Astruim [239]

Citation preview

36e jaargang nr. 239 - - 10 februari 2010

Pagina 1

ASTRUIM is het enige ruimtevaart- en sterrenkundetijdschrift in het Nederlands in Nederland en België. Het is een uitgave van de Nederlandse Jeugdvereniging voor Ruimtevaart en Sterrenkunde. Het is bestemd voor jeugd, jongeren en volwassenen. Telefoon: 024 - 64 199 29 www.njrs.nl [email protected]

Redactionele medewerkers -

Gerard Alink Herman Bosman Gerard Keijzers Corne Kremer Alain Manders Michel van Pelt Roel Toonen

Eindredactie

Lidmaatschap-/abonnementsgeld: 20 euro voor een heel kalenderjaar. Verschijnt plm. 13 keer per jaar.

Gerard Keijzers

Postgiro: 32 93 836 t.n.v. G. Keijzers Postbus 38 5340 AA Oss

-

Lay-out Theo Appeldoorn Ruud van Asseldonk Gerard Keijzers

Internet realisatie Voor België: Stephan Brands Bank Dexia - Neerpelt rekeningnummer 083-97 32 526-34 Wil je geen lid of abonnee meer zijn? Zeg dan voor 1 december op, anders ben je verplicht opnieuw voor een jaar te betalen. Neem de Nederlandse Jeugdvereniging voor Ruimtevaart en Sterrenkunde als een echt goed doel op in uw testament !!!!!!

Foto voorpagina: De nieuwste Hubble-opname van NGC 5194 (M 51) en NGC 5195, in het sterrenbeeld Jachthonden.

INHOUD: Internationaal Ruimtestation .............................................................................................. 3 STS-130 met ander shuttle nieuws .................................................................................... 5 Komen Amerikaanse astronauten ooit verder dan het ISS ? ............................................. 7 Ringvormige zonsverduistering.......................................................................................... 11 Marsnieuws ....................................................................................................................... 12 Saturnusnieuws ................................................................................................................. 15 Krater Tycho blijkt veel jonger te zijn ................................................................................. 16 Met Juno naar Jupiter ........................................................................................................ 17 Boekbespreking ................................................................................................................. 18 Wat er aan de sterrenhemel te zien is deze periode.......................................................... 19 Verenigingsnieuws............................................................................................................. 20

Pagina 2

ISS ZEKER TOT 2010 Zag het er een tijdlang naar uit dat het na 2015 afgelopen zou zijn met het internationale ruimtestation ISS, sinds kort is daar verandering in gekomen. Alle partners van het ISS zijn het erover eens dat de levensduur zeker verlengd moet worden tot 2020. De kans is groot dat dit duurste ruimteproject tot op heden nog een verlenging krijgt tot 2028. Of er dan nog behoefte aan is om het voort te zetten is de vraag. Het toestel is dan erg oud en mogelijk zijn er dan andere landen, die met een eigen ruimtestation zijn gekomen of dat men het helemaal niet meer ziet zitten.

VLUCHTEN NAAR ISS DIT JAAR       

KOTOV FOTOGRAFEERDE ZICHZELF Tijdens zijn ruimtewandeling in januari maakte de Rus Oleg Kotov met zijn digitale camera foto's van zichzelf. Hier laten we er eentje zien. Zijn ruimtepak en delen van het ruimtestation en de aarde reflecteren in het vizier van zijn helm. Tijdens die ruimtewandeling tezamen met zijn landgenoot Maxim Suraev maakten zij de MRM 2 (Mini-Research Module 2), beter bekend als de Poisk, gereed voor toekomstige koppelingen van Russische ruimtevaartuigen. Als eersten maakten hiervan gebruik Maxim Suraev en Jeffrey Williams. Zij verplaatsten de Sojoez TMA-16 naar deze koppelingspoort op 21 januari.

18 mrt: lancering Discovery STS-131 missie 2 april: koppeling van Sojoez TMA-18 14 mei: lancering Atlantis STS-132 missie 30 mei: lancering van Sojoez TMA-19 30 juni: lancering vrachtschip Progress 38 29 jul: lancering Endeavour STS-134 missie 16 september: de laatste lancering van een space shuttle. Dat wordt dan de Discovery

Pagina 3

HET RUIMTESTATION IN JANUARI 2010 Jacques van Oene Op 14 januari maakten Oleg Kotov en Maxim Suraev een ruimtewandeling van 5 uur en 44 minuten. Hun voornaamste taak was het plaatsen en aansluiten van drie antennes op de nieuwe Poisk module. De antennes maken deel uit van het Kurs-P koppel systeem. In de toekomst zullen Sojoez en Progress vracht capsules gaan koppelen aan de Poisk module. Verder sloten de twee ruimtewandelaars een ethernet kabel aan en monteerde ze twee handgrepen aan de buitenzijde van de Poisk. Vlak voordat ze hun ruimtewandeling afsloten namen ze nog een Biorisk experiment dat zich op de Pirs Module bevond mee naar binnen. Op 22 januari kropen Jeff Williams en Maxim Suraev aan boord van de Sojoez TMA-16 capsule om deze van de achterzijde van de Zvezda Service Module naar de Poisk module te vliegen. Deze korte trip duurde net geen 22 minuten, en was een goede test om te kijken of de antennes die tijdens de ruimtewandeling van 14 januari waren geïnstalleerd ook goed werkten. De volgende dag was het tijd om de PMA-3 (Pressurized Mating Adapter 3 – beter bekend als Space Shuttle koppelpoort) te verplaatsen van Node-1 naar de Node-2 module. Dit is nodig omdat de Space Shuttle in februari de Node-3 naar ISS gaat brengen en deze PMA-3 zat in de weg om een goede koppeling van Node-3 aan ISS mogelijk te maken. Op 22 januari was er ook nog een primeur te melden. De eerste live Twitter van uit het ruimtestation. NASA astronaut T.J. Creamer verzond dit bericht: "Hello Twitterverse! We r now LIVE tweeting from the International Space Station -- the 1st live tweet from Space! More soon, send your’s" Vroeger werden de Twitter berichten van de astronauten aan boord van ISS eerst naar Houston gestuurd en van daar uit op hun Twitter pagina gezet, nu is dat dus niet meer nodig en zijn de dagelijkse belevenissen van de astronauten ook via Twitter te volgen.

