Astruim [234]

Citation preview

35e jaargang nr. 234 - - 22 september 2009

Pagina 1

ASTRUIM is het enige ruimtevaart- en sterrenkundetijdschrift in het Nederlands in Nederland en België. Het is een uitgave van de Nederlandse Jeugdvereniging voor Ruimtevaart en Sterrenkunde. Het is bestemd voor jeugd, jongeren en volwassenen. Telefoon: 024 - 64 199 29 www.njrs.nl [email protected]

Redactionele medewerkers -

Gerard Alink Herman Bosman Gerard Keijzers Corne Kremer Alain Manders Michel van Pelt Roel Toonen

Eindredactie

Lidmaatschap-/abonnementsgeld: 20 euro voor een heel kalenderjaar. Verschijnt plm. 13 keer per jaar.

Gerard Keijzers

Postgiro: 32 93 836 t.n.v. G. Keijzers Postbus 38 5340 AA Oss

-

Lay-out Theo Appeldoorn Ruud van Asseldonk Gerard Keijzers

Internet realisatie Voor België: Stephan Brands Bank Dexia - Neerpelt rekeningnummer 083-97 32 526-34 Wil je geen lid of abonnee meer zijn? Zeg dan voor 1 december op, anders ben je verplicht opnieuw voor een jaar te betalen. Neem de Nederlandse Jeugdvereniging voor Ruimtevaart en Sterrenkunde als een echt goed doel op in uw testament !!!!!!

Foto voorpagina: De Europese kunstmaan Cryosat-2 voor onderzoek van het poolijs.

INHOUD: STS-128 in het teken van bevoorrading ............................................................................ 3 V.S. in 2020 naar de Maan? Echt niet ............................................................................... 7 Internationaal Ruimtestation .............................................................................................. 8 Oude ruimteschepen uit Sovjet-tijdperk voor ruimtetoeristen ............................................ 9 Diverse ruimtevaartberichten .............................................................................................10 Diverse berichten over sterrenkunde .................................................................................13 Wat er aan de sterrenhemel te zien is deze periode..........................................................15 Verenigingsnieuws.............................................................................................................16

Pagina 2

SPACE SHUTTLE STS-128 IN HET TEKEN VAN BEVOORRADING Minder dan een maand was verstreken, toen opnieuw een space shuttle klaar stond voor lancering. Maar voordat het zover was, maakte NASA zich zorgen over het isolatiemateriaal om de grote brandstoftank. Tijdens de start van de Endeavour waren heel veel stukjes van dat materiaal losgelaten en veroorzaakten schade aan het ruimteveer. Maar dat was van dien aard dat ze geen enkel gevaar opleverden. NASA was met die situatie echt niet blij. Een van die stukken had best groot genoeg kunnen zijn om voor een levensgevaarlijke situatie te kunnen zorgen. Daarbij dacht NASA onwillekeurig terug aan het verongelukken van de Columbia. Alle reden dus om heel veel controles uit te voeren of alles wel veilig was. Toch besloot deze Amerikaanse ruimtevaartorganisatie space shuttle Discovery de start op dinsdag 25 augustus te plannen.

onweerswolken kondigden zich in de buurt van het lanceerplatform aan. Voor NASA de reden om de lancering naar de volgende dag door te schuiven. Te optimistisch gedacht want nog diezelfde avond moest NASA mededelen dat het vertrek van de Discovery niet eerder kon plaatsvinden dan op donderdag 27 augustus. Eerst moest namelijk nog een kapot ventiel van een brandstofklep in de brandstoftank vervangen worden. Dat kostte meer tijd dan gedacht en zo verscheen als lanceerdatum zaterdag 29 augustus op de borden. In de vroege ochtend (onze tijd) ging space shuttle Discovery, met aan boord zes Amerikanen en een Zweed, alsnog op weg naar het Internationale Ruimtestation.

Ruimteveer Discovery op weg naar het ISS.

Na 2 minuten en 5 seconden waren de twee hulpraketten al leeg en werden ze afgestoten. De grote brandstoftank volgde na 8 minuten en 30 seconden na lift-off. Zo'n anderhalf uur later openden zich de grote laaddeuren van de shuttle.

Space shuttle Endeavour op lanceerplatform

Maar zoals zo vaak de laatste keren heeft het weer de eindbeslissing. Stevige

Tijdens de eerste volle dag in de ruimte bestudeerden de astronauten heel uitvoerig de hittetegeltjes of die beschadigd waren. Die inspectie met een camera op het einde van een robotarm duurde zo'n zes uren en stond onder leiding van Patrick Forrester. Daarna bereidde zich iedereen voor op de koppeling op 354 kilometer hoogte. De ruimtevaarders werden deze dag gewekt met de song "Made to love" van Toby Mac. Het was de keuze van de 7-jarige zoon Pagina 3

Roman van astronaute Nicole Stott. En vanuit de ruimte gaf ze haar zoon een stevige knuffel en vertelde ze dat ze veel van hem hield.

Christer Fuglesang maakte zijn tweede ruimtevlucht. Tijdens zijn ESA-missie, genaamd Alissé, zou hij twee ruimtewandelingen maken. Discovery zit aan het ISS gekoppeld. Goed is in het laadruim de in Italië gebouwde Leonardo module te zien.

