Tarihi ve Etimolojik Türkiye Türkçesi Lugati IV [4, 1 ed.] 9789944252782, 9789944252829

Citation preview

T'ÜBA

•

TüRKİYE BİLİMLER AKADEMİSİ

TARİHİ VE ETİMOLOJİK TÜRKİYE TÜRKÇESİ LUGATİ

ANDREAS TIETZE

Dördüncü Cilt

K-L

Tarihi ve Etimolojik Türkiye Türkçesi Lugati ©Türkiye Bilimler Akademisi, 2016 Türkiye Bilimler Akademisi Piyade Sokak No 27, 06690 Çankaya - Ankara Tel: 0312 442 29 03 www.tuba.gov.tr

Bu eserin tüm yayın hakları saklıdır. TÜBA'nın yazılı izni olmaksızın hiçbir yolla kopyalanamaz, çoğaltılamaz. ISBN: 978-9944-252-78-2 (tk.) ISBN: 978-9944-252-82-9 (4. cilt)

Proje föneticisi Ahmet Cevat Acar TÜBA Başkanı

Editör Semih Tezcan İletişim ve Koordinasyon Aynur Odabaş

Dizgi Sena Dogan Ece Yavuz

Grafik Tasarım Ece Yavuz Birinci Baskı

1100 adet Baskı Yeri, Tarih i Ses Reklam Matbaacılık, ANKARA Aralık 2016

TARİHİ VE ETİMOLOJİK TÜRKİYE TÜRKÇESİ LUGATİ

Dördüncü Cilt

K-L

ANDREAS TIETZE

TÜBA Yayını Editörü: Semih Tezcan

TüRKİYE BİLİMLER AKADEMİSİ Ankara

2016

TÜBA Yayını Editörü: Prof. Dr. Semih TEZCAN TÜBA Yayını Editör Yardımcıları: Doç. Dr. Helga ANETSHOFER, Prof. Dr. Nurettin DEMİR, Dr. Sena DOGAN, Dr. Meriç KURTULUŞ, Rubabe TAGHİ ZADE ZONU Z M. A., Prof. Dr. Şule PFEIFFER-TAŞ Doç. Dr. Nuran TEZCAN , Prof. Dr. Emine YILMAZ, Doç. Dr. Sevim YILMAZ-ÖNDER

Dördüncü cildin hazırlanmasında kendilerine yöneltilen sorulara cevap vererek katkıda bulunanlar: Prof. Dr. Tansu AÇIK, Prof. Dr. Marcel ERDAL, Dr. Ingeborg HAUENSCHILD, Prof. Dr. Christos TziTZiLis

Tarihi ve Etimolojik Türkiye Türkçesi Lugati'nin dördüncü cildinin baskıya haz ırlan masına Avusturya Bilimler Akademisi'nin bir projesi çerçevesinde 2000 yılında başlanmış, bu hazırlıklar, 2014-2016 yılları arasında A . G. L eventis Vakfı'nın sağladığı mali yardımla Kıbrıs Üniversitesi (Nicosia), Türkoloji Kürsüsü Başkanı Prof. Dr. Martin STROHMEIER yönetiminde Doç. Dr. Helga ANETSHOFER, Dr. Sena DoGAN, Doç. Dr. Sevim YILMAZ-ÖNDER ile kütüphane ça lış anları Elena DiOMİDİ-PARPOUNA, Vasiliki KOUKOUNİDOU tarafından gerçekleştirilen bir projeyle sürdürülmüş ve TÜBA projesinde sonlandırılmıştır.

TORKİYE BİLİMLER AKADEMİSİ

İÇİNDEKİLER

Hurufat.

..........................................................................................................................................................

Transkripsiyon (Yazı Çevrimi) İşaretleri Toplu Bakış Maddelerinin Listesi Genel Kısaltmalar

..................................................................................

..................................................................................................

.

................................................................................................................................ ...

7 8 12 18

. ...................... ............................................................................... .........

21

.........................................................................................................................................................................

25

Bibliyografik Kısaltmalar ..

.

.

Lugat K

L.

.

........................................... ............................................... .............................................................................

498

•

). . ..

1

...

