343 49 9MB
Persian / Farsi (Dari) Pages [154]
تارﻳخ ﺻﻨﻒ 10
1390
1398
ﻫـ .ش
وزارت ﻣعارف
سرود ملی دا وطن افغانســـتـــان دى
دا عــــزت د هـــر افـغـان دى
کور د سول 3کور د تورې
هر بچی ي 3قهرمـــــان دى
دا وطن د ټولـــو کـور دى
د بـــــلـوڅـــــــو د ازبـکــــــــو
د پښـــتــون او هـــــزاره وو
د تـــرکـمنـــــــو د تـــاجـکــــــو
ورســـره عرب ،گوجــر دي
پــاميــريـــان ،نـورســـتانيــــان
براهوي دي ،قزلباش دي
هـــم ايمـــاق ،هم پشـه 4ان
دا هيــــــواد به تل ځلي8ي
لـکـه لـمــر پـر شـــنـه آســـمـان
په ســـينــه ک 3د آســـيـــا به
لـکــــه زړه وي جـــاويــــــدان
نوم د حق مـــو دى رهبـــر
وايـــو اهلل اکبر وايو اهلل اکبر
وزارت ﻣعارف
تـارﻳـخ صﻨﻒ دﻫﻢ 1398
اﻟﻒ
ﻣشخصاتکتاب -----------------------------------------------------ﻣضﻤﻮن:تارﻳخ ﻣؤﻟفان:گروه مؤلفان کتابﻫاى درسﻰ دﻳپارتمﻨت تارﻳخ نصاب تعلﻴمﻰ وﻳراستاران:اعضاى دﻳپارتمﻨت وﻳراستارى و اﻳدﻳت زبان درى صﻨف:دﻫم زبانﻣتﻦ:درى اﻧکشافدﻫﻨده:رﻳاست عمﻮمﻰ انکشاف نصاب تعلﻴمﻰ و تالﻴف کتب درسﻰ ﻧاشر:رﻳاست ارتباط و آگاﻫﻰ عامﺔ وزارت معارف سالچاپ 1398:ﻫجرى شمسﻰ اﻳﻤﻴﻞآدرس[email protected]: -----------------------------------------------------حق طبع ،تﻮزﻳع و فروش کتابﻫاى درسﻰ براى وزارت معارف جمﻬﻮرى اسﻼمﻰ افغانستان محفﻮظ است .خرﻳد و فروش آن در بازار ممﻨﻮع بﻮده و با متخلفان برخﻮرد قانﻮنﻰ صﻮرت مﻰگﻴرد . ب
پﻴام وزﻳر ﻣعارف اﻗرأ باسﻢ ربﻚ سپاس و حﻤد بﻴﻜران آﻓرﻳدﮔار ﻳﻜتاﻳﻰ را ﻛﻪ بر ﻣا ﻫستﻰ بخشﻴد و ﻣا را از ﻧﻌﻤت بزرگ خﻮاﻧدن و ﻧﻮشتﻦ برخﻮردار ساخت ،و درود بﻰپاﻳان بر رسﻮل خاتﻢ -حﻀرت ﻣحﻤد ﻣﺼﻄﻔﻰ -ﻛﻪ ﻧخستﻴﻦ پﻴام اﻟﻬﻰ بر اﻳشان «خﻮاﻧدن» است. چﻨاﻧچﻪ بر ﻫﻤﻪﮔان ﻫﻮﻳداست ،سال 1397خﻮرشﻴدى ،بﻪ ﻧام سال ﻣﻌارف ﻣسﻤﻰ ﮔردﻳد .بدﻳﻦ ﻣﻠحﻮظ ﻧﻈام تﻌﻠﻴﻢ و تربﻴت در ﻛشﻮر ﻋزﻳز ﻣا شاﻫد تحﻮﻻت و تﻐﻴﻴرات بﻨﻴادﻳﻨﻰ در ﻋرﺻﻪﻫاى ﻣختﻠﻒ خﻮاﻫد بﻮد؛ ﻣﻌﻠﻢ ،ﻣتﻌﻠﻢ ،ﻛتاب ،ﻣﻜتب ،اداره و شﻮراﻫاى واﻟدﻳﻦ ،از ﻋﻨاﺻر ششﮔاﻧﻪ و اساسﻰ ﻧﻈام ﻣﻌارف اﻓﻐاﻧستان بﻪ شﻤار ﻣﻰروﻧد ﻛﻪ در تﻮسﻌﻪ و اﻧﻜشاف آﻣﻮزش و پرورش ﻛشﻮر ﻧﻘش ﻣﻬﻤﻰ را اﻳﻔا ﻣﻰﻧﻤاﻳﻨد .در چﻨﻴﻦ برﻫﺔ سرﻧﻮشتساز ،رﻫبرى و خاﻧﻮادة بزرگ ﻣﻌارف اﻓﻐاﻧستان ،ﻣتﻌﻬد بﻪ اﻳجاد تحﻮل بﻨﻴادى در روﻧد رشد و تﻮسﻌﻪ ﻧﻈام ﻣﻌاﺻر تﻌﻠﻴﻢ و تربﻴت ﻛشﻮر ﻣﻰباشد. از ﻫﻤﻴﻦرو ،اﺻﻼح و اﻧﻜشاف ﻧﺼاب تﻌﻠﻴﻤﻰ از اوﻟﻮﻳتﻫاى ﻣﻬﻢ وزارت ﻣﻌارف پﻨداشتﻪ ﻣﻰشﻮد. در ﻫﻤﻴﻦ راستا ،تﻮجﻪ بﻪ ﻛﻴﻔﻴت ،ﻣحتﻮا و ﻓراﻳﻨد تﻮزﻳﻊ ﻛتابﻫاى درسﻰ در ﻣﻜاتب ،ﻣدارس و ساﻳر ﻧﻬادﻫاى تﻌﻠﻴﻤﻰ دوﻟتﻰ و خﺼﻮﺻﻰ در ﺻدر برﻧاﻣﻪﻫاى وزارت ﻣﻌارف ﻗرار دارد .ﻣا باور دارﻳﻢ، بدون داشتﻦ ﻛتاب درسﻰ باﻛﻴﻔﻴت ،بﻪ اﻫداف پاﻳدار تﻌﻠﻴﻤﻰ در ﻛشﻮر دست ﻧخﻮاﻫﻴﻢ ﻳاﻓت. براى دستﻴابﻰ بﻪ اﻫداف ذﻛرشده و ﻧﻴﻞ بﻪ ﻳﻚ ﻧﻈام آﻣﻮزشﻰ ﻛارآﻣد ،از آﻣﻮزﮔاران و ﻣدرسان دﻟسﻮز و ﻣدﻳران ﻓرﻫﻴختﻪ بﻪﻋﻨﻮان تربﻴت ﻛﻨﻨدهﮔان ﻧسﻞ آﻳﻨده ،در سراسر ﻛشﻮر احتراﻣاﻧﻪ تﻘاﺿا ﻣﻰﮔردد تا در روﻧد آﻣﻮزش اﻳﻦ ﻛتاب درسﻰ و اﻧتﻘال ﻣحتﻮاى آن بﻪ ﻓرزﻧدان ﻋزﻳز ﻣا ،از ﻫر ﻧﻮع تﻼشﻰ درﻳﻎ ﻧﻮرزﻳده و در تربﻴت و پرورش ﻧسﻞ ﻓﻌال و آﮔاه با ارزشﻫاى دﻳﻨﻰ ،ﻣﻠﻰ و تﻔﻜر اﻧتﻘادى بﻜﻮشﻨد .ﻫر روز ﻋﻼوه بر تجدﻳد تﻌﻬد و حس ﻣسؤوﻟﻴت پذﻳرى ،با اﻳﻦ ﻧﻴت تدرﻳس راآﻏاز ﻛﻨﻨد ،ﻛﻪ در آﻳﻨدة ﻧزدﻳﻚ شاﮔردان ﻋزﻳز ،شﻬروﻧدان ﻣؤثر ،ﻣتﻤدن و ﻣﻌﻤاران اﻓﻐاﻧستان تﻮسﻌﻪ ﻳاﻓتﻪ و شﻜﻮﻓا خﻮاﻫﻨد شد. ﻫﻤچﻨﻴﻦ از داﻧش آﻣﻮزان خﻮب و دوست داشتﻨﻰ بﻪ ﻣثابﻪ ارزشﻤﻨدترﻳﻦ سرﻣاﻳﻪﻫاى ﻓرداى ﻛشﻮر ﻣﻰخﻮاﻫﻢ تا از ﻓرﺻتﻫا ﻏاﻓﻞ ﻧبﻮده و در ﻛﻤال ادب ،احترام و اﻟبتﻪ ﻛﻨجﻜاوى ﻋﻠﻤﻰ از درس ﻣﻌﻠﻤان ﮔراﻣﻰ استﻔادة بﻬتر ﻛﻨﻨد و خﻮشﻪ چﻴﻦ داﻧش و ﻋﻠﻢ استادان ﮔراﻣﻰ خﻮد باشﻨد. در پاﻳان ،از تﻤام ﻛارشﻨاسان آﻣﻮزشﻰ ،داﻧشﻤﻨدان تﻌﻠﻴﻢ و تربﻴت و ﻫﻤﻜاران ﻓﻨﻰ بخش ﻧﺼاب تﻌﻠﻴﻤﻰ ﻛشﻮر ﻛﻪ در تﻬﻴﻪ و تدوﻳﻦ اﻳﻦ ﻛتاب درسﻰ ﻣجداﻧﻪ شباﻧﻪ روز تﻼش ﻧﻤﻮدﻧد ،ابراز ﻗدرداﻧﻰ ﻛرده و از بارﮔاه اﻟﻬﻰ براى آنﻫا در اﻳﻦ راه ﻣﻘدس و اﻧسانساز ﻣﻮﻓﻘﻴت استدﻋا دارم. با آرزوى دستﻴابﻰ بﻪ ﻳﻚ ﻧﻈام ﻣﻌارف ﻣﻌﻴارى و تﻮسﻌﻪﻳاﻓتﻪ ،و ﻧﻴﻞ بﻪ ﻳﻚ اﻓﻐاﻧستان آباد و ﻣترﻗﻰ داراى شﻬروﻧدان آزاد ،آﮔاه و ﻣرﻓﻪ. دﻛتﻮر ﻣحﻤد ﻣﻴروﻳس بﻠخﻰ وزﻳر ﻣﻌارف
ج
ﻋﻨاوﻳﻦ .....................................................................................................................ﺻﻔحﻪ ﻓﺼﻞ اول1 ...................................................................................................................... : اﻫداف ﻓﺼﻞ اول 2 ........................................................................................................... درس اول :تﻤدن آرﻳاﻧا 4 -3 ............................................................................................. درس دوم :ﻣدﻧﻴت وﻳدى 6 -5 ........................................................................................... درس سﻮم :ﻣدﻧﻴت اوستاﻳﻰ 8-7 ........................................................................................ درس چﻬارم :تارﻳخ اساﻃﻴرى اﻓﻐاﻧستان حﻜﻤراﻧﻰ پﻴشدادﻳان 10-9 ..................................... درس پﻨجﻢ :تارﻳخ اساﻃﻴرى اﻓﻐاﻧستان حﻜﻤراﻧﻰ ﻛﻴاﻧﻴان12 -11.......................................... درس ششﻢ :تارﻳخ اساﻃﻴرى اﻓﻐاﻧستان 14 -13................................................................... درس ﻫﻔتﻢ :اﻓﻐاﻧستان ﻗدﻳﻢ و ﻫخاﻣﻨشﻰﻫا 16-15............................................................... درس ﻫشتﻢ اﻓﻐاﻧستان ﻗدﻳﻢ و ﻳﻮﻧاﻧﻰﻫا 20-17.................................................................... درس ﻧﻬﻢ :اﻓﻐاﻧستان ﻗدﻳﻢ و ﻣﻮرﻳاﻳﻰﻫا 22 -21................................................................. ﻓﺼﻞ دوم :ﻣدﻧﻴتﻫاى اوﻟﻴﻪ در اﻓﻐاﻧستان 23 ...................................................................... اﻫداف ﻓﺼﻞ26 .............................................................................................................. : درس دﻫﻢ :دوﻟتﻫاى ﻣستﻘﻞ ﻳﻮﻧان -باخترى 28 -25........................................................ درس ﻳازدﻫﻢ :خﺼﻮﺻﻴات ﻣدﻧﻴت ﻳﻮﻧان -باخترى 30 -29................................................. درس دوازدﻫﻢ :آىخاﻧﻢ شﻬر ﻣشﻬﻮر دورة ﻳﻮﻧان -باخترى 32 -31.................................... درس سﻴزدﻫﻢ :ساكﻫا 34-33 ......................................................................................... درس چﻬاردﻫﻢ :اﻣپراتﻮرى ﻛﻮشاﻧﻰﻫا 38 -35.................................................................. درس پاﻧزدﻫﻢ :بﮕرام پاﻳتخت اﻣپراتﻮرى ﻛﻮشاﻧﻰ 40 -39.................................................. درس شاﻧزدﻫﻢ :ﻫده ﻣرﻛز ﻓرﻫﻨﮕﻰ اﻣپراتﻮرى ﻛﻮشاﻧﻴان 42 -41........................................ درس ﻫﻔدﻫﻢ :باﻣﻴان ﻣرﻛز ﻋﻘﻴدتﻰ ﻛﻮشاﻧﻰﻫا 46 -43......................................................... درس ﻫجدﻫﻢ :ﻛﻴدارﻳان ﻳا ﻛﻮشاﻧﻴان ﻛﻮچﻚ 48-47....................................................... درس ﻧزدﻫﻢ :اﻣپراتﻮرى ﻳﻔتﻠﻰﻫا 52-49............................................................................ درس بﻴستﻢ :اوﺿاع اﻓﻐاﻧستان ﻣﻘارن ﻇﻬﻮراسﻼم 54 -53...................................................... ﻓﺼﻞ سﻮم :ﻣدﻧﻴتﻫاى ﻗدﻳﻢ جﻬان 55 .............................................................................. د
اﻫداف ﻓﺼﻞ56 ............................................................................................................. : درس بﻴست و ﻳﻜﻢ :ﻣدﻧﻴتﻫاى ﻗدﻳﻢ جﻬان 58 -57 .......................................................... درس بﻴست و دوم :تﻤدن بﻴﻦاﻟﻨﻬرﻳﻦ 62 -59 .................................................................... درس بﻴست و سﻮم :تﻤدن وﻓرﻫﻨﮓ بﻴﻦاﻟﻨﻬرﻳﻦ 64 -63 ..................................................... درس بﻴست و چﻬارم :تﻤدن ﻣﺼر 68 -65 ........................................................................ درس بﻴست و پﻨجﻢ :ﻓرﻫﻨﮓ وتﻤدن ﻣﺼر 72 -69 ............................................................ درس بﻴست و ششﻢ :تﻤدن ﻓارس 76 -73 ......................................................................... درس بﻴست و ﻫﻔتﻢ :تﻤدن ﻫﻨد 80 -77 ............................................................................. درس بﻴست و ﻫشتﻢ :تﻤدن چﻴﻦ 84 -81 ............................................................................ درس بﻴست و ﻧﻬﻢ :تﻤدن ﻳﻮﻧان 88-85 ............................................................................ درس سﻰام :تﻤدن روم 92-89 ......................................................................................... درس سﻰ و ﻳﻜﻢ :تﻤدن اﻣرﻳﻜا 95 -93 ............................................................................ ﻓﺼﻞ چﻬارم :تارﻳخ اسﻼم 96 ........................................................................................... اﻫداف ﻓﺼﻞ 96................................................................................................................ درس سﻰ و دوم :اوﺿاع جﻬان و شبﻪ جزﻳرة ﻋربستان ﻣﻘارن ﻇﻬﻮر اسﻼم 98 -97 .............. درس سﻰ و سﻮم :زﻧدهﮔاﻧﻰ حﻀرت پﻴاﻣبر از تﻮﻟد تا بﻌثت 102 -99 .......................... درس سﻰ و چﻬارم :بﻴﻌت ﻋﻘبﻪ 106 -103 ......................................................................... درس سﻰ و پﻨجﻢ :ﻏزوات 112 -107 .............................................................................. درس سﻰ و ششﻢ :ﺻﻠح حدﻳبﻴﻪ – بﻴﻌت اﻟرﺿﻮان 116 -113 ............................................ درس سﻰ و ﻫﻔتﻢ :ﻓتح ﻣﻜﺔ ﻣﻜرﻣﻪ 122 -117 .................................................................. 126 -123 ............................................................ درس سﻰ و ﻫشتﻢ :خﻠﻔاى راشدﻳﻦ 128 -127 .................................................... درس سﻰ و ﻧﻬﻢ :حﻀرت ﻋﻤر ﻓاروق 130-129 .................................................................... درس چﻬﻠﻢ :حﻀرت ﻋثﻤان 132-131 .............................................................. درس چﻬﻞ و ﻳﻜﻢ :حﻀرت ﻋﻠﻰ 134 -133 ........ درس چﻬﻞ و دوم :ﻧﮕاه ﻣختﺼرى بﻪ دورة درخشان خﻠﻔاى راشدﻳﻦ درس چﻬﻞ و سﻮم :اﻣﻮﻳان 138 -135 ............................................................................... درس چﻬﻞ و چﻬارم :وﺿﻌﻴت اﻗتﺼادى ،ادارى ،ﻓرﻫﻨﮕﻰ و ﻧﻈاﻣﻰ در زﻣان اﻣﻮىﻫا140 -139 درس چﻬﻞ و پﻨجﻢ :ﻋباسﻴان 144 -141 ............................................................................ درس چﻬﻞ و ششﻢ :اوﺿاع سﻴاسﻰ ،ادارى ،ﻓرﻫﻨﮕﻰ و اﻗتﺼادى دورة ﻋباسﻴان 147 -145 ..
ﻫـ
ﻓصﻞ اول آرﻳاﻳﻰﻫا اﻳﻦفصﻞﻣشتﻤﻞبرﻣطاﻟبذﻳﻞاست: آرﻳاﻳﻰﻫادرافغاﻧستان؛ﻣدﻧﻴتوﻳدى؛ﻣدﻧﻴتاوستاﻳﻰ؛تارﻳخاساطﻴرىافغاﻧستان؛-ﻫخاﻣﻨشﻴان،ﻳﻮﻧاﻧﻴانوﻣﻮرﻳاﻳﻴان.
1
اﻫداف ﻓصﻞ اﻧتظارﻣﻰرودتاشاﮔرداندرپاﻳاناﻳﻦفصﻞبﻪاﻫدافذﻳﻞﻧاﻳﻞآﻳﻨد: درﻣﻮردتﻤدنآرﻳاﻳﻰﻫا،ﻣدﻧﻴتوﻳدىواوستاﻳﻰﻣعﻠﻮﻣاتحاصﻞﻧﻤاﻳﻨد؛تارﻳخاساطﻴرىافغاﻧستانرابداﻧﻨد؛بﻪارتباطﻫخاﻣﻨشﻰﻫا،ﻳﻮﻧاﻧﻰﻫا،وﻣﻮرﻳاﻳﻰﻫاﻣعﻠﻮﻣاتحاصﻞﻛﻨﻨد؛ﻣدﻧﻴتﻫاىوﻳدىواوستاﻳﻰراباﻫﻢﻣقاﻳسﻪﻛردهبتﻮاﻧﻨد؛اوضاعافغاﻧستانرادرزﻣانﻫخاﻣشﻰﻫا،ﻳﻮﻧاﻧﻰﻫاوﻣﻮرﻳاﻳﻰﻫاتحﻠﻴﻞوباﻫﻢﻣقاﻳسﻪﻛردهبتﻮاﻧﻨد؛ -بﻪتارﻳخﻛشﻮرعﻼقﻪﻣﻨدىپﻴداﻧﻤاﻳﻨد.
2
درس اول
تﻤدن آرﻳاﻧا
دراﻳﻦدرسپﻴراﻣﻮنچﮕﻮﻧﻪﮔﻰزﻧدهﮔﻰآرﻳاﻳﻰﻫادرافغاﻧستانﻣعﻠﻮﻣاتحاصﻞ خﻮاﻫﻴدﻛرد. آرﻳاﻧاىﻛﻬﻦ(افغاﻧستاناﻣروز)ازدوتاسﻪﻫزارسالقبﻞازﻣﻴﻼدداراىزراعتوآبﻴارى پﻴشرفتﻪوشﻬرتﻮاﻧﮕروپرﻧفﻮسبﻮد.درطﻰﻫزارسالاولقبﻞازﻣﻴﻼدصﻨاﻳعدستﻰ، ﻣسﻜﻮﻛات،طب،ﻧجﻮم،ﻧساجﻰوفﻠزﻛارىرواجداشتوجاﻳﮕاهپﻨجﻢﻛاﻧﻮنﻫاىتﻤدن جﻬاﻧﻰرابﻪخﻮداختصاصدادهبﻮد. ﻣردﻣاﻧﻰﻛﻪﻧزدﻳﻚبﻪ2500سالقبﻞازﻣﻴﻼددرافغاﻧستانقدﻳﻢﻣسﻜﻮنشدهبﻮدﻧد. اﻳﻦقباﻳﻞخﻮدراآرﻳﻦﻣﻰﻧاﻣﻴدﻧدﻛﻪﻣعﻨاىاصﻴﻞوﻧجﻴبراافادهﻣﻰﻛﻨد.دررابطﻪبﻪﻣحﻞ اقاﻣتﻧخستﻴﻦاﻳشاناطﻼعاتدقﻴقبﻪدستﻧﻴاﻣده،وﻟﻰاﻳﻦثابتشدهاستﻛﻪآرﻳاﻳﻴان ازطرفشﻤالافغاﻧستان(آﻣﻮدرﻳاوسﻴردرﻳا)واردشﻤالافغاﻧستانبﻪخصﻮصبﻠخشدهو درآﻧجاﻧخستﻴﻦﻣدﻧﻴتعصرآرﻳاﻳﻰرااساسﮔذاشتﻪاﻧدووطﻦخﻮدراآرﻳاﻧاﻧامﻧﻬادﻧد. سرودهﻫاىوﻳدىﻳﻜﻰازﻣﻬﻤترﻳﻦﻣﻨابعوﻣآخذدررابطﻪبﻪشﻨاختآرﻳاﻳﻰﻫاﻣﻰباشد. درسرودهﻫاىوﻳدىﻣعﻠﻮﻣاتزﻳادىراجعبﻪقباﻳﻞآرﻳاﻳﻰﻣﻮجﻮداست.آرﻳاﻳﻰﻫاﻣحﻞ اقاﻣتخﻮﻳشرا(آرﻳاﻧاوﻳجﻪ)ﻳا(آرﻳاﻧاورشﻮ)ﻣﻰﻧاﻣﻴدﻧد.درسرودهﻫاىوﻳدىازقبﻴﻠﺔبﻪ ﻧاماﻟﻴﻨاتذﻛربﻪعﻤﻞآﻣدهاستﻛﻪساﻛﻨاناﻟﻴﻨﮕارﻛﻨﻮﻧﻰبﻮدهاﻧد.ساﻛﻨانبﻮﻻنرابﻪﻧام بﻬاﻻﻧﻪﻳادﻛردهاﻧد.
جرﻳانﻛﻮچﻛشﻰآرﻳاﻳﻰﻫا
درسرودﻫاىوﻳدىازﻣﻨاطقتحتحاﻛﻤﻴتآرﻳاﻳﻰﻫاﻧﻴزتذﻛربﻪعﻤﻞآﻣدهﻛﻪقسﻤت زﻳادىازاﻳﻦﻣﻨاطقطبقارزﻳابﻰجغرافﻴﻪداﻧانتارﻳخﻰدرافغاﻧستانﻛﻨﻮﻧﻰتشخﻴصوشﻨاساﻳﻰ شدهاست.بﻪعﻨﻮانﻧﻤﻮﻧﻪازﻫرﻳﻮا(ﻫرات)ﻫراوتﻰ(دﻫراوت)بﻠﻬﻴﻜﻪ(بﻠخ)ﻣﻰتﻮانﻧامبرد. 3
افزونبرﻧامﻫاىﻣﻨاطقدررﻳﮕﻮﻳداازدرﻳاﻫاوﻛﻮﻫاﻧﻴزﻧامبردهشده؛بطﻮرﻣثالﻣﻨجﻮان ﻧامﻛﻮﻫﻰاستﻛﻪدرﻣﻴانﻧﻮرستانوبدخشانﻛﻨﻮﻧﻰﻣﻮقعﻴتدارد. آرﻳاﻳﻰﻫاقبﻞازآﻣدنبﻪبﻠخزﻧدهﮔﻰﻛﻮچﻰﮔرىداشتﻨدوبربﻨﻴادتحقﻴقاتﻰﻛﻪدر سال1939م.درتاﻟﻰبرزوسﻤرقﻨد،صﻮرتپذﻳرفتﻪ،تصﻮﻳرﻳﻜﻰازشاﻫانآرﻳاﻳﻰﻛﻪبﻪ روىظرفﮔﻠﻰﻧقششدهبﻮدهبﻪدستآﻣدهﻛﻪبﻪباورداﻧشﻤﻨداناﻳﻦتصﻮﻳرﻣربﻮطبﻪ (ﻛﻴﻮﻣرث) شاه قدﻳﻢ آرﻳاﻳﻰﻫا ﻣﻰباشد .در سرودﻫاى وﻳدى حاﻛﻢ ﻣشﻬﻮر ﻛﻮچﻰﻫا بﻪ ﻧامﻛﻴﻮﻣرثﻳادشدهاست.ذﻛرﻛﻠﻤﺔپادشاهدرسرودهﻫاىوﻳدىبﻪاثباتﻣﻰرساﻧدﻛﻪ آرﻳاﻳﻴاندرزﻣانزﻧدهﮔﻰبادﻳﻪﻧشﻴﻨﻰخﻮﻳشداراىﻧظامشاﻫﻰبﻮدهاﻧد. زﻳادتﻧفﻮسآرﻳاﻳﻰﻫادربﻠخواطرافآنﻣﻮجبشدتاآنﻫابﻪصﻮرتدستﻪجﻤعﻰ بﻪسﻤتجﻨﻮب،جﻨﻮبشرقوغربشروعبﻪﻣﻬاجرتﻧﻤاﻳﻨد.آرﻳاﻳﻰﻫابعدازﻣسﻜﻮن شدندرفارستﻤدﻧﻰرابﻨﻴادﻧﻤﻮدﻧدﻛﻪبﻪتﻤدنفارسﻣعروفشدودربحثتﻤدنﻫااز آنﻳادآورىﻣﻰشﻮد. ﻳﻚشاخﺔآرﻳاﻳﻰﻫابﻪطرفغربﻣﻬاجرتﻧﻤﻮدﻧدﻛﻪابتدابﻪاﻳرانوبعدبﻪترﻛﻴﻪو سراﻧجامتابﻪﻛشﻮرﻫاىاروپاﻳﻰرسﻴدﻧد،دستﺔدﻳﮕرىبﻪجﻨﻮبشرقحرﻛتﻧﻤﻮدﻧد،بﻪ ﻫﻨدشﻤاﻟﻰوبعدبﻪﻣﻨاطقﻣرﻛزىﻫﻨدقدﻳﻢرسﻴدﻧد.آنعدهازآرﻳاﻳﻴانﻛﻪدردوطرف ﻫﻨدوﻛشﻣقﻴﻢﻣاﻧدﻧدبﻪترتﻴبدوتﻤدن(وﻳدىواوستاﻳﻰ)راﻳﻜﻰبعددﻳﮕرىدرافغاﻧستان قدﻳﻢاساسﮔذاشتﻨدﻛﻪتفصﻴﻞآنرادردرسﻫاىآﻳﻨدهخﻮاﻫﻴدخﻮاﻧد. ﻓعاﻟﻴت داخﻞ صﻨﻒ شاﮔردانبﻪدودستﻪتقسﻴﻢشﻮﻧد،دستﺔاولراجعبﻪاقاﻣتآرﻳاﻳﻰﻫادربﻠخودستﺔ دوﻣﻰراجعبﻪﻫجرتاخﻴرآنﻫا،بﻪوسﻴﻠﺔﻧﻤاﻳﻨدةخﻮدبﻪﻳﻜدﻳﮕرﻣعﻠﻮﻣاتارائﻪدارﻧد. سؤاﻻت -1آرﻳاﻳﻰﻫاچﻪوقتبﻪافغاﻧستانآﻣدﻧد؟باﻫﻢبحثﻧﻤﻮده. -2آرﻳاﻳﻰﻫاازبﻠخبﻪﻛدامجﻬاتﻣﻬاجرتﻛردﻧد؟ ﻓعاﻟﻴت بﻴرون از صﻨﻒ شاﮔردان راجع بﻪ آرﻳاﻳﻴان ﻣعﻠﻮﻣات جﻤع آورى ﻧﻤﻮده و آن را در صﻨف بﻪ دﻳﮕر ﻫﻢصﻨفانخﻮﻳشارائﻪﻧﻤاﻳﻨد. 4
درس دوم
ﻣدﻧﻴت وﻳدى
دراﻳﻦدرسراجعبﻪچﮕﻮﻧﻪﮔﻰوضعاجتﻤاعﻰ،سﻴاسﻰ،اقتصادىوفرﻫﻨﮕﻰ عصروﻳدىآشﻨاﻣﻰشﻮﻳد. قدﻳﻤترﻳﻦﻣدﻧﻴتآرﻳاﻳﻰدرافغاﻧستانبﻪﻧاموﻳدىﻳادﻣﻰﮔردد،ﻛﻠﻤﺔوﻳدىازوﻳدﮔرفتﻪ شدهﻛﻪﻣفﻬﻮمعﻠﻢوداﻧشراافادهﻣﻰﻛﻨد.اﻳﻦﻣدﻧﻴتبﻪخاطرىبﻪاﻳﻦﻧام(وﻳدى)ﻣسﻤﻰ شدهﻛﻪﻣعﻠﻮﻣاتآنازچﻬارﻛتابوﻳدى(رﻳﮕﻮﻳدا،اتﻬرووﻳدا،ساﻣاوﻳداووﻳجﻮروﻳدا)بﻪ دستآﻣدهاست.آغازسرودهﻫابﻪ()2000سالقبﻞازﻣﻴﻼدﻣﻰرسﻨدﻛﻪبصﻮرتشفاﻫﻰاز ﻳﻚﻧسﻞبﻪﻧسﻠﻰدﻳﮕرﻣﻨتقﻞشدهوششقرنقبﻞازﻣﻴﻼدبﻪزبانساﻧسﻜرﻳتبﻪرشتﺔتحرﻳر درآﻣدهاست. آرﻳاﻳﻰﻫاىعصروﻳدىشﻬر بُخدىقدﻳﻢرابﻪعﻨﻮانپاﻳتختوﻧخستﻴﻦﻣرﻛزادارىخﻮﻳش تعﻴﻴﻦﻧﻤﻮدﻧدودرﻛﻨارزﻧدهﮔﻰﻛﻮچﻰﻧشﻴﻨﻰبﻪزراعتوباغدارىدستبﻪﻛارشدﻧد،براىاﻣرار ﻣعﻴشت،خاﻧﻪﻫاىفراخساختﻨدوبﻪاﻳجادشﻬرﻫاﻧﻴزﻣﻮفقشدﻧد.براىحفاظتازشﻬردراطرافآن دﻳﻮارﻫاىعرﻳضوبرجﻫاىبﻠﻨداحداثﻧﻤﻮدﻧد ﻛﻪآثاروعﻼﻳﻢآنتاﻫﻨﻮزباقﻰﻣاﻧدهاست. ﻣردﻣانعصروﻳدىاحتﻴاجاتاوﻟﻴﺔخﻮﻳش راازراهزراعتوﻣاﻟدارىﻣرفﻮعﻣﻰساختﻨد، حﻴﻮاﻧاترااﻫﻠﻰﻛردهبﻮدﻧد.برعﻼوهاستفاده ازﮔﻮشتوشﻴر،ازپﻮستحﻴﻮاﻧاتﻧﻴزبراى خﻮﻳش ﻟباس ﮔرم و پاپﻮش ﻣﻰساختﻨد ،تبادﻟﺔ تصﻮﻳرازباﻻحصارشﻬرقدﻳﻢ بﻠخ(بخدى) حﻴﻮاﻧاتبﻪجاىسﻜﻪاساسﻣبادﻻتدادوستد بﻮدﻛﻪآنراپﻴسﻮﻣﻰﮔفتﻨدوﻣعاﻣﻼتجﻨسبﻪ جﻨسصﻮرتﻣﻰﮔرفت. درعرصﺔزراعتبﻪپﻴشرفتﻫاىﻧاﻳﻞشدهبﻮدﻧد،اقسامغﻠﻪﻫاوحبﻮباتراﻣﻰشﻨاختﻨد و زرع ﻣﻰﻧﻤﻮدﻧدﻛﻪ در سرودهﻫاى وﻳدى بﻪ صراحت از آن ﻳادآورى شده است .ساختﻦ ظرفﻫاىﮔﻠﻰﻣرسﻮمبﻮدوزﻳﻮراتﻧﻴزساختﻪﻣﻰشدوازآندرجشﻦوﻣﻴﻠﻪﻫااستفاده صﻮرتﻣﻰﮔرفت. سﻬﻢزﻧاندرعصروﻳدىﻣشخصبﻮد،ﻳﻚتعداداززﻧانشﻮﻫرانشانرابﻴرونازخاﻧﻪ 5
ﻫﻤﻜارىﻣﻰﻛردﻧدوتعدادشاناﻣﻮرﻣﻨزلرابرعﻬدهداشتﻨد.افزونبرآنﻳﻚتعدادزﻧان؛ ﻫﻤچﻮنداﻧشﻤﻨدان(رﻳشﻰﻫا)بﻪاﻣﻮراجتﻤاعﻰاشتغالداشتﻨدوشعرﻣﻰسرودﻧد؛طﻮرىﻣعﻠﻮم ﻣﻰشﻮدﻛﻪسرودنوبﻪخاطرسپردنسرودهﻫاىوﻳدىازﻧظرزﻣاﻧﻰبسﻴارپﻴشآغازشده است؛اﻣاقدﻳﻤﻰترﻳﻦحادثﺔﻳادشدهدرسرودهﻫاىوﻳدىبﻪ1800قمﻣﻰرسدﻛﻪآغازآشﻜار ﻣدﻧﻴتوﻳدىﻣحسﻮبﻣﻰشﻮد.ﻣدﻧﻴتوﻳدىبﻪطﻮرﻧاﮔسستﻨﻰاز1000-1200سالقبﻞاز ﻣﻴﻼددوامداشت. بﻴشتر بداﻧﻴد ﻧﻤﻮﻧﺔ از ﻓرﻫﻨﮓ عصر وﻳدى داﻣاددستعروسخﻮدراﻣﻰﮔرفتوسﻪﻣرتبﻪعروسرابﻪدورخاﻧﻪخﻮدچرخ ﻣﻰدادواﻳﻦسرودراﻣﻰخﻮاﻧد«ﻣﻦدستشﻤارابﻪشﮕﻮنﻧﻴﻚﻣﻰﮔﻴرمتاشﻤاباﻣﻦتا پﻴرىزﻧدهوخﻮشباشﻴد». وقتﻰﻛﻪعروسبﻪخاﻧﺔداﻣادﻣﻰرسﻴد،داﻣاداورابﻪخﻮاﻧدناشعارذﻳﻞاستقبالﻣﻰﻛرد. «درﻳﻨجاخﻮشﻰﻧصﻴبشﻤاباد،خاﻧﻪتانازﻣالودوﻟتواوﻻدپرشﻮداىعروس ﻣقبﻮل!تﻮاﻳﻦخاﻧﻪراﻧﮕﻬداروباصاحبخﻮدباشتابﻪپﻴرى،اﻳﻦخاﻧﻪازتﻮباشدحالتﻮ دراﻳﻨجازﻧدهﮔﻰﻛﻦوازاﻳﻨجاﻫرﮔزجداﻣشﻮ!تﻮصاحبعﻤرزﻳاد،ﻧﻮاسﻪوﻛﻮاسﻪﻫاى زﻳادباشﻰ،تﻮﻫﻢدرﻳﻨجاخﻮشحالزﻧدهﮔﻰﻛﻨﻰاىباﻧﻮىاﻳﻦخاﻧﻪ!»
ﻓعاﻟﻴت داخﻞ صﻨﻒ شاﮔردانبﻪدوﮔروهتقسﻴﻢشﻮﻧد،ﮔروهاولراجعبﻪزراعتوﮔروهدومراجعبﻪاحﻮال زﻧانوسﻬﻢشاندرعصرﻣدﻧﻴتوﻳدىباﻫﻢبحثﻧﻤاﻳﻨد. سؤاﻻت -1ﻛﻠﻤﺔوﻳدىچﻪﻣعﻨﻰدارد؟ -2درﻣدﻧﻴتوﻳدىﻛدامشﻬرﻣﻨحﻴثﻣرﻛزاﻧتخابشد؟ -3ﻣدﻧﻴتوﻳدىازﻧظرزﻣاﻧﻰبﻪﻛدامسالﻫاارتباطﻣﻰﮔﻴرد؟
6
درس سﻮم
ﻣدﻧﻴت اوستاﻳﻰ
دراﻳﻦدرسراجعبﻪﻣﻴانآﻣدنﻣدﻧﻴتاوستاﻳﻰدربﻠخ(بخدى)ﻣعﻠﻮﻣاتحاصﻞ خﻮاﻫﻴدﻛرد. حدودﻫزارسالقبﻞازﻣﻴﻼدﻣدﻧﻴتاوستاﻳﻰدربﻠخﻳابخدىقدﻳﻢپﻰرﻳزىشد.اﻳﻦ ﻣدﻧﻴتبﻪخاطرىبﻪﻧاماوستاﻳﻰﻳادﻣﻰﮔﻴردﻛﻪﻣعﻠﻮﻣاتزﻳادىدرخصﻮصاﻳﻦﻣدﻧﻴتدر ﻛتابﻣذﻫبﻰﻛﻪاوستاﻧامداردوبﻪدستﻣؤرخانرسﻴدهاست،وجﻮدداشت. اوستاﻣجﻤﻮعﻪﻳﻰازﻧصاﻳحﻰاستﻛﻪتﻮسطزردشتﻳاسپﻴﻦتﻤانﻧﻮشتﻪشدهودرضﻤﻦ ﻳﮕاﻧﻪﻣﻨبعﻣﻬﻢﻣعﻠﻮﻣاتﻰاستﻛﻪﻣدﻧﻴتﻫاىاوﻟﻰآرﻳاﻳﻰﻫاوتارﻳخاﻳﻦﻣﻨطقﻪبﻪخصﻮص افغاﻧستانقدﻳﻢراروشﻦﻣﻰسازد.ﻛتاباوستابعدازﻣرگسپﻴﻦتﻤانﻳازردشتجﻤع آورىوبﻪﻧاماوستااﻧتشارﻳافت.تعدادزﻳادىازداﻧشﻤﻨداناوستارابﻪﻣعﻨاىقاﻧﻮنوﻫداﻳت تعرﻳفﻛردﻧد.ﻧخستﻴﻦﻣتﻦاوستاﻳﻰدر()12000پﻮستحﻴﻮانﻧﻮشتﻪشدهبﻮدﻛﻪدرزﻣان حﻤﻼتسﻜﻨدرقسﻤتﻰزﻳادآنسﻮختاﻧدهشد.بعدازحﻤﻼتسﻜﻨدر،پﻴروانآﻳﻴﻦزردشتﻰ باردﻳﮕربقاﻳاىﻛتاباوستاراجﻤعآورىﻧﻤﻮدهودرپﻨجبخشآنرابﻪرشتﺔتحرﻳردر آوردﻧدﻛﻪبﻪﻧامﻳسﻨا،وﻳسپرد،وﻧدﻳداد،ﻳشتوخردهاوستاﻳادﻣﻰشﻮد. ﮔفتﻪ ﻣﻰشﻮد ﻛﻪ زردشت درسال 660قبﻞ از ﻣﻴﻼد در بﻠخ بﻪ دﻧﻴا آﻣد و بﻪ سﻦ 20 ساﻟﻪﮔﻰﻣﻨزوىﮔشتتااﻳﻦﻛﻪدرعﻤر42ساﻟﻪﮔﻰرﻫبرآﻳﻴﻦخﻮدﮔردﻳد.بعدازآنﻧصاﻳح خﻮﻳشراآغازﻛردوﮔشتاسپپادشاهرابﻪآﻳﻴﻦخﻮددعﻮتﻧﻤﻮد.ﮔشتاسپدعﻮتوى راپذﻳرفتوبﻪدﻳﻦزردشتﻰﮔراﻳﻴد. زردشتدرآﻳﻴﻦخﻮﻳشآﻫﻮراﻣزداراخداىﻧﻴﻜﻮﻳﻰواﻫرﻳﻤﻦراخداىبدىﻫاﻳاشر داﻧستﻪوﻣجادﻟﻪﻣﻴانآنﻫاراﻧﻴزﻫﻤﻴشﻪﮔﻰوغﻴرقابﻞاﻧقطاعﻣﻰداﻧست.بﻪپﻴروانخﻮﻳش تﻮصﻴﻪﻣﻰﻛردباآﻫﻮراﻣزداباشﻴدتاازشراﻫرﻳﻤﻦدراﻣانشﻮﻳد.ازبﻴاﻧاتﻣشﻬﻮروىپﻨدار ﻧﻴﻚ،ﮔفتارﻧﻴﻚوﻛردارﻧﻴﻚاست. ازﻧظرژوزفﻫاﻛﻦ،تصاوﻳرىﻛﻪدرﻣﻨطقﺔباستاﻧﻰ(دخترﻧﻮشﻴروان)بﻠخبﻪروىسﻨﮓ وﻛﻮهپارﻫاحﻚشده،بقاﻳاىآثاروﻧقاشﻰعصرزردشتﻰﻫﻮﻳدااست.
7
آرﻳاﻳﻰﻫادرعصراوستارسﻮموعاداتﻰداشتﻨدﻛﻪتاﻫﻨﻮزﻫﻢدرﻣﻴانﻳﻚتعداداقﻮامو قباﻳﻞﻣعﻤﻮلاستبﻪطﻮرﻣثالازﻧﻴزهبازى،اسپدواﻧﻰ،جشﻦسالﻧﻮ،اتﻦ،تراﻧﺔروزﻫاى ﻣﻴﻠﻪ،ﻣﻮسﻴقﻰوغﻴرهﻣﻰتﻮانﻳادﻛرد. اوستاﻳﻚتعدادسﻠسﻠﻪﻫاىسﻴاسﻰراﻣعرفﻰﻣﻰداردﻛﻪدرتارﻳخبﻪﻧامتارﻳخاساطﻴرى شﻬرتﻳافتﻪﻛﻪدردرسﻫاىبعدىبﻪتفصﻴﻞآنخﻮاﻫﻴﻢپرداخت. ﻓعاﻟﻴت داخﻞ صﻨﻒ شاﮔردنبﻪدودستﻪتقسﻴﻢشﻮﻧد.دستﺔاولراجعبﻪاوستاودستﻪدومدرﻣﻮردتحقﻴﻴقات ژوزفﻫاﻛﻦﻣعﻠﻮﻣاتخﻮﻳشرابﻪوسﻴﻠﺔﻧﻤاﻳﻨدهﻫاىﮔروهخﻮد،بﻪدﻳﮕرﻫﻢصﻨفانشان بﻴاندارﻧد. سؤاﻻت .1اوستا،ﻳعﻨﻰچﻪ؟تﻮضﻴحدﻫﻴد. .2راجعبﻪزردشتچﻪﻣﻰداﻧﻴد؟ ﻓعاﻟﻴت بﻴرون از صﻨﻒ شاﮔرداندرﻣﻮردزردشتبااستفادهازﻣﻨابعﻣطاﻟبﻰراتﻬﻴﻪودرصﻨفقرائتﻛﻨﻨد.
8
درس چﻬارم
تارﻳخ اساطﻴرى افغاﻧستان سﻠسﻠﺔ اول :حﻜﻤراﻧﻰ پﻴشدادﻳان
در اﻳﻦ درس راجع بﻪ اوضاع اجتﻤاعﻰ ،فرﻫﻨﮕﻰ ،اقتصادى وسﻴاسﻰ حاﻛﻤﻴت پﻴشدادﻳانوچﮕﻮﻧﻪﮔﻰپاﻳانﻳافتﻦاﻳﻦسﻠسﻠﻪﻣعﻠﻮﻣاتحاصﻞﻣﻰﻧﻤاﻳﻴد. براساسﻧﻮشتﻪﻫاىﻣتﻮناوستاﻳﻰوﻳﻚتعدادشاﻫﻨاﻣﻪﻫا،سﻪدورهبسﻴارﻣﻬﻢتارﻳخ افغاﻧستانقدﻳﻢشﻨاساﻳﻰشدهاست.اﻳﻦدورهﻫابﻪﻧامﻫاىپﻴشدادﻳان،ﻛﻴاﻧﻰﻫاواسپﻪﻳاد ﮔردﻳدهاستﻛﻪازاوﻟﻴﻦحاﻛﻤﻴتسﻴاسﻰﻣدﻧﻴتﻫاىقدﻳﻢافغاﻧستانبﻪشﻤارﻣﻰروﻧد. ﻧخستﻴﻦحاﻛﻤﻴتسﻴاسﻰﻛشﻮرﻣادرﻛتاباوستابﻪﻧامپﻴشدادﻳانﻳادشدهاست، اوﻟﻴﻦ حاﻛﻢ اﻳﻦ خاﻧﻮاده ﻛﻴﻮﻣرثشاه ﻧاﻣﻴده ﻣﻰشد .ابﻮرﻳحان اﻟبﻴروﻧﻰ در ﻧﻮشتﻪﻫاى خﻮﻳشﻛﻴﻮﻣرثرابﻪﻧامﻫﻮشﻨﮓﻳادﻛردهاست.وىاوﻟﻴﻦحاﻛﻢآرﻳاﻳﻰبﻮدﻛﻪاساس حاﻛﻤﻴتسﻴاسﻰبﻠخراﮔذاشت.بعدازﻛﻴﻮﻣرث،پسروىتﻬﻤﻮرثبﻪقدرترسﻴددر زﻣاﻧﻰپادشاﻫﻰﻣﻮصﻮفوزﻳرﻣدبروﻻﻳقشﻴداسپدراﻣﻮردوﻟتﻰسﻬﻢفعالداشت.وى عﻼوهبرخدﻣاتدوﻟتﻰ،ﻧحﻮةساختﻦﻟباسورﻳستﻦپشﻢراﻧﻴزبﻪﻣردمﻣﻰآﻣﻮخت. ﻳﻜﻰازشاﻫانﻣعروفسﻠسﻠﻪپﻴشدادﻳانﻳﻤاﻳاجﻤشﻴدﻧاﻣﻴدهﻣﻰشدﻛﻪبعدازتﻬﻤﻮرث بﻪقدرترسﻴد،ﻳﻤااوﻟﻴﻦپادشاﻫﻰبﻮدﻛﻪاساسشﻬررادربﻠخﮔذاشت،ﻳﻤاﻫداﻳت ساختﻦشﻬرراازآﻫﻮراﻣزدادرﻳافتﻛرد،ﻳﻤاپادشاه،شﻬرىساختﻛﻪطﻮلوعرضآن بﻪاﻧدازةﻳﻚﻣﻴداناسپدواﻧﻰبﻮد.حﻮضﻫاىآب،ﻣﻴداناسپدواﻧﻰوﻣﻨاطقﻣﻨاسب براىقرﻳﻪﻫاوخاﻧﻪﻫاتﻬﻴﻪﻛرد،درﻛﻨارآنﻳﻚباغوحشﻛﻪﻳﻚﻳﻚجﻮرهازحﻴﻮاﻧات وحشﻰدرآنﻧﮕﻬدارىﻣﻰشدﻧﻴزساخت. در زﻣان حاﻛﻤﻴت ﻳﻤا بﻪ ﻣردم تﻮجﻪ زﻳاد صﻮرت ﻣﻰﮔرفت ،ﻧعﻤات زﻳادى وجﻮد داشتوﻣردمدررفاهوآراﻣشبﻪسرﻣﻰبردﻧد.زﻣاﻧﻰﻛﻪضحاکبرﻳﻤاپﻴروزﮔردﻳد؛ﻣردم بﻪﻣشﻜﻼتﻣﻮاجﻪشد،ضحاکبﻪزوروجبرپادشاﻫﻰخﻮدراپﻴشﻣﻰبردﻛﻪازاثرآن ﻣردمبسﻴارآزارواذﻳتشدﻧدتاسراﻧجامﻛاوةآﻫﻨﮕرچرم،روىپاﻫاىخﻮدراﻣﻨحﻴث بﻴرقبﻠﻨدﻧﻤﻮدوﻣردمرادرﻣقابﻞضحاکبﻪقﻴامدعﻮتﻧﻤﻮدﻛﻪدرتارﻳخبﻪﻧامدرفش ﻛاوﻳاﻧﻰشﻬرتﻳافت.فرﻳدونﻧﻴزحاضربﻪپذﻳرشقرباﻧﻰصداسپوﻳﻜﻬزارﮔاوشدو درﻣقابﻞضحاکقﻴامﻛرد،درﻧتﻴجﻪ،فرﻳدونپﻴروزشدوضحاکراازبﻴﻦبرد. فرﻳدونقﻠﻤروتحتحاﻛﻤﻴتخﻮﻳشرابﻴﻦپسراﻧشاﻳرج،تﻮروسﻠﻢتقسﻴﻢﻛرد. تﻮروسﻠﻢبرادرخﻮد،اﻳرجراﻛشتﻨدوپادشاﻫﻰاوراازخﻮدﻛردﻧدبعدازآﻧﻜﻪپسر 9
اﻳرجﻣﻨﻮچﻬربزرگشداﻧتقامپدرخﻮﻳشراازﻛاﻛاﻫاﻳشﮔرفتوآنﻫاراﻛشتوخﻮد برارﻳﻜﺔقدرتﻧشست.درزﻣانزﻣاﻣدارىﻣﻨﻮچﻬرﻳﻚتعدادپﻬﻠﻮاﻧانﻧاﻣﻮر،ﻧقشبسﻴار ﻣﻬﻤﻰدرحﻜﻮﻣتداشتﻨد؛طﻮرﻣثالرستﻢوسﻬراب،ﻧرﻳﻤانوتعدادىازپﻬﻠﻮاﻧاندﻳﮕرﻛﻪ درﻣقابﻞتﻮراﻧﻴانازحاﻛﻤﻴتخﻮﻳشدفاعﻛردﻧد. بعدازفرﻳدونپسروىﻧﻮذربﻪقدرترسﻴد.درزﻣانزﻣاﻣدارىوى،افراسﻴابتﻮراﻧﻰبعد ازسﻪجﻨﮓﻣﻮفقشدتاﻧﻴروﻫاىﻧﻮذرراشﻜستدﻫدوبراىﻣدتﻰبﻠخراتحتتصرف خﻮﻳشدرآورد.بعدازﻧﻮذراوزوهبﻪقدرترسﻴد.وىﻣردعاقﻞوﻫﻮشﻴاربﻮدبعداز جﻨﮓﻫاىزﻳادىباتﻮراﻧﻴان،درﻳاىآﻣﻮ،سرحدﻣﻴانقﻠﻤرواووتﻮراﻧﻴانﮔردﻳد.آخرﻳﻦ حاﻛﻢسﻠسﻠﺔپﻴشدادﻳانﻛرشاسپبﻮدﻛﻪبعدازﻣدت9سالزﻣاﻣدارىبﻪدستافراسﻴاب شﻜستخﻮرد،بﻪاﻳﻦترتﻴبزﻣاﻣدارىپﻴشدادﻳانپاﻳانﻳافت.