Vanaf 1 februari is het mogelijk om live, gedurende de werkdag van de astronauten, te kijken aan boord van het ruimtestation en te zien hoe de astronauten werken aan boord. Dit is natuurlijk alleen het geval als het ruimtestation in contact staat met volgstations op de aarde, maar dat is wel het grootste gedeelte van de dag. Tot nu toe werd er alleen bij speciale gelegenheden live overgeschakeld aan boord van ISS. En er was al wel live de aarde te volgen gezien vanuit het ruimtestation. Space Shuttle staat klaar voor vertrek Op Kennedy Space center in Florida staat de Space Shuttle Endeavour klaar om begin februari te beginnen aan missie STS-130. Het hoofd doel van de vlucht is het afleveren van de in Europa gebouwde Node-3 module en de Cupola observatie post. Vlak nadat de Shuttle Endeavour op 6 januari naar lanceercomplex 39A was gerold bleek uit tests op de grond dat er mogelijk problemen waren met de koelleidingen van de Node-3 en de vlucht zou misschien wel uitgesteld gaan worden. Gelukkig bleken deze problemen snel te verhelpen en op 18 januari kon de lading naar de Shuttle worden gebracht om een dag later in het laadruim van de Endeavour te worden geïnstalleerd. De bemanning van de Endeavour was op 22 en 23 januari op KSC aanwezig om de zogenoemde Terminal Count Demonstration Test (TCDT) te ondergaan. Op deze twee dagen worden zowel de aftel - als de noodprocedures nog een keer getest. Op 27 januari volgde nog de Flight Readiness Review van NASA en aan het einde van die dag maakte NASA bekent dat de Endeavour op 7 februari om 10:39 uur Ned. tijd aan zijn ruimtevlucht zal beginnen. Bij eventueel uitstel heeft NASA nog 8 en 9 februari om het te proberen alvorens er plaats gemaakt moet worden voor de lancering van de Atlas-5 raket die de SDO sonde moet lanceren. Lukt de lancering van de Atlas raket, dan moet NASA nog 3 dagen wachten voor dat er weer een poging om de Space Shuttle te lanceren kan worden gedaan. Pagina 4

STS-130 IS VAN START De 32e shuttlevlucht naar het ISS is op 8 februari, met een lanceervenster van tien minuten, van start gegaan. Onze medewerker Jacques van Oene is in Amerika en doet uitvoerig verslag in de volgende ASTRUIM. Tijdens deze missie, die dertien dagen gaat duren, vinden er drie ruimtewandelingen plaats. Space Shuttle Endeavour levert de Tranquility module af. Op bovenstaande foto zijn de bemanningsleden te zien. V.l.n.r. Nicolas Patrick, piloot Terry Virts, Robert Behnken, Kathryn Hire, commandant George Zamka en Stephen Robinson.

GEEN SCHADE Een zware onweersbui passeerde op 22 januari het lanceercomplex van Kennedy Space Center. Na afloop wisten de technici te vertellen dat de space shuttle hiervan geen enkele schade had opgelopen.

COCAÏNE BIJ SPACE SHUTTLE GEVONDEN Half januari is in de hangar, waar de space shuttles gereed gemaakt worden voor vertrek, een zakje cocaïne gevonden. Het lag op de vloer in de buurt van de wc. Toegang tot deze hangar hebben zo'n 200 personen. NASA heeft een groot onderzoek aangekondigd onder het personeel. Ook zal nagegaan worden of de onderdelen van de space shuttles in orde zijn. Onder invloed van drugs kunnen er natuurlijk fouten gemaakt zijn.

SPACE SHUTTLES UITVERKOOP

IN

DE

Zoals we al eerder in ASTRUIM vermeldden, zijn eind dit jaar de ruimteveren te koop. Dat wil zeggen Atlantis en Endeavour. De Discovery gaat naar het Smithsonian National Air and Space Museum in Washington. NASA denkt er momenteel ook over de Enterprise in Pagina 5

de verkoop te doen. Deze shuttle is nooit in de ruimte geweest, maar werd alleen gebruikt voor testen. Vooral voor het vliegen naar de landingsbaan en het landen. NASA deed vorig jaar al een oproep tot verkoop. Twintig liefhebbers meldden zich toen, maar uiteindelijk ging de verkoop toch niet door. De vraagprijs? "Slechts" 20 miljoen euro. Interesse? Reageer dan wel vóór 19 februari. Houd er wel rekening mee dat er nog een paar miljoen euro bij komen aan transportkosten vanaf Florida. Er daarna mee te vliegen is ook niet toegestaan.

DRIE KANDIDATEN RUIMTEMISSIES

NIEUWE

De Amerikaanse ruimtevaartorganisatie NASA heeft drie kandidaten geselecteerd voor een onbemande ruimtemissie die uiterlijk in 2018 van start moet gaan. De drie finalisten zijn ruimteverkenners die respectievelijk de planeet Venus, een 'aardscherende" planetoïde en het zuidpoolgebied van de maan zouden onderzoeken. Welke van de drie het wordt, zal de komende anderhalf jaar worden bekeken. De missie, die deel uitmaakt van het 'New Frontiers'-programma, mag niet meer dan 650 miljoen dollar kosten. De voorgestelde missie naar Venus, SAGE geheten, omvat een sonde die in de dichte atmosfeer van de planeet afdaalt en tenslotte een zachte landing op het oppervlak maakt. De missie Osiris-Rex moet bodemmonsters verzamelen van een planetoïde, die relatiefdicht in de buurt van de aarde komt, om meer te weten te komen over de structuur van deze kleine hemellichamen die een potentiële bedreiging voor de aarde vormen. Moonrise zou een zachte landing maken in een groot inslagbekken aan de Zuidpool van de maan, en ongeveer een kilo bodemmonsters verzamelen.

CHINESE LANCERING

een navigatiesysteem van 35 kunstmanen op te zetten. Een geheel eigen system naast de Amerikaanse GPS, de Russische Glonass en de Europese Galileo.

