progressum esse, minime probari potest, cum id quod classis Aegyptiae duces regia iussu fecerunt, sollemni illius tituli sermone regi ipsi adtribuatur. 2 Certe Muelleri coniectura, quam Koehlerus repetiit, repudianda esse uidetur, eo tempore satis breui quod inter Callinicopolin conditam et Orthosiam obsessione liberatam intercessi, illam pugnam factam esse. Callinicopolis enim condita est C. Lutatio C. f. C. n. Catulo A. Postumio A. f. li. n. Albino consulibus, scilicet inter uer 242 et uer 241. cf. Droysen I I I , 1 p. 391. Chron. pasch. I p. 330 Ddf. Ideler, Chronol. I I p. 463, qui ab aequinoctio uerno illius chronici annos incipere docuit. Orthosia teste Eusebio (I. c.) obsessione liberata est ol. 134, 3 i. e. inter autumnum 242 et autumnum 241. Nam quod A. de Qutschmidt (De temporum notis quibus Eusebius utitur. Kiliae 1868) et Droysenus (III 2 p. 367 sqq.) Porphyrium et Eusebium annis Iulianis usos esse contenderunt, eis quae adtulerunt argumentis probasse mihi non uidentur. Quapropter Idelerum potius (II 466) et Clintonum (Fast. Hell. I p. 150) seoutus sum, qui Eusebium ab autumno annos incipere docuerunt.

73

[169]

(p. 223 sq.). — lam hoc manifestum est, Trogum duo ilia bella inter se separata narrasse, primum quidem Aegyptiacum, deinde fraternum, id quod diserte docemur prologo 27 : „ X X V I I uolumine continentur haec : Seleuci bellum in Syria aduersus Ptolemaeum: item in Asia aduersus fratrem suum Antiochum Hieraeem." Qua ex re ipsa tamen multum abest, ut tempore quoque ea separata fuisse efficiatur. At Iustinus inter haec bella etiam eum conexum constituit, ut bellum fraternum quasi e pace Aegyptiaca ipsa ortum esse uideatur. Sed huius scriptoris uerbis non tantum tribuam, ut si grauiores causae inueniantur quibus ad contrariam sententiam adducamur, non huius uerborum figuris potius quam rerum ipsarum conexui et rationi diffidam. Nam Orthosiam obsessione Aegyptiorum liberatam esse post pugnam apud Ancyram commissam, Eusebius diserte testatur. Cui testimonio quod ad hanc quaestionem diiudicandam Koehlerus ita uim detrahere conatus est, ut pacem a Ptolemaeo uiolatam esse autumaret, huic coniecturae locum non esse duco, non tam quia Orthosia fortasse ipsa pace Aegyptiis adiudicata est 1 , quam quoniam temporis spatium quod intercessit inter Ptolemaei primam Syriae inuasionem (246) et Orthosiam obsessione liberatam ( 2 4 2 / 1 ) , rebus gestis ita minime sufficere uidetur. Qua in re recte aestimanda bene obserues Danielis qui fertur uerba ( X I 8 sq.), quae secundum rectam interpretationem haec sunt: „etannos aliquos desistet a rege Aquilonis (scilicet Ptolemaeus), et intrabit in regnum regis Austri (scilicet Seleucus) et reuertetur ad terram suam." Itaque H o c enim pro certo haburi ncquit, cum e P o l y b i i V de e a

1

re

nihil efficiatur, quamquam qui fines in liac p a c e fere c o n s t i t u t i sint, inde colligas. meridiem

(In t e r r a m e d i t e r r a n e a L a o d i c e a ad L i b a n u m s i t a

uersus

Seleucidarum

u r b s e r a t : c. 4 5 , 7. 8 ;

4 6 , 2.

ultima In

ora

maritima A r a d u s Seleucidis, Calamus P t o l e m a e i s p a r e b a t : 6 8 , 8. cf. i n f r a p. 8 2 adn.)753:

rot/rots,

nXr/oiov

S t r a b o a s e p t e n t r i o n e ad meridiem progrediens

inquit, ( A r a d i i s )

NORAFIOG,

0V7TSQ

ÖQIOV

jJ ' O o i w « « ovrt^iji

noiovvTcii

san

Ttv€$

TIQOZ

y.at TT,V KuiXijv £VF>iav, Ct mox 7 5 4 : Mr Ja Sf *Ot>&tootav tori Tqinohq. trionem

XVI

xaì o 'EievStQog TT,V

o

*f*oiv{xr]V

xaì rov 'Efav&EQOV

K i e p e r t u s tamen (Atl. ant. I l l ) Eleutlierum magis ad s e p t e n uersus posuit

quam Orthosiam.

maritima l o c a quaedam, ut Seleuciam, de singulis urbibus nihil.

— Praetera

utut h a e c

P t o l e m a e u m retinuisse

sunt,

constat,

74

[170]

si duos tantum annos Ptolemaeum in peragrandis regni Asiatici terris consumpsisse faceremus, duos annos tranquillitati et Seleuci expeditioni adtribueremus, tamen ad annum 242 perueniremus, quo pax facta esset. Quae cum ita sint, facere non poteris, quin Eusebii uerba, quibus Orthosiam (et Damascum ? ') anno 242/1 obsessione liberatam esse dicit, referas ad ipsam expeditionem Seleuci in Coelen Syriam factam. Neque minus dubito, quin hue referenda sit altera earum expeditionum Seleuci in quibus teste titulo Smyrnaeo (v. 2. 12) ex Asia minore Taurum traiecit; quam memineris suseeptam esse, cum eius res in meliorem condicionem redactae essent. Restai ut Eoeppio respondeam, qui Eusebiano temporum ordini diffisua pugnam Ancyranam post Orthosiae liberationem commissam esse conicit. Nam cum facta sit ilia pugna ante Seleuci expeditionem quam Babylone contra Parthos suseepit, quam expeditionem Droysenus (p. 400 adn.) rectissime anno 239 tribuit, Eoeppius eo redactus est, ut pacem quidem 241 factam esse, deinde bellum fraternum denuo exarsisse dicat, in quo Seleucus apud Ancyram deuictus sit. Tum post hanc cladem ipsam Seleucum contra Parthos profectum esse autumat. Qua in re hoc opinor neglexit, Seleucum antequam Babylone contra Parthos proficisceretur, necessario Xanthippum superasse et Babyloniam in potestatem suam redegisse: quod factum esse tam breui tempore post cladem ipsam in Asia minore aeeeptara, minime probari potest. — Ceterum quanti ad chronologiam harum rerum recte intellegendam momenti sit Iustini 41, 4, Eoeppius ipse suo iure monuit p. 227 sq. Accedit ut supra commemoraui, quod paullo post pugnam Ancyranam etiam Magnesia (Maeandria) in Aegyptiorum potestate erat. Denique cum post illam cladem Seleucum trans Taurum fugisse constet, non dubito hue referre tituli uerba ngortgov TS

ov xaigòv

o ßaoikevg

^¿Xfvy.og

vntgsßaisv

eì(

Tfjv

—£-

Xtvv.ida (v. 2), cum eo tempore nimirum res Seleuco in Asia minore aduersissimae fuerint. i De ea Zohrabii et Petermaoni uersiones Eusebianae inter se dissentiunt.

[171]

75

Quae cum ita sint, in hunc modum rerum ordinem componendum esse censeo : Seleucus cum patre mortuo regnum susciperet, undique aduersis rebus opprimebatur. Nam cum Parthi iam L. Manlio Vulsone C. Atilio Regulo consulibus = a. Chr. 250 seditionem mouissent 1 , tunc Ptolemaeus Syriam usque ad Taurum montem et deinceps terras superiores trans Euphratem occupauit, classis Aegyptia Chremonide duce 2 Ciliciam et urbes in Asiae minoris et Thraciae ora maritima sitas partim ui, partim ciuitatibus a Seleuco deficientibus cepit. Atque eo tempore etiam Magnesiam Sipylenam desciuisse ueri simile est. Denique Antiochus Seleuci frater, quamquam non plus quam X I V annos natus 3 , adiuuante eum m a t r e 4 et matris fratre Alexandro, Lydiae praefecto 5 , regni partem sibi uindicauit, regio nomine assumpto, et armis cum fratre dimicauit. Atque Seleucus primum quidem Hieracem, qui Gailorum mercennariorum numerum satis magnum conduxerat, in Lydia superauit (246) 6 , sed neque Sardes, quas Alexander, neque Ephesum, quam Aegyptii tenebant, obsessione capere potuit. Deinde Mithridatem, a quo Antiochus auxilium interea impetrauerat, in Gappadocia congressus deuicit (245). Interea Ptolemaeus Syria et Mesopotamia captis (246) suporiores Asiae partes inuaserat, Babyloniam, Susianam, Mediam, Persiam peragrabat (245/4), undique sacra quae 1

Iustin. 41, 4, 3. cf. Droysen III 1, 364sq. Appianus, qui Syr. 65 ei tempori hoc tribuifc quo Ptolemaeus regnum Seleuci inuaderet, regni Arsacidarum initium potius quam primara defectionem spectare uidetur. 2 Monum. Adulit. v. 9. Niebuhr Scr. min. I p. 453 sqq. » Ad hoc tempus cum Koeppio (p. 224) Iustini uerba 27, 2, 7 referenda esse censeo. 4 Plutarch, de frat. amore p. 489 A. Droysen 1. c. p. 389. Ceterum animaduertas, quod Hieronymus 1. c. dicit 'Callinici qui cum matre Laodice regnabat in Syria.' 5 Aucher ad Euseb. 1. c. (I p. 346). cf. Schoene I p. 251 adn. 3. Niebubr 1. c. p. 280 sq. Waddington ad titulum Bargyliensem Le Bas, Asie min. 87 v. 47. Koepp 1. c. p. 224. * Annorum nuraeris quos rerum gestarum narrationi inserere oonatus sum, plerisque non inaiorem quam coniecturarum fidem tribuas.

[172]

76

Aegyptiis quondam a Cambyse sublata erant, secum ferebat Paucis autem annis ante Theodotus Bactrianae praefectus a Seleuco deferisse et rex appellatus esse uidetur. Parthorum rebellantium imperium, sublato regio praefecto, Arsaces susceperat (248/7). Utrosque contra Seleucum rebellantes ad Ptolemaeum legatos misisse eiusque imperio se subiecisso e monumenti Adulitani v. 19 sq. conicias. — Sed fanis profanis ubique direptis, motibus domesticis tandem in Aegyptum Euergetes reuocatus est (244/8). Ingentes auri et argenti copias, quas tributorum nomine ab incolis illarum regionum exegerat, domum reportauit : terras autem ipsas praeter Syriam cum se retinere non posse intellegeret, superioribus Asiae regionibus Xanthippum quendam praefecit, Ciliciam Antiocho donauit. Eo autem tempore, quo Ptolemaeus in superioribus Asiae partibus uersabatur, Seleucus ab Antiocho et Mithridate Gallorum ope tanta clade apud Ancyram deuictus est (244), ut uix trans Taurum euaderet: quin etiam ipse occidisse credebatur 2 . Quo tempore eas ciuitates Asiae quae in regis fide permanserant, ualde ab hostibus tam Aegyptiis quam Antiochi militibus et ipsorum uicinis qui a Seleuco defecerant, oppressas esse 3 consentaneum est, neque mirabimur, si Smyrnaei in laude sibi ponunt, quod turn temporis in proposito perseuerarint. Rex per Ciliciam 4 fugiens in Seleucidem profectus est. Exercitus reliquias paullatim collectas secum duxit. Syriae quidem septentrionalis ciuitates quasdam etiam turn in potestate habuisse uidetur. In quibus Aradios fuisse censeam, quos contra Antiochum fratrem Seleuco fauisse Strabo testatur 5 . Primum quidem eum operam dedisse ut Seleucidem totam recuperaret, ueri simile est (244 sq.). 1

Cf. etiam titulum Aegyptium Hicks, Gr. Hist. Inscr. 179 v. 10 sq. Euseb. 1. c. Iustin. o. 2, 11. Trogi prol. Plut, de frat. am. p. 489 A. Polyaen. IV 9, 6. Phylarch. ap. Atlien. XIII 593 c = Polyaen. VIII 61. 3 In earum numero Erythras quoque fuisse haud male Lamprechtus coniecit e titulo Erythraeo Dittenb. Syll. 172. Droysen III 1, 393. • Polyaen. I V 9, 6. s X V I 754. 2

[173]

77

Atque eo tempore cum toto fere regno priuatus esset, Rhodiorum praecipue ope, cum quibus turn societatem habebat adiutus esse uidetur. Rhodii eniin mari cum Aegyptiis certabant 2 . Quorum auxilio uel classem ad ciuitates Asiae minoris recuperandas parare potuit (242): quae quamquam interiit, tamen ciuitatium magna certe pars, cum Ptolemaeus domum reuersus nihil susciperet, intestinis rebus fortasse etiamtum occupatus, Deque minus quoniam Aegyptiorum auaritia et insolentia opprimebantur, simulque cum in Asia minore res interea admodum immutatae essent (ut statim significabo), in Seleuci potestatem redierunt, scilicet alia post aliam: quarum Magnesia Sipylena in nouissimis fuerit. Pactum enim Smyrnaeorum et Magnetum insequenti demum anno conuenit, cum rex iterum in Syriam profectus esset. Animaduertendum autein est, ut supra dixi, Seleucum ilio tempore legatos ad reges, dynastas, ciuitates, nationes misisse (tituli v. 11 sq.). Paullo enim post proelium Ancvranum Mithridatis amicitiam sibi comparasse uidetur, sorore ei in matrimonium data et Magna Phrygia dotis loco concessa 3 . Quapropter Antiochus inimicitia cum socio pristino suscepta Magnam Phrygiam peragrans diripuit 4 . Atque cum Pergamenorum quoque dynasta ilio tempore Seleucum societatem iniisse, haud male Koehlerus 5 coniecit. Ideinque de Ziela Bithynorum rege, cuius sociam Heracleam urbem Ptolemaeus donis ad defectionem impellere conatus erat 6 , inde suspicer, quod Zielas paullo post a Gallis Antiochi auxiliariis interfectus est 7 .

1

Phylarch. ap. Athen. XIII p. 593 c = Polyaen. VIII 61. 2 Polyaen. V 18. 3 Iustin. 38, 5, 3. * Euseb. 1. c. Koehler p. 9. 5 ibid. 6 Memnon ap. Photitim p. 229 a (Bk). 7 Trogi pro], — Fortasse etiam Senatus Populique Romani auxilium ilio tempore Seloucus implorauit, si quidem hue referas epistulam senatus quam Suetonius commemorai (Claud. 25) 'Seleuco regi amicitiam et sooietatem ita demum pollicentem, si consanguíneos suos Ilienses ab omni onere immunes praestitiaset'. Quae coniectum Niebuhrio debetur ; cf. Droysen III 1, 387 adn.

[174]

78

Itaque Seleucus, paullo antea omnibus opibus destitutus, iam res suas in meliorem condicionem sociis illis paratia redegit; quin etiam ciuitatibus Graecis quae in fide permanserant, consulere potuit. Smyrnaeis enim tum temporis ius asyli a regibus, dynastis, ciuitatibus, nationibus confirmandum curauit. Ipse in Asiam minorem reuertit, unde mox denuo exercitu parato in Syriam descendit. Antiochus interea, cum Seleucus primum in Syriam profectus esset (244), initio quidem totius fere Asiae minoris dominus uidebatur, deinde Mithridati infestus Phrygian), ut dixi, praedatus erat. Exercitum contra fratrem eum misisse Eusebius testatur, qui exercitus quousque progressus sit, et quomodo rem gesserit, nescimus. Galli autem Hieracis mercennarii mox in ipsum uictorem arma uerterunt 'liberius, ut inquit Iustinus, depopulaturi Asiam, si omnem stirpem regiam exstinxissent'. Antiochus a suis satellitibus barbaris traditus, uix cum paucis Magnesiam (ad Maeandrum) profugit, quae tum in Aegyptiorum potestate erat; inde auxilio accepto, Gallorum manum quandam deuicit, cum ceteris pactum iniit, ea fortasse condicione ut terras eis adsignaret 1 (244 vel 243). Deinde quidnam gesserit Antiochus, ualde in obscuro est. Fortasse cum Mithridate bellum gerebat. Nam in occidentalibus Asiae minoris partibus subsequenti tempore uersatus non esse uidetur, cum ibi Seleuco iam ciuitates fauere coeperint. Certe anno 242 Seleucus ex Asia minore in Syriam expeditionem fecit, atque paullo post, scilicet mense Lenaeone 2 1. e. Ianuario fere hiemis 242/1 Smyrnaei cum Magnetibus sympolitiam fecerunt, eo Consilio ut uicinis in regis potestatem reconciliatis gratias ab ilio mererentur, simulque ab hostibus se liberarent 3 . Eo tempore Magnetes sociis destitutos fuisse ueri simile est. Seleucus Tauro traiecto trans Euphratem progressus, ad auctoritatem suam in his regionibus firmandam in ipsa 1

Koehlerus hoc coniecit p. 9. cf. Eusebii 1. c. cum Iustini c 2, 11 sq. 8 Mensem Lenaeonem Attico Gamelioni respondere Boeckhius docuit: Scr. min. V 65 sqq. 3 Cf. imprimis ti tuli v. 92 sq.

[175]

79

fluminis ripa u r b e m condidit, quam Kalhvlmv nohv a p pellauit. Herculis igitur Callinici nomen uel hoc ipso uel ante hoc tempus eura assumpaisse a p p a r e t : quod quando f a c t u m sit, accuratius definire non licet. Certe tota Seleucis p r a e t e r loca maritima quaedam ilio tempore in regis potestate fuisse uidetur. D e i n d e Orthosiam ciuitatem in ipsis finibus Seleucidis et P h o e n i c e s sitam, quae cum etiam tum ei faueret, ab Aegyptiis obsessione p r e m e b a t u r , l i b e r a u i t : atque iam m a x i m e auctis suis rebus ultro P t o l e m a e u m aggressus est, inuasione ut uidetur in Coelen Syriain facta. Sed 'uictus proelio (secundum I u s t i n u m 1 ) non multo quam post naufragium comitatior trepidus Antiocheam confugit' (241). T u m iterum opibus destitutus, denuo ad salutem in f o e d e r e quaer e n d a m redactus est. Quapropter cum Antiocho transigere conatus, Asia minore intra T a u r u m ei concessa fratris opem contra P t o l e m a e u m implorauit. Quod tarnen p a c t u m num re u e r a perfectum sit, non a p p a r e r e rectissime monet Koeppius. Certe E u e r g e t e s , qui aliis nescio quibus rebus per t o t u m hoc temporis spatium occupatus fuisse uidetur, ueritus 'ne cum duobus uno tempore dimicaret, in annos decem cum Seleuco pacem facit' 2 (241). N e c multo post ab Antiocho bellum f r a t e r n u m r e n o u a t u m est. P e r g a m e n o s societate cum Seleuco coniunctos Gallorum mercennariorum ope H i e r a x satis oppressisse uidetur (240). E u m e n e a u t e m circa illud t e m p u s mortuo Attalus in dominationem patrueli successit, qui apud P e r g a m u m Antiochum Gallosque magna ilia clade deuicit, quae postea tot magnificentissimis artis monumentis illustrata est. H u i u s igitur socii ope confisus Seleucus interea ut orientales regni partes recuperaret operam dedit. Mesopotamiam, Babyloniain, Susianam eo anno in potestatem redegisse u i d e t u r , cum insequenti (239) Babylone contra P a r t h o s expeditionem p a r a r i t 3 . Quorum imperio suscepto (248/7) regioque nominea ssumpto, Arsaces

« C. 2, f>. 2 lustin. o. 2, 9. 3 lustin. 41, 4. Agatharchides ap. Ioseph. c. Ap. I 22 (VI p. 205 Bk.)