ﻓعاﻟﻴت داخﻞ صﻨﻒ شاﮔردانبﻪدوﮔروهتقسﻴﻢشﻮﻧدﮔروهاولراجعبﻪحاﻛﻤانسﻠسﻠﺔپﻴشدادﻳانوﮔروه دومدرﻣﻮرداﻳجادشﻬربﻠخباﻫﻢبحثﻧﻤاﻳﻨد. سؤاﻻت -1ﻣؤسسسﻠسﻠﺔپﻴشدادﻳانﻛﻰبﻮد؟ﻧامبﮕﻴرﻳد. -2شﻬربﻠخازطرفﻛدامپادشاهبﻨاﻳافت؟ﻣعﻠﻮﻣاتدﻫﻴد. -3ضحاکﻛﻰبﻮد؟ﻣعﻠﻮﻣاتخﻮﻳشرابﻴانﻛﻨﻴد. ﻓعاﻟﻴت بﻴرون از صﻨﻒ شاﮔرداندرﻣﻮردشﻬربﻠخ(بخدىﻳابﻠﻬﻴﻜﻪ)ﻣقاﻟﻪﻳﻰترتﻴبودرصﻨفارائﻪﻧﻤاﻳﻨد.
10
درس پﻨجﻢ
تارﻳخ اساطﻴرى افغاﻧستان سﻠسﻠﺔ دوم :ﻛﻴاﻧﻴان
دراﻳﻦدرسدرﻣﻮردحاﻛﻤﻴتﻛﻴاﻧﻴان،وضعاجتﻤاعﻰ،سﻴاسﻰوچﮕﻮﻧﻪﮔﻰ پاﻳانﻳافتﻦزﻣاﻣدارىاﻳﻦسﻠسﻠﻪآشﻨاخﻮاﻫﻴدشد. سﻠسﻠﺔدومتارﻳخاساطﻴرىافغاﻧستانبﻪﻧامﻛﻴاﻧﻴانﻳادشدهاست.ﻛاودرﻣتﻮنوﻳدى واوستاﻳﻰبﻪﻣعﻨاىداﻧا،بزرگواﻣﻴراطﻼقشده،اﻳﻦخاﻧﻮادهبﻪخاطرىﻛاوىﻳاﻛﻴاﻧﻰ ﮔفتﻪﻣﻰشﻮدﻛﻪپﻴشﻮﻧد(ﻛﻰ)باﻧامتﻤاﻣﻰشاﻫان(حاﻛﻤان)اﻳﻦسﻠسﻠﻪپﻴﻮﻧددارد.ﻧخستﻴﻦ زﻣاﻣدارخاﻧدانﻛﻴاﻧﻰ،ﻛﻴقبادﻧامداشتﻛﻪبﻨابرخﻮاستپدررستﻢپﻬﻠﻮانبرتختﻛﻮه اﻟبرزدرحﻮاﻟﻰبﻠخﻧشستوزﻣاﻣدارىوى15سالدوامﻳافت. بعدازﻛﻴقبادپسروىﻛﻴﻜاوسبﻪتختبﻠخﻧشست.ﻛﻴﻜاوسباﻛساﻧﻰﻛﻪبافرﻫﻨﮓ وﻣدﻧﻴتآرﻳاﻳﻰﻣخاﻟفتﻣﻰورزﻳدﻧدجﻨﮓﻫاﻳﻰبﻪراهاﻧداخت.اﻳﻦدستﻪجﻨﮕجﻮﻳانﻛﻪ درجﻨﮕﻞﻫاﻣازﻧدرانﻣﻰزﻳستﻨدودرﻣتﻮناوستاﻳﻰازآنبﻪﻧامدﻳﻮﻫاذﻛرشده،ازطرف ﻛﻴﻜاوسدرﻫﻢشﻜستوتﻤدنآرﻳاﻳﻰراازحﻤﻼتوسقﻮطﻧجاتداد.دراوستاآﻣده استﻛﻪﻛﻴﻜاوسبﻪخاطرىﻛﻪازﻫﻤﻪﻣقتدرترباشد،صدرأساسپ،ﻳﻚﻫزارﮔاووده ﻫزارﮔﻮسفﻨدرابراىرباﻟﻨﻮعاﻧاﻫﻴتاقرباﻧﻰﻛرد.ازﻣتﻮناوستاﻳﻰبرﻣﻰآﻳدﻛﻪﻛﻴﻜاوس دراطرافﻛﻮهارزﻳفﻴﻪﻫفتقﻠعﺔبزرگآبادﻛردوبﻪﻛشﻮرﻫاىبزرﮔﻰحﻜﻢﻣﻴراﻧد. ﻛﻴﻜاوسوزﻳرعاقﻞ،ﻫﻮشﻴاروداﻧابﻪﻧامپﻮرهجﻴرهﻳااوشﻨرداشتﻛﻪدرزبانپشتﻮى ﻣعاصربﻪﻣعﻨاىپﻮره$ﻴر(چاﻻک)استعﻤالﻣﻰشﻮد. ﻛﻴﻜاوسدراواخردورهزﻣاﻣدارىخﻮﻳشﻳﻚسﻠسﻠﻪاشتباﻫاتﻰراﻣرتﻜبشدﻛﻪ سببازدستدادنحاﻛﻤﻴتوىﮔردﻳد.وزﻳرخﻮدراﻛﻪقبﻼازآنﻳادآورىشدﻛشت، ﻣﻮصﻮفدعﻮاىرفتﻦبﻪآسﻤانﻫاﻧﻤﻮدوﻣحافظانسرحدىرابرطرفﻛردﻛﻪدرﻧتﻴجﻪ افراسﻴابتﻮراﻧﻰﻣﻨاطقتحتتصرفﻛﻴﻜاوسرابﻪاشغالخﻮددرآوردوبﻪزﻣاﻣدارى وىﻧقطﻪپاﻳانﮔذاشت؛وﻟﻰرستﻢپﻬﻠﻮانازسﻴستانقﻴامﻛردوﮔﻠﻴﻢافراسﻴابرابرچپﻴد. بعدازﻛﻴﻜاوسسﻴاوشصاحبتاجوتختبﻠخشد.سﻴاوشدرﻣتﻮناوستاﻳﻰبﻪﻧام سﻴاورشﻦذﻛرشده،وىﻳﻜﻰازحﻜﻤراﻧاندﻟﻴروشجاعبﻠخبﻮد.سﻴاوشدرﻧاحﻴﺔآرﻳاﻧا وﻳجﻪقﻠعﻪﻳﻰبزرﮔﻰبﻨاﻧﻬادﻛﻪدرﻣتﻮناوستاﻳﻰازآنبﻪﻧامدژﻛﻨﮓﻳادشدهاست.وى بافرﻧﮕﻴسدخترافراسﻴابپادشاهتﻮراﻧﻰﻫاازدواجﻛردوپسرىازآنﻫابﻪدﻧﻴاآﻣدﻛﻪ ﻛﻴخسروﻧامداشت.سﻴاوشدرجﻨﮓروﻳاروﻳﻰباتﻮراﻧﻰﻫاﻛشتﻪشدوبعدازآنپسرش ﻛﻴخسروحﻜﻤرانبﻠخشد.وىبﻪﻫدفاﻧتقامپدرشجﻨﮓﻫاىراباتﻮراﻧﻰﻫابﻪراهاﻧداخت 11
تاآﻧﻜﻪافراسﻴابزﻣاﻣدارتﻮراﻧﻰﻫاوبرادروىرابازﻧجﻴربستوبعدبﻪقتﻞرساﻧد.در ﻣتﻮناوستاﻳﻰآﻣدهاستﻛﻪﻛﻴخسروﻣﻨاطقﻣختﻠفﻛﻴاﻧﻴانرابﻪﻫﻢپﻴﻮﻧددادوازاختﻴار وقدرتاﻣپراتﻮرىبرخﻮردارشد.بﻪﻫﻤﻴﻦﻣﻠحﻮظاستﻛﻪازوىبﻪعﻨﻮانﻛشﻮرﮔشادر اوستاتذﻛربﻪعﻤﻞآﻣدهاست.بعدازﻛﻴخسروسﻠسﻠﻪحاﻛﻤﻴتﻛﻴاﻳﻨانبﻪپاﻳانرسﻴدو حﻜﻤراﻧانخاﻧدانسﻮمﻛﻪبﻪﻧاماسپﻪﻳادﻣﻰشﻮدبﻪقدرترسﻴدﻧد.
تخترستﻢدروﻻﻳتسﻤﻨﮕان
ﻓعاﻟﻴت داخﻞ صﻨﻒ شاﮔردانبﻪدودستﻪتقسﻴﻢشﻮﻧد،دستﻪاولﻣعﻨاىﻧامﻛﻴاﻧﻴانوزﻣامدارانﻣشﻬﻮراﻳﻦسﻠسﻠﻪ راﻧامﮔرفتﻪودستﺔدومراجعبﻪﻛﻴﻜاوسﻣعﻠﻮﻣاتخﻮﻳشرابﻪشاﮔردانتقدﻳﻢﻧﻤاﻳﻨد سؤاﻻت -1ﻧخستﻴﻦزﻣاﻣدارﻛﻴاﻧﻰﻫاچﻪﻧامداشت؟ -2سﻴاوشﻛﻲبﻮد؟ﻣعﻠﻮﻣاتدﻫﻴد. -3آخرﻳﻦحﻜﻤرانﻛﻴاﻧﻴانﻛﻲبﻮد؟ ﻓعاﻟﻴت بﻴرون از صﻨﻒ شاﮔردانازبزرﮔانﻣحﻞشانﻳﻚداستانراﻧقﻞﻧﻤﻮدهودرصﻨفارائﻪﻧﻤاﻳﻨد.
12
درس ششﻢ
تارﻳخ اساطﻴرى افغاﻧستان سﻠسﻠﻪ سﻮم :اسپﻪ
دراﻳﻦدرسپﻴراﻣﻮنچﮕﻮﻧﻪﮔﻰاوضاعاجتﻤاعﻰوسﻴاسﻰخاﻧﻮادةاسپﻪﻣعﻠﻮﻣات حاصﻞﻣﻰﻧﻤاﻳﻴد. بعدازخاﻧﻮادةﻛﻴاﻧﻰسﻠسﻠﺔدﻳﮕرىبﻪقدرترسﻴدﻛﻪبﻪﻧاماسپﻪ(خاﻧﻮادةاسپﻪ) شﻬرتﻳافتﻪاستازاﻳﻦﻛﻪدراخﻴرﻧامﻫرﻳﻚازحﻜﻤراﻧاناﻳﻦسﻠسﻠﻪپسﻮﻧد«اسپﻪ»آﻣده، بﻨابراﻳﻦدرﻣتﻮنتارﻳخﻰبﻪﻧامخاﻧﻮادةاسپﻪﻣشﻬﻮرشدهاست.براساسرواﻳاتتارﻳخﻰ اوﻟﻴﻦپادشاهاﻳﻦسﻠسﻠﻪﻟﻬراسپﻧاﻣﻴدهﻣﻰشد.ﻟﻬراسپبرتﻤامبخشﻫاىقﻠﻤروحاﻛﻤﻴت ﻛﻴاﻧﻰﻫا حاﻛﻢبﻮد.بﻪباورعدهﻳﻰازﻣحققانﻟﻬراسپدرجﻨﮓباتﻮراﻧﻴانبﻪقتﻞرسﻴد،وى ﻳﻚشخصعادلوداراىشخصﻴتعاﻟﻰبﻮدودرقﻠﻤروتحتحاﻛﻤﻴتخﻮﻳشدستبﻪ عﻤراﻧاتوسﻴعزد،آﻳﻴﻦزردشتﻰراپذﻳرفتﻪودرراهﮔسترشآنزحﻤاتزﻳادىراﻣتحﻤﻞ شد.ازوىدوپسرباقﻰﻣاﻧدﻛﻪﻳﻜﻰوﻳشتاسپﻪودوﻣﻰزرىورىﻧامداشت. وﻳشتاسپﻪﻳاﮔشتاسپبعدازﻣرگپدرشحاﻛﻢ بُخدىشدوبﻪخاطرﻫﻤﻜارى با زردشت شﻬرت خاص ﻳافت و ﻫﻢ جﻬت ﮔسترش آﻳﻴﻦ زردشتﻰ ﻣتحﻤﻞ زحﻤات زﻳادىشد.زردشتازﮔشتاسپتقاضاﻛردﻛﻪﻫﻮتاوساﻫﻤسرخﻮدراﻧﻴزبﻪآﻳﻴﻦخﻮد دعﻮتﻛﻨدتاآﻳﻴﻦزردشتبﻪﻧﻮاحﻰدوردستوسعتﻳابد.بﻨابرحﻜﻢﮔشتاسپتﻤاﻣﻰ ﮔفتارﻫاىزردشت(اوستا)در12ﻫزارپﻮستﮔاوتحرﻳرشد.درزﻣانحاﻛﻤﻴتﮔشتاسپ جﻨﮓﻫاىزﻳادىباتﻮراﻧﻴانصﻮرتﮔرفتبعدازﮔشتاسپپسرانوىبﻪقدرترسﻴدﻧد. باوجﻮداﻳﻦﻛﻪﻣعﻠﻮﻣاتزﻳادىراجعبﻪزﻣاﻣدارىزرىورىوجﻮدﻧدارد؛اﻣاراجعبﻪ پﻬﻠﻮاﻧﻰوىﻛﻪدرسﻴستانﻣﻰزﻳسترواﻳاتتارﻳخﻰزﻳادىﮔفتﻪشدهاست؛اﻣاراجع بﻪحاﻛﻤﻴتپسرﮔشتاسپﻛﻪ(سپﻴﻨتﻮداتا)ﻳااسفﻨدﻳارﻧامداشتﻣعﻠﻮﻣاتزﻳادىﻣﻮجﻮد 13
است ،ﮔفتﻪ ﻣﻰشﻮد اسفﻨدﻳار پادشاه دﻟﻴر و ﻫﻮشﻴار بﻮد ﻣﻮصﻮف بر ﻣعبد (آتشﻜده)بﻠخ،ﻧﻴزهرااﻳستادهﮔذاشت ﻛﻪ ﻣعﻨاى آن دفاع دﻟﻴراﻧﻪ از ﻣﻨاطق خﻮدوﻣاﻧعشدنبﻴﮕاﻧﻪﮔانبﻮد.اﻳﻦ ﻣطﻠبراطﻰﻣﻜاتﻴبرسﻤﻰبﻪاطﻼع تﻤامﻫﻤساﻳﻪﮔانخﻮﻳشرساﻧﻴد.وى
بقاﻳاىﻣعبدآتشﻜدةﻧﻮبﻬاربﻠخ
درﻣﻨاطقخﻮﻳشﻛارﻫاىعﻤراﻧﻰزﻳادىرابﻪاﻧجامرساﻧﻴد.براىآﻳﻴﻦزردشتﻰخدﻣات چشﻤﮕﻴرىﻛردوآنرادرتﻤامﻧﻮاحﻰتحتتصرفخﻮﻳشﮔسترشدادباﻣرگاسفﻨدﻳار حاﻛﻤﻴتخاﻧداناسپﻪبﻪپاﻳانرسﻴد.
ﻓعاﻟﻴت داخﻞ صﻨﻒ شاﮔردانبﻪسﻪﮔروهتقسﻴﻢشﻮﻧد:ﮔروهاولراجعبﻪخاﻧﻮادةاسپﻪﮔروهدومدررابطﻪبﻪ ﻟﻬراسپوﮔروهسﻮمراجعبﻪﮔشتاسپﻣعﻠﻮﻣاتخﻮدرابﻪدﻳﮕرانشرﻳﻚسازﻧد. سؤاﻻت .1خاﻧداناسپﻪچرابﻪاﻳﻦﻧامﻣسﻤﻰشدهاﻧد؟ .2ﻧخستﻴﻦحﻜﻤرانخاﻧﻮادةاسپﻪچﻪﻧامداشت؟راجعبﻪآنﻣعﻠﻮﻣاتدﻫﻴد. .3آخرﻳﻦزﻣاﻣدارخاﻧﻮادةاسپﻪﻛﻰبﻮد؟ ﻓعاﻟﻴت بﻴرون از صﻨﻒ شاﮔردانراجعبﻪﻣعابد(آتشﻜدهﻫا)باستاﻧﻰبااستفادهازرساﻧﻪﻫاىصﻮتﻰ،تصﻮﻳرىو چاپﻰﻣختﻠف،ﻣعﻠﻮﻣاتجدﻳدجﻤعآورىﻧﻤﻮدهودرصﻨفبﻪدﻳﮕرانتشرﻳحﻧﻤاﻳﻨد.
14
درس ﻫﻔتﻢ
اﻓﻐاﻧستان ﻗدﻳﻢ و ﻫخاﻣﻨشﻰﻫا
دراﻳﻦدرسپﻴراﻣﻮنچﮕﻮﻧﻪﮔﻰروابطافغاﻧستانوﻫخاﻣﻨشﻰﻫاوسقﻮطآنﻫاتﻮسط ﻳﻮﻧاﻧﻴانﻣعرفتحاصﻞﻣﻴﻨﻤاﻳﻴد. تاقرنششﻢقبﻞازﻣﻴﻼدحﻜﻤراﻧاناوستاﻳﻰبرقسﻤتﻫاىزﻳادىآرﻳاﻧاحاﻛﻤﻴت داشتﻨد،درآغازﻫﻤﻴﻦقرندرﻣاوراىﻣرزﻫاىغربﻰافغاﻧستانحﻜﻤراﻧﻰﻫخاﻣﻨشﻰﻫا تأسﻴسشد.ﻫخاﻣﻨشﻰﻫاعﻼوهبرﻣربﻮطاتفارس،ﻣﻨاطقشرقﻰوغربﻰخارجازﻣرزﻫاى اﻣپراتﻮرىخﻮﻳشراﻧﻴزبﻪتصرفدرآوردﻧدوداﻣﻨﺔﻳﻚاﻣپراتﻮرىبزرگرابرفارسقدﻳﻢ وﻧﻮاحﻰآنﮔسترشدادﻧد. ﻫخاﻣﻨشﻰﻫادرپﻰبرقرارىحاﻛﻤﻴتخﻮدبرﻣربﻮطاتفارس،بﻪفﻜرتﻮسعﻪطﻠبﻰو ﮔسترشداﻣﻨﺔحﻜﻤراﻧﻰخﻮدشدﻧد.درزﻣانحﻜﻤراﻧﻰﻛﻮروشﻫخاﻣﻨشﻰدرشرقوغرب دستدرازىﻫاىﻛردﻧد.اﻳﻦدرحاﻟﻰاستﻛﻪﻳﻚدوﻟتواحدﻣرﻛزىدرافغاﻧستانآن زﻣانوجﻮدﻧداشتودرﻫرﮔﻮشﺔافغاﻧستانحﻜﻮﻣتﻫاىﻣحﻠﻰوﻣﻠﻮکاﻟطﻮاﻳفﻰحاﻛﻢ بﻮد. درسال549قبﻞازﻣﻴﻼد،ﻟشﻜرىتحتفرﻣانﻛﻮروشقسﻤتﻫاىازافغاﻧستانرابراى ﻣدتﻰبﻪتصرفدرآورد.بعدازﻛﻮروشپسروىﻛﻤبﻮجﻴﻪبﻪقدرترسﻴد،وىبﻴشتربﻪ ﻣرزﻫاىغربﻰفارستﻮجﻪﻛرد،بافرعﻮنﻣصرجﻨﮕﻴد.اوراﻣغﻠﻮبساختوﻧﻮاحﻰتحت
قﻠﻤروﻫخاﻣﻨشﻴاندرزﻣانحاﻛﻤﻴتﻛﻮروش
15
حاﻛﻤﻴتفرعﻮنراتصرفﻛرد،ﻧاﻣبردهحﻴﻦبرﮔشتبﻪفارسچشﻢازجﻬانبست. بعدازﻛﻤبﻮجﻴﻪدارﻳﻮشاولازﻣشاﻫﻴرهﻣساﻟﻪﻫخاﻣﻨشﻰﻫابﻪقدرترسﻴدجﻬتتسخﻴر ﻫﻨــدازدرﻳاىسﻨدعبﻮرﻛرد،سﻨدوپﻨجابراﻣتصرفشد،وساﻻﻧﻪبﻪاﻧدازهﻳﻰ360 تاﻻﻧﻪطﻼ(واحدقﻴاسﻰآنزﻣان)بﻪقسﻢباجبﻪحﻜﻤراﻧانﻫخاﻣﻨشﻰازسﻮىبﻮﻣﻴانسﻨدو پﻨجابپرداختﻣﻰشد.دارﻳﻮشاﻣپراتﻮرىوسﻴعخﻮﻳشراﻛﻪدرترﻛﻴبآن48ﻧﻮعﻧژاد، آﻳﻴﻦﻫاىﻣختﻠف،رسﻮم،عاداتوﻟسانﻫاىﻣتﻨﻮعوجﻮدداشت،باتدبﻴرخاصاداره ﻣﻰﻧﻤﻮد. درﻳﻚتعدادسﻨﮓﻧﻮشتﻪﻫاﻳﻰﻛﻪاززﻣاﻣدارانﻫخاﻣﻨشﻰﻫاباقﻰﻣاﻧده،آﻣدهاستﻛﻪ داﻣﻨﺔحﻜﻤراﻧﻰﻫخاﻣﻨشﻰﻫابﻪطرفشرقﮔسترشﻳافتﻪ.ﻳﻜﻰازاﻳﻦسﻨﮓﻧﻮشتﻪﻫاسﻨﮓ ﻧﻮشتﺔبﻴستﻮناستﻛﻪدرآنبﻴشتراز21ﻣﻨطقﻪتحتحاﻛﻤﻴتﻫخاﻣﻨشﻰﻫاذﻛرﮔردﻳده است. ازحﻜﻤراﻧانﻣشﻬﻮرﻫخاﻣﻨشﻰﻫاچﻮندارﻳﻮشاول،خشاﻳارشاه،دارﻳﻮشدوم،ارد شﻴردوموتعدادىدﻳﮕرىبﻪارﻳﻜﺔقدرترسﻴدﻧد.عدهﻳﻰازآنﻫاﻣﻨاطقﻰزﻳادىراﻣتصرف شدﻧد؛اﻣادر333قبﻞازﻣﻴﻼداﻣپراتﻮرىﻫخاﻣﻨشﻰﻫاتﻮسطﻳﻮﻧاﻧﻴانازبﻴﻦرفتوﻣتصرفات آنبااﻣپراتﻮرىﻳﻮﻧاﻧﻰﻣﻠحقﮔردﻳد.
ﻓعاﻟﻴت داخﻞ صﻨﻒ شاﮔردانبﻪدودستﻪتقسﻴﻢشﻮﻧددستﺔاولحﻜﻤراﻧانﻣشﻬﻮرﻫخاﻣﻨشﻰراﻣعرفﻰﻧﻤﻮده ودستﺔدومراجعبﻪسﻨﮓﻧﻮشتﺔبﻴستﻮنبﻪﻫﻢصﻨفانخﻮﻳشﻣعﻠﻮﻣاتارائﻪﻧﻤاﻳﻨد سؤاﻻت -1ﻛداماﻣپراتﻮرﻫخاﻣﻨشﻰﻫابراىتسخﻴرافغاﻧستانسعﻰﻧﻤﻮد؟ﻣعﻠﻮﻣاتدﻫﻴد. -2اﻣپراتﻮرىﻫخاﻣﻨشﻰازطرفﻛﻰﻫاواژﮔﻮنشد؟ﻣختصرﻣعﻠﻮﻣاتدﻫﻴد. ﻓعاﻟﻴت بﻴرون از صﻨﻒ شاﮔردانراجعبﻪاﻣپراتﻮرىﻫخاﻣﻨشﻰﻫاﻣعﻠﻮﻣاتجﻤعآورىﻧﻤﻮدهودرساعتدرس آﻳﻨدهبﻪﻫﻢصﻨفانخﻮﻳشآنرابخﻮاﻧﻨد.
16
درس ﻫشتﻢ
افغاﻧستان ﻗدﻳﻢ و ﻳﻮﻧاﻧﻴﻬا
دراﻳﻦدرسدررابطﻪبﻪافغاﻧستانوﻳﻮﻧاﻧﻰﻫابحثﻣﻰشﻮد. ﻣرحﻠﺔاولﻛﻪباحﻤﻼتاسﻜﻨدرﻣقدوﻧﻰدر330قبﻞازﻣﻴﻼدآغازوتاﻣرگوى دوامﻣﻴابد.ﻣرحﻠﺔدومعصرحﻜﻤراﻧﻰقﻮﻣاﻧداﻧانﻳﻮﻧاﻧﻰبعدازسﻜﻨدرﻛﻪتاسال255 قبﻞازﻣﻴﻼداداﻣﻪداشت. اﻟﻒ) -حﻤﻼت اسﻜﻨدر و درﮔذشت وى اسﻜﻨدرﻣقدوﻧﻰاﻣپراتﻮرىﻫخاﻣﻨشﻰﻫاراازبﻴﻦبردوآخرﻳﻦحﻜﻤرانﻫخاﻣﻨشﻰﻫا دارﻳﻮشسﻮمبﻪطرفافغاﻧستانفرارﻧﻤﻮد.اسﻜﻨدرﻣقدوﻧﻰدرسال330ق.مبﻪقصد تعقﻴبدارﻳﻮشسﻮمابتدابﻪﻫراتوبعدبﻪطرفباخترسﻮقﻴاتسپاهراآغازﻛرد،دارﻳﻮش سﻮمازطرفﻫﻮادارانبسﻮسواﻟﻰباختردرحﻮاﻟﻰداﻣغانبﻪقتﻞرسﻴد. ابتداحاﻛﻤانﻫراتطبقﻣﻴﻞشانبﻪعساﻛراسﻜﻨدرراهدادﻧدوعساﻛراسﻜﻨدرﻣقدوﻧﻰ بﻪ ﻫدف دستﮕﻴرى و ﻧابﻮدى بسﻮس بﻪ طرف باختر بﻪ حرﻛت افتادﻧد و بعد از آنﻛﻪ ﻧﻴروﻫاىاسﻜﻨدرﻫراتراعبﻮرﻛردﻧد،ﻣردمﻫراتقﻴامﻛردﻧد.درﻧتﻴجﻪاﻧاﻛسپﻳﻜﻰ ازقﻮﻣاﻧداﻧانﻳﻮﻧاﻧﻰﻧﻴزبﻪقتﻞرسﻴد.وقتﻰﻛﻪاسﻜﻨدرازاﻳﻦحادثﻪاطﻼعﻳافت،بﻼفاصﻠﻪ تصﻤﻴﻢﻣجددتسخﻴرﻫراترااتخاذﻧﻤﻮدهوبﻪطرفﻫراتﻟشﻜرﻛشﻴددرﻧزدﻳﻜﻰﻫرات باستان(ارﻳا)تﻤاﻣﻰقﻴامﻛﻨﻨدهﮔانرا ﻛﻪدرجﻨﮕﻞﻫابراىدفاعازﻫرات سﻨﮕر ﮔرفتﻪ بﻮدﻧد ،در ﻫﻤاﻧجا بﻪ آتش ﻛشﻴد .پس از آن بﻪ ﻫدف حفظوﻧﮕﻬدارىعساﻛرﻳﻮﻧاﻧﻰبﻪ ﻧاماسﻜﻨدرﻳﻪﻳﻚشﻬرراتأسﻴس ﻛردﻛﻪﻫﻤاﻧاﻫراتفعﻠﻰبﻪشﻤار ﻣﻴرود.بعدازتسخﻴرﻫراتعساﻛر 17
تصﻮﻳراسﻜﻨدرﻣقدوﻧﻰ
اسﻜﻨدر بﻪطرف فراه و ﻣربﻮطات آن حﻤﻼت خﻮد را آغاز ﻛردﻧد و ﻧﻮاحﻰ سﻴستان را ﻣتصرفشدﻧد،دراداﻣﺔاﻳﻦﻟشﻜرﻛشﻰﻧﻮاحﻰﻫﻢجﻮاردوطرفﻫﻠﻤﻨدراﻧﻴزدرتصرف خﻮددرآوردﻧدوﻣرﻛزبﻠﻮچستان(زرﻳاسپ)راﻧﻴزتسخﻴرﻧﻤﻮدﻧد. بعدسﻮقﻴاتخﻮﻳشرابﻪطرفاراﻛﻮزﻳا(قﻨدﻫار)آغازﻛردﻧد.درسال329ق.م. اراﻛﻮزﻳاراتصرفﻧﻤﻮدﻧدودرﻫﻤﻴﻦسالدرﻧزدﻳﻜﻰقﻨدﻫارﻫﻢﻳﻚپاﻳﮕاهﻧظاﻣﻰرا تأسﻴسﻧﻤﻮدﻧدودراﻳﻦجاازاﻫاﻟﻰﻣحﻞﻳﻚﻧﻴروىتازهﻧفسبﻮﻣﻰراتشﻜﻴﻞدادﻧدو ازطرفاسﻜﻨدرشخصﻰبﻪﻧامﻣﻤتﻴﻦدررأسوﻻﻳتاراﻛﻮزﻳاﻣﻨسﻮبﮔردﻳد.باوجﻮد اﻳﻦﻛﻪتااﻳﻦزﻣاناسﻜﻨدرسﻪوﻻﻳتﻣﻬﻢافغاﻧستانباستانﻧظﻴرﻫرات،بﻠﻮچستانوقﻨدﻫار راتحتسﻠطﺔخﻮددرآوردهبﻮد،اﻣاحاﻛﻢقبﻠﻰﻫراتبﻪﻫﻤﻜارىبسﻮسدوﻫزارعسﻜر براىدفاعازﻫراتتﻬﻴﻪدﻳدواستقﻼلﻫراترااعﻼنﻧﻤﻮدواسﻜﻨدرجﻬتسرﻛﻮبقﻴام ﻫراتتعدادزﻳادىعسﻜرفرستادوﻫراترابﻪﻣحاصرهدرآورد.ضﻤﻦجﻨﮓشدﻳدرﻫبر شﻮرشﻴانﻫرات(ساتﻰبارزاﻧس)ﻛشتﻪشدوﻫراتباردﻳﮕردراشغالﻧﻴروﻫاىاسﻜﻨدر درآﻣد. بﻪتعقﻴباشغالﻫرات،سﻴستانوقﻨدﻫار،اسﻜﻨدرﻣتﻮجﻪتسخﻴرﻛابﻞشد.وىدر سال329ق.م.بﻪﻛابﻞرسﻴدبعدازتسخﻴراﻳﻦﻣﻨاطقازطرﻳقپغﻤانبﻪﻛاپﻴسارفتودر آﻧجابراىعساﻛرخﻮﻳشاسﻜﻨدرﻳﺔقفقاز(بﮕرامﻛﻨﻮﻧﻰ)رابﻨاﻧﻬاد.دربﻬارﻫﻤﻴﻦسالاز راهاﻧدرابباﻻىعساﻛربسﻮسحﻤﻼتخﻮدراآغازﻧﻤﻮد،بسﻮسبﻪﻫﻤتﻫشتﻫزار عسﻜردستبﻪﻣقاوﻣتزد؛اﻣادرﻣقابﻞعساﻛرزﻳاداسﻜﻨدرتابﻣقاوﻣتﻧﻴاورد،از قسﻤتعﻠﻴاىدرﻳاىآﻣﻮﮔذشتوازآﻧجابﻪﻫﻤتﻧﻴروﻫاىباخترىبﻪحﻤﻼتخﻮدبر عساﻛراسﻜﻨدراداﻣﻪداد.اﻳﻦوضعﻴتتاسال327قبﻞازﻣﻴﻼددوامﻧﻤﻮد،درﻫﻤﻴﻦحـال 18
اسﻜﻨدرباﻳﻜﻰازقﻮﻣاﻧداﻧانﻧﻴروىباخترىدستدوستﻰدادوبادخترىجﻮاﻧﻰبﻪﻧام رخشاﻧﻪازدواجﻧﻤﻮد،بﻪاﻳﻦترتﻴبﻣﻨاطقباخترىرادرتصرفخﻮﻳشﻧﮕﻬداشت. اسﻜﻨدربعدازتسخﻴرباخترازراهﻛاپﻴسابﻪﻛابﻞبرﮔشتودرآﻧجابااستفادهازراه دروﻧتﻪبﻪﻧﻮاحﻰﻛﻨرواسﻤاررسﻴد،درﻣﻨاطقﻳادشدهطﻰجﻨﮓﻫاىسﻨﮕﻴﻦباﻳﻮسف زاﻳﻰﻫاﻣجروحشدپسازآنبﻪطرفباجﻮروچترالروآورداﻳﻦﻣﻨاطقراﻣتصرف شد. اسﻜﻨدرجرﻳانتصرفاتاﻳﻦﻣﻨاطقراتداومبخشﻴدودرسال325ق.مدربﻨدربحرى ﻛراچﻰاسﻜﻨدرﻳﻪﻳﻰدﻳﮕرىساختازآﻧجابﻪطرفﮔدروزﻳا(بﻠﻮچستان)روآوردوى زﻣاﻧﻰﻛﻪبﻪبابﻞرسﻴددرآﻧجابﻪﻣرضﻣﻼرﻳاﻣبتﻼشدﻛﻪدرﻧتﻴجﻪآنبﻪعﻤر32ساﻟﮕﻰ وفاتﻳافت. ب) -اﻣپراتﻮرى ﻳﻮﻧاﻧﻰﻫا بعد از اسﻜﻨدر بعدازﻣرگاسﻜﻨدرﻣﻴانقﻮﻣاﻧداﻧانوىبرسرقدرتاختﻼفپﻴداشدوجﻨﮓﻫاى خﻮﻧﻴﻨﻰبﻪوقﻮعپﻴﻮستدرﻧتﻴجﺔ،شخصﻰبﻪﻧامﻛاسﻨدرﻳﻜﻰازقﻮﻣاﻧداﻧاناودرشﻬر ﻣقدوﻧﻴﻪبﻪقدرترسﻴد.وىﻣادراسﻜﻨدررادرشﻬرپﻴرﻧاﻣحاصرهﻧﻤﻮدهوبعدبﻪقتﻞ رساﻧد.بﻪاﻳﻦترتﻴب،ﻫرجوﻣرجدراﻣپراتﻮرىبزرگاسﻜﻨدربﻪﻣﻴانآﻣد.ﻧتﻴجﻪﻫﻤان شدتااﻣپراتﻮرىﻳﻮﻧاﻧﻰبﻪسﻪﻣرﻛزبزرگتقسﻴﻢشﻮد. -1بعدازﻣرگاسﻜﻨدر،بطﻠﻴﻤﻮس،ﻣصرراازپﻴﻜراﻣپراتﻮرىﻳﻮﻧانجداﻛردوبﻪ تصرفخﻮﻳشدرآورد،بعدازبطﻠﻴﻤﻮسبﻪصﻮرتدواﻣداراعضاىخاﻧﻮادةاوتاسال 30ق.م.برﻣربﻮطاتﻣصرحاﻛﻤﻴتداشتﻨد.
19
-2درپاﻳتختاﻣپراتﻮرىﻳﻮﻧاﻧﻰ(ﻣقدوﻧﻴﻪ)اﻧتﻰﮔﻮسبﻪقدرترسﻴداﻧتﻰﮔﻮسو خاﻧﻮادةوىازسال306تا146ق.م.برﻣقدوﻧﻴﻪوحﻮاﻟﻰآنحﻜﻤراﻧﻰﻧﻤﻮدﻧد. -3حﻜﻤرانﻳﻮﻧاﻧﻰدﻳﮕربﻪﻧامسﻠﻴﻜﻮسدرسﻮرﻳﻪبﻪقدرترسﻴد.وﻣتصرفاتشرقﻰ اﻣپراتﻮرىﻳﻮﻧاﻧﻰراازسﻮرﻳﻪتاﻫﻨدتحتتصرفخﻮددرآوردﻛﻪافغاﻧستانازجﻤﻠﻪ ﻣﻨاطقتحتحاﻛﻤﻴتسﻠﻴﻜﻮسبﻪحسابﻣﻰآﻣد.سﻠﻴﻜﻮسوعدهﻳﻰازحﻜﻤراﻧاناﻳﻦ سﻠسﻠﻪتازﻣاندﻳﻮدتسبرافغاﻧستانحاﻛﻢبﻮدﻧد،وﻟﻰجﻨﮓﻫاىپﻰدرپﻰبﻴﻦﻧﻴروﻫاى بطﻠﻴﻤﻮسوسﻠﻴﻜﻮسزﻣﻴﻨﻪرابراىدﻳﻮدتسفراﻫﻢساختتادرسال255ق.م.استقﻼل اﻳﻦسرزﻣﻴﻦرااعﻼمﻧﻤاﻳدﻛﻪتفصﻴﻞبﻴشترآنرادردرسﻣربﻮطبﻪدورةﻳﻮﻧان-باخترى خﻮاﻫﻴﻢخﻮاﻧد. ﻓعاﻟﻴت داخﻞ صﻨﻒ شاﮔردانسﻤتﻟشﻜرﻛشﻰاسﻜﻨدرﻣقدوﻧﻰرادرﻧقشﻪﻧشاندﻫﻨد. سؤاﻻت -1اسﻜﻨدرﻣقدوﻧﻰدرﻛدامسالاﻣپراتﻮرىﻫخاﻣﻨشﻰﻫاراازبﻴﻦبرد؟ﻣعﻠﻮﻣاتدﻫﻴد. -2اسﻜﻨدرﻣقدوﻧﻲدرباخترباﻛدامدخترازدواجﻧﻤﻮد؟ -3بعدازﻣرگاسﻜﻨدرﻣقدوﻧﻲاﻣپراتﻮريﻳﻮﻧاﻧﻰﻫاباچﻪسرﻧﻮشتﻰروبﻪروﮔردﻳد؟ ﻣعﻠﻮﻣاتدﻫﻴد. ﻓعاﻟﻴت بﻴرون از صﻨﻒ شاﮔردانبااستفادهازﻣﻨابعبﻪجزﻛتابدرسﻰ،ﻣعﻠﻮﻣاترادرﻣﻮرداسﻜﻨدرجﻤع آورىﻧﻤﻮدهودرصﻨفبﻴاندارﻧد.
20
درس ﻧﻬﻢ
افغاﻧستان ﻗدﻳﻢ و ﻣﻮرﻳاﻳﻰﻫا
دراﻳﻦدرسدرﻣﻮردحﻜﻮﻣتﻣﻮرﻳاﻳﻰﻫاواوضاعسﻴاسﻰافغاﻧستانآنزﻣان ﻣعﻠﻮﻣاتحاصﻞخﻮاﻫﻴدﻛرد. اوﻟﻴﻦحاﻛﻢﻣﻮرﻳاﻳﻰﻫا،چﻨدراﮔﻮپتاﻧامداشتﻛﻪدرسال324ق.مزﻣاﻣدارىآنبر ﻧﻮاحﻰﻣختﻠفﻫﻨدتﻮسطچﻨدراﮔﻮپتاآغازشد.چﻨدراﮔﻮپتابرخﻰﻧقاطشرقﻰافغاﻧستان راﻛﻪتحتحاﻛﻤﻴتحﻜﻤراﻧانﻳﻮﻧاﻧﻰقرارداشت،تصرفﻧﻤﻮددراﻳﻦزﻣانﻧﻴروﻫاى سﻠﻴﻜﻮسﻳﻮﻧاﻧﻰابتدا،باختروبعدازآنوادىﻛابﻞراﻣتصرفشدﻧد.وچﻨدراﮔﻮپتاراتا درﻳاىسﻨدبﻪعقبراﻧدﻧد،وﻟﻰدرپﻰﻳﻚسﻠسﻠﻪپﻴروزىﻫاىﻣﻮقتعساﻛرسﻠﻴﻜﻮس دوبارهﻣﻮردحﻤﻼتپﻰدرپﻰﻧﻴروﻫاىچﻨدراﮔﻮپتاقرارﮔرفتتاباﻵخرهوىﻣجبﻮرشد ﻛﻪبﻪچﻨدراﮔﻮپتادستدوستﻰبدﻫدودخترخﻮﻳشرابﻪعقدﻧﻜاحوىدرآورد.عﻼوه برآنﮔﻨدهﻫارا،اراﻛﻮزﻳاوﮔدروزﻳاراﻧﻴزبﻪﻧﻴروﻫاىچﻨدراﮔﻮپتاواﮔذاشتوباختررا دراختﻴاردﻳﻮدتسسپرد،بعدﻫاﻫﻤﻴﻦحﻜﻤرانباخترىاستقﻼلخﻮدرااعﻼمﻛرد. چﻨدراﮔﻮپتادرسال300ق.م.درﮔذشت،پسروىبﻨدوسارابﻪقدرترسﻴد،درﻳﻦوقت ﻣراﻛزﻣختﻠفاﻣپراتﻮرىﻳﻮﻧاﻧﻰاﻳجادشدوجﻨﮓﻣﻴانآنﻫااداﻣﻪداشتباوجﻮداﻳﻦﻛﻪ جﻨﮓﻣﻴانﻧﻴروﻫاىﻳﻮﻧاﻧﻰجرﻳانداشت؛اﻣاروابطحسﻨﻪبﻴﻦسﻠﻮﻛﻴدﻳانوﻣﻮرﻳاﻳﻰﻫا روزبﻪروززﻳادﻣﻰشد.ابﻮظفرﻧدوىﻣؤرخﻫﻨدىﻣﻰﻧﻮﻳسد: «حﻜﻤران ﻫﻨد بﻨدوسارا بﻪ اﻧتﻴاﻛﻮس پﻴام فرستاد ﻛﻪ براﻳﻢ ﻳﻚتﻦطبﻴب،شرابشﻴرﻳﻦوﻳﻚﻣقدارىاﻧجﻴرخشﻚ بفرستاﻧتﻴاﻛﻮسبﻪجﻮابﻧﻮشتﻛﻪشرابواﻧجﻴر خشﻚبراﻳتخﻮاﻫﻴﻢفرستاد؛وﻟﻰدرقاﻧﻮنﻳﻮﻧاﻧﻰﻫا فروشعاﻟﻢوطبﻴبﻣﻤﻨﻮعﻣﻰباشد». روابط ﻧﻴﻚ بﻴﻦ سﻠﻮﻛﻴدﻳان و ﻣﻮرﻳاﻳﻰﻫا زﻣﻴﻨﺔ اﻧتقالاﻣﻮالتجارتﻰﻫﻨدىراﻣساعدساختتابﻪﻧﻮاحﻰ سﻜﺔطﻼﻳﻰازعصرچﻨدراﮔﻮپتا
21
باختروﻣﻨاطقتحتتسﻠطسﻠﻮﻛﻴدﻳانوحتﻰفراترازآنبرسﻨدوبرعﻜساﻣﻮالتجارتﻰ اﻳﻦﻣﻨاطقبﻪطرفﻫﻨدسرازﻳرشﻮد.اﻳﻦروابطتجارتﻰ،سببشدتازﻣﻴﻨﺔاختﻼطفرﻫﻨﮓ ﻫﻨدىوﻳﻮﻧاﻧﻰفراﻫﻢشﻮد. بعدازبﻨدوساراحﻜﻤرانﻣعروفسﻠسﻠﺔﮔﻮپتاﻳﻰ(آشﻮﻛا)بﻪقدرترسﻴد.وىدرراه ﻧشردﻳﻦبﻮداﻳﻰزحﻤاتزﻳادىراﻣتحﻤﻞشدوﻣبﻠغانزﻳادىرابﻪافغاﻧستانوﻧقاطﻣختﻠف جﻬانفرستاد.وىدرقﻠﻤروتحتسﻠطﺔخﻮﻳشفرﻣانﻫاﻳﻰرابﻪروىسﻨﮓﻫاﻧﻮشتﻛﻪاز آﻳﻴﻦبﻮداﻳﻰﻧﻤاﻳﻨدهﮔﻰﻣﻰﻧﻤﻮددرقﻨدﻫار،ﻧﻨﮕرﻫار(دروﻧتﻪ)وبعضﻰﻣﻨاطقدﻳﮕر،ازاﻳﻦﮔﻮﻧﻪ سﻨﮓﻫاﻳﻰﻛﻪفرﻣانﻫاىآشﻮﻛابﻪروىآنﻫاﻣرقﻮمشده،ﻣﻮجﻮداست.درفرﻣانﻫاىآشﻮﻛا ﻧشاﻧﺔ از ﻧام اﻳتﻮدﻣﻮس(اىتﻴﻮدﻳﻢ) وجﻮدﻧدارد ،اﻳﻦ بدان ﻣعﻨﻰ است ﻛﻪ در زﻣان حاﻛﻤﻴت آشﻮﻛادرافغاﻧستانحﻜﻤراﻧﻰاىتﻴﻮدﻳﻢشروعﻧشدهبﻮد.باآغاززﻣاﻣدارىاىتﻴﻮدﻳﻢ،ﻳﻜﻰاز واﻟﻴانآشﻮﻛاﻛﻪبرحﻮزةﻛابﻞوﮔﻨدهﻫاراحﻜﻢﻣﻰراﻧد،بﻪشﻜستﻣﻮاجﻪشد.بﻪاﻳﻦترتﻴب، حﻜﻤراﻧﻰﻣﻮرﻳاﻳﻰﻫادرقسﻤتﻫاىجﻨﻮبﻰافغاﻧستانازبﻴﻦرفت.تاسال254ق.م.اىتﻴﻮدﻳﻢ حﻤﻼتباخترراتاﻣﻨاطقجﻨﻮبﻰﻫﻨدوﻛشرساﻧﻴدواستقﻼلافغاﻧستانرااعﻼمﻛرد. ﻓعاﻟﻴت داخﻞ صﻨﻒ شاﮔردان بﻪ سﻪ ﮔروه تقسﻴﻢ شﻮﻧد ،ﻫر ﮔروه بﻪ ترتﻴب قﻠﻤرو و سرحدات حﻜﻤراﻧﻰ ﻫخاﻣﻨشﻰﻫا،ﻳﻮﻧاﻧﻰﻫاوﻣﻮرﻳاﻳﻰﻫارادرﻧقشﻪﻧشاندﻫﻨد. سؤاﻻت -1راجعبﻪﻧخستﻴﻦحﻜﻤرانﻣﻮرﻳاﻳﻰﻫاچﻪﻣﻰداﻧﻴد؟تﻮضﻴحدﻫﻴد. -2بﻨدوسارابﻪسﻠﻮﻛﻴدىچﻪﻧﻮشت؟جﻮابچﻪبﻮد؟ﻣعﻠﻮﻣاتدﻫﻴد. -3راجعبﻪبﻪعقﻴدةآشﻮﻛاچﻪﻣﻰداﻧﻴد؟بﻴانﻛﻨﻴد.
22
ﻓصﻞ دوم ﻣدﻧﻴتﻫاى اوﻟﻴﻪ در اﻓﻐاﻧستان اﻳﻦفصﻞﻣشتﻤﻞبردرسﻫاىزﻳرﻣﻰباشد: -1دوﻟتﻫاىﻣستقﻞﻳﻮﻧان-باخترى -2خصﻮصﻴاتﻣدﻧﻴتﻳﻮﻧان-باخترى -3شﻬرﻣشﻬﻮردورةﻳﻮﻧان-باخترى(آىخاﻧﻢ) -4ساکﻫا -5اﻣپراتﻮرىﻛﻮشاﻧﻰﻫا -6بﮕرامپاﻳتختاﻣپراتﻮرىبزرگﻛﻮشاﻧﻰ -7ﻫدهﻣرﻛزفرﻫﻨﮕﻰاﻣپراتﻮرىﻛﻮشاﻧﻰ -8باﻣﻴانﻳااﻣاﻛﻦبزرگبﻮداﻳﻰ -9ﻛﻴدارﻳانﻳاﻛﻮشاﻧﻴانﻛﻮچﻚ -10اﻣپراتﻮرىﻳفتﻠﻰﻫا -11افغاﻧستانﻣقارنظﻬﻮراسﻼم
23
اﻫداف ﻓصﻞ ازشاﮔرداناﻧتظارﻣﻰرودﻛﻪدرپاﻳاناﻳﻦفصﻞبﻪاﻫدافذﻳﻞﻧاﻳﻞآﻳﻨد: شاﮔردانبادوﻟتﻳﻮﻧان-باخترى،شﻬرآىخاﻧﻢ،حﻜﻤراﻧﻰساکﻫاوپارتﻫا،اﻣپراتﻮرى ﻛﻮشاﻧﻰﻫاوﻣراﻛزعﻤدةآنﻫا،حاﻛﻤﻴتﻛﻴدارﻳان،اﻣپراتﻮرىﻳفتﻠﻰﻫاووضعﻴتافغاﻧستان ﻣقارنظﻬﻮراسﻼمآشﻨاشﻮﻧد. خصﻮصﻴاتﻣدﻧﻴتﻳﻮﻧان-باخترىوطرزساختﻤانشﻬرآىخاﻧﻢرابﻴانﻛردهبتﻮاﻧﻨد. ارزشساحاتباستاﻧﻰبﮕرام،ﻫدهوباﻣﻴانرادرکﻛﻨﻨد. باساحاتباستاﻧﻰوتﻮرﻳستﻰﻛشﻮرعﻼقﻪﻣﻨدشﻮﻧد.
