Astruim [238]

Citation preview

36e jaargang nr. 238 - - 13 januari 2010

Pagina 1

ASTRUIM is het enige ruimtevaart- en sterrenkundetijdschrift in het Nederlands in Nederland en België. Het is een uitgave van de Nederlandse Jeugdvereniging voor Ruimtevaart en Sterrenkunde. Het is bestemd voor jeugd, jongeren en volwassenen. Telefoon: 024 - 64 199 29 www.njrs.nl [email protected]

Redactionele medewerkers -

Gerard Alink Herman Bosman Gerard Keijzers Corne Kremer Alain Manders Michel van Pelt Roel Toonen

Eindredactie

Lidmaatschap-/abonnementsgeld: 20 euro voor een heel kalenderjaar. Verschijnt plm. 13 keer per jaar.

Gerard Keijzers

Postgiro: 32 93 836 t.n.v. G. Keijzers Postbus 38 5340 AA Oss

-

Lay-out Theo Appeldoorn Ruud van Asseldonk Gerard Keijzers

Internet realisatie Voor België: Stephan Brands Bank Dexia - Neerpelt rekeningnummer 083-97 32 526-34 Wil je geen lid of abonnee meer zijn? Zeg dan voor 1 december op, anders ben je verplicht opnieuw voor een jaar te betalen. Neem de Nederlandse Jeugdvereniging voor Ruimtevaart en Sterrenkunde als een echt goed doel op in uw testament !!!!!!

Foto voorpagina: Een fraaie samengestelde foto van M13 genomen door de camera's aan boord van de Hubble ruimtetelescoop. Lees verder op pagina .

INHOUD: Expeditie 22 van start ........................................................................................................ 3 WISE gaat tienduizenden nieuwe objecten ontdekken ...................................................... 5 Voorlopig geen Belg meer in de ruimte.............................................................................. 6 Ruimtetoerisme gaat er nu echt aan komen ...................................................................... 7 Wil Obama ook wat NASA wil ............................................................................................ 8 Zoekt men op verkeerde plekken naar water op de Maan? ............................................... 11 Galileo fotografeerde de Maan .......................................................................................... 12 De dunne blauwe lijn ......................................................................................................... 13 Mayon vulkaan gezien vanuit de ruimte............................................................................. 14 Milieuconferenties .............................................................................................................. 15 Marsnieuws ....................................................................................................................... 16 Wat er aan de sterrenhemel te zien is deze periode.......................................................... 21 Verenigingsnieuws............................................................................................................. 22 Pagina 2

Sojoez TMA-17 op weg naar het lanceerpad.

EXPEDITIE 22 VAN START Heel laat op de avond van zondag 20 december verliet de Sojoez TMA-17 lanceerbasis Baikonoer. Het was er stervenskoud en het was ook voor de eerste keer dat een Sojoez raket in een winternacht van start ging. Net voor Kerst en dat was dus voor de Amerikanen, Japanners en Russen een bijzondere lancering, een mooie afsluiting van het jaar 2009. Want in de capsule bevonden zich de Amerikaan Timothy J. Creamer, de Rus Oleg Kotov en de Japanner Soichi Noguchi. Zij gaan voorlopig de aanwezige bemanning uitbreiden van de Amerikaan Jeff Williams en de Rus Maxim Surayev. Een minuut na de lancering bereikte de raket al een snelheid van 500 meter per seconde. Twee dagen later arriveerde het ruimtevaartuig het Internationale Ruimtestation op zo'n 350 kilometer hoogte. De koppeling vond plaats op die dinsdagavond 22 december net voor middernacht te 23.48 uur (Nederlandse tijd) aan de module Zarya. Er brak een leuke tijd voor de ruimtevaarders aan, want de Sojoez bracht een kerstboom en een zak vol kerstcadeautjes mee.

Na de vrije kerstdagen brak er een tijd van werken aan. Een van de belangrijkste taken voor hen zal zijn voorbereidingen te treffen voor de koppeling van de Europese module Cupola in februari. Deze met zeven ramen uitgeruste module is hoofdzakelijk bedoeld voor het bestuderen van de aarde. Een ander wetenschappelijk experiment dat op hun programma staat, is het uitvoeren van een speciaal dieet. Daarmee wil men kijken of op die manier ook de botontkalking kan worden tegengegaan of in ieder geval kan worden verminderd. Een van de grootste lichamelijke problemen in de ruimte. Op kerstavond sprak Jeff Williams en Timothy J. Creamer nog de troepen in Irak en Afghanistan toe. Voordat het trio de aardse bodem verliet, moest de Japanner beloven dat hij sushi in de ruimte zou bereiden. De Amerikaan zegde toe dat hij vanuit de ruimte regelmatig zijn Twitter-pagina zou bijhouden.

Pagina 3

Expeditie 22 v.l.n.r.:Timothy Creamer, Jeff Williams, Maxim Surayev, Oleg Kotov en Soichi Noguchi.

OUDEJAARSAVOND IN DE RUIMTE Terwijl iedereen, waar ook ter wereld, zich opmaakte om de jaarwisseling te vieren en naar buiten ging om te genieten van het vuurwerk, draaiden in een afgesloten ruimte vijf ruimtevaarders hun rondjes om de aarde.. Twee Amerikanen, twee Russen en een Japanner. Drie zeer verschillende culturen. Maar tijdens de laatste uren van 2009 hadden ze toch eigenlijk alle vijf hetzelfde gemeen: contact met hun familie en gezinsleden op aarde. Chatten d.m.v. videolinks en het maken van foto's. Zij wisten in de ruimte dat ze de Blauwe Maan (de tweede Volle Maan in een maand) konden zien en een kleine maansverduistering. In Nederland hinderde de bewolking dat zicht. En dan breken er de momenten aan om stil te staan bij wat er in het afgelopen jaar allemaal met het ISS is gebeurd en hoe die is verder uitgebreid.

Maar er werd ook stilgestaan bij de wetenschap dat het laatste jaar van het space shuttle tijdperk is aangebroken. Dit jaar moet het Internationale Ruimtestation zijn voltooid. Na dit jaar vliegt er geen space shuttle meer. Een nieuw project gaat de aandacht opeisen: Ares. De ontwikkelingen van deze raketten zullen nu steeds meer in het nieuws komen. En wie weet welke sensaties er nog op ons af komen.

