Astruim [240]

Citation preview

36e jaargang nr. 240 - - 10 maart 2010

Pagina 1

Redactionele medewerkers ASTRUIM is het enige ruimtevaart- en sterrenkundetijdschrift in het Nederlands in Nederland en België. Het is een uitgave van de Nederlandse Jeugdvereniging voor Ruimtevaart en Sterrenkunde. Het is bestemd voor jeugd, jongeren en volwassenen. Telefoon: 024 - 64 199 29 www.njrs.nl [email protected]

-

Gerard Alink Herman Bosman Gerard Keijzers Corne Kremer Alain Manders Michel van Pelt Roel Toonen

Eindredactie Gerard Keijzers

Lidmaatschap-/abonnementsgeld: 20 euro voor een heel kalenderjaar. Verschijnt plm. 13 keer per jaar. Postgiro: 32 93 836 t.n.v. G. Keijzers Postbus 38 5340 AA Oss Voor België:

Lay-out -

Theo Appeldoorn Ruud van Asseldonk Gerard Keijzers

Internet realisatie Stephan Brands

Bank Dexia - Neerpelt rekeningnummer 083-97 32 526-34 Wil je geen lid of abonnee meer zijn? Zeg dan voor 1 december op, anders ben je verplicht opnieuw voor een jaar te betalen. Neem de Nederlandse Jeugdvereniging voor Ruimtevaart en Sterrenkunde als een echt goed doel op in uw testament !!!!!!

Foto voorpagina: Een tekening van een vertrek van een Ares V raket. Over zo'n tien jaar zou deze raket weer mensen naar en op de Maan moeten brengen. President Obama heeft dit project van tafel geveegd.

INHOUD: Voorlopig geen Amerikanen naar de Maan ....................................................................... 3 Bezoek aan Florida voor lancering Space Shuttle Endeavour ........................................... 5 Node-3 en Cupola aan ISS bevestigd................................................................................ 9 Kleurveranderingen op Pluto ............................................................................................. 11 Ganymedes en Callisto zijn geen tweelingen .................................................................... 12 Maan Enceladus ................................................................................................................ 13 Marsnieuws ....................................................................................................................... 14 Wat er aan de sterrenhemel te zien is deze periode.......................................................... 19 Verenigingsnieuws............................................................................................................. 20

Pagina 2

VOORLOPIG GEEN AMERIKANEN NAAR DE MAAN President Obama heeft de knoop doorgehakt: voorlopig gaat het maanprogramma Constellation in de ijskast. Een verrassing was die beslissing ook weer niet echt. Menigeen voelde dat al aankomen. Amerika kan dat geld wel beter aan iets anders besteden. Zeker in deze moeilijke economisch tijden. Het plan van de vorige president Bush, het Constellation-project, ligt nu al achter op het schema. Bovendien wordt het veel te duur. Alle ruimteprojecten, denk o.a. aan de space shuttles en het Internationale Ruimtestation, vallen altijd vele malen duurder uit dan begroot. Dat geldt ook voor het Constellationproject. Dat staat nog maar in de kinderschoenen en overschrijdt nu al stevig de begroting. En de regering Obama vreest dan ook dat het een onbetaalbaar project gaat worden. Het geld dat hiervoor nodig is, ziet de gemiddelde Amerikaan echt niet zitten. Daarbij komt nog dat in Amerika nauwelijks iemand zit te wachten op een herhaling van het Apollo-project. Van hen hoeft dat niet. In Europa is men wel wat enthousiaster. Daar wil men wel weer genieten van bemande maanlandingen. Maar voor hoe lang? Die interesse zal naar verwachting wel van korte duur zijn. Erbij betrokken zullen ze nauwelijks worden. In het voorlopige schema kunnen er

zich alleen maar Amerikanen aan boord bevinden. Voor Europeanen géén plaats. En al helemaal niet voor de Russen en de Chinezen. Het ISS werd zo verschrikkelijk duur, zodat andere landen en organisaties welkom waren om eraan mee te werken en te betalen. Er werd zelfs door de V.S. als het ware om gesmeekt deel te nemen. Maar vlekkeloos verliep die samenwerking niet. Amerika wilde het alleen voor het zeggen hebben. Daarom geen andere nationaliteiten in het nieuwe bemande maanproject. Hoefde men ook niet bang te zijn over inspraak e.d. Voor het vestigen van een permanente basis op de maan zijn enkele landen en organisaties wel welkom. Maar van groot enthousiasme van hun kant was geen sprake. Het Apollo-project in de vorige eeuw mocht geld kosten. Heel veel geld zelfs. Toen heerste er de Koude Oorlog. In die tijd wilde Amerika als eerste natie een mens op de maan laten landen, rondlopen en weer veilig terug naar de aarde halen. Dat moest koste wat koste vóór de Russen gebeuren. Er was een wedloop in de ruimte. Nu is er die wedloop er niet. Zeker China, Japan en India hebben ook plannen. Dit moment leek dichtbij, maar is verder weg dat ooit.

