Tarihi ve Etimolojik Türkiye Türkçesi Lugati VII [7, 1 ed.] 9789944252782, 9786052249222

Citation preview

Tarihi ve Etimolojik Türkiye Türkçesi Lugati

©Türkiye Bilimler Akademisi, 2019 Türkiye Bilimler Akademisi Piyade Sokak No

27, 06690

Çankaya - Ankara

Tel: 0312 442 29 03

www.tuba.gov.tr

ISBN: 978-9944-252-78-2 ISBN:

(tk.) 978-605-2249-22-2 (7. cilt)

Proje Yöneticisi Ahmet Cevat Acar TÜBA Başkanı Editörler Nurettin Demir Emine Yılmaz İletişim ve Koordinasyon Aynur Odabaş Grafik Tasarım Ece Yavuz Birinci Baskı

1100 adet

Baskı Yeri, Tarihi Tek Ses Ofset Matbaacılık, ANKARA

Mayıs 2019

TARİHİ VE ETİMOLOJİK TÜRKİYE TÜRKÇESİ LUGATİ

Yedinci Cilt

S-Ş

ANDREAS TIETZE

Editörler Nurettin Demir, Emine Yılmaz

TüRKİYE BİLİMLER AKADEMİSİ

Ankara 2019

TORKİYE BİLİMLER AKADEMİSİ Editörler: Prof. Dr. Nurettin DEMİR, Prof. Dr. Emine YILMAZ Araştırmacılar: Dr. Işıl AYDIN ÖzKAN, Hasan GüzEL, Hasan HAYIRSEVER

İÇİNDEKİLER Ön Söz

.............................................................................................................................................................

Editörlerin Ön Sözü Hurufat

.

.

.

............................. ................................................................... ...................... ......

.

......................................................................................................................... .................................

Transkripsiyon (Yazı Çevrimi) İşaretleri İşaretler ve Kısaltmalar Bibliyografya

.

.

. .

13

..

. 14

.

18

.

.

.................................................. ........................... ...............................................................

.

9

.............................. ........ ................... .. ................ ..

.................................................................... ... .......................... ....................

Bibliyografik Kısaltmalar

7

.

.

22

. 97

................... ........................... ..................................................... ............

Lugat s

.........................................................................................................................................................................

101

ş ......................................................................................................................................................................... 536

ÖN SÖZ TLirkiye Bilimler Akademisi (TÜBA) olarak, Avusturyalı ünlü TLirkolog, TÜBA Şeref Üyesi Prof. Dr. Andreas Tietze'nin Tarihi ve Etimolojik TLirkiye TLirkçesi Lugati'ni (TETTL) özgün taslak ve malzemelere dayalı olarak tamamlayıp ya­ yımlamayı amaçlayan projemiz kapsamında eserin yedinci cildini yayımlama aşamasına gelmekten büyük onur ve memnuniyet duyuyoruz. İkinci Dün­ ya Savaşı sırasında TLirkiye'ye sığınıp İstanbul Üniversitesi'nde uzun yıllar (1937-1965) çalışmış, TLirk eğitim ve kültür hayatına çeşitli vesileler ve pek çok hizmetlerle katkıda bulunmuş olan Avusturyalı bilim insanı, şeref üyemiz Andreas Tietze'nin bir ömür boyu çalışarak topladığı malzemelere dayalı ola­ rak hazırlamaya başladığı Lügat'in ilk cildi, kendisi hayattayken Avusturya Bilimler Akademisi ve Simurg Yayınevi iş birliğiyle 2002 yılında1; Tıetze Hoca tarafından hazırlıkları ilerletilmiş durumda olan ikinci cildi ise kendisinin ve­ fatından ancak 6 yıl sonra asistan ve öğrencileri tarafından tamamlanarak Avusturya Bilimler Akademisi tarafından yayımlanmıştır.2 Akademi başkanlığı görevini üstlendikten sonra başlatılan görüşmeleri taki­ ben 2015 yılı yazında TÜBA ile Tietze ailesi ve ilk iki cildin hazırlanıp yayım­ lanmasına mali destek sağlamış olan Avusturya Bilimler Akademisi arasında anlaşmaya varılarak TETTL'ye ait bütün taslak, fiş ve malzemeler ile yayın haklarının TÜBA'ya devri konusunda sözleşmeler imzalanmıştır. Bu iş birliği ve devir için Tietze Hoca'nın saygıdeğer eşi Süheyla Tıetze Hanımefendi'ye, kızı Filiz Hanım'ın şahsında çocuklarına ve Avusturya Bilimler Akademisi Baş­ kanı Sayın Prof. Dr. Anten Zeilinger ile Başkan Yardımcısı Doç. Dr. Michael Alram'a içten teşekkürlerimizi sunuyorum.

