Astruim [236]

Citation preview

35e jaargang nr. 236 - - 15 november 2009

Pagina 1

ASTRUIM is het enige ruimtevaart- en sterrenkundetijdschrift in het Nederlands in Nederland en België. Het is een uitgave van de Nederlandse Jeugdvereniging voor Ruimtevaart en Sterrenkunde. Het is bestemd voor jeugd, jongeren en volwassenen. Telefoon: 024 - 64 199 29 www.njrs.nl [email protected]

Redactionele medewerkers -

Gerard Alink Herman Bosman Gerard Keijzers Corne Kremer Alain Manders Michel van Pelt Roel Toonen

Eindredactie

Lidmaatschap-/abonnementsgeld: 20 euro voor een heel kalenderjaar. Verschijnt plm. 13 keer per jaar.

Gerard Keijzers

Postgiro: 32 93 836 t.n.v. G. Keijzers Postbus 38 5340 AA Oss

-

Lay-out Theo Appeldoorn Ruud van Asseldonk Gerard Keijzers

Internet realisatie Voor België: Stephan Brands Bank Dexia - Neerpelt rekeningnummer 083-97 32 526-34 Wil je geen lid of abonnee meer zijn? Zeg dan voor 1 december op, anders ben je verplicht opnieuw voor een jaar te betalen. Neem de Nederlandse Jeugdvereniging voor Ruimtevaart en Sterrenkunde als een echt goed doel op in uw testament !!!!!!

Foto voorpagina: De opvolger van de Amerikaanse space shuttle, Ares 1-X, klaar voor zijn eerste testvlucht.

INHOUD: Eerste nieuwe maanraket, Ares 1-X, gelanceerd .............................................................. 3 ESA liet twee satellieten lanceren...................................................................................... 6 André Kuipers volop in training .......................................................................................... 8 Vele tientallen astronauten raken werkloos ....................................................................... 10 Nieuws uit het ISS ............................................................................................................. 12 Marsnieuws ....................................................................................................................... 14 Saturnusnieuws ................................................................................................................. 16 Wat er aan de sterrenhemel te zien is deze periode.......................................................... 17 Verenigingsnieuws............................................................................................................. 18

Pagina 2

EERSTE NIEUWE MAANRAKET, ARES 1-X, GELANCEERD Breed werd de eerste vlucht van de Ares 1-X in de pers aangekondigd. Het leek of de mensheid voor het eerst naar de Maan ging. Een kleine stap? Misschien wel een pasje op de lange weg om opnieuw voet te zetten op een ander hemellichaam.

De Ares 1-X raket verlaat de assemblagehal

Acht uren duurde het transport van de raket van de assemblagehal naar het lanceerplatform op Kennedy Space Center. Een afstand van 6,7 kilometer. Eenmaal op zijn plek begonnen de vele en langdurige controles van alle onderdelen van de raket. Maar niet alleen van de raket ook van het lanceerplatform, de communicatieverbindingen enz. Verliep alles succesvol, dan kon de eerste start eind oktober beginnen. Slechts twee minuten zou deze eerste testvlucht duren.

Ares 1-X vergeleken met andere raketten Doorsnede Ares 1-X raket Pagina 3

Maar op 27 oktober te 13.17 uur bleef de raket aan de grond staan. Zoals zo vaak op de lanceerbasis op Florida speelde het weer opnieuw parten. Het was weer slecht en dus ging de eerste poging niet door. Van tevoren waren er ook al enkele problemen. Een vrachtschip bevond zich in het gebied waar de eerste trap zou neerkomen. Dat betekende wel dat eerst die boot weg moest wezen, alvorens de raket te kunnen laten vertrekken. Ook hadden technici problemen met het weghalen van het zeil dat het bovenste deel van de Ares 1-X afdekte. Met een lange kabel zou het worden losgetrokken. Dat wilde aanvankelijk niet lukken, het bleef haken. Maar op 28 oktober was het zover. Het weer was goed genoeg om de beoogde opvolger van de space shuttle te laten vertrekken. Meteen na het openen van het lanceervenster (13.00 - 16.00 uur) kon dat nog niet. Enkele technische probleempjes en af en toe ook het weer, zorgden voor uitstellen. Een half uur voordat het lanceervenster sloot, steeg de honderd meter hoge raket op. Tijdens de eerste testvlucht bereikte de raket een hoogte van plm. 40 kilometer. Liefst 700 sensoren (gevoelige meetinstrumenten) bestudeerden elke werking van de raket en diens instrumenten. Nadat de eerste trap was leeg gebrand, keerde deze hangende aan drie parachutes naar de aarde terug om in de Atlantische Oceaan terecht te komen. De vlucht zelf duurde ongeveer twee minuten. Zes minuten na de start lag de eerste trap al in het water. Alleen dit deel werd geborgen. De bovenste raket, de Orion module e.d. niet. Over

