Tora Pardes Lauder: Księga Druga Szemot 8391696642

Citation preview

‫תשכדדת דספדי רכנך נסרריא‬ Odpowiedzi i pisma Sawo r‫ם‬i t6w

TESZUWOTWESIFRE RABANAN SAWORAIM

‫פי חגאנדםי‬.‫תדשכדת סרד‬

TESZUWOTWESIFRE HAGAONIM ALFAS ‫אלפ"ס‬

R.abi Mone bm Mtlimtm (Mqimonides) (1135-1204) wybitny ucmny, (ilozof. kodyfikotor prawc, ldarz, aut.or min. kodeksu hal~ Miszne Tora (Jad Chazaka.J i traktt‫נ‬tu filazoficznego More Newuchim

RAMBAM ‫ןכמ"ם‬

&sbi &:‫א‬r ben J«‫נ‬11‫א‬1 (1250-1327) wybitny autorytet halachiczny, autor Pi8ke haRoez, ojciec R. Jakuba ben .Aszera (Baal H r‫נ‬tu rim)

ROSZ ‫ןא"ש‬

Odpowiedzi i pisma Gaon6w

Babt J i«‫נ‬/uJk Alftui (RlF) (1013-1103) talmudysta i lwdyfileator prowa, autor kodeksu halachicznego Sefer Haha1achot

‫ארבעה טורים‬ ARBA TURIM

•u...,., .....,.,, •. prawa -

""""

zokozanych i dozwolonych, min. prz.epi&jw kosurno§ci

‫דעה‬ ‫דדיה‬ JOREDEA

‫ו‬

""'°""

,,.Kamid pomoey" • prowa dot)‫י‬czqce malietistwc, rozwodu i spra‫ ש‬zwiqz,anych z

EWENHAEZER

‫כאז העזר‬

‫ו‬

" Choaen Jdiupat" - prawo karne

CHOSZEN MISZPAT

‫שרחו משפט‬

"Cztery szeregi" - kodeks halachiczny ulozony przez R. Jakuba ben Aszera (Baal Haturim) (1275-1343) ‫אררח ייחם‬

ORACH CHAJIM JJrolla ~ " . p ‫ז‬uwa dotyc~ oodziennego Zycia w domu i w ,sy‫&ז‬agoti‫ א‬mndlitwy, Szabatu. §wiqt

‫שלחן ערוך‬ SZULCHAN ARUCH

‫חשרך משפט‬

uzupelnien ie‫ו‬n wplecionym zawsze w tekat Szulchan Aruch

CHOSZEN MISZPAT

a‫נ‬1zkenezyjskim

" Nakryty st6l" - najbardziej podstawowy i najpopularniejszy kodeks halachiczny uloiony przez R. Josefa Karo (1488-1575) ‫ום"א‬ REMA(REMU ) R. Moji.az ls&erl.es (1525-1572) kodyfikotor prawa, autor Darcbe Mosze i dziela haladiicznego Mapa ("Obrus") kt6rejest

‫כאז העזר‬ EWENHAEZER

(XVII w.)

R. Samuel ben Uri

(1621-1662)

R. Smbtq; Hakohen

SIFTE KOHEN (SZA"CH )

‫שפתי נחז‬

‫דריה דעה‬ JOREDEA

‫אררח םייח‬

R. &abtqj Hakohen ( 1621-1662)

‫בית שמאד‬

ORACH CHAJIM

‫כחן‬-‫פשתי‬

(jw.J

R. Dawid ben Samuel Halewi ( 1586-1667)

TURE ZAHAW (TA"Z) SIFTE KOHEN (SZA"CH )

‫ טדרי זהב‬-‫ך‬

(jw ).

‫מגז רבאהם‬

(jw ).

‫מגז זדר‬

MAGEN AWRAHAM

(jw ).

MAGENDAWID

R. Abraham Holewi Gombiner (1634-1682)

R. Dawid Hakwi

(1838-1932 )

R. J isr‫ס‬el Meir Hakohen (Clw{ec Chqjim )

MISZNA BERURA ‫משנח כןןןח‬

~‫ה ~פב" בב" "סרא‬:‫ה אסר סם רכס‬:‫התור‬: ‫ את‬t ‫ו‬

Xllw.

XVIw.

XVIIw.

‫כתרנים‬

‫ה‬:‫ה ~בו מייש‬:‫ח ~ו‬:‫תוד‬ ‫תרדה‬

Ksi '1‫ן‬a Psalmdw

TEHIUM

‫תהלים‬

KsifgaPrzysl6w

MISZLE

‫משלי‬

Kaiva HWba

IJOW

‫אריב‬

Piei:‫ו‬i nad pieSniami

SZIR HASZIRIM

‫דיש השריםי‬

Pisma ‫מלנים‬

ESTER

‫אסתר‬

MELACHIM

‫קהלת‬

‫דברי הימםי‬

""""' Estuy

‫נחמהי‬-‫עזרע‬

Ksi'8i Kronik (1,11)

‫תלמוד ירושלמי‬

Vw.

Ilw.

