Tarihi ve Etimolojik Türkiye Türkçesi Lugati III [3, 1 ed.] 9789944252782, 9789944252812

Citation preview

TÜBA

•

TüRKİYE BİLİMLER AKADEMİSİ

TARİHİ VE ETİMOLOJİK TÜRKİYE TÜRKÇESİ LUGATİ

ANDREAS TIETZE

Üçüncü Cilt

F-J

Tarihi ve Etimolojik Türkiye Türkçesi Lugati ©Türkiye Bilimler Akademisi, 2016 Türkiye Bilimler Akademisi Piyade Sokak No 27, 06690 Çankaya - Ankara Tel: 0312 442 29 03 www.tuba.gov.tr

Bu eserin tüm yayın hakları saklıdır. TÜBA'nın yazılı izni olmaksızın hiçbir yolla kopyalanamaz, çoğaltılamaz. ISBN: 978-9944-252-78-2 (tk.) ISBN: 978-9944-252-81-2 (3. cilt) Proje Yöneticisi Ahmet Cevat Acar TÜBA Başkanı Editör Semih Tezcan İletişim ve Koordinasyon Aynur Odabaş Dizgi Sena Dogan Ece Yavuz Grafik Tasarım Ece Yavuz Birinci Baskı

1100 adet Baskı Yeri, Tarihi Ses Reklam Matbaacılık, ANKARA Aralık 2016

TARİHİ VE ETİMOLOJİK TÜRKİYE TÜRKÇESİ LUGATİ Üçüncü Cilt F- J

ANDREAS TIETZE

TÜBA Yayını Editörü: Semih Tezcan

TüRKİYE BİLİMLER AKADEMİSİ Ankara 2016

Tarihi ve Etimolojik Türkiye Türkçesi Lugati'nin 2009 yılında yapı lan, F-J harflerini içine alan ikinci cildinin hazırlanmasında yardım edenler: Ben TIETZE, Sena DoGAN, Helga ANETSHOFER, Kerstin TOMENENDAL, Diana KARABINOVA, İnanç ATILGAN, Hakan T. KARAT EKE, Walter PoscH, Sevim YILMAZ-ÖNDER

TORKIYE BİLİMLER AKADEMİSİ

TÜBA Yayını Editörü: Prof. Dr. Semih TEZCAN TÜBA Yayını Editör Yardımcıları:

Doç. Dr. Helga ANETSHOFER, Prof. Dr. Nurettin DEMİR, Dr. Sena DoGAN, Dr. Meriç KURTULUŞ, Rubabe TAGHİZADEZONUZ M. A., Prof. Dr. Şule PFEI FFER-TAŞ Doç. Dr. Nuran TEZCAN, Prof. Dr. Emine YILMAZ, Doç. Dr. Sevim YILMAZ-ÖNDER

Bu cildin hazırlanmasında kendilerine yöneltilen sorulara cevap vererek katkıda bulunanlar: Prof. Dr. Uwe BLASING, Prof. Dr. Marcel ERDAL, Dr. Ingeborg HAU ENSCHILD, Prof. Dr. Christos TziTZİLİS

İÇİNDEKİLER Hurufat

...........................................................................................................................................................

Transkripsiyon (Yazı Çevrimi) İşaretleri

8

.................................................................................................

12

....................................................................................................................................

22

Toplu Bakış Maddelerinin Listesi Genel Kısaltmalar

..................................................................................

7

Bibliyografik Kısaltmalar

...................................................................................................................

25

Lugat F

..........................................................................................................................................................................

29

G

.........................................................................................................................................................................

129

8

.........................................................................................................................................................................

335

I

...........................................................................................................................................................................

53 1

i

...........................................................................................................................................................................

558

J

...........................................................................................................................................................................

677

.. ..