80

[176]

Hyrcaniam quòque occupauerat: potestatemque quam obtinuerat etiamtum tuebatur. Iam cum Seleucum ad orientem recuperandum aggredì uideret, Theodoto Bactrianae regi ilio tempore infestus, ut utrique resisteret se parauit (240). „Sed cito morte Theodoti metu liberatus, cum filio eius, et ipso Theodoto, foedus ac pacem fecit, nec multo post cum Seleuco rege ad defectores persequendos ueniente congressus uictor fuit : quem diem Parthi exinde sollemnem uelut initium libertatis obseruant" (239)». Interea Stratonice, Antiochi Seleuci patris soror, quae a Demetrio marito Macedonum rege repudiata (239) Antiochiam uenerat, ut Seleucum qui Babylone turn expeditione Parthica paranda occupatus erat, ad ipsam in matrimonium ducendam et ad bellum contra Macedones suscipiendum incitaret, cum a nepote neglegeretur, seditionem mouerat 2 . . Simulque quod maioris momenti erat, Attalus uictis Antiocho Gallisque et maiore Asiae minoris parte expugnata regis nomen assumpserat (239), suarum rerum potius quam Seleuci socii studiosus. Quibus motibus prohibitus, quominus denuo contra Parthos armorum fortunam periclitaretur, Seleucus in Asiam minorem reuertit 3 (238). Atque turn temporis fortasse Antiocho, quem Attalus ex Asia minore fugauerat, in Mesopotamia obuiam factus atque armis congressus uictoriam parauit. Qua Antiochus ad Ariamenem Cappadociae regem fugere coactus est. Hoc loco cum memoriae fragmenta fere deficiant, per reliquum regni tempus Seleucidem Syriam, Mesopotamiam, Babyloniam, Susianam, Mediam, Persidem Seleucus in pace possedisse uidetur. De Asia minore autem Antiochus usque ad uitae finem ( 2 2 8 / 7 ) cum Attalo contendebat. Quae res cum ad nostrum propositum iam non pertineant, ad ciuitates Graecas reuertamur. Quarum tractandarum rationem quam et Alexander et eius exemplum sectatus Antigonus ingressus erat, quomodo reges Seleucidae non soIustin. 1. c. § 9. 10. Agatharchides 1. c. Iustin. 28, 1. » Iustin. 41, 5, 1. 1 2

[177]

81

lum diligenter imitati sint, sed etiam nouas uias in eodem cursu pevsequendo sibi aperuerint, hoc titulo diserte docemur : neque minus ciuitatium quasdam haud inuitas eis ae praebuisse, ininio artissiina cum illis coniunctione inita suo commodo consuluisse, Smyrnaeorum exemplum docet. Quamquam inultao eo ipso tempore quo Seleucus regnum suscepit, doininationem Aegyptiam experiri maluerunt. Nam suis wiribus iam nulla fere, si a maritimis quibusdam ciuitatibus uelut Rliodo recesseris, niti poterat, postquam anipliores arenas rebus gerendis Macedones aperuerant, ac potentiores pugnatores quarn ciuitates et, reguli in eas descenderant, — praesertim cum ad inueniendam et constituendam aliquam societatis formani qua communia sua commoda una consistentes grauiter defenderent, inutiles prorsus et hebetes Graeci Asiae se praestarent. Quain cito autem ciuitates quae ad Aegyptios defeceiant, errorcm suum agnouerunt! Niniiiuni in illa rerum publiearum regendarum ratione. ubi circa unum Solum omnia uertebantur, ad unum omnia uergebaut, ubi per procuiatores regios omnia fiebant, in ordines accuratissime distributos, ciuitatium liberarum nullus e rat locus. E x contrario Asiam reges per satrapas semper administrabant, a quibus nihil fere nisi tributa ad tempus soluenda poscebant. Quo magis ab liis regibus sociorum liberorum iura —- nomine saltern — Graecis concedi poterant. Neque testimonia nobis deficiunt quibus uelut tituli liuius uersu 10 sq. doceamur Seleucidas populnres partes diligenter fouisse, atque inuicem a plebeis diuinis cultibus honoratos esse 1 . Is enim more orientalium 1 Hicks, Gr. Hist. Insor. 174: [ P o p u l u s Iasensium Antioehu.s Magnus iubens I n s e n s é s ] [n]i' r)'i;,«o*f]«|r]iai'

Jtnf/wXâiiiifi)' 71 outlaw (j rf

f-u.

j

y-'/'ç\

Ti}i

fîttf

o

aç^tjyf'ri;;

ai )f

l

I

71 rtrt'pwy rov

7rXfovnxi;

Ttìii

u7ifco%ov' roìe

t-Tc y.aì nidore,

arga-

sedent liabent,

„ r a l e e s t , i i q u e /.droi/.m ititi

ni

distinguun-

innsTc

vtkuUudi

111 i s u n t q u i c u n q u e firmarti M a g n e s i a e

„vTiuitlun

ute-

efficiamus,

y.ttTnr/.oi, d e e i s B o e c k l i i u s a d v. 1 4 linee a d n o t a u i t :

Muyvrfolui „tur,

eadem

e t ipsi s o c i o r u m n o m i n e

i n iti!)

omc

gcne-

rovc

(scilicet

„•/Tfìot'i;) o t ioi% akkovc oìxi/rac; f c i u i ì e s non m i l i t a r e s ) .

y.arà ¡tal

ititthc

Sic etiam

„vs. 4 3 — 4 5 d i s t i n g u i t u r , q u a m q u a m ibi ita d i c t u m u i d e t u r , q u a s i „soli p e d i t e s e t e q u i t e s q u i in u r b e e t c a s t i i s e s s e n t , u o c a r e n t u r „y.urnr/.ni, n o n ctin.ni c i u i l e s i n c o l a e : sed h o c t a m e n t a n t u m p e r „neglegentiam

aliquant accidisso Ridico."

A t q u e paullo

post

a d d i t : v. 4 9 „ o m n e s m i l i t e s , e t i a m c a s t r e n s e s , c o m p r e h e n d u n t u r , , r o r e (,;y-iì)

y.amiy.mc,

„ e t ipsi xtt'roixof." vtiii

nói'

t/i

et o p p o s i t i s u n t

DTayvijOÌttt

qui

«ÀÀo/ nìy.ijiai,

I t i d e m q u o d v. 4 7 l e g i t u r ni otllissum

y.i/.T.my.mv urJgfc,

tamen

ùnoòtiy&kVTts esse

uÀhni'

c e n s u i t , u o c e m y.uraty.m i n t e r p i e t a t u s d e i n c o l i s c i u i l i b u s , u t v . 8 4 de omnibus Magiiesiatn habitantibus. 71 sq., quin

A t q u e d e u e r s i b u s 5 9 sq.,

e t i a m d e 7 3 sq. n o n s e c u s a c d e 3 5 s q .

cium c o l u m n a c innlxain, u e l a t a m ,

turn tululo tum calatilo

iudicauit: siue

modio

oriiatam, sinistra Vintoriolam, d e x t r a sceptruin i n t e r d u m t e n e n t e m , ad cuius pedes auicula est, nimìrum colnmba.

Ncque quod Mionnetus ( D e s c r I I I . p.

2 1 8 sq. Suppl. V i p . 3 2 8 ) A s t a r t c n c a m dicit, liuic opinioni r e p u g n n r e uidetur. Columba autem ut V e n e r i ei a d t r i b n t a est, eundemque modio non r a r o ornatani esse P r e l l e i u s dooet (Gr. Mytliol. I 3 ¡300). Tutulus uel diadema sceptrumque reginam

notunt.

Victoriola

Quamquam columna quid sibi Augusti

et

Tiberii

nuinmis

uelit ea

E c k h e l I I p. 5 3 7 . 5 3 9 5-lii. 548. 1056-1091. -1515.

1 2 1 5 sq.

inuenitur :

— et'.

Praetcr Taciti

significai.

autonomos

1. c.

in

Deseripsit

Mionnct, Descript. I l i p. 189 sq. n. 9 0 9 .

1221. 1225.

162") sq. 1C520 sq.

nomen Strntonices

nescio.

Suppl. V I

p. 301 sqq. n. 1515. 1517

Pianelle V n. 3.

12*

84

[180]

v. 9 2 autem ita interpretatus e s t , ut distinguerei rovg xaroixovc xaì vncúd'QOVg ¡JTJISTQ , rovg nt'Covg (tam y.aroi'xovc quam virai&Qfìvc), denique rovg alXnvc. In his partem tantum ueri uidisse uirum docfissimum iudic o , atque antequam tantam dicendi neglegentiani quantani B o e c k h i u s ÌD sollemni actoruin publicorum sermone statuam u s , uidendum, nonne accuratiore interpretatione uerborum usum sibi ipsi conciliare possimus. Nam v. 73 sq. diserti! habes primum rovg ¿ft May vip Lai y.uroixovg, qui diuiduntur in rovg xarà nóhv et rovg vnaiijQovg : deinde TOVC aXXovg (roùg oìxovvvug ¿(i May vip lai) : qui si et ipsi xaroiym essent, comprehenderentur in eoruin numero qui dicuntur oí -/.ara nóhv. Item v. 4 3 sq. diserte distinguuntur ol Y.ÚTOV/M — Ó/LIOÍMC ÓT oí allo/ ol oìxovvrsc i/i May invaiai : item v. 4 9 sq. rtòv ovriov nao avroTg xarolxMv — riíív alkniv oi.x>¡rt!¡r: qui quomodo inter se diuersi sint, manifestimi est : alteri milites sunt, alteri ciuiles incolae : v. 4 5 — 4 7 rovg f.ùy y.aralo/iafiovg rwv ìnnìwv re xaì. nftyùv — TWV di akkioi' oìxijritiv rrjv yQa'j0).

95 foederis iniqui, non quasi foedus hoc pactum esset, quo multo artius Magnetes cum Smyrnaeis coniunguntur, sed ita ut foedus iuiquum tainquam fundamcnti loco sit sympolitiae et ipsius iniqua condicione initae, quippe qua Magnesia rei publicae loco esse desinat, Magnetes o nines iuris Smyrnaei fiant. § 4. U t in pacti uerba utrique iurent. Qua de re §§ 11 —13 accuratius agitur. § 5. Si cui in bello quod inter Smyrnaeos et Magnetes gestum crat, altcrius ciuitatis ciui aliquis nocuerit, ne liceat eo nomine, postquam in pacti uerba utrique iurauerint, amplius quemquam perscqui neque iudicio ncque alio quocunque modo : si quis litem intenderit, irrita ut sit. — Iura quae e contractibus oriuntur, perscqui nemo uetatur. Cf. quae supra exposui ad tituli Teii § 6 p. 26. § 6. In liac parte gumma totius rei uersatur. Est enim h a e c : ut in ciuitatcm Srnyrnacorum rccipiantur Magnetes, et coloni et inquilini quicunque liberi et Giaeci sint, iure integro et aequo quo pristini Smyinae ciues fruantur. — Nomina colonorum ad magistratus Smyrnaeos deferre iubentur scribae cohortium, ceterorum incolarum nivi quos ad liane rem coloni A p h r o d i s i e n s e s (v. supra) imperatemi!» aeiate (282(5 sq. — 2835. 2830 = Le Bas 1633. 2836>>- 28-10 = Lo Bas 1637. 2842. 2843. 2848. cf. 27(56. 2778. 2785. 2789. 271)5. 2814. Le Bas 1602a. 1639. 1641a. CIG 285b ^ Le Bas 1643. I a s e n s e s quarto a. Clir. «acculo (Bull, do Oorr. Hell. V p. 493 = Uittenb. Syll. 77); I I I ? suoculo (2(173—2(575. 2677); l i . a. Olir, saeculo (cf. "Waddington in Lo Bas, Asie min. p. 87 sq. CIO 2679 — Lo Bas 251) zf-Taam'i TWV iina.u, q u i e x a -

m i n a b a n t , n e m e r c c n n a r i i p l u r e s in c a t a l o g o s i n s c i i b e r e n t u r , q u a m s t i p e n d i a f a c i e b a n t t e s t e A e s c h i n c (c. T i m . § 113 p . 16, 7 , q u o c u m cf. L e x . R l i e t . p. 252.

E t y m . M. 3 8 6 , 12. — A e s c h i n . f. l e g . § 177 p. 52, 2).

magistratus

Extraordiuarii

f u i s s e u i d e n t u r . — A b ftis d i u e r s u s e s t is i'îtimiri';

titulis quibusdam olympiadis

q u i in

1 2 0 e t 121 (a. C. 2 9 9 / 8 . 29;>/] itrocx, oaoi ar TiQtìfìavfCatana'

uvnvr

niobjTov

•—• C I G

ovóuuTa

xrl.

aroav

f/T

ottìtr Tttanv, aroxa

Eis summa

in,

o

Tovç fiaoaov

pecuniarum

jiublicarum et s a e r a r u m c u s t o d i a m a n d a t a f u i s s e uidetur, q u i p p e q u i b u s solis l i c e i e t q u o t a n n i s t h e s a u r u m D i a n u e a p r r i r e et p e c u n i a m i n d e diss o l u e r c (CIG 2 « 5 6 =

Dittenb. S y l l . 371, 3 2 ) . — D e i n d e E r y t h r i s

c e n s e n t u r in aummis c i u i t a t i s i m i g i s t r a t i b u s (Dittenb.

Svll.

16(1.

172.

190).

Eorum

qui

auspioiis

populum

iure

sacerdotia

re-

rogant

quaedam

u e n e u n t , quorum ì n ù n u aerario p u b l i c o , ut uidetur. s o l u e b s n t u r ( D i t t e n b . S y l l . 370, 25). — D e n i q u e in titillo L a o d i c e n s i

(ad L y c u m ) CIG 3 9 4 5

ìitT«oTT,v restituit

Boeckhins,

—

ìSrrnnTaìs

pecuniarum

praeter

recte

sine

publicarum

dubio. etiam

Smyrnaeorum

catalogoiura

cura m a n d a t a f u i s s e uidetur. 13

ciuium

98

[194]

has duas causas interesse. Nam primum Lebedii omnes coguntur Teum transmigrare, cum regis hoc maxime intersit, ut uno loco magnam ciuitatem constituât. Magnetibus autem permittitur, utrum sedes Smyrnam transfene uelint necne. Deinde Lebediis praeter fundos qui eis assignantur, in très annos habitationes gratis dantur, Magnetibus fundi nulli, habit a t i o n s autem in sex menses. Qûae differentiae arte inter se cohaerent. Nam cum Lebediorum traductio non ad ipsorum commodum efficiatur, damna quibus afficiuntur, eis compensanda sunt. Contra Smyrnaei non id agere uidentur, ut Magnesiam desertam faciant, neque omnino sibi tam quam Magnetibus hac re consulere. Nam si cui e Magnetibus ipsi uolenti non erat Smyrnam transmigrare, certe sex mensium habitatione libera concessa ad hoc uix commoueri poterat. Tota igitur res pro commodo Magnetibus concesso habenda est, co Consilio, ut qui Smyrnae quam Magnesiae habitare mallent, eis semenstri spatio proprias habitationes sibi comparandi facultas praestaretur. Quamquam non negauerim Smyrnaeos sperasse, fore ut artius inter utramque ciuitatem uinculum necteretur, si quam plurimi Magnetum Smyrnam transmigrassent, utque eo modo firmius sympolitia staret. Reliqua pacti pars ad exsequendas condiciones in superioribus paragraphia enumeratas pertinet. § 1 1 . 12. Iuris iurandi utriusque ciuitatis uerba constituuntur. — Dei per quos iurant Magnetes et Smyrnaei, eidem sont, praeterquam quod Apollinis ift Tlâiâoiç loco, qui Magnetum praecipue TKXTQIOÇ dsàç fuisse uidetur (cf. v. 85), in Smyrnaeorum iure iurando Venus Stratonicis est, atque in colonorum iure iurando post reliquos deos deasque additur Fortuna regis Seleuci, quae e sacramento militari fortasse hue recepta est. (Magna Mater Sipylene in nummis tam Smyrnaeorum quam Magnetum efficta est : cf. Eckhel I I p. 537 sq. I l l 106.) Magnetum ius iurandum duas partes amplecti uidetur, quarum altera (v. 60—64) in pacti uerba iurant, altera ciuium officia communia in se recipiunt. Popularis potestatis conseruandae in hac parte praecipue ratio habetur, uelut in iure

[195]

99

iurando iudicum Atheniensium (Demosth. 24, 149 sq.), quod et ipsum magna o parte non tam ad iudicum quam ad ciuium officia spoctat. — Smyrnaei iurant non solum ea quae unusquisque in se recipiat, sed omnes totius ciuitatis nomine: v . 7 4 s q . y.ai nmi/itofiai

avxovg

Jioh'rac

— xai

tìg v etiam Polybius utitur de Achaeorum sympolitia ( I I 57, 5 al.) Atque quod supra dixi, sympolitiam effici ciuitatis et legum communione, hoc exemplo comprobatur. Colonia autem Magnetum, quae rei publicae propriae loco adhuc erat, hoc pacto tollitur. Cohortes et centuriae colonorum nimirum dissoluuntur, praefecti qui antea eis erant, abolentur. Magnetes sui iuris esse desinunt, atque in ciuitatem Smyrnaeorum concedunt. Quam rem animaduertas alio modo effici, atque quo Lebedii in Teiorum ciuitatem recepii sunt, et quo, ut infra uidebimus, etiam in sympolitiis huius generis faciendis plerumque Graeci utebantur (cf. p. 8). Ciuium quidem Smyrnaeorum iura integra cum Magnetibus communicantur, cum diserte statuatur v. 53, ut participes fiant omnium rerum quarum pristini ciues Smyrnaei: in quibus v. 77 expresse praedicatur, ut etiam iure honorum inde ab eo tempore fruantur. Item officia ciuium Smyrnaeorum omnia Magnetes in se recipiunt, legibus et populi scitis Smyrnaeorum se oboedituros esse iurant, neque minus ad iura et priuilegia ciuitatis seruanda omnem diligentiam se praestituros, et singulorum ciuium securitatem et iura se obseruaturos et aduersus unumquemque sedulo defensnros esse. Sed cum plerumque tribus locum obtineat ciuitas quae in alteram ciuitatem concedat, hoc Magnetibus non tribuitur, sed in tribus Smyrnaeorum distribuuntur. Quae res quanti momenti sit, teneas. Nam cum tribus ciuitatium Graecarum suas res quae non ad rem publicam ipsam pertinerent, suis tribuum magistris atque suis suffragiis administrari et decernere solerent, in quibusdam rebus eae ciuitates quae sympolitia cum altera coniungebantur, quasi sui iuris manebant. Quae res a Magnetibus longe aliena e s t : qui neque magistros suos, neque comitia sua, ne aerarium quidem suum inde a sympolitiae initae tempore habere possunt, cum eis qui alii aliis Smyrnaeorum tribubus adscripti sint, iam nihil commune sit. Territorium Magnesiae, quippe quod non in Magnetum sed regis dominio sit, quamquam non ipso pacto Smyrnaeorum

[197]

101

a g r o contribuitur, sperant Smyrnaei fore ut sibi a r e g e concedatur. T u m igitur Magnesia xiufirj quidem Smyrnaeorum fit, sed talis ut in re publica ei locus sit nullus, cum uici iure careat. Omnes res quae ad earn pertinent, curantur pro ipsarum n a t u r a partim a ciuitate S m y r n a e o r u m ipsa eiusque magistratibus, partim a magistris tribuum quibus Magnetes adscripti sunt. Ilia praefectum d a t , qui claues p o r t a r u m nunc quidem regis, postea nimirum si rex S m y r n a e o r u m spei respondeat, populi Smyrnaei nomine seruet. Juris dictionem et 8acrorum aliarumque r e r u m administrationem a magistratibus populi exerceri consentanoum est. Quae cum ita sint, nummos Magnetes non percussisse donee haec sympolitia steterit, per se intellegitur. Itaque cum tnmen exstent nummi Magnesiae Sipylenae tempore huius sympolitiae inferiores ', iniuria Boeckhius iudicauit ad aetatem imperatornm R o m a n o r u m usque earn p e r d u r a s s e : tituli autem quos hue rettulit (C1G 3157. 3408) aliter explicandi sunt. Strabo enim, ut recte K u h n i u s monet ( E n t s t e h u n g der S t a e d t e p. 360), haec t e s t a t u r : X I I I 621 extr. : ovx àjrio&tv Sè rovnov r(ùv TióXiiuy ovó' rj M.uyvijaiu torii> tj vnò 2itiv'a.v

vEno~}\%og

ruira

ó

Qeod'wçov

¡nnáoyaq

xai 35

'AXtbov Nixoargarog

'HgaxXtoirag.

R . || 1 7 [Xa~\yôvTfç

U . || 1 8

anov

R . Il aiivvan\oTiv¿vTM R* Il 20 Ta fç rovç R . || 23 o[t] omittit R.|| R . || 28 fiòr xoivtür fp U . ¡| 33 yçffju/»«Ti'ii)f R. || ['J¡(¡u\óy.aog U .

[2021

106

Factum est hoc arbitrium auctoritate communis Aetolorum concilii, quorum sympolitiae ilio tempore adscripti erant Melitaeenses et Pereenses En habes exemplum ciuitatiuin duarum quae et in maiore Aetolorum sympolitia continentur, et artiore inter se ipsos sympolitia simul coniunguntur. Qua ex re, nisi otnnino constaret, hoc efficeretur, minime tam certas fuisse sympolitiae condiciones, ut non tarn artiora quam laxiora uincula hoc nomine appellarentur, dummodo communi ciuitatis iure et communibus legibus uterentur ei qui inter se coniungebantur, ita ut in rebus externis unius ciuitatis loco essent, separata tarnen quaedam iura haberent partes ita in unum compositae. Cuius rei similia etiam apud Achaeos inueniuntur. Ex oppidis enim quinque (in quae Patrensium plerique anno a. C. 279 dispersi erant) 2 cum Patris ipsis sympolitia coniunctis constitisse uidetur illud quod Polybius X X X I X 9 (XL 3) commemorai Patrensium avviehxóv (llaTQtTg y.cd TO /Lttià Tovritiv

ovvrshxóv).

