Astruim [237]

Citation preview

35e jaargang nr. 237 - - 15 december 2009

Pagina 1

ASTRUIM is het enige ruimtevaart- en sterrenkundetijdschrift in het Nederlands in Nederland en België. Het is een uitgave van de Nederlandse Jeugdvereniging voor Ruimtevaart en Sterrenkunde. Het is bestemd voor jeugd, jongeren en volwassenen. Telefoon: 024 - 64 199 29 www.njrs.nl [email protected]

Redactionele medewerkers -

Gerard Alink Herman Bosman Gerard Keijzers Corne Kremer Alain Manders Michel van Pelt Roel Toonen

Eindredactie

Lidmaatschap-/abonnementsgeld: 20 euro voor een heel kalenderjaar. Verschijnt plm. 13 keer per jaar.

Gerard Keijzers

Postgiro: 32 93 836 t.n.v. G. Keijzers Postbus 38 5340 AA Oss

-

Lay-out Theo Appeldoorn Ruud van Asseldonk Gerard Keijzers

Internet realisatie Voor België: Stephan Brands Bank Dexia - Neerpelt rekeningnummer 083-97 32 526-34 Wil je geen lid of abonnee meer zijn? Zeg dan voor 1 december op, anders ben je verplicht opnieuw voor een jaar te betalen. Neem de Nederlandse Jeugdvereniging voor Ruimtevaart en Sterrenkunde als een echt goed doel op in uw testament !!!!!!

Foto voorpagina: Astronaut Foreman maakt een ruimtewandeling.

INHOUD: STS-129 leverde vele reserveonderdelen af ..................................................................... 3 Proba-2 werkt uitstekend ................................................................................................... 8 Kreupele Hayabusa op weg naar de aarde ....................................................................... 10 Frank de Winne veilig terug op Aarde................................................................................ 12 Nieuwe koppelingspoort voor ISS ...................................................................................... 13 Hoe test NASA maanlanders op aarde? ............................................................................ 14 Kosmonaut Konstantin Feoktistov is dood ......................................................................... 15 Marsnieuws ....................................................................................................................... 16 Van wie is de Maan? ......................................................................................................... 18 Wat er aan de sterrenhemel te zien is deze periode.......................................................... 19 Verenigingsnieuws............................................................................................................. 20

Pagina 2

 

     SPACE SHUTTLE STS-129 LEVERDE VELE RESERVEONDERDELEN AF Slechts een keer een uitstel en de shuttle [STS129] kon al vertrekken naar het ISS. Het was dan ook een vlekkeloze start op maandag 16 november met prima weer. Atlantis begon aan zijn missie die elf dagen zou gaan duren. Het was de vijfde shuttlelancering dit jaar. Voor volgend jaar staan er nog vijf shuttlevluchten op het programma en dan moet het Internationale Ruimtestation voltooid zijn. Drie ruimtewandelingen van in totaal 20 uren hadden de ruimtevaarders uit te voeren. Liefst 12.360 kg aan materiaal nam het ruimteveer mee, waaronder twee grote platforms, pompmodules, gyroscopen, een hogedruktank, een batterij, een eindstuk voor een robotarm enz.

Space shuttle Atlantis op weg naar het ISS

Ruimteveer Atlantis klaar voor vertrek

Twee minuten en 5 seconden na de start werden de hulpraketten afgeworpen en vlogen Atlantis met de grote brandstoftank verder. Hangende aan parachutes plonsden de hulpraketten in de oceaan waar schepen klaar lagen om ze te bergen. De vijf motoren van het ruimteveer stopten na 8 1/2 minuut, de grote brandstoftank werd afgeworpen en Atlantis gleed naar de geplande baan om de aarde.

Een van de werkzaamheden die dan uitgevoerd moeten worden is het inspecteren van de hittetegeltjes. Daarbij werd de robotarm gebruikt. Op het uiteinde bevinden zich camera's. Beschadigingen werden er niet gevonden. En zoals gebruikelijk is, werden de ruimtevaarders elke dag gewekt met een muziekje door een van hen gekozen. Zo ook op de derde dag (18 nov.) toen de koppeling met het ISS ging gebeuren. Terwijl ze vlak bij het ruimtestation vlogen, maakte de bemanning van het ruimtestation honderden opnames van het hitteschild. Die foto's werden naar de aarde gezonden voor grondige bestudering.

Pagina 3

Het laadruim van Atlantis

Na de koppeling begonnen de ruimtevaarders onmiddellijk met de controles of beide toestellen luchtdicht aan elkaar zaten. Toen pas mochten de beide toegangsluiken geopend worden en konden beide bemanning elkaar hartelijk begroeten. Niet voor lange tijd, want ze moesten al snel aan het werk. Randy Bresnik en Leland Melvin haalden met de grijparm een van de twee grote platforms, Express Logistics Carrier 1, uit het laadruim van de shuttle. In de toekomst zal deze van de nodige instrumenten voorzien worden. De volgende dag (19 nov.) stond voor Mike Foreman en Robert Satcher de eerste van de drie ruimtewandelingen op het programma. Deze zou 6 1/2 uur duren. In die tijd bevestigden zij diverse delen van het ruimtestation, waaronder een S-band antenne, kabels enz. Ook het platform werd eraan bevestigd. Na 6 uur en 37 minuten zat de eerste ruimtewandeling er op. En intussen vierde Nicole Stott haar 47e verjaardag.

Voor de ruimtevaarders begon het spannend te worden. Elk moment kon een van hen, Randy Bresnik opnieuw vader worden. Die spanning werd nog extra vergroot toen 's nachts plotseling alle alarmbellen afgingen. Voor Bresnik en Foreman extra vervelend want zij verbleven in de luchtsluis gedurende een volle nacht om hun lichamen te laten aanpassen aan een lagere luchtdruk en extra zuurstof. Het bleek vals alarm te zijn. Hun werkdag op 21 november begon met het uit het laadruim halen van het tweede platform. Later op de dag zouden de ruimtewandelaars dat aan het ruimtestation bevestigen. NASA liet ook weten dat Bresnik voor de volle 100% geconcentreerd was op zijn werk, ondanks het feit dat hij elk moment opnieuw vader kon worden. Naast de bevestiging van het platform, hadden ze ook nieuwe video antennes te installeren met de daarbij behorende uitrusting. Dat gebeurde aan de Columbus module. Voorts bevestigden zij nog enkele boxen en verplaatsten er enkele. Terug in de luchtsluis begon het voor Bresnik spannend te worden. Zou hij weldra het nieuws vernemen of zijn dochtertje al was geboren? Dat nieuws kreeg hij kort daarop. Natuurlijk werd de geboorte van Abigail Mae Bresnik gevierd. Maar ze was ook in een keer al wereldberoemd.

