Astruim [241]

Citation preview

36e jaargang nr. 241 - - 6 april 2010

Pagina 1

ASTRUIM is het enige ruimtevaart- en sterrenkundetijdschrift in het Nederlands in Nederland en België. Het is een uitgave van de Nederlandse Jeugdvereniging voor Ruimtevaart en Sterrenkunde. Het is bestemd voor jeugd, jongeren en volwassenen. Telefoon: 024 - 64 199 29 www.njrs.nl [email protected]

Redactionele medewerkers -

Gerard Alink Herman Bosman Gerard Keijzers Corne Kremer Alain Manders Michel van Pelt Roel Toonen

Eindredactie

Lidmaatschap-/abonnementsgeld: 20 euro voor een heel kalenderjaar. Verschijnt plm. 13 keer per jaar.

Gerard Keijzers

Postgiro: 32 93 836 t.n.v. G. Keijzers Postbus 38 5340 AA Oss

-

Lay-out Theo Appeldoorn Ruud van Asseldonk Gerard Keijzers

Internet realisatie Voor België: Stephan Brands Bank Dexia - Neerpelt rekeningnummer 083-97 32 526-34 Wil je geen lid of abonnee meer zijn? Zeg dan voor 1 december op, anders ben je verplicht opnieuw voor een jaar te betalen. Neem de Nederlandse Jeugdvereniging voor Ruimtevaart en Sterrenkunde als een echt goed doel op in uw testament !!!!!!

Foto voorpagina: Space shuttle Discovery is klaar voor het vertrek naar het ISS op 5 april 2010.

INHOUD: Komen astronauten ooit verder dan het ISS? .................................................................... 3 Geheim militair ruimtevliegtuig klaar voor lancering........................................................... 7 Expeditie-22 beëindigd ...................................................................................................... 8 STS-130 brengt Node-3 en Cupola naar het ISS .............................................................. 9 Lunachod-2 op de Maan gevonden ................................................................................... 12 Nieuws over Saturnus........................................................................................................ 14 Marsnieuws ....................................................................................................................... 16 Wat er aan de sterrenhemel te zien is deze periode.......................................................... 20 Verenigingsnieuws............................................................................................................. 21

Pagina 2

KOMEN AMERIKAANSE ASTRONAUTEN OOIT VERDER DAN HET ISS? Herman Bosman In januari 2004 kwam president George W. Bush met een ambitieus plan voor de bemande ruimtevaart: er zouden weer astronauten naar de maan reizen, er zou daar een bemande maanbasis komen en daarna zouden misschien astronauten een bezoek brengen aan Mars. Nu is het 2010. De Amerikaanse staatsbegroting vertoont een enorm tekort, Amerikanen lopen bepaald niet warm voor ambitieuze programma’s voor bemande ruimtevaart en de VS hebben kolossale successen geboekt bij de verkenning van de ruimte zonder dat er astronauten aan te pas kwamen. Denk maar aan de adembenemende opnamen van de Hubble Ruimtetelescoop en de prestaties van de Marskarretjes Spirit en Opportunity die ook na zes jaar op de rode planeet nog steeds werken hoewel ooit verwacht werd dat ze maar drie maanden zouden meegaan. Dus wat mogen we tot 2020 verwachten van de bemande ruimtevaart? Norman Augustine, ooit bestuurder van het bedrijf Lockheed Martin en voorzitter van het onderzoekspanel dat de toekomst van de NASA onderzocht, ziet er niet veel in. Tijdens

een hoorzitting bij het Congres in september 2009 zei hij dat de NASA teveel moet zien te doen met te weinig geld. Op die manier zou de NASA niet in staat zijn een veilig en zinvol bemand ruimtevaartprogramma uit te voeren. Maar mensen die de NASA steunen, vinden dat de rol van astronauten nog niet is uitgespeeld. Charles Bolden, de nieuwe directeur van de NASA gelooft niet dat president Obama van plan is om een einde te maken aan de Amerikaanse bemande ruimtevaart. Dat zei hij op 5 januari dit jaar tijdens een bijenkomst van de American Astronomical Society in Washington. Hij zei ook dat de NASA de nadruk zou gaan leggen op niet al te grootst opgezette missies die worden uitgevoerd samen met andere landen. Ook wil hij de NASA laten werken aan nieuwe technieken voor voortstuwing om die nieuwe missies van de grond te krijgen en niet langer gebruik te maken van reusachtige raketten die werken op brandstof en zuurstof zoals vroeger. Een bemande basis op de Maan? Voorlopig behoeven we daarop niet te rekenen.

