Tora Pardes Lauder: Księga Piąta Dewarim 8392385845

Citation preview

‫תשכדדת דספדי רכנך נסרריא‬ Odpowiedzi i pisma Sawo r‫ם‬i t6w

TESZUWOTWESIFRE RABANAN SAWORAIM

‫פי חגאנדםי‬.‫תדשכדת סרד‬

TESZUWOTWESIFRE HAGAONIM ALFAS ‫אלפ"ס‬

R.abi Mone bm Mtlimtm (Mqimonides) (1135-1204) wybitny ucmny, (ilozof. kodyfikotor prawc, ldarz, aut.or min. kodeksu hal~ Miszne Tora (Jad Chazaka.J i traktt‫נ‬tu filazoficznego More Newuchim

RAMBAM ‫ןכמ"ם‬

&sbi &:‫א‬r ben J«‫נ‬11‫א‬1 (1250-1327) wybitny autorytet halachiczny, autor Pi8ke haRoez, ojciec R. Jakuba ben .Aszera (Baal H r‫נ‬tu rim)

ROSZ ‫ןא"ש‬

Odpowiedzi i pisma Gaon6w

Babt J i«‫נ‬/uJk Alftui (RlF) (1013-1103) talmudysta i lwdyfileator prowa, autor kodeksu halachicznego Sefer Haha1achot

‫ארבעה טורים‬ ARBA TURIM

•u...,., .....,.,, •. prawa -

""""

zokozanych i dozwolonych, min. prz.epi&jw kosurno§ci

‫דעה‬ ‫דדיה‬ JOREDEA

‫ו‬

""'°""

,,.Kamid pomoey" • prowa dot)‫י‬czqce malietistwc, rozwodu i spra‫ ש‬zwiqz,anych z

EWENHAEZER

‫כאז העזר‬

‫ו‬

" Choaen Jdiupat" - prawo karne

CHOSZEN MISZPAT

‫שרחו משפט‬

"Cztery szeregi" - kodeks halachiczny ulozony przez R. Jakuba ben Aszera (Baal Haturim) (1275-1343) ‫אררח ייחם‬

ORACH CHAJIM JJrolla ~ " . p ‫ז‬uwa dotyc~ oodziennego Zycia w domu i w ,sy‫&ז‬agoti‫ א‬mndlitwy, Szabatu. §wiqt

‫שלחן ערוך‬ SZULCHAN ARUCH

‫חשרך משפט‬

uzupelnien ie‫ו‬n wplecionym zawsze w tekat Szulchan Aruch

CHOSZEN MISZPAT

a‫נ‬1zkenezyjskim

" Nakryty st6l" - najbardziej podstawowy i najpopularniejszy kodeks halachiczny uloiony przez R. Josefa Karo (1488-1575) ‫ום"א‬ REMA(REMU ) R. Moji.az ls&erl.es (1525-1572) kodyfikotor prawa, autor Darcbe Mosze i dziela haladiicznego Mapa ("Obrus") kt6rejest

‫כאז העזר‬ EWENHAEZER

(XVII w.)

R. Samuel ben Uri

(1621-1662)

R. Smbtq; Hakohen

SIFTE KOHEN (SZA"CH )

‫שפתי נחז‬

‫דריה דעה‬ JOREDEA

‫אררח םייח‬

R. &abtqj Hakohen ( 1621-1662)

‫בית שמאד‬

ORACH CHAJIM

‫כחן‬-‫פשתי‬

(jw.J

R. Dawid ben Samuel Halewi ( 1586-1667)

TURE ZAHAW (TA"Z) SIFTE KOHEN (SZA"CH )

‫ טדרי זהב‬-‫ך‬

(jw ).

‫מגז רבאהם‬

(jw ).

‫מגז זדר‬

MAGEN AWRAHAM

(jw ).

MAGENDAWID

R. Abraham Holewi Gombiner (1634-1682)

R. Dawid Hakwi

(1838-1932 )

R. J isr‫ס‬el Meir Hakohen (Clw{ec Chqjim )

MISZNA BERURA ‫משנח כןןןח‬

~‫ה ~פב" בב" "סרא‬:‫ה אסר סם רכס‬:‫התור‬: ‫ את‬t ‫ו‬

Xllw.

XVIw.

XVIIw.

‫כתרנים‬

‫ה‬:‫ה ~בו מייש‬:‫ח ~ו‬:‫תוד‬ ‫תרדה‬

Ksi '1‫ן‬a Psalmdw

TEHIUM

‫תהלים‬

KsifgaPrzysl6w

MISZLE

‫משלי‬

Kaiva HWba

IJOW

‫אריב‬

Piei:‫ו‬i nad pieSniami

SZIR HASZIRIM

‫דיש השריםי‬

Pisma ‫מלנים‬

ESTER

‫אסתר‬

MELACHIM

‫קהלת‬

‫דברי הימםי‬

""""' Estuy

‫נחמהי‬-‫עזרע‬

Ksi'8i Kronik (1,11)

‫תלמוד ירושלמי‬

Vw.

Ilw.

DIWRE HAJAMIM

‫טהרות‬

EZRA.f4ECHEMJA

‫קדשים‬

Czysto8ci

TAHAROT

Ksifgi Ezdrosza i Nechemias‫ש‬

‫נזיקיו‬

SwiftoBci

KODASZIM

DANIEL

‫נשים‬

Szkody

NEZIKIN

IUifllO Daniela

‫דניאל‬

‫אניה‬

KsifgiKrdlewskie

‫בםרח‬

‫דרת‬

‫שמואל‬

‫כימה‬

NACHUM

KOHELET

‫שופטים‬

‫(שיעחי‬l ,11)

‫בריה‬

lllCHA

EICHA

SZMUEL

‫חיזקאל‬

lzajosz

JESZAJA

JONA

MELACHI

‫למאכי‬

Ksifga Koheleta

Ksifgc Samuela (1, 11)

KETUWIM

DEWARIM ‫ירמיה‬

Ezechiel

JECHEZKEL ‫נדעחיד‬

‫זכרהי‬

JALKUT SZJMONI

‫ליקרט שמיעני‬

Tnny (Jerem )io‫וו‬za

SZOFnM

Prorocy

Slowa (lhute ‫ס‬r nomium)

Jeremituz

JIRMIJA

Prorocy mniejsi OWAOJA

ZECHARJA

‫עםדמ‬

‫חגי‬

‫לאוי‬

CHAGAI

‫השוע‬

‫צפנהי‬

AMOS

CEFANJA

JOEL

‫כחקקד‬

HOSZEA

CHABAKUK

‫מדרשים‬ ‫מרדש תנרחמא‬

MIDRASZIM MIDRASZ TANCHUMA

homiletyczne komentarze do TaNaCH

‫מדרש רכה‬ llJDRASZ RABA

Szesc Porzqdk6w Miszny

Kobiety

‫תרספתא‬

NASZIM

(okn:s dzialolMAci Tcnait6w)

R‫ו‬.r‫ז‬ KsifllORut

KBifga 8fdzi6w

‫נביאים‬ NEWllM

Na pustyni (Numeri)

BAMIDBAR

‫ספרי‬ SFRE

‫הישדע‬ JEHOSZUA

TORA

1 zawolol

WAJIKRA

‫ספרא‬ do Bamidbar j Dewarim

Ksifga Joz.uego

Pil{Cioksiqg

lmiona

‫דרבים ו במדבר ו יורקא ו שמרת ו בראשית‬ )E‫ג‬:odus(

SZEMOT

SFRA

(Leuiticus)

Na poczqtku (Genesis )

BERESZIT

‫מכלי תא‬ komentan: do Wqjik ‫חנ‬

komentBn

komentarz do Sumot

m‫ז‬

MECHILTA

‫ר‬

ZOHAR ,.Ksifg‫ג‬r Blasku" - sl6wny kabalistycmy komen.tarz do Pifcioksifgu

‫מרעד‬ MOED

‫ששה סדרי משנה‬ SZISZA SIDRE MISZNA

Wyznaczony

T e‫ג‬sty dodo.tkowe do MiBmy

ca‫ו‬s

NOBio ‫נ‬m

‫זרעים‬ ZERAIM

‫בדיי תא‬

‫תלמוד בבלי‬

Tal.mud Jerozolimski

TALMUD JERUSZALMI

TOSEFTA BERA‫ח‬A Td:siy, kt6rr ‫מ‬ie weuly do Miszny

TALMUD BAWLI

(okres dzialaln.oki Amon‫נ‬it6w)

Tal.mud Bahilo‫ו‬iski (okns dz U‫נ‬lalnoBci Amo ‫נ‬n it6w)

‫‪ lu‬ס‪ p‬סח ‪ ty‬ח ‪ sta‬חס‪y w K‬ח ‪Baa! haturim - wyda‬‬ ‫‪ Aszera‬ח ‪ wa be‬ס‪ tarz r. Jaak‬ח‪ me‬ס‪w 1514 r. k‬‬ ‫‪ sza - r. Aszera‬ס‪ em R‬ח ‪ sy‬חס ‪( 1268-1340). Byf‬‬ ‫‪ rem Arba turim .‬ס‪ Jechiela i aut‬ח ‪be‬‬

‫ויןתנ ןכ‬

‫‪:‬‬

‫~ ~" י"" ג‬

‫?‪ 11:! llRftc‬זג• ‪\17r.‬י'‬

‫‪rn‬‬

‫"‬

‫‪;J‬ך‪.t 'Q‬ו • ו\'! ‪:‬ג‪v‬ףדז ‪·~ i‬‬ ‫י‪a‬יו‪111‬‬ ‫‪ '191‬ך‪ " llt'l.l‬נ‪ p‬די נ\‪ \ICQ‬כ!' גו‪,.‬ב‪.‬י;ק‪l! •1.1‬ן'ו ~‬

‫·~ 'י'ס זזו ‪9‬זוו‪i f‬י'זוו‪r‬‬

‫‪wr‬רג י‪.w‬ו‬

‫'י‪:‬ן‪ir.‬חי'‬

‫‪ Uziel‬ח‪ be‬ח ‪ ata‬חס‪Targum J‬‬ ‫‪ ksi ~ gu ,‬ס ‪- aramejska parafraza Pi ~ci‬‬ ‫‪ wi ,‬ס ‪ Uziel‬ח ‪ wi be‬סח ‪ ata‬חס‪ a J‬ח ‪przypisywa‬‬ ‫‪ 50 r.).‬ס ‪l‬ס‪ k‬ס( ‪ wi Hilela‬ס ‪ i‬ח ‪ucz‬‬

‫ח ‪ ata‬ח ‪Perusz Jo‬‬ ‫ס ‪ ia d‬ח ‪ ie‬ח ‪ bjas‬ס ‪-‬‬ ‫‪natan .‬ס‪Targum J‬‬

‫נם ‪111i‬‬ ‫~ ~ן;זוףו ~ ח‪ "1f‬דןונב‬ ‫‪:‬וכ‪ 1'9~ '1J1‬ו‪o‬רייז ~ רכרזו ‪ ~"'1‬וו‪.a‬‬

‫‪r‬‬

‫‪:‬‬

‫ך‪;r‬ז‪i‬ןונו "!כי‪.‬ו" ~~ףג ייות~‬

‫‪.‬כע ‪t‬יe 111nnc‬וי‪ o‬רנרט •‪.S:‬ת‪ c‬כ!\‪ !6 n‬נכ••‪ c‬ו>‪1\t‬נ‪ \t‬ורג חי‪t•r‬ו\ ג"יי םו‪a‬ףנ תגולנ ‪ •111 ..,.,‬ר‪n:‬ר >'יי>'ז‬

‫‪•.,...,‬‬

‫י»ס'מ\ןס‪S‬סיר ודכ• •‪1c‬סס ‪6‬םו כ• »ס‪cS• o‬ת ‪ t>!c‬לן•"‪n 1‬וובוחדב‪ o‬יחל••‪.,,...,.....,,‬םן‪""",‬יי"יי‬ ‫•כז‪o‬ס ס\ •‪6 ithc‬ם ‪:t6 ID~ 61‬ם•\ ווי‪f‬י ו‪s‬דן ‪ :‬יונ‪ ,•• ;;.•n‬ונח ‪ n‬ה ‪uo DJI‬ד‪ n‬חן ‪ ....‬לר‪•• J‬יתם‬

‫)רו( ‪ \6‬ס ו‪ •c6‬כחי ‪6‬זכם‪\ .n‬ס מ‪c‬ס זןו;ז‪ c 16 i/‬כ >‪~ lt‬ח•ם ייייי""י' וחהתתנר' ו‪t‬לה•םל•‪v:‬יב• התגונ‪•n‬‬ ‫‪• w‬ר;\‪t‬נכסםיוכו \מס‪' 1‬ב!ו;>‪/‬ג‪:‬וז ‪:t‬ם וזי‪1‬נז• ס‪S‬יו‪'1 o‬י' ‪J‬םןי‪w‬ו‪r‬וםחונה‪M‬ו‪"•t‬י'י""ייי'‬ ‫ו‪l‬מ‪:‬ב מד >‪ t‬ו ‪ p‬ב• ‪c& t>l‬נד ~‪ 1‬כבוו רק ‪l‬י‪m‬ז•סח ר >‪ t‬פ ‪~ ~;~~:-=;·= r‬‬ ‫‪\m‬כ‪6 :‬ר‪n‬נמכזינ סם רזיז• ‪':‬ב‪l‬ר!פ (פ‪t‬ר) ונכי • מ‪c‬ונ‪ no‬ד‪J‬םה 'וחנ‪ n; n‬ה הנז הב בענזחו "'"" ‪r‬ונ ‪,;.,.‬‬ ‫‪:M‬ז וכב‪~:‬ת מכיונם ‪ 6‬ז כרכזמ " י‪1/‬כשנ נ‪r‬רכ‪ n‬ב‪D‬ווזו‪ :‬ב ‪ J‬ח'ת ‪, .,.,,.‬בזן ‪11‬ום םנ ‪' nn ••..,‬זרג ‪1111‬ר חוט‬ ‫ם‪D‬נ‪: D‬ו‪S‬ומ • ז‪:‬ו‪r 6‬מר (זנ‪ :)t‬כנ• ~יו ‪.‬ס‪r‬כיר ו;ו‪c~:‬נ• נםרו‪r‬נ‪'J‬נ•ע‪1‬יךנ ‪n‬עו‪a‬נוניעיעהם םהיד גננררםהוייח'‬ ‫ם‪p‬נסי כ‪r‬ו‪1‬מ רס»כ ;‪;s‬בו נזד§•ס מ‪ •.U‬כ• ו‪ U‬ו‪:‬נ‪ b‬מכירק ‪1‬ר'‪w 8‬נ'‪ M‬י‪ :m‬בנוח ב!ןוניד‪•" 1:1.‬זר• ב‪n‬ב ‪ MM‬רתימ‬ ‫" \‪ 6.‬ב‪ D\ 6‬ו‪:‬ר ‪nD‬ם רק ובמ'‪i -‬חןר‪:‬ו סוכו•רנו‪:‬ר ‪• 0JI r‬נ‪n1‬ןח‪..,.,‬חו‪.;.n‬נל‪n11‬ח ‪•.n‬כ‪1 ,,,,..111‬רו‪t‬ז;‬ ‫וז;כ‪p‬ז ורמד• ב‪ c6‬ר \סוז סם רווד מ!ד‪l‬ב' ‪r :‬וס ס‪>t‬רן י""' •ף ‪r• ..,," ....,,,.,,‬יה ‪ r01‬הז מבנ בלל •‬

‫;‪',:‬‬

‫‪' ' "1 -‬‬

‫~;;'~~‬

‫מו‪:‬וס ‪.‬ידץ‪t-‬ס םס ‪6‬ק כ‪.‬סונו םזגו‪ .‬ז;חכיו "מ‪U‬ו }ן(ו (ר•) ‪. M‬ה ו‪ 'W at‬ב•ח ב‪11‬ו‪n‬ו‪:‬ו ‪; W, ,‬ות‪n‬כהונ לדי‪n‬ת‪~.‬‬ ‫סכז•ר ''י' ס'‪O‬כו‪ o:‬כמרזנ כבזז מ~‪:‬ם ז ‪ 6‬ןר‪:‬ו ‪ (r ) :‬כינ ת'מ‪n• i‬ום נב• ‪n ;,‬ת'ח;‪n‬ם • ‪11; .‬‬ ‫רגןו‪ 6.~ c‬ס• ט ננ•‪ o‬ב• ם‪t‬נ ‪ c‬נ•‪o‬ס ‪( :‬ח•) וינ‪.‬כ • ‪ o‬כזרי יי‪ n‬ק‪ n:r‬ו\>‪ t‬מיי נר‪ c‬ום ומרר• נ ‪1‬רזכ ""‬

‫‪o‬ווה "'"'" ל•‬

‫דרא הייח•ם‬

‫ם ‪• o•mlc‬‬

‫כ‪-‬ל רקי‬

‫‪ d :‬ס ‪ - skr6t‬ח ‪Ramba‬‬ ‫ח ‪ Nachma‬ח ‪r. Mosze be‬‬ ‫)‪ ides‬ח ‪(Nachma‬‬ ‫)‪( 1194-1270.‬‬ ‫‪ wych‬ס ‪ ym z czol‬ח ‪ jed‬חס ‪Byl‬‬ ‫‪ wych przyw6dc6w‬ס ‪duch‬‬ ‫‪jego czasu .‬ס‪sw‬‬ ‫‪ ie. Napisa /‬חס‪Zyf w Ger‬‬ ‫‪ ad pi ~cdziesiijt dziel‬חס‪p‬‬ ‫‪ a temat Tory, Talmudu ,‬ח‬ ‫‪ wskiego ,‬ס ‪prawa zyd‬‬ ‫‪ fii, kabaly‬ס‪ z‬ס ‪fil‬‬ ‫‪y.‬ח ‪i medycy‬‬

‫ם} ס‪c‬נ ומסיוזיי ם) םי~ ם‪5‬ו }‪D‬כ‪ C 11‬סם? דם‪6‬כ ם‪6‬נ' יל!נ' ‪)6‬‬ ‫;‪:‬ן• ‪l‬ו גוןש ו‪ D‬מיתתו ‪ Sl‬ר ;ויו‪n‬יו ~ו» ם‪r.r‬ניס נמו ‪ 'f)C:‬ן‬ ‫כזס‪ 6‬ס‪ c r:‬כזס \ננ זס •דרכ ו;' >‪ \ f‬מ‪c‬ם ו‪ f> \ 6‬רסן ‪ "D‬י>•‪o‬ר‪ 16‬ו‪ 16‬זנרס‪o lo ~• o‬ר ‪~ "O·b‬ח‪.,‬ודד• ו‪:‬ננ‪>o‬מ ‪,,,..,‬‬

‫ם‪s‬ז‪".,, " Df6S ,‬‬

‫מו " ‪6‬ז ‪o‬ז כובג '" י'י' ‪ )6‬י~‪o‬י‬ ‫‪:i‬וו‪ tJ "1:‬חוס כ ‪• Xi‬מות וכסו ידבר ‪\t‬רנ‪ ff‬נס ~ר‪zo‬יה בי 'ה)'ם‬ ‫‪c‬וכיו כדנו ת‪ s‬ר ס~‪f‬נ י~ו נ‪Q‬ככ•‪~ o‬מ~ סר~"‪ ~°‬יו‪s‬ו~ ~ ‪1‬ם‪~°6f‬י‪.,‬ב''‪:‬ב‪C:‬גב‪r‬נ ~‪:,‬דהובז ב‪:t‬‬

‫‪m‬‬

‫סימס‪ o‬וו) םר‪tD‬נ‪ U‬ד‪.Y‬זכי‪: o‬כ‪ t‬ורכ‬ ‫‪lD‬ח‪')() Q‬ן‬ ‫'י ‪:‬ו»כ•נס נו~ כנ"' »יוגח‪o‬ס פ"ד ו•ו‪J‬ני ס' ‪l‬ננ•ך וסס‪r‬נס ון‪ :1‬םי‬ ‫זו‪x‬נ‪ ,‬מו‪f‬נום ‪h‬י 'ובר~ גת) סרגי~ ‪f‬תמר };וו‪S‬נ‪ 'f‬ונ'ר ‪ D‬י' ‪;6= 6 ~:.‬ג‪I‬י~ ‪j‬ב ·~‪~,'-‬ד'‪6~~~~6:‬כ‬ ‫! ‪ o6 !61 oco‬ןו ••~• ‪ &ID ",. ·ur‬מרו ‪,..‬‬ ‫\יס ‪D‬רס סז ~ ‪ ool N‬יס כמ• סמ ‪ l‬כחו ‪c \1‬ו•‪ !6‬כ\\ "'‪6‬בכרו ""‪,‬‬

‫‪f:‬‬

‫'"'‪'°‬‬

‫‪o m‬ג ק ‪o ;",‬י‪6‬ן‬ ‫•מ‪6‬מ ! ‪\ n6S‬סן‪ D‬ססד \כ ‪ o• l‬ככ \נכ ז‪ •o‬זמכ‪6‬ז ‪6‬מ~ ‪l‬סז •‪6‬רסן '‪ ''0‬ט וכ‪ ol‬ו יס ‪o p‬כ‪ 1‬ו‪•ol‬‬ ‫ןיכ‪ o‬ס• ‪ "'i"' ,... 6111 oo‬מח‬ ‫•'‪ c‬רו‪\ nc‬מ‪ c‬ס \ו‪6‬סוז \דדזמ נ>‪c C'f‬יר >‪• \ f‬ממ‪6‬ז \נ ‪6 n6‬תיס ~נ‪ p‬סו " ‪oo‬‬

‫וו‪f‬ב)• כ' )ןס '"'"‪ 1‬מ;ו‪ e‬כ‪f‬נוננוו כניי" ~‪f‬נםננוע •)נ‪'' f‬ל‪ l‬נ‪l )f‬ה~ז ~‪~' f‬ך‪~ ,:‬נ‪:"~~~:~t‬יד~‪-‬נס ;;~ ‪c1‬ך;‪:‬‬ ‫רט \‪l>S‬נ‪» ••".,", ,. r‬ז כן סמו‪ o‬כמו\מ‪ r\ U‬ס •~‪1‬ז‪!" 61 .‬י‪o‬סב ‪l‬ו ~‪ ID ".‬ו ד‪ r6o ..."~ 'D‬נ‪" ... " ~p‬‬

‫‪..,,‬‬

‫אנ ב‪•r‬מנ(ו‪) ;:‬מ)ב•ם »יי•ס‪:‬ו כ)כ‪t‬ו 'מגכוו‪::‬ו קכמו סג‬

‫תנגיט ןם ננ• ~נ‪f‬ו;ז‪ ,‬ו‪ 'u‬ב‪:‬מ~ ו‪X‬נ‪f‬נ' מוו‪f‬נ מ)כ ‪ n1‬ו‪:‬ם•»‬ ‫ןס) ‪.D‬כ‪D‬ר ו•דכו מובס )נ‪ 1 f‬ברבר ~ »כדו נומו ‪l‬ב'‪ l‬ו‪':‬ו‪:‬‬ ‫ובכ‪.‬ו"כמ•ו‪ x‬סורכים םנ בנ‪: r‬‬ ‫ווה'נ ר>‪ •cf‬ו‪ 'u‬נכסם פסס\' מי»ס ~ינ ‪c‬ר• >‪o \t‬ז מם‪c‬‬ ‫'יונר‪ •nc‬כנ‪1‬סןו ‪c‬מ‪:‬ננ•‪o‬ב ‪c lo‬וד‪• \6‬סח‬ ‫!‪D‬‬ ‫זת‪V>» olf‬כ \מזר כ• ‪ r6‬מ•יוניזן מן‪1 l‬ננ •‪c‬ד>‪6\f> \f‬‬ ‫מ‪:‬נ•ו‪xc‬כ ונז ווי‪p‬ב ז\ ‪ )~ 01‬ב‪c‬כ‪16 •c‬ם‪ n‬בס‪u‬נכ ז‪p‬דם \~‪6‬‬

‫• =•‬

‫‪11‬ב• עזר‬

‫•‬

‫‪, t‬ו‪:‬ו' ‪r‬סי ‪6‬נח' ‪6‬ל ‪6‬םו» ל' ‪6‬יסנס יכמו)ס‬

‫‪'D‬רם\‪1‬‬

‫ו)‪""° b‬‬

‫‪6‬ל ~ ‪116‬ח ‪"61‬‬

‫‪:6‬‬

‫ו‪i‬מ‪oO‬י • ‪b‬ו‪:‬םל בןייב?‪l‬נ •יכ'‬

‫‪;j‬טנ ~‪·~::,:‬ז;‪':‬םף ~ זז‪:‬ס‪. ,,‬ן נוכ‪:~,‬ז~‬ ‫ו‪c‬מו ו‪:‬ם‪ o‬ו• םם תביכ ‪ •)6 'o‬ו‪t‬נ) ‪os 6‬ו רתס וב‪:‬ו‪6‬ז‪:‬י ‪-t;:‬‬ ‫)ודב ‪ )6‬רס ‪ ou‬ר‬ ‫)•יכסנ‪ o‬מ‪so‬ותץ;ןו‪:‬י')•)כיד ‪ 56‬נוןר ‪e‬נ‪-‬‬ ‫''"" ט ק‪oo‬י‬ ‫‪ ...., P.‬ס‪ '1‬מ& מ '"י ינ‪ 6‬חימ כ‪T!t‬‬ ‫‪ 6‬ר ‪oeo‬י""‬ ‫‪°6' ""' o06‬יי ~ז •י‪:‬ת ‪ """ 16‬מ‪o‬‬ ‫אהל •ר‪& .., C6‬מ‪' ‪\o ID‬ימ‪o‬‬ ‫כ‪1111‬טר‬

‫ן?‬

‫‪wa‬יןי‪r‬י•י•ו‪&'f‬נ• ‪-‬י ‪•W‬יינייט " ‪ P‬ןו ‪1 N":Pt1W‬י‪)( 1u‬י'‪l‬‬ ‫•י‪w1‬ו• ‪8 ll'l‬ינ‪M" ".,., 'UH'l1 l‬וגג•"‪.‬וח‪1‬יו‪n‬וויתוךלט"ל‪1Mm‬‬

‫ז‪p‬יכ‪o‬ךן‪D‬ןנופ)ד‪d‬ני‪6‬נרתוםוב‪.‬ענוזני‪4b‬ניסדסירסזטו‪:‬כ‪6‬‬

‫יי'' ‪) 1‬יי(‪W‬ווו‪ .... :‬נ"‬

‫~‬

‫‪DCm‬‬

‫אוחו נ‪116‬ר ק"דן‪. 0‬ו‪o‬יבנ יכס‪ 6‬ו‪u :»;:‬רם‪t:‬י‬

‫ת‪ 6‬ק ןמ‪ 6‬חס‪ .6‬ו‪6‬וו‬

‫‪O')ID‬‬

‫‪U‬כ י‪1'W‬‬

‫'ם‪1‬נס‪'8‬‬

‫מ‪n‬נ• "‪ Pll‬נ‪,.....,..‬ו••ייי‪-'*-‬י‪...‬‬

‫~~‪~::-‬ז‪:.‬נ‪:.‬דיכנ‬

‫‪5‬םע ‪• 11‬‬

‫ן)סנ זס'ד‬

‫'י'‬

‫י‪:,.:;:.-‬י~"~=~‪=-‬רנ‪.,:~:‬‬ ‫"‪r‬י‬

‫זי‪n‬תו‪•--‬יי'‪1M8M‬‬

‫• ‪l N111881"'\11‬ע'‪J 11"W n‬ו' ‪ W...‬ני ‪ 111‬נל•‪..,‬ו‪.‬נו‪'11.‬ו ‪- -‬‬ ‫‪-‬י'"י'•ב\‪on‬חו ב‪ l"fW 1111 \'1‬ליינ‪ , . . . "". o‬ן‪'\llll‬ןנ‪..... ," ...,• •--‬‬

‫ג‪:ar:‬‬

‫ר‪~.‬נג‬

‫~‪.‬ב‪:‬זי‪:.::‬נ‪:::.:‬י‪:‬י;‪:‬ונו‬

‫‪ pracy‬ס ‪ tarz d‬ח ‪ me‬ס‪Awi Ezer - k‬‬ ‫‪ rstwa‬ס‪ Ezry aut‬ח ‪r. Awrahama ib‬‬ ‫‪ a.‬ח ‪ he‬ס‪ Hak‬ס ‪ m‬ס ‪r. Szl‬‬ ‫‪ ry‬ס‪ T‬ס ‪ tarz d‬ח ‪ me‬ס‪Or hachajim - k‬‬ ‫)‪ sze‬ס ‪ M‬ח ‪r. Chajima (be‬‬ ‫‪ y‬ח ‪ wa‬ס‪ publik‬ס )‪ Atara ( 1696-1743,‬ח ‪ib‬‬ ‫~ ‪ dzil si‬ס‪ r ur‬ס ‪ ecji w 1742 r. Aut‬ח ‪w We‬‬ ‫‪ sc zycia sp~dzil‬ס ‪ ku, wi ~ ksz‬ס‪w Mar‬‬ ‫‪w Erec Jisrael.‬‬

‫‪CHUMASZ PARDES LAUDER‬‬

‫‪ y‬ח ‪ publikowa‬ס ‪Kli jakar -‬‬ ‫‪ ie w 1602 r.‬ח ‪w Lubli‬‬ ‫‪ mo‬ס ‪ tarz r. Szl‬ח ‪ me‬ס‪k‬‬ ‫‪ szica‬ח ‪Efrajima Lu‬‬ ‫)‪ k. 1550-1619,‬ס(‬ ‫‪przyw6dcy jesziwy we‬‬ ‫‪ a Pragi .‬ח ‪ wie i rabi‬ס‪Lw‬‬

‫ה‪h‬ו‬

‫‪ tarz‬ח ‪ me‬ס‪ o - k‬ח‪Sfor‬‬ ‫‪ we Wloszech‬ס ‪zyjijceg‬‬ ‫) ‪ wa‬ס‪ Jaak‬ח ‪r. Owadii (be‬‬ ‫)‪ k. 1470-1550,‬ס( סח ‪ r‬ס‪Sf‬‬ ‫‪ ecji‬ח ‪ y w We‬ח ‪ wa‬ס‪ publik‬ס‬ ‫‪w 1567 r.‬‬

‫‪ Ezra - r. Awraham‬ח ‪lb‬‬ ‫)‪ Ezra ( 1080-1164.‬ח ‪ib‬‬ ‫‪ stal‬ס‪ ry z‬ס‪ T‬ס ‪ tarz d‬ח ‪ me‬ס‪ k‬ס ‪Jeg‬‬ ‫‪ lu‬ס‪ p‬סח ‪ ty‬ח ‪ sta‬חס‪ y w K‬ח ‪ wa‬ס‪ publik‬ס‬ ‫‪.‬ס ‪ led‬ס‪ Ezra zyl w T‬ח ‪w 1522 r. Rabi lb‬‬ ‫‪ wa/ si ~ takze gramatykij,‬ס ‪Zajm‬‬ ‫‪ miij, matematykij,‬סח ‪ fiij, astro‬ס ‪filoz‬‬ ‫‪ ezjij .‬ס‪ ij i p‬ח‪medycy‬‬

‫‪472‬‬

‫‪Mikraot gedolot‬‬ ‫‪Targum Onkelos - przek/ad Tory‬‬ ‫‪na j~zyk aramejski dokonany przez‬‬ ‫‪konwertyt~ Onkelosa (okolo 90 r.).‬‬ ‫‪Wed/ug halachy parasz~ danego ty‬‬‫‪godnia nalezy odczytac dwa razy po‬‬ ‫‪hebrajsku i raz w przektadzie Onkelosa.‬‬

‫"‬

‫""‪.J..‬‬

‫‪...‬‬

‫ל‬

‫'‬

‫בראםחק‬

‫ם‪i‬יי‪ H‬י~‪~-‬היי רצי~ם א ··בני ע‪.‬ם ~ת רנ‪.‬ום ‪::‬י‪t‬י'ייו‬

‫"••י • " ‪.‬ייל‪,• ",‬‬

‫‪..‬‬

‫ו‬

‫ל"‪-‬‬

‫‪1‬‬

‫"‬

‫•‪ ..‬זדק‪o.,‬טןלתו~'איו‪l‬טי'‬

‫~י~י ~ ע‪.‬ך‪e‬ה ;"יף ‪Q‬זכ~ם וזנת ר‪t‬ח‪Q: i‬ד~‬

‫דל‪'f‬ייא ל~ךק‪··~t‬י~~‪c-‬ז‪ r‬ס~וץ ‪~~:‬יג~ם~‬

‫‪Q‬צרים ‪:‬ס נ‪r‬ו• י' אלח ראשי כית·· " ל‪:tr‬ו ‪ 'M‬כ•ת‬ ‫~כ‪r;-‬חן ·ג~ זאך~ן‬ ‫ו‬ ‫‪-.‬‬ ‫ז‬ ‫‪, "•. ,‬‬ ‫'‬ ‫•וז‪•.‬‬ ‫~בתם נכ‪.‬ניראינןנגרכ ישראלחניי;יזי! ‪u‬ך;כא ח~ל י‪:‬וינ~;ז‬

‫"זא"' ררזחן ורכס• אי·ז‬

‫'‪"' '1,‬ז‪. . • •• - '· - • ~..‬ז ‪•, :"" -‬‬ ‫יפ~כ ~ סזון ךכך‪Q‬י ~‪,‬וח י‪:‬ח)!~~ זרפ‪.1‬ת ‪.‬אי‪i‬זכן '‪~~· .; :‬‬ ‫ראיבז ‪ :‬דםב יגכי שמ‪.‬עיז ים~' ריי" ‪~v‬דנזיע ~פ‪1:‬ן·‪.‬ז‪ z‬ו‪r‬ואי‬ ‫ וז '‪ ••!lt‬ן·;~ן ןרו‪n:‬צ "'אי' ונו‬‫'‪ .:‬ו‪,-‬‬

‫‪r‬‬ ‫אומד ג;‪ r‬וצרזנ 'י~~ר ~ו ‪ .‬ד~~‪~ .‬ג ~~~‬ ‫‪i‬כ~~~יגת ~לה ‪Mlf~Q‬כ ~~י‪,‬זע! • ~ ג • ל'ו ו‪i??v‬ר‪:i‬ו\‪i‬‬ ‫‪-‬‬

‫•‬

‫•••‬

‫‪1‬‬

‫‪:‬‬

‫זם ר~‪f‬זל }‪Qtf‬ות ~ג~·ווי ‪,‬לג‪~:‬ודנ;ו‪~ 9‬ן ~~~~ך~;;ן‬ ‫ןגשון יק‪.‬כת‪ .‬י‪Q‬וכי י~גי ~‪.‬מ ?יר ~כע~ב·ן‪~ :;~· :‬ףון‬

‫נגני ·~‪~ .‬‬ ‫ימאת‬ ‫שנע ש‪1‬לשים‬ ‫שנה ‪." r :‬‬ ‫זזו‬ ‫‪-,‬‬ ‫‪w‬‬ ‫‪-‬‬

‫"‬

‫‪1‬‬

‫•‬

‫‪1‬‬

‫ן‪.‬וו;~ר~!‪: ,‬‬

‫נ~ן‪ii' ...‬לז‪19!l i‬י‪ -‬ח~ךר‪.‬‬

‫‪1‬‬

‫~ך~ון ל~גי ןש‪Q‬גן‪.‬י ל‪~tP.Q‬ם ‪t :‬ין~ן ·~י~ז~ן •‪:‬י‪t‬‬ ‫•ח י;גי ‪i‬כ‪.‬ל‪l‬וו ע~נם רז;;~~ו ~ר;י‪~:‬ו‬

‫ ‪Sifte chachamim‬‬‫‪komentarz do dziela‬‬ ‫‪Rasziego, napisany przez‬‬ ‫‪r. Szabtaja Basa‬‬ ‫‪(1641-1718), opublikowa‬‬‫‪ny we Frankfurcie nad‬‬ ‫‪Menem. Autor byf kanto‬‬‫‪rem w Pradze.‬‬

‫סתפ• כ‪n‬םםי‪...‬‬

‫‪_ 610 ,"" ,.,.,.‬כ_ ‪1>\c ...‬‬

‫‪:‬ב‪-‬י""ו‬

‫'‪2‬‬

‫ח·נ‪~':‬ס‪f‬י‬ ‫‪;:‬נ·‪f,~ ~~:‬ני;‪D‬ב;‪~ ~o6:S:‬‬ ‫י‪ -‬גיס‪6! 101‬וםי וכמנב ‪lo‬וט ‪6 l‬וס‪a‬‬ ‫"‪" ".‬ו‪j‬נ‪ f‬ס\‬

‫‪....‬‬

‫דטו>••‪o‬י"‪o1~ ""'6 '"'""'" "'°‬ו‪llo).,,;o,c..,.D6 6‬‬ ‫ט‪ '11‬ס‪"C1‬י ‪6‬ום ‪ :‬ר ‪ 6181‬פ)‪o) D‬ו‪=6 '6P 6"S‬י‪ S oo‬ס‪) t‬ס ות‬

‫‪,‬בז וד‪:-‬נ‪:;;..‬די‪"r:‬ם ר;‪.‬ברז‪..‬נ‪~ .‬‬

‫י"שר‬

‫ררז'ם לא בג• •שו‪n‬ל ‪( .‬ו";\‬

‫י‪:‬ו\‪ m‬סו‪\::‬ו\ ‪ \1‬מ ‪•l‬ן ‪:‬‬ ‫‪d‬כ }סוכ;וו ~יב‪..‬יכנ‪ o‬ככ ‪ nn‬נ ו~‪c‬תנ ‪f‬נו‪r‬ז‪: o‬ואלו‪i‬נהע‬ ‫ך'נם םצו•ם • ‪ j‬סן ‪\ ~111‬מ ‪l‬וק \ר כברד דכבר••• סו‬ ‫מודו‪ , :c‬ר‪ cD‬ווןו סו‪ \ 11 1.‬דט >‪\/‬ו'' ן‪ \ p‬ו!ונמ•‪\/> \~:‬ו‬ ‫‪D‬ר;וס • וזרכ ‪ ;t‬וטי מוס מ‪D‬והז נרס ז;‪:‬ו ')‪i‬ז‪ ;l‬ל‪f‬ברר‪ .‬סדר‬ ‫‪-‬י >‪ 6\1‬ממון 'ככז•ר ‪c‬מכ ו‪ h‬כון •‪ i"OD‬גז‪:‬ונ•ן כ‪lh‬כ‬

‫)~ ‪i‬םסנ ‪c; •-U‬ו)(ר כ•‪r‬ו כ‪\Qm‬ו }למדונ ‪:‬ו•‪t‬גך תנזו נכ ‪: Ci‬ו ו‪:tfl‬ון וכמי‬

‫~כיט‪-‬רם‪& n :‬ו '"‪r D‬יי‪») D' a‬ם‪t‬ם") )‪6‬‬ ‫>"!"'" ו'לנ‪t" on‬זכ >ח‪f‬ם‪\ c ..,‬ו' ‪ "" OD‬ןסמ‪ """l‬ו‪ 6‬ן‪l‬י נ‪( n‬ד•)‪:‬מב‪t •11‬ילתאוז ב•תבאוםת‪ .‬מו‪r‬ון ‪ c‬כווקק‬ ‫‪6‬ו‪ p.,.‬נ‪r‬דוס‪ 1‬ר‪c6‬ננ ·>& ‪ p‬טכר \•מס \•מס‪ c‬כוס ‪11 •\ lc‬ר מ‪c‬כ ו‪ h‬כון ו‪:‬נכ•\ מ‪c‬כ '>‪l‬רו‪l'M:> l‬‬ ‫‪ r.a ;,m‬ר‪p‬‬ ‫ז‪•\ ""'6o‬ס‪c‬מרוןמו ‪ l‬ור‪n‬ס ת מוו‪f‬וכן‪).‬נומס•ק ‪ 6n‬נ!ררכו‪'11 •6‬‬ ‫‪ ....‬ו!י ‪\ 'C'\c‬סיסנם‪ :‬ס‪ ,61i‬ס!‪ 6‬ס‪r‬מ ‪616‬‬