'.!., -·;,,.-t

HURUFAT

Kitabımıza esas olan bugünkü standart Tt.irkiye Tt.irkçesi ( BSTik . ) olduğu için, transkripsiyonda (yazı çevri m i ) kullanılan harfler de mümkün olduğun­ ca BSTik.nde geçerli hurufattan seçilmiştir. Mesela "cTm" harfi için Arap dili çalışmalarında yaygın olduğu şekliyle ğ değ i l "c" harfi kullanılmıştır. Latin a lfabesini kullan mayan dillerdeki kelimeler ( mesela Slav dil lerinden alınan kelimeler) transliterasyonla ( harf çevrimi) Ti.irk harflerine aktarılmış ve icap ederse telaffuzları fonetik işaretlerle gösterilm iştir. "

"

Yunanca kelimeler orjinal i m laları ile tespit edilmiş ve ard ından telaffuzları Ti.irk harfleriyle gösteril miştir. Klasi k Yunanca ve Yeni Yunanca kelimelerde bu d i llere ait bilim dallarında yaygın olarak kul lanılan telaffuz şekilleri kay­ dedilmiş, nadiren her iki telaffuz şekli de verilmiştir. Arap hurufatlı d i llere, yani Arapça, Farsça, Kürtçe ve Osmanlıcaya, ait ke­ l i melerde Tt.irkiye'de yaygı n olan transkripsiyon (yazı çevrim i ) sistemi uy­ gulanmıştır. M esela Anglo-Sakson sisteminde l igaturla /sh/ ve Deutsche Morgenlandische Gesellschaft'ın sisteminde köşeli ters şapka ( hacek) ilevs olara k transkribe edi len harfi biz ş ile gösterd i k. Diğer harfler için aşağıdaki listeye bakınız. E rmenice, bu eserde Ermen icenin Anadolu şivesi anlamında kullanılmakta­ dır. E rmeniceden Tt.irkiye Tt.irkçesine geçen kel i meler genell i kle şivelerden kay­ naklandığı için Tt.irkçede bu d iyalektlerin telaffuzunu muhafaza etmişlerdir. Batı ve Doğu E rmeniceleri Eski Ermeniceden ( Klasik Ermenice) gramer ba­ kımı ndan farklıdır. Bununla beraber Batı Ermenicesi diğer şivelerden telaf­ fuzda ayrı l ı r; ms. tenues (tonsuz, sert kapantı sesleri p, t, k) yerine media (tonlu kapantı sesleri b, d, g) telaffuz edilir (/b/ yerine /p/, /c/ yerine /ç/ vs. ), aspirata (soluklu ünsüzler) aynen telaffuz edilir. Ama Batı ve Doğu Ermeni­ cesi arasındaki fark en çok edebi d ilde görülür. Şiveler bu ayrım ı bütün nok­ talarda açık bir biçimde ortaya koymazlar, yan i E rmenicenin Anadolu şivele­ rinin hepsi Batı E rmeniceye ait değildir. Örneğin Van' da konuşulan E rmenice en azından fonetik o larak Doğu E rmeniceye denk d üşmektedi r. Bunların d ı­ şında öbür diyalektler de Batı/Doğu ayrımı kura l larına uymazlar. B u nedenle biz d iyalektlerin konuşulduğu yerleri de gösteriyoruz: Erm. (diyal. Van) . Burada Ermen ice kel imeler tra nsliterasyonla ( harf çevrimi) aktarıl ırken kıs­ men Ermenicenin milletlera rası transkripsiyon sistemine uymayan kulla­ nımlar yaptık ( ms. /j/ harfi yerine /dz/ kullanılması vs.) . Bu kitapta aspirata (soluklu ünsüzler) bir apostrof ile gösterilmiştir ( ms. /p'/, /k'/, /ç'/, /t'/, /ts'/) . Ermenice tenues (tonsuz, sert kapantı sesleri p, t, k) ve aspirata (soluklu ünsüzler) Tt.irkiye Tt.irkçesi'ne tenues (tonsuz, sert kapantı sesleri p, t, k) ola ra k yansır, yani /p/ ve /p'/: /p/; /ç/, /ç'/, /ts/ ve /ts'/: /ç/; /ki ve /k'/: /ki ; /ti ve /t'/: /t/).