Acht minuten eerder dan gepland stond, koppelde het ruimteveer zich al aan het ISS vast. Na de nodige controles op luchtdichtheid, konden de beide luiken geopend worden en zweefden de shuttleruimtevaarders het ruimtestation binnen. Er waren niet alleen 13 bemanningsleden aan boord, maar weldra ook zes muizen die deel uit maakten van de levende have. Die keren in november weer terug naar de aarde om onderzocht te worden op het verlies van botweefsel dat optreedt bij langdurig verblijf in gewichtloze toestand in de ruimte. Korte tijd later begon de bemanning met het uit het laadruim halen van de module Leonardo. In deze container, die 6,4 meter lang is en een doorsnede meet van 4,57 meter, bevond zich 8000 kg aan apparatuur en voorraden voor de bemanning. Met de robotarm werd deze module aan de koppelingspoort Harmony bevestigd. Hiervoor zorgde de Zweed Christer Fuglesang. Zodra deze was leeggemaakt, werd hij gevuld met afval en overbodige apparatuur. Vervolgens plaatsten de ruimtevaarders deze weer in het laadruim om met de shuttle weer terug te laten keren naar de aarde.

Danny Olivas en Nicole Stott begonnen op 1 september aan de eerste geplande ruimtewandeling van 6,5 uur. Allereerst verwijderden ze de lege ammoniaktank, die naar het laadruim werd gebracht. Ze moesten heel voorzichtig te werk gaan om geen restant van ammoniak op hun pakken te krijgen. Vervolgens vervingen ze een aantal instrumenten waaronder de Europese EuTEF. Het viel niet altijd mee de pinnen, waarmee ze vastzaten, verwijderd te krijgen. Ook was er een probleem met de communicatie. Voor een storing zorgden stormen in New Mexico. Na 6 uur en 35 minuten (het was inmiddels al 2 september) zat de eerste ruimtewandeling er op.

Ook werd er een nieuwe loopband COLBERT aan boord geïnstalleerd, zodat de ruimtevaarders hun conditie nog beter op peil kunnen houden. Het apparaat is vernoemd naar de Amerikaanse komiek Stephen Colbert. Hij had via een internetverkiezing geprobeerd een ISS module naar hem vernoemd te krijgen. Maar daar voelde NASA niets voor. Hij moest genoegen nemen met een loopband. Pagina 4

Vrijdagochtend 4 september heel vroeg onze tijd begonnen John Olivas en Christer Fuglesang aan de tweede ruimtewandeling. Deze was een uur later begonnen omdat er problemen waren met de ruimtepakken.Zij hadden een nieuwe ammoniaktank van 770 kg aan te brengen. Deze vloeistof in de 1,50 meter lange tank met een breedte van van 2 meter en een hoogte van 1,2 meter, wordt gebruikt voor het koelingssysteem van het gehele station. Deze ruimtewandeling duurde 6 uur en 39 minuten.

toestel verdween kort daarna in de schaduwzijde van de aarde. De ruimtevaarders waren na 7 uur en een minuut weer terug in de luchtsluis. Bij ons wees de klok toen al 05.40 uur aan op zondag 6 september.

De nieuwe gyroscoop die het ISS in zijn juiste stand moet houden.

John Olivas aan het werk buiten het ruimtestation.

De volgende dag konden de ruimtevaarders het een stuk rustiger aan doen. Wel stond er een uitgebreide ontmoeting met de pers op het programma. Voorts was er ook aandacht voor het feit dat een deel van een oude Europese Ariane 5 raket het ruimtestation op een veilige afstand van 3,2 kilometer passeerde. Dat stuk afval had een oppervlakte van bijna twintig vierkante meter. Tijdens de derde ruimtewandeling op zaterdag 5 september (onze tijd tegen middernacht) brachten Danny Olivas en Christer Fuglesang allereerst een kabel aan. Verder stond op het programma het installeren van een aanhechtingssysteem voor reserveonderdelen, een oriënteringssensor, twee gps-antennes en het vervangen van een gyroscoop. Het zou niet allemaal lukken. Zo werkte een verbindingselement niet. De antenne kon niet aangebracht worden omdat een camera en een lamp op de helm van Fuglesang loslieten. Zonder licht kon er niet gewerkt worden; het

De twee dagen erna konden de ruimtevaarders in alle rust de laatste klussen afwerken, zoals het te woord staan van de pers en vertegenwoordigers van bedrijven om tekst en uitleg te geven van hun werkzaamheden. Ook werd de Leonardo module in het laadruim gebracht. Onverbiddelijk breekt dan het moment aan van afscheid nemen. De shuttlebemanning keerde terug in het ruimteveer en de luiken werden gesloten. Uitvoerige controles volgden of alles goed luchtdicht zat. De ontkoppeling op dinsdag 8 september gebeurde boven China. Vervolgens draaide het toestel nog een keer om het ruimtestation. Voor beide bemanningen alle tijd om vele foto's te maken. En intussen werd het hitteschild van de Discovery op beschadigingen gecontroleerd. Het zag er prima uit. Het ruimtestation is nu voor 84% voltooid. Het weegt momenteel zo'n 250.000 kilo. Nog zes shuttlevluchten zijn nodig en het kostbare gevaarte is voltooid. De volgende missie gaat in november van start. Mee terug naar de aarde ging ook Buzz Lightyear. Dit poppetje werd in juni 2008 aan de buitenzijde van het ruimtestation

Pagina 5

aangebracht. Het had te maken met een project op scholen.

volbracht en had 13 dagen, 20 uur, 53 minuten en 54 seconden geduurd. Discovery, bestaat inmiddels al 25 jaar, zal nog één keer een ruimtevlucht maken.