Pagina 3

Maar er zullen nog heel wat jaren verstrijken voordat zij daartoe in staat zijn. En de Russen? Stilzwijgend zoals altijd. Algemeen wordt aangenomen dat ze geen plannen hebben voor het uitvoeren van bemande maanvluchten. Maar kijk er niet van op wanneer de wereld plotseling te horen krijgt dat ze op weg naar de maan zijn. En dus denken de Amerikanen dat ze geen concurrentie te duchten hebben Zelfs de tweede man op de maan, Buzz Aldrin, kan niet met het nieuwe project weglopen. "We zijn er geweest, en we hebben er niets meer te zoeken", was zijn reactie. Met onbemande ruimtevaartuigen kan onderzoek van de maan 'spotgoedkoop' uitgevoerd worden. En er is nooit gevaar voor verlies van mensenlevens. Nieuwe technieken levert het Constellation-project niet noemenswaardig op. Het nieuwe project wijkt qua uitvoering niet van het oude af. Dat is niet bepaald een pluspunt. Tot op heden is in het project al 6,5 miljard euro gepompt. Dat is al beduidend meer dan aanvankelijk begroot was. En hoeveel miljarden worden het nog meer? En we zitten nog maar helemaal in het begin. Bemande reizen naar de maan zijn slechts een tussenstap. Het uiteindelijke doel

is het uitvoeren van bemande reizen naar Mars en de planetoïden. Maar moet dat eerst via een verblijf op de maan? Zoals nu de plannen liggen, gaat een retourtje Mars een kleine twee jaar duren. Veel te lang. Volgens de huidige NASA-directeur Charles Bolden moet dat anders kunnen en in een veel kortere tijd. Hoe?

Een geweldig moment eind zestiger jaren

Pagina 4

BEZOEK AAN FLORIDA VOOR LANCERING SPACE SHUTTLE ENDEAVOUR Begin februari was het eindelijk zo ver, voor het eerst kon ik een Space Shuttle lancering, en alles wat daar bij komt kijken, van dichtbij mee maken. Twee maal had ik al een lancering gezien van kilometers afstand (ook erg indrukwekkend) maar je wilt als reporter en fotograaf toch meer. Dus maar een pers accreditatie aangevraagd bij NASA. Na een lange procedure en veel wachten is dit gelukt en vertrok ik naar Florida om voor ASTRUIM verslag te doen van de STS-130 lancering. Door: Jacques van Oene Dinsdag 2 februari 2010, mijn eerste dag in Florida, en ook de dag dat de astronauten die vlucht STS-130 zullen gaan maken aan komen op Kennedy Space center. Maar eerst moeten de perskaarten opgehaald worden. Als dat allemaal in orde is horen we dat Exastronaut, en nu directeur van Kennedy Space Center, Bob Cabana een persconferentie geeft. Hij zal een toelichting gaan geven over de gevolgen voor KSC van het besluit van president Obama om niet verder te gaan met het Constellation programma en de Ares-I en Ares-V raketten. Dat is een mooie bonus en een leuke gelegenheid om de perszaal te bekijken.

Bob Cabana geeft uitleg aan de pers (foto: J. v. Oene)

Na deze bijeenkomst is het wachten tot het avond wordt en om de tijd te doden gaan we

richting strand om een glimp op te vangen van de Space Shuttle. Gelukkig is het redelijk weer, maar toch blijft het koud in Florida. (Florida heeft de koudste winter in 20 jaar, slechte timing dus….) Maar gelukkig maakt het uitzicht veel goed en om 21:00 uur is het tijd om bij de perssite klaar te staan voor een busrit naar de landingsbaan van de Shuttle, daar zullen immers over een uur George Zamka, Terry Virts, Kathryn Hire, Stephen Robinson, Nicholas Patrick and Robert Behnken landen. Het valt me op dat er weinig pers is. Tien mensen die verschillende media vertegenwoordigen zijn aanwezig (waarvan drie uit Nederland !!) om de astronauten te begroeten, misschien komt het door het late uur. De bemanning is in ieder geval in opperbeste stemming en houd een kort praatje.

STS-130 astronauten zijn aangekomen, foto: J. v. Oene

De astronauten gebruiken de laatste dagen voor de lancering om zich klaar te maken voor de lancering en de commandant en piloot doen landingsoefeningen in het donker met een speciaal vliegtuig. De lancering en de landing zijn immers in het donker dus is het handig dat de twee vliegers weten hoe het is om in het donker te landen op KSC. Voor mij zit er niks anders op dan te wachten tot het zaterdag wordt, dan wordt immers de toren, die de Space Shuttle Endeavour beschermd tegen het weer, terug gerold. In de tussen tijd breng ik maar een bezoek aan het visitors center van KSC en maak ik een korte bus rit naar de uitkijktoren bij lanceerplaats 39A in een poging een eerste glimp van de Shuttle op te vangen, helaas is er alleen maar een Pagina 5

stukje van de grote brandstof tank te zien. Gelukkig is het uitzicht op zaterdag beter als ik s’morgens om 8 uur tot op een paar honderd meter van de Space Shuttle sta om Endeavour goed te kunnen bekijken als deze langzaam tevoorschijn komt vanachter de toren. Zaterdagavond laat is het tijd om de astronauten te zien als die met hun ruimtepakken al aan, in een speciale bus, de astrovan, op weg gaan naar lanceerplatform 39A (en de Endeavour) om de Node-3 module en de Cupola af te leveren bij het internationale ruimtestation. Zowel Node-3 als de Cupola zijn gebouwd in opdracht van ESA in Italië en zijn daarna geschonken aan NASA. In ruil daarvoor heeft NASA vorig jaar de Columbus module gelanceerd voor ESA.

De STS-130 bemanning zwaait nog even naar de pers. (Foto: J. van Oene)

Nog geen 24 uur later zie ik alles op nieuw, alleen is de helft van de internationale pers inmiddels naar huis terug gekeerd, wat het een stuk rustiger maakt op de perssite van KSC. Het weer is nu een stuk beter dan een dag eerder en alles staat op groen voor de

Space Shuttle Endeavour 20 uur voor de lancering. (Foto: J. van Oene)

Gelukkig nemen de astronauten ruim de tijd om te zwaaien naar de nu wel massaal aanwezige pers. Helaas zijn de weersvoorspellingen niet al te best en ongeveer 10 minuten voor de Space Shuttle moet vertrekken wordt het aftellen gestaakt, er is te veel wind en regen in de buurt.

lancering van STS-130. Even dreigt het weer op een van de noodlandingsplaatsen van de Shuttle in Europa roet in het eten te gooien, maar gelukkig blijft de regen ook daar weg.