7

ARAP HARFLERİ İÇİN TRANSKRİPSİYON (YAZI ÇEVRİMİ) İŞARETLERİ

! Arapça transkripsiyon yazı ( �t!��.ı�.ı.>........................ ........ı .. Ar. telaffuz ' DMG'ye ! sözlükte j göre ; .: ..kullandığımız . .. ... .. ... .. ı

harf

ı

...............

adı

.... ........ .... .. .

.

.

·

············ ··

· · ··

1

·

r ..

... .

.

.

·

..

.. ... L ................ .... ..j................................ .

a,a

b

b

p

p

te

t

t

se

.c

y y

.. ;. .

pe

..

..:;,

(.

cim

t {!

�

çim

�

c

ı:ıa

t:ı

�

t

- hı

d!ll

,

.)

; �aı

.J

re

)

ze

;

je

ı.>"'

sin

.;.

şin

Vo

şad

ıJo

ı;l!ld

.lo

tı

.lo

ZI

...t

t

t !Ç

·!" '

; T'

'd

d

İng. tbere gibi

r

/r/

. �z :J s .. ......Js . . .

. �

/Ş/ kalın /s/

i

ı;l. t

idi ile /z/ arası

kalın /t/

!�

kalın /Z/ sert kesme

gayın

arka damağa yakın, kalın /g/ t

ket

Jq 'k

1 �

.5

'gef

g

J

ıam

f>

mim

�at

,j

,

/s/

ş

'fe

0

/j/

ş

ş

. .

i

1

nOn

n

h

,

vav

.s

ye

l

!fi

k

: : : : : :: : :·:ı: g :::::

/g/

•1

m

he

İng. why gibi; uzun

v,w,ü

/U/,/V/ y,T

/y/, uzun /i/

y,i

DMG: Alman Doğu Araştırmaları Derneği * - işareti telaffuzun Farsçada aynı olduğunu gösterir. * - işareti harfin Arapçada bulunmadığını gösterir. * Farsça alfabede he harfi

/z/

/Z/

.. .

'ayın

J

..

idi

(,1

..j. z .... .

/h/

kuvvetli ve frikatif /h/, Alm. dom gibi

,_h

_h

f

..;

aspirasyon ile çıkan kuvvetli /h/

t:ı

v�v harfinden sonra gelmektedir.

8

OSMANLICA

..f 0

v, ö, ü,

. �....

o,

u, ö, ü

•

/v/, uzun /o/, uzun /u/.lo/Ju/.lö/Jü/

sert iti. velar (arka damaksıl) ünlülü Tk. kelimelerde kalın /dl veya it/ ms. dağ veya toz

.s

.... .

y.J. i, ı

lyl�yzu�/i!Jil,/t/

iz/

* 19. asır metinlerinde ünlüler için bugünkü Türkiye TLirkçesindeki harfler kullanılmış, ünsüzler ise metinde bulundukları gibi aktarılmışlardır. Bu kurala yalnızca birkaç kelime istisna oluşturmaktadır (ms. alub, içün gibi). * Osmanlıca kelime ve metinlerin transkripsiyonunda 19. asrın başına kadar iki ünlü arasındaki ve /ki harfleri /g/ ile, 19. asırdan sonra ise /ğ/ ile gösterilmiştir. (degi/ > değil gibi)

/e/ fonemi (a harfi). /i/ ile gösterilmiştir. Ferec ba'd eş-şidde'nin Budapeşte nüshasındaki özel yazım ve

/g/

* Azerbaycan Tk. açık

çimleri için b.

a

El.

9

transkripsiyon (yazı çevrimi) bi­

YUNANCA İÇİN TRANSKRİPSİYON (YAZI ÇEVRİMİ) İŞARETLERİ

· . . ...... ... . ......... . .. . .. .. .. . ..... ... i;;ık·v�·�·�·��� · ·. ··r..v� · v���·�·�a ni T iC .

...

.

.

.

.

! (BizYun.* ve Yun.) EYun.) . .�.................................................l(..(�""""'"""""''"""""""""'""""'T"�

. . . . . ..... .... .. . . .. ... . . . . . . . . . .;. . . . . . . . . . . . . . . . . . ... . .. .. . . .. .:· · ·· v � · ! ·b· · v::::: :::: : : : :: : : : : :::: : ::::::: : ::::ı: 9 ::::: : : : : : ::::: : : : : : :::. J g (le/ ve /i/ sesinden önce y) g :·· ····""''"' '""''"'"""''"'"' " ·ô· ···· · · . ... . . . . .... .... .. .... ... ..ıd . . .