Buzz Lightyear

Geland

Zorgde onweer voor uitstel van de lancering van Discovery op Florida; stormachtig weer voor de terugkeer van het ruimteveer. De landing moest met een dag uitgesteld worden. Maar het zou niet helpen. Verbetering van het weer was niet in zicht en dus zat er weinig anders op dan de Discovery maar aan de andere kant van de V.S. te laten terugkeren. Op zaterdagochtend 12 september onze tijd (in de V.S. vrijdagavond) zette het toestel de wielen aan de grond op Edwards Air Force Base in Californië. STS-128 missie was

ESA'astronaut, de Zweed Christler Fuglesang, kon genietend terugblikken op zijn twee ruimtewandelingen die in totaal 13 uur en 40 minuten hadden geduurd. Hij heeft nu twee ruimtevluchten met een space shuttle gemaakt, die tezamen 26 dagen duurden..

Bemanning STS-128 missie v.l.n.r. Danny Olivas, Nicole Stott, Christer Fuglesang, Jose Hernandez, Patrick Forrester, Kevin Ford (piloot) en Rick Sturckow (commandant).

Pagina 6

V.S. IN 2020 NAAR DE MAAN? ECHT NIET De motor van de eerste trap van de nieuwe raket Ares 1-X werd op donderdag 27 augustus getest. Een mijlpaal in het nieuwe maanprogramma van Amerika, vonden velen. Dat nieuwe peperdure project, in 2004 door de toenmalige president van de V.S., George Bush, opgezet, heeft tot dusver al tegen de zeven miljard dollar gekost.. En wanneer de technici over de brandstoftesten tevreden zijn, wordt deze t.z.t. in de eerste trap gemonteerd. Maar eerst moeten nog testen uitgevoerd worden waarbij de motor op de grond ligt. Schudt het geheel niet teveel tijdens de brandtesten? Veroorzaakt het niet teveel trillingen? Blijft het lawaai binnen de perken? De mensen die bij dit project betrokken zijn, geloven allang niet meer dat de Amerikanen in 2020 opnieuw voet op de maan zetten. Niet voor dat geld waarover tot dusver gepraat wordt. Voor zo'n kleine 70 miljard euro is dat volgens hen, volslagen onmogelijk. De regering zal met veel meer geld over de brug moeten komen. Gedacht wordt aan zo'n 100 miljard. Of de regering Obama daartoe bereid is, is afwachten. Die is echt niet dolenthousiast op bemande ruimtevaart. Dat kost ontzettend veel geld. Heeft Amerika wel een andere keuze? Eind volgend jaar is het afgelopen met de space shuttle vluchten. Dan heeft dat land zelf niets meer om mensen in de ruimte te brengen. Het is voor de bemande ruimtevaart aangewezen op de Russische lanceerraketten. Van die afhankelijkheid balen ze verschrikkelijk. In 2015 moet het land over de Ares 1 kunnen beschikken die astronauten naar het ISS kunnen brengen. Dat zou wel eens veel later kunnen worden. Of, zoals Sally Ride, de eerste Amerikaanse vrouw in de ruimte opmerkte, er moet snel heel veel meer geld beschikbaar komen. Minstens 3 miljard euro per jaar. Een fraaie uitspraak in een tijd, waarin iedereen het alsmaar over de 'crises' heeft. Overal spookt het woord 'bezuinigen' rond. En dan nog meer geld voor een project om opnieuw Amerikanen op de maan te laten rondhuppelen? De gewone Amerikaan zit echt niet te wachten op het onvoorstelbare dure

Ares 1-X raket

maanproject Constellation. Dat is iets wat de Amerikaanse regering maar al te goed weet. Of moet er aan een andere mogelijkheid gedacht worden? De maan overslaan en direct naar Mars. Wie durft daarin te geloven? Een bemande reis naar Mars laat absoluut nog enkele tientallen jaren op zich wachten. In hun eentje kunnen de Amerikanen dat echt niet betalen. China? Japan? Rusland? India? Europa? Die landen staan echt niet te dringen om hieraan mee te mogen doen. Maar Amerika zal toch iets moeten doen. Daarmee wordt bedoeld met veel geld over de brug komen. Doen ze dat niet dan zou het wel eens kunnen zijn dat ze helemaal geen voedsel mee hoeven te nemen. Dan kunnen ze dineren in de Japanse en Chinese restaurants. Of iets verderop in een Russische eetgelegenheid waar kaviaar en wodka wordt geserveerd. Gelukkig dan géén McDonalds.

Pagina 7

HET ISS VAN HALF AUGUSTUS TOT HALF SEPTEMBER 2009 Door: Jacques van Oene Een van de belangrijkste Europese bijdragen aan het ISS is de module Columbus, dat in februari vorig jaar aan het internationale ruimtestation werd vastgemaakt. Een belangrijk onderdeel van Columbus is het Data Management System (DMS) Het DMS vormt de basis van de software aan boord van Columbus en bestaat uit een reeks computers en andere elektronische apparatuur. Helaas zat er een storing in dit systeem. Op 21 augustus verwijderde en verving Frank de Winne de defecte Command & Monitoring Unit 1 (CMU 1). Frank werkte daarbij samen met het vluchtleidingscentrum voor Columbus, het Columbus Control Centre (Col-CC) in Oberpfaffenhofen in Duitsland. Vanuit het controlecentrum kon men via video deze activiteiten op de voet volgen. De reparatie bleek succesvol en de nieuwe eenheid werkt goed. Op 31 augustus om 02.54 uur Ned. Tijd koppelde de Amerikaanse Space Shuttle Discovery aan het ISS. Voor de tweede keer in de geschiedenis van ISS waren er dertien mensen aan boord van het Ruimtestation: de zevenkoppige bemanning van de Discovery en de vaste zeskoppige expeditie 20 bemanning. De Discovery transporteerde als belangrijkste lading een Multipurpose Logistics Module (MPLM) met een massa van 4,5 ton naar het ISS. Deze module heet Leonardo en samen met Donatello en Raffaello is het zoals hun namen suggereren één van drie door Italië gebouwde MPLM's. Volgend jaar zal de module Raffaello permanent aan het ISS worden vastgemaakt. Een van de items die vanuit Leonardo naar het ISS overbrachten werd is het rack met de onderdelen van de nieuwe loopband T2 (Treadmill 2). Die is afgeleid van de oorspronkelijke ISS-loopband, maar gebruikt een ander systeem voor de onderdrukking van trillingen die delicate experimenten kunnen verstoren. De band werd COLBERT genoemd, naar een Amerikaanse tvpersoonlijkheid Stephen Colbert.

