Astruim [228]

Citation preview

35e jaargang nr. 228 - - maart 2009

Pagina 1

ASTRUIM is het enige ruimtevaart- en sterrenkundetijdschrift in het Nederlands in Nederland en België. Het is een uitgave van de Nederlandse Jeugdvereniging voor Ruimtevaart en Sterrenkunde. Het is bestemd voor jeugd, jongeren en volwassenen. Telefoon: 024 - 64 199 29 www.njrs.nl [email protected]

Redactionele medewerkers -

Gerard Alink Herman Bosman Gerard Keijzers Corne Kremer Alain Manders Michel van Pelt Roel Toonen

Eindredactie

Lidmaatschap-/abonnementsgeld: 20 euro voor een heel kalenderjaar. Verschijnt plm. 13 keer per jaar.

Gerard Keijzers

Postgiro: 32 93 836 t.n.v. G. Keijzers Postbus 38 5340 AA Oss

-

Lay-out Theo Appeldoorn Ruud van Asseldonk Gerard Keijzers

Internet realisatie Voor België: Stephan Brands Bank Dexia - Neerpelt rekeningnummer 083-97 32 526-34 Wil je geen lid of abonnee meer zijn? Zeg dan voor 1 december op, anders ben je verplicht opnieuw voor een jaar te betalen. Neem de Nederlandse Jeugdvereniging voor Ruimtevaart en Sterrenkunde als een echt goed doel op in uw testament !!!!!!

Foto voorpagina: De Goce-kunstmaan op de testbank.

INHOUD: Indiase plannen voor bemande ruimtevlucht ..................................................................... 3 Amerika schiet in 2020 twee sondes naar Jupiter.............................................................. 5 Kepler op zoek naar aardachtige planeten ........................................................................ 6 Boeiende presentatie van astronaut Steven Smith ............................................................ 8 Twee kunstmanen totaal vernietigd na botsing..................................................................11 Nieuwe maanraket kan ook reuzentelescopen de ruimte in schieten ................................15 Onze Melkweg weer iets beter in kaart gebracht ...............................................................17 Komeet Lulin passeerde de aarde .....................................................................................19 Marsnieuws .......................................................................................................................20 Wat er aan de sterrenhemel te zien is deze periode..........................................................23 Verenigingsnieuws.............................................................................................................24 Boekbespreking .................................................................................................................25

Pagina 2

INDIASE PLANNEN VOOR EEN BEMANDE RUIMTEVLUCHT

De eerste tekeningen van de Indiase capsule voor een bemande vlucht voorlopig gepland voor in het jaar 2015

Meer en meer wordt duidelijk dat Aziatische landen zich gaan storten op bemande ruimtevluchten. Maar wel zelf uitvoeren. Lanceren met eigen raketten en eigen capsules. China is al volop bezig. Japan en Iran hebben grote plannen en inmiddels heeft ook India zijn plannen ontvouwd. Samen met hulp van Rusland wil het verder met eigen middelen een Indiase ruimtevaarder in de ruimte brengen. Gestreefd wordt dat in het jaar 2015 te realiseren. Dat heeft de Indiase ruimtevaartorganisatie ISRO onlangs medegedeeld. Een drie ton zware en grote capsule zal op een hoogte van plm. 400 kilometer om de aarde moeten gaan draaien. Het zal in het begin plaats bieden aan twee personen en de vlucht zal zeven dagen duren. De capsule is zo gebouwd dat het ook mogelijk is met drie personen te laten vliegen. Het koppelen aan andere ruimtevaartuigen moet ook mogelijk

worden. Daarvoor zijn dan slechts enkele aanpassingen nodig. In 2006 legde ISRO het plan aan de Indiase regering voor. In 2007 werd al gestart met de eerste werkzaamheden. Vanaf dat jaar tot 2015 (acht jaren) denkt men twee miljard dollar nodig te hebben. De eerste uitgaven zijn al in de boekhouding opgenomen. In januari 2007 lanceerde ISRO een 550 kg wegende capsule. Korte tijd later werd het terugkeergedeelte met succes geborgen. India kan die terugkeer uit de ruimte dus al met succes uitvoeren. Het beschikt dus ook over hittebestendige materialen die de wrijving tijdens de terugkeer door de dampkring overleven. Maar er komt bij bemande vluchten meer bij kijken. Een zwaardere lanceerraket, andere lanceersystemen, een vluchtcontrolecentrum enz. Wat die lanceerraket betreft, denkt India aan een aangepaste Mark-1 raket. De huidige Mark-1 maakt gebruik van een Russische rakettrap. Die verbeterde Mark-2 moet natuurlijk veel krachtiger worden. De ontwikkeling ervan is al in een vergevorderd stadium. Voor eind dit jaar staan de eerste testlanceringen al op het programma. Pagina 3

Zo vloog in 1984 een Indiase ruimtevaarder in het ruimtestation Saljoet 7. Toentertijd nog uit het tijdperk van de Sovjet Unie. Ongetwijfeld zal binnenkort Japan ook haar plannen presenteren wat bemande ruimtevluchten betreft. Dat land heeft al moeite met het feit dat China de eerste Chinezen om de aarde heeft laten draaien. En nu komt India met uitgewerkte plannen. Japan kan en wil niet achterblijven.

Lancering van een GLSV Mark-1 raket. De opvolger wordt de Mark-2

De SRE-1 terugkeercapsule werd gereed gemaakt voor de lancering op 10 januari 2007

Heel nauw aan dit bemande project van India werkt Rusland mee. Een samenwerkings-verdrag werd op 5 december vorig jaar gesloten toen de Russische president Medvedev een bezoek aan India bracht. In dat akkoord staat ook dat een Indiase ruimtevaarder in 2013 aan boord van een Sojoez een ruimtevlucht zal gaan maken. Dit ter voorbereiding op de vlucht in 2015. Rusland zal ook helpen bij het selecteren en trainen van Indiase ruimtevaarders. Eveneens zal het technische adviezen geven bij het ontwerpen, de ontwikkeling en de bouw van het ruimtevaartuig. India en Rusland werken al heel lang samen op het gebied van de ruimtevaart. Pagina 4

AMERIKA SCHIET IN 2020 TWEE SONDES NAAR JUPITER Opnieuw gaan Amerika en Europa samenwerken wat betreft onderzoek van Jupiter. Dat besluit is inmiddels genomen. Na Cassini-Huygens wordt dit een tweede gezamenlijk project. Nu niet naar planeet Saturnus, maar naar de grootste planeet van ons zonnestelsel, Jupiter. NASA gaat de planeet zelf bestuderen en diens maan Europa. ESA richt zich op maan Ganymedes. Hun toestel is daarvoor o.a. uitgerust met een röntgentelescoop. Op beide manen zijn er vormen van leven mogelijk. Onder het ijsoppervlak van maan Europa vermoeden wetenschappers grote oceanen van water. Maan Titan is vooral bekend om zijn dikke ondoorzichtige dampkring. Op het oppervlak komen duinen, geisers en ijsvulkanen voor. Het is grotendeels bedekt met ijs van koolwaterstoffen die tot primitieve vormen van leven kunnen leiden. NASA en ESA hebben al wel een besluit genomen, maar beide organisaties moeten nog wel wachten op de geldschieters. Immers voor de bouw, de lancering en het volgen van deze ruimtevaartuigen is ruim twee miljard euro nodig. ESA hoopt de financiering in 2011 rond te hebben.