24
درس دﻫﻢ
دوﻟتﻫاى ﻣستﻘﻞ ﻳﻮﻧان -باخترى
دراﻳﻦدرسدرﻣﻮردتأسﻴسدوﻟتﻳﻮﻧان-باخترى،وضعسﻴاسﻰباخترﻛﻪشاﻣﻞ ﻣﻨاطقسغد،ﻣرو،بﻠخوتخارﻣﻰشدآشﻨاﻣﻰشﻮﻳد. دﻳﻮدتساولﻣؤسسدوﻟتﻳﻮﻧان-باخترىﻣﻰباشد.وىدرسال255ق.مدرباختر استقﻼلخﻮﻳشراازسﻠﻮﻛﻴدﻫااعﻼمﻧﻤﻮد.حﻜﻤراﻧﻰدﻳﻮدتسداراىدوﻣرحﻠﻪاست: درﻣرحﻠﺔﻧخستوىسﻜﻪﻫاﻳﻰراضربزدﻛﻪدرﻳﻚروىآنعﻜسدﻳﻮدتسودر روىدﻳﮕرآنچﻬرةاﻧتﻴﻜﻴﻮسﻧقششدهبﻮد؛اﻣادرﻣسﻜﻮﻛاتﻣرحﻠﺔبعدىحﻜﻤراﻧﻰ او درﻳﻚ طرف سﻜﻪ چﻬرة دﻳﻮدتس و در روى دﻳﮕرآن جﻴﻮپﻴتر (اﻟﻬﺔ رعد و برق) ترسﻴﻢشدهاست.حﻜﻤراﻧﻰدﻳﻮدتستاباخترﻛﻪشاﻣﻞﻣﻨاطقسغد،ﻣرو،بﻠخوتخار بﻮدﻣﻰشد. دﻳﻮدتساولدرسال250ق.م.وفاتﻳافت.بعدازﻣرگاوپسروىدﻳﻮدتسدوم بﻪقدرترسﻴد.وىتاسال230ق.م.برسرزﻣﻴﻦباخترحﻜﻤراﻧﻰﻛرد.دراﻳﻦزﻣان ﻣﻨاطقدﻳﮕرىﻫﻤچﻮنﻫراتوحﻮزةﻫرﻳرودﻧﻴزبﻪقﻠﻤروتحتﻛﻨترولدﻳﻮدتسدوم ﻣﻠحقشدوروابطبﻴﻦدوﻟتپارتبﻪرﻫبرىارساسودﻳﻮدتسﻫﻢاستحﻜامﻳافت.بﻪ اﻳﻦترتﻴب،دودوﻟتتازهاستقﻼلﻳافتﻪ،دربرابرسﻠﻮﻛﻴدﻳانباﻫﻢﻣتحدشدﻧد. زﻣاﻣدارىسﻠسﻠﺔدﻳﻮدتسﻣدتزﻳادىدوامﻧﻴافت؛زﻳراﻳﻚتﻦازفرﻣاﻧدﻫانبﻪﻧام آىتﻴدﻳﻮمدرسال220ق.م.برضدوىقﻴامﻧﻤﻮدوبﻪحاﻛﻤﻴتسﻠسﻠﻪدﻳﻮدتسﻧقطﺔ پاﻳانﮔذاشت. آىتﻴدﻳﻮمدرسال220ق.م.حاﻛﻢﻣستقﻞجدﻳدباخترشداﻳﻦدرحاﻟﻰاستﻛﻪ حﻜﻤرانﻳﻮﻧاﻧﻰشامآﻧتﻴﻜﻴﻮسدوﻟتﻣستقﻞﻧﻮبﻨﻴادپارتﻰراﻣﻮردحﻤﻠﻪقراردادوبعد ازسقﻮطدوﻟتپارتحﻤﻼتخﻮدرابﻪطرفباخترآغازﻛرد.
25
آىتﻴدﻳﻮمغرضﻣقابﻠﻪوجﻠﻮﮔﻴرىازﻧفﻮذدشﻤﻦبﻪحﻮزةﻫرﻳرودشتافتودر آﻧجادرطﻰجﻨﮓﻫاىسﻨﮕﻴﻨﻰبﻪشﻜستﻣﻮاجﻪشد،بعدازآنبﻪطرفﻣرﻛزخﻮد زرﻳاسپروآورد.اودرآﻧجابﻪﻫدفدفاعازسرزﻣﻴﻦتحتحاﻛﻤﻴتخﻮدﻛﻤرﻫﻤت بست.اﻳﻦدفاعدوسالبﻪطﻮلاﻧجاﻣﻴد.طﻰﻫﻤﻴﻦﻣدتﻣﻨاطقزﻳرحاﻛﻤﻴتاشدر ﻣحاصرةحاﻛﻢشامقرارداشت،تااﻳﻦﻛﻪبعدازدوسالبﻴﻦدوجﻨاحﻣصاﻟحﻪصﻮرت ﮔرفت.بﻪتعقﻴبآنزﻣﻴﻨﺔتﻮسعﻪوﮔسترشﻫرچﻪبﻴشترحﻜﻤراﻧﻰاوﻣساعدﮔردﻳد. آىتﻴدﻳﻮم،اوﻟﻴﻦحﻜﻤرانباختربﻮدﻛﻪﻫﻨرﻳﻮﻧاﻧﻰراتاﻧﻴﻢقارةﻫﻨدرساﻧد.بﻪباورﻳﻚ تعدادﻣؤرخانبراساسسﻨﮓﻧﻮشتﻪﻫاىخروشتﻰﻛﻪدرﻫﻨدبﻪدستآﻣدهاستﻣعﻠﻮم ﻣﻰشﻮدﻛﻪصﻨعتﻛارانوﻫﻨرﻣﻨدانﻳﻮﻧاﻧﻰتأثﻴرخﻮدرابرﻣﻨاطقﻫﻨدﮔذاشتﻪاﻧد. بعد از آﻳتﻴدﻳﻮم ،پسر وى دﻳﻤﻴتروس در سال 190ق.م جاﻧشﻴﻦ او شد .ﻣﻮصﻮف قﻠﻤروتحتتسﻠطخﻮﻳشراﮔسترشدادوﻧﻮاحﻰتاﻛسﻴﻼ،ﻛاتﻴاواروﻣﻮرﻳاپتﻪراازقﻴد سﻠطﺔپادشاهﻫﻨدىخارجساخت.دﻳﻤﻴتروسدرﻧﻮاحﻰﻣختﻠفقﻠﻤروخﻮدﻛارساخت وسازشﻬرﻫاىجدﻳدراآغازﻛردﻛﻪشﻬرﻛﻼتدراراﻛﻮزﻳا،سﻴاﻟﻜﻮتوپتﻴاﻟﻪدر
ﻧﻤﻮﻧﻪﻳﻰازﻣسﻜﻮﻛاتدﻳﻤترس
26
سﻨدوﻫﻨدازﻧﻤﻮﻧﻪﻫاىبارزآناست. آخرﻳﻦ حﻜﻤران سﻠسﻠﺔ ﻳﻮﻧان -باخترى دﻳﻤﻴتروس بﻮد ﻛﻪ از جاﻧب ﻳﻚتﻦ از قﻮﻣاﻧداﻧانخﻮدبﻪﻧاماﻳﻮاﻛراتﻴدشﻜستخﻮرد.اﻳﻮاﻛراتﻴدسﻠسسﻠﺔحﻜﻤراﻧﻰجدﻳدرا اساسﮔذاشت.وىدرسال181قبﻞازﻣﻴﻼددربﻠخبﻪقدرترسﻴدوبرتﻤامآرﻳاﻧاى
ﻧﻤﻮﻧﺔازﻣسﻜﻮﻛاتاﻳﻮﻛراتﻴد
باستانحﻜﻢﻣﻰراﻧد.درزﻣانحﻜﻤراﻧﻰاﻳﻮاﻛراتﻴدبقاﻳاىخاﻧﻮادةآىتﻴدﻳﻮمبﻪﻫﻤﻜارى پارتﻫابرضداودستبﻪﻳﻚسﻠسﻠﻪفعاﻟﻴتﻫازد.درﻧتﻴﻴجﺔﻫﻤﻴﻦفعاﻟﻴتﻫابﻮدﻛﻪ حاﻛﻤﻴت اﻳﻮاﻛراتﻴد دچار ضعف و تزﻟزل شد ،و در سال 135ق.م .ﻣرﻛز حﻜﻤراﻧﻰ خﻮﻳشرابﻪجﻨﻮبﻫﻨدوﻛشﻳاﻛاپﻴسااﻧتـقالداد. بعدازاﻳﻮاﻛراتﻴدپسراوﻫﻴﻠﻮﻛﻠﻴسبرﻣسﻨدقدرتﻧشست.وىﻛﻪآخرﻳﻦحﻜﻤران دورةﻳﻮﻧان-باخترىشﻨاختﻪﻣﻰشد،داﻣﻨﺔقﻠﻤروتحتسﻠطﺔخﻮدراازشﻤالﻫﻨدوﻛش تاﮔﻨدﻫاراوجﻬﻠﻢوسعتداد.درﻣجﻤﻮعسﻰوششتﻦازحاﻛﻤانﻳﻮﻧان-باخترى برسرزﻣﻴﻦباخترحﻜﻢراﻧدﻧد.درسالصدم()100قبﻞازﻣﻴﻼدسﻠسﻠﺔدﻳﮕرىبﻪﻧام ساکﻫادرﻧﻮاحﻰجﻨﻮبﻰافغاﻧستانباستانروﻳﻜارشدﻧدوروزبﻪروزﻣﻨاطقتحت
27
تسﻠط خﻮد را وسعت ﻣﻰدادﻧد و بﻪ صﻮرت تدرﻳجﻰ حﻜﻤراﻧان ﻣحﻠﻰ دورة ﻳﻮﻧان- باخترىراخﻠعﻧﻤﻮدهوبﻪسقﻮطﻣﻮاجﻪساختﻨد. ﻓعاﻟﻴت داخﻞ صﻨﻒ شاﮔردانﻣﻮقعﻴتﻛاپﻴسا،پتﻴاﻟﻪوجﻬﻠﻢرادرﻧقشﻪﻫاﻧشاندﻫﻨد. سؤاﻻت -1ﻛدامﻳﻜﻲازحﻜﻤراﻧانﻳﻮﻧان-باخترىاوﻟﻴﻦباراستقﻼلباخترراازسﻠﻮﻛﻴدﻳان اعﻼمﻛرد؟ﻣعﻠﻮﻣاتخﻮﻳشرابﻴانﻛﻨﻴد. -2آىتﻴدﻳﻮمﻛﻲبﻮد؟ﻣعﻠﻮﻣاتدﻫﻴد. -3آخرﻳﻦاﻣپراتﻮردورةﻳﻮﻧانباخترﻛﻪبرتﻤامحﻮزةباخترحاﻛﻤﻴتداشتﻛﻰبﻮد؟ ﻓعاﻟﻴت بﻴرون از صﻨﻒ شاﮔردانتصاوﻳرﻣسﻜﻮﻛاتدورةﻳﻮﻧان-باختريرابااستفادهازﻧشراتوﻛتابﻫاى دﻳﮕرجﻤعآوريﻧﻤﻮدهودرصﻨفﻧﻤاﻳشدﻫﻨد.
28
درس ﻳازدﻫﻢ
خصﻮصﻴات ﻣدﻧﻴت ﻳﻮﻧان -باخترى
دراﻳﻦدرسپﻴراﻣﻮناﻫﻤﻴتوخصﻮصﻴاتﻣدﻧﻴتﻳﻮﻧان-باخترىدرافغاﻧستان قدﻳﻢآشﻨاﻣﻰشﻮﻳد. افغاﻧستان از ﻧظر عده ﻳﻰ زﻳادى از ﻣؤرخان وﻣحققان ﻳﻚ ﻣﻨطقﺔ ﻣﻬﻢ استراتژﻳﻚ ﻣحسﻮبﻣﻴشﻮد.ﻣؤرخشﻬﻴراﻧﮕﻠﻴسﻰ(تاﻳﻨبﻰ)ازافغاﻧستانبﻪعﻨﻮانﻛاﻧﻮنﻣدﻧﻴتﻫاىقدﻳﻢو ﻣحﻞتﻼقﻰآنﻫاﻳادﻛردهاست،اﻣاباستانشﻨاسانجاپاﻧﻰ(ﻣاورﻳزوﻳﻮتﻮزى)افغاﻧستانباستان راچﻬارراهتجارتﻰﻟقبدادهاست؛وﻟﻰعﻼﻣﻪحبﻴبﻰافغاﻧستانراﻣﻬدتﻤدنﻫادرﻣﻨطقﻪ ﻣعرفﻰﻛردهاست.بﻪﻫﻤﻴﻦترتﻴب،اﻟقابوعﻨاوﻳﻦدﻳﮕرﻧﻴزراجعبﻪاﻫﻤﻴتافغاﻧستانقدﻳﻢ ذﻛرشدهاست.ازجﻤﻠﻪﻣدﻧﻴتﻫاىﻣشﻬﻮرتارﻳخﻰﻛﻪدرافغاﻧستانوﻣﻨطقﻪقابﻞشﻨاخت است،ﻣدﻧﻴتﻳﻮﻧان-باخترﻣﻰباشد. ﻣدﻧﻴتﻳﻮﻧان-باخترىاساساًﻣجﻤﻮعﺔآﻣﻴزشدوتﻤدناست.ﻳﻜﻰازاﻳﻦدوﻣدﻧﻴتبﻪ وسﻴﻠﺔﻳﻮﻧاﻧﻰﻫاوﻫﻤراهباآنﻫابﻪافغاﻧستانوﻣﻨطقﻪرسﻴدهاستودﻳﮕرآنﻣدﻧﻴتساﻛﻨان باختربﻮدﻛﻪبربﻨﻴادﻣدﻧﻴتﻫاىقدﻳﻢآرﻳاﻳﻰاﻧﻜشافﻛردهبﻮد.تزوﻳجاﻳﻦدوتﻤدندر افغاﻧستانوﻣﻨطقﻪاساسﻣدﻧﻴتجدﻳدراﮔذاشتﻛﻪدرتارﻳخبﻪﻧامﻣدﻧﻴتﻳﻮﻧان-باختر شﻨاختﻪشدهاست. ﻳﻮﻧاﻧﻰﻫادرﻛشﻮرشانﻣراحﻞﻣختﻠفتفﻜرواﻧدﻳشﺔعاﻟﻰراپشتسرﮔذاشتﻪبﻮدﻧد. ﻳﻜﻰ از اﻳﻦ ﻣراحﻞ ﻣرحﻠﺔ ﻫﻴراﻛﻠت ،افﻼطﻮن ،بطﻠﻴﻤﻮس و ساﻳر فﻴﻠسﻮفان بﻮد اﻳﻦ ﻣرحﻠﻪ بااﻣپراتﻮرىﻳﻮﻧاﻧﻰﻳﻜجاتجﻠﻰﻳافت.دراﻣﻮرعﻤراﻧﻰتجاربﻣختﻠفراآزﻣﻮدهوازآن استفادهﻛردهبﻮدﻧدﻛﻪازﻧﻤﻮﻧﻪﻫاىآنﻣﻰتﻮانازﻫﻨرﻫﻴﻜﻞتراشﻰﻧامبردﻛﻪبﻪﻣرحﻠﺔﻛﻤال رسﻴدهبﻮد. ﻳﻮﻧاﻧﻴانﻫﻤﻴﻦﮔﻮﻧﻪدستآوردﻫاىﻣدﻧﻰدﻳﮕرىﻧﻴزدرﻛشﻮرشانداشتﻨد.ﻳﻮﻧاﻧﻴانﻳﻜجا بافتﻮحاتخﻮد،دستآوردﻫاىﻣدﻧﻰخﻮﻳشرابﻪﻣﻨاطقتحتتسﻠطشانآوردﻧدﻛﻪ ﻧﻤﻮﻧﻪﻫاىآندرتﻤامﻣﻨاطقتحتﻧفﻮذاﻳشانبﻪخصﻮصدرافغاﻧستانقدﻳﻢآشﻜاراست. ﻣعﻤارانﻳﻮﻧاﻧﻰبراىساختﻦپاﻳﮕاﻫاىعسﻜرىﻣﻨاطقﻰرااﻧتخابﻣﻰﻧﻤﻮدﻧدﻛﻪازدوﻳاسﻪ طرفبﻪﻫﻤﻜارىﻣﻮاﻧعطبﻴعﻰﻣحافظتﻣﻰشد.ﻧﻤﻮﻧﺔاﻳﻦﮔﻮﻧﻪﻣعﻤارىدرﻣﻨاطقﻣختﻠف افغاﻧستاندﻳدهﻣﻰشﻮد؛طﻮرﻣثـال:ﻣحﻞباستاﻧﻰآىخاﻧﻢﻛﻪدرﻣقاطعدرﻳاﻫاىﻛﻮﻛچﻪ
29
وآﻣﻮاعﻤارشدهاستوﻧﻴزﻣحﻞباستاﻧﻰبﮕرامﻳﻜﻰدﻳﮕرىازﻧﻤﻮﻧﻪﻫاىاﻳﻦﻣعﻤارى ﻣﻰباشدﻛﻪدرﻣحﻞﻣقاطعرودشتﻞوپﻨجشﻴربﻨاﻳافتﻪاست. ﻣجسﻤﻪسازىوﻫﻴﻜﻞتراشﻰازﻧﻤﻮﻧﻪﻫاىﻫﻨرﻳﻮﻧاﻧﻰاستﻛﻪدرافغاﻧستانقدﻳﻢبﻪ ﻣساعﻰﻫﻨرﻣﻨدانافغاﻧﻰزﻳاداﻧﻜشافﻛرد.اﻳﻦﻫﻨرباﻣﻮجﻮدﻳتﻣجسﻤﻪﻫاىباﻣﻴاندرادوار اخﻴربﻪحﻴثﻣﻴراثفرﻫﻨﮕﻰجﻬاﻧﻰشﻨاختﻪشدهاست.ﻧﻤﻮﻧﺔرسﻢاﻟخطﻳﻮﻧاﻧﻰبﻪروى سﻨﮓﻧﻮشتﻪﻫابسﻴارقابﻞرؤﻳتاستﻛﻪدرآنزﻣاندرقسﻤتﻫاىﻣختﻠفﻛشﻮرﻣعﻤﻮل بﻮد.اﻳﻦرسﻢاﻟخطﻫاﻣﻨابعﻣطﻤئﻦوﻣﻬﻢحﻮادثتارﻳخﻰافغاﻧستانﻣﻰباشد. ﻣثالﻫاى ﻣختﻠف تﻤدن ﻳﻮﻧاﻧﻰ ﻛﻪ در روشﻫاى ﻣعﻤارى در ﻣجسﻤﻪ سازى و ﻛاربرد رسﻢاﻟخطدﻳدهﻣﻰشﻮد،بﻪﻫﻤتافغانﻫادرافغاﻧستانوﻣﻨطقﻪاﻧﻜشافوتﻮسعﻪﻳافت.ابتدا ﻣردماﻳﻦﻧﻮآورىﻫاراپذﻳرفتﻪوپسازآنغرضتعﻤﻴﻢوازدﻳادآنزحﻤاتزﻳادﻛشﻴدﻧد؛ بﻪﻫﻤﻴﻦﻣﻠحﻮظدردورةتﻤدنﻳﻮﻧانوباخترتﻤاﻣﻰدستآوردﻫاىﻳﻮﻧانقدﻳﻢوباختربﻪ صﻮرتﻳﻮﻧاﻧﻰباقﻰﻧﻤاﻧد؛بﻠﻜﻪﻣطابقبﻪاساساتوارزشﻫاىافغاﻧﻰرشدﻛردوچﻬرةﻳﻚ تﻤدنﻣشترکرابﻪخﻮداختﻴارﻛردﻛﻪدرتارﻳخقدﻳﻢبﻪﻧامﻣدﻧﻴتﻳﻮﻧان-باخترﻣسﻤﻰ شدهاست. ﻓعاﻟﻴت داخﻞ صﻨﻒ شاﮔردانبﻪچﻨدﮔروهتقسﻴﻢشﻮﻧدوﻫرﮔروهدربارةاﻳﻦﻛﻪچراﻣؤرخانبﻪافغاﻧستان قدﻳﻢاﻟقابوﻧامﻫاىﻣختﻠفدادهاﻧدباﻫﻢبحثﻧﻤﻮدهوﻧتﻴجﻪراﻳﻜﻰازآنﻫابﻪدﻳﮕران بﻴانﻧﻤاﻳﻨد. سؤاﻻت -1ﻣؤرخان،افغاﻧستانباستانرابﻪﻛداماﻟقابﻳادﻧﻤﻮدهاﻧد؟ -2تأثﻴرﻣتقابﻞﻫﻨرﻣعﻤارىﻳﻮﻧان-باخترچﻪبﻮد؟ -3ﻫﻨرﻣجسﻤﻪسازىﻳﻮﻧاﻧﻰدرافغاﻧستانچﻪتأثﻴرداشت؟ﻣعﻠﻮﻣاتدﻫﻴد. ﻓعاﻟﻴت بﻴرون از صﻨﻒ شاﮔرانراجعبﻪشﻜﻞ،ﻧﻮعوساختﻤان،ﻣعﻤارىقدﻳﻢازبزرﮔانخﻮﻳشﻣعﻠﻮﻣاتبﻪ دستآوردهوآنرادرصﻨفبﻪدﻳﮕرانتشرﻳحﻧﻤاﻳﻨد.
30
درس دوازدﻫﻢ
آىخاﻧﻢ شﻬر ﻣشﻬﻮر دورة ﻳﻮﻧان -باخترى
دراﻳﻦدرسدررابطﻪبﻪآثاروشﻮاﻫدبﻪدستآﻣدهازﻣحﻞباستاﻧﻰآىخاﻧﻢﻛﻪ جزءتارﻳخقدﻳﻢافغاﻧستانﻣحسﻮبﻣﻰشﻮدآشﻨاﻣﻰشﻮﻳد. درﻣحﻞتقاطعدرﻳاﻫاىﻛﻮﻛچﻪوآﻣﻮدروﻻﻳتتخار2300سالقبﻞﻳﻚشﻬردفاعﻰ تأسﻴسشدﻛﻪﻧشاﻧﻪﻳﻰازﻣدﻧﻴتﻳﻮﻧان-باخترىﻣﻰباشد.اﻳﻦشﻬردرسال1946م.از طرفباستانشﻨاسانفراﻧسﻮىﻣﻮردﻛاوشوتحقﻴققرارﮔرفت. آىخاﻧﻢ،اسﻢترﻛﻰاستﻛﻪآىبﻪﻣعﻨاىﻣاهوخاﻧﻢبﻪﻣعﻨاىزناستعﻤالﻣﻰشﻮد. بعضﻰ اوقات اﻫاﻟﻰ ﻣحﻞ براى اﻳﻦ ﻣﻨطقﻪ ﻧام ﻣاه خاﻧﻢ را ﻫﻢ استعﻤال ﻣﻰﻛﻨﻨد با آﻧﻜﻪ ﻣشخصﻧﻴستﻛﻪﻧخستﻴﻦبﻨﻴاﻧﮕذاراﻳﻦﻣﻨطقﺔباستاﻧﻰچﻪﻛسﻰبﻮدهاست،وﻟﻰبراساس شﻮاﻫدىﻛﻪازﻳﻦﻣحﻞبﻪدستآﻣدهاستوﻳاازبعضﻰﻣتﻮنتارﻳخﻰبرﻣﻰآﻳد،آشﻜار ﻣﻰسازدﻛﻪﻧخستﻴﻦباراساساﻳﻦشﻬررااسﻜﻨدرﻣقدوﻧﻰﮔذاشتﻪاست،جغرافﻴﻪدان ﻣعروفﻳﻮﻧاﻧﻰبطﻠﻴﻤﻮسدرآثارخﻮدبﻪﻧاماسﻜﻨدرﻳﻪاﻛسﻮسازﻳﻚﻣحﻞتذﻛردادهﻛﻪ بدونشﻚآىخاﻧﻢﻛﻨﻮﻧﻰاست. تحقﻴقاتباستانشﻨاسانفراﻧسﻮىﻧشاندادﻛﻪاﻫاﻟﻰﻧخستﻴﻦاﻳﻦشﻬرباﻣﻬارتودقت ﻛاﻣﻞﻣﻴتﻮدﻧﻮﻳﻦﻣعﻤارىراازﻣﻴانروشﻫاىﻣعﻤارىشرقﻰوغربﻰبﻪوجﻮدآوردﻧدﻛﻪ ازجاﻳﮕاهوﻣقامخاصﻰبرخﻮرداراست.بﻪطﻮرﻣثالجﻬتاستحﻜامبعضﻰازعﻤارات، درتﻬداببﻪجاىخشتخامازخشتپختﻪﻛارﮔرفتﻪشده،اززغالبﻪﻣقصدجﻠﻮﮔﻴرى از رطﻮبت ﻳﻚ ﻻﻳﺔ (طبقﻪ) بﻪ خصﻮص ساختﻪ شده و براى تزﻳﻴﻦ اﻳﻦ بﻨاﻫا از سﻨﮓ چﻮﻧﻪ(آﻫﻚ)ﻛارﮔرفتﻪشدهاست.
ستﻮنﻫاىآىخاﻧﻢ
31
تحقﻴقاتپﻰﻫﻢباستانشﻨاسانﻧشاندادﻛﻪآىخاﻧﻢﻛاﻧﻮنﻣﻤزوجتﻤدنﻳﻮﻧان-باخترى ﻣﻰباشد.اﻳﻦشﻬرباستاﻧﻰبﻪوسﻴﻠﺔدﻳﻮاربزرﮔﻰاحاطﻪشدهﻛﻪطﻮلآنبﻪ1500ﻣترو ارتفاعآنبﻪ10ﻣترﻣﻰرسد.اﮔربقاﻳاىعﻤاراتبﻪدستآﻣدهازاﻳﻦﻣحﻞووﻳراﻧﻪﻫاىﻛﻪ ﻣﻮردﻛاوشقرارﮔرفتﻪازﻧظرﻣﻮقعﻴتوحاﻟتﻣﻼحظﻪشﻮدبﻪوضاحتآشﻜارﻣﻰشﻮد ﻛﻪدربخشﻣرﻛزىاﻳﻦشﻬردفاترودرحﻮاﻟﻰآنخاﻧﻪﻫاىﻣسﻜﻮﻧﻰآبادشدهبﻮد.قسﻤت وسطﻰاﻳﻦشﻬرﻛﻪ300در300ﻣترساحﻪرااحتﻮاﻣﻰﻛﻨد،بﻪشﻜﻞحﻮﻳﻠﻰﻧﻤاﻳانﻣﻰشﻮد ﻛﻪدراصﻞپاﻳتختحاﻛﻤانوﻣرﻛزادارىﻫﻤانوقتبﻮدهاست. اﻳﻦحﻮﻳﻠﻰﻛﻪ130ﻣترطﻮلو180ﻣترعرضداشتبﻪشﻜﻞﻣستطﻴﻞساختﻪشدهو درچﻬاراطرافخﻮدداراى()116ستﻮنﻣﻰباشد.وﻫﻤﻴﻦطﻮرﻳﻚتاﻻربزرگﻛﻪطﻮل آن27وعرضآنبﻪ17ﻣتررسﻴدهدروسطحﻮﻳﻠﻰبزرگدﻳدبﻴﻨﻨدهرابﻪخﻮدجﻠب ﻣﻰﻛﻨد. ازخاﻧﻪﻫاواتاقﻫاىداخﻞﻣحﻮطﺔآىخاﻧﻢآثاروشﻮاﻫدزﻳادىبﻪدستآﻣدهﻛﻪاز عظﻤتﻣدﻧﻴتﻳﻮﻧان-باخترىﻧﻤاﻳﻨدهﮔﻰﻣﻰﻛﻨد.
ﻓعاﻟﻴت داخﻞ صﻨﻒ شاﮔردانبﻪدوﮔروهتقسﻴﻢشﻮﻧد،ﮔروهاولراجعبﻪبﻨﻴاﻧﮕذارآىخاﻧﻢوﮔروهدومراجع بﻪﻣﻮقعﻴتآىخاﻧﻢباﻫﻢبحثﻧﻤاﻳﻨد. سؤاﻻت .1راجعبﻪوجﻪتسﻤﻴﻪوﻣﻮقعﻴتآىخاﻧﻢچﻪﻣﻴداﻧﻴد؟ﻣعﻠﻮﻣاتدﻫﻴد. .2درآىخاﻧﻢﻣسﻜﻮﻛاتﻛدامدورهدرﻳافتشده؟واضﻴحسازﻳد. ﻓعاﻟﻴت بﻴرون از صﻨﻒ شاﮔردانبااستفادهازﻣﻨابعوشخصﻴتﻫاىفرﻫﻨﮕﻰراجعبﻪوﻻﻳتتخاروآىخاﻧﻢ ﻣعﻠﻮﻣاتجﻤعآورىﻧﻤﻮدهودرصﻨفآنراتﻮضﻴحﻧﻤاﻳﻨد.
32
درس سﻴزدﻫﻢ
ساكﻫا
دراﻳﻦدرسراجعبﻪحاﻛﻤﻴتساکﻫادرساحاتجﻨﻮبافغاﻧستان؛چﻮن اراﻛﻮزﻳا«قﻨدﻫار»سﻜستان«سﻴستان»ﻣعرفتحاصﻞﻣﻰﻧﻤاﻳﻴد. آخرﻳﻦحﻜﻤراندورةﻳﻮﻧان-باخترىاﻣپراتﻮرﻫﻴﻠﻮﻛﻠﻴسبﻮد،وىبرتﻤاماﻣپراتﻮرى ﻳﻮﻧان-باخترىحاﻛﻤﻴتداشت.بعدازاوحاﻛﻤانﻣحﻠﻰبﻪوجﻮدآﻣدﻧدﻛﻪﻫرﻳﻜﻰاز اﻳشانبرﻣﻨطقﺔﻛﻮچﻜﻰحﻜﻢﻣﻰراﻧد.اﻳﻦوضعﻴتتاصدسالقبﻞازﻣﻴﻼداداﻣﻪﻳافت.در اﻳﻦزﻣاندرﻣﻨاطقجﻨﻮبوجﻨﻮبشرقﻰافغاﻧستانقدﻳﻢ،زﻣاﻣدارىسﻠسﻠﺔجدﻳدىبﻪﻧام ساکﻫاآغازشد. درساحاتجﻨﻮبافغاﻧستانباستان؛چﻮن،اراﻛﻮزﻳا(قﻨدﻫار)سﻜستان(سﻴستان)قﻮم ﻧﻴروﻣﻨدىبﻪﻧامساکﻫاحاﻛﻤﻴتخﻮﻳشرااساسﮔذاشتﻨد.ﻧخستﻴﻦحاﻛﻢاﻳﻦﻧﻴروى جدﻳدبﻪﻧامﻫراﻳﻮسشﻨاختﻪشدهاست،وىﻫﻤچﻮناﻣپراتﻮرانﻳﻮﻧان-باخترىبﻪﻧامخﻮد سﻜﻪضربﻣﻰزداﻳﻦسﻠسﻠﻪبﻪﻣدتﻛﻮتاﻫﻰداﻣﻨﺔﻣتصرفاتشانراتاتاﻛسﻴﻼ،سﻨدو حﻮاﻟﻰبﻮﻻنﮔسترشدادﻧد،وﻧﻮاحﻰجﻨﻮبوجﻨﻮبشرقﻰاﻣپراتﻮرىﻳﻮﻧان-باخترىراﻧﻴز تحتﻛﻨترولخﻮﻳشدرآوردﻧد. بعدازﻫراﻳﻮس،ﻣاﻳﻮسدرسال72قبﻞازﻣﻴﻼدبﻪقدرترسﻴد.وىبﻪروىﻣسﻜﻮﻛات خﻮﻳشعﻨﻮانشﻬﻨشاهراﻧﻮشت،ﻳﻚﻧاﻣﻪﻛﻪاززﻣانحاﻛﻤﻴتوىبﻪدستباستانشﻨاسان رسﻴدهوبرروىپارچﺔﻣسﻰتحرﻳرشده،ازﻳﻦﻧاﻣﻪاستﻨباطﻣﻰشﻮد.ﻛﻪدراﻳﻦﻧاحﻴﻪ78 سالقبﻞازﻣﻴﻼد،استفادهازرسﻢاﻟخطﻳﻮﻧاﻧﻰوخروشتﻰآشﻜاراظاﻫرﻣﻰشﻮد.ﻫفتقسﻢ ﻣسﻜﻮﻛاتزﻣانﻣاﻳﻮسبﻪدستباستانشﻨاسانرسﻴدهاست. بعدازﻣاﻳﻮسدوتﻦازوارثانوىشﻨاساﻳﻰشدهﻛﻪحﻜﻤراﻧﻰﻫردوىاﻳشان50سالقبﻞ ازﻣﻴﻼددراثرفشاراقﻮامسﻴتﻰپاﻳانﻳافتواﻣپراتﻮرانﻛﻮشاﻧﻰاﻳشانراازقدرتخﻠعﻧﻤﻮده وﻣتصرفاتاﻳشانراﻧﻴزتحتسﻴطرةخﻮددرآورﻧد.
33
ﻓعاﻟﻴت داخﻞ صﻨﻒ شاﮔردانباﻫﻢراجعبﻪساکﻫاﮔفتﮕﻮﻧﻤﻮده،وازﻳﻜدﻳﮕرسؤالﻛﻨﻨدوجﻮاباتآنرا ﻧﻴزخﻮداﻳشانارزﻳابﻰﻛﻨﻨد. سؤاﻻت - 1اوﻟﻴﻦﻣرﻛزساکﻫادرﻛجابﻮد؟ﻣعﻠﻮﻣاتدﻫﻴد. - 2ﻧخستﻴﻦحﻜﻤرانساکﻫاچﻪﻧامداشت؟ ﻓعاﻟﻴت بﻴرون از صﻨﻒ شاﮔرداندرﻣﻮردساکﻫاﻳﻚﻣطﻠبتﻬﻴﻪﻧﻤﻮدهوآنرادرصﻨفارائﻪبدارﻧد.
34
درس چﻬاردﻫﻢ
اﻣپراتﻮرى ﻛﻮشاﻧﻰﻫا
دراﻳﻦدرسراجعبﻪتأسﻴساﻣپراتﻮرىﻛﻮشاﻧﻰﻫا،واﻣپراتﻮرانﻣﻬﻢآنﻫاوﻛتبﻴﺔ رباتﻚآشﻨاﻣﻴشﻮﻳد. ﻧامﻛﻮشاﻧﻰﻫاازﻛﻠﻤﺔﻛﻮشانﮔرفتﻪشدهاست،ﻛﻮشان،ﻳﻜﻰازجﻤﻠﻪاقﻮامﻳﻮچﻰ بﻮدﻛﻪازدرﻳاىآﻣﻮعبﻮرﻧﻤﻮدﻧدودربﻠخبﻪحاﻛﻤﻴتﻳﻮﻧان-باخترىخاتﻤﻪبخشﻴدﻧد.در آغازحﻜﻤراﻧﻰﻛﻮشاﻧﻴان،سﻪوﻻﻳتدﻳﮕربابﻠخﻣﻠحقشدواساسﻳﻚاﻣپراتﻮرىجدﻳدرا ﮔذاشتﻨد.درآنزﻣان،چﻬاراﻣپراتﻮرىبزرگبرﻣﻨاطقوسﻴعﻰآسﻴاواروپاحاﻛﻤﻴتداشتﻨد
دوروىﻳﻚسﻜﺔﻛجﻮﻻﻛدفﻴررس ﻛتﻴبﺔرباتﻚ
ﻛﻪﻳﻜﻰازآنﻫااﻣپراتﻮرىﻛﻮشاﻧﻰﻫابﻮد. ﻣؤسساﻣپراتﻮرىﻛﻮشاﻧﻰ،ﻛجﻮﻻﻛدفﻴسﻴس ﻣﻰباشد .ﻧاﻣبرده سﻪ حاﻛﻢ ﻣحﻠﻰ را ﻛﻪ بﻪ حاﻛﻤﻴتﻳﻮﻧاﻧﻮباخترىخاتﻤﻪبخشﻴدهبﻮدﻧد،و دربﻠخوﻧﻮاحﻰﻫﻤجﻮارآنحاﻛﻢبﻮدﻧد،ﻳﻜﻰرا
35
پﻰدﻳﮕرتحتسﻴطرةخﻮددرآورد. ﻛجﻮﻻﻛدفﻴسﻴسقبﻞازآﻧﻜﻪاعﻼنپادشاﻫﻰﻛﻨد،رﻳاست(رﻫبرى)قﻮمخﻮﻳشرابﻪ عﻬدهداشت.اودرسال40م.اعﻼنپادشاﻫﻰﻛردوتاسال80برﻧﻮاحﻰزﻳادىازآرﻳاﻧا ﻣدت40سالحﻜﻤراﻧﻰداشت.اودراواخردورةحﻜﻤراﻧﻰخﻮﻳشﻟقبشﻬﻨشاهرابﻪخﻮد اختﻴارﻛرد. بعدازﻣرگﻛجﻮﻻﻛدفﻴسﻴسپسراووﻳﻤاتﻜتﻮبرارﻳﻜﺔقدرتﻧشست.بعدازوﻳﻤاتﻜتﻮ پسروى،وﻳﻤاﻛدفﻴسﻴسازسال105م.تا127م.حاﻛﻤﻴتداشت.وﻳﻤاﻛدفﻴسﻴس،اوﻟﻴﻦ اﻣپراتﻮرﻛﻮشاﻧﻰﻫابﻮدﻛﻪحدودﻛشﻮررادرجﻨﻮبتادرﻳاىﮔﻨﮕاوسعتداد.وﻳﻤا ﻛدفﻴسﻴسباﻛشﻮرچﻴﻦروابطدوستاﻧﻪداشتوبﻪدرباراﻣپراتﻮررومتراجانﻳﻚسفﻴر فرستادوباآنﻫاروابطتجارتﻰواقتصادىبرقرارﻧﻤﻮد.دراﻳﻦدورهتأثﻴرﻫﻨرسﻜﻪسازى رومﻧﻤاﻳانﮔردﻳد. تازهترﻳﻦﻣعﻠﻮﻣاتراجعبﻪاﻣپراتﻮرىﻛﻮشاﻧﻰازسﻨﮓﻧﻮشتﺔرباطﻚبﻪدستآﻣده است.اﻳﻦسﻨﮓﻧﻮشتﻪبﻪصﻮرتغﻴرﻣترقبﻪازﻣﻨطقﺔبﻪﻧامرباطﻚواقعدروسطوﻻﻳات سﻤﻨﮕانوبغﻼنبﻪدستآﻣد،بﻪاﻳﻦخاطربﻪﻧامرباطﻚﻣسﻤﻰﮔردﻳد.دراﻳﻦسﻨﮓﻧﻮشتﻪ راجعبﻪعصرﻛﻮشاﻧﻰﻫاﻣعﻠﻮﻣاتتازهﻛﻪقب ً ﻼازآناطﻼعدر دستﻧبﻮدآشﻜارشد. طﻮر ﻣثال :در ﮔذشتﻪ باور بر اﻳﻦ بﻮد ﻛﻪ خاﻧﻮادة ﻛدفﻴسﻴسﻫاوسﻠسﻠﻪﻛﻮشاﻧﻰازﻫﻢجدااﻧد،وﻟﻰسﻨﮓ ﻧﻮشتﺔرباطﻚثابتساختﻛﻪاﻳﻦﻫردوخاﻧﻮادهﻳﻜﻰ بﻮدهوذﻫﻨﻴتﻣبﻨﻰبرجداﻳﻰاﻳﻦدوسﻠسﻠﻪراﻧادرست
سﻜﺔطﻼﻳﻰﻛﻨشﻜا
36
ثابتﻛرد. ﻛﻨشﻜاىﻛبﻴرپسروﻳﻤاﻛدفﻴسﻴس، بعدازﻣرگپدرشدرسال127م.بﻪ قدرترسﻴدوتاسال147م.حﻜﻮﻣت ﻧﻤﻮدﻛﻨشﻜادرتارﻳخقدﻳﻢافغاﻧستان ﻳﻚاﻣپراتﻮرﻣقتدروازشﻬرتخاصﻰ برخﻮرداراست.حدوداﻣپراتﻮرىوى ازطرفشرقبﻪبﻨارسﻫﻨدوستان،از طرفغرببﻪاﻣپراتﻮرىپارتﻫاواز
تصﻮﻳرﻣجسﻤﺔسﻨﮕﻰﻛﻨشﻜا
شﻤالتاﻛاشغروﻳارﻛﻨدﻣﻰرسﻴد؛ﻫﻤچﻨاندرشرقباچﻴﻦودرغرببارومروابطتجارتﻰ داشت،درزﻣانﻛﻮشاﻧﻰﻫاراهﻣشﻬﻮرابرﻳشﻢبﻪخصﻮصدرزﻣانحاﻛﻤﻴتﻛﻨشﻜا،شﻬرت خاصجﻬاﻧﻰﻳافت.ﻛﻨشﻜابراىادارهاﻣﻮراﻣپراتﻮرىخﻮﻳشدوﻣرﻛز(پاﻳتخت)داشت.وى پاﻳتختتابستاﻧﻰخﻮﻳشرابﮕراموپاﻳتختزﻣستاﻧﻰاشراپشاوراﻧتخابﻛردهبﻮد. عﻮاﻣﻞ سﻘﻮط اﻣپراتﻮرى ﻛﻮشاﻧﻰ عﻮاﻣﻞسقﻮطاﻣپراتﻮرىﻛﻮشاﻧﻰﻫاتاﻫﻨﻮزبﻪصﻮرتدرستﻣشخصﻧشده،اﻣاﻣﻮاردى ﻧظﻴرتﻮجﻪبﻴشازحدحاﻛﻤانﻛﻮشاﻧﻰبﻪطرفﻫﻨد،ﻧﻴروﻣﻨدىروزافزوناﻣپراتﻮرىساساﻧﻰ درغرباﻣپراتﻮرىﻛﻮشاﻧﻰ،حﻤﻼتقباﻳﻞﻳفتﻠﻰدرشﻤالﻛشﻮر،تﻤردحاﻛﻤانﻣحﻠﻰاز فرﻣانحﻜﻮﻣتﻣرﻛزى،حﻤﻼتپﻰﻫﻢﻧﻴروﻫاىﻧﻮظﻬﻮردرداخﻞاﻣپراتﻮرىﻛﻮشاﻧﻰ،از جﻤﻠﻪعﻮاﻣﻠﻰبﻮدﻛﻪزﻣﻴﻨﺔفروپاشﻰاﻣپراتﻮرىﻛﻮشاﻧﻰراﻣساعدساخت.
37
ﻓعاﻟﻴت داخﻞ صﻨﻒ شاﮔردانبﻪسﻪﮔروهتقسﻴﻢشﻮﻧد،ﮔروهاولراجعبﻪﻣؤسسسﻠسﻠﺔﻛﻮشاﻧﻰﻫا،ﮔروه دومراجعبﻪسﻨﮓﻧﻮشتﺔرباطﻚوﮔروهسﻮمدررابطﻪبﻪحﻜﻤراﻧانﻣشﻬﻮرﻛﻮشاﻧﻰبﻪ ﻫﻢصﻨفانخﻮﻳشﻣعﻠﻮﻣاتارائﻪﻧﻤاﻳﻨد. سؤاﻻت - 1ﻣؤسسﻛﻮشاﻧﻰﻫاﻛﻰبﻮد؟ﻣعﻠﻮﻣاتدﻫﻴد. - 2راجعبﻪسﻨﮓﻧﻮشتﺔرباطﻚچﻪﻣﻰداﻧﻴد؟ - 3ﻧﻴروﻣﻨدترﻳﻦپادشاهﻛﻮشاﻧﻰﻫاﻛﻰبﻮد؟تﻮضﻴحدﻫﻴد. ﻓعاﻟﻴت خارج از صﻨﻒ شاﮔرداندرﻣﻮردﻛﻮشاﻧﻰﻫاﻳﻚﻣطﻠبتﻬﻴﻪوآنرادرصﻨفارائﻪﻧﻤاﻳﻨد.
38
درس پاﻧزدﻫﻢ
بﮕرام پاﻳتخت اﻣپراتﻮرى بزرگ ﻛﻮشاﻧﻰ
دراﻳﻦدرسراجعبﻪتحقﻴقاتداﻧشﻤﻨداندرﻣﻮردﻣحﻞباستاﻧﻰافغاﻧستانﻳعﻨﻰ بﮕرامپاﻳتختتابستاﻧﻰﻛﻮشاﻧﻰﻫاﻣعﻠﻮﻣاتحاصﻞﻣﻰﻧﻤاﻳﻨد. ﻛﻨشﻜا،بزرﮔترﻳﻦاﻣپراتﻮرسﻠسﻠﺔﻛﻮشاﻧﻰ،بﮕرامراپاﻳتختتابستاﻧﻰخﻮﻳشقرارداد، تحقﻴقاتباستانشﻨاساناﻳﻦﻣطﻠبراواضحساختﻪﻛﻪبﮕرامقبﻞ ازآﻧﻜﻪﻣرﻛزادارىﻛﻨشﻜاىﻛبﻴرتعﻴﻴﻦﮔردد،اسﻜﻨدرﻣقدوﻧﻰ درآﻧجاﻳﻚشﻬردفاعﻰرااساسﮔذاشتﻪبﻮد،درآثارﻛتبﻰﻛﻪ ازاسﻜﻨدرﻣقدوﻧﻰبﻪشﻜﻞخاطراتبﻪجاﻣاﻧدهراجعبﻪﻣﻨاطق بﮕراموﻛاپﻴساﻣعﻠﻮﻣاتﻣطﻠﻮبدارد.درﻫﻤﻴﻦخاطراتتحتﻧام اسﻜﻨدرﻳﺔقفقازتذﻛراتراجعبﻪبﮕرامفعﻠﻰﻣﻮجﻮداست. تﻤامﻣﻨاطقاﻣپراتﻮرىﻛﻮشاﻧﻰﻛﻪسرحداتآندرشرقاز خﻮقﻨد،ﻳارﻛﻨدوﻧﻴـپالشروعﻣﻰشدوتاﻣﻨاطقاصفﻬانوسﻴستان درغربوﻫﻤچﻨﻴﻦسرحداتشﻤاﻟﻰآنازسﻴردرﻳا،خﻮارزموسغد شروعوتاﻧﻮاحﻰپﻮتاﻟﻰپﻮترا،سرىچاﻣپاىﻫﻨدﻣرﻛزىاﻟﻰبحﻴرةﻫﻨدﻣﻰرسﻴد.درتابستاناز ﻣرﻛزبﮕرامودرفصﻞزﻣستانازپشاورادارهﻣﻰشد. بﮕرامبراىﻧخستﻴﻦبارتﻮسطباستانشﻨاسانفراﻧسﻮىدرسال1937م.سروىوﻣﻮرد
39
ﻛاوشقرارﮔرفت.ازتحقﻴقاتﮔرشﻤﻦباستانشﻨاسفراﻧسﻮىاستﻨباطﻣﻰشﻮدﻛﻪاﻳﻦشﻬربﻪ دستﻣاﻫرﻳﻦﻳﻮﻧاﻧﻰساختﻪشدهباشد،ﻧاﻣبردهشﻬربﮕرامراازﻧظرساختﻤانوﻣﻤﻴزاتﻣعﻤارى باشﻬرﻫاىﻳﻮﻧانﻣقاﻳسﻪﻛردهودرﻣﻴاناﻳﻦشﻬرﻫاﻣشابﻬتﻫاوخصﻮصﻴتﻫاىزﻳادىرا برﻣﻼساختﻪاستﻛﻪﻧﻤﻮﻧﺔازاﻳﻦﮔﻮﻧﻪﻣشابﻬتﻫاوخصﻮصﻴاتبسﻴارزﻳاداست؛وﻟﻰتﻮجﻪ ﮔرشﻤﻦبﻪاﻳﻦﻧﻜاتﻣعطﻮفشدهاست. شﻬرﻫاىﻣتذﻛرهدرﻣحﻞتقاطعدرﻳاﻫاساختﻪشده،ازﻧظرﻧظاﻣﻰ،دفاعازاﻳﻦشﻬرﻫاازسﻪ جﻬتآسانبﻪﻧظرﻣﻰرسدودرﻣﻜانﻫاىبﻠﻨدوﻧقاطحاﻛﻢبرﻣﻨاطقاطرافخﻮﻳشاخذ ﻣﻮقعﻧﻤﻮدهاست. ازبﮕرامبﻪپﻴﻤاﻧﺔوسﻴعﻣسﻜﻮﻛاتطﻼﻳﻰ،آثارعاجﻰ،وساﻳﻞارزشﻤﻨدبروﻧزى،آثارﻧاﻳاب ووﻳژةﻳﻮﻧان،روم،ﻣصر،چﻴﻦ،ﻫﻨدوبعضﻰﻧﻮاحﻰدﻳﮕرجﻬانبﻪدستآﻣدهاست،اﻳﻦآثار بﻪصﻮرتﻣتﻮاتربﻪﻣﻮزﻳﻢﻣﻠﻰافغاﻧستانارسالﻣﻰشدودرﻣﻮزﻳﻢﻣﻠﻰاتاقﻣخصﻮصبﻪﻧام بﮕرامافتتاحﮔردﻳدﻛﻪﻣﻮردتﻮجﻪزﻳادﻣحققانوزاﻳرانواقعشدهبﻮد. ﻓعاﻟﻴت داخﻞ صﻨﻒ شاﮔردانبﻪسﻪﮔروهتقسﻴﻢشﻮﻧد،ﮔروهاولراجعبﻪﻛاوشﻫادربﮕرام،ﮔروهدومدر رابطﻪبﻪخصﻮصﻴاتسﻴاسﻰبﮕراموﮔروهسﻮمراجعبﻪآثاربﻪدستآﻣدهازبﮕرام،ﻣعﻠﻮﻣات خﻮدرابﻪﻫﻢصﻨفانخﻮﻳشعرضﻪﻧﻤاﻳﻨد. سؤاﻻت - 1ﻛاوشﮕرىبﮕرامدرﻛدامسالآغازشد؟ - 2خصﻮصﻴاتساختﻤاﻧﻰبﮕرامچﮕﻮﻧﻪاست؟ﻣختصراًشرحدﻫﻴد. - 3اساﻣﻰچﻨدﻧﻮعآثاربدستآﻣدهازبﮕرامرابﻴانﻛﻨﻴد. ﻓعاﻟﻴت خارج از صﻨﻒ شاﮔردانراجعبﻪبﮕرامﻣعﻠﻮﻣاتبﻴشتربﻪدستآوردهوآنرادرصﻨفبراىدﻳﮕر ﻫﻢصﻨفانشانتﻮضﻴحﻧﻤاﻳﻨد. 40
درس شاﻧزدﻫﻢ
ﻫده ﻣرﻛز فرﻫﻨﮕﻰ اﻣپراتﻮرى ﻛﻮشاﻧﻰ
دراﻳﻦدرسپﻴراﻣﻮنﻫده،ﻣرﻛزفرﻫﻨﮕﻰاﻣپراتﻮرىﻛﻮشاﻧﻰﻫا،ﻣعﻠﻮﻣاتحاصﻞ خﻮاﻫﻴدﻛرد. ﻣؤرخانوداﻧشﻤﻨدان،ﻣﻨاطقشرقﻰافغاﻧستانباستانراﻛﻪتابﻪﮔﻮشﻪﻫاىشﻤاﻟﻰﻫﻨدﻛﻨﻮﻧﻰ ﻣﻰرســﻴد،بﻪﻧامﮔﻨدﻫاراﻳادﻛردهاﻧد.ﻫﻴرودتواســترابﻮنﻣؤرخــانﻳﻮﻧاﻧﻰﻧﻮاحﻰﮔﻨدﻫارا رادرآثارخﻮﻳشبﻪﻧــامﮔﻨدارﻳسثبتﻛرده،ﻛﻪ ﻣﻨاطــقﻣﻴانﻛابﻞوﻛﻨررادربــرﻣﻰﮔرفت.افزون براﻳﻦﻛﻪدردورةاسﻜﻨدرﻣقدوﻧﻰازﮔﻨدﻫاراﻧاﻣبرده ﻧشــده،وﻟﻰدرآثارحﻜﻤراﻧاندورةﻳﻮﻧان-باخترى ﻛﻪبرتﻤامحدودافغاﻧســتانقدﻳﻢحاﻛﻢبﻮد،ازاﻳﻦ ﻣﻨطقﻪبﻪﻧامﮔﻨداراتﻰ()Gandaratiوﻳاﮔﻨداروا ()Gandarwaتذﻛــربــﻪعﻤــﻞآﻣدهاســتﻛﻪ ﻣﻨاطقﻧاﮔاﻫا(ﻧﻨﮕرﻫار)ﻛﻮﻫش(ﻛﻨر)،پﻮراشاپﻮرا (پشاور)،سراسﻮتﻰ(سﻮات)درآنشاﻣﻞﻣﻰباشد. ﻳﻜﻰازﻣراﻛزبزرگفرﻫﻨﮕﻰﮔﻨدﻫاراواقعدر ﻧزدﻳﻜﻰجﻼلآبادﻛﻨﻮﻧﻰﻣﻨطقﺔﻫدهاستﻛﻪدر ﻣتﻮنﻛﻬﻦبﻪﻧامﻫﻴﻠﻮﻳادشده،ﻫﻴﻠﻮﻣحﻞﻣتبرک بﻮداﻳﻴانقدﻳﻢوﻣرﻛزعﻤدةعبادتآنﻫابﻮد،در سفرﻧاﻣﻪﻫاﻳﻰﻛﻪاززاﻳرانچﻴﻨﻰبﻪﻣﻴراثﻣاﻧده،در رابطﻪبﻪاﻳﻦﻣحﻞ،ﻣعﻠﻮﻣاتﻣطﻠﻮبوارزشﻤﻨدى وجﻮددارد.فاﻫﻴاناوﻟﻴﻦزاﻳرچﻴﻨﻰبﻮدﻛﻪدرسال 420م.ازﻫدهدﻳدنﻧﻤﻮد،بعدازآنسﻮﻳﻨﮓﻳﻮن 41
درسال520م.ازﻫدهدﻳدنبﻪعﻤﻞآوردهوﻣطاﻟبزﻳادىدراﻳﻦبارهثبتﻛردهاست. چرا ﻫده پاﻳتخت ﻓرﻫﻨﮕﻰ اﻣپراتﻮرى ﻛﻮشاﻧﻰ ﻣحسﻮب ﻣﻰشﻮد؟ براساستحقﻴقاتوﻛاوشﻫاىپﻰدرپﻰﻛﻪباستانشﻨاساندرﻣﻮردﻫدهاﻧجامدادهاﻧد وﻧتاﻳجﻰﻛﻪازآنبﻪدستآﻣدهﻣﻰرسﻴد،ﻛﻪﻣﻬﻤترازﻫﻤﻪ، اوﻟﻴﻦعاﻣﻞﻣؤثر،ﻣﻮجﻮدﻳتشراﻳطواﻣﻜاﻧاتﻣﻮردضرورتبﻮده ﻛﻪدرزﻣاناﻣپراتﻮرىﻛﻨشﻜافراﻫﻢشد،عاﻣﻞدومتغﻴﻴراتوﻧﻮ آورىدربﻮدﻳزمقﻠﻤدادشدهاستوعاﻣﻞسﻮمذﻛاوتوظرافت فﻜرى ﮔﻨدﻫاراﻳﻰﻫا راﻳادﻛردهﻛﻪدرتﻤامعاﻟﻢبﻮداﻳﻰ براى ﻧخستﻴﻦبارابتﻜارساختﻦﻣجﻤسﺔبﻮداﻳﻰراﻧﻤﻮدبﻪقﻮلﻣﻴسﻮفﻮشﻪ باستانشﻨاسفراﻧسﻮىﻣجسﻤﺔبﻮدادرﮔﻨدﻫارا،تﻮسطﮔﻨدﻫارىﻫا ساختﻪشد. ﻓعاﻟﻴت داخﻞ صﻨﻒ شاﮔردانبﻪسﻪﮔروهتقسﻴﻢﮔردﻧد،ﮔروهاولراجعبﻪﻧامﻫده،وﮔروهدومدرﻣﻮرد عﻮاﻣﻞاﻧتخابﻫدهبﻪحﻴثپاﻳتختفرﻫﻨﮕﻰوﮔروهسﻮمدررابطﻪبﻪچﮕﻮﻧﻪﮔﻰساختﻦ ﻣجسﻤﺔبﻮدابﻪدﻳﮕرﻫﻢصﻨفانخﻮﻳشﻣعﻠﻮﻣاتارائﻪﻧﻤاﻳﻨد. سؤاﻻت - 1تارﻳخﻫدهراﻣختصرشرحدﻫﻴد؟ - 2ﻫدهچراپاﻳتختفرﻫﻨﮕﻰاﻣپراتﻮرىﻛﻮشاﻧﻴانﻣحسﻮبﻣﻰشﻮد؟ﻣعﻠﻮﻣاتدﻫﻴد. ﻓعاﻟﻴت خارج از صﻨﻒ شاﮔردانراجعبﻪﻫدهﻣعﻠﻮﻣاتبﻴشترتﻬﻴﻪﻧﻤﻮدهوبﻪﻫﻢصﻨفانخﻮدآنرابخﻮاﻧﻨد.