Pagina 3

Obama zal zeker kijken naar het feit dat de NASA te weinig geld heeft om de ambitieuze plannen uit te voeren die nu op tafel liggen. Hij staat bekend als een hartstochtelijke liefhebber van ruimtevaart. Hij zal daar beslissingen over nemen. Zal hij die bekend maken tijdens de toespraak State of the Union (de Amerikaanse tegenhanger van de Troonrede in Nederland) die hij op 27 januari zal uitspreken, of begin februari als hij bekend maakt aan welke zaken de NASA geld mag uitgeven in 2011 en hoeveel? Tot nu toe is er weinig over bekend en is het dus voor het grootste deel gissen wat Obama precies wil. Wel verwachten deskundigen als John Logsdon, een ruimtevaartexpert van de George Washingotn-Universiteit niet veel van wat er tot 2020 zal gebeuren op gebied van bemande ruimtevaart. Logsdon zegt hierover: “Er zal gen [nieuw] ruimtevaartprogramma zijn.” In plaats daarvan zou Obama’s regering geld blijven uitgeven aan het Internationaal Ruimtestation en dat zou ten koste gaan van plannen om astronauten naar de maan, naar Mars en naar planetoïden te sturen. Een andere expert, Michael Robinson van de Universteit van Hartford in de Amerikaanse staat Connecticut, zegt dat de NASA duidelijk voor belangrijke keuzes staat. “We stellen onszelf vragen die we een eeuw geleden ook al gesteld hebben over wat we precies als land willen bereiken met exploratie nu we de ruimte in het vizier hebben.” Een stukje geschiedenis In 1958 werd de NASA opgericht omdat de Sovjet-Unie de Spoetnik had gelanceerd en omdat de VS en de Sovjet-Unie als vijanden tegenover elkaar stonden in de Koude Oorlog. Hiermee begon de race naar de maan tussen de twee rivalen. De VS wilden dat er Amerikanen op de maan landden voordat de Sovjets dat voor elkaar kregen met hun eigen astronauten. Het doel was simpel maar de kosten waren hoog, en ook de risico’s zoals in 1967 bleek toen Gus Grissom, Ed White en Roger Chaffee omkwamen door een brand in hun Apollo-capsule tijdens een training. Na Apollo en de Saturn-5-raket kwam de Space Shuttle. Het was een voertuig dat reizen door de ruimte goedkoper moest helpen maken en meer ruimtereizen kon

helpen maken dan met de Saturn-5 mogelijk was. De maan raakte weer buiten bereik. Tijdens de toespraak die Bolden voor de American Astronomical Society hield zei Bolden: “Als je me 20 jaar geleden had verteld dat we nu nog niet terug zijn gegaan naar de maan, zou ik hebben gezegd dat je kennelijk aan de drugs was.”

Een Amerikaan die weer voet zet op de Maan? Voor lange tijd wordt dat een droom.

Maar na de ontploffing van het ruimteveer Challenger in 1986 en het verongelukken van de Columbia in 2003 en door bezuinigingen op de ruimtevaart door de Amerikaanse regering was het animo om weer mensen naar de maan te sturen niet groot. Wat Obama nu wil zal volgens Logsdon de plannen van Bush op losse schroeven zetten. Die wilde het de Space Shuttle buiten dienst stellen in 2010, het ISS na 2015 niet langer ondersteunen en astronauten naar de maan sturen met een nieuwe raket in 2020. In juni 2009 richtte Obama het onderzoekspanel van Augustine op. Dat moest nagaan wat de NASA het beste kan doen op gebied van bemande ruimtevaart. Hiertoe moest de NASA doelstellingen kiezen en niet een bepaalde bestemming voor bemande missies. In het rapport dat het panel uitgaf staan vijf scenario’s om die doelstellingen na te streven. In het rapport beveelt het panel ook aan samen met andere landen te streven naar het stichten van kolonies in het zonnestels. Pagina 4

In twee van die scenario’s wordt ervan uitgemaakt dat het budget van de NASA niet wordt verhoogd. Dan zouden de komende tientallen jaren lang Amerikaanse astronauten niet verder kunnen reizen dan naar het ISS. Bolden gelooft niet dat dit voor de NASA in het verschiet ligt. In de drie andere scenario’s gaat het budget van de NASA in 2011 met drie miljard dollar omhoog om vervolgens per jaar met 2,4% te stijgen. Deze scenario’s verschillen in zoverre van elkaar dat wordt bepaald hoelang het ISS nog ondersteund wordt en wat voor nieuwe raket de NASA zal gebruiken om astronauten verder te laten reizen dan naar lage omloopbanen rond de aarde.Enkele van de scenario’s voorzien hierin dat bedrijven astronauten helpen lanceren naar het ISS met hun eigen raketten. Er zouden geen astronauten landen op de maan en Mars. Wel zouden astronauten langs de maan vliegen, langs planetoïden en langs de kleine Marsmanen Phobos en Deimos. Een kwestie van prestige Robinson en sterrenkundige Daniel Lester van de Universiteit van Texas menen dat de meeste wetenschappers bemande ruimtevaart onbelangrijk vinden en dat de prestaties van astronauten in het niet vallen bij die van de Hubble Ruimtetelescoop en de twee Marswagens. Maar de twee deskundigen menen ook dat wetenschappelijke vooruitgang niet de belangrijkste reden is waarom de NASA er is en ook andere deskundigen denken er zo over. Zo meent Joseph Nye Jr. van de HarvardUniversiteit, een deskundige op gebied van internationale betrekkingen, dat het Amerikaanse ruimtevaartprogramma de VS voordeel heeft opgeleverd tijdens de Koude Oorlog met de Sovjet-Unie omdat het land daar een heleboel prestige aan ontleende in de wereld. Ook nu de VS steeds meer rivalen in de ruimte heeft, is het van belang dat het land leider blijft in de ruimtevaart want daardoor wordthij in het buitenland gezien als een land met macht en kundigheid waar zeker mee te doen valt. “Je kunt het niet uitdrukken in een bedrag in dollars, maar als men zou merken dat de VS achterop raken, zal het ons aanzien beschadigen.” Al met al kun je zeggen dat de NASA pijnlijke keuzes moet maken. Ze kan niet stoppen met