LICHTSTE PLANEET ONTDEKT De ruimtetelescoop Kepler van NASA heeft de lichtste planeet buiten ons zonnestelsel ontdekt. Dat nieuws werd op maandag 14 januari bekend gemaakt. Planeet Kepler-7b (anderhalf maal groter dan Jupiter) bezit een dichtheid van slechts 0,17 gram per kubieke centimeter. Hij draait om een zon gelijkende ster in het sterrenbeeld Lier. Tot op heden heeft Kepler vijf exoplaneten ontdekt. Drie ervan zijn eveneens heel licht t.o.v. hun grootte. De vijfde bezit een dichtheid van 1,91 gram per kubieke centimeter en is te vergelijken met Neptunus. Deze vijf hebben de aanduidingen gekregen: Kepler-4b, 5b, 6c, 7b en 8b. Leven zal er niet op aan getroffen kunnen worden gezien de temperatuur. Deze varieert van 1200 tot over de 1600 graden Celsius.

MAANSTEEN RUIMTE IN

OPNIEUW

DE

Een steen die de astronauten Armstrong en Aldrin in juli 1969 van de maan meebrachten naar de aarde, zal opnieuw de aarde gaan verlaten. Dat zal gebeuren in februari aan boord van de space shuttle Endeavour. Deze steen komt in de module Tranquility, vernoemd naar de landingsplaats van Apollo 11 op de maan. Van deze plek is de steen meegenomen.

KLEINSTE OBJECT De ruimtetelescoop van NASA te weten de Hubble, heeft het kleinste object in de Kuipergordel ontdekt in het gewone zichtbare licht. Het draait in een baan om de zon voorbij planeet Neptunus.

De eerste lancering dit jaar vond plaats in China. Een Long March 3C raket bracht een navigatiesatelliet, onder het project Beidou, in een geosynchrone baan om de aarde op zaterdag 16 januari. China heeft de bedoeling Pagina 6

KOMEN AMERIKAANSE ASTRONAUTEN OOIT VERDER DAN ISS? Herman Bosman In januari 2004 kwam president George W. Bush met een ambitieus plan voor de bemande ruimtevaart: er zouden weer astronauten naar de maan reizen, er zou daar een bemande maanbasis komen en daarna zouden misschien astronauten een bezoek brengen aan Mars. Nu is het 2010. De Amerikaanse staatsbegroting vertoont een enorm tekort, Amerikanen lopen bepaald niet warm voor ambitieuze programma’s voor bemande ruimtevaart en de VS hebben kolossale successen geboekt bij de verkenning van de ruimte zonder dat er astronauten aan te pas kwamen. Denk maar aan de adembenemende opnamen van de Hubble Ruimtetelescoop en de prestaties van de Marskarretjes Spirit en Opportunity die ook na zes jaar op de rode planeet nog steeds werken hoewel ooit verwacht werd dat ze maar drie maanden zouden meegaan.

Hubble ruimtetelescoop

Dus wat mogen we tot 2020 verwachten van de bemande ruimtevaart? Norman Augustine, ooit bestuurder van het bedrijf Lockheed Martin en voorzitter van het onderzoekspanel dat de toekomst van de NASA onderzocht, ziet er niet veel in. Tijdens een hoorzitting bij het Congres in september 2009 zei hij dat de NASA teveel moet zien te doen met te weinig geld. Op die manier zou

de NASA niet in staat zijn een veilig en zinvol bemand ruimtevaartprogramma uit te voeren. Maar mensen die de NASA steunen, vinden dat de rol van astronauten nog niet is uitgespeeld. Charles Bolden, de nieuwe directeur van de NASA gelooft niet dat president Obama van plan is om een einde te maken aan de Amerikaanse bemande ruimtevaart. Dat zei hij op 5 januari dit jaar tijdens een bijenkomst van de American Astronomical Society in Washington. Hij zei ook dat de NASA de nadruk zou gaan leggen op niet al te grootst opgezette missies die worden uitgevoerd samen met andere landen. Ook wil hij de NASA laten werken aan nieuwe technieken voor voortstuwing om die nieuwe missies van de grond te krijgen en niet langer gebruik te maken van reusachtige raketten die werken op brandstof en zuurstof zoals vroeger. Obama zal zeker kijken naar het feit dat de NASA te weinig geld heeft om de ambitieuze plannen uit te voeren die nu op tafel liggen. Hij staat bekend als een hartstochtelijke liefhebber van ruimtevaart. Hij zal daar beslissingen over nemen. Zal hij die bekend maken tijdens de toespraak State of the Union (de Amerikaanse tegenhanger van de Troonrede in Nederland) die hij op 27 januari zal uitspreken, of begin februari als hij bekend maakt aan welke zaken de NASA geld mag uitgeven in 2011 en hoeveel? Tot nu toe is er weinig over bekend en is het dus voor het grootste deel gissen wat Obama precies wil. Wel verwachten deskundigen als John Logsdon, een ruimtevaartexpert van de George Washingotn-Universiteit niet veel van wat er tot 2020 zal gebeuren op gebied van bemande ruimtevaart. Logsdon zegt hierover: “Er zal gen [nieuw] ruimtevaartprogramma zijn.” In plaats daarvan zou Obama’s regering geld blijven uitgeven aan het Internationaal Ruimtestation en dat zou ten koste gaan van plannen om astronauten naar de maan, naar Mars en naar planetoïden te sturen. Een andere expert, Michael Robinson van de Universiteit van Hartford in de Amerikaanse staat Connecticut, zegt dat de NASA duidelijk voor belangrijke keuzes staat. “We stellen Pagina 7

onszelf vragen die we een eeuw geleden ook al gesteld hebben over wat we precies als land willen bereiken met exploratie nu we de ruimte in het vizier hebben.” Een stukje geschiedenis In 1958 werd de NASA opgericht omdat de Sovjet-Unie de Spoetnik had gelanceerd en omdat de VS en de Sovjet-Unie als vijanden tegenover elkaar stonden in de Koude Oorlog. Hiermee begon de race naar de maan tussen de twee rivalen. De VS wilden dat er Amerikanen op de maan landden voordat de Sovjets dat voor elkaar kregen met hun eigen astronauten. Het doel was simpel maar de kosten waren hoog, en ook de risico’s zoals in 1967 bleek toen Gus Grissom, Ed White en Roger Chaffee omkwamen door een brand in hun Apollo-capsule tijdens een training.