Zoals de plannen nu op tafel liggen is het de bedoeling dat de lancering in 2020 plaatsvindt. Zes jaar later moeten de ruimtevaartuigen bij hun doelen aankomen. Gedurende drie jaar zullen deze hemellichamen bestudeerd worden. De orbiter van NASA moet zeer scherpe beelden van Europa overzenden. Maar liefst zes keer scherper dan die prachtige foto's die Galileo afleverde. Ook verwachten de wetenschappers 3000 keer meer aan gegevens te ontvangen.

Houdt Jupiters maan Europa grote zeeën water verborgen onder het ijsoppervlak?

De dubbele sonde die Jupiter in 2026 kan verwachten

Pagina 5

KEPLER OP ZOEK NAAR AARDACHTIGE PLANETEN

Zo ziet de tekenaar Kepler om de zon draaien

In ons zonnestelsel is de aarde een unieke planeet. Er komen immers allerlei vormen van leven voor. Dieren, planten, bomen enz. Zou dat alleen op aarde voorkomen? Nergens anders in dat immens grote heelal, waar beslist vele miljarden planeten voorkomen? Zouden er nergens anders planeten om een ster draaien in dezelfde omstandigheden als onze planeet? Planeten met een atmosfeer en een temperatuur die vele vormen van leven kunnen laten ontstaan? Elk weldenkend mens moet die vraag wel met "ja" beantwoorden. Waar moeten we die hemellichamen zoeken? Zeker niet direct in onze omgeving. Dus moet er op speciale manieren daarnaar op zoek gegaan worden. NASA heeft een ruimtevaartuig ontworpen en gebouwd, genaamd Kepler. Deze mag als eerste op zoek gaan. Wetenschappers zullen al gek van vreugde worden, wanneer er één of twee hemellichamen gevonden worden die op de aarde lijken. Dat zou geweldig zijn. Het kan ook best zijn dat er geen enkele ontdekt wordt.

De lancering vond plaats op vrijdagavond 5 maart (in Europa 6 maart) met een Delta 2 raket vanaf lanceerbasis Cape Canaveral. Vanuit een baan om de zon kan het aan het werk gaan. Niet het hele heelal zal afgezocht worden, want dat is onbegonnen werk. Nee, het zal de honderdduizend sterren bestuderen in de sterrenbeelden Lier en Zwaan. Maar ook nog maar alleen die sterren die tussen de 600 en 3000 lichtjaar van ons vandaan staan. Gedurende de 3,5 jaar zal elk half uur de lichtsterkte ervan gemeten worden. Hoe sterk wisselt hun lichtsterkte? En dan praten we hier over een verschil van een 84 miljoenste deel. Om dat te kunnen meten zijn heel gevoelige instrumenten nodig. Een planeet komt in een baan om die ster regelmatig vanaf de aarde gezien er voor te staan. Daardoor verduistert het die ster een ongelooflijk klein beetje. Juist dat kleine beetje zal Kepler meten. Om voortdurend die sterren in de gaten te houden, komt dit ruimtevaartuig niet in een baan om de aarde te draaien, maar in een baan om de zon. Op die manier zal het ook geen hinder van de maan en de aarde ondervinden. Pagina 6

Tot dusver zijn er zo'n 340 exoplaneten gevonden. Dat aantal zal de komende jaren sterk stijgen. Kepler zal alleen aardachtige planeten zoeken en hun positie nauwkeurig vaststellen. Of er leven op voorkomt kan dit ruimtevaartuig onmogelijk ontdekken. Dat wordt het werk voor zijn opvolgers. Die pas gaan echt op zoek naar planeten zoals onze aarde met een atmosfeer en een goede samenstelling van gassen die de atmosfeer vormen en waarop mogelijk leven kan ontstaan (zijn). De kans dat die gevonden worden met leven er op, is net zo groot als het vinden van een speld in een grote hooiberg.

Kepler in de testhal op Florida

Het zal achter de aarde aan vliegen op een afstand van 1529 kilometer. Altijd maar de lens gericht op hetzelfde gebied. Al binnen een paar maanden zullen er planeten gevonden worden die ongeveer net zo groot of zelfs veel groter dan Jupiter zijn. Diverse zijn er al gevonden tot dusverre. Maar ze zijn te heet of gasvormig zodat er geen leven op mogelijk is. Nee, Kepler gaat op jacht naar die veel dichter om een ster draaien en ook veel kleiner zijn. Het moeten steenachtige planeten zijn met op z'n minst een geschikte temperatuur en met de juiste samenstelling van een atmosfeer. Die hemellichamen die regelmatig vóór de zon komen, zodat over een lange periode de wisselingen in de lichtsterkte van die sterren gemeten kan worden. Een periode van 3,5 jaar is volgens wetenschappers op z'n minst nodig. En dat is ook de tijd die Kepler zeker aan het werk moet blijven.

De Delta-2 raket staat klaar om Kepler in de ruimte te schieten

Pagina 7

BOEIENDE PRESENTATIE VAN ASTRONAUT STEVEN SMITH tekende hij astronauten, raketten enz. Zijn allereerste tekening heeft hij nog steeds en laat hij overal aan iedereen zien wanneer hij lezingen e.d. geeft. Toen hij ruim twintig jaar was, ging zijn eerste sollicitatie al de deur uit. Helaas voor hem, geen succes. Om meer kans te maken volgde hij een vliegopleiding tot piloot. Steven vertelde dat hij er alles voor over had om astronaut te worden. Keer op keer adviseerde hij de kinderen wanneer je een droom hebt om iets te worden of te bereiken je erin moet blijven geloven en nooit moet opgeven. Daar hoort hard studeren ook bij. Of hij bang was wanneer hij een ruimtevlucht ging maken? Niet echt. De start was altijd spannend. Bang was alleen zijn familie.

Steven Smith in zijn EVA ruimtepak

Het gebeurt niet zo vaak dat een buitenlandse ruimtevaarder in Nederland vertelt over zijn ruimtevluchten die hij heeft gemaakt. En al heel sporadisch die speciaal op kinderen zijn gericht. Op woensdag 25 februari was dat wel het geval. In de propvolle zaal van Noordwijk Space Expo stonden stoelen te weinig. De kinderen, die zeker de helft van het aanwezige publiek vormden, mochten vooraan op de grond zitten. Zij vonden het geweldig zo dicht bij een echte Amerikaanse ruimtevaarder te zitten. Vragen hadden ze genoeg. En Steven Smith wist hen geweldig te boeien. In een begrijpelijke taal, die op een fantastische wijze in het Nederlands werd vertaald door Rob van Bergen, de huidige directeur van Noordwijk Space Expo. Samen zorgden zij ervoor dat de presentatie tot de laatste minuut géén seconde verveelde. Steven Smith kon en had veel te vertellen. Vier ruimtevluchten had hij gemaakt en in totaal 50 uur aan ruimtewandelingen. Als kind van 9 jaar wilde hij al astronaut worden. Het was zijn grote droom en daarom

Was het leuk om gewichtloos te zijn? Het is lastig met werken. Bij het minste zweef je weg. Alles moet met klittenband vastgezet worden. De eerste dagen hebben bijna alle astronauten last van hun maag. Het voelt niet lekker. Lastig is het ook wanneer je lange haren hebt. Die gaan steil omhoog of van je hoofd af staan. Hoe douche je je in de ruimte? Er is geen douche in het ruimtestation of de space shuttle. Met verfrissingsdoekjes was jij jezelf. Voor de haren is er een speciale shampoo. Daarmee wrijf je je hoofdhaar in en even later gebruik je een handdoek en wrijf je de haren schoon. Hoe eet je in de ruimte? Heel veel eten zit in tubes. Dat kan warm gemaakt worden. Je knijpt de inhoud van de tube in je mond en dan is het een kwestie van kauwen en doorslikken. Er wordt nogal wat gemorst. Overal kleeft voedsel en dus moet er elke dag schoongemaakt worden.