Contra eius separationis quam Graeci óiomofiov nomine appellare solebant, exemplum habes apud Plutarchum 3 , qui (anno fere a. C. 193) uicos quosdam (seil. Alipheram, Aseam Dipaeam, Gortyn, Pallantium, Thisoam: cf. Freeman, History of Federal Government I p. 626 adn. 4) a Megalopolitarum ciuitate separatos esse refert, ita ut inde ab eo tempore et ipsae ciuitates Achaicae essent. Nec secus postea Tenea a Corintho secessit (Strabo Y I I I 3 8 0 ) . Qua de re miras sententias quidam homines docti protulerunt. Ipse Freemanus (1. c. p. 256) „Megalopolis, inquit, certainly and Corinth probably had subject districts, whose inhabitants appear to have had no direct share in the general Federal citizenship". Idem tamen p. 628 adn. 1 rectius de eadem re iudicauit, ubi cum diuisione qualis exempli gratia fingi possit, ciuitatis cuiuslibet sympolitiae Americanae has res comparat 1 Recte ex nostro titulo apud R a n g a b . 682 Al[rwXòr] | ¿nò MeXiTtiat restituii Buecher D e g e n t e Aetolica a m p h i c t j o n i a e participe p. 32 adn. 5. 2 P a u s a u i a s V I I 18, 6. cf. C. F. H e r m a n n , De syntelia p. 14. R. Weil, Münzwesen des ach. Bundes in Salleti Ztschr. f. Num. I X 1882 p. 202. 3 Philop. 13.

[203]

107

aptissime. D u m cnim uici illi cum Megalopoli synoecismo coniuncti e r a n t , uicani nimirum Megalopolitae e r a n t , omnibusque horum iuribus f r u e b a n t u r . Pliilopoemen autem unum m e m b r u m sympoliticum, quod insto maius esse uidebatur, in compluria minora diuisit, quod quamquam satis arbitrario modo factum esse uidetur, tarnen ex ea re offici non potest, iure ciuium sympoliticorum priuatos antea fuisse Àliphaerenses, Gortynenses, ceteros: non magis q u a m in nostro esemplo P e r e e n s e s communi Aetolorum iure priuati sunt. — Atque etiam a Messenia, cum seditione facta iterum Achaicae sympolitiae adscriberetur, partes quaedam separatae et in ciuitatium sympoliticarum modum constitutae sunt (Polyb. X X I I I 17 [ X X V 1 sq.] § 1 sq.), Abia scilicet et T h u r i a et P h a r a e , quod ideo factum est, ut Messeniorum, quibus iure suo minus confidebat Lycortas praetor A c h a e o r u m , auctoritas diminueretur, neue si forte iterum a communi sympolitia dcficerent, illas ciuitates secum t r a h e r e n t . U t igitur sympolitiae membra interdum ita diuisa sunt, ut partes in modum ciuitatium sympoliticarum constituerentur, sic contraria ratione ciuitates sympoliticae d u a e poterant in unain contraili, cuius rei et hic et in pacto Stiriensium et Medeoniorum ex ein pia in manibus habemus. H a e c scilicet Melitaeensium et P e r e e n s i u m sympolitia artior erat q u a m communis sympplitia Aetolorum, n e q u e a synoecismo longe diuersa. Qua de re infra nobis erit dicendum. N u n c q u a e n a m fuerint illae ciuitates et ubi fuerint sitae quaeramus. Q u a r u m altera ex scriptorum ueterum commemoratione n o t a est. Qui fere o m n e s 1 MsXirstuv eam dicunt, quae forma in nostro titulo est v. 30/31, praeterquam quod in Thucydidis 2 et P s e u d o - D i c a e a r c h i 3 et quibusdam Diodori 4 codicibus legitur Mthriag et Mthtiav, apud Ptolemaeum 1 Theopomp, apud Steph. Byz. s. v. Polyb. V 97 (quidam cod. male MiXaetav). Strabo IX p. 434. Diod. 18, 15, 1 (ood. Par. unus recte). Plut. Sull. 20. Philo ap. Steph. Byz. cf. Rhangabe 682. 2 IV 78 big. 3 Geogr. Gr. Min. I p. 109 (Mueller), quam lectionom idem Muel3(rus non adnotat ad eundem locum in FHG II 264. 4 L. c. ceteri codices.

108

[204]

(3, 12, 4 3 . I p. 5 2 3 Mueller) IMilinw. alii libri, alii exhibent IVhhraQa ; MtXirrut'a est in Stephani codicibus, apud PseudoScylacem 6 3 MtXmaôtç. Melite eadem dicitur a Plinio 4, 9 ( 1 6 ) , 3 2 et ab Antonino Liberali (13). Vera igitur forma est MtXirau, pro qua male a quibusdam editoribus restitutum est nomen MsMvata, uelut apud Pseudo - Dicaearchum a Muellero, apud Strabonem a X y l a n d r o ; inimo uidendum e r i t , nonne recte idem Muellerus postea etiam Thucydidi Mthrnac, Mfh'retav reddendum esse censuerit (ad Ptolem. 1. c.). Nec tamen ut probabili modo explicarem mihi contigit, qua ratione ciues, quos MthreuTç appellati exspectes, ab eisdein scriptoribus 1 atque in titulis et nostro et apud Curtium (Anecd. Delpb. 5 0 ) semper dicantur Mthraiûç praeterquam quod Melnaeïç, Mthrusiov iuxta solitam illam formam (v. 1. 3. 15) legitur in nostro titulo (v. 14. 17. 27 sq. 2 9 ) . IVhhrsaiwv semel inuenitur in Polybii codicibus I X 18, 5, qui tamen alias sibi constat in formis IVIthranìiy (ita recte pro Mshraitov, quod codices e x h i b e n t , scripsit Hultschius: I X 18, 6 ) ; MsXiraiH V , 63, 1 1 ; M ehr at eie V , 97, 6. Apud Strabonem MfhrtsTc haud insolito errore pauci codices exhibent pro MehraisTç, quod recte habent plerique. Forma Mthrtlç, MtXiTtîç non legitur nisi apud Stephanum Byzantium et Antoninum Liberalem (1. c.). MtXiraiiTg igitur genuinarn formam esse apparet. Urbem eorum in Achaia Phthiotide sitam fuisse constat; quod autein posteriores geographi Thessaliae urbem earn fuisse dicunt, non mirabimur, cum a Romanis Achaei Thessalis adtributi sint (cf. p. 111. Kuhn 1. c. p. 9 8 sq.). Do situ urbis accuratius egerunt praeter Leakium (Travels in Northern Greece I V 4 6 9 sq.) et Rangabaeus et Ussingius in commentariis ad hunc titulum scriptis: ille cum suinmo doctrinae apparatu, hie breuiter et perspicue. Ille cum LeakLo apud uicum qui hodie est Keuzlâr urbem sitam fuisse censuit, quod uerum non esse etiam e Thucydidis uerbis apparet. Unde Kiepertus etiam ante Ussingium urbis situm recte cognouerat. Postea Ussingius in libro quem inscripsit Griechische Reisen und Studien (p. 1 1 8 — 1 2 0 ) , luculenter certiores nos fecit de loco 1

P r a e t e r eoa quos citaui Ephor. ap. Steph. Byz.

[205]

109

ubi et titulum, qui M e l i t o a e positus e r a t (v. 3 1 ) ,

inuenit

et

ruinas urbis antiquae haud e x i g u a s uidit, scilicet apud uicum qui hodie est Avaritza, tros horas inter meridiem et orientem solis

ab

urbe Thaumacis ( D o m o k h ó ) ,

paulum

ad

orientem

uersus a faucibus montis Othryis per quas uia fert a L a m i a urbe ( Z e i t u n i )

Pharsalum

Situ Meliteae urbis cognito, ubi l ' e r e e n s e s liabitauerint, dubitare amplius n o n licet.

F i n i t i m i enim illius e r a n t ,

urbs

a u t e m P e r e e n s i u m non erat, sed uicus (xalfir,), ut r e c t e monet Ussingius. 24).

N a m Melitea

simpliciter

a

vóXic

dicitur

(v.

19.

Quod a u t e m apud H e s y c h i u m legimus limoli] nóXic

QeaouX/a,

ir

tantum a u e r i t a t e a b e s t , ut ne nomen quidom P o r i a e

titilli huius a e t a t e fuisse i n u e n i a m u s : immo (fi Ihgì-mq

dicitur.

P r o p i u s ad ueruni accessit S t e p h a n u s qui dicit: Urania GaXiai; yjogiov.

rò tdi'txoi>

I

Oso-

hjotvg.

H u n c uicum a b I l o a i e r o p r i m u m

comrnemoratum

( I I . l ì 7 6 6 ) Ussingius et R a n g a b a e u s consentiunt.

esse

Quod t.amen

mero errori adtribuendum osse non uiderunt. Quamquam enim uulgo

scribitur

ilio l o c o :

tÙq

ir

lltjga'ij

doti//

àgyrgnroSoc

'AnóXXmv, h o c n e q u e in codicibus legitur, neque r e c t e se h a b e r e potest. Minime ueri simile esse, uiculum illum nouisso poetain praetermitto.

S e d in pliiriinis libris est mtgi/j,

in aliis 7njigi'i].

A t q u e antiquam esse mendam E u s t a t h i u s docet, qui e t u n gii] et 77ygtifl circumferri testatili - ; quod autem ad uocem h a e c addit : y.at fvgijrai Ttoi> ¿fri'mòr,

evd't

s u p r a ) , nVrfo

TV/q,

of. § 6 nuortoov

ò

xai 11 f

S'f

ylnoi^ctì' Xfyonair 'J'

avrwv

[207]

111

ad annum 217 a. C., quo anno Philippus Melitea urbe potiri frustra conatus (Pol. V 97) Thebas Phtlriotidas oppugnauit et cepit (c. 99 — 101). Tamen non statim tota Achaia a Macedonibus expugnata est. Anno enim a. C. 210 Aetoli Echinum obtinebant, quam urbem eo tempore Philippus cepit (Pol. I X 41 sq.). Romani anno 196 Thebas Aetolis restituerunt, non tamen ceteras urbes Achaiae, quas praeter P h a r salum Thessalorum sympolitiae adtribuerunt. (Polyb. X V I I I 88 [21], 5 ; 47 [30], 7). Inter ol. 135 (a. C. 240) igitur et 140 uel 142 (a. C. 212) nostrum titulum fere conscriptum esse ex eis quae adtuli testimoniis apparet. Saeculo alteri exeunti conuenire recte monuit Ussingius et litterarum liuius inscriptions formas et aeris alieni inentionem, quo ilio tempore Aetolos oppressos fuisse Polybius refert ( X I I I 1 sq.). Est autem titulus satis iuoneus ad cognoscendam syinpolitiam Graecam, quoniam exemplum exhibet discordiae inter ciuitates duas ex ilia condicione ortae. Quamquam earn ipsam ob rem multum abest, ut sympolitiae leges omnes quae inter Melitaeenses et Pereensea conuenerant, ex hoc arbitrio cognoscamus, in quo earum tantum ratio habetur de quibus controuersia erat. Causa autem litis, quantum ex ipso titulo effici potest, fuisse uidetur, quod l'ercenses iura sua a Mclitaeensibus diminuta esse censerent. Atque imprimis de agro quodam publico lis erat, ad utrorum fines pertineret, et utris potestas esset de eo decernendi. Ager publicus enim utriusque ciuitatis, sympolitia facta, communis iuris erat. Qua re mag i s t r a t e Melitaeensium, qui res communes curabant, sibi uindicarunt potestatem, in ciuitatis communis commodum, quid fieret de eo agro statuendi. Atque antea quidem publice uidentur eum locasse: tum temporis autem cum uendere eum uellent, contra dixerunt Pereenses, atque suum esse ilium agrum contenderunt. Minati sunt, se nisi satis sibi fieret, a Melitaeensibus secessuros esse. Yidentur autem non de agro ilio t a n t u m , sed etiam de usuris aeris cuiusdam alieni et de pecuniis quibusdain quae ex aerario publico eis soluebantur, et de magistratuum communium iurisdictione (quam fortasse condicionibus sibi iniquis fieri coutendebant) iurgia Melitae-

[208]

112

ensibus fecisse. Res tarnen composita est eo modo, ut utrique in concilium commune Aetolorum compromitterent. Hoc igitur arbitros creauit. § 1. Monuisse hoc loco iuuabit, ea quae de iudiciis sympoliticis quidam censuerunt, hoc titulo non confirmari. M H E Meier eniin ut hunc solum citem uirum iuris publici Graecorum peritissimum in libello quem inscripsit: Die Privatschiedsrichter und öffentlichen Diaeteten Athens, in parte I I I : Die Austraegalgerichte bei den Griechen: sententiam dixit in hunc m o d u m : „Am ersten hatten noch den Charakter bleibender Austraegalgerichte die bei den verschiedenen y.oivä, nvorr/ftara und a w r i l t i a t vorhanden gewesenen richterlichen Instanzen, natürlich nur für die zu diesen Vereinen gehörigen Staaten." Addit hoc iudicium apud Achaeos et Aetolos concilium commune ipsum exercuisse. Sed exempla non exstant quibus probetur, concilia communia Achaeorurn et Aetolorum lites inter ciuitates sympoliticas ortas diiudicauisse. Neque apud Achaeos concilium commune uidetur iudicii loco omnino fuisse, quamquam iudicium sympoliticum ita cum concilio coniunctum erat, ut non nisi eius iussu constitueretur. In hoc iudicio actum esse in eos qui leges communes sympoliticas uiolassent, multis exemplis cognoscimus, nullis tarnen in hoc iudicio lites ciuitatium diiudicatas esse. Apud Aetolos non secus atque apud Achaeos praetorem iudicii rjysfiovluv habuisse, senatum autem in quibusdam causis iudicii loco fuisse, apparet imprimis ex eo titulo qui est. Dittenb. Syll. n. 215 v. 20 sq. (ubi de lacuna recte expleta non est cur dubitemus). Cf. CIG 2350. 3046 = Le Bas, Asie Min. 85. Alia ratione in nostra causa actum est. Lites enim ciuitatium Aetolicarum iudicium sympoliticum, ut uidetur, diiudicare non consueuit. Immo arbitros 1 datos esse, quamquam (StxccnW appellantur, plane apparet e uerbis (v. 2 sq.) avTMP tiuyMQrjoctvTMv t i ó{toióy. Quod cum in iudicio legitimo satis insolitum fuisset, necessarium erat in 1

E r r a t U s s i n g i u s qui A e t o l o r u m h o c iudicium esse d i c i t : Grie-

chische Reisen und Studien

p. 120.

118

[209]

arbitrio inter duas ciuitates faciendo. Neque raro sententiis huius generis expressis uerbis additum legimus, a ciuitate utraque arbitros constitutos uel constituendos recipi ea condic-ione, ut quod iudicassent, ratum fieret Nostrum exemplum simile est ei quod adtuli Argiuorum iudicio (Le Bas, Asie Min. 1). Ut enim illic inter Cimolios et Melios conuentum est, ut ab Amphictionibus (hoc enim esse uidetur illud commune Graecorum concilium 2 ) arbitros peterent, sic Melitaeenses et Pereenses arbitros petiuerunt a concilio Aetolorum. Ill is populus Argiuorum datus est, his tres uiri Calydonii, qui rem composuerunt arbitrio, quod hoc titulo continetur. § 2. Prima arbitrii parte fines Pereensium et Melitaeensium constituuntur, qua ex re apparet de his maxime ciuitates inter se litigasse (v. § 3). Nomina locovum quae in hac tituli parte occumint, aliunde fere omnia nobis ignota esse dolendum est. Tamen Rangabaeus ex his uerbis terminos Pereensium restituere posse sibi uisus est. Quam rem satis mirum in modum confecit uir doctissimus. Cum enim diserte uerba non fiant nisi de Melitaeensium et Pereensium confinio, terminos Rangabaeus ita constituit, ut eis undique includatur terra quaedam, quam Pereensibus tribuit. Nisi igitur ager Pereensis Melitaeensium agro totus includebatur, id quod probari nullo modo potest, frustra consumptam esse operam haud exiguam quam in hanc rem uir doctissimus impendit, 1 Cf. t i t u l u m O l y m p i c u m (Arch. Z t g . 1876 p. 128 = H i c k s 200 v. 45 s q . ) , et A r g i u u m L e Bas, Asie Min. 1. of. etiam ibid. 195—198 p. 77 = C I G 2905 v. 9 s q q . a t q u e CIG 2265, t i t u l u m judicium c o n t i n e n t e m i u d i c u m fxxXiirwr E r e t r i e n s i u m in c a u s a ciuium P a r i o r u m et N a x i o r u m f a c t u m , ubi p o e n a c o n s l i t u i t u r ei c i u i t a t i q u a e hoc judicium i r r i t u m f e c e r i t v. 15. Q u a d e r e i n t e r h a s d u a s c i u i t a t e s a n t e i u d i c i u m f a c t u m c o n u e n i s s e u i d e t u r . I t a q u e etiam C I G I I A d d . 2561b v. 25 n e s c i o a n s c r i b e n d u m s i t : ¿¡i] ¿¡loloymv \}xar\tq (iti quid sibi uellent, non perspexit. Ì2g enim dictum esse pro ubi', ipse Ussingius ad v. 4 recte adnotauit. I t a q u e dna rwr EVQVVUMV y.arn rwr fiy.ywv MG VÓWP QST ¿V rnv Evfjumov est „ab Euryniis deorsum secundum riuum qui defluii in E u r o p u m " , ox E u r o p o deinde ad Elipea fines d u c u n t u r , neque quo modo huic explicationi obstet praepositio ìx, quod Ussingio uisum est, intellego. § 3. Finibus utriusque ciuitatis constitutes, de a g r o publico ilio quem praecipue causam litis fuisse supra conieci, statuitur, quo modo inde ab ilio t e m p o r e eo u t a n t u r Melitaeenses. H i c ager ad q u o r u m fines pertineat, expressis uerbis non dicitur, quoniam hoc piane nimirum apparebat e finium ipsorum constitutione. Nos igitur quibus illos fines recognoscere non licet, utri ciuitati addictus sit, prima specie non intellegimus. Cum a u t e m de hac praecipue re tota eausa

[211]

115

acta esse uideatur, ad eam recte cognoscendam uidendum erit, alione modo rem diiudicare possimus, dummodo uerba recte interpretemur. Neque magna in his inest difficultas praeter illud xar «i'italov v. 15, quod Ussingius interpretatus est „ad licitationem". Addit „substantiuum esse puto top dvdnaXoi' ab nvairaXXhi deriuatum, auctionemque significare, qua pretium semp«r quasi sursum iactetur". Contra ùvdnaXov ab àvanaKXt» nullo modo derìuari posse, neque omnino fuisse illud substantiuum, contendit Boeckhius ad Pind. 01. 7, 110: quare ilio loco, ubi traditum est: iwaa'àkvn Jt '/.tic a un alo v ¡.ttXXev 0;'titt>>, scripsit re fi rraXnr fti'XXsi' 9 t f i ( r i. e. roV nótXov ùi'uth.T l'iti.

Sed quamquam ab àvamiXho deriuatum non est, cur ucrbo nàXXi'i respondere non possit substantiuum nvunnXnc eudem modo quo avXXoyoc, -noóXoyuc, tviXoyog al. respondent nerbo X'-yar, non intellego. Substantiuum autem esse àvùuaXov nel aiinukov nostro loco comprobatur addita praepositione y.ara. Rangabaeus et ipse B z«r' avnaXoe" inquit „parait signifier ici : par voie d'enchères" : coniecit tarnen lapicidam unam r omisissc et OIROFIDNV xui IJtXnnog vao fvijQunov nra&fuov (rediens autem Oenomai et Pelopis ab amabilibus sedibus), in v. 17 Kgnvtov vai«>v Xoyov, qua postrema locutione Olympiae nomen variari vel ex eo apparet, quod etiam iis, quae sequuntur, rifiiiiv r 'AXy tvv fijpti Qtnvva 'idainv r f as^irnv UVTQOV haec certaminum regio significatur. Simili modo in carmine octavo per ambages redditum est Olympiae nomen, ubi exstat in v. 1 'OXvftirfu, v. 9

FLIAUT; TVDFRDGOI' in'

'AXtptm

aXnnc,

v.