�

·I

J

iT

HURUFAT Kitabımıza esas olan b u g ü n kü standart Tlirkiye Tlirkçesi ( B STTk. ) olduğu için, tra nskripsiyonda (yazı çevrimi) ku llan ı lan harfler de mümkün olduğu n ­ c a BSTTk.nde geçerli hu rufattan seçil miştir. Mesela "cim" harfi i ç i n Arap d i l i çalışmalarında yayg ı n o l d u ğ u şekliyle "ğ" değ i l "c" ha rfi kul la nılmıştır. Latin alfa besini kul l a nmayan d i l lerdeki kel i meler ( mesela Slav d i l lerinden alınan kel i meler) transl iterasyon l a ( harf çevri m i ) Tlirk harflerine a ktarılmış ve icap ederse telaffuzları fonetik işaretlerle göste ri lmiştir. Yu nanca kel i meler orj i n a l i ml aları i le tespit ed i lmiş ve a rdından telaffuzl a rı Tlirk harfleriyle gösteri l miştir. Klasik Yu nanca ve Yen i Yu nanca kel i melerde bu d i l lere a it bilim dal l a rında yayg ı n o larak ku l lanılan telaffuz şekil leri kay­ ded i l m iş, nadiren her i k i telaffuz şekl i de veri l m işti r. Arap hurufatlı d i l lere, ya n i Ara pça , Farsça, Kürtçe ve Osma n l ıcaya , ait ke­ limelerde Tlirkiye'de yayg ı n olan tra nskri psiyon (yazı çevri m i ) sistemi uy­ gu lanmıştır. Mesela Anglo-S a kson sistem i nde l igaturla /sh/ ve Deutsche Morgenlandische Gesellschaft'ın sistemi nde köşeli ters şapka (hacek) ilevs olara k tra nskribe edi len ha rfi biz ş i le gösterdik. Diğer ha rfler için aşağıdaki l isteye bakın ız. Ermen ice, bu eserde Ermen icenin Anadolu şivesi anlamında ku llanıl makta­ dır. Ermeniceden Tlirkiye Tlirkçesi ne geçen kel i meler gene l l i kle şivelerden kay­ nakland ı ğ ı için Tlirkçede bu diyalektlerin telaffuzunu m u hafaza etmişlerd i r. Batı ve Doğu E rmeniceleri Eski Ermen iceden ( Klasik E rmen ice) gra mer ba­ kımından fa rkl ıdır. B u n u n l a beraber Batı Ermenicesi d iğer ş ivelerden telaf­ fuzda ayrı l ı r; ms. tenues (tonsuz, sert kapantı sesleri p, t, k) yerine media (tonlu kapantı sesleri b, d, g) telaffuz edilir (lbl yerine /pi /c/ yerine içi vs. ) . aspirata (soluklu ünsüzler) aynen telaffuz edil ir. Ama Batı v e Doğu Ermeni­ cesi arasındaki fark en çok edebi dilde görülür. Şiveler bu ayrı m ı bütü n nok­ talarda açık bir biçimde o rtaya koymazlar, ya n i E rmenicenin Anadolu şivele­ ri nin hepsi Batı E rmeniceye a it değ i ldir. Örneğ in Va n'da konuşulan Ermenice en azından fonetik olara k Doğu Ermeniceye denk düşmektedir. Bunların d ı­ şında öbür d iyalektler de Batı/Doğ u ayrı m ı kural l arına u ymazlar. Bu neden le biz d iya lektlerin konuşulduğu yerleri de gösteriyoruz: Erm. (diyal. Van). ,

B u rada E rmenice kel i meler tra nsl iterasyonla (harf çevri m i ) a ktarı lırken kıs­ men Ermenicen i n milletlerarası tra nskripsiyon sistemine uymayan kul l a­ n ı mlar yaptı k (ms. /jl ha rfi yeri ne ldzl ku llanı lması vs. ) . Bu kita pta aspirata (soluklu ü nsüzler) bir apostrof i l e gösterilmişti r ( ms. ip'/, /k'/, lç'I. it'/, lts'I). E rmenice tenues (tonsuz, sert kapantı sesleri p, t, k) ve aspirata (soluklu ünsüzler) Tlirkiye Tlirkçes i ' ne tenues (tonsuz, sert kapantı sesleri p, t, k) olara k ya nsır, ya ni /p/ ve ip'/: /pi; içi. iç'/, /tsl ve lts'I: içi; iki ve /k'/: iki; iti ve lt'I: /ti).

7

ARAP HARFLERİ İÇİN TRANSKRİPSİYON (YAZI ÇEVRİMİ) İŞARETLERİ ···································································· 1

transkripsiyon . (yazı çevrimi)

harf

adı

'

hem

y

be

•

ze

a

·

a, a

ib

b

..:;...

pe ..................: .. P te t

.,.. P

0

fe .. .ı. �at 'ket get ·

.

ıam mim nün

e

•

h

,

vav

..s

y

e

.

.. .