bemande ruimtevaart want Bolden heeft beloofd daarmee door te gaan. Bezuinigen op wetenschappelijke projecten in de ruimte om geld vrij te maken voor buitenaardse kolonies is moeilijk. Het moet uit de lengte of uit de breedte komen. Logsdon, een lid van de commissie die uitzocht waarom de Columbia was verongelukt, zegt dat de plannen van Bush in één opzicht helemaal niet deugden. Bush wilde dat in 2015 alle ondersteuning voor het ISS zou stoppen. Je kon er gewoon van uitgaan dat dit niet al in 2015 zou gebeuren. Je bouwt niet zomaar iets in 20 jaar tijd op om het na vijf jaar gebruik al weer af te danken. Er is één zaak die de NASA in de komende jaren van pas kan komen maar we moeten afwachten in hoeverre dat het geval zal zijn. Dat is de stormachtige opkomst van ruimtevaartbedrijven die met eigen geld zaken doen. Hoe belangrijk het vakblad Aviation Week & Space Technology die bedrijven vindt, laat hij zien door in januari Burt Rutan uit te roepen tot ruimtevaartondernemer van het jaar 2010. Rutan is de ontwerper van SpaceShipTwo, het ruimtevliegtuig dat eind 2009 voor het eerst aan het publiek is getoond. En in het panel van Augustine zat ook Jeff Greason, de medeoprichter van het ruimtevaartbedrijf XCOR Aerospace dat bouwt aan een eigen ruimtevliegtuig voor passagiers, de Lynx. Greason riep de NASA op om contact te zoeken met bedrijven die tegen betaling vracht en astronauten naar het ISS willen en kunnen sturen. Dan zou de NASA de handen vrij hebben om astronauten verder de ruimte in te sturen dan naar lage omloopbanen rond de aarde. Bolden zegt dat Obama nog niet heeft besloten wat hij nu eigenlijk wil. Toch zijn er aanwijzingen voor wat hij van plan kan zijn. Senator Bill Nelson, die zelf ooit astronaut is geweest heeft in januari tegen de krant Florida Today gezegd dat hij verwacht dat de NASA in 2011 extra geld krijgt bovenop de 18,7 miljard dollar die al opzij zijn gezet. En volgens het blad ScienceInsider zou de NASA één miljard dollar extra krijgen in 2011 voor de ontwikkeling van de Ares-raket en voor het bouwen van kunstmanen voor de studie van de aarde.

Pagina 5

Wel moeten we afwachten wat het Congres vindt van Obama’s nieuwe ruimtevaartplannen zodra die bekend zijn gemaakt. Volgens Robinson zal het er niet langer om gaan zoals tijdens de Koude Oorlog om de Amerikaanse vlag te planten op nooit eerder bereikte plekken. De toekomst van de verkenning van de ruimte. Er is nog een andere zaak waar de NASA profijt van kan trekken, al is niet te voorzien in hoeverre dat dat het geval zal zijn. Dat is samenwerking met andere landen. Wayne Hale, een topmedewerker van de NASA die zich met internationale samenwerking bezig houdt, heeft onlangs alle ruimtevaartlanden van de wereld opgeroepen om met elkaar samen te werken. Samen zouden ze het zonnestelsel moeten verkennen waarbij ook kolonies op de maan en Mars moeten worden gesticht. Van China is bekend dat die in 2024 taikonauten op de maan wil laten landen. Maar er bestaat in China geen onderscheid tussen militaire en civiele ruimtevaart. Bovendien hebben de VS een verbod ingesteld op de overdracht van ruimtevaarttechnologie aan China. Om die

redenen is het maar de vraag of Amerikanen echt zitten te wachten op samenwerking in de ruimte tussen de VS en China. "Gevaar is altijd metgezel van astronauten, waar die ook naartoe gaan." Dat zegt John Grunsfeld, één van de astronauten die in mei 2009 de Hubble Ruimtetelescoop een opknapbeurt heeft gegeven. Hij is geen astronaut meer, maar werkt nu bij het Space Telescope Science Institute in Baltimore. “We gingen ervan uit dat we een kans van één op 70 hadden dat we niet van een missie terug zouden komen. Dat is niet zo gunstig. En het wordt alleen maar minder gunstig naarmate we verder in de ruimte reizen. Maar", vervolgt hij, "we zijn wat dat betreft beter af dan de pioniers van twee eeuwen geleden. Natuurlijk zijn we na het verongelukken van twee Space Shuttles heel wat terughoudender geworden bij het nemen van risico’s, maar er zijn altijd wel stoutmoedige mensen te vinden die bereid zijn risico;s te nemen door de ruimte te verkennen.

Het ruimtestation ISS is de enige plek waarheen ruimtevaarders nog steeds naar toe kunnen.

Pagina 6

GEHEIM MILITAIR RUIMTEVLIEGTUIG KLAAR VOOR LANCERING Een geheim militair ruimtevliegtuig, dat heel sterk op de space shuttle lijkt, ondergaat momenteel de laatste testen. Daarna zal het op 19 april in de neuskegel van een Atlas V raket in een baan om de aarde worden geschoten. Het bestaan van dit toestel kon niet langer geheim gehouden blijven. Het toestel weegt ruim 5000 kg, is ongeveer 10 meter lang en heeft een spanwijdte van vijf meter. Echt onbekend is dit herbruikbare ruimtevaartuig ook weer niet. We kennen dit ontwerp onder de naam X37B, verder ontwikkeld uit de X-37. Wat het onbemande militaire toestel straks allemaal gaat doen, is onbekend. Het Ministerie van Defensie doet hierover geen enkele mededeling. Ook is helemaal niets bekend over de tijd dat het om de aarde zal draaien. Dat is ook het geval over de hoogte tot het aardoppervlak. Het ligt voor de hand dat het op dezelfde wijze naar de aarde terugkeert als de space shuttle. Wel zal de landing steeds plaatsvinden op de militaire basis Vandenberg in Californië.

Pagina 7

EXPEDITIE-22 BEËINDIGD

Capsule Sojoez TMA-16 drijft weg van het ISS.