Pagina 6

26 seconden na de start, is de lucht weer blauw, midden in de nacht. (Foto: J. van Oene)

Om 4:14 uur plaatselijke tijd vertrekt Endeavour met donderend geraas in een grote lichtbol en een geweldige rookpluim achter zicht latend naar de ruimte. Ik voel de grond onder me trillen en terwijl ik kijk probeer ik toch wat foto’s te maken. Ondanks de wat laag hangende bewolking, wat het afstoten van de twee vaste brandstof raketten afschermt, is het lichtpuntje van de motoren van de Shuttle tot 7 minuten na de start te zien, anderhalve minuut later gaan de motoren uit en is Endeavour in de ruimte. Hier heb ik lang naar uitgekeken, een droom die uitkomt. Na twee nachten opblijven is het tijd om te gaan slapen. De volgende dag is het echter al weer vroeg op, de Atlas-5 raket die de SDO sonde moet lanceren wordt naar zijn lanceerplek gerold. Het hele proces duurt een uur en dan staat de Atlas-5 startklaar. s’Middags kunnen we de raket van dichtbij op het pad bekijken. En fotograferen. Sommige fotograven zetten op afstand bestuurbare camera’s rond de raket, en de tijd die ze nodig hebben gebruiken wij om mooie foto’s van de Atlas raket te schieten. We zijn bijna 2 uur rond de raket en op het pad. Jammer dat het bijna al die tijd regent, maar het uitzicht blijft mooi.

Langzaam rolt de Atlas-5 naar zijn lanceerplaats. (Foto: J. van Oene)

De dag erna staat de lancering van de Atlas-5 gepland. Rond half 11 moet de raket omhoog gaan. Maar het is ook de dag dat de twee boosters van de Space Shuttle terug naar KSC komen. Bij Port Canaveral moeten ze door een sluis, een mooie gelegenheid om te Pagina 7

gaan kijken dus. Kan mooi nog even voor we naar pers site moeten voor de lancering. De linker booster is echter al vroeg in de morgen de sluis gepasseerd. Die heb ik dus helaas gemist, maar het schip met de rechter booster ligt in de haven te wachten, maar waarop vragen wij ons af. We zien de boot liggen en de booster is ook te zien, maar verder gebeurd er weinig. We moeten de booster maar laten voor wat het is, er is immers een lancering gepland en dat willen we niet missen. Helaas is het weer weer te slecht. Er is te veel wind. Na een uur wachten op de wind die niet wil gaan liggen besluit NASA om de lancering 24 uur uit te stellen.

moeite waard om “live” een Space Shuttle lancering te zien. Met dank aan Laurel A Lichtenberger van NASA en Gerard v/d Haar (die gids en chauffeur was).

We besluiten om terug te gaan naar de haven om te kijken of de Shuttle booster er nog ligt en of het schip nu wel door wil varen. Als we aan komen zie we het schip al op ons af komen varen. Je zou haast zeggen dat hij netjes op ons gewacht heeft. Het loopt tegen 12 uur als de Liberty Star met de booster door de sluis vaart. Helaas ligt de booster niet echt in het zicht, verkeerde kant van de boot, maar de achterkant is goed te zien. Het blijft apart om een gebruikte Space Shuttle raket zo dichtbij te zien.

Lift off, de Atlas-5 raket brengt de SDO in de ruimte. (Foto: J. van Oene)

De Liberty Star met de rechter Shuttle booster. (Foto: J. van Oene)

Mijn reis eindigt op donderdag 11 februari met de geslaagde lancering van de Atlas-5 raket. De wind is gaan liggen en de Atlas-5 doet wat hij moet doen, de SDO zonne-sonde lanceren. Twee lanceringen binnen een week, dat komt niet vaak voor in Florida. Nog 4 Space Shuttle vluchten te gaan, die volgens schema allemaal dit jaar nog moeten vertrekken, voor mensen die het willen zien gaat de tijd dus dringen. Ik kan alleen maar zeggen, het is de Pagina 8

NODE-3 EN CUPOLA AAN ISS BEVESTIGD In het laadruim van de Endeavour, die op 8 februari werd gelanceerd, bevonden zich twee Europese onderdelen die aan het ruimtestation zijn bevestigd. Dat zijn de modules Node-3 (Tranquility) en Cupola. Dat betekent dat van alle onder druk staande modules nu ruim een derde is ontworpen en/of is gebouwd door Europese bedrijven.

Ook is het een ideale module voor ruimtevaarders om de robotarm van het ruimtestation te bedienen en koppelingen van ruimtevaartuigen in de gaten te houden. Ook is het een goede hulp tijdens ruimtewandelingen. Wat ook niet vergeten mag worden, is, dat het een fantastische ontspanningsruimte is voor de ruimtevaarders. Van hieruit kunnen ze genieten van het fraaie uitzicht op de aarde, de maan, de sterren enz. Voor hen onvergetelijke momenten. Deze module zit vol met ramen.

Cupola van binnenuit gezien tijdens een test

Node-3 is heel anders dan alle andere modules Het is uiterst modern en volgepropt met allerlei apparatuur. Met aanmerkelijk meer dan aanvankelijk was gepland. Een deel ervan zal dan ook worden overgeplaatst naar de Amerikaanse module Destiny, zodat daar ook meer plaats ontstaat voor wetenschappelijk onderzoek.