42
درس ﻫﻔدﻫﻢ
باﻣﻴان ﻣرﻛز عﻘﻴدتﻰ ﻛﻮشاﻧﻰﻫا
دراﻳﻦدرسراجعبﻪتﻤدنﮔرﻳﻜﻮبﻮدﻳﻚواﻫﻤﻴتباﻣﻴانباستانآشﻨاﻣﻰشﻮﻳد.
تﻤدنﮔرﻳﻜﻮبﻮدﻳﻚدراصﻞدرافغاﻧستانقدﻳﻢبﻪوجﻮدآﻣدواﻧﻜشافﻛردﻛﻪبعدبﻪ دﻳﮕرﻧﻮاحﻰﻫﻤجﻮاراﻧتشارﻳافت.تازﻣاﻧﻰﻛﻪﻛﻨشﻜاىﻛبﻴربﻪآﻳﻴﻦبﻮداﻳﻰﻧﮕراﻳﻴدهبﻮد.اﻳﻦ آﻳﻴﻦدرﻣحدودةﻫﻨدبﻪعﻨﻮانﻳﻚعقﻴدةبﻰتحرکباقﻰﻣاﻧدهبﻮد،ﻫﻤﻴﻦﮔﻮﻧﻪﻫﻨرﻣﻨداﻧﻰﻛﻪ ازﻳﻮﻧانآﻣدهبﻮدﻧددرراهتروﻳجﻫﻨرخﻮﻳشباتفﻜرشرقﻰباﻳﻚرشتﻪﻣشﻜﻼتﻣشخصﻧﻴز ﻣﻮاجﻪبﻮدﻧدﻛﻪدرزﻣانحاﻛﻤﻴتﻛﻮشاﻧﻰﻫااﻳﻦﻣعضﻼتبﻪوسﻴﻠﺔﻫﻨرﻣﻨدانوﻣاﻫرﻳﻦافغاﻧﻰ برطرفشدوزﻣﻴﻨﻪبراىاتحادﻫﻨرﻳﻮﻧاﻧﻰوارزشﻫاىﻫﻨدىفراﻫﻢﮔردﻳدﻛﻪدرﻧتﻴجﻪ،تﻤدن بزرگتارﻳخﻰبﻪوجﻮدآﻣدﻛﻪبﻪﻧامﮔرﻳﻜﻮبﻮدﻳﻚﻧاﻣﻴدهﻣﻰشﻮد. تﻤدنﮔرﻳﻜﻮبﻮدﻳﻚازﻳﻚطرفبرجاﻣعﺔقدﻳﻢافغاﻧستانتأثﻴراتﻫﻤﻪجاﻧبﻪازخﻮدبﻪ جاﮔذاشتوازطرفدﻳﮕر،اﻳﻦﻣدﻧﻴتﻣﻨاطقجاپان،چﻴﻦ،ﻛﻮرﻳا،وازسرﻳﻼﻧﻜاﮔرفتﻪتا
43
ﻫﻨد،سﻴردرﻳاوتاجﻴﻜستانراتحتتأثﻴرخﻮددرآورد.ازﻧقاطﻣختﻠفجﻬانغرضاداى ﻣراسﻢﻣذﻫبﻰتعدادزﻳادىراﻫبان،زاﻳرﻳﻦوتﻮرﻳستﻫاﻧﻴزبﻪﻫدفدﻳدارازﻣعابدبﻮداﻳﻰبﻪ افغاﻧستانبﻪوﻳژهبﻪباﻣﻴانباستانسفرﻣﻰﻧﻤﻮدﻧد. قدﻳﻤﻴترﻳﻦﻣعﻠﻮﻣاتراجعبﻪباﻣﻴانبﻪواسطﺔزاﻳرانچﻴﻨﻰﻧﻮشتﻪشده،فاﻫﻴانﻳﻜﻰازجﻤﻠﻪ، قدﻳﻤﻰترﻳﻦزاﻳرانچﻴﻨﻰاستﻛﻪدررابطﻪبﻪباﻣﻴانتحقﻴقاتﻧﻤﻮدهاست.وىدرسال400م. ازباﻣﻴاندﻳدنﻧﻤﻮدهوراجعبﻪﻣجسﻤﻪﻫاىبزرگباﻣﻴانﻣعﻠﻮﻣاتﻣفﻴدرابﻪرشتﺔتحرﻳردر آوردهاست.ﻧاﻣبردهﻣﻰﻧﻮﻳسددرهﻫاىباﻣﻴانسرسبزوپاکاست،اطرافﻣجسﻤﻪﻫاىبزرگ ﻫرروزشستﻪﻣﻰشﻮد،تعدادزﻳادﻣدارسﻣذﻫبﻰﻣﻮجﻮداست،ﻫرروززاﻳرانوتاجرانبﻪ اﻳﻦﻣﻨطقﻪدررفتوآﻣدﻫستﻨد،صﻮﻣعﻪﻫاىخاصبراىراﻫباناﻳجادشدهوبراىﻣﻮاشﻰو حﻴﻮاﻧاتﻣحﻼتجداﮔاﻧﺔوجﻮددارد. بعدازفاﻫﻴانﻫﻴﻮانتسﻨﮓازباﻣﻴاندﻳدنبﻪعﻤﻞآوردودرسفرﻧاﻣﻪﻫاىخﻮﻳشﻣطاﻟب ﻣﻬﻢراﮔردآوردهاست.بﻪقﻮلوىدرباﻣﻴانبﻴشترازدهخاﻧقاوجﻮدداردﻛﻪدرآنﻫاﻛﻢ 44
ازﻛﻢﻳﻚﻫزارتﻦواعظبراىتبﻠﻴغﻣذﻫببﻮداﻳﻰﮔﻤاشتﻪشده،دهﻫاﻣدرسﻪﻣﻮجﻮداست ﻛﻪدرﻳﻜﻰازآنﻫاﻛﻢوبﻴشﻳﻚﻫزارشاﮔردﻣصروففراﮔﻴرىدرساﻧد.ﻫﻴﻮانتسﻨﮓ ﻣجسﻤﻪﻫاىخﻮردوﻛﻮچﻚرادﻳدهاست،اﻣاﻳﻜﻰازﻳﻦﻣجسﻤﻪﻫاﻫرصبحدرﻣقابﻞﻧﻮر آفتابرﻧﮓطﻼﻳﻰرابﻪخﻮدﻣﻰﮔرفتوطﻮرىظاﻫرﻣﻰشدﻛﻪﮔﻮﻳاازطﻼساختﻪشده باشد. بعدازآغازﻛاوشﻫاوتحقﻴقاترسﻤﻰدرافغاﻧستاندرسال1922م.براىاوﻟﻴﻦبار ﻣجسﻤﻪبزرگباﻣﻴانازطرفباستانشﻨاسفراﻧسﻮىاﻟفردفﻮشﻪﻣﻮردتحقﻴققرارﮔرفت.او درتحقﻴقاتخﻮدثابتﻛردﻛﻪدرقرنﻫاىچﻬارموپﻨجﻢﻣﻴﻼدىدوﻣجسﻤﺔبزرگبﻮدابﻪ ﻧامصﻠصالوشﻤاﻣﻪساختﻪشدهاست.ﻛارﻛاوشوتحقﻴقاتعﻠﻤﻰراجعبﻪاﻳﻦﻣجسﻤﻪﻫاى بزرگبﻪوسﻴﻠﺔباستاﻧشﻨاسانفراﻧسﻮىآغازشدودرپﻰآنباستانشﻨاسانازﻛشﻮرﻫاى دﻳﮕرىﻫﻢدراﻳﻦخصﻮصتحقﻴقاتوﻧﻮشتﻪﻫاىﻛردهاﻧدﻛﻪبﻪعﻨﻮانﻣثالﻣﻰتﻮاناز باستانشﻨاسانﻫﻨدى،جاپاﻧﻰ،چﻴﻨﻰوافغاﻧﻰﻳادﻛرد. دوﻣجسﻤﺔبزرگبﻮدادرباﻣﻴاندرسال2001م.درزﻣانتسﻠططاﻟبانازبﻴﻦرفت. دوسالبعدازتخرﻳباﻳﻦﻣجسﻤﻪﻫادرسال2003م.باﻣﻴاندرفﻬرستادارةﻣﻴراثﻫاى فرﻫﻨﮕﻰﻣﻠﻞﻣتحدﻳاﻳﻮﻧسﻜﻮشاﻣﻞشد.
45
ﻓعاﻟﻴت داخﻞ صﻨﻒ شاﮔردانبﻪسﻪﮔروهتقسﻴﻢشﻮﻧد،ﮔروهاولراجعبﻪدﻳدﮔاهﻫاىزاﻳرانچﻴﻨﻰدر خصﻮصباﻣﻴان،ﮔروهدومدررابطﻪبﻪﻣعﻠﻮﻣاتداﻧشﻤﻨداناروپاﻳﻰوﮔروهسﻮمبعداز ﻛاوشﻫاىرسﻤﻰدرافغاﻧستانراجعبﻪباﻣﻴانﻣعﻠﻮﻣاتخﻮﻳشرابادﻳﮕرﻫﻢصﻨفانشان شرﻳﻚسازﻧد. سؤاﻻت -1زاﻳران چﻴﻨﻰ در سفرﻧاﻣﻪﻫاى خﻮد در خصﻮص باﻣﻴان چﻪ ﻣعﻠﻮﻣات را تحرﻳر ﻧﻤﻮدﻧد؟واضﻴحسازﻳد. -2ﻣعﻠﻮﻣاتابتداﻳﻰداﻧشﻤﻨداناروپاﻳﻰدررابطﻪبﻪباﻣﻴانچﻪبﻮد؟بﻴانﻛﻨﻴد. -3بعدازتحقﻴقاترسﻤﻰراجعبﻪباﻣﻴانچﻪﻣﻰداﻧﻴد؟تﻮضﻴحدﻫﻴد. ﻓعاﻟﻴت خارج از صﻨﻒ شاﮔردانراجعبﻪوﻻﻳتباﻣﻴانﻣعﻠﻮﻣاتجﻤعآورىﻧﻤﻮدهودرصﻨفآنرابﻪدﻳﮕران شرحدﻫﻨد.
46
درس ﻫجدﻫﻢ
ﻛﻴدارﻳان ﻳا ﻛﻮشاﻧﻴان ﻛﻮچﻚ
دراﻳﻦدرسدرﻣﻮردحاﻛﻤﻴتﻛﻴدارﻳانوآغازحﻜﻮﻣتﻫاىﻣحﻠﻰدراﻣپراتﻮرى ﻛﻮشاﻧﻰﻫادربﻠخووضعسﻴاسﻰآنﻫاﻣعﻠﻮﻣاتحاصﻞﻣﻰﻧﻤاﻳد. بعدازﻣرگواسﻮدﻳﻮا،دورانحاﻛﻤانﻣحﻠﻰدراﻣپراتﻮرىﻛﻮشاﻧﻰآغازشد،ﻣرﻛزﻳت ادارىاﻳﻦاﻣپراتﻮرىبزرگازبﻴﻦرفت،حﻜﻤراﻧانﻣحﻠﻰبراساسﻣﻨافعوسﻴﻠقﻪﻫاىشخصﻰ ادارةاﻣﻮررابﻪپﻴشﻣﻰبردﻧد،درقسﻤتﻫاىغربﻰاﻣپراتﻮرىﻛﻮشاﻧﻰحاﻛﻤانﻣتﻤردروابط خﻮدرابااﻣپراتﻮرىﻧﻮبﻨﻴادساساﻧﻰبرقرارﻛردﻧدﻛﻪدرحقﻴقتاﻳﻦروابطسعﻰبراىحفظ ﻣﻮجﻮدﻳتشانبﻮدﻛﻪﻛﻢازﻛﻢﻧﻴﻢقرندوامﻳافت. ﻧﻴروﻫاىساساﻧﻰقادرﻧشدﻧدتاتﻤامافغاﻧستانراﻣتصرفشﻮﻧد،ﮔاﻫﻰبرﻳﻚﻣﻨطقﻪو ﮔاﻫﻰبرﻣﻨطقﺔدﻳﮕرىازراهتفاﻫﻢباحﻜﻤراﻧانﻣحﻠﻰوﮔاﻫﻰبااستفادهازﻧﻴروﻣﻰخﻮاستﻨد اﻣپراتﻮرىشانراتﻮسعﻪبخشﻴدهورﻳشﻪدارسازﻧد،اﻣابﻪقدرترسﻴدنﻛﻴدارﻳاندربﻠخو وجﻮدروحﻴﺔاستقﻼلطﻠباﻧﻪدرحﻜﻤراﻧانﻛﻴدارىسببشدتا،جرﻳانجﻨﮓﻫاىپﻰدرپﻰ اﻳشانباساساﻧﻴانبﻪدرازابﻜشدوﻣقاوﻣتدربرابراﻳشانتقﻮﻳتﮔردد،روىﻫﻤﻴﻦﻣﻠحﻮظ بﻮدﻛﻪاوقاتبﻴشترىﻛﻴدارﻳاندرجﻨﮓباساساﻧﻴانﮔذشت. ﻛﻴدارﻳانازبقاﻳاىحﻜﻤراﻧانﻛﻮشاﻧﻰاﻧد.ﻳﻚشﻬزادهﻣربﻮطخاﻧﻮادهﻛﻮشاﻧﻰﻛﻪ ﻛﻴدارﻧامداشت،ادارةاﻣﻮرحﻜﻮﻣتﻰرادربﻠخبﻪدستﮔرفت،اﻣاازحاﻛﻤﻴتﻛﻴدارﻳاندر بﻠخدﻳرىﻧﮕذشتﻛﻪدرشﻤال،ﻣﻮردحﻤﻼتپﻰﻫﻢقباﻳﻞﻳفتﻠﻰقرارﮔرفت؛بﻨابرآنﻛﻴدار پاﻳتخت(ﻣرﻛزادارى)خﻮدرابﻪسﻤتغربﻫﻨدوﻛشﻣﻨتقﻞﻛردوبدونجﻨﮓﻛابﻞو ﮔﻨدﻫاراراتحتتسﻠطخﻮﻳشدرآورد.حاﻛﻤﻴتﻛﻴدارﻣصادفباسال325مآغازدوران ﻛﻮشاﻧﻰﻫاىﻛﻮچﻚﻣحسﻮبﻣﻰشﻮد. راجعبﻪدورةﻛﻴدارﻳانوﻛابﻞشاﻫانﻣعﻠﻮﻣاتزﻳادىتابﻪحالﻳابراساسﻣسﻜﻮﻛات وﻳاﻫﻢﻣبﻨﻰبرﻧﻮشتﻪﻫاىچﻴﻨﻰﻫابﻪدسترسقرارﮔرفتﻪاست.ازﻣسﻜﻮﻛاتﻛﻴدارىطﻮرى آشﻜارﻣﻰشﻮدﻛﻪجﻨﮓﻫاىزﻳادىﻣﻴانﻛﻴدارﻳانوساساﻧﻴانواقعشدهوحﻤﻼتزﻳادىﻧﻴز ﻣتقاب ً ﻼبرﻳﻜدﻳﮕراﻧجامدادهاﻧد،درزﻣانحاﻛﻤﻴتﻛﻴدار،جﻨﮓوﻣخاﻟفتباساساﻧﻴانﻫشت 47
سالدوامداشت.درخصﻮصجﻨﮓﻫابﻴﻦﻛﻴدارﻳانوساساﻧﻴان،فﻮستسﻣؤرخارﻣﻨستاﻧﻰ ﻧﻮشتﻪاست«:درسالﻫاى367و368م.جﻨﮓﻫاىسختﻰصﻮرتﮔرفتﻛﻪدرﻧتﻴجﺔآن، ساساﻧﻴانشﻜستسختﻰراﻣتحﻤﻞشدﻧد». در زﻣان حﻜﻤراﻧﻰ ﻛﻴدار در ﻛابﻞ از پسر وى ﻛﻨﮕاس ،ﻧﻴز ذﻛر شده ،وى در زﻣان حﻜﻤراﻧﻰپدرشادارةﻳﻚتعدادﻣﻨاطقرابرعﻬدهداشت،بعدازﻣرگﻛﻴدارپسردﻳﮕرى اوبﻪﻧامپﻴروبﻪقدرترسﻴد،ﻧاﻣبردهاز375اﻟﻰ380م.زﻣاماﻣﻮررابﻪدستداشت.ﻳﻚ ﻣقدارﻣسﻜﻮﻛاتطﻼﻳﻰﻧﻴزازﻳﻦدورهبﻪدستآﻣدهاست. بعدازپﻴرو،بﻬرام،ﻳﻜﻰدﻳﮕرازحﻜﻤراﻧانﻛابﻞشاﻫانﻳاﻛﻴدارﻳانزﻣاماﻣﻮررابﻪدست ﮔرفت.بعدازبﻬرام،ﻧﻮاحﻰجﻨﻮبﻰﻫﻨدوﻛشتحتحﻤﻼتﻧﻴروﻫاىﻳفتﻠﻰقرارﮔرفتﻛﻪ درﻧﻬاﻳتبﻪحﻜﻤراﻧﻰﻛﻴدارﻳانوﻳاﻛﻮشاﻧﻴانﻛﻮچﻚﻧقطﺔپاﻳانﮔذاشتﻪشد.
ﻓعاﻟﻴت داخﻞ صﻨﻒ شاﮔردانبﻪدوﮔروهتقسﻴﻢشﻮﻧد،بعدازﻣباحثﻪﮔروه،اولراجعبﻪﻧخستﻴﻦحﻜﻤران ﻛﻴدارﻳان و ﮔروه دوم در رابطﻪ بﻪ حﻜﻤراﻧان بعدى اﻳﻦ سﻠسﻠﻪ بﻪ ﻫﻢ صﻨفان خﻮﻳش ﻣعﻠﻮﻣاتدﻫﻨد. سؤاﻻت -1ﻧخستﻴﻦحﻜﻤرانﻛﻴدارﻳانﻛﻰبﻮد؟ - 2راجعبﻪروابطبﻴﻦساساﻧﻴانوﻛﻴدارﻳانچﻪﻣﻰداﻧﻴد؟ -3حﻜﻤراﻧانبعدىﻛﻴدارﻳانﻛﻰﻫابﻮدﻧد؟ﻣعﻠﻮﻣاتدﻫﻴد. ﻓعاﻟﻴت خارج از صﻨﻒ شاﮔردانعﻼوهبرﻛتابﻣﻜتب،بااستفادهازﻣﻨابعدﻳﮕرراجعبﻪﻛﻴدارﻳانﻣعﻠﻮﻣات جﻤعآورىﻧﻤﻮدهودرصﻨفدرسﻰآنرابﻪخﻮاﻧشبﮕﻴرﻧد.
48
درس ﻧزدﻫﻢ
اﻣپراتﻮرى ﻳفتﻠﻰﻫا
دراﻳﻦدرسپﻴراﻣﻮناﻳجاداﻣپراتﻮرىﻳفتﻠﻰﻫا،اﻣپراتﻮرانﻣﻬﻢآنﻫاوسقﻮطاﻳﻦ اﻣپراتﻮرىآشﻨاﻣﻰشﻮﻳد. بﻨابرعقﻴدةسراوﻟفﻛارﻣؤرخاﻧﮕﻠﻴسﻰ،ﻳفتﻠﻴانازآسﻴاىﻣرﻛزىبﻪطرفجﻨﻮبدر حرﻛتافتادﻧدوﻧخستﻴﻦادارةخﻮدرادرسال425م.درتخاراﻳجادﻧﻤﻮدﻧد،تخاروبعضﻰ ازﻣﻨاطقﻫﻨدوﻛشراازسﻴطرةﻛﻴدارﻳانﻳاﻛﻮشاﻧﻴانﻛﻮچﻚخارجساختﻨدوبﻪتصرف خﻮددرآوردﻧد،اﻣادرپﻰجﻨﮓﻫاىسﻨﮕﻴﻦباساساﻧﻰﻫاﻣجبﻮربﻪدفاعازﻣﻨاطقخﻮد شدﻧد.اﻳﻦقباﻳﻞتعدادزﻳادىازعﻤاراتبﻮداﻳﻰراوﻳرانﻧﻤﻮدﻧدوعبادتﮔاهﻫاىآفتاب پرستﻰرابﻪحالخﻮدﮔذاشتﻨد. جﻨﮓﻣﻴانﻳفتﻠﻴانوساساﻧﻴانزﻣاﻧﻰشدتﮔرفتﻛﻪﻳفتﻠﻰﻫابرﻣﻨاطقجﻨﻮبﻫﻨدوﻛش
سرحداتافغاﻧستاندرزﻣانﻳفتﻠﻰﻫا
49
ﻣسﻜﻮﻛاتﻳفتﻠﻰﻫا
حاﻛﻢﻧشدهبﻮدﻧد،اوﻟﻴﻦجﻨﮓبﻴﻦحﻜﻤراﻧانﻳفتﻠﻰوساساﻧﻰدرسال427م.اتفاقافتاد ﻛﻪبﻬرامﮔﻮرساساﻧﻰباﻻىﻣرووﻣرغابحﻤﻠﻪﻧﻤﻮد،وﻟﻰحاﻛﻢﻳفتﻠﻰ(خاقان)ازقﻠﻤرو حاﻛﻤﻴتخﻮدباقاطعﻴتدفاعﻛردوﻧﻴروﻫاىساساﻧﻰرابﻪشﻜستﻣﻮاجﻪساخت.درسال 438م.پسربﻬرامﻳزدﮔرددومبازﻫﻢبرﻧﻮاحﻰتحتتصرفﻳفتﻠﻰﻫاحﻤﻠﻪﻛرد.وىﻧﻴزبﻪ شﻜستسختﻰﻣﻮاجﻪشدبﻪتعقﻴبآنفﻴروزاولﻫﻢﻳﻜباردﻳﮕرراهجﻨﮓباﻳفتﻠﻰﻫارادر پﻴشﮔرفت،وﻟﻰاﻳﻦبارحﻜﻤرانﻳفتﻠﻰاخشﻨﻮرشﻜستطاقتفرساﻳﻰرابﻪفﻴروزساساﻧﻰ تحﻤﻴﻞﻛردووىﻣجبﻮرشدتاجﻬتحفظحاﻛﻤﻴتخﻮﻳشقبادپسرخﻮدراتسﻠﻴﻢاخشﻨﻮر ﻧﻤاﻳد.وىبراىﻣدتدوسالﻣاﻟﻴاتزﻳادىبﻪحاﻛﻤانﻳفتﻠﻰپرداختﻪوسراﻧجامخﻮدرا رﻫاﻳﻰبخشﻴد. اخشﻨﻮر بعد از جﻨﮓ با فﻴروز تﻮاﻧست تا وحدت آرﻳاﻧاى قدﻳﻢ را دوباره تأﻣﻴﻦ ﻛﻨد، ﻧﻮاحﻰجﻨﻮبﻰﻫﻨدوﻛشراﻣتصرفشد.زابﻞراﻣﻨحﻴثﻣرﻛزخﻮداﻧتخابﻛردوازﻫﻤاﻧجا پﻼنﻫاىتسخﻴرﻣﻨاطقدﻳﮕررااتخاذﻣﻰﻧﻤﻮد.اﻳﻦدرحاﻟﻰاستﻛﻪجﻨﮓوتشﻨجﻣﻴان حاﻛﻤانساساﻧﻰافزاﻳشﻳافتﻪبﻮد،تاحدىﻛﻪوﻻشبرادرفﻴروزبﻪوسﻴﻠﺔﻳﻜﻰازوزﻳران 50
خﻮﻳشعزلوازﻧعﻤتچشﻢﻧﻴزﻣحرومشد.بعدازاﻳﻦﻫرجوﻣرجﻫادرﻣﻴانحﻜﻤراﻧان ساساﻧﻰ،پسرفﻴروز،قبادﻛﻪﻣدتﻰزﻳادىﻧزداخشﻨﻮرﮔروﮔانباقﻰﻣاﻧدهبﻮد،بﻪحﻜﻤراﻧﻰ ساساﻧﻰﻫا رسﻴد .قباد با حاﻛﻤان ﻳفتﻠﻰ راه دوستﻰ را در پﻴش ﮔرفت .درﻳﻦ حال تﻮجﻪ حﻜﻤراﻧانﻳفتﻠﻰبﻪطرفﻫﻨدﻣعطﻮفشد. اخشﻨﻮرﻛﻢازﻛﻢﻧﻴﻢقرنحاﻛﻤﻴتداشت،حﻜﻤراﻧانساساﻧﻰﻣثﻞوﻻشوقبادخراج ﮔذاروىبﻮدﻧد،اودرﻫﻨدخاﻧدانﮔﻮپتارادرﻫﻢﻛﻮفت،تاسال460م.بﻴشتراز40وﻻﻳت آنﻫاتحتتسﻠطخﻮﻳشدرآورد،بعدازاخشﻨﻮرپسروىتﻮرﻣﻨﻪبﻪقدرترسﻴد.وىدر ﻣسﻜﻮﻛاتخﻮﻳشخﻮدرااﻣپراتﻮرزابﻞتﻮرﻣﻨﻪﻳادﻛردهاست.تﻮرﻣﻨﻪقﻠﻤروحاﻛﻤﻴتخﻮد راتاﻧﻮاحﻰﻣرﻛزىﻫﻨدوسعتدادودرسال502م.وفاتﻳافت.بعدازوىپسراوﻣﻬراﻛﻮﻻ بﻪقدرترسﻴد. ﻣﻬراﻛﻮﻻجﻬتوسعتداﻣﻨﺔحاﻛﻤﻴتخﻮدبرﻫﻨدحﻤﻼتاﻧجامدادوخاﻧدانﮔﻮپتا راﻣجبﻮربﻪپرداختباجﻛرد.باحﻜﻤراﻧانبﻨﮕالﻧﻴزجﻨﮓﻫاﻳﻰﻛردوتعدادزﻳادىﻣراﻛز بﻮداﻳﻰراﻣﻨﻬدمﻛرد،ﻣﻬراﻛﻮﻻدرسال542م.فﻮتﻛردوﻫﻤزﻣانباﻣرگاوزوالاﻣپراتﻮرى ﻳفتﻠﻰﻫﻢآغازشد.ﻫﻨدوبﻨـﮕالدوبارهبدستحﻜﻤراﻧانﻣحﻠﻰافتادﻧدودرافغاﻧستانﻧﻴز زﻣﻴﻨﺔقدرتﻤﻨدشدنحاﻛﻤانﻣحﻠﻰفراﻫﻢشد. در پﻰ فروپاشﻰ اﻣپراتﻮرى ﻳفتﻠﻰ در افغاﻧستان دورة دﻳﮕرى بﻪ ﻧام ﻛﻮشان -ﻳفتﻠﻰ ﻛﻪ ﻫﻤاﻧادورةحﻜﻤراﻧانﻣحﻠﻰبﻮدآغازشد.دراﻳﻦدورهﻣﻰتﻮانازﻛابﻞشاﻫانرتبﻴﻞشاﻫان، شﻴرانباﻣﻴانوتﮕﻴﻦشاﻫانﻳادﻛردﻛﻪدرﻧقاطﻣختﻠفﻫرﻳﻜﻰحاﻛﻢبﻮدﻧدازوﻳژهﮔﻰ اﻳﻦدورهدرافغاﻧستانحاﻛﻤﻴتحﻜﻤراﻧانﻣحﻠﻰوﻣقاوﻣتﻫاىپﻰدرپﻰاستﻛﻪدرﻧقاط ﻣختﻠفافغاﻧستاندربرابرﻧﻴروﻫاىاسﻼﻣﻰصﻮرتﮔرفتﻪاست.ازﻧظرزﻣاﻧﻰاﻳﻦدورهعﻤدتاً
51
ازقرنششﻢﻣﻴﻼدىاﻟﻰاواخرقرنﻫشتﻢﻣﻴﻼدىدوامﻣﻰﻳابدﻛﻪﻣصادفﻣﻰشﻮدباآغاز حﻜﻮﻣتﻫاىﻣستقﻞاسﻼﻣﻰدرافغاﻧستان. ﻓعاﻟﻴت داخﻞ صﻨﻒ شاﮔردانبﻪدوﮔروهتقسﻴﻢشﻮﻧد،ﮔروهاولﻛاروﻧظرﻳﺔﻣؤرخاﻧﮕﻠﻴسﻰرادرخصﻮص حﻜﻤراﻧانﻳفتﻠﻰبﻴانداشتﻪوﮔروهدومﻣعﻠﻮﻣاتخﻮﻳشرادررابطﻪبﻪحاﻛﻤﻴتاخشﻨﻮر بﻪدﻳﮕرﻫﻢصﻨفانخﻮدارائﻪدارﻧد. سؤاﻻت -1ﻳفتﻠﻴانازﻛجاآﻣدﻧد؟ﻣعﻠﻮﻣاتدﻫﻴد. -2راجعبﻪاخشﻨﻮرحﻜﻤرانﻳفتﻠﻰچﻪﻣﻰداﻧﻴد؟ -3راجعبﻪتﻮرﻣﻨﻪﻫرچﻪﻣﻰداﻧﻴد؟بﻴاندارﻳد. ﻓعاﻟﻴت بﻴرون ازصﻨﻒ شاﮔرداندررابطﻪبﻪﻳفتﻠﻰﻫاﻣطﻠبﻰراتﻬﻴﻪوآنرادرصﻨفارائﻪﻧﻤاﻳﻨد.
52
درس بﻴستﻢ
اوضاع افغاﻧستان ﻣﻘارن ظﻬﻮر اسﻼم
تصﻮﻳرﻣسجدﻧﻪﮔﻨبدبﻠخﻛﻪاوﻟﻴﻦﻣسجددرافغاﻧستانشﻤردهﻣﻴشﻮد
دراواخرقرنششﻢواواﻳﻞقرنﻫفتﻢﻣﻴﻼدىسرزﻣﻴﻦافغاﻧستانبﻪوسﻴﻠﺔاﻣﻴرانﻣحﻠﻰوبعضﻰ ازبقاﻳاﻳﻰﻛﻮشاﻧﻴانوﻳفتﻠﻴانادارهﻣﻰشد.براىاﻳﻨﻜﻪتصﻮﻳرجاﻣعﻰازاوضاعافغاﻧستانﻣقارنظﻬﻮر دﻳﻦﻣبارکاسﻼمارائﻪﮔرددباﻳداﻳﻦبحثرابﻪطﻮرﻣختصرتحتدوعﻨﻮانﻣطاﻟعﻪﻧﻤاﻳﻴﻢ. اﻟﻒ) :اوضاع سﻴاسﻰ ﻣقارنظﻬﻮردﻳﻦﻣقدساسﻼم،افغاﻧستانازﻟحاظسﻴاسﻰدرحاﻟتپراﻛﻨدهﮔﻰوتشتتبﻪ سرﻣﻰبرد.ازﻳﻚطرف،ﻣﻮجﻮدﻳتدواﻣپراتﻮرىﻧﻴروﻣﻨددرشرق(اﻣپراتﻮرىﮔﻮپتاﻫا)ودر غرب(اﻣپراتﻮرىساساﻧﻰﻫا)وازجاﻧبدﻳﮕر،عدمادارةقﻮىﻣرﻛزى،زﻣﻴﻨﺔﻣساعدىرابراىبﻪ وجﻮدآﻣدنحﻜﻮﻣتﻫاىﻣحﻠﻰﻣﻬﻴاساختﻪبﻮد. ﻫﻴﻮﻧتسﻨﮓزاﻳرچﻴﻨﻰﻛﻪدرقرنﻫفتﻢﻣﻴﻼدىبﻪافغاﻧستانسفرﻧﻤﻮدهوﻣطاﻟبزﻳادىدرﻣﻮرداوضاع وحاﻻتافغاﻧستانﻧﻮشتﻪاست،پﻴراﻣﻮنوضعسﻴاسﻰآنزﻣانافغاﻧستانﻣﻰﻧﻮﻳسدﻛﻪ:اﻳﻦسرزﻣﻴﻦبﻪ واحدﻫاىجداﮔاﻧﻪﻣﻨقسﻢشدهﻛﻪﻫرحﻮزةجغرافﻴاﻳﻰآنبﻪوسﻴﻠﺔشاهﻣستقﻞادارهﻣﻰﮔردد. رتبﻴﻞشاﻫانزابﻠﻰازجﻤﻠﻪخاﻧﻮادهﻫاىﻣشﻬﻮرىبﻮدﻧدﻛﻪباﻛابﻞشاﻫانروابطحسﻨﻪداشتﻪو برزابﻞوغزﻧﻪتاسﻴستانحاﻛﻤﻴتداشتﻨد؛ﻫﻤچﻨانخاﻧﻮادهﻫاىچﻮنشﻴراندرباﻣﻴان،ﻛابﻞشاﻫان درﻛابﻞوتعداددﻳﮕرىاز اﻳﻦﮔﻮﻧﻪحﻜﻮﻣتﻫاىﻣحﻠﻰدرﮔﻮشﻪوﻛﻨارافغاﻧستانحاﻛﻤﻴت داشتﻨد.بﻪاﻳﻦترتﻴب،حﻜﻮﻣتسراسرىقﻮىﻣرﻛزىوجﻮدﻧداشت. ب) :اوضاع دﻳﻨﻲ و اجتﻤاعﻰ ﻣردماﻳﻦدﻳارازﻟحاظدﻳﻨﻰبﻪﻛﻴشﻫاىﻣختﻠفاعتقادداشتﻨد.آﻳﻴﻦزردشتﻰﻛﻪﻣبدأآن دربﻠخبﻮدوﻛﻴشبﻮداﻳﻰﻛﻪﻣبدأآندرﻫﻨدبﻮد؛پﻴرواﻧﻰدرافغاﻧستانداشتﻨد.عﻼوهبرآن،عقاﻳد
53
دﻳﮕرىﻧﻴزتارسﻴدنﻣبﻠغﻴﻦﻣسﻠﻤاناعرابدراﻳﻦسرزﻣﻴﻦوجﻮدداشت.ﻳﻜﻰازدﻻﻳﻞﻣﻮجﻮدﻳت عقاﻳدﻣتعدد،وضعﻴتخﻮدﻣختارحﻜﻮﻣتﻫاىﻣحﻠﻰبﻮد؛اﻣاﻛﻠتﻮروفرﻫﻨﮓﻣردمافغاﻧستان آنزﻣانبﻨﻴادعظﻴﻤﻰازتﻬذﻳبﻫاىوﻳدىواوستاﻳﻰﮔرفتﻪبﻮد.ازﻳﻦجﻬتﻫﻴچﻛﻠتﻮرعادىو عقبﻣاﻧدهﻧﻤﻰتﻮاﻧستبرﻣردماﻳﻦﻣرزبﻮمفاﻳقآﻳد،وﻟﻰآنعدهازفرﻫﻨﮓﻫاوتﻬذﻳبﻫاى ﻛﻪتازهبﻪﻣﻴانﻣﻰآﻣدوﻧﻮآورىدرآنبﻪﻣﻼحظﻪﻣﻰرسﻴدﻣردماﻳﻦسرزﻣﻴﻦﻫﻤانفرﻫﻨﮓرا بافرﻫﻨﮓبﻮﻣﻰواصﻠﻰخﻮﻳشﻳﻜجاﻣﻰﻧﻤﻮدﻧدوبﻪآنچﻬرةجدﻳددادهوبعدبﻪجﻬاﻧﻴانعرضﻪ ﻣﻰﻧﻤﻮدﻧد.براىثبﻮتاﻳﻦﻣدعاﻣﻰتﻮانبﻪعﻨﻮانﻧﻤﻮﻧﻪازﻣدﻧﻴتﻫاىدورانﻳﻮﻧان-باخترىو ﮔرﻳﻜﻮبﻮدﻳﻚﻳادآورىﻛردﻛﻪﻫردوازابداعاتﻣردماﻳﻦسرزﻣﻴﻦاستﻛﻪازﻣﻴراثﻫاىﻣﻬﻢ فرﻫﻨﮕﻰدرتارﻳخقدﻳﻢجﻬانبﻪشﻤارﻣﻰرود. خﻼصﻪاﻳﻦﻛﻪدراواخرقرنﻫفتﻢﻣﻴﻼدىآخرﻳﻦشاهساساﻧﻰبﻪﻧامﻳزدﮔردسﻮم،بﻪوسﻴﻠﺔ سرﻟشﻜرسپاهاسﻼمدرسال651ﻣﻴﻼدىشﻜستخﻮرد.وبﻪتعقﻴبآنسپاه احﻨفابﻦقﻴس اسﻼمبﻪسﻤتافغاﻧستانپﻴشروىﻛرد.درسال22ﻫـ.ق.درعﻬدخﻼفتحضرتعﻤرفاروق ﻟشﻜراسﻼمبﻪافغاﻧستانرسﻴد.فتﻮحاتﻣسﻠﻤاﻧاندراوقاتﻣختﻠفاداﻣﻪﻳافتتاسراﻧجامدرعﻬد تاحدود خﻠﻴفﻪسﻮمﻣسﻠﻤاﻧان،ﻟشﻜراسﻼمتحتقﻴادتعبداﷲابﻦعاﻣر حضرتعثﻤان ﻛابﻞرسﻴدوبﻪاﻳﻦترتﻴب،زﻣﻴﻨﻪبراىسقﻮطحﻜﻮﻣتﻫاىﻣحﻠﻰقبﻞازاسﻼمدرافغاﻧستانﻣساعد شد.عساﻛرفاتحﻣسﻠﻤاﻧانبراىثباتحﻜﻮﻣتاسﻼﻣﻰﻧزدﻳﻚدوقرنبﻪجﻨﮓﻫاىپﻰدرپﻰاداﻣﻪ دادﻧدتااﻳﻨﻜﻪزﻣﻴﻨﻪبراىظﻬﻮردوﻟتﻫاىﻣستقﻞاسﻼﻣﻰدرافغاﻧستانﻣساعدﮔردﻳد.
ﻓعاﻟﻴت داخﻞ صﻨﻒ شاﮔردانبﻪدوﮔروهتقسﻴﻢشﻮﻧد.ﮔروهاولوضعسﻴاسﻰوﮔروهدوموضعاجتﻤاعﻰودﻳﻨﻰ افغاﻧستانراﻣقارنظﻬﻮردﻳﻦﻣبﻴﻦاسﻼمدرصﻨفشرحدﻫﻨد. سؤاﻻت –1ﻣقارنظﻬﻮراسﻼموضعسﻴاسﻲافغاﻧستانچﮕﻮﻧﻪبﻮد؟شرحدﻫﻴد. –2وضعاجتﻤاعﻰودﻳﻨﻰافغاﻧستانﻣقارنظﻬﻮراسﻼمچﮕﻮﻧﻪبﻮد؟تﻮضﻴحدﻫﻴد. درسال651ﻣﻴﻼدىشﻜستخﻮرد. –3آخرﻳﻦشاهساساﻧﻰبﻪﻧام.......بﻪوسﻴﻠﺔاحﻨفابﻦقﻴس ﻓعاﻟﻴت خارج از صﻨﻒ شاﮔرداندرﻣﻮردچﮕﻮﻧﻪﮔﻰآﻣدندﻳﻦﻣقدساسﻼمبﻪافغاﻧستانﻳﻚﻣطﻠبتﻬﻴﻪﻧﻤﻮده آنرادرصﻨفارائﻪﻧﻤاﻳﻨد. 54
ﻓصﻞ سﻮم تﻤدنﻫاى ﻗدﻳﻢ جﻬان اﻳﻦفصﻞﻣشتﻤﻞبردرسﻫاىزﻳرﻣﻰباشد: -1چﮕﻮﻧﻪﮔﻰبﻪﻣﻴانآﻣدنتﻤدنوخصﻮصﻴاتآن -2تﻤدنبﻴﻦاﻟﻨﻬرﻳﻦ -3تﻤدنوفرﻫﻨﮓبﻴﻦاﻟﻨﻬرﻳﻦ -4تﻤدنﻣصر -5فرﻫﻨﮓوتﻤدنﻣصر -6تﻤدنفارس -7تﻤدنﻫﻨد -8تﻤدنچﻴﻦ -9تﻤدنﻳﻮﻧان -10تﻤدنروم -11تﻤدنﻫاىاﻣرﻳﻜا
55
اﻫداف ﻓصﻞ ازشاﮔرداناﻧتظارﻣﻰرودﻛﻪدرپاﻳاناﻳﻦفصﻞبﻪاﻫدافذﻳﻞﻧاﻳﻞآﻳﻨد: باتﻤدنﻫاىبﻴﻦاﻟﻨﻬرﻳﻦ،ﻣصر،فارس،ﻫﻨد،چﻴﻦ،ﻳﻮﻧان،رومواﻣرﻳﻜاآشﻨاشﻮﻧد. دستآوردﻫاىعﻠﻤﻰوفرﻫﻨﮕﻰتﻤدنﻫاىﻣتذﻛرهرابﻴانﻛردهبتﻮاﻧﻨد. ازاطﻠسﻫاوﻧقشﻪﻫاىتارﻳخﻰاستفادهﻛردهبتﻮاﻧﻨد. ارزشتﻤدنﻫاىقدﻳﻢجﻬانرادرکﻛﻨﻨد. باتﻤدنﻫاىقدﻳﻢجﻬانودستآوردﻫاىآنﻫاعﻼقﻪﻣﻨدشﻮﻧد.