Hangende aan een grote parachute keerde op donderdag 18 maart de Russische capsule Sojoez TMA-16 terug naar de aarde. De landing vond plaats in de ijskoude steppen van Kazachstan nabij Arkalyk. Er stond een stevige wind waardoor het ruimtevaartuig op zijn zijkant kwam te liggen. De wind sleepte de capsule zes meter in de sneeuw mee. Lang behoefden de Amerikaanse astronaut Jeff Williams en de Russische kosmonaut Maksim Soerajev op een onprettige manier niet in de capsule te verblijven. Al heel snel waren de Russische helicopters ter plaatse en werden zij uit hun krappe verblijf bevrijd. Na de eerste medische onderzoeken bleken ze in een goede conditie te verkeren.. Het tweetal werd kort daarop naar het Russische ruimtevaarttrainingscentrum nabij Moskou gevlogen. Jeff Williams en Maksim Soerajev werden met nog een derde persoon, clown Guy Laliberté (grondlegger van Cirque du Soleil) op 30 september 2009 gelanceerd. Deze Canadees was de zevende en voorlopig de laatste ruimtetoerist. Expeditie- 22 duurde 169 dagen. Williams verbleef tijdens zijn drie ruimtevluchten in totaal 362 dagen in de ruimte. Op dit moment zijn er drie bemanningsleden aan boord van het ISS.

Hangende aan een parachute ruimtevaarders in de ijskoude steppen.

landden

de

De ruimtevaarders ademden weer voor het eerst de aardse lucht. Pagina 8

STS-130 BRENGT NODE-3 EN CUPOLA NAAR HET ISS Het Internationale Ruimtestation ISS is bijna klaar, Op een paar na zijn nu alle modules in de ruimte. Maar wat is een ruimtestation zonder ramen? Tijd dus om voor extra uitzicht te zorgen. Op 8 februari was het zover. De Space Shuttle Endeavour vertrok vanuit Florida voor een reis van bijna 14 dagen naar de ruimte en bracht de Node-3 module en het panoramische uitzicht module Cupola naar ISS toe. Jacques van Oene

De bemanning voor STS-130, George Zamka, Terry Virts, Nick Patrick, Bob Behnken, Steven Robinson and Kathryn Hire, werden geselecteerd in december 2008. Van deze zes astronauten maakte alleen Virts zijn eerste vlucht. De voorbereidingen voor de lancering verliepen allemaal voorspoedig, al was er een maand voor de lancering nog even paniek, een mogelijk uitstel dreigde. Een aantal ammoniak koelleidingen die via ISS aan de Node-3 moesten komen, bleken niet goed te werken. Na veel testen op de grond bleken iets dunnere leidingen ook te kunnen worden gebruikt. Uitstel van de lancering was niet nodig en het aftellen kon gewoon door gaan. Helaas was het weer op 7 februari in

Florida te slecht, te veel wind en kans op regen. Op 9 minuten voor de geplande start werd het aftellen stopgezet. De volgende dag, maandag 8 februari zat het weer wel mee en om 10:14 uur Ned. Tijd vertrok er voor de 32ste maal een ruimteveer naar het ISS. STS130 is de eerste bemande lancering van 2010. In 2009 waren er 9 bemande lanceringen (5 Shuttle en 4 Sojoez). Geen record, in 1985 waren er maar liefst 11 bemande lanceringen. Koppeling Iets minder dan 2 dagen had de Space Shuttle nodig om bij het ruimtestation aan te komen. Om iets over 6 uur in de morgen van 10 februari koppelde de Endeavour met succes vast aan ISS. Ongeveer een uur na de koppeling was het tijd voor de STS-130 bemanning om het ruimtestation binnen te gaan. "We zijn blij om onze vrienden te begroeten, en sommige van ons zijn extra blij want het is voor ons een poos geleden dat wij mensen gezien hebben, we komen er niet zoveel tegen hierboven" Met deze woorden begroette Jeff Williams zijn collega's uit Amerika. Het werk om de Node-3 module vast te gaan maken aan ISS kon beginnen. Als eerste maakten de twee ruimtewandelaars van STS-130, Behnken en Patrick zich klaar. Hiervoor brachten ze de nacht, voor ze hun uitstapje gingen maken, door in de luchtsluis van ISS om zo alvast zuivere zuurstof in te ademen, om te voorkomen dat ze duikerziekte op zouden lopen. Op 12 februari om kwart over drie in de ochtend begonnen ze aan hun ruimtewandeling. Om 5:05 uur werd de Node3 uit het laadruim van de Endeavour getild en om 7:20 uur zat de hij vast aan de Unity module van het ISS. Daarna begonnen de twee ruimtewandelaars aan het elektrisch aansluiten van de module op de systemen van ISS. Na 6 uur en 32 minuten zat de eerste ruimtewandeling van STS-130 er op. Pagina 9

Endeavour vlak voor docking ISS

Nog meer ruimtewandelingen Na een dag rust was het tijd voor de 2de ruimtewandeling. Behnken en Patrick moesten nu de ammoniak koelleidingen gaan aansluiten op Node-3 en daarna op het koelsysteem van ISS zodat de Node-3 echt gebruikt kon gaan worden. De eerste helft van de ruimtewandeling werd daaraan besteed. Nick Patruck had een klein probleem toen een kleine hoeveelheid ammoniak uit een reservoir lekte op zijn ruimtepak, gelukkig was het maar heel weinig en leverde het verder geen gevaar op. De tweede helft van de ruimtewandeling werd beteed aan het installeren van handgrepen op de Node-3 en het gereed maken van de koppelpoort waar de Cupola na toe zou verhuizen later in de vlucht. Inmiddels had NASA besloten om de vlucht van de Endeavour met een dag te verlengen naar 14 dagen, en zodoende kon de Shuttle ook een dag langer bij ISS blijven om te helpen met het inrichten van Node-3. Een dag na de 2de ruimtewandeling was het