Node-3 met vooraan de Cupola. Met een robotarm werden deze vanuit het laadruim van de shuttle naar het punt van bevestiging aan het ISS door astronauten gebracht.

Cupola is een observatiemodule die aan de Node-3 vast komt te zitten. Deze is altijd naar de aarde toe gericht. Vanuit deze module kunnen ruimtevaarders de aarde bestuderen. Met instrumenten kunnen verschijnselen in de atmosfeer bestudeerd worden die invloed hebben op veranderingen in het klimaat. Pagina 9

IRAN LANCEERDE RAKET Met succes lanceerde Iran op 2 februari een raket met in de neuscapsule twee schildpadjes, een muis en wormen. Waar die lancering in Iran plaatsvond, werd niet bekend gemaakt. Het was de derde in een serie, genaamd Kavosghar-3. Na 90 seconden was de eerste trap leeggebrand en keerde die, hangende aan een parachute, terug naar de aarde. De tweede trap werkte vervolgens 5 minuten en de derde trap bracht de lading in een baan om de aarde. De raket, die hiervoor werd gebruikt, kennen we onder de naam Mesbah. In februari 2008 vond de lancering plaats van Kavosghar-1 of Explorer-1. Later in dat jaar vertrok Kavosghar-2 richting ruimte.

SDO GELANCEERD Vanaf de lanceerbasis op Florida vertrok op 11 februari een Atlas 5 raket. Deze bracht de SDO-satelliet (Solar Dynamics Observatory) in een geosynchrone baan om de aarde. Van daaruit zal het de zon bestuderen. Daarbij gaat het vooral om het binnenste van onze dichtstbijzijnde ster en het magnetisch veld. Misschien verschaffen die gegevens wel een inzicht in wanneer er zonnestormen optreden. SDO is de eerste satelliet in het 'Living with a star' programma.

Atlas V lanceert de SDO

CHINA BOUWT RUIMTESTATION Al diverse malen hebben we in ASTRUIM geschreven dat we binnen enkele jaren verwachten dat China zijn eigen ruimtestation

gaat lanceren. Het mag van de Amerikanen op geen enkele manier betrokken raken in het ISS. Iedereen kon dus op zijn vingers natellen, dan China dan met een eigen ruimtestation zou komen. Op 3 maart heeft dit land dan ook aangekondigd om volgend jaar het eerste onbemande deel in een baan om de aarde te brengen. Het luistert naar de naam Tiangong-1 (= Hemels Paleis). Twee jaar later zal een onbemande Shenzhou moeten aanmeren. Vervolgens staan er dan nog tien vluchten gepland.

KRIJGT RUSLAND TEKORT AAN RUIMTEVAARDERS ? Dat dreigt er wel naar uit te gaan zien. De Russische jeugd en jongeren krijgen steeds minder interesse in een baan als kosmonaut. Bij vrouwen is dat al heel sterk. Vooral na het uiteenvallen van de Sovjet-Unie is die interesse sterk afgenomen.

DRIE NIEUWE ESA-PROJECTEN ESA heeft toestemming gegeven om drie nieuwe projecten verder te gaan ontwikkelen. Dat zijn Euclides, PLATO en Solar Orbiter. Ze passen alle drie in het Cosmic Vision programma: het ontrafelen van grote vragen van het heelal. Euclides doet onderzoek naar donkere energie en donkere materie. De satelliet maakt een kaart van de verdeling van sterrenstelsels om zo de onderliggende 'donkere structuur' van het heelal aan het licht te brengen. PLATO staat voor Planetary transits and oscillations of stars. Dit toestel moet antwoorden geven op de vraag: hoeveel planeten zijn er rond andere sterren dan onze zon. De Solar Orbiter gaat de zon gedetailleerder dan ooit in kaart brengen, inclusief de polen en de achterkant die vanaf de aarde niet te zien is. Verder zijn er nog vier andere projecten in de race. Een ervan, de IXO, maakt een zeer grote kans ook geselecteerd te worden. ESA wil met NASA en JAXA de opvolger van de Chandra en XMM-ruimtetelescopen bouwen. Een die röntgenstraling nog veel nauwkeuriger in kaart brengt. Wereldwijd kunnen dan zo'n tweeduizend wetenschappers van waardevolle gegevens voorzien worden. Pagina 10

KLEURVERANDERINGEN OP PLUTO De Hubble ruimtetelescoop heeft nieuwe foto's gemaakt van dwergplaneet Pluto. Het kostte enige tijd alvorens deze werden vrijgegeven. Toen de astronomen die beelden bekeken, konden ze hun ogen bijna niet geloven. Er blijken opvallend duidelijk kleurveranderingen voor te komen. Ook werd duidelijk dat ijs over het oppervlak was geschoven. Twintig jaar geleden (rond 1990) was Pluto (toen nog de negende planeet) minder rood dan nu. Zeker twintig procent. De stikstof die er in de vorm van ijs op voorkomt, groeit en krimp in omvang. In het noorden is die lichter van kleur dan in het zuiden die daar veel donkerder overkomt. Sterrenkundigen vonden die veranderingen erg opvallend. Zo sterk als op deze dwergplaneet, komt dat nergens anders in ons zonnestelsel voor. Deze grote kleurverschillen zijn ook wel te

begrijpen. Pluto draait namelijk in een sterk ellipsvormige baan om de zon. In de zomer staat Pluto veel dichter bij de zon dan in de winter. Op de ene pool verdampt dan ijs, terwijl de andere met rijp bedekt wordt. Materiaal wat onder het ijs lag, komt dan tevoorschijn. Ander materiaal daarentegen wordt bedekt. Pluto wordt met de dag interessanter. Hij is meer dan een bol van ijs en steen. In 2015 passeert het Amerikaanse ruimtevaartuig New Horizons deze dwergplaneet. Wetenschappers kijken nu al vol spanning uit naar wat voor plaatjes dan naar de aarde overgeseind gaan worden. Wat voor geheimen van o.a. het oppervlak, zullen dan worden onthuld. We zullen nog vijf jaren geduld moeten hebben.