2015 yılı güzünde eserin Tıetze Hoca'dan intikal eden ve ailesi tarafından TÜBA'ya verilen özgün metin, taslak, fiş ve malzemelere bağlı kalınarak ta­ mamlanması ve yayımlanmasını amaçlayan "TÜBA-TETTL Projesi" başlatıl­ mıştır. Proje kapsamında, Prof. Dr. Semih Tezcan'ın yürütücülüğüyle, sözlü­ ğün daha önce iki cilt halinde yayımlanan kısımlarını da içeren A- L harflerini kapsayan kısmı, 2016 yılında tamamlanmış ve dört cilt halinde yayımlan­ mıştır. Prof. Dr. Semih Tezcan'ın vefcıtının ardından, Prof. Dr. Emine Y ılmaz ve Prof. Dr. Nurettin Demir editörlüğünde yürütülen proje kapsamında, Lugat'in M-N harflerini kapsayan beşinci cildi ve 0-R harflerini kapsayan altıncı cildi 2018 yılında tamamlanarak yayımlanmıştır. Şimdi de Lugat'in S-Ş harflerini kapsayan yedinci cildi bilim dünyamızın istifadesine sunulmaktadır. Eserin geri kalan kısmını, eldeki özgün taslak ve malzemelere dayalı olarak tamam­ layıp dizinleri de çeşitli bakış açılarına göre düzenleyip en kısa sürede bilim camiasına kazandırmayı hedefliyoruz. 1

2

Andreas Tıetze, Tarihi ve Etimolojik Türkiye Türkçesi Lugati. Sprachgeschichtliches und etymo­ logisches Wörterbuch des Türkei-Türkischen. Cilt 1 A-E. Österreichische Akademie der Wissen­ schaften. Simurg Yayınevi. lstanbul-Wien 2002. 763 s. Andreas Tıetze, Tarihi ve Etimolojik Türkiye Türkçesi Lugati. Sprachgeschichtliches und etymologis­ ches Wörterbuch des Türkei-Türkischen. Cilt 2 F-J. Österreichische Akademie der Wissenschaften. Verlag der Österreichischen Akademie der Wissenschaften. Wien 2009. 440 s.

7

TÜBA olarak, iki cildini gözden geçirerek, diğerlerini de hocadan intikal eden özgün taslak ve malzemelere dayalı olarak tamamlayıp yayımlamakla, Türki­ ye Türkçesinin yaklaşık 700 yıllık dönemini kapsayan önemii bu önemi i 1 ügati belki de kaybolmaktan kurtarıp Türk bilim ve kültür hayatına kazandırarak, önemli bir ulusal ve akademik görevi yerine getirdiğimize inanıyoruz. Bu değerli Lugat'in bilim dünyasına kazandırılması konusundaki değerli ba­ ğış, iş birliği ve katkıları için Prof. Tıetze ile değerli ailesine ve Avusturya Bilimler Akademisi'ne; eserin ilk dört cildinin tamamlanıp yayımlanması sü­ recinde proje yürütücülüğü yapan merhum Prof. Dr. Semih Tezcan'a ve ekibi­ ne, beşinci ve izleyen ciltlerin hazırlanması işini titizliki e sürdüren proje yü­ rütücüleri Prof. Dr. Emine Yılmaz ve Prof. Dr. Nurettin Demir ile proje ekibine, TETIL projesine katkı ve destek sağlayan tüm paydaşlarımıza çok teşekkür ediyor, Semih Hoca'yı rahmetle anıyor, eserin Türkçemiz ve bilim dünyası için yararlı olmasını diliyorum.