Het is bij het ruimtestation momenteel een komen en gaan van allerlei soorten ruimtevaartuigen. De Space Shuttle Discovery maakte zich op 8 september om 21.26 Ned. Tijd van het ISS los. NASA astronaute Nicole Stott bleef aan boord van het ruimtestation achter als bemanningslid van ISS Expeditie 20. Zij verving Timothy Kopra die samen de astronauten van de Discovery naar de aarde terugkeerde. HTV-1 Op 10 september om 19.01 Ned. Tijd lanceerde Japan zijn eerste vrachtcapsule voor ISS, de HTV-1, met een H-IIB raket vanaf het Tanegashima Space Center. HTV 1 moet 30 dagen lang aan het ISS vastgekoppeld blijven en heeft 4,5 ton nieuwe voorraden voor het ruimtestation aan boord. De HTV-1 is 9,2 meter lang en heeft een diameter van 4,4 meter. In tegenstelling tot de andere capsules koppelde de HTV 1 niet rechtstreeks met het ISS maar naderde het op 17 september ISS eerst tot op een tiental meters afstand. De astronauten Nicole Stott, Bob Thirsk en Frank de Winne pakte het vervolgens met de Robot arm van ISS, de Canadarm2, en maakte het aan de Harmony module vast. Na de Discovery en HTV 1 zal de drukte rond het ISS nog niet gedaan zijn. Op 30 september is de lancering van de Sojoez TMA-16 met drie kosmonauten aan boord gepland, daarover meer in de volgende ASTRUIM. HTV-1

Pagina 8

OUDE RUIMTESCHEPEN UIT SOVJET-TIJDPERK VOOR RUIMTETOERISTEN Herman Bosman Excalibur Almaz, een internationaal ruimtevaartbedrijf wil vanaf omstreeks 2013 betalende passagiers de ruimte in sturen. Die zullen een week lang rondjes rond te aarde draaien. Het bedrijf zal gebruik maken van ruimteschepen uit de tijd van de Sovjet-Unie. Die ruimteschepen waren door de Sovjet-Unie gebouwd om kosmonauten naar uiterst geheime militaire ruimtestations die Almaz (Russich woord voor diamant) heten te brengen en terug naar de aarde. De ruimtestations werden in de jaren '70 gebouwd. Dit alles maakte het bedrijf op 18 augustus 2009 bekend tijdens de luchtvaartshow in Moskou. Excalibur Almaz Limited heeft zijn hoofdkantoor op het eiland Man. Oprichter en directeur van het bedrijf is luchtvaartdeskundige Art Dula. Het bedrijf heeft enkele van die oude ruimteschepen gekocht. Deze ruimteschepen heten RRV's of voluit Reusable Return Vehicles (= Herbruikbare Terugkeercapsules). "Door deze aankondiging kunnen bedrijven nu zelf ruimtevaarders in een baan rond de aarde brengen en het kan in korte tijd werkelijkheid worden," aldus oud-kosmonaut Vladimir Titov, een adviseur van het bedrijf. Nieuw is het idee om betalende passagiers naar een baan rond de aarde te sturen niet. Zoals je weet, hebben Space Adventures en de Russische nationale ruimtevaartorganisatie enkele rijke ruimte-enthousiastelingen een ritje laten maken naar het ISS in een Sojoez. Een dergelijke reis kost nu ruim 30 miljoen dollar. Hoeveel een rit naar en omloopbaan rond de aarde bij Excalibur Almaz zal kosten, heeft dit bedrijf niet gezegd tijdens de aankondiging op 18 augustus. Wel heeft het bedrijf verteld dat hij RRV's zal laten voorzien van moderne technische snufjes om ze klaar te maken voor

reizen waarbij ze niet aan een ruimtestation koppelen.

Almaz in 1966

Tweede fase van Almaz in 1966

De RRV's zullen bestaan uit twee onderdelen: -

-

een kegelvormige capsule die niet alleen wordt gelanceerd maar ook naar de aarde zal terugkeren en die opnieuw gebruikt kan worden; een dienstencompartiment die woon- en werkruimte biedt aan kosmonauten tijdens de vlucht en die niet kan worden hergebruikt.

Een RRV zal drie personen kunnen vervoeren, namelijk een vluchtcommandant en twee passagiers, of ongeveer 500 kilo aan vracht. Een RRV moet minimaal een week in de ruimte kunnen blijven. Dat de RRV deels herbruikbaar zal worden, zal de kosten helpen drukken om het vervoerssysteem te onderhouden en te gebruiken bij het vervoeren van passagiers naar de ruimte, zeggen medewerkers van Excalubur Almaz. Die zeggen ook dat de RRV zó zal worden ontworpen dat hij op verschillende types draagraket past zodat hij vanaf verschillende plekken op aarde kan worden gelanceerd. Excalibur Almaz werkt samen met de bouwer van de oude Almaz-ruimtestations, het Russische bedrijf NPO Masjonostroyenia of NPOM. Samen zullen ze de voorraad oude lanceervoertuigen en ruimtestations die NOM nog heeft, moderniseren. De capsules zullen worden aangepast voor het vervoeren van Pagina 9

passagiers en vracht of voor het uitvoeren van wetenschappelijk onderzoek in een baan rond de aarde. Enkele producten van NPOM hebben werkelijk gevlogen. Men heeft geprobeerd om drie Almaz-ruimtestations de ruimte in te sturen. Die werden bekend onder de naam Saljoet-2, -3 en -5. De eerste lancering in 1973, die van Sajoet-2 werd een mislukking. De andere twee Saljoets bereikten wél hun geplande omloopbaan en werden een groot succes. Twee RRV's maakten samen negen testvluchten.

een technisch probleem zijn opgetreden. Achter de schermen vermoedt men dat de Zuid-koreanen i.v.m. de begrafenis van hun oud-president met daarbij aanwezig een Noord-koreaanse delegatie, voor geen problemen wilden zorgen. Even geen politieke spanningen dus.