Apollo-1 na de brand

Na Apollo en de Saturn-5-raket kwam de Space Shuttle. Het was een voertuig dat reizen door de ruimte goedkoper moest helpen maken en meer ruimtereizen kon helpen maken dan met de Saturn-5 mogelijk was. De maan raakte weer buiten bereik. Tijdens de toespraak die Bolden voor de American Astronomical Society hield zei Bolden: “Als je me 20 jaar geleden had verteld dat we nu nog niet terug zijn gegaan naar de maan, zou ik hebben gezegd dat je kennelijk aan de drugs was.” Maar na de ontploffing van het ruimteveer Challenger in 1986 en het verongelukken van de Columbia in 2003 en door bezuinigingen op de ruimtevaart door de Amerikaanse

regering was het animo om weer mensen naar de maan te sturen niet groot. Wat Obama nu wil zal volgens Logsdon de plannen van Bush op losse schroeven zetten. Die wilde het de Space Shuttle buiten dienst stellen in 2010, het ISS na 2015 niet langer ondersteunen en astronauten naar de maan sturen met een nieuwe raket in 2020. In juni 2009 richtte Obama het onderzoekspanel van Augustine op. Dat moest nagaan wat de NASA het beste kan doen op gebied van bemande ruimtevaart. Hiertoe moest de NASA doelstellingen kiezen en niet een bepaalde bestemming voor bemande missies. In het rapport dat het panel uitgaf staan vijf scenario’s om die doelstellingen na te streven. In het rapport beveelt het panel ook aan samen met andere landen te streven naar het stichten van kolonies in het zonnestels. In twee van die scenario’s wordt ervan uitgemaakt dat het budget van de NASA niet wordt verhoogd. Dan zouden de komende tientallen jaren lang Amerikaanse astronauten niet verder kunnen reizen dan naar het ISS. Bolden gelooft niet dat dit voor de NASA in het verschiet ligt. In de drie andere scenario’s gaat het budget van de NASA in 2011 met drie miljard dollar omhoog om vervolgens per jaar met 2,4% te stijgen. Deze scenario’s verschillen in zoverre van elkaar dat wordt bepaald hoelang het ISS nog ondersteund wordt en wat voor nieuwe raket de NASA zal gebruiken om astronauten verder te laten reizen dan naar lage omloopbanen rond de aarde. Enkele van de scenario’s voorzien hierin dat bedrijven astronauten helpen lanceren naar het ISS met hun eigen raketten. Er zouden geen astronauten landen op de maan en Mars. Wel zouden astronauten langs de maan vliegen, langs planetoïden en langs de kleine Marsmanen Phobos en Deimos. Een kwestie van prestige Robinson en sterrenkundige Daniel Lester van de Universiteit van Texas menen dat de meeste wetenschappers bemande ruimtevaart onbelangrijk vinden en dat de prestaties van astronauten in het niet vallen bij die van de Hubble Ruimtetelescoop en de twee Pagina 8

Marswagens. Maar de twee deskundigen menen ook dat wetenschappelijke vooruitgang niet de belangrijkste reden is waarom de NASA er is en ook andere deskundigen denken er zo over. Zo meent Joseph Nye Jr. van de HarvardUniversiteit, een deskundige op gebied van internationale betrekkingen, dat het Amerikaanse ruimtevaartprogramma de VS voordeel heeft opgeleverd tijdens de Koude Oorlog met de Sovjet-Unie omdat het land daar een heleboel prestige aan ontleende in de wereld. Ook nu de VS steeds meer rivalen in de ruimte heeft, is het van belang dat het land leider blijft in de ruimtevaart want daardoor wordt hij in het buitenland gezien als een land met macht en kundigheid waar zeker mee te doen valt. “Je kunt het niet uitdrukken in een bedrag in dollars, maar als men zou merken dat de VS achterop raken, zal het ons aanzien beschadigen.” Al met al kun je zeggen dat de NASA pijnlijke keuzes moet maken. Ze kan niet stoppen met bemande ruimtevaart want Bolden heeft beloofd daarmee door te gaan. Bezuinigen op wetenschappelijke projecten in de ruimte om geld vrij te maken voor buitenaardse kolonies is moeilijk. Het moet uit de lengte of uit de breedte komen. Logsdon, een lid van de commissie die uitzocht waarom de Columbia was verongelukt, zegt dat de plannen van Bush in één opzicht helemaal niet deugden. Bush wilde dat in 2015 alle ondersteuning voor het ISS zou stoppen. Je kon er gewoon van uitgaan dat dit niet al in 2015 zou gebeuren. Je bouwt niet zomaar iets in 20 jaar tijd op om het na vijf jaar gebruik al weer af te danken. Er is één zaak die de NASA in de komende jaren van pas kan komen maar we moeten afwachten in hoeverre dat het geval zal zijn. Dat is de stormachtige opkomst van ruimtevaartbedrijven die met eigen geld zaken doen. Hoe belangrijk het vakblad Aviation Week & Space Technology die bedrijven vindt, laat hij zien door in januari Burt Rutan uit te roepen tot ruimtevaartondernemer van het jaar 2010. Rutan is de ontwerper van SpaceShipTwo, het ruimtevliegtuig dat eind 2009 voor het eerst aan het publiek is getoond. En in het panel van Augustine zat ook Jeff Greason, de medeoprichter van het

ruimtevaartbedrijf XCOR Aerospace dat bouwt aan een eigen ruimtevliegtuig voor passagiers, de Lynx. Greason riep de NASA op om contact te zoeken met bedrijven die tegen betaling vracht en astronauten naar het ISS willen en kunnen sturen. Dan zou de NASA de handen vrij hebben om astronauten verder de ruimte in te sturen dan naar lage omloopbanen rond de aarde. Bolden zegt dat Obama nog niet heeft besloten wat hij nu eigenlijk wil. Toch zijn er aanwijzingen voor wat hij van plan kan zijn. Senator Bill Nelson, die zelf ooit astronaut is geweest heeft in januari tegen de krant Florida Today gezegd dat hij verwacht dat de NASA in 2011 extra geld krijgt bovenop de 18,7 miljard dollar die al opzij zijn gezet. En volgens het blad ScienceInsider zou de NASA één miljard dollar extra krijgen in 2011 voor de ontwikkeling van de Ares-raket en voor het bouwen van kunstmanen voor de studie van de aarde. Wel moeten we afwachten wat het Congres vindt van Obama’s nieuwe ruimtevaartplannen zodra die bekend zijn gemaakt. Volgens Robinson zal het er niet langer om gaan zoals tijdens de Koude Oorlog om de Amerikaanse vlag te planten op nooit eerder bereikte plekken.