17

irdo KQOVOV

Xorpw, neque minus variae circumlocutiones insunt in carmine nono. Cuius odae in v. 2 legitur 'OXvfmla, in v. 3 Kgovtov vug

oyfrov,

Qts&gnv.

in v. 7 dxotoTriQiov

AhiSog, in v. I S nana

AXfptnv

Nam certe poeta, cum in v. 6 animum suum affatur:

[248]

10 affivóì'

T ¿iih'fiuui

nxo'irtjoioi'

AXiänc

rmoTodf

ß:'Xwoir

(vene-

r

andumque impertire verticem Elidis talibus telis), ad Olympiae sive Pisae laudem celebrandam aggreditur, cum praesertim addat: rò àrj TTOTS Avòòg rjgiog UtXotlJ ¿¿apaio y.aXXiarov ¿ài'or ' Innoòaiieiaq (quam olim Lydus heros Pclops sibi ex emit pulcherrimam dotem Hippodamiae); Pelopis dotem autem Pisam fuisse iam antea docuimus. Plura possunt afferri esempla ex carminibus Olympicis ad demonstrandum, quam variis appellatìonibus Pindarus certaminum Olympicorum regionem ornaverit; sed ne unum quidem reperitur, ubi ad idem nomen intra unum systema recutrat. Transeamus igitur ad carmina P Y T H I C A consideranda, quae, cum ratio in iis eadem fere sit atque in Olympicis, paucis absolvi possunt. Quorum carminum in quinti v. 19 — 20 cum victor beatus praedicetur y.Xttwàt; ev/og IJÄ/j -nagà IIV&MÒOC "nnoic ìXt'w (famosa iam ex Pythiade gloriam equis adeptus) et in hac locutione nomen Pythus iam insit, in v. 29 eo artificio redditur, ut Carrhotus Arcesilai regis auriga dicatur vàuTi KuaruXiag ìevindeit; (hospitio acceptus ad aquam Castaliae). Nam cum fons Castalius ad radicem montis Parnassi profluat prope Delphos, verbis vòurt KaaraX/ag Pytho ipsa significatur. Nec minus bue spectant, quae legun'tur in v. 36 tv y.ntXó•ntSov v(¿nog 9eov. Apollinis enim, qui hic nude deus appellatur, sacram urbem Pythonem in carminis Pythici sexti versu nono Pindarus ipse *AnoXXu>viuv vunuv nominat. Cumque praeterea auctore sclioliasta ad Iliad. I I 519 Pythoni antea nomen llagvaaaia

vany

esset

inditum,

hic

quoque

xoiXovtiim'

vanne,

&tov Pytho ipsa esse ridetur, praesertim qua in urbe currus ille hoc loco memoratus, quo Carrhotus Arcesilai victoris auriga victoriam adeptus erat, A pollini esset suspensus atque dedicatus. Quid? in v. 39 nonne sollerter Pindarus nomen Pythus ita variavit, ut per adiectivum lluoviaiog urbem significarci? Certe enim illud Parnassium tectum (rtyog ilagvdmov), in quo Cretenses signum aliquod statuerant, fuit unu8 ex Delphicis thesauris, qui in peribolo, qui dicitur, ad Parnassum montem erant siti. Iam vero ne in v. 64 quidem poeta ad appellationem iam antea usurpatami rccurrit, quam-

[249] quam

denuo

Pythus

mentionem

ftavrrjiov, quern Apollo quippe qua in urbe

11

colit,

esset

facit.

Nam

/.tv/óv

ilium

intellegendum esse Pythonem,

clarissimum

huius dei oraculuin,

nemo negabit. E a d e m diligentia P i n d a r u m , nomine

vocaret,

vitasse

ne

Pythonem

bis

eodem

invenieraus, si ad carmen

sextum

considerandum accedemus.

Nam iam in v. 3 ilia urbs locutione

minus

'O/nfpalòg

usitata

insignitur.

enim

igißgöfiov

proprie quidem lapis est Delphis in sacro l o c o ,

y9ovóc

qui

medius

mundi universi habebatur, positus, verum hie non ille lapis sed P y t h o universe intellegenda est.

A n t e Pindarum autem banc

appellationem nusquam ad urbem Delphos translatam legimus, cum apud H o m e r u m ò[iaXóg nonnisi de hominum medioque scutorum

loco eminenti

umbilico

dicatur et semel

tantum

in Odyssea I 5 0 Calypsus nymphae insula Ortygia nominetur òfiifalng d-aXàoarji,. I t a q u e verisimillimuni esse videtur Pindarum vel alium poetam lyricum primum hac locutione Pythus nomen variasse,

ut maior sibi dicendi copia

suppeteret.

Quod si

verum sit, id, quod initio statuimus, mirum in modum cum

ex

hoc

potissimum

appareat,

quibua

firmetur,

artificiis

lyrici

repetitionem eiusdem nominis vitaverint. Nec minus in v. 8 — 9 , ubi legimus tv nokv/Qvoio

'A-noXkwvia vana,

P y t h u s nomen, ut

iam antea docuimus, per ambages redditum est, cum praesertim ilia

urbs

dicatur nomen curru

propter auri

sollerter partam

multos

plena. ita

Sed

thesauros ibi exstructos

perapte

iam

Pythus

variavit,

victoriam

in v. ut

KQioaiaic

18 Pindarus

carmen tri

hominum denuntiaturum esse caneret.

suum

nrv/aTq

gloriosam sermonibus

Neque enim Crisseae

illae vallea hoc quidem loco quidquam aliud esse possunt quam Delphicae convalles sive P y t h o ipsa, cum certe non Crissae in urbe vicina, sed Delphis, ubi certamina fuerant, inter comissantes amicos gloria victoris Pindarico carmine celebraretur.

Quanto-

pere autem novas circumlocutiones poeta in deliciis habuerit, maxime e x eo colligitur, quod ne in v. 49 appellationem rppetit, sed tv av/oTai

Ihtnlömv

quidem

P i e r i d u m ) sapientiae florem a Thrasybulo victore esse praedicat. elegantissime

priorem

(in penetralibus decerptum

Neque enim dubitari potest, quin pro Delphis penetralia

Musarum

substituta

sint,

quippe

12

[250]

quarum, ut Apollinem comitantium, sedes esset P y t h o . At cum ne uno quidem huius carminis loco Pytho nomine proprio appellata sit, Pindarus his variis locutionibus non ideo, quia idem nomen repetere nolebat, sed casu usus est, sicut nos quoque, si pluribus de aliqua re agimus, non eadem usque appellatione earn notamus. Quod primo quidem obtutu rectum videri potest. Sed initio huius carminis accuratius inspecto cognoscemus in v. 5 inesse Pythus signum, cum I Iv&nnr/.ng certe nihil aliud significet quam eum, qui llvdnT vicit. Itaque hoc ipso exemplo statuisse sibi Pindarum regulam illam supra memoratam mirum in modum comprobatur, quia postquam thesaurum carminum, quibus victoris genus Delphis celebratimi e r a t , Pythionicum appellavit, Pythus nomen, quod ei in vocabulo ilio inesse videbatur, repetere veritus est. Quocum consentiunt quae legimus in carmine Pythico decimo: in v. 4 IJvStó, in v. 8 b ila7 Kaoropuw Ìj 'Iolàvt ii/.iv elaturus causam adicit hanc: xstvot yàg {jquuov ÓKpgtjXaTui ylay.sSaif.iovi xai Qtj/jaig ¿réxvwdsv xQariaioi. Itaque etiam ea, quam Hiero in Pythicis certaminibus curru adeptus erat, victoria aptissime KamoQsim celebrabatur. Item Nemeaei carminis quarti in v. 2 — 3 carmina, quae homihes labore fatigatos suavissime deleniunt, al aoq>ai Moiaàv &vyargtg ctoiòal nominantur. Nec minus in v. 6 qrjna, quod Gratiarum ope excogitatum factis sit superstes, carmen est, quo uno res egregie gestae ad posteros possunt propagari. Sed postquam in v. 11 haec de carminum epiniciorum iucunditate et praestantia dicta pro exordio v/uvov a se oblata esse ppeta fassus est, in v. 15 optat, ut victoris pater adhuc in vivis sit et TWSS /usisi xXidsig i. e, hoc Pindari carmen cantans

[285]

47

ipse fìlli laudem celebret. Namque pro vfivov in v. 16, quamquam omnes codices hanc praebent lectionem, cum Bergkio vtói> emendandum esse censeo, cum repetitio verbi vfivog intra unam eandemque stropham ab appellationum varietate alibi, ubi de ipso carmine agitur, appetita abhorreat. Accedit, quod non assequor, quid illud sibi velit „huic carmini inclinatus carmen victoriale cantare"; nempe ipsum /uthog est vfxvog xaXXivixog. KaXXiviy.og autem dicitur non minus apte filius quam hymnus, cum Pyth. I 82 legatur Ugwvog mXXivixov et Pyth. X I 46 tv ag/Mui y.aXXivty.oi i. e. praeclari inter currus victores. In fine huius odae easdem carminis appellationes, quas in initio, deprehendimus : conf. v. 78 imvixlotoiv àotSoug, v . 8 3 vfivog,

v. 9 4

Q-rj/iiara.

Multis quidem praeter haec exemplis demonstrari potest, quam diligenter poeta nomini carminis variando operam dederit, sed satis erit, si appellationes paullo minus usitatas proferemus. Ita Nem. V I I 11—12 Pindarus „si quis", inquit, „successum habet in rebus gerendis, dulce is praebet argumentum Qoalai Motaàvubi fluenta Musarum carmina intellegenda sunt. Isthm. Y I 23 autem, ubi victor lonXuxoiat Moi'aaig illustratus dicitur, Musae ipsae pro carmine ope earum confecto subsitutae sunt. Audacius etiam Nem. V I I I 47 M9ov Moioaiov se victori substruere poeta praedicat comparato carmine cum columna, quales in victorum honorem erigebantur. Iam ut ad t i b i a e , cuius ad sonum carmina cantabantur, appellationes considerandas transeamus, carminis Olympici decimi in v. 84 Pindarus materiam pro materiatis nominans illam dixit xaXa/.iov, eadem in v. 94 est yXvxiig avXóg. Nec secus in carmine Pythico duodecimo, quo ipsius tibiae inventio enarrata est, postquam in v. 19 incepit a vocabulo avXmv, statim in v. 21 tibiam hvtu nominat, quibus Minerva Gorgonum planctus imitibatur. Deinde in v. 25, ubi auleticus nomus dicitur Xtnrov Staviaofievog yaXxov &af.ià y.aì òovaxwv, aes et calami, ex quibus tibiae fabricabantur, pro his ipsis substituta sunt. Itaque etiam elegantissimum illud in v. 27 „nioroi yoQsvràv ¡.laQTVQtg*, quamquam generaliter de calamis dictum est, tamen tibias significat, quippe quae comitea choricis cantoribus adfuerint.

48

[286]

Ut hic tibia, qua victoria celebrarla parta erat, ita in Carmine Pythico quinto c u r r u s , quo Arcesilaus Cyrenes rex vicerat, variis illustratur lumiuibus. Nam in v. 32 Carrhotus auriga laudatur, quod tvikov odévoç minime fregit, ubi ¿wétuv non de frenis, quorum integritas iam in v. 30 memorata est, sed de curru ipso dictum est. Atque alibi quoque currum svxta a Pindaro appellatimi esse testatur schol. 11. X X I V 277 : mal ilivâaçoç rà agf-iara svrsa (prjaiv' „tnmioiç EVXKSI /.isTaÌoowv", quae verba ex deperdito aliquo

carmine fluxisse verisimillimum est. Iam in v. 34 poeta currum post victoriam Apollini suspensum TSXTOVWV ÒAIÒALA vocavit, quibus verbis pretium eius et praestantia illustrantur, cum praesertim Cyrenaicorum curruum permagna fuerit existimatio. In v. 48 autem denuo Carrhoti laus celebratur, quod quadraginta aurigis superatis òitpQOv integrum servavit. Similiter v i c t o r i a m ipsam celebrandam carminis Olympici octavi in v. 57 poeta ravrav yâçiv dixit, in v. 66 Alcimedontem victorem praedicat, quod vixav rgiaxoavav inter Melesiae aliptae discipulos consecutus hunc gloria affecerit. Cumque victor sertis c i n g e r e t e tamquam praemio victoriae, in v. 76 is, qui sextam iam reportavit gloriam, vocatur „cuius crinibus txroç oréfavog circumiacet frondiferis de certaminibus". Nec minoribus usus ambagibus in v. 82—83 victoriam Olympiae reportatam hmxgòv y.óajLiovYJXv/.inia appellavit Pindarus. Item c o r o n a r u m , quae victoriae signa erant, variae appellationes Pindaro placuerunt. Etenim in carmine Olympico tertio postquam in v. 6 ortipavoi ipsi memorati sunt, in v. 13 Hellanodica, qui victorem coronabat, dicitur „comis yXuvxòXQoa xóofiov slaiaç cingens". In v. 18 autem poeta cum a novo systemate inceperit, ad appellationem ortipavog revertitur. Praeterea in carmine Nemeaeo quarto victor, qui in v. 17 „Cleonaeo ex certamine oçfiov ortipâvwv deducens" dictus est, in v. 21 laudatur, quod Thebani quoque non inviti eum av&fot coronaverunt. Deinde in v. 77 quidem verbum arsq>avoç repetitur, sed in v. 88 ita circumscribitur, ut coronae Istbmicis in certaminibus acceptae Kogivdia nlXiva vocentur, cum Nemeorum et Isthmiorum coronae ex apio,

49

[287]

Olympiorum ex oleastro, Pythiorum ex lauro nexae fuerint testante scholiasts (cf. Boeckhium p. 5 ) . Similiter in carminis Nemeaei sexti v. 18 poeta coronam, quam Olympicus victor adeptus erat, sgvsa àn 'AXysov nominavit, et postquam in v. 26 gentem illius victoriarum multitudine insignem ra/idav ortrpaviov dixit, in v. 42 vocabulum arsrpavog artificiosissime ita variatum est, ut corona Nerneae in ludis parta (¡orava À XSOVTOÇ appellaretur, cum post leonem Nemeaeum ab Hercule stratum apium ibi crescens coronis victorum consecratum esse fabulis esset traditum. Oleastri autem nomen, quem quomodo Hercules ab Iiyperboreis Olympiam ad Iovis lucum ornandum attulerit, in carmine Olympico tertio «narratur, poeta ne appellationem iXuiaç, quae in v. 13 legitur, repeteret, in v.

18

artificio

quodam

axtagòv

(pvrivfiu

1-vvòv àvfrQcônoiç

vocavit. Omnibus enim Iovis Olympici lucum petentibus olivae umbram praebebant. ÏSTec minus in v. 32 iéviçta, quae Herculem ad Istriani profectum admiratum esse Pindarus narrat, olivae intellegendae sunt. Quid ? cum non solum unam victoriam, a qua occasionem carminis sumpserat, celebrare, sed etiam omnium antea ab eodem viro partarum victoriarum memoriam redintegrare soleret, quam egregie et sollerter Pindarus rem dictu simplicissimam „victoriam adipisci" varia vit? Yeluti in carmine Olympico nono a versu 84 usque ad 99 Epharmosti Opuntii victoriae hoc pacto enumeratae sunt: in certaminibus Isthmicis

xçârqosv

sçyov,

Corinthi

ei òvo

èyivovvo

ydyi-tai,

Argi sa/sSs y.îïâoç ÙVÒ'QMV , naïg vero Athenis, Marathone (.uvsv àyiòva nQtafiwcQwv, Parrhasiae in urbe Arcadica populo &av/.iaaiôç twv y.rlvrj, Pellanae I/JV^ÇSV TVÒIAVÒV (pag/iaxov avçSv (laenam) insigniti sunt, in v. 1 2 2 — 1 2 3 Aeschylus nomine variato ówoovc 'ATQÌÌ'ÓOH; vocavit. Illud quoque a Pindari arte derivatum videtur, quod Calchas vates in v. 122 locutione y.sòi'òg )tal;ó/iiFt>ov Apollodorus, Diphilus, Anaxippus, Philemo, Posidippus, Damoxenus; 'Eníy.Xygov Alexis, Antiphanes, Diodorus, Diphilus, Heniochus, Menander; CDáofta Philemo, Menander, Theognetus; Qr¡aavo¿v Philemo, Menander,

1

cf. Eunuch, pro!, v. 3 5 s q . : Quod si personis eisdem hüte Uli non licet: Qui magis licet currentem seruom scribere, Bonus matronas /acere, meretrices malas, Parasittim edacem, yloriosum militem, Puerum supponi, fallt per seruom senem, Amare, odisse, suspicari? dentque Nullumst iam dictum quod non dictum sit prius.

cf. etiam Ihne

1. c . p. 16 et inprimis Studemiind

'Lieber zwei P a r a l l e l -

Komödien des Dipliilus' (Abhandl. der 36. Philolog. Vers. K a r l s r u h e 1882) p. 3 3 : 'Die dafür duktion

erklärt

notwendig

vorauszusetzende

sich zum T h e i l dadurch,

Leichtigkeit

liche Motive und V e r w i c k e l u n g e n und ähnlicho gehiiufte keiten

des

Zufalls

in e i n e r

der

Pro-

dass die gleichen oder ähn-

grösseren Anzahl

Wunderlich-

von Komödien wieder-

kehrten, so dass nur die V e r w e n d u n g j e n e r Motive viriuos variirt und durch B e i m i s c h u n g ergötzenden S c h e r z e s und durchdachte

Charakter-

zeichnung i l e r auftretenden P e r s o n e n dem G e s c h m a c k der Zuhörer a n gepasst zu werden brauchte.' * cf. Studemund

1, c. p. üH

[31^1

21

Diphilus, Dioxippus; \/ófhf,ovg Euphro, Hegesippus, Philemo, Diphilus, Apollodorus, Menander.' At quinarn factum est, interrogaverit quispiam, ut comici Romani iam inde a primordiis rem satis singularem tantopere in deliciis haberent? Atque primum quidem ipsa fabularum novae comoediae Graecae natura, de qua modo verba fecimus, stadium illud contaminandi concitatuin esse opinor: similitudine sane cum argumenti et personarum tum singularum scaenarum factum est, ut comici Romani scaenas praeter ceteras iocosas ex alia fabula petitas vel personas lepidissimas velut coquos parasitos ostentatores alias, quae Romanorum spectatorum risum maxime moturae esse viderentur, fabulae exeinplari adiungerent vel insererent. Quernadmodum in Andria fabula vidimus ex duabus graecis, Andria et Perinthia, poetam eas elegisse scaenas, quae felicius inventae et ad successimi aptiores sibi viderentur. Sed accessit aliud. Inserendo enim scaenas vel personas praetor alias iocosas dimidium tantum operia a comico Romano confectum erat: eiusmodi incremento alieno poetae saepissime reliqua quoque retractare et plus minusve commutare cogebantur, ut partes diversas inter se conciliarent. Qua commutatione vel totius fabulae vel singularum rerum factum est, ut comici Romani aliqua ex parte suo sibi iudicio stare viderentur, quod ipsis magis sane expetendum videbatur mera ilia et obscura Graecorum imitatione. Itaque eos ferè despiciebant, qui obscura diligentia' Graeci exemplaris vestigia anxie premebant: cf. Andr. prol. v. 20: Quorum aemulari exoptat neclegentiam Potius quam istorum obscuram diligentiam et Eun. prol. v. 7, ubi Luscium ludificans haec dicit Terentius : Qui bene uertendo et easdem scribendo male Ex Graecis bonis Latinas fecit non bonas. Nobis vero ea inventionis laus ex aliunde paratia acquisita ip8umque compositionis artificium satis exile et miserum videbitur. In quo, nisi fabularum quibus utebantur exemplaribus, argumenta simillima erant, facillime labi potuisse

22

[314]

poetas ipsa Adelphoe fabula demonstrat: ubi, quod iu act. I sc. 2 Bacchidis puellae raptus iam narratur quae in act. II sc. 1 demum revera ab Aeschino rapitili1, ea temporis confusiti vix ferri potest. Maiore cum arte et feliciore successu Andria et Eunuchus compositae sunt, quod eo effectum apparet, quia simillimis argumentis Menander usus erat.

II. QUAE RATIO TERENTIO CUM POETIS ET PRIORIBUS ET AEQUALIBUS INTERCEDAT. § 3. DE VETERIBUS POETIS.

De poetis comicis, quiipsum aetate praecesserunt, Terentius nonnullis prologorum locis verba facit, ubi de contaminandi crimine ab adversariis in se intento agit Andr. prol. v. 18 sq. : Qui quom hune accusant, Naeuium Plautum Accusant, quos hic noster auctores habet, Quorum aemulari exoptat neclegentiam Potius qrnrn istorum obsenram diligentiam.

Enniurn

Eodem spectat Heau. prol. v. 20 : Habet honorum exemplum, quo exemplo sibi Licere id facere quod itti fecerunt putat. de quibus versibus iam supra disputavimus p. 19. In Eun. prol. v. 35 sq. Colace Naevii et Plauti commemorata ex veterum exemplo sibi excusationem parat poeta: Quod si personis isdem huic uti non licet: Qui magis licet currentem seruom scrïbere, Bonas matronas facere, meretrices malas, Parasitum edacem, gloriosum militem, Puerum supponi, falli -per seruom senem, Amare, odisse, suspicari? denique Nullumst iam dictum quod non sit dictum prius. Quare aequomst uos cognoscere atque ignoscere, Quae u et ere s factitarunt si faciunt noni.