DIWRE HAJAMIM

‫טהרות‬

EZRA.f4ECHEMJA

‫קדשים‬

Czysto8ci

TAHAROT

Ksifgi Ezdrosza i Nechemias‫ש‬

‫נזיקיו‬

SwiftoBci

KODASZIM

DANIEL

‫נשים‬

Szkody

NEZIKIN

IUifllO Daniela

‫דניאל‬

‫אניה‬

KsifgiKrdlewskie

‫בםרח‬

‫דרת‬

‫שמואל‬

‫כימה‬

NACHUM

KOHELET

‫שופטים‬

‫(שיעחי‬l ,11)

‫בריה‬

lllCHA

EICHA

SZMUEL

‫חיזקאל‬

lzajosz

JESZAJA

JONA

MELACHI

‫למאכי‬

Ksifga Koheleta

Ksifgc Samuela (1, 11)

KETUWIM

DEWARIM ‫ירמיה‬

Ezechiel

JECHEZKEL ‫נדעחיד‬

‫זכרהי‬

JALKUT SZJMONI

‫ליקרט שמיעני‬

Tnny (Jerem )io‫וו‬za

SZOFnM

Prorocy

Slowa (lhute ‫ס‬r nomium)

Jeremituz

JIRMIJA

Prorocy mniejsi OWAOJA

ZECHARJA

‫עםדמ‬

‫חגי‬

‫לאוי‬

CHAGAI

‫השוע‬

‫צפנהי‬

AMOS

CEFANJA

JOEL

‫כחקקד‬

HOSZEA

CHABAKUK

‫מדרשים‬ ‫מרדש תנרחמא‬

MIDRASZIM MIDRASZ TANCHUMA

homiletyczne komentarze do TaNaCH

‫מדרש רכה‬ llJDRASZ RABA

Szesc Porzqdk6w Miszny

Kobiety

‫תרספתא‬

NASZIM

(okn:s dzialolMAci Tcnait6w)

R‫ו‬.r‫ז‬ KsifllORut

KBifga 8fdzi6w

‫נביאים‬ NEWllM

Na pustyni (Numeri)

BAMIDBAR

‫ספרי‬ SFRE

‫הישדע‬ JEHOSZUA

TORA

1 zawolol

WAJIKRA

‫ספרא‬ do Bamidbar j Dewarim

Ksifga Joz.uego

Pil{Cioksiqg

lmiona

‫דרבים ו במדבר ו יורקא ו שמרת ו בראשית‬ )E‫ג‬:odus(

SZEMOT

SFRA

(Leuiticus)

Na poczqtku (Genesis )

BERESZIT

‫מכלי תא‬ komentan: do Wqjik ‫חנ‬

komentBn

komentarz do Sumot

m‫ז‬

MECHILTA

‫ר‬

ZOHAR ,.Ksifg‫ג‬r Blasku" - sl6wny kabalistycmy komen.tarz do Pifcioksifgu

‫מרעד‬ MOED

‫ששה סדרי משנה‬ SZISZA SIDRE MISZNA

Wyznaczony

T e‫ג‬sty dodo.tkowe do MiBmy

ca‫ו‬s

NOBio ‫נ‬m

‫זרעים‬ ZERAIM

‫בדיי תא‬

‫תלמוד בבלי‬

Tal.mud Jerozolimski

TALMUD JERUSZALMI

TOSEFTA BERA‫ח‬A Td:siy, kt6rr ‫מ‬ie weuly do Miszny

TALMUD BAWLI

(okres dzialaln.oki Amon‫נ‬it6w)

Tal.mud Bahilo‫ו‬iski (okns dz U‫נ‬lalnoBci Amo ‫נ‬n it6w)

BIBLIOGRAFIA

Miary biblijne i talmudyczne uZyt:e w ksi(}Zce ama (1. mn. amot)- miara dtugosci, "tokiec", nieco ponad 50 cm (wedtug rabina Mosze Feinsteina 53,975 cm lub 55,11 cm )

beka - miara wagi r6wna potowie szekla efa - miara obj ~tosci dla sypkich produkt6w, ok. 40 litr6w

hin - miara obj ~tosci, ok. 7 litr6w, obj ~tosc 72 jajek kikar - miara wagi stosowana dla ztota lub srebra, ok. 34,272 kg lug- miara obj ~tosci, 1/12 hinu, obj ~tosc 6 jajek szekel - miara wagi szekel ztoty 252 2/3 g (lub 126 1/3 g) szekel srebrny, czyli szekel swi ‫ף‬tynny, 2254 1/2 g (lub 112 1/4 g) tefach - miara dtugosci, nieco ponad 9 cm (wedtug rabina Mosze Feinsteina 9, 14 cm lub 9,39 cm ) zeret- miara dtugosci, odlegtosc, jak‫ ף‬obejmuje rozpi ~ta dton, pomi ~ dzy kciukiem a matym palcem, okoto potowa amy albo wedtug innej opinii: dwa tefachy

Alfabet Rasziego i wartosci liczbowe liter hebrajskich ‫מ‬

‫ל‬

‫ד‬

‫כ‬

‫י‬

‫ט‬

‫ח‬

‫ז‬

‫ו‬

‫ה‬

‫ד‬

‫ג‬

‫ב‬

‫א‬

"

‫כ‬

‫ו‬

‫כ‬

‫י‬

‫ט‬

‫ר‬1

r

‫ו‬

‫ס‬

‫ד‬

‫ג‬

‫נ‬

‫נ‬t

30

20

20

10

9

8

7

6

5

4

3

2

1

‫ת‬

‫ש‬

‫ר‬

‫ק‬

‫ץ‬

‫צ‬

‫ף‬

‫פ‬

‫ע‬

‫ס‬

‫ו‬

‫ב‬

‫ם‬

‫נ‬r

‫ם‬

‫ר‬

‫ק‬

‫ז‬

5

‫ן‬c

‫פ‬

‫ע‬

‫ס‬

‫כ‬

‫כ‬

‫ס‬

90

90

80

80

70

60

50

50

40

40

400 300 200 100

538

CHUMASZ PAROES LAUDER

BIBLIOGRAFIA Sforno, r. Owadja (1470-1550) - autor klasycznego komentarza do Tory, zyj ‫ ף‬cy w Rzymie i Bolonii . Sifra - tanaicki midrasz halachiczny do ksi~gi Wajikra (Leviticus), znany r6wniez jako Torat Kohanim. Sifre - tanaicki midrasz halachiczny do ksi~gi Bamidbar (Numeri) i Dewarim (Deuteronomium). Szemot Raba - midrasz do ksi~gi Szemot (fxodus).