Pagina 8

Wat te doen als je jeuk hebt aan je neus en je maakt een ruimtewandeling? Je kunt natuurlijk je helm niet openmaken of even afzetten. Zou je dat doen dan kookt meteen je bloed en ben je vrijwel meteen dood. Maar vooraan in de helm zitten twee stukjes schuimrubber om de jeuk weg te wrijven. Wat te doen als je naar het toilet moet tijdens een lange ruimtewandeling? Je kunt niet eventjes terug naar binnen in het ruimtestation om naar de wc te gaan. Dat zou ontzettend veel tijd kosten. Er zit niets anders op dan net als baby's in je luier te poepen of te plassen. Elke ruimtewandelaar draagt namelijk flinke grote luiers. Wat moet je doen als je wegzweeft in de ruimte? Je moet er altijd voor zorgen dat je goed vast blijft zitten met een kabel aan het ruimtestation. Mocht je toch losraken en wegzweven, dan kun je met een raketje op je rug toch terugvliegen.

Hoe train je voor een ruimtewandeling? Dat gebeurt in grote zwembaden. Onder water krijg je bijna hetzelfde gevoel en omstandigheden als in de gewichtloze ruimte. Voor één uur buiten moet 10 uur in het zwembad geoefend worden. Hoe zit het met hoogtevrees? Tijdens de selectie van kandidaten val je al af wanneer je hoogtevrees hebt. Dat geldt ook voor claustrofobie, mensen die panisch angstig worden in een kleine ruimte. Is gewichtloosheid slecht voor het lichaam? Het is slecht voor de spieren, het hart, bloedvaten, botten enz. Daarom moet elke astronaut iedere dag zeker anderhalf uur trainen. Dat gebeurt op een loopband, een soort fiets enz. Je zit dan wel goed vast met elastieken. Terug op aarde moet men dan heel voorzichtig zijn in het begin. Veel zwemmen is erg belangrijk.

Steven Smith aan het werk tijdens reparatiewerkzaamheden aan de Hubble ruimtetelescoop

Pagina 9

Hoe zit dat met die zonnebrillen? Waarom hebben veel astronauten zonnebrillen op hun hoofd? Elke anderhalf uur draait het Internationale Ruimtestation om de aarde. Dat betekent 45 minuten in de zon en 45 minuten in het donker. Het zonlicht is fel en astronauten moeten daarmee hun ogen beschermen.

aanwezige kinderen, maar ook heel veel volwassenen, wilden maar al te graag met deze sympathieke ruimtevaarder op de foto.

Is het leuk in de ruimte te zijn? Zo'n vraag moet je natuurlijk niet aan Steven stellen. Van iemand die 30 jaar lang alles in het werk stelde om ruimtevaarder te worden, is het antwoord natuurlijk "ja". Volgens hem is het zelfs de mooiste baan die er bestaat. Ga je nog eens de ruimte in? Vier keer vond hij wel genoeg. Het is telkens veel trainen en studeren, wanneer je weer een ruimtevlucht wilt maken. Hij heeft een vrouw en twee kinderen en die wil hij als gezin nu alle aandacht geven.

Gerard Keijzers in gesprek met Steven Smith

Ook vertelde Steven Smith dat op elke mouw van zijn ruimtepak ter hoogte van de pols spiegels zitten. Op maaghoogte van het pak zitten enkele regelaars die o.a. de temperatuur in het pak kunnen regelen. Door die spiegels op die meters te richten, kan een astronaut zien op welke knop hij moet drukken. Uiteraard is dat in spiegelbeeld weergegeven. Tijdens zijn presentatie werd er nog een korte film vertoond en een aantal dia's die door Steven van commentaar werden voorzien. Het geheel werd afgesloten met het geven van handtekeningen en het maken van foto's. Alle

Pagina 10

TWEE KUNSTMANEN TOTAAL VERNIETIGD NA BOTSING

Volgens de tekenaar plaatsgevonden

heeft

zo

het

treffen

Het moest ooit eens een keer gebeuren: twee kunstmanen die met elkaar in botsing zouden komen. Die kans leek, volgens velen, erg klein maar het zou kunnen gebeuren. Op 10 februari gebeurde het wel en geheel onverwachts. Een Amerikaanse en een Russische kwamen frontaal met elkaar in botsing. Het waren beide onbemande ruimtevaartuigen en dus geen doden of gewonden. De botsing vond plaats op ongeveer 790 kilometer hoogte boven Siberië. Het betrof de 545 kg wegende Amerikaanse communicatiesatelliet Iridium die in 1997 was gelanceerd en de 900 kg zware Russische Cosmos-2251 die in 1993 van start was gegaan. Deze laatste werkte niet meer en kon dus ook niet ontwijken. Waarom de Amerikanen dat treffen niet hebben zien aankomen is een raadsel. Na die botsing ontstonden twee grote wolken van brokstukken. Diverse stukken vlogen alle kanten uit. Dat ze een gevaar zullen vormen voor het Internationale Ruimtestation op 354 kilometer hoogte, behoeft volgens de

Amerikanen niet te worden gevreesd. Maar de vraag is of dat ook zo is. De meeste brokstukken hebben zich verspreid tussen 500 en 1300 kilometer hoogte. Er zijn inmiddels al ruim 600 stukken waargenomen die groter zijn dan 10 centimeter.

PROGRESS M-66 Vanaf lanceerbasis Baikonoer vertrok op 10 februari een Sojoez-U raket die de Progress M-66 in een baan om de aarde bracht. Precies volgens schema koppelde dit onbemande ruimtevrachtschip aan de Russische koppelingsmodule Pirs van het ISS. Dat gebeurde te 8.18 uur op vrijdag 13 februari. Aan boord had het voor de bemanning 2,5 ton aan voedsel, drinken, zuurstof, brandstof, kleren, twee nieuwe Russische ruimtepakken, technische en wetenschappelijke apparatuur en persoonlijke spullen voor de drie aanwezige ruimtevaarders. Dat zijn de Rus Joeri Lontsjakov en de Amerikanen Michael Fincke en Sandra Magnus. Deze laatste moet vanwege problemen met de shuttle Discovery Pagina 11

langer in de ruimte blijven. De Progress M-66 is op één na laatste van dit type ruimtevrachtschepen. De laatste vertrekt richting ISS op 24 juli a.s.. Daarna komt een sterk verbeterde versie in de vaart. Voor de Russen was dit Progress M-66, die gelanceerd werd. De Amerikanen zijn het met die aanduiding niet eens. Voor hen is het Progress M32P.