Pagina 11

GANYMEDES EN CALLISTO ZIJN GEEN TWEELINGEN Op het eerste gezicht lijken de manen Ganymedes en Callisto tweelingen. Ze hebben namelijk dezelfde grootte en zijn even zwaar. Bovendien bestaat ze allebei uit 50% gesteente en 50% ijs. Maar na deze overeenkomsten houdt de vergelijking ook op. Dat ontdekte het Amerikaanse ruimtevaartuig Galileo in 1996 al. Hun geschiedenis blijkt heel anders verlopen te zijn. De kern van Ganymedes bestaat uit gesteente omgeven door ijs. Bij Callisto is dat niet het geval. Het is een mengsel van ijs en stenen. Het is er dus nooit warm genoeg geweest zodat het ijs kon smelten en de stenen naar het middelpunt kon zakken om er een kern te vormen.

Ganymedes

Hoe dat kwam? Ongeveer 3,8 miljard jaar geleden vond het laatste grote bombardement op de planeten en diens manen plaats. Een onvoorstelbare hoeveelheid kometen zorgde voor vele inslagen. Zo ook op Callisto en Ganymedes. Bij elke inslag smolt er weer ijs en kwam er water van kometen bij. Ganymedes kreeg veel meer inslagen te verduren dan Callisto. Daardoor smolt er veel meer ijs door de 'warmte' en kregen de stenen de kans naar het centrum te zakken. Callisto had met veel minder inslagen te maken, Met als gevolg smolt er minder ijs en kregen de rondzwevende stenen geen kans naar het middelpunt van deze maan te zakken. Er is nog een tweede oorzaak. Ganymedes bevindt zich veel dichter bij Jupiter dan Callisto. Deze maan heeft dus veel meer hinder van de getijdenvorming door de sterke aantrekkingskracht van die reuzenplaneet. Door de wrijvingsactiviteiten in het binnenste van Ganymedes werd op die manier ook meer wrijvingswarmte opgewekt.

Callisto

Pagina 12

MAAN ENCELADUS Met een doorsnede van zo'n 500 kilometer stelde dit maantje niets voor toen het in 1789 door William Herschell werd ontdekt. Een ijsbol die om planeet Saturnus draait. Geen opvallende maan. Maar toen op 14 juli 2005 het Amerikaanse ruimtevaartuig Cassini langs deze maan vloog, veranderde die nietszeggende maan in een uiterst interessant hemellichaam. Er komt vulkanisme op voor !!! Nee, het spuit geen gloeiend hete vloeibare materiaal omhoog, maar ijsdeeltjes. En dat was iets heel bijzonders.

Enceladus bezit waarschijnlijk een steenachtige kern. Die wordt omringd door ijs en het zou ook best kunnen dat daarin ook oceanen voorkomen. De sterke aantrekkingskracht van Saturnus trekt aan die maan en aan dat ijs dus. Dat is vooral heel goed merkbaar aan de zijde die naar de planeet is gekeerd. En omdat deze maan langzaam om zijn as draait, wordt er telkens aan een ander deel getrokken en dat komt in beweging. IJsmassa's worden daardoor samengeperst en uitgerekt. Dat langs elkaar schuren van die deeltjes veroorzaakt warmte. De warmere massa stijgt op. Breuken ontstaan. Vanuit die breuken

worden waterdamp en ijsdeeltjes de ruimte ingespoten die als schitterende fonteinen te zien zijn. Die zorgen er ook voor dat om die maan een zeer ijle atmosfeer van erg kleine druppeltjes ontstaat. Vreemd genoeg komen die ijsfonteinen alleen op het zuidelijk halfrond voor. Die helft namelijk is iets warmer dan het noordelijk halfrond. Rijst meteen de vraag hoe dat komt. Er is een groot verschil in leeftijden wat het oppervlak betreft.. Het noordelijk halfrond is véél ouder. Daarop zijn heel veel kraters te zien. Wetenschappers berekenden dat de dichtst bekraterde delen 4,2 miljard jaar oud moeten zijn. Die wat minder tussen de 0,2 en 3,7 miljard jaar. De veel vlakkere delen in het zuiden halen de leeftijd van 100 miljoen jaar amper. Sommige gebieden zijn zelfs niet ouder dan 500.000 jaar. Dat alles heeft te maken met de bewegingen van de korst. De wat warmere delen persen zich naar boven en de oudere stukken zakken naar beneden. Zo'n hele cyclus kan wel 10 miljoen jaar duren. Er moeten zeker vier van zulke cyclussen in het oppervlak hebben plaatsgevonden. Telkens één om een kleine miljard jaar.

Met het bezoek van Cassini aan Enceladus maakten sterrenkundigen kennis met een heel nieuw fenomeen. Dat onbeduidende maantje kwam volop in de belangstelling. Pagina 13

door Michel van Pelt

MARS EXPRESS LANGS PHOBOS

SCHEERT

Op 3 maart vloog ESA’s Mars Express op een afstand van slechts 67 km langs het Marsmaantje Phobos. De scheervlucht werd gebruikt om meer te weten te komen over de samenstelling ervan. Uit eerder onderzoek is gebleken dat Phobos geen massief brok gesteente is, maar waarschijnlijk een tamelijk losse samenklontering van puin waarin misschien zelfs vrij grote lege holten zitten.