Zuidkoreaanse raket Naro-1 klaar voor lancering

Saljoet-3

Wat Excalubur Almaz wil doen mag je beslist een internationaal project noemen. Het bedrijf heeft namelijk medewerkers uit Rusland, de Verenigde Staten, Europa en Japan. Onder de leiders en adviseurs van het bedrijf zitten niet alleen mensen die gepokt en gemazeld zijn in de ruimtevaart, maar ook voormalige astronauten en kosmonauten zoals Leroy Chiao en Franklin Chang-Diaz. Door al die inbreng uit verschillende delen van de wereld is het bedrijf beter dan welk ander bedrijf dan ook in staat om een nieuw tijdperk in te luiden voor exploratie van de ruimte nabij de aarde door bedrijven, aldus Art Dula.

ZUIDKOREAANSE LANCERING MISLUKT Op het laatste moment werd de lancering van een Zuidkoreaanse satellietlancering afgelast. Zuid-Korea had op woensdagochtend 19 augustus een kunstmaan in de ruimte willen brengen. Maar 7 minuten voor de start zou er

Doch een week later op 25 augustus verliet de tweetrapsraket het zwaarbeveiligde lanceerplatform op het Koreaanse eiland Oenaro. Aanvankelijk verliep alles normaal met de 33meter hoge raket. Op 302 kilometer hoogte scheidde de kleine wetenschappelijke satelliet zich niet van de laatste rakettrap en kwam dus niet in de geplande baan om de aarde op 305 kilometer hoogte. De kunstmaan moet vervolgens zijn teruggevallen naar de aarde en in de dampkring zijn verbrand. De Zuidkoreanen waren erg teleurgesteld. Om allerlei redenen had deze lancering al vier jaar vertraging opgelopen. Eind 2005 had de start al moeten plaatsvinden. Zuid-Korea spendeerde maar liefst 350 miljoen euro aan deze raket. Sinds de 90’er jaren van de vorige eeuw heeft dit Aziatische land al elf kunstmanen in de ruimte laten brengen. Het heeft ook plannen om in 2025 een ruimtevaartuig naar de maan te schieten. Interessant te vermelden is ook dat de lanceerbasis met grotendeels Russische steun is aangelegd. Ook de eerste trap van de raket is door Rusland gebouwd.

NEUSKEGEL OORZAAK MISLUKKING De oorzaak van de mislukte lancering van de OCO-satelliet op 24 februari is inmiddels bekend. Na onderzoek moesten de technici Pagina 10

constateren dat de neuskegel kort na de lancering vast bleef zitten op de Taurus XL raket. De bedoeling is dat deze kort na de start in twee helften werden weggeschoten. Dat gebeurde dus niet en de kunstmaan, voornamelijk bedoeld voor onderzoek van kooldioxide in de atmosfeer, kwam daardoor niet in een baan om de aarde.

HUBBLE DOET HET VOORTREFFELIJK Vol verlangen werd er uitgekeken naar de prestaties van de Hubble ruimtetelescoop, nadat deze in het voorjaar was gerepareerd. Een complete, kostbare shuttlemissie voerde die reparaties uit. Camera's en spectrograven enz. werden vervangen. En nu zijn de eerste opnames binnen. Die zijn veel scherper dan ooit tevoren. Schitterende foto's van nevels, sterrenstelsels, sterrenhopen en planeet Jupiter. Zelfs van een quasar en van een restant van een supernova. Tot 2014 zal de vernieuwde Hubble in bedrijf blijven.

ASTRONAUTE WEG BIJ NASA Heidemarie Stephanyshyn-Piper heeft NASA verlaten. Deze Amerikaanse astronaute kreeg ongewild grote bekendheid toen zij tijdens een ruimtewandeling een kostbare tas met gereedschap de ruimte in liet zweven. Deze ging als een kunstmaan om de aarde draaien en kwam in augustus in de aardse dampkring terecht en verbrandde. Heidemarie is weer teruggekeerd naar de marine liet NASA op 9 september weten.

LANCERING CRYOSAT IN FEBRUARI De lancering van de Europese CryoSat, voornamelijk voor onderzoek van het poolijs, gaat in december niet door. Op de lanceerbasis Baikonoer is het te druk met allerlei werkzaamheden. Als lanceerdatum is nu vastgesteld 28 februari 2010.

SMOS VERTREKT 2 NOVEMBER De Europese kunstmaan SMOS, bedoeld voor onderzoek van het zeewater, zal op 2 november de ruimte ingeschoten worden. Dat zal gebeuren vanaf de Russische lanceerbasis Plesetsk.

ARIANELANCERING In de vroege ochtend van 22 augustus verliet een Ariane 5 ECA lanceerbasis Kourou. Het bracht twee communicatiesatellieten in een baan om de aarde. Het betrof een Japanse JCSAT-12 (4000 kg) en een Amerikaanse Optus D3 (2500 kg). Hun geschatte levensduur bedraagt van elk 15 jaar.

