Astruim [231]

Citation preview

35e jaargang nr. 231 - - 1 juni 2009

Pagina 1

ASTRUIM is het enige ruimtevaart- en sterrenkundetijdschrift in het Nederlands in Nederland en België. Het is een uitgave van de Nederlandse Jeugdvereniging voor Ruimtevaart en Sterrenkunde. Het is bestemd voor jeugd, jongeren en volwassenen. Telefoon: 024 - 64 199 29 www.njrs.nl [email protected]

Redactionele medewerkers -

Gerard Alink Herman Bosman Gerard Keijzers Corne Kremer Alain Manders Michel van Pelt Roel Toonen

Eindredactie

Lidmaatschap-/abonnementsgeld: 20 euro voor een heel kalenderjaar. Verschijnt plm. 13 keer per jaar.

Gerard Keijzers

Postgiro: 32 93 836 t.n.v. G. Keijzers Postbus 38 5340 AA Oss

-

Lay-out Theo Appeldoorn Ruud van Asseldonk Gerard Keijzers

Internet realisatie Voor België: Stephan Brands Bank Dexia - Neerpelt rekeningnummer 083-97 32 526-34 Wil je geen lid of abonnee meer zijn? Zeg dan voor 1 december op, anders ben je verplicht opnieuw voor een jaar te betalen. Neem de Nederlandse Jeugdvereniging voor Ruimtevaart en Sterrenkunde als een echt goed doel op in uw testament !!!!!!

Foto voorpagina: Een Ariane 5 raket stond klaar voor de succesvolle lancering van Herschel en Planck

INHOUD: Europa lanceerde twee belangrijke kunstmanen ............................................................... 3 STS-125 zorgt dat Hubble nog meer gaat presteren ......................................................... 6 Frank de Winne begint aan lang verblijf in ISS ..................................................................10 Zes nieuwe ESA-astronauten ............................................................................................12 ESA roept op voor voorstellen 2010 ..................................................................................13 Kaguya vindt geen spoor van Apollo 15 en 17 ..................................................................14 Reusachtige krater op Mercurius ontdekt ..........................................................................17 Marsnieuws .......................................................................................................................18 Boekbespreking .................................................................................................................20 Wat er aan de sterrenhemel te zien is deze periode..........................................................21 Verenigingsnieuws.............................................................................................................22

Pagina 2

EUROPA LANCEERDE TWEE BELANGRIJKE KUNSTMANEN Op donderdag 14 mei te 15.12 uur was het zover. Precies zoals gepland stond, verliet een Ariane 5 raket lanceerbasis Kourou in Zuid-Amerika om twee astronomische kunstmanen in de ruimte te brengen. Het werd een vlekkeloze lancering bij een vrijwel onbewolkte hemel. Een project, dat ongeveer 2 miljard euro gaat kosten, de duurste tot dusver van Europa. En deze mocht niet mislukken. Maar wel eentje waar de hele wetenschappelijke wereld naar uitkeek en nog lang zal blijven uitkijken.

En dus kan het o.a. hemellichamen vinden die nog heel weinig 'warmte' afgeven. Zelfs zo laag dat het ietsjes meer is dan het absolute nulpunt van -273 graden Celsius.

De twee ruimtetelescopen Herschel en Planck moeten de aardbewoners meer inzicht geven over het ontstaan van het heelal en sterrenstelsels (melkwegen). Een klein half uur na de lancering (26 minuten) maakte Herschel zich los van de bovenste rakettrap. Drie minuten later volgde Planck. Een toen werd het wachten op hun eerste signalen. Want dan was het zeker dat beide toestellen op de goede weg waren naar het Lagrange L2 punt op 150 miljoen kilometer achter de aarde. Gejuich steeg op in de ruimtevaartcentra: alles was in orde. Nog zes weken te gaan voor beide toestellen alvorens ze hun definitieve baan hadden bereikt. Beide toestellen gaan onderzoek doen in het infrarood. Dergelijk onderzoek kan alleen maar in de ruimte. Op aarde kan dat niet omdat de dampkring dat onmogelijk maakt. Die produceert zelf al de nodige warmte. Alleen dié warmte kan worden gemeten die hoger is dan van het toestel zelf en de omgeving. Hoe kouder dus, hoe lager de warmte kan worden vastgesteld. Maar hoe koud kan men de omgeving maken? Door het meetinstrument in een koud vat gevuld met helium te plaatsen. Helium verdampt en daarvoor is warmte nodig. Die onttrekt het aan zijn omgeving. Op die manier kan er een hele lage temperatuur bereikt worden. Ariane 5 vertrekt voor het in de ruimte brengen van de Herschel en Planck.

Pagina 3

HERSCHEL De ruimtetelescoop Herschel is de grootste infraroodtelescoop die tot dusver in de ruimte werd gebracht. Hij onderzoekt straling die nog nooit eerder is bekeken vanuit de ruimte. De telescoop gaat op zoek naar stofwolken en koude regio's in het heelal. Met de verkregen informatie hopen wetenschappers meer te weten te komen over het allereerste begin van het ontstaan van sterren tot op het moment dat we ze te zien krijgen. Maar dat niet alleen, hij verricht ook onderzoek naar sterrenstelsels (en dus ook onze Melkweg) en hoe die zich verder ontwikkelen.

Herschel is 7,50 meter lang en meet een doorsnede van 4 meter. De diameter van de hoofdspiegel bedraagt 3,50 meter. De spiegel is niet van glas gemaakt, maar van een veel lichtere koolstofvezel. Vanuit Lagrangepunt 2 (1,5 miljoen kilometer van de aarde) dient hij tenminste gedurende twee jaar actief te blijven.

De camera aan boord is van Nederlandse makelij. Deze is ontwikkeld door het ruimteonderzoeksin stituut SRON. Het is de gevoeligste infrarood camera tot dusver gebouwd. Het grote voordeel is dat het door de stofwolken in de ruimte heenkijkt. Het ontwikklen van apparatuur en software voerden onderzoekers van het Instituut van de K.U. Leuven uit. Daarmee zijn ze tien jaar lang bezig geweest. De instrumenten worden gekoeld tot 270 graden onder nul met vloeibaar helium. De voorraad van 2,6 ton zal na ongeveer 3 jaar verdampt zijn en dan is de Herschel niet meer bruikbaar.