het

gehele

vluchtverloop waren de technici dik tevreden. Over het neerkomen in de oceaan minder goed. Twee van de drie parachutes hadden niet goed gewerkt en daardoor was de rakettrap harder op het water terecht gekomen dan de bedoeling was. Te hard, want er waren nogal wat beschadigingen te zien. Aangezien deze toch niet meer voor een volgende vlucht zou worden gebruikt (straks dus wel!) was dit ook weer niet zo'n ramp. Onderzocht gaat nu worden waarom het met twee parachutes zo mis kon gaan. Het was voor NASA de eerste lancering van een nieuwe raket sinds meer dan 30 jaar. Vreemd genoeg ook van een raket die een onzekere toekomst heeft. In de Amerikaanse politiek ziet men dit nieuwe project om opnieuw mensen naar de maan te schieten, niet zitten. Gezien de hoge kosten en naar zij vrezen zijn onbetrouwbaarheid, vinden zij, kan er beter mee gestopt worden. Maar NASA putte hoop na deze succesvolle testvlucht. Er zullen nog vele volgen alvorens deze bemand zal zijn. In 2016 is het de bedoeling, maar daarin geloven weinigen.

Schema vluchtverloop Pagina 4

Eerste lancering van de Ares 1-X voor een testvlucht

De oude en de nieuwe generatie. Links de Atlantis voor een van zijn laatste vluchten en rechts de start van zijn opvolger, de Ares 1-X Pagina 5

ESA LIET TWEE KUNSTMANEN LANCEREN Twee kunstmanen bevonden zich in de neuskegel van de Russische Eurockot toen deze raket lanceerbasis Plesetsk in NoordRusland verliet richting ruimte. Dat gebeurde kort na middernacht op maandag 2 november. Ongeveer 17 minuten na de start maakte de SMOS (658 kg) zich los van de bovenste rakettrap Breeze-KM. De Proba-2 (135 kg) werd in een iets lagere omloopbaan om de aarde gebracht. Maar toen waren er al drie uren na de lancering verstreken. Beide kunstmanen draaien nu in een zonsynchrone baan om de aarde (vliegen altijd over een gebied dat in het zonlicht ligt). SMOS op 760 kilometer hoogte en Proba-2 op 125 kilometer.

uit Nederland: een koelgasgenerator en een sterk verbeterde zonnesensor. Blijken ze tijdens zo'n testvlucht goed te werken, dan kunnen ze gebruikt worden in toekomstige satellieten.

Proba-2

SMOS

Proba-2 en SMOS in de neuskegel van de Eurockot raket.

PROBA-2 Satellietmissies zitten boordevol technologie. Maar hoe weet ESA zeker dat die ook goed in de ruimte werken? Een manier om dat te testen is door een kleine satelliet in de ruimte te brengen. Hierin zitten technieken die getest gaan worden. Proba-2 (Project of Onboard Autonomy) is zo'n satelliet. Deze mag als liftje mee met de SMOS. Aan boord bevinden zich zeventien nieuwe technologieën die voor het eerst kennis maken met de ruimte. Twee daarvan komen

De Soil Moisture and Ocean Salinity missie, kortweg SMOS, van ESA gaat de komende drie jaar onderzoek doen naar het zoutgehalte in de oceanen en de hoeveelheid vocht in de aardbodem. Beide hebben grote invloed op de waterhuishouding van de aarde en dus ook op het klimaat. De gegevens verkregen door deze satelliet geven de wetenschappers meer inzicht in hoe de atmosfeer en het aardoppervlak samenwerken voornamelijk wat betreft de relatie tussen neerslag en verdamping. De ontwikkeling van de SMOS gebeurde bij ESTEC en hier werden de meetinstrumenten ook getest. Ze moesten de triltesten ondergaan om te kijken of ze opgewassen waren tegen het geweld van een lancering. En ze werden beproefd in de grote ruimtesimulator LSS bij extreem hoge en lage temperaturen in het luchtledige. Tot slot stond een test in de elektromagnetische kamer op het programma om te kijken of alle elektronica goed functioneerde. Alle testen verliepen volgens plan. Net als de voorbereidingen voor de lancering in de weken die hieraan vooraf gingen. Pagina 6

SMOS

NOG MEER EXOPLANETEN Astronomen van de Europese sterrenwacht de La Silla in Chili hebben nog eens 32 nieuwe exoplaneten ontdekt. Daarmee is het aantal opgelopen tot ruim vierhonderd. Deze planeten rond een andere ster dan onze zon zijn pas het laatste tiental jaar gevonden. De meeste nog wel door Europeanen. Het overgrote deel van deze hemellichamen hebben de grootte van Jupiter of een stuk groter. Maar met nieuwe technieken lukt het de laatste tijd ook exemplaren te vinden die ongeveer zo groot zijn als de aarde.

die het aantal exoplaneten fors zal doen stijgen. De 32 nieuwe exoplaneten lieten zich ontdekken doordat zij de moederster laten 'wiebelen'.