[315]

23

Opponuiitur igitur poetae illi v e t e r e s n o v i s i. e. aequalibus Terentii ex teniporis ratione, cum Naevius Plautus Ennius annorum serie quamvis non nimis longa ab Terentii aetate distent. Certe de aliis discriminibus velut scribendi generis vel fabularum argumenti eo minus cogitari potest, quod ipsa similitudine in componendis fabulis Terentius pro excusatione utitur. Iam satis memorabile est, quod idem discrimen inter veteres et novos comicos, quamquam longe diverso Consilio institutum, redit in prologo paucis annis post Terentii fabulas doctas scripto : prologum dico Casinae Plautinae, de quo praeclare exposuit Eìtschelius Parerg. p. 180 sq. Ibi haec leguntur v. 5 sq. : 5 Qui utuntur nino uetere, sapientes puto, Et qui lubenter ueteres spectant fabulas. Antiqua opera et uerba quom uobis placent, Aequomst piacere ante (alias) ueteres fabulas. Nam nunc nouae quae prodeunt comoediae, 10 Multo sunt nequiores quam nummi noui. Nos postquam populi rumore intelleximus, Studiose expetere uos Plautinas fabulas, Antiquum eius edidimus comoediam, Quam uos probastis, qui estis in senioribus; 15 Nam iuniorum qui sunt, non norunt, scio: Uerum ut cognoscant, dabimus operant sedulo. Haec quom primnm actast, uicit omnis fabulas. Ea tempestate flos poetarum fuit, Qui nunc abierunt hinc in communem locum. Hunc prologum Ritschelius demonstravit anno fere 600 u. c. compositum esse: quo tempore veterum atque inprimis Plauti fabulas a spectatoribus flagitari coeptas esse ipsa Casinae repetitio docet. Tum enim Terentio defuncto nulli iam poetae comici praestantiore ingenio praediti exstiterunt ; frigebat scaena: unde factum, ut novoruin fabulae parvi aestimarentur, veterum veteres cum summo spectatorum studio repeterentur. Quod studium recens fuisse, cum Casina referretur, ipsis prologi verbis, quae captationem quam dicimus benevolentiae con-

[316]

24

tinent, probari videtur: nos postquam populi rumore intelleximus studiose expetere uos Plautinas fabulas. Casina igitur fabula fuit oblivione paene oblitterata (cf. v. 14. 15), certe negat prologus iuniores ullam eius comoediae cognitionem habere. Itaque antiqua Plauti fabula, quamquam revera vetus erat, tamquam pro nova spectatoribus offerebatur, quippe quorum magna pars eam ignoraret, plurimi prae veteribus novas aspernarentur. Nomine quoque fabulae mutato id egisse domini gregis videntur, ut veteres fabulas pro novis venditarent: ideo non Casinam sed Sortientes nuncupant v. 30 sq. :

Comoediai nomen dare uobis uolo: Clerumenoe uocatur haec comoedia Graece, latine Sortientes.

idemque de Poenulo valet. 1 Inopia igitur novarum fabularum effecerat, ut veteres Plauti fabulae in novum dignumque poetae honorem reducerentur. Terentiana autem aetate desiderium illud veterum poetarum nondum exstitit, dum adessent ingenia quae novas quotannis procrearent fabulas ac spectatoribus placituras. Absque quo esset, non poterat Casina velut fabula incognita spectatoribus proponi. Itaque v e t e r u m c o m i c o r u m , qui tum non iam in vivis essent, f a b u l a e T e r e n t i a n a a e t a t e r e f e r r i non f a c i l e s o l e b a n t . Contra novorum i. e. aetate florentium poetarum non tantum novae fabulae docebantur sed eaedem nullo negotio referebantur, quod praeter Hecyram bis actam testatur de Caecilii fabulis locus Hec. prol. I I v. 4

noua§ qui exactas feci ut inueterascerent et ibid. v. 10: Easdem agere coepi, ut ab eodem alias discerem Nouas sq.

Denique non eodem quo post Terentii mortem pretio habitos esse veteres poetas ipse singulari exemplo confirmat Terentius, cum se a furti crimine his verbis parget Eun. prol. v. 33 : sed eas fabulas (scil. Colaceni Naevii et Plauti) factas

prius Latinas scinse sese, id nero pernegat.

1

of.

Bitschelium

Parerg. p. 203 6q.

[3171

25

Quid? Naevii et Plauti celeberrimorum comicorum fabulas illas ignorare impune erat Terentio comico poetae, eamque spectatoribus excusationem probare poterai? Res declaratur iis quae modo disputavimus; itaque rectissime iudicasse mihi videtur Boissier cum diceret in 'Les prologues de Têrence' (Mélanges Graux p. 82): 'Il se contenta d'alléguer, pour se défendre, qu'il ignorait entièrement l'existence des deux comédies latines et cette réponse est instructive pour nous. Elle montre que ces vieilles pièces n'étaient pas reprises alors sur le théâtre ou répandues par la lecture'. Certe si Casina paucis annis post Terentii mortem Romanis fere adeo incognita erat, ut pro nova referri posset, non mirum Naevii et Plauti comoedias illas in notitiam Terentii non venisse neque spectatas neque lectas ab aequalibus, praescrtim cum quales tum commercii quod dicimus litterarum et memoriae litterariae rationes fuei'int reputemus. Iam ad singula transeamus. Naevium Plautum Ennium veteres poetas diserte tradit Terentius viam sibi praeivisse in contaminandÌ8 fabulis Andr. prol. v. 18: Qui quom hune accusant,, Naeuium Plautum Accusant, quos hic noster auctores habet.

Ennium

Ex certissimo igitur testimonio efficitur artificii illius singularis, quo ex pluribus fabulis fabularumve partibus Graecis comoedia Latina conflaretur, a u c t o r e m e t p a r e n t e m f u i s s e N a e v i u m poetam aliis quoque nominibus novatorem. Qui primum ausus est res gestas Romanorum carmine latino enarrare et illustrare ea aetate, qua praeter brevissimos magistratuum titulos rerum scriptores nullis fere subsidiis nitebantur, qui praeterea in tragoedia praetexta illius aetatis res gestas popularium oculia subiecit, qui denique in comoedia aequalium suorum mores perstrinxit ea usus libertate, qua nemo post eum comicus uti ausus est, idem etiam in consuendis liberiore modo fabulis ceteris exstitit exemplum. Ad rationem quae inter Naevium et Plautum intercedat in fabulis componendis pertinent Eun. prol. v. 25 sq. : Colacem esse Naeui et Plauti, ueterein fabulam, Parasiti personam inde ablatam et militis.

26

[318]

Quid autem? Eandemne Menandri Colacem ab utroque poeta latino traDslatam dicamus? Non dubitavit id affirmare Boissier 1. c. p. 82 : 'Il lui aurait été pourtant facile de répondre que, puisque Plaute avait repris le Colax de Ménandre après Naevius, il lui était bien permis de le reprendre après Plaute'. Quod si verum est, Plauti Colax non nova erat comoedia sed retracta ta, immo surrepta: atque furti crimen, quod propter Naevii et Plauti argumenta expressa in Terentium intendit Luscius, ad Plautum quoque pertinebat. Quod et ab criminatoris Consilio alienum est et in ipsis comoediae Romanae originibus ab omni veri specie abhorret, duos poetas aequales idem Menandri exemplar secutos esse. Illa enim aetate cum et pauci essent poetae comici et magna fabularum Graecarum copia suppeteret, multo etiam studiosius novas fabulas a spectatoribus Romanis expetitas esse consentaneum est. Verum quaenam ratio inter duas illas comoedias statuenda sit, non inepte ex ipsa Eunucho efficias. Diversis certe exemplaribus Graecis usi sunt Naevius et Plautus. Atque Colacem comoediam non unus Menander sed etiam Philemon scripserat, scripserant fortasse alii quoque, nam parasitum colacem ad nece8sariam scaenae supellectilem pertinere notum est. Aut igitur Naevius et Plautus, cum duas comoedias diversas usurparent, uterque tamen ex Menandri Colace personas illustres parasitum et militem in suum usum verterunt, aut, quod niihi verisimilius videtur esse, Naevius Menandri Colacem expressit, Philenionis vel alicuius poetae Colacem Plautus, sed is ita, ut ex Menandrea fabula unam alteramve scaenam, in qua personae illae comparèrent, arriperet et liberiore modo suae fabulae insereret: pariter fere atque Terentium in Eunucho rem instituisse docuimus p. 18. Praeter Colacem fabulam Plauti Commorientes in Adelph. prol. v. 6 sq. memoratur fabula:

Synapothnescontes Diphili comoediast : Earn Commorientis Plautus fecit fabulam. In Graeca adulescens est, qui lenoni eripit Meretricem in prima fabula: eum Plautus locum Reliquit integrum.

[319]

27

N e q u e de Dipliili f a b u l a 1 n e q u e do Commorientibus Plauti quidquam notum est p r a e t e r u n u m versiculum qui inter P l a u t i f r a g m e n t a a Prisciano I I p. 280 K t r a d i t u s l e g i t u r : saliam in puteum praecipes. § 4. DE POKTIS AEQUALIBUS.

E x aequalibus poetis duo maxime nomina in prologis p r o f e r u n t u r : C a e c i l i u s et ' v e t u s p o e t a ' , quorum alterum maximi se f a c e r e , alterum niliili Terentius non obscure profitetur. D e C a e c i l i o poeta in H e c y r . prol. I I v. 4 sq., ubi spectatores suorum de arte comica meiitorum commonefacit, Ambivius dominus gregis haec p r o n u n t i a t : Nouas qui exact-as feci ut inueterascerent, 5 Ne cum poeta scriptura euanesceret. In eis, qtias primum Cciecili didici nouas, Partim sum earum exactus, partim uix steti. Quia scibam dubiam fortunam esse scaenicam, Spe incerta certuni mihi laborem sustuli, discerem 10 Easdem ayere coepi, ut ab eodem alias Nouas, studiose, ne illum ab studio abducerem. Perfeci ut spectarentur : ubi sunt cognitae, Placitae sunt, ita poetam restituì in locum Prope iam remotum iniuria aduorsarium 15 Ab studio atque ab labore atque arte musica. Quod si scripturam spreuissem in praesentia Et in deterrendo uoluissem operam sumere, Ut in otto esset potius quam in negotio: Deterruissem facile, ne alias scriberet. Caecilius secundum h u n c testem similem fortunam a t q u e ipse Terentius e x p e r t u s e s t : ubi primum poeta comicus exstitit, isdem difficultatibus reluctari, eadem p e r i c u l a , easdem a d versariorum invidorum insidias propellere coactus e s t : qua adversariorum iniuria factum e s t , u t paene ab a r t e deterre1

cf. Comic. Attic, frg. ed. Kock II, 1 p. 564 sq.

28

[320]

retur, nisi repetitis fabulis Ambivius spectatorum animos pedetemptim flexisset perfecissetque, ut poeta placeret ac dignum virtute sua locum impetraret. Causa quoque insidiarum eadem videtur in utroque poeta fuisse. Neque enim ex sola quaestus invidia repetcndam earn putabimus sed ex ipsarum fabularum cum argumentis, qualia a Graecis mutuati sunt, turn forma et oratione: in qua artis et studiorum quandam cognationem inter du03 illos comicos facile statuas. Intellego statariam comoediam (Heau. prol. v. 36 sq.) et ipsam illam, quam adversarii Terentio obiciunt, tenuem orationem et scripturam leuem ( P h o r m . prol. 4. 5), quam 'puram orationem' Terentius ipse praedicat Heau. prol. v. 4 6 : in hac est pura orcttio.. Sed id ipsurn clarius a p p a r e b i t , si ipsa adversariorum crimina a Terentio prolata et refutata considerabimus. De a d v e r s a r i i s suis Terentius in prologis saepius loquitur nominibus nusquam additis: Andr. prol. v. 15: Id isti uituperant atqtie in eo disputant Contaminavi non decere fabulas. v. 21 : . . . Potius quam istorum. ohscuram diligentiam. Dehinc ut quiescant porro moneo et desinant Male dicere, malefatta ne noscant sua. Heau. prol. v. 1(5: Nam quod rumores distulerunt maliuoli v. 27 : Ne plus iniquom possit quam aequom oratio Adelpli. prol. v. 1 : Postquam poeta sensit scripturam suam Ab iniquis obseruari et aduorsarios Sapere in peiorem partem sq. v. 15: Nam quod isti dicunt maliuoli v. 17: Quod illi maledictum uehemens esse existumant, Earn laudem hie ducit maxumam sq. (cf. quae modo notavimus de Caecilii adversariis Hecyr. prol. II. v. 13: ita poetam restituì in locum Prope iam remotum iniuria aduorsarium v. 5 4 : Ne eum circumuentum inique iniqui inrideanf). Atque malivolos istos plerique quidem homines docti censuerunt fuisse comicos Terentii aemulos vel adeo poetarum

29

[321]

aliquam societatem c o l l e g i u m v e 1 communi studiorum artisque ratione inter se iunctorum. Quod quamquam fieri potuit, tamen e x ipsis prologis necessario effici mihi non videtur. U n u s enim uetus poeta identidem certo modo designatur, etsi ne eius quidem nomen pronuntiatur : cuius criminationes et convicia cum eorum, qui plurali numero iniqui dicuntur, omnino congruunt. Cogitandum igitur est de vetere poeta eiusque s e q u a c i b u s , quos o m n e s cur ipsos quoque poetas aemulos dicamus non est : e o d e m iure fautores socios amicos intellegas, qui spectatorum animos mentesque pertractabant, clamatores 2 sibilantesque conducebant ad e x i g e n d a s adversarii p o e t a e fabulas sibilis et strepitu non secus atque in nostris etiam nunc fit theatris : quales e x Plautinis quoque prologis novimus Amphitr. prol. v. 65 sq. : Ut conquaestores Eant

per

totam

singula

in

caueam

Siquoi fault or e» delegatos Ut is in cauea pignus v. 81 Hoc

quoque

etiam

Ut conquaestores

subsellia

spectatoribus capiantur

mihi pater fierent

Qui sibi mandasset,

:

uiderint, togae.

iti mandatis

histrionibus

delegati

ut

dedit,

:

plauderent

1

cf. Dziatzko ed. Phorm. p. 10: 'Zufrieden mit dem'Beifall, welchen er im Kreise hochgestellter Männer f a n d , sorgte er wenig darum, sich das Wohlwollen einer engherzigen Dichterclique zu erwerben.' cf. adn. 'Diese Dichterschaar ist Andr. prol. 15. 21 gemeint' sq. Similiter etiam Boissier 1. c. p. 83: 'Ils formaient sans doute une j e u n e école qui voulait se rattacher de plus près à la Grèce' sq.; quae sane parum conveniuut 'veteri' poetae. 2

Eibbeck 'Die Römische Tragödie' sq. p. 669: 'Die Technik, Stimmung unter dem Publikum zu machen und künstlichen Beifall zu erzeugen, war früh entwickelt und zwar nach dem Muster der bürgerlichen "Wahlagitation. Wohl nicht für den einzelnen Schauspieler, sondern für den Direktor und seine Truppe wurde schon vor der Aufführung theils schriftlich theils durch Zwischenträger um Gunst geworben. Man stellte ganz wie bei den Wahlumtrieben Leute (divisores) an, welche geradezu Geld zu vertheilen und Claqueurs (favitores) zu werben hatten, die von geeigneten Stellen der cavea den Ton angeben, dem Einen Beifall klatschen, dem Andern einen Misserfolg bereiten sollten'. 21

30

[322] Quirn alter quo piacerei fecisset minus, Eius ornamenta et corium uti conciderent.

ubi quae de histrionibus proferuntur eodem iure ad poetas referri posaunt. De uno igitur v e t e r e p o e t a certius constat adversariorum Terentii gravissimo et constantissimo : a quo quattuor priorum fabularum Terentii prologi argumentum repetunt, cum Hecyrae et Adelphorum prologi in universum de Caecilii adversariis alter, alter de malivolis Terentii obtrectatoribus verba faciant. Atque diserte praeter Eunuchi prologum perstringitur vetus poeta : Andr. prol. v. 6 : Non qui argumentum, narret, sed qui maliuoli Ueteris poetae maledictis respondeat. Heau. prol. v. 22 : Tum quod maliuolus uetus poeta dictitat sq. Phorm. prol. v. 1 : Postquam poeta uetus poetam non potest sq. v. 13: Uetus si poeta non lacessisset prior, Nullum inuenire prologum posset nouos sq. Quibus locis quid 'vetus' significet, ex ultimo quem attulimus loco apparet, ubi veteri novus poeta i. e. Terentius opponitur. Proclive igitur est de aetatis discrimine cogitare, ut cum Terentio adulescentulo tunc senex fabularum scriptor componatur, quomodo Donatus verbum interpretatus est (adnot. ad Andr. prol. v. 7): veteris poetae: quia senex Luscius edebat fabulas adulescentulo tunc Terentio. et eleganter: maliuoli ueteris poetae maledictis: commendatio poetae a persona aduersarii. Hanc Donati sententiam plerique nostrae aetatis homines docti secuti sunt velut Dziatzko in ed. Phorm. p. 51 : uetus poeta: 'Der seit l a n g e t h a e t i g e und daher a l t e Dichter'. Ac certe vocabulo vetus' Terentius similiter utitur in Eun. I I I 1, 38: Tuomm, obsecro te, hoc dictum erat? uetus ubi vetus est usitatum, iam dudum cognitum.

credidi,

Similiter

Adelph. V 3, 17: nam uetus uerbum hoc quidemst, Communia esse amicorum inter se omnia,

31

[323] Eun. IV 4, 21: Hic est uietus uetus ueternosus Colore mustelino,

senex

quae de Doro eunucho dicuntur maligne, praesertim cum praecedant verba Ad nos deductus hodie est adulescentulus, Quem tu uidere uero uelles, Phaedria. Simili autem malitia etiam 'vetus poeta' notatur totiens repetita notione, quae non minus quam ad aetatem refertur ad mores et ingenium. Intellegitur poeta obsoletus et tamquam sui superstes, cuius flos et robur dudum peractum sit. Et nomen ipsum veteris poetae, de quo Terentius tacet, et quaecunque praeterea de eo nota sunt, uni Donato accepta referimus, qui hac in re bono auctore, ni fallimur Yarron¡9 libris de actionibus scaenicia, usus est. Fuit is L u s c i u s L a n u v i n u s 1 (de quo vide Ribbech Frg. com. lat. p. 8 3 ) ; cui Volcacius Sedigitus in canone nonum inter comicos dat locum: Nono loco esse facile fació

Luscium.

Luscius quales fabulas scripserit et quo scribendi genere sit usus, partim ex ipsis quae Terentius de suis et adversarii sui rationibus faeit verbis, partim ex eis quae Donatus illis locis adscripsit comperimus. De duabus eius fabulis Terentius in Eun. prol. v. 7 sic conviciatur: Qui bene uortendo et easdern scribendo male Ex Graecis bonis Latinas fecit non bonas. Idem Menandri Phasma nunc nuper dedit Atque in Thensauro scripsit, causam dicere Prius unde petitur, aurum qua re sit suom, Quam illic qui petit, unde is sit thensaurus sibi Aut unde in patrium monumentum peruenerit. 1

De forma nominis v. Dziatzko ed. Phorm. p. 127. N. Jahrb. für Phil. 1868 p. 548 adn. 6.