VITTORI VOOR STS-134

Een Hubble deep sky opname

De Italiaan Roberto Vittori is als ESAruimtevaarder geselecteerd voor een vlucht naar het ISS. Dat zal gebeuren tijdens de shuttlemissie STS-134 in juli of september 2010. Voor Vittori wordt dat zijn derde ruimtevlucht. Al eerder vloog hij mee aan boord van een Sojoez capsule. Dat was in 2002 en 2005 telkens voor tien dagen. Net als Pagina 11

in 2008 en 2009 zullen er ook in 2010 twee ESA-ruimtevaarders naar het ISS vliegen.

EINDE CHANDRAYAAN-1 Na tevergeefs geprobeerd te hebben om opnieuw contact te krijgen met het maanruimtevaartuig, beschouwt India het project als beëindigd. Vanaf zaterdag 29 augustus was er plotseling geen contact met het toestel meer mogelijk. Om onbekende reden konden de antennes niet meer op de aarde gericht worden. Chandrayaan heeft in totaal 312 dagen gewerkt en intussen 3400 maal om de maan gedraaid. De bedoeling was dat het twee jaar zou blijven werken. De lancering van deze Indiase maansonde geschiedde op 22 oktober 2008.

MAANSTEEN BLEEK NEP Dacht aanvankelijk iedereen in Nederland dat de destijds in 1969 de premier van Nederland, Willem Drees, een echte maansteen had ontvangen, nu weten we dat we allemaal zijn bedrogen. Na zijn dood kwam die steen in het bezit van het Rijksmuseum. Drie jaar geleden werd die voor het publiek tentoon gesteld. Al snel rezen er twijfels bij een paar wetenschappers. Vooral die kleuren vertrouwde men niet. Een jaar geleden mocht er een klein stukje van af gehaald worden voor nader onderzoek. Het resultaat was teleurstellend. Géén steen van de maan, maar een stukje versteend hout van de aarde. Zeer waarschijnlijk heeft de schenker, de Amerikaanse ambassadeur, die steen uit zijn tuin gehaald en meegenomen en Nederland ermee bedrogen.

Chandrayaan-1

HIFI NU AL STUK Het Nederlandse instrument aan boord van de Herschel ruimtetelescoop is nu al stuk. Tot die ontdekking kwamen technici op 9 augustus. Hoe dat kon gebeuren is voor hen nog een grote vraag. Aan het 200 miljoen euro kostende instrument is 15 jaar gewerkt. Er moet iets bijzonders in de ruimte gebeurd zijn, is de mening van de technici. Er is een reserve regelmodule aan boord en er wordt nu gepoogd deze in werking te laten treden.

De nepmaansteen in het Rijksmuseum in Amsterdam.

Inmiddels is ook duidelijk geworden dat van de ongeveer 270 stenen (wel of niet echt), die aan regeringsleiders en instellingen in het buitenland zijn geschonken, nog maar enkele tientallen bewaard zijn gebleven. Van de meeste is onbekend waar die nu zijn. Vermoedelijk zijn die jammer genoeg in de stofzuigerzakken en op de vuilnisbelten terecht gekomen. Voor personen die absoluut niet geloven dat er Amerikanen op de Maan zijn geweest, is deze hele affaire het zoveelste 'bewijs' van Amerikaans bedrog. Pagina 12

dat teveel. Dan stort hij onder zijn eigen gewicht ineen. Wat er dan gebeurt? Of hij wordt een neutronenster van nog geen 30 kilometer in doorsnede, óf hij spat uiteen en krijgen we hem een tijdlang als een supernova te zien. Binnen een paar miljoen jaar weten we hoe het afgelopen is.

EERSTE AARDACHTIGE PLANETEN ONTDEKT

Echte maanstenen in het Boerhave museum in Leiden

JUPITER HAD EEN KOMEET ALS MAAN Liefst twaalf jaar lang - tussen 1949 en 1961 blijkt komeet 147P/Kushida-Muramatsu als een maan om Jupiter gedraaid te hebben. De komeet kwam van ver uit ons zonnestelsel en kwam te dicht bij die reuzeplaneet. Het gevolg was dat die werd ingevangen en twee grote omloopbanen eromheen kon beschrijven. Daarna zag het weer kans om zich los te maken van de aantrekkingskracht van deze reuzeplaneet. Een zeldzaamheid? Van vier andere kometen is zo'n situatie ook bekend. Momenteel telt Jupiter al 63 manen.

UITEENSPATTENDE STER Op 2100 lichtjaar van ons vandaan in het sterrenbeeld Achtersteven, staat ster RX J0648.0-4418 op het punt uit elkaar te spatten. Het gaat hier om een witte dwerg die half zo groot is als de aarde maar wel 30% zwaarder is dan de zon. Hij draait razendsnel om zijn as in maar liefst 13 seconden. Intussen cirkelt hij om een veel grotere ster in slechts anderhalve dag. De grote ster eromheen blaast enorme hoeveelheden gas de ruimte in. Ster RX J0648.0-4418 trekt daarvan een gedeelte aan en wordt daardoor steeds zwaarder. Wanneer er nog 8% van zijn eigen gewicht bijkomt, is

Voor het eerst is er een aardachtige exoplaneet ontdekt. Dat gebeurde al begin dit jaar, maar half september is dat definitief bevestigd. Dit steenachtige hemellichaam, genaamd CoRoT-7b, draait om een ster in het sterrenbeeld Eenhoorn op 500 lichtjaar van ons vandaan. Die ster is kleiner en koeler dan de zon en is nog maar anderhalf miljard jaar oud. CoRoT-7b draait op slechts 2,5 miljoen kilometer om de ster heen. Dat gebeurt met een grote snelheid van 750.000 kilometer per uur. In 20,4 uur is een volledige omloopbaan afgelegd. De planeet is 4,8 maal zo zwaar als de aarde. Uit berekeningen werd ook bekend dat hij 80% groter is dan de aarde. Op het oppervlak moet een temperatuur voorkomen van ruim 2000 graden Celsius. Verder ontdekte de Europese ruimtetelescoop Corot nog een tweede aardachtige planeet om deze ster. Deze CoRoT-7c is ruim acht keer zo zwaar als de aarde. Op een afstand van 7,5 miljoen kilometer van de ster legt het elke 3 uur en 17 mionuten één omloopbaan af

Tekening zoals CoRoT-7b eruit zou kunnen zien.