Sojoez TMA-17 is zojuist aan de Russische module van het ISS gekoppeld. Pagina 4

WISE GAAT TIENDUIZENDEN NIEUWE OBJECTEN ONTDEKKEN WISE gaat de gehele hemel scannen. Dat gebeurt in het infrarood en honderden keren gevoeliger dan tot dusver ooit is gebeurd. Er zullen dus heel wat objecten gevonden worden, die we nog nooit gezien hebben waaronder koude sterren (bruine dwergen), melkwegstelsels die weinig licht geven, koude aardachtige planeten, asteroïden, kometen etc. Maar ook hemellichamen die een gevaar voor de aarde kunnen vormen. De lancering van de WISE (Wide-field Infrared Survey Explorer) had op 11 december met een Delta 2 raket moeten plaatsvinden vanaf lanceerbasis Vandenberg. Maar vanwege een probleem met een motor werd het vertrek uitgesteld naar 14 december 2009.

De kunstmaan weegt 661 kg en beschikt o.a. over een spiegel van 40 centimeter in doorsnede. Voor het koelsysteem wordt waterstof gebruikt. Dat begrenst wel de levensduur tot op tien maanden. De temperatuur ligt net iets boven het absolute nulpunt. Wetenschappers verwachten dat WISE in zes maanden de gehele hemel in kaart zal brengen. Elke dag zal het vijftien keer om de aarde draaien en 7500 foto's maken in vier warmtegevoelige golflengtes.

WISE telescoop

Pagina 5

VOORLOPIG GEEN BELG MEER IN DE RUIMTE Een dag later dan gepland, landde Frank de Winne en zijn twee collega's in een vliegtuig in Sterrenstad bij Moskou. De vertraging had te maken met het slechte weer. Maar na ruim zes maanden kon hij zijn familie weer in de armen sluiten. De Winne verkeerde in een goede conditie en die morgen wandelde hij zelfs rond zijn hotel. Geen grote stappen want dat zal nog wel even duren. Volgens deskundigen toch wel zeker een half jaar voordat hij weer helemaal in orde is. Zijn hart moet weer wennen om tegen de zwaartekracht in te pompen en zijn lichaam en spieren moeten weer helemaal gesterkt worden. Na zijn vertrek brak voor de achterblijvers de Amerikaanse commandant Jeff Williams en de Russische boordwerktuigkundige Maxim Surajev een rustige periode aan. Geheel relaxed konden zij hun dagelijkse werkzaamheden uitvoeren. België kijkt fier terug op deze missie. Voor het eerst was er een niet-Amerikaan of een nietRus commandant van het ISS. Frank de Winne mocht tweemaal een ruimtevlucht maken. Voor hem vloog Dirk Frimout eerder een korte missie. Voorlopig en misschien wel voor heel lang zit er geen nieuwe ruimtevlucht voor een Belg aan te komen. Immers ook in de laatste ESA-selectie komt geen Belg voor.

ruimtestation te wachten. Dan is Andre Kuipers voor een half jaar aan de beurt in 2011-2012. Wie weet komt hierna Frank de Winne opnieuw voor een ruimtevlucht in aanmerking, tenminste als hij dan nog astronaut is. Want er staan inmiddels zes nieuwe jonge ESA-kandidaten te wachten. Precies zo'n zelfde situatie kent Nederland ook. Andre Kuipers maakt straks zijn tweede ruimtevlucht en ook voor hem een verblijf van een half jaar. Of hij daarna nog voor een derde vlucht in aanmerking komt, verwacht hij geenszins gezien zijn leeftijd. Ook voor Nederland dan, voor een hele lange tijd geen nieuwe ruimtevlucht van een landgenoot. Ook in de nieuwe selectie treffen we geen Nederlander aan.

Landingscapsule

In juli zal er opnieuw een Europeaan de ruimte ingaan. Roberto Vittori uit Italië vertrekt voor een kort ruimtemissie. Daarna volgt Paolo Nespoli ook een Italiaan. Hem staat een verblijf van een half jaar in het Pagina 6

RUIMTETOERISME GAAT ER NU ECHT KOMEN De komende tien jaar ligt een ruimtevluchtje voor heel veel mensen binnen handbereik. De kosten van zo'n 160.000 euro is altijd nog heel veel geld, maar heel wat lager dan de 25 miljoen euro die een ruimtetoerist tot op heden moest ophoesten. Maar die maakte dan ook een ruimtevlucht van zo'n elf dagen waarvan acht tot negen dagen in het ISS. Daar ging wel een lange training en heel veel testen aan vooraf. Lichamelijk en geestelijk werden er aan die persoon zware eisen gesteld. Met een vlucht aan boord van SpaceShipTwo ligt dat anders. Dat blijkt ook wel uit het feit dat de zwaar gehandicapte fysicus Stephen Hawking ook in aanmerking komt. Binnen een paar jaar zal hij net als de ruim 300 ingeschreven liefhebbers het mogen beleven. Op 7 december werd een stap dichter gezet bij de vervulling van die droom. Gouverneur Arnold Schwarzenegger van Californië onthulde officieel de SpaceShipTwo in de Mojave-woestijn. Als over een paar jaar de eerste vluchten van start gaan, hoopt Sir Richard Branson, de eigenaar van het bedrijf Virgin Galactica, tenminste 700 tickets verkocht te hebben. En daarna moet de belangstelling stevig toenemen. Althans dat hoopt Brandon. Op dit moment dus nog maar een 50 geboekte vluchten. Maar men verwacht dat de prijs wel flink zal zakken, want concurrentie is in aantocht. Jeff Bezos, oprichter van Amazon.com, is er een van. Zijn bedrijf Blue Origin wil in 2012 het eerste toestel omhoog schieten. En dan is er nog Elon Musk van het bekende bedrijf Space-X. Die heeft al een contract van twaalf vluchten van NASA op zak. Spaxe-X mag water, voedsel en onderdelen naar het ISS brengen.

Schematisch vluchtverloop van SpaceShipTwo.

Het is dus nu wachten op het eerste vertrek van SpaceShipTwo boven op een draagvliegtuig. Op een hoogte van vijftien kilometer ontsteekt het toestel zijn eigen raketmotoren om te klimmen naar 110 kilometer boven de aarde. De maximaal zes passagiers en twee piloten zullen dan gedurende zes minuten gewichtloos zijn en kunnen genieten van de kromming van de aarde, de schitterende sterrenhemel enz. In totaal zal de gehele vlucht slechts tweeënhalf uur duren. Veel geld voor zo'n kort pleziertje. Maar ach, wat maakt het uit voor diegenen, die er toch al zo royaal bij zitten... Rijst nog een andere vraag of er veel gegadigden zijn die nog een tweede vlucht willen boeken. Het gaat per slot van rekening maar om zes minuten.

HUBBLE FOTOGRAFEERDE ZEER OUDE MELKWEGSTELSLELS De Hubble-ruimtetelescoop heeft opnames gemaakt van de oudste sterrenstelsels die nog nooit eerder werden waargenomen. Dat gebeurde met een nieuwe infraroodcamera, die in mei door astronauten van NASA is aangebracht. De melkwegstelsels zijn minder dan een miljard jaar na de Big Bang ontstaan.

