Astruim [232]

Citation preview

35e jaargang nr. 232 - - 29 juni 2009

Pagina 1

ASTRUIM is het enige ruimtevaart- en sterrenkundetijdschrift in het Nederlands in Nederland en België. Het is een uitgave van de Nederlandse Jeugdvereniging voor Ruimtevaart en Sterrenkunde. Het is bestemd voor jeugd, jongeren en volwassenen. Telefoon: 024 - 64 199 29 www.njrs.nl [email protected]

Redactionele medewerkers -

Gerard Alink Herman Bosman Gerard Keijzers Corne Kremer Alain Manders Michel van Pelt Roel Toonen

Eindredactie

Lidmaatschap-/abonnementsgeld: 20 euro voor een heel kalenderjaar. Verschijnt plm. 13 keer per jaar.

Gerard Keijzers

Postgiro: 32 93 836 t.n.v. G. Keijzers Postbus 38 5340 AA Oss

-

Lay-out Theo Appeldoorn Ruud van Asseldonk Gerard Keijzers

Internet realisatie Voor België: Stephan Brands Bank Dexia - Neerpelt rekeningnummer 083-97 32 526-34 Wil je geen lid of abonnee meer zijn? Zeg dan voor 1 december op, anders ben je verplicht opnieuw voor een jaar te betalen. Neem de Nederlandse Jeugdvereniging voor Ruimtevaart en Sterrenkunde als een echt goed doel op in uw testament !!!!!!

Foto voorpagina: Edwin Aldrin daalt als tweede aardbewoner de trap van de maanlander af om voet op de maan te zetten. Op 21 juli a.s. is dat 40 jaar geleden.

INHOUD: 40 jaar geleden zette de eerste mens voet op de maan .................................................... 3 Twee Amerikaanse ruimtevaartuigen op weg naar de maan............................................. 5 Opnieuw problemen met de lancering van een space shuttle ........................................... 7 Einde Japanse maansonde ............................................................................................... 8 Jongen geraakt door een meteoriet ...................................................................................10 Het Internationaal Ruimtestation ISS.................................................................................11 Marsnieuws .......................................................................................................................14 Wat is er met de zon aan de hand? ...................................................................................19 Nieuws over Saturnus........................................................................................................20 Wat er aan de sterrenhemel te zien is deze periode..........................................................21 Verenigingsnieuws.............................................................................................................23

Pagina 2

40 JAAR GELEDEN ZETTEN DE EERSTE MENSEN VOET OP DE MAAN Gerard Keijzers

Een van de eerste voetstappen op de Maan

dalen. Dat wil zeggen, dat deden Armstrong en Aldrin in hun maanlander, genaamd Eagle, in Sea of Tranquility. Armstrong zette als eerste voet op de maan gevolgd door Aldrin. Een kleine stap van hem maar een gigantische sprong van de mensheid. In totaal verbleven zij 2 uur, 36 minuten en 40 seconden op onze natuurlijke satelliet om vervolgens weer op te stijgen en aan de Command Service Module te koppelen. In totaal draaide dit toestel 30 keer om de maan en keerde precies op het vastgestelde tijdstip terug naar de aarde. Op 24 juli 's middags kwam de Apollo-capsule, genaamd Columbia, hangende aan parachutes in de Stille Oceaan neer. De historische vlucht zat er op. Een geweldige technische prestatie. En net als na de lancering van de eerste Spoetnik en de eerste mens in de ruimte (Joeri Gagarin in 1961) zouden de media nog lang over deze gebeurtenissen blijven berichten en de mensen er over praten.

Op 21 juli is het 40 jaar geleden dat de eerste aardbewoners voet op de maan zetten. Een historische gebeurtenis dat door vele miljoenen live op de televisie werd gade geslagen. De ouderen onder ons waren daarvoor de gehele nacht opgebleven. Een spannende gebeurtenis. Een absoluut hoogtepunt in de ruimtevaart. Wie had dat al zo snel verwacht, kort na de sensatie van de lancering van de allereerste kunstmaan, Spoetnik 1, van de Sovjet Unie. Nog geen twaalf jaar later was de techniek zo razendsnel gevorderd dat de mens al in staat was naar de maan te vliegen, er op te landen, te lopen en vervolgens weer veilig naar de aarde terug te keren. Het vertrek begon met de lancering van een 110 meter hoge Saturnus V raket (net zo hoog als de Domtoren in Utrecht) op 16 juli 1969. Boven op de raket bevond zich een Apollocapsule, met daarin de Amerikaanse astronauten Neil Alden Armstrong (vluchtcommandant), Michel Collins (piloot) en Edwin 'Buzz' Aldrin (piloot van de maanlander). Drie dagen later draaiden ze al om de maan om er een dag later al naar het oppervlak af te

Armstrong en maanoppervlak

Aldrin

keren

terug

van

het

Apollo 12 kreeg al beduidend minder aandacht en al heel snel ebde de belangstelling voor de bemande maanvluchten weg. Geen enkel ruimteproject erna kreeg ook maar een schijntje van die aandacht. Het Apolloproject eindigde vroegtijdig. De Amerikaanse bevolking protesPagina 3

teerden alsmeer meer tegen dat zeer kostbare project. Het geld kon veel beter voor andere doeleinden besteed worden, was hun mening. En zo gebeurde het dat enkele bemande maanvluchten geschrapt werden. We zijn er geweest, we hebben op dat ontzettend gevaarlijke hemellichaam niets te zoeken en het kost onvoorstelbaar veel geld, was de mening van het Amerikaanse volk, lees van de belastingbetaler. We hebben nu heel veel maanstenen, waarvan veruit het merendeel nog niet eens is bestudeerd. Daarnaast liggen en stapels foto's en films op de plank. Het is genoeg, het is over en sluiten.

moesten nu veel meer inhoud hebben. Hij probeerde het volk warm te maken met een permanente maanbasis en van daaruit te vertrekken voor bemande missies naar Mars. Geweldige plannen, maar onvoorstelbaar kostbaar. En de Amerikaanse bevolking? Nauwelijks geïnteresseerd. Van hen hoeft het niet. Hernieuwde bemande maanvluchten zullen zeker flink in het nieuws komen, maar zullen het wat belangstelling betreft vergeleken met de Apolloperiode, het absoluut niet halen. De eerste keer is de beste en het mooiste. Het was in juli 1969 een fantastische mooie tijd, een droomtijd ...

Dat verlangen om nog eens opnieuw terug te keren, is nooit meer echt teruggekeerd. Het was president Bush die probeerde om weer bemande maanvluchten uit te laten voeren, terwijl hij niet eens in ruimtevaart was geïnteresseerd. Maar die hernieuwde vluchten

Apollo 11 bemanning Armstrong, Collins en Aldrin

Pagina 4

2 AMERIKAANSE RUIMTEVAARTUIGEN OP WEG NAAR DE MAAN Bijna 40 jaar nadat de eerste mensen voet op de maan zetten, keert Amerika terug naar dat hemellichaam. Zij het wel met onbemande ruimtevaartuigen. Dat gebeurde op donderdag 18 juni toen een Atlas V401 tweetrapsraket de Lunar Reconnaissance Orbiter (LRO) lanceerde. Op een hoogte van amper 50 kilometer zal het over de polen van de maan draaien.

LRO en LCROSS in de neuskegel van de raket voordat het de testruimte verliet.