Vreugde in het ruimtestation: Bresnik was opnieuw vader geworden

Mike Foreman tijdens zijn eerste ruimtewandeling Pagina 4

Na een dag van rust en feestvieren, maakten Randy Bresnik en Robert Satcher zich gereed voor de derde ruimtewandeling. Die voorbereidingen wilden niet helemaal lukken vanwege een probleem met een drinkbeker voor Satcher. Uiteindelijk werd het probleem verholpen maar de wandeling begon een uur later. Zo werden twee experimentdozen geopend die zich op de Express Logistics Carrier 2 bevinden. De MISSE 7 (Materials International Space Station Experiment 7) werd geïnstalleerd. Ook bevestigden ze een grote zuurstoftank en plaatsten ze enkele schilden ter bescherming tegen meteorietinslagen o.a. voor het grote vrachtplatform. Voorts was er tijd over om enkele kleine klussen te doen. Natuurlijk was Bresnik weer blij terug te zijn in het ruimtestation om zijn nieuwe dochtertje na een dag weer te zien. De drie ruimtewandelingen waren voltooid. Eerder had zich overigens te 3.53 uur, terwijl de ruimtevaarders amper twee uur sliepen een probleem voorgedaan. De alarmbellen

rinkelden. Alles wees op een drukverlies in de onlangs aangekoppelde nieuwe Russische module Pojsk. Daarna ging ook het alarm af in het Europese laboratorium Columbus en de Amerikaanse module Quest. Het bleek vals alarm te zijn. Om 4.26 uur mochten de ruimtevaarders weer gaan slapen. Onbekend is waarom een vals alarm werd gegeven. Op 24 november te 16.00 uur klonk twee keer de scheepsbel en droeg de Belg Frank de Winne, commandant van Expeditie 21, zijn commando officieel over aan de Amerikaan Jeff Williams. De Winne was 46 dagen gezagsvoerder geweest en dat is de kortste periode voor die functie. Dat had alleen te maken met het feit dat de ruimtevaarders deze ceremonie wilden laten plaatsvinden waarbij Nicole Stott nog aanwezig zou zijn. Zij was namelijk de laatste ruimtevaartster die nog met een space shuttle was gearriveerd.

Randy Bresnik tijdens zijn tweede ruimtewandeling in het laadruim van de space shuttle.

Pagina 5

Vanaf heden zullen enkel zij voor die functie in aanmerking komen die met een Russische Sojoez-capsule naar het ISS zijn vertrokken Frank de Winne zal op 1 december op aarde terugkeren. Op 25 november vond de ontkoppeling plaats boven het vroegere Nederlands Nieuw Guinea. Het ISS is nu voor 86% voltooid. Vooral tijdens deze missie werden er heel veel reserveonderdelen afgeleverd. Dit om te voorkomen dat defecten voor grote problemen zouden kunnen zorgen. Immers na volgend jaar vliegen er geen space shuttles meer. Voordat Atlantis aan zijn terugkeer naar de aarde begon, draaide het nog een keer om zijn as en om het ruimtestation. Er konden tot geruststelling van ieder, geen beschadigingen gevonden worden. Tijd om dus de motoren even te laten werken, waardoor het ruimteveer zich meteen van het ISS verwijderde.

SOJOEZ GELAND Na zes maanden in de ruimte verbleven te hebben, landde op 1 december de Sojoez TMA-15 op de bevroren steppen van Kazachstan. Dat gebeurde op ongeveer 85 kilometer ten noorden van de stad Arkalyk. In de capsule bevonden zich de Belg Frank de Winne, de Canadees Robert Thirsk en de Rus Roman Romanenko. De afdaling van het toestel van het ruimtestation naar de aarde duurde ruim 3 uur. Alle drie de ruimtevaarders verkeerden in een prima conditie.

Een zelfportret van Robert Satcher tijdens zijn eerste ruimtewandeling

Pagina 6

Op 27 november werden de laaddeuren van Atlantis gesloten en dat betekende dat de landing ingezet kon worden. De ruimtevaarders namen plaats in hun stoelen en de raketten werkten voor een korte tijd voor de afremming van de snelheid en daarmee was de landing onherroepelijk een feit. Na elf dagen was het toestel weer op aarde teruggekeerd.

TWEEDE MAANSONDE CHINA China heeft laten weten dat het volgend jaar oktober een tweede satelliet om de maan wil laten draaien. De Chang'e-2 Zal honderd kilometer dichter bij het maanoppervlak komen. Het nieuwe maanruimtevaartuig zal uitgerust zijn met nauwkeurigere apparatuur.

Touch down van Atlantis

ROSETTA VLOOG LANGS

RUIMTEVRACHTSCHIP HTV VERBRAND Op zondag 1 november verliet het Japanse ruimtevrachtschip HTV-1 het ISS. Volgepropt met afval dook het de atmosfeer in. In de buurt van Nieuw Zeeland verbrandde het grotendeels door de wrijvingshitte. HTV-1 werd met de nieuwe Japanse raket H-3B op 11 september naar het ruimtestation geschoten.