Toen de eerste werd ontdekt rond ster Pegasi 51 was dat groot nieuws. Toen stond al vast dat er de komende jaren veel meer gevonden zouden worden. Heel benieuwd en echt ook op zoek naar zijn exoplaneten die op onze aarde lijken. Hiervoor zijn wel nog grotere telescopen nodig. In 2011 komt er eentje klaar Artist impression van exoplaneten Pagina 7

ANDRÉ KUIPERS VOLOP IN TRANING ESA ESA-astronaut André Kuipers gaat eind 2011 voor een half jaar naar de ruimte. Dat is lang. Maar een training die een astronaut moet doorlopen om zo'n missie te vliegen, is nog veel langer. Kuipers trainde sinds zijn missie Delta in 2004 gewoon door in Amerika, Duitsland, Rusland en Japan. Hij was vaak van huis. De komende twee jaar wordt dat niet minder. In tegendeel.

We zien je wel eens opduiken in de media. Maar wat doet een astronaut op aarde behalve trainen? "Ik heb allerlei functies. Eurocom tijdens de missie van mijn Belgische collega Frank de Winne is daar één van. Maar ik help ook bij het aanscherpen van procedures aan boord van het ruimtestation en bij de voorbereiding van experimenten en het testen van apparatuur. Daarnaast ben ik ambassadeur van het Wereld Natuur Fonds. Met deze organisatie heb ik onlangs een reis gemaakt naar Polen om aandacht te vragen voor de weinige oerbossen die Europa nog heeft. Heb je wel vrije tijd? "Niet heel veel, moet ik eerlijk zeggen. Maar ik heb wel vakantie gehad. Twee weken in China en twee weken met mijn gezin. We zijn gaan kamperen in Frankrijk. De komende twee jaar wordt het vast niet minder druk...

André Kuipers

Op zondag 25 oktober vertrok hij naar Johnson Spaceflight Center in Houston. Een dag later legde hij al een examen af.

"Ik weet hoe zwaar het is nog twee jaar te trainen. Maar voor een half jaar durende ruimtemissie heb ik dat wel over. Dat is waarvoor je al die jaren traint. Heel veel van de training heb ik al gehad, omdat ik de reserve was van Frank de Winne. Nu is het vooral een kwestie van veel herhaling. Zoals dat laatste examen om te kijken wat ik er nog van weet. Daarnaast ga ik een aantal nieuwe dingen leren."

Je kreeg in augustus een nieuwe missie toegewezen. Hoe ging dat? "Ik was op dat moment Eurocom. Dat is de astronaut die vanuit het vluchtleidingscentrum in München praat met de astronauten in het ruimtestation. We hadden die dag niet zo heel veel activiteiten. Het was rustig in het Europese ruimtelaboratorium Columbus. Dat was maar goed ook, want er belden heel veel journalisten en ik kreeg felicitaties uit alle hoeken."

Voorbereidingen Pagina 8

Wat bijvoorbeeld? "Het kan zijn dat ik voor de nieuwe Sojoez700 ruimtecapsule moet trainen. Dat betekent extra tijd in Sterrenstad bij Moskou. Als er een koppeling plaatsvindt met de ATV, het automatische vrachtschip van ESA, dan moet ik daar ook op trainen. Ik ga leren vliegen met de robotarm en tegen de tijd dat ik weer aan boord van het ISS ben, zijn er nieuwe onderdelen aangekoppeld die ik moet kennen, zoals Node 3 en de Cupola. Natuurlijk komt er een heel pakket aan nieuwe experimenten die ik moet voorbereiden. Er misschien staan er wel een aantal ruimtewandelingen gepland als ik boven ben." Een ruimtewandeling staat hoog op je verlanglijstje. Waarom? "Bij een ruimtewandeling ben je echt helemaal los in de ruimte. Je zit natuurlijk wel vast aan een koord, maar in principe ben je zelf een satelliet geworden. Door je vizier zie je meteen de aarde, er zit geen grote wand en een dik raam meer tussen. En je ziet het ruimtestation van buiten. Voor veel astronauten is een ruimtewandeling het meest indrukwekkende dat je kunt meemaken, maar het is een zware klus."