Lancering eerste Ares-raket Pagina 9

De toekomst van de verkenning van de ruimte Er is nog een andere zaak waar de NASA profijt van kan trekken, al is niet te voorzien in hoeverre dat dit het geval zal zijn. Dat is samenwerking met andere landen. Wayne Hale, een topmedewerker van de NASA die zich met internationale samenwerking bezig houdt, heeft onlangs alle ruimtevaartlanden van de wereld opgeroepen om met elkaar samen te werken. Samen zouden ze het zonnestelsel moeten verkennen waarbij ook kolonies op de maan en Mars moeten worden gesticht. Van China is bekend dat die in 2024 taikonauten op de maan wil laten landen. Maar er bestaat in China geen onderscheid tussen militaire en civiele ruimtevaart. Bovendien hebben de VS een verbod ingesteld op de overdracht van ruimtevaarttechnologie aan China. Om die redenen is het maar de vraag of Amerikanen echt zitten te wachten op samenwerking in de ruimte tussen de VS en China.

"Gevaar is altijd metgezel van astronauten, waar die ook naartoe gaan." Dat zegt John Grunsfeld, één van de astronauten die in mei 2009 de Hubble Ruimtetelescoop een opknapbeurt heeft gegeven. Hij is geen astronaut meer, maar werkt nu bij het Space Telescope Science Institute in Baltimore. “We gingen ervan uit dat we een kans van één op 70 hadden dat we niet van een missie terug zouden komen. Dat is niet zo gunstig. En het wordt alleen maar minder gunstig naarmate we verder in de ruimte reizen. Maar", vervolgt hij, "we zijn wat dat betreft beter af dan de pioniers van twee eeuwen geleden. Natuurlijk zijn we na het verongelukken van twee Space Shuttles heel wat terughoudender geworden bij het nemen van risico’s, maar er zijn altijd wel stoutmoedige mensen te vinden die bereid zijn risico's te nemen door de ruimte te verkennen.

Een mogelijke toekomstige maanbasis

Pagina 10

RINGVORMIGE ZONSVERDUISTERING De Indiase ruimtevaartorganisa tie ISRO maakte van deze gelegenheid gebruik om extra studies te verrichten. Het lanceerde elf sondeerraketten vanaf diverse plaatsen. Een dag voor de verduistering gingen er vijf van start en op de dag zelf zes. Instrumenten aan boord verzamelden gegevens over de invloed van die verduistering op de aardse atmosfeer.

Het maximum van de ringvormige zonsverduistering

In Midden-Afrika en in een deel van ZuidoostAzië hebben velen kunnen genieten van een ringvormige zonsverduistering. Dit natuurverschijnsel was te zien op 15 januari. De Maan stond toen erg ver van de aarde. Te ver om de gehele zon te kunnen bedekken. Dat betekende wel dat tijdens het maximum een ring van de zon te zien bleef. En dus ook geen corona verscheen er. Maar toch blijft zo'n natuurverschijnsel een schitterende gebeurtenis. Miljoenen mensen hebben ervan kunnen genieten, Het begon in Afrika in Chaad. Vervolgens was aan de beurt Congo, Oeganda, Kenia en Somalië. De schaduw vervolgde haar weg over de Indische Oceaan en gleed verder over de Aziatische landen Malediven, Zuid-India, een deel van Sri Lanka, Myanmar (Birma) en India.

De Amerikaanse Aqua satelliet maakte deze opname van het noordelijk deel van India grenzend aan de Golf van Bengalen. De ingetekende witte lijn is de kustlijn. Het donkere, ietwat oranjeachtige deel linksboven ligt in de schaduw van de verduistering. Pagina 11

door Michel van Pelt

PHOENIX HOUDT ZICH STIL Het lijkt erop dat NASA’s Phoenix lander de Marswinter niet heeft overleefd. Begin november 2008 stuurde Phoenix zijn laatste bericht naar de aarde, daarna was er door de komende winter niet genoeg licht meer om de lander van voldoende energie te voorzien om berichten te sturen. De missie eindigde daarmee officieel. Phoenix was echter geprogrammeerd om in een soort winterslaap te gaan, en in de lente weer wakker te worden. De kans dat dit goed zou gaan werd klein geacht, maar in januari dit jaar begon NASA toch naar een automatisch bericht van de lander te zoeken. Op 19 en 20 januari vloog de Mars Odyssey satelliet elf keer over de Phoenix landingsplaats, maar hoorde niets. Ook in de weken daarna bleef het stil. Phoenix is waarschijnlijk te koud geworden om weer tot leven te kunnen komen.

gebruiken om het Marswagentje in een betere positie ten opzichte van de zon te zetten. Momenteel hellen Spirits zonnepanelen een beetje naar het zuiden, terwijl de zon in het noorden staat. Als Spirit een klein stukje achteruit rijdt krijgen de zonnepanelen meer licht. Dat is erg belangrijk, want anders is de energieopbrengst te laag om tijdens de winter de communicatie met Spirit in stand te houden. Als kan hij niet meer verder rijden, Spirit zal nog wel gebruikt gaan worden. Vanuit zijn vaste positie kan het ondermeer de kleine schommelingen in de rotatie van Mars meten, wat informatie geeft over de massaverdeling diep binnen de planeet. Opname van de robotarm van Spirit. [NASA/JPLCaltech]

SPIRIT PERMANENT VAST NASA heeft besloten geen verdere pogingen te doen om de Marsrover Spirit los te krijgen. Het wagentje zit al tien maanden vast in los stofzand. Alle pogingen om Spirit te bevrijden zijn op niets uitgelopen. Door de komende winter komt de zon nu steeds lager aan de hemel te staan, waardoor de opbrengst van Spirits zonnepanelen sterk afneemt. Daardoor is er steeds minder energie beschikbaar voor het draaien van de wielen. NASA heeft daarom besloten de nog resterende energie te Pagina 12

360-graden panoramafoto van de omgeving van Spirit waar het wagentje vast zit. [NASA/JPL-Caltech]

De robotarm werkt ook nog steeds en kan dus bodemonderzoek blijven doen. In plaats van een rover is Spirit nu eigenlijk een vast onderzoeksstation geworden.