Soloveitchik, r. Chajim (1853-1918) - znany r6wniez jako r. Chajim Brisker, przyw6dca jesziwy w Wotozynie i rabin Briska. Jeden z najwybitniejszych uczonych Tory swoich czas6w. nast~pca swego ojca jako rabin Briska, byt nauczycielem najwybitniejszych uczonych Tory na Litwie. W 1940 r. osiedlit si~ w Jerozolimie, byt jednym z gf6wnych przyw6dc6w swiatowego zydostwa.

Soloveitchik, r. Jicchak Zeew (1886-1959) -

Soloveitchik, r. Josef Dow (1903-1993) - przyw6dca jesziwy r. Jicchaka Elchanana i rabin bostonskiej gminy ortodoksyjnej. Potomek dynastii Brisk Tora, byt wybitnym uczonym Talmudu , myslicielem i przyw6dc‫ף‬. Talmud Jeruszalmi - Talmud ufozony przez amorait6w w Erec Jisrael mi~dzy 11 a IV w. Chocia.l

tradycyjnie jest nazywany Talmudem Jerozolimskim, naprawd~ zostaf spisany w Galilei, gdyz Rzymianie zabronili Zydom osiedlac si~ w tym czasie w Jerozolimie. Talmud Babilonski zostat szerzej zaakceptowany, ale Jerozolimski zawiera wiele wa.lnych wczesniejszych opinii, kt6re w Babilonskim zostafy pomini~te. Targum Jonata ‫ ח‬- aramejska parafraza Tory, przypisywana przez niekt6rych Jonatanowi ben Uzielowi, uczniowi Hilela. lnni uwa.laj ‫ף‬, ze inicjaty h, na r~ kopisie oznaczaj ‫ ף‬Targum }eruszalmi , co wskazuje na to, ze byt spisany w Erec Jisrae/, i przypisuj ‫ ף‬mu p6zniejsz ‫ ף‬dat~ powstania . Targum O ‫ ח‬kelos (Targum) - autorytatywne tfumaczenie Tory na j ~zyk aramejski, dokonane

przez konwertyt~ Onkelosa ok. 90 r.W czasach talmudycznych czytano je razem z Tor‫ף‬, aby sfuchaj ‫ ף‬cy mogli zrozumiec jej tresc .

Vital, r. Chajim (1542-1620) - uczen kabalisty Arizala (r. Jicchaka Lurii, 1543-1572), autor dzieta kabalistycznego fc Chajim, opublikowanego w Korec w 1782 r. Obaj byli przyw6dcami szkoty kabalistycznej w Safed. Wajikra Raba - midrasz do ksi~gi Wajikra (Leviticus).

Wilna Gaon - r. Elijahu ben Szlomo Zalman (1720-1797), znany r6wniez jako r. Elijachu Hachasid. Uwazany za najwi~kszego uczonego Tory wielu wiek6w, uznany przyw6dca niechasydzkiego zydostwa we Wschodniej Europie. Zohar -fundamentalne dziefo kabalistyczne, utozone przez r. Szymona ben Jochaj i jego uczni6w, w formie komentarza do Tory i Chamesz Megilot. Ukrywane przez wieki, zostafo opublikowane

pod koniec Xlll w. przez r. Mosze de Leon (ok. 1250-1305) w Hiszpanii.

CHUMASZ PARDES LAUDER

537

BIBLIOGRAFIA Jaakow Tam. Zarabiat na zycie zajmuj ‫ף‬c si ~ hodowl ‫ ף‬owiec. Opr6cz komentarza do Tory napisat r6wniez komentarz do fragment6w Talmudu . Raszi - skr6t od: rabenu Szlomo Jicchaki (ben Jicchak) (1040-1105), autor najwazniejszych komentarzy do Tanachu i Talmudu, drukowanych w wi ~ kszosci gt6wnych wyda ‫ו'ו‬. Jego komen tarz do Tory byf pierwsz ‫ ף‬drukowan ‫ ף‬ksiq:Zk‫ ף‬w j ~zyku hebrajskim (Rzym, ok. 1470 r.). Kierowat jesziwami w Troyes we Francji i w Worms w Niemczech. Jego komentarze s‫ ף‬znane jako bardzo zwi ~zte, doktadnie oddaj ‫ף‬ce gt6wn ‫ ף‬ide~ tekstu . Rawad - skr6t od: rabi Awraham ben Dawid z Posquieres w Prowansji (ok. 1120-1197), jeden z najwybitniejszych uczonych Tory Xll w., znany ze swych krytycznych uwag do Miszne Tora Rambama, a tak:Ze z wielu innych dziet na temat Talmudu i halachy. Riwasz (1326-1407) - skr6t od: rabi Jicchak ben Szeszet Perfet, urodzit si~ w Barcelonie, zmart w Algierze. Autor komentarzy do Tory.