wandelaars word. Uiteindelijk is er maar één ding dat de doorslag geeft: is het nodig? Er moet werk zijn dat alleen door astronauten buiten het station gedaan kan worden. Ruimtewandelingen brengen risico's met zich mee. Gewoon even naar buiten gaan voor de lol, is er niet bij." Kijk je ook uit naar de rest van je missie? Een half jaar in de ruimte is best lang... "Absoluut. Mijn eerste vlucht in 2004 was zo voorbij. De missie had een heel druk schema en de eerste dagen moet je heel erg wennen aan de gewichtloosheid. Toen wist ik al dat ik eigenlijk langer wilde blijven. Ik wil meer zien van de aarde, genieten van wonen in de ruimte en meer wetenschappelijk onderzoek doen aan boord." En de training de komende jaren? Is dat vooral doorzetten? "Trainen is heel leuk. In sommige opzichten is het doorzetten. Het is natuurlijk minder leuk dat ik mijn gezin minder ga zien. Ik heb een dochtertje van anderhalf en een zoontje van 3,5. Voordat ik weer echt thuis ben en alle tijd heb, is het leukste deel van hun kindertijd voorbij. Ik probeer zoveel mogelijk weekends en vakanties vrij te houden. Nu is het nog relatief rustig. Dat wordt straks dichter naar de missie toe vast wel anders." De vlucht in 2011 wordt waarschijnlijk je laatste. Denk je al na over de tijd die daarna komt?

André Kuipers???

Hoe groot is de kans dat je er één mag maken? "Dat is moeilijk te zeggen. Ik zit met twee Amerikanen en drie Russen aan boord. Ik word opgeleid voor ruimtewandelingen in een Amerikaans pak, dus er is een goede kans dat ik een keer één van de twee ruimte

"Soms wel. Ik zou natuurlijk best naar de maan willen. Maar dat is niet realistisch. ESA heeft net zes nieuwe astronauten geselecteerd. Die moeten ook vliegen. Ik wil wel in de ruimtevaart blijven werken. Ik kan natuurlijk aan de slag als Eurocom. Misschien kan ik helpen bij paraboolvluchten waarbij je aan boord van een vliegtuig kortstondige experimenten kunt doen in gewichtloze omstandigheden. Maar eerst ga ik naar mijn nieuwe missie toe werken. De komende twee jaar heb ik hard nodig om alles goed onder de knie te krijgen."

Pagina 9

VELE TIENTALLEN ASTRONAUTEN RAKEN WERKLOOS In de tweede helft van 2010 is het afgelopen met de space shuttlelanceringen. De ruimteveren zullen na verwijdering van een aantal onderdelen, naar musea of speciale instellingen verhuizen. Voor de Amerikaanse ruimtevaarders breekt er een tijd aan van wachten. Tot 2016 zullen er slechts enkelen per jaar nog een ruimtevlucht kunnen maken. Voor het overgrote deel van hen is hun droom voorbij. Of het project Orion na 2016 al vluchten naar het ISS gaat maken is nog maar de vraag. Velen verwachten dat het wel eens enkele jaren later gaat worden. En toch heeft NASA onlangs een nieuwe groep ruimtevaarders geselecteerd. Voor hen staan er twee jaren van algemene training te wachten, gevolgd door drie jaar die hen helemaal wegwijs moet maken op het gebied van de Orion capsules en Ares raketten. Een nieuwe lichting dus, speciaal voor het nieuwe grote Amerikaanse project om opnieuw mensen op de Maan te zetten. Dit zal de komende jaren een bekend beeld worden in de bemande ruimtevaart; een Sojoezraket op weg naar het ISS.

Space shuttle klaar voor lancering

En hoe zit het met de lichting van 2004? NASA heeft hen laten weten dat zij allemaal minstens een ruimtevlucht zullen maken. Na 2010 zullen er ongetwijfeld enkelen afvallen om elders in een goede baan te gaan werken. De rest zal zich, net als de lichting van 2009, op het Orion- en Ares-project moeten gaan richten. Voor hen, net als de voorgaande astronauten, zit er altijd nog een kans in om met een Sojoez te mogen meevliegen.