Op 13 november vloog het Europese ruimte-vaartuig Rosetta opnieuw langs de aarde. Dat gebeurde met een snelheid van 13 km per seconde op een afstand van 2481 km. Dat was voor de 3e keer dat het gebruik maakte van de aantrekkingskracht van een planeet. Op die manier werd de snelheid vergroot om in 2014 komeet 67P/Churyumov-Gerasimenko te bereiken. Toen het langs de aarde en maan vloog werden alle instrumenten weer getest. Volgend jaar zal het asteroïde 21 Lutetia op korte afstand passeren en bestuderen. Dan worden de instrumenten uitgeschakeld tot 2014 wanneer het de komeet nadert. Pagina 7

PROBA-2 WERKT UITSTEKEND Half november, na een ruim een week om de aarde te hebben gedraaid, liet ESA ween dat de Proba-2 het uitstekend doet. Dus kunnen de technologie experimenten aan boord van de minisatelliet in werking worden gesteld. Proba-2 is een van de kleinste ruimtevaartuigen die ESA ooit de ruimte in heeft gebracht. Toen ESA's levensgrote Soil Moisture and Ocean Salinity (SMOS) missie op 2 november naar de ruimte opsteeg op een Rockot lanceerraket, had hij een kleinere metgezel. Proba-2, die minder dan een kubieke meter volume heeft een slechts een vijfde van SMOS' massa, lifte mee. Maar Proba-2 is net zo complex als een standaard missie - het is de tweede van de Proba (Project for Onboard Autonomy) satellietenserie die aan de Europese industrie de mogelijkheid tot goedkopere vluchttests biedt. De satelliet draagt zeventien afzonderlijke technologische experimenten en vier wetenschappelijke instrumenten bij zich. Deze moeten allemaal zorgvuldig in werking worden gesteld, maar eerst moet gezorgd worden dat het ruimtevaartuig waar ze op meereizen stabiel is. Als eerste stap is met succes de veilige modus van het platform getest. En daar horen ook bij alle eenheden die onmisbaar zijn voor het platform. Dat omvat de juiste stand- en

baancontrolesystemen, waaronder de sterrenvolger. Proba-2's loopbaan in de ruimte begon ongeveer vier uur en vijftig minuten na de lancering, toen hij zich afscheidde van zijn derde trap, Breeze-KM. Zoals gewoonlijk ging de satelliet tollen door de afscheiding, maar het ruimtevaartuig kon zelfstandig zijn draaibeweging verminderen dankzij een aan boord aanwezige magnetometer die Proba-2 langs het magnetisch veld uitlijnde. Deze vluchtmodus zal ook dienen als Proba2's 'veilige modus' - waarnaar hij terugkeert in het geval van ernstige defecten. Hierdoor wordt Proba-2 ook ongeveer uitgelijnd met de zon. De zonnepanelen werden vijf minuten na de afkoppeling ontvouwd. Kort daarna werd een aan boord aanwezige GPS-ontvanger ingeschakeld. De volgende dag werd de belangrijkste sterrenvolger geactiveerd. Net zoals zeelieden ooit op sterren vertrouwden om hun koers te bepalen, stellen sterrenvolgers automatisch de positie en richting van een satelliet vast ten opzichte van de sterren die ze observeren. Proba-2's 'Micro Advanced Stellar Compass' heeft de helft van de massa van Proba-1's sterrenvolger, met betere stralingsweerstand. Het is volledig zelfstandig en kan zijn positie zonder extra input bepalen. Proba-2

Pagina 8

Testbeelden onthulden een prachtig zicht op de atmosferische 'rand' van de aarde, en belangrijker, op de sterren die er omheen schijnen. Ook werd in de eerste week van Proba-2 'automatische doorstroom' van gegevens tussen de satelliet en Redu, evenals ESA's grondstation op Svalbard uitgevoerd - Proba-2 is immers ontworpen om zo autonoom mogelijk te opereren. In Proba-2's tweede week werd voor het eerst overgeschakeld op zonneobservatiemodus de belangrijkste modus van zijn werkende leven, waarvoor ingewikkeldere stabilisatie met drie assen nodig is. De twee wetenschappelijke instrumenten van zoninspectie van de satelliet werden in het derde weekend ingeschakeld om gezondheidscontroles uit te voeren: Sun Watcher using APS detectors and Image Processing (SWAP) observeert de corona's van de zon van ongeveer een miljoen graden die zich tot ver in de ruimte uitstrekken, terwijl de Lyman Alpha Radiometer (LYRA) continue de UV-straling van de zon in de gaten houdt.

QIAN XUESEN OVERLEDEN Wat Goddard en Wernher von Braun voor Amerika en Tioskovsky en Korolov voor Rusland betekenden, is dat Qian Xuesen voor China. Hij was de grote raketdeskundige van dat land. Qian werd geboren in Hangzhou en studeerde in de V.S. aan het Californische Instituut voor Technologie. In de vijftiger jaren probeerde hij het Amerikaanse paspoort te verkrijgen. Door de heksenjacht op de communisten in die tijd werd hij echter verbannen. In 1955 keerde hij terug naar China. Hier kreeg hij de kans om zich helemaal met raketonderzoek bezig te houden. Dat zorgde er voor, dat China in 1970 zijn eerste kunstmaan in de ruimte kon brengen en in 2003 de eerste Chinees. Qian Xuesen overleed op 31 oktober en werd 98 jaar. Zijn wens om 100 jaar te worden is dus niet vervuld. Zo scherp is de opname van de sterrenvolger

Pagina 9

KREUPELE HAYABUSA OP WEG NAAR DE AARDE Herman Bosman De Japanse ruimtesonde Hayabusa is onderweg naar de aarde na een bezoek in 2005 aan de planetoïde Itokawa. Hij heeft op zijn reis allerlei problemen gekend. Nu is er een opgetreden dat de kans klein maakt dat het de eindbestemming werkelijk bereikt. Maar als dat gebeurt, brengt hij misschien oppervlaktemateriaal mee van Itokawa. Het zou voor het eerst zijn dat er een capsule met bodemmonsters van een planetoïde op aarde zou landen. Met de sonde is namelijk geprobeerd bodemmonsters van Itokawa te nemen. Dat gebeurde tijdens een bezoek van drie maanden aan dit hemellichaam in het najaar van 2005. Hiertoe daalde hij meermalen af naar het oppervlak van de planetoïde, niet om daar te landen, maar om van dichtbij een kogel in de bodem te schieten. Daardoor zouden stukjes rots omhoog worden geslingerd en die zouden dan via een buis naar een kamertje in de sonde terechtkomen. Dat werd onder meer geprobeerd in november 2005. Dat mislukte en bovendien maakte Hayabusa een zachte landing op de planetoïde. Vervolgens bleef hij daar een half