Herschel

Pagina 4

PLANCK Deze wetenschappelijke kunstmaan komt eveneens op een afstand van 1,5 miljoen kilometer van de aarde te 'hangen'. In een zogeheten Lagrangepunt 2. Tezamen met de Herschel draaien ze daar om een denklbeeldig punt heen. Gedurende zeker een jaar zal deze ruimtetelescoop op onderzoek gaan naar de oudste straling van het heelal. Deze ontstond 380.000 miljoen jaar na de oerknal en moet ons meer kunnen vertellen over hoe het heelal zich verder ontwikkeld heeft. We kennen deze straling beter als de kosmische achtergrondstraling (CMB) en die bereikt ons nu pas. Ook hopen geleerden meer te weten te komen over donkere materie en donkere energie. Deze laatste zorgt er waarschijnlijk voor dat het heelal versneld uitdijt.

Planck Pagina 5

STS-125 ZORGT DAT HUBBLE NOG MEER GAAT PRESTEREN Dan zou deze ruimtetelescoop, normaal gezien, weer zo'n kleine tien jaar vooruit kunnen. Na heel veel discussies de afgelopen jaren, was het dan op maandag 11 mei zover. Het weer zag er schitterend uit en niets leek een lancering nog in de weg te kunnen staan. Het aftellen verliep vlekkeloos en precies op het geplande tijdstip ontbrandden de motoren van ruimteveer Atlantis om snel de lanceerbasis op Cape Canaveral onder zich te laten.

Space shuttle Atlantis begint aan missie STS-125

Het was 7 jaar geleden dat de Hubble ruimtetelescoop een onderhoudsbeurt had gehad. Het werd dus hoog tijd dat de batterijen werden vervangen, evenals gyroscopen, camera's en een aantal andere onderdelen.

Een dag later vond er een uitvoerige inspectie plaats van het hitteschild. Mochten er beschadigingen geconstateerd worden, die na afloop van de missie een veilige terugkeer zou verhinderen, dan vertrok space shuttle Endeavour voor een reddingsoperatie. Die inspectie duurde nu maar liefst 9,5 uur. Dat is dus aanmerkelijk meer dan de 7 tot 8 uur bij een bezoek aan het ISS. Ook wel begrijpelijk want dan kon de bemanning ook nog eens de hittetegeltjes goed bekijken. Ernstige beschadigingen werden niet gevonden. Wel een kras van een halve meter. Naar later bleek geen serieus probleem

De bemanning bestond v.l.n.r. gezien uit Michael Massimino, Michael Good, piloot Gregory Johnson, commandant Scott Altman, Megan MeArthur, John Grunsveld en Andrew Feustel

Pagina 6

Endeavour klaar voor een eventuele reddingsoperatie. Over een lengte van 53 centimeter waren een viertal tegeltjes licht beschadigd.

Meteen nadat het ruimteveer bij de ruimtetelescoop was aangekomen begonnen de astronauten aan hun werkzaamheden. Met een 15 meter lange robotarm pakte Megan McArthur de Hubble beet en bracht die in het laadruim van de shuttle. Hiermee begon hij op het moment dat beide toestellen boven Madagascar vlogen. Boven West-Australië was de klus voltooid.

Dit stukje afval heeft zeer waarschijnlijk die lichte beschadiging veroorzaakt.

In het laadruim voerde het ruimteveer ruim 10 ton aan onderdelen en gereedschap mee voor deze reparatievlucht van de Hubble ruimtetelescoop. Liefst 180 stuks gereedschap waarvan 106 speciaal ontworpen voor deze missie. En terwijl de Atlantis op 13 mei de Hubble naderde, arriveerde space shuttle Endeavour op het lanceerplatform. Mochten er met de Atlantis ernstige problemen ontstaan, dan kon dit toestel vertrekken om de bemanning te redden. Een astronaut zou dan aan boord zijn. De bedoeling was verder, dat de lege Atlantis de dampkring ingestuurd zou worden, waar het vervolgens boven onbewoonde gebieden in stukken zou breken en deels zou verbranden.

Ruimtetelescoop Hubble wordt naar het laadruim van de Atlantis gebracht.

Een dag later konden de ruimtevaarders John Grunsveld en Andrew Feustel aan hun eerste van de vijf geplande ruimtewandelingen beginnen. Het allerbelangrijkste van dit uitstapje was, was het wegnemen van de WFP-2 camera (Wide Field Planetary Camera-2) en die tevervangen door een nieuwe, de WFP-3. De oude werd in het laadruim opgeborgen evenals alle vervangen onderdelen. Die gaan later naar het bekende Smithsonian museum in Washington.

Pagina 7

Ook stond op het programma het vervangen van een computer die de wetenschappelijke gegevens moest verwerken. Juist dit onderdeel was er de oorzaak van dat de reparatiemissie vorig jaar in oktober niet kon doorgaan. De astronauten brachten verder een instrument aan die over een aantal jaren dient te zorgen dat de Hubble op het eind van zijn leven de dampkring in wordt gestuurd. Veel ophef was er ook over een afvalstukje van een Chinese satelliet, dat op zo'n vier kilometer de Hubble en Atlantis passeerde. De kans op een treffen werd van tevoren ingeschat op 1 : 229.

de Hubble, de Cosmic Origins Spectrograph. De meest krachtigste die ooit in de ruimte werd gebracht. Om dat te kunnen uitvoeren, hadden zij eerst een correctielens te verwijderen die in 1993 was aangebracht.

Cosmic Origins Spectrograph tijdens testen op aarde.

Andew Feustel (r) en John Grunsveld (l) vervangen de WFP-2 camera.

Op 15 mei verlieten Grunsveld en Feustel de Atlantis voor een tweede reparatiewandeling, die 7 uur en 52 minuten zou gaan duren. Ditmaal vervingen ze enkele batterijen en een drietal gyroscopen. Na afloop grapte een van hen dat ze wel een warme douche en een heerlijke maaltijd verdiend hadden. De volgende dag stond de derde ruimtewandeling van 6,5 uur op het programma. Maar die klus verliep veel voorspoediger dan NASA had durven dromen. Vier printplaten moesten uit een camera verwijderd worden. En dat uit een camera waarvan het nooit de bedoeling was dat die ooit gerepareerd zou worden. Om dat te kunnen uitvoeren hadden de astronauten te maken met 32 schroeven die losgedraaid moesten worden. Maar leverde geen problemen op. Verder plaatsten Grunsveld en Feustel een supergevoelige spectrometer in

Tijdens de vierde ruimtewandeling op 19 mei stond de Space Telescope Imaging Spectrograph (STIS) centraal. Maar om bij dat apparaat te kunnen, hadden de ruimtevaarders Michel Good en Michael Massimino wel spierkracht nodig. Voordat ze de afdekplaat konden verwijderen, die met 111 schroeven vastgemaakt zat, moest een handgreep worden verwijderd. Dit was weer nodig omdat een schroef was dolgedraaid. En om te voorkomen dat losse deeltjes alle kanten zouden uitvliegen werd om die plek alles goed afgeplakt. Een hele klus die zo'n twee uren duurde. De astronauten dachten toen te kunnen gaan beginnen met de vervanging. Viel dat even tegen: de accu's van hun schroefboor waren leeg.