Pagina 13

TEGEN DE RICHTING IN Alle planeten draaien in dezelfde richting om een ster als de ster zelf. In de sterrenkunde is dat heel normaal. Of niet misschien? Astronomen hebben echter alweer een uitzondering op de regel ontdekt. Exoplaneet WASP-17b doet dat namelijk niet m.a.w. draait tegen de richting in. Mogelijk is deze baan ontstaan nadat een andere grote planeet die op heel korte afstand passeerde. WASP-17b is twee keer zo groot als Jupiter, maar slechts half zo zwaar. Deze planeet bevindt zich op bijna 1000 lichtjaar van ons vandaan in het sterrenbeeld Schorpioen. De baan is langgerekt. Eén omloopbaan duurt slechts vier dagen. De gemiddelde afstand tot de ster bedraagt acht miljoen kilometer. Zijn dichtheid bedraagt slechts 0,1 tot 0,2 maal dat van water m.a.w. hij blijft met groot gemak op het water drijven.

ANDROMEDANEVEL VERSLINDT STERREN Wat astronomen al langer vermoedden, blijkt nu toch waar te zijn. Het sterrenstelsel Andromeda slokt naburige clusters van sterren op. Op dit moment is het bezig aan de nevel in het sterrenbeeld Driehoek, die op 3 miljoen lichtjaar van de aarde staat. Tussen de beide nevels is een snoer van sterren te zien, die zich richting Andromeda bewegen. Over enkele miljarden jaren zullen onze Melkweg en de Andromedanevel ook in elkaar opgaan.

BOUWSTEEN VOOR LEVEN OP KOMEET AANGETROFFEN De meeste wetenschappers gaan er vanuit dat de stof voor leven op aarde afkomstig is van kometen. Maar het bewijs? In 2006 keerde het Amerikaanse ruimtevaartuig Stardust terug op aarde, na stofdeeltjes van komeet Wild 2 verzameld te hebben. En wat ontdekten de Amerikaanse wetenschappers? Er kwam glycine (een heel klein molecuul) voor. Dat is een aminozuur die levende wezens nodig hebben om proteïnen te maken. Scheikundig gezien ontstond op deze manier het leven op aarde.

Andromeda

NIEUWE WEBSITE MELKWEG

Stardust is teruggekeerd belangrijke stofdeeltjes

op

aarde

met

uiterst

De Europese organisatie voor astronomisch onderzoek ESO heeft een website over onze Melkweg geopend. Zeer gedetailleerd kan de bezoeker op ons melkwegstelsel inzoomen. Deze panoramafoto is opgebouwd uit achthonderd miljoen pixels en bestrijkt een gebied van 360 graden. www.gigagalaxyzoom.org Pagina 14

WAT ER AAN DE STERRENHEMEL TE ZIEN IS IN DE PERIODE VAN 22 SEPTEMBER TOT 19 OKTOBER 2009 MERCURIUS Is deze periode aan de ochtendhemel, kort voor zonsopkomst aan de firmament te vinden. Het beste is een verrekijker te gebruiken. Bevindt zich tot 5 oktober in het sterrenbeeld Leeuw en daarna in de Maagd. VENUS Schittert aan de ochtendhemel boven de oostelijke horizon. Nadert de zon m.a.w. de tijdsduur van zichtbaarheid vermindert. Tot 10 oktober is Venus te zien in het sterrenbeeld Leeuw en daarna in de Maagd. MARS De oranje-rode 'ster' verschijnt net na middernacht aan de sterrenhemel. Nadert de aarde en dat betekent Mars wordt steeds helderder. JUPITER Is 's avonds tot na middernacht in het sterrenbeeld Steenbok aan te treffen. Een heldere 'ster' laag boven de zuidelijke horizon. SATURNUS Verschijnt begin oktober aan het firmament in sterrenbeeld Maagd, net voor zonsopkomst. URANUS Is met een verrekijker te vinden in het sterrenbeeld Vissen. Is de hele nacht te zien. NEPTUNUS Om deze planeet te kunnen zien, heb je wel een sterrenkijker nodig. Bevindt zich vlakbij Jupiter in het sterrenbeeld Steenbok. VAN DAG TOT DAG 22 sept.: Te 23.19 uur begint de astronomische herfst. 24 op 25 sept.: Tot 20.36 uur kunnen we maan Ganymedes voor langs de planeet zien trekken. De schaduw ervan zien we tussen 20.47 uur en 0.25 uur. 27 op 28 sept.: Tussen 2.02 en 3.11 uur is alleen maan Ganymedes te zien. De manen Europa en Callisto zijn in grote telescopen als lichtpuntjes op Jupiter te zien. 29 sept. : Linksonder de maan prijkt Jupiter.