uur lang staan alvorens weer op te stijgen. Zonder dat de vluchtleiding van Jaxa dat wilde, werd Hayabusa de eerste sonde die opsteeg vanaf een planetoïde. Wetenschappers, die de verkenning van Hayabusa volgden, kregen in de gaten dat er geen kogel in het oppervlak van Itokawa was afgevuurd. Ze bleven echter hopen dat het experiment toch was geslaagd. Tijdens de periode waarin Hayabusa op Itokawa stond, waren mogelijk stofdeeltjes en kleine steentjes via de buis in de kamer terecht gekomen. Of dat werkelijk gebeurd is, moet blijken als de terugkeercapsule, waar de kamer in zit, op aarde is geland. Bovendien maakte de sonde 1600 opnamen van de planetoïde in zichtbaar licht en ongeveer 120.000 spectraalopnamen in het nabije infrarood. Daarnaast voerde hij 15.000 metingen uit aan de planetoïde met een röntgen-spectrometer. Zo kreeg men een idee waaruit het oppervlak bestaat. Het nieuwste probleem van Hayabusa is dat één van de vier ionmotoren, de Thruster-D, op woensdag 4 november 2009 is uitgevallen.

Het Japanse ruimtevaartuig Hayabusa

Pagina 10

Asteroide Itokawa

Deze motor had vanaf februari van dat jaar gewerkt om de sonde in een zodanige baan om de zon te sturen dat hij in juni 2010 de aarde zou bereiken. Daar aangekomen moet hij een capsule afstoten. Die zou hangend aan parachutes moeten landen in de Australische woestijn.. Al eerder waren er twee ionmotoren uitgevallen. Dat maakte het Japanse ruimtevaartbureau JAXA bekend. Dus heeft de sonde er nog maar één over die nog werkt. Ionenmotoren leveren méér stuwkracht en zijn dus efficiënter dan motoren die werken met een combinatie van een brandstof en een oxidant. Ze gebruiken minder brandstof en kunnen lange tijd aan één stuk door blijven werken, tot duizenden uren aan toe. De ionenmotoren van de Hayabusa gebruiken het edelgas xenon als stuwstof. Het gas wordt geïoniseerd en vervolgens met grote snelheid uit de uitlaat gestoten. Aangezien elke actie leidt tot een gelijke tegengestelde reactie, duwen de motoren het ruimtevaartuig in een richting tegengesteld aan de richting waarin het gas wegstroomt uit de motoren. De thruster-D viel uit doordat er plotseling voor korte tijd een veel te hoge spanning kwam te staan in de motor, en dat kwam weer door een mankement in de stroomvoorziening in demotor. In 2007 gebeurde hetzelfde met een andere ionenmotor. De ionenmotor die nog wel intact is, de thruster-C, was al uitgeschakeld toen bleek dat ook daarin plotseling voor korte tijd een te hoge spanning kon gaan optreden. Technici gaan met testen na of de motor nog steeds lange tijd

achtereen kan werken. Sinds de lancering van de Hayabusa in mei 2003 hebben de vier ionenmotoren van de sonde bij elkaar opgeteld bijna 40.000 uren hun werk gedaan. Dat is iets meer dan 4 1/2 jaar. In februari 2009 maakte JAXA bekend dat Hayabusa 1450 kilometer per uur sneller moest gaan vliegen om de aarde te bereiken. Het was de bedoeling dat Thruster-D tot maart 2010 zou blijven werken. Daarna zou de sonde naar de aarde toevliegen zonder gebruik te maken van zijn ionenmotoren. Uiteindelijk zou hij de aarde passeren en de terugkeercapsule afstoten. Medewerkers van JAXA zijn nu bezig na te gaan hoe de terugkeer van de sonde moet gaan verlopen na de nieuwe tegenslag van zijn ionenmotoren. Hayabusa heeft ook andere problemen gehad. Die begonnen al voordat hij aan de thuisreis zou beginnen. Er lekte brandstof weg en door een storing kon de vluchtleiding op aarde een tijdlang geen contact maken met de sonde. Deze twee problemen werden verholpen, maar toen lieten twee instrumenten voor de standregeling van de sonde en twee cellen voor de stroomopwekking in een batterij het afweten. Door deze problemen bleef Hayabusa een jaar langer in de buurt van Itokawa dan de bedoeling was. Hierdoor schoof de aankomst van de sonde op aarde op van 2007 naar 2010. Je kunt dus echt spreken van een reis met hindernissen voor de Hayabusa. Of het een voorspoedig einde krijgt, moeten we maar afwachten.

Pagina 11

FRANK DE WINNE VEILIG TERUG OP DE AARDE Door Jacques van Oene De Sojoez TMA-15 is op 1 december veilig geland in Kazachstan om13:15:34 uur Ned. Tijd. Ze bracht ESA-astronaut Frank De Winne, de Russische kosmonaut Roman Romanenko en astronaut Robert Thirsk van het Canadian Space Agency terug naar de aarde. Romanenko meldde het vluchtleidings centrum meteen na de landing dat ze zich alle drie goed voelden . De bergingsteams waren ondanks het slechte weer - snel ter plaatse. De astronauten verlieten vervolgens een voor een de capsule. De Winne, die als laatste tevoorschijn kwam, wuifde naar de omstanders. De drie werden naar een soort veldhospitaal gebracht, waarin het trio een eerste medisch onderzoek onderging. Volgens de planning zouden de ruimtereizigers meteen naar Moskou vliegen, maar door het slechte weer moesten ze een dag langer in het Kazachse Arkalyk blijven. 'De OasISS-missie van ESA was een volledig succes', aldus Simonetta Di Pippo, ESA Director of Human Spaceflight, die de landing bijwoonde in het Russische vluchtleidings centrum bij Moskou. 'We hebben alle doelstellingen bereikt die we bij het begin van de missie hadden vooropgesteld op het vlak van wetenschap, operaties in de ruimte, educatie en verkenning. Met een Europese astronaut aan boord kunnen we aanzienlijk meer wetenschappelijke experimenten uitvoeren en onze mogelijkheden voor de exploitatie van het ISS vergroten. Europa zou elk jaar minstens één astronaut aan boord van het ISS moeten hebben. De twee succesvolle missies van dit jaar (OasISS en Alissé) tonen de betrouwbaarheid aan van ons programma en ze leggen de basis voor de bevestiging van de verdere deelname van Europa aan de verlenging van de levensduur van het ISS. Ik kijk al uit naar de volgende twee Europese missies naar het ISS in 2010 en de daarop volgende missies.'