, e

E

· ":·· . . . . . . . . . . . . . . . . . . ..

�

: z

e

z

e

1)

th

e

i K

k

k

'A µ

m

m

v

n

n

ks

ks

o

o

o

n

p

p

s

s

p � kelime sonunda c;

t u,ü

u

f

cp x .... ...j ......... . ps w

ö

.h (ardından /e/ veya /i/ gelirse Alm. ich gibi) ps o

Blrleşlk harfler El

ei/e

aL

al

e

au

au

av/af (sessiz ünsüzlerden önce)

EU

eu

ev/ef (sessiz ünsüzlerden önce)

Ol

oi

ou

OU/Ü

u

µn

mp

b/ mb

vı:

nt

d/ nd

yy (yK)

ng (nk)

g/ng

ı:�

c

c

*BizYun. Bizans Yunancası

10

ERMENİCE İÇİN TRANSKRİPSİYON (YAZI ÇEVRİMİ) İŞARETL ERİ

harfler

Doğu Ermenice

' Batı Ermenice

ö Lı < Q '1 lS

c

J

u 3

11

•

Sözlükte kullandığımız

TOPLU BAKIŞ MADDELERİ Maddelere göre Dördüncü Cilt

kahkaha

Arapçada tek heceli ses yansımalı bir unsurun tekrarlanmasından oluşan dört köklü fii l ler ( af'al ruba' iya)

kambur

z'li ikileme örnekleri (kanbur zanbur)

karplze/ karpuca

Yunanca küçültme eki

karsaz

Fa. s�htan 'yapmak, oluşturmak, hazırlamak' fii linin şimdiki zaman kipi olan -saz ile yapılmış bileşik isimler

kellim kellim, Ar.da olumsuz geniş zaman cümlesi kurmak için kul lanılan la yenfa

la ve lam ile deyimler keşan keşan Fa.dan alınma kelimelerde a ktif ortaç ( participium activum) yapan -an ekiyle yapılmış olanlar keştlnlşln ol- Fa. nlşastan 'oturmak, ikamet etmek, kalmak' fiilinin şimdiki zaman kipi olan -nişin ile yapılmış bileşik isimler köftehor/ küft,hür lizol

Fa.vh""urdan 'yemek, içmek' fiilinin şimdiki zaman kipi olan ;;h""ar (:h""ara) ile yapılmış bileşik isimler sonu -ol ekiyle biten müstahzarat isimleri

TOPLU BAKIŞ MADDELERİ Takılara göre Dördüncü Cilt

-an

( Fa. aktif ortaç [participium activum] yapan ek

-har/-hor

(Fa.v h""urdan 'yemek, içmek' fiilinin şimdiki zaman kipi olan :h""ar /:h""ara)

-nişin

( Fa . nlşastan 'oturmak, ikamet etmek, ka lmak' fiilinin şimdiki zaman kipi olan -nişin)

-ol

müstahzarat adları

-saz

'yapan, uyd u ran, hazırlayan ' ( Fa . )

12

TOPLU BAKIŞ MADDELERİ Konulara göre Birinci - İkinci - Üçüncü - Dördüncü ciltler bir arada

a blativus adverbialis {zarf işlevli ayrılma durumu)

açmazdan

a kraba l ı k terimleri

ana il, anneanne, annemler

a l ı n ma kelimeler

attarcı, buhurdanlık

a l l iteratif {tekra rlama lı)

çırl a k çıplak

a rgo

aban- il, alızla-, asıl- il, dikiz geç-, çepakin

Arapçada dört köklü fiiller {af'a l ruba ' iya )

kah kaha

Arapçada la ve lam ile deyimler kel l i m kel l i m, la yenta backformation {yanlış ayı rma) abarbalık isimleri

akya

beynelmilel terminoloji

adrenalin

bileşik eylemler

b. mürekkep fiiller

ca lque {öd ü nçleme çeviri)

abl/av3

coğ rafya isim leri

abadi kağıt, Abanoz, Abya, Alman, Ceneviz

consonant cluster {ü nsüzler grubu)

abr'iz/abiriz, acz/aciz, blanko

çift sözler

abidik gubidik1,2,abuk sabuk, af küf, ahım şahım, ala bele, alaş dolaş ol-, a lavere (alavere dalavere), alay malay, algan- ve çalgan-, allem et- kal lem et-, a par topar, çırlak çıplak, h iç mi hiç