Pagina 7

WIL PRESIDENT OBAMA OOK WAT NASA GRAAG ZOU WILLEN ? Herman Bosman Deskundigen en liefhebbers van ruimtevaart vragen zich al maanden af wat de ruimtevaartplannen van president Obama zullen zijn. Toen hij op 16 december vorig jaar Charles Bolden, de nieuwe directeur van NASA op bezoek had, hoopte men daar al duidelijkheid over te krijgen. Toen liet de president echter niets los over wat hij precies wil en wanneer hij dat bekend zou maken. Vermoedelijk moeten we tot begin februari 2010 geduld betrachten. Dan maakt Obama bekend waaraan zijn regering in het begrotingsjaar 2011 geld wil uitgeven en hoeveel. Niet alleen moet duidelijk worden hoeveel geld de NASA in 2011 krijgt, maar ook wat hij de NASA vraagt te doen met dat geld. Wat Obama met dat geld wil bereiken is bepalend voor wat de NASA gaat doen in de komende tien tot twintig jaar. Dat zegt Bart Gordon, lid van het Huis van Afgevaardigden en voorzitter van het House Science and Tehnology Committee, een commissie van Huisleden die zich met wetenschap en technisch onderzoek bezighoudt en ook met ruimtevaartzaken. Plannen zijn er genoeg: astronauten sturen naar een baan om de maan en naar een baan rond Mars, astronauten laten landen op een van de manen van Mars en op een planetoide. En dat allemaal gedurende de komende vijftien jaar. De plannen zijn opgesteld door een commissie van deskundigen die Obama adviezen moet geven over de toekomst van de Amerikaanse ruimtevaart. In oktober 2009 bracht deze commissie een rapport uit waarin staat dat de NASA meer geld nodig heeft om die plannen uit te voeren dan hij nu van de regering krijgt. De NASA krijgt bijna 19 miljard dollar per jaar en daar zou drie miljard dollar bij moeten. Anders al er weinig terechtkomen van die mooie plannen. Obama heeft niet alleen van deze commissie adiezen gekregen, maar ook van andere deskundigen en leden van het Amerikaanse parlement. Van Bill Nelson bijvoorbeeld.. Hij is lid van de Senaat en wellicht de felste supporter van de NASA van alle

parlementsleden. Ook weet hij waarover hij praat want hij is astronaut geweest en heeft in 1986 een vlucht gemaakt met een ruimteveer. Hij vindt dat de president van de V.S., nu is dat Obama, de aangewezen persoon is om een spannend ruimtevaartbeleid uit te stippelen waar de Amerikaanse burgers steun aan willen even. Dan krijgt de NASA wel voldoende geld om ambitieuze plannen uit te voeren. Ook John Holdren vindt dat Obama een pittig ruimtevaartbeleid moet uitzetten Hij is hoofd van het Office of Science and Technology Policy van het Witte Huis. Toen hij in februari 2009 die baan kreeg, zei hij dat onderzoek en ontwikkeling van nieuwe technieken bij de ruimtevaart van het grootste belang zijn voor de nationale defensie, voor communicatie met civiele en militaire toepassingen, het beter kunnen voorspellen van het weer en het onderzoeken van de landmassa's en oceanen op aarde. Toen Obama Bolden voor het eerst sprak, liet hij hem weten dat hij zelf erg geestdriftig is over de NASA. Hij vertelde hem dat hij met zijn grootvader naar de marinebasis Pearl Harbor op Hawaii was gegaan en dat hij daar had staan wuiven naar astronauten die daar aan boord van een vliegdekschip aankwamen. Het schip had de Apollo-capsule van de astronauten uit zee opgepikt nadat die daar was geland. Dat hij een liefhebber is van ruimtevaart en van sterrenkunde heeft hij tussen juni en december 2009 ook op andere manieren laten blijken. Zo nodigde hij een keer scholieren uit om bij hem thuis in het Witte Huis naar de sterrenhemel te kijken, samen met hem. Ook hield hij vanuit zijn werkplek de Oval Office een teleconferentie met astronauten aan boord van het Internationale Ruimtestation en twee teleconferenties met astronauten aan boord van een ruimteveer. Tenslotte voerde hij een telefoongesprek met een ruimteveerbemanning en ontmoette hij de astronauten van Apollo-11. Nu is het afwachten hoe zijn enthousiasme ten goede komt aan de NASA. Pagina 8

PROTON LANCEERD DIRECTTV Eind 2009 (29 december) verliet voor de tiende keer een Proton raket lanceerbasis Baikonoer. In opdracht van ILS (International Launch Services) bracht het de Amerikaanse DirectTV in een baan om de aarde. Dat was al in bijna 10 minuten na de start het geval, waarna de bovenste rakettrap, de Breeze M, nog twee minuten werkte om deze kunstmaan in een goede parkeerbaan te brengen van 5089 x 35.777 kilometer. Daarbij maakte het een hoek van 20,7 graden met de evenaar. Gedurende de twee dagen die daarop volgden, zorgden stuwraketten aan boord dat de uiteindelijke baan op 35.600 kilometer hoogte kwam te liggen. Op 102,8 gr. W.L. boven de evenaar. Het zal duidelijk zijn dat deze manoeuvres heel veel stuwstof hebben gekost. Deze high-definition televisiesatelliet zal van hieruit gedurende de komende 15 jaar aan abonnees in de V.S., Alaska en Hawaï televisie- en radioverbindingen verzorgen. Dit is de laatste van dit type. De vorige gelijksoortige werden in 2007 en 2008 in een baan om de aarde gebracht. In 2012 zullen voor het eerst twee wat kleinere exemplaren met een Proton gelanceerd worden. Een dubbellancering dus.

NIEUWE MANIER VAN RUIMTEREIZEN Als alles naar wens verloopt zal eind dit jaar voor het eerst een ruimtevaartuig op zonlicht door de ruimte zeilen. We hebben het over LightSail-1, die maar een kleine schoenendoos groot is. Het bestaat uit aluminium gecoat zeil van polyethyleentereftalaat (PET). Uitgevouwen meet het een oppervlakte van 32 vierkante meter. Fotonen van de zon die continue op het zeil vallen zorgen voor de versnelling. In het begin is dat 0.06 mm per seconde. Na 100 dagen bedraagt dat al 14.000 kilometer per uur. Na drie jaar is dat opgelopen tot bijna 250.000 kilometer per uur. Het is reizen in de ruimte zonder brandstof en daarbij hoge snelheden maken. Bovendien is het ook mogelijk het zonnezeil stil te laten hangen. Dat zullen de opvolgers LightSail-2 en 3 ook gaan aantonen.