tijd om de Cupola te verhuizen van de lanceerpositie op Node-3 naar de op de aarde uitkijkende koppelpoort. Met een kleine vertraging, doordat wat bouten niet helemaal meewerkten, kon de robotarm van ISS de Cupola losmaken en twee uur later weer vastmaken. De volgende dag was het tijd voor de laatste ruimtewandeling van deze Shuttle vlucht. Behnken en Patrick moesten ditmaal de beschermkappen van de ramen van Cupola verwijderen. Toen dit met succes voltooid was, konden de ramen "geopend" worden, en scheen er voor de eerste maal licht door de 7 ramen van de Cupola. Het ruimtestation is "een kamer met een uitzicht" rijker. Een kamer waar veel ruimtevaarders met plezier gebruik van zullen gaan maken in de toekomst.

Pagina 10

Installatie Cupola aan ISS

Obama De Amerikaanse president Obama had een paar dagen voor de lancering van STS-130 de stekker uit het Constellation programma getrokken, wat inhoudt dat eind dit jaar (als de Space Shuttle voorgoed aan de grond blijft) Amerika niet meer op eigen kracht een astronaut de ruimte in kan sturen. Omdat hij geen geld meer geeft voor de Ares raket en de Orion capsule. Wel maakte Obama extra geld vrij om het ruimtestation tot ten minste het jaar 2020 in een baan rond de aarde te houden. Op de laatste dag dat de Endeavour bij ISS was, belde president Obama met de astronauten om hen te prijzen met hun goede werk aan boord van het ruimtestation, en deelde hen mee dat hun werk erg belangrijk is voor de toekomst als er reizen naar Mars plaats gaan vinden... Op 20 februari maakte de Space Shuttle zich los van ISS om op 22 februari veilig terug te keren naar aarde. Het ruimtestation is nu voor

98% compleet. De volgende Space Shuttle lancering staat gepland voor 5 april, 3 dagen nadat de Sojoez TMA-18 vanuit Kazakstan vertrekt om een nieuwe expeditie bemanning af te leven bij ISS.

President Obama spreekt met bemanning ISS

Pagina 11

LUNACHOD-2 OP DE MAAN GEVONDEN In 1973 liet de Sovjet-Unie de Lunachod-2 op de Maan landen. Gedurende vijf maanden deed het onderzoek van de maanbodem. Plotseling zweeg het in alle talen. Spoorloos verdwenen. Was het in een krater getuimeld? Misschien getroffen door een meteoriet? Wat was er gebeurd? Veel werd er gegist, maar niemand kon het plotselinge zwijgen verklaren. Het Amerikaanse ruimtevaartuig Lunar Reconnaissance Orbiter (LRO) met zijn scherpe 'ogen' heeft dit Russische maanwagentje nu gevonden. Eerst werden de wielsporen ontdekt. Op het einde ervan een donkere vlek op grijsgrauwe ondergrond.

Dat moest de Lunachod-2 zijn. Wat was er gebeurd? Nadat het in totaal zo'n 37 kilometer had afgelegd, reed het een krater in. Maar tijdens de afdaling kwam er veel maanstof op de zonnecellen terecht. Een mechanisme probeerde het stof van de zonnepanelen af te schudden. Kennelijk wilde dat niet lukken en raakte de apparatuur oververhit en beschadigd. En toen werkte het niet meer. Duidelijk zijn de sporen van de wielen van de Lunachod in het maanstof te zien evenals de donkere plek waar dit Russische maanwagentje staat toen het niet meer werkte.

Pagina 12

RUIMTETOERISME WEER DICHTERBIJ Met de succesvolle eerste testvlucht van VSS Enterprise op 22 maart is ruimtetoerisme weer een stap dichterbij gekomen. Tijdens die testvlucht bleef VSS Enterprise nog op een groter vliegtuig vastgekoppeld. De toestellen vlogen naar 13 kilometer hoogte. Bij de volgende testvlucht zal het ruimteschip op 15 kilometer hoogte ontkoppeld worden en op eigen kracht met raketaandrijving verder vliegen. In 2012 moeten de eerste zes toeristen plus twee piloten de eerste commerciële vlucht gaan maken naar 110 kilometer hoogte. Gedurende enkele minuten zullen de inzittenden gewichtloos zijn. Zo'n vlucht zal 2,5 uur duren en kost 175.000 euro.

GOES-P GELANCEERD Een Delta IV raket bracht op 4 maart de weersatelliet GOES-P in een baan om de aarde.

CRYOSAT IN DE RUIMTE Met een Russische Dnepr raket werd de Europese kunstmaan CryoSat in een baan om de aarde gebracht. Dat gebeurde vanaf lanceerbasis Baikonoer. Vanaf een hoogte van 700 kilometer bestudeert deze 700 kilo wegende ijssatelliet, zoals deze ook wel wordt genoemd, de poolgebieden. Het moet gegevens verzamelen over de dikte van het ijs, tot hoever die ijsgebieden uitstrekken enz. De dikte van het ijs kan tot op 1 centimeter nauwkeurig gemeten worden.

LEONARDO

VSS Enterprise voerde de eerste testvlucht uit boven de woestijn van Californië

GROOT-BRITTANNIË KRIJGT RUIMTEVAARTORGANISATIE De Britse minister voor het bedrijfsleven heeft laten weten dat begin april Groot-Brittannië met een eigen ruimtevaartorganisatie komt. Dat moet de Britse ruimtevaartactiviteiten beter coördineren en de positie in de ruimtevaarteconomie verbeteren. De organisatie krijgt jaarlijks ruim 225 miljoen euro te besteden. Geen weggegooid geld want er is berekend dat het zeker enkele tienduizenden banen zal opleveren. Er mag niet verwacht worden dat het land nu allerlei bemande reizen gaat plannen. Daarvan is geen sprake. Het land blijft zich bezighouden met klimaatonderzoek, telecommunicatie, ontwikkelen van kleine kunstmanen enz.