‫‪m.o‬‬

‫‪rv‬‬

‫\יס ‪c‬קנסו‪i? c‬כ'" ‪6‬כס‪o‬י ‪ c °'\i:I‬כםיס ‪o‬ו\\ ‪c‬כפ‪ n‬וסר~ מזו כ‪:‬ו‪v‬וכ ""םס כ‪ h‬ן ‪l‬כ‪o‬ד \ומר ‪c‬ו‪:‬מנו•ם כס( ‪:‬‬

‫)סז( וז‪r‬נ• ויוח ול• ת'ר • ל‪:D‬ו נפט ‪c‬חט•ו ‪ ~ Ci‬לו• לד‪~:‬ז~ כמ‪:‬י 'מ' ‪:c‬ופבוד "~‪f c 1‬ו‪ n‬ד מ ‪: j‬ו‪ c‬ביסם קמ" נ‪ ~t‬ס‪:‬ו'‬ ‫פ‪c‬וכר ‪c‬נ‪6‬רמ )מו‪6 m:‬מ••( ·סו~ \כו ‪6‬מ•ו ו‪ 6‬מ'כ ו•קם מ ‪l‬ן מ'י !רר• ן•וו‪• i\:‬מ•‪ o‬ו ט\ וכ\‪( : o‬מ•) שרנ• ""‬

‫ת‪r‬ז~ רנש• "יי גוונונב רנר' • מו‪:‬מונן ‪:‬וו ‪6‬רנ \מףס ‪ \11‬מו‪c‬כ כיכ ו‪;!/‬ןו• ‪6‬וכס מ‪ 6‬זבר ''' ‪6c‬מו כ‪v‬וככ \‪6,‬‬

‫‪.‬ן‪,.‬ג‪,.,.‬‬

‫‪Raszi - skr6t od :‬‬ ‫‪Rabenu Szlomo Jicchaki‬‬ ‫)‪( ben Jicchak) ( 1040-1105.‬‬ ‫‪ autorem najwazniejszych‬חס ‪Byl‬‬ ‫‪komentarzy do Tanachu i Talmudu ,‬‬ ‫ו'‪drukowanych w wi ~ kszosci wyda .r‬‬

‫"""‪.‬‬

‫•‬

‫בני ""ו"‬

‫‪ r‬ה‪o‬יס‪ p‬נוהנזי ‪.‬‬

‫ןכו ~ הס‪t‬בה כ‪ M‬רם ••ורם ירןוחג לע‬

‫תם ו‪a‬ובוח כ‪ o‬וו‪r‬ה ‪w‬ינ•ח‬ ‫'י‬ ‫‪l‬ט'‪"l‬ל ~‪..~..:‬י"‪:‬י~ ~ר~ג! ~~‪;1'"~"~.~;;,J:‬נדרו!‬ ‫‪ .,,..‬ו‪rr‬יה •‪ an‬ךו‪n‬ס •יויב‪ m‬מזה ייי‪t‬ויי ר‪ p-oo.‬הנינ‪r‬‬ ‫‪a‬יעןה בן ןי‪t‬א ‪8‬י~ר ‪'M‬כיו וחור ומה ו‪M‬חו ס•נ‪ ~ M‬ןח‪a‬ה‬ ‫‪1‬‬

‫‪ Y,‬נרםו ייה‪M‬ןגרלוו"‪D‬נו ום‪mr‬ג‪ .‬ןףבו ה' &‪ &,i‬םזה ל‪ tt‬רם‬ ‫ה'ררב ‪J"\8 .,.‬ה רי'כם רוםים ‪' Nl‬מ ‪8' ",..‬ני ור‪.‬נן‬ ‫ןיילו‪ • t‬וה‪ M‬ררובןם‪Jt‬ר'ום‪M‬ה‪M‬כןב‪ M‬רתל‪ 1 '8‬וה‪ y‬םןר‬ ‫רום•‪ D‬נוו‪,...,..J‬ן‪a‬חריי""‪ .‬נ'‪.,....,..,8‬נ ‪n‬וו;ו‪,,‬ו‬ ‫ח‪nn‬ללי ןכ • וייס‪ M‬מה ‪'. ..,,‬ה ח '‪'Dll M‬הר ס‪ M‬יוםוה‬

‫'*‬

‫וחה ‪n ll‬וו ל‪;r‬לם‪ n‬ר ‪y ttl‬דנו‪ .‬הן בני ‪w‬ח‪' C,•a‬כ‪ M‬שעובו‪ M‬יל‬

‫נ‪:p‬חיה שה ‪ M‬ת •ג•ר‪ o.‬רררנ י'" ‪n‬עם ‪ca‬ול עי‪a.‬הו‪n‬סב‬ ‫ם•ח ב• •נ•רם‪ .‬יחגב‪ M‬ד בב'כ ‪M‬הןחתן ‪a‬י‪i‬נירם‪ &,111MU• .‬בכ‪•:‬‬ ‫‪r‬‬ ‫'‪M"IW‬ל ו‪ D ~ M‬עוה ו‪t‬ו ז•רבר ‪ct‬ררד יכ בן ווך בל '‪ 'I‬נים‬ ‫‪p‬ונ ‪r.,.....,n‬ור"ננן וגר‪ ,,...,.‬הוט‪r‬ו נו‪n‬ב‪n‬כ•ב'י' •דליחם•רו‪t‬ר‪• n‬רובו ‪ m‬נ• דזי•ז‪n‬ת ‪ ro‬נזהז‪m‬ר ר‪or.‬‬

‫‪,.,..,‬‬

‫‪Mikraot gedolot, czyli w wolnym przektadzie "Wielkie odczytania", to podstawowy‬‬ ‫‪zbi6r najwazniejszych komentarzy do Tory Pisanej, zawieraj ~ cy teksty powstate na‬‬ ‫ ‪ w., po komentarze riszonim‬ו ‪przestrzeni kilkunastu stuleci, od Targum Onkelos z‬‬‫‪rabin6w zyj ~ cych pomi ~ dzy X a XV wiekiem. Drukowane wydania Chumaszu (Chamisza‬‬ ‫‪Chumsze Tora) zawieraj ~ z reguty przynajmniej komentarz Rasziego i Targum Onkelos .‬‬

‫‪471‬‬

‫‪CHUMASZ PARDES LAUDER‬‬

Podziaf ziemi Kenaan pomi~dzy plemiona Jisraela ~··

BASZAN

0

Aszdot

§

o q_~ Gaza

(}

REUWEN

JEHUDA Hebron o

KALEW

SZIMON PUSTYNIA CIN

EDOM PUSTYNIA PARAN Kadesz Barnea

470

CHUMASZ PARDES lAUDER

1.1 '

MOAW. ..:

·· .. "•.... ···· . ··· .. ,·:

.·..

''

····/

@

EDOM

Kadesz Barnea • ··... ·..

Etapy w ~ dr6wki od g6ry Synaj do Erec Jisrael Lini?-‬יג~ ‪f‬גי‪J~-‬ה נ;ימי ‪p‬ם י‪'~~ ~~}.‬רגים ס~ל‪,‬ת‬

‫‪m‬‬

‫מ ה ‪f‬ל~ת‪ l‬ו~‪:J‬ץ_כ וגזןקו‪ :‬י עת?‪ -‬ש~ ‪ f‬ש~ת\ על‪-‬עת?‪ -‬נכמ‪.t‬ניי וגזן~ה‪:‬‬

‫יא ~‪+‬רא'שי ‪r‬כדשי?ם ‪t‬יקרןיב~ ע"~ה ?‪-‬יחנה ~וים ‪ f‬גי‪-?-‬דרנ ~כ~ם י~~יל‬ ‫~ד ם~ש‪f ~?-‬גי‪~-‬גה ש‪+‬גיה נ;ימי‪p‬ם‪ :‬יב ‪'#‬ל~~ ה ~~'רגים ס'ן‪..‬ת מ~ה‬ ‫‪.J‬‬

‫‪m‬‬

‫‪f‬ל~ ‪i‬ה כ~~ו ל~י מ י ~~ ‪f.‬י ~~'רגים ‪p‬ו‪,‬ת מ~ה ‪f‬ל~ה; כ~~ו ל~לי‬ ‫‪:‬דכ‪r‬י‪'l:f‬מ יג וע‪~.‬רן ע‪~.‬רוו "‪J‬כלת מ~ה ‪f‬ל~ ‪i‬ה כ~~ו ל&~ש מ‪m‬י ע?ה‬ ‫כ‪ ~r‬גי‪i‬ר‪r‬כ ה!ץ_~ ?‪-‬יה ‪j‬ה‪ :‬די ךגזן~יד‪j‬ם ‪~ Q‬י מ'הו הו‪ ~?,T:‬ל~ר ~~לישף מיתו‬ ‫ל~~ל ~ר~ית‪,‬ע‪ .‬מיתו ל&~ש ניר זא‪~.‬ת עת?‪ -‬ח·ןש דשו ?‪r‬כד~י ‪:‬ה~~מ‬ ‫טו ~~ע‪.‬יר ע‪.‬ז~ם יי!‪'l:‬כ! ת~~כ‪-? {r‬יחנה על‪-‬ע!ןל מסק‪.‬יר ה~~ ךגזןקו‪:‬‬

‫‪w‬‬

‫הפטרת ערב ראש חושד‬ ‫שמואל א כ‪:‬יח‪-‬מב‬

‫כ יח בןא~ר‪-‬ון ~ןו ‪:Qi‬נ_ן ו?זכך ןוןש ןג~קןנ‪~~ :;>~ j‬קד ןנ ‪:i‬ף‪ ~#-‬יט ושל~~‬

‫‪W‬ר‪-‬גזן‪t‬יןס ~ם ‪'i]f‬ם מ‪p‬ע‪~,‬ה רשנ‪+‬בל‬ ‫נכרד ‪,r‬נדא סא‪ ~?-‬םול‪~i‬מ‪-‬לי‪~ 'l:f‬‬ ‫‪W‬ת ןכח~ים ~ן ה אוכה ‪i‬א{‪f-‬י‪-!.‬ח ‪:‬הך;~מ?‬ ‫ל~~ ו~ו‪: ;:‬ל~~ו‪ ;:‬כ כ~גי ?‪~.‬‬ ‫נא ךה~ה ח]~י!‪ 'l:‬רע~מ‪-‬תי‪ 'l:f‬ו‪~ ?.‬נ‪f:l' r,‬ית‪-‬ןכח‪#‬ים ~ם‪-‬ז‪t‬מ·ר א‪=9‬יר 'ל~ער‬ ‫‪.J‬‬

‫‪.J‬‬

‫הת;ר מח~~ם ו ;~מ ו‪~6‬ה‪w‬זר~~ ו ו~ה ~י‪~-‬וןם ?‪ :r‬ו~~ו ד ‪v‬‬ ‫‪.J‬‬

‫‪r‬כי‪~-‬הכה‪:‬‬

‫כב ך~ם‪-‬נ;ן אמר ל~ל‪,‬ם הת}‪ .‬מח~ים מ~ף ו{‪.J‬כז‪t‬ה ן‪~ 301-~ :;>~ ?,‬הכה‪:‬‬ ‫כג ך ‪ ;J‬ן~ר ~ץ)ך ד~רנ~ ~ג‪.‬ני וז‪t‬ס‪_,‬ה ה;‪.‬ה ~ה"כה ~יגןי ~י‪ ~~.‬עד‪-‬עו?‪,‬ם‪:‬‬ ‫‪.J‬‬

‫‪v‬‬

‫‪:r‬‬

‫כי ב~ נכר דינ ~~כה ב~ית מ‪i‬רןש בץ‪J‬נ‪.‬ב מ‪t‬ילד על מ‪[-‬לי‪'l:f‬נ?‪.i‬זרם ל~קול‪:‬‬ ‫כה בץ);ב מ~לד על‪ -‬ו~בו נ;~ עם ו ‪f‬פעם '‪f:l‬יל‪-‬מושב מי‪tr‬כר כ‪~ )~t‬י‪.‬זון‪Qt‬‬ ‫‪447‬‬

‫‪p‬‬

‫‪.J‬‬

‫‪CHUMASZ PARDES lAUDER‬‬

HAFTARY mojej prawosci, stosownie do mojej niewinnosci, [kt6ra jest] przed Jego oczyma . Post‫ ף‬pites dobrotliwie z dobrotliwymi, z nieskazitelnie dzielnymi postqpites nie skazitelnie. 27 Wobec wiernych zachowywates si ~ wiernie, ale z przewrotnymi post~ powates przebiegle. 26 Ty zbawisz biednych, [pokornych] ludzi, [zas] Twoje oczy spoczywaj ‫ ף‬na wyniostych, [dop6ki] nie ponizysz [ich]. 29 Bowiem Ty, o 86g, jestes moim swiattem [przewodnim], 86g rozswietli moje ciemnosci. 30 Albowiem z Twoj ‫[ ף‬pomoc‫ ]ף‬zmia:Zdz~ zgraj ~ [wroga], z [pomoc‫ ]ף‬mojego Boga obal ~ mury [nieprzyjaci6t]. 31 B6g- droga Jego doskonata. Stowo Boga jest jasne, On jest tarcz ‫ף‬ dla wszystkich, kt6rzy u Niego szukaj ‫ ף‬ochrony. 32 Kt6z bowiem jest bogiem opr6cz Boga ? ‫ ו‬kt6z jest skat‫ ף‬opr6cz naszego Boga? 33 B6g jest moim Umocnieniem i On oczyscit moj ‫ ף‬sciezk~ , [aby byta] nieskalana. 34 On zr6wnuje moje stopy z [nogami ] jeleni i wznosi mnie na wyzyny. 35 On cwiczy moje dtonie do boju, moje r~ ce [gtadko] naci ‫ף‬gaj ‫ ף‬tuk spizowy. 36 Ty dates mi tarcz ~ Twego zbawienia i przymnozytes mi Twojej pokory. 37 Uczynites pewniejszym m6j krok, [aby] moje podeszwy si ~ nie slizgaty. 36 B~ d~ scigat moich nieprzyjaci6t i zniszcz ~ ich, a nie zawr6c~ , dop6ki nie zostan ‫ ף‬unicestwieni. 39 Unicestwitem i zmiottem ich, [tak iz nigdy] nie wsta n‫ף‬, a oni upadli pod moimi stopami. 40 Opasates mnie moc‫ ף‬do walki; Ty sprawiasz , ze ci, kt6rzy powstali przeciwko mnie, kl ~ kaj ‫ ף‬przede m ‫ףח‬. 41 Ty sprawites, ze moi nieprzyjaciele rzucili si ~ przede m ‫[ ףח‬do ucieczki, takze] i ci, kt6rzy zapton ~ li przeciwko mnie nienawisci ‫ף‬, ale ich zniszczytem. 42 Zwr6cili si ~ do Boga, lecz On im nie odpowiedziat, a [oni nie maj ‫ ]ף‬nikogo, kto by ich ocalit. 43 Startem ich jak pyt z powierzchni ziemi. Rozmiottem ich jak pyt uliczny; unicestwitem ich. 44 Uratowates mnie od [moich] rywali [wsr6d] mojego ludu. Ustrzegtes mnie, [abym zo stat] przyw6dc ‫ ף‬narod6w; ludzie, kt6rych [nawet] nie znatem, [teraz] mi stuz ‫ף‬. 45 Obcy oktamuj ‫ ף‬mnie [ze strachu, skoro tylko do ich] uszu dotrze [chocby] stuch [‫ ס‬tym, kto wzi ‫ף‬t mnie w opiek~ ] ulegaj ‫ ף‬mi. 46 Cudzoziemcy marniej ‫ ף‬i staj ‫ ף‬si ~ chromi od [cierpie ,]f‫ ו‬jakich przysparza im zniewolenie. 47 Zyje 86g, a moj ‫ ף‬Skat‫ף‬ Oparcia jest Zr6dto Btogostawie ‫ו‬f stwa. Niech b~ dzie wywyzszony B6g, Skata mego zbawienia. 46 B6g, kt6ry zapewnia mi pomst~ , kt6ry poddaje mi narody, 49 i kt6ry uwalnia mnie od moich nieprzyjaci6t. Obys wyni6st mnie ponad tych, kt6rzy po wstali przeciwko mnie, obys wybawit mnie od ludzi gwattownych. 50 Przeto, ‫ ס‬Boze , b~ d ~ Ci sktadat dzi ~ kczynienie pomi ~ dzy narodami i b~ d ~ spiewat [chwat~J Two jego lmienia. 51 [On jest] twierdz ‫ ף‬zbawienia kr61a [wyznaczonego przez] Siebie i wyswiadcza task~ Swojemu pomaza ‫ו‬f cowi, Dawidowi, i jego potomkom na wieki . 26

446

CHUMASZ PARDES LAUDER

‫הפטחת‬

‫נכ‪p‬ים נ‪:‬רנכ~ם‪ :‬כז י‪-~#‬ם‪.‬ע נ‪:‬רנכ‪v‬‬

‫וע‪.‬ם‪-‬ע‪.‬ק‪.‬ש נ‪:‬רנכ~‪.‬ל‪ :‬חכ ו~ת‪-‬עם ~‪J‬י‬

‫תו)‪y‬יע ךע‪.‬י‪J‬יר על‪-‬ך ‪p‬ים ‪:‬לי‪~~.‬ס כט ‪_,‬הכנ~‪-‬י‪ ~.‬גידי ~הכה כיהנה ~~~‪iJ‬‬ ‫‪ ~~: Q‬ל ~~ ~וה ז‪t‬ר~ץ ~דןד ‪N#-‬לי‪~ P‬דלג‪-‬ש‪~.‬ר‪ :‬לא ‪~Q‬ל נכ ‪p‬ים ןךנכ\‬

‫~‪Q‬ת‪~ J‬הנ‪f‬ו ה~~~ ~גן ה~א ל?{ מןוזו~ם ‪:‬ן~ לב ~~ ז‪.‬כי‪~-‬ל ‪,‬ע‪~!:‬כ‪.‬ז‪ry,‬‬ ‫~הגה ~‪p‬י ר~~ ד‪.‬ע‪~!:‬כ‪.‬ז ז‪$‬לך‪j‬נ~‪ :‬לג ‪~Q‬ל ן;גע~י ליפ ר~ןבכ גכ‪p‬ים דך‪R‬ו‬ ‫נזר~‪.‬י[‪ :‬לד ו;נשן;ה ר~~יו נר~~י[ ו‪~~.‬ןרת ך)'ל ~‪,‬מונכ\‪.‬י ?‪,‬נ!מ‪.‬דגי‪:‬‬

‫לה‪Q‬ל‪P‬י ‪:n‬‬

‫‪w‬‬

‫‪t.‬‬

‫י לז‪;.‬ב{וכ‪&.‬יה ‪.,‬ת~ו גו ה~~~‪-‬ת זחע~י‪ :‬לו ננ‪:‬ר‪t‬יו‪ -‬י ~גן‬

‫‪:r‬‬

‫ר‪J‬ג~~ נ‪.‬ע‪~.‬נ‪:‬י‪:‬ז סר~‪.‬גי‪ :‬לז סרח"יב ~‪.‬ע‪.‬הי ס‪:r‬י‪:J‬יגי רא? ‪.‬ע?‪.‬ז ~ קרקל‪,‬י‪:‬‬ ‫ואכלם‬ ‫ולא אש~ב עד‪::-‬כלותם‪ :‬לט‬ ‫ואשמידם‬ ‫א'יבי‬ ‫ארדפה‬ ‫לח‬ ‫‪- :‬‬‫‪.1‬‬ ‫‪:‬‬ ‫•• ‪n‬‬ ‫"‪• : - 1'1‬‬ ‫‪-\.‬‬ ‫‪,/‬‬ ‫•‪:‬‬

‫‪:‬‬

‫‪:‬‬

‫‪T‬‬

‫ו‪:‬‬

‫ג~‪~ QQ‬ם ו‪19‬‬

‫'‪'1‬‬

‫‪\.‬‬

‫‪-‬‬

‫‪-‬‬

‫יז'‬

‫‪1‬‬

‫"י‪r‬‬

‫ן‪••,‬‬

‫~ק~ ‪~p‬ן ~?~~כ סוגת ‪:‬י?‪~:‬ר מ נסןר~י מ‪,‬יל לז‪;.‬ב{‪&, Q‬רה‬

‫ס~ר"יע ?‪P-1‬י ס‪:r‬יז‪:‬ו‪,‬גי‪ :‬מא ןא~יכ‪.‬י סנגה י‪') ?.‬ךף ‪ Q‬ש~~י נ~~מינכ‪,‬ם‪:‬‬ ‫מב ~')~~ ן~‪.‬ניו מש\‪l‬יע ~ל‪~-‬הכה ןל‪,‬א‪~-‬גם‪ :‬מג ~~ן‪ Q‬ק‪.‬ם ~‪,‬ע‪,‬פר‪~-‬ךץ‬ ‫‪\ f‬ר‪,‬יט‪-‬ח~צ~ת ~ןק‪.‬ם ‪:‬ם'‪}.‬קך~ מד כנ;ופ ~\לגי מ‪,‬רי}‪.‬י ע ‪p‬י נ‪:‬ר~‪'1Q‬גי‬

‫‪o‬‬

‫?ר~ש ;גו~ם עם ל‪,‬א‪~;n-‬נ‪:‬רי ~ע~גגי‪ :‬מה י‪ ~}.‬גוי ~י‪:‬נ~ ש~‪-‬ו‪.‬י ל~ר‪p‬ע‬ ‫ו~~ ~ע‪?,‬י!ץ~ ל‪,‬י‪ :‬מו י‪ ~).‬ג~ר ~ל~~ ~י‪~:‬י‪~r:‬ן מז‪;.‬נז;כ~רוגכ‪,‬ם‪ :‬מז מי‪~-‬הכה‬

‫ן~ר~~ צ~גי ן?‪.‬לם ז‪t‬לן‪j.‬י ‪:‬ן;צר ‪:‬י'‪ ~~>.‬מח ‪~Q‬ל מפנכן ~ק‪p‬ת ?י ~ך'מ~‬

‫‪w‬‬

‫ע‪p‬ים נכ‪:r‬י‪r‬וגי‪ :‬מט ~ןכי~י~י מא~}י ~ז‪.‬כ 'מי נ;ור~‪ Q‬ו‪:‬כגי מ~"יש ‪9 ~0‬ים‬ ‫ס~י‪l.‬גי‪ :‬ב על‪.?-‬ן אוןף" ~הכת ~יםנ ש{~ ‪:1~ 3Q‬ר~ אנ ז‪.‬כ~~ל נז‪.‬כ~ךרל[‬ ‫')~ש~‪ l‬ת );נל‪Z‬ל\‪ ll‬ך‪:‬ע~ה‪sQ-‬וןד לו;נשיןוו לדר"ד ~ל‪)' J‬ך‪ l‬עך‪-‬עו?‪,‬ס‪:‬‬

‫‪445‬‬

‫‪CHUMASZ PARDES lAUDER‬‬

HAFTARY

HAFTARA HAAZINU ‫וו‬

Szmuel 22:1-51

Haftar~ t~ odczytuje si ~ tylko w6wczas, gdy parasza Haazinu wypada pomi ~dzy Jom Kipur a Sukot. Jesli jednak wypada ona mi ~dzy Rosz Haszana a Jom Kipur, w6wczas odczytuje si ~ haftar~ paraszy

Wajelech . Haftar~ t~ odczytuje si ~ , poniewa.2: jest ona pies ‫ ח‬iq Dawida, podob ‫ ח‬q do spiewanej przez Moszego piesni Haazinu .

22 1 Wtedy Dawid przem6wit do Boga stowami tej piesni, w dniu, w kt6rym B6g wybawit go z rqk wszystkich jego nieprzyjaci6t i z r~ ki Szaula. 2 Rzekt: B6g jest m ‫ס‬jq Skat‫ ף‬i moj ‫ ף‬Twierdzq, i moim Wybawicielem, [wtasnie] dla mnie [osobiscie.] 3 [On jest] Bogiem, m ‫ס‬jq Skatq Ostony, w Nim szukam schronienia. [On jest] m ‫ס‬jq Tarcz ‫ ף‬i Rogiem mego zbawienia, moim Wspomozeniem i mojq Ucieczkq. M6j Zbawco, Ty ratujesz mnie od ztoczync6w! 4 Wotam do Boga godnego chwaty, [ufajqc], ze b~ d ~ wybawiony od moich nieprzyjaci6t. 5 Bowiem m ~ ki smierci mnie ogarn ~ty, rzesze ludzi nieprawych przerazity mnie. 6 Otoczyty mnie zgraje ludzi wszetecznych, a smiertelne putapki na mnie czyhajq. 7 W ucisku moim wotam [do ] Boga i wzywam mego Boga. On styszy m ‫ס‬jq [modlitw~ ] ze Swego Swi ~tego Miej sca, a moje btaganie [dosi ~ ga] uszu Jego. 8 Ziemia zatrz ~ sta si ~ i zadrzata, przez fundamenty niebios przeszedt dreszcz. Wstrzqs ‫~ח‬ty si ~ , gdy On zapatat wsciekto sciq. 9 Dym [gniewu] wypetnit Jego nozdrza, a z [wyroku] ust Jego ogien pocht‫ חס‬qt [niegodziwc6w], rozgorzaty w ~gle, [kt6re zestat]. 10 Nagiqt niebiosa i zstqpit, a g-~ sty obtok [byt] pod Jego stopami. 11 Dosiadt cheruba i poleciat, ukazat si ~ na skrzydtach wichru. 12 Uczynit ciemnosci wok6t Siebie [niczym] kryj6wk~, g~ ste chmury, [kt6re byty] niczym cedzak wodny. 13 Od jaskrawego swiatta przed Nim rozpalaty si ~ w ~gle ogniste. 14 B6g sprawit, ze grzmiato z niebios, a Najwyzszy wzni6st Sw6j gtos. 15 Wypuscit strzaty i rozproszyt [Swoich wrog6w], wystat btyskawice i wprawit ich w pomieszanie. 16 Odstonity si ~ zr6dta m6rz [i] ukazaty si ~ fundamenty swiata, od grzmiqcego skarcenia Boga [i] od podmuchu wiatru z Jego nozdrzy. 17 Zestaf z wysoka [Swoje zbawienie] i porwat mnie, wydobyt mnie z [potopu] wielkich w6d. 18 Ocalit mnie od moich pot~znych nieprzyjaci6t, od tych, kt6rzy mnie nienawidzili, kiedy byli silniejsi, niz ja bytem. 19 Wyszli przeciwko mnie w dniu mojej [spodziewanej] kl ~ ski, ale B6g byt moim wsparciem. 20 Zabrat mnie na szerokq, otwartq przestrzen, uwolnit mnie, bo mnie po.Zqdat. 21 86g wynagrodzi mi wedle mojej prawosci, odptaci mi stosownie do czystosci rqk moich. 22 Bowiem trzyma tem si ~ dr6g Boga, a nie dziatatem podle, [zbaczajqc] z [dr6g] mojego Boga . 23 Bowiem wszystkie Jego prawa sq przede m ‫ ח‬q [w gotowosci, bym je wypetniat,] a ja nie odwr6c ~ si ~ od [ani jednego z] Jego ustanowien. 24 Bytem doskonaty [w mojej bojaini] przed Nim i strzegtem si ~ wyst~ pk6w. 25 86g odptacit mi wedle

444

CHUMASZ PARDES LAUDER

‫הפטחת‬

‫הפטתר האזינו‬ ‫שמואל ב כב‪:‬א ‪-‬אנ‬

‫ודירב ד‪t‬ו ליהוה את‪-‬דביר השירה זהאת ביו‪t‬כ ה~יל יהוה אתו‬ ‫כבא‬ ‫‪•'יי ‪ Q‬ך~_ה ~גו~ם‪ :‬כ ג~ת‪-‬מ~פ ‪$1‬י‬ ‫~ךקי‪f‬י ‪~P.‬ל‪.‬י~ם ךהד‪;r‬ונ‪:‬ויו ~ל‪~-‬ןץ ~~ ו ?‪V‬י?י?‪f‬ו ~‪-‬ת~ ‪i‬יו ס~‪-‬ל~‬

‫‪w‬מןמ‪$‬י ךס‪p‬ו ~‪-‬ל~ ‪~Q‬ר\ן ~~ו ~שו ך‪t‬רעל ~‪f‬רנו יו ה~ ‪ry‬ל‬ ‫‪~i‬ש‪.‬ות‪ :‬כא ~ל‪-‬ן‪:‬ויר~י ~ן~ה ~‪.‬נילי וץנ‪t‬יחי ל~ן~ה‪-‬י‪~ ~.‬הכה ‪~i-‬ש‪.‬ות‪:‬‬‫כב ~ל‪-‬ן‪:‬ויך‪:‬ו'א ‪#‬י‪Q‬ון‪.‬נת ‪X‬נ‪i:‬י ~~ ;ן"?ןי‪t‬ו ת~~ ר~;ן~ ~י‪-‬ע‪.‬ץ ‪..‬אנ‪~ ~X‬ףו‬

‫‪n‬‬

‫נ;ר~הג כ‪~J‬ו ‪J‬נ‪:‬יו; וכי‪d‬ם‪ :‬כג ו~ ‪f.‬י ~;יו ~י י‪1‬ם ~קם י~‪;.‬ל~ )ת‪i‬ץ~ י~~א~ ‪:‬ה~ ה ך~~י\כ רז‪t‬יו ע‪f‬ר‬

‫ך~ץ‪J‬תד‪p‬ם ך~~ו סד ‪p‬ן נת\~ע 'לי ‪,‬רע‪.‬י ג‪P‬י‪!.‬י~ יתא ‪~~V‬נ‪:‬יגי‪ :‬י ך~בןס‬ ‫כ‪t‬י~!‪.‬נ י‪ ~~$‬ג~ש~כם ‪tP-‬יי‪ ~J.‬ךאדדף ל~ןץ ‪:‬ם‪~,‬ג ז ןכזן‪1‬י ~הנה ו‬

‫‪m‬‬ ‫‪w‬ם}~~‪-‬ר ~ג‪l?o‬יו ~ר?~ ‪vo‬י‪:‬זו‪ :‬נ‪~w‬ר ע‪p~-‬י ה‪i.J‬י ~‪J‬ים אן‬ ‫~‬

‫ישראל‬ ‫למת‬ ‫אזנ>י‪ 1‬תהלת י‬ ‫••‬ ‫• ‪:‬‬ ‫ורב‪-‬ט~ב ‪.r · :‬‬ ‫ה נ>נ‪J‬ל כל אשר‪~-‬מלנ~ ‪:‬יוהה ‪- :‬‬ ‫‪:‬‬

‫‪• : -‬‬

‫‪.J‬‬

‫•‬

‫‪:‬‬

‫‪:‬‬

‫די‬

‫)‪.‬‬

‫‪-‬‬

‫‪:‬‬

‫‪••• :-‬‬

‫די‪,‬‬

‫די‬

‫די‬

‫~‬

‫‪n‬‬

‫~שךן~ נ~ית לן‪.‬כם ‪.J:‬ני~דמ{ ט ~‪-‬ל?~‪}.:1‬ם ו אן [‪_i‬ד] ~ ~{מ~ ~~יו‬ ‫~בחמלתד ה~א גאלם וינטלם וינשאם ‪>::‬ל‪-‬ימי‬ ‫‪::‬גאהבתד‬ ‫הדשי~ם‬ ‫‪: :• :‬‬ ‫‪- :‬‬ ‫‪1‬‬

‫•‬

‫‪T‬‬

‫‪:-‬ן‬

‫‪T‬‬

‫‪.1‬‬

‫די‬

‫‪\.‬‬

‫‪.J‬‬

‫‪:‬‬

‫‪T‬‬

‫‪l\T‬‬

‫•‪-‬ו‪:‬‬

‫‪:‬‬

‫‪-‬ו‪:‬‬

‫ן‪••.‬‬

‫‪-‬‬

‫‪:‬‬

‫‪••\,‬‬

‫‪:‬‬

‫'‪"1‬‬

‫ן‪••.‬‬

‫עדלם‪:‬‬ ‫י‪r‬ן‬

‫הפטרת וילך‬ ‫הרשע די‪:‬ב ‪-‬‬

‫י מיכה‬

‫ז‪:‬יח ‪-‬‬

‫כ‬

‫יואל ב‪:‬יא ‪-‬‬

‫כז‬

‫יד ב שן~ה ל~ן~~ ~י ~ההכ ז‪$‬ל ‪ ffi‬י? ?)‪: {~y‬ף~ו~‪ #-‬ג ז?\ח ם~~‪.‬ע‬ ‫ן~י‪l‬ם ~ב~~ך ~ל‪~-‬הגה ~רנ‪~~ ~r,‬יו ‪..‬א~‪-‬לי; ו‪ ~i‬קךח‪\-‬כדב ~~ש~הן;ו‬ ‫~יכם ‪~:‬נו‪.‬ך~~ ד ~ש~ר ו אן ןדשיע‪.‬נ~ נ‪!.‬ל‪-‬ס~ס אן ך‪.‬ו~ב ךל‪,‬א‪-‬א)מר‬

‫‪:r w‬‬

‫>ידד ~לו‪p‬נ~ ?זכ~‪P.‬ה ~נ~ ~ ~‪-‬י ~ר‪p‬ם ~ןודם‪ :‬ה ~ר~א םו‪~~t‬שנ‪r.‬‬

‫אהבם נדבה ינ> שב אפי ממפ~‪ :‬י איהה כט? לשיראל יפרח נ>שדש‪ro‬‬ ‫‪:-‬ו‬

‫‪437‬‬

‫‪·-.:‬‬

‫‪r‬י‪:‬‬

‫י‪t>r‬‬

‫~·‬

‫י‪,r‬ן‬

‫‪-‬‬

‫‪.,‬‬

‫•‬

‫‪, ".‬‬

‫‪: , ".‬‬

‫'נ.‬יל?י‬ ‫~ןקה יג"?'~~ ~יז‪:‬וס ‪~ i‬כרונ ר~~ ךכ~‪,‬לה נכ~ן_‪,‬ה כ‪.‬ויס‪ :‬יא י'וד‬ ‫~ס‪-‬ל‪.J‬נ‪1‬ץ ~‪ l‬גץ‪~;;,‬ע‪,‬נ‪:‬וי ~קצף‪~~ ,‬יד ‪:‬ן~‪-‬ך~~~ן י יי‪:‬נו‪ir‬רי‪ 1‬י‪:‬ר‪.‬נ~י ~י~שלם ~‬ ‫שןוית מ~ ~הכה ז‪t‬ת‪-‬כ~ס ‪;YQ‬יןו‪ i‬ז‪t‬ת‪-‬ק~נ‪:.‬ית כןס מ‪t‬יךע‪'.‬ה שן‪.‬וית‬ ‫‪:‬תי‪ ~~.‬יח ~ין‪-‬ו;נככנל וזז מ~ל‪~-‬נים ?]ןה י~ל‪-‬לש~יי‬ ‫ד~~‪-‬ם~~ ל~ץ‪~J‬ט נכך ‪,W‬יע‪.‬י אזת ‪o‬גל‪i‬ו ‪t.‬י~ע ~ההנ ן~ןזןןכם מ~ן‪:‬וי‬ ‫אנם‪-‬יהוה‪:‬‬ ‫‪... :‬‬ ‫‪... :‬‬

‫‪v‬‬

‫נה א י~י ‪i‬יל‪~-‬מא ~כ? ~~ל ‪ 0‬כ~ ‪''~'?i‬יתנ‪:‬י ם?_‪J‬ץ~ג‬

‫‪v‬‬

‫‪v‬‬

‫ו~?ך‪x‬וה ל?‪t‬נ ~רית עו?ם מץ;כד~ דכד מ~י?~ים‪ :‬ד הו עד ~א?‪P.‬ים‬ ‫ין‪:‬ט‪q::‬ו ~~ ~ו;נ~גה ~?‪p,‬ים‪ :‬ה ר~ ג‪t‬י ל‪,‬א‪-‬נכדע נ‪:‬וקךא ןג‪1‬י ~'>ז‪-‬א‪,‬ל‪1‬‬ ‫‪.J‬‬

‫~‪.‬ליףי ~צ~י‪ 9=1? ~:‬ע ‪~ i‬הכה ~ל ‪ry‬יףי ןלזןד‪1‬ש ל~ן~~ ~~ ‪:‬ף‪,‬ר~‪~.‬‬

‫‪425‬‬

‫‪CHUMASZ PARDES lAUDER‬‬

HAFTARY wotatem? Czyz Moja r~ ka jest zbyt kr6tka na to, aby wybawiac? Czyz brak Mi mocy, aby uratowac? Oto jedna Moja nagana wystarczy, by osuszyc morze, to Ja sprawiam, ze rzeki staj ‫ ף‬si ~ niby pustynia, a ryby, kt6re w nich zyty, gnij ‫ ף‬wszystkie z braku wody i umieraj ‫ ף‬z pragnienia. 3 Ja przyoblekam niebiosa w czern , a ich szat~ czyni ~ worem pokutnym. 4 B6g, Elokim dat mi na to j ~zyk uczonych , abym wiedziat, jak podtrzymac stowami tego, kt6ry jest zm ~ czony; On to budzi [mnie] kazdego ranka - On pobudza [moje] ucho, abym styszat, jak ci, kt6rzy s‫ף‬ pilni w nauce. 5 B6g, Elokim otworzyt [moje] ucho z pozytkiem dla mnie, a co do mnie, nie buntowatem si ~ , nie odwr6citem si ~ tytem. 6 Moje ciato odstonitem bij ‫ ף‬cym, a moje policzki podatem szarpi ‫ ף‬cym je; nie ostaniatem mojej twarzy przed zniewag‫ ף‬i opluciem. 7 Bowiem pomaga mi B6g, Elokim przeto nie zosta tem upokorzony; dlatego uczynitem twarz moj ‫ ף‬jak z kamienia, bo wiedziatem , ze nie zostan ~ zawstydzony. 8 Ten, kto usprawiedliwia mnie, jest blisko; jesli kto kolwiek chciatby si ~ ze m ‫ ףח‬spierac, to staniemy przeciw sobie; ktokolwiek chce mnie pozwac, niech podejdzie. 9 Oto wspomoze mnie B6g, Elokim; kt6.Z mnie pot~ pi? Oto wszyscy oni sczezn ‫ ף‬jak szmaty; stan ‫ ף‬si ~ pastw‫ ף‬dla mola. 1° Kto wsr6d was boi si ~ Boga, kiedy stucha gtosu Jego stugi? Kto kroczy wsr6d ciemno sci bez swiatta, kt6rym by sobie swiecit, niech poktada ufnosc w lmieniu Boga i niech zda si ~ na swego Boga. 11 Ale wy wszyscy, [kt6rzy nie zwazacie na Jego prorok6w], jestescie podzegaczami [Bozego] ognia, [kt6ry zwr6ci si ~ przeciwko wam i jestescie] tymi, kt6rzy trzymaj ‫ ף‬Jego gtownie ogniste. ldicie [drog‫ף‬, kt6ra wiedzie mi ~ dzy] ptomienie waszego ognia i [pomi ~ dzy] gtownie ogniste, [kt6re scie] rozpalili; Ja bowiem sprawi ~ , .Ze to na was przyjdzie, ze pomrzecie w zgryzocie . 51 1 Stuchajcie mnie , ‫ ס‬wy, kt6rzy dqi:ycie do prawosci, kt6rzy poszukujecie Boga ; sp6jrzcie na skat ~ , z kt6rej zostaliscie wyciosani, i zagl ‫ ף‬dnijcie w otchtan stud ni, z kt6rej zostaliscie wydobyci. 2 Popatrzcie na Awrahama, waszego praojca i na Sar~ , kt6ra was zrodzita, bowiem [to ‫ ]חס‬byt tym, kt6rego Ja przeznaczytem [do wielkosci] i Ja mu btogostawitem i przysporzytem mu wielu. 3 Bowiem B6g pocieszy Syjon, pocieszy wszystkie jego ruiny, On uczyni cate jego pustkowie ni czym Eden, a jego jatow‫ ף‬ziemi ~ jak ogr6d Boga; b~ dzie tam radosc i wesele , diwi ~ ki dzi ~ kczynienia i muzyki .