56
درس بﻴست و ﻳﻜﻢ
چﮕﻮﻧﻪﮔﻰ بﻪ ﻣﻴان آﻣدن تﻤدن و خصﻮصﻴات آن
دراﻳﻦدرسدربارةﻧظرﻳاتداﻧشﻤﻨدانراجعبﻪچﮕﻮﻧﻪﮔﻰبﻪﻣﻴانآﻣدنتﻤدنﻫاو خصﻮصﻴاتآنﻫاﻣعرفتحاصﻞﻣﻰﻧﻤاﻳﻴﻢ. تﻤدن،ﻛﻠﻤﻪعربﻰبﻮدهﻛﻪبﻪﻣفﻬﻮمشﻬرﻧشﻴﻨﻰاطﻼقﻣﻰﮔردد.دررابطﻪبﻪچﮕﻮﻧﻪﮔﻰ بﻪﻣﻴانآﻣدنتﻤدنﻧظرﻳاتﻣختﻠفازطرفﻣؤرخانوجاﻣعﻪشﻨاسانارائﻪشدهاست.ابﻦ خﻠدونﻣؤرخﻣشﻬﻮرجﻬاناسﻼمبدﻳﻦباوراستﻛﻪتﻤدنبربﻨﻴادفرﻫﻨﮓﻫاىبدوىبﻪ وجﻮدﻣﻰآﻳدوتحتحﻤﻼتﻫﻤﻴﻦفرﻫﻨﮓبدوىﻧﻴزدوبارهازبﻴﻦﻣﻰرودواﻳﻦجرﻳان بﻪشﻜﻞداﻳروىپاﻳانﻣﻰﻳابد.آرﻧﻮﻟدتاﻳﻨبﻰﻧظرﻳﺔچاﻟشﻫاوعﻜساﻟعﻤﻞراعاﻣﻞبﻪ وجﻮدآﻣدنتﻤدنﻣﻰداﻧد،بﻨابرباورآرﻧﻮﻟدتاﻳﻨبﻰﻣشﻜﻼتپﻰدرپﻰ،اﻧسانﻫاراﻣجبﻮر بﻪتﻼشﻧﻤﻮدﻛﻪدرﻧتﻴجﻪاﻳﻦعﻤﻞباعثبﻪﻣﻴانآﻣدنتﻤدنﮔردﻳد. ﻳﻚتعدادﻣؤرخانبﻪاﻳﻦباوراﻧدﻛﻪتﻤدنبشرىداراىﻣﻨشأواحدبﻮدهوازﻳﻚ حﻮزةباستاﻧﻰآغازشدهاست.ﮔﻮردنچاﻳﻠدﻳﻜﻰازﻣؤرخاﻧﻰاستﻛﻪتﻤامﻣدﻧﻴتﻫارا برآﻣدهازﻳﻚﻫستﺔواحدوﻳاﻣحﻞواحدﻣﻰداﻧد،تﻤدنﻫاىﻣصر،بﻴﻦاﻟﻨﻬرﻳﻦوسﻨدرا تحتﻣطاﻟعﻪقراردادهوشباﻫتﻫاىﻣﻴاناﻳﻦتﻤدنﻫارابرﻣﻼﻛردوسراﻧجامسرچشﻤﺔ تﻤامتﻤدنﻫاراﻣصر،عﻨﻮانﻧﻤﻮد. ﮔروهدومﻣؤرخانﻣعتقداﻧدﻛﻪﻣﻨشأتﻤدنﻫاﻳﻜﻰﻧﻴستوتﻤدنﻫاىدﻧﻴاازﻳﻚتﻤدن سرچشﻤﻪﻧﮕرفتﻪ،بﻠﻜﻪﻧظربﻪشراﻳطﻫرﻣﻨطقﻪ،تﻤدﻧﻰبﻪﻣﻴانآﻣدهواﻧﻜشافﻛردهاست. خصﻮصﻴات تﻤدنﻫاى اوﻟﻴﻪ -1اﻧﻘﻼب شﻬرى:حدود3000سالقبﻞازﻣﻴﻼداﻧسانﻫابﻪﻳﻚﻣرحﻠﺔﻣﻬﻢتﻤدنوارد شدﻧدﻛﻪآنعبارتازاﻳجادشﻬرﻫابﻮد.جداشدنزراعتازﻣاﻟدارىبﻪﻧﻮبﺔخﻮدبستر ﻣﻨاسبرابراىاﻳجادشﻬرﻫابﻪوجﻮدآورد.شﻬرﻫاﻣراﻛزتغﻴﻴراتدﻳﻨﻰ،سﻴاسﻰ،فرﻫﻨﮕﻰ،
57
اجتﻤاعﻰواقتصادىشدﻧد.درتارﻳخبشرﻳتاﻳﻦاﻧﻜشافرابﻪﻧاماﻧقﻼبشﻬرىﻧاﻣﻴدهاﻧد. -2ساختارﻫاى ﻧظاﻣﻰ وسﻴاسﻰ:ﻫﻤزﻣانباآغاززﻧدهﮔﻰشﻬرىاداراتحﻜﻮﻣتﻰﻧﻴز بﻪوجﻮدآﻣدتاجاﻣعﻪرابﻪطرفرشدوترقﻰسﻮقﻧﻤﻮدهوبﻪخﻮاستآﻧانپاسخبدﻫد. ﻧﻴروىﻧظاﻣﻰﻧﻴزبﻪﻣﻨظﻮرحفظقدرتسﻴاسﻰوتصرفﻣﻨاطقجدﻳد،تشﻜﻴﻞﮔردﻳد. -3ساختار اجتﻤاعﻰ جدﻳد بر اساس ﻧﻴروى اﻗتصادى:پادشاﻫان،روحاﻧﻴﻮن،طبقﺔ باﻻ،رﻫبرانسﻴاسﻰوجﻨﮕجﻮﻳاناﻫرامقدرترابﻪدستﮔرفتﻨدوخﻮدبﻪطبقﺔﻣﻤتازدر جاﻣعﻪﻣبدلشدﻧد.زارعان(ﻛشاورزان)وصﻨعتﻛاراندرطبقﺔدوموغﻼﻣاندرطبقﺔ پاﻳﻴﻦجاﻣعﻪجاىدادهشدﻧد. -4تشﻜﻴﻼت دﻳﻨﻰ :در ﻣدﻧﻴتﻫاى اوﻟﻴﻪ تشﻜﻴﻼت و ساختارﻫاى دﻳﻨﻰ حاﻳز اﻫﻤﻴت خاصبﻮدﻧد.پسازاﻧحرافبرخﻰازﻣردمجﻮاﻣعقدﻳﻢازجادةتﻮحﻴدوآغازجرﻳانﻫاى شرکوخرافاتﻛﻪازطرﻳقساختارﻫاىدﻳﻨﻰبﻪﻣﻨظﻮرتﻠقﻴﻦوباورﻣردمآغازشدبراى ارباباﻻﻧﻮاعﻛاذبشانﻧقشﻣﻬﻤﻰدرﻣﻮفقﻴتجاﻣعﻪقاﻳﻞشدﻧدوبﻪﻫﻤﻴﻦطرﻳقبراى اﻧﻜشافﻣدﻧﻴتوساختارسﻴاسﻰبﻪوجﻮدآﻣدهدرتﻼشبﻮدﻧد. ﻓعاﻟﻴت داخﻞ صﻨﻒ شاﮔردانبﻪدوﮔروهتقسﻴﻢشﻮﻧد.ﮔروهاولدرﻣﻮردچﮕﻮﻧﻪﮔﻰبﻪﻣﻴانآﻣدنتﻤدنو ﮔروهدومدربارةخصﻮصﻴاتتﻤدنباﻫﻢبحثﻧﻤاﻳﻨد. سؤاﻻت - 1درﻣﻮردبﻪﻣﻴانآﻣدنتﻤدن،ﻧظرارﻧﻮﻟدتاﻳﻨبﻰچﻪبﻮد؟ - 2درﻣﻮردﻣﻨشأتﻤدن،ﻧظرﻳاتداﻧشﻤﻨدانرابﻴانﻧﻤاﻳﻴد. ﻓعاﻟﻴت خارج از صﻨﻒ شاﮔردان در ﻣﻮرد ﻧﻤﻮﻧﻪﻫاى تﻤدن ﻣعﻠﻮﻣات جﻤع آورى و بﻪ ﻫﻢصﻨفان خﻮد ارائﻪ ﻧﻤاﻳﻨد. 58
درس بﻴست و دوم
تﻤدن بﻴﻦ اﻟﻨﻬرﻳﻦ
دراﻳﻦدرسراجعبﻪقداﻣتﻣحﻼتباستاﻧﻰواوضاعسﻴاسﻰتﻤدنبﻴﻦاﻟﻨﻬرﻳﻦ ﻣعﻠﻮﻣاتحاصﻞﻣﻰﻧﻤاﻳﻴﻢ. آنﻣﻨطقﺔﻛﻪدرﻣﻴاندودرﻳاى(دجﻠﻪوفرات)ﻣﻮقعﻴتداردبﻪﻧامبﻴﻦاﻟﻨﻬرﻳﻦﻳاد ﻣﻰﮔردد،دراﻳﻦﻣﻨطقﻪ،قدﻳﻤترﻳﻦتﻤدنجﻬانبﻪوجﻮدآﻣدهاستﻛﻪﻣؤرخانعاﻣﻞبﻪوجﻮد آﻣدنآنراسﻮاحﻞدجﻠﻪوفراتﻣﻰداﻧﻨد.بﻪﻧظرﻣؤرخانتﻮفانﻧﻮحعﻠﻴﻪاﻟسﻼمدرﻫﻤﻴﻦ ﻣﻨطقﻪاتفاقافتادهاست. قدﻳﻤﻰترﻳﻦﻣحﻞبﻴﻦاﻟﻨﻬرﻳﻦبﻪﻧامتﻞحسﻮﻧاﻳادﻣﻰشﻮدﻛﻪ5000سالقبﻞازﻣﻴﻼددر آنقﻠعﺔبزرﮔﻰوجﻮدداشتوﻣردمآنبﻪزراعتاشتغالداشتﻨد؛ﻟﻴﻜﻦباازدﻳادﻧفﻮسدراﻳﻦ ﻣحﻞدرسالﻫاى4000-5000قبﻞازﻣﻴﻼدبﻪبﻴﻦاﻟﻨﻬرﻳﻦﻫجرتﻧﻤﻮدﻧدودرآﻧجاتﻤدﻧﻰرا بﻨﻴادﻧﻬادﻧدﻛﻪبﻪﻧامتﻤدنسﻮﻣرﻳانﻳادﻣﻰشﻮد. درسﻮﻣرﻳعﻨﻲﻣحﻞسﻜﻮﻧتسﻮﻣرىﻫاشﻬرﻫاىزﻳادىاﻳجادشدﻛﻪازجﻤﻠﻪشﻬرﻫاى اور،اوروک،ﻛﻴش،ﻻﮔاش،ﻻرساووﻳﻨپﻮرقابﻞذﻛراست.اﻳﻦشﻬرﻫابﻪصﻮرتﻣستقﻞ ادارهشده،روىﻫﻤﻴﻦﻣﻠحﻮظدوﻟتﻫاىشﻬريﻣحسﻮبﻣﻰشدﻧد،درﻣﻴاناﻳﻦشﻬرﻫا عبادتﮕاهﻫاىوجﻮدداشتﻛﻪدرآنﻣجسﻤﺔخداىحافظشﻬرحفاظتﻣﻰشد. وضع سﻴاسﻰ بﻴﻦ اﻟﻨﻬرﻳﻦ شﻬرﻫاىدوﻟتسﻮﻣرىازسﻮىﻛاﻫﻨانﻛﻪبزرﮔانشانبﻪﻧاماﻧسﻰﻳادﻣﻰشدﻧدبﻪصﻮرت ﻣستقﻞادارهﻣﻰشدوحاﻛﻤﻴتﻣرﻛزىوجﻮدﻧداشتﻳﻜﻰازحﻜﻤراﻧانسﻮﻣراﻳتﻦبﻮدﻛﻪبر تﻤامدوﻟتﻫاىسﻮﻣرىتسﻠطداشت. درسال2400قبﻞازﻣﻴﻼداقﻮاماﻛدىحﻜﻤرانسﻮﻣرى(ﮔﻴﻞﮔﻤﻴش)راازﻣﻴانبرداشتﻨد وقدرترابﻪدستآوردﻧد،اوﻟﻴﻦحﻜﻤراناﻳﻦسﻠسﻠﻪسارﮔﻮنبﻮدﻛﻪقﻠﻤروخﻮدراازخﻠﻴج فارستاشﻤالبﻴﻦاﻟﻨﻬرﻳﻦﮔسترشداد،اوازﻫﻤﻴﻦﻟحاظدرتارﻳخسﻴاسﻰبﻴﻦاﻟﻨﻬرﻳﻦاز 59
شﻬرتزﻳادىبرخﻮرداراستوﻧخستﻴﻦاﻣپراتﻮربﻪحسابﻣﻰآﻳد.اﻳﻦسﻠسﻠﻪبعدازدوقرن حﻜﻤراﻧﻰازطرفﻳﻜﻰازاقﻮامشﻤالشرق(ﮔﻮتﻰ)ازبﻴﻦرفت. ﮔﻮتﻰﻫاﻳﻚقرنحاﻛﻤﻴتﻛردﻧدوسراﻧجامبﻪوسﻴﻠﺔسﻮﻣرﻳانﻣحﻮشدﻧد،بعدازﻣدتﻰ، سﻮﻣرىﻫاواﻛدىﻫاباﻫﻢﻣتحدشدﻧدوحﻜﻮﻣتاوررااﻳجادﻛردﻧد،دراﻳﻦزﻣاناﻳﻼﻣﻰﻫا ﻛﻪدرغربوجﻨﻮبفارسحاﻛﻢبﻮدﻧدوتازهتابعحﻜﻮﻣتاورشدهبﻮدﻧد،ﻳﻜباردﻳﮕر بﻪاستقﻼلدستﻳافتﻨد،دربرابرسﻮﻣرىﻫابﻪجﻨﮓپرداختﻨدودر2007قبﻞازﻣﻴﻼدبﻪ حاﻛﻤﻴتآنﻫاﻧقطﺔپاﻳانﮔذاشتﻨد. درپﻰازبﻴﻦرفتﻦحاﻛﻤﻴتاوردربﻴﻦاﻟﻨﻬرﻳﻦجﻨﻮبﻰجﻨﮓآغازشدﻛﻪدراثرآنسﻠسﻠﺔ بابﻠﻰﻫاﻛﻪدرقرن19قبﻞازﻣﻴﻼدتأسﻴسشدهبﻮد،قسﻤتاعظﻢاﻳﻦﻛشﻮرراﻣتحدساختو بﻪﻧامبابﻠﻴاناﻣپراتﻮرىرااﻳجادﻛرد. عصراﻣپراتﻮرىباستاﻧﻰبابﻠﻴانﻛﻪسﻪ قرن دوام ﻧﻤﻮد ،فصﻞ ﻣﻬﻢ تارﻳخ جﻬان ﻣحسﻮب ﻣﻰﮔردد ،حﻜﻤران ﻣشﻬﻮر اﻳﻦ سﻠسﻠﻪحﻤﻮرابﻰبﻮدﻛﻪوحدتبﻴﻦاﻟﻨﻬرﻳﻦ راتأﻣﻴﻦﻛردوقﻠﻤروخﻮدراتﻮسعﻪبخشﻴد وﻳﻚاﻣپراتﻮريرااساسﮔذاشت،عﻼوه برآنزراعتوتجارترااﻧﻜشافدادو ﻫﻢﻳﻚقاﻧﻮنراساختﻛﻪبﻪﻧامقاﻧﻮن حﻤﻮرابﻰﻳادﻣﻰﮔردد،پاﻳتختحﻤﻮرابﻰ شﻬربابﻞبﻮدﻛﻪﻳﻜﻰازشﻬرﻫاىبزرگ دﻧﻴاىقدﻳﻢبﻪحسابﻣﻰآﻳد.
سﻪتصﻮﻳرازﻳﻚﻣجسﻤﺔحﻤﻮرابﻰ
60
باﻣرگحﻤﻮرابﻰدربﻴﻦاﻟﻨﻬرﻳﻦشﻮرشﻫاآغازشدﻛﻪدرﻧتﻴجﺔآنبابﻠﻰﻫاازبﻴﻦرفتﻨدو آشﻮرﻳانبﻪقدرترسﻴدﻧد،آشﻮرىﻫاقﻮمجﻨﮕﻰبﻮدﻧدﻛﻪدرآشﻮرحاﻛﻤﻴتداشتﻨد. ﻗسﻤتﻰ از ﻗاﻧﻮن حﻤﻮرابﻰ اﮔرﻛسﻰفردرابﻪقتﻞﻣتﻬﻢﻛردوآنرابﻪاثباتﻧرساﻧد،اتﻬامﻛﻨﻨدهباﻳدبﻪقتﻞ برسد. اﮔرﻛسﻰبﻪغﻼمفرارىپﻨاهداد،باﻳدﻛشتﻪشﻮد. اﮔرﻛسﻰغﻼمدﻳﮕرىراﻛشت،دربدلآنباﻳدغﻼمبدﻫد. اﮔرﻳﻚفردآزادﻳﻚفردآزاددﻳﮕرراﻛشت،دربدلآنباﻳدجرﻳﻤﺔﻧقدىپرداخت ﻛﻨدواﮔرفردبابﻠﻰراﻛشتشصتدرهباﻳدزدهشﻮد.
ﻧخستﻴﻦحﻜﻤراناﻳﻦسﻠسﻠﻪسارﮔﻮنبﻮدﻛﻪ1900سالقبﻞازﻣﻴﻼدشﻬراوررابﻪدست آورد.درقرن9قبﻞازﻣﻴﻼدآشﻮرﻳانﻣﻮفقﻴتﻫاىزﻳادىبﻪدستآوردﻧدوقﻠﻤروخﻮﻳش راتاسﻮاحﻞﻣدﻳتراﻧﻪوسعتدادﻧد.وبعدازﻣدتزﻣاﻧﻰ،ﻣصرراﻧﻴزﻣتصرفشدﻧد،آخرﻳﻦ حﻜﻤراناﻳﻦسﻠسﻠﻪ،آشﻮرباﻧﻴپالبﻮدﻛﻪﻧﻮاحﻰزﻳادىرابﻪتصرفخﻮددرآوردوبﻪاقتدار سﻴاسﻰاﻳﻼﻣﻰﻫاﻧقطﺔپاﻳانﮔذاشت.ﻣرﻛزاﻳﻦسﻠسﻠﻪشﻬرﻧﻴﻨﻮابﻮدﻛﻪدرادارةآشﻮرباﻧﻴپال تﻮسعﻪﻳافتﻪبﻮد. قﻮمبعدىﻛﻪبﻴشترازﻳﻚقرندربﻴﻦاﻟﻨﻬرﻳﻦحﻜﻮﻣتﻛردﻧدﻛﻠداﻧﻰﻫابﻮدﻧدوبﻪﻧام بابﻠﻰﻫاىﻧﻮﻧﻴزﻳادﻣﻰشدﻧد،زﻳراآنﻫاپاﻳتختخﻮدراازﻧﻴﻨﻮابﻪشﻬربابﻞاﻧتقالدادﻧدوسعﻰ ﻛردﻧدتاتﻤدنبابﻠﻰﻫارااحﻴاﻧﻤاﻳﻨدوقاﻧﻮنحﻤﻮرابﻰراپﻴادهﻛﻨﻨد،اﻣاﻣﻮفقﻧشدﻧد. درسال539قبﻞازﻣﻴﻼدﻫخاﻣﻨشﻰﻫاحﻜﻤراناخﻴرﻛﻠداﻧﻴان(بختﻧصر)راازبﻴﻦبردﻧدو
61
شﻬربابﻞراﻣتصرفشدﻧد،بﻪاﻳﻦترتﻴب،بﻴﻦاﻟﻨﻬرﻳﻦبﻪقﻠﻤروﻫخاﻣﻨشﻰﻫاﻣﻠحقشد. بعدازﻫخاﻣﻨشﻰﻫاساساﻧﻰﻫابربﻴﻦاﻟﻨﻬرﻳﻦتسﻠطﻳافتﻨدوﻣﻨطقﺔﻣذﻛﻮردرقرنﻫفتﻢ ﻣﻴﻼدىازطرفﻣسﻠﻤاﻧانتسخﻴرشد.
ﻓعاﻟﻴت داخﻞ صﻨﻒ شاﮔردانبﻪسﻪﮔروهتقسﻴﻢشﻮﻧد.ﮔروهاولدرﻣﻮردسﻮﻣرىﻫا،ﮔروهدومدرﻣﻮرد اﻛدىﻫاوﮔروهسﻮمدرﻣﻮردبابﻠﻰﻫاباﻫﻢبحثﻧﻤاﻳﻨد. سؤاﻻت - 1ﻧخستﻴﻦتﻤدنبﻴﻦاﻟﻨﻬرﻳﻦچﻪﻧامداردوعﻠتبﻪﻣﻴانآﻣدنآنچﻪبﻮد؟ - 2درﻣﻮردشﻬرﻫاىسﻮﻣرىچﻪﻣﻰداﻧﻴد؟واضحسازﻳد. - 3درﻣﻮردحﻜﻮﻣتاورﻣعﻠﻮﻣاتخﻮﻳشرابﮕﻮﻳﻴد. - 4حﻤﻮرابﻰﻛدامﻛارﻫارااﻧجامدادواضحسازﻳد؟ ﻓعاﻟﻴت خارج از صﻨﻒ شاﮔرداندرﻣﻮردوضعسﻴاسﻰبﻴﻦاﻟﻨﻬرﻳﻦﻣعﻠﻮﻣاتبﻴشترجﻤعآورىوبﻪدﻳﮕرﻫﻢ صﻨفانخﻮدارائﻪﻧﻤاﻳﻨد.
62
درس بﻴست و سﻮم
تﻤدن و فرﻫﻨﮓ بﻴﻦ اﻟﻨﻬرﻳﻦ
دراﻳﻦدرس،پﻴراﻣﻮنعقاﻳددﻳﻨﻰبﻴﻦاﻟﻨﻬرﻳﻦ،دستآوردﻫاىعﻠﻤﻰواوضاع اجتﻤاعﻰ،سﻴاسﻰواقتصادىﻣردمبﻴﻦاﻟﻨﻬرﻳﻦﻣعﻠﻮﻣاتحاصﻞخﻮاﻫﻴدﻛرد. دﻳﻦ:ﻣردمبﻴﻦاﻟﻨﻬرﻳﻦبﻪخداﻳانزﻳادىچﻮنآسﻤان،ستارهﮔان،ﻣﻬتاب،زراعتوغﻴره باورداشتﻨد.آنﻫاﻣجسﻤﻪﻫاىخداﻳانشانراساختﻪبﻮدﻧدوﻣشغﻮلپرستشآنﻫابﻮدﻧد.در ﻣراﻛزشﻬرﻫابﻪروىتپﻪﻫاﻣعابدچﻨدطبقﻪﻳﻰوجﻮدداشتﻛﻪدرﻫرﻣعبدآنﻣجسﻤﺔخداﻳان حافظشﻬرﮔذاشتﻪشدهبﻮد. ﻣردمبﻴﻦاﻟﻨﻬرﻳﻦبﻪﻫدفرضاىخداﻳانﻣراسﻢﻣختﻠفﻰرااجراﻣﻰﻛردﻧد.قرباﻧﻰ ﻣﻰﻛردﻧدوﻣشترکسرودهﻫاىﻣذﻫبﻰﻣﻰسرودﻧد.آنﻫابﻪزﻧدهﮔﻰبعدازﻣرگﻣعتقد بﻮدﻧد.بﻨابرآن،باﻣردهﻫادرقبروساﻳﻞرادفﻦﻣﻰﻛردﻧد. براساسﻧصﻮصدﻳﻨﻰورواﻳاتتارﻳخﻰخداوﻧد حضرتابراﻫﻴﻢعﻠﻴﻪاﻟسﻼمرافرستاد تاﻣردمرابﻪترکپرستشﻣعبﻮدانباطﻞوعبادتخداىواحددعﻮتﻧﻤاﻳد.دعﻮتتﻮحﻴدى بﻪﻣقاوﻣتشدﻳدﻧﻤرودپادشاهآنوقتوسرانشرکﻣﻮاجﻪشد؛وﻟﻰبﻪزودى ابراﻫﻴﻢ ازﻣرزﻫاىبﻴﻦاﻟﻨﻬرﻳﻦﮔذشتوبﻪفﻠسطﻴﻦوجزﻳرةاﻟعربرسﻴد. زراعت :ﻣﻨابعسرشارآبﻰدجﻠﻪوفراتعاﻣﻞﻣﻬﻢدرتﻮسعﻪواﻧﻜشافزراعتدربﻴﻦ اﻟﻨﻬرﻳﻦبﻮدﻛﻪبﻪاثرآنسﻴستﻢﻣﻨظﻢآبﻴارىبﻪﻣﻴانآﻣدوراهبراىزﻧدهﮔﻰاجتﻤاعﻰﻫﻤﻮار شد.ﮔﻨدموجﻮازﻣﻬﻤترﻳﻦپﻴداواربﻴﻦاﻟﻨﻬرﻳﻦبﻮد. خط :ﻟﻮاﻳحزﻳادىﮔﻠﻰازبﻴﻦاﻟﻨﻬرﻳﻦبﻪدستآﻣدهﻛﻪﻧﻮشتﻪﻫاىﻣختﻠفبرروىآنﻫا بﻪﻧظرﻣﻰرسد.تحقﻴقاتﻣؤرخانثابتﻛردهاست،ﻟﻮاﻳحﻰﻛﻪقداﻣتآنبﻪ5000سالق.م. ﻣﻰرسد،درواقعﻴتاﻣر،ﻛتابﻫاىﻫﻤانزﻣاناست،برﻳﻦاساسﮔفتﻪﻣﻰتﻮاﻧﻴﻢﻛﻪقدﻳﻤترﻳﻦ ﻛتابخاﻧﺔجﻬاندربﻴﻦاﻟﻨﻬرﻳﻦبﻪوجﻮدآﻣدهاست.اﻳﻦﻟﻮاﻳحﻣطاﻟبزﻳادىراجعبﻪتعﻠﻴﻢوتربﻴﻪ، عبادتخداﻳان،ﻣساﻳﻞحقﻮقﻰ،جﻨﮓﻫا،دادوستدوغﻴرهراداراﻣﻰباشدﻛﻪبﻪخطﻣﻴخﻰﻧﻮشتﻪ شده.پسﮔفتﻪﻣﻰتﻮاﻧﻴﻢﻛﻪﻧخستﻴﻦخطبﻪﻣﻴانآﻣدهدربﻴﻦاﻟﻨﻬرﻳﻦخطﻣﻴخﻰاست. عﻠﻮم :عﻠﻢﻧجﻮمدربﻴﻦاﻟﻨﻬرﻳﻦبﻪپﻴشرفتﻫاىقابﻞﻣﻼحظﻪﻳﻰدستﻳافتﻪبﻮد.دﻟﻴﻞآن ﻫﻢپرستشستارهﮔانبﻮد.آنﻫاستارهﻫاراﻛﻪدرحالحاضرعطارد،زﻫره،ﻣرﻳخ،ﻣشترىو زحﻞﻧاﻣﻴدهﻣﻰشﻮﻧدﻣﻰشﻨاختﻨد.سﻮاحﻞدرﻳاىدجﻠﻪوفراتبراىﻣردمبﻴﻦاﻟﻨﻬرﻳﻦبﻬترﻳﻦ ﻣشﻮقبﻮدتادرﻣﻮردتﻨظﻴﻢسﻴستﻢآبﻴارىواستفادهازآنوتعﻴﻴﻦحدودزﻣﻴﻦﻫاىشان فﻜرﻛﻨﻨد.بﻪاﻳﻦترتﻴب،ﻧخستﻴﻦفعاﻟﻴتﻫاىرﻳاضﻰوﻫﻨدسﻰبﻪﻣﻴانآﻣدوبﻪتعقﻴبآن عﻤﻠﻴﻪﻫاىجﻤع،ﻣﻨفﻰ،ضربوتقسﻴﻢﻧﻴزاﻳجادشد،ﻣردمبﻴﻦاﻟﻨﻬرﻳﻦﻫرسالرابﻪدوازدهﻣاه قﻤرىوﻫرﻣاهرابﻪچﻬارقسﻤتتقسﻴﻢﻛردهبﻮدﻧدﻛﻪبﻪاﻳﻦشﻜﻞ،ﻫفتﻪبﻪوجﻮدآﻣد. 63
تﻮضﻴح :بابﻞ ،شﻬر بزرگ و پر آوازة جﻬان باستان بابﻞﻳﻜﻰازشﻬرﻫاىقدﻳﻢبﻴﻦاﻟﻨﻬرﻳﻦاست.بﻪﻧظرﻣؤرخاناﻳﻦشﻬراز4000سال ق.م.بدﻳﻨسﻮوجﻮدداشتﻪوازاوﻟﻴﻦشﻬرﻫاىجﻬانبﻪحسابﻣﻰآﻣد.شﻬربابﻞدرزﻣان حﻜﻤراﻧﻰقدﻳﻢبابﻠﻰﻫاوبﻪخصﻮصدرزﻣانحﻜﻤراﻧﻰحﻤﻮرابﻰبسﻴاراﻧﻜشافﻳافت. درسال539ق.م.شﻬربابﻞتحتتصرفﻛﻮروش،زﻣاﻣدارﻫخاﻣﻨشﻰﻫاقرارﮔرفتشﻬر بابﻞدرﻛراﻧﺔدرﻳاىفراتواقعاست.ﻣساحتاﻳﻦشﻬربزرگ520ﻛﻴﻠﻮﻣترﻣربعتخﻤﻴﻦ شدهاست.دردورادوراﻳﻦشﻬراستحﻜاﻣاتبﻠﻨدوﻣحﻜﻢﻣﻮجﻮدبﻮد.اﻳﻦاستحﻜاﻣات ﻧزدﻳﻚبﻪ250برجو100دروازهداشتﻛﻪدردورادورآنحفرهﻫاىعﻤﻴقپراز آبوجﻮدداشتودﻳﻮارﻫاىبﻪطﻮل90ﻛﻴﻠﻮﻣتراﻳﻦشﻬررااحاطﻪﻧﻤﻮدهبﻮددرﻳاى فراتازوسطشﻬرﻣﻰﮔذشتﻫردوطرفاﻳﻦشﻬرتﻮسطدوپﻞﻣقبﻮلوزﻳباوصﻞ ﻣﻰﮔردﻳد.تعﻤﻴراتشﻬرازسﻨﮓاعﻤارﮔردﻳدهبﻮدروىاﻳﻦسﻨﮓﻫاتﻮسطرﻧﮓ سفاﻟﻰپﻮشاﻧدهشدهبﻮدوبﻠﻨدترﻳﻦعﻤارتجﻬانشﻤردهﻣﻰشد.طرفبﻴروﻧﻰاﻳﻦتعﻤﻴر تﻮسطﻛاشﻰﻫاىﻣﻨقﻮشزﻳباتزﻳﻴﻦشدهبﻮدﻫﻨﮕاﻣﻰﻛﻪﻳﻮﻧاﻧﻰﻫابﻪبﻴﻦاﻟﻨﻬرﻳﻦآﻣدﻧد اﻳﻦﻣﻨطقﻪﻣﻮردتﻮجﻪاسﻜﻨدرقرارﮔرفتﻪوآنراﻣقرخﻮﻳشقرارداددرﻧتﻴجﺔجﻨﮓﻫاى جاﻧشﻴﻨاناسﻜﻨدراﻳﻦشﻬرخساراتﻰراﻣتحﻤﻞشدوبعدازآنبﻪسﻮىسقﻮطﻣﻰرفت. دربابﻞبتﻫاراشﻜستاﻧد ازروىآﻳاتقرآنﻛرﻳﻢثابتاستﻛﻪحضرتابراﻫﻴﻢ وبﻨابراﻣرحاﻛﻢبابﻞﻧﻤروددرآتشافﮕﻨدهشد-خرابﻪﻫاىشﻬربابﻞدر85ﻛﻴﻠﻮﻣترى جﻨﻮبشﻬربغداددرﻧزدﻳﻜﻰﻫاىﻛﻮفﻪﻫﻤﻴﻦحاﻻﻫﻢﻣﻮجﻮدﻣﻰباشد. ﻓعاﻟﻴت داخﻞ صﻨﻒ شاﮔردانبﻪسﻪﮔروهتقسﻴﻢشﻮﻧد. ﮔروهاولدرﻣﻮردعقاﻳدﻣذﻫبﻰﻣردﻣانبﻴﻦاﻟﻨﻬرﻳﻦ؛ﮔروهدومدرﻣﻮردپﻴشرفتعﻠﻮمدربﻴﻦاﻟﻨﻬرﻳﻦ؛ﮔروهسﻮمدرﻣﻮردشﻬربابﻞباﻫﻢبحثﻧﻤاﻳﻨد.سؤاﻻت -1دربارةعبادتﮕاهﻫاىبﻴﻦاﻟﻨﻬرﻳﻦچﻪﻣﻰداﻧﻴد؟تﻮضﻴحدﻫﻴد. -2دربخشعﻠﻮم،بﻴﻦاﻟﻨﻬرﻳﻦﻛدامدستآوردﻫادارد؟ -3درﻣﻮردشﻬربابﻞچﻪﻣﻰداﻧﻴد؟ ﻓعاﻟﻴت خارج از صﻨﻒ شاﮔرداندرﻣﻮردﻧﻤرود(حاﻛﻢبابﻞ)ﻣعﻠﻮﻣاتجﻤعآورىﻧﻤﻮدهوبﻪﻫﻢصﻨفانخﻮدارائﻪﻧﻤاﻳﻨد. 64
درس بﻴست و چﻬارم
تﻤدن ﻣصر
دراﻳﻦدرسپﻴراﻣﻮنعﻮاﻣﻞبﻪوجﻮدآﻣدنتﻤدنﻣصر،ﻣراحﻞتﻜاﻣﻠﻰآنو ﻫﻤچﻨانبﻪارتباطوضعﻴتسﻴاسﻰﻣصرباستانﻣعﻠﻮﻣاتحاصﻞخﻮاﻫﻴﻢﻛرد. ﻛشﻮرﻣصردرافرﻳقاواقعشدهاست،بﻪﻧظرﻣؤرخانعاﻣﻞبﻪوجﻮدآﻣدنتﻤدنبشرى درﻣصردرﻳاىﻧﻴﻞبﻮدﻛﻪدرحاشﻴﻪوسﻮاحﻞخﻮدزﻣﻴﻨﺔاﻳجادشﻬرﻫاوقرﻳﻪﻫارابﻪﻣﻴان آورد،فرﻫﻨﮓرااﻧﻜشافدادوبسﻴارىازفعاﻟﻴتﻫاىتﻤدنشﻬريرااساسﮔذاشت. درﻣصراز5000اﻟﻰ3200قبﻞازﻣﻴﻼدحﻜﻮﻣتﻣرﻛزىﻣقتدرىدروادىﻧﻴﻞوجﻮد ﻧداشت،وﻟﻰباوجﻮدآنﻫﻢبعضﻰازحﻜﻤاىﻣحﻠﻰﻣتحدشدﻧدودوحﻜﻮﻣتراﻳﻜﻰدر جﻨﻮبودﻳﮕرىدرشﻤالاﻳجادﻛردﻧد. دراﻳﻦدوره،ﻫﻨراﻧﻜشافﻛرد،براساسرسﻮموعاداتقاﻧﻮنساختﻪشدوﻫﻤچﻨانخط وتقﻮﻳﻢبﻪﻣﻴانآﻣدﻛﻪازپﻴشرفتعﻠﻤﻰاﻳﻦعصرشﻤردهﻣﻰشﻮد. در 3200قبﻞ از ﻣﻴﻼد ﻫﻤزﻣان با وحدت دو حﻜﻮﻣت شﻤاﻟﻰ و جﻨﻮبﻰ ﻳﻚ حﻜﻮﻣت ﻣرﻛزىاﻳجادشد.بﻨﻴانﮔذاراﻳﻦحﻜﻤراﻧﻰﻣﻴﻨزاول()menzبﻮدﻛﻪباﻧﻰدورةاولﻧﻴزشﻤرده ﻣﻰشﻮد. ﻣراحﻞ تﻜاﻣﻠﻰ ﻣصر باستان ﻣؤرخانتارﻳخﻣصررااززﻣانﻣﻴﻨزتاورودﻫخاﻣﻨشﻰﻫابﻪسﻪدورهتقسﻴﻢﻧﻤﻮدهاﻧد: -1سﻠطﻨت ﻗدﻳﻢ سﻠطﻨتقدﻳﻢبابﻪقدرترسﻴدنﻣﻴﻨزآغازﻣﻰﮔردد،دراﻳﻦسﻠطﻨتششخاﻧدانپﻰدرپﻰ بﻪقدرترسﻴدﻧد،سﻴستﻢحﻜﻮﻣتﻰدراﻳﻦدوره،تﻴﻮﻛراسﻰ(دﻳﻨﻰ)بﻮد،پادشاهرﻫبرسﻴاسﻰو ﻫﻢرﻫبردﻳﻨﻰبﻮد،زﻳراﻧﻴروىشاهبﻪاصطﻼحﻧﻴروىخداﻳﻰشﻤردهﻣﻰشدودرﻣﻴانﻣردماز احترامزﻳادبرخﻮرداربﻮد،ازﻫﻤﻴﻦﻟحاظ،ﻟقبفرعﻮنبﻪوىدادهﻣﻰشد.
65
سﻠطﻨتقدﻳﻢﻣصر،ﻧﻴروىﻧظاﻣﻰﻛافﻰدراختﻴارﻧداشتوازروشﻣساﻟﻤتآﻣﻴزپﻴروى ﻣﻰﻧﻤﻮد.اﻳﻦدورهدرسال2300ق.م.پاﻳانﻳافتﻛﻪﻫﻤراهباآنعصرجدﻳدآغازشدوبﻪ ﻣدتدوقرندوامﻛردوبﻪﻧامدورةفﻴﻮداﻟﻰ(حﻜﻮﻣتزﻣﻴﻨدارانبزرگ)ﻳادﻣﻰﮔردد. دردورةﻳادشدهﻫرجوﻣرجحاﻛﻢبﻮد،ﻧجﻴبزادهﻫاازقدرتزﻳادىبرخﻮرداربﻮدﻧد ﻛﻪبﻪﻫﻤﻴﻦدﻟﻴﻞﮔاهﮔاﻫﻰقﻴامﻫاﻳﻰازسﻮىطبقاتپاﻳﻴﻦاجتﻤاعبﻪﻣﻴانﻣﻰآﻣد. -2سﻠطﻨت ﻣﻴاﻧﻪ در2100قبﻞازﻣﻴﻼدخاﻧدانﻳازدﻫﻢبﻪقدرترسﻴدﻛﻪدرﻧتﻴجﺔآنﻫرجوﻣرجﻫاپاﻳان ﻳافتوصفحﺔجدﻳدىدرتارﻳخﻣصربازشدﻛﻪبﻪﻧامسﻠطﻨتﻣﻴاﻧﻪﻳادﻣﻰﮔردد. اﻳﻦسﻠطﻨتدرﻣقاﻳسﻪباسﻠطﻨتقدﻳﻢضعﻴفتربﻮد،فرعﻮﻧﻴانﻳﻜﻰپﻰدﻳﮕربﻪقدرت ﻣﻰرسﻴدﻧد،وﻟﻰقدرتاصﻠﻰبﻪدستحاﻛﻤانﻛﻮچﻚبﻮد،خاﻧداندوازدﻫﻢزﻣاﻧﻰﻛﻪبﻪ قدرترسﻴدﻧدبﻪاﻳﻦوضعﻴتخاتﻤﻪدادﻧد،فرعﻮﻧﻴانراصاحبقدرتبﻴشترساختﻨد،عداﻟت تأﻣﻴﻦشدوﻣردمبدونتفاوتوتبعﻴضﻧژادىبﻪﻛارﮔﻤاشتﻪشدﻧد،پسﮔفتﻪﻣﻰتﻮاﻧﻴﻢﻛﻪ خاﻧداندوازدﻫﻢﻧخستﻴﻦبﻨﻴانﮔذاراندﻣﻮﻛراسﻰبﻮدﻧد،اﻳﻦحاﻛﻤﻴتازﻧظرعداﻟتاجتﻤاعﻰ وپﻴشرفتعﻠﻤﻰﻳﻚدورةزرﻳﻦبﻮدﻛﻪباختﻢآنﻣصرﻳﻜباردﻳﮕردستخﻮشﻫرجوﻣرج وتجاوزبﻴﮕاﻧﻪﻫاقرارﮔرفتﻛﻪبﻴشترازدوقرندوامﻧﻤﻮد،سراﻧجام،پﻴشرفتﻫاىعﻠﻤﻰوا جتﻤاعﻰازبﻴﻦرفتوﻫﻜسﻮسﻫاﻛﻪدرآسﻴاىغربﻰحﻜﻤراﻧﻰداشتﻨد،ﻣصرراﻣتصرف شدﻧد.اﻳﻦتسﻠطتأثﻴراتﻣﻬﻢازخﻮدبﻪجاﮔذاشت.ﻧﻪتﻨﻬااﻳشانرابااصﻮلجﻨﮕﻰآشﻨا ساخت،بﻠﻜﻪبﻪاتحاددربرابرخارجﻰﻫاﻧﻴزآنﻫاراترغﻴبﻛرد.حﻜﻤراﻧانﻣصردرﻣقابﻞ ﻫﻜسﻮسﻫاقﻴامراآغازﻛردﻧدوﻧﻴروﻫاىبﻴﮕاﻧﻪراازسرزﻣﻴﻦخﻮﻳشاخراجﻧﻤﻮدﻧد.قﻬرﻣان اﻳﻦپﻴروزىاﻫﻤﻮزاولﻣؤسسخاﻧدانﻫژدﻫﻢبﻮد.
66
-3دورة اﻣپراتﻮرى اﻳﻦدورهباخروجﻫﻜسﻮسﻫاوبﻪقدرترسﻴدناﻫﻤﻮزاولآغازﻣﻰﮔردد،اﻫﻤﻮزدر ﻣقاﻳسﻪباﮔذشتﻪﻳﻚﻧظامفراﮔﻴررااﻳجاد ﻛرد،فﻠسطﻴﻦراتسخﻴرﻧﻤﻮدوتابﻪسﻮرﻳﻪ رسﻴد،حﻤﻼتوﻟشﻜرﻛشﻰﻫاىﻣﻮفق اﻳﻦدورهدرزﻣاﻧﻰتﻮتﻤسسﻮم،رخداد ﻛﻪﻧﻮاحﻰوسطﻰرودﻫاىدجﻠﻪوفراترا بﻪقﻠﻤروﻣصرﻣﻠحقساخت. درپﻰﻣرگاﻣپراتﻮربازﻫﻢشﻮرشو تشﻨجبﻪﻣﻴانآﻣدﻛﻪفرعﻮنﻫاىﻣصرى درفروﻛشﻛردنآنعاجزﻣاﻧدﻧدودر
جسدﻣﻮﻣاﻳﻰشدهىفرعﻮن
پﻰآناﻧقﻼبﻫاىﻳﻜﻰبعددﻳﮕرآغاز شدوتاقرندوازﻫﻢقبﻞازﻣﻴﻼدﻣﻨاطق ﻣفتﻮحﻪراازدستدادوحﻜﻤراﻧﻰاﻳشانروبﻪتﻨزلﻧﻬاد. در670ق.م.ﻣصرازسﻮىآشﻮرﻳانتصرفشدوتا662ق.م.تحتاستعﻤارآنﻫاباقﻰ ﻣاﻧد،بعدازاﻳﻦﻣصرﻳﻜباردﻳﮕرﻧﻴروﮔرفتوفرﻫﻨﮓاﻧﻜشافﻳافت،وﻟﻰاﻳﻦحاﻟتدﻳرى دوامﻧﻴاورد،در525ق.م.ﻣصربﻪتصرفاﻣپراتﻮرىفارسدرآﻣدﻛﻪبعدازاﻳﻦتﻤدنﮔذشتﻪ حﻴاتدوبارهﻧﻴافت. درﻣجﻤﻮعبﻴستخاﻧداندرﻣصربﻪقدرترسﻴدﻧدوتعدادﻛثﻴرىازفرعﻮﻧﻴاندرآن حﻜﻤراﻧﻰﻛردﻧدﻛﻪراﻣسسدومﻳﻜﻰازاﻳﻦحﻜامبﻮدﻛﻪدرزﻣانحﻜﻤراﻧﻰاوحضرت ﻣﻮسﻰ(ع)ظﻬﻮرﻛرد.
67
ﻓعاﻟﻴت داخﻞ صﻨﻒ شاﮔردانبﻪسﻪﮔروهتقسﻴﻢشﻮﻧد.ﮔروهاولدرﻣﻮردسﻠطﻨتقدﻳﻢ،ﮔروهدومراجعبﻪ سﻠطﻨتﻣﻴاﻧﻪﮔروهسﻮمراجعبﻪعصراﻣپراتﻮرىباﻫﻢبحثﻧﻤاﻳﻨد. سؤاﻻت - 1دروادىﻧﻴﻞچﻪوقتوتﻮسطﻛﻰحﻜﻮﻣتﻣرﻛزىبﻪوجﻮدآﻣد؟ - 2راجعبﻪادوارتارﻳخﻰﻣصرﻣعﻠﻮﻣاتخﻮدرابﻴانﻛﻨﻴد. - 3حضرتﻣﻮسﻰ
درزﻣانﻛدامحاﻛﻢظاﻫرشد؟ﻧامبﮕﻴرﻳد.
ﻓعاﻟﻴت خارج از صﻨﻒ شاﮔردان راجع بﻪ فراعﻨﺔ ﻣصر ،ﻣعﻠﻮﻣات جﻤع ﻧﻤﻮده و بﻪ دﻳﮕر اعضاى صﻨف ارائﻪ ﻧﻤاﻳﻨد.