Toch maakt astronaut Michael Coats (vloog drie maal met een space shuttle, en is nu directeur van Johnson Space Center) zich zorgen voor de toekomst. Hij vreest dat de jeugd minder interesse in de ruimtevaart zal krijgen, wanneer de V.S. nu geruime tijd niet meer over eigen lanceermogelijkheden kunnen beschikken. Naar zijn mening is het gat van vijf tot zeven jaar te groot. Rusland zal in die periode alle aandacht krijgen en de V.S. in de ogen van de wereld naar een tweede plaats verdrijven. Astronauten die eind 2009 nog in actieve dienst zijn, zullen weinig illusies behoeven te maken op veel ruimtevluchten. Slechts enkelen per jaar met een Russische Sojoez. Dat moet voor de Amerikanen frustrerend zijn. Normaal hadden nieuwe ruimtevaarders 54 weken nodig aan studie om aan een ruimtevlucht te kunnen gaan beginnen. Ze hadden dan uitzicht op een ruimtereis. Dat is nu heel anders. Om met een Sojoez mee te mogen, dient elke kandidaat de Russische Pagina 10

taal redelijk te beheersen. Het moet dus voor de Amerikanen erg pijnlijk zijn in een opleidingsklas te zitten met bijna uitsluitend Russen. En dan nederig te zijn om straks een kans te maken om met een Russische raket omhoog geschoten te mogen worden. Maar de nieuwe Amerikaanse ruimtevaarders zullen nog meer moeten leren. Een van de belangrijkste taken op de Maan zal namelijk zijn het onderzoeken van onze naaste buur.

Geologie en geofysica zijn dus vakken die erbij komen. Die kennis zal elke kandidaat zich eigen moeten maken. Zoals het er nu naar uitziet zal de astronautenklas van de V.S. straks bestaan uit een derde piloten en tweederde uit wetenschappers en ingenieurs. Tijd voor studeren is er dus tijdens het jarenlange wachten volop. Maar hoeveel van hen kunnen heel lang wachten?

Na 2010 de enige capsule, Sojoez TMA, voor bemande ruimtevaart

Pagina 11

FRANK DE WINNE VERTELT VANUIT HET ISS Vijf maanden geleden vertrok Frank de Winne naar het internationale ruimtestation ISS. Over een goede maand, op 20 december, keer hij naar de aarde terug. Maar ondertussen had Frank nog genoeg te doen zo verteld hij vanuit de ruimte. Door: Jacques van Oene “Ik moet nu meer op de tijd letten nu ik commandant ben. Want ik moet elke morgen en ’s avonds de dagelijkse planningsconferentie inleiden. Ik heb ook al een aantal public relations conferenties moeten doen naar aanleiding van mijn gezagvoerderschap over het ISS. Dit is een hele eer voor Europa en het Europese astronautenkorps, maar natuurlijk ook voor mij persoonlijk. In de ruimte doen we veel onderzoek in de meest uiteenlopende dingen. Belangrijk is uiteraard hoe het menselijk lichaam zich in gewichtloosheid gedraagt. Samen met mijn collega’s Bob Thirsk en Jeffrey Williams heb ik zo een week lang deelgenomen aan het experiment SLEEP, of Sleep-Wake Actigraphy & Light Exposure during Spaceflight. Een speciaal toestel meet daarbij onder meer onze slaappatronen.

Deze Progress had 2,5 ton voorraden aan boord, waaronder bijna 800 kilogram reserveonderdelen, life support apparatuur en andere hardware, 870 kilogram brandstof en 420 kilogram water. Ik heb ondertussen al heel wat tijd besteed, samen met Nicole Stott, aan het oefenen van de meest recente procedures voor het losmaken van HTV 1. Dat gebeurde in samenspraak met specialisten op de grond. Ik ben ook heel wat uren in de weer geweest met het heen en weer verhuizen van cargo tussen de HTV en het ISS, in het bijzonder naar het Japanse ruimtelab Kibo. Begin november hebben we het Japanse ruimteschip H-II Transfer Vehicle (HTV 1) van het ISS los gekoppeld waarna het, volgestouwd met afval, in de dampkring verbrande. Op 12 november krijgen we dan weer onbemand bezoek. Twee dagen na de lancering op 10 november zal de nieuwe Russische Module, de POISK genaamd, vast koppelen aan de Zvezda module van het ISS. Deze nieuwe module zal dienst gaan doen als koppelsluis voor ruimtewandelingen die gemaakt gaan worden vanuit het Russische gedeelte van ISS, en ook als koppelpoort voor Sojoez capsules”.