424

CHUMASZ PARDES lAUDER

‫הפטחת‬

‫ק~ך‪}.‬פו‪ :‬טו ר‪~ 11‬ו~ם ‪P-f‬י מדוי‬ ‫\‪l‬‬

‫ו?ש‪Q‬ק מ"אן‪4‬ים ~~בו נדו ~~יים ~ן‪/‬ק ~ט‪,‬ול‪ :‬טז ו{~ונן ו~~ ‪J.‬י '}ו~‬

‫ומנזו ו~~ ‪J.‬י עו~ה‪ :‬יז ‪?,‬כ‪t‬ו~מ‪-‬ל~ ‪f‬ו~~ ~‪;r‬ו ס~‪~/‬מ וןוהו ~~בו‪-‬ןו‪:‬‬

‫‪v‬‬

‫יח ו~ל‪p-‬י ז;ןדי‪f‬ננוו ~ל ומה‪-‬ןן‪.‬נות בכ‪/‬עונו ‪:‬ו? יט מ~ כ ~זכ‪.‬נד וכרש‬

‫‪w n‬‬

‫‪v‬‬

‫רצדף‪ ~ ii ..‬ב ~ר גיפו וך{)ק~ת ‪ ~,‬ף צור‪,‬ף‪:‬‬

‫?א~קךב ~‪w‬‬

‫כ ~י‪t:‬נ;ו‪,‬מ‪'t‬‬

‫‪v‬‬

‫‪9‬‬

‫נ;ורו ה ץע‬

‫‪o‬‬

‫י יכבש זכ?‪t‬כ ~כקש‪-‬לו {יוסד ~ ל אן ~ן‪.‬פוט‪ :‬כא ו?א‬

‫מוסדות‬ ‫‪fu‬ם ‪' :‬‬ ‫••תדעו ‪:-‬הלוא תש‪.i‬נעו הלוא ה~ד מראש לכם ‪:-‬הלוא ‪:-‬היב ·‪·.‬‬ ‫ו‪:‬‬

‫‪.‬נ‬

‫•‬

‫‪:‬‬

‫די‬

‫‪:-‬‬

‫~‬

‫••• "'‪,/‬‬

‫••‬

‫'‬

‫די א‪·.‬‬

‫‪:Q‬ץ~ כב ~שב על‪-‬ח~ג ‪~Q‬ךץ ‪?,.‬יי‪V/.‬ן‪0'9-~tP- Q‬‬ ‫נ~ו;ננ;וס‪/‬ם ~~סל ‪:‬ת‪),?,.‬ץל כג מפונכן ר‪,‬ון‪J‬ים וי~~{‬

‫נ‪".‬‬

‫מפו\?;‪ p‬שמ~ם‬ ‫~~ש ט‪.‬י ~ןץ ~)והו‬

‫~ץנ‪,‬ה‪ :‬כד ~‪.‬נף כל‪-‬ג~עו ~~ כל‪-‬ז"'לעו ף)~ כל‪-‬שן‪/‬ש ץך‪~ ~~,‬ןעם‬

‫ךגם‪~-‬שף‪ ry ~ .‬ם נ~?שו וז;כ~גה ~‪p‬וש ‪:‬ם‪~~,‬י‪:‬ז כה ן~ל‪p -‬י נ‪:‬ידי‪f‬נ?וגי‬ ‫ך~~נה יא ‪p‬ר קד‪,‬וש‪ :‬כו ץ‪J‬או‪~-‬רום ע‪.‬יגי;ום וךא~ מי‪~-‬ך~ ~לה‬

‫ממו~~א ~מז;כ~ר ם~~~ כ‪t‬ל‪~ {?.‬ש‪.‬נם ‪.‬ז‪1i‬א מ)ב או~י‪t‬כ ן~ ‪p‬יץ ‪:b‬מ‬ ‫לא ‪".‬נעןך‪:‬‬ ‫איש‬ ‫‪.1‬‬ ‫‪.,‬‬ ‫‪:‬י‪r‬ו‬

‫‪419‬‬

‫‪CHUMASZ PARDES lAUDER‬‬

HAFTARY sprawiedliwosci [i] wspierac skrzywdzonych; rozs‫ ף‬dzajcie [spraw ~ ] sieroty i or­~ dujcie na korzysc wdowy. 18 " Chodzcie, b~ dziemy toczyc sp6r s‫ף‬dowy" - m6wi B6g. "Jesli wasze grzechy s‫ ף‬jak wt6kna szkartatne, zostan ‫ ף‬wybielone jak snieg ; [nawet] jesli s‫ ף‬czerwone jak purpura, stan ‫ ף‬si ~ jak [biata] wetna. 19 Jesli poz ‫ ף‬dacie [Moich st6w] i przywiqzujecie do nich wag~ , b~ dziecie spozywali dobra tego kraju. 20 Jesli jednak odm6wicie i zbuntujecie si ~ , zostaniecie pozarci przez miecz [nieprzyjaciela], [to bowiem] powiedziaty usta Boga". 21 Ach! Jak.Z:e nierz ‫ ף‬dne stato si ~ to wierne miasto? [Byto] petne sprawiedliwosci, a prawosc w nim miesz kata, teraz zas [jego mieszkancy stali si ~ ] mordercami. 22 Twoje monety to zuzel , twoje wino rozcienczone wod ‫ף‬. 23 Twoi przyw6dcy stali si ~ nieobliczalni i sku mali si ~ ze ztodziejami; wszyscy oni rozmitowali si ~ w przekupstwie i~ swiadcz ‫ף‬ sobie wzajemnie ustugi. Nie os ‫ ף‬dzaj ‫[ ף‬uczciwie] sieroty, a sporna sprawa wdowy [nawet] do nich nie dociera. 24 Oto [taka jest] prorocza zapowiedz Wtadcy, Boga Zgromadzonych Sit [i] Mocarza Jisraela: "Stuchaj! Nasyc ~ [M6j gniew wobec ] Moich przeciwnik6w i wywr ~ pomst~ na Moich wrogach. 25 Obr6c ~ przeciwko ciebie M ‫ס‬jq r~ k~ , [aby karac was raz za razem], jak mydtem oczyszcz ~ tw6j ma jqtek i usun ~ z twoich monet wszystkie [nieczystosci]. 26 Przywr6c ~ ci twoich s~ dzi6w, [aby stali si ~ tacy], jacy [byli] przedtem, i twoich doradc6w, [aby byli tacy], jak na p‫ ס‬czqtku. B~ dziesz potem nazywana 'miastem sprawiedliwosci, mia stem wiernym"'. 27 Syjon zostanie odkupiony [wymierzanci tam] sprawiedliwo sciq, a jego pokutnik6w odkupi ich prawosc .

HAFTARA WAETCHANAN jeszaja 40:1-26 Haftara ta jest pierwsz ‫ ף‬z szewa denechemasa - siedmiu haftar przynosz ‫ף‬cych Jisraelowi pocieszenie i nadziej ~ po zniszczeniu Swi ‫ף‬tyni, kt6re odczytuje si ~ podczas siedmiu Szabat6w mi ~ dzy 9 aw a Rosz Haszana .

40 1 Pocieszcie, pocieszcie M6j lud - m6wi wasz B6g. 2 Przemawiajcie do serca Jerozolimy i gtoscie jej, ze wypetnit si ~ juz czas jej [wygnania], ze jej nieprawosc juz nie stanowi przeszkody dla pojednania, albowiem otrzymata z r~ ki Boga podw6j ‫ ח‬q [kar~ ] za wszystkie swoje grzechy. 3 Gtos wota na pustkowiu: "Zr6bcie przejscie dla Boga; wyprostujcie drog~ na r6wninie, gosciniec dla waszego Boga. 4 Ka.Z:da dolina ma byc podniesiona, a ka.Z:da g6ra i pag6rek majci byc obnizone, co sfatdowane ma byc proste, a co urwiste trzeba zr6wnac z ziemiq. 5 Niech si ~ uka.Z:e chwata Boga , a wszelkie ciato, co do jednego, niech to zobaczy, albowiem przem6wity usta Boga ." 6 Gtos m6wi: "Rozgtaszaj!" - ten zas powiada: "Co mam rozgtaszac?" - "Wszelkie ciato to tyle, co trawa, i wszelki jego urok jak kwiat polny. 7 Trawa uschnie, kwiat

418

CHUMASZ PARDES lAUDER

‫הפטחת‬

‫~ר‪J‬ץ~ זכ ‪p‬וץ ש~ט~ ~נוום ףבו ‪:‬גת~?~ יח ?כו‪-‬אג ןגנ?‪D‬ה יאר‪,~ p‬כהה‬

‫‪m‬‬

‫כצמר‬ ‫כתולע‬ ‫אם‪-‬י ו חטאיכם כשני‪t‬נ כשלג יל‪!L‬ינו אם‪-‬יא ‪1‬ימו‬ ‫•‪:‬‬ ‫‬‫‪\,‬‬ ‫•‬

‫•‪1‬‬

‫‪:-‬‬

‫‪:‬‬

‫‪•• 1 T‬‬

‫‪.8‬י'וד תוזו‪.‬ניפו ‪v‬‬

‫ר"ה‬

‫~ל‪-‬ר~ש ל‪r‬כ~י ~‪.‬ל‪-‬ל?ו דכי‪ :-‬ו מ>‪i‬ף‪-‬ךגל ועד‪-‬ראש ~ין‪-‬ב‪ 1‬ו;נ‪f‬ום ע~~‬ ‫ומבוכה ומ;וה '?רנה לא ‪. .‬זח וא? ‪~Q‬שו ו~ ‪.‬ר‪:‬ק‪#‬ה ‪:‬ן?'~~ ז ם?_~ך~‬ ‫אכלים אנ‪1‬ה‬ ‫שמ‪ b‬ה עריכם שרפות אש אדמתכם לגנדכם זרי‪t‬כ‬ ‫‪:‬‬ ‫‪:‬‬

‫‪T‬‬

‫‪:•\..‬‬

‫••ז‬

‫‪T‬‬

‫‪.J‬‬

‫‪••• :‬‬

‫‪-‬‬

‫••\‪1‬‬

‫‪:‬‬

‫‪:‬‬

‫‪-‬‬

‫‪: :•.•:‬‬

‫•‪:‬‬

‫•‪:‬‬

‫ז•‬

‫נ‪•.‬‬

‫‪1‬‬

‫‪T‬‬

‫ה?‪~~!,‬ן ‪:‬קמ;;ן‪.$‬כ~נך זהים‪ :‬ח ן~ונ‪:‬ירה‪ ,.‬כת‪~~-‬ון }ה~ק‪ :‬םך‪~ ~,#‬ו;נלוהג‬

‫~מק~ה רי'‪).‬ק‪~ :‬צוגה‪ :‬ט לול‪.‬י ~ההכ ~ות הויןור ';נו שדיה ~ו;נג'ט‬

‫~ז;כ;ם ‪fu‬‬

‫ינו ~~מ·כה ן‪p‬ינו‪ :‬י שו;נ=ו)' ןכר‪~-‬הכה ק~י)‪.‬י ז;כ)ם ‪~D‬גינו‬

‫תונךר ~לין‪j.‬נו עם ~מ ‪ j‬ה‪ :‬יא ל~ה‪-‬ו‪.‬י חב‪-‬ז~י;י‪t‬כ יאןמ ~הנה ש~~נ‪:‬וי‬ ‫עלות אילים וחלב מיראים ‪t‬ום פירם וכבשים ועתוידם לא חפתצי‪:‬‬ ‫‪.‬ן‬

‫••‬

‫‪:• .,1 •• :‬‬

‫‪•\.‬‬

‫‪:‬‬

‫\ו•‬

‫•‬

‫‪-‬‬

‫‪:‬‬

‫• ‪'S‬‬

‫‪T‬‬

‫‪:‬‬

‫‪T‬‬

‫‪:‬‬

‫• )"‬

‫• ‪\.‬‬

‫‪-‬‬

‫‪.J‬‬

‫‪T‬‬

‫•‬

‫‪: IT‬‬

‫יב ~‪.‬ני בכנאו ?‪.‬ר~ות ~גי ~‪-‬י‪.‬מ ‪p‬ש נאת מ~ד?ם ך)נס ‪: P‬י‪,‬ר~ יג ל{'‪2‬‬

‫תוי\לפו ‪~Q‬י‪ N‬מ~ת‪~-‬וא ק\כןת ןווע‪~;.‬ה י‪p‬א י‪ ?.‬חןש וש~ת קר~‬

‫מקןא ל‪,‬א‪-‬אוו"ל ~ןן ‪:‬ה~~) די זכדשי;?ם וןנו~די;י‪t‬כ ש~ה ג~י‪)/‬י יזכ‪1‬‬ ‫עי)י •מכם ;גם‬ ‫אעלים‬ ‫כפיכם‬ ‫עלי לטוח נלאיתי נשא‪ :‬טו ובפרשכם‬ ‫•• ‪-‬‬ ‫ ‪•< :‬‬‫ •• •‪•.‬‬‫‪\.- T‬‬

‫‪T‬‬

‫\ו‪8‬‬

‫•‬

‫‪:‬‬

‫‪••\.‬‬

‫•‬

‫‪:‬‬

‫‪1‬‬

‫‪:‬‬

‫‪• T‬‬

‫‪:‬‬

‫‪J:‬‬

‫?"‬

‫•י‪.‬‬

‫הסירו‬ ‫הזנו‬ ‫מלאן‪ :‬טז ‪-‬רחצו‬ ‫דמים‬ ‫דייכם‬ ‫תפלה ••אינפי שמע‬ ‫ני‪-‬תרבו‬ ‫‪• ...‬‬ ‫• ‪-‬‬ ‫‪.., ...‬‬ ‫‪• ...‬‬ ‫"·· ‪:-: •• :‬‬‫‪..., • :‬‬ ‫ ‪:‬‬‫‪.‬ו‬

‫‪.‬ו‬

‫‪.‬ו‬

‫‪.‬נ‪·:‬‬

‫~‬

‫‪:-‬ו‬

‫משפט‬ ‫דרשו • ‪..., :‬‬ ‫היטב • ‪:‬‬ ‫••‬ ‫למדו ••‬ ‫מעד עיני חדלו הרע‪ :‬יז • ‪:‬‬ ‫מעלליכם •‬ ‫רע ‪"., •• : - -‬‬ ‫‪-‬ו‪.‬‬

‫‪415‬‬

‫ו‬

‫·‪.:‬נ‪·.‬‬

‫••‬

‫"‬

‫•‬

‫‪:‬‬

‫‪\.‬‬

‫‪-1 •• ...‬‬

‫‪.‬ו‬

‫~‬

‫‪.‬ו‬

‫‪CHUMASZ PARDES lAUDER‬‬

HAFTARY

Bfogosfawienstwo przed czytaniem Haftary Btogostawiony jestes Ty - Haszem, B6g nasz, Kr61 swiata, kt6ry wybrat dobrych proro k6w i przyj ‫ ף‬t ich stowa wypowiedziane w prawdzie. Btogostawiony jestes Ty - Haszem , kt6ry wybrat Tor ~ i Moszego, Swojego stug~ , i Jisraela, Sw6j nar6d, i prorok6w prawdy i sprawiedliwosci .

Bfogosfawienstwa po czytaniu Haftary Btogostawiony jestes Ty - Haszem, B6g nasz, Kr61 swiata, skato wszystkich swiat6w, sprawiedliwy we wszystkich pokoleniach, B6g godny ufnosci, kt6ry m6wi i czyni, przemawia i ustanawia, i wszystkie Jego stowa s‫ ף‬prawdziwe i sprawiedliwe. jestes godny zaufania Ty Haszem, nasz Boze, i godne zaufania s‫ ף‬Twoje stowa . ‫ ו‬ani jedno z Twoich st6w nie powr6ci niespetnione, bo Ty jestes Bogiem i Kr61em godnym ufnosci (i mitosiernym). Btogostawiony jestes Ty- Haszem, B6g godny ufnosci we wszystkich Swoich stowach . Zmituj si ~ nad Syjonem, bo ‫ חס‬jest zr6dtem naszego zycia . ‫ ו‬wybaw zgn ~ bionego, pr~ d ko, za naszych dni. Btogostawiony jestes Ty- Haszem, kt6ry pociesza Syjon przez jej dzieci . Uraduj nas, Haszem, nasz Boze, przez proroka Elijahu, Twojego stug.~ ‫ ו‬przez Kr61estwo domu Dawida, Twojego pomazanca, oby przeszedt i ucieszyt nasze serce. Niech nie zasi ‫ף‬dzie zaden obcy na jego tronie i oby juz wi ~ cej nie dziedziczyli inni jego chwaty, bo przysi ‫ף‬gtes mu na Swoje swi ~te lmi ~ , ze jego lampa nie zgasnie na wieki. Btogostawiony jestes Ty Haszem, Tarcza Dawida . W Szabat dodaje si«:: Za Tor~ i za stuzb~ w Swi ‫ף‬tyni, i za prorok6w, i za ten dzien Szabatu, kt6ry nam dates, Haszem, nasz Boze, dla swi ~tosci i dla odpoczynku, dla chwaty i dla wspaniatosci. Za wszystko, Haszem, nasz Boze, dzi ~ kujemy Tobie i btogostawimy Ci ~ , niech Twoje lmi ~ b~dzie btogostawione w ustach wszystkiego, co :Zyje, zawsze i na wieki. Btogostawiony jestes Ty - Haszem, uswi ~ caj ‫ף‬cy Szabat. Na Pesach, Szawuot i Sukot dodaje si«:: Za Tor ~ i za stuzb~ w Swi ‫ף‬tyni, i za prorok6w, i za ten (dzien Szabatu, i za) dzien Swi ~ta Mac / Swi ~ta Szawuot / Swi ~ta Sukot / Szemini Aceret, kt6ry nam dates, Haszem, nasz Boze, (dla swi ~tosci i dla odpoczynku), dla cieszenia si ~ i radowania si ~ , dla chwaty i dla wspaniatosci. Za wszystko, Haszem, nasz Boze, dzi ~ ku jemy Tobie i btogostawimy Ci ~ , niech Twoje lmi ~ b~ dzie btogostawione w ustach wszystkie go, co zyje, zawsze i na wieki. Btogostawiony jestes Ty - Haszem, uswi ~ caj ‫ ף‬cy (Szabat) Jisraela i okresy swi ‫ף‬teczne .

414

CHUMASZ PARDES LAUDER

‫הפטחת‬

‫ברכות לפני ההפטרה‬ ‫‪ W‬ר ;~וכר םי~י~~~ טד~ים‪ ,‬ךר~ה ?ד?רי ‪ry‬ם‬ ‫;גרףן ~נכה~? ~"לי;כנף ז?לד סעדלם‪~ ,‬‬ ‫מ~~ו;נרים ‪,‬ת~~~ ;גרףן ~נכה ‪ ~?,‬מבדסר ;~תדרה ף~מ"‪ \}i‬ה ע~דד‪ ,‬ל~ר~~?ף עמד‪,‬‬ ‫י~י~~~ף ס~~ת ו~ןק‪.‬‬

‫ברכות אחרי ההפטרה‬ ‫;גרףן ~נכה~? ~למ"‪,‬ינף ז?לד סעדלם‪ ,‬צףר ?ל סעדלז‪..‬רים‪~ ,‬דיק ~;יל מדדרדת‪ ,‬ס~ל‬

‫מ~ז‪.‬ין סאדמר ך"ע~ה‪ ,‬מז‪f‬ד~ר ףז‪f‬ק~ם‪? W,‬ל ד?ריי ז‪t‬י?ת ו~ןק‪~ .‬ז‪.‬ון ~נכה הףא ?~‬ ‫~למ"‪,‬ינף‪ ,‬ך~~ו;נגים ן?ך‪,‬יף‪ ,‬ךן?ר ז‪t‬י‪:‬יד ‪..r‬רן?ך‪,‬יד ~חדר לא ?שףב ריקם‪~ ,‬י ~ל ‪ P‬לד‬

‫~ו;נן >ורזכז‪.‬ין< ~נכה‪; .‬גרףן ~נכה ‪ ~?,‬ס~ל מ~ז‪.‬ין ל?~ ד?ריי·‬ ‫רזכם על ןד)‪~ ~:‬י היא ~ית ‪r‬כן‪.‬י‪-‬נף‪ ,‬ךלע‪?,‬ףכת ג~ש תדש‪,‬יע ~‪ )f‬מרה ??‪P.‬ינף‪; .‬גרףן ~נכה‬ ‫‪ ~?,‬ז‪f‬ש‪.n‬י‪r‬כ ןד)‪?~ ~:‬גיס‪.‬‬

‫ש~ח‪,.‬נף ?~ ~"למ‪,‬ינף ~~ל~הף מ~~יא ע?ד‪,‬ד‪ ,‬ף?‪,,r‬ר?כףת ~ית ןךד ‪ )f‬שיס‪,‬ד‪ )f~ ,‬מןה ?בא"‬ ‫ך?גל ל~נף‪ ,‬על ~ץקאד לא ן‪.‬ץ‪i‬ב ור ךלא ~~לף עדד ~סרים ז‪t‬ת ‪f‬בדדד‪~ ,‬י ?ץ‪i‬ם קןץ‪i.‬ף‬

‫גץ‪~;.‬ע‪.‬נכ כד‪w,‬‬ ‫לשבת‪:‬‬

‫כא ה~כ;‪ ~:‬גרד ?עדלם ו~‪.‬ד ;~רףן ‪~?,‬הכנ~ ו;נגן דוד‪.‬‬

‫על מתדרה‪ ,‬ךעל סע‪,‬בדןה‪ ,‬ךעל מ~~י~ים‪ ,‬ךעל ידם מש;~ת מ~ה‪~ W,‬נכ‪,‬נכ‬

‫ל‪,‬בף ?~ ~למ"ינף‪ ,‬לקןץ‪J‬ה ךלז‪,‬ננףי‪:‬יה‪;? ,‬יבדד ‪.‬תך‪~~,‬ו‪:‬נ?ף על מכל ?~ ~"ל‪,‬מינף‪ ,‬ףנו;‪~)r‬‬

‫מדדים לה ףז‪?f‬ר~ים אדסה ~נ;ו;גןן שז‪.‬כד י~~ ?ל ‪r‬כי נכז‪..‬ריד ?עדלם ו~ד‪; .‬גרףן‬ ‫‪~?,‬הכנ~ ‪)f‬קןש מש;~ת‪.‬‬

‫לשל‪W‬‬

‫רגלים‪ :‬על מתדרה‪ ,‬ךעל ‪v‬‬

‫ךעל ידם< ‪r‬כג ממ~דת‬

‫‪/‬‬

‫‪r‬כג מץ‪~J‬עדת‬

‫‪/‬‬

‫ע‪,‬בדןה‪ ,‬ךעל מ~~י~ים ךעל ידם >מש;גת מ~ה‬

‫‪r‬כג מ~כדת‬

‫‪/‬‬

‫מץ‪..rJ‬ריגי ‪r‬כג סע‪~.‬ךת מ~ה‪~ W,‬נכ‪,‬ת‬

‫ל‪,‬נף ?~ ~לז‪i‬ינף‪?> ,‬קןץ‪J‬ה ךל‪ )f‬נף‪ Q‬ה( ?~שדן ף?שז‪f‬י‪:‬יה‪;? ,‬יבדד ‪.‬תך‪~~,‬ו‪:‬נ?ף על מנ"ל‬

‫?~ ~למ"‪,‬ינף‪~ ,‬כ‪;r,‬ונף מדדים לה ףז‪~f‬ר~ים אדסה ~נ;ו;גדן שז‪.‬כד י~~ ?ל ‪r‬כי נכז‪..‬ריד‬ ‫?עדלם ו~‪.‬ד ;גרףן ~נכה ‪ )f ~?,‬קד‪.‬ש >מש;גת ך< ל~רי?'~ ךמן~~ים‪.‬‬

‫‪413‬‬

‫‪CHUMASZ PARDES LAUDER‬‬

‫הפטרות‬

HAFTARY

WEZOT HABERACHA

DEWARIM

nasiona spoczywajq w glebie. Ponownie rozpoczyna si ~ proces podboju poprzez wiar~ . Nie mamy czasu na bierny odpoczynek w przyptywie spetnienia, w petnym znaczeniu chochmy i simchy, kt6re sq doskonato5ciq tych dw6ch dni. Ponownie zqda si ~ od nas, by5my skoczyli w ciemnosc, prosi si ~ nas, bysmy raz jeszcze zaryzykowali niebezpieczenstwo zwqtpienia i zniech ~enia . Rozszerzajqc ‫ ח‬aszq metafor~ mozna powiedziec, ze .lycie swiata i wszystko w swiecie dziata wedtug tego samego schematu: powracajqcych na wszystkich poziomach cykli. W ka.ldej sferze rzeczy zaczynajq si ~ na poziomie korzeni - ukrytych, niewidocznych gotym okiem. Dla mysli zydowskiej nie istnieje w rzeczywisto5ci nic, co zostatoby prawdziwie s t w ‫ ס‬r z ‫ ח ס‬e przez cztowieka, wszystko juz istnieje w swej formie potencjalnej, czekajqc jedynie, by zostato odkryte, tak jakby zdj ~te z niego zostato zakl ~cie , by je obudzic do petnego .lycia . Komentarz Rasziego do wersetu Bereszit 1 :14 przedstawia t ~ my51 w dosc klarowny spos6b: kiedy B6g nakazuje "aby byty swiatla na sklepieniu nieba, zeby oddzielaty dzien od nocy", owego czwartego dnia Stworzenia wyznacza im jedynie ich miejsce i funkcj ~ - lecz 5wiatla zostaty stworzone juz na samym poczqtku: "Wszystkie zjawiska, kt6re pojawiajq si ~ na niebie i ziemi, zostaty stworzone pierwszego dnia, lecz kaZdemu z nich zostato przypisane jemu wtasciwe miejsce tego dnia, w kt6rym wydane zostato specjalne rozp ‫ ס‬rzqdzenie dla kaZdego z nich." Dzieta stworzenia, jakich dokonuje cztowiek od poczqtku czasu, sq wi ~c ‫ ס‬d k r y c i a m i sit juz istniejqcych. Urzeczywistnienie potencjatu, jaki tkwi we wszechswiecie, doprowadzenie do obudzenia ukrytej energii, jaka drzemie w zakopanych w ziemi nasionach - oto cel ka.ldego .lycia. A jest to cel p ‫ ס‬rzqdku duchowego w nie mniejszym stopniu niz porzqdku fizycznego. Ukryty pow6d oraz cel catego Aktu Stworzenia zawiera si ~ w pierwszym stowie Tory, kt6re jest nasieniem catej prawdy: bereszit - dla dobra reszit. ZaS reszit, jak wyja5nia to Raszi cytujqc fragment midrasza, odnosi si ~ do Tory. Odkrycie owego le.Zqcego u podstaw wszystkiego i wszystko przenikajqcego celu, doprowadzenie do jego spetnienia w .lyciu swiata, kultywowanie oraz manifestowanie jego chwaty przed oczyma wszystkich - to wta5nie jest zadanie najpierw Praojc6w, kt6rzy jako pierwsi oglosili lmi ~ Boga na ziemi, nast~ pnie Moszego, kt6ry wyni6st je na jeszcze wi ~ ksze wy.lyny, do jawnego objawienia na Synaju, a w koncu catego narodu Jisraela. Wszyscy ludzie osiqgn ~ li owe apogeum spetnienia, ostatnie stowa Tory brzmiq bowiem: "na oczach catego Jisraela", prawda zostata wi ~c odkryta i wypalona we wszystkich ich zmystach. Lecz nie przeczyta my ‫ ס‬owym z riiczym nie por6wnywalnym doswiadczeniu, dop6ki nie powr6cimy raz jeszcze do bereszit , do stanu nasienia, do zapomnienia i ponownej walki ‫ ס‬5wiatlo. Ponownie w naszym .lyciu wewn ~trznym " przypadamy do st6p" Boga, przy g6rze Synaj, w przepetnionej mito5ciq ufnej wierze, kt6ra poprzedza wszelkq mqdrosc . (rabin Mordechaj Miller)

410

CHUMASZ PARDES LAUDER

‫דירבם‬

‫וזאת הכרבה‬

Juz nigdy nie powstal w Jisraelu prorok jak Mosze, kt6remu B6g objawil si ~ twarzci w twarz. [1 nikt nie m6gl powt6rzyc] wszystkich znak6w i cud6w, kt6re B6g pozwolil mu uczynic w ziemi Micrajim, przeciw faraonowi i wszystkim jego slugom, i calej jego ziemi, i calci silci r~ ki, [kt6ra ot‫ו‬zy mala Tor~], i wszystkimi [cudami, kt6re zdarzyly si ~ w] przera.lajcicej i wielkiej [pustyni], kt6re Mosze uczynil na oczach calego Jisraela. (Dewarim 34:10--12 ) Czytajcic 6w koncowy fragment Tory momentalnie cofamy si ~ do samego jej poczcitku, do zr6dla wszystkich rzeczy i jeszcze raz od nowa wst~ pujemy na drog~ spelnienia. Schemat naszego 2:ycia religijne go, roku Tory, znajduje swoje odzwierciedlenie w nieustannie powracajcicych cyklach natury. Szemini Aceret, czas konca oraz poczcitku Tory, jest jednoczesnie poczcitkiem zimy. W tym dniu, dniu spelnienia i rado5ci, modlimy si ~ ‫ ס‬deszcz, przygotowujemy si ~ na zim ~ ciemno5ci oraz stan hibernacji wszystkiego, co 2:yje. Kwiaty kwitnci, owoce dojrzewajci, a nast~ pnie wi ~ nci i obumierajci, zas nasiona, potencja przyszlego 2:ycia, spoczywajci w ziemi, pod warstwami sniegu i zmrozonej ziemi, dop6ki nie nadejdzie wiosna. W6wczas zycie jakby zaczyna si ~ od nowa, powoli i w b61ach stawiajcic czolo wszelkim przeszkodom oraz surowo5ci opierajcicej si ~ zimy. Podobnie wyglcida cykl 2:ycia duchowego. B6g, kt6ry sprawia, ze dzie r'‫ ו‬przemija i kt6ry sprowadza noc, powoduje, ze ten sam rytm przenika wewn ~trzne zycie czlowieka. M6wimy: "Wiary w Ciebie doswiadcza si ~ nocci" (Psalm 92:3). To wla5nie w godzinach ciemnosci, mroku, kiedy nic nie jest dobrze widoczne, kiedy znany obraz swiata zamazuje si ~ i czlowiek musi polegac na swoich wewn ~trznych zasobach, w6wczas moc wiary ujawnia swoje dzialanie. Wsr6d cieni zwcitpienia znajduje potwierdzenie prawdziwe znaczenie wiary; jest to walka, w kt6rej trzeba zwyci ~.lyc, odyseja, w kt6rej wszystkie potwo ry i niebezpieczenstwa swiata duchowego muszq zostac zniszczone . Jedynie w6wczas, gdy podb6j 6w si ~ powiedzie, ciemnosc zostanie oddalona i B6g zesle czystq rad ‫ס‬SC poznania, jasny promien, kt6ry przeszyje wszelkie cienie zwcitpienia. Po pierwsze pragnienie emu ny, ufnej wiary -wylaniajcice si ~ wprost z duszy czlowieka i t ~sknicice za Bogiem, nast~ pnie spelnienie chochma - przejrzystej wizji, szcz~sliwej pewno5ci, bitachon - w tymze apogeum B6g rozwiewa wszelkie ciemno5ci, odslaniajcic tym samym 5wiatlo . Owo nast~ powanie po sobie etap6w wiary w trudnych chwilach, etap6w, po kt6rych nast~ puje tryumf wiary pewnej, mozemy dostrzec takZe w rabinicznej interpretacji opowiadania ‫ ס‬poloznych w Micrajim. Dwie kobiety, kt6re z rozkazu faraona mialy zabic ka.ldego 2:ydowskiego chlopca, odm6wily podporzcidkowania si ~ i trwaly niezachwianie w swojej wierze w Boga. W nagrod ~ , jak zostalo nam powiedziane, "B6g uczynil dobro dla poloznych" (Szemot 1 :20). Midrasz Szemot raba 1:20 do tej opowie sci w bardziej obrazowy spos6b przedstawia ide ~ , kt6rci dopiero co wyjasnilismy: "Zostalo napisane : ' 1powiedzial do czlowieka: Sp6jrz, bojain przed Bogiem - oto mcidrosc' (ljow 28:28). Jaka jest nagroda za bojain Bozci? - Tora. Poniewa2: Jochewed byla przepelniona bojainici przed Bogiem, urodzila Moszego, ‫ ס‬kt6rym zostalo napisane: 'Zobaczyla, ze jest wyjcitkowy' [co mozna r6wniez tlumaczyc jako: 'Zobaczyla, ze jest dobry'] (Szemot 2:2) i przez kt6rego zostala przekazana Tora, kt6rci okresla si ~ jako 'dobrci cz'~ (Przysfowia 4:2) i kt6rego imieniem si ~ jci nazywa, jak zostalo powiedziane: 'Pami ~taj ‫ ס‬Torze Moszego, Mojego slugi' (Ma/achi 3:22). 1 podobnie jak Mirjam (innej poloznej) urodzil si ~ Becalel, kt6rego przepelniala mcidrosc, jak zostalo powiedziane: 'Napelnilem go Boskim Natchnieniem' (Szemot 31 :3), a kt6ry wykonal Skrzyni ~ dla Tory, kt6rci zwie si ~ 'dobrci'. Takie jest znaczenie sl6w 'B6g byl dobry dla poloznych .'" Wiara oraz odwaga poloznych zaowocowaly mcidroscici, ostatecznym objawieniem Tory. Jest to nie odwracalne, "naturalne prawo" 2:ycia duchowego: objawienie Boga musi zostac poprzedzone, musi byc zaslugq za niezalezne wysilki czlowieka. "Zrobimy i posluchamy" (Szemot 24:7) wolali Zydzi pod g6rci Synaj w odpowiedzi na zcidania wysuwane pod ich adresem przez nowy porzcidek Objawienia:. Najpierw posluszenstwo, nawet posr6d intelektualnych ciemno5ci, prawdzie slowa Bozego, a dopiero nast~ pnie przyplyw zrozumienia, oczywistej i bezspornej wiedzy. Tym spelnieniem chochmy jestgemar- radosny wyrok, kt6ry mamy nadziej ~ otrzymac w apogeum roku duchowego - w Hoszana Raba. A co potem? Wraz z Szemini Aceret i Simchat Tora powracamy natychmiast do Bereszit - poczcitku wszystkich rzeczy; modlimy si ~ ‫ ס‬deszcz, zaczyna si ~ zima, nowe

CHUMASZ PARDES LAUDER

409

WEZOT HABERACHA

DEWARIM CYKL TORY - CYKL ZYCIA

Wraz. z ostatnimi paraszami Tory dochodzimy w naszym religijnym cyklu kalendarzowym przez dni sqdu i l'i!ku, a takZe do czasu ostatecznego wyroku, do nadziei, Z)'cia i rado5ci w okresie pomi'i!dzy Rosz Haszana a Hoszana Raba. W pewnym sensie 6w gemar (wyrok) kal:dy cztowiek naktada na siebie sam walczqc w owym okresie pr6by o to, by jako istota duchowa wzniesc si'i! na szczyt wtasnych mozliwo5ci . Pi'i!c okres6w w roku, mianowicie okres poprzedzajqcy miesiqc elul, sam miesiqc elul, dziesi'i!c Dni Skruchy, Jom Kipur oraz. Sukot - wszystkie one odzwiedciedlajq pi'i!c etap6w, przez kt6re cztowiek musi przejsc, by osiqg‫ ח‬qc doskonatosc. Sq to stadia, kt6re naz.wac mozna: cztowiek zupetnie niegodziwy, czto wiek jeszcze nie catkiem przesiqk ‫ ח‬i'i!ty ztem, cztowiek o przeci'i!tnej moralnosci, cztowiek prawy, lecz nie doskonale prawy, oraz na koncu cztowiek doskonale prawy. Pierwsze rozdziaty Tanii poswi'i!cone zostafy wyja5nieniu powyzszych okreslen. Cztowiek do cna niegodziwy to ten, kto grzeszy nie odczuwajqc przy tym zadnego zalu z tego powodu. Cztowiek niegodzi wy, jednakZe nie catkiem przesiqk‫ ח‬i'i!ty ztem, to ten, kto, mimo ze grzeszy, zatuje swoich czyn6w - jego sumienie jest wciq:Z w nim ‫ן‬ywe. Cztowiek, kt6ry znajduje si'i! na trzecim, posrednim etapie, nie grzeszy w praktyce, lecz niekiedy rozwal:a w my51ach takq mozliwosc. Cztowiek prawy, lecz nie w petni doskonaty, nigdy na powal:nie nie zastanawia si'i! nad mozliwosciq zgrzeszenia, jednak ma jeszcze w sobie pragnienie czynienia tego - zna 6w bodziec, choc zawsze jest w stanie go kontrolowac. Cztowiek doskonale prawy to ten, kto cafym swym jestestwem pragnie jedynie dobra - dla niego micwot sq czystq przyjemno5ciq oraz spetnieniem i niczym innym . W okresie poprzedzajqcym miesiqc elul znajdujemy si'i! w pewnego rodzaju duchowym snie; diwi'i!k szofaru musi "obudzic spiqcych z ich uspienia". Na tym etapie cztowiek grzeszy nie posiadajqc nawet przy tym swiadomosci skruchy, sumienie pozostaje uspione w jego W ‫' ח‬i!trZU. Po przebudzeniu, cztowiek odczu wa przynajmniej wyrzuty sumienia za swoje zte uczynki. W dniu Rosz Haszana cztowiek osiqga poziom , na kt6rym postanawia nigdy wi'i!Cej nie grzeszyc; postanowienie to nie oznacza jednak, ze cztowiek ten nie b'i!dzie si'i! w przyszto5ci zastanawiat nad ponownym zgrzeszeniem, lecz daje mu ono przynajmniej sit'i!, by nie poddawac si'i! od raz.u. W dniu Jom Kipur cztowiek przez caty dzien modli si'i!, po5ci, pozbawio ny kontaktu z fizycznymi przyjemnosciami i atrakcjami, i nawet jesli pojawiajq si'i! w nim bodice pobudzajqce go do grzechu, nie zostajq przetozone na powal:ne rozwal:ania i nie przeradzajq si'i! w grzeszne dzialania. Ostatecznie w Sukot cztowiek poznaje pelni'i! rado5ci pfynqcej ze stuzby Bogu - radosci, kt6ra przeszywa cate jego istnienie nie pozostawiajqc najmniejszej rysy dla chocial:by t1i!5k ‫ ח‬oty za grzechem . Dzien ten stanowi apogeum duchowego roku, apogeum cyklu wysitk6w podejmowanych w okresach poprzedzajqcych. To jest wta5nie gemar (zakonczenie) Hoszana Raba. Pojawia si'i! jednak pewne pytanie: co pozostaje po gemar, po owym spelnieniu? Czy to juz koniec wszelkiego rozwoju? Je51i rzeczywiscie osiqgn'i!lismy szczyt naszych mozliwo5ci, to czy w6wczas jedynym naszym zagrozeniem jest upadek? Pierwszy werset z ostatniej paraszy Tory, kt6ry odczytujemy doktadnie w chwili spetnienia, zawiera rozwiqzanie naszego dylematu : Pokochat [plemiona, kt6re wszystkie sq] narodami [samymi w sobie]. Wszystkie swi'i!te, dom Jisraela, Sw‫ס‬jq sitq wyprowadzil ich z Micrajim . ‫ ו‬zostaty przeprowadzone pod osl‫ חס‬q Twojego obloku, wyruszajqc na Twoje slowa. (Dewarim 33:3 ) (Bardziej doslowne tlumaczenie tego wersetu brzmi: "On kocha ludzi, wszystkich Swoich swi'i!tych -

wszyscy oni sq w Twojej r'i!ce, przypadli do Twych st6p, sluchajqc Twych s/6w"). Raszi wyjasnia obszerniej tajemnicze sformulowanie: "przypadli do Twych st6p": "Sq oni warci tego (Twojej wyjqtkowej mito5ci ,) patrz, jak przypadli do podn6za g6ry- do Twych st6p, na Synaju ." Owo spontaniczne poswi'i!Cenie ludzi na Synaju, owo pozbawione jakichkolwiek spekulacji poddanie si'i! woli Boga zasfuZylo na Jego wyjqtk‫ס‬wq mitosc po wiek wiek6w. Gwaltowny przyptyw wiary zostat zwienczony jawnym objawieniem na Synaju oraz pet ‫ ח‬q manifestacjq chwaty Boga - owym z niczym niepor6wnywalnym objawieniem, kt6rego opis znajdujemy w ostatnich wersetach Tory :

408

CHUMASZ PARDES LAUDER

‫דירבם‬

‫וזאת הרבכה‬

wszystkich znakow i cudow - Poj ~cie "znak" oznacza cud przepowiedziany, taki jak plagi w Micrajim, kt6re B6g oglosit, zanim do nich doszto. ‫ ו‬choe cuda czynito wielu prorok6w, to te czynione poprzez Moszego byty niezwykle pot~ ne i przera.Zajqce - jak objawienie na Synaju a tak.Ze dtugotrwate. Manna i woda na pustyni trwaty na przyktad przez czterdzie5ci lat. Tyle samo trwat cud przeZycia sporego narodu w niesprzyjajqcych warunkach. (Ramban )

34:12

i cal‫ן‬c sil‫ן‬c

~ki - Mosze otrzymat do wtasnych rqk tablice z Dziesi ~cioma Przykazaniami. Jak podaje midrasz, tablice te byty niezmiernie ci ~zkie (Raszi). Zwrot ten dotyczy rozdzielenia w6d Morza Trzcinowego (Ramban .) na oczach calego Jisraela - Mosze roztrzaskat tablice na oczach Jisraela (Dewarim 9:17), a B6g zatwierdzit jego decyzj ~ . (Raszi )

CHUMASZ PARDES LAUDER

407

WEZOT HABERACHA

DEWARIM

si ~ stac rytualnie ska.Zony dla siedmiu swoich bliskich. (ustyszane od Viktora Feuerlichta z,/" dtugoletniego kantora Altneue Szul w Pradze) w kotlinie - Por. Bemidbar 21 :20. Bet Peor - Por. Bemidbar 23:28 i Jehoszua 13:20. naprzeciw Bet Peor - Wedtug tradycji rabinicznej gr6b Moszego byt got6w ju.i od szeSc:iu dni Stworzenia. Pochowano go naprzeciw Bet Peor, by odpokutowac za grzech wielkiej zbiorowej niemoraln ‫ס‬Sc i, do kt6rego tam doszto (Bemidbar, rozdz. 25). Gr6b Moszego byt jedn ‫ ף‬z dziesi -~ ciu rzeczy stworzonych ‫ ס‬zmierzchu przed pierwszym Szabatem Stworzenia (Awot 5:6.) po dzis dzien - Wedtug lbn Ezry napisat to Jehoszua.