çoğul

ahbab/ahbap, acaib/acayip1, annemler, büyut, canan

çocuk dili

adda git-

dativus adverbialis {zarf işlevli yönelme durumu) abes yere degemination {ünsüz tekleşmesi)

akke/ake

d iftong

beyhude

disimilasyon

ahçı

echoword {m- önsesli ikileme) alay malay enversiyon {ters çevirme)

acı, alaşağı et­

Eski Türkçe

ad, buy­

Farsça -saz ile yapılmış

karsaz 13

Farsça kelimelerde -an eki

keşan keşan

Farsça kelimelerde -nişin ile yapılmış bileşik isimler keştinişin Farsça:hwar (:h-ara) ile yapılmış bi leşik isimler köftehor/küft�hür figura etymolog lca ( kökendeşler deyi mi, iştikak)

ad- (adım ad-)

fiil -+isim

alver, ayart, bastı

fiil unsuru

falyazen, ferahnak, fitneengiz, hadşinas, hakendaz, haraçgüzar

fonksiyon zayıfla ması

açdu r-/açtı r-/açtı rt-/a pa rt-

fonolojl

a bl/av1, a bıru, acab l/acayib2, ad, ageh, al ı. aı ıv. ayıt-/ayd-/eyit-/eyd-, buy-. cami

geçlşllllk-geçlşslzllk

aç- 1

gemlnatlon

amman

halk dlll

a bdest ll/aptes1, aferim

halk etlmolojlsl

atlu karaca/atlı karınca

i kileme

b. çift sözler ve reduplication

imli

a. arp/harp, frigidaire

lnternal object

diz (diz çök-)

isim-sıfat

baba ı

isim tamlaması

a bdülbatn

isim terklplerl

a budane, açıkgöz, adamakıllı, ahuçeşm, asudedil, ataşemiliter, cer cehiz, destiraz

İ s lami terlm ler

a bdest i l/ a ptes2

izafet

a bd1, abd2, abıhayat, Der-i Sa'adet/ Der­ saadet

kadın dili

ayol

krasls

acabola, af küf, algit-

labiallsatlon ( dudaksıllaşma)

a bidik gubid ik2, abuk, ala bele, alaş dolaş o l-, gevde

Llngua Franca

a başo,acente/acanta1, Abya

locatlvus adverblalls (zarf işlevl i bulu nma duru m u ) a kab (akabinde) metatez

a lbız, bacaluşka

m ürekkep fiiller

a lıko-/al ı koy-, artakal­

m üzik teri mleri

acitato

müstahzarat isimleri

lizol

neolojizm

a ndaç

neza ket unsurları

a bd2 14

pekiştirme ön takısı

apakçıl, besbelli

possessivum (iyel ik, mülkiyet) eki

barısı, anneanne, annemler

predicate i ntensifier (yüklem yoğunlaştırma)

apal apal

prothesis (önsese ünlü e kleme, ünlü protezi)

arasta

redupl ication ( i ki leme)

apakçıl, apal apal, besebelli, hiç mi hiç

ren k sıfatları

akı, altuni

ses dönüşümü

ab l/av2, abajur, abes, adale/adele, afo­ ros/ aforoz/ aforoz2• cagel1, cag el2 ,ağna11, a hçı, ahize, ambar, amelikan, amibi amip, arın/ani), avşar, avul, azine, bgh­ deniz, bakara i l , baydak, beyhude, çakal 1, Çankırı/Osm. Kangırı, çekeleve, çeyne-/ çeğne-, daban 1/ taban, fol ı /hol, ınan­ / BSTTk inan-, fur-, gıybet, gôşe, kuşe / köşe, İsa /İsi

ses düşmesi

abd est ll/aptes1·, ağda, ağız ı. alengilli/ alengirl i, a meskene/amesken, arlan- il, arslan/aslan2• atlık, boşalt-/boşat-, bül'a­ cab, habazan

ses ta klidi

cartadak, çat ıı.ı

ses türemesi

abrlz/abiriz, acz/aciz, alakesa/alankese, alengilli/alengirli, atlambaç, a rasta, blanko

spor terimleri

aba ndone2

syntag malar (d izimler, terkipler)