Rokeach - przewodnik etyki i halachy, napisany przez r. Elazara Rokeach z Worms (ok.11601238), czotowego uczonego i mistyka sredniowiecznych chaside aszkenaz. Autor wielu dziet, w tym komentarza do Tory. Rosz - skr6t od r. Aszer ben Jechiel (ok. 1250-1327); ucze ‫ ו'ו‬Maharama Rottenberga. Byt czoto wym talmudystq w Niemczech, w okresie przesladowa ‫ ו'ו‬przeni6st si ~ do Hiszpanii i zostat rabi nem Toledo. Jeden z najwybitniejszych autorytet6w swego czasu. Autor halachicznego komenta rza do Talmudu, a tak:Ze innych dziet, w tym Hadar Zekenim - komentarza do Tory. Saadia Gaon (raw) (882-942) - przyw6dca stawnej jesziwy w Pumpedita, zagorzaty przeciwnik Karaim6w, autor wielu prac dotycz ‫ ף‬cych niemal wszystkich aspekt6w Tory, filozoficznego dzieta Emunot Wedeot, a tak:Ze arabskiego tlumaczenia Tory.

Sefer Chasidim - ksi ~ ga opisuj ‫ ף‬ca zwyczaje i prawa chaside aszkenaz - sredniowiecznego ruchu wsr6d Zyd6w aszkenazyjskich, spisana przez r. Jehud ~ ben Szmuela Hachasid (1148-1217,) wydana w Bolonii w 1538 r. lnne wydanie, kt6re opublikowano w Berlinie w 1891 r. oparte zostato na r~ kopisie. R. Jehuda ben Szmuel Hachasid mieszkat w Speyer i w Regensburgu, byf przyw6dc‫ ף‬ruchu chaside aszkenaz i autorytetem rabinicznym swojego czasu . Sefer Hachinuch - klasyczne dzieto na temat 613 przykaza ‫ ו'ו‬judaizmu, napisane przez anoni mowego autora z Xlll-wiecznej Hiszpanii . Sefer Hajaszar - kronika wydarze ‫ ו'ו‬opisanych w Torze, utozona przez nieznanego autora, opu blikowana w Wenecji w 1525 r. Niekt6rzy uwazaj ‫ף‬, ze dzieto to powstato w czasach talmudycznych lub nawet wczesniej, wedtug innych jest to dzieto sredniowieczne . Sefer Hamicwot - dzieto Rambama, wyliczaj ‫ף‬ce i objasniaj ‫ ף‬ce 613 przykaza ‫ו'ו‬. Sefer Micwot Gadol- znane tak:Ze jako Smag. Halachiczne dzieto m6wi ‫ף‬ce ‫ ס‬613 przykazaniach judaizmu, utozone przez r. Mosze ben Jaakowa z Coucy (1198-127 4), opublikowane w Rzymie w 1474 r. R. Mosze ben Jaakow nauczat w Hiszpanii w duchu idei chaside aszkenaz . Sfat Emet- rozprawy na temat Tory i innych ksi ‫ף‬g, autorstwa r. Jehudy Lejba Altera (1847-1905 ) drugiego Gerer Rebe .

536

CHUMASZ PARDES LAUDER

BIBLIOGRAFIA autor - r. Eliachu Mizrachi (1450-1525) byt w tym czasie jednym z najwi~kszych rabin6w w lmperium Otomanskim, pracowat jako naczelny rabin Konstantynopola. More Newuchim - "Przewodnik bt‫ ף‬dz ‫ ף‬cych", jedno z gt6wnych dziet na temat zydowskiej filozofii, napisane przez Rambama . Or Hachajim - komentarz do Tory r. Chajima (ben Mosze) lbn Atar (1696-1743). Opublikowany w Wenecji w 1742 r., a p6zniej dot‫ ף‬czany do wielu wydan Tory. Autor, urodzony w Maroku , wyemigrowat do Erec Jisrael, gdzie zatozyt wa:Zn ‫ ף‬jesziw.~ Owadja Bartenura (rabi) - r. Owadia ben Awraham Jare (1445-1515), najstynniejszy komentator Miszny.

Pesikta deRaw Kahana - wczesny zbi6r midraszy do poszczeg61nych parsz (odcink6w) Tory i Haftarot na swi~ta i specjalne Szabaty, spisana przez r. Kahana, kt6ry byt prawdopodobnie amoraitq i uczniem Rawa. Pesikta Rabati - zbi6r midraszy skompilowany w erze Gaon6w do cz~sci odcink6w (parsz) Tory, poszczeg61nych Haftarot i na specjalne Szabaty. Pesikta Zutra - midrasz znany tez jako Lekach Tow, opublikowany w Wenecji w 1546 r., napisany przez rabiego Towji~ ben Eliezera Hagadol (1036-1108), kt6ry zyt w Butgarii i Serbii. Pirke Awot - traktat Miszny w porz ‫ף‬dku Neziki ‫ח‬, unikatowy, gdyz zawiera nauki rabin6w.