LightSail-1

WAT GING ER MIS MET DE PARACHUTES ? Bij NASA snappen ze er niets van. De lancering van de eerste Ares verliep prima, maar de eerste trap kwam veel te hard in het water terecht. Slechts een van de drie parachutes bleek ontplooid te zijn. Waarom faalden die andere twee? Er is een vermoeden dat mogelijk de eerste parachute iets te voeg tevoorschijn kwam en daardoor de andere twee beschadigde. Dan kan bij de tweede het geval geweest zijn, maar waarom faalde de derde dan helemaal? Een team van deskundigen buigt zich over het probleem. Zij sluit niet uit dat ze nog maanden nodig hebben om de oorzaak te vinden. Er wordt zelfs al geopperd dan men er nooit achter zal komen.

3 RUSSISCHE KUNSTMANEN GELANCEERD Voor de 350e keer ging er een Proton raket van start. Dat gebeurde op 14 december vanaf lanceerbasis Baikonoer. Het bracht drie Russische navigatiesatellieten in een baan om de aarde, die deel uitmaken van het Glonass navigatiesysteem. Elk weegt ongeveer 1500 kilo en zijn zowel voor militair als voor burgerlijk gebruik bestemd.

CHINESE SPIONAGESATELLIET Het is vrijwel zeker dat de kunstmaan, die door China op 10 december in de ruimte werd gebracht, een militaire spionagesatelliet is. De Pagina 9

lancering van deze Yaogan 7 gebeurde met een tweetrapsraket Long March 2D. China heeft verder geen bijzonderheden over deze missie bekend gemaakt. Voor China was dit de vijfde lancering dit jaar. Tot op dat moment vonden er over de gehele wereld 69 lanceringen in 2009 plaats.

NIEUWZEELANDSE RAKET

RUSLAND WIL BOTSING MET APOPHIS

GEEN ANGST VOOR APOPHIS

Rusland komt plotseling met het plan een ruimtevaartuig te bouwen en die tegen asteroïde Apophis te laten botsen. Daardoor zou deze iets uit koers raken en als gevolg daarvan de aarde op grotere afstand passeren. Een botsing met onze planeet is dan zeker uitgesloten. Voor de uitvoering van dit plan wil Rusland binnenkort NASA, ESA en China uitnodigen. Maar of die ontmoeting er ook echt komt is nog maar de vraag. De kans dat deze 270 meter in doorsnede metende asteroïde ook inderdaad de aarde zal treffen, wordt na iedere nieuwe berekening weer kleiner. Eigenlijk gelooft niemand meer in een botsing.

Toen in 2004 asteroïde Apophis werd ontdekt, brak al vrij snel daarna paniek uit. Deze klomp steen met een doorsnede van plm. 250 meter zou recht op de aarde afkomen. Een treffer leek onvermijdelijk in 2029. Echter al snel lieten nieuwe berekeningen zien, dat die kans maar heel erg klein was. Wel zou het binnen een afstand van 35.000 kilometer onze planeet passeren. De volgende passage is in 2036. De kans op een botsing is dan 1 : 45.000 en bij de volgende passage 1 : 250.000. Nee, bang zijn voor een botsing is echt niet nodig. Voorlopig zullen er altijd nog lieden blijven die deze angst zullen blijven aanwakkeren. Want dan blijft het spannend. Of niet dan ?!

RUIMTEVEER ENDEAVOUR Tijdens de barre kou in december werden er speciale verwarmers in het assemblagegebouw (VAB) geplaatst om bepaalde shuttlesystemen tegen beschadiging te beschermen. Begin januari vertrok de gehele combinatie naar het lanceerplatform. De lancering voor deze STS-130 missie staat gepland op 7 februari.

NEW HORIZONS HALFWEG NAAR PLUTO

Nieuw-Zeeland heeft voor het eerst een eigen raket gelanceerd. Dat gebeurde op 30 november 2009. De raket, Atea-1, bereikte een hoogte van 120 kilometer en stortte na een vluchtduur van 10 minuten in zee.

PLANETOIDE BOMANS De Internationale Astronomische Unie (IAU) heeft planetoïde 23404 genoemd naar de bekende Nederlandse schrijver Godfried Bomans. Deze rotsachtige steen meet ongeveer 7 kilometer in doorsnede en draait in 3,45 jaar om de zon. Dat gebeurt op een afstand van 257 miljoen tot 426 miljoen kilometer. Op 15 september 1972 werd deze ontdekt door de Nederlander Tom Gehrels, werkzaam op de Mount Polamar Sterrenwacht.

Op zijn verre reis naar Pluto is het Amerikaanse ruimtevaartuig New Horizons nu halfweg. Dat punt werd op 29 december 2009 bereikt. Het had toen een afstand afgelegd van 2.463.000.000 kilometer. Het is de bedoeling dat het die dwergplaneet met zijn manen op 14 juli 2015 bereikt. Momenteel legt het toestel 1,2 miljoen kilometer per dag af

Pagina 10

ZOEKT MEN OP VERKEERDE PLAATSEN NAAR WATER OP DE MAAN? Tot dusver werd er vanuit gegaan dat er alleen (water)ijs op de maan voorkomt in de poolgebieden. En wel in die kraters, waarin nooit zonlicht valt. Daar waar het dus altijd heel koud is. Het Amerikaanse ruimtevaartuig LCROSS bevestigde dat nog eens toen het in oktober in krater Cabeus te pletter sloeg. En we begonnen er allemaal in te geloven. Er werd zelfs al de conclusie getrokken dat permanente bemande maanbasissen het beste daar gebouwd konden worden. Immers dan behoefde men het kostbare vocht water niet vanaf de aarde erheen te brengen. Dat zou een besparing zijn van heel veel brandstof en dus van geld. Maar wat bracht Lunar Reconnaissance Orbiter (LRO) aan het licht? Dat de meeste plekken in de regio's, die in de schaduw bij de Zuidpool liggen, droge gebieden zijn. En dat verschillende gebieden gelegen in de zon, nat zijn. Een speciaal instrument aan boord van de LRO, namelijk de LEND (Lunar Exploration Neutron Detector) deed die ontdekkingen.