NASA en de Italiaanse ruimtevaartorganisatie zijn gezamenlijk overeen gekomen Leonardo een andere bestemming te geven. Was deze module tot dusver bedoeld om in het laadruim van de shuttle te blijven en voor transport van materiaal (MPLM) dan gaat dat nu veranderen. Het zal wijzigingen ondergaan en gebruikt gaan worden als een soort laboratorium. Dat betekent ook dat het permanent aan het ISS komt vast te zitten als CPMM (Permanent Multipurpose Module). De bedoeling is dat deze van binnen sterk veranderde module in september aan boord van de Discovery tijdens de STS-133 missie mee de ruimte in wordt genomen. Vervolgens zal het dan aan het ISS vast gekoppeld worden.

LANCERING FALCON 9 UITGESTELD De bedoeling was dat de lancering van de nieuwe Falcon 9 raket op 12 april zou plaatsvinden. Maar technici vonden dat er nog enkele kleine testen dienen te gebeuren en daarvoor is meer tijd nodig. Daarom is besloten een nieuwe datum vast te stellen. Op z'n vroegst gaat deze raket nu op 8 mei van start Pagina 13

EEN SORBET IN DE RUIMTE Door Roel Toonen Tijden de passages van de Saturnus maan Titan, heeft NASA de Cassini heel nauwkeurig in de gaten gehouden. Daarbij vloog de Cassini op een afstand van 1.300 tot 1.900 kilometer van het oppervlakte van de maan. De passages hebben wetenschappers meer inzicht gegeven over hoe het inwendige van de maan eruit ziet. De snelheid van de Cassini varieerde tijdens de passage. De subtiele zwaartekrachtsvariaties die de sonde ondervond, zorgen voor een wisselende snelheid van de sonde. Bovendien wijzen deze variaties erop dat het inwendige van Titan te koud is geweest om afzonderlijke lagen van ijs en gesteente te vormen. Als de maan bij het ontstaan warm van binnen was geweest, had dit al het ijs tijdelijk laten smelten. Al het gesteende was dan afgezonken naar de kern.

Dit heeft bijvoorbeeld plaats gevonden bij de Jupitermanen Ganymedes en Callisto. Deze manen bestaan uit een stenen kern en een ijzige buitenkant. Een passage van deze manen had veel minder zwaartekrachtvariaties laten zien. Dat de ruim 5000 kilometer grote Saturnusmaan ongeveer voor de helft uit ijs en voor de andere helft uit gesteente bestaat, was al langer bekend. Nu blijkt dat het inwendige van de maan een sorbet van ijs met rotsen is. Slechts de buitenste 500 kilometer bestaan uit puur ijs. Dit betekent dat de vorming van deze maan vrij traag moet zijn verlopen - in de loop van ruwweg een miljoen jaar.

Impressie doorsnede van Titan.

Pagina 14

PLANEETVORMING HUIS?

DICHTBIJ

Bij velen van ons staat Saturnus bekend als een grote vriendelijke gasreus met prachtige ringen. Na jaren van observatie heeft de Cassini inmiddels laten zien dat dit beeld bijgesteld moet worden. De ringen zijn namelijk ruw en rommelig. Tijdens het equinox, de periode wanneer het zonlicht precies tegen de rand van het ringenstelsel aankijkt, zag de Cassini dat de ringen niet vlak zijn, maar eruit zien als scherp kartelmes. Het ruimtevaartuig heeft ook aangetoond dat de ringen bestaan uit waterijs vermengt met een geheimzinnige roodachtige verontreinigende stof. Deze stof lijkt op roest of kleine organische molecules zoals die gevonden worden in rode groenten op onze aarde. Wetenschappers vinden dat dit ringensysteem zich gedraagt als ons zonnestelsel zich in de periode van haar ontstaan gedragen heeft. Het gedraagt zich als een protoplanetaire schijf. Het ringenstelsel stelt sterrenkundigen

als het ware in de gelegenheid om het begin van planeetvorming te observeren. Cassini heeft namelijk aangetoond dat botsingen in het ringenstelsel veelvuldig voorkomen. De vele manen van de planeet houden een wedstrijd onder elkaar wie het meeste puin aantrekt. Het verloop van deze dynamische processen wijst erop dat de ringen, of ten minste delen ervan, mogelijk minder dan een half miljard jaar oud zijn. De zwaartekracht van Saturnus voorkomt dat uiteindelijk uit het ringenstelsel één grote maan ontstaat (kaliber Mimas of groter). Het lijkt onwaarschijnlijk dat zo'n groot object in zo'n korte tijd volledig kan verbrokkelen. Daarom vermoeden wetenschappers dat de ringen, of ten minste delen ervan, mogelijk minder dan een half miljard jaar oud zijn. Maar helemaal zeker is dat allerminst.