GOCE GAAT OP 16 MAART VAN START De lancering van de Goce-kunstmaan staat gepland op 16 maart a.s. Afgelopen oktober werd een lanceerpoging afgebroken nadat er een afwijking in de lanceerraket van Rockot Launch Services geconstateerd was. Een team van technici van ESTEC zullen mede zorgen dat de raket technisch in orde is. Verder zullen zij ook assisteren bij de lancering vanaf de Plesetsk lanceerbasis.

met de naam Earth Explorers. Naast wetenschappelijk onderzoek die deze kunstmanen dienen uit te voeren, worden ze ook gebruik voor het testen van nieuwe technieken in de ruimte. De GOCE is ontworpen om in een lage baan op slechts 250 kilometer boven het aardoppervlak te draaien. Intussen meet het ’t versnellingsverschil op korte afstanden. Dat gebeurt met een paar gewichten in de kunstmaan. Die reageren op de hele kleine verschillen in de aantrekkingskracht van de aarde terwijl deze eromheen draait. Daardoor krijgen wetenschappers een veel betere kijk op het zwaartekrachtveld van onze planeet en hoe deze werkt. Deze zal in kaart gebracht worden met een nauwkeurigheid die tot dusver nog niet is verkregen.

ARIANE 5 LANCERING Vanaf lanceerbasis Kourou bracht een Ariane 5 raket twee communicatiesatellieten in een baan om de aarde. Die lancering vond plaats op vrijdag 13 februari. De Hot Bird 10 en de NSS-9 zullen vanuit een geostationaire baan hun werkzaamheden uitvoeren.

EUTELSAT W2M WERKT NIET Eutelsat heeft medegedeeld dat de op 20 december 2008 gelanceerde Eutelsat W2M al na vijf weken er de brui aan heeft gegeven. Deze communicatiesatelliet van Europa en India gezamenlijk moet dus als verloren worden beschouwd. Het zal dus niet de Eutelsat W2 op 16 gr. O.L. vervangen.

DE WINNE EN KUIPERS TRAINDEN IN JAPAN

De GOCE-2 in de hal op lanceerbasis Plesetsk

De vijf meter hoge GOCE (Gravity field and steady-state Ocean Circulation Explorer) is de eerste in een reeks aardobservatiesatellieten

ESA-ruimtevaarders Frank de Winne uit België en de Nederlander André Kuipers volgden onlangs een training in Japan. Zij kregen een opleiding in het Tsukuba Space Center voor het Japanse ruimtelaboratorium Kibo en de H-2A raket. Dat zijn op dit moment de twee belangrijkste bijdragen van Japan aan het ISS. De Winne bereidt zich momenteel voor op zijn a.s. ruimtevlucht voor een half jaar in het ruimtestation. In Pagina 12

gezelschap van de Rus Roman Romanenko en de Canadees Robert Thirsk vliegt hij in mei met een Sojoez ruimteschip naar het ISS.

probleemloos te werken. In juni 2010 hoopt iedereen dat het terugkeerdeel van de Hayabusa veilig in de woestijn van Australië zal neerkomen.

Frank de Winne en André Kuipers tijdens hun training in Japan

ESA VERLENGT DRIE MISSIES ESA heeft besloten de Mars Express opnieuw een half jaar langer in bedrijf te laten. Deze succesvolle planeetverkenner, gelanceerd in 2003, heeft nu dus zijn derde verlenging gekregen en wel tot december 2009. Ook de Venus Express mag nog even doorgaan. Het in november 2005 gelanceerde ruimtevaartuig kreeg al eerder een verlenging tot mei 2009. Nu is er een derde bekend gemaakt en wel tot december 2009. Die verlenging geldt ook voor de Cluster-missie. Ook die gaat door tot december 2009. Deze vier kunstmanen bestuderen de wisselwerking tussen de zonnewind en het magnetisch veld van de aarde.

MOTOR NOG

HAYABUSA

WERKT

Ongetwijfeld herinneren we ons nog het Japanse ruimtevaartuig Hayabusa dat asteroïde Itokawa bezocht. Dat toestel is inmiddels op weg naar de aarde. De motor van de ionenmotor werd op 18 oktober 2007 uitgeschakeld. Op 4 februari van dit jaar werd het weer tijd om de motor weer opnieuw in te schakelen, zodat het voldoende snelheid krijgt om in maart 2010 aan de eigenlijke terugkeerfase naar de aarde te kunnen gaan beginnen. Tot grote geruststelling van de Japanse technici bleek de motor

Volgens de tekenaar had Hayabusa zo voor een korte tijd het oppervlak van asteroïde Itokawa moeten 'aanraken'.

NOORD KOREA Noord Korea heeft laten weten dat het werkt aan een nieuwe lange afstandsraket de Taepondon-2. Volgens de Amerikanen kan deze raket in principe Alaska bereiken. Maar volgens de Noord-Koreanen is het de bedoeling om met deze raket binnenkort een kunstmaan te lanceren, genaamd Unha-2 of Kwangmyongsong-2. In 2006 werd door dat land ook al aangekondigd dat het een kunstmaan had gelanceerd. Later zou blijken dat het niet waar was en dat de raket al na enkele seconden na de start uiteen was gespat.

LANCERING HERSCHEL OP 16 APRIL De grootste ruimtetelescoop tot dusver gebouwd, de Herschel, verliet op 11 februari Schiphol op weg naar lanceerbasis Kourou in Zuid-Amerika. Een Ariane 5 zal het op 16 april de ruimte in schieten. Op anderhalf miljoen kilometer zal Herschel om de aarde gaan draaien en het heelal gaan bestuderen in het infrarood. Dat gebeurt met een spiegel met een diameter van 3,50 meter in de golflengten van ver infrarood tot submillimeter. In dit gebied is vrijwel nog geen onderzoek gedaan.

Pagina 13

WEERSATELLIET GELANCEERD Met succes verliet een Delta 2 raket lanceerbasis Vandenberg om de weersatelliet NOAA-N in een baan om de aarde te brengen. Dat gebeurde in februari nadat het eerder met een uitstel van enkele dagen te maken had gekregen. Er waren toen problemen met het lanceerplatform. Deze weersatelliet is de laatste in de serie waarmee in 1960 werd begonnen. Het bestudeert vanuit een polaire omloopbaan het weer en de klimaatveranderingen.

afhankelijk van de onlangs met succes gelanceerde Japanse GEOSAT.

CHINESE SONDE OP DE MAAN NEERGESTORT Na zestien maanden zijn werk te hebben gedaan, stortte geheel volgens planning de Chang'e op de maan. Dat gebeurde op zondag 1 maart. Twee Chinese observatie- en controleposten zorgden voor een gecontroleerde val. De eerste Chinese maansonde heeft o.a. 3D-opnames van het maanoppervlak gemaakt en naar mineralen gezocht. Grappig was dat het ook dat het van tevoren opgenomen Chinese liedjes naar de aarde stuurde. De volgende stap in het maanonderzoek willen de Chinezen zetten in 2012. Dan willen zij een robot naar de maan sturen, die een zachte landing laten uitvoeren en vervolgens weer veilig naar de aarde te laten terugkeren.