Dit instrument onderzocht 37 kraters die altijd in de schaduw liggen en trof er bij drie Cabeus, Faustini en Schoemaker - een flinke hoeveelheid waterstof aan. Maar die vond dat instrument ook in bepaalde gebieden die in het zonlicht baadden. Wetenschappers, waaronder de Rus Igor Mitrofanov, vermoeden dat er onder de halve meter dikke droge laag, vuil ijs voorkomt dat verdamping voorkomt. Die hoeveelheid kan enkele procenten bedragen. Dat ijs is door inslagen van asteroïden en kometen op de maan terecht gekomen. Maar het is nog maar een vermoeden. Geleerden hopen dan ook dat de LEND de komende twee jaar nog heel veel informatie zal verschaffen, zodat het duidelijker wordt hoe het in elkaar zit. Wie weet, bevinden zich op de maan heel veel plekken met veel vuil waterijs onder steenachtige lagen. Zulke onderaardse holtes kennen we op onze planeet toch ook.

Pagina 11

GALILEO FOTOGRAFEERDE DE MAAN Begin december 2009 gaf NASA deze foto vrij van de Maan. Deze bestaat uit 18 kleurenfoto's genomen door het Amerikaanse ruimtevaartuig Galileo voordat deze definitief koers zette van 1995 - 1997 naar planeet Jupiter. Galileo fotografeerde de Maan op 7 december 1992.

Duidelijk herkenbaar zijn de met lava gevulde Mare Imbrium helemaal linksboven, Mare Serenitatis (links in het midden) en Mare Tranquillitatis (links onderaan). Ook vallen op rechtsonder de donkere gebieden Marginis en Smythii. Niet te missen is natuurlijk ook in het midden met zijn inslagstructuren het Humboldt basin, dat ook gedeeltelijk gevuld is met vulkanisch materiaal.

Pagina 12

DE DUNNE BLAUWE LIJN De dikte van de aardse atmosfeer is niet meer dan een dunne blauwe lijn vanuit de ruimte op een paar honderd kilometer gezien. De bemanning aan boord van het ISS maakte deze opname kort nadat space shuttle Atlantis tijdens STS-129 missie aan het ruimtestation vastkoppelde. In het midden is de ondergaande zon te zien.

SAMENWERKING VS - SAUDI ARABIE Saudi Arabie en de V.S. hebben een verdrag tot samenwerking getekend op het gebied van onderzoek van de maan en hemellichamen die dicht in de buurt van de aarde komen. Vooral Amerika is met die ondertekening heel blij, want president Obama en zijn regering zien graag een nauwere samenwerking met

de moslimwereld. Zeker als die begint bij de studenten.

COPERNICUS HERBEGRAVEN

WORDT

Nu 100% vaststaat dat de gevonden schedel bij opgravingen in 2005 van Copernicus is, zal deze Poolse astronoom dit jaar worden herbegraven. Hij krijgt een bijzondere plaats in de kathedraal van Trombork. Nicolaus Copernicus (1473 - 1543) was de astronoom die ontdekte dat het hele heelal niet om de aarde draaide. Maar dat de planeten net als de aarde om de zon draaiden. Copernicus stierf in Trombork, maar heel lang was zijn laatste rustplaats onbekend.

Pagina 13

MAYON VULKAAN VANUIT DE RUIMTE GEZIEN

GOCE MEETTE ZWAARTEKRACHTVERSCHILLEN

Bovenstaande opname is gemaakt op 15 december 2009 door de Amerikaanse observatiesatelliet EO-1. Goed is te zien een smalle pluim van as en stoom die vanuit de vulkaan naar het westen (links) trekt. De donkere stromen op de foto zijn lavastromen tijdens vorige uitbarstingen. Opvalt is ook tot hoever de mensen rond de vulkaan zijn of blijven wonen. Voor hen begrijpelijk, want het is nu eenmaal zeer vruchtbare grond. Midden december begon vulkaan Mayon op de Filippijnen weer onrustig te worden. Tienduizenden (meer dan 9000 families) sloegen op de vlucht.

Het ESA-ruimtevaartuig GOCE, gelanceerd in maart 2009, heeft gedurende een periode van 47 dagen heel precies de verschillen in zwaartekracht op aarde in kaart gebracht. Omdat de aarde geen mooie ronde bol is, is de aantrekkingskracht op sommige plekken sterker dan elders. Een mooi voorbeeld zijn de poolgebieden. De aarde is daar wat platter, en ligt dus iets dichter bij het centrum van de aarde. De aantrekkingskracht is daar dus ook iets sterker. Die sterkteverschillen zijn ook heel duidelijk te zien in bergachtige gebieden zoals in het Andesgebergte en de Himalaya. Overigens geldt dat ook voor oceaanbodems zoals de Marianentrog.

Pagina 14

MILIEUCONFERENTIES... WAT EEN VERSPILLING Wat een fantastisch mooie foto. En dat nog wel op het juiste moment met een gebeurtenis in Denemarken. Eerst iets over deze foto die eind 2009 door NASA werd vrijgegeven. Het is samengesteld uit een groot aantal opnames gemaakt door de Terra satelliet, die op 18 december 1999 werd gelanceerd. Instrumenten aan boord bestuderen het aardse oppervlak, de atmosfeer en de oceanen. Wat op de foto wit van kleur is wil zeggen dat daar sneeuw ligt. Maar er zijn ook blauwe vlekken aanwezig en dat betekent dat die plekken gedeeltelijk met sneeuw bedekt zijn. Kijken we goed naar deze foto dan blijkt dat het noordelijk halfrond (waar het winter is) maar liefst voor 40% met sneeuw bedekt is. Wat een afkoeling moet dat zijn. Zeker als we daarbij bedenken dat sneeuw het zonlicht en de warmte terugkaatst. Met het bekijken van deze foto komt de klimaatconferentie in Denemarken vreemd over. Want de deelnemers in deze koude stad praten hier over het terugdringen van de opwarming van de aarde. Een conferentie die geen enkele zin heeft, Nou ja, nauwelijks zin. Zouden er echte goede afspraken gemaakt worden, dan houdt zich er toch geen land aan. De huichelachtige houding van ministers, presidenten, premiers etc. is om ziek van te worden. Voor hen is het weer een ideaal moment om nieuwe belastingen in te voeren.



Kijk eens naar de enorme energieverspilling van de overheid, lokale overheden en semi-overheidsinstellingen. Een voorbeeld: in hun kantoren brandt dag en nacht alle verlichting.  Peperdure, gigantisch grote projecten die worden opgezet en niet voltooid worden of doelloos bleken. Wat een materiaalverspilling.  Over verspilling van materiaal kan elk gezin ook over meepraten. Meubels, kleding, huishoudelijk materiaal en delen van huizen moeten regelmatig vernieuwd worden, ondanks het feit dat er totaal niets aan mankeert. Maar we zijn erop uitgekeken. Ook deze verspilling is gigantisch.  Er moeten maatregelen genomen worden tegen fabrieken. Waarom? Jij wilt toch die produkten! Dus jij bent de opdrachtgever!  En waarom laat jij de hele nacht o.a. je pc aanstaan? Willen we iets tegen de opwarming van de aarde doen, dan moet allereerst JIJ ermee beginnen. En dan maak onze eigen regering en gemeentebesturen en semi-overheidsinstellingen maar eerst duidelijk dat zij moeten stoppen met de gigantische energie- en materiaalverspilling.