Michael Good brengt de miltaire groet vanuit het laadruim van de Atlantis aan de bemanning. Pagina 8

De volgende dag begonnen de ruimtevaarders John Grunsveld en Feustel een uur eerder aan hun vijfde en laatste ruimtewandeling. De klus met de STIS moest verder afgewerkt worden. Daarin slaagden zij zodat het apparaat kan beginnen aan het observeren van zwarte gaten. Verder hadden zij een tweede set batterijen en enkele sensoren te vervangen die voor de juiste stand van de telescoop moeten zorgen.Ook installeerden zij nog een tweetal isolatieplaten om de instrumenten nog beter tegen de extreme temperaturen te beschermen. Toen waren de klussen geklaard. De Hubble ruimtetelescoop kan minstens tot 2014 nog beter zijn werkzaamheden verrichten. Maar algemeen verwacht iedereen dat daarna nog wel vijf jaar ervan gebruikt zal gemaakt worden. Grunsveld nam afscheid van de Hubble met de woorden: "Sorry mr. Hubble, ik wens je een goede reis." Alle astronauten namen de tijd voor het maken van heel veel foto's. Ze waren zeer tvreden over hun werkzaamheden, die allemaal tot een goed einde waren gebracht. Een echt voorwel werd het op 20 mei. Megan Arthur haalde heel nauwkeurig de Hubble telescoop uit het laadruim Atlantis om die weer terug in de ruimte te zetten.

waard. De Hubble ruimtetelescoop presteert nu wel 90 maal beter. Voordat er aan de terugreis naar de aarde begonnen kon worden, controleerden de ruimtevaarders weer enkele uren heel nauwkeurig de hittetegeltjes van hun ruimteveer. Gelukkig waren die allemaal nog in orde. En natuurlijk moest er tijd vrijgemaakt worden voor de vele interviews voor de pers. Maar intussen begon wel de vraag te rijzen of de geplande landing op vrijdag 22 mei wel kon plaatsvinden. Het zag er naar uit dat het op Kennedy Space Center stormachtig weer zou zijn met heel veel regen. Al snel zou blijken dat het slechte weer zou aanhouden. En dus werd de landing uitgesteld naar zaterdag 23 mei. De weersverbetering liet op zich wachten en dus volgde een uitstel naar zondag 24 mei.

Onweer, stormen en veel regen hielden het ruimteveer nog twee dagen extra in de ruimte. Het VAB-gebouw en omgeving laten geen vrolijke indruk achter.

Dat hielp niet. Daarom besloot NASA de landing toch maar te laten gebeuren, maar dan aan de andere kant van Amerika t.w. in Californië. Daar zette het toestel de wielen aan de grond bij een strakblauwe hemel. Dit was de 126e space shuttle vlucht. Het was de 53e keer dat een shuttle in Californië landde. Hubble verwijdert zich van Atlantis

In totaal hebben 16 astronauten deze ruimtetelescoop bezocht. Zij voerden daarbij 23 ruimtewandelingen uit, die alles bij elkaar 166 uur en 6 minuten hebben geduurd. Na de lancering werden er in 1993, 1997, 1999, 2002 en 2009 reparatievluchten uitgevoerd. De zojuist beëindigde missie kostte maar liefst een miljard dollar. Maar ze waren wel het geld

Atlantis zal boven op de rug van een Boeing 747 teruggevlogen worden naar Kennedy Space Center. Dat extra werk kost NASA wel een miljoen dollar.

Pagina 9

FRANK DE WINNE BEGINT AAN LANG VERBLIJF IN ISS Probleemloos verliep het aftellen op lanceerbasis Baikonoer op 27 mei. Geheel volgens schema verliet te 12.34 uur (onze tijd) de Sojoez raket met de Sojoez TMA-15 capsule de aardse bodem. Aan boord bevonden zich de Belg Frank de Winne, de Rus Roman Romanenko en de Canadees Bob Thirsk. Voor Frank de Winne was het zijn tweede ruimtevlucht. Hij verbleef al eerder aan boord van het Internationale Ruimtestation ISS. Dat was van 30 oktober tot 10 november 2002. Maar deze keer zou die ruimtemissie een hele bijzondere worden. De eerste vier maanden zal hij deel uitmaken als lid van Expeditie-20. In oktober wordt hij commandant van Expeditie-21. Daarmee is hij de eerste ESA-ruimtevaarder en de eerste niet-Rus en niet-Amerikaan die deze hoogste functie mag bekleden. In november keert de Winne weer terug naar de aarde. De ochtend van de lancering keken de ruimtevaarders de laatste uren naar de film 'Witte Zon in de Woestijn'. Bij het verlaten van hun hotelkamer plaatsten ze hun handtekening op de deur zoals gebruikelijk.

Vervolgens ontmoetten ze nog een orthodoxe priester die hen zegende. En tot slot legden ze de eed af voor de Russische luchtvaartautoriteiten. Op weg naar de raket werd halverwege nog gestopt en tegen het rechter achterwiel van de bus geplast. Dat deed de eerste mens in de ruimte, Joeri Gagarin, ook en die traditie wordt in ere gehouden. Twee dagen na de lancering koppelde de Sojoez TMA-15 te 14.36 uur vast aan het ISS. Na de veiligheidsinspecties van anderhalf uur konden de drie het ruimtestation in zweven. Vanaf dat moment zal het ISS met zes astronauten bemand blijven.

Bemanning met reserves v.l.n.r.Robert Thirsk (Canada), Roman Romanenko (Rusland) en Frank de Winne (België). Reserve-bemanning: Chris Hadfield (Canada), Dmitri Kondratiev (Rusland) en André Kuipers (Nederland).