CHINEES RUIMTESTATION KOMT ERAAN

Lancering van de NOAA-N door een Delta 2 raket

LANCERING OCO MISLUKT De lancering van de milieusatelliet Orbiting Carbon Observatory (OCO) is op dinsdag 24 februari mislukt. Dat gebeurde al na 1 min en 55 sec. na de start van de Taurus XL raket. De neuskegel weigerde zich van de raket te scheiden. Dat betekende heel veel extra gewicht en werd de raket te zwaar om de satelliet in een baan om de aarde te brengen. De raket is met de kostbare vracht bij Antarctica in zee gestort. De lancering geschiedde vanaf lanceerbasis Vandenberg. Voor de meting van de kooldioxide zijn we nu

In ASTRUIM viel al enkele malen te lezen, dat wij erin geloven dat China op korte termijn over een eigen ruimtestation wil beschikken. Ook wel enigszins daartoe gedwongen, aangezien de V.S. geen enkele samenwerking met dat grote land willen. Op 1 maart deelden Chinese media mede dat dat inderdaad gebeuren. Al eind 2010 zal de lancering van Tiangong-1 (= Hemelse Paleis1) plaatsvinden. Als alles volgens plan verloopt zal deze 8500 kg wegende module een jaar later aan de Shenzhou-8 gekoppeld worden. Het geheel zal dan aan enkele taikonauten plaats bieden. Overigens wordt deze koppeling geheel zonder hulp van de aanwezige ruimtevaarders uitgevoerd. De Chinezen hebben opnieuw laten weten dat ook ruimtevaarders uit andere landen welkom zijn om in hun ruimtestation wetenschappelijk onderzoek uit te voeren.

Pagina 14

NIEUWE MAANRAKET KAN OOK REUZENTELESCOPEN DE RUIMTE IN SCHIETEN Herman Bosman De Ares-V-raket van de NASA zal niet alleen maanlanders en andere vrachten naar de maan kunnen sturen. Hij kan ook telescopen de ruimte in brengen die aanzienlijk groter zijn dan de Hubble Space Telescope. Ook zal hij ruimtesondes sneller naar de buitenplaneten van ons zonnestelsel kunnen laten reizen dan de raketten die nu in gebruik zijn. De nieuwe maanraket zal maar 116 meter hoog worden. Dat is 6 meter meer dan de Saturn-V-raket. Net als de kleinere Ares-Iraket bestaat hij uit onderdelen van de Solid Rocket Boosters van de Space Shuttle. Hij kan in één keer bijna 180 ton lading naar een lage omloopbaan rond de aarde brengen. Dat is zes maal wat een Space Shuttle in één keer kan vervoeren. De neuskegel biedt driemaal zoveel ruimte als het laadruim van een Space Shuttle.

De raket is een onderdeel van het Constellation-project. Dat project is bedoeld om weer mensen naar de maan te sturen. Allereerst moet hij een maanlander en een rakettrap in een lage baan rond de aarde brengen. Vervolgens zal een Orion-capsule, gelanceerd met een Ares-I, koppelen aan de rakettrap met lander. Ten slotte verlaat het geheel de omloopbaan rond de aarde en zet koers naar de maan. De eerste proefvlucht van een Ares-V staat gepland voor 2018. Ongeveer twee jaar later moet hij de eerste Altair-maanlander naar de maan brengen. Sterrenkundigen en andere wetenschappers verheugen zich al op de komst van de raket want die kan voor hen betere en grotere sterrenwachten naar lage omloopbanen rond de aarde brengen. Ze verwachten er veel van. "Moet je eens indenken wat een dergelijke raket voor telescopen kan lanceren," zei Harley Thomson, een sterrenkundige die werkt voor het Goddard Space flight Center in Greenbelt. "Dat zou een revolutie teweeg brengen in het sterrenkundig onderzoek." De sterrenkundigen weten zich gesteund door een rapport dat het National Research Council ((Nationale wetenschapsraad) in 2008 heeft uitgebracht. Het heet "Launching Science: Science Opportunities Provided by NASA's Constellation System." Het zegt dat 12 van de 17 missies voor ruimteonderzoek die nu in de planning zijn profijt kunnen hebben van de Ares-V. Het gaat daarbij om nieuwe, grote sterrenwachten in de ruimte en om missies naar de zon, Neptunus en Saturnusmaan Titan. Elk van die 12 missies zou meer dan 5 miljard dollar kunnen kosten, maar daar staat tegenover dat de ruimtetelescopen enorm groot mogen worden als ze met de raket mee moeten, veel groter dan de Hubble Space Telescope en de James Webb Space Telescope die in 2013 de ruimte in gaat. De vrachtruimte van de Ares-V krijgt namelijk een doorsnede van 10 meter. Daardoor kan er een telescoop in met een grotere hoofdspiegel dan de Hubble Space Telescope heeft, tot 8

De neuskegel van de Ares V biedt wel plaats aan acht schoolbussen Pagina 15

meter aan toe. De Hubble Space Telescope heeft er een van 2,4 meter doorsnede.

-

de Gen-X, een Röntgentelescoop met een opening van 8 meter, de opvolger van de Chandra die een opening heeft van één meter;

De radar SAFIR telescoop kan met een Ares V gelanceerd worden

Enkele ideeën voor extra grote sterrenwachten die met de Ares-V gelanceerd kunnen worden, en alléén met deze raket, zijn: -

-

-

de Monolithic Space Telescope met een hoofdspiegel van 8 meter. Die zal 11 maal beter kunnen zien dan de Hubble Space Space Telescope en afbeeldingen kunnen maken die drie maal scherper zijn dan die van de Hubble Space Telescope; De Advanced Technology Large Aperture Space Telescope ATLAST met een opvouwbare hoofdspiegel. Indien uitgevouwen, heeft die spiegel een doorsnede van 16 meter. Het zal niet alleen zichtbaar licht kunnen waarnemen, maar ook ultraviolette straling. Hij zal 2000 maal beter kunnen zien dan de Hubble Space Telescope en afbeeldingen kunnen maken die zeven maal scherper worden dan die van de Hubble Space Telescope en de James Webb Space Telescope. Hij zal sterrenkundigen helpen zoeken naar bewoonbare planeten die rond andere sterren dan de zon draaien en, wie weet, antwoord geven op de vraag of er leven is in ons Melkwegstelsel buiten de aarde. de Single Aperture Far Infra-Red Telescope SAFIR. Die krijgt een hoofdspiegel van 8 meter doorsnede of een opvouwbare hoofdspiegel van 16 meter. Hiermee wil men protosterren beter kunnen onderzoeken;

Tekening van een Ares V lancering

Ook zijn er twee voorbeelden te noemen van nieuwe missies naar de buitenplaneten die profijt kunnen hebben van de Ares-V: -

de Neptune Orbiter with Probes. Indien voor de lancering ervan een Ares-V gebruikt wordt, kan deze sonde sneller naar Neptunus reizen. Er kan een remraket mee met de sonde die hem in een baan rond de planeet kan helpen. Daarvoor is dan geen motor nodig die aangedreven wordt door kernsplijtstof en hoeft de sonde niet een duik in de dampkring van Neptunus te maken en er weer uit te vliegen om af te remmen.