34:7

mial sto dwadziescia lat - Wedtug tradycji byto to 7 adar 2488, czyli 23 lutego 1273 r. p.n.e . (Seder olam 10, Kiduszin 38a.) jego wzrok- Wedtug Targum Onkelos i Septuaginty. Albo: 11 jego wygl ‫ף‬d", por. Szemot 34:29 .

34:8

trzydzie8ci dni - Por. Bemidbar 20:29.

34:9

naloZyl na niego swoje

34:10

nie powstal - Stowo powstat" sugeruje rodzaj buntu. Posr6d Jisraela nie byto takiego proroka,

r~e-Albo:

11

mianowat go", por. Bemidbar 8:10, 27:18.

RANGA PROROCTWA MOSZEGO 11

kt6ry powstatby i oglosit si ~ r6wnym Moszemu, lecz pomi ~ dzy innymi narodami byt taki, kt6ry to uczynit, mianowicie Bilam. (Haktaw wehakaba/a ) w Jisraelu - M ~drcy zwracaj ‫ ף‬uwag~ na stwierdzenie, ze takiego proroka jak Mosze 11w Jisraelu " juz nie b~dzie, z czego mozna by wnioskowac, ze moze ‫ חס‬si ~ pojawic w5r6d nie-Zyd6w. Takim prorokiem byt wedtug m~drc6w Bilam, co mogloby oznaczac, ze w pewnym sensie jego proroc two przewy:Zszato proroctwo Moszego (Sifri). Jednak Ramban wyja5nia, ze stwierdzenie to zadn ‫ף‬ miar‫ ף‬nie czyni Bilama r6wnym Moszemu, gdyz zaden prorok nigdy nie si ~gn ‫ף‬t jego wielkosci . Bilam komunikowat si ~ z Bogiem dopiero po zmudnych przygotowaniach i jedynie w sprawie, kt6r‫ ף‬wczesniej wybrat. Moszego zas wzywat B6g o ka:Zdej porze i w dowolnej sprawie . prorok jak Mosze - Si6dma sposr6d trzynastu zasad :Zydowskiej wiary sformutowanych przez Rambama glosi, ze zaden cztowiek nie osi ‫ף‬gnie tego stopnia objawienia, kt6rego dostqpit Mosze . Wskazuje na to r6wniez fakt, ze Mosze nazywany jest Mosze rabenu (Mosze, nasz nauczyciel ,) a nie Mosze hanawi (prorok Mosze). Tradycja stosuje do proroctwa Moszego okreslenie aspakla ria meira, kt6re oznacza wizj ~ catkowicie jasn ‫ ף‬i klarown ‫ף‬, podczas gdy inni prorocy osi ‫ף‬gn ~ li poziom aspaklaria szejno meira. Uzywaj ‫ף‬c metafory mozna to por6wnac do patrzenia przez wod ~ umieszczon ‫ ף‬w akwarium - gdy woda nie porusza si ~ , obraz widoczny przez ‫ ח‬i‫ ף‬jest klarowny, lecz gdy si ~ zaburzy, obraz jest zamazany, niejasny, wypaczony. twarzci w twarz - Wedtug Targum Onke/os. Onkelos pozostawia to okre51enie r6wniez w Bereszit 32:31, lecz w Dewarim 5:4, Szemot 33:11 i 33:23 oraz Bemidbar 12:8 daje t:lumaczenie 11 mowa z mow."‫ ף‬W omawianym wersecie pozostawia wyra:Zenie ,,twarzq w twarz", bowiem nie odnosi si ~ ono do Boga jako takiego, lecz do tego, co opisane jest w nast~ pnym wersecie Dewarim 34:11 , mianowicie, ze B6g objawit si ~ Moszemu poprzez znaki i cuda, kt6re byty jakby Jego 11 twarz."‫ף‬ Por. Szemot 33:11 i komentarz Pardes Lauder na temat stowa panim 'twarz' w odniesieniu do Boga. Werset m6wi nie ‫ ס‬jego znajom ‫ס‬Sc i z Bogiem, lecz ‫ ס‬stopniu bliskoSc:i, na jaki B6g Moszemu pozwolit, gdyz jego wizje prorocze byty tak jasne, jakby twarz‫ ף‬w twarz rozmawiato ze sob‫ף‬ dw6ch przyjaci6t, rozumiej ‫ף‬c nawzajem nie tylko stowa, ale i wyrazy twarzy. (Ramban w komen tarzu do Dewarim 34:10 i Bemidbar 24:1-2 ) Mosze m6gl rozmawiac z Bogiem, gdy tylko zapragn ‫ף‬t. (Raszi )

34:11

406

[1 nikt nie m6gl powt6rzyc]-Wedtug Rambana, Ralbaga i More newuchim 2:33

CHUMASZ PARDES lAUDER

‫דירבם‬

‫וזאת הכרבה‬

miasta palm daktylowych - P‫ ס‬r. ~zi‫ס‬wie 1 :16. Coar - P‫ ס‬r. Bereszit 13:10 i 19:22 . 34:4

Pozwolilem ci ujrzee j‫ן‬c na wlasne oczy, lecz tam nie przejdziesz - Aby5 m6gl powieclziec Awra-

ham ‫ס‬wi, Jicchak‫ס‬wi i Jaak‫ס‬w‫ס‬wi: "B6g wypet‫ ח‬it da ‫ ףח‬wam ‫ס‬bietnic~ ". Lecz z M‫ס‬jeg‫ ח ס‬akazu d‫ס‬ ‫ ח‬iej ‫ ח‬ie wejdziesz. Gdybym prag‫ףח‬t i‫ ח‬aczej, zach ‫ס‬watbym ci ~ przy Z)'ciu, aby5 z‫ ס‬baczyl, jak ‫ ח‬ar6d osiedla si ~ w Kraju, i d ‫ ס‬pier‫ ס‬w6wczas m6glby5 odejsc i powiedziec ‫ ס‬tym Pra‫ס‬jc‫ ס‬m. (Raszi ) B‫ס‬Zy zakaz wejscia d ‫ ס‬Kraju swiadczy ‫ ס‬wielk‫ס‬sci M‫ס‬szeg‫ס‬. Wedtug kabaty, dusze, za ‫ ח‬im wstqpi ‫ ף‬d‫ ח ס‬ieba, musz‫ ף‬przejsc przez Erec Jisrael, lecz dusza M‫ ס‬sze~‫ ס‬m‫ס‬gla, dzi ~ ki jeg‫ס‬ uduch ‫ס‬wie ‫ ח‬iu, wstqpic d ‫ ח ס‬ieba bezp ‫ס‬sred ‫ ח‬i‫ ס‬z miejsca, w kt6rym IY1usze si ~ z ‫ ח‬ajd ‫ס‬wat. (Or hachajim )

34:5

Mosze, sluga Boga, umarl tam - M~drcy zadaj ‫ ף‬pyta ‫ ח‬ie, kt‫ ס‬spisat te ‫ ח‬i ‫ ח‬ast~ p‫ ח‬e wersety, sk‫ ס‬r‫ס‬

M‫ס‬sze umarl w tej wtas ‫ ח‬ie chwili (Bawa batra 15a). Jed ‫ ח‬i s‫ ף‬zda ‫ ח‬ia, ze uczy‫ ח‬it t‫ ס‬Jeh ‫ס‬szua, i‫ חח‬i zas, ze B6g p‫ס‬dykt‫ס‬wat je M‫ס‬szemu , ‫ חס‬ZaS spisat je wtas ‫ ח‬ymi tzami , ‫ס‬d kt6rych r‫ס‬zp‫ס‬cz~t‫ ס‬si ~ jeg‫ ס‬k‫ חס‬a‫ ח‬ie. (Raszi ) sluga Boga - Za Z)'cia zwa‫ סח‬M‫ס‬szeg‫ " ס‬B‫ס‬Z)'m czl‫ס‬wiekiem" (Dewarim 33:1 ), lecz w chwili smierci po raz pierwszy ‫ ח‬azywa si ~ g‫" ס‬stugq ," ‫ ח‬awiqzuj ‫ף‬c d‫ ס‬jeg‫סח ס‬weg‫ ס‬i wyl:szeg‫ ס‬statusu. Stuclze bowiem w‫ ס‬l‫ סח‬wejsc d‫ ס‬wew ‫~ח‬trz ‫ח‬ych k‫ ס‬m‫ ח‬at kr61a (rabe ‫ ח‬u Bachja, cytuj ‫ף‬c]eh‫ס‬szua 1 :1). Gdy ciat‫ ח ס‬ie sta ‫סח‬wit‫ ס‬juz dla r'‫ ו‬przeszk‫ס‬dy, dusza M‫ס‬szeg‫ ס‬ujrzata jeszcze wi ~cej ‫ ח‬iz wczes ‫ ח‬iej . Byt stug‫ ף‬B‫ס‬ga przez cate sw‫ס‬je Z)'cie (Ralbag), a ‫ ח‬awet wtedy, gdy umierat (lb ‫ ח‬Ezra.) B6g dykt‫ס‬wat, a Mosze pisat t‫ ס‬przez tzy (Raszi). Mosze ‫ ח‬ie ptakat ‫ ח‬ad tym, ze musiat ‫ ח‬apisac : "A M‫ס‬sze umarl", lecz ze musiat pochwalic sameg‫ ס‬siebie i ‫ ח‬apisac: "stuga B‫ס‬ga" (Tiferet Sz/‫ס‬m.)‫ס‬ umarl tam - W Talmudzie jest dyskusja, czy st‫ס‬wa te z‫ס‬staty ‫ ח‬apisa ‫ח‬e przez Jeh ‫ס‬szu ~ , czy przez M‫ס‬szeg‫ ס‬w pr‫ ס‬r‫ס‬ctwie. (Bawa batra 15a, Sifri, Raszi), p‫ ס‬r. Jeh ‫ס‬szua 24:26 . na slowo Boga - Wedtug Targum O ‫ ח‬kelos. D‫ס‬st. "przez usta B‫ס‬ga", c‫ס ס‬z ‫ ח‬acza B‫ס‬ski p‫ס‬catu ‫ ח‬ek (Sifri, Raszi, M‫ס‬re ‫ ח‬ewuchim 3:51). Tylk‫ ס‬M‫ס‬sze, Ahar‫ חס‬i Mirjam umarli takq smierciq, patrz : Moed kata ‫ ח‬28a. Oz ‫ ח‬acza t‫ ס‬jakby smierc przez pocatu ‫ ח‬ek B‫ס‬ga, bezp‫ס‬sred ‫ ח‬ie przej5cie ‫ ח‬a drugi swiat, bez i‫ ח‬gere ‫ ח‬cji a ‫ ח‬i‫ס‬ta smierci, patrz: Bawa batra 17a i rabe ‫ ח‬u Bachja. Rambam uwaza, ze dusza M‫ס‬szeg‫ ס‬zjed ‫סח‬czyta si ~ w te ‫ ח‬spos6b ze swi ~t‫ס‬5ci ‫ ף‬Szechi ‫ ח‬y (M‫ס‬re ‫ח‬ewuchim 3:51). Wedtug Talmudu jest t‫ ח ס‬ajtag‫ס‬d ‫ ח‬iejsza i ‫ ח‬ajbardziej p‫ס‬zqda ‫ ח‬a f‫ ס‬rma smierci, przyr6w‫ ח‬ywa ‫ ח‬a d‫ ס‬usu ‫ ח‬i~cia wt‫ס‬sa z mleka, dusza ‫ ס‬puszcza wtedy ciat‫ ס‬bez ‫ ח‬ajm ‫ ח‬iejszeg‫ ס ס‬p‫ ס‬ru. We dtug raw Cad ‫ ס‬ka Hak‫ ס‬he ‫ ח‬a im bardziej czt‫ס‬wiek przyzwyczaj ‫חס‬y jest d ‫ ס‬grzechu i przywiqza ‫ ח‬y d‫ ס‬przyjem ‫סח‬5ci teg‫ ס‬swiata, tym trud ‫ ח‬iej mu p‫ס‬zeg‫ ח‬ac si ~ z fizycz ‫ ח‬ym Z)'ciem. Ale dla ludzi takich jak M‫ס‬sze, Ahar‫ חס‬czy Mirjam, kt6rych dusze poz‫ס‬staty zupet‫ ח‬ie czyste przez caty czas ich ziemskiej w~dr6wki, smierc, czyli m‫ ס‬me ‫ ח‬t, gdy dusza jed ‫ ח‬oczy si ~ p‫סחס‬w‫ ח‬ie ze sw‫ ס‬im zr6dtem, p‫ס‬zbawi ‫ חס‬a jest jakieg‫ ס‬k‫ ס‬lwiek wysitku, zalu czy b61u (Resisej lajla 56.) 34:6

[BOg] pochowal - Wedtug S‫ ס‬ta 9b i 14a, Raszieg‫ס‬, Ralbaga; alb‫ס‬: " poch ‫ס‬wat si ~ " (Lekach t‫ס‬w ,

lb ‫ ח‬Ezra, rabe ‫ ח‬u Bachja, Sf‫ ס‬r‫ )סח‬lub: "p‫ס‬ch ‫ס‬wali g‫( "ס‬Septuaginta .) Jezeli T‫ ס‬ra chciataby p‫ס‬wieclziec, ze ‫ ח‬ar6d p‫ס‬ch ‫ס‬wat M‫ס‬szeg‫ס‬, uZytaby czas‫ס‬w‫ ח‬ika w liczbie m‫ ח‬ogiej. M‫ס‬z ‫ ח‬a by p‫ ס‬myslec, ze p‫ס‬ch ‫ס‬wat g‫ ס‬jakis p‫ס‬jedy‫ ח‬czy i‫ חח‬y czt‫ס‬wiek, ale wtedy przy‫ ח‬ajm ‫ ח‬iej ‫ חס‬jede ‫ ח‬wiedziatby, gclzie z ‫ ח‬ajduje si ~ gr6b M‫ס‬szeg‫ס‬, lecz werset wyra:l ‫ ח‬ie stwierclza, ze nikt nie zna teg‫ ס‬miejsca, wi ~c M‫ס‬szeg‫ ס‬nie m6gl p‫ס‬ch ‫ס‬wac zade ‫ ח‬czt‫ס‬wiek (Sota 14a.) Na pocz‫ף‬tku paraszy Teruma p‫ס‬jawiaj‫ ף‬si ~ st‫ס‬wa: "B6g przem6wit d‫ ס‬M‫ס‬szeg‫ ס‬wyjasniaj ‫ף‬c mu : Przem6w d ‫ ס‬syn6w Jisraela, niech zbi ‫ ס‬r‫ ף‬dla Mnie wyznacz‫ ס‬ny dar" (Szem ‫ס‬t 25:1-2). B6g powiedziat, zeby Mu zebrali terum ~ . Jak wiad ‫ ס‬m‫ ס‬jest t‫ ס‬dar dla k‫ ס‬hen6w, naleZ)' wi ~c wni ‫ס‬sk‫ס‬wac, ze B6g jest k‫ס‬henem, a jesli tak, t‫ ס‬kt‫ ס‬p‫ס‬ch ‫ס‬wat M‫ס‬szeg‫ס‬, sk‫ ס‬r‫ ס‬k‫ ס‬hen ‫ס‬wi ‫ ח‬ie w‫ ס‬ln ‫ ס‬stac si ~ rytualnie skal:‫ ס‬nym przez uczestnictw‫ ס‬w pogrzebie ~ Odp‫ס‬wiedzi ‫ ף‬jest werset Dewarim 14:1 , gdzie T‫ ס‬ra stwierdza, ze czt‫ס‬wiek, kt6ry wypetnia w‫ ס‬l~ B‫ס‬ga, jest jak Jeg‫ ס‬dzieck‫ס‬, a k‫ ס‬hen m‫ס‬ze

CHUMASZ PARDES LAUDER

405

WEZOT HABERACHA

34:4-12

DEWARIM

aZ: do Coar. 4 ‫ ו‬B6g powiedziat do niego: To jest ziemia, kt6r‫ ף‬przysi ‫ ף‬gtem Abrahamowi, Jicchakowi i Jaakowowi m6wi ‫ ף‬c: Twojemu potomstwu dam j ‫ף‬. Pozwolitem ci ujrzec j ‫ ף‬na wtasne oczy, lecz tam nie przejdziesz. 5 Mosze, stuga Boga, umart tam, w ziemi Moawu, na stowo Boga. 6 [86g] pochowat go w kotlinie, w ziemi Moawu, naprzeciw Bet Peor, i nikt nie zna miejsca jego poch6wku po dzis dzien . 7 Mosze miat sto dwadziescia lat, kiedy umart, a jego wzrok nie ostabt ani krzepkosc go nie opuscita. 8 Synowie Jisraela optakiwali Mosze go na r6wninach Moawu przez trzydziesci dni, a potem ustat ptacz zatoby po Moszem. 9 Jehoszua, syn Nuna, napetnit si ~ natchnieniem m‫ף‬drosci, bo Mosze natozyt na niego swoje r~ ce. Synowie Jisraela stuchali go i postqpili tak, jak B6g nakazat Moszemu. 10 Juz nigdy nie powstat w Jisraelu prorok jak Mosze, kt6remu B6g objawit si ~ twarz ‫ף‬ w twarz. 11 [1 nikt nie m6gf powt6rzyc] wszystkich znak6w i cud6w, kt6re B6g pozwolit mu uczynic w ziemi Micrajim, przeciw faraono wi i wszystkim jego stugom, i catej jego ziemi, 12 i cat‫ ף‬sit‫ ף‬r~ ki, [kt6ra otrzymata Tor~ ], i wszystkimi [cudami, kt6re zdarzyty si ~ w] przerazaj ‫ ף‬cej i wielkiej [pustyni], kt6re Mosze uczynit na oczach catego Jisraela .

Chazak, chazak wenitchazek ! B‫ן‬cdi silny, b ‫ן‬cdi silny i rosnij w sil!~ Uko‫ג‬fczone w erew Szawuot zman matan Toratenu 5766 Pardes Lauder g6r~ Newo - Por. Bemidbar 33:47, Dewarim 32:49. Bylo to na obszarze, kt6ry przypadt plemieniu Reuwena (por. Bemidbar 32:38), ale Mosze pochowany zostat na obszarze Gada, por. Dewa rim 33:21. (Sifri, Sota 30b) szczyt Pizga - Por. Bemidbar 21 :20, 3:14, Dewarim 3:17, 3:27, 4:49 . do Dan -Chodzi ‫ ס‬obszar przynalezny plemieniu Dana albo ‫ ס‬miasto Dan, wspominane w Bereszit 14:14, utoZ:samiane z Banias . B6g pokazat Moszemu potomstwo Dana oddaj ‫ף‬ce czesc bozkom (patrz: S~dziowie 18:30) oraz Szimszona z jego rodu, kt6ry wyzwoli lud z niewoli Plisztyt6w (Sifri). "Pokazat mu wszystkich pot~znych Kraju", czyli przysztych przyw6dc6w (Targum ]onatan .) 34:2

ai: do Morza Zachodniego - Chodzi tu ‫ ס‬Morze Sr6dziemne, por. Dewarim 11 :24. M~drcy ucz‫ף‬, ze wyraZ:enie to mozna odczytywac nie jako hajam haaharon 'osta‫ח‬t ie morze', lecz jako hajom haaharon 'ostatni dzie .'f‫ ו‬B6g pokazat Moszemu wszystko, czego Jisrael doswiadczy w przyszto5ci, a2: do ostatniego dnia, gdy umarli powstan ‫ ף‬z martwych. (Raszi )

34:3

plas kc‫ ן‬dolin~ - Por. Bereszit 13 :10.

404

CHUMASZ PARDES LAUDER

‫לך‪:‬ך‪-‬וב‬

‫וזאת הרבכה‬

‫דירבם‬

‫‪w‬‬

‫י עד‪-‬צ‪:‬ער‪ :‬כ=>א~י ~ה‪ i‬ה ~?יו ז{‪l‬ת סז‪t‬ךץ ~ ר ג)‪~~ Y‬נ‪:‬יי‬ ‫םכ‪f‬ר~~{ ק~~{ בק‪,‬ע~{~ ל‪.‬א ‪b‬ר {גרע‪:.‬ז ~נ;וג~ה דךך~י‪.J‬ירי‬ ‫~ע‪.‬י~רי ן~~ה א? ‪,~:‬ע~ ~)'‪Q‬ת ~ם מ‪;W-‬ן ג'~ך‪~-‬הנה ז‪.q‬ןץ‬ ‫ה מ‪-~~ ~1‬לע ‪j:‬ה~ ק‪.‬ןר‪\N tf‬ח )גו ז‪q.‬ץ מ‪ ~1‬ן‪.‬נ~ל י_ק‪..‬ת ו'>ו~‬ ‫‪W‬ה ~ו‪-‬וגז‪ t‬ה‬ ‫ןל‪.‬א‪"~-‬ע ~יש ~ק‪-‬ת~‪1‬ת‪ 1‬ג'י ימ‪1‬ם מ‪;:J‬ת ~מ‬ ‫ועשירם שנה ‪::‬נמ"ת\‪ 1/‬לא‪-‬כהתה עינ‪ 1‬ולא‪-‬נס לחה‪ :‬ו=>בנ~ בני‬ ‫‪l‬‬

‫‪:‬‬

‫‪:‬‬

‫‪".‬‬

‫"‬

‫)י‪.‬‬

‫דיו‪-:‬‬

‫'ו‪:‬ו‪1‬‬

‫די‪.‬ו‬

‫••‬

‫‪:‬‬

‫‪\.‬‬

‫‪r‬ן‪.‬‬

‫••‬

‫ו‬

‫‪•• :‬‬

‫·‪: -‬‬

‫~ץנך~ל ~ת‪-‬מג‪1‬ה ~‪,‬נ‪:‬נךבנך מ‪ ~1‬ץ‪j‬ל~‪.J‬ים ?‪1‬ם כ=ינ;ר‪p~ ~b‬י י?~‬ ‫ח‪-‬ט *ל מ‪:W-‬ה‪ ,‬היה‪.JW.1‬ע ~ן‪-‬נ~ן ‪ YJ‬ל‪ N.‬ר~זכ זכ;>~ה ‪-‬י~‪pv‬ן מג‪1‬ה‬ ‫ו~‪-‬ת~ ~‪,‬ליו נ~ץ‪j‬ץ‪,‬נע~ ~‪.‬ליו ~גי‪~-‬ץנך~ל מע‪.‬ש~ ר);~מ‪-‬ת~ן ~קנ‪~ w‬ןןוו די'‪ ).‬מב;ר‪ Q‬י‪:‬ום‬

‫‪t‬‬

‫‪.‬‬

‫'('(‬

‫ר‪r‬ב"י‬

‫נכרכס כפיכן נככ כרוכס יוכרדר רי‪ r‬רנכר וכוכס וככו‪ ::‬מפכיר‪ .‬כנכרכס מיממ כגנרכ נככ ככ מרן רכרמ ו‪::‬סכוכ רכגנררכ ו‪::‬כר‬ ‫ננכ‪ r‬רן‪ :‬רינרפ נכ‪ D‬כין ‪f‬נריכ‪ .‬וממר !לן כו‪::‬מד מרמס‪ :‬נכנוכס‪ .‬כ!ל מיככ ‪::‬ו‪ S‬ריככ !למ"ד נמוכ!למכ כטי!ל ככ ס"מ‬ ‫נסרפס‪) :‬כמ( נסוכ כדד‪ .‬ככ יוכיד ריוכיד מיו‪ ::‬מוכמ גפכר רמוכמ ממכמר מפר‪ r‬רין ומין ‪ S‬ריכיס ככממסף ר!ליו‪::‬נ יוכד‬ ‫מפכי כמריב‪ :‬בויו ינוקכ‪ .‬כמר )נמדבר ימ ‪ (r‬ונכיכר כנכין כנדרכוכ כנכין כנרכס ו‪::‬כרכס ינכקנ כמ כבדד ו‪::‬ממר‬ ‫ירמיכ )ירמיכ טר י‪ (r‬נדד יו‪::‬כמי מ כמ כנכין כנטוככ ו‪::‬סנטי וכס ינכקנ )נרמו‪::‬ימ מוכ כמ( רכי כ >‪! f‬לכיס בכמכס‬ ‫רכו‪::‬יכ ממכס >‪! f‬ל מרז מנרמיכס‪ :‬ינור‪ D‬ד‪ .‬יטיפו‪f :‬נ‪ q‬פנכיד ינור‪ D‬ר ‪~.‬ס מף נרכמר ל!‪::‬ו י‪ S‬וכק כרספמ בכ!ל נרכמר ל!‪::‬ו‬ ‫ינכקנ ס‪::‬ו) כ‪ r‬כוכ( וימן כן כמ!וכיס מט!ל כו‪::‬מיס וגר'‪) :‬כס( ‪f‬נפרין יםר‪f‬נ~‪ .‬כמוכר ו‪::‬פרט ככס כנרכרמ ממר ככס‬ ‫מכ !לי כפרוט ככס כככ דנר ככ!ל ו‪::‬ככס‪f :‬נפרין יםר‪f‬נ~ ‪ ",‬כנכדן‪ .‬מו‪::‬רנכמן נס' מו‪::‬ר כרמ מגן נכ‪ r‬רן )רמו‪::‬ר כרמ(‬ ‫רוכרכ גמרמן‪ :‬דיכוכפד ‪f‬נדיכין ‪.‬ן~ כגרן כגננכרכיס ו‪::‬ממרר )יכרו‪::‬נכ ט ט( ממרז רוכרקכ נמר בכנזין וגר'‪ :‬ר‪f‬נמס נו~‬ ‫כנכדמינכד מדודן‪ .‬כנככין ו‪::‬כממר ס‪::‬ו) י כד( ו‪::‬ימו ממ רג!ליכס בכ!ל כומרי כמ!לכיס כמכס‪( :‬נ‪ )f‬נכנורכדמ נכד‪f‬נכ ~נ‪ f‬סר‬ ‫ככר‪ .‬כמס מנכ!לרמ סיר רפסנכן מו‪::‬כ נפסינככ מוכמ‪f :‬נמ כ~ ס‪f‬נרן‪ .‬כרמסו ממ ככ מרז יו‪::‬רמכ נו‪!::‬לרמכ רכמ‪ S‬יקין‬ ‫כנכמידיס !לכירמ מ‪ S‬יקין כס‪ :‬נוד דן‪ .‬כרמסו נכי דן נכרנדיס בכברדס ‪r‬רכ ו‪::‬כממר )ו‪::‬רפטיס יוכ (ל! ויקימו ככס נכי דן‬ ‫ממ כפס!ל וכרמסו ו‪::‬מו‪::‬רן ו‪::‬בכמיד !ו‪ S‬ממ ממכר !למרו‪::‬ינכ‪( :‬כ) ר‪f‬נמ כ~ כ‪ D‬מ~י‪ .‬כרמסו >‪ t‬ר‪ S‬ר נו‪!::‬לרמכ רוכררנככ‬ ‫רכר >‪ f‬כר דכררכ רנרק מקדו‪ ::‬כפמ!לי כ!לוכמיס נכס סיסרמ רוכיי!לרמיר‪ :‬ד‪f‬נמ ‪f‬נרן ‪f‬נ‪D‬רים דנככפס‪ .‬כרמסו מר‪ S‬ס נו‪!::‬לרמכ‬ ‫רנוכררנככ וכרמסו יסרו‪::‬בכ ככוכס נכס מככי ככנכן ו‪::‬נמ ממפריס רג דנכרן ו‪::‬נמ ממכו‪::‬כ ככוכס נכס מדין רנכמ!לק‪ :‬ר‪f‬נמ כ~‬ ‫‪f‬נרן יסרדס‪ .‬כו‪!::‬לרמכ רנוכררנככ וכרמסו מ!לכרמ נימ זרד רכ‪ S‬וכרכס‪ :‬נוד סים ס‪f‬נוכרדן‪ .‬מרז כמנכרנ כו‪!::‬לרמכ‬ ‫רכוכררנככ‪ .‬רנר >‪ t‬רוכ ‪t‬נכ מקרי כיס כ >‪ f‬וכררן מכ >‪ t‬סירס כ >‪ f‬וכררן כרמסו כקנ"כ ככ כמ >‪ f‬ררנכרמ ו‪::‬נכמידין כ >‪ t‬רנכ‬ ‫כיו‪::‬ר‪t‬וכ נכד ו‪::‬יוכיר כממיס‪( :‬נ) ד‪f‬נמ סכנכ‪ .‬מרז כדרוס‪ .‬זכר מוכר מנכרמ כמכפככ ו‪::‬כממר )נמדבר יג ככ( רינכ!לר‬ ‫ככגב ריכמ נכד וכנררן‪ :‬ד‪f‬נמ סככו‪ .‬כרמסו ו‪::‬כמס יר‪ S‬ק ככי נימ כמקדם ו‪::‬כ‪f‬ומר )מ"מ מ• ‪ r‬מר( בככר כירדן י‪S‬קס‬ ‫כמכן נמנכככ כמדמס‪( :‬ד) ~‪f‬ננכר ~‪ r‬רנון ‪f‬נמככס סר‪f‬נימין‪ .‬כדי ו‪::‬מכן רמממר כמנרכס כי‪ S‬וכק רכינכקנ ו‪::‬נונכס‬ ‫ו‪::‬כו‪::‬ננכ ככס כקנ"כ קיימכ ר‪ r‬כר כממר ככן כרמימיכ כן מנכ ג‪ r‬רכ כימ מכפכי ו‪::‬ו‪::‬מכ כמ מנכבור ו‪::‬מכרכי כן‬

‫‪401‬‬

‫‪CHUMASZ PARDES LAUDER‬‬

WEZOT HABERACHA 33:20-23

Pi‫;ן‬ty czytaj;‫ן‬cy

DEWARIM

b‫[ ס‬Zewulu ‫ח‬, kt6ry b ~ dzie wspierat Jisachara, b~ dzie karmi ‫ חס‬y ‫ ס‬bfi t ‫ס‬sci ‫ ף‬m6rz i przez skarby ukryte w piasku]. 20 A ‫ ס‬Gadzie p‫ ס‬wie dziat: Bt‫ס‬g‫ ס‬stawi ‫ חס‬y jest te ‫ח‬, kt6ry p ‫ ס‬szerza [teryt‫ ס‬rium] Gada, zy j ‫ף‬ceg‫[ ס‬w um ‫ ס‬c ‫ ח‬i‫ חס‬ych twierdzach], jak przera'Z.aj ‫ף‬cy lew - ‫ חס‬r‫ס‬z szarpie [jed ‫ ח‬ym uderze ‫ ח‬iem] rami ~ i gt‫ס‬w ~ [swych wr‫ ס‬g6w]. 21 Uz ‫ ח‬at [za ‫ ח‬alezn ‫ ף‬s‫ ס‬bie] pierwsz ‫ ף‬cz ~ sc ziemi, kt6r ‫ ף‬zd ‫ ס‬byt dla siebie [w ‫ ס‬bszarze Sich ‫ חס‬a i Oga], gdyz tam jest miejsce [p ‫ ס‬ch ‫ס‬wa ‫ ח‬ia M ‫­ס‬ szeg‫ ]ס‬- praw‫ ס‬dawca jest ukryty. [Gad] wyszedt [‫ ח‬a w ‫ס‬j ]~‫ ח ח‬a czele ludu, [ch ‫ס‬cia'Z. juz p‫ ס‬siadt sw6j udziat], d ‫ ס‬pet ‫ ח‬iaj ‫ ף‬c sprawiedliw‫ס‬sc Boga i Jeg‫ ס‬s‫ף‬dy ‫ ח‬ad Jisraelem. 22 A ‫ ס‬Da ‫ ח‬ie p‫ס‬wiedziat: Da ‫ ח‬jest mf‫ ס‬dym lwem, [b ‫ חס ס‬tez mieszka w um ‫ ס‬cni ‫ חס‬ych twierdzach. Jeg‫ס‬ ziemia p ‫ ס‬i si ~ strumie ‫ ח‬iem, kt6ry] tryska z Basza ‫ ח‬u. 23 A ‫ ס‬Naftalim p‫ ס‬wiedziat: [Ziemia] Naftaleg‫ ס‬catk‫ ס‬wicie zasp ‫ ס‬kaja [p ‫ס‬trzeby jej mieszkanc6w,] ‫ ח‬apet ‫ ח‬i‫ חס‬a bt‫ ס‬g‫ ס‬stawienstwem Boga .

Pardes Lauder Wedtug innych, werset odnosi si ~ do Aszera, kt6rego plemi ~ zajmowato strategicznie wa.l ‫ ח‬q p6tnoc ‫ ח‬q cz~sc kraju Uehoszua 19:24-31 ). Mosze m6wi wi ~c, ze Aszer ~dzie 6w obszar chronit tak, jakby chronity go kraty z zelaza i miedzi, po czym btogostawi mu, by utrzymat sw6j mto dzienczy wigor. (Ramban ) 33:26

nie ma Boga opr6cz Boga jisraela - Wedtug Targum Onkelos lub 11 ‫ ח‬ie ma nikogo jak B6g Jeszuruna", albo: 11 nikt nie ma sity Jeszuruna" (Tur), 11 nikt nie ma sity [Aszera] w Jeszurunie" (Abarbanel .)

Jisraela - Dost. Jeszuruna. Mosze oznajmia ludowi, ze gdy b ~dzie post~ powac tak sprawiedli wie, jak sugeruje to imi ~ Jeszurun, to Boza Obecnosc w niebie b~dzie mu pomocq. (Sifri ) Nic nie dor6wna wspaniatosci, z jakq B6g si ~ objawi, jesli nar6d Z:ydowski pozostanie wierny imieniu Jeszurun - jesli pozostanie 11 prosty 11 i 11wyprostowany 111 niezachwianie spetniajqc swe obowiqzki. (raw Samson Rafael Hirsch) kt6rego Obecn ‫ס‬SC w niebie - Wedtug Targum Onkelos. Albo: 11 kt6ry kieruje niebem" (More

newuchim 1 : 70.) 33:27

[Niebiosa] s‫ ;ן‬miejscem przebywania Boga od wiecznosci. Swiat zostal stworzony Jego sfo-

wem -

Za Targum Onkelos. Dost.: 11To jest mieszkanie Boga wiekuistego, a ponizej ramiona 5wiata" - Kontynuujqc poprzedni werset, niniejszy werset m6wi, ze mieszkaniem Boga odwiecznego sq wysokie niebiosa i dlatego mocarze tego 5wiata mieszkajqcy ponizej powinni drzec na my51 o swej marnosci wobec wielkosci Boga. Wyra.lenie 11 ramiona swiata" odnosi si ~ do wtad c6w Sichona i Oga oraz kr616w Kenaanu. (Raszi ) od wieczn S‫ס‬ci - Hebr. keden. Za: Emunot wedeot 2:12, Sforno.

33:28

bezpiecznie, osobno - Wr6g zostanie wygnany, wi ~c Zydzi ~d ‫ ף‬mogli Z:yc bezpiecznie w roz proszeniu, 11 kaZdy pod SWq winorosl ‫ ף‬i drzewem figowym" (/ Kr6/ewska 5:5 .) osobno - Por. Bemidbar 23:9. (Baalej tosafot )

33:29

Szcz~sliwy jestes, Jisraelu!