68
درس بﻴست و پﻨجﻢ
فرﻫﻨﮓ و تﻤدن ﻣصر
دراﻳﻦدرسراجعبﻪدﻳﻦ،وضعاجتﻤاعﻰ،سﻴستﻢاقتصادى،دستاوردﻫاىعﻠﻤﻰ، فعاﻟﻴتﻫاىﻫﻨرىوآثارباستاﻧﻰﻣصرقدﻳﻢﻣعﻠﻮﻣاتحاصﻞﻣﻴﻨﻤاﻳﻴد. دﻳﻦ درزﻧدهﮔﻰاجتﻤاعﻰﻣصرﻳاندﻳﻦﻧقشبارزىداشتوتﻤامشؤونزﻧدهﮔﻰراتحت تأثﻴرقراردادهبﻮد،سﻴستﻢحﻜﻮﻣتﻰدرسﻠطﻨتقدﻳﻢﻣصرتﻴﻮﻛراسﻰ(دﻳﻨﻰ)بﻮددردورة سﻠطﻨتﻣﻴاﻧﻪوحتﻰاﻣپراتﻮرى،اﻣﻮرﻛشﻮرازطرﻳقدﻳﻦادارهﻣﻰشد. درسﻠطﻨتقدﻳﻢ،ادﻳانﻣختﻠفﻰباﻫﻢﻳﻜجاشدﻧدوﻳﻚدﻳﻦواحدرابﻪﻣﻴانآوردﻧد، ﻫﻤچﻨﻴﻦازﻣﻴانخداﻳانﻣتعددآﻣﻮنرى(رباﻟﻨﻮعآفتاب)ﻛﻪحافظعداﻟت،صداقتو اﻣﻮراخﻼقﻰﻛاﻳﻴﻨاتﻣحسﻮبﻣﻰشدواوسﻴروس(رباﻟﻨﻮعﻧﻴﻞ)ﻛﻪخداىﻧباتاتشﻤرده ﻣﻰشدبﻪوجﻮدآﻣد،درعصرسﻠطﻨتﻣﻴاﻧﻪواﻣپراتﻮرىدﻳﻦبﻪتﻜاﻣﻞﻧﻬاﻳﻰخﻮدرسﻴد. درزﻣانتجاوزﻫﻜسﻮسﻫااﻳﻦﻣذﻫببﻪادﻳانخرافاتﻰﻣبدلشد،ﻣردمدرﻣقابﻞپﻮل بخششﻧاﻣﻪ ﻛﻪ بﻪ روى پاپﻴروس ﻧﻮشتﻪ ﻣﻰشد ﻣﻰﮔرفتﻨد و در ﻛﻨار ﻣرده آن را در قبر
اﻫرامﻣصر
69
ﻣﻰﮔذاشتﻨد،دراﻳﻦﻧاﻣﻪبراىﻣردهازارباباﻻﻧﻮاعطﻠبﻣغفرتﻣﻰشد. اﻳﻦخرافاتﻛﻪازسﻮىروحاﻧﻴﻮنبﻪﻣﻨصﺔاجرادرﻣﻰآﻣد،تأثﻴرسﻮءبﻪﻣحﻴطبﻪجا ﮔذاشتﻛﻪدراثرآندرسال1375قبﻞازﻣﻴﻼدبﻪرﻫبرىاﻣﻴﻨﻮﻫﻮتپچﻬارمقﻴامرخداد. ﻣذﻫبقدﻳﻢازبﻴﻦرفتوبﻪجاىآندﻳﻦجدﻳدبﻪﻣﻴانآﻣد،درآنخداىاتﻮنﻛﻪﻧام قدﻳﻢآفتاببﻮدﻣﻮردپرستشقرارﻣﻰﮔرفت،اﻣﻴﻨﻮﻫﻮتپبﻪاخﻨاتﻮنتغﻴﻴرﻧامداد،فرعﻮﻧﻴان اخﻴربااﻳﻦدﻳﻦعﻼقﻤﻨدىچﻨداﻧﻰﻧداشتﻨد،ﮔذشتﻪازآنتﻮتﻦخاﻣﻮنخرافاتدﻳﻨﻰرا دوبارهتروﻳجﻛردودﻳﻦاتﻮنراازﻣﻴانبرد. ﻣﻴراثﻫاى فرﻫﻨﮕﻰ ﻣصر تا حدى زﻳاد اﻫرام ،ﻣﻮﻣﻴاﻳﻰﻫا ،عبادتﮕاهﻫا ،ﻣقبرهﻫا ،ﻣجسﻤﻪﻫا، تصاوﻳر،سﻨﮓﻧﻮشتﻪﻫاوسرودﻫاىدﻳﻨﻰاستﻛﻪتﻤاﻣﻰآنﻫادرساﻳﺔﻣذﻫبشﻜﻞﮔرفتﻪاست. ﻣصرﻳانبﻪارباباﻧﻮاععقﻴدهداشتﻨد،آفتاب،ﻣﻬتاب،درﻳاىﻧﻴﻞوبعضﻰازحﻴﻮاﻧات راﻣقدسﻣﻰپﻨداشتﻨدوبﻪﻣقصداحترام،تصاوﻳروﻣجسﻤﻪآنﻫارادرﻣعابدﻣﻰﮔذاشتﻨد. ﻣﮕراﻳﻦراﻧﻴزﻧاﮔفتﻪﻧباﻳدﮔذاشتﻛﻪدرﻛﻨاراﻳﻦﻫﻤﻪخرافاتواوﻫامپرستﻰوشرک خداوﻧد( ) براى ﻫداﻳت ﻣردم بﻪطرف تﻮحﻴد و ﻳﻜتا پرستﻰ پﻴاﻣبران عﻠﻴﻬﻢ اﻟسﻼم را درﻣصربﻪپﻴاﻣبرىﻣبعﻮثشدﻧد.ﻣﻮسﻰ وبرادرشﻫارون فرستادهاست.ﻣﻮسﻰ عﻠﻴﻪ اﻟسﻼم و پﻴرواﻧش بﻴرق تﻮحﻴد و ﻳﻜتا پرستﻰ و زﻧدهﮔﻰ در پرتﻮ تعﻠﻴﻤات اﻟﻬﻰ را برافراشتوبافرعﻮنزﻣاندرﮔﻴرشد.سراﻧجام،قﻴامﻣﻮسﻰعﻠﻴﻪاﻟسﻼمعﻠﻴﻪشرکو خرافاتوظﻠﻢوبﻰعداﻟتﻰفرعﻮندرﻧﻬاﻳتبﻪﻳﻚحرﻛتﻣردﻣﻰتبدﻳﻞشدودرفرجام، فرعﻮنغرقﮔردﻳدهودعﻮتتﻮحﻴدباردﻳﮕراوجﮔرفت. درآغاز،ﻣصرﻳانﻣردهﻫاىشانرابﻪپارچﻪﻫاﻣﻰپﻮشاﻧﻴدﻧدودرقبرﻣﻰﮔذاشتﻨد،وﻟﻰ بعدﻫااﻳﻦشﻴﻮهراتغﻴﻴردادﻧدوغرضحفظجسد،آنﻫاراﻣﻮﻣﻴاﻳﻰﻣﻰﻛردﻧدواشﻴاىﻣﻮرد ضرورتآنراﻫﻤراهباﻣردهدرقبردفﻦﻣﻰﻛردﻧد. اوضاع اجتﻤاعﻰ جاﻣعﺔﻣصردرواقعﻴتازچﻬارطبقﻪتشﻜﻴﻞشدهبﻮد،درﻫرطبقﺔآنافرادودررأس آنفرعﻮنجاىداشت،درﻣﻴانطبقات،تفاوتزﻧدهﮔﻰزﻳادﻣحسﻮسﻧبﻮد،تﻤامافراددر برابرقاﻧﻮنبرابربﻮدﻧد،اﻟبتﻪتفاوتﻫاىاقتصادىﻣﻮجﻮدبﻮد.بﻪجزازاعضاىخاﻧﻮادةشاﻫﻰ دﻳﮕرﻣﻮقعﻴتاجتﻤاعﻰﻫﻴچفردىﻣشخصﻧبﻮدوحتﻰﻧﻮﻛرانوغﻼﻣانﻣﻰتﻮاﻧستﻨدتااز ﻳﻚطبقﻪبﻪطبقﺔدﻳﮕرترفﻴعﻛﻨﻨد.غﻼﻣانﻛﻪدراواﻳﻞبﻪﻛارﻫاىشاقﻪﮔﻤاشتﻪﻣﻰشدﻧد، بعدﻫابﻪخدﻣاتعسﻜرىشاﻣﻞشدﻧدودرزﻧدهﮔﻰاﻳشانتغﻴﻴراتروﻧﻤاﮔردﻳدتاسراﻧجام 70
صﻨفﻳاطبقﺔغﻼﻣانبﻪطﻮرﻛاﻣﻞازبﻴﻦرفت. درجاﻣعﺔﻣصرىزﻧانازﻣقامواﻻىاجتﻤاعﻰبرخﻮرداربﻮدﻧدتاحدىﻛﻪﻣﻰتﻮاﻧستﻨد بﻪتاجوتختفرعﻮﻧﻰبرسﻨد،عروسﻰوازدواجدرﻣﻴانفاﻣﻴﻞﻫازﻳادﻣعﻤﻮلبﻮدﻣبﻨﻰبر آنفرعﻮﻧﻴانباخﻮﻳشاوﻧدانواقاربﻧزدﻳﻚخﻮددرفاﻣﻴﻞازدواجﻣﻰﻛردﻧد. درعرصﺔتعﻠﻴﻢوتربﻴﻪﻧﻴزﻣصربﻪپﻴشرفتقابﻞتﻮجﻪﻧاﻳﻞآﻣدهبﻮد،درﻛﻨارﻣﻜاتب دوﻟتﻰﻣﻜاتبخصﻮصﻰﻧﻴزوجﻮدداشتوافرادوابستﻪبﻪﻫرطبقﻪﻣﻰتﻮاﻧستدرآنﻫابﻪ ﻛسبتحصﻴﻞبپردازد. سﻴستﻢ اﻗتصادى اساساقتصادىﻣصربرزراعتوﻣاﻟدارىاستﻮاربﻮد،زراعتبسﻴارتﻮسعﻪﻳافتﻪبﻮد و زﻣﻴﻦ ،حاصﻼت خﻮبﻰ ﻣﻰداد ،بﻨابر فرﻫﻨﮓ ﻫﻤان زﻣان تﻤام اراضﻰ ﻣﻠﻜﻴت فرعﻮن ﻣحسﻮبﻣﻰشدودرﻣقابﻞ،ﻣاﻟﻴﻪبﻪﻣردمبﻪاجارهدادهﻣﻰشد.بعدازقرن20ق.م.تجارت بﻪسرعتتﻮسعﻪﻳافتودراستحﻜامبﻨﻴﺔاقتصادىازﻫﻤﻪبﻴشترﻛسباﻫﻤﻴتﻛرد. ﻣصرﻳانباﻛشﻮرﻫاىخارجﻰروابطتجارتﻰشانراﮔسترشدادهبﻮدﻧدﻛﻪﻣثال خﻮبآنرسﻴدنسﻨﮓﻻجﻮردافغاﻧستانبﻪﻣصردر3000ق.م.بﻮد. صﻨعتﻧﻴزدرتﻮسعﺔاقتصادىﻣصرحاﻳزاﻫﻤﻴتبﻮد،ﻛشتﻰسازى،شﻴشﻪسازى،ﻛﻼﻟﻰ، ﻧساجﻰوصﻴقﻞسﻨﮓعبارتازصﻨاﻳعﻰبﻮدﻧدﻛﻪدرآنافرادزﻳادىبﻪﻛاراشتغال داشتﻨد،درضربسﻜﻪفﻠزىﻧﻴزﻣصرشﻬرتجﻬاﻧﻰﻛسبﻛردهبﻮد. تادورةاﻣپراتﻮرى،زﻣﻴﻦدرﻣﻴانﻣردمتقسﻴﻢشدهبﻮدوازﻛﻨترولعﻤﻠﻰدوﻟتخارج ﻣحسﻮبﻣﻰشد،اﻣاﻣصارفﮔزافاﻳﻦدورهﻣﻮجبشدتاﻣاﻟﻴاتبرزارعانافزاﻳشﻳابد ﻛﻪبﻪاﻳﻦﮔﻮﻧﻪفرعﻮﻧﻴانصاحبزﻣﻴﻦ،وزارعانبﻪﻧﻮﻛرانآنﻫاﻣبدلشدﻧد.افزونبرآن بﻪﻣﻨظﻮربﻪدستآوردنسﻮدبﻴشترتجارتخارجﻰﻧﻴزبﻪاﻧحصاردوﻟتدرآﻣد.غﻴراز دورةاخﻨاتﻮندﻳﮕردرتﻤامدورةاﻣپراتﻮرى،روحاﻧﻴﻮنازﻣاﻟﻴﻪﻣعافبﻮدﻧدودربﻮدجﺔ دوﻟتسﻬﻢخاصداشتﻨد،عﻼوهبرآنﻳﻚﻫفتﻢحصﺔزﻣﻴﻦزراعتﻰسﻬﻢروحاﻧﻴﻮن شﻤردهﻣﻰشدوﻫﻤچﻨﻴﻦﻣاﻟﻚﻫزارانحﻴﻮانوﻧزدﻳﻚبﻪصدﻛشتﻰﻧﻴزبﻮدﻧد. ادبﻴات ﻣصرﻳان،ﻧخستﻴﻦﻛساﻧﻰبﻮدﻧدﻛﻪخطتصﻮﻳرى(ﻫﻴروﮔﻠﻴف)رااﻳجادﻛردﻧد،ﻛاﻫﻨان اﻳﻦخطرابﻪﻣﻨظﻮرﻧﻮشتﻦﻣطاﻟبﻣربﻮطبﻪعبادتﮕاهﻫا،قصرﻫاوقبﻮرفرعﻮﻧﻴانبﻪﻛار ﻣﻰبردﻧدودرﻣﻜاتبخاصآنرابﻪشاﮔردانتعﻠﻴﻢﻣﻰدادﻧد.عﻼوهبرﻫﻴروﮔﻠﻴفرسﻢ 71
اﻟخطدﻳﮕرىبﻪﻧامدﻳﻤﻮتﻴﻚﻧﻴزﻣروجبﻮدﻛﻪﻣردﻣانطبقاتﻣتﻮسطوتاجرانازآن استفادهﻣﻰﻛردﻧد. ﻛاﻫﻨانبﻪتدرﻳسعﻠﻮمﻣختﻠفوتربﻴتفرزﻧداناشرافدرﻣﻜاتباشتغالداشتﻨد، دراﻳﻦﻣﻜاتبازﻛاغذپاپﻴروسبﻬرهﮔرفتﻪﻣﻰشد. بﻪ ﻣﻴان آوردن سالﻧاﻣﻪ ﻧﻴز قابﻞ ذﻛر است ﻛﻪ در حقﻴقت ﻫﻤچﻮن ﻛتابﻫاى تارﻳخآنزﻣانشﻤردهﻣﻰشدودرآنپﻴروزىفرعﻮﻧﻴانوﻣساﻳﻞﻣربﻮطبﻪآنﻫابﻪوسﻴﻠﺔ ﻣﻨشﻰﻫاتحرﻳرﻣﻰشد. ﻫﻨر و ﻣعﻤارى ﻣﻴراثﻫاىفرﻫﻨﮕﻰبﻪﻳادﮔارﻣاﻧدهتاحدىزﻳادىبﻪتﻤدنﻣصر،شﻬرتدادهاست. اﻳﻦآثارعبارتازاﻫرام،عبادتﮕاهﻫا،قصرﻫا،ﻣجسﻤﻪﻫاوتصاوﻳرىاستﻛﻪبزرﮔﻰو داﻧاﻳﻰحاﻛﻤانوقترابﻴانﻣﻰﻛﻨدﻛﻪاﻫرامسﻪﮔاﻧﺔﻣصربﻬترﻳﻦﻣثالآناست.برعﻼوة اﻫرام،عبادتﮕاهﻫاىزﻳادىﻧﻴزاعﻤارﮔردﻳدهبﻮدﻛﻪدراطرافآنبراىغﻼﻣان،ﻛاﻫﻨان وﻛارﮔرانﻧﻴزﻣحﻞبﻮدوباشوجﻮدداشت،دراﻳﻦعبادتﮕاهﻫاﻣجسﻤﻪﻫاىحﻴﻮاﻧات ﻣقدسﮔذاشتﻪشدهبﻮدوستﻮنﻫاىآنﻣﻤﻠﻮازتصاوﻳروﻧﻮشتﻪﻫاىدﻳﻨﻰبﻮد. ﻓعاﻟﻴت داخﻞ صﻨﻒ شاﮔردانبﻪسﻪﮔروهتقسﻴﻢشﻮﻧد.ﮔروهاولراجعبﻪﻣذﻫبﮔروهدومدررابطﻪبﻪ سﻴستﻢاقتصادىوﮔروهسﻮمراجعبﻪﻫﻨروﻣعﻤارىﻣصرﻳانباﻫﻢبحثﻧﻤاﻳﻨد. سؤاﻻت -1راجعبﻪعقاﻳدﻣذﻫبﻰﻣصرىﻫاچﻪﻣﻰداﻧﻴد؟تﻮضﻴحدﻫﻴد. -2راجعبﻪاوضاعاجتﻤاعﻰﻣصرﻳانچﻪﻣﻰداﻧﻴد؟ -3راجعبﻪادبﻴاتﻣصرﻳانچﻪﻣﻰداﻧﻴد؟تﻮضﻴحدﻫﻴد. ﻓعاﻟﻴت خارج از صﻨﻒ شاﮔردانﻣعﻠﻮﻣاتخﻮﻳشرادررابطﻪبﻪدستآوردﻫاىﻣصرىﻫاﻧﻮشتﻪوبﻪﻫﻢصﻨفان شانتقدﻳﻢﻛﻨﻨد.
72
درس بﻴست و ششﻢ
تﻤدن فارس
دراﻳﻦدرسراجعبﻪتﻤدنفارسﻛﻪﻳﻚشاخﺔازتﻤدنآرﻳاﻧااستﻣعﻠﻮﻣات حاصﻞﻣﻰﻧﻤاﻳﻴﻢ زﻣاﻧﻰﻛﻪآرﻳاﻳﻰﻫادربخدى(بﻠخ)ﻣتﻮطﻦﮔشتﻨدبﻪدﻟﻴﻞازدﻳادﻧفﻮسبﻪداخﻞآرﻳاﻧا، جاﻧبشرقوغربآرﻳاﻧاﻣﻬاجرتﻧﻤﻮدﻧد،آﻧاﻧﻰﻛﻪبﻪسﻤتغرببﻪﻣﻬاجرتپرداختﻨددر شﻤالفارس(اﻳراناﻣروزى)ﻣسﻜﻦﮔزﻳﻦشدﻧدبﻪﻧامﻣادﻫاوفارسﻫاشﻬرتﻳافتﻨدوتﻤدﻧﻰ
راپﻰرﻳزىﻧﻤﻮدﻧدﻛﻪبﻪﻧامتﻤدنفارسﻣعروفاست.دشتﻫاىبزرگ،درﻳاﻫاوﻣﻨابع طبﻴعﻰغﻨﻰفارسسببشدتادراﻳﻦﻛشﻮرزراعت،ﻣاﻟدارىوصﻨعتاﻧﻜشافﻳابد وتﻤدنﻫاىبشرىبﻪﻣﻴانآﻳد. سﻴاﻟﻚ،ﮔﻮران،ﻣارﻟﻚ،جﻴروفتوشﻬرسﻮختﻪازﻣﻨاطقﻣعروفباستاﻧﻰفارس استﻛﻪاﻫاﻟﻰآنباﻣﻨاطقﻫﻤجﻮارخﻮد؛ﻫﻤچﻮنﻣﻨدﻳﮕﻚ،ﻣﻮﻫﻨجﻮدارووﻫراپﻪ ارتباطداشتﻨد. اﻳﻼﻣﻰﻫا 3000سال قبﻞ از ﻣﻴﻼد در فارس تﻤدن اﻳﻼم را بﻪ وجﻮد آوردﻧد. ﻣعﻠﻮﻣاتبﻴشترتارﻳخﻰدرﻣﻮرداﻳﻦتﻤدنازشﻬرشﻮشﻛﻪﻣرﻛزسﻴاسﻰاﻳﻼﻣﻰﻫا بﻮدبﻪدستآﻣدهاست.اﻳﻼمدربخشﻫاىادب،ﻫﻨروصﻨعتبﻪپﻴشرفتﻫاى قابﻞ ﻣﻼحظﻪ دست ﻳافت ،اﻣا با بﻪ قدرت رسﻴدن بابﻠﻰﻫا و آشﻮرىﻫا ،اﻳﻼﻣﻰﻫا روبﻪضعفﻧﻬادﻧدﻛﻪدرﻧتﻴجﻪ،درسال645ق.م.اﻳﻼمازطرفآشﻮرباﻧﻴپالفتح شد.ﻧﻮشتﻪﻫاىآشﻮرىازدوقباﻳﻞﻣتذﻛرﻣﻰشﻮدﻛﻪدرشﻤالغربفارساقاﻣت داشتﻨدﻛﻪعبارتازﻣادﻫاوپارسﻫابﻮدﻧد. بﻪرواﻳتﻫﻴرودتدراواخرقرنﻫشتﻢقبﻞازﻣﻴﻼدشخصﻰبﻪﻧامدﻳاﻛﻮقباﻳﻞ ﻣادراتحتتسﻠطخﻮددرآوردوحﻜﻮﻣتﻣادﻫارابﻨﻴانﮔذاشت.دراﻳﻦسﻠسﻠﻪ سﻪپادشاهﻣعروفبﻪقدرترسﻴدﻧدﻛﻪﻳﻜﻰازجﻤﻠﺔآنﻫااستﻴاگبﻮدﻛﻪدرزﻣان 73
حاﻛﻤﻴتاواقتدارﻣادﻫابﻪاوجخﻮدرسﻴدوبﻪقﻠﻤروﻣادﻫاوسعتزﻳادىداد. تﻮسعﻪطﻠبﻰقﻠﻤروﻣادﻫاتﻮسطقباﻳﻞپارسﻰﻣتﻮقفشد،پارسﻰﻫابﻪرﻫبرىﻛﻮروش باﻫﻢﻣتحدشدﻧدودرسال553ق.محاﻛﻤﻴتﻣادﻫاراازبﻴﻦبردﻧد،درپﻰفروپاشﻰ حﻜﻮﻣتﻣادﻫا،قدرتبﻪدستﻫخاﻣﻨشﻰﻫاافتاد،حاﻛﻢﻣشﻬﻮراﻳﻦسﻠسﻠﻪﻛﻮروشﻛبﻴر بﻮدﻛﻪشﻬربابﻞراتحتتسﻠطخﻮﻳشدرآوردوخﻮدراپادشاهبابﻞﻧاﻣﻴد. بعدازﻛﻮروش،پسروىﻛﻤبﻮجﻴﻪبﻪقدرترسﻴد،ﻛﻤبﻮجﻴﻪبﻪﻣصرﻫجﻮمبرد وﻣصررابﻪقﻠﻤروخﻮدﻣﻠحقساخت،ﻫشتحﻜﻤرانﻫخاﻣﻨشﻰﻳﻜﻰبعددﻳﮕربﻪ قدرترسﻴدﻧدﻛﻪسراﻧجامدر335ق.محﻜﻤراناخﻴرﻫخاﻣﻨشﻰﻫادارﻳﻮشسﻮمدر اثرتﻬاجﻢاسﻜﻨدرﻣقدوﻧﻰشﻜستخﻮردبااﻳﻦترتﻴبحﻜﻮﻣتﻫخاﻣﻨشﻰﻧﻴزپاﻳان ﻳافت. ﻓرﻫﻨﮓ و تﻤدن دﻳﻦ:درﻧتﻴجﺔضعفعقاﻳدوباورﻫاواﻧتشارشرکوخرافاتپرستﻰدرفارس قدﻳﻢپرستشبعضﻰازحﻴﻮاﻧات،زﻣﻴﻦ،آسﻤان،آبوآتشبﻴشترﻣعﻤﻮلبﻮد.پرستش ستارهﮔانوبﻪخصﻮصپرستشآفتابﻧقشخاصﻰداشت،دردﻳﻦفارسﻴانقدﻳﻢ عبادتﮕاهﻫاوجﻮدﻧداشت،ﻣراسﻢدﻳﻨﻰ،دعاوقرباﻧﻰدرﻣحﻼتﻣﻨاسبﻰاﻧجامﻣﻰشد. بعدﻫاعبادتﮕاهﻫااعﻤارﮔردﻳدﻛﻪدرآنﻣجسﻤﻪﻫاىخداﻳانﮔذاشتﻪﻣﻰشدو ﻣردمآنراعبادتﻣﻰﻛردﻧد. اﻳﻼﻣﻰﻫابﻪزﻧدهﮔﻰبعدازﻣرگباورداشتﻨدوباﻣردهﻫاىشان ظرفﻫاىﮔﻠﻰ (سفاﻟﻰ)رادفﻦﻣﻰﻛردﻧدوﻫﻤچﻨانازﻛاﻧالﻫاآببﻪقبرﻫاﻣﻰرﻳختﻨدتاﻣردهﻫاتشﻨﻪ ﻧشﻮﻧد. باظﻬـــﻮرزردشت،ﻣذﻫبرسﻤﻰفــــارسزردشتﻰشدوارزشزﻳادﻧﻴزﻛسبﻛرد. 74
ﻫﻨر ،صﻨعت و ﻣعﻤارى :اﻳﻼﻣﻰﻫادرفارسقدﻳﻢدرساختﻦظرفﻫاىفﻠزىو سفاﻟﻰ،ﻣجسﻤﻪسازىوﻧقاشﻰبرروىسﻨﮓبسﻴارﻣﻬارتداشتﻨد. ﻣادﻫاخاﻧﻪﻫاىشانرادرجاﻫاىبﻠﻨدودربﻴﻦقﻠعﻪﻫاىﻣستحﻜﻢﻣﻰساختﻨد، اطرافاﻳﻦقﻠعﻪﻫابﻪوسﻴﻠﺔدﻳﻮارﻫااحاطﻪشدهوبرجﻫاىبﻠﻨدحفاظتﻰﻧﻴزداشتﻛﻪ ﻣﻨحﻴثسﻨﮕردفاعﻰازآناستفادهﻣﻰشد. ﻣادﻫابراىشاﻫانشاندرﻛﻮهﻫاقبرﻫاحفرﻣﻰﻛردﻧد،آثارسفاﻟﻰوفﻠزىبﻪ دستآﻣدهتﻮسطباستانشﻨاسانبﻴاﻧﮕرﻣﻬارتﻫاىﻫﻨرىوﻣعﻤارىﻣادﻫاﻣﻰباشد. شاﻫانﻫخاﻣﻨشﻰبﻪﻫدفﻧﻤاﻳشاقتدارشانقصرﻫاىزﻳادىرااعﻤارﻣﻰﻛردﻧد ﻛﻪازجﻤﻠﺔآنﻫاﻳﻜﻰﻫﻢتختجﻤشﻴداست. آﻻتوابزاربﻪدستآﻣدهوﻫﻤچﻨانسﻜﻪﻫا،سﻼحﻫاو ظرفﻫا،خﻮد،ﮔﻮﻳاى پﻴشرفتصﻨعتﻫﻤانزﻣاناست. تخت جﻤشﻴد :از جﻤﻠﻪ قصرﻫاى ﻣجﻠﻞاستﻛﻪبﻪوسﻴﻠﺔﻫخاﻣﻨشﻰﻫا ساختﻪشدهبﻮد،دارﻳﻮشاﻳﻦﻣحﻞرا براىقصرخﻮداﻧتخابﻛردوبراى آبادى آن تعداد ﻛثﻴرى ﻫﻨرﻣﻨدان را ازتﻤامﻛشﻮربﻪﻛارﮔﻤاشت،بعداز دارﻳﻮش تﻤام حاﻛﻤان ﻫخاﻣﻨشﻰ در ﻫﻤﻴﻦﻣحﻞبراىشانقصرساختﻨد. در اﻳﻦ ﻣﻨطقﻪ ،ﻫر سال ﻣراسﻢ جشﻦﻧﻮروزبرپاﻣﻰشدﻛﻪازوﻻﻳات 75
تصﻮﻳرتختجﻤشﻴد
ﻣختﻠفدرآنافرادوﻧﻤاﻳﻨدهﻫاباتحفﻪﻫاىقشﻨﮓاشتراکﻣﻰورزﻳدﻧد،باورود اسﻜﻨدرﻣقدوﻧﻰوساﻳﻞارزشﻤﻨداﻳﻦتختازبﻴﻦرفتوعﻤارتآنﻧﻴزﻣتضرر شد.
ﻓعاﻟﻴت داخﻞ صﻨﻒ شاﮔردانبﻪسﻪﮔروهتقسﻴﻢشﻮﻧد.ﮔروهاولراجعبﻪحﻜﻮﻣتﻣادﻫاوفارسﻴان،ﮔروه دومدرﻣﻮردﻣذﻫباﻳرانقدﻳﻢوﮔروهسﻮمدربارةﻫﻨروﻣعﻤارىباﻫﻢبحثﻧﻤاﻳﻨد. سؤاﻻت - 1ﻣﻨاطقباستاﻧﻰفارسﻛدامﻫااﻧد؟واضحسازﻳد. -2بﻨﻴانﮔذارحﻜﻮﻣتﻫخاﻣﻨشﻰﻛﻰبﻮدوچﻪوقتبﻪﻣﻴانآﻣد؟ -3دربارةﻫﻨروﻣعﻤارىحﻜﻮﻣتﻣادﻫاچﻪﻣﻰداﻧﻴد؟واضحسازﻳد. ﻓعاﻟﻴت خارج از صﻨﻒ شاﮔردان راجع بﻪ تخت جﻤشﻴد ﻣعﻠﻮﻣات جﻤع آورى و بﻪ ﻫﻢصﻨفان خﻮﻳش ارائﻪ ﻛﻨﻨد.
76
درس بﻴست و ﻫﻔتﻢ
تﻤدن ﻫﻨد
دراﻳﻦدرسپﻴراﻣﻮانچﮕﻮﻧﻪﮔﻰبﻪﻣﻴانآﻣدنتﻤدنﻫﻨد،وضعسﻴاسﻰ،اجتﻤاعﻰ، فرﻫﻨﮕﻰوﻫﻤچﻨاندستآوردﻫاىعﻠﻤﻰ،ﻫﻨرىوﻣعﻤارىدرﻫﻨدباستانﻣعﻠﻮﻣات حاصﻞﻣﻰﻧﻤاﻳﻴد. ﻫﻨددرآسﻴا،ﻳﻜﻰازﻛاﻧﻮنﻫاىباستاﻧﻰتﻤدنشﻤردهﻣﻰشﻮد،وعبارتازﻣﻨطقﺔ قشﻨﮓوزﻳباﻳﻰﻣﻰباشدﻛﻪﻣدﻧﻴتﻫاوﻣذاﻫبزﻳادىرادرآغﻮشخﻮﻳشپروراﻧﻴدهاست. درسال1924م.باستانشﻨاسان،بقاﻳاىدوﻣحﻞباستاﻧﻰﻫرپﻪوﻣﻮﻫﻨجﻮدارورادر ﻫﻨددرﻳافتﻨدﻛﻪقداﻣتآنبﻪ3000سالق.م.ﻣﻰرسد.ﻫرپﻪوﻣﻮﻫﻨجﻮدارودرﻧزدﻳﻜﻰ ﻛراچﻰپاﻛستانﻣﻮقعﻴتداردوﻣربﻮطﻣﻰشﻮد بﻪ اقﻮامدراوﻳدى،اﻳﻦ ﻧﻮاحﻰ ازتﻤدن قدﻳﻤﺔﻫﻨدﻣحسﻮبﻣﻰشﻮد.تﻤدنﻫرپﻪوﻣﻮﻫﻨجﻮدارودرغربسﻨدبﻪﻣﻴانآﻣد،ازآثاربﻪ دستآﻣدهازاﻳﻦﻣحﻞبرﻣﻰآﻳدﻛﻪدر3000ق.م.ﻣردﻣاناﻳﻦﻣﻨطقﻪبﻪزراعت،ﻣاﻟدارى
دﻳﻮارﻫاىباقﻴﻤاﻧدهشﻬرﻣﻮﻫﻨجﻮدارو
77
وپرورشدرختانﻣﻴﻮهدارﻣشغﻮلبﻮدهاﻧد،آنﻫابااستفادهازبروﻧزوساﻳﻞﻛار،ظرفﻫاو سﻼحﻣﻰساختﻨدوﻫﻢدراﻳﻦﮔﻮﻧﻪصﻨاﻳعپﻴشتازبﻮدﻧد،آثاروبقاﻳاىﻫرپﻪوﻣﻮﻫﻨجﻮدارو ﻧشانﻣﻰدﻫدﻛﻪدراﻳﻦﻣحﻞتعدادﻛثﻴرىخاﻧﻪﻫاىساختﻪشدهازخشتپختﻪوﻫﻤچﻨﻴﻦ دﻛانﻫاودﻳﮕرعﻤاراتﻣﻮجﻮدبﻮدهﻛﻪعﻤﻮمﻣﻨازلآندوطبقﻪﻳﻰوداراىﻛﻮچﻪﻫاى وسﻴعبﻮد،دراﻳﻦشﻬرﻫاوجﻮدتاﻻرﻫا،چاﻫاىآب،حﻤامﻫا،ﻛاﻧالﻫاىآبﻰوسﻴستﻢ ﻛاﻧاﻟﻴزاسﻴﻮن،ثابتﻣﻰﻛﻨدﻛﻪاﻫاﻟﻰاﻳﻦﻣﻨطقﻪحاﻳزتﻤدنﻣترقﻰبﻮدهاﻧد. درسال1500ق.م.آرﻳاﻳﻰﻫابﻪﻫﻨدﻣﻬاجرشدﻧدواقﻮامدراوﻳدىراﻛﻪداراىتﻤدن پﻴشرفتﻪبﻮدﻧد،بﻪتابعﻴتخﻮددرآوردﻧد،آرﻳاﻳﻰﻫابعدازورودشانبﻪﻫﻨدسﻴستﻢﻛاست (طبقاتﻰ)رابﻪوجﻮدآوردﻧد،براساساﻳﻦتقسﻴﻤاتچﻬارطبقﻪ؛ﻣثﻞبرﻫﻤا(روحاﻧﻴﻮن) ﻛشتارﻳان(جﻨﮕجﻮﻳان)،وﻳستا(تاجرانوﻛشاورزان)وسﻮدرا(ﻛارﮔران)بﻪﻣﻴانآﻣدﻧد. آرﻳاﻳﻰﻫادرﻫﻨدﻳﻚسﻴستﻢواحدحﻜﻮﻣتﻰرااﻳجادﻧﻜردﻧد،بﻠﻜﻪﻫرقبﻴﻠﻪﻳﻚساحﺔ ﻛﻮچﻚرابراىخﻮداﻧتخابﻛردﻧدودرآنساﻛﻦشدﻧدﻛﻪدراثرآن،زﻣﻴﻨﻪبراى حﻤﻼتبﻴﮕاﻧﻪﮔانﻣساعدﮔردﻳد. دارﻳﻮش،حﻜﻤرانﻫخاﻣﻨشﻰﻣﻨاطقشﻤالﻫﻨدرافتحﻛرد،وﻟﻰباازبﻴﻦرفتﻦ ﻫخاﻣﻨشﻰﻫابﻪوسﻴﻠﺔاسﻜﻨدر،شﻤالﻫﻨدبﻪدستﻳﻮﻧاﻧﻴانافتاد،اﻣاباﻣرگاو،ﻳﻚقﻮﻣاﻧدان ﻫﻨدىبﻪﻧامچﻨدراﮔﻮپتادرﻣقابﻞﻳﻮﻧاﻧﻰﻫاقﻴامﻛردوآنﻫاراازقدرتبراﻧداخت.وىدر وقتﻛﻢ،حﻜﻤراﻧانﻣحﻠﻰراباﻫﻢﻣتحدساختوﻳﻚحﻜﻮﻣتﻧﻴروﻣﻨدىرابﻪوجﻮد آوردﻛﻪبﻪﻧامحﻜﻤراﻧﻰﻣﻮرﻳاﻳﻰﻫاﻳادﻣﻰشﻮد.ازحﻜﻤراﻧانﻣعروفاﻳﻦسﻠسﻠﻪ،ﻳﻜﻰ ﻫﻢآشﻮﻛابﻮدﻛﻪدرتارﻳخازشﻬرتزﻳادىبرخﻮرداراست،بعدازﻣﻮرﻳاﻳﻰﻫاحﻜﻤراﻧﻰ ﮔﻮپتاﻫابﻪوجﻮدآﻣدﻛﻪبراىچﻨدقرندوامﻳافت.
78
ﻓرﻫﻨﮓ و تﻤدن دﻳﻦ:بدونشﻚوبادرﻧظرداشتباورﻫاىدرستدﻳﻨﻰوحقاﻳقتارﻳخﻰتﻮحﻴد وﻳﻜتاپرستﻰدرتارﻳخدﻳﻨﻰبشر،اصﻞاستوروﻛردنبﻪطرفپرستشچﻴزﻫاىغﻴر ازخدااﻧحرافاست.براساسﻫﻤﻴﻦاﻧحرافقبﻞازورودآرﻳاﻳﻴاندرﻫﻨد،حﻴﻮاﻧاتو طبﻴعتراﻣﻮردپرستشقرارﻣﻰدادﻧد.ازخداﻳانبزرگوﻣﻬﻢآنآﮔﻨﻰ(خداىآتش) واﻧدﻳرا(خداىباران)بﻮد،درﻫﻨدقدﻳﻢآﻳﻴﻦﻫاىزﻳادىبﻪوجﻮدآﻣدﻛﻪﻳﻜﻰازآنﻫا برﻫﻤﻦبﻮد،آﻳﻴﻦبرﻫﻤﻦبﻪدوﻟت،ﻣقامخداﻳﻰقاﻳﻞبﻮدوپادشاهراﻣقدسﻣﻰداﻧست. درقرنششﻢقبﻞازﻣﻴﻼددرﻫﻨد،دﻳﻦبﻮداﻳﻰبﻪﻣﻴانآﻣدﻛﻪﻣﻮردحﻤاﻳتاشراف قرارﮔرفتوﮔسترشزﻳادﻳافت. عﻠﻢ ،ﻫﻨر و ﻣعﻤارى ﻣردم ﻫﻨد قدﻳﻢ در رﻳاضﻰ و طبابت پﻴشرفتﻫاﻳﻰ داشتﻨد ،اعداد از ﻳﻚ اﻟﻰ 9و سﻴستﻢاعشارىوغﻴرهتﻮسطﻫﻨدﻳانبﻪوجﻮدآﻣد.ﻫﻨدىﻫاضرورتاحساسﻣﻰﻛردﻧد ﻛﻪروزﻫاىجشﻦوقرباﻧﻰرااﻧتخابﻛﻨﻨد،ازﻫﻤﻴﻦﻟحاظبﻪعﻠﻢﻧجﻮمﻧﻴزتﻮجﻪزﻳادى داشتﻨد. درﻫﻨدباستانﻫﻨروﻣعﻤارىﻧﻴزبﻪپﻴشرفتﻫاىدستﻳافتﻪبﻮدﻛﻪﻣثالﻫاىآندر خرابﻪﻫاىﻫرپﻪوﻣﻮﻫﻨجﻮداروبﻪچشﻢﻣﻰخﻮرد،ﻫﻤزﻣانباﮔسترشﻛﻴشبﻮداﻳﻰدر تﻤامﻛشﻮرﻣعابدزﻳادىاعﻤارشد،عﻼوهبرآنبراىشاﻫانقصﻮربزرگوزﻳباﻧﻴزساختﻪ شدﻛﻪبقاﻳاىآنتاحـالوجﻮدداردﻛﻪازپﻴشرفتﻫﻨروﻣعﻤارىﻫﻨدقدﻳﻢﻧﻤاﻳﻨدهﮔﻰ ﻣﻰﻛﻨد. ﻳﻜﻰازﻛارﻫاىﻫﻨرﻣﻨدانﻫﻨدىﻣجسﻤﻪسازى(ﻫﻴﻜﻞتراشﻰ)بﻮد،آنﻫابراىبﻮدا وخداﻳانشانبااستفادهازچﻮبوسﻨﮓﻣجسﻤﻪﻫاىزﻳادىساختﻪبﻮدﻧدﻛﻪازطرف 79
ﻣردمﻣﻮردپرستشوعبادتقرارﻣﻰﮔرفت.
ﻓعاﻟﻴت داخﻞ صﻨﻒ شاﮔردانبﻪسﻪﮔروهتقسﻴﻢشﻮﻧد.ﮔروهاولراجعبﻪﻣﻬاجرتآرﻳاﻳﻰﻫابﻪﻫﻨد،ﮔروه دومدرﻣﻮرددﻳﻦﻫﻨدقدﻳﻢوﮔروهسﻮمدربارةﻫﻨروﻣعﻤارىدرﻫﻨدقدﻳﻢباﻫﻢبحث ﻧﻤاﻳﻨد. سؤاﻻت -1درﻣﻮردﻣﻨاطقباستاﻧﻰﻫﻨدچﻪﻣﻰداﻧﻴد؟واضحسازﻳد. -2آرﻳاﻳﻰﻫاچﻪوقتبﻪﻫﻨدﻣﻬاجرتﻛردﻧدوچﻪﻧﻮعسﻴستﻢطبقاتﻰرابﻪﻣﻴان آوردﻧد؟ -3راجعبﻪپﻴشرفتعﻠﻢدرﻫﻨدقدﻳﻢﻣعﻠﻮﻣاتخﻮﻳشرابﻴانﻛﻨﻴد. ﻓعاﻟﻴت خارج از صﻨﻒ شاﮔردانراجعبﻪفرﻫﻨﮓﻣردمﻫﻨدﻣعﻠﻮﻣاتجﻤعآورىﻧﻤﻮدهوبﻪﻫﻢصﻨفانخﻮﻳش ارائﻪﻧﻤاﻳﻨد.
80
درس بﻴست و ﻫشتﻢ
تﻤدن چﻴﻦ
دراﻳﻦدرسپﻴراﻣﻮنوضعسﻴاسﻰ،اجتﻤاعﻰ،فرﻫﻨﮕﻰ،اقتصادىوآثارتارﻳخﻲ چﻴﻦباستانﻣعﻠﻮﻣاتارائﻪﻣﻰﮔردد. ﻛشﻮرچﻴﻦدرشرقآسﻴاﻣﻮقعﻴتداردوﻳﻜﻰازتﻤدنﻫاىقدﻳﻢجﻬاناست.تﻤدن چﻴﻦدرسﻮاحﻞدرﻳاىﻫﻮاﻧﮓﻫﻮبﻪﻣﻴانآﻣد،اﻳﻦﻣﻨطقﻪﻛﻪداراىزﻣﻴﻦﻫاىحاصﻞخﻴز بﻮدوﻣردمآنبﻪزراعتاشتغالداشتﻨد. ﻧخستﻴﻦحﻜﻮﻣتدرچﻴﻦباستاندر1500ق.م.بﻪوجﻮدآﻣدﻛﻪبﻪﻧامشاﻧﮓﻳاد ﻣﻰشﻮد.ازدستآوردﻫاىﻣﻬﻢتﻤدنچﻴﻦدردورةشاﻧﮓاﻳجادخط،ساﻟﻨاﻣﻪوظروف سازىﻣﻰباشد. سﻠسﻠﺔدومحﻜﻮﻣتﻰﻛﻪدرچﻴﻦبﻪوجﻮدآﻣد،بﻪﻧام(چﻮ)ﻳادﻣﻰشﻮد،ﻛﻪحﻜﻤراﻧان آناز256 –1028ق.م.حﻜﻤراﻧﻰﻛردﻧد،دراواخردورةحﻜﻤراﻧﻰچﻮ،جﻨﮓﻫاىداخﻠﻰ وشﻮرشدرچﻴﻦروﻧﻤاشدﻛﻪدرﻧتﻴجﺔآنقبﻴﻠﻪﻳﻰبﻪﻧام(چﻪاﻳﻦ)برچﻴﻦﻣسﻠطشدوبﻨﻴاد ﻳﻚحﻜﻮﻣتﻣشﻬﻮررادرچﻴﻦباستان،ﮔذاشت. فرﻣاﻧرواىقبﻴﻠﺔچﻪاﻳﻦشﻰﻫﻮاﻧﮓتﻰبﻮدﻛﻪدرتارﻳخچﻴﻦشﻬرتبسﻴاردارد، شﻰﻫﻮاﻧﮓتﻰازﻧﻴروىﻧظاﻣﻰﻣقتدربرخﻮرداربﻮد,روىﻫﻤﻴﻦﻣﻠحﻮظوىﻣﻮفقشدتا حﻜﻮﻣتﻫاىﻛﻮچﻚراازﻣﻴانبرداردوبرﻛشﻮروسﻴعچﻴﻦتسﻠطﻳابدوخﻮدرااوﻟﻴﻦ سﻠطانﻳااﻣپراتﻮراعﻼمﻧﻤاﻳد،دراﻳﻦدورهزﻣﻴﻨﻪبراىرشدوشﮕﻮفاﻳﻰتﻤدنچﻴﻦآغاز شد،قﻮاﻧﻴﻦبﻪوجﻮدآﻣد،جادهﻫااعﻤارﮔردﻳدوبﻪﻣﻨظﻮرجﻠﻮﮔﻴرىازحﻤﻼتخارجﻰ ﻳﻚدﻳﻮاراعﻤارشدﻛﻪﻫﻢاﻛﻨﻮنبﻪﻧامدﻳﻮاربزرگچﻴﻦﻳادﻣﻰشﻮد. پسازﻣرگشﻰﻫﻮاﻧﮓتﻰ،درچﻴﻦﻫرجوﻣرجحاﻛﻢشدﻛﻪدراثرآنسﻠسﻠﻪﻫان بﻪقدرترسﻴد،درزﻣانحﻜﻤراﻧﻰﻫان،ﻣبﻠغانبﻮداﻳﻰبﻪچﻴﻦسفرﻫاﻳﻰﻛردﻧدودراﻳﻦ ﻛشﻮرآﻳﻴﻦبﻮداﻳﻰراﮔسترشدادﻧد. 81
تﻤدن و ﻓرﻫﻨﮓ دﻳﻦ :در چﻴﻦ باستان ،ﻣردم آسﻤان ،زﻣﻴﻦ و ﻧﻴاﻛان خﻮد را عبادت ﻣﻰﻛردﻧد ،از ﻣذاﻫبﻣشﻬﻮرقدﻳﻢچﻴﻦ،دﻳﻦتاووﻛﻨفسﻴﻮسبﻮد،ازﻧظراﻳﻦﻛﻴش،اﻧسانوطبﻴعتبا ﻫﻢﻧزدﻳﻚاﻧدوﻳﻜﻰبردﻳﮕرتأثﻴراتﻣتقابﻞدارد. آﻳﻴﻦتاوﻣحاسﻦﻳﻚزﻧدهﮔﻰسادهوترکخﻮاﻫشاتﻧفساﻧﻰراتبﻠﻴغﻣﻰﻛرد.آﻳﻴﻦ ﻛاﻧفسﻴﻮسبﻪداشتﻦروابطاجتﻤاعﻰوروابطبﻴﻦاﻧسانﻫاتأﻛﻴدﻣﻰﻧﻤﻮد.اﻳﻦآﻳﻴﻦبﻪ رسﻮمقدﻳﻢ،بزرﮔان،خﻮبﻰﻫاووحدتخاﻧﻮادهتأﻛﻴدداشت. درزﻣانسﻠطﻨتﻫان،ﻛﻴشبﻮداﻳﻰبﻪاﻳﻦﻛشﻮررسﻴدوتعدادﻛثﻴرىپﻴروانبراىخﻮد درﻳافتﻛﻪبﻪزﻧدهﮔﻰفرﻫﻨﮕﻰچﻴﻨاﻳﻲﻫاتأثﻴربﻪسزاﻳﻰازخﻮدبرجاﮔذاشت. ادبﻴات رسﻢاﻟخطچﻴﻨاﻳﻰﻣشابﻪبﻪرسﻢاﻟخطﻫﻴروﮔﻠﻴفﻳﻚرسﻢاﻟخطﻛﻬﻦاست.اﻳﻦ رسﻢاﻟخطدرزﻣانسﻠطﻨتچﻪاﻳﻦﻣعﻴارىﮔشتودرتﻤامچﻴﻦروﻧقﻳافتﻛﻪتابﻪ حـالبﻪﻛارﮔرفتﻪﻣﻰشﻮد.اﻳﻦرسﻢاﻟخطبﻪدﻳﮕرﻛشﻮرﻫاﻧﻴزاﻧتشارﻳافتواساسرسﻢ اﻟخطجاپاﻧﻰﻫا،ﻛﻮرﻳاﻳﻰﻫاووﻳتﻨاﻣﻰﻫاراﮔذاشت. درﮔذشتﻪﻫا،خطبرروىاستخﻮانﻫاوچﻮبﻧﻮشتﻪﻣﻰشد،درقرناولﻣﻴﻼدىدر چﻴﻦﻛاغذبﻪﻣﻴانآﻣدﻛﻪﻳﻚاﻧقﻼببزرگرادرعرصﺔسﻮاد(ﻧﻮشتﻦ)اﻳجادﻛردوبﻪ بسﻴارىﻣردمداﻧشرااﻧتقـالداد. پﻴشرفت رسﻢ اﻟخط چﻴﻦ ،راه را براى غﻨاي ادبﻴات ﻫﻤﻮار ساخت ،ﻧثرﻫاى زﻳاد، ﻛتابﻫاىقصاﻳدوآثارتارﻳخﻰتحرﻳرﮔردﻳد،دربخششعرﻫﻢاﻧﻜشافقابﻞتﻮجﻪبﻪ ﻣﻴانآﻣد. 82
عﻠﻢ ،صﻨعت و ﻫﻨر چﻴﻨﻰﻫادربخشرﻳاضﻴات،ﻧجﻮموجغرافﻴﻪپﻴشرفتﻫاﻳﻰداشتﻨد،درزﻣانسﻠطﻨت چﻮ،براىاﻳاﻻتﻣتعددىﻧقشﻪﻫاساختﻪشدوراجعبﻪجغرافﻴاىﻛشﻮرﻧﻴزﻣعﻠﻮﻣاتزﻳادى حاصﻞﮔردﻳد.چﻴﻨﻰﻫاراجعبﻪزﻟزﻟﻪﻫﻢﻣعﻠﻮﻣاتداشتﻨدوبراىتشخﻴصزﻟزﻟﻪﻳﻚآﻟﻪ ﻳﻰرااﻳجادﻛردهبﻮدﻧد.آنﻫابﻪخصﻮصﻴاتﻣقﻨاطﻴسﻰآﻫﻦپﻰبردﻧدﻛﻪبعدﻫاقطبﻧﻤا ﻧﻴزساختﻪشد.چﻴﻨاﻳﻰﻫادرقسﻤتاﻧاتﻮﻣﻰاﻧسانﻧﻴزاطﻼعاتﻰداشتﻨدودررابطﻪبﻪﻳﻚ تعداداﻣراضوروشعﻼجآنﻧﻴزﻣطﻠعبﻮدﻧد. چﻴﻨﻰﻫاازﻧخستﻴﻦﻛساﻧﻰبﻮدﻧدﻛﻪباسفالﮔرى،فﻠزﻛارىآشﻨابﻮدﻧد،درشﻬرﻫاى بزرگچﻴﻦداﻧشﻤﻨدانوصﻨعتﻛارانزﻳادىزﻧدهﮔﻰﻣﻰﻛردﻧدبﻪوجﻮدآوردنﻛاغذو فﻦچاپقطبﻧﻤاوباروتسازىازافتخاراتچﻴﻨاﻳﻰﻫاﻣﻰباشد،صﻨعتظروفسازىو ﻧساجﻰدرچﻴﻦاﻧﻜشافﻳافتﻪتربﻮد. درچﻴﻦباستانﻫﻨروﻣعﻤارىﻧﻴزرشدزﻳادﻧﻤﻮدهودرشﻬرﻫاىچﻴﻦتعدادﻛثﻴرى ﻣعابدوقصرﻫااعﻤارﮔردﻳدهبﻮد،دﻳﻮاربزرگچﻴﻦﻳﻚﻣثالواضحﻣعﻤارىآنزﻣان است.
دﻳﻮاربزرگچﻴﻦ
83
دﻳﻮاربزرگچﻴﻦﻳﻚاثرﻣشﻬﻮرجﻬاناست،اﻳﻦدﻳﻮارازسﻮاحﻞبحرآرامآغازو درسرحداتتبتبﻪپاﻳانﻣﻰرسد،اﻳﻦدﻳﻮاربﻪفرﻣانشﻰﻫﻮاﻧﮓتﻰ،درﻣدتبﻴست سالساختﻪشدهاست.ارتفاعاﻳﻦدﻳﻮار7,5ﻫفتوﻧﻴﻢﻣتروعرضآنﻧﻴزبﻪﻫﻤﻴﻦاﻧدازه است،ﮔفتﻪﻣﻰشﻮدوقتﻰﻛﻪﻛارﮔرىﻣرﻳضﻣﻰشدوﻳاجانﻣﻰباخت،آنرادرزﻳر دﻳﻮارﮔﻮرﻣﻰﻛردﻧد.درﻫرفاصﻠﻪصدﻣترىاﻳﻦدﻳﻮارپﻮستﻪﻫاىاﻣﻨﻴتﻰﻣﻮجﻮداست.
ﻓعاﻟﻴت داخﻞ صﻨﻒ شاﮔردانبﻪدوﮔروهتقسﻴﻢشﻮﻧد.ﮔروهاولدرﻣﻮردحﻜﻤراﻧانچﻴﻦوﮔروهدوم راجعبﻪتﻤدنوفرﻫﻨﮓچﻴﻦباﻫﻢبحثﻧﻤاﻳﻨد. سؤاﻻت -1فرﻣاﻧرواىقباﻳﻞچﻪاﻳﻦ،ﻛﻰبﻮدوﻛدامﻛارﻫارااﻧجامداد؟ -2راجعبﻪﻣذاﻫبچﻴﻦقدﻳﻢچﻪﻣﻰداﻧﻴد؟واضحسازﻳد. -3راجعبﻪپﻴشرفتعﻠﻤﻰچﻴﻨاﻳﻰﻫاﻣعﻠﻮﻣاتدﻫﻴد. ﻓعاﻟﻴت خارج از صﻨﻒ شاﮔردان در ﻣﻮرد دﻳﻮار بزرگ چﻴﻦ ﻣعﻠﻮﻣات جﻤع آورى ﻧﻤﻮده و بﻪ ﻫﻢصﻨفان خﻮﻳشارائﻪﻧﻤاﻳﻨد.