2 okt.: De 4 grootste manen van Jupiter bevinden zich aan één kant van de planeet. 3 okt.: De planeten Venus, Mercurius en Saturnus liggen op één lijn. De komende dagen kruipt Saturnus naar Mercurius toe. 7 okt.: Rechtsboven Saturnus staat Mercurius. 7 okt.: Tussen 3.34 uur en 4.50 uur bedekt de Maan een sterretje van het sterrenbeeld Ram. 8 okt.: Een tikkeltje rechts van Saturnus kunnen we nu gemakkelijk Mercurius vinden. 9 okt.: Saturnus bevindt zich nu iets boven Mercurius en is op weg naar Venus. 7 okt.: Onder de Pleiaden schittert de Maan. 12 okt.: Boven de Maan staat planeet Mars. 13 okt.: Saturnus en Venus staan bij elkaar. 14 okt.: Boven de Maan staat ster Regulus, de helderste ster van het sterrenbeeld Leeuw. 15 okt.: Maan Io komt te 19.59 uur uit de schaduw van Jupiter en maan Europa begint dan voor langs de planeet te trekken. 21 okt.: Tussen 17.02 en 18.16 uur bedekt de Maan Antares, de helderste ster van het sterrenbeeld Schorpioen. 'VALLENDE STERREN' Vanaf 2 oktober tot 7 november is de meteorenzwerm Orioniden actief. Tijdens het maximum in de nachten van 21 en 22 oktober kijken we richting ster Betelgeuze van het sterrenbeeld Orion. We hebben dan geen hinder van het maanlicht. Het beste tijdstip is enkele uren vóór zonsopkomst. Orion staat dan hoog in het zuiden. Ze zijn snel, maar laten vaak lichtende sporen na. Orioniden zijn afval van de beroemde komeet van Halley. Kijk ook in de richting van sterrenbeeld Stier of je af en toe nog een Tauride ziet verschijnen. DE ZON 25 september 3 oktober 10 oktober 17 oktober MAANFASEN Eerste Kwartier Volle Maan Laatste Kwartier Nieuwe Maan

Opkomst 7.30 uur 7.44 uur 7.56 uur 8.08 uur

Ondergang 19.31 uur 19.12 uur 18.56 uur 18.41 uur

26 september 4 oktober 11 oktober 18 oktober Pagina 15

TENTOONSTELLING IN SIBBE Van 22 september tot 19 oktober organiseren wij i.s.m. H.Hartschool in Sibbe een ruimtevaarttentoonstelling met als onderwerp RUIMTESTATIONS. Op 23 september verzorgt Gerard Keijzers gastlessen voor alle klassen. TENTOONSTELLING IN VILT Alles over ONS ZONNESTELSEL te weten te komen doen de leerlingen van Basisschool Vilt in Vilt. Op deze school organiseren wij van 22 september tot 19 oktober een tentoonstelling over dit onderwerp. Op 23 september verzorgt Gerard Keijzers gastlessen aan alle klassen. EXCURSIE Vanuit Uden wordt op zondag 11 oktober een excursie naar Gasometer in Düsseldorf georganiseerd. Daar vindt een grote tentoonstelling plaats over ons zonnestelsel. Geïnteresseerd of wil je ook mee? Neem dan contact met ons op. BURENDAG in Nijmegen Op zaterdag 26 september a.s. doen wij mee aan de Burendag. Deze wordt gehouden van 16.00 tot 18.00 uur. BURENDAG in Veldhoven Ook Veldhoven doet mee op zaterdag 26 september a.s. Openingstijden van 16.00 tot 18.00 uur. NACHT VAN DE NACHT Ook dit jaar wordt weer de landelijke activiteit Nacht van de Nacht (24 oktober) georganiseerd. Hoeveel kunnen we van de sterrenhemel zien, wanneer er zoveel mogelijk straat-, reclame-, huisverlichting enz. wordt verminderd. Voor dit jaar is op één plek al ingeschreven.

ACTIVITEITEN KERNEN NIJMEGEN Bijeenkomst op vrijdagavond 9 oktober Aanvang:19.30 uur, Einde: 21.00 uur - bespreking nieuwtjes - organisatie sterrenkijkavond - modelbouw - wat verder ter tafel komt UDEN Excursie 11 oktober, zie linkerkolom. VELDHOVEN Bijeenkomst vrijdagavond 16 oktober 2009 Wilhelminalaan in Vessem. Vertrek vanaf Patronaat in Veldhoven te 19.10 uur, Precies! Aanvang: 19.30 uur Einde: 21.00 uur - bespreking nieuwtjes - werken aan Marslandschap - activiteit Burendag - bespreking organisatie sterrenkijkavond - wat verder ter tafel komt

ZELF EEN KUNSTMAAN BOUWEN? Nu is dat mogelijk. Het Amerikaanse bedrijf Interorbital Systems maakt dat mogelijk voor particulieren. Zelf bouwen en laten lanceren. De firma biedt een bouwpakket aan genaamd TubeSat Personal Satellite Kit. Het kost iets meer dan 5600 euro inclusief lancering. Iedereen mag er zijn eigen instrumenten in plaatsen. Zodra je deze kunstmaan hebt gebouwd, mag deze niet meer wegen dan 750 gram. Lijkt aardig wat, maar pas op. Hiervan gaat wel 550 gram aan standaardonderdelen af. Er blijft dus maar 200 gram over en dat is echt niet veel. De satelliet heeft een lengte van 13,5 centimeter en meet een doorsnede van 8,7 centimeter. Hierin zitten standaard batterijen, zonnecellen, een microcomputer, software en antennes. Een Neptune 30 raket brengt ze met 32 tegelijk de ruimte in naar een hoogte van 312 kilometer. Daar blijven ze drie maanden om de aarde draaien, waarna ze in de atmosfeer verbranden. Interorbital Systems verwacht eind 2010 de eerste lancering te kunnen uitvoeren. Pagina 16