Aan de LRO zit gekoppeld de LCROSS (Lunar Crater Observation and Sensing Satellite. Zeer waarschijnlijk zullen beide ontkoppeld worden op 8 oktober a.s. De LCROSS zal dan te pletter slaan op de maan in een krater op de zuidpool die altijd in de schaduw ligt. Wetenschappers hopen dan zeker te weten te komen of daar nu echt waterijs voorkomt. Dat zou geweldig zijn als het er zou zijn. De toekomstige maanmissies kunnen daar dan in de buurt lnden voor het opzetten van een permanente maanbasis. Water zou er dan zijn in de vorm van ijs. Dat zou dan vanaf de aarde niet meer erheen gebracht behoeven te worden. Een geweldige besparing van onkosten. En blijkt het mogelijk te zijn die maanbasis ook nog in de buurt van bergtoppen op te zetten, die altijd nog net het zonlicht opvangen, dan kan er op die manier van zonne-energie gebruik gemaakt worden.

Atlas V raket met de maansondes LRO en LCROSS klaar voor lancering.

Vanuit die omloopbaan zullen gedurende een jaar camera's aan boord het hele oppervlak in kaart brengen. Dat gebeurt heel nauwkeurig want details van een kleine meter groot zullen nog te zien zijn. Andere wetenschappelijke instrumenten zullen onderzoek doen naar de temperatuursverschillen, de hoeveelheid schadelijke kosmische straling en of er waterstofatomen in de bodem aanwezig zijn. Tekening van LCROSS met rakettrap vlak voor inslag Pagina 5

Voordat de LCROSS inslaat, zal allereerst de laatste rakettrap van de Atlas (2300 kg zwaar) met een snelheid van 9000 kilometer per uur op de maan te pletter vliegen. Er zal dan een krater ontstaan van ruim twintig meter in doorsnede met een diepte van zo'n vier meter. Daardoor wordt 350 ton aan maanmateriaal omhoog geblazen. Vier minuten later zal dan de LCROSS er doorheen vliegen om de samenstelling ervan te meten. Die gegevens worden onmiddellijk naar de aarde overgeseind en stort het toestel op het oppervlak neer.

De lancering moest een dag uitgesteld worden vanwege het vertrek van space shuttle Endeavour, die voorrang kreeg. Eind juni zond de LRO de eerste opnamen gemaakt van de hoogvlakte iets ten zuiden van Mare Nubium (zie onderstaande foto) naar de aarde. Het toestel vloog toen in een sterk ellipsvormige baan over de polen van de maan. Daarbij lag het hoogste punt op 199 kilometer boven de noordpool en het laagste punt op 30 kilometer in de omgeving van de zuidpool. Ongeveer midden augustus moet die baan vrij cirkelvormig zijn op 50 kilometer hoogte.

Op deze tekening is goed te zien hoe de LCROSS door het opgeblazen maanstof zal vliegen

Pagina 6

OPNIEUW PROBLEMEN MET DE LANCERING VAN EEN SPACE SHUTTLE Het leek er naar uit te zien dat space shuttle Endeavour probleemloos op de vastgestelde datum van start kon gaan op zaterdag 13 juni. Maar een lek in de brandstofleiding hield het ruimteveer aan de grond. Nog lang voordat de zevenkoppige bemanning hun ruimtepakken konden aantrekken. Met een uitstel van tenminste vier dagen moesten ze rekening houden. Maar daarmee ontstond er nog een probleem, want de twee onbemande maanruimtevaartuigen van de V.S. in de Atlas raket dienden dan ook die dag te vertrekken naar de maan. Welke lancering zou als eerste van start gaan. Dat probleem loste zich al snel op. De Endeavour zou voorrang krijgen, maar nam die uiteindelijk niet. Het probleem van de lekkage werd maar niet opgelost. De lancering werd verschoven naar half juli. Vreemd was de oorzaak van het uitstel wel. Want hetzelfde probleem diende zich in maart ook al aan met de Discovery voor STS-119. Maar vier dagen later vertrok deze space

shuttle alsnog naar het ISS. Kennelijk was het probleem niet echt goed opgelost, aangezien deze zich opnieuw voordeed. Intussen verschenen er in enkele kranten al wel de berichten dat NASA een onderzoek gestart was naar mogelijke sabotage. Enkele technici zouden door geknoei voor uitstel zorgen. Zij zouden er moeite mee hebben dat volgend jaar de space shuttles niet meer zouden vliegen en zij dus werkloos zonder werk kwamen te zitten. NASA ontkende in alle toonaarden dat zij met een dergelijk onderzoek bezig was en die verhalen als pure onzin betitelden. Dat zal ook wel het geval zijn.

Ruimteveer Endeavour op het lanceerplatform

Pagina 7

EINDE JAPANSE MAANSONDE De Japanse maansonde Kaguya is op de maan te pletter geslagen. Niet per ongeluk, maar de Japanners deden dat met opzet. De brandstof om dit ruimtevaartuig in de juiste stand en in de juiste baan te houden, was vrijwel op. Al bij de lancering in september 2007 had Japan aangekondigd op deze manier dit project te beëindigen. Het rode cirkeltje geeft de plek van inslag aan waar de Kaguya neergestort is. Deze opname is gemaakt in 2005 door Smart-1 van ESA. De strook meet een lengte van 133 kilometer. De inslag op 10 juni te 20.25 uur (onze tijd) vond plaats op de grens van licht en donker dichtbij de evenaar. Vanaf de aarde heeft vrijwel niemand die gebeurtenis kunnen zien. In Nederland was dat al helemaal niet mogelijk, want Kaguya bevond zich onder de horizon. Gedurende 19 maanden heeft dit Japanse toestel de maan nauwkeurig in kaart gebracht. Dat gebeurde zelfs regelmatig vanaf een hoogte van amper 20 kilometer. Ook zochten instrumenten naar sporen van waterstofgas en straling. Tijdens dit project werden in februari 2009 twee kleine projectielen van de Kaguya losgekoppeld. Een ervan landde op de maan en de andere werd ook in een baan om onze naaste buur gebracht. Het meet nog steeds de verschillen in de zwaartekracht en zorgde toen ook voor het overbrengen van gegevens van de lander naar de aarde.

In 1990 lanceerde Japan al eerder een ruimtevaartuig richting maan. Geheel volgens plan passeerde het toen dit hemellichaam.

JAPAN WERKT AAN SPICA In mei lanceerde een Ariane 5 raket de Europese ruimtetelescoop Herschel. Deze ruimtetelescoop bestudeert in het infrarood het ontstaan van sterren, sterrenstelsels en planeten. Daarbij worden de instrumenten gekoeld tot dichtbij het absolute nelpunt (-273 gr. C.). Nu is Japan bezig ook zo'n kunstmaan te bouwen. Deze luistert naar de naam Spica. Het grote verschil is dat niet alleen de instrumenten maar ook de 3,5 meter grote spiegel gekoeld worden. Nog nauwkeurigere metingen dus. Heel belangrijk daarbij is het instrument Safari, dat ontwikkeld wordt door het Nederlands ruimtevaartinstituut SRON. De infrarood-sensoren hierin zijn de gevoeligste ter wereld. SRON wil deze nog meer verbeteren en werkt daaraan met nog andere landen.