Close-up van de ringen

Pagina 15

door Michel van Pelt

SLIMMERE OPPORTUNITY ONDERZOEKT JONGE MARSKRATER NASA’s marsrover Opportunity is kortgeleden van verbeterde software voorzien. De software update, die AEGIS heet, stelt het rovertje in staat om zelf te beslissen welke steen interessant lijkt voor nader onderzoek. Daarbij let de rover vooral op de vorm en kleur van stenen. Het systeem maakt gebruik van de groothoekbeelden die de navigatiecamera van Opportunity maakt. Tot nu toe moesten die beelden eerst naar de aarde worden gezonden, waar wetenschappers dan besloten waar de rover aandacht aan moest besteden. Dat kost veel tijd, die beter gebruikt kan worden voor daadwerkelijk onderzoek.

een rugbybal. De rover vond die in de omgeving van de 10 meter kleine en zeer jonge inslagkrater Concepción. Vanuit een baan rond Mars zijn er stalen van donker materiaal te zien die bij de inslag die deze krater veroorzaakte lijken te zijn verspreid. Opportunity heeft nu vastgesteld die “stralen” worden veroorzaakt door schaduwwerking van de overal verspreide brokken zandsteen. Ook interessant was de ontdekking dat het opgeworpen gesteente bestaat uit zachte, Opname van de eerste steen (de piramide in het midden) die Opportunity zelf heeft uitgekozen voor verder onderzoek. [NASA/JPL-Caltech/Cornell University]

Na de lancering is software het enige dat bij een ruimtesonde nog vernieuwd kan worden, aangezien het via radio is te verzenden. Opportunity rijdt al zes jaar op Mars rond, en in die tijd is de ontwikkeling in technologie voor roversoftware natuurlijk verder gegaan. Voor de rover Spirit heeft de nieuwe software geen nut, want die zit nog steeds (en waarschijnlijk voor eeuwig) vast in een kuil met stofzand. Inmiddels heeft Opportunity zijn eerste onderzoeksobject gekozen. Het is een grote, donkere steen zo groot als Pagina 16

Opname van een andere steen die Opportunity kortgeleden vond. De kleuren zijn overdreven om de verschillende materialen duidelijk te laten zien. [NASA/JPL-Caltech/Cornell University]

zwavelrijke zandsteen met hardere, donkere insluitsels. Deze ijzerrijke korreltjes heeft Opportunity ook op tal van andere plekken op Mars aangetroffen. NASA onderzoekers doopten ze al eerder “bosbessen”, vanwege hun kleur en hun vorm. Concentraties van die korrels als in de omgeving van Concepción zijn gevonden waren echter nog niet eerder gezien.

Een direct verband tussen deze concentraties en het ontstaan van de inslagkrater is nog niet bewezen. Een theorie stelt dat zandsteen, waarin de “bosbessen” normaal ingesloten zitten, ter plaatse door de inslag gedeeltelijk is gesmolten. Daarbij zouden dan de korrels zijn achtergebleven, omdat die tegen hogere temperaturen bestand zijn.

Pagina 17

MRO MAAKT VERZOEKFOTO’S Voor het eerst heeft de HiRise camera van de Mars Reconnaissance Orbiter opnamen gemaakt die zijn voorgesteld door het publiek in plaats van wetenschappers. Via een programma met de naam HiWish kreeg NASA zo’n duizend suggesties. De eerste acht geselecteerde gebieden zijn nu gefotografeerd en te zien op de website http://uahirise.org/releases/hiwishcaptions.php NASA hoopt met dit programma de betrokkenheid van het publiek met Marsonderzoek te vergroten, en de jeugd enthousiast te maken voor wetenschap en techniek. Je kunt nog steeds suggesties doen voor MRO onderzoek via http://uahirise.org/hiwish.

Detail van een van de opnamen die MRO maakte op aanvraag van het publiek. Het laat stofduinen zien met daarin enkele volgewaaide kraters. [NASA/JPL/University of Arizona]

Pagina 18

METEOORKRATER TEVOORSCHIJN

KWAM

Ontbossing is in vele landen een gigantisch probleem. Wat ooit mooi groen en bebost was, verandert in een kale vlakte. Een enkele keer levert dat ook wel eens iets positiefs op. Een voorbeeld hiervan is dat in het Democratische Republiek Congo, midden in Afrika. Daar werd een inslagkrater zichtbaar met een doorsnede van zo'n veertig kilometer. Wanneer deze inslag plaatsvond, weten de wetenschappers nog niet. Volgens hen moet het wel in de laatste 145 miljoen jaar geleden gebeurd zijn. De meteoriet moet een doorsnede gemeten hebben van ongeveer twee kilometer. Deze inslagkrater is niet de grootste over de gehele wereld. Tot dusver zijn er 15 bekend die nog groter zijn. De allergrootste, de Vredefortkrater, ligt in Zuid-Afrika en meet een doorsnede van zo'n 200 kilometer. De inslagkrater in Congo ligt op 37 kilometer ten noorden van de plaats Wemb-Nyama in de provincie Kasai. Wat bij deze krater ook opvalt, is dat hij voor driekwart omgeven is door een zijvier van de Lomami. Geleerden sluiten uit dat deze gevormd zou kunnen zijn door het instorten van een zoutkoepel of door vulkanisme.

staart van enkele miljoenen kilometers. Volgens astronomen was het een deel van een supergrote komeet die zo'n 2000 jaar geleden in meerdere stukken uiteen was gevallen. Als kleine kometen draaien ze nu om de zon en kennen we ze onder de naam Kreutz familie. Ze zijn vernoemd naar de Duitse astronoom Kreutz die deze groep in de 19e eeuw heeft bestudeerd.

GLIESE 710 SNELT ONZE KANT UIT Volgens de Russische astronoom Vadim Bobilev beweegt dwergster Gliese 710 richting ons zonnestelsel. Volgens hem is dat voor 86% zeker dat het langs de buitenste grens heen vliegt. Dat gebeurt binnen anderhalf miljoen jaar. Dat zal beslist de nodige gevolgen hebben. Het zal namelijk heel wat komeetachtige objecten uit hun baan om de zon brengen. De aardbewoners zullen dan heel veel kometen aan het firmament te zien krijgen. De kans op komeetinslagen op onze planeet zal aanzienlijk toenemen.