adamakıllı1, adlı adınca, akl, a klı (x akıl­ da) . aklı karalı, a laşağı etmek, a nneanne, gel- X

ta birler

Abbas yolcu, acemi çaydanlık

terkipler

b. sytagmalar

telaffuz

b. fonoloji

tıp terimleri

adenit

vurgu

aba şo, asgari

ya nsılama

b. ses taklidi

ya rdımcı fiiller

afişe et-, alaşağı et-, a ldırış et-, alıko-/ alıkoy-, artakal-, aşinal ı k et-, dikiz geç-, gel- X

zarflar

abes yere, acaba ı, aceleten, açmazdan, adamakı llı, adlı akıllı1 adınca, a kab (aka­ binde). anca 1, a rkuru/arkır, ayıkla, başlı başına, birdenbire, cartadak, çıldırasıya

z'li ikileme örnekleri

kan bur zanbur 15

Arapçadan Alınan Kelimeler ve Ekler ı,

2, 3 ve 4 rakamları Ar. kelimelerin kök harflerini temsil etmektedir Madde isimlerine göre

abld

participium activum (etken sıfat fiil, aktif partisip) la2i3 vezni (1,2,3 kök harfleri)

a blak 1

a12a3 vezni, anlamca elativus olmayan ( ka rşılaştırma [comparativus] ve mübalaga [superlativus] anlamı taşımayan ) sıfatlar

a braş

a12a3 vezni, renk sıfatları

a bus

la2ü3 vezni, öznenin çarpıcı bir vasfı nı beli rten sıfatlar

a 'cab

a12a3 vezni, elativus (karşılaştırma ve mübalaga)

aceze

la2a3a vezni, Ar. participium activum'un (etken sıfat fiil, aktif partisip) ( la2i3 kalıbı) bir insanı tavsif ettiği hallerde çoğulu

acib

la2i3 vezni, sıfat

a kavll

g ruplaşma (distributiv) e la2i3 veya ela2i3 vezni

a kkim

la22a3 vezni, nomina actoris ve nomina fabricatoris (üreten isimleri)

a li-rivayetin

Ar. genetivus (genetif, ilgi hali) hal indeki belirsiz kelimelerin sonu na -in eki alması

allmallah

Ar. Allah'ın ismiyle kullanılan geçmiş zaman çekimli fiiller

anllg ıyab

Ar. 'an ön takısı: bir yerden ayrılma, hareket etme, vs. manaları verir

a rzu llahl vasıa Ar. i'rabı genetivus (genetif, ilgi hali) halinde -i olan

kelimeler

ba'd/ba'de

'sonra' manasındaki ba'de preposition'u (edat, ilgeç)

barekallah

optatif

batran

Ar. yapım eki -an sıfat veya nomen actionis türetir

besmele

la23a4a vezni dört kök harflidir; Allah lafzı ile ilgili tabirlerde kullanılır

beyne

'arasında' manasındaki beyne preposition'u (edat, ilgeç)

beynennehreyn dualis ( i kil, tesniye) eki -eyn buluğ/bülOğ

lu2u3 vezni geçişsiz fiillerden nomina abstracta (soyut isimler) yapar

büruc

lu2u3 vezni, tek heceli kelimeleri çoğul yapar

b üyut

çoğul yapma şekilleri

16

Kalıplara göre

a12a3

elativus (en üstünlük, ismi tafdil) (a'cab)

a 1 2a31

elativus anla mca elativus olmayan ( karşılaştırma [comparativus] ve müba laga [superlativus] a nlamı taşımayan) sıfatla r (ablak 1)

a 12a32

renk sıfatları (abraş)

ela2i3 veya ela2i3 e12a3 kırık çoğul halinden tekrar kırık çoğulu, gruplaşma (distributiv) (akavil) Ar. participium activum'un ( la2i3 kalıbı) bir i nsanı tavsif ettiği hallerde çoğulu (aceze)

la2a3a

participium activum (etken sıfat fi il, aktif partisip)

ıa2i3

(abidl

la2i3

sıfat (acib)

la2ü3

öznenin çarpıcı bir vasfını beli rten sıfatlar (abus)

la22a3

nomen actoris (bir fiili gerçekleştiren, bir edimde bulunan) ve nomen fabricatoris (üreten ismi) ( a kkam)

la23a4a

dört kök harflidir; Allah lafzı ile ilgili tabirlerde kullanılır

lu2u3

geçişsiz fiillerden nomina abstracta (soyut isimler) yapar (bu luğ/bü luğ )

lu2u3

tek heceli kel i meleri çoğul yapar ( büruc)

İŞARET LER VE KISALTMALAR

< >

Kel i menin ödünç alınma yolunu gösterir

??