De volgende in de rij om naar het ISS te vliegen is ESA-astronaut Roberto Vittori uit Italië. Hij zal deelnemen aan de missie STS 134 in juli 2010, die de Alpha Magnetic Spectrometer (AMS) naar het ISS brengt. De astronauten Paolo Nespoli, eveneens uit Italië, en de Nederlander André Kuipers zullen hem volgen voor telkens een vlucht van zes maanden als Europese bemanningsleden van respectievelijk de Expedities 26/27 in 2010/11 en 30/31 in 2011/12. De laatste Europese drukmodule voor het ISS, Node 3, wordt in februari volgend jaar met STS 130 gelanceerd, samen met de in Europa gebouwde observatiekoepel Cupola. Die zal voor astronauten een panoramisch beeld mogelijk maken voor waarnemingen van de aarde en het volgen van operaties aan de buitenkant van het ruimtestation.

De Node 3 met observatiekoepel Cupola

Pagina 12

NIEUWE KOPPELINGSPOORT VOOR ISS Het Internationale Ruimtestation is weer een koppelingspoort rijker. Een Sojoez raket lanceerde het op 10 november vanaf Baikonoer in Kazachstan. Deze MiniResaearch Module 2 kan ook als luchtsluis dienen voor Russische ruimtewandeling.

Poisk is 4 meter lang, meet een doorsnede van 2,5 meter en weegt maar liefst 17.636 kg. Het heeft een inhoud van 10,7 kubieke meter. Tijdens de lancering had het een vracht aan boord van 1000 kg. Daaronder bevond zich 800 kg aan Russische Orlan ruimtepakken met bijbehorende systemen.

Poisk wordt klaar gemaakt voor lancering

Officieel heet deze module Poisk, het Russische woord voor Ontdekker. Hij lijkt heel sterk op de module Pirs, welke in 2001 in de ruimte werd gebracht. Het grote verschil is dat het sterk verbeterd is en van de nieuwste snufjes voorzien.

Schematisch ziet de Poisk er zo uit

Het ruimtestation beschikt nu over vier koppelingspoorten, waarvan drie voor Sojoez en een voor Progress ruimtevaartuigen. ISS beschikt nu over vier koppelingspoorten

Pagina 13

HOE TEST NASA MAANLANDERS OP AARDE? Een ruimtevaartuig naar een maan of een planeet te sturen en er te laten landen, vereist heel wat testen en rekenwerk. Vooral het landen op hemellichamen waar geen atmosfeer is. De toestellen kunnen geen gebruik maken van vleugels en propellers. Dus moet het op een hele andere manier gebeuren. Een oplossing is: remraketten gebruiken. Nieuwe systemen testen kan NASA ook zelf doen, maar ook door andere bedrijven te laten uitvoeren. En dat bijvoorbeeld door het uitschrijven van een prijsvraag. Dat laatste is onlangs opnieuw gebeurd. Diverse bedrijven hebben er aan deelgenomen. Uiteindelijk bleven er twee over: Armandillo Aerospace uit Texas en Masten Space Systems uit Californië. Zij strijden om de hoofdprijs van $ 1 miljoen. Beide bedrijven waren al eens eerder finalisten in een kleinere wedstrijd welke vorig jaar werd georganiseerd.

veel groter is dan de rest. Die moet het verschil compenseren.

De lander van Armandillo Aeropspace. Met dat toestel won dit bedrijf in 2008 twee maal een prijs.

Wat nog veel belangrijker is bij de testen, is het sturen van het ruimtevaartuig, de navigatieen controlesystemen. Die voorbereidingen kosten aanzienlijk meer tijd voor berekeningen en oefenen. Bij dit soort testen is natuurlijk rondom een stevig hekwerk geplaatst. Stel je voor dat zo'n oefenlander op hol slaat. Het zal duidelijk zijn, dat er wat jaren verstreken zijn voordat een toestel naar een ander hemellichaam vliegt. En dan blijft het nog spannend hoe het in het echt zal gaan.

Landertest, hierbij wordt gebruik gemaakt van samengeperste lucht die met kracht uit de uitlaten stroomt.

Marshall Space Flight Center is bezig met het testen van een maanlander, die uitgerust is met vier uitlaten. Samengeperste lucht stroomt met kracht naar buiten en zorgt er voor dat het testmodel opstijgt. De lucht uit de uitlaat ziet er op de foto blauw uit. Dat is koude lucht die in contact komt met vochtige lucht. Het zijn eigenlijk miniwolkjes die uit ijskristallen bestaan. Wel of geen atmosfeer zorgt voor grote verschillen. Maar dat geldt ook voor de aantrekkingskrachten van de aarde en de maan. Om dat op te vangen is er in het toestel een vijfde uitlaat gebouwd die