wyt‫ ף‬cznie

etyczne

Raw Bachja (1263-1340) - autor komentarza do Tory zawieraj ‫ ף‬cego cztery poziomy interpretacji: zwykte znaczenie tekstu, znaczenie midraszowe, filozoficzne i kabalistyczne, jego nauczycielem byt Raszba . Rabenu Tam (1100-1171) - wnuk Rasziego, jeden z czotowych tosafist6w. Radak - skr6t od: rabi Dawid Kimchi (1160-1235); komentator Tanachu, gramatyk, zyt w Prowansji. Z jego stynnego komentarza przetrwaty tylko fragmenty do ksi~gi Bereszit (Genesis), do Prorok6w, Psalm6w, Przypowiesci i Kronik. Ralbag - skr6t od: rabi Lewi ben Gerszom (1288-1344), zyj ‫ ף‬cy w Prowansji autor jednego z najwazniejszych komentarzy do Tanachu. Wedtug niekt6rych byt wnukiem Rambana . Rambam - skr6t od: rabi Mosze ben Majmon [Majmonides] (1135-1204), jeden z najwybitniejszych sredniowiecznych uczonych Tory. jego gt6wne dzieta to: Misz ‫ ח‬e Tora - petna kodyfikacja prawa :Zydowskiego i More Newuchim "Przewodnik bt‫ף‬dz‫ף‬cych" - gl6wne dzieto :Zydowskiej filozofii . Ramban - skr6t od: rabi Mosze ben Nachman [Nachmanides] (1194-1270). Byt jednym z czotowych duchowych przyw6dc6w swojego czasu. Napisat ponad pi ~ cdziesi ‫ף‬t dziet na temat Tanachu, Talmudu, prawa zydowskiego, filozofii, kabaty i medycyny. Zyt w Geronie w Hiszpanii , gdzie zatozyt jesziw.~ Raszbam - skr6t od: rabi Szmuel ben Meir (1080-1174). Autor wa:Znego komentarza do Tory, zajmuj ‫ף‬cego si ~ zwyktym znaczeniem tekstu. Byt wnukiem Rasziego i starszym bratem Rabenu

CHUMASZ PARDES LAUDER

535

BIBLIOGRAFIA Maharzu - skr6t od: Morenu Haraw Zeew Wolf Einhorn z Wilna (zm.1862 r.), autor petnego komentarza do Midrasz Raba. Malbim - skr6t od: Meir Lejbusz ben Jechiel Michel (1809-1879), rabin w Niemczech, Rumunii i Rosji, czotowy uczony Tory i jeden z wyr6.Zniajqcych si~ komentator6w swoich czas6w. Napisat monumentalny, analityczny komentarz do Tory- HaTora Wehamicwa, opublikowany w Warszawie w latach 1860-76. Maskil LeDawid - komentarz do komentarza Rasziego do Tory, napisany przez r. Dawida Pardo (1710-1792), rabina w Sarajewie i Jerozolimie, autora wielu waznych dziet, jednego z czotowych sefardyjskich uczonych Tory XVlll w. Meam Loez - monumentalny komentarz do Tory, napisany w j~zyku ladino przez r. Jaakowa Kuli (1689-1732). Opublikowany w Konstantynopolu w latach 1 730-33. Hebrajskie tlumaczenie r. Szmuela Jeruszalmi zostato wydane w Jerozolimie w latach 1967-71, pod tytutem Ja/kut Meam Loez. R. Jaakow Kuli urodzit si~ w Jerozolimie, p6.Zniej przeni6st si~ do Konstantynopola, gdzie byt najwybitniejszym uczniem r. Jehudy Rozananesa. Mechilta - halachiczny midrasz tanaicki do ksi~gi Szemot (Exodus). Mechilta deRaszbi - inaczej Mechi/ta rabiego Szimona bar Jochaj, nazwana tak, poniewa.2: jest to pierwszy m~drzec wymieniony w owej ksi~dze. Jest to komentarz do ksi~gi Szemot opublikowany przez Dawida Cwi Hoffmana w Berlinie w 1905 r. Mendel z Kocka (rabi) - Raw Menachem Mendel z Kocka, (1787-1859). Jeden z czotowych chasydzkich rabin6w w potowie dziewi~tnastego wieku, jego zwi~zte komentarze sq opublikowane w Emet Weemuna, w Ohel Tora i w wielu dzietach jego uczni6w. Meszech Chochma - komentarz do Tory, napisany przez r. Meira Simch ~ Hakohena z Dwi ‫ ו'ו‬ska (1843-1926), najwybitniejszego uczonego Tory w tym czasie i autora Or Sameach - komentarza do Misz ‫ ח‬e Tora Rambama . Midrasz Agada - zbi6r midraszy oparty na pismach r. Mosze Hadarszana, spisany ok. 1150 r. i opublikowany przez r. Szlomo Bubera w Wiedniu w latach 1893-94. Midrasz Hagadol - zbi6r midraszy, uzywany w spotecznosci Zyd6w jemenickich, spisany przez r. Dawida ben Amram Adani (ok. 1250) w potudniowej Arabii. Dzieto to zostato odkryte dopiero w XX w., zawiera wiele nie znanych przedtem materiat6w. Midrasz Lekach Tow - midraszowy komentarz do Tory i Pi~ciu Megilot, skompilowany przez r. Towja (ben Eliezer) Hagadol (1036-1108), .lyjqcego w Grecji i Butgarii. Znany r6wniez jako Pesikta Zutrata. Midrasz Tanchuma - agadyczny midrasz do Tory przypisywany r. Tanchumie Bar Aba (ok. 370 r.)

z Erec Jisrael. Midrasz Tehilim - znany takZe jako Midrasz Szocher Tow, midrasz do Psalm6w, opublikowany po raz pierwszy w Konstantynopolu w 1515 r., wydanie krytyczne Szlomo Bubera ukazato si~ w Wilnie w 1891 r. Mizrachi - komentarz do komentarza Rasziego do Tory, opublikowany w Wenecji w 1527 r. Jego