Mana veya etimoloj i meçhul

!!

Çağ.da ve Osm.da orta k kelime o lduğuna dikkat Kel i menin geçtiği örnek cümleye işaret eder Kelimeye örnek cümle bulunamadığını gösterir

*

Asl ı nda var olmayan, uydurulmuş, düşünülmüş kelime veya tabirler Toplu bakış maddesi

17

Kısaltmalar Genel Kısa ltmalar

( Bibliyografi k kısa ltmalar için b. Bibliyografya) AD. a.e. Alm. Alt. a.m. Ar. Arn. Arom. Asur. a .y. Az. Tk. b. BizYun. b.m. BSTTk. Bulg. Cerm. civ. Çerkes. Çağ. Çek. Çin. d iyal. EAlm . ECerm . E Fa. E Fr. EErm . EFlem. EHind. Elng. E İt. EOsm. E rm . ESür. ETk. EYu n . Fa.

Anadolu Türk diyalektleri aynı eser Almanca Altayca aynı manada Arapça Arnavutça Aromunca Asurca aynı yerde Azerbaycan Türkçesi bakınız Bizans Yunancası bugün bilinen manada Bugünkü Standart Türkiye Türkçesi Bulgarca Cermence civa rı, civa rında Çerkesçe Çağatayca Çekçe Çince diyalekt/leri Eski Almanca Eski Cermence Eski Farsça Eski Fransızca Eski Ermenice Eski Flemenkçe Eski Hintçe Eski İngilizce Eski İtalyanca Eski Osmanlıca Ermenice Eski Süryanice Eski Türkçe Klasik Yunanca Farsça 18

Flem. Fr. Gag. g az. G ü re. Hakas. H i nd. HvarTk. İ br. İng. isp. İ sv. İt. Kaim. KazTat. Kırg. Kı rTat. Kom. krş. Kumuk. Kürt. Kürt. (Zaza ) Lat. Leh. M ac. M a l ay. Mo. m .ö. ms. no. Osm. OOsm. OAlm. Özb. Pehl. Protobulg. Port. Prov. RD. Rom. Rum. Rus. Sansk.

Flemenkçe Fra nsızca Gagavuzca gazetesi Gürcüce Hakasça Hintçe Hva rezm Türkçesi İbranice İ n g i l izce İ spanyolca İ sveççe İta lyanca Ka lmükçe Kazan Tatarcası Kırgızca Kırım Tatarcası Komanca karşı laştırınız Kumukça Kürtçe Kürtçe-Zazaca Latince Lehçe (Polonezce, Polonya'da konuşulan d i l ) Macarca Ma layca Moğolca milattan önce mesela numara Osmanlıca Orta Osmanlıca Orta Almanca Özbekçe Pehlevice Proto-Bulgarca Portekizce Prova nsal Rumeli Türk diyalektleri Roma dili, Kıptice, Çingenece Rumence Rusça Sanskrit 19

Slavo-Mak. Sırp-Hırv. Si. Slo. Slov. Sogd. Şor. Süry. TBM . Tk. Tob. Tsak. diyal. TTk. Tuv. Türkm . T.Y.

t.y. Ukr. vs. Yak. YLAt. Yun. YUyg. y.y. yy.

Slavo-Makedonca Sırpça-Hırvatça Slav/Slavca Slovakça Slovence Sogdca Şorca Süryanice Toplu Bakış Maddesi Türkçe Tobol d iyalekti Yunancanın Tsakonia diyalekti Türkiye Türkçesi Tuvaca Türkmence Türkçe Yazmalar tarih yok Ukraynaca ve saire Yakutça Yeni LAtince Yunanca Yeni Uygurca yayın yeri yok yüzyıl

20

BİBLİYOGRAFİK KISALTMALAR ( H a ifa)

AAS

Asian and African Studies

AO

Acta Orientalia

AOH

Acta Orienta lia Academiae Scientiarum Hungaricae ( B udapest)