Om hierover meer te weten te komen werd de baan van Mars Express tijdens de scheervlucht nauwkeurig gevolgd aan de hand van de radiosignalen die het naar de aarde stuurde. De afwijkingen in die baan geven informatie over de massa en de massaverdeling van Phobos. Om storingen in de beweging van Mars Express zo klein mogelijk te houden waren de wetenschappelijke instrumenten uitgezet, dus er zijn tijdens deze scheervlucht geen foto’s gemaakt. Bij de volgende dichte nadering zal dat wel gebeuren.

Het oppervlak van Phobos, zoals in augustus 2008 door Mars Express gefotografeerd. De komende maanden vliegt Mars Express weer een paar keer vlak langs het maantje. [ESA/ DLR/ FU Berlin (G. Neukum)]

Pagina 14

MARSRIVIER WAARSCHIJNLIJK DOOR LAVA GEVORMD Nauwkeurige analyse van de lange, vertakte Ascraeus-geul lijkt aan te tonen dat deze niet door water maar door snel stromende lava is gevormd. Eerder meenden sommige onderzoekers dat deze “rivier”-structuur waarschijnlijk was ontstaan toen er nog veel vloeibaar water op Mars stroomde. De vloeistof die het Ascraeus-geulenstelsel heeft gevormd, of het nou water of lava was, is al lang geleden verdwenen. De vorm van de geul geeft echter nog wel aanwijzingen voor wat er doorheen heeft gestroomd. Hoewel sommige kenmerken van het stelsel op die van een drooggevallen rivier lijken, blijkt nu dat delen ervan tunnels vormen. Dat gebeurt vaak bij vulkanische processen, waarbij deze “lavabuizen” worden genoemd.

Het Ascraeus kanaal (rood), met details van door lava gevormde structuren (de zwarte kaders zijn uitvergrotingen van de met witte randen aangegeven gebieden). Links een vertakt kanaal, in het midden een meanderend kanaal, en rechts uitstroomopeningen. Locaties van meer van die openingen zijn met gele stippen aangegeven. [NASA/Jacob Bleacher]

MARS RECONNAISSANCE ORBITER BREEKT RECORDS EN VINDT DIKKE IJSLAGEN NASA’s Mars Reconnaissance Orbiter (MRO) heeft in de afgelopen vier jaar zo’n 100 terabits (100.000 gigabits) aan gegevens naar de Aarde gezonden. Dat is vergelijkbaar met 35 uur aan hoge-kwaliteit videobeelden. Het is ook meer dan drie keer zo veel als alle andere planeetverkenners bij elkaar hebben opgebracht. De MRO heeft drie camera's, een spectrometer, een radar en een radiometer voor atmosfeeronderzoek aan boord. De gegevens daarvan worden via de drie meter grote schotelantenne met een snelheid van 6 megabits per seconde naar de aarde gezonden. De MRO heeft nu ongeveer de helft van de planeet nauwkeurig onderzocht. Pas geleden nog heeft de MRO ontdekt dat er

op het noordelijk halfrond van Mars op veel plaatsen dikke ijspakketten onder het oppervlak liggen. Met het radarinstrument werd het heuvelachtige gebied Deuteronilus Mensae, ongeveer halverwege de evenaar en de Noordpool van Mars, bekeken. De MRO zag daar ijsafzettingen die zich over honderden kilometers uitstrekken en op sommige plaatsen maar liefst een kilometer dik zijn. Het ijs ligt vooral langs steile rotswanden, en is daar tegen verdamping Pagina 15

beschermd onder puin dat van die wanden omlaag is gevallen. Waarschijnlijk lag het hele gebied ooit onder een dikke laag ijs, en zijn de ondergrondse, beschermde lagen daar slechts de restanten van.

KLIMAATGESCHIEDENIS ZIEN IN SEDIMENTLAGEN

TE

Onderzoek van de dikke laag puin rond de centrale bergpiek van de 150 kilometer grote Marskrater Gale maakt duidelijk dat er zich miljarden jaren geleden op Mars grote klimaatveranderingen hebben afgespeeld. De laag heeft zich in de loop van ongeveer twee miljard jaar gevormd, en de structuur ervan is een soort geschiedenisboek van het Marsklimaat. Helemaal onderop in de krater zijn er lagen met kleimineralen te vinden. Deze kunnen alleen onder natte omstandigheden zijn gevormd. Daarboven bevinden zich lagen die naast klei ook sulfaten bevatten. Die sulfaten zijn ook in een vochtige omgeving gevormd, maar afzetting ervan vindt pas plaats als het water waarin ze

gevormd zijn verdampt. Nog hogere lagen in de puinberg blijken alleen sulfaten te bevatten, en bovenop zijn geen watergerelateerde mineralen meer te vinden. De krater is tot nog toe de enige plek waar één opstapeling van gesteenten het complete verhaal van de verandering van het klimaat op Mars vertelt. De volgorde van de lagen bevestigt de huidige theorieën daarover. De krater is een van de mogelijke landingsplaatsen voor de mobiele onderzoeksrobot Curiosity (de nieuwe naam van NASA’s Mars Science Laboratory), die in 2011 wordt gelanceerd.