534

CHUMASZ PARDES LAUDER

BIBLIOGRAFIA Hirsch, r. Samson Rafael (1808-1888) - rabin we Frankfurcie nad Menem, wielki przyw6dca nowoczesnej niemiecko-zydowskiej ortodoksji i ostro wyst~pujqcy przeciwko ruchowi reformatorskiemu, autor wielu prac, w tym szesciotomowego komentarza do Tory. Hutner, r. Jicchak (1907-1980) - urodzony w Warszawie, ksztatcit si~ w jesziwie w Stob6dce, p6zniej w Hebronie, gdzie pozostawat pod duzym wptywem rabina A.J. Kooka, nast~pnie w Berlinie i Jerozolimie. Osiadt w Nowym Jorku, gdzie byt wa.lnym przyw6dcq jesziwy rabiego Chajima Berlina. lbn Ezra, r. Awraham (1089-ok. 1164) - poeta, autor klasycznego komentarza do catego Tana chu, sty ‫ ח‬qcego z gramatycznych i lingwistycznych analiz .

lmre Szefer - komentarz do Tory autorstwa r. Szlomo Klugera (1785-1869), rabina w Brodach w Galicji, jednego z czotowych uczonych Tory w XIX w. }alkut Szimoni - najlepiej znana i najpetniejsza antologia midraszy do catego Tanachu, przypisywana r. Szymonowi Hadarszanowi z Frankfurtu (Xlll w.). Jochanan ben Zakaj (rabi) - jeden z najwazniejszych m ~ drc6w z czas6w zburzenia drugiej Swiqty ‫ ח‬i (ok. 70 r.), najmtodszy uczen Hilela .

Kli }akar - popularny komentarz do Tory autorstwa r. Szlomo Efrajima Lunszica (ok . 1550-1619,) przyw6dcy jesziwy we Lwowie i rabina Pragi, jednego z czotowych polskich rabin6w na p‫ס‬czqtku XVll w. Opublikowany w Lublinie w 1602 r., a p6zniej w wielu wydaniach Tory. Kuzari - jedno z najwa.lniejszych dziet ‫ ס‬zydowskiej filozofii i teologii, autorstwa r. Jehudy Hale wiego (107 4-1114). Napisane po arabsku, przetlumaczone zostato na hebrajski przez r. Jehud ~ lbn Tibona (ok. 1120-1190). Opublikowane w Konstantynopolu w 1506 r. Jego autor byt jed nym z najwa.lniejszych zydowskich poet6w i filozof6w, urodzit si ~ w Toledo w Hiszpanii, gdzie prowadzit praktyk~ medycz ‫ ח‬q, leczyt kr616w i wa.lne osobistosci. Kuzari jest napisane w formie dialogu mi ~ dzy kr61em Chazar6w (Kuzari) a zydowskim uczonym . Lekach Tow - wsp6tczesna antologia tekst6w musarycznych (etycznych), utozona wedtug tygodniowych czytan Tory przez r. Jaakowa Jisraela Beifusa. budw~ Miszkanu, opublikowane w Wenecji w 1716 r. Jego autorem jest rabi Rafael lmmanuel ben Awraham Chaj Ricchi (1688-1743), kabalista zyjqcy we Wloszech.

Maase Choszew - dzieto opisujqce

Maharal - r. Jehuda Loewe ben Becalel (1525-1609), jedna z najwybitniejszych postaci mysli zydowskiej ostatnich pi~ciu stuleci, naczelny rabin w Morawii, Pozen i Pradze. Autor wielu dziel dotyczqcych niemal wszystkich aspekt6w Tory. Maharsza - skr6t od: Morenu Haraw Szlomo Eidels z Ostrogu (1555-1632), przyw6dca jesziwy i rabin w wielu czolowych gminach Polski. Autor monumentalnego komentarza do halachicznej i agadycznej cz~sci Talmudu Babilonskiego. Maharszal - skr6t od: Morenu Haraw Szlomo Luria (1510-1573), jeden z czotowych rabin6w Polski XVll w., autor wielu dziel na temat Talmudu i halachy, a takZe komentarza do komentarza Rasziego do Tory.