Pagina 15

door Michel van Pelt

Duinen en lichter gekleurd zand in de Proctor krater, gefotografeerd door de MRO [NASA/JPLCaltech/University of Arizona]

MRO WERKT WEER NASA’s Mars Reconnaissance Orbiter is weer operationeel. De grote satelliet zette zichzelf in augustus vorig jaar in een “safe mode” omdat er iets mis leek te zijn met de boordcomputer. In deze safe mode werkte MRO nog wel, maar deed niet veel meer dan overleven en op instructies van de aarde wachten. NASA heeft een nieuwe software “patch” naar de satelliet gestuurd die verdere problemen moet voorkomen. Het wetenschappelijk onderzoek met de zes

instrumenten aan boord is inmiddels weer in volle gang. Een mooie foto die MRO op 9 februari 2009 maakte is die van de Proctor krater. Daarop zijn lichte gebieden met fijne golfpatronen te zien, die waarschijnlijk worden gevormd door stofzand. De donkere gebieden met de grovere patronen zijn duinen die uit donker basalt-zand bestaan.

Pagina 16

MARSMETHAAN NIET VAN METEORIETEN Het raadselachtige methaan in de atmosfeer van Mars is niet afkomstig van meteorieten. Dat zeggen wetenschappers aan de hand van nieuw onderzoek. Methaan wordt door zonnestraling afgebroken en kan zonder voortdurende aanvulling dus niet lang in de atmosfeer aanwezig blijven. In de Marsatmosfeer is echter de laatste jaren veel methaan ontdekt. Een mogelijke verklaring daarvoor was dat er door chemische reacties methaan vrij komt als meteorieten met grote snelheid door de Marsatmosfeer vallen en daarbij zeer heet worden. Laboratoriumonderzoek liet zien dat de hoeveelheid vrijkomende methaan daarbij echter heel gering zou zijn. Alle op Mars vallende meteorieten zouden bij elkaar slechts 10 kilo methaangas per jaar kunnen produceren. De huidige methaanproductie op de planeet bedraagt echter maar liefst 100 tot 300 ton per jaar! Vulkanisme viel al eerder af als mogelijke bron van methaan, aangezien er geen actieve vulkanen op Mars zijn ontdekt. De twee overgebleven mogelijkheden zijn nu dat het methaan wordt geproduceerd in chemische reacties tussen water en gesteente, en veel spannender, misschien wel door levende micro-organismen. De speurtocht naar de bron van het methaan gaat verder.

SAMEN OP DE FOTO De twee kleine Marsmaantjes Phobos en Deimos zijn voor het eerst samen op de foto gezet. Dit werd gedaan door ESA’s Mars Express satelliet, die begin november 2009 130 opnamen van het tweetal maakte. Die beelden zijn samengevoegd tot een filmpje, waarin is te zien hoe Phobos voor Deimos langs trekt. Phobos beweegt in een lagere baan om Mars dan Deimos, en heeft dus een grotere snelheid. De beelden zullen worden gebruikt om de bestaande baanmodellen van de beide maantjes nog nauwkeuriger te maken. Het filmpje is te bekijken op ESA’s Mars Express website: http://www.esa.int/SPECIALS/Mars_Express/ SEMDOE7JT2G_1.html#subhead2

Deimos en Phobos samen op een foto die door Mars Express werd gemaakt. [ESA/DLR/FU Berlin (G. Neukum)]

SPIRIT’S WIEL DRAAIDE WEER EVEN Al sinds maart 2006 zit het rechter voorwiel van het Marswagentje Spirit vast, waardoor het rovertje al drie jaar achteruit moest rijden. Dat ging redelijk, totdat Spirit in mei vorig jaar in stofzand vast kwam te zitten. Nog altijd heeft NASA het wagentje niet weten te bevrijden. Technici besloten kortgeleden om te proberen het kapotte wiel weer te activeren, in een poging Spirit daarmee iets meer kracht te bezorgen. Tot hun grote verrassing maakte het afgeschreven wiel daarop een stuk of tien omwentelingen. Helaas leek het daarbij te blijven, en het was niet genoeg om Spirit los te krijgen. Of het rechter voorwiel ooit weer zal functioneren is een grote vraag. Het rechter achterwiel werkt intussen ook niet meer, zodat er maar vier wielen beschikbaar zijn om mee te rijden. Bij elkaar had de rotatie van deze vier wielen (plus de 10 rondjes van het rechter voorwiel) Spirit tijdens de één dag durende ontsnappingspoging op 16 december zo’n 10 meter moeten verplaatsen, maar het karretje schoof slechts 2 millimeter naar voren en 4 millimeter naar beneden Voorlopig zit Spirit dus nog steeds muurvast in het zand, terwijl de hoeveelheid beschikbare elektrische energie aan het teruglopen is. Dat Pagina 17

is het gevolg van de komst van de winter, waardoor de zon steeds lager aan Spirit’s horizon komt te staan. Er zal binnenkort niet voldoende licht en dus energie van de zonnepanelen meer zijn om het wagentje te verplaatsen, en waarschijnlijk niet eens genoeg om de Marsrover warm te houden. Misschien heeft Spirit dus helaas, na 6 succesvolle jaren, zijn laatste rustplaats gevonden. Het kan daar misschien nog wel verder onderzoek doen. Er is een plan om Spirit’s wielen aan de noordkant verder in de grond te laten graven. Daardoor zou de rover richting de zon moeten kantelen en daardoor meer zonlicht kunnen ontvangen. Niet genoeg om los te komen, maar misschien wel genoeg om de winter te overleven.

APEN NAAR MARS? De eerste aardbewoner op weg naar Mars wordt misschien wel een Georgische aap. Dat zegt althans de directeur van het “Instituut voor Experimentele Pathologie en Therapie” in Sukhumi, Abkhazia (een voormalig deel van Georgië dat zich zelfstandig heeft verklaard). Het centrum heeft grote ervaring met experimenten en onderzoek met apen. Zo leverde het de twee kleine aapjes Yerosha and Dryoma die in 1987 als onderdeel van een biologisch experiment werden gelanceerd. In zijn gloriedagen had het Sovjetinstituut wel 1000 apen, die aan allerlei biologische en medische experimenten werden blootgesteld. Met het verdwijnen van de Sovjet Unie kwam het apencentrum echter in grote problemen. In Abkhazia werd in 1992-93 oorlog gevoerd tussen separatistische rebellen en Georgische regeringstroepen, waarbij vele apen werden gedood of ontsnapten. Het instituut behuisd nu nog 350 apen, meest bavianen en makaken, in oude kooien. Er schijnen ook nog tientallen apen in de omliggende bossen te leven; overlevenden van een experiment uit 1970 waarbij apen in het wild werden vrijgelaten. Sinds kort investeert Rusland, dat Abkhazia als onafhankelijk land heeft erkend, weer geld in het centrum. Er zijn plannen om apen te gebruiken in gesimuleerde marsmissies.