84
درس بﻴست وﻧﻬﻢ
تﻤدن ﻳﻮﻧان
دراﻳﻦدرسراجعبﻪتﻤدنﻛرت،دوﻟتﻫاىشﻬرىﻳﻮﻧان،اوضاعاجتﻤاعﻰ،فرﻫﻨﮕﻰ وﻫﻤچﻨاندستآوردهﻫاىعﻠﻤﻰوﻫﻨرىﻳﻮﻧانباستانﻣعﻠﻮﻣاتحاصﻞﻣﻰﻧﻤاﻳﻴد. تﻤدنﻳﻮﻧان،ﻳﻜﻰازآندستﻪتﻤدنﻫاىقدﻳﻢجﻬاناستﻛﻪدﻧﻴاىغربازآناﻟﻬام ﮔرفتوبراساسآن،فرﻫﻨﮓخﻮدرابﻨﻴانﮔذاشتﻨد. تﻤدناوﻟﻰﻳﻮﻧانبﻪﻧامﻛرتﻳادﻣﻰشﻮد.ﻛرتﻳﻚجزﻳرةوابستﻪبﻪﻳﻮﻧانبﻮد.در سال1900م.تحقﻴقاتباستانشﻨاسانواضحساختﻛﻪدرجزﻳرةﻛرتﻳﻚتﻤدنپﻴشرفتﻪ وجﻮدداشتﻛﻪباتﻤدنﻫاىﻣصروبﻴﻦاﻟﻨﻬرﻳﻦرقابتﻣﻰﻧﻤﻮدازاﻳﻦﻧاحﻴﻪآثارىزﻳادى سﻨﮕﻰوﮔﻠﻰﻧظﻴروساﻳﻞآشپزخاﻧﻪوآثارﻣشابﻪدﻳﮕرىبﻪدستآﻣدهﻛﻪقداﻣتآنبﻪ 1500-2500ق.م.ﻣﻰرسد. حﻮاﻟﻰسال2000ق.م.درﻛرتحﻜﻮﻣتﻣرﻛزىبﻪوجﻮدآﻣدﻛﻪپاﻳتختآنشﻬر ﻛﻨﻮسﻮسبﻮد.تﻤدنﻛرتدراثرحﻤﻼتقباﻳﻞآرﻳاﻳﻰازبﻴﻦرفت. ﻳﻮﻧاﻧﻴان:ﻳﻮﻧاﻧﻴانازجﻤﻠﺔقباﻳﻞآرﻳاﻳﻰاستﻛﻪازسرزﻣﻴﻦاصﻠﻰخﻮد(آرﻳاﻧﻪوﻳجﻮ) بﻪسﻮىاروپاﻣﻬاجرشدﻧدودرحﻮاﻟﻰ2500قبﻞازﻣﻴﻼدواردﻳﻮﻧانشدﻧد.ﻧخستﻴﻦدستﺔ آرﻳاﻳﻰﻫا،اﻛﻴﻨانبﻮدﻧدﻛﻪبﻪﻳﻮﻧانواردشدﻧد.آنﻫاساﻛﻨاناصﻠﻰﻳﻮﻧاﻧﻰراتابعخﻮد ساختﻨدوﻧﻪتﻨﻬاﻳﻮﻧان،بﻠﻜﻪتﻤامدرﻳاىاﻳجﻦ(اﻳژه)رابﻪدستآوردﻧد.درحﻮاﻟﻰقرن16 قبﻞازﻣﻴﻼدﻧخستﻴﻦبﻨﻴادحﻜﻮﻣتﻰازطرفاﻛﻴﻨانﮔذاشتﻪشدوﻛاخبزرگوﻣجﻠﻞدرﻣﻰسﻦ اعﻤارﻛردﻧد.تﻤدناﻛﻴﻨانتاقرندﻫﻢقبﻞازﻣﻴﻼددوامﻧﻤﻮد. اﻛﻴﻨانﻫابﻪزراعتاشتغالداشتﻨدوازوساﻳﻞبروﻧزىاستفادهﻣﻰﻛردﻧداﻳﻦدورهدرقرن دﻫﻢقبﻞازﻣﻴﻼددراثرتﻬاجﻢدورﻳانﻫاپاﻳانﻳافتوبﻪاﻳﻦترتﻴبدورﻳاندرﻳﻮﻧانباستان بﻪحﻜﻤراﻧﻰرسﻴدﻧد. دورﻳانبﻪپﻴشرفتفرﻫﻨﮓتﻮجﻪﻧداشتﻨد،ﻟﻴﻜﻦداستانحﻤاسﻰﻣشﻬﻮرﻛﻪبﻪﻧام (اﻟﻴادوادﻳسﻪ)ﻳادﻣﻰﮔردددرﻫﻤﻴﻦعصربﻪوجﻮدآﻣدهاست.اﻳﻦداستانﻛﻪدرادبﻴات جﻬانحاﻳزﻣقامرفﻴعاست،بﻪواسطﺔﻫﻮﻣرشاعرﻧابﻴﻨاىﻳﻮﻧاﻧﻰسرودهشدهاست. 85
دوﻟتﻫاى شﻬرى ﻳﻮﻧان ﻣﻮجﻮدﻳت ﻛﻮهﻫا و جزاﻳر زﻳاد در ﻳﻮﻧان و ﻫﻤچﻨﻴﻦ تعصبات قبﻴﻠﻮى در اﻳﻦ ﻧﻮاحﻰ سببشدﻛﻪقباﻳﻞﻳﻮﻧاﻧﻰازﻳﻜدﻳﮕرجداوبﻪطﻮرﻣستقﻞزﻧدهﮔﻰﻛﻨﻨد؛بﻨابراندرﻳﻮﻧان، دوﻟتﻫاىشﻬرىزﻳادبﻪﻣﻴانآﻣدﻛﻪاسپارتوآتﻦازدوﻟتﻫاىﻣشﻬﻮرآنبﻮد.اﻳﻦدو دوﻟتباﻳﻜدﻳﮕرفرقداشتﻨد.ﻣردﻣاناسپارتدرجﻨﮓﻫاشﻬرتبﻪسزاىﻛسبﻛردهبﻮد، اﻣاﻣردمدوﻟتآتﻦدرتروﻳجدﻣﻮﻛراسﻰ،عﻠﻢوفﻠسفﻪازشﻬرتزﻳادىبرخﻮرداربﻮدﻧد. دوﻟتﻫاىشﻬرىﻳﻮﻧانباﻫﻤدﻳﮕردررقابتودشﻤﻨﻰبﻮدﻧد،آنﻫابﻪدودستﻪتقسﻴﻢ شدهبﻮدﻧدﻛﻪدررأسﻳﻜﻰازآنﻫااسپارتودررأسدﻳﮕر:دوﻟتآتﻦقرارداشت. خاﻧﻪجﻨﮕﻰﻫادرﻳﻮﻧانﻛﻪبﻪﻧامجﻨﮓپﻠﻮپﻮﻧﻴزشﻬرتدارد،تادﻳرزﻣاندوامﻛردﻛﻪدر ﻧتﻴجﺔآناسپارتﻰﻫاپﻴروزشدﻧد،وﻟﻰآنﻫاﻫﻢازطرفدوﻟتشﻬر(تبس)ﻣغﻠﻮبشدﻧد، اﻳﻦﻫرجوﻣرجﻫاباعثضعفدوﻟتﻳﻮﻧانشد.دراﻳﻦحاﻟت،فﻠﻴپﻣقدوﻧﻰﻛﻪدرشﻤال ﻳﻮﻧاندرﻣقدوﻧﻴﻪحاﻛﻢبﻮدبرﻳﻮﻧانﻣسﻠطشدﻛﻪاﻳﻦعﻤﻞراهرابراىفتﻮحاتاسﻜﻨدرپسر فﻠﻴپﻫﻤﻮارساخت.اسﻜﻨدربعدازتسخﻴرﻣصروترﻛﻴﻪبﻪطرفاﻳرانروآوردوتا323-336 ق.م.ﻫخاﻣﻨشﻴانراﻣغﻠﻮبﻛردوتاشﻤالﻫﻨدبﻪپﻴشرفت. بعدازﻣرگاسﻜﻨدراﻣپراتﻮرىﻳﻮﻧانتجزﻳﻪشدﻛﻪاﻳﻦوضعﻴتزﻣﻴﻨﻪسازﮔسترشو قدرتﻳابﻰاﻣپراتﻮرىرومﮔردﻳد. ﻓرﻫﻨﮓ و تﻤدن دﻳﻦ :دراثراﻧحرافاعتقادىوضعفوفقدانعقﻴدةتﻮحﻴدوﻳﻜتاپرستﻰﻳﻮﻧاﻧﻰﻫابﻪ خداﻳانزﻳادىاعتقادداشتﻨدوﻫﻤچﻮندﻳﮕرﻣردمدﻧﻴاىقدﻳﻢﻣتعقدبﻮدﻧدﻛﻪآسﻤان،زﻣﻴﻦ، رعدو برق ،ﻣحبت و زﻳباﻳﻰ و داﻧش ﻫر ﻳﻚ خداﻳان خاص دارد .زﻳﻮس ،خداى آسﻤان، پاسﻴدونخداىدرﻳا،اپﻮﻟﻮخداىآفتابواتﻴﻨاخداىپﻴروزىﻣحسﻮبﻣﻰشد.بﻪﻧظرﻳﻮﻧاﻧﻰﻫا ﻳﻚتعدادخداﻳانشاندرﻛﻮهاﻟﻤپقرارداشتﻨد،بﻪﻫﻤﻴﻦﻟحاظ،ﻣسابقاتورزشﻰدرﻧزدﻳﻜﻰ ﻛﻮهاﻟﻤپﻴابرﮔزارﻣﻰﮔردﻳد.ﻣسابقاتاﻟﻤپﻴﻚﻳادﮔارﻫﻤانزﻣاناست.ﻳﻮﻧاﻧﻴانبﻪزﻧدهﮔﻰبعد ازﻣرگباورداشتﻨدوباﻣردهﻫاىشانﻳﻚﻣقداروساﻳﻞرابﻪﻫﻤراهشاندرقبرﻣﻰﮔذشتﻨد. 86
ﻧﻤﻮﻧﺔازتﻤدنﻳﻮﻧانباستان
درشﻬرﻫاىﻳﻮﻧانﻣعابدزﻳادىوجﻮدداشتﻛﻪﻣردمغرضاجراىﻣراسﻢدﻳﻨﻰبﻪ آﻧجاﻣﻰرفتﻨد. ﻫﻨر و ﻣعﻤارى آثارى زﻳادى از ﻳﻮﻧان باستان؛ ﻫﻤچﻮن ﻣجسﻤﻪﻫا ،ظروف ،ﻣسﻜﻮﻛات و ﻣعابد بﻪ جاﻣاﻧدهاست؛اﻣاﻣعﻤارىوﻣجسﻤﻪسازىﻳﻮﻧاﻧﻴانازشﻬرتزﻳادىبرخﻮداراست.آنﻫا براىخداﻳانوحاﻛﻤانشانﻣجسﻤﻪﻫاىﻣﻰساختﻨد،خاﻧﻪﻫاىاﻳشانازسﻨﮓوچﻮب ساختﻪﻣﻰشد.ﻣﻮسﻴقﻰوتﻴاترﻫﻢدرﻳﻮﻧانرواجداشت. عﻠﻢ و ﻓﻠسﻔﻪ عﻠﻢدرﻳﻮﻧاناﻧﻜشافبﻪسزاﻳﻰﻧﻤﻮدهبﻮد؛زﻳراآنﻫابابحثوﮔفتﮕﻮعﻼقﺔفراوان داشتﻨد.ﻳﻜﻰازعﻮاﻣﻞدﻳﮕررشدعﻠﻢروابطتجارتﻰﻳﻮﻧانباﻣصروآسﻴاىصغﻴربﻮدﻛﻪ ازاﻳﻦطرﻳقدستآوردهﻫاىعﻠﻤﻰآسﻴاوافرﻳقابﻪﻳﻮﻧانراهﻳافتواﻧﻜشافﻧﻤﻮد. 87
فﻴﻠسﻮفانﻳﻮﻧاندرجﻬانﻣشﻬﻮراﻧدﻛﻪازجﻤﻠﺔآنﻫاسقراط،افﻼطﻮنوارسطﻮراﻣﻰتﻮان ﻧامبرد.سقراط،فﻴﻠسﻮفبزرﮔﻰبﻮدﻛﻪدرشﻬرﮔشتوﮔذارﻣﻰﻧﻤﻮدوباﻣردمبﻪﮔفتﮕﻮ ﻣﻰپرداخت.اوشاﮔردانبسﻴارىداشتﻛﻪﻣشﻬﻮر3ترﻳﻦآنﻫاافﻼطﻮناست.
ﻓعاﻟﻴت داخﻞ صﻨﻒ شاﮔردانبﻪسﻪﮔروهتقسﻴﻢشﻮﻧد.ﮔروهاولراجعبﻪتﻤدنﻛرت،ﮔروهدومراجعبﻪ دوﻟتﻫاىشﻬرىﻳﻮﻧانوﮔروهسﻮمراجعبﻪفرﻫﻨﮓوتﻤدنﻳﻮﻧانباﻫﻢبحثﻧﻤاﻳﻨد. سؤاﻻت -1راجعبﻪجزﻳرةﻛرﻳتچﻪﻣﻰداﻧﻴدواضحسازﻳد؟ -2دوﻟتﻫاىﻣشﻬﻮرشﻬرىﻳﻮﻧانﻛدامﻫابﻮدﻧد؟ -3درﻣﻮردعقاﻳدﻳﻮﻧاﻧﻴانﻣعﻠﻮﻣاتارائﻪﻧﻤاﻳﻴد؟ -4فﻴﻠسﻮفانﻣشﻬﻮرﻳﻮﻧانﻛﻰﻫااﻧد؟ ﻓعاﻟﻴت خارج از صﻨﻒ شاﮔردانراجعبﻪﻣسابقاتورزشﻰاﻟﻤپﻴﻚﻣعﻠﻮﻣاتجﻤعآورىوبﻪﻫﻢصﻨفانارائﻪ ﻧﻤاﻳﻨد.
88
درس سﻰ ام
تﻤدن روم
دراﻳﻦدرسدرﻣﻮرداﻳجاداﻣپراتﻮرىرومواوضاعسﻴاسﻰ،اجتﻤاعﻰ،فرﻫﻨﮕﻰو ﻫﻤچﻨاندستآوردهﻫاىﻫﻨرىرومباستانﻣعﻠﻮﻣاتحاصﻞﻣﻰﻧﻤائﻴﻢ. تﻤدنرومدراﻳتاﻟﻴاﻣتﻤرﻛزبﻮد.اﻳﻦتﻤدنﻣﻨحﻴثپﻠﻰﻣحسﻮبﻣﻰﮔرددﻛﻪدست آوردﻫاىتﻤدنﻳﻮﻧانازاﻳﻦطرﻳقبﻪدﻳﮕرﻧﻮاحﻰاروپاﻣﻨتشرﻣﻰشد.اﻳتاﻟﻴاﻳﻰﻫاىقدﻳﻢ، اﻟفبا،عقاﻳددﻳﻨﻰوﻫﻨرﻫاراازﻳﻮﻧاﻧﻴانآﻣﻮختﻨد،بﻨابرآنﻧاماﻳتاﻟﻴاﻳﻚﻧامﻳﻮﻧاﻧﻰﻣﻰباشد. تﻤدنرومازششقرنقبﻞازﻣﻴﻼدآغازبﻪاﻧﻜشافﻧﻤﻮدوبعدازسقﻮطتﻤدنﻳﻮﻧان،بﻪ ﻣدارجعاﻟﻰاﻧﻜشافخﻮدرسﻴد. شﻬرروم()1000سالقبﻞازﻣﻴﻼددرﻧاحﻴﻪﻻتﻴﻮمساختﻪشد.ﻧامقدﻳﻢزبانروﻣﻰﻫا (ﻻتﻴﻨﻰ)ازﻫﻤﻴﻦﻛﻠﻤﻪﮔرفتﻪشدهاست.درآنزﻣانﻳﻚتعداداقﻮامساﻛﻦدررومباﻫﻢ ﻳﻜجاشدﻧدﻛﻪبﻪﻧامﻻتﻴﻨﻰﻫاشﻬرتﻳافتﻨدوبعدازﻳﻚﻣدتﻰ،ﻧظامشاﻫﻰرابﻪﻣﻴانآوردﻧد ﻛﻪتا509قبﻞازﻣﻴﻼددوامﻛرد.بعدازﻧظامشاﻫﻰدررومﻧظامجﻤﻬﻮرىاساسﮔذاشتﻪشد ﻛﻪﻣجﻠساعﻴانسﻨتﻮرىﻳاشﻮراىﻣرﻛبازصدﻧفراعضاوﻣجﻠسقﻮﻣﻰبﻮد. بعدازآنﻛﻪروﻣﻰﻫابرتﻤاماﻳتاﻟﻴاتسﻠطﻳافتﻨدﻛﻮششﻫاىرابراىتصرفﻣﻨاطق دﻳﮕربﻪراهاﻧداختﻨدﻛﻪدرپﻰآنجﻨﮓﻣﻴانروﻣﻰﻫاوﻛارتاژﻫارخداد.دراﻳﻦزﻣان ﻛارتاژ(تﻮﻧسﻛﻨﻮﻧﻰ)برجزاﻳرﻣدﻳتراﻧﻪوبسﻴارىازﻣﻨاطقساحﻠﻰافرﻳقاﻳﻰشﻤاﻟﻰحاﻛﻤﻴت داشتﻨد.درﻣﻴانروﻣﻴانوﻛارتاژﻫابﻴشترازﻳﻚقرناﻳﻦجﻨﮓﻫااداﻣﻪداشتﻛﻪدرﻧتﻴجﻪ روﻣﻴانپﻴروزشدﻧدودرسال146ق.م.دوﻟتﻛارتاژراازپادرآوردﻧد. روﻣﻰﻫابﻪتصرفاتخﻮداداﻣﻪدادﻧدوباتسخﻴرﻣصروآسﻴاىصغﻴرﻳﻚحﻜﻮﻣت بزرگووسﻴعرااﻳجادﻛردﻧدﻛﻪبﻪاﻳﻦترتﻴبحﻜﻮﻣترومبﻪاﻣپراتﻮرىرومﻣبدلشد. اﻛتاوشخصﻰبﻮدﻛﻪاﻣپراتﻮرىرومرااساسﮔذاشتﻛﻪازسال27قبﻞازﻣﻴﻼد اﻟﻰ14ﻣﻴﻼدىبررومحﻜﻤراﻧﻰداشت.پسازاﻳﻦ،صفحﺔجدﻳدىازتارﻳخرومآغازشد ﻛﻪبﻪﻧاماﻣپراتﻮرىرومﻳادﻣﻰﮔرددوتاسال476م.دوامﻳافت. اﻛتاوﻳﻚاﻣپراتﻮربرجستﻪبﻮد،درزﻣانحﻜﻤراﻧﻰاواصﻼحاتزﻳادىصﻮرتﮔرفت. 89
فسادازبﻴﻦرفت.ﻧظﻢوقاﻧﻮنتقﻮﻳتشد،ﻣحاﻛﻢجدﻳداﻳجادﮔردﻳدوخدﻣاتپستﻰﻧﻴز پﻰرﻳزىشد.بعدازاﻛتاوتعدادزﻳادىحﻜﻤراﻧانبﻪقدرترسﻴدﻧدﻛﻪبسﻴارىاﻳشاناز ﻛفاﻳتچﻨداﻧﻰبرخﻮردارﻧبﻮدﻧد. پسازقرنسﻮمﻣﻴﻼدىاﻣپراتﻮرىرومبﻪﻣشﻜﻼتروبﻪروشدوازقدرتآنﻛاستﻪ شد.وقتﻰﻛﻪﻛستاﻧتﻴﻦاﻣپراتﻮررومشﻬربﻴزاﻧتﻮم(قسطﻨطﻨﻴﻪ)راپاﻳتختخﻮدساخت.اﻳﻦ عﻤﻞ،اﻣپراتﻮرىرومرابﻪدوبخششرقﻰوغربﻰتجزﻳﻪﻛرد.ﻣردمغربﻰدراثرحﻤﻼت اجاﻧبروبﻪضعفﻧﻬاد؛ﻟﻴﻜﻦرومشرقﻰتازﻣاﻧﻰباقﻰﻣاﻧدﻛﻪپاﻳتختآندرسال1453م. ازطرفﻣسﻠﻤاﻧانترﻛﻰ(ترﻛانعثﻤاﻧﻰ)فتحشد.بﻪاﻳﻦترتﻴب،اﻣپراتﻮرىبزرگجﻬاناز بﻴﻦرفت. ﻓرﻫﻨﮓ و تﻤدن دﻳﻦ:روﻣﻰﻫاﻧﻴز؛ﻣاﻧﻨدﻳﻮﻧاﻧﻴانبﻪخداﻳانﻣتعددىﻣعتقدبﻮدﻧدوبراىآنﻫابﻪعبادت ﻣﻰپرداختﻨد.ﻣرﻳخ،خداىاﻣداددﻫﻨدهدرﻫﻨﮕامجﻨﮓﻫا،جﻮﻧﻮ،خداىحافظزﻧان،ﻣشترى خداىباران،وعطاردخداوﻧدپﻴامدﻫﻨدهﻣحسﻮبﻣﻰشدﻧد. دررومعبادتﮕاهﻫاىزﻳادىاعﻤارﮔردﻳدهبﻮد.دراﻳﻦعبادتﮕاﻫا،ﻛاﻫﻨان(غﻴبﮔﻮﻳان) وجﻮدداشتﻨدﻛﻪﻣردمبرآنﻫاباورداشتﻨد. اﻧتشارﻣسﻴحﻴتدررومدرزﻧدهﮔﻰاجتﻤاعﻰﻣردمتأثﻴربﻪسزاﻳﻰازخﻮدبﻪجا ﮔذاشتﻣسﻴحﻴانبﻪخداﻳانروﻣﻰباورﻧداشتﻨد،بﻪﻫﻤﻴﻦسببدرابتداباﻣخاﻟفتﻣاُﻣﻮران دوﻟتﻰوﻛاﻫﻨانﻣﻮاجﻪشدﻧد؛اﻣا،باﮔسترشﻣسحﻴتاﻳﻦدﻳﻦ(دﻳﻦﻣسﻴحﻰ)جاىﻧظرﻳات واعتقاداتﮔذشتﻪراﮔرفتوبﻪعﻨﻮاندﻳﻦرسﻤﻰرومشﻨاختﻪشد. اوضاع اجتﻤاعﻰ :درﻫﻨﮕامتشﻜﻴﻞحﻜﻮﻣترومجاﻣعﺔروﻣﻰازسﻪﮔروهاصﻠﻰ؛ﻳعﻨﻰ روﻣﻴاناصﻠﻰ،ﻣردمغﻴرروﻣﻰوغﻼﻣانترﻛﻴبشدهبﻮد.حقﻣاﻟﻜﻴتزﻣﻴﻦواشتراک دراﻧتخاباتتﻨﻬابﻪطبقﺔعاﻟﻰﻣحدودﻣﻰشد،ﻟﻴﻜﻦباﮔذشتزﻣاناﻳﻦحاﻟتتغﻴﻴرﻛردو ﮔروهدومﻫﻢدرﻧتﻴجﺔاعتراضاتوتﻼشﻫاىشانازاﻣتﻴازاتﮔروهاولﻣستفﻴدشدﻧد.
90
ﻧﻤﻮﻧﻪﻳﻰازتﻤدن رومباستان
دررومحاﻟتغﻼﻣانبسﻴاربﻪصﻮرتﻧاﮔﻮارسپرىﻣﻰشد.ازﻫﻤﻴﻦﻟحاظ،بعضﻰاوقات شﻮرشﻫاىرابرپاﻣﻰﻛردﻧد.درجاﻣعﺔروﻣﻰﻣردمبﻪوظاﻳفﻣختﻠفﻰاشتغالداشتﻨد. طبقاتسرﻣاﻳﻪداروقتزﻳادخﻮدرادرتﻴاترورقابتﻫاىورزشﻰسپرىﻣﻰﻛردﻧد.از ﻣﻨازلبسﻴاربزرگﻛﻪشاﻣﻞاتاقﻫاىخﻮاب،حﻤام،آشپزخاﻧﻪوجاىبراىبﻮدوباش غﻼﻣان،اختصاصدادهشدهبﻮدبرخﻮرداربﻮدﻧد. ﻗاﻧﻮن و دوﻟت:قﻮاﻧﻴﻦواصﻮلادارىرومبﻬترﻳﻦتحفﻪﻫاىروﻣﻴانبراىجﻬاناست. قاﻧﻮنرومسﻪبخشداشتﻛﻪﻳﻜﻰازآنﻫاقاﻧﻮنﻣدﻧﻰوخاﻧﻮادهبﻮدﻛﻪتﻨﻬابراىاتباع روﻣﻰوضعشدهبﻮد.دوﻣﻰآن،قاﻧﻮنﻣردمبﻮدﻛﻪبرتﻤامساﻛﻨاناﻣپراتﻮرىعﻤﻠﻰﻣﻰشد ودﻳﮕرىﻫﻢقاﻧﻮنطبﻴعﻰبﻮدﻛﻪبﻪتﻨاسبﻣحاﻛﻢبافﻠسفﻪزﻳادسروﻛارداشت. قﻮاﻧﻴﻦروﻣﻰدروحدتاﻣپراتﻮرى،تشبثاتتجارتﻰوﻧشرتﻮﻟﻴداتﻛﻤﻚشاﻳاﻧﻰ ﻧﻤﻮد.اساسحﻜﻮﻣت،داراىقﻮةقضاﻳﻴﻪوﻣقﻨﻨﻪبﻮدﻛﻪازطرفروﻣﻰﻫاپﻰرﻳزىشدو 91
ﻧظرﻳﺔجﻤﻬﻮرﻳتطﻠبﻰراﻧﻴزروﻣﻰﻫااﻧﻜشافدادﻧد. ﻫﻨر و ﻣعﻤارى :در بخش ﻫﻨر و ﻣعﻤارى روﻣﻴان پﻴشرفت بﻪ سزاﻳﻰ ﻧﻤﻮده بﻮدﻧد، وﻟﻰطرﻳقﺔﻫﻨرىآنﻫاتحتتأثﻴرﻫﻨرﻳﻮﻧاﻧﻰقرارداشت،ازﻫﻤﻴﻦسبب،ﻫﻨرروﻣﻰاداﻣﺔ ﻫﻨرﻳﻮﻧاﻧﻰبﻪحسابﻣﻰآﻣد.آثارزﻳادىچﻮنظروف،سﻜﻪﻫا،ﻣجسﻤﻪﻫاوغﻴرهازروم باستانبﻪدستآﻣدهﻛﻪﻧﻤاﻳاﻧﮕرتﻤدنروﻣﻰﻣﻰباشد.روﻣﻰﻫادرساختﻦپﻞﻫا،سﻜﻪﻫا، ﻣجسﻤﻪﻫاوعﻤاراتبسﻴارپﻴشتازبﻮدﻧدﻛﻪﻧﻤﻮﻧﺔآنتاﻫﻨﻮزﻫﻢدراﻳﻦﻛشﻮرﻣﻮجﻮد است.
ﻓعاﻟﻴت داخﻞ صﻨﻒ شاﮔردانبﻪسﻪﮔروهتقسﻴﻢشﻮﻧد.ﮔروهاولدرﻣﻮردبﻪﻣﻴانآﻣدناﻣپراتﻮرىروم، ﮔروهدومدرﻣﻮردﻣذﻫبروﻣﻰﻫاوﮔروهسﻮمدرﻣﻮردقاﻧﻮنودوﻟتروﻣﻰﻫاباﻫﻢ بحثﻧﻤاﻳﻨد. سؤاﻻت -1درﻣﻮردﻧظامجﻤﻬﻮرىرومﻣعﻠﻮﻣاتارائﻪﻧﻤاﻳﻴد؟ -2اﻛتاوﻛﻰبﻮدوﻛدامﻛارﻫارادرحﻜﻮﻣتخﻮﻳشاﻧجامداد؟ -3جاﻣعﺔروﻣﻰبﻪچﻨدبخشتقسﻴﻢشده؟ﻣعﻠﻮﻣاتارائﻪﻧﻤاﻳﻴد. -4راجعبﻪقاﻧﻮنرومچﻪﻣﻰداﻧﻴدواضحسازﻳد؟ ﻓعاﻟﻴت خارج از صﻨﻒ شاﮔردانراجعبﻪتصرفرومشرقﻰتﻮسطﻣسﻠﻤاﻧانﻣعﻠﻮﻣاتجﻤعآورىﻧﻤﻮدهوبﻪ ﻫﻢصﻨفانارائﻪﻧﻤاﻳﻨد.
92
درس سﻰ و ﻳﻜﻢ
تﻤدن اﻣرﻳﻜا
دراﻳﻦدرسبﻪچﮕﻮﻧﻪﮔﻰاوضاعسﻴاسﻰ،اجتﻤاعﻰ،اقتصادىوفرﻫﻨﮕﻰتﻤدنﻫاى قدﻳﻢاﻣرﻳﻜاﻣعﻠﻮﻣاتحاصﻞخﻮاﻫﻴدﻛرد. ﻣدتﻫاقبﻞتصﻮربراﻳﻦبﻮدﻛﻪتﻤدنﻫاىاﻣرﻳﻜاازقداﻣتبسﻴارﻛﻢبرخﻮرداربﻮداﻣا تحقﻴقاتداﻧشﻤﻨدانواضحساختﻛﻪﻫزارانسالقبﻞزﻧدهﮔﻰاﻧسانﻫادراﻣرﻳﻜاآغازشدهو ﻣراحﻞﻣختﻠفاﻧﻜشافخﻮدراپﻴﻤﻮدهاست. راجعبﻪاﻫاﻟﻰبﻮﻣﻰاﻣرﻳﻜادﻳدﮔاهﻫاىﻣتفاوتﻰوجﻮددارد،وﻟﻰﻧظرىﻛﻪﻫﻤﻪبداناتفاق دارﻧداﻳﻦاستﻛﻪجﻤعﻴتابتداﻳﻰاﻳﻦﻣﻨطقﻪ،ﻣغﻮلﻫابﻮدﻧدﻛﻪازطرﻳقساﻳبرﻳابﻪاﻻسﻜا ﻣﻬاجرشدهاﻧدوبعضﻰازظﻮاﻫرتﻤدﻧﻰراﻧﻴزباخﻮداﻧتقالدادهاﻧد.آثاربﻪدستآﻣدهاز اﻣرﻳﻜاثابتﻣﻰﻛﻨدﻛﻪدرساﻟﻴانقدﻳﻢبعضﻰفرﻫﻨﮓﻫاىوجﻮدداشتﻛﻪتﻤدنﻫاىدﻳﮕرى راﻛﻪبعدﻫابﻪحاﻛﻤﻴتﻫاىبزرﮔﻰﻣبدلﮔشتﻨدتحتثاثﻴرقرارداد.اﻳﻦتﻤدنﻫاعبارتبﻮد ازتﻤدنﻣاﻳاﻫاوآزتﻚﻫادراﻣرﻳﻜاىﻣرﻛزىوتﻤدناﻳﻨﻜاﻫادراﻣرﻳﻜاىجﻨﻮبﻰ. تﻤدن ﻣاﻳا تﻤدنﻣاﻳاﻛﻪتارﻳخآنحدوداًبﻪ1500ق.م.ﻣﻰرسد،تاقرنﻧﻬﻢﻣﻴﻼدىخﻴﻠﻰاﻧﻜشاف ﻛردوبﻪﻧﻮاحﻰﮔﻮاتﻴﻤاﻻ،ﻣﻜسﻴﻜﻮ،ﻫاﻧدوراسوﻳﻮﻛاتاندراﻣرﻳﻜاىﻣرﻛزىاﻧتشارﻳافت. بقاﻳاىاﻳﻦتﻤدنازﻣﻨاطق؛چﻮنتﻴﮕال،ﻧابﻮﻧاﻣپاک،پاﻟﻴﻨﻜﻮ،ﮔﻮاتﻴﻤاﻻوﮔﻮپاندرﻫاﻧدوراس ﻳافتشدهاست.دراﻳﻦﻣﻨاطق،عﻤراﻧاتوآبادىﻫاﻳﻰﻛشفشدهﻛﻪتﻮسطتصاوﻳرﻣزﻳﻦ شدهاست. ﻣاﻳاﻫا،تقﻮﻳﻢ،اﻟفباوخطتصﻮﻳرىرااﻳجادﻛردﻧد.باصفرواعدادآشﻨاﻳﻰداشتﻨدوبﻪ حسابﻧﻴزﻣﻰفﻬﻤﻴدﻧد.آنﻫابﻪﮔذشتسالتﻮجﻪداشتﻨدوبراىﻫردورهبﻴستساﻟﻪﻳﻚ ﻳادﮔارىﻣﻰساختﻨدﻛﻪﻛاتﻮنﻳادﻣﻰشد. ﻣاﻳاﻳﻴان،خداﻳانﻣتعددى،ﻣثﻞخداىآتش،خداىباران،خداىآفتابوخداىﻫﻨر وصﻠحراپرستشﻣﻰﻛردﻧدوبراىرضاوخﻮشﻰآنﻫاقرباﻧﻰﻣﻰدادﻧد.درقرنﻧﻬﻢقبﻞاز ﻣﻴﻼددستﻪﻫاىتازةﻣردموارددرةﻣﻜسﻴﻜﻮشدﻧدوتﻤدنﻣاﻳاراازبﻴﻦبردﻧد.
93
تﻤدن آزتﻚ آزتﻚﻫادرقرن(ﻧﻬﻢ)قبﻞازﻣﻴﻼددرﻣﻜسﻴﻜﻮظاﻫرشدﻧد.آنﻫاﻣردﻣانجﻨﮕجﻮبﻮدﻧدوبعد ازﻣدتﻰحﻜﻤراﻧانﻫﻤﻴﻦﻣﻨطقﻪشدﻧد.آزتﻚﻫااﻣپراتﻮرىبزرﮔﻰرابﻪوجﻮدآوردﻧدﻛﻪبﻪ سﻰوﻫشتوﻻﻳتتقسﻴﻢشدهبﻮدوﻫربخش(وﻻﻳت)آنتﻮسطﻳﻚﻧفرواﻟﻰادارهﻣﻰشد. پادشاهآزتﻚﻫادرعﻴﻦحالﻳﻚراﻫبﻧﻴزبﻮد،ازطرفشﻮراىاشراف،وجﻨﮕجﻮﻳان تعﻴﻴﻦﻣﻰشد.جاﻣعﺔآزتﻚبﻪطبقاتﻧظﻴر؛جﻨﮕجﻮﻳان،تاجرانوﻛسبﻪﻛارانتقسﻴﻢشدهبﻮد. آنﻫاﻳﻚتعدادخداﻳانراﻣثﻞخداىآفتابﻣﻰپرستﻴدﻧد.وباذوبآﻫﻦواستفادهازآندر ساختﻦابزارووساﻳﻞﻛارآشﻨابﻮدﻧد.زبانآزتﻚﻫاﻧاﻫﻮتبﻮدﻛﻪتاحالﻣروجاستوخط اﻳشانتصﻮﻳرىبﻮد.درسال1521م.اﻳﻦاﻣپراتﻮرىبﻪوسﻴﻠﺔاسپاﻧﻴاﻳﻰﻫاازﻣﻴانبرداشتﻪشد. تﻤدن اﻳﻨﻜا تﻤدناﻳﻨﻜاﻫادرقرنﻳازدﻫﻢﻣﻴﻼدىازطرفقبﻴﻠﺔاﻳﻨﻜاﻫاﻛﻪازآسﻴابﻪاﻣرﻳﻜاﻣﻬاجرشده بﻮدﻧدبﻪﻣﻴانآﻣد.اﻳﻨﻜاﻫاﻧﻴزاﻣپراتﻮرىبزرﮔﻰرابﻨﻴانﻧﻬادﻧدﻛﻪﻣﻨاطقاﻛﻮادور،پﻴرووچﻴﻠﻰ راشاﻣﻞﻣﻰشد. حاﻛﻢاﻳﻨﻜاﻫابﻪﻫﻤﻜارىﻛاﻫﻨانﻣذﻫبﻰدرقﻠﻤروخﻮدحﻜﻮﻣتﻣﻰﻛردوخﻮدراپسرخدا وﻧﻤاﻳﻨدةاوﻣعرفﻰﻣﻰﻛرد.اختﻴارسﻴاسﻰبﻪدستپادشاهبﻮدوﻣردمازﻫﻴچﻧﻮعصﻼحﻴتﻰ
بقاﻳاىتﻤدناﻳﻨﻜا
94
برخﻮردارﻧبﻮدﻧد؛بﻠﻜﻪآنﻫاتحتفرﻣانپادشاهوﻛاﻫﻨاناﻣرارحﻴاتﻣﻰﻛردﻧد،ﻣقررات سختﻰبراىﻣردموضعشدهبﻮد.زﻣﻴﻦﻣﻠﻜﻴتدوﻟتﻰﻣحسﻮبﻣﻰشد،ﻛچاﻟﻮوجﻮارى ﻣحصﻮﻻت عﻤدة زراعتﻰ را تشﻜﻴﻞ ﻣﻰداد ،زارعان ﻳﻚ سﻮم پﻴداوارخﻮد را بﻪ دست ﻣﻰآوردﻧد،ﻳﻚقسﻤترابراىدوﻟتوﻳﻚقسﻤتدﻳﮕرآنرابراىاﻣپراتﻮرجداﻣﻰﻛردﻧد. پﻴداوارصﻨعتﻰوزراعتﻰازطرفﻛارﻣﻨداندوﻟتﻰﻣﻴانخﻮدشانتﻮزﻳعﻣﻰشد. اﻳﻨﻜاﻫاتقﻮﻳﻢداشتﻨدودرﻣعﻤارى،ﻣﻬﻨدسﻰوصﻨاﻳعدستﻰﻧﻴزبﻪپﻴشرفتﻫاىﻧاﻳﻞ آﻣدهبﻮدﻧد.شﻬرﻫاىاﻳﻨﻜاﻫاازساختارﻫاىبزرﮔﻰ؛چﻮنقصرﻫا،عبادتﮕاﻫا،ﮔدامﻫاىرسﻤﻰ وقﻠعﻪﻫاىجﻨﮕﻰبرخﻮرداربﻮدﻧد.ﻫﻨروصﻨاﻳعدستﻰاﻧﻜشافﻧﻤﻮدهبﻮد.اﻳﻨﻜاﻫاظروف ﻣسﻰ،سﻼحوزﻳﻮراترابااستفادهازترﻛﻴبﻣسوطﻼﻣﻰساختﻨد.آنﻫاباآزتﻚﻫاروابط تجارتﻰداشتﻨدوتﻮﻟﻴداتصﻨعتﻰخﻮدرابﻪاﻣپراتﻮرىآزتﻚصادرﻣﻰﻛردﻧد. درسال1532م.ﻫسپاﻧﻴاﻳﻰﻫابﻪقﻠﻤرواﻳﻨﻜاﻫاداخﻞشدﻧدوآخرﻳﻦاﻣپراتﻮراﻳﻨﻜاﻫا (اتاﻫﻮﻟپا)راازبﻴﻦبردﻧدودرظرفدوسالبرتﻤاماﻣپراتﻮرىاﻳﻨﻜاﻫاﻣسﻠطشدﻧد،بﻪاﻳﻦ ترتﻴباﻳﻦاﻣپراتﻮرىﻧﻴزخاتﻤﻪﻳافت. ﻓعاﻟﻴت داخﻞ صﻨﻒ شاﮔردانبﻪسﻪﮔروهتقسﻴﻢشﻮﻧد.ﮔروهاولدرﻣﻮردتﻤدنﻣاﻳا،ﮔروهدومدررابطﻪبﻪ تﻤدنآزتﻚوﮔروهسﻮمراجعبﻪتﻤدناﻳﻨﻜاﻫاباﻫﻢبحثﻛﻨﻨد. سؤاﻻت -1جﻤعﻴتبﻮﻣﻰاﻣرﻳﻜاﻛﻰﻫابﻮدﻧد؟درﻣﻮردآنﻣعﻠﻮﻣاتدﻫﻴد. -2تﻤدنﻣاﻳاچﻪوقتاﻳجادشدودرﻛدامﻣﻨاطقاﻧتشارﻳافت؟ -3راجعبﻪآزتﻚﻫاچﻪﻣﻰداﻧﻴد؟ﻣعﻠﻮﻣاتدﻫﻴد. ﻓعاﻟﻴت خارج از صﻨﻒ شاﮔرداندرﻣﻮرداﻳﻦﻛﻪﻣردمبﻮﻣﻰاﻣرﻳﻜاﻛﻰﻫابﻮدﻧدﻣعﻠﻮﻣاتبﻪدستآوردهوبﻪ ﻫﻢصﻨفانخﻮدبﻴاندارﻧد.
95
ﻓصﻞ چﻬارم تـارﻳـخ اســﻼم اﻳﻦفصﻞﻣشتﻤﻞبردرسﻫاىزﻳرﻣﻰباشد: اوضاعجﻬانوشبﻪجزﻳرةعربستانﻣقارنظﻬﻮراسﻼمزﻧدهﮔﻰحضرتپﻴاﻣبر ازتﻮﻟداﻟﻰبعثتبﻴعتعقبﻪغزواتصﻠححدﻳبﻴﻪ-بﻴعتاﻟرضﻮانفتحﻣﻜﻪﻣﻜرﻣﻪرحﻠترسﻮلاﻛرامحضرتابﻮبﻜرصدﻳقحضرتعﻤرفاروقحضرتعثﻤانحضرتعﻠﻰ(ﻛرماﷲوجﻬﻪ)ﻧﮕاهﻣختصرىبﻪدورةدرخشانخﻠفاىراشدﻳﻦاﻣﻮﻳان-وضعﻴتاقتصادى،ادارى،فرﻫﻨﮕﻰوﻧظاﻣﻰدرزﻣاناﻣﻮىﻫا -عباسﻴان -اوضاعسﻴاسﻰ،ادارى،فرﻫﻨﮕﻰواقتصادىدورهعباسﻴان
اﻫداف ﻓصﻞ ازشاﮔرداناﻧتظارﻣﻰروددرپاﻳانفصﻞبﻪاﻫدافذﻳﻞدستﻳابﻨد: آشﻨاﻳﻰشاﮔردانبﻪاوضاععربستانﻣقارنظﻬﻮراسﻼم؛ بﻪدستآوردنﻣعﻠﻮﻣاتراجعبﻪسﻴرتپﻴاﻣبربزرگاسﻼم؛ ﻛسبﻣعﻠﻮﻣاتدرﻣﻮردغزوﻫا. آشﻨاﻳﻰباطرزادارهوﻧظامخﻠفاىراشدﻳﻦ؛ شاﮔردانحﻮادثوروﻳدادﻫاىدوراناﻣﻮﻳانراتحﻠﻴﻞﻛردهبتﻮاﻧﻨد؛ شاﮔردانحﻮادثوروﻳدادﻫاىعصرعباسﻴانراتحﻠﻴﻞوتفسﻴرﻛردهبتﻮاﻧﻨد.
96
درس سﻰ و دوم
اوضاع جﻬان و شبﻪ جزﻳرة عربستان ﻣﻘارن ظﻬﻮر اسﻼم دراﻳﻦدرسراجعبﻪاوضاعسﻴاسﻰ،اجتﻤاعﻰوﻛﻠتﻮرىجﻬانوعربستانقبﻞاز ظﻬﻮردﻳﻦاسﻼمﻣعﻠﻮﻣاتارائﻪﻣﻰﮔردد. قبــﻞازظﻬــﻮردﻳﻦﻣبﻴﻦاســﻼم،ﻛفرووحشــتدرجﻬانحﻜﻢفرﻣــابﻮدودرﻫر جاﻳﻰحقتﻠفﻰﻫاصﻮرتﻣﻰﮔرفتاﮔرچﻪﻣردمقســﻤتﻫاىبﻴشــتراروپا،افرﻳقاوقسﻤاً آســﻴاى غربــﻰ خﻮﻳشــتﻦ را پﻴــرواندﻳﻦحضرتﻣﻮســﻰو حضرتعﻴسﻰ(عﻠﻴﻬﻤااﻟسﻼم) ﻣﻰداﻧســتﻨد؛وﻟﻰدرادﻳانخﻮد اﻧحرافاتوتغﻴﻴــراتزﻳادىرا بﻪوجﻮدآوردهوراهاساســﻰو اصﻠﻰدﻳﻦرابﻪﻛﻠﻰرﻫاﻧﻤﻮده بﻮدﻧد.ظﻠﻢبﻪاوجخﻮدرسﻴده بﻮدوزورﻳﮕاﻧﻪروشاســتبداد
ﻣراسﻢاﻋرابﻗبﻞازاسﻼم
حﻜﻮﻣــتدارى حاﻛﻤان وقت بﻮد.ﻣردمفارس(اﻳران)وخراســانآنوقتآتشراﻣﻰپرســتﻴدﻧد؛حاﻛﻤانظاﻟﻢساساﻧﻰ برآنﻫاحﻜﻮﻣتﻣﻰراﻧدﻧد.درســرزﻣﻴﻦﻫﻨد،چﻴﻦ،خراسانوقسﻤتﻫاىجﻨﻮبﻰبراعظﻢ آسﻴاﻣذﻫببﻮداﻳﻰراﻳجبﻮدوشﻜﻞبتپرستﻰرابﻪخﻮدﮔرفتﻪبﻮد.باشﻨدهﮔانﻣﻜﻪدر ســاﻳﺔجﻬاﻟتوخﻮدﻛاﻣﻪﮔﻰبﻪسرﻣﻰبردﻧد.شبﻪجزﻳرةعرببﻪچﻨدقسﻤتﻳﻤﻦ،حجاز وﻧجدتقسﻴﻢشدهبﻮد،درﻳﻤﻦحبشﻰﻫاوطرفداراناﻳشانحﻜﻮﻣتﻣﻰراﻧدﻧدوﻣردمشان ﻳﻬﻮدى،ﻧصراﻧﻰوبتپرستبﻮدﻧد. اﻛثرﻳتﻣردمحجاز،بتﻣﻰپرستﻴدﻧد.اقﻠﻴتﻰازﻳﻬﻮدىوﻧصراﻧﻰﻧﻴزدرآنبﻮدوباش داشتﻨد.عﻼوهبرآن،درجزﻳرةعربپرستشآفتاب،ﻣﻬتابوستارهﮔانﻧﻴزﻣروجبﻮد. بﻴشترباشﻨدهﮔانشبﻪجزﻳرةعربستانبﻪتجارت،زراعتوﻣاﻟدارىﻣشغﻮلبﻮدﻧد. 97
افرادسرﻣاﻳﻪداروزورﻣﻨدغرقدراﻧحرافاتوفسادبﻮدﻧد.ﻣساﻛﻴﻦوبﻴﻨﻮاﻳاندروضعﻴت بدىروزﮔارتﻠخراﻣﻰﮔذراﻧﻴدﻧد.تجاوزوتعدىبرﻳﻜدﻳﮕر،بﻪآخرﻳﻦحدخﻮدرسﻴده بﻮد.ﻫﻤچﻨانعدهﻳﻰ،دخترانخﻮدراازخﻮفﮔرسﻨﻪﮔﻰوﻳاازروىﻧﻨﮓوعارزﻧدهبﻪ ﮔﻮرﻣﻰﻛردﻧد.زﻧاندرﻧزدآنﻫا،بﻰارزشبﻮده؛ﻣاﻧﻨدﻣتاععادىﻣﻮردخرﻳدوفروشقرار ﻣﻰﮔرفتﻨد. دراثرعﻮاﻣﻞﻣزبﻮر،اﷲ
حضرتﻣحﻤدﻣصطفﻰ
رابﻪحﻴثآخرﻳﻦپﻴاﻣبرﻣبعﻮث
وﻣاﻣﻮرﻧﻤﻮد.درﻧتﻴجﺔدعﻮتوتﻼشﻫاىخستﮕﻰﻧاپذﻳر،آنحضرتتﻮاﻧستدرﻣدت ﻛﻤترازﻳﻚربعقرن،ﻧﻪتﻨﻬاازشبﻪجزﻳرةعربواطرافآنجﻬاﻟتﻫارارﻳشﻪﻛﻦسازد؛ بﻠﻜﻪتارﻳﻜﻰﻫاوجﻬاﻟتراازجﻬانازبﻴﻦبردتاجاﻳشرااﻧﻮارقرآﻧﻰوارشاداتﻧبﻮى
فراﮔﻴرد.
ﻓعاﻟﻴت داخﻞ صﻨﻒ شاﮔردانبﻪدوﮔروهتقسﻴﻢشﻮﻧد.ﮔروهاولراجعبﻪادﻳانوﮔروهدومدربارةاوضاع اقتصادىعربستانقبﻞازاسﻼمباﻫﻢبحثﻧﻤاﻳﻨد. سؤاﻻت -1اقﻮامعربقبﻞازاسﻼمبازﻧانودخترانچﮕﻮﻧﻪبرخﻮردﻣﻰﻧﻤﻮدﻧد؟ - 2چراخداوﻧد حضرتﻣحﻤد
رابﻪپﻴاﻣبرىﻣبعﻮثﻧﻤﻮد؟
-3اقﻮامعربقبﻞازاسﻼمبﻪﻛدامادﻳانواشﻴاﻣعتقدبﻮدﻧد؟ ﻓعاﻟﻴت خارج از صﻨﻒ شاﮔردانراجعبﻪادﻳانواعتقاداتاعرابقبﻞازاسﻼمازعﻠﻤا،اﻣاﻣانﻣساجدوﻣﻨابع دستداشتﺔخﻮدﻣعﻠﻮﻣاتحاصﻞودرصﻨفارائﻪﻧﻤاﻳﻨد.
98
درس سﻰ و سﻮم
از تﻮﻟد تا بعثت
زﻧدهﮔاﻧﻰ حضرت پﻴاﻣبر
دراﻳﻦدرسراجعبﻪﻧسبحضرتپﻴاﻣبر ،دورانطفﻮﻟﻴت،چﮕﻮﻧﻪﮔﻰﻣبعﻮث شدنبﻪپﻴاﻣبرىواوﻟﻴﻦﻫجرتﻣسﻠﻤاﻧانﻣعﻠﻮﻣاتارائﻪﻣﻰﮔردد. بﻪتارﻳخ20ﻣاهاپرﻳﻞسال571ﻣﻴﻼدىﻣطابقدوازدﻫﻢربﻴع
حضرتﻣحﻤد
اﻻولروزدوشﻨبﻪﻣتﻮﻟدﮔردﻳد.حضرتﻣحﻤد
ﻳتﻴﻢتﻮﻟدﻳافت؛زﻳرااوﻫﻨﻮزدوﻣاﻫﻪ
دربطﻦﻣادرشبﻮدﻛﻪپدرشعبداﷲدرﮔذشت.حضرتﻣحﻤد
پسازتﻮﻟدﻣدت
چﻬارسالدرﻣﻴانقبﻴﻠﺔبﻨﻰسعدتحتتربﻴتبﻰبﻰحﻠﻴﻤﺔسعدﻳﻪقرارداشت.وزﻣاﻧﻰﻛﻪ بﻪ شش ساﻟﻪﮔﻰ قدم ﮔذاشت ،ﻣادرش آﻣﻨﻪ ﻧﻴز رحﻠت ﻛرد و ﻛفاﻟتش بعد از آن ،بﻪ دوشپدرﻛﻼﻧشعبداﻟﻤطﻠبﮔذاشتﻪشد.وقتﻰﻛﻪپﻴغﻤبر
بﻪﻫشتساﻟﻪﮔﻰرسﻴدپدر
ﻛﻼﻧشﻧﻴزوفاتﻳافتﻛﻪبعدﻛفاﻟتاوبﻪﻛاﻛاﻳشابﻮطاﻟبتعﻠقﮔرفت،تااﻳﻦﻛﻪجﻮان رشﻴدوبروﻣﻨدﮔردﻳد.ابﻮطاﻟب،حضرتﻣحﻤد
رابﻴشترازﻫﻤﻪفرزﻧداﻧشدوست
ﻣﻰداشتوازﻫﻴچﮔﻮﻧﻪترحﻢوشفقتدرﻣﻮردشﻣضاﻳقﻪﻧﻤﻰﻧﻤﻮد. حضرتﻣحﻤد
درسﻦدوازدهساﻟﻪﮔﻰبﻪﻫﻤراﻫﻰﻛاﻛاىخﻮد،غرضتجارت
بﻪشامسفرﻧﻤﻮد،درسرزﻣﻴﻦشام،بحﻴراﻳﻜﻰازعﻠﻤاىﻣسﻴحﻰ،ازسﻴﻤاىﻣحﻤد
درﻳافتﻛﻪوىپﻴاﻣبرآخرزﻣاناست؛ﻟذابﻪابﻮطاﻟبﮔفتﻛﻪدرحفاظتشسعﻰبﻠﻴغبﻪ خرجدﻫد. برترى عقﻠﻰ و ﻣزﻳت اخﻼقﻰ پﻴغﻤبر ،ﻫﻤﻴشﻪ او را از دﻳﮕران ﻣﻤتاز ﻣﻰساخت ﻛﻪ حادثﺔﮔذاشتﻦحجراﻻسﻮددردﻳﻮارخاﻧﺔﻛعبﻪ،دﻟﻴﻞواضحاﻳﻦﮔفتﻪاست.خداوﻧد
باخردﻣﻨدىوحﻜﻤتبﻰﻧظﻴرپﻴاﻣبرش،قباﻳﻞاعرابراازﻳﻚخﻮنرﻳزىبزرگﻛﻪﻫر ﻟحظﻪاﻧتظارﻣﻰرفت،رﻫاﻳﻰبخشﻴد. پﻴاﻣبر
درجﻮاﻧﻰدرﻣﻴانقﻮﻣشبﻪراستﮔﻮﻳﻰ،اﻣاﻧتدارىﻣعاﻣﻠﺔﻧﻴﻜﻮ،وفابﻪ
عﻬد ،ﻧﻴﻚسﻴرتﻰ و آبروﻣﻨدى ﻣشﻬﻮر بﻮد .با در ﻧظر داشت صفات پسﻨدﻳده ،حضرت ﻣحﻤد
ﻣﻮردتﻮجﻪبﻰبﻰخدﻳجﻪ،زنﻧجﻴبوسرﻣاﻳﻪدارقرﻳش،قرارﮔرفت.وىاز
حضرتﻣحﻤدﻣصطفﻰ 99
خﻮاﻫشﻧﻤﻮدتاسرپرستﻰﻛاروانتجارتﻰاشراﻛﻪرﻫسپار
شامبﻮدبﻪعﻬدهﮔﻴرد.اﻳﻦپﻴشﻨﻬادراحضرتﻣحﻤد
پذﻳرفتواﻣﻮالتجارتﻰرابﻪ
شامبردهبافاﻳدةبسﻴارىبازﮔشتﻧﻤﻮد.زﻣاﻧﻰﻛﻪقافﻠﻪبﻪﻣﻜﻪرسﻴدغﻼمبﻰبﻰخدﻳجﻪ بﻮد،ازفضاﻳﻞوخصاﻳﻞﻧﻴﻜﻮىحضرتﻣحﻤد
ﻛﻪﻫﻤسفرحضرترسﻮلاﻛرم
بﻪبﻰبﻰخدﻳجﻪحﻜاﻳتﻧﻤﻮد.بﻪاثرﻫﻤﻴﻦصداقتوراستﻜارى،بﻰبﻰخدﻳجﻪ بﻴشترﻣاﻳﻞبﻪحضرتﻣحﻤد جاﻧبحضرتﻣحﻤد خدﻳجﻪ
ﮔردﻳده،تقاضاىازدواجبااوﻧﻤﻮدﻛﻪاﻳﻦتقاضاﻫﻢاز
پذﻳرفتﻪشد.دراﻳﻦﻫﻨﮕام،حضرتﻣحﻤد
25ساﻟﻪوبﻰبﻰ
40ساﻟﻪبﻮدﻧد.