Pagina 10

PANIEK OP LANCEERBASIS !! Op maandag 25 mei ontstond er plotseling paniek op lanceerbasis Baikonoer. Een Belgische journalist bleek koorts te hebben en onmiddellijk dook het spook van de Mexicaanse griep op. Het was de Russische begeleidster die ontdekte dat deze Belgische cameraman griepverschijnselen vertoonde. Alle journalisten moesten onmiddellijk in quarantaine en de Belg werd in allerijl naar het ziekenhuis gebracht. Die mocht hij pas verlaten wanneer de lancering achter de rug was. De andere journalisten moesten op last van een woordvoerder van ESA hun temperatuur laten opnemen. Een heel gedoe want er was maar één thermometer. Gelukkig doken er even later nog een tweetal exemplaren op. Pikant detail: dat opnemen van hun temperatuur gebeurde niet in aanwezigheid van een arts of een verpleger of verpleegster. Geen koorts werd er verder geconstateerd en iedereen mocht de quarantaine weer verlaten. Een dag later dienden alle journalisten twee uur eerder het bed uit te komen voor een tweede medische controle. Het opnemen van de temperatuur gebeurde nu niet in het ziekenhuis maar tijdens de rit in de twee bussen op weg naar het Kosmonautenhotel.

Nu niet meer onder leiding van een ESA-man, maar door een verpleegster met mondmasker. Of die thermometer was ontsmet? Dat wist geen mens. Oh ja, de Russische begeleidster vroeg nog even of iemand zich ziek voelde. Het antwoord? In koor klonk het "neen". En die Belgische cameraman? Hij bleek gewoon een verkoudheid te hebben. Normaal niets bijzonders. Nu wel, hij moest in quarantaine.

Sojoezraket met Sojoez TMA-15 capsule op naar ISS

Pagina 11

6 NIEUWE ESA-ASTRONAUTEN ESA heeft de namen bekend gemaakt van zes Europese kandidaat-ruimtevaarders. Dat gebeurde op 20 mei in Parijs. Zij werden gekozen uit maar liefst 8413 sollicitanten op de uitgeschreven oproep. De hele selectieprocedure duurde ruim een jaar. De uitverkorenen zijn: • • • • • •

de Italiaanse Samantha Christoforetti (geb. in 1977) de Italiaan Luca Parmitano (geb. in 1976) de Duitser Alexander Gerst (geb. in 1977) de Brit Timothy Peake (geb. in 1972) de Deen Andreas Mogensen (geb. in 1976) de Fransman Thomas Pesquet (geb. in 1978)

Geen Nederlander erbij. Viel ook wel enigszins te verwachten. Immers met Wubbo Ockels en André Kuipers mogen we als klein landje toch al niet klagen. Bovendien bedraagt onze bijdrage slechts 2,5%. Opvallend is wel de keuze van de Brit. Dit land doet helemaal niet mee in de bemande ruimtevaart.

Maar met het toevoegen van Peake hoopt ESA hiermee Groot-Brittannië over de streep te kunnen trekken om alsnog mee te doen. Italië, Duitsland en Frankrijk leverden verreweg de meeste liefhebbers. Maar deze landen dragen elk zo'n 20% in euro's bij. Daarnaast heeft Italië ook nog een eigen ruimtevaart-programma. Vanaf september beginnen ze aan een algemene basisopleiding in Keulen en die gaat zo'n anderhalf jaar duren. Daarna beginnen ze aan een specifieke trainings-programma die twee jaren in beslag nemen. Vanaf 2013 kunnen ze aangewezen worden voor een ruimtevlucht. Voor hen zit er de kans in zelfs richting Maan te gaan vliegen.

V.l.n.r. Luca Parmitano, Alexander Gerst, Andreas Mogensen, Samantha Christoforetti, Timothy Peake en Thomas Pesquet.

Pagina 12

ESA ROEPT OP VOOR VOORSTELLEN 2010 ESA ESA's onderwijsbureau biedt Europese studenten de vlucht van hun leven. Ze nodigt je uit om een voorstel in te dienen voor het programma "Geef je scriptie vleugels - Een astronautenervaring" van 2010. Met dit spannende programma kunnen universiteitsstudenten hun experimenten in microzwaartekracht laten vliegen. Dat gebeurt in een serie paraboolvluchten in de Airbus A300 Zero G.

Airbus A300 bezig paraboolvluchten.

met

het

uitvoeren

geselecteerd die hun experiment verder mogen ontwikkelen en uitvoeren. Dit gebeurt tijdens een ESA onderzoeks-campagne naar microzwaartekracht die in de herfst van 2010 in Bordeaux in Frankrijk plaatsvindt. Daar werken de studententeams nauw samen met gerenommeerde Europese wetenschappers terwijl ze hun eigen onderzoek uitvoeren. Tijdens de campagne maken de studenten, samen met hun experimenten, drie vluchten van 30 parabolen.

van

Voor "Geef je scriptie vleugels!" moet elk studententeam een wetenschappelijk experiment ontwerpen dat in microzwaartekracht wordt uitgevoerd. Dit moet onderdeel zijn van hun masterscriptie, doctoraalscriptie of onderzoeksprogramma. Teams moeten zich registreren via het projectportaal van ESA's onderwijsbureau en hun onderzoeksvoorstellen uploaden met behulp van het sjabloon Intentieverklaring. De deadline is 22 juni 2009. Voorstellen van teams uit ESA's Coorporating States worden ook aangemoedigd. De evaluatiecommissie selecteert tot twintig teams. Deze teams worden uitgenodigd om een gedetailleerd wetenschappelijk voorstel uit te werken met behulp van een vakbekwame mentor. Als afsluiting van deze fase presenteren de teams hun projecten aan een evaluatiecommissie tijdens een speciale workshop die wordt gehouden in een ESA-centrum. Na deze eerste workshop worden vier teams

Studenten voeren experiment uit.

in

gewichtloze

toestand

een

Tijdens elke parabool ervaren ze ongeveer 20 seconden microzwaartekracht. ESA’s onderwijsbureau is van plan later dit jaar een aanvullende oproep te doen waarbij studenten andere platformen voor zwaartekrachtonderzoek kunnen gebruiken, zoals valtorens en centriguges. Pagina 13