CHUMASZ PARDES LAUDER

533

BIBLIOGRAFIA Bamidbar Raba - midrasz d ‫ ס‬ksi ~ gi Bamidbar (Numeri .) Beraita - d ‫ ס‬st. 't‫ס‬, c‫ ח ס‬a zew ‫ףח‬trz'. Jest t ‫ ס‬teksty misz ‫ ח‬aickie, kt6re ‫ ח‬ie z ‫ס‬staty wt‫ף‬cz ‫ חס‬e d ‫ ס‬samej Misz ‫ ח‬y, ale s‫ ף‬cyt‫ס‬wa ‫ ח‬e przez Gemar .~ Bereszit Raba - midrasz d ‫ ס‬ksi ~gi Bereszit (Genesis), ut‫ס‬z‫ חס‬y przez ucz ‫ ח‬i6w r. M ‫ ס‬sze Hadarsza ‫ ח‬a (‫ ס‬k.1050). Opublik‫ ס‬wa ‫ ח‬y w Jer‫ס‬z ‫ ס‬limie w 1940 r. Aut ‫ ס‬r jest cz ~ st‫ ס‬cyt‫ ס‬wa ‫ ח‬y przez Raszieg‫ס‬. Chatam Sofer - tytut dzieta r. M ‫ס‬sze S‫ס‬fera (1762-1839), rabi ‫ ח‬a Presburga i uz ‫ ח‬a‫ ח‬eg‫ ס‬przyw6d cy w ~gierskieg‫ ס‬zyd ‫ס‬stwa. Pr‫ס‬wadzit ‫ חס‬walk~ przeciw ruch ‫ס‬wi ref‫ ס‬rmat‫ ס‬rskiemu w judaizmie . Chidusze HaRim - tytut dzieta r. Jicchaka Meira z Ger [G6ry Kalwarii] (1 799-1866), chasydzkieg‫ס‬ rabi ‫ ח‬a i jed ‫ ח‬eg‫ ס‬z wybit ‫ ח‬ych ucz ‫ חס‬ych Talmudu XIX wieku . Chizkuni- k‫ ס‬me ‫ ח‬tarz d ‫ ס‬T‫ ס‬ry ‫ ח‬apisa ‫ ח‬y przez r. Chizkija Chizku ‫ ח‬i, kt6ry zyt w Xlll w., prawd ‫ ס‬p ‫­ס‬ d ‫ ס‬b ‫ ח‬ie we Fra ‫ ח‬cji. Opublik‫ס‬wa ‫ ח‬y wraz z T‫ ס‬r‫ ף‬w We ‫ ח‬ecji w 1524 r. i ‫ס‬s‫ ס‬b ‫ סח‬w Crem ‫ חס‬ie w 1559 r. Praca cytuje wiele midraszy i ttumaczy wiele ‫ ח‬iejas ‫ ח‬ych st6w hebrajskich ‫ ח‬a j ~zyk fra ‫ח‬cuski lub pr‫ס‬wa ‫ ח‬salski . Chofec Chajim - tytut jed ‫ ח‬eg‫ ס‬z dziet r. Jisraela Meira Hak‫ ס‬he ‫ ח‬a z Radi ‫ ח‬a (1838-1933), aut‫ ס‬ra fu ‫ ח‬dame ‫ ח‬tal ‫ ח‬ych ‫ ס‬prac‫ ס‬wan z dziedzi ‫ ח‬y halachy i musaru, sty ‫ףח‬ceg‫ ס‬ze swi ‫ף‬t ‫ ס‬bliw‫ ס‬sci, uz ‫ ח‬a‫ ח‬eg‫ ס‬za jed ‫ ח‬eg‫ ס‬z cz ‫ס‬t‫ ס‬wych przyw6dc6w zyd ‫ס‬stwa . Cror Ham ‫ס‬r - h‫ ס‬miletycz ‫ ח‬y k ‫ ס‬me ‫ ח‬tarz d ‫ ס‬T‫ ס‬ry aut‫ ס‬rstwa r. Awrahama Saby (‫ ס‬k .1440-1508.) Strach przed l ‫ ח‬kwizycj ‫ ף‬zmusit g‫ ס‬d ‫ ס‬spale ‫ ח‬ia swej ksiq.lki w P‫ ס‬rtugalii, p6.Z ‫ ח‬iej, kiedy uciekt d ‫ס‬ Mar‫ ס‬ka , ‫ס‬dtw‫ ס‬rzyt j ‫ ף‬z pami ~ ci . Daat Zekenim - zbi6r k‫ ס‬me ‫ ח‬tarzy d ‫ ס‬T‫ ס‬ry, ut‫ס‬z ‫ חס‬y przez t ‫ס‬safist6w z Xll i Xlll w.

Dubno Magid - r. Jaak‫ס‬w Kra ‫ ח‬c (1741-1804), magid z Dub ‫ ח‬a, ‫ ח‬ajbardziej z ‫ ח‬a‫ ח‬y ze wsch ‫ ס‬d ‫ ח‬i ‫­ס‬ eur‫ ס‬pejskich magidim (kaz ‫סח‬dziei), staw ‫ ח‬y dzi ~ ki swym przyp ‫ס‬wiesci ‫ ס‬m. Jeg‫ ס‬r‫ס‬zprawy z ‫ס‬staty ‫ ס‬publikowa ‫ ח‬e w Ohel ]aakow i i ‫ חח‬ych zbi ‫ ס‬rach . Feinstein, r. Mosze (1895-1986) - przyw6dca jesziwy Mesivtha Tifereth Jerusalem w Nowym J‫ ס‬rku, cz ‫ס‬towy aut‫ ס‬rytet halachicz ‫ ח‬y sw‫ס‬jeg‫ ס‬czasu, autor lgrot Mosze (resp ‫ חס‬s6w) i Dibrot Mosze (studi6w talmudycz ‫ ח‬ych). Pew ‫ ח‬a cz ~sc jeg‫ ס‬k‫ ס‬me ‫ ח‬tarzy d ‫ ס‬T‫ ס‬ry z ‫ ס‬stata ‫ ס‬publik‫ס‬wa ‫ ח‬a jako Darasz Mosze . Haamek Dawar - kome ‫ ח‬tarz do Tory autorstwa r. Naftaligo Cwi Jehudy Berli ‫ ח‬a (1817-1893 ,) przyw6dcy sty ‫ חח‬ej jesziwy w Wotozy ‫ ח‬ie, powszech ‫ ח‬ie z ‫ ח‬a‫ ח‬eg‫ ס‬jak‫ ס‬Neciw . Hadar Zekenim - XI- i Xll-wiecz ‫ ח‬e k‫ ס‬me ‫ ח‬tarze tosafist6w oraz Rosza - r. Aszera be ‫ ח‬Jechiela (ok . 1250-1327.) Hagada na Pesach - zbi6r tekst6w m6wi ‫ ף‬cych o Wyjsciu z Egipty, ut‫ס‬z‫ חס‬y przez czt‫ חס‬k6w Wielkiego Zgr‫ ס‬madze ‫ ח‬ia. Hagada jest odczytywa ‫ ח‬a ‫ ח‬a Pesach, podczas sederu (uroczystej k‫ ס‬lacji swi ‫ף‬tecz ‫ ח‬ej .) Haktaw Wehakabala - pet ‫ ח‬y kome ‫ ח‬tarz do Tory autorstwa r. Jaak‫ס‬wa Cwi Meklemburga (1 7851865,) ‫ ח‬aczel ‫ ח‬eg‫ ס‬rabi ‫ ח‬a Koe ‫ ח‬igsbergu w Niemczech. Ukazuje ‫חס‬, jak ust‫ ח‬a tradycja wyw‫ ס‬dzi si ~ z ketaw - pisa ‫ ח‬eg‫ ס‬tekstu Tory.