400

- Kiedy Jisrael zostaje wyratowany z nieszcz~5cia, jest 11 ludem wybawionym przez Boga", a nie przez naturalne czynniki. B6gjednak nie chce, by Zyd6wtraktowano

CHUMASZ PARDES lAUDER

‫וזאת הרבכה לג‪:‬כ‪-‬כג‬

‫דירבם‬

‫כ ~ק~י~ ~~ ‪~ P.‬י '?‪:‬ו)נגי ח‪,‬ול‪ :‬ס ~ווי ~מר ף~י‪ ~:‬מךח~ב }ד‬ ‫נא ‪ f‬ל;~יא ~ג‪.‬ו ן'?רף‪ ,‬ן‪:‬יוע ~ף‪-‬קןקד‪ :‬נ~א ראשי‪i‬ו לו ם~‪-‬י~‬

‫זכ?יתג 'חנ‪ 9 PF.r.‬פ"~ו )~גכא ר~שי ~ם ~דית‪.‬נ ~הבה ה~~‬

‫חמישי כב ייע~י‪: ~~Yr‬ל~ך~~‪-‬םע‬

‫ס‬

‫~?זן ~מר ‪ \:1‬ג~ר ~תה ~ז~ק‬

‫כג ‪:‬ן~~מ‪-‬ן~ ~וכ~נכ!‪.‬י ~מר כ~‪t‬י"לי ע‪.‬כ;~ ךצון ‪l.‬א~~ ~רתו ~הנה‬ ‫רנב"י‬

‫ונכרכס ככפי וכ‪ r‬ר‪r‬ו‪ :‬כ~‪,‬י‪f‬נ םכו‪ .‬כפי ן‪:;:‬כי‪:‬כ סמרך כספר כפיכן כוכובכ כ‪f‬וריר‪r‬נ ובככ ‪:‬כסוכרכיס כספר כריכיס כ‪:‬כיר‪r‬נ‬ ‫גכרריס‪ :‬רסו‪ r q‬ורנכ ‪f‬נ‪ q‬קדקד‪: .‬כררגי‪:‬כו סיר ככריו ‪r‬ור‪r‬נכיס ‪:‬כר‪f‬ונב נכס ‪:‬כ‪ r‬ררנכ כמכס ‪:‬נ‪r‬ו‪r‬ו‪( f‬נ‪f‬כ) ריו‪f‬נ ו‪f‬נםימ ‪.‬ר~‬ ‫ר‪f‬ו‪:‬כ כיזכרכ כר ‪r‬וכק כ‪f‬ורך סי‪r‬ורן רנכרנ נב‪:‬כי‪f‬ו ר‪f‬ונבי‪r‬נ כ‪:‬כרנב ‪:‬כ‪f‬ורך‪ :‬כי םם מ~קמ ננמקייי כי יזנכ ‪f‬ונבר נבס ככ‪r‬וכ‪r‬נר‬ ‫‪r‬וכק‪r‬נ נבד‪:‬כ קכרר‪r‬נ וכ‪r‬ורקק ר‪:‬כר‪f‬ו מנבס‪ :‬וכ‪ D‬ר‪f .J‬ור‪r‬נ‪:‬כ ‪r‬וכק‪:‬כ ספרכ‪:‬כ רזכוכרכ‪:‬כ וכככ כריס נבכ‪f‬ווכר )כקוכן כד ר( וכ‪f‬ו‬ ‫ידנכ ‪f‬וינב ‪f‬ו‪r‬נ קכרר‪r‬נר‪ :‬רימ‪f‬נ‪ .‬נד‪ :‬ו‪f‬נםי נכם‪: .‬כס סיר ‪:‬כרככיס כפכי ‪:‬כ‪r‬וכרז ככ‪:‬כרנב ‪:‬כ‪f‬ורז כפי נבסיו נכרריס רכן ‪:‬כר‪f‬ו‬ ‫‪f‬ורוכר )זכריס ג י‪r‬ו( ר‪f‬ו‪r‬נס ‪r‬ננככרר ‪r‬וכרכיס כפכי ‪f‬ו‪r‬ויכס וגר'‪ S :‬דקמ סי נכםס‪ .‬נב‪:‬כ‪f‬ווכיכר דכרי‪:‬כס ונבמרו ‪:‬ככזכ‪r‬ו‪r‬נס‬ ‫כבככור ‪f‬וח כירדן נכד נבכ‪:‬כנבר ר‪r‬וכקר‪ .‬זכר ‪f‬ו‪r‬ור רי‪r‬נ‪f‬ו מנבס ר‪f‬ונבי נכס‪ .‬כדק‪r‬נ 'כ‪ :‬נכנכס‪ .‬נככ מנבס ‪f‬ווכרר‪) :‬נכ( דו ברו‬ ‫‪f‬נויס‪f .‬ו‪: q‬כר‪f‬ו כיס סמרך כספר כפיכן וכרנבכר כ‪f‬וריר‪r‬נ‪ :‬י‪ r‬כק נכו ס'ם‪ .J‬כ‪r‬נרנרוכר נב‪:‬כי‪:‬כ כירדן ירכ‪f‬ו וכ‪r‬וכקר‬ ‫וכוכנכר‪r‬ו פוכיי‪f‬וס ר‪:‬כי‪f‬ו כנבס וב‪:‬כי‪f‬ו כ‪r‬וכקר נבכ דן נבכ‪f‬ווכר )י‪:‬כרנבנכ יזכ וכ‪ (r‬ריקר‪f‬ור ככנכס דן ר‪ r‬יכרקר רקיכר‪r‬ור מן ככנבן‪.‬‬ ‫זכר ‪f‬ו‪r‬ור וכס ‪r‬יכרק ‪: r‬כ ירכ‪f‬ו וכככקרס ‪f‬ו‪r‬וז רכ‪r‬וכק כנבכי וכקרוכר‪r‬נ כך נבכזכר נבכ זן כזככר ‪r‬וכק כנבכי וכקרוכר‪r.‬נ ‪r‬נ‪r‬וכ‪:‬כ כזככר‬ ‫ככפרכיח ככנכרכי‪r‬נ בכקרון רסכיכר‪r‬ני‪:‬כ רכ‪f‬ו ספקו כסס רכ‪f‬ור רככ‪r‬ווכר נכס כנבס נב‪:‬כי‪f‬ו פוכיי‪f‬וס ר‪:‬כי‪f‬ו ככפרכי‪r‬נ וכ‪ r‬ר‪r‬וי‪r‬נ‬ ‫ובסרי כירדן יר‪f 5‬ו וכמנכר‪r‬נ פוכיי‪f‬וס ר‪:‬כר‪f‬ו כוכ‪r‬ר‪r‬ו‪:‬כ נבכ ‪f‬ורך ינבר‪f‬וכ רכ‪f‬ו מככפרן כדרוס וככס כקכ‪:‬כ יס ‪:‬כוככ‪r‬ו נב‪:‬כר‪f‬ו‬ ‫כוכ‪ r‬ר‪r‬ו י‪:‬כרד‪:‬כ ן‪;:‬כזככ כדררוכ‪:‬כ ובכ ‪f‬ורך יובר‪f‬וכ כככר נבוכפררוב כספר י‪:‬כרובנכ ר‪:‬כר‪f‬ו נבכ‪f‬ווכר )ובס יזכ וכ‪ (r‬ריכ‪f‬ו נכרכ ככי‬ ‫דן וכסס רינככר ככי דן ריכ‪r‬ווכר נכס כנבס וגרי יכ‪f‬ו ננוכס וכככ ‪f‬ור‪r‬נר ‪:‬כרר‪r‬ו נב‪:‬כ‪r‬נ‪r‬ויכר ככ‪r‬ורכ כר‪) :‬כב( ם'נכ ו‪ S‬רו‪ .‬נב‪:‬כי‪r‬נ‪:‬כ‬ ‫‪f‬ורכר ו‪;:‬כנכס ככ רכון ירובכי‪:‬כ‪ :‬ים ודורם יוםס‪ .‬יס ככר‪r‬נ כפכ‪:‬כ כ‪r‬וכקר רכזככ וככ‪f‬ו ‪r‬וככ ‪r‬ורס כדררוכ‪:‬כ כפררן‪r ;:‬ורוכיס‬ ‫רוככככררר‪r‬נ‪ :‬יוםס‪ .‬כוברן כרוי כוכר )דכריס ‪f‬ו כ‪f‬ו( נככס רם ר‪:‬כטנכס נבכוכנככ‪:‬כ כרי"נב וכרכי‪r‬ו כוכר ירנב יזנכ כק‪r‬ו‬ ‫ן‪;:‬וכנכ כנבמרסי‪ q‬כר ו‪"f‬כ‪ :‬יסי‪:‬ג ‪:‬כטנכס כוכנככ‪:‬כ נבוכנכ‪:‬כ ידנכ‪:‬כ סכ‪r‬ו‪:‬כ כק‪r‬ו‪:‬כ ‪f‬ו‪ q‬כ‪f‬ון ירנב‪:‬כ כנברן כורי‪ .‬רכוכסרר‪r‬נ‬ ‫‪:‬כג דוכס כככיכר כ‪f‬וכפ‪f‬ו כי‪r‬נ‪f‬ו כנברן כורי דטנכוכי‪:‬כרן כככנכיכ‪) :‬כד( 'ורן "'כים ‪f‬נםו‪ .‬ר‪f‬וי‪r‬ני כספרי ‪f‬וין כך ‪:‬כככ‬ ‫‪:‬כן‪;:‬כטיס ן‪;:‬כ‪r‬נכרך כככיס כ‪f‬ונבר ר‪f‬ויכי ירדנכ כיכד‪ :‬י‪:‬כי וכרי ‪f‬ו‪r‬ויר‪ .‬נב‪:‬כי‪:‬כ מ‪r‬נרכ‪:‬כ כ‪f‬ו‪r‬ויר כנבוכן ‪f‬וכפיקיכרן רכקפכ‪f‬ור‪r‬נ‬ ‫רסס מרכין כר כחכר‪f‬ו‪:‬כ‪ .‬זכר ‪f‬ו‪r‬ור י‪:‬כי רכרי ‪f‬ו‪r‬ויר נבסיו ככר‪r‬ניר כ‪f‬ור‪r‬נ ר‪:‬כר‪f‬ו נבכ‪f‬ווכר )זכרי ‪:‬כימיס 'ו‪ r f‬כ‪f‬ו( ‪:‬כר‪f‬ו ‪f‬וכי‬ ‫כר‪ r‬י‪r‬נ ו‪;:‬סיר ככר‪r‬ניר כנבר‪f‬ור‪r‬נ ככסכים גזרכיס ‪:‬ככוכנב‪r‬ויס כנבוכן ‪ r‬י‪r‬נ‪ :‬רסרנ~ נםננו וב~ר‪ .‬נב‪:‬כי‪r‬נ‪:‬כ ‪f‬ורכר וכרנבכ‪r‬נ נבוכן‬ ‫כוכנכין‪ .‬רככנכן‪:;:‬כ נבככטרכר ‪f‬וכנבי כרדקי‪f‬ו כנבוכן מכר כסס פרכוכרסטרס ‪f‬ו‪r‬וד וכר' כד‪f‬וי‪r‬נ‪f‬ו כוככ‪r‬ור‪r‬נ )פס ‪(:‬כ )כס( 'ו‪~ r‬‬ ‫וכמםמ ננכנכ~ן‪ .‬בככוביי ‪:‬כו‪f‬ו מזכר כגד ככ ינבר‪f‬וכ נבסיו גכררי‪:‬כס יונבכיס כנכרי כספר רכרבככיס ‪f‬וו‪r‬נ‪:‬כ נבכ‪f‬ו יזככו‬ ‫‪:‬כ‪f‬וריכיס כיככס כ‪:‬כ כ‪f‬וכר ‪:‬כי‪f‬ו סגרר‪:‬כ ככככבכרכיס רכרי‪r‬ויס נבכ כר‪ r‬כ רכ‪r‬ונב‪r‬נ‪ .‬זכר ‪f‬ו‪r‬ור כר‪ r‬כ רכ‪r‬ונב‪r‬נ מכנככן ‪f‬ור‪ S‬כס‬ ‫כנכרכס כסריס ן‪r;:‬ורככין וכסס כר‪ r‬כ רכ‪r‬ונב‪r‬נ ר‪f‬ור‪ 5‬ר נבכ ‪f‬ון‪;:‬ר ‪:‬כי‪r‬נ‪:‬כ וככנכרכ‪:‬כ נבכ ‪f‬ורך ינבר‪f‬וכ‪ :‬וכימין ד'‪f‬נן‪ .‬רכיוכיס‬ ‫נבכס זכוכים כך נבסן ימי ח‪r‬וכ‪r‬נך ימי כנכוריך כן יסיר ימי ‪ r‬קכ‪r‬נך נבכס זר‪f‬וכיס ‪r‬כיס ווכ‪r‬נוכרטטיס‪ .‬זכר ‪f‬ו‪r‬ור וכימיך‬ ‫דכ‪f‬וך וכימיך ן‪:;:‬כס טוניס כך כמכין ימיך ככ ‪:‬כימיס ‪f‬ון‪;:‬ר ‪f‬ו‪r‬נס נכרנביס וכרכר ובכ מקרס יסיר דכ‪f‬וך נבככ ‪:‬כ‪f‬ורכר‪r‬נ יסיר‬ ‫דרכ‪f‬ור‪r‬נ כס‪ q‬ר‪: r‬ככ כ‪f‬ורך ינבר‪f‬וכ נב‪r‬נ‪:‬כ‪f‬ו כככררכ‪r‬נ כפירר‪r.‬נ וככ ‪:‬כ‪f‬ורכר‪r‬נ ככ‪r‬נפרכסו‪r‬נ ‪:‬כיוככ‪:‬כ רככוכנביכר‪r‬נ כס כספם‬ ‫ר‪: r‬ככס ‪f‬ויובקררוכ"זכ נינבפנכר‪: [.‬ככס‪ q‬ר‪:‬כ‪: r‬ככ ככס וכסס נבסן וכ‪ r‬יכו‪r‬נ ‪f‬ור‪r‬נס כ‪f‬ורככס‪) :‬כר( ‪f‬ניו כ‪f‬נ~ יםורו‪ .‬זנכ כך‬ ‫יוברררן ן‪f;:‬וין כ‪f‬וכ כככ ‪f‬וכ‪:‬כי ‪:‬כנכמיס רכ‪f‬ו ככורך כררס‪ :‬ונכ םננים‪: .‬כר‪f‬ו ‪f‬ור‪r‬נר ‪f‬וכר‪:‬כ נבכנכ‪ r‬רך רכג‪f‬ור‪r‬נר ‪:‬כר‪f‬ו ררככ‬ ‫ן‪r;:‬וקיס‪( :‬כ‪ )r‬מנככס ‪f‬נ~סי קדם‪ .‬כמנכרן ‪:‬כס ‪:‬כן‪r;:‬וקיס כ‪f‬וכ‪:‬כי קזס נבקדס כככ ‪f‬וכ‪:‬כיס וכיור כר ן‪r;:‬וקיס כנבכמר‬ ‫רוכנכרכ‪r‬נר רוכ‪r‬נ‪r‬ו‪r‬נ וכנכרכ‪r‬נר ככ כבככי ‪ r‬ררנכ ן‪;:‬רככיס‪ r :‬ונכמ נכר~ם‪ .‬סי‪r‬ורן ובכדג ומככי ככנכן נבסיו ‪r‬נקפר רגכרר‪r‬נר נבכ‬

‫‪399‬‬

‫‪CHUMASZ PARDES LAUDER‬‬

WEZOT HABERACHA

DEWARIM

wyszedt [na wojn ~] na czele ludu - W czasie podboju Erec Jisrael pot~ ne plemifi! Gada posu wato sifi! jako jedno z pierwszych Uehoszua 1 :14). Zwrot ten moze r6wniez odnosic sifi! do pra wodawcy, czyli Moszego. W6wczas niniejszy werset powtarza, co juz zostato powiedziane, ze plemifi! Gada wybrato sobie tfi! a nie i ‫ חח‬q ziemifi!, gdyz wiedziato, ze w niej spocznie Mosze . (Raszi )

33:22

33:23

33:24

DAN Dan - Ziemia Dana rozciqgata sifi! wzdtuz wybrzeza, Wifi!C to jego lud napotykali morscy piraci . mtodym lwem - Mosze nazywa Dana lwiqtkiem, poniewa:Z: r6wnie:Z: jego plemifi! zamieszkiwac miato obszar nadgraniczny. (Raszi ) Uego ziemia poi si(;! strumieniem, kt6ry] tryska z Baszanu - Wedtug Targum Onkelos i Raszie go. Dost.: "wyskakuje z Baszanu". Jordan ma swe zr6dlo z Baszanie, na potudniu dzisiejszej Syrii (byt to obszar bardzo :Z:yzny, poros ‫ ח‬ifi!ty lasami i pastwiskami, patrz: Jeszaja 2:13, Jechezkel 27:6.) Hebr. ‫ ח‬azwfi! tej rzeki Jarden mozna zrozumiec jako: jarad Dan 'wyptywa z [ziemi] Dana.' z Baszanu - Obszar Dana le:Z:y na zach6d od Baszanu, przylegajqc do niego . NAFTALI catkowicie zaspokaja - Ziemia plemienia Naftalego byta bardzo zyzna i miata wszystko, co potrzebne byto jej mieszka ‫'ו‬i com. (Raszi, lbn Ezra). Albo: "jest pclna dobrych rzeczy" (Chizkuni , Septuaginta), "bfi!dzie zaspokojona w ‫ ס‬lq Boga" (Ramban .) posi‫ז‬cdi potudnie morza [Kineret] - Wedtug Targum Onkelos, Sifri, Bawa kama 81 b i Rasziego. Obszar Naftalego lezat na p6tnocnym zachodzie i obejmowat jezioro Kineret. Talmud (8awa kama 81 b) podaje, Ze plemifi! ‫ס‬trzymaf‫ ס‬tak:Z:e WqSki pas ziemi - "‫ ח‬a dfug‫ס‬sc li ‫ ח‬y" - przy ‫ס‬pfu dniowym brzegu Kineretu, na kt6rym moglo rozktadac sieci rybackie. (Raszi ) ASZER Niech Aszer ~zie btogostawiony synami - Wedtug Sifri, Rasziego . ‫ז‬tumaczone tez jako: "po sr6d syn6w" (Ramban, Sforno), byc moze dlatego, ze Aszer miat juz wnuki, kiedy weszli do Micrajim lub z powodu znacznego powifi!kszenia liczebn ‫ס‬Sci tego plemienia podczas czterdzie stu lat na pustyni, por. Bemidbar 26:47 . Mosze, tak jak Jaakow (Bereszit 49:20), po5wifi!cit swe btogostawie ‫'ו‬i stwo :Z:yznosci ziemi Aszera i obfito5ci jego potomstwa. Plemifi! Aszera byto bardzo liczne i Mosze btogostawit mu, by takie pozostato i grzech nie umniejszyt jego liczebnosci. (Daat sofrim ) B~zie mity swoim braciom - "Braciom", czyli pozostatym plemionom, poniewa:Z: Aszer dostarczat im oliwy. Zwrot "zanurzy stopy w oliwie" (tu tlumaczone jako: "wytwarza wyjqtk‫ס‬wq] oliwfi! i bfi!dzie [miat jej tyle], zeby [w niej] zanurzac swq sto ~ ") jest przenos ‫ ח‬iq m6wiqcq ‫ ס‬wielkiej obfitosci. Aszer byt mity swym braciom r6wniez dlatego, ze miat pifi!k ‫ ח‬e c6rki, z kt6rych wiele zostato zonami kohen6w namaszczonych swifi!tym olejem. (Raszi ) oli~ - Por. Bereszit 49:20 .

33:25-26 BtOGOStAWIENSTWO MOSZEGO DLA CAtEGO JISRAELA Mosze kieruje to btogostawie ‫'ו‬i stwo do narodu jako catosci. (Raszi, Sforno) Btogostawie ‫'ו‬i stwo z wersetu 33:25 dotyczy jeszcze Aszera, a btogostawie ‫'ו‬i stwo narodu zawiera dopiero werset 33:26. (lbn Ezra, Ramban i Daat zekenim ) 33:25

zasuwy-Albo: "miasta" (Targum Onkelos, Raszi, raw Samson Rafael Hirsch), "buty" (Radak, Szeraszim; Chizkuni i Septuaginta), "zawory" (Chizkuni do Nechemii 3:3), "skarby" (Radak, Szeraszim ). .ielazo i miedi - Btogostawiqc Jisraela Mosze zapewnia go, ze plemiona zamieszkujqce obszary przygraniczne b~ q miaty ‫ס‬ptfi!:Z: ‫ח‬ych wojownik6w, kt6rzy uczy ‫ ח‬iq Kraj tak bezpiecznym jakby chronity go zamki i kraty z zelaza i miedzi. (Raszi )

398

CHUMASZ PARDES LAUDER

‫דירבם‬

‫וזאת הרבכה‬

dziesi ‫ן‬ctki tysi ‫ נכ!>יסס כפי ו‪;:‬סיר וכרנכטיס י"נ נכי‬

‫ור‪ c:‬וכרכמי רמכנכ‪ r‬ר ככגד כוכס רננרור כגן כמוכר נרך ס' ורי!>ר ופרנככ ידיר ורר‪ S‬ס‪ :‬רנכםכ‪f‬ניר נכן יקרנכרן‪ .‬ככורז קוכיר‬ ‫רוכ‪ c:‬כוליר מסיוור כסס מקרוכס‪) :‬יכ( ~ככינכן ‪f‬ננכר‪ .‬כפי ‪r.:‬נרגמ כרי ננכנרדמ סקרנכרמ ר ‪ r.:‬כ ככימין ננכין נימ סוכקד‪c:‬‬ ‫נ‪r‬כ!>קר סמכן ‪r‬ס כ‪r‬ס וסוכך יוסף מוכריו ‪c:‬מף סרמ מ ‪ c:‬גן ‪ r.:‬יכס כיס נכרי נור!>קר ~‪:.:‬כמוכר ) ‪ c:‬ס נכור ס‪ (r‬ריוכמס נמסכ‬ ‫יוסף וגר'‪ .‬וכפי ‪r.:‬נימ נכר!>מיס ‪r‬כנינ מ ‪ r.:‬י!>ס כגן סקדיס ככימין !>יוסף‪ :‬מ‪ qD‬ננ~יר‪ .‬וכגסכ מומר רוכג ין נכ!>יר‪ :‬כ~ ביום‬ ‫כנכרכס מ ‪ c:‬כנ‪r‬כרס ירר ‪>! r.:‬יס !>ול ‪ c:‬רמס ‪ r.:‬גיכס כמקרס מורר‪ :‬וכין כמ‪ D‬יר םכן‪ .‬נגרנס מר‪ S‬ר כיס נימ סוכקד ‪ c:‬נכרי‬ ‫מכמ ‪ c:‬כמרן נכ‪ r.:‬ריס ר‪ c:‬כ ‪ r.:‬ולמס מנכין ככיטס רםס כיס דנכמר ‪ r.:‬כ זרד כככומר גדמיממ נ ‪ r.:‬וריטמ קד‪ r.:‬יס )‪r‬נוריס כד ‪(.‬נ‬ ‫מוכרי כ‪r‬כורי כיס פררמול וכ ‪ c:‬רס דגמי כ ונין כמפיר ‪ r.:‬גן מין כן כמס נ‪ r.:‬רר יומר מג מפיר‪) :‬ינ( נככרכמ ב' ‪f‬נר‪ S‬ר• ‪ r.:‬כמ‬ ‫סיורס נכ‪r‬כ!>מ ס ‪ c:‬נטיס מרז מכמס גכ טרנ גמר‪ S‬ר ‪ r.:‬כ יוסף‪ :‬נכנכנד‪ .‬כ ‪ r.:‬רן נכדכיס רממק‪ :‬רנכמברם‪c: .‬סמסרס נכרכס‬ ‫רמכ‪r‬ככ‪r‬כ ולרמס מכמטס ממס מר‪ S‬מ נגכ ס‪ c:‬נטיס נרגמו ‪r.:‬כ וכ ‪ c:‬ס מנכין נרגמו םכ ינכקנ‪) :‬יד( רנכנכנד מכר‪f‬נמ םנכם‪.‬‬ ‫~‪:.:‬סיורס ולר‪ S‬ר פמר‪r‬כס !>‪r‬כוכס רמממקמ ספיררמ‪ :‬ברם ירמים‪ .‬י ‪ r.:‬פיררמ ‪ c:‬סכנכס וכנ ‪ c:‬כמן רמ!>ר סן ק‪ r.:‬רמין רדכרנכין‪.‬‬ ‫זכר מוכר גר‪ c:‬ירוריס‪ r.: .‬סמרז וכגר‪ c:‬מ רוכר‪ S‬ימס מ‪r‬כד‪ c:‬כורד ‪) :c:‬סר( רנכר‪f‬נם בררי קדם‪ .‬רוכנררגמ וכרול ‪ c:‬ימ נ‪ r.:‬רכ‬ ‫ספיררמ םסרריס מקדיוכין כנגר נ ‪ c:‬רכ פיררוריסס‪ .‬זכר מורר מג יד ‪ c:‬קדוכס נרימורן כ ‪ r.:‬מר סריס‪ :‬נכנכרמ ננר~ם‪.‬‬

‫‪393‬‬

‫‪CHUMASZ PARDES LAUDER‬‬

WEZOT HABERACHA

DEWARIM

33:9

On to m6wil o [nielewickim ojcu] swojego ojca [ze strony] matki - Skoro plemi ~ Lewiego nie brato udziatu w grzechu ztotego cielca, to ich ojcowie i bracia nie mogli zgrzeszyc, poniewa.Z oni r6wniez byli Lewitami. Werset ten zatem odnosi si ~ do ich nielewickich krewnych, takich jak dziadek ze strony matki, brat przyrodni po matce lub syn c6rki poslubionej przez nie-Lewit.~ (Raszi ) Werset m6wi ‫ ס‬bezinteresowno5ci, z jak‫ יסוד כמר )כמזכר ‪ r‬פט( ריםמ~ו ‪f‬נמ סקר!> וכרכר ‪f‬נ!>יר )י‪r‬כ‪ r‬ק‪t‬נכ כ כ( ר‪f‬נםמ~ו ‪f‬נמ‬ ‫קר!> מזכר י>!נ‪ f‬כמר ממזכר ‪f‬נ!וי ‪f‬נף ‪ r‬ס מדכררמין מס ;‪ c‬סיימ מזכר כסםמי~וכי כ‪t‬נמר כסס‪ .‬טיי"‪ Ci‬פררפר!>ידררי" ‪Ci‬‬ ‫כ!ו~ו"‪ r‬נדיכררן‪ [.‬ר‪f‬נרכק!>רס מרגס ;‪c‬סיר כרסכ‪.‬ויס נכ!ו פי זכריך רסוכ"ס כר ;‪c‬מרם וכםמםמ כ;‪c‬רן מן‪ .‬זכר ‪t‬נ‪r‬ור ‪f‬נף ‪r‬כככ‬ ‫נכמיס ‪f‬נף כ ;‪~ c‬ומ ‪r‬ככמס ;‪ c‬כ ‪f‬נרמרמ כנכרכס ;‪ c‬סר‪f‬נימ כסס פכיס ‪ Ci‬ר‪r‬כקרמ רמסרמ ‪f‬נמ י ;‪ c‬ר‪t‬נכ כידס‪ :‬נ~ קדםיו כידן‪.‬‬ ‫>!כ ‪S‬דיקיסס רטרכיסס דכקר כן נ‪!>f‬ר מםר מ‪f‬נ‪r‬כרין ר‪f‬נמס ;‪ c‬רמרס‪ :‬ר‪:‬כם מנר ~רנ~ן‪ .‬רסס מממ‪~ S‬ויס רממככסיס !>מ‪r‬כמ‬ ‫‪: S‬ך>! ים‪f‬נ מכררמין‪ .‬מקכ!>יס ג‪ r‬ררמין רדמרמין כםמ‪r‬כס‪ .‬ר‪f‬נ!וס דכריסס‪( :‬ד) מור‪:‬כ‪f .‬נםר ‪ S‬רס !>כר מ ;‪ c‬ס מררםס‬ ‫סי‪f‬נ !וקס!>מ י~וקכ ‪f‬נ‪r‬כ‪ r‬כרס רכ‪t‬נ כנכ‪r‬ככס‪( :‬כ‪ ):‬וי‪:‬כי‪ .‬סקכ"ס‪ :‬כיםרון מ~ן‪ .‬ממיד ~ורכ מככומר ~ו!>יסס‪ :‬כ‪:‬כמ‪f‬נוכ‪.q‬‬ ‫כככ סמ‪f‬נסף ר‪f‬נםי ‪r‬כ;‪c‬כרן ‪f‬נסיפמס‪ :‬ר‪f‬נםי‪ .‬כמר );‪c‬מרמ כ יכ( כי מ ‪f Ci‬נ ‪f‬נמ ר‪f‬נם ר‪f‬נריין ‪t‬נכר ‪fCi‬נכרכס‪ .‬זכר ‪f‬נ‪r‬ור‬ ‫כסמ‪f‬נסף כסמ‪f‬נספס י‪r‬כד כ‪f‬נגרדס ‪f‬נ‪r‬כמ ר ;‪>! c‬רס כיכיסס סר‪f‬נ מככס רכ‪t‬נ כ ‪ Ci‬י ‪ Ci‬וכ‪r‬כ!>רקמ כיכיסס‪( :‬ו) ימי ר‪f‬נוכן‪.‬‬ ‫כ~ור!>ס ס‪ r‬ס‪ :‬ו‪f‬נ~ ימו‪J‬ל כ~ור!>ס סכ‪f‬נ ;‪ c‬כ‪t‬נ י‪ r‬כר כר מ~וםס כככס‪ :‬וי‪:‬כי ממיר מוכטר‪ .‬כמכין כמכין ם‪t‬נר ‪f‬נ‪r‬כיר דרגמ‪f‬נ‬ ‫סי‪f‬נ ‪ r‬ר כ~וכין םכ‪f‬נמר )כר‪f‬נםימ כס ככ( ריםככ ‪f‬נמ כככס ויסיר ככי י~וקכ םכיס נכםר ;‪ c‬כ‪t‬נ י‪f S‬נ מן כמכין‪ (r) :‬ו‪f r‬נמ‬ ‫~י‪:‬כרו‪:‬כ‪ .‬סמן יסרדס כר‪t‬נרכן מפכי ‪ CiCi‬כיסס סודר נככ >!רק>!ק ‪ Ci‬כידס ‪ Ci‬כ‪f‬נמר )‪f‬נירכ טר י‪r‬כ‪ .‬יט( ‪f‬נםר ‪r‬ככמיס יגידו‬ ‫וגר' כסס !>כדס וגר' נ‪!>f‬ר ~וכר ‪r‬ר כמרכס‪ .‬ר~ורד פירםר רכרמיכר ;‪!> c‬כ ‪f‬נרכ~ויס ;‪ c‬כס נ‪;:‬סיר יםר‪t‬נ!> כמזכר סיר ~ו‪ S‬מרמ‬ ‫יסרדס ממג!>ג!>יס כ‪f‬נררן מפכי כדרי ;‪ c‬קכ!> נכ!ויר ‪ Ci‬כ‪f‬נמר )כר‪f‬נםימ מד ככ( ר‪r‬כט‪f‬נמי כ‪t‬נכי ככ סימיס ‪f‬נמר מ;‪ c‬ס מי‬

‫‪387‬‬

‫‪CHUMASZ PARDES LAUDER‬‬

‫דירבם‬

u‫האיז‬

U.lycie idei 5wiadectwa w sensie ostrze.lenia staje si ~ impulsem dla niezwyldego fragmentu w Sifri , w kt6rym komentuje si ~ nast~ pujqce stowa Jehoszui, wypowiedziane do ludu: "Tego dnia 5wiadczycie sami przeciwko sobie" Uehoszua 24:22): "Ten dtugi i bogaty w szczeg6ty fragment ukazuje duch ‫ס‬wq histori ~ Jisraela przez pryzmat wyboru r6.Znych symboli dla ostrzegania. Najpierw, gdy Jisrael znajdowat si ~ w zenicie swojego duchowego rozwoju, zostat sam wezwany na swojego wtasnego 5wiadka - to byt szczyt nobilitacji cztowieka, gdy najwi ~ kszym wyrzutem dla niego byto odwotanie si ~ do jego wtasnej godn ‫ס‬Sci. Kiedy Zydzi podupadli jako nar6d, w6wczas musialy zostac spo5r6d nich wybrane dwa plemiona, jako przyktad i kryterium sqd6w, mianowicie plemiona Jehudy i Binjamina. Wraz z upadkiem tych dw6ch plemion funkcj ~ 5wiadka przej~ li prorocy. Nast~ pnym etapem byto skaZenie catej ludzk‫ס‬Sci, dlatego wzywano konstelacje nieba, a kiedy nawet to uleglo destrukcji w wyniku batwochwalstwa, w6wczas wzywano na Swiadk6w jedno po drugim wszystkie zjawiska natury, poczqwszy od tych najwy2:szych, a -wraz z obniZaniem si ~ duchowego poziomu Jisraela - sko ‫ ו'ו‬czywszy na najniZszych: ziemi ~, drogi, narody poga‫ו'ו‬skie, g6ry, bydto, dzikie bestie, ryby, a.z w ko ‫ ו'ו‬cu zacz~to wzywac mr6wki jako godnego 5wiadka przeciwko ludziom: 'ldZ do mr6wki, ty leniu! Przyjrzyj si ~ jej .lyciu i zmqdrzej!' 1jak ko ‫ ו'ו‬czy opis midrasz: 'W rzeczy samej, upadly musi byc czto wiek, kt6ry potrzebuje pobierac nauki od mr6wki, nawet je51i rzeczywi5cie przyswoit sobie sw‫ס‬jq lekcj ~ i zmienit si ~. Lecz je51i nawet od takiego nauczyciela si ~ nie nauczy!" (Sif‫ו‬r‫ך‬. Ta .lywa i malowniczo przedstawiona historia upadku narodu ukazuje nam w ostrych stowach znaczenie "swiadka" jako moralnego przyktadu. Ka.Zda epoka posiada swoich wtasnych swiadk6w, swoje wtasne symbole oraz warto5ci, kt6re sq w stanie pobudzic jej wyobraini ~, jej sumienie. Osqdzenie duszy danej epoki w znacznej mierze mozliwe jest na podstawie 5wiadk6w, kt6rzy jq pobudzajq, poprzez inwokacje, kt6re poruszajq jej serce i umyst. Mosze, w majestacie swego ducha, m6gl wzywac niebiosa. Lecz kaZda epoka, kaZda rasa oraz ka.lda jednostka posiadajq sw6j wtasny probierz moralnego pobudzenia i wezwania . Jeszcze jednej dodatkowej ilustracji owej zgodn ‫ס‬Sc i pomi ~ poziomem cztowieka oraz wezwaniem, kt6re skutecznie go pobudzi, dostarcza nam fragment z Jalkut Szimo‫ ח‬i (11, cz~sc 264,) ‫ ס‬kt6rym wczesniej wspominalismy w zwiqzku z zawotaniem Jirmii: "Stuchaj stowa Boga, Domu Jaakowa!" Uirmija 2:4): "B6g powiedziat: Stuchajcie Stowa, aby5cie nie musieli stuchac innego stowa; stuchajcie st6w Tory, aby5cie nie musieli stuchac st6w proroctwa. Stuchajcie st6w proroctwa, aby5cie nie musieli stuchac upomnienia. Stuchajcie st6w upomnienia, aby5cie nie musieli stuchac oskar.le‫ו'ו‬. Stuchajcie st6w oskar.lenia, aby5cie nie musieli stuchac dZwi ~ ku szofaru wzywajqcego na wojn ~. Stuchajcie w swi ~tej ziemi, aby5cie nie musieli stuchac na wygnaniu. Stuchajcie p6ki .lyjecie, aby5cie nie musieli stuchac, kiedy ~dziecie umarli. Niech wasze uszy stuchajq, by wasze ciata nie musialy stuchac. Niech ciata wasze stuchajq, by wasze zwtoki nie musialy stuchac. 'Suche ko5ci! stuchajcie stowa Boga '"! W powy.lszym fragmencie ponownie mamy do czynienia w przepowied ‫ ח‬iq upadku ludzi, symbo lizowanego przez narz~dzia, przy pomocy kt6rych si ~ ich wzywa: od czystej duchowosci i rozkoszy st6w Tory, do najwi ~ kszego horroru padotu suchych ko5ci, horroru, kt6rego nasz nar6d do5wiadczyt nie jeden raz w swej historii. To cztowiek wybiera w ka.ldej chwili, czy otworzyc si ~ na delikatne wskaz6wki Boga, kt6ry szuka z nim kontaktu, na podtrzymywanie w sobie wra.lliwo5ci religijnej - aZ szmer Boskiej woli nie przeniknie go do samego rdzenia jego istnienia. (rabin Mordechaj Miller)

CHUMASZ PARDES lAUDER

385

HAAZINU

DEWARIM

KTO B~DZIE NASZYM SWIADKIEM Na pocz‫ף‬tku swego ostatniego prorockiego przestania do syn6w Jisraela Mosze wzywa sity natury, by stuchaty uwal:nie jego s/6w: Baczcie, niebiosa, [i b‫ף‬dzcie moimi swiadkami, bo] ja b~d ~ m6wit. Niech ziemia wystucha [i b~dzie swiadkiem] st6w moich ust. (Dewarim 32:1 ) Owa ekstatyczna inwokacja nie jest jednak jedynie poetyck‫ ף‬figur‫ ף‬stylistyczn ‫ף‬. Jak zauwal:a Raszi , niebo i ziemia zostaj ‫ ף‬tutaj dostownie wezwane, by spetnic pewn ‫ ף‬funkcj ~ w przymierzu pomi ~dzy Bogiem i Jisraelem: "Wzywam was (niebo i ziemi ~) jako swiadk6w przeciwko Jisraelowi - powinniscie byc swiadkami w tej sprawie, jak to oglositem". Dlaczego Mosze wezwat niebo i ziemi ~ jako swiadk6w prze ciwko Jisraelowi? Poniewal: my51al: "Ja jestem jedynie z krwi i kosci, jutro mog~ umrzec. A jesli w6wczas Jisrael powie: "Nigdy sami nie przyj ~ lismy przymierza", kto w6wczas wystqpi, by odeprzec ich twierdze nia? Dlatego wla5nie wezwal na swiadk6w przeciwko nim niebo i ziemi ~ - bo one b~d‫ ף‬trwac wiecznie . ‫ ו‬dlatego jeszcze, :.i:e jesli ludzie zaslu:.i:‫ ף‬na to, owi 5wiadkowie wynagrodz ‫ ף‬ich: winnica b~dzie rodzic owoce, ziemia wyda plon, zas niebo ros ~ . Lecz jesli zaslu:.i:‫ ף‬na kar~ , w6wczas r~ ka swiadk6w pierwsza ich uderzy. "1 wstrzyma nieba, i nie b~dzie w6wczas deszczu, zas ziemia nie b~dzie dawala plon6w", za5 p6.Zniej "na pewno zginiecie" (Dewarim 29: 18) z r‫ ף‬k czcicieli bo:.i:k6w (Raszi ad /oc.) Nawet po przeczytaniu wyja5nienia Rasziego mo:.i:emy nadal zastanawiac si ~ nad doktadnym znacze niem wersetu, zgodnie z kt6rym niebo i ziemia mogq byc 5wiadkami. Je51i spr6bujemy zrozumiec id ~, jaka si ~ za tym stwierdzeniem kryje, w6wczas owo wykorzystanie zjawisk naturalnych stanie si ~ dla nas bardziej oczywiste. Po pierwsze, jak zaznacza midrasz, inwokacja otwieraj ‫ף‬ca powy:.i:szy fragment znajduje sw6j niemal:.i:e doktadny odpowiednik w wezwaniu Jeszaii: "Stuchajcie, nieba, bacz na to, ziemio" Ueszaja 1 :2), z tym wyj ‫ף‬tkiem, :.i:e stowa zostaty tutaj zamienione miejscami. Sifri (Dewarim 32:1) wyja5nia nam cel owej zamiany: obydwa okreslenia oznaczaj ‫ף‬ce "stuchanie" powinny zostac zastosowane zar6wno do nieba, jak i do ziemi. Aby wypowied.Z ta byta dla nas bardziej zrozumiata, musimy wyja5nic rol ~ 5wiadk6w w prawie :.i:ydowskim. Posiadaj ‫ ף‬oni podw6jn ‫ ף‬funkcj ~ : z jednej strony udzielaj ‫ ף‬ostrze:.i:enia oskar:.i:onemu, zanim podejmie dziatanie, z drugiej za5 strony, sq pierwszymi egzekutorami wyroku, je51i ostrze:.i:enie zostanie zlekcewal:one . Ow‫ ף‬drugq funkcj ~ Raszi szczeg6/owo wyja5nia w swoim komentarzu do wyboru nieba i ziemi na 5wiadk6w : ~ 'l oni mianowicie podmiotami wykonuj ‫ף‬cymi kar~, je51i ludzie rzeczywi5cie zgrzesz‫ף‬. Jednak:.i:e mniej oczywiste jest to, w jakim sensie niebo i ziemia mogq spetniac pierwszq funkcj ~ 5wiadk6w. W jaki spos6b sity nieo:.i:ywione mogq udzielic ostrze:.i:enia Jisraelowi, zanim zgrzeszy ? lnny fragment Sifri komentuj ‫ף‬cy ten tekst rzuca nowe swiatlo na nasz problem. Ponownie por6wnuje si ~ tutaj inwokacje Moszego i Jeszai: "Mosze powiedzial: 'Baczcie, niebiosa (... ). Niech ziemia wystucha,' za5 Jeszaja powiedzial: 'S/uchajcie nieba, bacz na to, ziemio' - poniewal: Mosze byt bli:.i:ej niebios, za5 dalej od ziemi, dlatego powiedzial: 'Baczcie, niebiosa (".) Niech ziemia wyslucha'. Jeszaja za5 byt bli:.i:ej ziemi i jednoczesnie daleko od niebios, dlatego rzekl: 'Stuchajcie nieba, bacz na to, ziemio"' (Sifri, Dewarim 32:1 .) Powy:.i:sze wyjasnienie opiera si ~, nawiasem m6wi ‫ף‬c, na pewnej grze semantycznej, poniewal: haazinu oznacza stuchanie kogos, kto znajduje si ~ tu:.i: przy nas, podczas gdy szemija odnosi si ~ do percepcji sluchowej z wi ~ kszej odleglo5ci. Zatem obydwa terminy nie sq nawzajem wymienne. Mosze m6gl m6wic ‫ ס‬haazinu nieb, poniewal: w duchowym sensie byt blisko nich. Jeszaja jednak:.i:e znajdowal si ~ dalej od rzeczy niebianskich, a jednoczesnie bli:.i:ej rzeczywistosci ziemskiej. Taki sam zwiqzek istniat mi ~dzy Zydami, kt6rzy :.i:yli w czasach Moszego, a ludzmi wsp6/czesnymi Jeszaii. Na przestrzeni wiek6w nastqpilo obni:.i:enie si ~ poziomu duchowo5ci, kt6re znalazlo swoje odbicie w wyborze "5wiadk6w". Poniewal: "5wiadek", jako ten, kt6ry ostrzega, do pewnego stopnia odzwierciedla jakosc ludzi :.i:yj ‫ף‬cych w danych czasach . Ostrze:.i:enia s‫ ף‬skuteczne jedynie w6wczas, jesli stanowi ‫ ף‬odbicie wartosci, kt6re danemu spoleczenstwu sq bliskie i dla niego aktualne. Z tego wla5nie powodu porz‫ף‬dek inwokacji Jeszaii musiat ulec zmianie w stosunku do porz‫ף‬dku wezwania Moszego .