KAGUYA VINDT GEEN SPOOR VAN APOLLO 15 EN 17 Herman Bosman Hebben er werkelijk Amerikaanse astronauten op de maan rondgelopen? "Natuurlijk wel", zul je zeggen. "Je kunt daar overal verslagen van vinden". Maar foto-opnamen van de Japanse verkenner Kaguya geven mensen die denken dat de Apollo-vluchten naar de maan allemaal fake zijn geweest, nieuwe hoop. Kaguya maakte diverse opnamen van de streek waar Apollo-15 in 1971 is geland en Apollo-17 is geland in 1972. Ze hadden daar toen allerlei uitrusting gebruikt en vervolgens rond hun landingsplaats achtergelaten. Ze hadden met name een maanauto meegenomen waarmee ze op het maanoppervlak hadden rondgereden. Maar op de foto's van Kaguya is daar helemaal niets van te zien. Wel is op de plek van Apollo-15 een heleboel stof te zien dat het oppervlak bedekt. Zoals je weet is het hele oppervlak van de maan bedekt met stof. Dat kun je zien op foto's die astronauten hebben gemaakt toen die op de maan rondliepen. Ze lieten toen overal voetafdrukken in het stof achter. "Die voetafdrukken bewijzen", zegt de NASA, "dat we er wel degelijk in zijn geslaagd om mensen naar de maan te sturen en terug te laten keren naar de aarde". Maar maanonderzoeker Joseph Skipper is niet overtuigd. Hij verwijst naar opnames van een maanauto die op enige afstand geparkeerd staat van de maanlander waarmee astronauten op de maan zijn geland. Terwijl op die foto's voetafdrukken zijn te zien, zelfs ónder het autootje, heeft dat autootje nergens bandensporen achtergelaten. "Je kunt toch niet beweren", zegt Skipper, "dat de grond zó hard was dat de banden van het autootje daar geen sporen in konden maken en

tegelijk zó zacht dat astronauten daar voetafdrukken in konden maken". Veel mensen beweren dat er nooit Amerikanen op de maan zijn geweest en dat alle bemande reizen naar de maan ergens op aarde zijn gespeeld en opgenomen. Anderen beweren dat de VS bemande reizen naar de maan hebben ondernomen, maar dat niet bij elke reis werkelijk Amerikanen op de maan zijn geland. De VS zouden dit hebben verdoezeld door te zeggen dat iedere bemande reis bekroond is geweest met een succesvolle landing om veel indruk te maken op hun toenmalige aartsrivaal in de ruimterace, de Sovjet-Unie. Het is niet uitgesloten dat er een goede verklaring wordt gevonden voor die vreemde opnames gemaakt door astronauten en de opnames van Kaguya. Het kan te maken hebben met elektrostatische en andere eigenschappen van het stof op het maanoppervlak. Maar gerespecteerde wetenschappers voelen er weinig voor om tot op de bodem uit te zoeken hoe het zit.

Pagina 14

CHARLES BOLDEN CHEF VAN NASA?

NIEUWE

Het is vrijwel zeker dat Charles Bolden de nieuwe baas van NASA wordt. Deze 62-jarige ex-astronaut vloog vier keer mee in een space shuttle. Voordat hij ruimtevaarder werd, was hij generaal van het korps mariniers. Bolden staat bekend als een begenadigd leider die goed kan luisteren en anderen weet te inspireren. Wat uiterlijk betreft lijkt hij wel wat op de huidige Amerikaanse president Obama. Beiden zijn van Afrikaanse afkomst.

van onderzoek van de aarde. De klimaatsveranderingen krijgen daarbij extra aandacht. President Obama heeft zelfs 1,2 miljard dollar extra hiervoor aan het Congres gevraagd. Erg kritisch staat de president tegenover de bemande ruimtevaart. Hij heeft gelast al die plannen nog eens opnieuw goed te bekijken. Voor de opvolger van de space shuttle in 2015 is er geen reden tot ongerustheid. De projecten Orion en Ares gaan door. Maar of de Amerikanen in 2020 opnieuw voet op de Maan zullen gaan zetten, is nog de vraag. Hij schijnt daarmee veel minder haast te hebben. In augustus zal daarover al een rapport worden uitgebracht.

PRIJS RAKETLANCERING VERDUBBELD

Charles Bolden. De nieuwe baas van NASA?

Hij beschikt in ieder geval over goede eigenschappen en die zullen hem de komende jaren goed van pas komen. Na 2010 vliegen er geen space shuttles meer. En met de nieuwe raket en maancapsule zijn er technische problemen. Beide projecten liggen achter op hun schema.

OBAMA ZIET MEER IN ONBEMANDE RUIMTEVAART Er is lang naar uitgekeken wat de nieuwe Amerikaanse president met de ruimtevaart wil. Begin mei werd dat meer duidelijk. De komende vijf jaar is er extra geld voor onbemande ruimtevaart vooral op het gebied

Na 2010 kunnen Amerikanen alleen nog maar met Russische raketten naar het Internationale Ruimtestation. Een mooie gelegenheid om de prijs aan te passen, moeten de Russen gedacht hebben. Met ingang van 2012 gaan de Amerikanen voor een zitje in de Sojoez-capsule géén 22 miljoen dollar (16 miljoen euro) betalen, maar 51 miljoen dollar (ruim 37 miljoen euro). Dat is een forse stijging en viel ook te verwachten. De vorige baas van NASA, M. Griffin, vreesde dat al en probeerde o.a. Europa en Japan te bewegen om vrachtcapsules om te bouwen voor bemande vluchten naar het ISS. Daarmee hoopte hij dat er een concurrentie zou ontstaan met Rusland, zodat het niet al te machtig werd en kon doen wat het wilde. Dat is hem niet gelukt. Ach, nu weten de V.S. ook wat het betekent om van anderen afhankelijk te zijn. Het zal zeker tot 2015 duren voordat de opvolger van de space shuttle, de Aresraket, Amerikanen naar het ISS kan brengen. Maar dan zijn er al zeker 20 Amerikanen met een Russische raket de ruimte ingeschoten.

URINE ALS DRINKWATER "Proost" zeiden de ruimtevaarders op woensdag 20 mei in het ruimtestation tegen elkaar. Voor het eerst dronken ze hun eigen eigen zweet en urine op, nadat het nieuwe apparaat het gezuiverd had. Ze wisten nu Pagina 15

zeker dat het prima drinkwater was. NASA had eerst vele malen op de grond getest of dit nieuwe zuiveringsapparaat echt goed werkte. Dat bleek dus het geval te zijn. Niet alleen in de ruimte, maar ook op de grond toastte men gezamenlijk op het succes. Gezuiverd afvalwater wordt heel erg belangrijk voor de bemanning in het ISS, maar straks ook voor het verblijf op de Maan. Nog veel belangrijker voor een lange reis naar Mars en weer terug. De kosten voor het transport van water naar het ISS zijn bijna niet te betalen. Het apparaat kan in zes uur 22 liter zuiveren.