Prof. Dr. Ahmet Cevat Acar TÜBA Başkanı Ankara, Mayıs 2019

EDİTÖRLERİN ÖN SÖZÜ

B eş i n c i ve altıncı c i ltlerin ön sözünde de belirtti ğ i m iz üzere, Prof. D r. Andre­ as Tietze ' n i n Tarihi ve Etimolojik Türkiye Türkçesi Lugati'nin (TETTL) i l k dört c i l d i n i TÜBA a d ı n a yayına hazırlayan Prof. D r. Semi h Tezc a n ' ı n yayı n ı n a sınırl ı katkı m ı z o l m uştu . Yine Prof. D r. Sem i h Tezca n tarafı n d a n kısmen hazırl a n m ış o l a n b eş i n c i c i l t ( M-N) yoğ u n b i r ça lışm a n ı n ü rü n ü olara k çok kısa b i r süre i ç i n d e h azırl a n m ış, Tem muz 2 018'de okuyucuyla buluşmuştu . Altı ncı ci ltte ise ( 0- Ö-P-R) g i derek Prof. D r. Andreas Tietze tarafı ndan daha az işlenmiş b i r m a lzemeyle ka rşı karşıya kal d ı ğ ı m ız i ç i n , önceki lerden daha fa rklı soru n l a rı d a çözmek d u ru m u nd a kaldık. Altıncı ciltteki en büyük soru n , 0-Ö-P-R ha rf­ l eriyle i l g i l i o l a ra k TÜ BA'd a n tes l i m a l d ı ğ ı m ı z fişleri n yarıya yakınında sadece m a d d e başı kel i me n i n yer a l masıyd ı . Bu nedenle, a ltıncı ciltte Prof. D r. And­ reas Tietze' n i n a rtık h a ki m olduğ u m uz veri taba n ı n ı kul l a n a ra k bu m addeleri d e yazmaya karar verd i k . Yan i a ltıncı cilt sadece yazıl mış m alzeme n i n dü­ zen l e n m esiyle değ i l , doğrud a n madde yazımıyla da ortaya çıkmış ve Eylü l 2 0 1 8 ' d e yayı n l a n m ıştı r. Yed i nc i c i ltten iti b a ren ise (5-Ş) üzeri nde çalışa b i l eceğ i m iz, y a n i editörlük y a p ab i leceği m i z b i r word dosyası m evcut değ i l d i . TÜBA' d a n sadece 5 ve Ş h a rfleri i le başlaya n kel imelerin fişleri n i tes l i m a l d ı k (5 = 3307, Ş = 8 7 5 fiş). Söz kon us u fişlerd e yer alan kel i melerin çoğ u n u n a n l a m l a rı Tietze ta rafı n d a n veri l m e m işti , y a n i ci ltlerde sadece m a d d e başı kel i m e y e r a l m a ktayd ı . Bu nedenle eş sesli veya çok a n l a m l ı kel imelerden Tietze ta rafı n d a n hangisi n i n kastedi l d i ğ i n i a n l a m a k çok zor o l muştu r. Örneğ i b u l u n a n madde başları için b u sorun daha kolay çözü m len miş o lsa d a pek çok madde başında örnek c ü m le d e b u l u n ma d ı ğ ı için a nl a m l a r ancak genel sözlüklere bakı l a ra k veri l­ m i şti r. Aşa ğ ı d a , söz kon usu fişlerden b i rkaçı görül mektedi r:

r

1·

t

1

l

9

1 l ı

�

J{,f, tVı.fq

t Nr'�,

�Ut�

2.13