— Studemund, 21*

32

[324] De Phasmate Donatus haec adnotat ad Eun. prol. 9 :

Phasma nomen est fabulae Menandri: in qua nouerca superducta adulescenti uirginem, quam ex uicino quodam concederai, furtiue eductam, cum haberet in latebris apud uicinum proximum, hoc modo secum habebat adsidue nullo conscio. Parietem, qui médius inter domum mariti ac uicini fuerat, ita perfodit, ut in ipso transitu sacrum locum, esse simularet; cumque transitum intenderet sertis ac fronde felici, rem diuinam saepe faciens, euocabat ad se uirginem. Quod cum animaduertisset adulescens, primum adspectu pulchrae uirginis uélut numinis uisu perculsus exhorruit: (unde Phasma est nomen fabulae) : deinde paulatim re cognita exarsit in amorem puellae ita, ut remedium tantae cupiditatis nisi ex nuptiis non reperiretur. Ita ex commodo matris ac uirginis et ex uoto amatoris consensuque patris nuptiarum celebratione finem accipit fabula. De Thensauro idem Donatus:

Huiuscemodi

enim est

Luscii argumentum : Adulescens qui rem f amiliarem ad nequitiam prodegerat, seruum mittit ad patris monumentum, quod senex sibi uiuus magnis opibus apparauerat, ut id aperiret, illaturus epulas, quas pater post annum decimum cauerat sibi inferri. Sed eum agrum, in quo monumentum erat, senex quidam auarus ab adulescentulo emerat. Seruus ad aperiendum monumentum auxilio usus senis thesaurum cum epistula ibidem reperit. Senex thesaurum tamquam a se per tumultum hostilem illic defossum retinet et sibi uindicat. Adulescens iudicem capit: apud quem prior senex, qui aurum retinet, causam suam sic agit: Athenienses, bellum cum Rhodiensïbus Quod fuerit, quid ego hic praedicem? etc. Ad alias Luscii fabulas referenda sunt j quae in Heau. prol. v. 3 0 :

exagitantur

ne ille pro se dictum existumet, Qui nuper fecit seruo currenti in uia Decesse populum: quor insano seruiat? et in Phorm. prol. v. 6 sq. :

Quia nusquam insanum scripsit (sc. Terent.) adulescentulum Ceruam uidere fugere et sectari canes

[325]

33

Et earn plorare orare, ut subueniat sibi. Quod si intellegeret, qttom stetit olim noua, Actoris opera magis stetisse quam sua, Minus multo audacter, quam yunc laedit, laederet. In his, quae citavimus, quid maxime vituperet Terentius quoque id iure faciat non pariter exploratum est. Primum de P h a s m a t e comoedia nihil nisi rem ipsam notat Terentius: Idem Menandri Phasma nunc nuper dedit (Euri. prol. v. 9) certa causa vituperationis non addita. Id certe miratur Donatus nec bene explicat verbis ad li. 1. : Utrum ergo hoc dicat, quod totam fabulam transferendo laeserit Luscius Lanuuinus, an non hoc tantum, de quo reprehendat, sed his signis uelit ostendere, quem dicat uitiose Thesaurum composuisse, tit in Thesauro sit culpa, non in Phasmafe ? Hanc fabulam totam damnat, ut apparet, silentio: Thesaurum itero non totum, sed ex uno loco. Àt eo loco ubi laedere Luscium eiusque peccata irridere vult Terentius, nuda Phasmatis mentio ita tantum sufficere ad poetam perstringendum poterai, si fabulam illam, cum nova ageretur, e x a c t a m e s s e n e q u e s t e t i s s e tum res erat in vulgus nota. In T h e n s a u r o id arguit Terentius, quod Luscius contra consuetudinem litigantium defensionem ante accusationem induxerit. Ita recte Donatus (ad Eun. prol. v. 10), qui narrato fabulae argumento haec addit: quae contra naturam iurisque consuetudinem iposita argumenta notat Terentius, quod ille ordq potior erat, ut adulescens prior proponeret causam, qui petitor inducitur. Atqui id, si modo recte idem Luscio 'obscuram diligentiam in vertendo' obicit, certe non tam in Luscium cadit quam in Graecum exemplar, sive id Menandri fuit sive alterius poetae. Nam QrjaavQÓg titulus comoediaesatis frequens est: velut praeter Philemonem, cuius Thensaurum Plautus expressit in Trinummo, et Menandrum Diphilus Archedicus Dioxippus novae comoediae auctores, Anaxandrides mediae eo nomine insignitas fabulas scripserant. Satis igitur habuit Terentius cum specie^aliqua id poetae aemulo vitio vertere, quod absurdum esse Romanis scilicet spectatoribus iuris peritioribus facile probari intellegeret. Quamquam non magis in Atheniensium foro

34

[326]

fieri poterat, ut reus ante eum, qui postulaverat, causam diceret. Quod enim Th. Ladewig 'Ueler den Kanon des Uolcatius Sedigitus' 1842 p. 15 de 7ingaygar

[333]

41

Itaque a vero non aberrabimus, si sumemus, illos maxime adulescentes ab adversariis Terentii spectatos esse, ipsum autem Terentium consulto opprobrium ad nobiles universos ac tales, a quorum auctoritate et gratia publica promptior ipsi venia ac gratia suppeteret, defiectere studuisse jta, ut nobilitatis quae omnino eminerent belli otii negotii virtutes praedicaret. Itaque recte Sauppe in 'Nachrichten d. K. Gesellsch. d. Wissensch. Göttingen' 1870: 'Die Angaben über Terentius' Lebenszeit' p. 119 rem mformasse sibi videtur, cum arbitraretur Terentio a Luscio vitio datum esse, quod, cum servus et libertinus esset, nobilium familiaritatem requireret, poetam vero ita sese defendisse, ut illorum virorum nobilium, qui rei publicae saluti domi militiaeque consulerent, familiaritatem et auxilium repetere ut unumquemque civem ita adversarios non recusare demonstraret. Spectatores autem vel eos qui fabulas legerent id ab universis nobilibus ad Scipionem et Laelium poetae familiarissimos facile transtulisse eamque famam posteris tradidisse. 1 1 Sauppe 1. c. p. 119: 'Mim machte dem Terentius den Vorwurf — und wir haben wohl auch hier wieder an Luscius Lanuvinus zu denken, den der Dichter im P r o l o g des H e a u . v. 22 ausdrücklich n e n n t — dass er, der Sklave und Freigelassene, sich an vornehme H e r r e n vom Adel (homines nobiles) a n d r ä n g e und von ihnen helfen lasse. Darauf erwidert der Dichter, diese vornehmen Herren des Adels seien es, die das W o h l des Staates und der Einzelnen im K r i e g und F r i e d e n f ö r d e r t e n , j e d e r nehme, ohne spröde zu tliun, zu ihnen seine Zuflucht, wenn er es b e d ü r f e ; auch er schätze sich also zur grössten Ehre, wenn er solchen Männern dieser Kreise gefalle, die bei Allen im Ansehen ständen. W e n n er sich der Gunst und Beihülfe Vornehmer f r e u e , so t h u e er nichts, als was alle bei ihnen passendor Gelegenheit thäten. E r vertheidigt also sich und sein Verhältniss zu bestimmten Persönlichkeiten der höchsten Kreise, indem er die B e t r a c h t u n g erweitert und im Allgemeinen es als etwas d u r c h a u s E h r e n h a f t e s und Ehrenvolles bezeichnet, Hochstehenden zu gefallen, natürlich nicht Allen, s o n d e r n denen, welche durch Verdienst i r g e n d einer Art die A n e r k e n n u n g des

Volkes erworben haben Natürlich vernahm, wer diese V e r s e h ö r t e und las, nicht nur den allgemeinen Gedanken, sondern d a c h t e auch zugleich an den besondern F a l l und verstand also unter den homines nobiles in diesem F a l l e Laelius und Scipio, deren v e r t r a u t e r Umgang mit dem Dichter b e k a n n t war u n d von denen allein g e s a g t wurde, dass sie dem Dichter bei seinen Stücken zu helfen pflegten.

42

[334]

Quamquam quod adversarii criminati sunt homines nobilis hunc adiutare adsidueque una scribere, id in falsum auctum esse facile intellegitur, ac multo magis illae, quae ex leviore Terentii defensione haustae sunt perversae opiniones de comoediis ab illis nobilibus compositis Terentii nomine editis, ineptiores et iniìrmiores sunt quam quae seria refutatione indigeant.

III. D E R E SCAENICA. § 5. DE PROLOGORUM PRONUNTIATORIBUS.

Prologis, qui argumentum narrarent, fabulae Latinae ab initio vix unquam carebant : quibus quo modo Terentius utatur non qui argumentum narret sed qui maliuoli ueteris poetae maledictis respondeat cui alio modo obloqui non possit, iam supra expositum est. Prologi appellatione etiam p e r s o n a m ipsam, quae poetae nomine cum spectatoribus agit, designari docet Hec. prol. I I Y. 1: Orator ad uos uenio ornatu prologi. Ipsas autem prologi partes apud Romanos ab adulescentibus agi solitas esse Heau. prol. v. 1 demonstrat: Ne quoi sit nostrum, mirum, quor partis seni Poeta dederit, quae sunt adtdescentium. Usitatum morem bis deseruit Terentius ita ut senex Ambivius ipse prologum ageret nimirum suo non poetae nomine cum populo acturus : in Heautontimorumeno, quae fabula diligentiore defensione indigebat, ut spectatoribus stataria fabula probaretur, nec non in Hecyrae prologo secundo, ut fabula bis exclusa in spectatorum favorem revocaretur. Utroque autem loco id ipsum cur fiat exponitur. Atque in Hecyrae prologi initio: Mit Recht sagt also Suetonius oder eigentlich wohl Varro, dass Terentius durch die Art, wie er sich rertheidige, das Gerücht nur bestätigt und ihm grössere Verbreitung gegeben habe.'

[335]

43

Orator ad uos itenio ornatu prologi : Sinite exorator sim, eodem ut iure uti senem Liceat, quo iure sum usus adulescentior diserte oratorem sese i. e. taraquam legatum ad populum prodire profitetur, cf. Donatum: oratorem audire oportere, ius gentium est: ne igitur expeüatur, non se prologum sed oratorem nominat. — E x eodem initio Dziatzko in 'Quaest. select, de prologis Plaut, et. Terent.' p. 6 efficit, eum qui prologi munere in comoedia perfunctus sit, singulari vestitu usum esse, probata Bentleii sententia censentis prologo recitato ilium statim de scaena discessisse. Immo vel ubi idem actor in ipso comoediae initio partes suas habet, eum vestitus mutandi causa discessisse putat idque ipsum agnoscere sibi videtur ex Heau. prol., cum Ambivius spectatores mirari opinetur, cur ipse prologi partes susceperit: illos eum prologum esse cognoscere potuisse. Haec Bentleii et Dziatzkonis sententia in universum quidem Plautinis qui feruntur prologis quibusdam probari videtur, velut Poen. fabulae, ubi in fine prologus, vel qui prologi munere fungitur, ait: TJalete: adeste, ibo: alius nunc fieri uolo. Capt. prol. v. 67 : Abeo, ualete, iudices iustissimi. Trin. prol. v. 2 2 : ualete: adeste cum silentio. Rud. prol. v. 8 2 : TJalete, ut hostes uostri diffidant

sibi.

tamen tribus Plautinarum fabularum prologis parum convenit, ubi constat personam eandem in scaena statim agere : Militia gloriosi, Amphitruonis, Mercatoris. In Milite glorioso Palaestrio prologi partes 'agit ita, ut in scaena altera act. I argumentum exponat, in tertia cum Periplecomeno colloquatur ; inde singulari prologi vestitu eum usum esse minime putabimus. In Amphitruone fabula Mercurius prologus sub finem haec exclamat v. 1 4 8 : Sed Amphitruonis illic seruost Sosia, A portu qui nunc cum lanterna (hue) aduenit. Abigam iam ego illune aduenientem ab aedibus. Adeste, erit operae pretium : nunc spectabitis Iouem et Merctirium facere (hie) histrioniam.

44

[336]

in prima quae deinceps sequitur scaena cum Sosia colloquitur. Atque hoc loco ipsa dei persona, de singulari prologi ornatu quominus cogitemus, vetat. Maximi autem ad nostrani rem momenti Mercatoris prologus videtur esse. Prologi enim partes hac in fabula Charinus adulescens agit, qui idem fabulae personam tuetur. Qui ubi sic exorsus est: Duas res simul nunc agere decretumst mihi: Et argumentum, et meos amoves eloquar, mox finem prologi his verbis facit v. 109: Sed quid currentem seruom a portu conspicor, Quem naui abire uetui? timeo quid siet, ac statim ipse cum Acanthione servo scaenam agit, ut nullo modo eum de scaena discessisse nec magis singulari vestitu ornatum fuisse appareat. Itaque Dziatzkonis sententia, quamquam per se non est improbabilis, tamen non cadit in eas fabulas, ubi, qui in prima scaena actor futurus est, idem prologi personam sustinet. Id autem de Heautontimorumeno fabula statuendum est, in qua Chremetis senis vel Menedemi senis partes ipsum Ambivium egisse probabile est. Eum igitur singulari vestitu usum prologum recitavisse, tum de scaena discessisse mutatoque senis vestimento in scaenam rediisse nemo credet. Ne id quidem certuni est, 'ornatum prologi', cuius in prol. I I v. 1 mentio fit, vestitum intellegendum esse. • Immo probabilius mihi videtur prologum insigni aliquo, veluti sceptro vel caduceo ramove olivae, quo delegati ad populum condicio manifestaretur, instructum fuisse itaque, quod Dziatzko vult, ab omnibus cognosci potuisse ; peracto autem prologo insigne illud, quo orator usus erat, sepositum esse, si quidem in Amphitruone, Milite glorioso, Mercatore, Heautontimorumeno partes in ipsa fabula eidem agendae erant. § 6. QU'AS MAXIME FABULAS SPECTATORES ROMANI IN DELICIIS HABUERINT.

Studia et intellegentiam spectatorum Plautinarum et Terentianarum fabularum non eadem fuisse intellexit Ritschl in Parerg. p 234 adn. : Dem Bildungsgange des sechsten

45 Jahrhunderts . . . . entspricht es durchaus, dass es Anfangs ein vorwiegend stoffartiges Interesse war, mit dem man schlechthin nur Belustigung im Theater suchte, sehr unbekümmert, woher diese der Dichter geschöpft, und ohne zu fragen, wie rein er die Quelle wiedergegeben oder mit welchen Zutliaten und Umgüssen er sie dem römischen Gaumen schmackhafter gemacht. Nur a 11 m ä h 1 i g wurde für die Auffassung eines reinen griechischen Kunstwerkes, auch ohne die pikante Würze einer vergröbernden Komik, die Empfänglichkeit geweckt und das Yerständniss herangebildet: und eben diess gibt der gewöhnlich so einseitigen Kritik der Terenzischen Komödie den allein richtigen Standpunkt.' Quam mutationem 'paulatim' factam ipsi prologi illustrant: summa enim difficultate ac labore et Caecilius (cf. Hecyr. prol. I I ) et Terentius rationein suain spectatoribus probaverunt, qui bis, dum Ilecyra agitur, theatro relicto comoediam levioribus funambuli gladiatorumque spectaculis posthabuerunt: cf. Hecyr. prol. I v. 3 sq.: Vit neque speetari ueque cognosri potnerit: Ita populus studio stupidiis in fnnambido Animtim occuparat. Hecyr. prol. IL v. 25 sq.: Quom primum eam agere coepi, pugilutn gloria, Funambuli eodem accessit exspectatio: Comitum conuentus, strepitus, clamor imdiermn Fecere ut ante tempus extrem foras. eadem cum itcrum daretur, v. 31 sq.: Primo actu placeo: quom interea rumor uevit Datum tri (jladiatores, poptilus conuolat, Tmnultuantitr elamant pugnant de loco: Ego interea meum non potui tutari locum. Phorm. prol. v. 31 sq.: Ne simili utamiir fortuna, atque usi sumus, Quom per tumidtum noster grex motus loeost atque summa Ambivii domini gregis opera vix effectum videmus, ut fabula tandem staret. Phorm. prol. v. 3 3 : Quem actoris uirtus nobis restitnit locum sq. 22

4é

[338]

Non ferebant spectatorum animi actionem placide et tamquam sine motu fluentem. Nec dissimiliter in Heautontimorumeno, quae in accurata morum descriptione versatur, diligentissima domini gregis defensione opus fuit, ut fabula apectatoribus commendaretur, cf. prol. v. 35 sq. : ne semper seruos currens, iratus senex . . . . aclsichie agendi sint mihi clamore summo cum labore maxumo. Statarias igitur i. e. quietiores comoedias, in quibus personarum moribus perpoliendis et depingendis maiorem poeta operam dabat, quae quidcm ab eruditis spectatoribus praeferri fere Graecis solebant, Romani spectàtores contemnebant, motorias 'cum labore maxumo' actas postulabant et in deliciis habebant. Tantum autem aberat, ut vel Attica elegantia vel totius actionis artificio delectarentur, ut, queinadmoduin ipse Cicero in eloquentia 'immensum aliquid nfinitumque' desiderabat, ita in re scaenica quoque magis a et u o s a spectare cuperent. Propterea omnes praeter Heautontimorumenon et Iiecyram fabulas Tereutii motoriae sunt. De qua re cf. Donati praef. ad Euu. : et est palliata Menandri •uetus: quam ille aurtor de facto adulescentis, qui se pro euflucho deduci ad meretricem passus est, nominanti. Itaque ex magna parte motoria est. Idem praef. ad Àdelph.: Iluius tota actio cum sit mixta ex utroane genere, ut fere Terentianae omnes, praeter Heautontimorumenon, tamen maiori ex parte motoria est; nam statarios locos perpaucos halet. Idem praef. ad Phorm.: Haec igitur proprie tota motoria est, et in affeclibus constituta paene maioribus, quam comicus stilus posceret: nisi quod arte poetne omnia moderata sunt. Itaque etiam Terentii aetate quamquam eruditiores homines, nobiles maxime, elegantioro sensu in existimandis ut Menandri et Philemonis Graecis ita Latinis Caecilii et Terentii fabulis utebantur, tamen maior pais auditorum etiamtum eiusmodi delicias fastidiebat, motus actionis atque servorum petulantiam requirebat : quibus auditoribus vel paucis post Terentii mortem annis veteres fabulas novis multo magis piacere prologus Casinae Plautinac profitetur. Quam fastidiosum fuerit vulgi iudicium, et Ileautontimorumeni atque Hecyrae actionibus confirmatur, et poeta

[339]

il

ipse saepius verba facit de f o r t u n a s c a e n i c a , qua comicus poeta periclitetur : Hec. prol. I I v. 8 : Quia scibam dubiam fortimam esse scaenicam et Phorm. prol. v. 31: Ne simili utaimtr fortuna sq. Quamquam pedetemptim eum populi favorem sibi conciliasse ipsae prologoi'um clausulae innuunt. Modestis enim atque demissis verbis poeta ignotus utitur in priorum fabularum prologis, in posteriorem confidentius atque audacius et in adversarios invehitur et se suumque Studium spectatoribus commendai. Conféras cum Andriae versibus his (24 sqq.) : Fauete, adeste aequo animo et rem cognoscite, Ut pernoseatis, ecquid spei, sit relicttom, Postime quas facief de integro comoedias, Spectandae an exige»dae sint uobis prias et cum Heaut. 28 sq.: Facile, «equi sitis, date crescendi copiai», Nottanti» qui spectandi, facinnt copiai» haec verba Eunuchi, quae fabula unice placuit, v. 44 sq. Date operam, citm silentio animimi «ttendite, Vt pernoseatis, quid silri Emmchus itelit et Phormionis v. 30: Date operam, adeste aequo animo per silentium.

§ 7. DE PRKTIO POETIS SOLVENDO IMPENSISQUE IN ACTIONES SCAENIOAS FACIENDIS.

Dubiam fortunam scaonicam, de qua modo diximus, quamquam poeta scaenicus saepe expertus est, cum vel adversariorum peteretur invidia vel spectatoribus parum piacerei, tarnen ipsum periculum fabulae explosae ad poetam non pertinebat. Empta enim fabula a ludorum curatoribus pretium poeta meruerat, au te qua m fabula acta est. Cf. Ritschelii Parerg. p. 3 2 9 : 'Wenn unter diesen Umständen der Unternehmer allerdings zu Schaden kommen konnte, so hatte dagegen der Dichter sein Honorar weg, welches Schicksal auch das Stück traf.' IIoc satis demonstiant verba prol. I Hecyrae 22*

48

[340]

v. 6 :

Et is qui scripsit hanc ob earn rem noluit lierum referre, ut iterum posset uendere. Nimirum ex Hecyra exclusa, cum semel veniisset, nihil detrimenti cepit poeta postea eandem iterum venditurus. Confirmant rem Horatii versus epist. I I 1, 175 sq.:

Gestit enim (se. Plautus) nummum in loculos demittere, post hoc Securus cadat an recto stet fabula talo. Quis autem emerit fabulam a poeta venditam, de ea re dubitari potest ex duobus prologorum testimoniis inter se diversis. Nam verbis Eun. prol. v. 19 sq. : quam nunc acturi sumus, Menandri Eunuchum, postquam aediles emerunt sq. non satis convenire videntur Ambivii Turpionis domini gregis versus Hecyr. prol. I I v. 47 sqq. : Mea causa causam accipite et date silentium, Ut lubeat scribere aliis mihique ut discere Nouas expediat posthac pretto emptas meo. Explicatur res, si Ritschelio (Parerg. p. 327 sq.) credimus, Donati adnotatione alteri loco adscripta: aestimatione a me (se. a domino gregis) facta, quantum aediles durent: et proinde me périclitante, si abiecta fabula, a me pretium, quod poetae numerauerint, répétant: ergo 'meo a me facto, a me statuto. Quibus probatis Ritschl adicit plcrumque poetam non cum ludorum curatoribus ipsis sed cuni domino gregis egisse, qui fabulam aestimaret pretiumque poetae solvendum à curatoribus ludorum impetraret: idque diserte indicari prol. Ileau. v. 43 sqq.: Nam nunc nouas qui scrïbtmt, nihil par cunt seni: Si quae laboriosast, ad me curritur ; Si lenis est, ad alium deferhir gregem, ubi 'curritur' ad poetas rectius quam ad aediles referatur. Rectissime id quidem : sed ex hac negotiatione is qui suam operam interponeret dominus gregis certe emptam s u o pretio comoediam dicere non poterai. Neque magis sufficit Donati adnotatio ad verba: pretio emptas meo (Hecyr. prol. I I v. 48), ex qua adnotatione pretio emptas eas dumtaxat fabulas dicere licebat Àmbivio, quarum pretium ab ipso exigeretur, cum

[341]

49

non stetissent : quod quam alienum sit ab ipsius C o n s i l i o verbisque praecedentibus mea causa eausam accipite sq. (Hecyr. prol. II v. 47), sponto apparet. Nam quarum aestimatio spectatorum plausu compròbata erat, earum certe pretium nullo pacto repetebatur. Atqui verba Ambivii in universum valent et maxime de novis, quas probare populo cupiat. Itaque ne Ruhnkenii quidem ratione multum proficitur, qui (ad Hoc. prol. I I v. 49), licet plerumque aediles a poelis fabulas emerint, aliquando tamen actores quoque fabulas suo pretio emisse ex Iuvenalis sat. V I I 87 Esurit

intactam

Paridi

nisi iiendit

Agauen

effici vult : loco propter ipsam tomporis rationem ab eo, quem tractamus, alienissimo. Equideni, num veruni sit illud, aestimationem fabulae exaetae a domino grogis repeti solitam esse, in medio relinquo: certe verba 'pretio emptas meo' non ad pretium poetae persolutum arbitror referenda esse (quod ab aedilibus factum esse constat), sed potius ad fabularum actiones a domino gregis redemptas. Nam quaecunque ad actionis scaenicae ornatum et apparatum, ad histriones alendos et instruendos, ad alia eiusmodi pertinent, ea aediles non singula curabant, verum domino gregis ita locabant, ut ex pacto certam summam ei penderent, unde ille sumptus faceret. Is autem apparatus scaenicus cum domino gregis etiam in posterum inservire posset ad fabulas iterum iterumque sive in urbe Roma sive in municipiis docendas (cf. p. 14) et inde quaestum facere ei liceret, verisimile est in ipsa redemptione illa quoque lucra ex fabulis et actis et repetitis redundatura in censum venisse. Quodsi fabula non piacerei, fieri poterai, ut nihil lucri perciperet, sed damnum faceret redemptor ex actione suo sumptu peracta. Itaque recte suo pretio emptam fabulam appellai, cuius agendae et spes et periculum ad ipsum redeat. Sed his quae modo exposuimus iam occupavimus alteram quaestionem, quae homines doctos in diversas egit partes: fabulae, ubi primum doctae sunt, cuius in dominio manserint.