Uiteindelijk zou dat kunnen leiden tot een echte marsmissie met apen aan boord. Dat zou veel informatie kunnen opleveren over de gevolgen van langdurige gewichtsloosheid en de invloed van kosmische straling op weg naar Mars en terug. Omdat apen lichamelijk gezien veel lijken op mensen, kunnen hiermee de gevaren voor Mars-astronauten beter worden ingeschat. Of de wereld positief zou reageren op zo’n experiment is natuurlijk een goede vraag. Voor de apen is zo’n lange reis (anderhalf jaar of meer) bepaald geen pretje, en velen zullen het dierenmishandeling noemen. Dat de eer van de eerste marsmissie naar een ander zoogdier zou gaan is voor (menselijke) astronauten natuurlijk ook niet leuk. [bron: War-torn 'nursery' hopes to send monkeys to Mars, by Alexander Osipovich, www.MarsDaily.com].

Sergei Ardzimba, directeur van Sukhumi’s apencentrum, geeft zijn toekomstige astronauten te eten. [AFP]

Pagina 18

FOTO VOORPAGINA Deze Hubble-opname doet ineerste instantie denken aan een halve bol, waarin na een paar keer schudden, heel veel sneeuwvlokjes langzaam naar beneden dwarrelen. In werkelijkheid is het cluster M 13, een van de helderste en bekendste clusters op het noordelijk halfrond. Deze open sterrenhoop in het sterrenbeeld Hercules is al heel fraai met een verrekijker gemakkelijk aan de winterhemel te vinden. Helt telt maar liefst enkele honderdduizenden sterren. M 13 bevindt zich op een afstand van 25.000 lichtjaar van ons vandaan. De sterren staan heel dicht opeen gepakt en daardoor lijkt het op een bol met een doorsnede van ongeveer 150 lichtjaar. Omdat ze zo dicht bij elkaar bevinden, draaien ze gedurende hun hele bestaan rond het centrum. Botsingen komen ook regelmatig voor waardoor weer nieuwe sterren ontstaan.

M 13

De heldere roodachtige sterren op deze opname zijn oude rode reuzen. Ze zijn al meerdere malen zo uitgedijd vergeleken met hun oorspronkelijke grootte. Ze zijn bovendien ook een stuk koeler. De blauwwitte sterren zijn de heetste. Clusters treffen we aan in een vast halo om onze Melkweg. Tot dusver zijn er al ongeveer 150 bekend. Ze bevatten de oudste sterren van het heelal. Ze zijn waarschijnlijk gevormd nog voordat onze Melkweg vorm ging krijgen. Simpel gezegd hun sterren zijn ouder dan welke ster in onze Melkweg. Bestudering van

die sterren leert ons dus meer over de geschiedenis van onze Melkweg. Deze opname is een samenstelling van meerdere foto's genomen door NASA en ESA camera's aan boord van de Hubble ruimtetelescoop.

AFSTAND TOT ZWART GAT GEMETEN Astronomen hebben voor het eerst nauwkeurig de afstand van de aarde tot een zwart gat gemeten. Dat is een geweldige prestatie. Zwarte gaten zijn gebieden in de ruimte waarin de zwaartekracht zo sterk is dat niets eruit kan ontsnappen, zelfs geen licht. De tijd staat er in feite stil en dat maakt zwarte gaten tot een van de meest geheimzinnige objecten in het heelal. Hoe kunnen astronomen nu de afstand bepalen van iets wat geen licht uitzendt? Door de straling waar te nemen die uit de directe omgeving van sommige zwarte gaten komt. Zwarte gaten hebben soms een begeleider een min of meer normale ster - die er op zo'n korte afstand omheen draait dat er gas uit wordt weggezogen. Dit gas hoopt zich eerst op in een schijf van rondwervelend plasma rond het zwarte gat alvorens daarin te verdwijnen. Tijdens deze processen wordt vooral röntgen- en soms ook radiostraling uitgezonden. V404 Cygni in het sterrenbeeld Zwaan, is zo'n duo dat radiostraling uitzendt. Amerikaanse en Nederlandse astronomen hebben de positie van dit duo afgelopen jaar gemeten met de High Sensivity Array, een combinatie van wereldwijd verspreide radiotelescopen. Door de jaarlijkse beweging van de aarde om de zon wordt dit duo steeds in een iets andere richting waargenomen. Het maximale verschil (een half jaar, bijv. van zomer tot winter) geeft in combinatie met de diameter van de aardbaan de afstand van dit duo. De astronomen hebben op deze manier de afstand tot het zwarte gat berekend op 7.800 lichtjaar, met een afwijking van pakweg 6 procent. En dat is veel minder dan de 50 procent bij alle eerdere verrichte metingen. Uit de nu gemeten afstand volgt dat het zwarte gat met een snelheid van 40 kilometer per Pagina 19

seconde door de ruimte beweegt. En dat impliceert weer dat dit exotische object tijdens de explosie die hem creëerde, slechts een geringe, zijwaartse snelheid van zo'n 20 kilometer per seconde meekreeg. Zo geeft de nieuwe afstandsbepaling ook meer duidelijkheid over dit ontstaansproces.

PLANETOIDEN HOORNE

EGMONT

EN

Twee historische figuren uit de vaderlandse politiek in de tijd van de Tachtigjarige Oorlog, de graven Egmont en Hoorne, hebben ook planetoïden naar zich vernoemd gekregen. Beiden werden op 5 juni 1568 op de Grote Markt van Brussel onthoofd. Planetoïde (13097) Lamoraal=1993 BU7 is Hoorne geworden. Deze draait op 245 miljoen tot 355 miljoen kilometer om de zon. Meet naar schatting 4 kilometer in doorsnede en legt in 3,57 jaar een baan om de zon af. Planetoïde (13112) Montmorency=1993 GV4, nu dus Egmont, werd eveneens in 1993 ontdekt. Zijn afstand tot de zon bedraagt 418 miljoen tot 437 miljoen kilometer. Deze planetoïde is iets groter, meet namelijk 7 kilometer. Over een omloopbaan doet het 4,83 jaar.