OPPORTUNITY ONDERZOEKT BIJZONDERE STEEN NASA andere Marswagentje, Opportunity, rijdt nog wel. Ruim twee maanden geleden kwam het een brok steen ter grootte van een basketbal tegen. Deze steen, die “Marquette Island” werd gedoopt, blijkt heel anders te zijn dan de stenen en meteorieten die Opportunity eerder bekeken heeft. “Marquette Island” bestaat uit vulkanisch basaltgesteente met een grove korrelstructuur. Die structuur wijst erop dat hij uit langzaam afgekoeld vloeibaar gesteente is ontstaan. Waarschijnlijk komt het gesteente diep uit de korst van Mars, want als hij aan het oppervlak was gevormd was hij sneller afgekoeld en hadden er zich geen grote kristallen kunnen vormen. Dan zou de textuur fijner zijn geweest dan wat Opportunity vond.

MARS LANGER GEDACHT

NAT

DAN

Uit spectaculaire opnamen van NASA’s Mars Reconnaissance Orbiter blijkt volgens Britse wetenschappers dat Mars korter geleden dan gedacht met water gevulde meren heeft gehad. Ze telden de inslagkraters in een gebied rond de evenaar waarvan gedacht wordt dat ze opgedroogde meren bevat. Uit de hoeveelheid kraters en schattingen over

het aantal inslagen per jaar blijkt dat de meren “slechts” drie miljard jaar geleden werden gevormd. Dat is ruim na het einde van de warme, natte periode van Mars die ongeveer 0.8 miljard jaar eerder aan een einde kwam. Schijnbaar zijn er dus later toch ook nog warmere perioden zijn geweest. Mars koelde 3.8 miljard jaar geleden af omdat de planeet toen vrijwel zijn hele atmosfeer verloor. Volgens de onderzoekers zouden latere opwarmingen het resultaat zijn van vulkanische activiteit, meteorietinslagen of kleine veranderingen in de baan van Mars rond de zon. Als gevolg hiervan zou de atmosfeer tijdelijk weer dichter zijn geworden en genoeg zonnewarmte hebben vastgehouden om ijs aan het oppervlak plaatselijk te laten smelten.

BOMEN OP MARS? De Mars Reconnaissance Orbiter heeft foto’s gemaakt waarop bomen te zien lijken te zijn. Het is echter een optische illusie: de “bomen” zijn patronen van donker zand die op hellingen van lichter zand naar boven zijn gekomen. Het donkere basaltzand is waarschijnlijk door de sublimatie van koolstofdioxide-ijs naar het oppervlak gestuwd (bij sublimatie gaat ijs over in gas zonder een tussenliggende vloeistoffase).

Pagina 13

“Bomen” op Mars: in werkelijkheid patronen van donker zand op de hellingen van uit licht zand bestaande duinen. [NASA/JPL-Caltech/University of Arizona]

OUDSTE MOMENT VAN HET HEELAL GEFOTOGRAFEERD De Amerikaanse ruimtetelescoop Hubble heeft een foto gemaakt van het heelal, toen het nog maar 600 miljoen jaar bestond. Op de foto zijn duidelijk jonge sterrenstelsels te zien, die nog niet de vorm van een spiraal vertonen. Omdat ze nog geen zware metalen bevatten zijn ze blauw van kleur. Bovendien zijn ze ook nog klein. De leeftijd van het heelal wordt geschat op 13,7 miljard jaar.

DE VERDWIJNENDE STER Iedere 27 jaar is gedurende twee jaar ster Epsilon Voerman nauwelijks te zien. Dat was voor sterrenkundigen altijd een groot mysterie. Wat gebeurde daar eigenlijk? Men denkt nu de oplossing te hebben gevonden. De begeleider van die ster is omgeven door een

stofwolk. Deze komen in hun baan om die ster iedere 27 jaar voor langs. Met als gevolg dat ze het licht van die heldere ster grotendeels tegenhouden. Volgens hen moet dat de oorzaak zijn. Echt voor 100% zeker, zijn ze er ook weer niet van.

VREEMDE OBJECTEN ONTDEKT Astronomen van twee grote Amerikaanse sterrenwachten hebben twee vreemde objecten in de planetoïdengordel tussen Mars en Jupiter ontdekt. Het eerste, de P/2010 A2, werd op 6 januari gevonden en het tweede, P/2010 A3, op 14 januari. Beide liggen in het verlengde van een stofspoor van zo'n 200.000 kilometer lengte en zijn niet groter dan enkele honderden meters. Elk draait in ongeveer 3,5 jaar om de zon. Wat het zijn, is nog onbekend. Het zouden overblijfselen kunnen zijn van twee planetoïden. Niet uitgesloten is dat het een kruising is tussen een komeet en een planetoïde. Die moet dan onlangs veel stof, gas en gruis uitgestoten hebben. Pagina 14

MEER OP TITAN WEERSPIEGELT DE ZON Op opnamen van weersatellieten is soms de reflectie van de zon op zeewater te zien. Astronomen hebben nu ook zo'n reflectie op Titan, de grootste maan van Saturnus, waargenomen. Dat zag het Amerikaanse ruimtevaartuig Cassini in juli vorig jaar toen het op een afstand van 200.000 kilometer van deze maan vloog. Deze waarneming bevestigt nogmaals dat Titan meren van vloeibaar methaan heeft. Cassini-wetenschappers hadden al naar zo'n weerspiegeling gezocht sinds deze ruimtesonde in 2004 in en baan om Saturnus was gekomen. Aanvankelijk was een groot deel van het noordelijk halfrond van deze maan echter nog in een winterse duisternis gehuld. Dat deel kwam pas in het zonlicht nadat in de loop van 2009 op het noordelijk halfrond van Titan de lente begon. Dat gebeurt met tussenpozen van bijna vijftien jaar: de helft van de omlooptijd van Saturnus om de zon. Nu hangt hoog in de atmosfeer van Titan een

mist die de meeste straling van de zon tegenhoudt, inclusief een groot deel van het zichtbare licht. Een deel van het infrarode zonlicht dringt hier wél doorheen en Cassini heeft een instrument aan boord om dat te kunnen zien. Op 8 juli 2009 stond Cassini precies op de juiste positie ten opzichte van de zon en Titan om een reflectie van deze straling op een methaannmeer op 71 graden noorderbreedte waar te nemen. Door de spiegeling te vergelijken met eerdere opnamen konden NASA-wetenschappers afleiden dat hij van het Kraken meer kwam, een methaanmeer bijna tien keer zo groot als Nederland. De laatste jaren zijn met de Cassini-radar op Titan tientallen methaanmeren ontdekt. Onderstaande opname van Saturnus werd gefotografeerd op 4 november 2009 door het Amerikaanse ruimtevaartuig Cassini. De kleuren zijn natuurlijk, geelachtig met wazige wolkenpatronen. De donkere streep in het midden is de schaduw van het ringenstelsel. Rechts is maan Rhea te zien. Links tegen de rand valt de schaduw van maan Tethys op. Die maan zelf is op deze opname niet zichtbaar.