Een toestel van Regolith. Het is een ontwerp van een maanauto. Pagina 14

KOSMONAUT KONSTANTIN FEOKTISTOV IS DOOD Een lid van de eerste drie-persoons capsule die een ruimtevlucht maakte, Konstantin Feoktistov, is op zaterdag 22 november overleden. Hij is 83 jaar geworden. Het bijzondere van hem is, die hij ook het ruimtevaartuig mee hielp ontwikkelen waarin hij vloog. Feoktistov maakte zijn eerste en enige ruimtevlucht op 12 oktober 1964 in Voskhod 1, toen nog onder de vlag van de USSR. Tijdens die vlucht van een dag werd de capsule getest, medisch onderzoek gedaan en bestudeerd hoe mensen zich gedroegen als team in de ruimte. Het was de eerste keer dat drie mensen tegelijk i8n de ruimte bevonden. Maar het was ook een speciaal samengesteld team. Feokstistov was wetenschapper, Boris Yegorov arts en Vladimir Komarov zou later nog een tweede vlucht maken maar kwam tijdens de terugkeer naar de aarde tragisch om het leven. De vlucht met Voskhod 1 was nog in een ander opzicht heel bijzonder. Gedurende de gehele missie droegen de drie kosmonauten geen ruimtepakken. Van tevoren was de vraag of zijn baas Sergei Korolov hiervoor toestemming zou geven. Die was aanvankelijk niet erg enthousiast, maar vond het goed als Feokstistov de derde stoel zou bezetten. Daarover behoefde hij niet lang na te denken en na een paar dagen lagen de eerste schetsen al op tafel. In Voskhod 1 was geen plaats voor drie ruimtevaarders met pakken aan en daarom moest het een vlucht zonder worden. Er was ook geen vluchtmogelijkheid. Of alles verliep goed of het kon mis gaan. Feoktistov en Yegorov waren de eerste twee niet-militairen die de ruimte ingingen. Ze beschreven net geen 16 baantjes om de aarde. Hun trainingsduur was ook korter. Maar na hun vlucht waren ze ook enigszins gedesoriënteerd. Er was trouwens nog iets vreemds na hun landing. Praatten ze voor vertrek met Nikita Chroetsjev als partijleider, na hun landing op aarde was deze als leider afgezet en vervangen door een driemanschap.

Na zijn vlucht ging Feoktistov verder met het ontwerpen van ruimtevaartuigen. Zo droeg hij bij in de ontwikkeling van de Sojoez, het rendezvous- en dockingssysteem. Hij had aan boord van de tweede Sojoezcapsule willen meevliegen, nadat de eerste verongelukt was vanwege het niet werken van de parachutes. Hierbij kwam Vladimir Komarov om het leven. Maar het hoofd van de kosmonautentraining Nikolai Kamanin gaf geen toestemming omdat Feoktistov niet aan de lichamelijke eisen van een piloot voldeed. Hij ging zich daarna steeds meer bezighouden met de discussie over het te volgen ruimteprogramma's: alles zetten op een maanlanding of op ruimtestations. Rusland zou zich helemaal gaan concentreren op de ontwikkeling en de bouw van ruimtestations. Feoktistov zette zich helemaal in voor de Saljoet ruimtestations. In een ervan hoopte hij nog eens te kunnen vliegen. Als vluchtcontroleur leek hij kans te maken voor een Sojoez T-3 missie naar het Saljoet 6 ruimtestation. Maar helaas voor hem werd hij vanwege medische problemen een paar dagen voor de lancering afgekeurd. Het is te hopen voor hem dat hij nu in het oneindige ruimtestation zich heel gelukkig voelt.

Konstantin Feoktistov (rechts), Komarov en Yegorov op weg naar het lanceerpad zonder ruimtepakken aan. Pagina 15

door Michel van Pelt

SPIRIT NOG NIET VRIJ De Marsrover Spirit zit nog steeds vast in los stofzand, maar op 16 november is NASA met een reddingsactie begonnen. Sinds het wagentje in april in de problemen kwam is door ingenieurs, door middel van computersimulaties en tests met proefmodellen, onderzocht hoe ze Spirit los kunnen krijgen. De beste methode is volgens hen simpelweg terug te rijden, via dezelfde weg volgens welke de rover in het zand is gekomen. Een probleem daarbij is wel dat een van de voorwielen niet meer draait en dus onbruikbaar is, waardoor Spirit de laatste tijd vooral achteruit werd gereden. Het klem zittende wiel werd daarbij meegesleept. Om het zand uit te komen zal de rover nu toch vooruit moeten rijden, maar met een vast zittend voorwiel gaat dat niet zo gemakkelijk. Op moment van schrijven zijn er problemen met nog een ander wiel opgedoken, wat het probleem nog heeft vergroot.

dan nog vast zit zal er besloten moeten worden hoe verder te gaan: volhouden proberen los te komen, of het wagentje laten waar hij is en in de huidige locatie zoveel mogelijk wetenschappelijke gegevens verzamelen, of stoppen met de activiteiten met Spirit. Het rovertje Opportunity werkt intussen nog steeds naar behoren, en heeft met z’n robotarm twee rotsblokken onderzocht. Een daarvan is waarschijnlijk een meteoriet. Het MER project met de twee rovers is in ieder geval al een groot succes, aangezien ze beiden al 24 keer langer zijn meegegaan dan waarvoor ze waren ontworpen.

Opportunity op weg naar de rots "Marquette Island", waarvan wordt verwacht dat het een meteoriet is. [NASA/JPL]

NASA experts testen met een proefmodel hoe Spirit op Mars uit los zand bevrijd kan worden. [NASA/JPL]

ONDERZOEK MARS MET JE COMPUTER

In februari volgend jaar bekijkt NASA de status van de MER rovers voor het plannen van de activiteiten tot begin 2011. Als Spirit

NASA en computerbedrijf Microsoft hebben een interactieve website gelanceerd waarmee iedereen kan helpen Marsfoto’s te analyseren. Pagina 16

Honderdduizenden opnamen zijn er beschikbaar, genomen door verschillende Marssatellieten. Bezoekers kunnen bijvoorbeeld helpen bij het tellen van de kraters die op Marsfoto’s te zien zijn. Dat is nuttig, omdat daaruit de ouderdom van de verschillende terreinen op de planeet kan worden afgeleid: hoe minder kraters, hoe jonger het gebied. Via de site kunnen ook vragen worden gesteld aan Marsexperts en worden er prijzen uitgereikt aan mensen die software ontwikkelen voor de presentatie en analyse van Marsfoto's. Het adres van de website is: http://beamartian.jpl.nasa.gov

SPECTACULAIRE FOTO’S DOOR MARS EXPRESS ESA’s Mars Express heeft spectaculaire opnamen gemaakt van een chaotisch gebied dat ongeveer half zo groot is als Nederland. Het ligt aan de rand van Kasei Valles, waarvan men denkt dat er ooit veel water heeft gestroomd. Een opvallende structuur die de satelliet daar fotografeerde is een 35 kilometer grote inslagkrater waarvan de rand duidelijke sporen van watererosie toont.