Spica

Pagina 8

ZUIDKOREAANSE SATELLIET Zuid-Korea heeft aangekondigd dat het eind juli met een eigen raket een eigen communicatiesatelliet in een baan om de aarde wil brengen. Die lancering zal waarschijnlijk op 30 juli plaatsvinden vanaf lanceerbasis Naro. Deze ligt op bijna 500 kilometer ten zuiden van de hoofdstad Seoel. De aanleg van deze basis heeft zo'n 180 miljoen euro gekost. De raket zelf kost 285 miljoen euro. In april bracht hun buurland Noord-Korea al een communicatiesatelliet in de ruimte. Zuid en Noord-Korea verkeren al sinds vele tientallen jaren in staat van oorlog met elkaar. Daarom willen Zuid-Korea en hun bondgenoten niet geloven in het succes van de Noord-Koreanen.

1.425 kilometer van de aarde. Na heel veel controles is het de bedoeling dat deze ruimtetelescoop in november aan zijn werk kan gaan beginnen.

EINDE ULYSSES Na 18 jaar en 266 dagen de wetenschappers heel wat gegevens over de zon en haar omgeving verschaft te hebben, is er een einde aan Ulysses gekomen. Op dinsdag 30 juni schakelde technici het toestel uit. Deze wetenschappelijke kunstmaan van ESA heeft veel langer gewerkt dan de geplande levensduur van vijf jaar. De lancering van deze Europese ruimtesonde vond plaats op 6 oktober 1990. Allereerst vloog het toestel richting reuzenplaneet Jupiter om het op 8 februari 1992 te passeren. Diens sterke aantrekkingskracht zorgde er voor dat de baan zo gewijzigd werd dat het over de polen van de zon ging draaien. Daar verrichtte Ulysses metingen aan de elektrische geladen deeltjes in de zonnewind op grote hoogte. Daarbij deed het de ontdekking dat de zonnewind minder heftig en zelfs zwakker is geworden. Hoe dat komt is nog een raadsel. Verder bestudeerde de ruimtesonde drie komeetstaarten en nam het meer dan 1800 energierijke kosmische gammaflitsen waar. In 2008 kreeg Ulysses met de eerste gebreken te maken. De verwarmingselementen die ervoor moesten zorgen dat de brandstof voor de stuurraketjes niet bevroren, begaven het. In totaal legde deze Europese ruimtesonde drie volledige rondjes om de zon af.

Met zo'n raket wil Zuid-Korea eind juli een kunstmaan lanceren.

HERSCHEL KAN 'ZIEN' Vanuit Darmstadt stuurde ESA op 14 juni een radiosignaal naar het ruimtevaartuig Herschel. Geheel volgens plan opende de lensdop zich van de telescoop. Dit werd enkele minuten later bevestigd. Het toestel trilde namelijk een beetje en er traden temperatuursverschillen op. Herschel bevond zich op dat moment

Ulysses

Pagina 9

METEORIET RAAKT JONGEN Dagelijks vallen duizenden meteorieten op aarde. Maar de wereld is groot en de kans dat je door zo'n steentje uit de ruimte getroffen wordt, is wel heel erg klein. De 14-jarige Duitse Gerrit Blank uit Essen zal daarover wel heel anders denken. Op weg naar school op 11 juni zag hij een vuurballetje uit de lucht komen. Recht op hem af. Het schampte zijn hand en sloeg naast hem in de grond Een flink gat was te zien in het wegdek. Zijn hand deed pijn en Gerrit zag een flinke snee in zijn hand. Ook had hij nog uren last van zijn oren vanwege de knal die hij had gehoord, wisten journalisten te vertellen. Nadat de wond aan zijn hand was gehecht en hij van de schrik was bekomen, drong het besef pas door dat hij was geraakt door een meteoriet. Dat hadden wetenschappers al snel vastgesteld

NEGEN NIEUWE NASA ASTRONAUTEN Liefst 3500 sollicitanten reageerden op de oproep van NASA op de advertentie waarin nieuwe toekomstige Amerikaanse ruimtevaarders werden gevraagd. Slechts negen van hen mogen in augustus aan hun astronautrenopleiding gaan beginnen. Dat zijn: Serena Aunon, Jeanette Epps, Jack Fischer, Michael Hopkins, Kjell Lindgren, Kate Rubins, Scott Tingle, Mark vande Hei en Reid Wiseman.

RAKETMOTOR SPACESHIPTWO GETEST Voor het eerst na twee jaar is de raketmotor van SpaceShipTwo weer getest. Deze verliep zeer succesvol. De bedoeling is dat eind dit jaar de eerste testvluchten met de SpaceShipTwo uitgevoerd gaan worden. Dit toestel zal op de rug van een vrachtvliegtuig naar een hoogte van 15 kilometer gebracht worden. Vervolgens starten de motoren van dit ruimtevliegtuig. Gedurende enkele minuten vliegt het naar een plm. 105 kilometer hoogte om daarna weer op aarde te landen. De personen aan boord, nu echte ruimtetoeristen, zijn even gewichtloos geweest en hebben genoten van het uitzicht. Op 26 juli 2007 mislukte een rakettest. Een explosie doodde toen drie technici en verwondde drie anderen zeer ernstig.

Veruit de meeste stenen of steentjes uit de ruimte halen het aardse oppervlak niet. Ze verbranden namelijk door de wrijving met de lucht. Dat je er door getroffen wordt, is heel erg klein. Die kans is minstens één op de miljoen. Toch is dat al wel enkele keren gebeurd. Zo werd een Amerikaanse vrouw in 1954 door een vier kilogram zware meteoriet geraakt terwijl ze lag te slapen In 1650 zou een monnik in Milaan geraakt zijn. Voorts is ook een geval in Zweden bekend. Twee zeelieden werden in 1674 door een steen getroffen in hun boot. En nu dus een 14-jarige Duitse jongen. Dit steentje ter grootte van een erwt, bereikte een snelheid van tegen de 50.000 kilometer per uur toen het de aardse dampkring binnendrong. Pagina 10

TWEE GESLAAGDE BEMANNING

RUIMTEWANDELINGEN

VOOR

ISS

Verjaardag Door: Jacques van Oene De bemanning van ISS (Gennady Padalka, Michael Barrat en Koichi Wakata) verwelkomde de drie nieuwe bewoners op 29 mei toen de Sojoez TMA-15 capsule koppelde aan de Zarya module van ISS. Roman Romanenko, Frank de Winne en Bob Thirsk brachten daarmee voor het eerst de permanente bemanning van ISS op zes bewoners. Daarmee begon de 20ste expeditie naar ISS.

Op zaterdag 20 juni vierde Commandant Gennady Padalka zijn 51ste verjaardag aan boord van ISS. De Russische ruimtevaart organisatie Roscosmos stuurde veel felicitaties en een korte film een speciaal gemaakte patch gebaseerd op het Sojoez TMA-14 bemanning’s embleem

Eerste Ruimtewandeling Op 5 juni trokken Padalka en Barrat hun Orlan-MK ruimtepakken aan om via de Pirs module het ruimtestation te verlaten en aan de 22ste ruimtewandeling in Russische pakken te beginnen. De twee maakten twee Kurs rendez-vous antennes vast aan de Zvezda module. Later dit jaar zijn deze nodig als een Progress capsule de Mini-Research Module-2 (MRM-2) zal afleveren bij ISS. De MRM-2 zal dienen om toekomstige Russische capsules veilig aan ISS te laten koppelen en is bijna gelijk aan de PIRS module. Tweede korte EVA Toch weer een Ruimtetoerist Het tweede uitstapje op 10 juni was een korte, en eigenlijk ook geen echte ruimtewandeling. Padalka en Barratt bleven dit keer in de Zvezda module. Dit maal moesten ze een luik van de module vervangen door en koppel ring. En dat deden ze in een lucht dichte afgesloten Zvezda module. De twee astronauten moesten dus wel hun ruimtepakken aan. In 12 minuten wisten ze de klus te klaren. Dit was dus meteen 1 van de kortste ruimtewandelingen uit de geschiedenis van de ruimtevaart. Nu de Zvezda module is uitgerust met een koppel ring is deze klaar voor de Mini-Research Module-2 (MRM-2) te ontvangen die later dit jaar gelanceerd wordt. De MRM-2 zal dienen om toekomstige Russische capsules veilig aan ISS te laten koppelen.