'NORMALE' PLANEET ONTDEKT De Europese ruimtetelescoop CoRoT heeft een exoplaneet ontdekt die sterk lijkt op planeten in ons zonnestelsel. Dit hemellichaam heeft de aanduiding CoRoT-9b gekregen en bevindt zich op 1500 lichtjaar van ons vandaan in het sterrenbeeld Slang. Hij draait in 95 aardse dagen om zijn ster en is net zo groot als Jupiter. De temperatuur is er redelijk, die varieert van 20 graden onder nul tot 160 graden boven nul. De Duitse ruimtevaartorganisatie DLR maakte dit nieuws op woensdag 17 maart bekend.

Vanuit de ruimte ziet de krater er zo uit.

ZELFMOORD KOMEET De Europese ruimtetelescoop Spitzer fotografeerde hoe een komeet recht op de zon afvloog. Even later stortte het neer op het 6000 graden hete oppervlak. Dat gebeurde op de 12e maart. De kop van deze komeet had de grootte van het eiland Wight en had een Pagina 19

WAT ER AAN DE STERRENHEMEL TE ZIEN IS IN DE PERIODE VAN 10 MAART EN 6 APRIL 2010 MERCURIUS In de drie weken van april aan de avondhemel te vinden. Gaat begin april pas twee uren na de zon onder. Zoek boven de westelijke horizon in het sterrenbeeld Ram. VENUS Schittert aan de avondhemel. Een opvallend heldere ster boven de westelijke horizon. Bevindt zich tot 20 april in het sterrenbeeld Ram en daarna in de Stier. MARS De helderheid van deze oranje-roodachtige ster neemt af. Nadert de zon en de tijd dat we deze planeet in het sterrenbeeld Kreeft kunnen zien, begint korter te worden JUPITER Rond 25 april verschijnt deze reuzenplaneet weer aan de ochtendhemel. Je moet wel zoeken laag boven de horizon in het sterrenbeeld Waterman richting zuidoosten.

22 april: Rechtsboven de Maan bevindt zich Mars. 23 april: Iets boven de Maan treffen we Regulus aan, de helderste ster van het sterrenbeeld Leeuw. 24 april: Geniet deze avond van samenstand van Venus met de Pleiaden.

de

25 april: Tussen 0.47 uur en1.28 uur bedekt de Maan een sterretje van het sterrenbeeld Leeuw. 25 op 26 april: Boven de Maan schittert Saturnus. 30 april op 1 mei: Rechts van de Maan is Antares te zien, de helderste ster van het sterrenbeeld Schorpioen. 4 mei: Onder Venus treffen we Aldebaran aan, de helderste ster van het sterrenbeeld Stier.

SATURNUS Laat zich als een heldere ster de gehele nacht in het sterrenbeeld Maagd bewonderen.

'VALLENDE STERREN' Rond half april worden de Lyriden actief. Hun maximum valt in de avond van 22 april.

URANUS Bevindt zich te dicht bij de zon om te kunnen zien.

DE ZON 06 april 16 april 26 april 01 mei

NEPTUNUS Verschijnt in de tweede helft van april weer aan het firmament. Zoek met een sterrenkijker 's ochtends net al te ver van Jupiter in het sterrenbeeld Waterman. VAN DAG TOT DAG 15 april: Omstreeks 21.00 uur verschijnt tussen het westen en het noordwesten de smalle maansikkel boven de horizon. Venus, Mercurius en de maansikkel staan op één lijn.

MAANFASEN Laatste Kwartier Nieuwe Maan Eerste Kwartier Volle Maan

Opkomst 7.03 uur 6.41 uur 6.20 uur 6.10 uur

Ondergang 20.22 uur 20.39 uur 20.56 uur 21.04 uur

6 april 14 april 21 april 28 april

16 april: Iets onder Maan prijkt Venus. 16 april: Iets onder Mars is de fraaie open sterrenhoop M 44 (Praesepe) te vinden. Dat is nog mooier met een verrekijker te zien. Pagina 20

TENTOONSTELLINGEN AMSTERDAM De tentoonstelling DE EERSTE NEDERLANDERS IN DE RUIMTE is van 11 maart tot 17 april te zien in de basisschool Neptunus, Piet Zwarthof in Amsterdam HEERHUGOWAARD Van 13 april tot 18 mei organiseren wij een tentoonstelling over DE EERSTE MENSEN IN DE RUIMTE op basisschool De Boomladder in Heerhugowaard. Dit in het kader van een project op die school over de ruimte. Deze tentoonstellingen zijn in samenwerking met de Nederlandse Jeugdvereniging voor Ruimtevaart en Sterrenkunde georganiseerd. ACTIVITEITEN KERNEN NIJMEGEN Bijeenkomst op vrijdagavond 12 april 2010 Aanvang:19.30 uur Einde: 21.00 uur - bespreking nieuwtjes - organisatie sterrenkijkavond - modelbouw - wat verder ter tafel komt

UDEN Bijeenkomst op vrijdagavond 16 april 2010 in Vessem, Wilhelminalaan in Vessem Aanvang:19.30 uur Einde: 21.00 uur - nabespreking sterrenkijkavond - bespreking nieuwtjes - modelbouw: Marslander - opzetten van een algemene tentoonstelling VELDHOVEN Bijeenkomst op vrijdagavond 16 april 2010 in Vessem, Wilhelminalaan in Vessem Aanvang:19.30 uur Einde: 21.00 uur - nabespreking sterrenkijkavond - bespreking nieuwtjes - modelbouw: Marslander - opzetten van een algemene tentoonstelling

Sterrenkijkavond in Nistelrode

Pagina 21