Twee verschillende aanzichten van het door Mars Express gefotografeerde, nogal chaotische gebied. De grote krater heeft een diameter van ongeveer 35 km. [ESA/DLR/FU Berlin (G. Neukum)]

TWEE NASA ORBITERS IN “SAFE MODE” NASA’s oudste Marssatelliet, Mars Odyssey, is weer in “safe mode” gegaan. Dit is een situatie waarin een ruimtesonde zich in een veilige positie zet en niet veel meer doet dan overleven en communiceren met de aarde. Een satelliet zet zichzelf in safe mode als het een ernstig probleem met de werking van z’n boordsystemen opmerkt. Het probleem bij Odyssey lijkt te liggen in een fout in het computergeheugen, iets dat in juni 2008 ook al voor problemen zorgde. NASA heeft van de vorige keer een scenario met een oplossing liggen, en verwacht de satelliet dus weer snel operationeel te kunnen krijgen. Tot die tijd moeten de MER wagentjes, die normaal via Odyssey met de aarde communiceren, via direct radiocontact met de grondcontrole praten. Dat betekent een gelimiteerde datastroom van en naar de rovers. Odyssey’s grote broer Mars Reconnaissance Orbiter bevindt zich ook in safe mode, en dat al sinds augustus dit jaar.

RIVIERENSTELSEL GROTER DAN VERWACHT Mars had lang geleden een uitgebreid netwerk van rivieren, en waarschijnlijk ook een grote oceaan. Dat blijkt uit nieuwe computerkaarten die door de Northern Illinois University en het Lunar and Planetary Institute zijn gemaakt. Al sinds begin jaren zeventig waren er aanwijzingen dat er rivieren op Mars hebben bestaan, en de bewijzen daarvoor zijn de laatste jaren flink toegenomen. Nieuw is echter dat uit het onderzoek blijkt dat het rivierenstelsel ruim twee keer zo groot is geweest als tot nog toe werd aangenomen. De rivierdalen strekken zich uit in een brede gordel rond de evenaar van Mars, en zijn waarschijnlijk op dezelfde manier als op aarde ontstaan door uitslijting door regenwater dat naar de laagst gelegen delen van het planeetoppervlak stroomde. Het noordelijk halfrond ligt in vergelijking met de rest van Mars zeer laag, en vormde waarschijnlijk een uitgestrekte oceaan. De rivieren en de oceaan zijn al miljarden jaren geleden drooggevallen. Pagina 17

VAN WIE IS DE MAAN EIGENLIJK ? Een vraag die de komende tien jaar alsmaar belangrijker gaat worden. Of misschien ook wel niet. Steeds meer landen sturen ruimtevaartuigen naar de Maan. Niet alleen Amerika en Rusland als de van oudsher bekende ruimtevaartlanden, maar ook de nieuwkomers China, Japan, India en ESA. Mogelijk komen bij dat lijstje nog wel enkele landen bij. En ze willen er allemaal een vlag planten. En dan? Een aantal jaren geleden is tijdens een grote conferentie besloten dat niemand eigendomsrechten over de Maan kan laten gelden. Dat verdrag is ondertekend door meer dan 100 landen. "Dan is dat duidelijk" zul je zeggen. Ja maar... je weet hoe politieke leiders zijn, die vinden er wel weer iets op. Geen eigendomsrechten, maar wat dacht je van gebruiksrechten? Wanneer een land op een gebied bedrijven, wooneenheden bouwt zal het wel eigendomsrechten claimen. Per slot van rekening het heeft op dat gebied wel investeringen gedaan en eigendommen geplaatst. Een andere kwestie is die betreft instellingen die aan particulieren maangrond per vierkante meter hebben verkocht. Er zijn stukken bij die door diverse maatschappijen zijn verkocht. Dezelfde grond aan meerdere personen. Wie wordt dan de echte eigenaar? En wie beslist dat? Welke maatschappij of verkoper mag zich de enige echte en officiële noemen? Er kunnen dus heel veel problemen ontstaan. Dan komt nog de vraag hoe wil je als particulier je eigen stukje grond verdedigen? Je kunt niet zo maar naar de Maan vliegen om de ander van jouw grondgebied af te gooien. Er zijn ook aardbewoners die grond hebben gekocht waarop een Russisch of een Amerikaans ruimtevaartuig staat of terecht is gekomen. Die vinden dat die toestellen nu ook hun eigendom zijn. "Een goede investering," zul je denken. Maar dacht je dat de Amerikanen en Russen dat zomaar accepteren? Vergeet dat maar.

Particulieren kunnen sowieso hun gekocht gebied op de Maan niet verdedigen. Hooguit grote landen en instellingen kunnen iets ondernemen. Maar hoe lang wil iemand dat blijven verdedigen? En waarom? En waarvoor? Bij aanwezigheid van bepaalde grondstoffen (zoals helium-3) kan men zich dat nog wel voorstellen. Van wie de Maan wordt? Van niemand. En diegenen die nu een 'eigendomspapiertje' hebben, kunnen er maar één ding mee: op de muur van het toilet hangen, naast de verjaardagskalender. Meer waarde heeft het niet.