De oprichter van de over de hele wereld bekende Cirque du Soleil, Guy Laliberte zal eind september met de Sojoez TMA-16 capsule een korte vlucht naar ISS gaan maken. Eerst zou er een kosmonaut uit Kazachstan vliegen, maar de keus viel toch voor voorlopig de laatste maal op een dik betalende ruimtetoerist. Laliberte moet ongeveer 30 miljoen dollar neertellen voor zijn reis.

Pagina 11

VLUCHTEMBLEEM SOJOEZ TMA-15 KOMT UIT SNEEK Door: Jacques van Oene

De komende vlucht van het Russische Sojoez-ruimteschip is anders dan alle andere voor Erik van der Hoorn uit Sneek. Het vluchtembleem van de Sojoez TMA-15 dat op de ruimtepakken van de bemanning zit is van zijn hand. Hoe een verzamelaar van patches het tot ontwerper bracht.

Onderaan de aarde met het missie nummer en in het Russisch Sojoez TMA. De engel vliegt naar het ruimtestation ISS, omringd door zes sterren, een voor elk bemanningslid aan boord van het station.

Erik verzamelt al dertig jaar patches (emblemen) die ook op ruimtepakken van de astronauten en kosmonauten zitten en dat maakte hem tot specialist. Al op jonge leeftijd kreeg de ruimtevaart hem in de greep. Hij woonde toen nog in Apeldoorn, waar een enthousiaste leraar op de lagere school hem warm praatte voor de wereld van ruimtecapsules, raketten en astronauten, net zoals een klasgenoot. Beiden begonnen materiaal over de ruimtevaart te verzamelen. Het vluchtembleem voor vlucht Sojoez TMA15, ontworpen door Erik van der Hoorn uit Sneek: van links naar rechts de vlaggen van de deelnemende landen - België, Rusland en Canada (met esdoornblad) – en de namen van de astronauten er boven. De logo's links en boven in de vlag zijn van de Europese ruimtevaartorganisatie ESA en het Russische Roscosmos.

Pagina 12

ARES I-X TESTVLUCHT UITGESTELD TOT 18 SEPTEMBER 2009 Door Jacques van Oene In het VAB op Kennedy Space Center zijn ze inmiddels begonnen met het in elkaar zetten van de segmenten van de booster die gebruikt gaat worden voor de test vlucht met de nieuwe Amerikaanse raket ARES-I.

Omdat het hier om een test versie gaat en het ook een test vlucht zal zijn, heet deze raket ARES I-X. (de X staat voor experimenteel) Oorspronkelijk zou deze raket al in juli gelanceerd worden maar geldproblemen en de Space Shuttle vlucht naar Hubble gooide roet in het eten.

raket die over ene paar jaar zal gaan vliegen, weggegooid geld dus vinden sommigen. NASA verdedigt zich door te zeggen dat ze belangrijke data krijgen als de ARES I-X gelanceerd wordt. Hoe houd één booster zich als hij gelanceerd wordt, normaal zorgt de Space Shuttle immers voor de besturing van de boosters, nu is er een speciaal besturing systeem gebouwd om de ARES I-X in de juiste baan te krijgen. Ook is men bij NASA benieuwd hoe de ARES I-X zich houd tijdens de vlucht als er door de hogere luchtlagen van de aarde wordt gevlogen wat ene hoop druk geeft op de raket en Orion capsule. Op KSC werkt men inmiddels gewoon door aan de ARES I-X raket. In juli worden de segmenten van de booster op het lanceerplatform geplaatst, daarna zullen alle kabels en sensoren geplaatst worden op de raket. In augustus volgt er een uitgebreide test met de volledige raket in het VAB. Als alles goed gaat wordt de ARES I-X op 14 september naar Lanceerplaats 39B gerold om 4 dagen later te worden gelanceerd. Of alles gaat zoals gepland moet nog gaan blijken, meestel gaat een eerste vlucht van een nieuwe raket gepaard met veel problemen, en één ding is wel duidelijk gemaakt door NASA de ARES I-X zal niet gelanceerd worden als er een Space Shuttle op het naast gelegen lanceerpad staat.

De ARES I-X raket zal bestaan uit dezelfde onderdelen als een SRB-booster van de Space shuttle, 4 segmenten op elkaar gestapeld gevuld met vaste brandstof. Daarboven op komt een “dummy” 5de segment en een tweede trap en een test versie van de Orion capsule en een niet werkende ontsnapping’s raket. Er is veel kritiek op NASA dat men deze test vlucht wil doen. Het lanceren van de ARES IX kost honderden miljoenen dollars en de raket lijkt in het niets op de echter ARES-I Pagina 13

door Michel van Pelt

SPIRIT ZIT VAST De Marsrover Spirit zit sinds begin mei vast in zacht stofzand. De wielen slippen en de rover kan geen kant op. Om te zien wat er nu precies aan de hand is, werd een kleine camera op de robotarm van het wagentje gebruikt om foto’s van Spirit’s onderkant te maken. De gebruikte microscoopcamera is ontworpen is om op zeer kleine afstanden rotsen en grond te fotograferen, en daarom zij de opnamen van de bodem van de rover nogal onscherp. Wat er te zien is lijkt erop te duiden dat de onderzijde van het marswagentje op een puntige steen rust. Hopelijk kunnen de NASA vluchtleiders met deze informatie een manier vinden om Spirit los te krijgen. Intussen wordt er wel wetenschappelijk onderzoek gedaan; in de door de slippende wielen gegraven kuiltjes zijn verschillende lagen materiaal te zien. Deze worden door de panorama-camera gefotografeerd en onderzocht door instrumenten op de robotarm.

MRO HERSTART Er zijn ook problemen met de NASA Mars Reconnaissance Orbiter (MRO), die sinds voorjaar 2006 gedetailleerde foto's maakt van het oppervlak van Mars. Op 3 juni zette MRO zichzelf in een zogenaamde ‘safe mode’, nadat de boordcomputer om onduidelijke redenen een herstart uitvoerde. Zo’n ‘safe mode’ is een situatie waarin de satelliet zich in een veilige oriëntatie zet en verder niet veel doet behalve contact zoeken met de aarde. Uit de gegevens die MRO stuurde bleek dat de ruimtesonde in goede gezondheid verkeerde. Op 6 juni haalden de vluchtleiders MRO daarom uit de ‘safe mode’, en op 9 juni werkten ook alle instrumenten weer naar behoren.

Het is de tweede keer dat zoiets met MRO gebeurd, na een eerdere computer-herstart in februari dit jaar. Waarschijnlijk zijn storingen door kosmische straling of geladen deeltjes van de zon de oorzaak.