Onlangs ging er een diepvriezer kapot en de elektronica-eenheid moest door een reserveexemplaar worden vervangen. Daarbij ontsnapten enkele liters koelvloeistof, die we moesten opvegen. Rondzwevend water is een groot probleem in het ISS met al de elektrische kabels en connecties die overal verspreid zijn. Gelukkig waren Jeff en Nicole Stott die me onmiddellijk konden helpen om het lek te dichten en het water op te vegen. Op 17 oktober kregen we weer bezoek, niet van collega-astronauten deze keer, maar van het onbemande Russische ruimteschip Progress M-03M (of 35P), dat succes vol aan het ISS koppelde. Pagina 12

PROGRESS M-03M

SRON EN JAXA

Rusland lanceerde op donderdag 15 oktober een onbemand vrachtschip vanaf lanceerbasis Baikonoer in Kazachstan. Het had 2,5 ton aan brandstof, voedsel, kleren, water en wetenschappelijke apparatuur en experimenten aan boord voor de bemanning in het ISS. De koppeling vond plaats op 18 oktober aan de Russische module Pirs van het ruimtestation. Het was het derde ruimtevrachtschip dat digitaal werd bestuurd. Vandaar ook de nieuwe aanduiding.

Stichting Ruimte Onderzoek Nederland (SRON) en de Japanse Ruimtevaartorganisatie JAXA gaan intensiever met elkaar samenwerken. Zo wordt er gezamenlijk aan de Astro-H gewerkt die in 2014 in de ruimte gebracht dient te worden. Met deze kunstmaan zullen uitvoerige opnames gemaakt worden van gebieden met clusters van sterrenstelsels en overblijfselen van supernova's.

RUSLAND WIL RAKET OP KERNENERGIE

Twee kunstmanen bracht een Ariane 5 op 29 oktober in een geostationaire overgangsbaan om de aarde. Het betrof de 5625 kg wegende NSS 12 communicatiesatelliet en de Thor 6 (3050 kg) televisiesatelliet. Deze laatste is voor direct ontvangst in Centraal- en OostEuropa. Deze lancering betekende de zesde succesvolle start van deze Europese raket dit jaar. Op 9 december staat de laatste voor 2009 gepland. Dan moet de Franse militaire spionagesatelliet Helios 2B in een baan om de aarde worden geschoten.

De Russische ruimtevaartorganisatie heeft laten weten dat het een raket wil bouwen die werkt op kernenergie. Voor het benodigde geld is al bij het Russische kabinet aangeklopt. In 2012 moet het ontwerp rond zijn. Maar dan gaat het nog minstens negen jaar duren voordat deze raket echt kan gaan vliegen. Dan heeft het hele project al meer dan vierhonderd miljoen euro gekost.

CHINA BOUWT RUIMTEWAPENS China heeft begin november toegegeven bezig te zijn met het ontwikkelen en bouwen van ruimtewapens. Het land stelt zelf, dat het al meerdere malen heeft opgeroepen dat alle landen moeten stoppen met het vervaardigen van ruimtewapens. Maar geen enkel land reageerde op deze oproep. En dus vindt China dat het als een van de grootmachten van deze wereld, ook mag beginnen met ruimtewapens te ontwikkelen. In 2007 liet China zien dat het in staat is kunstmanen te vernietigen. Zonder aankondiging vuurde het een raket af en vernietigde een eigen verouderde weersatelliet.

ARIANE 5 LANCERING

LANCERINGEN • • •

18 november: Lancering van Satcom satelliet met een Delta 4 raket. 29 november: Lancering van een Dragon kunstmaan met een SpaceX Falcon 9 raket. 7 december: Lancering van een Sojoez raket met Expeditie 22 ruimtevaarders

Pagina 13

door Michel van Pelt

OPPORTUNITY VINDT DERDE METEORIET

MARSMISSIE ZOEKT KANDIDATEN

De Marsrover Opportunity heeft weer een meteoriet gevonden. Het is al de derde die het robotwagentje de laatste maanden onderweg is tegengekomen. Net als bij de twee voorgaande gaat het ook in dit geval om een ijzermeteoriet. Zoals bij alle geologisch interessante ontdekkingen van de rover heeft het meteen een naam gekregen: Mackinac, naar een eiland in de staat Michigan. Er liggen blijkbaar heel veel ijzermeteorieten in het gebied waar Opportunity, op weg naar de krater Endeavour, momenteel doorheen rijdt.

Vakantie nodig? Wat dacht je van een verblijf van 520 dagen in een grote caravan, met excursie naar een nep-Marsoppervlak? ESA en het Russisch Instituut voor Medische en Biologische Problemen zoeken naar mensen die aan de simulatie van een Marsmissie willen meewerken. Het experiment zal in een nep-ruimteschip in Rusland plaatsvinden. Onderzocht gaat worden wat voor psychologische problemen er tijdens een lange Marsreis ontstaan, en hoe die kunnen worden opgelost. Alle aspecten van een Marsmissie zullen daarbij worden nagedaan: de 250-dagen durende reis naar de rode planeet, een verblijf op het oppervlak van 30 dagen en dan de 240 dagen durende terugvlucht. Kandidaten voor de bemanning moeten een medische of technische achtergrond hebben, Engels en Russische spreken, en de tijd hebben om twee jaar van de wereld te verdwijnen.