384

CHUMASZ PARDES lAUDER

‫דירבם‬

‫האזינו‬

w srodku tego dnia - Wedtug Sifri, Rasziego. Zwrot ten pojawia si ~ w Torze trzykro‫ח‬t ie, za kaZ:dym razem wskazujqc, ze wprowadzeniu w Z:ycie Bozego nakazu chciaty przeszkodzic rzesze ludzi, wi ~c B6g nakazat, by go wykonac niejako "w samo potudnie" - w obecnosci wszystkich , aby zobaczyli, ze nikt nie moze zmienic Jego woli. Po raz pierwszy zwrot ten pojawia si ~ , gdy rodacy Noacha starali si ~ go przekonac, by nie wchodzit do arki (Bereszit 7:13). Po raz drugi u.lywa go Tora, gdy Micrejczycy sqdzili, ze powstrzymajq wyj5cie Zyd6w z ich kraju (Szemot 12:51). Tu za5 Zydzi rozpaczajq na my51, ze Mosze wkr6tce umrze i sqdzq, ze uda im si ~ temu zapobiec (nie pozwalajqc mu wejsc na g6r~ Newo). B6g rozkazuje Moszemu wejsc na szczyt na oczach wszystkich, by pokazac, ze nikt nie moze temu zapobiec. (Raszi ) 32:49

Awarim - Wedtug Abarbanela, por Bemidbar 27:12 i 33;47-48. Newo - Por. Bemidbar 32:38, 33:47. naprzeciw Jerycha - G6ra Newo znajduje si~ po drugiej stronie Jordanu, naprzeciw Jerycha.

32:50

i umrzesz- Wedtug rabenu Bachii, Aderet Elijanu, Haktawe wehakaba/a, albo: "przygotuj si ~ na smierc." B6g nie chciat, zeby smierc zabrata Moszego nagle, dlatego nakazat mu byc przygotowanym, ze umrze, kiedy juz ~dzie na g6rze. Wedtug lbn Ezry stowa te znaczq, ze Mosze powinien poczynic przygotowania do wtasnego pogrzebu. Gaon z Wilna chce udowodnic, ze smierc Moszego byta dobrowolna, gdy zostato mu powiedziane, aby przygotowat si ~ na ‫ ח‬iq duchowo, wi ~c nawet umierajqc Mosze byt stugq Boga, wykonujqc poprzez wtas ‫ ח‬q smierc pozytywne przykazanie . B6g powiedziat mu r6wnie2:: "lecz tam nie wejdziesz", co byto przykazaniem negatywnym. B6g powiedziat Moszemu to wszystko po to, zeby m6gf wynagrodzic go za wypetnianie micwot podczas jego wtasnej smierci . Czlowiek przychodzi na swiat dla wypetnienia jakiegos zadania, zaden cztowiek nie rodzi si ~ na pr6zno. Judaizm uwaZ:a, ze kaZ:dej istocie wyznaczony zostat cel i gdy go ona wypetni - umiera, jak umart Mosze, do kt6rego odnosi si ~ werset w Psalmie 90: 10 "Zycie cztowieka trwa siedem dziesiqt lat lub jesli jest silny, osiemdziesiqt". Pierwsza cz~sc tego wersetu odnosi si ~, wedtug midrasza, do kr61a Dawida, a druga do Moszego. Tosafot twierdzq, ze Mosze miat umrzec, kiedy miat osiemdziesiqt lat, przy wejsciu do ziemi, ale poniewaZ: z powodu grzechu Zydzi musieli przebywac na pustyni jeszcze czterdziesci lat, o tyle r6wniez op6.Znita si ~ smierc Moszego. Jest Z:ydowskim zwyczajem, ze kiedy Z:yczy si ~ komus przy urodzinach "do stu dwudziestu lat", nie oznacza to dostownej miary, lecz jest Z:yczeniem, zeby 6w cztowiek Zyt tak dtugo, aZ: zdota wypefnic Z:yci ‫ס‬wq misj ~ . (rabin Sacha Pecaric) Aharon umarl na g6rze Hor - Por. Bemidbar 20:22-28 i 33:38 .

32:51

wodach Meriwa - Por. Bemidbar 20:13.

32:52

z daleka - Za Raszim. Albo: "przed t ‫ ס‬bq" (Septuaginta .)

CHuMAsz PARDES LAuoER

383

DEWARIM

HAAZINU 32:48-52 Maftir

48

86g przem6wit do Moszego w srodku tego dnia, wyjasniajqc mu ·:

Wejdz na t ~ g6r~ Awarim, na g6r~ Newo, kt6ra jest w ziemi Moaw naprzeciw Jerycha, i sp6jrz na ziemi ~ Kenaan, kt6rq Ja dam synom Jisraela w posiadanie . 50 ‫ ו‬umrzesz na g6rze, na kt6rq si ~ wspiqtes, i zostaniesz d ‫ס‬tqcz‫ ס‬ny do swojego ludu, tak jak tw6j bratAharon umart na g6rze Hor i zostat d ‫ס‬tqcz‫ ס‬ny do swojego ludu. 51 Bo przestqpiliscie Moje stowo posr6d syn6w Jisraela przy wodach Meriwa ["Kt6tni ]" w Kadesz, na pustyni Cin, i nie uswi ~ciliscie Mojego lmienia posr6d syn6w Jisraela. 52 Bo ujrzysz ziemi ~ z daleka, lecz tam nie wejdziesz, do ziemi, kt6rq Ja dam synom Jisraela . 49

Haftara Haazinu: s. 443

Pardes Lauder on i Hoszea, syn Nuna - Pies ‫ו‬f wypowiedziat Mosze samodzielnie, lecz w tym ostatnim dniu swego zycia stat razem z Jehoszu ‫ף‬, kt6remu przekazat przyw6dztwo nad ludem. Gdyby nie stali razem, szydercy mogliby pomniejszac przyw6dcze uprawnienia Jehoszui, m6wi ‫ף‬c, ze dop6ki Zyl Mosze, Jehoszua bal si ~ podnie5c glow~ . (Raszi ) Werset ten m6wi ‫ ס‬nim Hoszea zamiast Jehoszua, kt6rym to imieniem nazwal go Mosze, by przywolac Boz‫ ף‬pomoc wobec knowa ‫ו‬f zwiadowc6w (Bemidbar 13:16). Komentatorzy podaj ‫ף‬ r6zne wyjasnienia tej kwestii. Raszi za Sifri i rabenu Bachja twierdz‫ף‬, ze choc Jehoszua zostat wybrany na nast~ pc~ Moszego, to nadal byl skromnym cztowiekiem, jak w czasach, gdy nosit swe zwykle imi ~ . Wedlug lbn Ezry, ‫ ס‬tym, ze Mosze nadal mu imi ~ Jehoszua, wiedzieli jedynie przyw6dcy plemion i dlatego Tora uzywa tu imienia, pod jakim znat go caly Jisrael. Or hachajim podaje, ze Mosze nadal mu imi ~ Jehoszua w dow6d uznania jego wielko5ci, lecz byloby niesto sowne, gdyby Tora zwr6cila si ~ do niego tym zaszczytnym imieniem, gdy stal w obecno5ci osoby, kt6ra mu je nadala. Kli jakar za5 twierdzi, ze imi ~ nadane mu przez Moszego bylo modlitw‫ף‬ przeciw falszywemu swiadectwu zwiadowc6w, lecz teraz, gdy cate to pokolenie wymarlo, nie bylo juz potrzebne. Neciw bardzo si ~ staral, aby uchronic reputacj ~ swoich student6w przed jakimkolwiek oszczerstwem. Gdy jeden z nich zostal wyznaczony na rabina pewnego miasta, poprosil go ‫ ס‬blogoslawie ‫ו‬f stwo chroni ‫ף‬ce przed znieslawieniem. Neciw powiedzial mu tak: "To blogoslawie ‫ו‬f stwo byloby wypowiedziane na pr6zno. Kiedy Jehoszua byl jeszcze znany jako Hoszea, Mosze zmie nit jego imi ~ , m6wi ‫ף‬c: 'Niech B6g uchroni ci ~ od rady innych plemion'. Jednak, kiedy zostat wyznaczony na przyw6dc~ Jisraela, Mosze zn6w nazwal go Hoszea i nie odm6wil zadnej spe cjalnej modlitwy. Powodem bylo to, ze taka modlitwa w stosunku do przyw6dc6w jest nieu;Zyteczna". (lturej Tora ) 32:46

ostrzegam - Por. Szemot 19:21. Dosl.: "swiadcz~".

32:48

B6g przem6wil do Moszego tego wla5nie dnia wyja5niaj‫ן‬cc mu - Wyral:enie wajdaber Haszem el Mosze 'B6g przem6wit do Moszego' pojawia si ~ w Torze dziesi ~c razy w takiej formie, to znaczy gdy slowo lemor 'wyja5niaj ‫ף‬c mu' nie nast~ puje od razu po nim. Stanowi to aluzj ~ do Dziesi ~ciu Przykaza‫ו‬f (asarat hadibrot). Na temat r6znicy pomi ~dzy znaczeniem sl6w dibur i amira w Torze patrz: Wsti,;‫י‬p do Tory Pardes Lauder, ksi ~ga czwarta Bemidbar. Stowo dibur oznacza ostrzejsz‫ ף‬mow~, zwiqzane jest z os‫ף‬dzaniem, za5 lemor mow~ tagodn ‫ף‬, zwiqzane jest bardziej z milosierdziem - dlatego mozna powiedziec, ze w siowie wajdaber 'przem6wit' :lydzi doswiad czyli mowy najsilniejszej, kt6ra nie byla lagodzona slowem lemor. (Baal haturim )

382

CHUMASZ PARDES LAUDER

‫האיזנו‬

‫לב‪:‬מח‪-‬נב‬

‫דירבם‬

‫מפטיר מח‪-‬מט ~~י ~ה ‪f j‬ו ז‪t‬ל‪-‬מץ‪j‬ה ‪f‬ם~'} ימ~ם מחנ ל‪.‬אןנר‪ :‬ה‪,?.‬ע ז‪t‬ל‪-‬מר‬

‫‪w‬‬ ‫‪w‬‬

‫מע‪~.‬י‪i‬ם מ‪f‬ה מר‪~-‬ו ~ י ~‪1‬ץ מו~ ‪ ~~,‬על‪J. ~-‬י ~ר‪r‬יו‬ ‫ב ~ו~ה ז‪t‬ת‪-‬ז‪1t‬ץ ? ‪j‬עו ~ י ~‪1.‬י ןןט ~;‪:‬ו‪1.‬י ~ץנר~ל ‪:‬חג~‪i.?~ ?-‬ת‬ ‫~סר ~ץ‪j‬ך ~נ;ו‪f‬ו עה_ל ש~ה ן;כז‪tt‬יף_ ז‪t‬ל‪-‬ע ‪p‬ףי ר‪j‬ץ~~ ‪6-‬ת‬

‫‪v‬‬

‫‪o‬‬

‫אנ ~ י‪ 1‬מז‪t‬ףו ‪f‬יו ס‪t‬יר ~~י ף ז‪t‬ל‪-‬ע~יו‪ :‬עכ ~‪w‬י ‪.r‬יע{‪t‬ום ~‬

‫הפטרת‬ ‫האזינו‬ ‫דף‬

‫‪ f‬תון ‪f‬י‪~ }.‬ץנן~ל ‪ f‬זכ‪,‬י‪,r-‬נריכף קכ‪.‬ש ו;כן~ר‪ t~-‬ל') ~ץ‪j‬ך‬ ‫נב לא‪-:‬קן !‪ Y‬ז;ד‪t‬נ או‪t‬וי ‪ f‬ןוון ‪ f‬י‪~ }.‬ץנך~‪.‬ל‪ :‬י‪ :;>_,‬ו;כ‪~J‬י ב‪:‬ורז‪.t‬נה‬ ‫ז‪t‬ת‪-‬סז‪t‬ךץ ן~~ה אן בכבוא ז‪t‬ל‪-‬ס~ץ י‪-~}.‬ר‪j‬ץ~ \ט‪::‬ב י‪:;~).‬ל‬ ‫‪.‬ישראל‪:‬‬ ‫‪:‬ז‬

‫•• ‪1‬‬

‫פ פ פ‬

‫נ"ב פסםיקו כל"ב מיסן‪.‬‬

‫רם"י‬

‫וסורג יו נכס‪t .‬כמר סקנ"ס כריכי מר‪ 5‬י‪t‬כן נוו‪ 5‬י סירס וככ מי ובים נר כוו כמוורמ ינ‪t‬כ רימווס‪t .‬כף כ‪t‬כן נמיממר ו‪::‬כ‬ ‫מובס כ‪t‬כמר ננכ‪S‬ס סירס כ‪r‬ס נעי ו‪::‬סיר יובר‪t‬ככ ‪t‬כרמריס כנך רכך ‪t‬כס ‪t‬ככר מוג יובין נר ‪t‬כין ‪t‬ככר מכיווין ‪t‬כרמר ‪t‬כדס‬ ‫ובסר‪ S‬י‪t‬ככר ממ‪ S‬ריס רקרנכ ככר ‪t‬כמ כיס רסרריד ככר ‪t‬כמ סמן רסגי‪ r‬ככר ‪t‬כמ סובניו וכנככס ככר ‪t‬כמ סנ‪t‬כר וכמן ככר ‪t‬כמ‬ ‫נ‪f‬נובו םמ ‪f‬נסון ‪f‬נמין‪ .‬נ‪t‬כרמס‬

‫כמורס ‪t‬כין ‪t‬ככר מכיווין ‪t‬כרמר‪t .‬כמר סקנ"ס כריכי מככיסו נוו‪S‬י סירס וכר'‪))( :‬‬ ‫מי‪r‬נס ובר‪t‬כי‪r‬נ רוומד‪r‬נ ‪t‬כרמס ובסעוביט מובס ‪t‬כמ ‪t‬כסרן נגד ר‪t‬כוברן רסכניובר כ‪t‬ככנכ‪ r‬ר‬

‫רכן ובכי רכן ו‪::‬כיובי רר‪t‬כס נכר‬ ‫בנכודר‪t .‬כמר כר מובס ‪t‬ככרן ‪t‬כווי נככס כמטס ונככס‪ .‬עוברט ידיך ועובט‪ .‬עוברט וגניך ועובט‪ .‬נכ‪ S‬רס נכיכיך ונככס‪ .‬קמרז‬ ‫עיך רקמז וסכך כר‪t .‬כמר מובס ‪t‬כוברי מי ובממ נמימס ‪ r‬ר‪( :‬נ‪ ))f‬פ~ ‪f‬נובו םפ~מם כי‪ .‬גרממס כמנכרכ ני‪ :‬פ~ ‪f‬נובו נ‪~t‬‬ ‫קדובמם ‪f‬נרמי‪ .‬גרמ‪r‬נס כי ובכ‪t‬כ ‪t‬כמקדוב ‪t‬כמרמי ככס )נמדבר כ יי< רדנרמס ‪t‬ככ ססכנכ רסס ככרסו רסר‪ 5‬רכר כסכומו‬ ‫ענכמיס ר‪t‬ניכר דברר נכמר וכמן מימיו נכ‪t‬כ סכ‪t‬כס כיס ממקדם ובס ו‪::‬ככיס ו‪::‬סיר יובר‪t‬נכ ‪t‬כרמריס רמס ססכנכ ס‪ r‬ס‬ ‫וב‪f‬ויכר נובכו רכ‪t‬נ כעררנככרמ ‪f‬וס ‪r‬כס ‪f‬וין כר ממן ו‪::‬כר ר‪f‬וס ווט‪f‬ו ‪f‬ויכר כרקס כך מקייס מכרמ נרר‪f‬ור ‪f‬וכר כ‪t‬כ ככ ו‪::‬כן‪:‬‬ ‫)ככ( ני מכנד‪ .‬מרוורק‪ :‬מו‪f‬נס ונר'‪ .‬כי ‪f‬וס כ‪t‬נ מר‪f‬וכס כככוביי כ‪t‬נ מר‪f‬וככ נכוד כווייך‪ :‬רובםס נ‪ ~f‬מכר‪f‬נ‪ .‬רידנכמי כי‬ ‫יינינס סי‪f‬ו כך נככ כן ‪f‬וכי ‪f‬ורמר כך נככס רר‪f‬וס‪:‬‬

‫‪Pardes Lauder‬‬ ‫‪f Haazinu ma czterdzie5ci trzy .‬ו‪Zapytano kiedy5 rabina Josefa Bera Sotowiejczyka: "Dlaczego Pies‬‬ ‫‪wersety, Pie5n przy Morzu tylko dziewi ~tnascie, a Pie5n przy Studni (Bemidbar 21 :17) jul: tylko‬‬ ‫‪cztery ~ " Odpowiedziat tak: "Pewne ludowe powiedzenie m6wi, ze rebi wie wszystko; rebi ze‬‬ ‫‪f Haazinu‬ו‪swoimi uczniami wie o wiele mniej, a sami uczniowie wiedzq juz bardzo niewiele. Pies‬‬ ‫‪Mosze za5piewat sam i dlatego jest ona taka dtuga. Jesli chodzi o Piesn przy Morzu, to czytamy :‬‬ ‫‪ t 15:1) i w rezultacie piesn ta jest o wiele‬ס ‪' W6wczas Mosze i synowie Jisraela zaspiewali' (Szem‬‬ ‫‪fcu, gdy mowa jest o Piesni przy Studni, czytamy: 'Jisrael za5piewat', co sugeruje,‬ו ‪kr6tsza. W ko‬‬ ‫) ‪ze uczniowie sami jq zaspiewali i dlatego jest ona taka kr6tka". (Chachamim jeszarim‬‬ ‫‪f trzy razy: pierwszy raz ludziom zebranym wok6t‬ו ‪Niekt6rzy uwai:ajq, ze Mosze wyglosit t ~ pies‬‬ ‫‪niego (Dewarim 31 :22), po raz drugi do starszyzny (werset 31 :28) i jeszcze raz catemu narodowi‬‬ ‫)‪(werset 31 : 30.‬‬

‫‪381‬‬

‫‪CHUMASZ PARDES LAUDER‬‬

DEWARIM

HAAZINU 32:44-47 Si6dmy czytaj‫ן‬ccy

Mosze przyszedt i wypowiedziat wszystkie stowa tej piesni przed ludem , ‫ חס‬i Hoszea, syn Nuna. 45 Gdy Mosze skonczyt wypowiadac wszystkie te stowa do catego Jisraela, 46 powiedziat do nich: Wezcie sobie do serca wszystkie te stowa, kt6rymi was ostrzegam, zebyscie nakazali je swoim dzieciom, aby starannie wypetniaty wszystkie sto wa tej Tory. 47 Bo nie jest to dla was pr6zna nauka, lecz jest to wasze :lycie i przez t~ nauk~ wytrwacie w ziemi, do kt6rej idqc przechodzi cie przez Jordan, zeby jq posiq5c. 44

Pardes Lauder szy cierpienie zadane Jisraelowi, B6g zaostrzy miecz Swego s‫ף‬du i nie oka.Ze lito5ci ciemi ~Zycie lom Swego ludu. Prorok Zecharja obala argument, kt6rego u‫ן‬ywaj ‫ ף‬napastnicy na swoj ‫ ף‬obron ,~ ze przeciez sq niewinni, poniewa:Z wprowadzali jedynie w y‫ן‬cie Boze wyroki: "M6j gniew zaci ‫­ף‬ Zyl nad narodami pysznymi, bo gdy Ja si ~ gniewatem tylko troch ~, one ukazaty petni ~ swej nienawisci" (Zecharja 1 :15). (Raszi ) 32:43

[Wtedy] narody b ~‪i‬ל‪~-‬את‪:‬‬

‫ישכיל~ "זאת‬ ‫חכמ~‬ ‫ל~‬ ‫ ‪.J " :‬‬‫‪\.‬‬ ‫‪:‬‬

‫~י?ה ~ןדף‪ .‬ז‪rt‬כ‪ 1‬ף~~‬

‫דיו‬

‫אם‪-‬לא ני‪-‬צ~רם ‪:‬מכרם‬

‫יניס~ רבבה‬ ‫~שנים‬ ‫‪.J‬‬ ‫~‪:‬‬

‫"'ד‬

‫זו‬

‫‪.1‬‬

‫לחאריתם‪:‬‬ ‫יניב~‬ ‫‪• :- 1- :‬‬ ‫‪:‬‬

‫נ~ ן~ה‬ ‫די‬

‫‪p‬‬

‫‪T‬‬

‫\"‬

‫‪:‬‬

‫המה‬ ‫עצות‬ ‫אבד‬ ‫ני‪-‬גוי‬ ‫•• ‪r.‬‬ ‫•• ‪\.‬‬ ‫‪.1‬‬‫)"‬ ‫•‬

‫חמישי כט ן~~ן ~ ם נ;ןב~~ה‪:‬‬

‫ל‬

‫די‬

‫~ן‪-‬ןא‪,r‬נר~ ‪_:n‬‬

‫~~?ג~‪-‬ן~ ~מו‬

‫‪"\.‬יד‬

‫‪:‬‬

‫אפאיהם‬ ‫אמרתי‬ ‫ ‪n :• •• :‬‬‫‪• -\.:‬‬

‫כז אש‪~;:‬יתה מאנוש זכרם‪:‬‬ ‫‪1‬‬

‫‪-‬‬

‫‪T‬‬

‫•‬

‫‪T‬ו\‬

‫די‪..‬נ‬

‫•‪1‬‬

‫י‪r‬די‬

‫הסגירם‪:‬‬ ‫לא ויהוה‬ ‫‪• :‬‬

‫מ לא כצ~רנ~ צ~רם‬

‫פלילים‪:‬‬ ‫ואיבינ~‬ ‫לב‬ ‫•‪1‬‬ ‫‪""\.‬‬ ‫‪:‬‬

‫ו~ג~‪-‬י~ זקד‪t‬כ ם~~~‬

‫‪q‬ייי‬

‫‪r‬יי‬

‫)י"‬

‫דין‬

‫נ‬

‫‪,/‬‬

‫‪:‬‬

‫‪""\.‬‬

‫‪ T‬ו\‬

‫רם"י‬

‫םזיס‪ :‬רקסכ ככרירי‪ .‬רכרימרמ םז םםמר מרירי‪ .‬קטנ כרימס כמר )סרםנכ יג יד( מסי קטנן םמרכ‪ :‬רםן ככככרמ‪.‬‬ ‫מנכםס סיס וסיר סר‪r‬ככיס כרםכין רממימין‪ :‬מככמ זרמ~י נכ‪D‬ר‪ .‬מרס כ‪r‬כםיס סמסככיס נככ ג‪r‬כרכס נככ סנכפר כככיס‬ ‫ס‪ r‬ר‪r‬וכיס נככ סמרך‪rr .‬כיכס כםרן מרר‪S‬מ סמיס נככ סנכפר רכן ככ מרר‪S‬מ זנו סמםפםף נככ סנכפר וסדכן‪) :‬ככ( ככמרז‬ ‫מ‪l‬בכ~ מרב מ‪r‬ורז כנכיר מםככס ‪r‬כרנ גייסרמ‪ :‬רככמדריס ‪ 6‬יכככ‪ .‬כםנרר‪r‬כ רכמכט מן ס‪r‬ורנ ‪r‬כזרי כננו כקרפיס בככיר‬ ‫מ‪r‬כממ מימס רסרמ ממ וסוכן נס‪ .‬זנו מ‪r‬ור רמ‪r‬וזריס מימס םננימ מסיס מיממ זנו כמר םכממר )ירמיס ט כ( כי‬

‫נככס מרמ נ‪r‬ככרכיכר רכן מרגס מרכקכרס‪ .‬זנו מזכר מזכרז מםככ ‪r‬כרנ נככ מס םנכםר נ‪r‬כר‪S‬רמ םכממר )ירמיס ימ יג(‬ ‫ומספר ‪r‬ור‪ S‬רמ יררםכיס םממס מ‪r‬נ‪r‬כרמ כנרםמ‪ :‬רמ‪r‬וזריס מימס נככ מס םנכםר נ‪r‬וזרי ‪r‬כזריס םכממר )י‪r‬כ‪ r‬קמכ ‪r‬ו ינ(‬ ‫מםר ‪ r‬קכי נימ יםרמכ נכרםיס נ‪r‬כסף מים נ‪r‬וזרי מםכימר‪) :‬כר( ‪6‬ככרמי ‪ 6D6‬יכס‪ .‬ממרמי נכבי מפמס מרמס‪ .‬רים‬ ‫כפרם מפמיסס מםימס פמס כסםכיכס מנככי ספקו‪ .‬וזרג ממר מ‪ S‬יכר ננכ‪ r‬רמ )כ‪r‬ומיס ט כנ( דממן כסס ממככרמ‬ ‫רנכממיס רמ‪r‬ככקס כפ‪t‬נס כספקו‪ .‬רכן ‪r‬ונרר מכ‪r‬כס‪ .‬וים פרמריס מומר כמרגרמר י‪r‬כרכ ררג‪ r‬י בככיסן וכמ ימכן םמס כן‬ ‫סיס כר ככמרב ‪f‬נ‪f‬נפ‪f‬ניסס ‪f‬נ‪r‬כמ כםמרם ר‪f‬נ‪r‬כמ כיסוד כמר )יםנכיס מס ס( ‪f‬נ‪f‬נ‪ r‬רן )‪f‬נירנ ט‪ r‬ס( ‪f‬נ‪f‬נמי‪ S‬כס נמר פי‬ ‫רס‪f‬נ' סמיכרכס ‪f‬ניכס ר‪f‬כריס נר ככ‪.‬כ ר‪f‬נרכקכרס מרגס ‪t‬כ‪r‬כר כםרן סנריימ‪f‬כ סםכריס נספרי ס‪r‬כרכקמ מינס ‪ r‬ר כםכם‬ ‫מינרמ ‪f‬כמרמי ‪f‬נף ‪f‬ני סס ‪f‬כמרמי נ‪f‬נפי ‪f‬נמכס כ‪t‬כיכר ‪f‬ניכס םי‪f‬כמרר רר‪f‬כיסס נככיסס ‪f‬ניס סס‪) :‬זכ( ~ר~י כנכס ‪6‬ריכ‬ ‫&ברר‪f .‬נס כ‪t‬כ םכנכס ס‪f‬נרינ ככרס נככיסס כסם‪r‬כימ ר‪f‬נס ירככ כסס רים‪r‬כימס ימכס סגזרכס נר רנ‪t‬נכסיר רכ‪t‬כ ימכס‬ ‫סג דוכס ני ר‪ r‬סר םכ‪f‬נמר פן ינכרו ‪ S‬רימר ינכרו סדנו כמכרמ גנררמי בככרי ם‪f‬נין סג דוכס םכר‪ D :‬ן י‪ 6‬ככדר יד כר וככב‬ ‫דגר'‪ .‬כי ‪f‬נרמר גרי ‪f‬נרנז נכ‪ S‬רמ סמס‪) :‬כמ( ר‪f‬נין ככס מכרכב‪ .‬ם‪t‬ניכר סיר ‪r‬ככמיס יםכיכר ‪f r‬נמ ‪f‬ניכס ירדוף וגר'‪:‬‬ ‫‪f‬ניככ ירד‪f q‬נמ‪.‬ד ממכר ‪t‬ככף מיםר‪t‬ככ‪ 6 :‬ס‬ ‫)כס( יכיכר ~‪f‬נמרימס‪ .‬ימנו כנ כסמנרכן כסוף פררנככרמס םכ יםר‪t‬ככ‪:‬‬

‫)‪0‬‬

‫נ‪ ~f‬כי ‪ 5‬ררס כככרס רכי כסנירס‪ .‬מכרס ומסרס ניזכר‪ .‬זיכנר"ר נכנכ"‪ r‬נכססגיר[‪( :‬נ‪ )~f‬כי נ‪ ~f‬כ‪ 5‬רדכר ‪ 5‬ררס‪ .‬ככ ‪r‬ס‬ ‫סיס כסס כ‪t‬נריניס כסנין םסםס ססגירס רכ‪t‬נ כסס רכ‪t‬נכסיסס סכ‪rS‬כון םסרי נכד סכס כ‪t‬כ יככר ככרס ‪t‬נכסיסס ככגז‬ ‫‪ S‬ררכר כי כמ כסכנככר סכנכס‪ .‬ככ ‪ S‬רר םנמקרמ כםרן סכנכ‪ :‬ר‪f‬ניכיכר ‪~ D‬י~יס‪ .‬ובככפיר ‪f‬נריניכר םרפטיס ‪f‬נרמכר סרי‬ ‫ם‪ S‬ררכר מכרכר כסס‪( :‬כ~) כי ככג‪r‬ון סדרס נ‪ D‬כס‪ .‬מרסנ כמנככס‪f .‬כמרמי ככני ‪t‬נפמיסס ר‪f‬כםנימ כ‪r‬רס כפי םמנכםיסס‬

‫‪373‬‬

‫‪CHUMASZ PARDES LAUDER‬‬

HAAZINU 32:17-24

Czwarty czytajc‫ן‬cy

DEWARIM

rozdral:nili Go obrzydliwosciami. 17 Zarzynali [zwierz~ ta] na uczt~ dla demon6w, kt6re s‫ ף‬pozbawione mocy, dla przerailiwych sit, kt6rych nie znali, dla nowych [bozk6w], dopiero co uczynionych, kt6rym nie okazywali wzgl ~ d6w wasi przodkowie. 18 Porzucites Skat,~ kt6ra ci ~ zrodzita, zapomniates Boga, kt6ry ci ~ wywi6dt z tona, 19 co widz ‫ף‬c B6g zapton ‫ף‬t gniewem, podsyconym przez Jego syn6w i corki . 20 ‫ ו‬powiedziat: Usun ~ od nich Swoj ‫ ף‬Obecnosc i b~ dzie Mi ob jawione, jaki b~ dzie ich koniec. Bo jest to pokolenie przewrotne , dzieci, w kt6rych nie ma wiernosci. 21 Zakwestionowali Moj ‫ ף‬wy t‫ף‬cznosc czyms, co nie jest przerailiw‫ ף‬sit‫ ף‬i rozdral:nili Mnie swymi marnosciami, wi ~ c i Ja zakwestionuj ~ ich wyt‫ף‬cznosc nikczemnym ludem bez [imienia], rozdraZ:ni ~ ich narodem gtupc6w. 22 Bo rozpali si ~ ogien Mojego gniewu i buchnie aZ: do najnizszych gt~ bin Szeolu , nios‫ ף‬c kres ziemi i jej urodzajom i trawi ‫ ף‬c Uerozolim ~ , kt6ra jest] zatozona na g6rach. 23 Pot‫ ף‬cz~ nieszcz~ scia przeciwko nim, Moje plagi b~ d ‫ ף‬siac posr6d nich zniszczenie. 24 Spuchn ‫ ף‬od gtodu, poze rani b~ d ‫ ף‬przez drapiezne ptactwo, b~ dq dr~ czeni gorycz‫ ף‬smierci . Kty zwierz ‫ף‬t zapuszcz ~ w nich , Pardes Lauder

32:26

cis ‫ל‪-‬יהמים אשר אתם חייי‪a‬‬ ‫‪1•1‬‬

‫‪lfl 1‬‬

‫‪\, T‬‬

‫‪S‬‬

‫‪1‬‬

‫ן•‬

‫‪•::‬‬

‫‪HI‬‬

‫‪••1‬‬

‫‪• T -‬‬

‫'‪'1‬‬

‫‪:• :-‬‬

‫‪• -‬‬

‫‪:•< -‬‬

‫על‪-‬ך~~ה ~ץ‪l‬ר ~נ)ם ם~~ ז‪t‬ת‪~-‬ך‪ \1‬ה~~ ‪:‬ה~~ר? פ‬ ‫‪W‬ה ר~ רב~ ~~~ למ~‪f‬ו ?‪i‬ר~ ז‪t‬ת‪~-‬הו ‪ W,‬ע‬ ‫חמישי יי נ~א~ר ~ר‪i‬יה ז‪t‬ל‪-‬מ‬

‫‪w‬‬

‫‪W‬ע ~?~~;ו;נ~נ‬ ‫‪ w‬ה ~יהו‬ ‫~‪.‬כ;~~ו‪.‬זנו ‪]q‬דךל מוג!ד כ~~נפ~ נל!‪.‬ד מ‬

‫בששי[‬

‫טי‬

‫ל~‪ ~;:‬מו‪,‬ע‪.‬ד‪ :‬ר~ר~ ~הנה ~ז‪t-‬דךל ~ע‪:‬ן‪p‬ד ~~ מע‪!.‬ני עז‪.‬פ~ד ז‪.‬כ~‪v‬‬

‫טז על‪r~-‬ן‪t‬ו ;‪:‬ז~דךל‪ :‬י~~ר ~הנה ז‪t‬ל‪-‬מץ‪t‬ה ח~ו" שב?‪-~ .‬ם‪.‬ע‬ ‫ו‪i‬ן‪~Q 6‬ם ד‪f‬יח ון)ת ו ~יג ו ‪jj‬יל~ ג~ר‪:;-‬ז~ךץ ~ץ‪l‬ר ובונא‬ ‫ה~~‪-‬א‪~ +‬קרבו נ‪.‬ע‪~$.‬גי וס~י ~ת‪~-‬רי‪t‬רי ~ ר ~ר‪,‬ז‪:‬וי‬

‫‪w‬‬

‫יז‬

‫•‬

‫•‬

‫‪p‬‬

‫•‬

‫"‬

‫‪p‬‬

‫~ןור‪ :‬ווכרה‪~ ,.‬ב~~~ כ~רם‪-‬מ‪m‬א כע‪.‬ז~יז‪:‬ום וח‪33V‬‬

‫‪...‬‬

‫‪...‬‬

‫ךיז‪:‬ו ~גי ו;)דךם‬

‫ועכת ל')‪~ ~~:‬ה~נ;י~ ן')‪l‬ת ן~ות ו~ות ו~מר ~י!ם מ‪f‬ר~א‬ ‫יח ‪p‬לא ל'} ~י‪~-‬יר ~ל ‪b‬י ~קן~ ‪~~ Q‬גי ררו ')‪l‬ת ‪:Q‬ה~~ ך~ב~י‬ ‫מ ר‪i‬ו ~ ז‪:‬ויר י)~ ~י!ם מה~א על ~ל‪-‬ררוג'ה ~ ר ה~~ ~י‬ ‫יט‬

‫‪v‬‬

‫‪v‬‬

‫‪w‬‬

‫פ‪j‬ן‪ j‬אל‪-‬אליחם חאירם‪ :‬רעה‪.f‬ו בתנ~ לכ‪ a‬תא‪-‬השי‪mm‬‬ ‫‪T T‬‬

‫‪\8‬‬

‫•‪::‬‬

‫• ‪\.‬‬

‫‪• •• : -‬‬

‫ן‬

‫‪:‬‬

‫‪-‬‬

‫‪T‬‬

‫•‬

‫‪1‬‬

‫‪-‬יי ~~גי ~ץנך~‪.‬ל‪~ :‬פ~י~~‪-‬י‪ ~.‬הנ;‪f‬ן~‪.‬ס‪-‬ל~ ו‬

‫]שביעי[‬

‫‪..‬‬

‫•‬

‫‪.‬‬

‫~ץ)ר‪-‬ג~}ע‪,‬ז‪:‬וי ?‪~-‬כנכיי ןתג וכלב ~ן~ש ל‪~?-‬ו ו'{נ~ע ודשי‪t‬‬

‫~~‪f‬ה ז‪t‬ל‪~-‬לך‪.‬ום ~רי‪ a‬כע‪+.‬ד~ם ו~בב‪~t‬גי ומ~ר ז‪t‬ת‪~-‬רי~י‪:‬‬ ‫רם"י‬

‫סרםס )ככ‪f‬ו (ו‪ f‬בככ נימס ;‪r‬כ בכז ו‪;:‬סיר בכרו‪;:‬ין כבכ‪r‬רס‪) :‬יכ( ס‪f‬נכובים‪ .‬ככמרד‪ :‬רסכובים‪ .‬כ ;‪ r‬מרבכ‪ :‬רסס‪ .q‬כמס כ‪f‬ו כורח‬ ‫נבכר ככככי‪f‬ויסס‪) :‬יד( ר ‪ 56‬רכר‪ .‬ר‪f‬ו‪ r‬ר‪ r‬כר‪) :‬ס‪ (r‬ככר ס‪t‬נרז‪ .‬נויי ס‪f‬ורז‪) :‬י‪ (r‬רסם‪l‬לר‪l‬לי ‪ D‬כי‪ .‬כמר ן‪f;:‬ויכי רר‪f‬וס כ‪ S‬רורס‪:‬‬

‫)יס( ‪t‬נ‪l‬נ סםירס ס‪.r‬ל‪l‬נ‪) f‬כקככן ככ (ו‪ f‬ס‪f‬ו‪ r‬יכר סן‪;:‬מיס בכד )ככ מנ( וכפר ‪f‬ודמורר בכמר‪( :‬כ) רכ ‪ 56‬רכי‪ .‬רסכבכיסרכי‬ ‫רכן ככ כ‪f‬ורז כ;‪ r‬רן כבכס‪( :‬נ‪f‬כ) רפכ‪l‬לס סובירס ס‪f r‬נ‪l‬ל ~‪ D‬כיר ~פז‪ .‬ן‪;:‬סורריורי כר כוררכס בככ ככ סמר‪fS‬ורור ‪f‬ורורן‪ :‬כי נ‪~t‬‬ ‫‪l‬לובכמ זנ‪ D‬י ‪ r‬רפר‪ .‬סרי ‪ r‬ר סכםווס כי ;‪ r‬ר‪t‬וכ ן‪f;:‬וין ורורס מן‪;:‬ורכווור ככ‪ r‬רבכס כנמרי‪) :‬כג( )‪D‬םרק יד( רי‪ 5‬ר ‪f‬נ‪l‬ל יסרובפ נן‬

‫‪349‬‬

‫‪CHUMASZ PARDES LAUDER‬‬

WAJELECH

DEWARIM

jarzmo Tory, zanim powr6cisz do pracy. Jest to odpowiedni czas, by stowa Tory przenikn ~ do serc i umyst6w ludzi, tak aby mogli oni docenic je we wta5ciwy spos6b. (Akedat }icchak ) Po uptywie catego roku, w czasie kt6rego nie wolno im bylo pracowac na polach, lud t~sknit za fizyczn ‫ ף‬pracq. To wtasnie wtedy Tora nakazuje, aby op6.Znili jeszcze powr6t do pracy i wystu chali st6w Tory. Jest to wa2:n ‫ ף‬lekcj ‫ ף‬dla nas: to wta5nie wtedy, kiedy pragnie si ~ najmocniej rzeczy materialnych, powinno si ~ zrobic wszystko, co tylko mozliwe, aby zbli:Zyc si ~ do Tory i jej przykazan. (Meszech chochma )

31 :10

Sukot- Niekt6rzy uwa:Zajq, ze czytanie odbywato si ~ w drugi dzien Sukot, czyli pierwszy dzien chof hamoed (Minchat chinuch 612), inni, ze wieczorem tego wtasnie dnia (Tiferet Jisrael, Sota 7:48, patrz te:Z: Sota 41a, Miszne Tora Chagiga 3:3 .) roku szabatowym - Po hebr. szemita, por. Dewarim 15:1 . po kai:dym si6dmym roku, roku szabatowym - Na p‫ס‬czqtku pierwszego roku szemity (Sota 41a, Miszne Tora Chagiga 3:1, por. Szemot 23:16.) Wedtug lbn Ezry uroczyst‫ס‬SC hakel odbywata si ~ na p ‫ס‬czqtku si6dmego roku. lbn Ezra wnioskuje to na podstawie stowa mikec (por. Bereszit 41 :1 i komentarz Pardes Lauder do tego miejsca,) kt6re dostownie oznacza 'koniec', lecz wedtug niego czasem nale:Zy je tlumaczyc jako 'na po CZqtku', por. Dewarim 15:1

31 :11

w miejscu, kt6re On wybierze - To jest w Jerozolimie, por. bewarim 12:5 . [kr61] b~zie czytal t~ To~ - Kr61 b ~dzie czytal Dewarim st‫ס‬jqc na drewnianym podwy:Zszeniu na dziedzincu Swiqty‫ ח‬i. (Sota 41 a, Raszi )

czytal t~ Tor~ - Wedtug tradycji czytane byly wersety Dewarim 1:1-6:9, 11:13-21 , 14:2228:69 (Miszne Tora Chagiga 3:3, Lechem Miszne do tego miejsca, Tosafot Jom tow, Sota 7:8,) niekt6rzy uwa2:ajq jednak, ze Dewarim 1:1-6:9, 11:13-21 , 14:22-27, 26:12-15 , 27:1128:69 i 17:14-20. Wwi ~ kszosci wydan Talmudu porzqdek jest nast~ pujqcy: 1:1-6:9,11 : 13-21 , 14:22-27, 26:12-15, 17:14-20 i 27:11-28:68 .