Pagina 15

KRATER TYCHO BLIJKT VEEL JONGER TE ZIJN Iedereen die ook maar een beetje aan sterrenkunde doet, kent krater Tycho op de Maan. Een van de meest boeiende objecten voor degene die zijn of haar sterrenkijker op onze satelliet richt. Een oude, zeer gemakkelijk te vinden krater. Een oude krater? Tot half januari dit jaar dacht iedereen dat zeker te weten. Toch blijkt deze krater nog niet zo heel lang geleden gevormd te zijn. Dat hebben astronomen geconcludeerd na bestudering van de allernieuwste foto's van de Lunar Reconnaissance Orbiter. Oude kraters missen hun oude scherpe randen en zijn getroffen door nieuwe inslagen van meteorieten. Zoals alle kraters op de Maan, is ook Tycho ontstaan na een inslag van een grote steen uit de ruimte. Deze is met een grote klap op de grond terecht gekomen. Daarna kunnen nieuwe kuiltjes ontstaan na nieuwe inslagen. Omdat de aarde een atmosfeer heeft, verbranden de kleintjes door de wrijving met de lucht helemaal of grotendeels. Dat Tycho, met een doorsnede van 85 kilometer, nauwelijks van die inslagkratertjes heeft, moet betekenen dat deze krater nog betrekkelijk jong moet zijn. Uit de allernieuwste opnames van de Lunar Reconnaissance Orbiter is dat heel goed te zien.

terugvloeit naar het midden van de krater. Ligt er nog zo precies bij zoals het na de inslag ontstond. Wetenschappers zijn blij dat ze zo die vorming van die krater kunnen bekijken. Er liggen geen stenen in de krater, dus kan die inslag nog niet zo heel lang geleden ontstaan zijn. Een van de beste bewijzen leverden de astronauten van Apollo 17 die in de buurt van Tycho landden. Uit later onderzoek op aarde kwam vast te staan dat de meegenomen stenen ongeveer 108 miljoen jaar oud moeten zijn. En dat is jong vergeleken met de leeftijd van de Maan 3,9 miljard jaar. Maar om het nog beter te kunnen vaststellen dan dient men materiaal dat in de krater ligt te bestuderen. Dat kan het beste door het naar de aarde te halen. Voorlopig zit er dat nog niet in. Dat kan pas na 2020, wanneer de Amerikanen weer opnieuw bemande reizen naar onze naaste buur uitvoeren, er stenen verzamelen en die in aardse laboratoria bestuderen.

Gesmolten deeltjes in de kraterbodem. Afmeting foto 612 x 612 meter. Krater Tycho

Materiaal dat na de inslag wordt weggeslingerd is op deze foto's ook goed te zien. Maar ook heel goed het gesmolten materiaal dat na die klap ontstaat en Pagina 16

MET JUNO NAAR JUPITER

INDIA WIL MENS IN DE RUIMTE

Op bovenstaande foto/tekening draait het Amerikaanse ruimtevaartuig Juno om Jupiter. Maar zover is het nog niet. De lancering gaat in ieder geval dit jaar plaatsvinden. Het toestel heeft diverse wetenschappelijke instrumenten aan boord. Die gaan de kern van Jupiter bestuderen, de sterkte van het magnetisch veld, de hoeveelheid water en ammoniak in de atmosfeer en de aurora's bekijken. Met de verkregen gegevens hopen wetenschappers meer over deze reuzeplaneet te weten te komen, welke processen spelen zich hierin af en misschien kunnen die ons meer gegevens verschaffen over hoe ons zonnestelsel zich gevormd heeft. En wie weet kan deze wijze van bestuderen ook van nut zijn om planeten om andere sterren te ontdekken.

De Indiase ruimtevaartorganisatie ISRO heeft laten weten dat zij met hun eigen raket in 2016 een landgenoot een bemande ruimtevlucht wil laten maken. De komende vier jaar gaat dat land werken aan het ontwerpen, ontwikkelen en bouwen van een capsule waarmee dit mogelijk moet worden. Het gehele project gaat maar liefst zo'n twee miljard euro kosten.

HANGOUT-PLEK VOOR ASTRONAUTEN AL GESLOTEN Een plek waar veel astronauten en piloten hun uurtjes doorbrachten voor het drinken van een biertje, is in januari al gesloten. De grond waarop dit gebouwtje staat, is verkocht. Zeer waarschijnlijk zal dat café verplaatst worden.

Pagina 17

METEORIET DOOR HET DAK IN HUIS Sommigen zouden het geweldig vinden dat een meteoriet door het dak van hun huis zou boren. Op die manier een echte bezitter te worden van een stuk steen uit de ruimte. Zoiets gebeurt zelden. Wel bij dokter Ciampi op 18 januari. Een steen van een paar honderd gram (een halve vuist) kwam met grote snelheid op het dak van zijn huis terecht, boorde zich door het dak en het plafond heen en kwam vervolgens in de onderzoeksruimte terecht.

De meteoriet

Niemand raakte gewond. Deskundigen werden erbij gehaald en die stelden vast dat die steen een echte meteoriet was. Eentje van het type chrondiet. De bewoners schonken het aan het Smithsonian National Museum of Naturel History. Enkele tientallen jaren geleden viel in Nederland ook een steen door het dak van het huis. Dat gebeurde in een klein plaatsje vlakbij Enschede.

Toen de meteoriet op de grond terecht kwam, brak het in meerdere stukken.