50

[342]

Qua de quaestione omnes probabilitatis numeros habet Bitschelii sententia Paierg. p. 331 exposita: ad poetas fabulas non iam pertinuisse qui quidem eas vendidissent, cum praesertim ex Hecyrae prol. I v. 6 et is qui scripsit e. q. s. appareat ex veteribus cornoediis relatis lucrum facere poetas non potuisse. Nec magis, qui emissent, aediles mansisse possessores: quibus usus nullus esset veterum fabularum. An credamus homines nobilissimos ex venditis cornoediis quaestum sperasse? Restare ut eas ipsis dominis gregum relictas dicamus, qui agendas redemissent, quippe qui aestimatione facta et cautione praestita dominium iure sibi vindicarent. Inde igitur et periculum actionis susceptae et detrimenta ex dubia illa vel adversaria fortuna scäenica orta eis quodammodo compensata esse, cum fabulas iterum iterumque docere cum proprio emolumento possent. 1 Cui explicationi et simplicissimae et iustissimae unus videtur parum respondere locus ille, quem identidem citavimus, Hec. prol. I v. 6 sq.:

Et is qui scripsit hanc ob eam rem noluit Iterum referre, ut iterum posset nendere, unde effici videtur ex ipsius poetae arbitrio fuisse fabulam referre, ut non dominus gregis sed poeta comoediae possessor mansisse putandua sit. Nam quod Ritschelius versus illos ita interpretatur 1. c. p. 330, quasi noluerit poeta Hecyram isdem ludis sollemnibus 1 Eilsehl 1. c.: 'Was wurde aus den zur Aufführung gebrachten Stücken, die nun keine novae mehr waren? Wem gehörten s i e ? Den Dichtern nicht, denn ihnen waren sio j a abgekauft, und die oben erklärte Stelle im ersten Prolog (v. 6. ot 7) zur Hecyra beweist j a bestimmt, dass an alten nichts mehr zu verdienen war. Den Aedilen oder F e s t g e b e r n ? W a s sollten diese damit a n f a n g e n ? Diese verschwenderischen Grossen Roms werden doch sicher keinen Handel mit dem W i e d e r v e r k a u f getrieben haben. E s bleibt nichts übrig, als dass sie den Unternehmern, die nach dem Rechte der Gegenseitigkeit schon vermöge ihrer Gewährleistung einen gewissen Antheil daran ansprechen durften, nach gelungener Aufführung als Eigenthum zufielen. Dadurch also wurden diese für die mit der Uebernahme verbundene Gefahr entschädigt, dass sie im glücklichen F a l l e das Stück nun zu ihrem eigenen Vortheil als vetus fabula so oft zu wiederholter A u f führung bringen k o n n t e n , als 6ie Gelegenheit fanden.'

[343]

51

iterimi referro, immo nialuerit carri postea aliis ludorum curatoribus iteruin v e n d e r e , quae quidem pro nova esset, cum prius neque spectari neque cognosci potuerit: id in verbis ipsis non inest. E t quomodo illud, quod raro exemplo in Eunucho factum est, ut bis deinceps ageretur, cum omnium plausum ferret, idem licuisse poetae impetrare in ca fabula statuamus, quae populum stupidum a funambuli admiratione abducere non valuisset? Quid? 'pro nova' eam fabulam vendere alteri ludorum curatori ideo licebat, quod propter populi fastidium, dum nova agi t u r , neque 'spectari neque cognosci' p o t u i t ? 1 Ita quo quae fabula ineptior erat et quo celerius exacta est, eo saepius tamquam parum cognita repeti 'pro nova' poterai. Eius modi autem comoediam putabimus alterum emptorem facile inventuram fuisse? Longe diversa ex isdem versibus effecerunt lime et Dziatzko. Atque Ihne 'Quaestiones Terentianae' in sent, contr. 11 contra Ritschelium contendit 'Terentii aetate eas fabulas, quas novas vendidissent p o e t a e , postquam semel actae erant, in dominium rediisse poetarum'. (quod idem Becker 'De Ronianorum censura scaenica' p. 21 posuit: 'nam ut primum fabula in scaena data f u i t , sive acciderat, ut non perageretur . . . . sive comoedia steterat, s e m p e r a d a u c t o r e m s u u n i redibat'.) In sent, contr. 16 Ihne contra Donatum Hecyrao prioria prologi verba ilia ita coniungenda censet: non ob earn rem voluit iterum referre, ut iterum posset uendere, sed Quid post 'sed' supplendum sit, non addit, puto sententiam talem: sed ut Hecyram spectatoribus denuo probaret. Quae si probaretur, sequeretur etiam repetitarum fabularum pretium poetam accepisse. At recte oblocutus est Dziatzko in Mus. Rhen. X X I p. 474 ex Latini sermonis legibus 'ob eam rem noluit' dici non posse pro 'non ob eam rem voluit'. Quamquam ipse Dziatzko niliilo rectius eiusmodi supplementum requirit: poetam noluisse quidem fabulam iterum referre, ut- eam iterum vendere posset, tarnen in ludis funeralibus Aemilii Paulli precibus filiorum victum vel Scipioni 1

cf. supra p. 6.

52

[344]

Africano gratificatum permisisse ut gratis refcrretur. 1 Verum adversativam sententiam in lacuna fuisse nullo modo probatur: immo verba eo ducunt, ut révéra iterum veniisse Hecyram, cum iterum ageretur, tenendum sit. Non maie igitur Donatus adnotat: 'aliis scilicet ludis: in quo inaluit avarum poetam populo inducere quam suo operi diffidentem'. In summa re Dziatzko cum Ihnio consentit: etenim ipse quoque verba illa in eain partem accipit, ut contendat ex potestate et permissu poetae fuisse ut iterum referrentur fabulae itaque in dominio auctoris eas mansisse. Sic enim rem sibi informat: poetas non vendidisse aedilibus n i s i i u s p r i m a e a c t i o n i s , idque apparere ex verbis illis prol. I Hecyrae: noluit iterum referre ; veteres autem fabulas ex quibus nihil quaestus fieret, libenter dominis gregis reliquisse Romani igitur comici, id quod ipse Dziatzko concedit, nunquam iure illo usi sunt una Eunucho excepta, in qua, si Dziatzkoni ciedimus, poeta quaestui suo consuluit, cum fabulam denuo datum iri animadverteret, quod quidem 1 Dziatzko 1. c. : E8 sollte vielmehr an jener Stelle wirklieh der Dichter als 'avarus' geschildert werden, und wenn er sich doch bei den Leichenspielen des Aemilius Paulus dazu verstanden hat sein Stück ohne nochmalige Bezahlung aufführen zu lassen, so ist es möglich, dass man ihm damals, da es die Kürze der Zeit nicht erlaubte ein neues Stück einzuüben, besonders gute Worte gegeben habe. Dazu konnte aber noch kommen, dass er dem P. Cornelius Scipio Africanus sich gefällig erweisen wollte, mit welchem er j a sehr wohl bekannt war und welcher als Sohn des Aemilius zugleich mit seinem Bruder Fabius Maximus jene Leichenfeier veranstaltete. Letzterer Grund wurde möglicher Weise in der besprochenen Lücke hervorarehoben.' s Dziatzko 1. c. p. 473: 'So bildete sich denn VOJ) Anfang an, in welcher Zeit, wie wir schon bemerkten, die Bevorzugung der novae fab. jedenfalls am entschiedensten war, als etwas Selbstverständliches der Brauch aus, dass die Festgeber dem Dichter nur — so zu sagen — das i u s p r i m a e a c t i o n i s abkauften oder doch das Geld dazu hergaben in der Summe, welche sie dem dominus gregis für die ganze Aufführung zahlten. Ebenso selbstverständlich wurden, als die scenischen Aufführungen überhaupt häufiger wurden und deshalb auch veteres fab. auf die Bühne kamen, diese von den Dichtern, da sie in Folge der ursprünglichen geringen Geltung der vet. fab. von den Festgebern keine neue Bezahlung erwarten konnten, den domini gregis bereitwilligst überlassen, durch deren Vermittelung jene wieder ihre novae fab. bezahlt bekamen.'

53

[345]

hauti probabile esse accuratius p. 13 demonstravimus. Quid igitur de iure — do quo nihil traditum habemus, — verba faciamus, quo in nova fabula poeta usus sit, in vetere nusquam usus? Rectius sane et simplicius statuemus poetam cum prima actione etiam omnes reliquas actiones emptori tradidisse. Neque quo uno illa sententia fondamento nititur versu

prol. I H e c y r a c :

noluit

iterum

referre,

ut

iterum

posset uendere, id satis fìrmum est. Quae verba quamquam recte Donatus explioat, poetam Hecyram quaestus causa iterum vendidisse neque statim referre voluisse, tamen illud minime probant, poetam Ambivium, si quidem Hecyram denuo agere domino gregis in animo fuisset, vetare potuisse. Sed quid quaeso Ambivii interesse potuit, ut fabulam explosam iterum iterumque daret? Alia, ut ita dicam, fieri no vaque delectandi vis Hecyrae exactae addi debebat, ut denuo empta staret neque id Terentium effugit: itaque 'pro nova' fabulam rettulit i. e. retractatam et emendatane Qua de re supra disputavimus p. 8 et 50 sq. Redimus igitur ad Ritschelii sententiam, quam supra nobis videmur no vis argumentis corroborasse: d o m i n is g r e g u m , q u i p p e qui a g e n d a s f a b u l a s novas suo periculo atque ex p a r t e suis impensis curavissent, easdem r e l i c t a s e s s e , ut e x r e l a t i s q u a e s tum facerent.

DE

CRASI ET APHAERESI.

A D S U M M O S IN P H I L O S O P H I À

IIONORES

AB AMPLISSIMO

PHILOSOPIIORUH ORDINE ACADEMIAE WILHELMAE ARGENTINENSIS RITE IMPETRANDOS SCRIPS1T

ALBERTUS LUCIUS DARMSTADIENSIS.

ARGENTORATI APUD CAROLUM I. TRUEBNER. MDCCOLXXXV.

MATRI CARISSIMAE s.

Homines docti, qui de crasi et aphaeresi scripserunt, quamuis dialectos Graecas 11011 neglegerent, tamen cum exempla ex solis fere scriptoribus colligerent, parum idoneam ad usum Graeci sermonis plane explicandum materiem congesserunt, siquidem et scripto res ipsi earn qua uulgus utebatur dialectum non puram reddiderunt et scriptorum uerba dubia codicum manu scriptorum fide seruata sunt. Purae autem et fere integrae diulecti cum in inscriptionibus ex plurimis Graeciae partibus seruatis insint, has quaestioni de crasi et aphaeresi instituendae pro fundamento posui auctore Rudolfo Schoellio, studiorum nieorum fautore hurnanissinio ; qui quod Argentorati libéralissime ad inscriptionum studium me adduxit, gradas ei ago amplissimas.

PARS PRIOR . 1)E CRASI. CAPUT I . D E UOCABULI CRASIS NOTIONE E T D E CRASEOS LEGIBUS. L. Ahrensius plurimis ex recentioribus graminaticis adstipulatus in coinmentatiuncula „de crasi et aphaeresi" (Stolbergae Hercynicae 1845) pg. 1 crasin his définit verbis: „Crasis fit, cum uocalis uocem claudens cum sequentis uocis uocali initiali in unam syllabam coniuugitur." Attainen antiqui grammatici Graeci longe aliter uocc ilia utuntur. Quos quidem Buttmannus in grammatica (I pg. 112 adn.) scite monuit commissuras duarum syllabaruin in duabus uocibus nec nomine nec pronuntiatione seiungere ab uocalium commissuris eis, quae una in uoce fiunt; immo utrumque com-

6

[352]

missurae genus avvaXoiipf/v nominare, cuius distinguantur species tres : SXixpiv (elisionem), ubi alter sonus elidatur, ovvaigtoiv, ubi duae uocales sine ulla mutatione in diphthongum coalescant, xgfiow, ubi ex duabus uocalibus contractione unus efficiatur sonus mixtus. Quia uero tres illae species non sufficiant ad omnes uocalium commissuras explicandas, uarias earundem mixtiones a ueteribus statui. Hausit earn normam Buttmannus ex scholiis in Dionysii grammaticam (Bekkeri anecdot. pg. 6 9 7 ) , ubi de synaloephes generibus legimus haec: Unsi Ss sx&Xt'ipswg ¿[tvijothtfisv, Ssì yiviuaxsiv on !] fisi' ovvaXouptj ysvog tariv, e/si S\siS>j) snxu, roi'u /.isv anXà, Tsaouga Ss (Svvdtxa. /.at TU [lèv ànXà stai ravra" ¿y.&Xitfjig, xgàaig, ovvalgsmg. xal tx&Xt rjj i g /.isv taziv, Ijvixa ivgsdfj Xthg sic ffMVtjsv ij (pwvrjsvxu xazaXyyovaa, xijg tntrpftjo/itivìjg XtS,so>g ano rptuvrjtvzng ij ¿7io (fiovrjivzit»' àg/ofisvìjg. TOTS yào (Sia) rò /aaftiiiSsg xal xs/rjvtiiÒtg IxdXi^tTat TO réXog rijg ngoijyov/iisvijg Xì^siog. y-al rjvixa (¡.lèv) woiv tv nagudècsi, Sé/ovrai ònùoz, oiov xarà ifiov — Jinr' t/nuv ' tjviy.a Ss waiv tv avvitasi, ov òs/ovzat ànóazQWfior, oiov y.arà sygufpov — xaztygurpov, y.azà stqv — xazt^tjv. zavza utv nsnl rijg ¿xSkiipuug. /liatpiQti Sè avvatgsoig y.gdaemg xazà rovzovg rotìg rgónovg. >] avva/gsaig 1regi rò T xal rò v xarayivsTai, ngoijyov^itvov vgoraxTixo-v (pwvrjsvtog, oiov nài'g — naie, amo — avw, ¿Irjfxoafrtvsi' — drj/.ioa9éva. SianzìXXsi Ss rò ovvijgi)(.isvov ano xov tvzsXovg ¿x TOV /.irj nsgiczÌLta&ai TO l xal rò v tv r f j avvaigsau. Sei Ss yivióoxstv ori rò l xal rò v SsT nsgiOTÌ^siv, ijvixa ngoijysJTat ngoraxTtxòr (pwvijsv xarà StaoTaaiv ' intl oxav ngorjytjrai vnoraxrixòv (fxovrjtv, ov SsT nsgiOTiQstv aita, oiov ìa/ij, uoi]. t] Ss xgùaig nsgì navTa r à (pwvijsvTa xaxayivsTai, oiov ¿1qf-ioa&lvtog — /¡rji.ioo&svovg, iégal; — "gal;, rò ¿¡uóv — roifióv. xal rjvixa fisv yivijTat xgàatg tv àg/.toyfj Silo Xs^swv, zi&tzat xogom'g, oiov [hic lacuna est] vóog — vovg. akkwg zt Ss rj avvaigtoig (pvlay.ziy.ij sari reuv avrtùv (pMvijévTiov, oiov nai'g — mag" Ì] SS xgàatg navriog àXXo/waiv unsgyaQszai, oiov z/rjuoG&tvsog — ^lij/.ion&tvnvg. Tmvza fttv slot rà ànXà siSrj zìjg ovvaXoupijg. Tà Ss ovv&sru cavza ' txdXttptg xal xgixoig, sy.SXuptg xal avvaigsaig, xgàatg xal avvuigsaig, sxdXixptg xal xgàoig xal ovvaigtatg.

[353] liai

ex&Xtxpi

ç jtiïc xai

y.àyw ' txdXijSsTiu

xgàniç

tOTiv,

TO l rov

yàg

7

xai

â xai s siç â (icar.gov. ex&Xtrf/iç è(toi

vnoSvvsi

—

t/itovnoôvvei

y.gàniç

J e xai

xigvàrai

yàç

slç t^v

wç êni

TO A xai

xai

xai

sxd-Xixpiç ol alnoXoi

TOV

ol àg&gov,

rov

xai tyw

xai

xigvàtai

yàg

ro

l

xigvaTat

ôs (xai) —

—

wnoXoç'

w,

TO l

xai

avvaiyàg

SXDXIFISTUI

Ci dç

iftoi

ôicp&oyyov.

TO ro xai

xgàoiç

wnôXoi"

ro ô xai

L tic: rrjv w ôiqid-oyyov.

rrjç

V DÇ TI}V ÔV awaigsTrai

— TO

wç TO

avvaigsatç,

wç êni rov 6 alnôXoç

â siç o ,

m èiipdoyyov.

gsatç, rov

avvaigsaiç,

TO Ô xai

âs xai ' ¿y.9\ifîerai

J e TO Ô xai

dvTv/iaaç, avvaiQHTat

t'iç sni

avvSttjfiov,

xai

TO

L

avvaigsïrai

—

Similia praecepta de usu uocabulorum xgàaiç, avvaigsatç etc. seruata sunt in Crameri anecdotis Oxoniensibus 1Y 200, 26, in quibus quae insunt corruptelae ex illius acholii comparatione facillime remoueri possunt: exd'Xixpiç' Tovfiôv. (leg. yàg

xarà

ê(iov—

avvaigtaiç" xgâaiç)'

TO l rov

nâïç

oiov

êyw

xai

avvaigsatç'

ix&XifisTui

yàg

r o T, xai

xai

êyw)

—

xai

xgâast

xàyw'

Xoç —

wnôXoç

avvaigsatç'

( l e g . wnoXoç) ' xigvarat T siç m ¿ts'ya,]

sxfrXifiiTai (taxgôv.

— ê(iovjlQÎÇtiç '

( l e g . avvatgtÏTat)

xai

v—

xgàaiç

TO â xai s siç â

otoc êfioi vjigtÇsiç

ôv âî(f>d-oyyov. xgâatç TO Ô xai

x g à a t ç ' TO ê(ié

sx&Xixpiç

xai xtgvârai

slç trjv

ovvaigHTai

naïç.

(leg.

xai avvdia/xov,

¿Y. S Xixfjtç

x a r ' ê(iov.

—

TO Ô xai oïov o

v

alnô-

TO Ô y.ai â slç ro, [xai

xai avvaigstrai

TO Ô ( l e g . ro)

xai ï HÇ Tijv ro (leg. w) àifpdoyyov (deest septima species). 1 In hia praeceptis diligentius inter varia synaloephes genera, ac praecipue inter xgâatv et avvaigsatv discernitur» Synaeresis igitur secundum scholiastae regulam cominissura uocalis est cum sequenti l uel v ita facta, ut neuter sonus in commissura mutetur, sed T uel v cum praecedente uocali coniunctum efficiat diphthongum, uelut nâïç fit naîç, àvw fit avw,

Arftioa&svsï

fit

dru.iood'èvsi.

Âtqui illas régulas grammaticorum usus minime confirmât: qui modo crasis nomen pro synaeresi ponunt modo uice uersa. Conféras locum Herodiani (ed. Lentz I 11, 2): 1 Conf. etiam 'Scholia Ilephaestionea A' éd. Studemund in Anecdotis Yariis I pag. 126.

23

8

[354]

naXiv

TO

XQvaèôç

xai

àgyvgèòg

fiera

Tìjv

av

va io s if tv

ubi ex praeceptis illis dicendum erat /LISTU TTJV y.çâatr. Deinde (I 38, 27) legimus: ¿y. ós TOVTOV TOV rionnùsiov ovvrjQÌ&r] rioanòc£V. ExempHim aptissimum, quo uocibus ovvaigsotg et r.gàaig promiscue usum esse Herodianum deinonstretur, est in uol. II 321, 36: Jr^iaSrig: ano TOV NIQUANOLADI]...,

tdrjitiaç, xai

ytvirai

urpsksv

/h-jf.1 s â Jyç

ng

ij

ytvioSat

xai

y. ara

a v v a i ç t a i v

7] xçùotç,

ùllà

Jtà

ròv

d^iaòrfi' yotguxTÎjga

S syivtTo, quo loco avvaigsaiç et xgàatg in uno uerborum çonexu idem significant. — In Theodosii regulis (ed. Bekker anecdot.) fere una ovvaigsotg uox ad uocalium commissuras significandas usurpatur. ng

Praeter uoces y.gàoiç, ovvaigsotg, owaXouprj aliae quoque licet rarius ponuntur, velut in Theognosti regulis (Crameri anecdot. Oxon. II 86, 30) Sià rrtv TWV wv Aesch. Sept. 668 scribit ad exemplum formae Doricae tonokot et secundum regulam illam, qua a longo i non adscribi sed subscribi iubetur, tamen codicum scripturas xaia/Qa etc. perspicuitatis causa praetulerim non minus quam /ai non %a pro xai at et Sul/xix. p r o TO al/ua

non

&a/ua.