31 :12

Zgromad.Z lud - Najlepszy czas, by m6wic ‫ ס‬jedno5ci i pokoju, to rok szabatowy, podczas kt6re go wszyscy ludzie sq r6wni. Zar6wno bogaci, jak i biedni, znajdujq si ~ w takiej samej sytuacji i wszystkie stare dtugi zostajq wymazane. Taka r6wnosc bez Wqtpienia prowadzi do pokoju , poniewa:Z kt6tnie spowodowane sq zwykle roszczeniami dw6ch os6b wobec jednej rzeczy. Co wi ~cej, swi ~to Sukot to wyjqtkowo odpowiedni czas, poniewa2: opuszcza si ~ wtedy swoje stafe domostwa i mieszka w szatasach. To wtasnie dlatego ceremonia hakel, podczas kt6rej zbierajq si ~ razem wszyscy m ~czyzni, kobiety i dzieci, zostafa ustanowiona na 5wi ~to Sukot po zakonczeniu roku szabatowego. (Kli jakar ) male dzieci (... ) zeby uslyszeli (".) wszystkie slowa tej Tory- Dlaczego przychodzify dzieci ? Aby nagrodzic tych, kt6rzy je przyprowadzali (Raszi, w oparciu ‫ ס‬traktat Chagiga 3a.) Traktat Kiduszin 34b stwierdza, ze rodzice majq obowiqzek przyprowadzic dzieci na hakel. Czy po to, zeby zostali za to nagrodzeni, jak stwierdza Chagiga 3a? Ale przecie:Z werset 31 :13 podaje inny pow6d, m6wi mianowicie, ze "usfyszq i nauczq si ~ bac Boga, waszego Boga" Dlaczego Talmud podaje inny pow6d? Poniewa:Z w wersetach 31 :12 i 31 :13 mowa jest o dw6ch r6znych katego riach dzieci - we wcze5niejszym 12 ‫ ס‬bardzo mafych dzieciach, a w 13 o takich, kt6rych edukacja juz si ~ rozpocz ~a, dlatego ich ojciec ma obowiqzek przyprowadzic je ich na hakel (Maharsza) Stwierdzenie "zeby usfyszeli" mozna wyjasnic zgodnie z Misz ‫ ח‬q (Awot 2:11 ): "Rabi Jehoszua ben Chanania - szcz~sliwa ta, kt6ra go urodzita". Rabin Owadia Bartenura wyja5nia, ze od dnia, kiedy si ~ urodzit, jego matka nie zabierafa kotyski z bet midraszu (domu nauki), tak aby do uszu dziecka dobiegafy wylqcz ‫ ח‬ie sfowa Tory. Widzimy wi ~c, ze samo stuchanie tych, kt6rzy studiujq T‫ ס‬rli!, wywiera wptyw na dziecko. W rzeczy samej jest to nagrodq dla tych, kt6rzy przyprowadzajq swoje dzieci. (Me/o haomer)

348

CHUMASZ PARDES LAUDER

‫וילך‬

‫דירבם‬

Mam dzisiaj sto dwadzie5cia lat- To stwierdzenie wskazuje nam dwie drogi walki ze zt‫ ף‬sktonno5ci ‫ף‬. Jesli stara si ~ ona sktonic ci ~ do grzechu, powiedz jej: "Jestem jak stulatek. Jestem prawie u schylku mojego Z)'cia, jak mam teraz zgrzeszyc? Jesli za5 zta sktonnosc stara si ~ przekonac ci ~, aby5 nie spefnit jakiegS‫ ס‬przykazania, poniewa.2: jeste5 zbyt zm ~ony, powiedz jej: "Mam dwadzie5cia lat, jestem peten energii; w moim wieku nie wypada byc leniwym". (rabin Szalom z Komarna) Byl to 7 adar, dzie ‫'ו‬i sto dwudziestych urodzin Moszego, por. Dewarim 34:7 (Sota 13b.) Jui dluiej nie [pozwolil mi B6g] prowadzic was [na wojn~] i przywiesc z powrotem - Mosze m6wi tu, ze jest juz zbyt stary, by prowadzic ich do walki, lecz zapewnia, ze nie ma znaczenia, kto b~dzie stat na ich czele, poniewa.2: B6g sam zniszczy ich wrog6w. (lbn Ezra) prowadzic was (... ) i przywie5c- Dost.: "wychodzic i przychodzic", por. Bemidbar 27:17. Nie kt6rzy uwa.laj ‫ף‬, ze odnosi si ~ to do przewodzeniu w nauczaniu Tory (Sota 13b, Ramban), albo do dowodzenia podczas wojny (lbn Ezra.) Bowiem - Wedtug Rasziego, wedtug Baalej tosafot i Rambana: "r6wniez ." 31 :3

To B6g, tw6j B6g, kt6ry ci~ przeprowadzi - Mosze daje tu jasno do zrozumienia, ze na czele narodu b~dzie szedt sam 86g i to On sam unicestwi jego wrog6w. Przyw6dc‫ ף‬ludu ~dzie co prawa Jehoszua, ale prawdziwa moc pochodzic b~dzie od Boga. Jehoszua b~dzie z ludem po to, by wypetnito si ~ Boze przykazanie, a nie dlatego, ze jest niezaleznym wtadc‫ף‬. (Sforno) Dlaczego Mosze nie m6wi tu "nasz 86g", tylko "tw6j 86g"? Wedtug naszych m~drc6w (Ketubot 111 a), je51i ktos mieszka w Erec Jisrael, to tak, jakby miat Boga. Werset dotyczy sytuacji, gdy lud miat niebawem wkroczyc do ziemi Jisraela, natomiast Mosze nie. Dlatego bardziej wta5ciwe bylo, aby Mosze powiedziat "tw6j 86g" niz "nasz 86g". (Tiferet}ehonatan )

31 :4

Sichonowi i Ogowi - Por. Bemidbar 21 :21-24 i 33-35.

31 :5

zgodnie z rozporz‫ן‬cdzeniem - Wedtug Chizkuni. Stanowi to nawiqzanie do Dewarim 20:10--18 .

31 :7

Bo ty przyjdziesz z tym ludem - M6wi ‫ף‬c, ze Jehoszua przyjdzie z ludem, oznajmia Mosze, ze ~dzie ‫ חס‬pierwszym posr6d r6wnych, czyli b~dzie si ~ dzielit przyw6dztwem ze starszyzn ‫ף‬. W wersecie 31 :23 86g jednak m6wi inaczej. Nakazuje Jehoszui przywiesc nar6d do Kraju oraz byc silnym i odwa.lnym, poniewa.2: lud nie moze miec wi ~cej niz jednego przyw6dc~ . (Raszi )

31 :8

nie plosz - Albo: "nie zatamuj

31:9

wtedy Mosze spisat- Wedtug Rambana i Abarbanela spisat wersety Dewarim 31:9-13, por. Dewarim 31 :24. Wedtug innych spisat cat‫ ף‬Tor~ (Lekach tow.) kt6rzy nosili - Albo: kt6rzy nadzorowali noszenie, mieli staranie ‫ ח ס‬i‫( ף‬Chizkuni). Wedtug nie kt6rych odnosi si ~ to do zapakowania Skrzyni kaZdorazowo przed wyruszeniem, jak to jest opisane w Bemidbar 4:5, wedtugjeszcze innych do tego, ze koheni pz‫ו‬eniosq Skrzyni ~ przezJordan Uehoszua 3:13 i 17, Chizkuni .)

si~"

(Targum Onkelos).

31:10-13 MICWA HAKEL- KR6L ODCZYTUJE DEWARJM CAtEMU NARODOWI Tora jest podstawq Z)'dowskiego Z)'cia. Jest ona dla Zyd6w zr6dtem najwi ~ kszej z mozliwych przyjemn ‫ס‬Sc i duchowych, czym wyr6.Znia ich sposr6d wszystkich innych narod6w. Jest zatem rzecz‫ ף‬stosown ‫ף‬, by caty Jisrael - m~czy.lni, kobiety i dzieci - wsp6lnie wystuchat potwierdzenia, ze Tora jest naszym fundamentem, wielkosci ‫ ף‬i chwat‫ף‬. (Rambam, Hilchot Chagiga 3:3 ; Chinuch 612 ) 31:10-11 Po kaidym si6dmym roku, roku szabatowym, podczas wyznaczonego czasu obchodzenia swi~ Sukot (••• ) ~ie czytal t~ To~ - Po roku fizycznego odpoczynku masz wzi ‫ף‬c na siebie

CHUMASZ PARDES lAUDER

347

WAJELECH

DEWARIM

31 :1-11

paraszat WAJELECH 31

Mosze poszedt i przem6wit tymi stowami do catego Jisraela. 2 Powie dziat im: Mam dzisiaj sto dwadziescia lat. Juz dtuzej nie [pozwolit mi B6g] prowadzic was [na wojn ~ J i przywiesc z powrotem [bezpiecznie , chociaZ nie brak mi sit, by to uczynic. Bowiem] B6g powiedziat mi : Nie przejdziesz przez ten Jordan. 3 To B6g, tw6j B6g, kt6ry ci ~ prze prowadzi, zniszczy te narody sprzed ciebie, po to, zebys posiadt ich [ziemi ~ J, a Jehoszua przeprowadzi ci ~~ tak jak B6g powiedziat. 4 B6g uczyni to, co uczynit emoryckim kr61om Sichonowi i Ogowi, gdy ich zniszczyt. 5 B6g wyda ich wam i uczynicie im zgodnie z rozporzcidze niem, kt6re wam nakazatem. 6 Bqdzcie silni i odwaZ ‫ ח‬i, nie b6jcie si ~ ich ani nie ptoszcie si ~ z ich powodu, bo B6g, tw6j B6g, b~ dzie z wami , nie zawiedzie ci ~ ani nie porzuci. 7 Mosze przywotat Jehoszu ~ i po wiedziat do niego w obecnosci catego Jisraela: Bqd.Z silny i odwaZ ‫ ח‬y. Bo ty przyjdziesz z tym ludem do ziemi, kt6rq B6g przysi ‫ף‬gt ich praoj com, ze im jq da, i ty przekaZesz im j ‫ ף‬w dziedzictwo. 8 A B6g b~dzie ci ~ prowadzit. On b~dzie z tob‫ף‬, nie zawiedzie ci ~ ani nie porzuci . Nie b6j si ~ i nie ptosz. 9 Wtedy Mosze spisat [cat‫ף‬J t ~ Tor~ i przekazat j ‫ ף‬kohenom, potomkom Lewiego, kt6rzy nosili Skrzyni ~ Przymierza Boga, i catej starszyznie Jisraela. 10 Mosze przykazat im: Po kaZdym si6dmym roku, roku szabatowym, podczas wyznaczonego czasu ob chodzenia swi ~ta Sukot, 11 gdy caty Jisrael przyjdzie si ~ 1

D‫ו‬ngi czytaj'IC)'

Trzeci

[pi]i‫ן‬ty czytaj‫;‪_,~+‬ף ‪p{ ~~T‬נ‪.‬נן ‪?,:‬ירכ‪:Q r‬ב‪i‬ך ~ההכ ז‪"$‬לרי;ל‬ ‫‪"W‬ר‬ ‫‪.,‬ת~ ~ל‪-‬ס‪?~.‬יות ס~ל"ה על‪-‬א‪:‬ך;~"יר ךעל‪-‬ש‪"~~.‬יר ~‬ ‫ח רזפ‪~.‬ף‪ :‬ך~ס"ה ‪t‬יש~ב ‪,‬י‪.'t‬נמ‪~.‬ך _ק~ ‪ i‬ל ךהגה דג'שי‪t‬י‬ ‫ט ~‪~-‬ל‪-‬מ~ינלי ר~~ "נז‪$‬י? ~י‪ r.‬ימ'ם‪ :‬ךה ‪i‬יןוךף ~‪j‬הה ז‪"$‬לףי‪6‬‬

‫ל?~ ו זכע‪.‬ש‪~ 11‬ר ~~יי ~~י\~;‪.rv+ ~~:;i~ :‬יב;ו‪:‬ז ~‪~ ~~:;i‬ז?ב‪:‬י‪:‬ז‬

‫‪w‬‬

‫ת}"ט? ‪"';J‬י ו ב~"ש~ ךה‪ i‬ה לש;~‪: 3:;9‬ף~~ג‪-‬ל>;‪ ~+‬ס ~~ מז‪;.‬נ_ק‪,‬ה מזאת ר~~‬

‫יב ‪'f!.‬בי? ףז‪~:‬ו‪ r,‬ימזם ת‪/.‬א~ג‪-‬א? הוא ~~מ ך?א‪-‬ךחקה וןרא‪~ :‬‬

‫‪w‬ז‪:‬ו"ס ~ב~‬ ‫~~ז=יים תוא לא‪i‬כ"ר ‪p‬י ~ע‪.‬לה‪-‬גוב~ מ~מ~~ה ד~‬ ‫‪:w‬ה~‪ .‬ךל‪.‬א‪~-‬ע;~ר לנם תוא לאמ·ר ‪P‬י‬ ‫יג י~~מענ~ א~ה דגע‪.‬‬ ‫~נ?‪-‬רג;‪,‬ע‪- ~.‬ל~ ‪y‬ר~; מ! ‪ a‬ך~ ‪ v"QW‬וב~ ך~ץ‪~ Q j‬ב'‪ ).‬א·‪t‬י‪,‬ה‬ ‫די ‪,‬ןןע~ה‪~ :‬ז‪r‬ר‪1‬ב ~‪2‬רי מןר;~ ~ר‪-? 3:;9{ :;1~ ~~~ r,‬עשןו ‪ :i‬ס‬ ‫~;~מו טו ך~ה ז‪:‬ד‪m.‬י ~{ ‪t‬ויו‪-‬ם ז‪t‬ת‪-‬ןביים ךז‪t‬ת‪-‬מטןב רז‪t‬ת‪-‬מ~ת‬ ‫]רביעי{ טז ‪:‬עךו‪~-;:‬ן ר~~ ‪'f!.‬נ~"י ~~~י‪ r.‬ץ‪:,‬וין‪~p{~ 6‬ה ז‪t‬ת‪~-‬ה ‪j‬ה ז‪$‬ל‪ft‬ן‬

‫‪ti‬‬

‫ל‪7‬ו‪,‬ת ~דר~י רל~ ‪p‬ר מ~יינכי ר‪P‬ס‪w‬י ~מ~~עיי רוכיננכ רר~נכ‬ ‫~?ר‪ ~~.‬ךהנה ~י‪t‬ייר ץר~~; ~‪ w‬י‪~-‬ס"ה ה~"~‪-‬א~;‬ ‫יז ‪:‬ה~~ר{ ך~ם‪~~-‬הג ‪ J{#-+‬ךאן נ‪:‬ו~ן;וע ךגד‪:r‬י‪t‬י ךזו~ו‪:‬ע‪:.‬יכינכ‬

‫י‪ n‬ל‪.‬אלז‪i.‬ם ~י‪:‬ךם עכ~ם‪ :m‬ה‪'U‬יז‪:‬ו לו‪t a,‬וום י? ~ד ן~ז;‪.‬כ‪$‬‬

‫‪.?.‬וי~‪-‬אל ~מי‪ a‬נ‪.‬נל‪-‬ר‪m‬‬

‫~ה י~~ ~נכה עכ‪.‬ר ~‪-‬מ~דדר‬

‫ר~ב"י‬

‫נכי יםר‪t‬וכ ‪f‬וו‪c‬ן נגכיומ ן‪f;:‬ור ס‪f‬ורמרמ מ‪S‬יכר כן )ירמיסר מור מ‪(r‬‬

‫ון‪;:‬נמי ן‪;:‬נרמ מרנ‪f‬ו‪( :‬נ‪f‬י) נ‪ ~f‬כ‪f~ D‬נמ בי‪f‬נ נכסן‪ .‬כמ‬

‫מכרסס סימ ממן כמר ו‪;:‬כממר )דנריס ‪r‬י ור( כי ופכמ ‪f‬ורי ימכסי )‪f‬ויכס ‪f‬ו ט( ומרד פכמיס )מירנ מ יג( ומרד‬ ‫נמטמרכירמ מכוסס נוררן‪ ;:‬נטמון‪) :‬ינ( נ‪ ~f‬ננכםים בי‪f‬נ‪;:~ .‬מכר סימס נםמיס סיימ ‪S‬רין כנ‪.‬וכרמ מורירס רככרמדס‪:‬‬ ‫)יד( כי ורקנ ‪f‬נ~ין‪ .‬סמררס כמכס ככס כנמנ ונכ‪.‬וכ פס‪) :‬סר( ‪f‬נמ בוכיים ו‪f‬נמ בסוב ‪r‬ס מכרי נ‪r‬ס מס מנכםס טרנ‬

‫סרי כן ורייס רמס מנ‪.‬ון‪;:‬ס רבכ סיר כן סמו‪r.‬נ רסכמרנ מפרם וסוכן סי‪f‬ון‪) :‬ס‪(r‬‬ ‫סטרנ ונו מכרי= ומיימ ורני‪.‬ס סרי סורייס‪) :‬י‪(r‬‬

‫‪f‬נובר ‪f‬נככי ס‪ S‬ון ביום ‪.‬בז‪::‬ננ‪ ~f‬סרי‬

‫ו‪f‬נם יכסב ~ננן‪ .‬סרי סרנכ‪) :‬יוכ( כי ‪f‬נדנ מ‪f‬נדנון‪ .‬סרי סמרמ‪:‬‬

‫‪337‬‬

‫‪CHUMASZ PAROES lAUDER‬‬

NICAWIM

DEWARIM

Boza pomoc odzwierciedla zasad ~ , ze "je51i kto oczy5ci samego siebie, to [B6g] mu pomoze " (Szabat 104a), za5 do gl~ bokiej zmiany, kt6rq zapowiada ten werset, dojdzie wraz z przyj5ciem

Masziacha. Ludzie od zawsze zmagajq si ~ ze sprzecznymi pragnieniami czynienia dobra i zta. " Napletek" jest duch ‫ס‬wq przeszk‫ס‬dq, kt6ra nie dopuszcza dobra do ludzkiego serca. Jednak po ostatecznym odkupieniu, cztowiek odczuwat b~dzie jedynie potrze ~ czynienia dobra. "Obrzezanie," ‫ ס‬kt6rym m6wi niniejszy werset, oznacza usuni ~cie lezqcej w ludzkiej naturze sktonno5ci do grzechu. (Ramban ) Wszelkie pragnienie rzeczy materialnych, grzechu i przyjemno5ci, jakie masz w sobie, zostanie zmienione w pragnienie Tory i wypetniania przykazan. (Mej szi/oach ) 30:8

Powr6cisz i ~dziesz posluszny slowu Boga - Wczesniej (Dewarim 30:2) Tora zapowiada: "powr6cisz do bojaini Boga, twojego Boga", co oznacza skruch~. Jakie zatem jest znaczenie stowa "powr6cisz" w tym wersecie? Rabin Szlomo z Radomska wyjasnit, ze zanim cztowiek pokutuje, nie wie, jakie popetnit grzechy - nawet nie wie, ze nie wie. Dopiero po tym, jak zacznie okazywac skruch~, zaczyna uswiadamiac sobie, jak wielkie byty to grzechy. W6wczas zaczyna wst~powac na coraz wy:Zsze stopnie skruchy i na ka:Zdym kolejnym pokutuje coraz bardziej. Pierwszy werset zatem odnosi si~ do cztowieka, kt6ry dopiero zaczyna pokutowac, za5 obecny odnosi si~ do niego, gdy pokutuje kolejny raz, wst~pujqc wyzej i wy:Zej w swoim duchowym rozwoju. (rabin Jehoszua Szeinfeld)

30:9

obdarzy ci :‫ י‬obfitosci -c‫ ז‬Por. Dewarim 28:11 .

30:11

nie s‫ז‬c dla ciebie tajemni cc‫ ז‬- Za raw Saadiq Gaonem. Hebr. stowo pala w tym wersecie ttuma-

czone bywa r6wniez jako: "ukryte" (Targum Onkelos, Raszi), "trudne" (lbn Ezra, Septuaginta .) Por. Dewarim 17:8 - na jego podstawie moze si ~ wydawac, ze dokonywanie rozstrzygni ~ c w zgodzie z T‫ ס‬rq i przestrzeganie jej przykazan jest bardzo skomplikowane i trudne, lecz werset Dewarim 30:11 zapewnia, ze tak nie jest. 30:12

Nie jest [ona] w niebie - Nie zqdaj wi ~c nowego proroctwa. Por. dobrze zna ‫ ח‬q gemar~ (Bawa mecia 59b), gdzie sp6r pomi ~ dzy rabim Eliezerem i rabim Jehoszuq konczy si ~ tym, ze rabi

Jehoszua m6wi, iz Tora nie jest w niebie, czyli ze B6g dat nam narz~dzia, pozwalajqce rozstrzygac halachiczne spory tu, na dole. Patrz r6wniez: Temura 16a i Ralbag . Tory nie mozna znaleic pomi ~dzy "niebianskimi" Zydami, tymi, kt6rzy usitujq wspiqc si ~ do najwy:Zszych niebios. (Kocker Rebe) Zadna cz~sc Tory nie pozostata w niebie. W catosci zostata przekazana przez Boga Moszemu i Jisraelowi. (Szeerit Menachem ) Nawet gdyby Tora byta tak wzniosta, ze przekraczataby ludzkie mozliwo5ci pojmowania, to i tak byliby5my zobowiqzani dofo:Zyc wszelkich staran, by jq zrozumiec - w takim stopniu, w jakim by5my potrafili. (Maharsza, Eruwin SSa) Nie jest [ona] w niebie, zeby5 powiedzial: Kto wstc‫ז‬pi do nieba dla nas i zabierze j‫ז‬c dla nas -

Kiedy rabin Szlomo Zalman, ojciec Gaona z Wilna, potrzebowat jakiejs ksi ~gi, to chodzit catymi dniami, z miejsca do miejsca, a2: znalazt t~ , kt6rej szukat. Pytano go: "Dlaczego wktadasz tak wiele wysitku w to, by znalezc jed ‫ ח‬q ksi ~g~ ?" Odpowiadat na to: "Nasi m~drcy uczq, ze kiedy Tora stwierdza: 'Nie jest [ona] w niebie', oznacza to, ze gdyby byta w niebie, musiatby5 isc tam i wziqc jq (Eruwin SSa). Ja sam nie zrobitem nawet potowy z tego, czego nasi m~drcy oczekujq od cztowieka". (lturej Tora ) 30:14

336

rzecz -Wyraz dawar 'stowo', 'rzecz' moze czasem oznaczac Tor~. Midrasz wyja5nia, ze w wersecie "stowo nakazattysi~nemu pokoleniu" (Psa/m 105:8), "stowo" oznacza Tor~, kt6ra byta dana dwudziestemu sz6stemu pokoleniu od stworzenia Swiata. Midrasz uwa:Za, ze Tora byta stworzona dzie-

CHUMASZ PARDES lAUDER

‫דבירם‬

‫ביבצם‬

Dlaczego wspomniane jest tutaj btogostawie r'‫ ו‬stwo, skoro skrucha jestzwykle rezultatem kary? Mozna to wyja5nic n~ pujcico: Kiedy straszna kl ~ka, na przyktad plaga lub trz~ienie ziemi, spada na caty 5wiat i cierpiq wszyscy, niekoniecznie doprowadza to ludzi do skruchy, poniewaZ: uwaZ:ajq, ze moze to byc zwykty przypadek. Jesli jednak btogostawie r'‫ו‬stwo i przekle r'‫ו‬stwo przychodzci w tym samym czasie, gdy jedne narody sq btogostawione i dobrze im si ~ powodzi, inne za5 nawiedzane sq kl ~kami, ludzie bardziej sktonni sq uwaZ:ac to za dziatanie Boga i pokutowac. (Ohel Jaakow)

30:2

do bojaini Boga - Doskonaty zal wynika z pragnienia powrotu do Boga, a nie jedynie z ch ~ci przerwania cierpienia i zaczerpni ~cia z dobroci BoZ:ych btogostawie r'‫ ו‬stw. (Sforno) jesli powr6cisz do bojaini Boga, twojego Boga - Ustyszatem od mojego dziadka (Baal Szem Towa): Jesli w jakims miejscu panujq nieprzeniknione ciemno5ci, a ktos wejdzie tam ze 5wiecq, ciemnosc znika. Na tej samej zasadzie, gdy cztowiek pokutuje, nawet jesli wczesniej zgrzeszyt i zbrukat sw‫ס‬jq dusz~, staje si ~ nowym stworzeniem. Jesli powr6cicie, osiqgniecie boja.Z r'‫ " ו‬Boga , waszego Boga". (Dege/ mahane Efrajim ) W Hilchot teszuwa (Prawach skruchy) 2: 2 Rambam stwierdza: "Czym jest skrucha? Tym, ze grzesznik porzuca sw6j grzech i usuwa go ze swojego umystu, postanawiajqc, ze nigdy wi ~cej go nie powt6rzy (... ), a B6g, kt6ry zna najgl~ bsze zakamarki duszy, poswiadcza, ze nigdy nie popetni ‫חס‬ juz tego grzechu". 0 tym samym mowa jest tutaj: "je51i powr6cisz" - jesli okaZ:esz petnci skruch ~ ze stanowczym postanowieniem, ze nigdy wi ~cej nie zgrzeszysz, w6wczas "5wiadkiem jest 86g, tw6j B6g" (zmieniajqc samogloski w j ~zyku hebrajskim, stowo ad 'do' moze byc czytane jako ed '5wiadek'). (Maajana szel Tora )

30:3

wtedy 86g, tw6j B6g, przywr6ci twoich jenc6w - Czasownik wehesziw lepiej oddawatoby znaczenie 'przywr6ci' niz uZ:yty w wersecie wyraz weszaw, kt6ry znaczy dostownie, ze B6g 'powr6ci wraz' z je r'‫ ו‬cami, co sugerowatoby, iz to niejako sam B6g przebywat na wygnaniu i powr6ci ze r'‫ו‬ wraz z narodem Z:ydowskim - tego powodu m~drcy uwaZ:ajq, ze gdy Jisrael ulega rozproszeniu , Boza Obecnosc udaje si ~ w slad za nim (Megi/a 29a). Werset ten mozna tez odczytywac inaczej : do ponownego zgromadzenia wygna r'‫ ו‬c6w dojdzie po wielkich trudach, jakby to sam B6g musiat chwycic kaZdego z nich i zabrac z miejsca wygnania. Zatem, wedtug pierwszej interpretacji, B6g powraca wraz z wygna r'‫ ו‬cami, poniewaZ: - w pewnym sensie - sam byt na wygnaniu. Wedtug drugiej zas powraca z nimi, poniewaZ: udaje si ~ po nich, by ich przyprowadzic. (Raszi ) przywr6ci twoich jenc6w - Za: Targum Onke/os i Radakiem, albo: "przywr6ci twoje pozostato5ci"; "zaakceptuje tw‫ס‬jq skruch ~ " (Targum Jonatan), "przywr6ci z twojego wygnania" (raw Sam son Rafael Hirsch), "uzdrowi twoje dolegliwosci" (Septuaginta .) 86g, tw6j B6g, przywr6ci (... ) Ponownie ci ~ zbierze - Dlaczego w wersecie tym dwa razy powt6rzone jest stowo "powr6ci" (w naszym tlumaczeniu "przywr6ci" i "zbierze")? PoniewaZ: chodzi tu ‫ ס‬dwa rodzaje niewoli i dwa rodzaje wygna r'‫ ו‬c6w. Stowa "B6g przywr6ci twoich je ­r'‫ו‬ c6w [z wygnania]", odnoszci si ~ do tych, kt6rzy sci na wygnaniu i odczuwajci to stale, kt6rzy t ~sk‫ ח‬iq, aby powr6cic do Erec Jisrael. Ci b~dq pierwszymi, kt6rzy tam powr6cq. Jednak stowa " i zmituje si ~ nad t ‫ ס‬bq. Ponownie ci ~ zbierze sposr6d wszystkich narod6w, gdzie B6g, tw6j B6g, ci ~ rozproszyt", odnoszq si ~ do tych, kt6rzy pogodzili si ~ ze swoim wygnaniem i czujci si ~ w miar~ bezpiecznie tam, gdzie si ~ znajdujq. Oni r6wniez powr6cq do naszej ziemi. (Meszech chochma )

30:4

zabierze ci~ stamtcid - Jako Sw6j lud. (Haktaw wehakaba/a)

30:6

usunie zapor~ - Dost.: "dokona obrzezania", por. Dewarim 10:16. usunie zapor~ [nierozs ‫ן‬idku] z twojego serca - Gdy wyrazimy skruch ~, B6g przyjdzie nam z pomocq "obrzezujcic nasze serce", czyli pomoze nam przezwyci ~Z:yc przeszkody, jakie na naszej drodze stawia zta sktonnosc. Tak jak my usuwamy napletek, tak On usunie duch ‫ס‬wq barier,~ stanowiqcq przeszkod ~ na drodze do petnej skruchy. (lbn Ezra)

CHUMASZ PARDES LAUDER

335

NICAWIM 29:24-30:6

DEWARIM

Wtedy powiedz ‫ף‬: Stato si ~ tak, bo porzucili przymierze Boga, Boga ich ojc6w, kt6re zawart z nimi, gdy wywi6dt ich z ziemi Micrajim . 25 Bo poszli i stuzyli bozkom narod6w ktaniaj ‫ף‬c si ~ im, sitom wzbu dzaj ‫ף‬cym strach, 0 kt6rych wiedzieli, ze Sq pozbawione [Boskiej] sity i kt6re nie uczynity im nic dobrego. 26 B6g zapton ‫ף‬t gniewem prze ciw tej ziemi, sprowadzaj ‫ף‬c na ni ‫ ף‬wszystkie przekle ‫ו‬f stwa zapisane w tym zwoju. 27 B6g wyrwat ich z ich ziemi w gniewie, oburzeniu i zapalczywosci i rzucit ich na inn ‫ ף‬ziemi ~ , [gdzie s‫ ]ף‬do dzisiaj . 28 Uezeli powiesz: Kara nas dosi ~gnie, nawet jezeli pojedynczy czto wiek skrywa batwochwaJcze mysli, jaka jest wi ~ c nadzieja dla nas ? wiedz, ze] to, co ukryte [w umysle cztowieka], nalezy do [s ‫ף‬du] Boga , naszego Boga, lecz to, co jawnie [grzeszne], jest dla nas i dla naszych dzieci na zawsze [- my mamy grzech os‫ ף‬dzic i wymierzyc sprawie dliwosc], aby wypetnic wszystkie stowa tej Tory. 24

30 Czwarty czytakגו"‪] r‬ינרן ‪f‬ומ ע‪ 5‬מר[ כמר וסמגכ‪r‬ו וסמפכ>‪ :‬נםוור‪~ D‬ני ‪.‬ן~נ‪f‬‬ ‫נמר‪f‬וימ כני כמו )כמזכר כד י‪f (r‬ון‪;:‬ררוכ וכ‪t‬ו קרונ ככומר מס ן‪>;:‬ני רר‪f‬וס כגון‪;:‬ומ‪~ :‬וננוז ס‪ D‬רמ סורס‪> .‬פי‬ ‫ן‪f;:‬ווסי‪c‬ן כו פררגוכומ בוכ מס סגון‪;:‬ס גוד ככס נן‪;:‬וגג וסיימי מעכיר גוכיסס וגורס בומס ו‪:;f‬ן‪ 5‬רפס גוס סמי‪r‬ד ו‪f‬ופרגו‬

‫ממרכ ככ‪ >.‬וכן מונס ו‪f‬וכקכוס נדי> כ‪t‬ווספ‪f‬ו כיס ‪r‬וט‪f‬וי ן‪;:‬כומ‪f‬ו גוכ ד‪r‬רכמ‪f‬ו ס‪f‬ווסי‪c‬ן 'י ‪f‬וכי ססגגומ גוכ ‪r‬סדווכמ‪:‬‬

‫סורס‪ .‬ן‪;:‬וגג ססו‪f‬ו גוון‪:;:‬ג כ‪f‬ודס םכרר ן‪;:‬כ‪t‬ו מדגומ‪ :‬ס‪S‬ונ‪f‬נס‪ .‬ן‪;:‬סו‪f‬ו גוון‪;:‬ס מדגומ ונמ‪f‬ווס‪) :‬יס( ינוםן ‪f‬נ‪q‬‬

‫סי‪ .‬גוכ‬

‫ידי כעס סגוף ממ‪r‬ומס וכעסן יו‪f 5‬ו מן ס‪f‬ו‪c‬ן וכן נ";‪:‬ן) ככ ט( עכס גוםן נ‪f‬ופו ו‪f‬ו‪c‬ן בוכ פי ן‪f;:‬וין ‪r‬ו כפכי סמרי~ס‬ ‫סכמונ מו‪i:‬מיגו ‪f‬ומ ס‪f‬וון‪ r‬כדרך ‪ c‬סי‪f‬ו רגי>ס ויכוכס כםמוגו כפי זרך ס‪t‬ורז= רקכ‪f‬נמו‪ .‬כםון ‪r‬ומס ‪f‬וכפרטמיכ"ט‬ ‫‪rJ‬ומס[ ‪f‬ו‪r‬וימ‪> r‬ניסמ כקמס ו‪f‬ויכו מגוניר גוכ סמדס‪ )'( :‬ס'מנוס נס‪D‬ו סמרוס סס‪ .r‬וכמעכס סו‪f‬ו ‪f‬וומר )>גוי>‬ ‫כ‪r‬ו ס‪f‬ו( נספר כמדרס ס‪fr‬ומ נס ככ ‪r‬ו>י וככ מכס וגר סמ‪r‬מ כםון כקנס מרסנ בוכ כמורס‪ .‬ס‪r‬ס כסרן ‪r‬כר מונס גוכ‬ ‫סכפר וגוכ ידי פסוק סטגומיס סן כ‪r‬וכקין כסמי כםרוכמ נפרסמ רס~טמ סטפ‪f‬ו‪r‬ו כמרכס מ‪r‬ומ נספר וסמררס ס‪fr‬ומ‬ ‫דנרקיס ‪ r‬ס כ‪r‬ס ככך ‪f‬ומר סמ‪r‬מ וכ‪f‬ון טספ‪r‬וס כמוכס מממ סמורס כמ‪f5‬ו ספר סמורס דנרקיס ס‪ r‬כ‪ r‬ס >פיכן כן‪;:‬רן‬

‫‪329‬‬

‫‪CHUMASZ PARDES LAUDER‬‬

NICAWIM

DEWARIM

ludzi?" A rabin odpowiedziat: "Sq to ludzie wyjqtkowi". "Nie widz~ w nich nic szczeg61nego ," powiedziat raw Monia. Rabin nie skomentowat tego. Nieco p6zniej zapytat Moni ~, czy ma ze sobq jakies diamenty. Ten odpowiedziat, ze ma. Rabin poprosit wi ~c, aby mu je pokazat i raw Monia wyjqt matq torebk~ z kilkoma kamieniami. Wskazat na jeden z diament6w i powiedziat : "Ten kamie ‫ו‬f jest naprawd ~ wyjqtkowy". Rabin powiedziat na to: "Nie widz~ nic szczeg61nego ." Raw Monia odpart: "Trzeba byc ekspertem, aby oceniac diamenty". Rabin odpowiedziat: "Zydzi Sq r6wniez wyjqtk‫ס‬wi, ale potrzeba 'eksperta', aby si ~ o tym przekonac". (Sipurej chasidim ) Kiedy urodzit si ~ syn Cemach Cedekowi z Lubawicz, ojciec dat mu na imi ~ Szmuel. Przy uroczystym positku, po ceremonii obrzezania, jeden z krewnych zapytat ojca: "Po kim nadates mu imi ~ "? Nie przypominam sobie, aby ktokolwiek w naszej rodzinie nosit takie. Czy nazwates go moze po proroku Szmuelu?" Cemach Cedek odpowiedziat mu: "Nadatem mu imi ~ po tym Szmuelu, kt6ry czerpat wod ~ w Potocku". (Sipurej cadikim )

29:11

przymierze - Jako dopetnienie przymierza na Synaju. Niekt6rzy m6wiq, ze byto ono potrzebne, bo pierwsze zostato naruszone przez grzech ztotego cielca (Tanchuma 3 i rabenu Bachja), inni utrzymujq, ze przymierze to stu:i.yto zjednoczeniu Zyd6w w nar6d (Ralbag i Sforno, por. Dewarim 27:9), jeszcze inni twierdzq, ze dotyczyto obiecanej ziemi (Abarbanel). Wedtug Rasziego miato byc dla Zyd6w przestrogq przed przywykni ~ciem do batwochwalczych praktyk Kenaani t6w (Raszi, Ramban do Dewarim 29:17). Wedtug Rambana przymierze to zawierato te same elementy, co w Szemot 24:4-8 . zebys zawarf przymierze z Bogiem, twoim Bogiem - Dlaczego zachodzita potrzeba zawarcia przymierza tuz przed wej5ciem do Erec Jisrael, po tym, jak zawarto juz przymierze na Synaju ? Autor Tanii mawiat, ze kiedy dw6ch przyjaci6t zawiera przymierze, to nie jest ono zawierane na dzie ‫ו‬f dzisiejszy, kiedy sq ze sobq bardzo blisko, lecz na przysztosc, poniewa:i. niekiedy, z uptywem czasu, ich poczucie bliskosci stabnie. Tak wi ~c celem przymierza jest zachowanie tej blisko 5ci nawet po wystqpieniu czynnik6w, kt6re jq ostabiajq. Kiedy zyt Mosze, cuda byty czyms na porzqdku dziennym, a cate :i.ycie Jisraela na pustyni miato charakter ponadnaturalny. W tych okoliczno5ciach, przymierze z Synaju byto wystarczajqce. lstniata jednak podstawa do obaw, ze gdy Zydzi wejdq do Erec Jisrael i zostanq poddani zwyktym prawom natury, b~dq musieli orac, siac i zbierac plon swoich p61, ich mitosc do Boga moze ostabnqc, a pierwsze przymierze oka:i.e si ~ niewystarczajqce. Dlatego zawarte zostato drugie przymierze, aby zapewnic, iz mitosc Zyd6w do Boga b~dzie t‫ז‬wata wiecznie. Choc b~dq musieli zajmowac si ~ zarabianiem na :i.ycie i nadejdq dla nich czasy ciemnosci, gdy b~dq rozsiani po catym swiecie, to jednak zachowajq mitosc Boga w swoich sercach. (Szem miSzmue/) przysi ~il- Hebr. a/a; za}eruszalmi Sota 2:5, Lekach tow. Albo: "przekle ‫ו‬f stwo" nawiqzujqce do przekle ‫ו‬f stwa przy Synaju, por. Wajikra 26:18 (Midrasz hagadol), albo do tego przy g6rze Ewal (Chizkuni.)