GOOGLE MARS UITGEBREID De virtuele Marsglobe die via het Google Earth programma te verkennen is, kan nu ook in het infrarood bekeken worden. Daarvoor zorgen recente infraroodbeelden die met de THEMIS camera van NASA’s Mars Odyssey satelliet zijn gemaakt. Een andere nieuwe mogelijkheid is dat je nu suggesties kunt doen voor gebieden die volgens jou met diezelfde camera gefotografeerd moeten worden. De Mars-applicatie is onderdeel van Google Earth, dat je gratis kan downloaden via http://earth.google.co.uk

CHINA’S EERSTE MARSSONDE China heeft haar eerste Marssonde is op schema voor de lancering later dit jaar, zegt de Shanghai Academy of Space Flight Technology. De Yinghuo-1, wat in het chinees “vuurvlieg-licht” betekend, zal in oktober samen met de Russische Phobos-Grunt missie met een Zenit raket gelanceerd worden. Na 10 maanden moet de kleine, 110 kg sonde van de grotere Russische satelliet worden losgekoppeld en in een eigen baan rond de rode planeet gaan cirkelen. Yinghuo-1 gaat onderzoek doen naar het magnetisch veld en de ionosfeer (bovenste laag van de atmosfeer) van Mars. Daarnaast zal het ook stofstormen waarnemen.

Pagina 14

PHOENIX VERKLAART VIKING EXPERIMENT De recente Marslander Phoenix heeft mogelijk verklaard waarom de beroemde Viking Marslanders in 1976 geen sporen van complexe organische moleculen (i.e. moleculen met meerdere koolstofverbindingen) vonden. Dat was destijds heel teleurstellend, omdat het erop wees dat het bestaan van leven op Mars zeer onwaarschijnlijk is. De resultaten van de Viking experimenten waren ook erg verrassend, want Mars werd in het verre verleden voortdurend door complex organisch materiaal bevattende kometen en planetoïden geraakt. Daarvan zou toch heel wat op het Marsoppervlak te vinden moeten zijn.

Phoenix vond echter dat er in de Marsbodem perchloraten zitten. Bij lage temperaturen doen die niet veel, maar bij verhitting ervan komt zuurstof vrij dat snel met organisch materiaal reageert en dat daarbij afbreekt (zeg maar verbrandt). Bij de Viking landers en ook bij Phoenix werd bodemmateriaal in een intern oventje verhit om de vrijkomende gassen te kunnen analyseren. Perchloraat zou die experimenten dus verstoord kunnen hebben; zelfs in bodemmonsters op aarde is na verhitting tezamen met perchloraat geen bijzonder organisch materiaal meer te bekennen. Hopelijk kan ESA’s ExoMars rover, die in 2016 wordt gelanceerd en specifiek op zoek gaat naar organische verbindingen, onomwonden vaststellen of er complexe organische moleculen op Mars te vinden zijn of niet.

Boven: Yinghuo-1, China’s eerste Marssonde. De totale lengte is ongeveer 5.6 meter.

Links: Testmodel van een Viking Marslander in het Smithsonian Air and Space Museum in Washington Pagina 15

NIEUWE MISSIES NAAR MARSMAAN PHOBOS OP STAPEL Herman Bosman Er zijn in het verleden enkele pogingen gedaan om Phobos van dichtbij te verkennen, maar die kregen veel minder aandacht dan de verkenning van Mars zelf. Daar komt binnen enkele jaren verandering in. Wetenschappers in Rusland, Canada en de VS hebben namelijk nieuwe en ambitieuze missies naar deze Marsmaan op stapel staan. Zoals je wel weet, heeft Mars twee manen, Phobos en Deimos. Ze zijn veel kleiner in verhouding tot de rode planeet als bijvoorbeeld de maan ten opzichte van de aarde, en zouden eigenlijk satellieten van Mars genoemd moeten worden.

Lange tijd hebben Marsonderzoekers de beide manen een beetje links laten liggen. Je laat een ruimtesonde toch niet zomaar eerst vele miljoenen kilometers afleggen richting die prachtige en interessante planeet om hem vervolgens op één van die onaanzienlijke rotsklompen te laten landen, toch? Toch hebben Russische wetenschappers dat geprobeerd, tweemaal zelfs. In juli 1988 stuurden ze binnen vijf dagen twee sondes naar Phobos. Ze heetten Phobos-1 en -2. In september van dat jaar liet Phobos-1 ineens niets meer van zich horen door een fout in computerprogrammatuur. Met Phobos-2 ging het beter. Die kwam in een baan rond Mars en zette koers naar Phobos. Daar liet de sonde twee kleine sondes los die op de Marsmaan moesten landen, maar juist op dit moment trad er een computerstoring op in het moederschip en liet ook Phobos-2 niet meer van zich horen. Nu gaat het Russische nationale ruimtevaartbureau een nieuwe poging doen om Phobos te verkennen. In 1999 kondigt ze een nieuwe missie naar Phobos aan, Phobos-Grunt genaamd. "Grunt" is het Russische woord voor "bodem". Het is de bedoeling dat de Phobos-Grunt een bodemmonster neemt van Phobos en dat monster naar de aarde brengt.

Phobos

Over hoe ze zijn ontstaan zijn de meningen onder wetenschappers verdeeld. Sommigen denken dat ze planetoïden zijn die door Mars met zijn zwaartekracht zijn ingevangen in plaats van dat ze op het Marsoppervlak zijn ingeslagen. Anderen denken dat het restanten zijn van puin dat rond de zon draaide toen het zonnestelsel nog aan het ontstaan was. Uit het puin zijn de nu bekende planeten en andere leden van het zonnestelsel ontstaan. En weer anderen menen dat het brokstukken van Mars zelf zijn die door een inslag de ruimte zijn in geslingerd.

Dat is geen gemakkelijke klus, maar de Russen hebben iets dergelijks al eerder gedaan. Tussen 1969 en 1976 hebben ze verkenners naar de maan gestuurd. Drie van die verkenners, Loena-16, -20 en -24, namen monsters van de maanbodem en stuurden die met behulp van een terugkeercapsule naar de aarde. Deze maanmonsters zijn nu te vinden in het Vernadsky-Instituut voor Geochemie en Analytische Chemie in Moskou. Erik Galinov, directeur van dit instituut legt uit waarom het belangrijk is dat er ook bodemmonsters van Phobos naar de aarde gebracht moeten worden. Hij zegt dat het ons veel kan leren over het ontstaan van deze Marsmaan en over de samenstelling ervan. Door er met telescopen en sondes als de Mars Express van de ESA naar te kijken zijn Pagina 16