BOEKBESPREKING DE RUIMTE VAN CHRISTIAAN HUYGENS Het is nog maar een goede 400 jaar geleden dat de mensen door een sterrenkijker naar objecten aan de nachtelijke hemel konden kijken. Wat een wereld ging er toen voor ze open. Inmiddels zorgen nu kunstmanen voor ontdekkingen, die aan het ongelooflijke grenzen. Wat een onvoorstelbare mooie foto's krijgen we daarbij te zien. En wat komen we te weten waarvan we het bestaan niet eens konden vermoeden. Dat was in de tijd van Christiaan Huygens (1629 - 1695) toch heel anders het geval. Men deed berekeningen op papier. Er ontstonden vermoedens, waarvan de meeste wel bewezen moesten worden. Bevindingen die aan anderen medegedeeld werden om er samen over na te denken. En dat kostte heel veel tijd, want telefoon en internet bestonden nog helemaal niet. Er werden modellen ontworpen om ontdekkingen te kunnen bewijzen. Daarnaast ontwierpen sterrenkundigen instrumenten om iets te kunnen verklaren enz. Het werk wat ze in die tijd deden was gigantisch knap. Nu hebben we computers. Een stelling of gegevens intypen en het apparaat doet berekeningen, maakt modellen, verricht analyses enz. In het boek worden de soms uitermate primitieve manieren beschreven hoe die astronomen te werk gingen. Kijken naar de zon door een gaatje zo groot als een speldenprik, waarop een lensje werd geplaatst om maar eens een voorbeeld te noemen. Wat waren ze vindingrijk. Maar ze deden wel die ontdekkingen waarop voortgeborduurd kon worden. Van hun ontdekkingen genoten ze wel. Verderop in het boek staat de schrijver stil bij de vele schoonheden in het heelal die ze toentertijd te zien kregen. Het was wel met mondjesmaat, maar het wekte grote bewondering. Schrijver: Vincent Icke Aantal pag.: 94 Afm.: 22,4 x 15,5 cm Prijs: 20 euro Uitg.: Historische Uitgeverij - Groningen ISBN 978 90 6554 028 7 Pagina 18

WAT ER AAN DE STERRENHEMEL TE ZIEN IS IN DE PERIODE VAN 10 FEBRUARI EN 10 MAART 2010 MERCURIUS Is in deze periode met het blote oog niet te zien. Bevindt zich tot 27 februari in het sterrenbeeld Steenbok en daarna in het sterrenbeeld Waterman. VENUS Bevindt zich in het sterrenbeeld Waterman. Staat te dicht bij de zon om in deze periode te kunnen waarnemen. MARS Is 's avonds en een groot deel van de nacht als een heldere oranje-achtige ster in het sterrenbeeld Kreeft goed te zien. JUPITER Deze reuzeplaneet bevindt zich in het sterrenbeeld Waterman en achter de zon. Is dus niet waarneembaar. SATURNUS In het sterrenbeeld Maagd treffen we Saturnus aan. We kunnen deze planeet met de ringen vrijwel de gehele nacht bewonderen. URANUS Verdwijnt in de tweede helft van de maand februari in de avondgloed van de zon. Deze planeet in het sterrenbeeld Vissen zullen we voorlopig moeten missen. NEPTUNUS Is in deze periode niet te zien. Bevindt zich in het sterrenbeeld Steenbok achter de zon. VAN DAG TOT DAG 11-12 febr.: Rond middernacht samenstand van Saturnus' manen Rhea en Titan. 14 febr.: Vandaag begint het Chinese Nieuwjaar. Het jaar van de Tijger. De kalender wijst aan 4708 of 4647. 21 febr.: Tussen 0.02 uur en 0.36 uur bedekt de maan een sterretje van het sterrenbeeld Ram. Om dit te kunnen zien heb je wel een sterrenkijker nodig. 21 febr.: Geniet van de fraaie samenstand Maan met de open sterrenhoop Pleiaden die er boven staat.

22 febr.: Onder de Maan treffen we Aldebaran aan, de helderste ster van sterrenbeeld Stier. 25 febr.: De sterren Castor en Pollux van het sterrenbeeld Tweelingen staat vrijwel op één lijn met de Maan. 26 febr.: Iets boven de Maan zien we Mars. 28 febr.: Te 0.13 uur start een sterbedekking van het sterrenbeeld Leeuw door de Maan. 28 febr.: Iets boven de Maan zien we ster Regulus staan, de helderste ster van het sterrenbeeld Leeuw. 1 mrt.: De weerkundige lente begint. 2 mrt.: Links van de Maan prijkt Saturnus. 3 mrt.: Boven de Maan is Spica te zien, de helderste ster van het sterrenbeeld Maagd. 5 mrt.: Opnieuw is er een samenstand te zien van Rhea en Titan, twee manen van Saturnus. 7 mrt.: Iets onder de Maan is Antares te zien, de helderste ster van het sterrenbeeld Schorpioen. 'VALLENDE STERREN' Voor de liefhebbers van 'vallende sterren' valt er in deze periode weinig te beleven. Alleen een enkele Virgide kan zich aan het firmament vertonen. Kijk richting sterrenbeeld Maagd. DE ZON 10 februari 20 februari 02 maart 10 maart MAANFASEN Nieuwe Maan Eerste Kwartier Volle Maan Laatste Kwartier

Opkomst 9.05 uur 8.45 uur 8.24 uur 8.15 uur

Ondergang 18.44 uur 19.02 uur 19.21 uur 19.29 uur

14 februari 22 februari 28 februari 7 maart

Pagina 19

‘

STERRENKIJKAVOND Momenteel treffen we voorbereidingen voor het organiseren van een grote sterrenkijkavond. We willen deze avond zo'n 750 bezoekers trekken. ACTIVITEITEN KERNEN NIJMEGEN Bijeenkomst op vrijdagavond 12 februari 2010 Aanvang:19.30 uur Einde: 21.00 uur - bespreking nieuwtjes - organisatie sterrenkijkavond - modelbouw - wat verder ter tafel komt De Hubble ruimtetelescoop maakte onlangs een aantal infrarood opnames van het centrum van onze Melkweg. De scherpste opnames tot dusver gemaakt. Het laat zien dat het centrum niet alleen uit geïoniseerd gas bestaat, maar ook uit heel veel vaste sterren.

UDEN Bijeenkomst op vrijdagavond 19 februari 2010 Trefcentrum, Cellostraat 2 in Uden Aanvang: 19.30 uur Einde: 21.30 uur - bespreking nieuwtjes - cursus De Maan - organisatie sterrenkijkavond VELDHOVEN Bijeenkomst vrijdagavond 19 februari 2010, Wilhelminalaan in Vessem. Vertrek vanaf Patronaat in Veldhoven te 19.10 uur, Precies! Aanvang: 19.30 uur Einde: 21.00 uur - bespreking nieuwtjes - werken aan Marslandschap - bespreking organisatie sterrenkijkavond - wat verder ter tafel komt

Pagina 20