29:12

zeby ustanowic ci~ dzisiaj Swoim ludem - B6g przyrzekt Praojcom, ze Zydzi zawsze b~dq Jego narodem i ze nie ~dzie szukat innego. Pragnie zatem, by Jisrael potwierdzit te przyrzeczenia i nie wzbudzat Jego gniewu. (Raszi)

29:14

i z tym [z przyszfych pokolen] - Wedtug Rasziego . i z tym [z przyszfych pokolen], ktorego nie ma z nami dzisiaj - Przymierze jest wiq:i.qce nawet dla nie narodzonych jeszcze pokole ,f‫ ו‬poniewa:i. rodzice i dzieci sq jak pie ‫ו‬f i konary jednego drzewa. Tak bowiem jak potencjat wszystkich konar6w zawiera si ~ pniu-rodzicu, tak i przyszte pokolenia zawierajq si ~ w rodzicach, kt6rzy dadzq im :i.ycie, i dlatego obowiqzuje je zawarte przez nich przymierze. Rabenu Bachja twierdzi, ze przymierze zawarty dusze wszystkich Zyd6w, tak jak na Synaju, gdy otrzymywali Tor~, tylko ze ciata niekt6rych jeszcze si ~ nie narodzity. We dtug Gur Arje, przymierze byto wiq:i.qce dla przysztych pokole ‫ו‬f w my51 zasady, ze sqd ni:i.szej

328

CHUMASZ PARDES lAUDER

‫דבירם‬

‫כיבצם‬

Mozna wyja5nic to zgodnie z tym, co s!yszalem od mojego wspanialego nauczyciela, rabina Natana Adlera: Dop6ki .lyje nauczyciel, jego ucze r'‫ ו‬nie moze zrealizowac swojego najwi ~ kszego potencjalu. Tak byto w przypadku Jehoszui, kt6rego swiatto zostalo ujawnione dopiero po smierci Moszego. Podobnie, B6g nie objawil si ~ Jicchakowi, dop6ki nie umart Awraham . ‫ ו‬tak samo byto z Jaakowem, dop6ki nie umart Jicchak. ‫ ו‬tak jest r6wniez tutaj. Mosze przem6wil do ludu : Tam, na Synaju, to moja obecnosc uniemozliwila wam zblizenie si ~ do Boga. Mosze stanowil jakby przegrod ~, kt6ra nie pozwalala Zydom na osiqgni ~ cie poziomu, umozliwiaj ‫ף‬cego im po dejscie blizej do Boga. Teraz jednak Mosze mial niebawem umrzec i jako cztowiek umieraj ‫ף‬cy stracil caty sw6j autorytet, a lud m6gl zbli.lyc si ~ do Boga bezposrednio. (Chatam Sofer) dzisiaj - Ale w przysztosci b~dziecie [rozproszeni] w obiecanej ziemi (Baalej tosafot do 29:11 i Abarbanel .) przed Bogiem - Oznacza to miejsce naokoto Skrzyni. (lbn Ezra) Mosze kladzie nacisk na to, ze lud stoi "przed Bogiem", poniewa.l przymierze mialo go zwiqzac z Boz‫ ף‬Tor‫ ף‬lub tez daje do zrozumienia, ze Zydzi staj ‫ ף‬przed Skrzyni ‫ ף‬Boga (Ramban). Mosze podkresla, ze stoj ‫ ף‬przed Bogiem, kt6rego nie da si ~ oszukac (Sforno.)

Wy wszyscy razem niezachwianie stoicie dzisiaj przed Bogiem, waszym Bogiem - zwierzch nicy plemion, wasza starszyzna, wasi strainicy prawa [stoj ‫ז‬c naprzeciw] wszystkich ludzi Jisraela - Choc wyznaczytem przyw6dc6w, s~dzi6w i nadzorc6w, wszyscy jeste5cie przede m‫ףח‬ r6wni, jak jest powiedziane: "wszyscy ludzie Jisraela" Ualkut Szimoni). Dla was ci ludzie sq przyw6dcami plemion, ale przed Bogiem wszyscy sq r6wni; w por6wnaniu do wielko5ci Boga, kt6ra jest niesko r'‫ ו‬czona, nie ma takiej rzeczy, jak mali i wielcy. Wszyscy sq niczym w por6wnaniu z Nim. (Haflaa)

stoicie dzisiaj przed Bogiem, waszym Bogiem - zwierzchnicy plemion, wasza starszyzna Werset ten przyr6wnuje przyw6dc6w do Boga, aby nauczyc nas, ze "bojai r'‫ ו‬przed twoim nauczycielem powinna byc taka, jak bojai r'‫ ו‬przed Niebem" (Awot 4:12). (Baal haturim ) zwierzchnicy plemion - Niekt6rzy uwa.laj ‫ף‬, ze zwierzchnicy plemion byli tymi, kt6rzy nadzorowali podzial ziemi (Bemidbar 24:18-28). (Lekach tow ) zwierzchnicy plemion, wasza starszyzna, wasi straZ‫ ח‬icy prawa - Dziel ‫ף‬c Zyd6w na kategorie, Mosze uswiadamia im, ze odpowiedzialnosc spoczywa na nich wszystkich i jest proporcjonalna do liczby os6b, na kt6re maj ‫ ף‬wptyw. Przyw6dcy mogq wptyn ‫ף‬c na cale masy ludzi, kobiety- na swe najbli.lsze rodziny i sqsiad6w, dzieci - jedynie na kilku przyjaci61 i koleg6w, zwykli robotnicy - prawie na nikogo. B6g nie z‫ף‬da wi ~cej niz to jest mozliwe, lecz nie zadowala Go tez mniej niz czlowiek jest w stanie osiqgn ‫ף‬c. (Or hachajim )

29:10

konwertyta w5r6d twojego obozu - Wedlug niekt6rych byli to Kenaanici, kt6rzy przeszli na judaizm, jak w czasach Jehoszui (Tanchuma 2 i Raszi), patrz: Jehoszua 9:21-27. Wedlug innych byty to ttumy r6znych ludzi z Micrajim (patrz: Szemot 12:38 i Ramban) lub tez .lydowscy niewolnicy (Baalej tosafot, Chizkuni .) wasze mate dzieci - Jako nieletni, dzieci nie mogly prawnie uznac przymierza, lecz B6g pragn ‫ף‬l , by i one miaty udzial w tym wspaniatym wydarzeniu. (Ramban) Byc moze w ten spos6b r6wniez wskazywal doroslym, ze spoczywa na nich obowiqzek wycho wania dzieci na Zyd6w. (Sforno) od r‫ז‬cbania twojego drewna - Do Moszego przybyli Kenaanici, udaj‫ף‬c, ze s‫ ף‬cztonkami odlegle go narodu, kt6ry pragnie si ~ nawr6cic na judaizm. Mosze nie wyrazil zgody, gdyz ich wola nie byta szczera. Niemniej pozwolil im zostac posr6d narodu i pracowac przy r‫ ף‬baniu drewna i czerpaniu wody. (Raszi ) [kt6remu byla przydzielona praca] od r‫ז‬cbania twojego drewna do czerpania twojej wody Raw Monia Mosenson, bogacz handluj ‫ף‬cy drogocennymi kamieniami, byt chasydem Lubawi czer Rebe. Pewnego razu, gdy siedzial z rabinem, ten zacz‫ף‬l wychwalac kilka os6b, pochodz‫ף‬cych ze zwyklego ludu. Raw Monia zapytal: "Rebi, dlaczego robisz takie zamieszanie wok61 tych

CHUMASZ PARDES LAUDER

327

NICAWIM 29:9-16

DEWARIM

paraszat NICAWIM Wieczne przymierze

Dn‫ו‬gi czytakcy

Trzeci czytaj'IC)'

Wy wszyscy razem niezachwianie stoicie dzisiaj przed Bogiem , waszym Bogiem - przyw6dcy plemion, wasza starszyzna, wasi stra.lnicy prawa [stoj ‫ ף‬naprzeciwJ wszystkich ludzi Jisraela, 10 wasze mate dzieci, wasze kobiety, konwertyta wsr6d twojego obozu, [kt6remu byta przydzielona praca], od r‫ ף‬bania twojego drewna do czerpania twojej wody- 11 zebys zawart przymierze z Bogiem, twoim Bogiem , kt6re B6g, tw6j B6g zapiecz ~towaf p ‫ז‬zysi ~ g‫ף‬, 12 zeby ustanowic ci ~ dzisiaj Swoim ludem, a On b~ dzie twoim Bogiem, jak powiedziaf ci i jak przysi ‫ף‬gf twoim praojcom, Abrahamowi, Jicchakowi i Jaakowo wi, [ze nigdy nie zastqpi ciebie innym narodem .] 13 ‫ ו‬nie tylko z wami podtrzymuj ~ to przymierze i t ~ przysi ~ g~ straszliw‫ ף‬jak przeklen stwo, 14 lecz z tym, kt6ry stoi tu dzisiaj z nami przed Bogiem, naszym Bogiem, i z tym [z przyszfych pokolen], kt6rego nie ma z nami dzi siaj. 15 Bo wy wiecie, jak zylismy w ziemi Micrajim i jak przechodzi lismy posr6d narod6w, przez kt6re id ‫ף‬c 16 widzielismy ich wstr~tne [czyny] 9

Pardes Lauder ODNOWIENIE PRZYMIERZA 29:9

Wy wszyscy razem niezachwianie stoicie dzisiaj przed Bogiem, waszym Bogiem - Uczymy

si ~ stqd, ze Mosze zgromadzit ich przed Bogiem w dniu swojej smierci, aby wprowadzic ich do przymierza (Raszi). Dopiero wtedy, gdy synowie Jisraela znajdowali si~ u progu Erec Jisrael, mogli wejsc do przymierza, poniewa:Z to ta ziemia jednoczy nar6d ;Zydowski. (Maharal ) Sta‫ו‬1cie prosto, czy5ci i pobozni, "przed &‫נ‬giem, waszym Bogiem" - zanim nadejdzie dzie ,f‫ ו‬w kt6rym ~iecie musieli odpowiedziee przed Bogiem za wszystkie wasze grzechy. (Noam megadim ) Usfyszawszy przera:Zaj ‫ף‬cq list~ dziewi ~dziesi ~ iu dziewi ~ciu kl ‫ף‬tw (rozdz. 28), Zydzi przerazili si~ , ze nie ma juz dla nich nadziei na lepsz‫ ף‬przysztost. Dlatego Mosze pociesza ich m6wi ‫ף‬c, ze pomimo popetnionych w przeszto5ci grzech6w "niezachwianie stoicie dzisiaj przed Bogiem ," kt6ry trwat przy Swym narodzie w przeszt‫ס‬Sci i pozostanie przy nim w przyszto5ci. Strach przed wypetnieniem si ~ przepowiedni ma Zyd6w powstrzymac od grzechu, a jeSli by zgrzeszyli, to zapowiedi kary stanie si ~ przyczynq skruchy, a ‫ ח‬ie zniszczenia. stoicie - Sprawiedliwi uwa:Zani s‫ ף‬za przynaleznych do kategorii "chodz‫ ף‬cych", poniewa:Z przez cate swoje ;Zycie przechodz ‫ ף‬z jednego poziomu na wyzszy, a nie s‫ ף‬w ruchu jedynie wtedy, gdy przylgn ‫ ף‬do Boga. Mosze uswiadomit sobie to prawo, kiedy caty lud "stat", poniewa:Z znajdowali si ~ wtedy przed "Bogiem, ich Bogiem" i nic nie oddzielato ich od Niego. (rabin Baruch z Mi ~dzyborza) Wedtug Rambarna (Hilchot teszuwa - ftawa skruchy), kaZdy cztowiek mZ‫ס‬e byC jak Mosze i nie zale;Zy to od jego pochodzenia czy zamoznoSci, a jedynie od pragnienia, by stu;ZyC Bogu. Tak wi~ Mosze powiedziaf: "Stoicie dziS" -wy wszyscy, zar6wno mali, jak i wielcy, 5‪ f‬ר >‪r f‬נ םקר‪ 5‬יסם‬ ‫כפי םרמימס סמרמרמ בכרנדי בכברדס ‪ r‬רס רםממ סםימ ככ מורד מכס מומר כככמ מורריסס פן ים נכס וגר' )פסוק‬ ‫י‪ (r‬כפיכן ‪f‬וכי כריך כסםניבככס‪) :‬ס‪ (r‬ר‪r‬נו >‪ f‬ר >‪rf‬נ םקר‪ 5‬יסם‪ .‬סכ ובס םסס מ‪f‬ורסיס כםק‪ S‬יס‪ :‬נ~~יסם‪ .‬םמרסרוריס‪.‬‬ ‫רמ‪f‬ורסין כגככ‪ :‬בכז ר >‪f‬נן‪ .‬מומן םכ ס‪S‬יס רםכ מככיס רמימס כנכרי כפי םמין סגרים ירמיס םממ יגבנו מנכ ‪c‬כ כס‪q‬‬

‫‪325‬‬

‫‪CHUMASZ PARDES LAUDER‬‬

‫דרבים‬

‫יכתםא‬

prawa i dopiero p6zniej powr6cit do rabiego Elazara, by ustyszec jego odpowiedi, wskazuj ‫ף‬cq wtasciwy spos6b post~ powania. Owa wewn ~trzna prawosc wzbudzita wtasnie podziw w rabim Elazarze, owa spon taniczna, energiczna reakcja na nieznan ‫ף‬, a wi ~c now‫ ף‬dla pytaj ‫ף‬cego rzecz . Przepych oraz ceremoniat, wspomniany w nawiqzaniu do rytuatu przynoszenia pierwocin do Jerozolimy, stuZyty jak najbardziej pozytywnym celom. Miaty opromieniac t ~ micw~ pi ~ knem, kt6rego wymagato gl~ bokie znaczenie, jakie ona w sobie zawiera, miaty podkreslac zasadnicz‫ ף‬prawd ~ , kt6r‫ ף‬wyra.lat 6w rytuat, mianowicie prawd ~ nowo5ci, swiezosci Z:ycia danego od Boga. Pokolenie potopu zostato uspione w fatszywym poczuciu rutyny, ci ‫ף‬glosci oraz r6wnowagi istniej ‫ף‬cych w naturze, co stopniowo doprowadzito ich do przypisywania sitom natury oddzielnych i niezaleznych mocy - ka.ldej z nich spokojnego i niezakt6conego wtadania w jej wtasnym swiecie. Symetria natury zostata zakt6cona, by przebudzic ich z owej idolatrii, by dzi ~ ki nowosci i nieprzewidywalnosci przypomniec cztowiekowi prawdziwe ir6dto wszystkich zjawisk. Swiadomosc, iz Stw6rca "odnawia w Swojej dobroci ka.ldego dnia dzieto stworzenia", powinna pozostawac w nas zawsze Z:ywa; zwtaszcza zas o tej porze roku. Na pocz‫ף‬tku nowego roku nie powinni smy pozwolic, by nasza swiadomosc przyt~ piona zostata przez zwyczaj i tradycj ~, przeciwnie, powinni smy z radosci ‫ ף‬i zdumieniem przyjmowac lekcje, jakie daje nam owa pora roku, zas przede wszystkim powinnismy pozwolic, by nowe plony naszej swiadomo5ci, w kt6rej centralne miejsce zajmuje B6g, dojrzewaty w naszym wn ~trzu . (rabin Mordechaj Miller)

Paraszat KI TAWO zawiera 3 przykazania pozytywne i 3 zakazy 1.

2. 3. 4. 5. 6.

Przykazanie odm6wienia na glos oswiadczenia podczas przyniesienia pierwszych owoc6w do Swi ‫ף‬tyni . (26:5 ) Przykazanie odm6wienia na glos oswiadczenia podczas przyniesienia dziesi ~cin do Swi ‫ף‬tyni . (26:13 ) Nie wolno zjesc drugiej dziesi ~ ciny podczas zatoby. (26:14 ) Nie wolno zjesc drugiej dziesi ~ciny w stanie rytualnego skaZenia . (26:14) Nie wolno wydac pieni ~dzy z wymiany drugiej dziesi ~ciny na nic innego niz jedzenie i picie . (26:14) Przykazanie nasladowania przymiot6w Boga . (28:9)

CHUMASZ PARDES LAUDER

323

KI TAWO

DEWARIM

naprawienia tq wlasnie metodq, a tak.Ze w jaki spos6b nowy system zmian p6r roku oraz klimatu moze takq popraw~ wprowadzic. Zasadniczym grzechem pokolenia, kt6re Zyto w czasie potopu, bylo czczenie bozk6w. Lecz Ram bam (Miszne Tora Hilchot awodat kochawim) wyja5nia, ze balwochwalstwo bylo procesem stopniowym . Na poczqtku ludzie wierzyli, ze okazujq w ten spos6b respekt wystannikom Boga, ze jest to rodzaj dodatkowego hotdu oddawanego Bogu samemu, podobnie jak kr61 jest zadowolony, gdy jego urz~dnicy sq traktowani z honorami. Mozliwe jest nawet argumentowanie, ze zblizanie si ~ do kr61a bezposrednio, tzn. z pomini ~ ciem jego stug, uznawane jest jako brak szacunku, poniewa.l kr61 stoi ponad wszystkimi malostkowymi prosbami, kt6re jego poddani mogq do niego zanosic. Tego rodzaju usprawiedliwienia mog/y wydawac si ~ wystarczajqco uzasadnione, lecz mimo wszystko fakt pozostaje faktem: B6g zabronit cztowiekowi czcic Swoje stugi, sily natury, nawet jesli pobudkq dla takiego zachowania byla ch ~C: okazania szacunku samemu Bogu, poniewa.l B6g zna serce czlowieka, wie, ze tego typu szacunek okazywany Jego stugom skonczy si ~ pelnym oddawaniem czci owym naturalnym sitom oraz zagrzebaniem w niepami ~ci Zr6dta, kt6re zapewnia im catq ich moc. W komentarzu Sfat emet do paraszy Ki tawo zostato napisane, ze poniewa.l wszystko, co B6g stwo rzyl, slu.ly Jego chwale, jest tak r6wniez w przypadku powtarzajqcych si ~ stale cykl6w zmian zachodzqcych w naturze. W trakcie ka.ldego cyklu dnia Zydzi modlq si ~ trzy razy. Dzi ~ ki owym powtarzajqcym si ~ schematom .lycia czlowiek jest stale utrzymywany w swiadomo5ci, ze nic nie istnieje m ‫ס‬cq swoich wlasnych sit, ze kaZda pora roku, ka.ldy jego okres, sq jedynie tymczasowym darem od Boga. Poprzez te zmiany manifestuje si ~ wladza Boga nad naturq. Nieustanne odnawianie si ~ rzeczy tego swiata kieruje my51 cztowieka do Zr6dta wszystkich zjawisk. Pierwociny sq wla5nie szczytowym symbolem owego odnawiania si ~ . Wyra.lajq radosc oraz wdzi ~cznosc cztowieka dla Boga, kt6ry obdarzyl go zbiorami danego roku. To wlasnie Sq pierwociny, pierwsze plony - cos nowego, nie zas ciqgle poruszanie si ~ w koleinach wyztobionych przez zwyczaje i tradycj .~ Raszi podkresla 6w aspekt nowosci w swoim komentarzu do przytoczonego na wst~ pie fragmentu Tory : '" Oznajmiam dzisiaj' - jedynie raz w roku, nie dwa razy" (Raszi do Dewarim 26:3). A wyjasniajqc werset : "Jisraelu, [zawsze post~ puj tak, jakbys to] dzisiaj [po raz pierwszy uslyszat], ze states si ~ ludem Boga, two jego Boga" (Dewarim 27:9) Raszi podkresla, iz ka.ldego dnia powinnismy si ~ czuc tak, jakbysmy dopiero co zawarli przymierze z Bogiem. Znaczenie owego odczucia swiezosci nie moze zostac przeceniona. Jest ono gwarancjq trwania zycia bez wzgl ~du na wszystko. Jest ono nieustannie obecne, narzucajqce si ,~ nowe, nie jest zas kwestiq przyzwyczajenia czy zwyczaju lub tradycji, kt6rej zr6dta pozostajq dla nas nieznane . Tora, jak zostato nam powiedziane, powinna byc zawsze nowa w naszych oczach, tak bysmy wypetniali jej przykazania gorliwie i przepetnieni zywym pragnieniem. w gemarze, kt6rq ponizej om6wimy, przedstawiony jest przyktad cztowieka, dla kt6rego stowa Tory rzeczywiscie rozbrzmiewaly z catq ich kategorycznosciq i apodyktycznosciq. Jest to opowiesc ‫ ס‬cztowieku, kt6ry przyszedl do rabina Elazara z pewnym problemem. Powiedziat, ze jest wlascicielem kilku wiosek oraz winnic i oliwkowych gaj6w, ze wiesniacy doglqdajq jego winnic w trakcie roku szabatowego, zas w nagrod ~ za sw‫ס‬jq prac~ jedzq oliwki z gaju. Czlowiek ten prag‫ ח‬qt wiedziec, czy post~ powanie takie pozostaje w zgodzie z prawem, czy tez nie (poniewa.l wykorzystywat owoce, kt6re dojrzewaly w roku szabatowym). Rabi Elazar orzekt, ze nie jest to dozwolone, a cztowiek 6w oddalit si ~ na chwil ~ . Rabi Elazar o5wiadczyl w6wczas: "Zyj ~ w tej ziemi juz czterdziesci lat i nigdy jeszcze nie widziatem cztowieka kt6rego ch6d bylby tak prawy!". Po chwili czto wiek wr6cit i zapytat rabiego Elazara, co w takim razie powinien uczynic. Rabi Elazar odpowiedziat, ze powinien pozostawic sw6j gaj oliwny otwarty dla biednych, zas pracownikom placic z wlasnej kieszeni " (Suka 44b.) Dwie rzeczy wymagajq wyja5nienia w powy.lszej gemarze. Dlaczego czlowiek ten wyszedt od rabie go Elazara w potowie jego odpowiedzi, jesli rzeczywi5cie prag‫ ח‬qt uslyszeC: prawne orzeczenie Tory w sprawie swojego problemu? 1 dlaczego rabi Elazar ocenit go tak wysoko, jako cztowieka najbardziej prawego? To proste: cztowiek ten wyszedt w pospiechu, skoro tylko uslyszat nowe prawo, kt6rego do tej pory nie znat. Jego reakcja byla natychmiastowa - prag‫ ח‬qt zaraz powstrzymac dzier.lawc6w swoich p61 od tamania tego

322

CHUMASZ PARDES LAUDER

‫דירבם‬

‫יכתםא‬

PRAWDA NOWOSCI Czytanie z Tory na ten tydzien zaczyna si~ od micwy bikurim - przynoszenia pierwocin zbior6w do Jerozolimy: ‫ ו‬stanie si ~ , gdy wejdziesz do ziemi, kt6r‫ ף‬B6g, tw6j B6g, daje ci w dziedzictwo, ze posi ‫ף‬dziesz j‫ ף‬i zamieszkasz w niej. Wtedy, [gdy osi ‫ף‬dziesz tam na stale], weimiesz pierwsze ze wszystkich [dojrzatych ] owoc6w ziemi, zebranych z twojej ziemi, kt6r‫ ף‬B6g, tw6j B6g daje ci. Wlo:Zysz to do kosza i p6jdziesz do miejsca, kt6re B6g, tw6j B6g, wybierze, aby tam uobecnic Swoje lmi ~ . Przyjdziesz do [jakiegokolwiekJ kohena, kt6ry b~dzie w twoim czasie, i powiesz mu: Oznajmiam dzisiaj Bogu, twojemu Bogu, ze przysze d/em do ziemi, kt6r‫ ף‬B6g przysi ‫ף‬gt naszym praojcom, ze nam j‫ ף‬da. (Dewarim 26 1 :3)

Rambam (Misz‫ ח‬e Tora Hilchot bikurim 4:16) daje opis wzbieraj ‫ף‬cych ttum6w ludzi, kt6re pielgrzymowaty do Jerozolimy. Pielgrzymom niosqcym pierwociny swoich zbior6w towarzyszyli oficjalni przedstawiciele spoteczno5ci, przez kt6rych ziemie przechodzili, i wszyscy razem przybywali do Jerozolimy, tak iz procesja nie bytaby bynajmniej nieliczna - "chwala kr61a ukazuje si ~ we wspaniatych zgromadzeniach" (Przyslowia 14:28). Pielgrzymi spali na ulicach miasta, nie zas w domach (ze strachu, ze ten sam dach m6gtby dawac schronienie przedmiotowi nieczystemu rytualnie). 0 poranku przyw6dca wolal: "Powstan cie! P6jdzmy do Syjonu, do Boga, naszego Boga". Byk na oddanie dzi ~ kczynne szedl przed nimi, jego rogi pokryte byty zlotem, zas gtowa przyozdobiona wiencami z galqzek drzewa oliwnego, ukazuj ‫ף‬c tym samym, ze niesiono pierwociny siedmiu gatunk6w owoc6w, jakie rodzi Erec Jisrael. Grano przed nimi na fletach, towarzysz‫ף‬c im do bram Jerozolimy. Ludzie spiewali podczas calej podr6zy: "Ucieszytem si ,~ kiedy powiedziano mi: Do Domu Boga p6jdzmy" (Psa/m 122: 1 ). Nie szli catymi dniami, a jedynie przez jedn ‫ ף‬trzeci ‫ ף‬cz~sc dnia. Kiedy zbli:Zyli si ~ do Jerozolimy, w6wczas wyslali poslanca przed sob‫ף‬, by poinformowac mieszkanc6w o swoim przybyciu. Przygotowali swoje pierwociny i przyozdobili je, ukladaj ‫ף‬c je tak, by te najbardziej dojrzale znajdowaty si ~ na szczycie. Nast~ pnie ksiq:Z~ta, przyw6dcy oraz skarbnicy wychodzili z Jerozolimy, by si ~ z nimi przywitac. lch liczba byta proporcjonalna do liczby przybywaj ‫ף‬cych pielgrzym6w. Kiedy zas wszyscy przekroczyli bramy Jerozolimy, zacz~ li tanczyc- "Nasze stopy stoj ‫ ף‬w twych bramach, o Jerozolimo!" (Psalm 122:2.) Ten dlugi i wspaniaty opis pozwala nam odczuc wra:Zenie pi ~ kna oraz oficjalnego charakteru rytualu , kt6ry towarzyszyt micwie przynoszenia pierwocin. C6z takiego zawierala w sobie ta wta5nie micwa, co uzasadnialoby tak wielki przepych oraz wspanialosc ceremonii - micwa, kt6rej nie dor6wnywaty zadne inne micwy? Znaczenie pierwocin stanie si ~ dla nas bardziej zrozumia/e, gdy przyjrzymy si ~ komentarzowi Sforna do wersetu, w kt6rym B6g po potopie obiecuje nigdy wi ~ cej nie zsytac totalnego zniszczenia na ziemi ~ i dodaje : Przez wszystkie dni ziemi: sianie i zniwa, zimno i cieplo, lato i zima, dzien i noc - nie ustan ‫ף‬. (Bereszit 8:22 ) Sforno uwa:Za, ze obietnica ta odnosi si ~ do nowego porz‫ף‬dku fizycznego, kt6ry B6g wprowadzil po potopie. Owa nowa i "nienaturalna" forma istnienia spowodowala odchylenie dotychczasowego ruchu slonca wobec r6wnika i przechylenie pionowej osi Ziemi. Skutkiem tej zmiany sq ci ‫ף‬gte wahania klimatu oraz wegetacji, kt6re pojawiaj ‫ ף‬si ~ od tego czasu. Przed potopem istniala og61na r6wnowaga, spok6j wsr6d element6w, w wegetacji roslin jak i w :Zyciu zwierz‫ף‬t. Jednak po potopie zostal ustanowiony nowy porz‫ף‬dek, by naprawic zniszczenia wyrz‫ף‬dzone przez potop. Porz‫ף‬dek 6w, wedlug deklaracji Boga, nie zostanie anulowany, dop6ki owe zniszczenia nie zostan ‫ ף‬w pelni zrekompensowane. W6wczas nastqpi " nowa ziemia, kt6r‫ ף‬Ja tworz~ " Ueszaja 66:22) i slonce powr6ci do swojego r6wnego ruchu wok6/ r6wni ka, zas og61na r6wnowaga w naturze zostanie przywr6cona, jak mialo to miejsce przed potopem . To jest komentarz Sforna odnosnie do zmiany, jaka zostala wprowadzona w naturze po potopie . Teraz pozostaje nam postarac si ~ zrozumiec, jaki grzech stal si ~ przyczyn ‫ ף‬potopu i dlaczego wymaga

CHUMASZ PARDES LAUDER

321

KI TAWO 29:8

DEWARIM

przymierza - Por. Dewarim 28:69 i 29:11 . zeby si*: wam udawalo - Za Targum Onkelos, Awoda zara 19b, raw Saadiq Gaonem, ibn Ezrq. Albo: "post~ powac rozumnie" (Radaka, Szeraszim; Paneach raza; raw Samson Rafael Hirsch.) UZyt:e tu stowo chaskel oznacza inteligentne dziatanie (Radak, rabin Samson Rafael Hirsch), dziatanie z dobrym skutkiem. Patrz r6wniez: }ehoszua 1 :7-8 1 Szmuel 18:14, ‫ ו‬Kr6/ewska 2:3 ; w ksi ~ gach prorockich oznacza powodzenie, sukces .

320

CHUMASZ PARDES lAUDER

‫דירבם‬

‫כיתםא‬

jest zagadkowy komentarz do wersetu: Kaaszer szamanu ken rainu ("Jak slyszelismy, tak zobaczylismy"), z Psalmu 48:9. Wielu komentator6w usilowalo zgl~bic ten werset i proponowalo wiele daleko idqcych interpretacji, ale wyja5nienie jest proste i blyskotliwe w swej zwi~ztosci. Znaczenie wersetu jest nast~pujqce: "'Jak' slyszelismy- slyszeliscie o Bozej obietnicy: 'Wtedy Uak] B6g cieszyl si~ wami, wyswiadczajqc wam dobro i pomnaiajqc was', lecz wy sami nigdy nie doznawaliscie tej radosci. Z drugiej strony jednak: 'tak' ujrzelismy na wlasne oczy, ze 'B6g ~dzie si~ cieszyl, gubiqc was i niszczqc' [mozliwe jest i takie tlumaczenie drugiej cz~sci wersetu Dewarim 28:68] - i tego doswiadczacie na sobie". (Pera Lawan) 28:65

Nie zaznasz spokoju - Za Raszim. Albo: "nie b~dziesz bezpieczny" (raw Saadia Gaon). struchlafe - Za Raszim i Midrasz hagadol. Por. Wajikra 26:16.

28:67

rano powiesz: Gdybyz to byf [wczorajszy] wiecz6r! - Za Raszim, patrz: Sota 49a. Warunki iycia b~dq gorsze z kaidym dniem i wczorajsza niedola wyda si~ lepsza niz dzisiejsze cierpienie. (Raszi)

28:68

na statkach - Albo: "zmizernialy" (Haktaw wehakabala). Hebr. slowo anijot oznacza 'statki', ale widoczny jest w nim zwiqzek z anijut 'ub6stwem'. o kt6rej ci powiedziafem - Por. Szemot 14:13 i Dewarim 17:16 Ueruszalmi Suka 5:1, Midrasz hagadob. Tam zostaniecie wystawieni na sprzedai twoim wrogom jako niewolnicy - B~iecie sprzedani wrogom, kt6rzy sami ~q niewolnikami, a tacy reprezentujq najgorszy z mozliwych rodzaj wla5cicieli. (Harerej besamim) B6g zawr6ci ci~ do [niewoli] Micrajim - Ta klqtwa powrotu do niewoli Micrajim spelnila si~ w wyniku rzymskiego podboju. Stanowi ona apogeum napomnienia, poniewa.z doprowadza do sytuacji, kt6rej obawia si~ kaZdy niewolnik - powrotu do kraju, w kt6rym go ujarzmiono i z kt6rego kiedy5 udalo mu si~ zbiec. (Ramban)

28:69

To s‫ן‬c sfowa - Dotyczy to s/6w powyzej (Raszi, Midrasz hagado/), inni uwaiajq, ze odnosi si ~ do przymierza wspomnianego wersecie Dewarim 29:11 (Tanchuma Nicawim 3.) na Chorewie - Por. Wajikra 25:1, 26:3-46. Za Raszim i Raszbamem. lnni utozsamiajq to przymierze z opisanym w Szemot 24:7-8 (Abarbanel), jednak z Dewarim 5:2 mozna wnioskowac, ze przymierze przy Chorewie dotyczylo Dziesi ~ ciu Przykazan .

29:1

Mosze zawofaf - lnne tlumaczenia: "Mosze zwolal", zeby zawrzec przymierze (lbn Ezra), albo po przymierzu (Ramban).

29:2

pr6by - Lub: "cuda" (Targum Onkelos).

29:4

B6g oswiadcza teraz - Wynika to z kontekstu wersetu Dewarim 29:5 (Chizkuni i Malbim). Por. Dewarim 11 :13. Wedlug innych jest to zdanie wypowiedziane przez Moszego, patrz: uwaga do nast~pnego wersetu.

29:5

Ja, ,‫ 'ך‬jestem waszym Bogiem - Zgodnie z uwagq do wersetu 29:4 Sq to slowa Boga. Rozumiane tez jako: "B6g powiedzia/, ze to b~ dzie tak, iz: Ja, B6g... " (raw Saadia Gaon) albo: "zeby5 wiedzia/, ze 'Ja jestem '‫( ך‬dalet)', jest twoim Bogiem" (raw Samson Rafael Hirsch, Haktaw weha kabala, cytujqc Suk~ 45a). Patrz uwaga do wersetu Dewarim 5:6 .

29:6

Sichon - Por. Bemidbar 21 :21-24. Og - Por. Bemidbar 21 :33-35.

29

CHUMASZ PARDES LAUDER

319

KI TAWO 29:1-8

29

Haftara Ki tawo: s. 431

Mosze zawotat do catego Jisraela i powiedziat im: Widzieliscie wszystko, co B6g uczynit na waszych oczach w ziemi Micrajim fara onowi, wszystkim jego stugom i catej jego ziemi. 2 Wielkie pr6by [ufnosci], kt6re widziates na wtasne oczy, wielkie cudowne znaki [bezposredniego dziatania Boga] i cudowne sity [plag]. 3 AZ. do dzi siejszego dnia B6g jeszcze nie udzielit wam serca, kt6re by rozpo znato [Jego prawdziwe dobro], i oczu, kt6re by zobaczyty, albo uszu , kt6re by to ustyszaty. 4 [B6g oswiadcza teraz]: Prowadzitem was przez pustyni ~ czterdziesci lat, ale wasze ubrania nie zniszczyty si ~ na was ani wasze buty nie zniszczyty si ~ na waszych nogach. 5 Chleba nie jedliscie, [mtodego] wina ani starego wina nie piliscie, abyscie wie dzieli, ze Ja, ,‫ 'ך‬jestem waszym Bogiem. 6 Gdy przyszlismy do tego miejsca i Sichon, kr61 Cheszbonu, i Og, kr61 Baszanu, wyszli nam naprzeciw do walki i pokonalismy ich, 7 zabralismy ich ziemi ~ i dalismy jako dziedzictwo [plemionom] Reuwena i Gada i potowie ple mienia Menaszego. 8 [Poniewal: byliscie swiadkami Boskiej wszech mocy], strzezcie st6w tego przymierza i wypetniajcie je, zeby si ~ wam udawato wszystko, co czynicie . 1

Si6dmy czytaj;;‪? :‬ש