EINDELIJK MAAN

WATER

OP

DE

Vroeger dachten de aardbewoners dat er zeeen vol met water op de Maan aanwezig was. Daarna braken er eeuwen aan dat men er 100% zeker van was dat er geen druppel water was te vinden. Maar de laatste jaren rezen er toch weer twijfels. Het ene ruimtevaartuig vond niets, het andere zond gegevens over dat er zich veel waterijs in de kraters op de zuidpool bevond en weer andere hielden het op moleculair water. Op 13 november kwam NASA met de mededeling : er is veel waterijs in de kraters van de zuidpool aanwezig. Geen twijfel meer moglijk. Alle nieuwsmedia besteedden aandacht aan dit sensationele nieuws Na het te pletter slaan van de derde trap van de raket in de Cebeuskrater, brak er een tijd aan van afwachten. Wat voor materiaal had die klap omhoog gesmeten? Zou daar (water)ijs in zitten? Kort na die inslag vloog het ruimtevaartuig LCROSS door dat materiaal. Razendsnel werd dat onderzocht door de infraroodspectrameters. Daarna sloeg dat toestel eveneens te pletter. En toen werd het wachten op de resuultaten van de verkregen gegevens. Na een maand van bestuderen, kwam het sensationele bericht: er is water op de Maan. Niet te geloven. Niemand had dat nog verwacht. Deze keer zou het volgens de verkregen gegevens om grote hoeveelheden gaan. Volgens de instrumenten aan boord om ongeveer 90 liter. Pagina 18

WAT ER AAN DE STERRENHEMEL TE ZIEN IS IN DE PERIODE VAN 15 DEC. 2009 TOT 13 JAN. 2010 MERCURIUS Met een verrekijker en een goed uitzicht op de westelijke horizon moet deze planeet te vinden zijn kort na zonsondergang in de periode van 15 tot 25 december. VENUS Bevindt zich te dicht bij de zon om te zien. MARS Is bijna de gehele nacht als een oranjeachtige ster in het sterrenbeeld Leeuw, niet ver van de grens van het sterrenbeeld Kreeft opvallend goed te bewonderen. Mars nadert de aarde en wordt dus steeds helderder. JUPITER Nadert de zon en is dus steeds korter zichtbaar. Kijk in het zuidwesten naar een erg heldere ster in het sterrenbeeld Steenbok en na 5 januari in het sterrenbeeld Waterman. SATURNUS Een opvallende verschijning aan de ochtendhemel. Komt steeds vroeger op. In januari al rond 3.00 uur. Saturnus bevindt zich in het sterrenbeeld Maagd. URANUS Met een goede verrekijker 's avonds te vinden in het sterrenbeeld Waterman, niet ver van de grens met het sterrenbeeld Kreeft. NEPTUNUS Niet ver van planeet Jupiter is Neptunus aan te treffen. Maar om deze planeet te kunnen zien, heb je beslist een sterrenkijker nodig. VAN DAG TOT DAG 18 dec.: Probeer eens kort na 17.00 uur of je rechtsonder de Maan Mercurius kunt vinden. Zoek eerst met een verrekijker en probeer het daarna nog eens een keer met het blote oog. 19 dec.: Tussen 18.00 en 19.08 uur bedekt de Maan een sterretje. Gebruik een sterrenkijker. 20 dec.: Iets boven Jupiter treffen we Neptunus aan. Dit moet je zeker met een sterrenkijker bekijken. 21 dec.: Zie onder Maan Neptunus en Jupiter.

29 dec.: Schuin boven de Maan schitteren de Pleiaden. Fraai te zien met een verrekijker. 31 dec.: Gedeeltelijke Maansverduistering Er wordt op deze oudejaarsavond maar een heel klein stukje van de Maan bedekt. Start: 19.53 u, Max.: 20.23 u, Einde: 20.53 u 1 jan.: Boven de Maan zien we Pollux en Castor staan, de twee helderste sterren van het sterrenbeeld Tweelingen. 1 jan.: Deze avond bevinden de vier grootste manen van Jupiter ten oosten van de planeet. 3 jan.: Boven de Maan kunnen we planeet Mars zien staan. 3 jan.: Wijde samenstand van de Maan met Regulus, de helderste ster van het sterrenbeeld Leeuw. 6 jan.: links van de Maan prijkt Saturnus. 8 jan.: Links van de Maan is ster Spica te zien, de helderste ster van het sterrenbeeld Maagd. 11 jan.: Bekijk met een sterrenkijker de samenstand van de manen Titan en Rhea van Saturnus 'VALLENDE STERREN' In de tweede helft van december, tussen 17 en 26 december, zijn de Ursiden actief. Hun maximum valt op 22 december. Erg spectaculair zijn ze niet met plm. 10 exemplaren per uur. Kijk in de richting van het sterrenbeeld Kleine Beer. Ook niet geweldig zullen de Boötiden zijn. Het is Volle Maan en dus erg storend. Hun maximum ligt in de vroege ochtend van 3 januari. Wel is er een kans enkele fraaie lange lichtsporen te kunnen zien. DE ZON 16 december 25 december 06 januari 16 januari MAANFASEN Nieuwe Maan Eerste Kwartier Volle Maan Laatste Kwartier

Opkomst 8.43 uur 8.47 uur 8.47 uur 8.40 uur

Ondergang 16.28 uur 16.32 uur 16.44 uur 16.59 uur

16 december 24 december 31 december 07 januari

Pagina 19

STERRENKIJKAVOND Momenteel treffen we voorbereidingen voor het organiseren van een grote sterrenkijkavond. We willen deze avond zo'n 750 bezoekers trekken. ACTIVITEITEN KERNEN NIJMEGEN Bijeenkomst op vrijdagavond 8 januari 2010 Aanvang:19.30 uur Einde: 21.00 uur - bespreking nieuwtjes - organisatie sterrenkijkavond - modelbouw - wat verder ter tafel komt UDEN Bijeenkomst op vrijdagavond 8 januari 2010 Cellostraat 2 in Uden Aanvang: 19.30 uur Einde: 21.30 uur - bespreking nieuwtjes - cursus De Maan - samenwerkingsverband met Veldhoven - wat verder ter tafel komt

VELDHOVEN Bijeenkomst vrijdagavond 15 januari 2010, Wilhelminalaan in Vessem. Vertrek vanaf Patronaat in Veldhoven te 19.10 uur, Precies! Aanvang: 19.30 uur Einde: 21.00 uur - bespreking nieuwtjes - werken aan Marslandschap - bespreking organisatie sterrenkijkavond - wat verder ter tafel komt

Op verzoek van het bestuur en de redactie heeft Ruud van Asseldonk weer een fraaie kersten nieuwjaarskaart ontworpen. Hartstikke bedankt en prima gedaan!

Pagina 20