-

de Titan Explorer met een orbiter, een lander en een zeppelin die in de dampkring van de Saturnusmaan zweeft. Ook hiervan kan de reistijd worden verkort en kan een remraket mee die de sonde helpt afremmen zodra die bij Titan is aangekomen. Hiertoe hoeft de sonde niet de dampkring van Titan in te duiken en er weer uit te vliegen. Pagina 16

ONZE MELKWEG WEER IETS BETER IN KAART GEBRACHT Door tien radioschotels, verspreid over de V.S. en Hawaï aan elkaar te koppelen, kregen astronomen een beeldscherpte die honderden keren scherper was dan die van de Hubble ruimtetelescoop. Op die manier konden heel wat posities van sterren, hun snelheden en massa's enz. in kaart worden gebracht. En wat blijkt nu? Onze Melkweg draait veel sneller rond het centrum dan tot dusver werd aangenomen. Dat kan alleen mogelijk zijn, als de massa van de sterren veel zwaarder moet zijn dan men dacht. Uit nieuwe waarnemingen zou dat 50% méér zijn. Onze zon blijkt met een snelheid van 960.000 kilometer per uur om het centrum te draaien. Dat is aanmerkelijk meer dan astronomen tot dusver hadden gedacht. Het gewicht (officieel massa) van onze Melkweg moet dan ook veel zwaarder zijn. Het onderzoeksteam schat het totale gewicht op 3 biljoen (3 met 12 nullen) maal die van de zon. Een veel sterkere aantrekkingskracht. Onze Melkweg met zijn twee grote en twee kleine spiraalarmen

De voorspelling dat onze Melkweg de Andromedanevel opslokt, blijkt veel reëler te zijn. Op die samensmelting moeten we overigens nog wel een miljoen jaar wachten. Al eerder schreven we in Astruim dat ook meer duidelijk is hoe onze Melkweg eruit ziet. Met telescopen een foto ervan maken, is onmogelijk. Er is zoveel donkere materie aanwezig die het licht van onvoorstelbaar veel sterren tegenhoudt. Met radiotelescopen krijgen de wetenschappers een veel beter beeld. Radiogolven hebben weinig last van die donkere materie. De kern van de Melkweg lijkt wel op een rugbybal. Van daaruit ontspringen twee grote spiraalarmen van sterren, gas- en stofwolken. Armen met heel veel oude en jonge sterren. Daarnaast werden twee minder grote armen ontdekt met duidelijk minder concentraties van sterren. Een vaag beeld van de vorm van onze Melkweg hadden we al, maar de Spitzer en Cobe ruimtetelescopen hebben ons nu een beter beeld gegeven.

Pagina 17

Kenmerkend zijn zeker de twee grote en de twee kleine spiraalarmen. Maar er moeten nog heel wat waarnemingen en studies volgen alvorens onze Melkweg werkelijk goed in kaart is gebracht.

elkaar heen. Ongeveer een eeuw verstrijkt voordat een complete omloopbaan is voltooid. Uiteindelijk zullen ze samensmelten tot één groot zwart gat. Maar dan zullen we een paar miljard jaren verder zijn.

GROTE TEXAS

LANCERING DELFTSE AMATEURRAKET

METEOOR

BOVEN

Er brak zondagochtend 22 februari paniek uit in de staat Texas van de V.S. Vele bewoners hadden een grote vuurbol waargenomen in de lucht. De hulpdiensten werden overstelpt met telefoontjes. Er werd zelfs een helicopter ingezet. Want was het misschien een vliegtuig dat was neergestort? Anderen meenden dat het brokstukken waren van de twee kunstmanen die met elkaar in botsing waren gekomen. Een dag later kwam de officiële mededeling dat het hier om een normaal natuurverschijnsel ging. Er was een flinke meteoor in de dampkring gekomen en door de wrijvingshitte verbrand.

ASTEROIDE PASSEERDE RAKELINGS DE AARDE Op slechts 72.000 kilometer passeerde op 3 maart asteroïde 2009 HD45 de aarde. Lijkt een behoorlijke afstand, maar in de sterrenkunde betekent dat heel dichtbij. Geen moment was er gevaar voor de aardbewoners. Deze rotsblok is ruim 35 meter groot en dus iets groter dan die steen die in 1908 in Siberië zo'n tweeduidend vierkante kilometer bos vernietigde.

Nog voor 12 maart willen studenten van de Technische Universiteit van Delft hun raket Stratos lanceren. De bedoeling is dat deze raket een recordhoogte van 15 kilometer gaat bereiken. Het oude record staat momenteel op 10,7 kilometer. Aan deze raket is door 13 studenten zo'n kleine twee jaar gewerkt. In de neuskegel zitten instrumenten die heel precies de hoogte kunnen vaststellen. De vlucht gaat hooguit vier minuten duren. Een motor stuwt in 53 seconden de vier meter hoge en 52 kilogram wegende raket naar een hoogte van plm. 6 kilometer. Het moet dan zo'n snelheid hebben bereikt dat het doorvliegt naar 15 kilometer. Dan begint de vrije val. Op 4 kilometer hoogte opent zich een parachute die de valsnelheid moet afremmen. Uiteindelijk ploft de raket met een snelheid van 40 kilometer per uur weer op aarde neer. De lancering geschiedt vanaf lanceerbasis Esrange in Zweden. Na die datum heeft ESA het lanceerterrein weer nodig voor het lanceerklaar maken van een sondeerraket.

DUBBEL ZWART GAT ONTDEKT Op een afstand van ruim vier miljard lichtjaar in het sterrenbeeld Slang, zijn twee zwarte gaten ontdekt die om elkaar heen draaien. Tijdens bestudering van zo'n 17.500 quasars door de astronomen Todd Boroson en Tod Lauer bleek dat quasar J1536+0441 over twee kolossale zwarte gaten te beschikken. Zij blijken 800 miljoen en 20 miljoen keer zo zwaar dan onze zon te zijn. Met een snelheid van 6000 kilometer per seconde draaien ze op een afstand van zo'n drie biljoen kilometer om Pagina 18

KOMEET LULIN PASSEERDE DE AARDE Vanaf 23 februari was er een komeet aan de avondhemel te zien. Deze C/2007 N3 passeerde op dinsdag 24 februari op nog geen 62 miljoen kilometer de aarde. Een korte tijd konden de liefhebbers hem al in een kleine goede verrekijker bewonderen.

Lulin door een goede verrekijker

Deze staartster heeft de naam Lulin gekregen, vernoemd naar de Lulin-sterrenwacht in Taiwan. Daar werd de komeet op 11 juli 2007 ontdekt door de Chinese student Quanzhi Ye. Op dat moment had deze staartster een helderheid van +19. Die helderheid zou daarna toenemen en zou een magnitude van +6 tot +4 bereiken. Onder de meest gunstige omstandigheden dus met het blote oog waarneembaar. Weinigen zullen Lulin gezien hebben. Het weer werkte in deze streken absoluut niet mee. Het was of zwaarbewolkt weer of het was een waterige wazige hemel. Lulin bewoog zich door de sterrenbeelden Maagd, Weegschaal en Leeuw. Mooi zou de samenstand met ster Regulus geweest zijn. Ook op 5 maart had er een fraaie samenstand plaats. Nu met open sterrenhoop M44. Inmiddels beweegt deze komeet zich door het sterrenbeeld Tweelingen en neemt de helderheid af naar magnitude +7 tot +8. Met een kleine sterrenkijker goed te zien. Het is nog zeker de moeite van het proberen waard.