DODEN VERONGELUKT Een poging om op 2 mei een Spaceloft XL raket te lanceren vanaf een lanceerbasis in de Amerikaanse staat New Mexico, liep op een mislukking uit. Niet dat het de bedoeling was de inhoud in de neuskegel in een baan om de aarde te brengen. Die inhoud bestond o.a. uit asurntjes van 16 gecremeerde personen, zelfs twee minischilderijtjes van een Belg enz. De raket moest de lading naar een grote hoogte schieten, waarna het hangende aan een parachute het weer veilig op aarde moest neerkomen. Dat gebeurde dus niet. Tien seconden na de start ging het al niet helemaal meer goed. Kort voordat de motor stopte, scheidde de neuskegel zich al van de raket. Alle asurntjes kwamen wel weer terug, maar lagen wel verspreid over een groot gebied maar verspreid over een groot gebied rond de lanceerplek.

ZON PLANETOÏDEN

VEROUDERT

Veel zonlicht op de menselijke huid is niet goed. Het zorgt op latere leeftijd o.a. voor veel rimpels m.a.w. het veroudert de huid. Nu hebben wetenschappers ontdekt dat het zonlicht ook voor veroudering voor het oppervlak van planetoïden zorgt. Dat is te zien in de vorm van verkleuring. In pakweg een miljoen jaar blijkt het oppervlak roder van kleur te zijn geworden. Hoe men dat ontdekt heeft? Wanneer planetoïden tegen elkaar botsen, breken er stukken af. Dat 'verse' stuk dat nog niet door de zon is verweerd, ziet er veel donkerder uit. Natuurlijk speelt ook de samenstelling een rol. Ook werd duidelijk dat de verwering de eerste miljoen jaar veel sneller gaat. Daarna verloopt dat proces veel trager. Voor die verkleuring/veroudering moet vrijwel zeker de zonnewind verantwoordelijk worden gehouden.

ERG KOELE BRUINE DWERG Met de UKIRT-telescoop op Hawaii is wel een erg koele bruine dwerg ontdekt. Deze bevindt zich op een afstand van 40 lichtjaar van ons vandaan en is niet warmer dan 300 graden Celsius. Ze schijnt net zo groot te zijn als Jupiter maar wel 20 tot 30 maal zwaarder. Deze bruine dwerg draait om de rode dwergster Wolf 940. Voor een omloopbaan heeft ze zo'n 18.000 aardse jaren nodig. De afstand tot die dwergster moet dus ook gigantisch zijn. Volgens berekeningen zou die 440 maal Aarde - Zon bedragen.

Pagina 16

REUSACHTIGE INSLAGKRATER OP MERCURIUS ONTDEKT Krater Rembrandt blijkt een gigantische inslagkrater te zijn. Met een doorsnede van maar liefst 715 kilometer op één na de grootste op Mercurius. Die ontdekking werd gedaan door het Amerikaanse ruimtevaartuig Messenger toen dit toestel voor de tweede keer langs deze planeet vloog. Dat gebeurde op 6 oktober 2008 op een afstand van ongeveer 200 kilometer. Het fotografeerde toen delen van deze planeet waarvan tot dusver nog geen opnames waren gemaakt. Nu is inmiddels 95% van het oppervlak in kaart gebracht. De grootste inslagkrater, het Caloris-bekken, werd in 1974 ontdekt. Toen passeerde de Mariner-10 voor het eerst deze het dichtst bij de zon bevindende planeet. Dit bekken meet maar liefst 1550 kilometer in doorsnede en dat is bijna eenderde van de doorsnede van de gehele planeet. Het moet dan ook niet veel gescheeld hebben of de veroorzaker, een reuzenmeteoriet, had de planeet in vele duizenden stukken geslagen. Was dat gebeurd dan zouden we nu op die afstand een ring om de zon kunnen aantreffen. Mercurius is zo'n 3,9 miljard jaar geleden herhaaldelijk getroffen door reusachtige meteorieten uit de ruimte. Het Caloris-bekken getuigt daarvan, maar ook de kraters Rembrandt, Beethoven (625 kilometer) en Tolstoj (510

kilometer). Niet vreemd, omdat in het begin van het ontstaan van ons zonnestelsel er heel veel grote meteoren in de ruimte rondzwierven. Zo werd ook o.a. de aarde door eentje getroffen, die er zelfs een stuk vanaf sloeg. Die steen plus een deel van de aardkorst vormde zich een geheel en kennen we nu als onze maan. Ook Mars kent een voltreffer, waarover we reeds schreven. Op 29 september a.s. passeert Messenger voor de derde keer de planeet. Dan zal de baan zodanig gewijzigd zijn dat het toestel in maart 2011 in een baan om Mercurius komt. Op 14 januari 2008 vond de eerste passage plaats. Mercurius heeft 88 aardse dagen nodig om één baan om de zon af te leggen. Een dag duurt er 58 aardse dagen en 15 uren. Inslagkrater Rembrandt

Pagina 17

MARS SCIENCE LABORATORY GAAT CURIOSITY HETEN Die naam is bedacht door de 12-jarige Clara Ma. Zij zit op basisschool Sunflower in Lenexa gelegen in de Amerikaanse staat Kansas. Zoals enkele maanden geleden in ASTRUIM te lezen viel, schreef NASA een prijsvraag uit. Amerikaanse kinderen en jongeren werden opgeroepen een naam te bedenken voor het nieuwe Amerikaanse marswagentje. Dat staat bekend als Mars Science Laboratory (MSL) en zal in 2011 naar planeet Mars geschoten worden. Vanuit alle staten kwamen ideeën voor een neieuwe naam bij NASA binnen. Meer dan 9000 !!! In november 2008 schreef NASA deze wedstrijd uit en er kon tot 25 januari een voorstel ingestuurd worden. Helaas mochten alleen maar Amerikaanse kinderen meedoen in de leeftijd van 5 tot 18 jaar. Clara Ma bedacht de winnende naam 'Curiosity" wat 'Nieuwsgierigheid' betekent.

door Michel van Pelt

Een prima naam vond de jury want nieuwsgierigheid is in bijna alle gevallen de drang om meer over iets te weten te komen. Deze drang dwingt tot het opzetten van kleine tot zeer grote projecten. Elk mens heeft deze eigenschap. Clara Ma zal, zodra het vaartuig gereed is, naar Jet Propulsion Laboratory worden uitgenodigd. Zij zal dan haar naam op het toestel mogen zetten. Overigens kan iedereen zijn of haar naam op een disc laten plaatsen dat straks op de MSL bevestigd wordt en naar Mars vliegt. Ga hiervoor naar: http://marsprogram.jpl.nasa.gov/msl/particip ate/sendyourname Al 3599 Nederlanders hebben dat al gedaan. Ook 514 Belgen. Kom op zuiderburen! Dat kan méér.