we er best wel wijzer van geworden. We weten bijvoorbeeld dat de bodem ervan uit donkere materialen bestaat. Wetenschapers vermoeden dat het om materialen gaat waar ook donkere, koolstofrijke planetoïden uit bestaan. Maar door alleen van een afstandje naar Phobos te kijken, zegt Galimov, blijven veel vragen onbeantwoord. We weten bijvoorbeeld nog steeds niet hoe oud Phobos eigenlijk is. Dat is na te gaan zodra je een bodemmonster van de Marsmaan kunt onderzoeken. Een bodemmonster kan ook veel duidelijk maken over Mars zelf. Je kunt de chemische samenstelling van het monster vergelijken met dat van meteorieten afkomstig van Mars die op aarde zijn gevallen. Dan zal blijken of de samenstelling van Mars en van Phobos veel of weinig van elkaar verschillen. Dat werpt dan weer nieuw licht op het ontstaan van Mars en Phobos. Een dergelijk vergelijkend onderzoek is al eerder gedaan. Geleerden hebben de samenstelling van bodemmonsters van de maan en meteorieten van de maan die op aarde zijn neergekomen vergeleken met die van de aardkorst. Zo hebben ze ontdekt dat de aarde en de maan een gezamenlijke oorsprong hebben. Ook zal blijken of Phobos één grote steenklomp is of een massa los puin dat alleen door zwaartekracht bijeengehouden wordt. Verder zal duidelijk worden of er water in de vorm van ijs te vinden is op Phobos. Dat water zou van pas kunnen komen bij toekomstige bemande missies naar Mars. Een argument om een sonde naar Phobos te sturen in plaats van naar Mars zelf is dat het minder geld kost. Dat komt omdat Phobos géén dampkring heeft waar een sonde doorheen moet ploegen en heel weinig zwaartekracht zodat een sonde daar niet met grote snelheid naartoe hoeft te vallen en dan sterk af te remmen. Dat neemt niet weg dat Phobos-Grunt 72 miljoen dollar zal kosten. Ook gaat het om een ingewikkelde missie. Niet alleen is het nemen en naar de aarde sturen van een bodemmonster moeilijk, ook krijgt Phobos-Grunt zoals het er nu naar uit ziet liefst elf instrumenten mee. NASA-sondes krijgen er meestal maar drie of vier mee.

Één van de experimenten die Phobos-Grunt moet uitvoeren heet LIFE of voluit Living Interplanetary Life Experiment. Het is een idee van de Amerikaanse Planetery Society. Het houdt in dat diverse soorten microorganismen van de aarde mee naar Phobos reizen en een kolonie micro-organismen uit de permafrost in het Noordpoolgebied. Men wil nagaan hoe goed ze deze reis doorstaan. Dit experiment is omstreden want geleerden zijn bang dat deze organismen per ongeluk op Mars of op Phobos terecht komen als de sonde daar onverhoopt neerstort. Hoewel men verwacht dat deze organismen het niet lang zullen bolwerken onder de harde omstandigheden daar, willen de meeste geleerden beslist elke kans vermijden dat Mars of Phobos met aardse organismen besmet raken. Ze hopen leven op Mars te vinden. Maar als ze dat vinden, willen ze er zeker van zijn dat het niet meegebracht is door een eerdere sonde van de aarde waar organismen in of aan zaten. Eerst zou Phobos-Grunt in oktober van dit jaar van start gaan, maar het lijkt er steeds meer op dat dit op zijn vroegst in 2011 zal gebeuren. Vast staat dat de hele onderneming drie jaar zal duren van lancering via bezoek aan Phobos tot terugkeer op aarde. Naast Phobos-Grunt staan nog twee andere Phobos-missies in de steigers, PRIME en Phobos Deimos SRM. PRIME staat voor Phobos Reconaissance and International Mars Exploration. Het wordt bekostigd door het Canadese nationale ruimtevaartbureau. PRIME zal worden uitgevoerd met een verkenner die in een baan rond Mars draait en een sonde die op Phobos landt. Elk van deze ruimtevaartuigen krijgt vier instrumenten mee voor onderzoek naar de Marsmaan. Phobos Deimos SRM betekent Phobos Deimos Sample Return Mission. Daar maakt het Glenn reaearch Center van de NASA nu plannen voor. Tijdens deze missie zullen bodemmonsters van zowel Deimos en Phobos worden genomen en naar de aarde worden gebracht. Voor de reis heen en terug wil de NASA gebruik maken van ionenPagina 17

Deimos

aandrijving om de kosten van de missie laag te houden. Waarom zoveel belangstelling voor Phobos uit verschillende landen? Ten eerste is het makkelijk om daar te landen en om daar weer weg te komen. Het kan om die reden een handig tussenstation worden voor mensen die naar Mars reizen en terug naar de aarde. Ook kijk je vanaf Mars altijd tegen dezelfde zijde van Phobos aan zoals je vanaf de aarde altijd dezelfde zijde van de maan ziet. Daardoor kan Phobos gebruikt worden als observatiepost en als station voor het doorzenden van boodschappen door de ether. Allemaal mooie plannen dus, maar de toekomst is nog ongewis. Van PRIME en Phobos Deimos SRM is niet eens bekend wanneer die worden gelanceerd. Vast staat dus alleen dat we voorlopig alleen van een afstandje naar Phobos (en ook Deimos) kunnen kijken.

SCHOLIEREN LANCEREN KUNSTMAANTJES Op 5 juni was het weer zover. Net als vorig jaar mochten scholieren hun satellietjes, niet groter dan een colablikje, laten lanceren. Drie raketten van NAVRO en Dare brachten deze kunstmaantjes naar een hoogte van een kilometer. Daar werden deze CanSats uit de raket geschoten om vervolgens weer hangende aan parachuutjes neer te dalen. Elk exemplaar moest twee opdrachten uitvoeren: een verplichte en een eigen idee. De verplichte opdracht was het meten van de luchtdruk en de temperatuur. In de vrije opdracht was een team die de satelliet met behulp van een GPS op een precieze plek wilde laten landen. Een ander team meette het verschil in UV-licht op een kilometer hoogte en op de grond. Erg succesvol bleken de vrije opdrachten niet te zijn. De scholieren die massaal op de 'lanceerbasis' bij 't Harde aanwezig waren, steunden de zes finalisten. Tijdens de hele fase van het project kregen zij steun van de studenten van de Technische Universiteit uit Delft.

Pagina 18

WAT IS ER MET DE ZON AAN DE HAND? Ruim een jaar geleden had de zon weer aan een nieuwe cyclus van zonnevlekken moeten gaan beginnen. In de bovenste regionen hadden de eerste al moeten verschijnen. En vervolgens langzaam verder naar beneden richting evenaar. Dat aantal wordt dan langzaam groter en ook groepen zonnevlekken gaan dan opvallen. Na ongeveer vijf en een half jaar bereiken ze een maximum en begint hun aantallen en grootte weer af te nemen totdat ze een minimum hebben bereikt. Dan zijn er geen of vrijwel geen meer op het oppervlak te zien. Zo'n hele periode heet een cyclus of nog beter gezegd een zonnecyclus. Niet dat je er de klok op gelijk kunt zetten, maar een nieuwe zonnecyclus had al begonnen moeten zijn. Wetenschappers en astronomen vragen zich dan ook af wat er met de zon aan de hand is. Niemand heeft ook maar enig idee. Duidelijk is wel dat we met een zeer langdurig minimum te maken hebben. Zelfs de zonnewind is beduidend minder. Blikken we terug dan moeten we tot 1913 teruggaan, zo weinig. Dat was toen het laagterecord. Sommige wetenschappers zien daar gevolgen in. Vooral de periode rond 1645 tot rond 1715 maakte indruk. Ruim een halve eeuw lang verscheen er nauwelijks een vlekje op het oppervlak van de zon. Maar in die periode vroren 's winters regelmatig rivieren en binnenzeeën helemaal dicht. Of dat iets wil zeggen voor de komende winters? Dat wordt afwachten. Een feit is wel dat de temperatuur de afgelopen winter wel een paar maal onder de -20 graden Celsius zakte.

Opname gemaakt op door de Europese kunstmaan SOHO, die non-stop de zon bestudeert. Er is geen vlekje te zien.

Wil jij op ieder moment zien hoe het oppervlak van de zon eruit ziet? En je hebt geen sterrenkijker? Surf naar www.spaceweather.com

LAATSTE NIEUWS Begin juni ontdekten waarnemers de eerste kleine zonnevlekken op de hoge noordelijke breedtegraad. Is zonnecyclus 24 begonnen? Deze moet eind 2012 of begin 2013 zijn maximum bereiken.