Kaart van het Deuteronilus Mensae gebied op Mars, met in blauw aangegeven de ondergrondse ijslagen die door MRO’s radar gevonden zijn. [NASA/JPLCaltech/ASI/University of Rome/Southwest Research Institute]

Pagina 16

MELKWEGEN In september en oktober 2009 maakten de nieuwe camera's aan boord van de Hubble ruimtetelescoop opnamen waaruit deze foto werd samengesteld. Liefst 7500 sterrenstelsels werden er geteld. De heldere op de voorgrond zijn enkele miljarden jaren oud en de verste zo'n 13 miljard jaar. Oftewel die ontstonden 650 miljoen jaar na de Big Bang. De foto bestrijkt een gebied dat te vergelijken is met een derde van de volle maan.

in dat deze missie elke jaar $ 60 miljoen gaat kosten. De lancering van de combinatie Cassini (V.S.) met Huygens (Europa) gebeurde in oktober 1997. In 2004 bereikten beide toestellen de planeet. Maar Huygens vloog vervolgens door naar maan Titan. Aanvankelijk was het de bedoeling dat deze missie eind 2008 beëindigd zou worden, maar gezien het succes werd deze met 27 maanden verlengd tot september 2010. Nu dus tot 2017 en dus komen daar nog 155 omloopbanen bij (tot dusver zijn er 126 omloopbanen beschreven).

CASSINI GAAT DOOR TOT 2017

JONGSTE PLANEET ONTDEKT

De Amerikaans Europese ruimtesonde Cassini doet het nog steeds geweldig. NASA is over de resultaten zo tevreden dat het op 3 februari j.l. besloten heeft deze missie te verlengen tot 2017. Zeven jaren extra betekent wel dat sterrenkundigen zowel de zomer als de winter op deze planeet kunnen volgen. In 2004 kwam het toestel aan bij Saturnus en toen was het winter. In 2017 zal het dan zomer zijn. Voor NASA houdt het wel

Slechts 35 miljoen jaar is hij oud onze jongste planeet. Hij luistert naar de naam BD+20 1790b. Een stevige 'baby' die maar liefst vijf keer groter is dan Jupiter. Voor het halen van beschuit met muisjes is het te ver weg. Hij bevindt zich namelijk op een afstand van 83 lichtjaren van ons vandaan. De ontdekking staat op naam van Britse wetenschappers.

Pagina 17

STER VERNIETIGT PLANEET Een internationaal team van astronomen heeft een planeet buiten ons zonnestelsel ontdekt die door de zwaartekracht van zijn ster kapot wordt getrokken. Deze planeet, WASP-12b, is een gasreus in het sterrenbeeld Voerman. Toen deze exoplaneet twee jaar geleden werd ontdekt, verbaasden wetenschappers zich erover dat zo'n grote planeet zo dicht rond de ster draaide. WASP-12b is namelijk bijna twee keer zo groot als Jupiter, maar staat slechts anderhalf miljoen kilometer van de ster, 75 keer dichterbij dan de aarde bij de zon staat. De planeet is zo opgezwollen door de getijdenwerking die ontstaat door de ster. Net zoals het zeewater stijgt en daalt door de invloed van de maan, is het oppervlak van WASP-12b constant in beweging door de invloed van de ster. Omdat deze planeet in 24 uur rond de ster snelt, is de getijdenwerking er zo hevig dat de wrijving ervan de planeet opwarmt en doet uitzetten. Bovendien wordt de planeet door de ster uit elkaar getrokken tot de vorm van een rugbybal. Astronomen verwachten dat die krachten op WASP-12b deze planeet fataal zullen worden. Binnen tien miljoen jaar zal deze planeet vernietigd zijn. Het is de eerste keer dat wetenschappers de doodstrijd van een planeet kunnen volgen.

DAGEN KORTER AARDBEVING

DOOR

De zware aardbeving in Chili op zaterdag 27 maart heeft er voor gezorgd, dat de dag nu 1,26 microseconde korter is geworden. Ook in 2006 vond er een zware aardbeving plaats. Toen werden de dagen met 6,8 microseconde korter Let wel: één microseconde = één miljoenste deel van één seconde. De aardas is sinds de beving in Chili 8 cm verschoven en daardoor draait de aarde iets sneller.

EERSTE FOTO'S VAN WISE Sinds 14 januari draait WISE in een baan om de aarde. Deze ruimtetelescoop bestudeert het heelal in het infrarood (zie ASTRUIM febr. 2010). Inmiddels zijn de wetenschappers

razend enthousiast over de kwaliteit van de foto's die overgeseind worden. Zeer gedetailleerd.

Een infrarood opname van komeet Siding Spring, ook bekend onder de codenaam C/2007 Q3

NEDERLANDSE NAMEN VOOR PLANETOÏDEN Op 31 januari heeft de Internationale Astronomische Unie (IAU) een voorstel goedgekeurd om vijf planetoïden naar Nederlanders te vernoemen. Het zijn:  Aletta Jacobs, de eerste vrouwelijke arts van Nederland en voorvechtster van het vrouwenkiesrecht;  Pieter Jansz Saeniedam, een 17e eeuwse schilder;  Samirel Ampzing, een 17e eeuwse dominee;  Joannes le Francq van Berkhey. Hij was rond 1800 dichter en lector aan de Leidse universiteit;  Daan de Hoop, die jarenlang voorzitter was van de NVR Deze vijf rotsblokken, die niet groter zijn dan vier tot vijf kilometer in doorsnede, draaien tussen Mars en Jupiter om de zon. Ze doen daar 2,6 tot 4,4 jaar over.