Wil je een filmpje bekijken over de bouw en de vorderingen van deze Curiosity? Klik dan op: http://www.nasa.gov/msl

Clara Ma Pagina 18

VERST VERWIJDERDE OBJECT Astronomen hebben een exploderende ster ontdekt op een afstand van 13,1 miljard lichtjaar. Dat is dus zo'n 630 miljoen lichtjaar na het ontstaan van het heelal. Deze exploderende ster, GRB 090423, werd waargenomen als een gammaflits, die ongeveer tien seconden te zien was. Zoiets treedt op zodra een zeer zware ster is opgebrand m.a.w. aan het einde van zijn leven is. Hij stort vervolgens onder zijn eigen gewicht ineen en kennen we daarna als een zwart gat. De Amerikaanse satelliet Swift deed op 23 april 2009 deze ontdekking. Als ster was deze zo'n 30 keer zwaarder dan onze zon en bevindt zich in het sterrenbeeld Leeuw.

veroorzaken die de bekende poollichten. Deze ruimtetornado's werden wel tot 60.000 kilometer van de aarde aangetroffen. Ze blijken te bestaan uit wolken van plasma en draaien met snelheden van vele honderden kilometers per seconde rond. Veelal zijn die trechters minder dan een kilometer in doorsnede. Een gevaar voor het leven op aarde vormen ze niet. Ze kunnen hooguit storingen in de elektronica veroorzaken. Die kunnen op hun beurt wel voor onvoorstelbare problemen zorgen.

TWEE MELKWEGEN BOTSEN

GAAN

In het sterrenbeeld Maagd zijn twee sterrenstelsels, M 86 en M 87, hard op weg om met elkaar in botsing te komen. Niet dat we daar iets van zullen merken. Ze staan immers op 60 miljoen lichtjaar van ons vandaan. Maar voor kosmische begrippen stelt zo'n afstand helemaal niets voor.

ZOEK PLANTEN IN DE RUIMTE

GRB 090423

RUIMTETORNADO'S ONTDEKT Amerikaanse satellieten hebben ontdekt dat er niet alleen tornado's in de aardse atmosfeer voorkomen, maar ook in het gebied ver rond de aarde. Maar dan in het magnetische veld dat de aarde omringt. Daarin worden enorme elektrische stormen opgewekt van meer dan honderduizend ampère. Die stromen bewegen zich langs de magnetische veldlijnen naar de poolgebieden en zijn met bepaalde instrumenten als gigantische trechtervormige structuren waar te nemen. In de poolgebieden

Natuurkundige en futuroloog Freeman Dyson vindt het een zinloze en geldverspillende zaak om in ons zonnestelsel op zoek te gaan naar dierlijke levensvormen. Op aarde komen op de meest bizarre en extreem koude gebieden levensvormen in de vorm van planten, mossen enz. voor. Ze zijn in staat zich voort te planten en weten zelfs het kleinst hoeveelheid zonlicht op te vangen om te kunnen groeien. Daarnaar dienen wetenschappers op zoek te gaan. Daarbij denkt hij niet alleen aan de manen Europa en Ganymedes, maar ook op de grens van ijs en kale gebieden op Mars. Daarvoor zijn wel andere instrumenten nodig om dit te kunnen ontdekken. Maar dat niet alleen, is de mening van Dyson, maar ook een andere instelling wat betreft de wijze van ruimteonderzoek.

Pagina 19

BOEKBESPREKING SUPERSENSE Vrijwel kent het en hecht eraan ook waarde: bijgeloof. Afkloppen, om een onheil te voorkomen. Of we praten over iemand die we al jaren uit het oog zijn verloren, en de volgende dag staat die persoon voor je of bij je op de stoep. "Wat een toeval" zeggen we dan. Iedereen kent dergelijke voorvallen. Ook onrustgevoelen, die veelal snel door een onprettige gebeurtenissen bewaarheid worden. "Zie je wel, ik had al zo'n voorgevoel", is dan de reactie. Weer anderen vertellen over dromen met een helderziende karakter. Weer anderen kunnen bijvoorbeeld bij zelfs ernstige verbrandingen er voor zorgen dat het slachtoffer totaal of nauwelijks pijn voelt. Vooral dit laatste maakt diepe indruk. Allemaal gebeurtenissen die we natuurkundig, wetenschappelijk enz. niet kunnen verklaren. Het is niet natuurlijk. Bovennatuurlijk dus. Het gaat ons ver boven onze pet en schrijven het daarom maar aan een opperwezen toe, een god dus. Zelfs de meest primitieve volkeren doen dat. Denk maar aan de Germanen met hun Wodan, Donar, Thor enz. Nog veel bekender zijn de Griekse en Romeinse goden.

raad. Wat doen we vervolgens? We schrijven het toe aan een opperwezen. He he, dat is de oplossing. Maar wetenschappelijk zegt dat helemaal niets. Supersense is een heel boeiend boek. Vooral voor mensen die veel dieper over onverklaarbare zaken in het leven nadenken. Een heerlijk boek voor mensen die graag filosoferen. Het is een wetenschappelijk boek m.a.w. niet geschikt voor kinderen en jongeren. Schrijver: Bruce M. Hood Aantal pagina's: 303 Afm.: 23 x 15 cm Prijs: 22,90 euro Uitg.: Ten Have - Kampen ISBN 9 789079 001149

Is ons dat aangeleerd? "Nee" zegt de Britse neurowetenschapper Bruce M. Hood. Hij deed jarenlang wetenschappelijk onderzoek naar het onverklaarbare, dat bovennatuurlijke. Hij noemt dat 'supersense'. Volgens Hood is dat aangeboren (zit in de genen) en heeft het geen zin om het te ontkennen of het zelfs te verbergen. De mens zal blijven zoeken naar een oplossing voor dat bovennatuurlijke en dus erin blijven geloven. Dat werd hem vooral duidelijk uit de vele proeven met kinderen, die in dit boek worden beschreven. Ontkennen is zinloos. De mens heeft supersense nodig. Hij wil een antwoord op vragen die met het bovennatuurlijke, het onverklaarbare te maken hebben. Ook al zijn ze wetenschappelijk helemaal niet te bewijzen. Maar het geeft hem wel een voldaan gevoel. Hoe wil je in hemelsnaam o.a. het ontstaan van het heelal en het leven verklaren? Het is iets zo buitengewoons! Daarmee weten we geen