.b

...;

idi ing. there gibi

r z

/j/

s

/S/

ş

ş ş

/ş/ kalın /s/ idi ile /z/ arası

Q

.ı. t

/Z/

kalın /ti kalın /z/

�

sert kesme

:9

g

+ıf

"t

lq!k lg1

im n '

h

arka damağa yakın, kalın /g/ /fi sert /k/

-�

k ..,,.g

yumuşak /k/ /g/

1

/1/

m n

/mi

h

W,U

. v,w,ü

y,i

'y,i

/y/, uzun /i/

DMG: Alman Doğu Araştırmaları Derneği

* - işareti telaffuzun Farsçada aynı olduğunu gösterir.

* - işareti harfin Arapçada bulunmadığını gösterir. * Farsça alfabede

/Z/

/Z/

s

pQ,i

/h/

/r/

�

sin şin .. şad QAd

ıJ"'

t

iti

ı:ı

L.

;

t

t c

r!.

t

··I· '

Farsça

DMG'ye : sözlükte Ar. telaffuz ! kullandığımız

· göre

elif

·Arapça

he harfi v.§v harfinden sonra gelmektedir.

8

OSMANLICA harfler

ıtT

�... .;J

l. değil gibi) *Azerbaycan Tk. açık

/e/ fonemi (e harfi). /a/ ile gösterilmiştir.

Ferec ba'd eş-şidde'nin Budapeşte nüshasındaki özel yazım ve transkripsiyon (yazı çevrimi) bi­ çimleri için b.

a

El.

9

YUNANCA İÇİN TRANSKRİPSİYON (YAZI ÇEVR İ M İ ) İŞARETLERİ Klasik Yunanca (EYun.)

·

Yeni Yunanca (BizYun.* ve Yun.) a

a

v

� y

g

g (le/ ve /i/ sesinden önce y)

ô

d

E

e

ti e

�

z

z

rı

e

0

th

K

k

'A

1

µ

m

m

v

n

n

k

�

ks

ks

o

o

o

n

p

p

s

s

T

t

t

u

U,Ü

cp

ph

x

kh

ııı

ps

ps

w

ö

o

p

o,

kelime

sonunda c;

_h (ardından /e/ veya /il gelirse Alm. ich gibi)

Blrleşlk harfler El

ei/ e

m

ai

e

au

au

av/af (sessiz ünsüzlerden önce)

EU

eu

ev/ef (sessiz ünsüzlerden önce)

Ol

oi

ou

OU/Ü

u

µn

mp

b/ mb

VT

nt

dl nd

yy (yK)

ng (nk)

g/ng

T�

c

c

*BizYun. Bizans Yunancası

10

ERMENİCE İÇİN TRANSKRİPSİYON (YAZI ÇEVR İ M İ ) İŞARETLERİ harfler

Doğu Ermenice

·

Batı Ermenice

u p q.

1.

ö

j

rı

t

t

11

ğ

TOPLU BAKIŞ MADDELERİ

Maddelere göre Üçüncü Cilt

falyazen

Fa .dan a l ı nma kel i melerdeki ' ( b i r müzik a leti ) çalan, vuran, vurarak ya pan' manasındaki -zan.

ferahnak

Fa. '-il' mana sında ki isimden sıfat yapan -nak eki.

ferlştah 1

Ar. ve Fa . da n alınma keli melerin son hecesinde, kökte mevcut olmayan bir /h/ sesinin ortaya çıkması.

fiemanl llahl

Ar. ' içinde, a rasında, bir şey hakkında' manasındaki

fi- ön takısı (preposition).

fitneenglz

Fa .dan alınma kel i melerdeki 'heyeca n landırmak, ü retmek, tah ri k etmek' manasındaki -angiz

fol 1 / hol

h a l k ağzında ve d iya lektlerde /f/'nin /h/'ye ve /h/'nin /f/'ye dönüşmesi

frlgldalre

yabancı kel i melerin orij i n a l i m lasının Tk. deki yazı l ışına tesir etmesi

fu r-

d iyalektlerde baştaki /v/ sesi n i n /f/'ye dönüşmesi

gallyasa / gallyesa

isimlere eklenen Fa . -sa/-asa/-san/-sar eki 'gibi olma, benzeme' manaları yükler

geber­

hayvanlar ve insanlar için fa rklı fi i l lerin kul l a n ı l ması

gel- X

zarf fii l den (gerundium) sonraki ya rdımcı fi i l

gevde

/ev/-+ /Öv/-+ /Öy/ -+ /Ö / labial isation'u (dudaksıllaşma)

gıybet

Ar. ve Fa .dan alınma kel i melerdeki uzun /i/' n i n /ıy/'a dön üşmesi

güşe /kUşe / BSTTI