Pagina 18

WAT ER AAN DE STERRENHEMEL TE ZIEN IS IN DE PERIODE VAN 10 MAART EN 6 APRIL 2010 MERCURIUS Is eind maart en begin april zo'n twee uren na zonsondergang boven de westelijke horizon te vinden. VENUS Is inmiddels aan de avondhemel boven de westelijke horizon verschenen. Haar helderheid neemt toe en we krijgen deze planeet de komende tijd steeds langer te zien. MARS Is 's avonds tot ver na middernacht in het sterrenbeeld Stier te zien. Mars verwijdert zich steeds verder van de aarde en dus de helderheid af. JUPITER Bevindt zich in het sterrenbeeld Waterman en nog te dicht bij de zon om in deze periode te kunnen waarnemen. SATURNUS Is als een heldere ster in het sterrenbeeld Maagd te bewonderen. Vrijwel de gehele nacht zeer goed zichtbaar. URANUS In deze periode staat deze planeet nog te dicht bij de zon om te kunnen waarnemen. Uranus bevindt zich in het sterrenbeeld Vissen. NEPTUNUS Ook deze planeet staat te dicht bij de zon om te kunnen zien. VAN DAG TOT DAG 17 mrt.: Iets boven de Maan treffen we 's avonds planeet Venus aan. 19 mrt. Met behulp van een sterrenkijker kunnen we te 21.42 uur de verdwijning zien van een sterretje aan de donkere rand van de Maan. 20 mrt.: Te 18.32 uur begint de astronomische lente. 21 mrt.: Links onder de Maan treffen we Aldebaran aan, de helderste ster van het sterrenbeeld Stier.

21 op 22 mrt.: Planeet Saturnus in oppositie. Dat betekent dat de zon, aarde en Saturnus op één lijn staan en is deze planeet de gehele nacht te zien. 23 mrt.: Te 2.38 uur staat de manen Titan (boven) en Rhea (onder) links van Saturnus onder elkaar. 25 mrt.: Schuin boven de Maan prijkt planeet Mars. 27 mrt.: Te 3.01 uur bedekt de Maan een ster van het sterrenbeeld Leeuw. 27 mrt.: 's Avonds zien we boven de Maan Regulus staan, de helderste ster van het sterrenbeeld Leeuw. 28 mrt.: Te 2.00 uur zetten we de klok één uur vooruit. De zomertijd is weer begonnen. 29 mrt.: Met een sterrenkijker is te zien dat de Maan te 4.22 uur een ster van het sterrenbeeld Leeuw bedekt. 31 mrt.: Links van de Maan is Spica te zien, de helderste ster van het sterrenbeeld Maagd. 3 april: Links van de Maan is Antares te vinden, de helderste ster van het sterrenbeeld Schorpioen. 'VALLENDE STERREN' Een enkele Virgide zal zich laten zien. Kijk richting sterrenbeeld Maagd. Een magere periode. DE ZON 12 maart 22 maart 01 april 11 april

Opkomst 7.01 uur 6.38 uur 7.15 uur 6.52 uur

MAANFASEN Nieuwe Maan Eerste Kwartier Volle Maan Laatste Kwartier

15 maart 23 maart 30 maart 06 april

Ondergang 18.38 uur 18.56 uur 20.13 uur 20.30 uur

Pagina 19

TENTOONSTELLINGEN ALKMAAR Van 1 tot 23 maart de tentoonstelling DE EERSTE MENSEN IN DE RUIMTE in de basisschool Liereland, in Alkmaar. AMSTERDAM De tentoonstelling DE EERSTE NEDERLANDERS IN DE RUIMTE is van 11 maart tot 17 april te zien in de basisschool Neptunus, Piet Zwarthof in Amsterdam PURMEREND Van 15 tot 27 maart is de tentoonstelling ONS ZONNESTELSEL te bekijken in basisschool 't Pierement in Purmerend Deze tentoonstellingen zijn in samenwerking met de Nederlandse Jeugdvereniging voor Ruimtevaart en Sterrenkunde georganiseerd. ACTIVITEITEN KERNEN NIJMEGEN Bijeenkomst op vrijdagavond 12 maart 2010 Aanvang:19.30 uur Einde: 21.00 uur - bespreking nieuwtjes - organisatie sterrenkijkavond - modelbouw - wat verder ter tafel komt UDEN Zaterdagavond

20

maart

2010

Voorts kunnen de bezoekers genieten van een fraaie tentoonstelling over Mars. Ook wordt er een presentatie voor de aanwezigen verzorgd. Toegang: gratis ; Aanvang: 19.30 uur RUIMTEVAART- & STERRENKUNDEKAMP NAAR NOORWEGEN Een paar jaar geleden hebben wij een kamp/excursie naar de Noordkaap in Noorwegen georganiseerd. Het was een fantastische en onvergetelijke beleving de midzomernachtzon te kunnen bewonderen. Precies midden in de nacht staat de zon nog een flink stuk boven de horizon. Niet voor te stellen. Zoiets moet je een keer in je leven gezien hebben. Dit jaar in juli krijg je weer de kans. De data moeten nog vastgesteld worden. Niet alleen leden, maar ook NIETLEDEN kunnen mee. Naast het hoogtepunt de midzomernacht, kan genoten worden van de ruige bergen, de diepblauwe hemel, de schitterende fjorden, de vele stroomversnellingen, het nooit vervelende landschap enz. enz. Over één ding verbaast iedereen zich: dat het overdag tussen de 28 en 30 graden warm is. Een paar jaar geleden was het zelfs enkele weken ruim 30 graden heet. Heb je interesse? Neem contact op met de vereniging: [email protected] tel. 024 - 64 199 29

In samenwerking met basisschool 't Maxend, Maxend 6 in Nistelrode organiseren wij een sterrenkijkavond. Een zestal sterrenkijkers staan op diverse objecten gericht. Verder vindt er een presentatie plaats en is er een tentoonstelling over Mars te zien. Toegang: gratis ; Aanvang: 20.00 uur VELDHOVEN Vrijdagavond

19

maart

2010

In samenwerking met basisschool Wintelre, Kerkstraat 12 in Wintelre organiseert deze afdeling een sterrenkijkavond voor het publiek. Er staan diverse sterrenkijkers opgesteld.

De 4 manen van Jupiter.

Pagina 20