Pagina 19

INDIAN SUMMER OP TITAN Wetenschappers voorspellen dat de komende herfst op de maan Titan warmen en natter zal zijn dan normaal. Het weertype wordt vergeleken met een warme oktober hier op Aarde. Amerikanen noemen dat een Indian Summer. Dit is ontdekt op infraroodfoto's van Titan, gemaakt tussen juli 2004 en december 2007 door de Cassini. Op deze foto’s zijn in totaal meer dan tweehonderd wolken ontdekt. De wolken in de dampkring van Titan blijken veel trager te reageren op de wisseling van de seizoenen dan door atmosferische modellen wordt voorspeld. De meeste gevonden wolken bevonden zich rond de zuidpool van Titan. De afgelopen jaren, een seizoen duurt op Titan ongeveer zeven jaar, was het op de zuidpool zomer. Ook waren er wolken zichtbaar op veertig graden zuiderbreedte. Circulatiemodellen van de Titandampkring wisten het ontstaan van die wolken goed te verklaren. Alleen voorspellen diezelfde modellen dat de wolken op het zuidelijke halfrond al in de loop van 2005 verdwenen zouden moeten zijn, omdat het langzaam maar zeker herfst begint te worden. Bovendien voorspellen de modellen dat er op veertig graden noorderbreedte óók wolken zichtbaar moeten zijn. Blijkbaar reageert de Titandampkring veel trager op de seizoenswisselingen dan de theoretische modellen doen vermoeden. Mogelijk is het temperatuurverschil tussen de poolgebieden en de evenaargebieden van Titan kleiner dan algemeen wordt aangenomen. Een andere oorzaak kan de beperkte hoeveelheid zonlicht zijn. De zon is op deze afstand 100 keer minder sterk dan op Aarde.

AANWIJZINGEN VOOR WATER OP ENCELADUS WORDEN STERKER De Cassini heeft tijdens zijn missie diverse keren de maan Enceladus bezocht. Bij die gelegenheden analyseerde de massaspectrometer van Cassini het materiaal dat de ijsfonteinen van deze maan uitstoten. In het uitgestoten materiaal blijkt ammoniak te zitten. Ammoniak lost gemakkelijk op in water. Naast ammoniak is ook het edelgas argon-40 ontdekt. Dit gast komt vrij bij het verval van kalium-40 en ontsnapt pas als een vloeistof, meestal water, door pas ontsnapt als er een vloeistof (meestal water) door en langs kaliumhoudende mineralen stroomt. Een ander maakt het nog aannemelijker dat er vloeibaar water in het inwendige van Enceladus zit.

VERTICALE GOLVEN IN RINGENSTELSEL SATURNUS Het ruimtevaartuig Cassini heeft ontdekt dat er ook verticale golven in het vlakke ringenstelsel van Saturnus voorkomen. Heel mooi vlak bleek dat dus niet te zijn. De veroorzaker hiervan blijkt maantje Daphus te zijn, die binnen de A-ring om de planeet draait. Deze maan meet slechts acht kilometer in doorsnede maar blijkt een behoorlijke invloed te hebben. Zijn baan staat schuin op het equatoriale vlak. Daardoor trekt het deeltjes mee naar boven en onder het vlakke ringenstelsel. Er werden hoogtes gemeten tot wel anderhalve kilometer.

Verwacht wordt dat de wolken nu rond augustus zullen verdwijnen omdat de temperatuur dan echt gaat dalen en de Indian Summer voorbij is. Wetenschappers hebben nog ongeveer een jaar de tijd op de maan te observeren. Dan is de lange Cassini missie helaas voorbij.

Pagina 20

WAT ER AAN DE STERRENHEMEL TE ZIEN IS IN DE MAANDEN JULI EN AUGUSTUS 2009 MERCURIUS Staat deze maanden te dicht bij de zon om met het blote oog waargenomen te kunnen worden. VENUS Schittert aan de ochtendhemel. Komt ruim drie uur vóór de zon op. Doorloopt achtereenvolgens de sterrenbeelden Stier, Orion, Tweelingen en Kreeft. MARS Ook deze planeet is aan de ochtendhemel te vinden in de buurt van Venus. Maar verwijdert zich steeds meer van die heldere 'ster'. Begin juli nog in het sterrenbeeld Ram aan te treffen en daarna in de Stier. Vanaf 27 augustus in het sterrenbeeld Tweelingen. JUPITER Deze reuzeplaneet is vrijwel de gehele nacht in het sterrenbeeld Steenbok te bewonderen. Jupiter is de enige planeet in deze zomermaanden aan de nachtelijke hemel. SATURNUS Begin juli nog laag boven de westelijke horizon in het sterrenbeeld Leeuw te vinden, maar zijn zichtbaarheid neemt snel af en begin augustus verdwijnt Saturnus in de zonnegloed en is dus niet meer te zien. URANUS Is in de nanacht met een verrekijker op de grens van de sterrenbeelden Vissen Waterman te vinden. NEPTUNUS Bevindt zich vlakbij Jupiter in het sterrenbeeld Steenbok. Maar om Neptunus te kunnen zien, is het gebruik van een sterrenkijker beslist noodzakelijk. VAN DAG TOT DAG 4 juli: Linksboven Venus prijken de Pleiaden en rechtboven planeet Mars. 4 juli: Links van de Maan zien we Antares, de helderste ster van sterrenbeeld Schorpioen.

5 juli: Rechts van de Maan bevindt zich Antares. 9 - 11 juli: Boven Mars prijkt de open sterhoop Pleiaden. 10 op 11 juli: Onder de Maan prijkt planeet Jupiter met Neptunus. 13 juli: Boven Jupiter bevindt zich Neptunus. Een mooie gelegenheid nu om deze planeet eens gemakkelijk te kunnen vinden. 14 juli: Samenstand Venus en Aldebaran, de helderste ster van het sterrenbeeld Stier. 18 juli: Vroeg in de ochtend bedekt de Maan het zuidelijk deel van de Pleiaden. Het mooist is dit te zien met een verrekijker. 18 juli: Onder de Maan bevindt zich Mars. 19 juli: Deze ochtend bevindt Venus zich iets onder de Maan. 22 juli: Totale zonsverduistering. Zie elders in ASTRUIM. In Europa niets van te zien. 24 juli: De maantjes Io, Europa en Callisto bevinden zich deze ochtend dicht bij elkaar. 25 juli: Iets boven de maansikkel prijkt Saturnus deze avond. 27 juli: samenstand Mars (boven) met Aldebaran, de helderste ster van het sterrenbeeld Stier. 28 juli: Iets boven de Maan is Spica te vinden de helderste ster van het sterrenbeeld Maagd. 31 juli: Rechts van de Maan is Antares 's avonds aan te treffen, de helderste ster van het sterrenbeeld Schorpioen. In o.a. Turkije wordt deze ster door de Maan bedekt. 4 aug.: Tussen 0.56 en 2.53 uur bedekt Jupiter een ster van sterrenbeeld Steenbok.

Pagina 21

6 aug.: KLEINE MAANSVERDUISTERING Vanaf 2.54 uur begint er een lichte maansverduistering. De Maan komt echter alleen maar in de schaduw van de aardse atmosfeer. Van een echte donkere bedekking is dus geen sprake. Het maximum wordt bereikt te 2.39 uur.