De door Opportunity gevonden meteoriet “ Mackinac” [NASA/JPL]

Pagina 14

LEEFT PHOENIX NOG?

OVERZICHT MARS MISSIES

De NASA lander Phoenix landde in mei vorig jaar op de Noordpool van Mars. Toen de winter daar begon werd het te koud en was er te weinig licht om de robot in leven te houden. Begin november 2008 stuurde Phoenix zijn laatste bericht naar de aarde, en daarmee eindigde de missie officieel. Maar… de lander was geprogrammeerd om bij gebrek aan energie (uit zonlicht) in een soort winterslaap te gaan. Er is een kleine kans dat Phoenix in die toestand de winter heeft overleefd, en nu het lente wordt in het noorden van de rode planeet is het mogelijk dat Phoenix ontwaakt. NASA wil daarom proberen contact te maken met de lander. Dat moet midden januari plaatsvinden, wanneer er theoretisch gezien genoeg licht is voor de lander om op berichten te kunnen reageren. De kans op succes is klein.

Op http://i.imgur.com/GoCGR.jpg kun je een mooie National Geographic plaat downloaden die een overzicht laat zien van alle Marsmissies tot nu toe. Niet alleen de naam en het jaar van de lancering staan erop, maar ook hoe ver ze zijn gekomen: langs Mars gevlogen, in een baan om de planeet beland, op Mars geland, of mislukt.

Overzicht van Marsmissies [National Geographic / Bryan Christie]

Pagina 15

REUZENRING OM SATURNUS ONTDEKT Planeet Saturnus blijkt nog een ring méér te hebben. Eentje die veel groter is dan alle ringen die we tot dusver kenden. Dat nieuws werd op 2 oktober bekend gemaakt. Waarom deze ring niet eerder werd gezien, terwijl die zo groot is? Het antwoord is heel eenvoudig: "Vanaf de aarde is die in sterrenkijkers niet te zien." Alleen met een grote telescoop in de ruimte. Geen gewone maar met een infraroodtelescoop. Die ziet namelijk alleen maar warmte. Die reuzenring bestaat uit stof en gruisdeeltjes. Dat materiaal komt van maan Phoebe, die op een afstand van zo'n 13 miljoen kilometer om Saturnus draait. Net als alle hemellichamen wordt ook deze maan regelmatig getroffen door meteorieten. Door die inslagen wordt fijn materiaal afkomstig van het oppervlak de ruimte in geslingerd. Deeltjes komen in dezelfde baan terecht, andere in een lage baan om Saturnus en een klein deel

in een iets hogere baan. Daardoor ontstaat een schijf van dat materiaal om de planeet. Uiteraard koud materiaal dus. Instrumenten aan boord van de Spitzer infrarood ruimtetelescoop kunnen temperaturen meten die heel laag liggen. Op die manier werd de nieuwe reuzenring om Saturnus ontdekt. Maar met de ontdekking van deze ring konden astronomen ineens ook de kleurverschillen op maan Japetus verklaren. Het voorste halfrond ziet er veel donkerder uit dan het achterste. Het voorste halfrond beweegt altijd in de richting waarin het om de planeet draait. Het vangt dus heel veel van die stof- en gruisdeeltjes op. Het kan ook bijna niet anders of het oppervlak van het voorste halfrond moet bedekt zijn met een meters dikke stoflaag. En dat is donkerder dan het oppervlak van deze grote maan zelf. Vandaar die verschillen. Zo zag de tekenaar de nieuwe ring om Saturnus.

Pagina 16

WAT ER AAN DE STERRENHEMEL TE ZIEN IS IN DE PERIODE VAN 19 OKTOBER TOT 15 NOVEMBER 2009 MERCURIUS Is in deze periode niet waarneembaar. Vanaf 15 december laag boven de horizon. VENUS Nadert heel snel de zon. Verdwijnt begin december in de zonnegloed en is dan voorlopig niet meer waarneembaar. Bevindt zich tot 5 december in de sterrenbeeld Weegschaal, daarna drie dagen in Schorpioen en vervolgens in Slangendrager. MARS Nadert de aarde en wordt dus steeds helderder. Is vrijwel de gehele nacht te bewonderen. Aanvankelijk in het sterrenbeeld Kreeft en daarna in Leeuw. JUPITER Prijkt in volle glorie aan de avondhemel in het sterrenbeeld Steenbok. Een heel heldere avondster. Nadert de zon m.a.w. zijn zichtbaarheid wordt steeds korter. SATURNUS Is aan de ochtendhemel in het sterrenbeeld Maagd aan te treffen. Deze planeet komt de komende tijd steeds vroeger op. URANUS Is 's avonds met een verrekijker te vinden in het sterrenbeeld Waterman vlakbij de grens met Vissen, Later bij de grens met sterrenbeeld Walvis. NEPTUNUS Net ver van de heldere planeet Jupiter kunnen we Neptunus opsporen. Hiervoor heb je wel een (kleine) sterrenkijker nodig. Ook deze planeet bevindt zich in het sterrenbeeld Steenbok. VAN DAG TOT DAG 23 op 24 nov.: Iets onder de Maan schittert planeet Jupiter. 30 nov.: Tussen 19.28 en 19.53 uur bedekt de Maan een sterretje. 1 dec.: De weerkundige winter begint.