Pagina 20

WAT ER AAN DE STERRENHEMEL TE ZIEN IS TUSSEN 4 MEI TOT 1 JUNI 2009 MERCURIUS Erg gunstig is deze periode niet om deze planeet te kunnen zien. Probeer het rond 13 juni zo'n uur vóór zonsopkomst in het sterrenbeeld Stier met een goede verrekijker. VENUS Ook deze planeet treffen we aan de ochtendhemel aan. Verschijnt al boven de horizon half juni zo'n twee uur vóór zonsopkomst. Doorloopt als heldere ster achtereenvolgens deze maand de sterrenbeelden Vissen, Ram en Stier. MARS Bevindt zich bij de planeet Venus, maar is wel een stuk zwakker. Dus ook een ochtendplaneet en wel in het sterrenbeeld Ram. JUPITER Prijkt in het tweede deel van de nacht aan het firmament in het sterrenbeeld Steenbok. SATURNUS Kunnen we vinden in het oostelijk deel van het sterrenbeeld Leeuw in de avond. Zijn helderheid neemt wel af. URANUS Is 's ochtends met een verrekijker op te zoeken in het sterrenbeeld Vissen. NEPTUNUS Vlakbij Jupiter treffen we Neptunus aan. Dus ook in het sterrenbeeld Steenbok. Hiervoor heb je wel een sterrenkijker nodig. VAN DAG TOT DAG 1 juni: De weerkundige zomer begint vandaag. 3 juni: Boven de Maan is Spica te zien, de helderste ster van in sterrenbeeld Maagd. 5 juni: Venus is nu half verlicht. Dit is alleen in een sterrenkijker te zien.

13 juni: Linksonder van de Maan is Jupiter aan te treffen. 14 juni: Deze avond is Jupiter rechtsonder van de Maan te vinden. In de nachten van 14 op 15 juni en van 15 op 16 juni valt een mooie samenstand van de manen Titan en Rhea van Saturnus te zien. 19 juni: 's Ochtends een samenstand van Venus (onder) en Mars. 21 juni: Te 7.46 uur begint de astronomische zomer. De dag duurt vandaag maar liefst 16 uur en 31 minuten. 21 juni: Met een verrekijker lukt het misschien deze ochtend iets onder de Maan planeet Mercurius aan te treffen. 27 juni: Boven de Maan is deze avond planeet Saturnus te zien. 30 juni: Boven de Maan vinden we Spica, de helderste ster van het sterrenbeeld Maagd. 'VALLENDE STERREN' Eind juni worden de Juni-Boötiden weer actief met een maximum in de ochtend van 27 juni. De laatste jaren laten er zich niet veel meer zien. Maar blijf toch het gebied van het sterrenbeeld Boötes in de gaten houden. DE ZON 1 juni 10 juni 21 juni 29 juni MAANFASEN Volle Maan Laatste Kwartier Nieuwe Maan Eerste Kwartier

Opkomst 5.25 uur 5.20 uur 5.19 uur 5.21 uur

Ondergang 21.10 uur 21.59 uur 22.04 uur 22.04 uur

7 juni 16 juni 22 juni 29 juni

6 op 7 juni: Links van de Maan prijkt Antares de helderste ster van sterrenbeeld Schorpioen

Pagina 21

STERRENKUNDETENTOONSTELLING UDEN

IN

Van 2 juni tot 6 juli is door onze vereniging een sterrenkundetentoonstelling ONS ZONNESTELSEL opgezet in de bibliotheek in Uden. Toegang: GRATIS. Openingstijden gelijk aan die van de bibliotheek. OPEN DAGEN LUCHTMACHT Op vrijdag 19 en zaterdag 20 juni houdt de koninklijke luchtmacht haar jaarlijkse open dagen. Dit jaar op vliegbasis Volkel bij Uden. Onze vereniging is daar ook met een stand aanwezig. Toegang GRATIS ACTIVITEITEN KERNEN NIJMEGEN Vrijdagavond 12 juni 2009 - Bespreking nieuwtjes - Modelbouw waterraketten - Bespreking activiteit in Arnhem Aanvang: 19.30 uur Einde: 21.00 uur UDEN Vrijdagavond 19 en 29 juni 2009 Leden bemannen de stand op de Open Dag van de koninklijke luchtmacht. VELDHOVEN Vrijdagavond 26 juni 2009 Bespreking nieuwtjes Modelbouw Computerkunde Plaats: Wilhelminalaan in Vessem Aanvang: 19.30 uur Einde: 21.00 uur

RUIMTEVAART- EN STERRENKUNDEKAMP IN LUXEMBURG Van 2 tot en met 9 augustus 2009 organiseert onze vereniging haar jaarlijkse ruimtevaart- en sterrenkundekamp in Luxemburg. Jeugd en jongeren kunnen hieraan deelnemen die een beetje tot heel veel geïnteresseerd zijn in ruimtevaart en sterrenkunde. Iedere dag besteden we een paar uur aan deze hobby's m.a.w. er is heel veel tijd over voor allerlei andere activiteiten. Wat allemaal? Zie hiervoor www.njrs.nl en kijk vervolgens onder Luxemburg. Oh ja, wij brengen zelf een sterrenkijker mee. Natuurlijk mag ook iedereen zijn broer(tje), zus(je), vriendjes of vriendinnen meenemen. Deelnamekosten slechts 195 euro. Geïnteresseerd of wil je meer weten? Bel.: 024 - 64 199 29 of mail naar [email protected]

DOE MEE !!! Het jaar 2009 is uitgeroepen tot het jaar van de sterrenkunde. We hebben al op diverse plaatsen sterrenkijkavonden georganiseerd en tentoonstellingen opgezet. Maar er is ruimte voor nog meer van deze activiteiten. Daarom aan jou de vraag: Kan er in jouw plaats ook een sterrenkijkavond worden georganiseerd? Wat dacht je van een zonnewaarnemingsmiddag in jouw plaats? De bibliotheek in jouw plaats weet misschien niet eens dat zij ook een tentoonstelling kunnen opzetten. We hebben materiaal genoeg. Doe mee, en voel je betrokken bij onze vereniging. Wij ondersteunen je ten volle !!! Is het bij jou niet in je woonplaats, dan weet je misschien wel een andere geschikte plek. Meer weten? Bel.: 024 - 64 199 29 [email protected] Pagina 22