Pagina 19

door Michel van Pelt

MARSWATER

ZOUT WATER?

In eerdere Astruims was al te lezen dat vloeibaar water een grote rol lijkt te hebben gespeeld bij de vorming van het marsoppervlak. In zijn geschiedenis heeft de planeet afwisselend diverse relatief warme, natte klimaatperioden meegemaakt, afgewisseld door koude tijden waarin het meeste water in ijs veranderde. Wetenschappers van het Planetary Science Institute in Arizona hebben in diverse kraters recentelijk nog meer sporen van tijdelijke waterstromen gevonden. Ze onderzochten beelden die diverse marssondes van een honderdtal kraters met een diameter groter dan 20 kilometer maakten. Ze zochten daarbij naar structuren die door stromend water of ijsgletsjers veroorzaakt kunnen zijn. De geulen en andere erosiekenmerken die ze vonden bleken vooral aan een kant van de kraters voor te komen, en wel die kant die tijdens de zomer de meeste zonnewarmte ontvangt. Waarschijnlijk zorgde de zon ervoor dat daar ijs smolt, waardoor flinke hoeveelheden water begonnen te stromen.

Toen NASA’s Phoenix op 25 maart 2008 op Mars neerkwam, spatte er misschien vloeibaar water op een van de landingspoten. Op foto’s van die poot is een plek te zien waar een grote druppel lijkt te zitten die later verdween. Gewoon water kan het niet zijn, want daarvoor was het veel te koud, maar zout water zou ook bij de zeer lage temperaturen op Mars vloeibaar kunnen blijven. Misschien bevindt er zich in de bodem wel heel veel vloeibaar zout water. Aan de andere kant was de “druppel” misschien gewoon een stukje ijs dat uiteindelijk is verdampt.

De “druppel” op een landingspoot van Phoenix, die in verloop van tijd lijkt te verdampen. [NASA/JPLCaltech/University of Arizona/Max Planck Institute]

GOOGLE MARS Het geweldige Internetprogramma Google Earth, waarmee virtueel de hele wereld verkend kan worden, heeft nu een optie waarmee op eenzelfde manier Mars kan worden bekeken. Google Mars 3D toont een geweldig gedetailleerde, driedimensionale voorstelling van Mars die is gebaseerd op de vele foto’s die diverse sondes van de planeet hebben gemaakt. Je kunt door de enorme ravijnen vliegen en in de kraters afdalen. Je zal Mars zelfs door de 'ogen' van de

Pagina 20

marswagentjes Spirit en Opportunity kunnen zien! Google Mars 3D is onderdeel van Google Earth; de laatste versie daarvan heeft een knop waar je van de Aarde naar Mars kan overschakelen (of naar Google Sky, dat de sterrenhemel laat zien). Je kan Google Earth gratis downloaden en installeren via http://earth.google.com.

Artistieke impressie van de Dawn sonde net voor de scheervlucht over het noordelijk halfrond van Mars. [NASA/JPL]

DAWN TEST CAMERA NASA’s Dawn sonde is momenteel op weg naar de planetoïden Vesta en Ceres. Om snelheid te maken en zijn baan in de juiste richting af te buigen, maakte Dawn op 18 februari een scheervlucht langs Mars. Daarbij vloog de sonde over het noordelijke halfrond van de planeet, wat een mooie gelegenheid bood om verschillende wetenschappelijke instrumenten uit te proberen. Een daarvan was de door het Duitse Max Planck Instituut gebouwde hoge-resolutiecamera. Deze bleek uitstekend te werken en leverde mooie beelden van het Marsoppervlak op. Dawn moet in 2011 langs Vesta vliegen, en daarna in 2015 Ceres een bezoek brengen.

Opname van Mars in het nabije infrarood, door NASA's Dawn sonde genomen tijdens de scheervlucht op 17 februari. [NASA/JPL/MPS/DLR/IDA, and the Dawn Flight Team]

Pagina 21

SPIRIT ONDEUGEND NASA’s marswagentje Spirit luisterde kortgeleden niet goed naar commando’s van het controlestation op Aarde. Zo bleek het niet te hebben gereageerd op een verzoek een stukje verder te rijden, en ook stuurde Spirit geen rapport van zijn status. Wat er precies aan de hand was is nog niet duidelijk; het kan zijn dat er storing in de elektronica is opgetreden als gevolg van een overdosis kosmische straling. Op het moment lijkt het rovertje weer goed te werken.

zijn nog nooit gebruikt. In maart 2007 is er echter wel een storing ontstaan in de stroomvoorziening van dit back-upsysteem, dat met de herstart van de boordcomputer waarschijnlijk ook verholpen kan worden. Mocht Odyssey ooit moeten overschakelen naar het reservesysteem, dan is dat er in ieder geval weer klaar voor.

MARS EXPRESS MAG NOG WAT LANGER DOORGAAN ESA heeft bekend gemaakt dat haar Mars Express satelliet nog zeker tot december 2009 in bedrijf mag blijven. De missie van de sinds december 2003 rond Mars draaiende sonde is al tweemaal eerder verlengd, de laatste keer tot mei 2009. Tegelijkertijd werd besloten dat ook Venus Express (het zusje van Mars Express dat rond de planeet Venus draait) tot eind dit jaar in bedrijf kan blijven. De missies van nog goed werkende ruimtesondes die hun geplande levensduur hebben overschreden wordt vaak verlengd. Daarbij moet steeds opnieuw worden afgewogen of de verwachte wetenschappelijke opbrengst de kosten voor de wetenschappelijke teams en vluchtleiders nog wel waard zijn. Geld dat gebruikt wordt voor het verlengen van operationele missies kan tenslotte niet gebruikt worden voor het ontwikkelen van nieuwe projecten.

Mars Express

CTRL-ALT-DELETE VOOR MARS ODYSSEY De boordcomputer van NASA’s Mars Odyssey moet opnieuw worden opgestart. Kosmische straling veroorzaakt momenteel allerlei onvoorspelbare fouten in het computergeheugen, en herstarten is de enige manier om dat op te lossen. De laatste keer dat dit werd uitgevoerd was in 2003. Tijdens de herstart kan ook het back-upsysteem van satelliet worden getest, dat bestaat uit reserveversies van de boordcomputer, het navigatiesysteem en de radiozender. Deze

Mars Odyssey Pagina 22

WAT ER AAN DE STERRENHEMEL TE ZIEN IS TUSSEN 10 MAART TOT 6 APRIL 2009 MERCURIUS Is in deze periode niet waarneembaar. VENUS Is in het begin nog als een opvallend heldere ster aan de avondhemel vlak boven de westelijke horizon nog te bewonderen. Maar de planeet nadert snel de zon en tegen 23 maart verdwijnt de planeet achter de zon. Niet voor lange tijd want begin april schittert deze planeet alweer aan de ochtendhemel. MARS Deze planeet bevindt zich nog te dicht bij de zon en is nog niet waarneembaar met het blote oog. JUPITER Heel laag boven de zuidoostelijke horizon komt deze reuzenplaneet kort voor de zon op. Jupiter bevindt zich in het sterrenbeeld Steenbok. Echt ideaal om te bekijken is deze planeet nog niet. Maar dat wordt de komende maanden beter.