ArchOtt

Archivum Ottomanicum

ArOr

Archfv Orientalnf ( Praha)

BS

Balkan Studies

Belleten

Türk Tarih Kurumu Belleten

CAJ

Central Asiatic }ournal. lnternational periodical tor the languages, literature, history and archaeology of Central Asia (Wiesbaden)

FO

Folia Orientalia

GR

Graeco-Romanica

isi

lslamica

JT

}ournal of Turkology

JTS

}ournal of Turkish Studies

KCsA

Korösi Csoma-Archivum

KSz

Keleti Szemle

LMO

Le Monde Oriental

LBalk

Linguistique Balkanique

MT

Materialia Turcica

O riens

}ournal o f the lnternational Society tor Oriental Research

os

Orientalia Suecana

RO

Rocznik Orientalistyczny

SHD

Seçilmiş Hikayeler Dergisi

STC

Studia Turcologica

StTu

Studia Turcica

TAD

Tarih Araştırmaları Dergisi

TD

Türk Dili

TDAY

TDK, Türk Dili Araştırmaları Yıllığı-Belleten

TDED

Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi

TDiA

Türk Dilleri Araştırmaları

TDK

Türk Dil Kurumu

TKA

Türk Kültürü Araştırmaları

( Copenhagen)

(Wiesbaden)

(Thessa loniki) (Ankara)

( Kra kauw) (Thessaloniki)

( Li psiae) (Szeged) (Cambridge, Mass. )

(Budapest)

(Budapest) ( U ppsala) ( Sofia)

( Bochum)

( Leiden-New York-Köln) (Uppsala) (Warszawa) ( İstanbul)

Cracoviensia ( Krakôw)

( Budapest) (İstanbul)

(Ankara) ( İ stanbul)

(Ankara)

(Ankara )

21

(Ankara )

(Ankara)

TM

Türkiyat Mecmuası ( İstanbul)

Turc

Turcica ( Paris/Louvian)u

TüDer

Türkoloji Dergisi (Ankara)

UAJb

Ural-Altaische jahrbücher (Wiesbaden)

WZKM

Wiener Zeitschrift für die Kunde des Morgenlandes (Wien)

YH

Yeni Hikayeler (Ankara)

YTH

Yeni Türk Hikayeleri

ZDMG

Zeitschrift der Deutschen Morgenlandischen Gesel/schaft

(Wiesbaden) ZBalk

Zeitschrift für Balkanologie ( M ü nchen)

22

TARİHİ VE ETİMOLOJİK TÜRKİYE TÜRKÇESİ LUGATİ

Dördüncü Cilt

K-L

� ·

kaba

K RD. ka ı ' kadar' J . Nemeth 1965 s. 400 < kadar kel i mesinin kısaltılmışı. ·� Böyle avaz avaz Boşnak kadmlarmm namusunu övdükten son­ ra "Bizim kari/ar sapma ka erkektir, erkek!" diye saldırmış kah­ venin camına, vurmuş yumruğunu, eli parçalanmış. (K. Bilbaşar, 1961 s. 48). Osm. ka i l 'düzlük, düz a razi' < Ar. (ca ' a . m . * Yüridük/eri yer (ca '-i şafşaf­ idi. Ne su namı var-idi ne_höd abadanlı(c namı var-idi. �um-idi pür-mar, cog-id(haşak u_har. ( Ferec 855/145 1 v. 128b). AD. kaa ( kız)/ka 'kız anlamında ünlem' DS 2577, 2780 < Erm. k'a (diya l . ) , k'ala a . m . U . Blasing 1992 no. 161; R . Dankoff 1995 no. 769. * "Onlar bizim hammm çektikleri olacak. Otuz poz kadar benim çektikle­ rim." - "Kaa açtlmamıştır ki diyafram, çekesin!" ( R. I lgaz 1996 s. 157). kaabi l , b. kabil 1 .

Osm. lcaat ' büyük oda lar, salonlar' < Ar. (ca 'at a . m . [(ca 'a 'salon' keli­ mesin i n çoğulu]. Sa'ati, (ca 'ati, mesacidi, meşahidi, bazarı t@ht-ı tarani müselseli vastmda berda-yi selseli. Fi /-cümle bir (cac gün Manşür fa(cih Dimiş(