3. a, at + ao = at). In scriptorum reliquiis ravvd saepissime, xavrog Soph. O. K. 927. Ai. 347. El. 28. /UVTT] Soph. Ant. 426. — In inscriptionibus saepe ravrd C. I. A. I 8, 11; 39, 10; etc. 4. a, at + s = a et apud scriptores et in inscriptionibus. aXafcg Soph. Ph. 1247 pro a sXafisg. — uxgar^aag Soph. O.

R.

1523.

—

¿movrjaa

Eur.

H.

P.

259.

—

ayoi

Isocr.

Nicocl. 62, Demosth. XXXIX 39, etc. — i,u Hipp. 345 pro a ifts.

—

T a v S o p h . A n t . 7 8 0 p r o r a ¿v.

A. I I 333, 7 ;

ravavria

578,

13;

—

ravu\vria C.

A d d . 4 9 b 26.

I.

Tamvr/dfta

814 b 33. 1 Apud Aristophanem saepius formae iierbalfis generis medii cum sequenti aga particula per craein coniunguntur, ut oi^wCfriip' Theam. 248. SrlloiiSg'' Ach. 325. olfidta^a PI. 876 pro oilmen aoa etc. Euehnerus putat eiusmodi erases ad suffixum uerbi pertinere, non ad totum uocabulum, quia in craei uocabulum maioris auctoritatis ut Jijio/iai etc. uocabulo minoris auctoritatis praecedere non possit. At cum eiusmodi erases nusquam alibi inueniantur, ego quidem statuam elisionem Sriio/i aga, quae exemplo' tituli Attici C. I. A. II 379 omo; yivtjx' e Sophr. 6; Theocr. I I 118. — y.rjgvdgav Ar. Ach. 787. — y.rjnd Theocr. II 100. — xijfié I I 159; IY

4.

—

xìjrfu

I 82.

—

y.ljówx

IV

36.

—

x?}fruiva,;

I I 25. Tijni^aXXovTa I. G. A. 514 (sicil.-megar.). xifc C. I. G. 2254, 120. 126. 129. 133 (cret.). — xi)ni C. I. G. 2254, 133. 136. 166 (cret.). — x^naiviofinv Cauer 56, 22 (cret.). — y.qltvvvta I. G. A. 79, 11 (lacon.). — y.r/x I. G. A. 79, 17. 23. 29 (lacon.). — xjv I. G. A. 79, 24 (lacon.). 1 1 Apud P i n d a r u m ol. V i l i 78 xàrvouov, ol. X I I I 103 (et nera. I 69 in adii.) xàv Mommnenus dedit ex coniectura: cuiusmodi crasis neque codicibus traditur neque Doricae conuenit dialecto. Duo deprehendi exempla x o i v i j í d i a l e c t i , ubi m + t in r¡ coalescit: C. I. G. 627(5, 5 xr,v et 6*262, 4 xtjnódeor. Hae duae inscriptiones B o m a e seruatae in ceteris epicam praebent dialectum, cui erases Doricae parum conueniunt.

24*

26

[372] Boeotia:

xymyaQirrcu Ar. Acb. 884 boeotice pro xal

emyagiaat.

P h o c i s : vLTjni Cauer 81 (Delphi). L o c r . - O z . : rrjv I. G. A. 321, 23. xijv ibid. 21. — xrj ibid. 4 pro xoti e. [e positum esse pro fx, aeque atque latine e pro ex, recte Roehlius docet]. E l i s : TIJVTAV[RU I. G. A. pg. 180 No. 119, 16. K7jna[rov I. G. A. 114, 2. — xyj[xuT]o[v]^av ibid. pg. 177 No. 113 a 5. 5. at + 61 — 1. Cf. A t t i c e Kara. A r c a d i a : xagavag pro xal sigdvai; Bull. YII p. 491 YI. Sic enim scribendum quod traditur KAIPANA2: en exemplum grauissimum, quod Attica crasi xara coniirmatur. 2. si. A t t i c a e dialecto (XH, XELG) respondet Y.OIVTJ: xtl C. I. G. 4377, 11. — xslv C. I. G. 6203, 6. — xsig C. I. G. 6240, 11. - xnxoat C. I. G. 2321, 5.1 6.

a, at, of +

o =

co.

A t t i c a e {d-mitXa,

xuJvpsrai,

%wrt) respondet xotvij d i a l e c t u s : xw C. I. G. 4729, 9. — Xu> C. I. G. I Add. 666, 6. I o n i c a d i a l e c t u s : yioarig Solon 13, 37. D o r i c a d i a l e c t u s : rwWce Theocr. IY 16. yjurav Pind. pyth. I I 88. — yolnorav pyth. II 87. — / w n pyth. IX 48. — ywno&tv pyth. IX 48. — ywg Theocr. I I 24. 30. - yd Theocr. I 100. 138. Epich. 45, 60. — xwXiyov Epich. 31. — xw^vgvyyoi Epich. 40. r]wvv/Liaru I. G. A. 515, 8 (Selinus col. Megar.).—aXvftmag I. G. A. 514 f (Megara) non recte scribitur pro a oXvfimdg, quia crasis uocalium a et o in « inaudita est. xw Cauer 42, 69 (cret.). L e s b . - A e o l . : XWTTI Sapph. 1, 17. — xwW Balbilla (Cauer 129, 14). — yjUrt Theocr. 29, 27. — yuha Theocr. 29, 7. E l i s : xconoragoi I. G. A. 118, 3. A r g o s : yw 41. 1

Apud solum Theocritum editur xT/nt I 97. xijne II 149. xj^p' II 101. xi'/rf II 150, ubi xeint etc. scribendum esse eo magis puto, quia codices ntrumque tradunt atque optiiui quidem xfint, xehc etc.

[373]

27

7. a + i = ai. A t t i c a e formae dalftaua non habeo quod comparem. 8. at + i = t. Ut A t t i c i /ixsrsvsTi, poterai E p i c h a r m us contrahere ylimiòia (Epich. apud Athen. V I I 304 e ) ; etsi ea lectio, quam e corruptissima codicum scriptura Irjmòiu Dindorfìus elicuit, incerta est: cf. Lorenz, Epich. fragm. pg. 240, 13 cum adnot. 9. at + o = 5. A t t i c o yfinoybigmv Eur. Andr. 736 simile est in E l e o titulo xvnaävMoi I. G. A. 117, 3. 10. ai + •») = HJ. A t t i c a d i a l e c t u s : xìjX&ov, ypi et xoivrf: \*]?i[).]vdov C. I. G. 3627, 9 et in inscriptione Nicomediensi xijv Mitth. I Y pg. 19. I o n i c a d i a l e c t u s : XV^QV Theogn. 160. — x^Xsi(pófit]v Simon. Am. 16, 1. — mjfisgtjg Anan. tetr. 5, 10. D o r i c a d i a l e c t u s : Megarensis apud Ar. Ach. 747 X^oths. 11. ai + eu 1. SO fit in A t t i c a d i a l e c t o et in X O J V JJ. cf. supra xevrvyovoa, xsvaraXfJi. Simile est xevaeßscav C. I. G. I I Add. 2055 b 6, ubi scriptum est KAIEY2.; me tram coalescere copulam cum uocabulo posteriore iubet. 2. rp fit in D o r i c a d i a l e c t o : xrjvyovm Epich. 23. — Apud Theoer. I V 31, ubi uulgo editur xyv, codices optimi tradunt xev, recte ni fallor : nec uero magis xal ov in xwv ut Epicharmus, sed in xov contrahit Theocritus. Quod G. I. G. 35 in titulo Laconico secundum Fourmonti lectionem traditur xrjvysviSat;, cedit meliori lectioni Evysvtöag I . G. A. 53. 12. ai + ot = 1. oi. A t t i c a d i a l e c t u s : %ol. I o n i c a d i a l e c t u s : xo\i\voniSK I . G. A. 381 c 19/20. — Cauer 133 c perperam edidit x Olvoniótjg copula xal elisa. 2. (p. D o r i c a d i a l e c t u s : tua Cauer 42, 15 (cret.). 13. ai + oo = 1. oo. A t t i c a d i a l e c t u s et xoivq: xov, xovrs. — xovxixt C. I. G. 3019, 4. — xovx C. I. G. 6205, 4 perecriptum KAIOYK in inscriptione metrica.

1374]

28

I ó n i c a d i a l e c t u 8 : xov'x Theogn. 1342. — xoúx Solon 13, 60. D ó r i c a d i a l e c t u s : xo¿ Pind. pyth. IV 151. — xoi¡u Theocr. I 62. — xotíre I I 83. — XWÓT I I 25. — %OVTM I I 94. 2. wo. D ó r i c a d i a l e c t u s : >twvdsv Epich. 19. L e s b . - A e o l . : xwd'x Sapph. 1, 24. 14. ai + a> = a>. y.o iv v¡ d i a l e c t u s : »íonvfiógwv C. I. Gr. 6275, 6. I ó n i c a d i a l e c t u s : /w's Simon. Am. 24, 1. 15. ai + = «p. D ó r i c a d i a l e c t u s : xw/ero Theocr. I Y 10. II.

Y], -g] c u r a s e q u e n t i b u s

uocalibus.

1- T], ig + og 135. (Sgupog Y 24. 30. '*i quam lectionem dofendendom esse censeo. Itaque etiam I 109 ", quod identidem in uersibusHomericislegitur, potius persynizesin olog xaljyw scribendum est, quamquam /.ai copulae synizesis cum proxime sequentis uocis uocali initiali prima nobis initia craseos ostendit, qualis postea in xai copula usu uenit. Praeter articuli commissuras Homerus habet erases ovvsxa et rovvtxa, quae inde ab Homeri temporibus et per totum sermonem poeticum Graecorum late patent ac ne in pedestri quidem oratione raro inueniuntur, praesertim cum speciem quasi unius referant uocabuli ; Attica tamen prosa et inscriptiones Atticae commissuris illis carent. — In h y m n i s demum, qui Homeri nomine circumferuntur, erases habemus xov hymn, in Cer. 227 et y.àyo'i hymn, in Merc. 173. In antiquioie p o e s i e l e g i a c a et i a m b i c a crasis raro usu uenit : rà/nd Archil, tetr. 50, 1 ; xavruy^sToi Simon. Amorg. 1, 19; y.rfXsirpófiijv Simon. Am. 16, 1 ; r^rcpj; Archil, epod. 93, 2. T h e o g n i s ¡am plura habet exempla: ràfia 346. y.avysva 536. y.ao&loiai 355. yijfieQi] 160. xov'y. 1342. ovmTvywv 918 etc.; X e n o p h a n e s unum: rovvsxev I I 19, S o l o n duo xovy 13, 60, ycoarig 37, T y r t a e u s nullum. — Apud H e r o d o t u m craseos usus baud frequens est. S c r i p t o r e s D o r i e n s e s crasin saepe admiserunt, excepto Pindaro; qui paulo rarius ea utitur. E p i c h . : xànó 19. xtjnftra 19. xa'ixa 19. yiù 4 5 , 6 0 . xthXiyov 31. xw^vQvyyot 40. xijvyovot 23. y.wvòtv 19. nòyaSov 95. — S o p h r . : >'.ano 40. xrjyw 6. whevg 4. — T h e o c r . : xa/ncftOTaXci/utva, ya, xynsi, xrfe, xrjydi, xrjfié, xtfv, xrjótox\ xrjtpa, yal, xovxi, Twaria, ywg, yd), uregocj xmyero, wvtcg, (''£, t!JXa Ti 7j +

+ «• av.

Attica, xoi%rr

Ionica.

Dorica.

U. ai. av. a. a (xara). H (xel;). (0. at. 1. V.

a. ai. (IV. a.

ai. av.

in.

(II.

1sv. 01. ov. II).

V-

+

Vst.

1. V^V(Epieb.) fv(Theocr-)

01. ov.

to. i COt)(Ep.)- Ot)(P'now*w Ai. 1367. — nv '(.lavili! O. C. 1365. Quas aphaereses Ahrensius adeo incertas esse existimat, ut propterea, quod uocabula arte cohaereant, crasin malit. E g o quidem, ubicunque post q inuenitur c, id per aphaeresin tolli posse puto, nisi spiritus asper intercedat. yj. e & s X o v r t j s Soph. xayw 'dfXovTrjt;.

Ai. 24

aphaeresin

patitur

d. Nonnulla uocabula, quae a u o c a l i « incipiunt, earn post •>] amittunt. fttj 'vargan^vai Aesch. Sept. 1076.

NI

'ÓIYMV

E u m .

85.

86.

e. G o m o e d i a A t t i c a aphaeresin saepissime usurpat, saepius etiam quam tragoedia. Yocabula snetSij, e n w a , evóov

[393]

47

etc. aphaeresi afficiuntur ; item txtTvog, nam breuior forma xelvog ab Attica comoedia aliena est; praeterea nonnullae uoces ab s uocali incipientes aphaeresin patiuntur. a. a u g m e n t u m

syllabicum:

1. p o s t ai: XSXIJTÌOM 'xéXtvov Aristoph. Yesp. 501. 2. p o s t t\\ ti?} 'yvutv Eq. 632. 3. post w: 7ioqu~) '(jxevuG/iuva Eq. 1104. 4.

p o s t ou: Tiannov

Nub. 65.

'rid-zftyv

5. p o s t oi: ifioi VWxa Plut. 736. p. p r a e p o s i t i o n e s ini, 1.

p o s t a : àyogà ,

vs(jxevaaa

1|,

è v,

,

ano.

V 'Aduvuiq A c h . 7 2 9 .

Pac. 523.

Eg/uà ' ¡.molale

'HgaxXia

Ach. 816.

2. p o s t at: v(oióyjofiai '7i£A.9oVr' Ran. 509. 3.

p o s t si: x("9fl

'c L y s . 6 0 5 .

\

mollasi

Ari-

stoph. fr. 543 Kock. etc. 4.

p o s t tj: ay.vrivtj 'mxovoiu

Lys. 110.

rji/j

,

ml-

iofim Eccl. 1149. avTrj Lys. 866. — ìj 'c Ran. 186. 187. Lys. 2 (Ahrensius tfg). 5. post co: *i%W '7u Ran. 199. TQE%. — Svvafiai 'y(J Lys. 758 ; Ahrensius òwauàyw. Malo codices sequi quam crasin probare tam artificiosam. 2.

p o s t ft): 'AnóXXto ,yót A c h . 1 0 1 .

algtjmo

'yai

Eq. 829. s/j» 'yw Ran. 28, quod Ahrensius peruerse scribit algijaoiyoi, iymyu.

48

[394] 3.

post

OD: aavrov

'yió

Nub.

385.

ysvov

'yal

R a n . 495. 4 . p o s t ot: fdviot 'yw R a n . 971. Dindorfius falso coniecit ¡.isvxovyw. e.

instò

rj, s 7i s it

a.

1. p o s t 7]: EÌQITIÌÒI], 'JIETÒTJNSQ Ach. 437. — ' n s a a V e s p . 665. 2. p o s t to: QUAw \uavr4,> E q . 182. Ahrensium si audirnus, hie quoque crasis statuenda e s t : quern si sequiraur, crasin habemus ù^twyiùfiavróv, qualem nemini placituram confido. d . sariv et alia u o c a b u l a ab s u o c a l i i n c i pientia. 1. p o s t a : òijfioota \JTIV Ach. 171. siìtpijfiia 'arco A u . 959. 2.

p o s t 7j: àvayxrj 1106.

'arI Pac. 373.

urj 'pi'C R a n . 7.

/.irj 'adts

¡iti] \doi

Pac.

Eq. 167.

/ni] 'QQrjOtTs Yesp. 1167. >/ V m t m J R a n . 18. p o s t w: Y.QSÌTTW ' f f w Aristoph. fr. 488 Kock. 4 . p o s t oo : UVTOV \fin' Yesp. 1 1 6 5 ; nov 'err« Au. 1122. Quas aphaereses omnes Ahrensius per crasin scribi uult. t. u o c e s a b a p r i u a t i u o i n c i p i e n t e s . 1. p o s t a'.: tviavTÌ^o/.icu, 'nXày.ovviog P l a t o Comic, fr. 113 K o c k . 3.

2. p o s t sr. (xyoouoti 'ysvsiog Eq. 1 3 7 3 ; u t r u m q u e ab Ahrensio recte restitutum.

[395]

49

Pro aphaeresi secundum Ahrensium crasis statuenda est: a. p o s t a r t i c u l u m : >) 'nfrota Soph. Ant. 389 = r m voitt etc. b. p o s t r e l a t i u u m : Si 'cfwevoaitei' 0 . R. 1504 = wipVTSvaafiiv etc. c.

p o s t ¡J.rj : ¡.lij Vt Ant. 1061 — ,uijni etc.

d. p o s t vj: ìj '(fMvtjv Ai. 751 =

¿¡(pàvqy etc.

e. p o s t Tj : rj 'roA/i^'aars Phil. 369 == tjTolfiTjaazf etc. f.

p o s t èfw : syw

— Attamen

\àv>]v

0 . C. 4 5 4 =

¿yw(pch'tjv

etc.

seruat aphaeresin idem Ahrensius in

e x e m p l i s y.àyoì ''éekeytai E u r . TooovTi» A r i s t . E q . 4 2 0 e t c .

I. T .

953.

xàyw

V

g. Idem pronomen èytó s u o u e r b o p o s t p o s i t u m per crasin cum eo coire arbitratur apud tragicos: .9ui'ihyo'), ytvrjfiauaym,

i/Mynl,

sim.

Certe adstipulandum est Ahrensio iudicanti crasin aphaeresi praeferendam esse, ubicunque utraque statui posse uideatur; neque tamen modum seruat in emendando. Omnia ilia exempla, quae Ahrensius crasi tribuit, eodem iure atque adeo meliore per aphaeresin scribi possunt. Nam si aphaeresin statuimus, ad unum omnia hac ratione explicari possunt; Ahrensius uero saepius exceptiones admittere debet, uelut xàyaj

sXiy'iai

dedit,

non

y.àymifXéy'^ai.

Quare

ego

quidem

omnia, quae Ahrensius in fine libelli per crasin scribi iubet, exempla aphaeresi tribuam. A p r o s a e o r a t i o n i s s c r i p t o r i b u s aphaeresis fere aliena est, si recesaeris a uocabulo ty.atvog et ab ¿yt.J pronomine rarissime post ij particulam et uoces in -ij aut diphthongum exeuntes collocato. Qualia uel post breues uocales Kuehnerus admittit, male mea quidem sententia. Exempla elisionis inuersae' apud auctores pedestris orationis sunt haec: % '«muc Plat. Rp. II pg. 370 a. — ìq \stvoc id. Soph. 258 c. — r, Wi-u? Isocr. Phil. 89, 36. — rj \slvoi de Pac. § 115. Dem. Cor. § 178. — ì) \dno id. Ph. a § 4. — ìj 'KEt'vov X e n .

C o n u . 4, 12. — uvrtj

'xtivt) P l a t . R p . I

337 a. — irai 'y.th'ov Plat. Phil. 36 d. Post uocales breues Kuehnerus aphaeresin statuii in mqì \dv«>v Plat. Gorg. 520 a,

50

[396]

quamquam plerique codd. exhibent ¿xeiviov; item in a 'xetvoc Isocr. Panath. 2 4 8 § 78. Quae aphaereseos exempla certe mira essent. Rectius altero loco negi txtivwv, altero per crasin axtTvog scribitur. B.

Aphaereseos

e x e m p l a in

inscriptionibus

seruata. Perpauca ex inscriptionibus expiscatus sum exempla haecr a.

eeliditur «. p o s t a : o[TaX]u V i 2d-tvtka I . G. A . 5 0 3 (tit. Cebrensis). — a 'mFotxia Cauer 9 1 , 1 (Locr.-Oz.). Quod Roehlius (I. G. A . 321, 1) legit ¿[yt'aiw TOV vófiov èjniFoixi'a, Meisterus (in annal. philol. 125 p. 5 2 4 ) recte refutat. fi. p o s t 7 ) : . \ ' E i j f a ó v o c i i t a v I. G. A. 381 a 2 (Chius). G. A . — iu>ì ''XàanovsQ ibid, b 2 3 . ¡.irj 'nifràtavi. 112, 2 (Elis). /.iij 'mnotovTiov ibid. 4. /itij ''vnot ibid. 6. /(7J 'vntòioiar ib. 118, 3 (uide supra pg. 2 9 ) . y. p o s t o>: rw V Navnaxrov I . G. A . 321, 29 ( L o c r . Oz.). — OQ-/.U 'e I . G. A. 500, 2 0 non r e c t e Roehlius; rectius Ó£)HW(