OUDE METEORIETKRATER ONTDEKT Volgens een Aboriginalverhaal zou lang geleden in Palm Valley, ongeveer 130 kilometer ten zuidwesten van Alice Springs, met veel geraas een 'ster' zijn neergestort. Alleen een tastbaar bewijs is nooit gevonden. Nu heeft een Amerikaanse astronoom na bestudering van Google Maps en satellietbeelden die oude inslagkrater gevonden. Inmiddels is hij met enkele deskundigen naar die plek gegaan en die bestudeerd. Het blijkt inderdaad om een oude inslagkrater te gaan, die eruit ziet als een ronde deuk in het landschap. De krater is waarschijnlijk miljoenen jaren geleden ontstaan. De Aboriginals zijn pas ongeveer 50.000 jaar geleden op dit continent gearriveerd. Hoe zij deze gebeurtenis te weten zijn gekomen is voor alsnog een heel groot raadsel. Een soortgelijk verhaal is ook bekend over inslagkrater Gosses Bluff, die er redelijk vlakbij ligt. Die is echter ongeveer 142 miljoen jaar geleden ontstaan.

PLANETOIDE BOUDEWIJN BUCH Ook naar de bekende schrijver en televisiemaker Boudewijn Buch is een planetoïde vernoemd. Dat gebeurde op de 8e Internationale Boudewijn Buch Dag in Amsterdam op 13 december. Planetoïde (23403) Boudewijnbuch=1971 TB werd ontdekt door de Nederlander Tom Gehrels op 24 maart 1971. Het draait op 274 miljoen tot 446 miljoen kilometer afstand om de zon. Meet ongeveer 4 kilometer in doorsnede en heeft 3,73 jaar nodig om een baan om de zon af te leggen.

Pagina 20

WAT ER AAN DE STERRENHEMEL TE ZIEN IS IN DE PERIODE VAN 14 JANUARI TOT 10 FEBRUARI 2010 MERCURIUS Komt vlak vóór de zon op. Zoek in zuidoostelijke richting en gebruik daarbij een verrekijker. Mercurius bevindt zich in het sterrenbeeld Schutter. VENUS Bevindt zich achter of te dicht bij de zon om die te kunnen zien. Venus is tot 17 januari in het sterrenbeeld Schutter aan te treffen en daarna in het sterrenbeeld Steenbok. MARS Is de gehele nacht aan de sterrenhemel te vinden. Te zien als een oranjeachtige ster in het sterrenbeeld Kreeft.

25 en 26 jan.:Bekijk met een verrekijker in de vroege avonden, dat de Maan zich bevindt in de open sterrenhoop Pleiaden. 28 jan.: Met tenminste een verrekijker is de bedekking door de Maan van een sterretje van de Tweelingen te zien. Kijk te 19.49 uur. 31 jan.: Te 6.27 uur komt een sterretje van de Leeuw weer vanachter de Maan tevoorschijn. 31 jan.: Te 18.20 uur komt maan Io vanachter de planeet Jupiter tevoorschijn. Op hetzelfde moment trekt Ganymedes voor langs de planeet.

JUPITER Nadert nu snel de zon m.a.w. wordt steeds korter zichtbaar. Half januari gaat deze reuzeplaneet 2 uur na de zon onder en begin februari kunnen we deze reuzeplaneet in het sterrenbeeld Waterman al niet meer aan het firmament aantreffen.

2 febr.: Tussen 5.12 en 6.15 uur bedekt de Maan een sterretje van de Leeuw 3 febr.: Linksboven de Maan treffen we Saturnus aan. 4 febr.: Links van de Maan zien we ster Spica, de helderste ster van het sterrenbeeld Maagd. 7 febr. Rechts van de Maan staat Antares de helderste ster van het sterrenbeeld Schorpioen. 8 febr.: Deze ochtend treffen we Antares linksonder van de maansikkel aan.

SATURNUS Verschijnt aanvankelijk kort na middernacht aan de sterrenhemel en in februari al vóór middernacht. Saturnus treffen we aan in het sterrenbeeld Maagd.

'VALLENDE STERREN' In deze periode is het mogelijk een enkele Virgide te zien. Kijk richting sterrenbeeld Maagd. Verder zullen we heel weinig 'vallende sterren' mogen bewonderen.

URANUS Met een verrekijker in het begin van de avond nog op te sporen. Zoek op de grens van de sterrenbeelden Waterman en Vissen.

DE ZON 16 jan.: 26 jan.: 05 febr.: 10 febr.:

Opkomst 8.40 uur 8.29 uur 8.13 uur 8.05 uur

MAANFASEN Nieuwe Maan Eerste Kwartier Volle Maan Laatste Kwartier

15 januari 23 januari 30 januari 6 februari

NEPTUNUS Bevindt zich in het sterrenbeeld Steenbok en in deze periode niet waarneembaar. VAN DAG TOT DAG 15 jan.: In een deel van Afrika en Azië is een ringvormige zonsverduistering te zien. 18 jan.: Onder de smalle maansikkel prijkt planeet Jupiter. 21 jan.: Te 20.24 uur bedekt de Maan een sterretje van het sterrenbeeld Vissen.

Ondergang 16.59 uur 17.16 uur 17.34 uur 17.44 uur

Pagina 21

STERRENKIJKAVOND Momenteel treffen we voorbereidingen voor het organiseren van een grote sterrenkijkavond. We willen deze avond zo'n 750 bezoekers trekken. ACTIVITEITEN KERNEN NIJMEGEN Bijeenkomst op vrijdagavond 12 februari 2010 Aanvang:19.30 uur Einde: 21.00 uur - bespreking nieuwtjes - organisatie sterrenkijkavond - modelbouw - wat verder ter tafel komt Op 7 januari is het 400 jaar geleden dat Galileo voor het eerst door zijn eigen gebouwde kijker de vier grootste manen van Jupiter ontdekte. Hij zag ze als lichtpuntjes, maar wij kunnen heden ten dage dankzij ruimtevaartuigen details op het oppervlak zien. V.l.n.r. Io, Europa, Ganymedes en Callisto

UDEN Bijeenkomst op vrijdagavond 12 februari 2010 Cellostraat 2 in Uden Aanvang: 19.30 uur Einde: 21.30 uur - bespreking nieuwtjes - cursus De Maan - samenwerkingsverband met Veldhoven - wat verder ter tafel komt VELDHOVEN Bijeenkomst vrijdagavond 19 februari 2010, Wilhelminalaan in Vessem. Vertrek vanaf Patronaat in Veldhoven te 19.10 uur, Precies! Aanvang: 19.30 uur Einde: 21.00 uur - bespreking nieuwtjes - werken aan Marslandschap - bespreking organisatie sterrenkijkavond - wat verder ter tafel komt

Pagina 22