26 aug.: Castor, Pollux en Venus bevinden zich deze ochtend op één lijn.

6 aug.: Tegen middernacht genieten we van de samenstand Maan met Jupiter.

28 aug.: Ten westen van Jupiter bevinden zich de manen Io en Europa dicht bij elkaar. Te 22.16 uur verdwijnt Europa achter de rand van Jupiter en te 22.24 uur maan Io.

9 op 10 aug.: Manen Europa en Callisto staan dicht bij elkaar. Het kortst is dat te 0.37 uur. 12 aug.: Met een flinke telescoop is rond 4.11 uur een gedeeltelijke bedekking van maan Europa door maan Ganymedes te zien. Te 3.53 uur is maan Europa geheel verduisterd gedurende 62 seconden. 12 op 13 aug.: Tussen 23.11 en 0.18 uur vallen de schaduwen van de manen Europa en Ganymedes gelijktijdig op Jupiter. 14 aug.: De Maan ten westen van de open sterrenhoop Pleiaden. 15 aug.: Onder de Maan treffen we ster Aldebaran aan. 16 aug.: Onder de Maan is 's ochtends Mars te vinden. 16 aug.: Ten oosten van Jupiter zijn de manen Io en Ganymedes dicht bij elkaar te vinden en ten westen de manen Europa en Callisto. 17 aug.: Onder de Maan schittert deze ochtend planeet Venus. 19 aug.: Laag boven de horizon in oostnoordoosten is nog de smalle maansikkel te zien. Kort voor Nieuwe Maan. 20 aug.: Tussen 1.46 en 4.20 uur vallen de schaduwen van de manen Europa en Ganymedes gelijktijdig op planeet Jupiter. Omstreeks 4.19 uur wordt de schaduwvlek van Ganymedes gedeeltelijk door Europa bedekt. Tussen 2.14 en 3.45 uur bevinden de manen Europa en Ganymedes vóór de planeet. Alleen Callisto is goed te zien.

27 aug.: Tussen 3.58 en 6.35 uur is alleen maan Callisto te zien. 28 aug.: Links van de Maan zien we Antares.

'VALLENDE STERREN' Tegen half juli verschijnen de heldere, trage, oranjeachtige Alpha-Capricorniden. Die bereiken hun maximum op 30 juli. Kijk hiervoor richting sterrenbeeld Steenbok. In het sterrenbeeld Waterman verschijnen vanaf 12 juli de eerste Delta-Aquariden. Deze trage en heldere (soms zelfs vuurbollen) bereiken hun maximum op 28 juli. Met wat geluk kun je er dan zo'n 20 per uur tellen. Vanaf half juli verschijnen ook al de eerste Perseiden. Die bereiken in de nacht van 12 op 13 augustus hun maximum. Dit jaar zou het best wel eens kunnen zijn dat er zo'n 100 per uur overflitsen. Helaas stoort de maan wel erg. Tot 24 augustus blijft deze zwerm actief vanuit het sterrenbeeld Perseus. Tussen 3 en 25 augustus laten zich ook de K-Cygniden in het sterrenbeeld Zwaan bewonderen. Ze zijn helder maar daarentegen wel traag vergelken met de Perseiden. Tot slot kondigen zich aan vanaf 25 augustus de Alpha Aurigiden in het sterrenbeeld Voerman. Tijdens hun maximum verschijnen er wel zo'n 7 per uur. Helaas het is Volle Maan, dus het zal tegenvallen. DE ZON 1 juli 11 juli 21 juli 31 juli 10 augustus 20 augustus 25 augustus MAANFASEN Volle Maan Laatste Kwartier Nieuwe Maan Eerste Kwartier

Opkomst 5.23 uur 5.32 uur 5.45 uur 5.59 uur 6.15 uur 6.32 uur 6.40 uur

Ondergang 22.03 uur 21.57 uur 21.46 uur 21.31 uur 21.13 uur 20.53 uur 20.42 uur

7 juli, 6 aug. 15 juli, 13 aug. 22 juli, 20 aug. 28 juli, 27 aug. Pagina 22

STERRENKUNDETENTOONSTELLING UDEN

IN

Van 2 juni tot 6 juli is door onze vereniging een sterrenkundetentoonstelling ONS ZONNESTELSEL opgezet in de bibliotheek in Uden. Toegang: GRATIS. Openingstijden gelijk aan die van de bibliotheek. TENTOONSTELLING IN BUSSUM Van 1 juli tot 17 augustus organiseert onze vereniging een tentoonstelling in de tentoonstellingsruimte van boekhandel Los, Nassaulaan in Bussum. Centraal staat de vlucht van Apollo 11. Aangevuld met de ruimtevluchten van Wubbo Ockels en André Kuipers. ACTIVITEITEN KERNEN NIJMEGEN In de maanden juli en augustus geen bijeenkomsten. Iedereen is met vakantie. UDEN De maanden juli en augustus zijn vakantiemaanden en dus is iedereen op eigen wijze met de bestudering van de sterren bezig. VELDHOVEN Geen bijeenkomsten in juli en augustus, Wij bereiden ons voor op een druk najaar.

DOE MEE MET DE BURENDAG In september organiseert het Oranjefonds wederom een burendag. Vorig jaar deden wij op zes plaatsen mee. Dit jaar moeten het er zeker tien worden. De activiteit houdt enkele uren in, op een zaterdagmiddag. Je presenteert onze vereniging. Als dank bieden wij je een GRATIS lidmaatschap aan voor het volgende jaar. Het is een fluitje van een cent en... hartstikke leuk. Meer weten? tel. 024 - 64 199 29 of [email protected]

RUIMTEVAART- EN STERRENKUNDEKAMP IN LUXEMBURG Van 2 tot en met 9 augustus 2009 organiseert onze vereniging haar jaarlijkse ruimtevaart- en sterrenkundekamp in Luxemburg. Jeugd en jongeren kunnen hieraan deelnemen die een beetje tot heel veel geïnteresseerd zijn in ruimtevaart en sterrenkunde. Iedere dag besteden we een paar uur aan deze hobby's m.a.w. er is heel veel tijd over voor allerlei andere activiteiten. Wat allemaal? Zie hiervoor www.njrs.nl en kijk vervolgens onder Luxemburg. Oh ja, wij brengen zelf een sterrenkijker mee. Natuurlijk mag ook iedereen zijn broer(tje), zus(je), vriendjes of vriendinnen meenemen. Deelnamekosten slechts 195 euro. Geïnteresseerd of wil je meer weten? Bel.: 024 - 64 199 29 of mail naar [email protected]

DOE MEE !!! Het jaar 2009 is uitgeroepen tot het jaar van de sterrenkunde. We hebben al op diverse plaatsen sterrenkijkavonden georganiseerd en tentoonstellingen opgezet. Maar er is ruimte voor nog meer van deze activiteiten. Daarom aan jou de vraag: Kan er in jouw plaats ook een sterrenkijkavond worden georganiseerd? Wat dacht je van een zonnewaarnemingsmiddag in jouw plaats? De bibliotheek in jouw plaats weet misschien niet eens dat zij ook een tentoonstelling kunnen opzetten. We hebben materiaal genoeg. Doe mee, en voel je betrokken bij onze vereniging. Wij ondersteunen je ten volle !!! Is het bij jou niet in je woonplaats, dan weet je misschien wel een andere geschikte plek. Meer weten? Bel.: 024 - 64 199 29 [email protected] Pagina 23