27 mrt.: Rond 19.45 uur verschijnt de Maan als een zeer smalle maansikkel boven de westelijke horizon. Gebruik een verrekijker. 29 mrt.: De zomertijd begint. Zet te 2.00 uur de klok een uur vooruit. 30 mrt.: 's Avonds is de Maan ten oosten van de Pleiaden te zien. 5 april: Rechts van Saturnus valt een nauwe samenstand van de manen Rhea (boven) en Titan (onder) te bewonderen. Kijk met je sterrenkijker rond 1.20 uur. 5 april: Linksboven de Maan is ster Regulus te vinden. 6 april: Deze avond is linksboven de Maan planeet Saturnus aan te treffen. 10 april: In de ochtend zien we ster Spica, de helderste ster van het sterrenbeeld Maagd, boven de Maan staan.

SATURNUS Laat zich tot bijna in de ochtend bekijken in het sterrenbeeld Leeuw. Het is het helderste lichtpuntje in deze omgeving.

'VALLENDE STERREN' Met wat geluk verschijnt in deze periode een enkele trage Virgide aan de hemel. Ze komen ogenschijnlijk uit het sterrenbeeld Maagd.

URANUS Bevindt zich achter de zon en is dus niet te zien.

DE ZON

NEPTUNUS Ook deze planeet bevindt zich achter de zon en kunnen we dus evenmin nu zien. VAN DAG TOT DAG 11 mrt.: Boven de Maan prijkt planeet Saturnus in de ochtend 17 mrt.: Iets boven de Maan is tussen 5.30 en 6.00 uur ster Antares, de ster van het sterrenbeeld Schorpioen in een verrekijker te zien.

11 maart 21 maart 1 april 10 april

MAANFASEN Volle Maan Laatste Kwartier Nieuwe Maan Eerste Kwartier

Opkomst 7.03 uur 6.40 uur 7.14 uur 6.54 uur

Ondergang 18.37 uur 18.55 uur 20.13 uur 20.29 uur

11 maart en 9 april 18 maart 26 maart 2 april

20 mrt.: Te 12.44 uur begint de astronomische lente. Pagina 23

TENTOONSTELLINGEN

UDEN

'S-HERTOGENBOSCH Van 6 tot en met 27 maart organiseert onze vereniging i.s.m. de basisschool Merlijn een tentoonstelling over Ons Zonnestelsel. Op vrijdag 27 maart verzorgt Gerard Keijzers de hele dag gastlessen aan alle schoolklassen

Vrijdagavond 13 maart 2009 Bespreking nieuwtjes Organisatie sterrenkijkavond Thema sterrenkunde Project sterrenhemel

RIJSWIJK Van 9 tot en met 27 maart organiseren wij i.s.m. met de Petrusschool een ruimtevaarttentoonstelling De Eerste Mensen in de Ruimte. Op 17 en 19 maart verzorgt Gerard Keijzers aan alle schoolklassen gastlessen. CULEMBORG Van 6 tot en met 24 april organiseren wij i.s.m. Jenaplanschool 't Praathuis een sterrenkundetentoonstelling Ons Zonnestelsel. Op 9 april verzorgt Gerard Keijzers gastlessen aan alle schoolklassen STERRENKIJKAVONDEN BELTRUM In samenwerking met de basisschool Ludger organiseren wij een sterrenkijkavond op donderdagavond 12 maart. Toegang GRATIS UDEN Sterrenkijkavond op vrijdagavond op 3 april EINDHOVEN Sterrenkijkavond op zaterdagavond 4 april ACTIVITEITEN KERNEN NIJMEGEN Vrijdagavond 13 maart 2009 - Bespreking nieuwtjes - Modelbouw waterraketten - Organisatie sterrenkijkavond Aanvang: 19.30 uur Einde: 21.00 uur

Aanvang: 19.30 uur Einde: 21.30 uur VELDHOVEN Vrijdagavond 20 maart 2009 Bespreking nieuwtjes Modelbouw: project Mars Organisatie sterrenkijkavond Computerkunde Plaats: Wilhelminalaan in Vessem Aanvang: 19.30 uur Einde: 21.00 uur

RUIMTEVAART- EN STERRENKUNDEKAMP IN LUXEMBURG Van 2 tot en met 9 augustus 2009 organiseert onze vereniging haar jaarlijkse ruimtevaart- en sterrenkundekamp in Luxemburg. Jeugd en jongeren kunnen hieraan deelnemen die een beetje tot heel veel geïnteresseerd zijn in ruimtevaart en sterrenkunde. Iedere dag besteden we een paar uur aan deze hobby's m.a.w. er is heel veel tijd over voor allerlei andere activiteiten. Wat allemaal? Zie hiervoor www.njrs.nl en kijk vervolgens onder Luxemburg. Oh ja, wij brengen zelf een sterrenkijker mee. Natuurlijk mag ook iedereen zijn broer(tje), zus(je), vriendjes of vriendinnen meenemen. Deelnamekosten slechts 195 euro. Geïnteresseerd of wil je meer weten? Bel.: 024 - 64 199 29 of mail naar [email protected]

Pagina 24

BOEKBESPREKING DE MAAN In juli dit jaar is het 40 jaar geleden dat de eerste mensen voet op de maan zetten. Een van de grootste mooiste gebeurtenissen in de vorige eeuw en zeker op het gebied van de ruimtevaart. In de media zal hieraan tegen die tijd beslist aandacht worden besteed. Ontegenzeggelijk zullen er diverse nieuwe boeken verschijnen. Uitgeverij Tirion is er al met een op de markt gekomen van schrijver Scott Montgomery. In dit boek wordt de maan in heel veel facetten belicht. Niet alleen de maan als hemellichaam wordt beschreven, maar ook welke rol het heeft gespeeld in het leven van de mensen. Niet alleen in het verleden maar ook nog heden ten dage.In diverse culturen vindt nog altijd de verering van de maan plaats. Ook in Nederland. Een flink deel van het boek is ingeruimd aan reizen naar onze naaste buur. Het begint al met de fantasiereizen van tientallen jaren geleden, waarbij Jules Verne een belangrijke plaats innam. Daarna brak de werkelijkheid aan. De eerste onbemande vluchten naar de maan sprak iedereen aan. Dan treden we het tijdperk van de bemande ruimtevaart binnen met als grote doel: een bemande missie naar de maan. Het spannendste deel in de ruimtevaart. Apollo 11 tot en met 17 nemen een flink deel in in dit boek. Daardoor kwamen we ook veel meer over de maan te weten. Een abrupt einde volgt dan in het boek.

Jammer, want er zijn daarna nog diverse onbemande sondes naar de maan gestuurd door andere landen. De schrijver had hieraan best ook aandacht aan mogen besteden. OPvallend weinig tekst komen we in dit boek tegen. Zo'n 90% bestaat uit foto's. Niet altijd de bekende plaatjes. Juist de vele onbekende afbeeldingen maken het boek extra aantrekkelijk. Het is zonder meer een interessant boek en mag bij iedereen met wat ruimere interesses zeker niet op de boekenplank ontbreken. Schrijver: Scott Montgomery 256 pagina's Afm.: 25,5 x 26,5 cm Prijs: 29,95 euro Uitg. Tirion - Baarn ISBN 978 90 52107363

Pagina 25