532

CHUMASZ PARDES lAUDER

BIBLIOGRAFIA

Tanach Bereszit / Ksi ~ga Rodzaju Szemot / Ksi ~ ga Wyjscia Wajikra / Ksi ~ga Kapta ‫ ו'ו‬ska Bamidbar / Ksi ~ga Liczb Dewarim / Ksi ~ ga Powt6rzonego Prawa } ehoszua / Ksi ~ ga Jozuego Szoftim / Ksi ~ ga S~ dzi6w Melachim / Ksi ~ga Kr61ewska }eszaja / Ksi ~ga lzajasza }irmija / Ksi ~ ga Jeremiasza } echezkel / Ksi ~ga Ezechiela Hoszea / Ksi ~ga Ozeasza

Joel / Ksi ~ga Joela Amos / Ksi ~ga Amosa Owadja / Ksi ~ga Abdiasza Cefanja / Ksi ~ga Sofoniasza Micha / Ksi ~ga Micheasza Chagaj / Ksi ~ ga Aggeusza Zacharja / Ksi ~ga Zachariasza Malachi / Ksi ~ga Malachiasza Tehi/im / Psalmy Miszle / Ksi ~ga Przyst6w ljow / Ksi ~ga Joba Szir Haszirim / Pies ‫ ו'ו‬nad Piesniami Ejcha / Treny Jeremiasza Kohelet / Ksi ~ga Koheleta Ester / Ksi ~ ga Estery Daniel / Ksi ~ ga Daniela Nechemja / Ksi ~ga Nehemiasza Diwre Hajamim / Ksi ~ga Kronik

Dziela rabiniczne Abarbanel - r. Jicchak (ben Jehuda) (1437-1508). Filozof, mq.Z stanu, przyw6dca hiszpa ‫ ו'ו‬skiego Z}'dostwa w czasie wygnania w 1492 r. Napisat ogromny komentarz do prawie catego Tanachu . gt~boki, filozoficzno-homiletyczny komentarz do Tory r. Jicchaka Aramy (14201494), jednego z gt6wnych rabin6w pi~tnastowiecznej Hiszpanii. Sktada si~ ze stu pi~ciu rozdziat6w. Pierwsze wydanie w Salonikach w 1522 r.

Akedat }icchak -

(1508-1593~), dajana i nauczyciela w Safed w jego ztotym wieku, znany r6wniez jako Torat Mosze, opublikowany w Wenecji w 1601 r.

Alszich -wa.lny komentarz do Tory r. Mosze Alszicha

Awot deRabi Natan - komentarz do traktatu Pirke Awot, napisany przez babilo ‫ ו'ו‬skiego m ~ drca r. Natana (ok. 210 r.). Jest drukowany we wszystkich wydaniach Talmudu .

Baal Haturim - komentarz do Tory autorstwa r. Jaakowa, syna Rosza (ok.1275-ok.1340). Sktada si~ z dw6ch cz~sci: 1) Baal Haturim - oparty na gematrii i interpretacji masoreckiej, 2) Perusz Hatur Haaruch - obszerny komentarz egzegetyczny.

CHUMASZ PARDES LAUDER

531

‫ביבליוגרפיה‬ BIBLIOGRAFIA

;;o "'

‫ס‬

c:

~

"' "'

~

~

~

c:

:‫ו‬:

‫ח‬

~ ‫ו‬

'

~

'°v.">),

--- -·----

~

‫~כ‬:··

o‫\~\ז‬ -‫~זז‬

/lt""

}

‫ו‬

‫יח‬r‫י‬t

-

~ z

‫ונ‬c

""CI

c:

N

~ m

""CI

~

~

‫'ס‬

‫יס‬::

‫ם‬

‫יח‬r‫י‬t

-~

c:

-1

""CI

‫ל‬C

m

N

m

‫ח‬

-

‫ונ‬c'

~

,

NAKRYCIA GtOWY KOHENOW - ‫מצנפת ומגבעות‬

spos6b przywiqzania diademu Najwyzszego Kaptana nazawoju

wysoki zaw6j dla kohena

CHUMASZ PARDES lAUDER

zaw6j z lnu dla Najwyzszego Kaptana

527

" KOHENA STROJ

‫בוגדי כהן הדיוט‬

~--- wysoki zaw6j

spodnie pt6cienne

~

tunika zlnu

)

. '-.__ pas haftowany

526

CHUMASZ PARDES LAUDER

Tunika i pas -

‫כתונת ואבנט‬

pas haftowany

tunikaz lnu

CHUMASZ PARDES LAUDER

525

Efod i napiersnik -

‫אפוד רחשן משפט‬

efod zwi c‫ק‬:any z tyfu

efod - widok z przodu

. ,,.. ,r "'. - , V i ...

'"""

1

1

1 1

1

‫י‬

‫ו‬

'\

1

\

‫ז‬

1

‫ו‬

1

'\

\ \

'

1 \ \

~,- splecione "\ tancuchy \ brzegowe ' \ (plecionki ) ‫ו‬ ‫ו‬

1

'

1 ‫ו‬

t 1

‫ו‬

....

‫ו‬

" '‫י‬

'

1 1

1 1

nic z niebieskiej wetny

..

" , ... "

:."'""~~ ":· . "· ..~" :. ..

i

~~~\~~ :;~ ~: :..*:·-~- :,.'