4 dec.: De Maan bedekt een sterretje van de Tweelingen tussen 21.57 en 22.55 uur. 5 dec.: Boven de Maan is ster Pollux van het sterrenbeeld Tweelingen te zien. 7 dec.: Linksboven de Maan kunnen we Mars zien staan. 8 dec.: Boven de Maan is ster Regulus te zien, de helderste ster in sterrenbeeld Leeuw. 10 dec.: Linksboven de Maan kunnen we Saturnus zien staan. 11 dec.: Links van de Maan bevindt zich ster Spica, de helderste ster van het sterrenbeeld Maagd. 'VALLENDE STERREN' Zorgden de Leoniden enkele jaren geleden nog voor veel spektakel, nu is deze meteorenzwerm een normale geworden. Tijdens het maximum in de vroege ochtenden van 17 en 18 november zijn er pakweg 1 tot 5 per uur te zien. Kijk tussen 14 en 21 november richting sterrenbeeld Leeuw. Interessanter zijn de Tauriden tot 25 november. Die laten zich nogal eens bewonderen als trage heldere oranjeachtige vuurbollen. Kijk richting sterrenbeeld Stier. In oktober verscheen o.a. in Nederland en België nog een zeer opvallende vuurbol, waarover in alle kranten te lezen was. Boeiend kunnen de Geminiden tussen 7 en 17 december zijn. Hun maximum ligt op 14 december in de ochtenduren. Zo'n 100 per uur is niet uitgesloten. De Maan is niet aanwezig, dus... kijken. Doe dat in de richting van het sterrenbeeld Tweelingen. DE ZON 16 november 25 november 05 december 14 december MAANFASEN Nieuwe Maan Eerste Kwartier Volle Maan Laatste Kwartier

Opkomst 8.01 uur 8.17 uur 8.31 uur 8.41 uur

Ondergang 16.47 uur 16.36 uur 16.29 uur 16.27 uur

16 november 24 november 2 december 9 december Pagina 17

STERRENKIJKAVOND Momenteel treffen we voorbereidingen voor het organiseren van een grote sterrenkijkavond. We willen deze avond zo'n 750 bezoekers trekken.

IN HET WATER

ACTIVITEITEN KERNEN NIJMEGEN Bijeenkomst op vrijdagavond 11 december Aanvang:19.30 uur Einde: 21.00 uur - bespreking nieuwtjes - organisatie sterrenkijkavond - modelbouw - wat verder ter tafel komt UDEN Bijeenkomst op vrijdagavond 11 december Cellostraat 2 in Uden Aanvang: 19.30 uur Einde: 21.30 uur - bespreking nieuwtjes - nieuwe activiteit organiseren - samenwerkingsverband met Veldhoven - wat verder ter tafel komt VELDHOVEN Bijeenkomst vrijdagavond 18 december, Wilhelminalaan in Vessem. Vertrek vanaf Patronaat in Veldhoven te 19.10 uur, Precies! Aanvang: 19.30 uur Einde: 21.00 uur - bespreking nieuwtjes - werken aan Marslandschap - bespreking organisatie sterrenkijkavond - wat verder ter tafel komt

Na de lancering van de eerste Ares 1-X kwam de eerste trap hangende aan parachutes in de oceaan terecht. Helaas werkten twee van de drie parachutes niet en dus was de aanraking met het water niet al te zachtjes. De rakettrap was dan ook behoorlijk beschadigd. Op de foto zijn de touwen van de parachutes goed te zien.

OP ZOEK NAAR RUIMTE(S) We beschikken over diverse kant en klare tentoonstellingen, honderden modellen... en nu? Nu zijn we op zoek naar ruimte(s) voor permanente exposities, eventueel eigen musea enz. in Nederland, België, Luxemburg en Duitsland. WIE WEET IETS ? Laat het ons weten, het liefst per e-mail

Pagina 18