زﻧدهﮔﻰوسﻴرتپﻴغﻤبراﻛرم
صحﻴحترﻳﻦسﻴرتدرتارﻳخزﻧدهﮔاﻧﻰﻫﻤﺔپﻴاﻣبران
اﻟﻬﻰﻣﻰباشد.زﻧدهﮔﻰفرستادةخدا،درتﻤامﻣراحﻞحﻴاتشواضحوروشﻦاست.تﻤام روﻳدادﻫاىزﻧدهﮔﻰآنحضرتازوﻻدت،ﻛﻮدﻛﻰ،جﻮاﻧﻰ،ﻛاروشغﻠشقبﻞازبعثتو سفرﻫاﻳشبﻪخارجﻣﻜﻪوخﻼصﻪاﻳﻦﻛﻪتازﻣاﻧﻰﻛﻪخداوﻧد
اﻳشانرابﻪرساﻟتﻣبعﻮث
ﮔرداﻧﻴدﻣثﻞآفتابروشﻦاست. از بعثت اﻟﻰ ﻫجرت ﻣدتﻫاقبﻞازبعثت،خداوﻧد
براىحضرتﻣحﻤد
،رفتﻦبﻪغارحراءرادﻟپذﻳر
ساخت.پﻴغﻤبرﻫﻤﻪساﻟﻪﻳﻚﻣاهرادرآنسپرىﻣﻰﻛردودرجﻬانآفرﻳﻨشوقدرتعظﻴﻢ پروردﮔاربﻪاﻧدﻳشﻪفروﻣﻰرفتوتازﻣانآﻣدنوحﻰ وﻧزولقرآنﻛرﻳﻢبﻪاﻳﻦعادتخﻮددوامﻣﻰداد. زﻣاﻧﻰﻛﻪ پﻴغﻤبر
سﻦ چﻬﻞ ساﻟﻪﮔﻰ را تﻜﻤﻴﻞ
ﻛرده بﻮد ،روز دو شﻨبﻪ دوازدﻫﻢ رﻣضان ،جبرئﻴﻞ اﻣﻴﻦ ،وحﻰ خداوﻧد
را بر وى فرود آورد .او در
غارحراءﻣشغﻮلعبادتبﻮدﻛﻪفرشتﻪبﻪﻧزدشآﻣدو ﮔفت:بخﻮان!پﻴاﻣبر پﻴاﻣبر
فرﻣﻮد:ﻣﻦخﻮاﻧدهﻧﻤﻰتﻮاﻧﻢ.
ﻣﻰﮔﻮﻳدﻛﻪآنفرشتﻪﻣرادرآغﻮشﮔرفت
ﻏارحراء
100
وسختفشاردادچﻨانﻛﻪتابوتﻮاﻧﻢراازدستدادموسﻪباراﻳﻦعﻤﻞتﻜرارشد. بعدازفشاردادن،بارسﻮم،فرشتﻪﮔفت«:اقراباسﻢربﻚاﻟذىخﻠق!»....ترجﻤﻪ:بخﻮان بﻪﻧامپروردﮔارتﻛﻪآفرﻳدآدﻣﻰراازﻟختﺔخﻮن،بخﻮان،ﻛﻪپروردﮔارتﻛرﻳﻢترﻳﻦ ﻛرﻳﻤاناست،خداﻳﻰﻛﻪبﻪقﻠﻢآﻣﻮختوبﻪآدمآﻧچﻪراﻧﻤﻰداﻧستتعﻠﻴﻢداد.بعداز ﻣدتﻛﻮتاﻫﻰﻧزدﻳﻚترﻳﻦدوستاﻧشحضرتابﻮبﻜرصدﻳق اﷲوجﻬﻪ)واززﻧان،حضرتبﻰبﻰخدﻳجﻪ
،حضرتعﻠﻰ(ﻛرم
بﻪرساﻟتوىاﻳﻤانآوردﻧد.باﮔذشت
ﻣدتاﻧدﻛﻰدهﻫاتﻦازاقشارﻣختﻠفﻣردمبﻪدﻳﻦاسﻼمﮔروﻳدﻧد. ﻫجرت ﻣسﻠﻤاﻧان بﻪ حبشﻪ حضرتﻣحﻤد
،خاﻧﺔحضرتارقﻢ
راﻣرﻛزدعﻮتخﻮﻳشتعﻴﻴﻦﻧﻤﻮدهبﻮد
ودرﻫﻤﻴﻦجاباﻣردمدﻳدوبازدﻳدﻣﻰﻧﻤﻮدوﻣردمرابﻪدﻳﻦاسﻼمطﻮرسرىدعﻮت ﻣﻰﻛرد.اﻳﻦدعﻮتﻣخفﻰسﻪسالدوامﻛرد.بعدازﮔذشتاﻳﻦﻣدتحضرتﻣحﻤد
بر فراز تپﺔ صفا دعﻮت اسﻼم را آشﻜار ﻧﻤﻮد .بﻪ دﻧبال اﻳﻦ روﻳداد ابﻮﻟﻬب ،ابﻮجﻬﻞ و ساﻳرﻣشرﻛانبﻪآزارواذﻳتﻣسﻠﻤاﻧانﻣبادرتورزﻳدﻧدوچﻮنظﻠﻢوستﻢﻛفارازحد ﮔذشت،حضرترسﻮلاﻛرم
بﻪﻣسﻠﻤاﻧاناجازهدادتابﻪحبشﻪﻛﻪپادشاﻫشﻳﻚ
شخصعادلبﻮدهوﻧجاشﻰﻧامداشتﻣﻬاجرتﻧﻤاﻳﻨد. سالپﻨجﻢبعثتﻣاهرجببﻮدﻛﻪبراىاوﻟﻴﻦبارﻳازدهتﻦازﻣسﻠﻤاﻧانﻛﻪچﻬارتﻦ شانزنبﻮدﻧدبﻪحبشﻪﻫجرتﻛردﻧد.ﻫﻨﮕاﻣﻰﻛﻪﻣشرﻛانازاﻳﻦﻫجرتآﮔاهشدﻧدبﻪ شقاوتخﻮدافزودﻧدﻛﻪدرﻧتﻴجﻪدرسالششﻢﻧبﻮتبﻪتعداد83تﻦﻣسﻠﻤاﻧانرﻫسپاردﻳار ﻫجرتشدهوبﻪحبشﻪرفتﻨد.ﻛفارﻣﻜﻪﻫﻤﻴﻦﻛﻪخبرشدﻧدﻣسﻠﻤاﻧانﻣﻮردﻟطفﻧجاشﻰ قرارﮔرفتﻪاﻧدتحاﻳفوﻫﻴأتﻰراتحترﻫبرىعﻤروبﻦعاص،اعزامﻧﻤﻮدﻧد،اﻣادراثر دراﻳتذاتﻰﻧجاشﻰوداﻧستﻦحقﻴقتدعﻮتاسﻼمتﻮسطﻧﻤاﻳﻨدةﻣﻬاجران،ﻧﻪتﻨﻬاتحاﻳف ﻛفارﻣﻜﻪراردﻧﻤﻮد؛بﻠﻜﻪبﻪحﻤاﻳتﻣﻬاجرانتﻮجﻪبﻴشترىﻣبذولداشت.
101
سﻔر طاﻳﻒ پسازآنﻫﻢﻣسﻠﻤاﻧانﻫﻤﻮارهﻣﻮردآزاروشﻜﻨجﺔﻣشرﻛانقرارداشتﻨدوعدهﻳﻰدر اثرتعذﻳبﻛفارجانخﻮدراازدستدادﻧدوفضابرپﻴاﻣبر سالدﻫﻢبعثتحضرتبﻰبﻰخدﻳجﺔاﻟﻜبرى اقاربوحﻤاﻳتﻛﻨﻨدةحضرتﻣحﻤد پاکحضرتﻣحﻤد
تﻨﮓآﻣد.
وابﻮطاﻟبﻛﻪازﻫرحﻴثﻧزدﻳﻜترﻳﻦ
بﻮدﻧدوفاتﻧﻤﻮدﻧداﻳﻦدوحادثﺔاﻟﻢﻧاکبرروح
چﻨانتأثﻴرﻛردﻛﻪاﻳﻦسالرابﻪﻧامعاماﻟحزنﻣسﻤﻰﻧﻤﻮده؛وﻟﻰ
بازﻫﻢاﻳﻦچﻨﻴﻦحﻮادثدردﻧاکﻧتﻮاﻧستﻛﻪﻛﻮچﻜترﻳﻦوقفﻪرادربرابراداىفرﻳضﺔ رساﻟتدعﻮتبﻪوجﻮدآورد.روىﻫﻤﻴﻦاصﻞ،حضرترسﻮلاﻛرم
براىاﻧجاموظﻴفﺔ
رساﻟتجﻬتدعﻮتﻣردمبﻪطاﻳفﻛﻪشﻬرىدرﻧزدﻳﻜﻰﻣﻜﻪبﻮد،سفرﻧﻤﻮده.سرانﻣردم رابﻪاسﻼمدعﻮتﻧﻤﻮد؛وﻟﻰآنﻫاﻧﻪتﻨﻬادعﻮتپﻴاﻣبراسﻼم
راقبﻮلﻧﻜردﻧد؛بﻠﻜﻪ
پسرانخﻮردسالوجﻮاﻧانراوظﻴفﻪدادﻧدتابﻪآزارواذﻳتحضرتﻣحﻤد
بپردازﻧدو
ازشﻬربﻴروﻧشﻛﻨﻨد. ﻓعاﻟﻴت داخﻞ صﻨﻒ شاﮔردانبﻪدوﮔروهتقسﻴﻢشﻮﻧد،ﮔروهاولدرﻣﻮرددعﻮتحضرتﻣحﻤد
وﮔروه
دومدرﻣﻮردﻫجرتﻣسﻠﻤاﻧانبﻪحبشﻪباﻫﻢبحثﻛﻨﻨد. سؤاﻻت -1درﻣﻮردﻧسبحضرتﻣحﻤد
ﻣعﻠﻮﻣاتدﻫﻴد؟
-2چراﻣسﻠﻤاﻧانبﻪﻛشﻮرحبشﻪﻣﻬاجرتﻧﻤﻮدﻧد؟ -3عﻜساﻟعﻤﻞﻣردمطاﻳفدرﻣقابﻞدعﻮتحضرتﻣحﻤد
چﻪبﻮد؟
ﻓعاﻟﻴت خارج از صﻨﻒ شاﮔرداندرﻣﻮردزﻧدهﮔﻰحضرتﻣحﻤد
ازبزرﮔانپرسﻴده،ﻣعﻠﻮﻣاتخﻮدرادر
صﻨفارائﻪﻧﻤاﻳﻨد. 102
درس سﻰ و چﻬارم
بﻴعت عﻘبﻪ
دراﻳﻦدرسشاﮔردانراجعبﻪبﻴعتعقبﻪوﻫجرتﻣسﻠﻤاﻧانبﻪﻣدﻳﻨﻪﻣعﻠﻮﻣات حاصﻞﻣﻰﻧﻤاﻳﻨد. اﻟﻒ) بﻴعت اول عﻘبﻪ:دردرسﮔذشتﻪخﻮاﻧدﻳﻢزﻣاﻧﻰﻛﻪپﻴغﻤبرازاﻳﻤانآوردن اﻫﻞﻣﻜﻪﻣأﻳﻮسﮔردﻳدبﻪطاﻳفرفتﻪقبﻴﻠﺔبﻨﻰثقﻴفرابﻪاسﻼمدعﻮتﻧﻤﻮدﻛﻪآنﻫاﻫﻢ ﻧپذﻳرفتﻪ؛بﻠﻜﻪآنحضرتراباسﻨﮓﻫازدﻧد؛بﻨابراﻳﻦرسﻮلاﻛرم
درﻣﻮقعحج،قباﻳﻞ
ﻣختﻠفعربرابﻪدﻳﻦاسﻼمدعﻮتﻣﻰﻧﻤﻮدﻧدتااﻳﻦﻛﻪدرسالﻳازدﻫﻢﻧبﻮتحضرت ﻣحﻤد
باششتﻦﻳثربﻰوخزرجﻰخارجازﻣﻜﻪدرجاﻳﻰبﻪﻧامعقبﻪدﻳدارﻧﻤﻮده
براﻳشاناسﻼمراعرضﻪﻛردوآﻳاتچﻨدىازقرآنﻣجﻴدراتﻼوتﻛرد،آنششتﻦ دعﻮتاسﻼمراقبﻮلﻧﻤﻮدهوعدهسپردﻧدﻛﻪسالبعدﻧﻴزدرﻫﻤﻴﻦجاباﻫﻢدﻳدارﻧﻤاﻳﻨد. درسالدوازدﻫﻢبعثتدرﻣحﻞﻣذﻛﻮر12تﻦﻳثربﻰﻫاباحضرتﻣحﻤد
دﻳدارﻧﻤﻮده
وروىﻳﻚسﻠسﻠﻪﻣﻮضﻮعاتباﻫﻢبﻪﻣﻮافقﻪرسﻴدﻧدﻛﻪبﻪﻧامبﻴعتعقبﻪﻣعروفشد ﻣﻨدرجاتبﻴعتﻣذﻛﻮرقرارذﻳﻞاست: ﻫﻴچﻛسوﻳاچﻴزىراباخداوﻧد
شرﻳﻚﻧﻤﻰسازﻳﻢ؛دزدىوساﻳراعﻤالﻧاشاﻳستﻪ
رااﻧجامﻧﻤﻰدﻫﻴﻢ؛اوﻻدﻫاىخﻮدراﻧﻤﻰﻛشﻴﻢ؛دروغﻧﻤﻰﮔﻮﻳﻴﻢ؛بﻪﻛسﻰتﻬﻤتﻧﻤﻰبﻨدﻳﻢ وﻧافرﻣاﻧﻰرسﻮلخدا حضرتﻣحﻤد
راﻧﻤﻰﻧﻤاﻳﻴﻢ. بعدازعقدقراردادبﻪحضرت ﻣُصعببﻦعﻤﻴر
دستﻮرداد
تاﻫﻤراهاﻳﻦ12تﻦبﻪﻣدﻳﻨﻪرفتﻪ،اﻣﻮرتعاﻟﻴﻢاسﻼﻣﻰودعﻮتﻣردمبﻪاسﻼمرابﻪپﻴش بردﻛﻪدرﻧتﻴجﻪازاثرﻣساعﻰﻣخﻠصاﻧﺔاﻳشانتعدادزﻳادىازﻳثربﻰﻫابﻪدﻳﻦﻣقدساسﻼم ﻣشرفشدﻧد.
103
ب) بﻴعت دوم عﻘبﻪ:درسالسﻴزدﻫﻢبعثت73تﻦﻣردﻫﻤراهبادوزنبراىبارسﻮم درعقبﻪباحضرترسﻮلاﻛرم
دﻳدارداشتﻨد.طﻰاﻳﻦدﻳدارآنﻫا،تعﻬدسپردﻧدﻛﻪ
عﻼوهبراﻳﻦﻛﻪﻣردمرابﻪاسﻼمدعﻮتﻣﻰﻧﻤاﻳﻨدبارسﻮلخدا
ﻧﻴزﻫرﻧﻮعﻛﻤﻚو
ﻫﻤﻜارىﻣﻰﻧﻤاﻳﻨد.اﻳﻦبﻴعتبﻪﻧامبﻴعتدومعقبﻪﻣسﻤﻰﮔردﻳد.طﻰاﻳﻦبﻴعتتعﻬدات ذﻳﻞبﻪﻣﻴانآﻣد: ﻣا بﻪ ﻫر حﻜﻢ پﻴاﻣبر خداوﻧد
جﻮاب ﻣثبت ﻣﻰدﻫﻴﻢ؛ ﻣصارف ﻣاﻟﻰ اش را بﻪ
عﻬدهﻣﻰﮔﻴرﻳﻢو ﻫﻨﮕاﻣﻰﻛﻪحضرتﻣحﻤد
از ﻣﻜﻪ بﻪ ﻣدﻳﻨﻪتشرﻳفبﻴاورد ﻣا
ﻫرﻧﻮعﻛﻤﻚوﻫﻤﻜارىﻫﻤراﻳشانﻧﻤﻮدهوچﻨانازاوحﻤاﻳتخﻮاﻫﻴﻢﻧﻤﻮد،ﻣاﻧﻨد اﻳﻦﻛﻪازاوﻻدوساﻳراعضاىفاﻣﻴﻞخﻮﻳشحﻤاﻳتبﻪعﻤﻞﻣﻰآورﻳﻢوﻣادربرابر اﻳﻦخدﻣاتخﻮﻳشتﻨﻬاوتﻨﻬاجﻨتﻣﻰخﻮاﻫﻴﻢ.اﻳﻦبﻴعتوتعﻬددرحقﻴقتسﻨﮓ تﻬدابحﻜﻮﻣتاسﻼﻣﻰبﻮدﻛﻪﮔذاشتﻪشد. ﻫجرت ﻫﻨﮕاﻣﻰ ﻛﻪ حضرت ﻣحﻤد
از ﻣردم ﻳثرب وعدة ﻫرﮔﻮﻧﻪ ﻛﻤﻚ را درﻳافت
ﻧﻤﻮد بﻪ دﻧبال آن ﻫجرت ﻣسﻠﻤاﻧان بﻪ جاﻧب ﻳثرب آغاز ﮔردﻳد و جﻨاب پﻴاﻣبر
ﻳﻚﻣاهبعد،ازﻣﻜﻪجاﻧبﻳثربﻫجرتﻧﻤﻮدﻧد.درحﻴﻦآغازﻫجرت،خاﻧﺔحضرت
104
ﻣحﻤد
تﻮسطﻣشرﻛانﻣحاصرهبﻮد.درآنشبﻛﻪحضرتﻣحﻤد
خاﻧﻪبﻴرونشﻮد؛حضرتعﻠﻰ
خﻮاستاز
راتﻮظﻴفﻧﻤﻮدﻛﻪدربسترشبخﻮابدتابدﻳﻦﮔﻮﻧﻪ
ﻛفارقرﻳشاغفالﮔردﻳد. حضرتﻣحﻤد
ابﻮبﻜرصدﻳق
راباخﻮدﻫﻤراهﻧﻤﻮدهبﻪغارﻛﻮهثﻮررفتﻨد،سﻪ
شباﻧﻪروزرادرآﻧجاسپرىﻧﻤﻮدﻧد.ﮔرچﻪﻛفارتابﻪدﻫﻦغارﻫﻢرسﻴدﻧد،اﻣاخداوﻧد اﻳﻦدودوستخﻮدراحفاظتﻧﻤﻮدهاﻳشانراازشرﻛفاردراﻣانداشت.روزچﻬارمﻫر دوبﻪسﻮىﻳثربرﻫسپارشدﻧد.بعدازسپرىﻧﻤﻮدن9شباﻧﻪروزبﻪتارﻳخ8ربﻴعاﻻولبﻪ روزدوشﻨبﻪبﻪقباﻛﻪدرﻣسافتدوﻣﻴﻠﻰﻳثربﻣﻮقعﻴتدارد،رسﻴدﻧد.درآﻧجاتﻬداباوﻟﻴﻦ ﻣسجدراﮔذاشتﻪوبعدبﻪجاﻧبﻳثربحرﻛتﻧﻤﻮدﻧد.حضرتﻧبﻰﻛرﻳﻢ
درﻣحﻠﻪﻳﻰ
بﻨﻰساﻟﻢبﻦعﻮفاوﻟﻴﻦﻧﻤازجﻤعﻪرااداﻛردﻧدوطﻰخطابﺔﻣسﻠﻤاﻧانرابﻪوظاﻳفاصﻠﻰ شانﻣتﻮجﻪﻧﻤﻮدهوچﻨﻴﻦاﻳرادفرﻣﻮدﻧد«:حاﻛﻤﻴتاصﻠﻰبﻪخداوﻧد تعﻠقداردتﻨﻬااو رابپرستﻴدوبااوشرﻳﻚﻣﻴاورﻳد،رﻫﻨﻤاىحقﻴقﻰخﻮﻳش،ﻛتابخداوﻧد ﻳعﻨﻰقرآنو سﻨتپﻴاﻣبرشرابداﻧﻴدوآنرابرخﻮدحاﻛﻢﻧﻤاﻳﻴددشﻤﻨانخدارادشﻤﻨانخﻮدبداﻧﻴدو جﻬتغﻠبﺔدﻳﻦبﻪجﻬادچﻨﮓزﻧﻴدﻧاماسﻼﻣﻰشﻤاﻣسﻠﻤانبﻮدهوﻫﻤﻪتانﻣسﻠﻤانوافراد ﻳﻚجاﻣعﻪﻫستﻴدﻛﻪبﻪﻧاماﻣتاسﻼﻣﻰﻳادﻣﻰشﻮﻳد».پسازآن،بﻴﻦﻣﻬاجرانواﻧصار عقدﻣﻮاخاتبﻪوجﻮدآﻣدوازاثرفﻴضوبرﻛتدﻳﻦﻣبﻴﻦاسﻼمجﻨﮓﻫاىدهساﻟﻪبﻴﻦ قباﻳﻞاوسوخزرجازبﻴﻦبردهشدهوبﻪبرادرىﻣبدلﮔردﻳد. اﻣتﻴازاتﻧسبﻰ،ﻣﻨطقﻮىوﻧژادىازبﻴﻦبردهشدودرعﻮضتقﻮىوعﻤﻞﻧﻴﻜﻮ،ﻣعﻴار
105
برترىقرارﮔرفتوطﻰﻳﻚﻣﻨشﻮر52ﻣادهﻳﻰعﻤ ً ﻼتﻬدابﻳﻚحﻜﻮﻣتاسﻼﻣﻰﮔذاشتﻪ شد.
ﻓعاﻟﻴت داخﻞ صﻨﻒ شاﮔردانبﻪدوﮔروهتقسﻴﻢشﻮﻧد،ﮔروهاولراجعبﻪبﻴعتاولعقبﻪوﮔروهدومراجع بﻪﻫجرتحضرتﻣحﻤد
بﻪﻳثربباﻫﻢبحثﻛﻨﻨد.
سؤاﻻت -1ﻣتﻦبﻴعتاولعقبﻪشاﻣﻞﻛدامﻣﻮضﻮعاتبﻮد؟ -2بﻴعتدومعقبﻪدرﻛدامسالعقدﮔردﻳد؟ -3حضرتﻣحﻤد
اوﻟﻴﻦﻧﻤازجﻤعﻪرادرﻛجااداﻧﻤﻮد؟
ﻓعاﻟﻴت خارج از صﻨﻒ شاﮔرداندرﻣﻮردﻫجرتحضرتﻣحﻤد
بﻪﻣدﻳﻨﺔﻣﻨﻮرهازعﻠﻤاوداﻧشﻤﻨدانﻣحﻞ
خﻮﻳشﻣعﻠﻮﻣاتجﻤعآورىﻧﻤﻮدهوآنرادرصﻨفارائﻪﻧﻤاﻳﻨد.
106
درس سﻰ و پﻨجﻢ
غزوات
دراﻳﻦدرسراجعبﻪغزوات،عﻮاﻣﻞبﻪوقﻮعپﻴﻮستﻦوﻧتاﻳجآنﻫاﻣعﻠﻮﻣاتارائﻪﻣﻰﮔردد. پسازآﻧﻜﻪپﻴاﻣبر وﻣسﻠﻤاﻧان درﻣدﻳﻨــﺔﻣﻨــﻮرهﻣســتقرﮔردﻳدﻧــدو پاﻳﻪﻫاىاوﻟﻴﻦدوﻟتاســﻼﻣﻰﮔذاشتﻪ شد،دشﻤﻨﻰﻫاىﻣستقﻴﻢدشﻤﻨاناسﻼم ﻧﻴزآغــازﮔردﻳدودرﻧتﻴجــﻪ،غزوات بﻴﻦﻣســﻠﻤاﻧانوﻛفــارآغــازﮔردﻳد. ســﻴرتﻧﻮﻳســانوﻣؤرخانﻣسﻠﻤانﻫر ﻧبردىراﻛﻪﻣﻴانﻣســﻠﻤاﻧانوﻣشرﻛان اﻧجامپذﻳرفتﻪوفرستادةخداشخصاًدر آنحضﻮرﻳافتﻪبﻮدبــﻪﻧام«غزوه»وآن ﻧبردﻫاﻳﻰﻛــﻪپﻴغﻤبر درآنحضﻮر ﻧداشتﻨد،بﻪﻧام«سرﻳﻪ»ﻳادﻣﻰﻛﻨﻨد. تأســﻴسحﻜﻮﻣتاســﻼﻣﻰدر ﻣدﻳﻨﺔﻣﻨﻮره،ﻛفــاررابﻪطﻮرعﻤﻮمو ﻣشــرﻛانﻣﻜﻪرابﻪخصﻮصبﻪحاﻟت ترسﻣﻮاجﻪﻧﻤﻮدهدرپﻰآنبرآﻣدﻧد تابﻪﻫروسﻴﻠﺔﻣﻤﻜﻦپﻴشرفتﻣسﻠﻤاﻧان رابﮕﻴرﻧد.ﻣسﻠﻤاﻧانﻧﻴزﻣﻰفﻬﻤﻴدﻧدﻛﻪ اﮔــرجﻬادﻧﻜﻨﻨدبــازوالحتﻤﻰروبﻪ روﻣﻰشــﻮﻧد؛بﻨابراﻳﻦاﻳﻦﻫاﻫﻢآﻣاده ﮔﻰﻫاىدفاعﻰﻧظربﻪاﻣرخداوﻧد راﻣﻰﮔرفتﻨد.وبﻪغزواتآغازﻧﻤﻮدﻧد ﻛﻪبــﻪترتﻴبآتــﻰازﻣﻬﻤترﻳﻦآنﻫا تذﻛربﻪعﻤﻞﻣﻰ ِآﻳﻨد.
107
بﻴشتر بداﻧﻴد حضرت ﻣحﻤد در اوﻟﻴﻦ سال ﻫجرى ،بعد از استقراردرﻣدﻳﻨﻪجﻬتتﻨظﻴﻢاﻣﻮرزﻧدهﮔﻰبﻴﻦقباﻳﻞو ساﻛﻨانﻣختﻠفآنپﻴﻤاﻧﻰراعقدﻧﻤﻮدﻛﻪدرتارﻳخبﻪ ﻧامﻣﻨشﻮرﻣدﻳﻨﻪﻣشﻬﻮراست. پﻴﻤانﻣذﻛﻮرﻣبﻴﻦارجﮕذارىبﻪاﻧساﻧﻴتوعداﻟت اجتﻤاعﻰﻣﻰباشدﻛﻪازبعضﻰﻣﻮادآنبﻪطﻮرفشرده تذﻛربﻪعﻤﻞﻣﻰآﻳد: -1وحدتاﻣتاسﻼﻣﻰبدونتفرقﻪ. -2تساوىﻣسﻠﻤاﻧاندرحقﻮقوﻛراﻣتاﻧساﻧﻰ. -3ﻫﻤﻜارىبااﻣتﻣسﻠﻤانبﻪخاطرپاﻳاندادنبﻪ ستﻢ،ﮔﻨاهوتجاوز. -4ﻧبرد بﻰ اﻣان در برابر ﻳاغﻴان دوﻟت اسﻼﻣﻰ و اﻣتﻨاعورزﻳدنازﻳارىوﻫﻤﻜارىباآنﻫا. -5برغﻴرﻣسﻠﻤاﻧانﻻزماستتادرﻣصارفدوﻟت اسﻼﻣﻰ؛ﻣاﻧﻨدﻣسﻠﻤاﻧانسﻬﻢﮔﻴرﻧد. -6برغﻴرﻣسﻠﻤاﻧانﻻزماستبﻪخاطردفعخطرات خارجﻰدرحاﻟتجﻨﮓباﻣسﻠﻤاﻧانﻫﻤﻜارىﻧﻤاﻳﻨد. -7بردوﻟتاسﻼﻣﻰﻻزماستتاازوقﻮعظﻠﻢو ستﻢبرغﻴرﻣسﻠﻤاﻧانجﻠﻮﮔﻴرىبﻪعﻤﻞآورد،طﻮرﻳﻜﻪ اﻳﻦﻛارباﻣسﻠﻤاﻧاﻧﻰﻛﻪﻣﻮردستﻢقرارﻣﻰﮔﻴرﻧد،ﻧﻴز عﻤﻠﻰﻣﻰﮔردد. -8ﮔﻨاﻫﻜاروستﻤﮕرحﻤاﻳتﻧﻤﻰشﻮد. -9جاﻣعﻪبرپاﻳﻪﻫاىﻫﻤﻜارى،ﻧﻴﻜﻮﻛارىوپرﻫﻴز ﻛارىاساسﮔذارىﻣﻰشﻮﻧد،ﻧﻪبرپاﻳﺔﮔﻨاهوتجاوز. -10ﻫﻴچﻛسبﻪﮔﻨاهﻛسدﻳﮕرىﮔرفتﻪﻧﻤﻰشﻮد وحدودتﻨﻬاباﻻىجاﻧﻰتطبﻴقﻣﻰﮔردد.
غزوة بدر اﻳﻦغزوهدرﻫفدﻫﻢرﻣضاناﻟﻤبارکسالدومﻫجرىبﻪوقﻮعپﻴﻮست.سببشاﻳﻦبﻮد ﻛﻪﻣسﻠﻤاﻧانﻣﻰخﻮاستﻨدقافﻠﻪتجارتﻰقرﻳشراﻛﻪازشامبﻪسﻮىﻣﻜﻪرﻫسپاربﻮدبﻪدست آورﻧد.پﻴاﻣبر ﻧﻴتجﻨﮓﻧداشت؛اﻣارئﻴسقافﻠﻪابﻮسفﻴانبﻪقرﻳشپﻴامفرستادتاقافﻠﻪاورااز تعرضﻣسﻠﻤاﻧانحﻤاﻳتﻛﻨﻨد؛بﻨابراﻳﻦﻳﻚﻫزارﻣردجﻨﮕﻰقرﻳشﻛﻪششصدتﻦآنزرهبر تﻦداشتﻨدباﻳﻜصدرأساسپﻛﻪسﻮارﻛاراﻧشﻧﻴزﻟباسزرهبﻪتﻦداشتﻨدوباﻫفتادشترآﻣادة جﻨﮓشدﻧد.سﻴرهﻧﻮﻳسانﻫﻢاتفاقدارﻧدﻛﻪ:اﻳﻦتعدادراﻛﻨﻴزانخﻮشآوازوﻧﻮازﻧده،بادف زدنﻫاوﻫﻤراﻫﻰﻣﻰﻛردﻧد؛اﻣاﻣسﻠﻤاﻧانتعدادشانبﻪسﻪصدوسﻴزدهوﻳاسﻪصدوچﻬارده تﻦباﻟغﻣﻰﮔردﻳدﻛﻪاﻛثرﻳتآنﻫااﻧصارىبﻮدﻧد.بااﻳﻦجﻤعﻫفتادشترودوﻳاسﻪرأساسپ ﻧﻴزبﻮدﻛﻪﻣسﻠﻤاﻧانآنشترﻫارابﻪﻧﻮبتسﻮارﻣﻰشدﻧد.باآنﻛﻪپسازاﻧدﻛﻰﻣشرﻛانقرﻳش اطﻼعﻳافتﻨدﻛﻪقافﻠﻪشانﻧجاتﻳافتﻪباآنﻫﻢ،راهجﻨﮓرادرپﻴشﮔرفتﻨدوباغروروتﻜبر ﮔفتﻨدﻛﻪﻣﻰخﻮاﻫﻴﻢﻣسﻠﻤاﻧانراﮔﻮشﻤاﻟﻰدﻫﻴﻢوﻣغﻠﻮبسازﻳﻢ.زﻣاﻧﻰﻛﻪﻫردوﻟشﻜررو درروىﻫﻢقرارﮔرفتﻨد؛فرستادةخدا قبﻞازاﻳﻦﻛﻪداخﻞﻧبردشﻮد،خﻮاستتاازﻳاراﻧش بﻪوﻳژهازاﻧصارﻣشﻮرهبخﻮاﻫد،ﻣﻬاجرانﻫﻤﻪبﻪغزاﻣشﻮرهدادﻧدوقتﻰﻛﻪاﻧصارفﻬﻤﻴدﻧد بﻪﻧﻤاﻳﻨدهﮔﻰازاﻧصارﮔفت:اى پﻴاﻣبر ،خﻮاﻫاندﻳدﮔاهآنﻫاست،سعدبﻦﻣعاذ رسﻮلاﷲ ﻣابﻪتﻮاﻳﻤانآوردﻳﻢوﻧبﻮتتﻮراتصدﻳقﻛردﻳﻢوﮔﻮاﻫﻰدادﻳﻢآﻧچﻪتﻮآورده اىحقاستوبﻪسﻤعوطاعتازفرﻣانﻫاىتﻮپﻴﻤانبستﻴﻢوعﻬدﻛردﻳﻢ.اىفرستادةخدا،بﻪ سﻮىآﻧچﻪﻣﻰخﻮاﻫﻰحرﻛتﻛﻦﻣاﻫﻤﻪباتﻮﻫﻤراهﻫستﻴﻢ.دﻳﮕرانﻧﻴزﻣثﻞسعدحرفﻫاﻳﻰ زدﻧد،اﻳﻦﮔفتارﻫا،خﻮشﻰزاﻳداﻟﻮصفﻰدرپﻴاﻣبر اﻳجادﻛردهاﻳشانفرﻣﻮدﻧد: درپﻨاهبرﻛتاﻟﻬﻰحرﻛتﻛﻨﻴدوبشارتبادبرشﻤاﻛﻪخداوﻧدﻳﻜﻰازاﻳﻦدوﻧﻴﻜﻮﻳﻰرا براﻳﻢوعدهفرﻣﻮدهاست،ﻳاﻛاروانوﻳا غﻠبﻪ بر ﻧﻴروﻫاى جﻨﮕﻰ قرﻳش ﻛﻪ براى ﻧجات ﻛاروان آﻣده اﻧد .بدﻳﻦ ترتﻴب، جﻨﮓدرﮔرفت.دراﻳﻦغزوه،ﻫفتادتﻦ ازﻣشرﻛانﻛﻪابﻮجﻬﻞوبرخﻰزﻣاﻣداران شانﻧﻴزدرجﻤﻠﻪشاﻣﻞبﻮدﻧد،ﻛشتﻪشدﻧد وﻫفتادتﻦدﻳﮕربﻪاسارتافتادﻧد. پﻴاﻣبراﻛــرم اﻣرفرﻣﻮدتاﻛشــتﻪ 108
شــدهﮔانرادفــﻦوخﻮدبﻪﻣدﻳﻨﻪبرﮔردﻧدوﻫﻤراهباﻳاراﻧشدرﻣﻮردسرﻧﻮشــتاســﻴران ﻣشﻮرهﻧﻤﻮدﻧد. غزوة ُا ُحد اﻳﻦغزوهدرسالسﻮمﻫجرىبﻪوقﻮعپﻴﻮست.قرﻳش،بﻪغرضﮔرفتﻦاﻧتقامغزوةبدر،سﻪ ﻫزارتﻦراﻛﻪﻣﻠبسبﻪزرهبﻮدﻧدبادوصداسپوسﻪﻫزارشتربﻪﻣدﻳﻨﻪدرساحﺔﻛﻮهاُحدآﻣادة جﻨﮓشــدﻧد.حضرتﻣحﻤد ﻧقشﺔجﻨﮓراطﻮرىترتﻴبﻛردﻧدﻛﻪپشتسپاهاسﻼم،بﻪ وظﻴفﻪسپرده جاﻧبﻛﻮهاُحدوروىشانطرفدشﻤﻦباشدوبﻪحضرتعبداﷲبﻦجبﻴر شدتاباپﻨجاهتﻦتﻴراﻧداز،ازجاﻧبﻛﻮهﻛﻪبﻪجبﻞاﻟرﻣاهشﻬرتداشت،بﻪﻣحافظتوﻧﮕﻬباﻧﻰ ﻣســﻠﻤاﻧانبپردازﻧدوحتﻰدرصﻮرتﻛاﻣﻴابﻰوﻧاﻛاﻣﻰﻣســﻠﻤاﻧانﻫﻢآﻧجاراترکﻧﻨﻤاﻳﻨد،و وقﻮﻣاﻧداﻧﻰپﻴادهﻧظامرابﻪ درعﻴﻦحالقﻮﻣاﻧداﻧﻰسﻮارهﻧظامرابﻪحضرتزبﻴربﻦعﻮام بﻪحﻴثعﻠﻢبردارتعﻴﻴﻦ واﮔذارﻧﻤــﻮدهوحضرتﻣصعببﻦعﻤﻴر حضرتحﻤزه ﮔردﻳد.جﻨﮓدرﮔرفتودرﻧتﻴجﻪﻛفارشﻜســتخﻮرده،پابﻪفرارﻧﻬادﻧد.ﻣســﻠﻤاﻧانبﻪجﻤع ﻛردنغﻨاﻳﻢپرداختﻨد.تعدادزﻳادىازآﻧاﻧﻰﻛﻪدرتﻨﮕﺔﻛﻮهاحدتﻮظﻴفبﻮدﻧد،آنﻫاﻫﻢآﻣدﻧد تاازغﻨﻴﻤتﻣحرومﻧﻤاﻧﻨد.خاﻟدﻛﻪتﻨﮕﺔﻛﻮهاُحدراخاﻟﻰدﻳدازﻫﻤانﻣسﻴرباﮔروﻫﻰسﻮاره راباچﻨدتﻦﻣحدودىﻛﻪبااوباقﻰﻣاﻧدهبﻮدﻧد ﻧظــامخﻮدآﻣدهحضرتعبداﷲبﻦجبﻴر بﻪشﻬادترساﻧﻴدهوازعقببرﻣسﻠﻤاﻧانﻛﻪسرﮔرمجﻤعآورىغﻨاﻳﻢبﻮدﻧدﻫجﻮمآوردﻧدو ﻣشرﻛانتﻮاﻧستﻨدﻛﻪخﻮدرا بﻪﻧزدپﻴاﻣبراﻛرم برساﻧﻨد و ســﻨﮓﻫاى ﻛــﻪ پرتــاب ﻣﻰﻛردﻧدبﻪپﻴاﻣبر رسﻴد ورخســارﻣبارﻛشﻣجروح ﮔردﻳــدهودﻧــدانﻣبارﻛش بﻪشﻬادترســﻴدو70تﻦبﻪ ﻛﻮهاُحد شــﻤﻮلحضرتحﻤزه ﻛاﻛاىحضرتﻣحﻤد رابﻪشﻬادترساﻧﻴد.دراﻳﻦغزوهتعدادﻣسﻠﻤاﻧان700تﻦبﻮد. غزوة بﻨﻰ ﻧضﻴر بﻨﻰﻧضﻴر،ﻳﻜﻰازقبﻴﻠﻪﻫاىﻳﻬﻮدىبﻮدهودرﻧزدﻳﻜﻰﻣدﻳﻨﻪسﻜﻮﻧتداشتﻨدوباخزرج ﻫﻢپﻴﻤانوباﻣسﻠﻤاﻧانپﻴﻤانصﻠحوتعاونبستﻪبﻮدﻧد؛وﻟﻰازآنجاﻳﻰﻛﻪشرارت،غدرو خﻴاﻧتباسرﻧﻮشتﻳﻬﻮدانﻣزجوعجﻴﻦبﻮدواﻳﻦاوصافدرژرفاىدلشانرﻳشﻪداشت، 109
آنﻫاراﻧﮕذاشتتابﻪعﻬدخﻮدوفاﻛﻨﻨد.روزىفرستادةخدا وبعضﻰازﻳاراﻧشدرﻣﻴان بﻨﻰﻧضﻴربﻮدﻧدوپﻴاﻣبر بﻪدﻳﻮارخاﻧﻪﻳﻰتﻜﻴﻪزدهبﻮد،ﻳﻬﻮداندراﻳﻦﻟحظاتتﻮطﺔقتﻠش راسﻨجﻴدﻧدوخﻮاستﻨدبااﻧداختﻦسﻨﮓبزرﮔﻰازفرازبامخاﻧﻪبﻪزﻧدهﮔﻰﻣبارکپﻴاﻣبر خاتﻤﻪبدﻫﻨد.پﻴاﻣبر ازطرﻳقوحﻰازدسﻴسﻪشانآﮔاهشدوبﻪسرعتازجاﻳشبرخاستﻪو بﻪدشﻤﻦچﻨانواﻧﻤﻮدﻛردﻛﻪﮔﻮﻳادﻧبالﻛارىﻣﻰرودوبﻪسﻮىﻣدﻳﻨﻪرﻫسپارشدﻛﻪﻳاراﻧش رابﻪﻧزدبﻨﻰﻧضﻴرفرستادتا ﻧﻴزبﻪدﻧباﻟشرفتﻨد.پسازآن،پﻴاﻣبر ﻣحﻤدبﻦﻣسﻠﻤﻪ اﻳﻦپﻴامرابراﻳشانبرساﻧدﻛﻪ: ازﻛشﻮرﻣاخارجشﻮﻳدوشﻤاﻧﻤﻰتﻮاﻧﻴدباﻣﻦدرﻣدﻳﻨﻪسﻜﻮﻧتﻛﻨﻴد؛زﻳراشﻤاﻧقضعﻬد ﻛردﻳدوتصﻤﻴﻢبﻪغدروخﻴاﻧتﮔرفتﻴد. ﻣحﻤدبﻦﻣسﻠﻤﻪ،بعدازابﻼغفرﻣانپﻴاﻣبراﻛرم براﻳشاندهروزﻣﻬﻠتدادتادراﻳﻦ ﻣدتﻣﻨطقﻪراترکﻛﻨﻨد. بﻨﻰﻧضﻴرﻧﻴزباشﻨﻴدناخطارفرستادهخداوﻧد آﻣادهترکآندﻳارشدﻧد،وﻟﻰزعﻴﻢ ﻣﻨافقانعبداﷲبﻦابﻰ،براىشانپﻴامفرستادﻛﻪﻣﻨطقﻪراترکﻧﮕﻮﻳﻨدودرضﻤﻦبراىشان وعدهدادﻛﻪدوﻫزارﻧفررابﻪﻛﻤﻚودفاعازآنﻫاخﻮاﻫدفرستاد. بﻨﻰﻧضﻴرباشﻨﻴدناﻳﻦپﻴام،ازتصﻤﻴﻢخﻮدبرﮔشتﻨدوسﻨﮕرﻫاىخﻮﻳشراﻣستحﻜﻢساختﻪ وازترکدﻳارخﻮﻳشاباورزﻳدﻧدوبﻪرسﻮلخدا پﻴامفرستادﻧدﻛﻪسرزﻣﻴﻦخﻮﻳشرا ترکﻧﻤﻰﻛﻨﻨد. تااﻳﻦﻛﻪرسﻮلخدا باجﻤعﻰازﻳاراﻧشبﻪسﻮىبﻨﻰﻧضﻴرحرﻛتﻛردوغزوهاتفاق افتاد.بﻨﻰﻧضﻴرشﻜستخﻮردهوتحتشراﻳطخاصﻛﻪپﻴاﻣبرخداوﻧد براىشانوضعﻧﻤﻮد ﻣحﻞراترکﮔفتﻨد. غزوة خﻨدق ﻳﻬﻮدبﻨﻰﻧضﻴرﻛﻪازاثرسرﻛشﻰقرارداد،ازﻣدﻳﻨﻪاخراجودرخﻴبرﻣسﻜﻦﮔزﻳدهبﻮدﻧد باﻣسﻠﻤاﻧانﻛﻴﻨﺔزﻳادداشتﻨدوازاﻳﻦﻛﻪﻧﻤﻰتﻮاﻧستﻨدباﻣسﻠﻤاﻧانبجﻨﮕﻨدرئﻴسخﻮد،حبﻰبﻦ اخطبرابﻪﻣﻜﻪفرستادﻧدتاﻛفارﻣﻜﻪوقبﻴﻠﺔغطفانرابرضدﻣسﻠﻤاﻧانبﻪجﻨﮓتحرﻳﻚﻧﻤاﻳد. آنﻫادرﻛارخﻮدﻣﻮفقشدﻧددرﻣاهذواﻟقعدهسالپﻨجﻢﻫجرىدهﻫزارتﻦبﻪسرﻛردهﮔﻰ ابﻮسفﻴان بﻪ سﻮى ﻣدﻳﻨﻪ در حرﻛت شدﻧد؛ حضرت ﻣحﻤد در ﻣدﻳﻨﻪ بﻪ ﻣشﻮرة حضرت براىحفرخﻨدقبﻪطﻮل12ﻫزار«ذراع»دستبﻪﻛارشدﻧدخﻮدحضرت سﻠﻤانفارسﻰ رسﻮلاﻛرم شخصاًباﻛﻤالجدﻳتدرحفرخﻨدقسﻬﻢﮔرفت.ﻫﻨﮕاﻣﻰﻛﻪﻛفارقرﻳش بﻪﻣدﻳﻨﻪرسﻴدﻧددرﻳﻦوقتﻛارحفرخﻨدقبﻪاتﻤامرسﻴدهبﻮد.براىﻣسﻠﻤاﻧانازﻳﻚطرف 110
خﻨدقوازجاﻧبدﻳﮕر،باغﻫاىخرﻣاسﻨﮕرﻫاىخﻮبﻰبﻮدﻛﻪﻣاﻧعﻫجﻮمﻛفارﻣﻰشد،اﻣا ﻳﻬﻮدبﻨﻰقرﻳظﻪﻫﻢپﻴﻤاﻧانﻣسﻠﻤاﻧانبﻮدﻧدوﻧﻤﻰتﻮاﻧستﻨدبرضدﻣسﻠﻤاﻧانعﻤﻞﻛﻨﻨد؛وﻟﻰ حبﻰبﻦاخطبسراﻧجامبﻪاﻳﻦﻣﻮفقشدتاﻛعببﻦاسدسرﻛردةبﻨﻰقرﻳظﻪراواداردتا قراردادخﻮدراباﻣسﻠﻤاﻧانبشﻜﻨد.اﻳﻦﻛار،اسبابپرﻳشاﻧﻰﻣسﻠﻤاﻧانرافراﻫﻢﻧﻤﻮد.درﻫﻤﻴﻦ بﻪدﻳﻦاسﻼمﻣشرفﮔردﻳد؛اﻣاﻛفارازﻣسﻠﻤانشدن وقتحضرتﻧعﻴﻢبﻦﻣسعﻮد وىآﮔاﻫﻰﻧداشتﻨد.وىازپﻴاﻣبربزرگاسﻼم اجازهﮔرفتتابااستفادهازجﻨﮓرواﻧﻰ ﻛفارراازﻫﻢﻣتفرقﻧﻤاﻳد.ﻧاﻣبردهﻧزدبﻨﻰقرﻳظﻪرفتﻪبراىشانﮔفت:اﮔرقرﻳششﻜست بخﻮرﻧدبﻪﻣﻜﻪﻣﻰروﻧد،اﻣاشﻤاﻛجاخﻮاﻫﻴدرفت؟بعدبﻪطﻮرﻧصﻴحتبراىشانﮔفتﻛﻪ چﻨدتﻦازقرﻳشراﻧزدخﻮدﮔروﮔانبﮕﻴرﻳدتاآنﻫاشﻤاراتﻨﻬاﻧﮕذارﻧد،سپسﻧزدﻣشرﻛان ﻣﻜﻪوبﻨﻰغطفانرفتﻪبراىشانﮔفتبﻨﻰقرﻳظﻪازتعﻬدىﻛﻪﻫﻤراهشﻤاﻧﻤﻮدهاﻧدپشﻴﻤان شده،ﻫﻤراهپﻴاﻣبر دﻳدارﻧﻤﻮدهوﻣﻰخﻮاﻫﻨدچﻨدتﻦشﻤارابﮕﻴرﻧدوبﻪاوبسپارﻧدخﻼصﻪ اﻳﻦﻛﻪبﻨﻰقرﻳظﻪبﻪﻣﻨاسبتروزشﻨبﻪجﻨﮓﻧﻜردوازقرﻳشچﻨدتﻦراطﻮرىﮔروﮔان ﻛﻪدراﻳﻦﻣﻮرد ﻣطاﻟبﻪﻧﻤﻮدﻧدتابﻪوفادارىآنﻫاﻣطﻤئﻦشﻮﻧد.سخﻨانحضرتﻧعﻴﻢ سختﻛارﮔرافتادهبﻮدباخﻮاستﻦﮔروﮔانازطرفبﻨﻰقرﻳظﻪبدﮔﻤاﻧﻰقرﻳشوغطفاﻧﻴان اضافﻪ تر شده و اﻳﻦ عﻤﻞ اﻳشان، ﻣشرﻛان ﻣﻜﻪ را ﻧا اﻣﻴد و خستﻪ ساختﻪبﻮدﻛﻪدرﻫﻤﻴﻦﻫﻨﮕامبﻪاﻣر خداوﻧد طﻮفانشدﻳدتﻮأمباﮔرد و خاک ،رﻳﮓ و سﻨﮓ رﻳزهﻫا بﻪ وزﻳدنآغازﻧﻤﻮداﻳﻦطﻮفانچﻨان شدﻳدبﻮدﻛﻪﻫﻤﻪخﻴﻤﻪﻫا،دﻳﮓﻫا وساﻳراشﻴاىﻛافرانوﻣشرﻛانرا چپﻪ و سرﻧﮕﻮن ﻧﻤﻮد .اﻳﻦ حادثﻪ، ﻛفارراسختجبﻮنووارخطاﻛرد و سر اﻧجام ابﻮسفﻴان حﻜﻢ ﻧﻤﻮد ﻟشﻜرﻳان آﻧجا را ترک ﻛرده و بﻪ ﻣﻜﻪبرﮔردﻧد.وبﻪاﻳﻦترتﻴب،فتح وﻛاﻣﻴابﻰﻧصﻴبﻣسﻠﻤاﻧانشد. 111
غزوة بﻨﻰ ﻗرﻳظﻪ اﻳﻦغزوهبدﻧبالغزوهاحزابدرسالپﻨجﻢﻫجرىبﻮقﻮعپﻴﻮست،عﻠتشاﻳﻦبﻮدﻛﻪبعد ازآﻧﻜﻪپﻴاﻣبراﻛرم غدر،خﻴاﻧتوﻫﻤبستﮕﻰﻳﻬﻮدراباقرﻳشوﻫﻤپﻴﻤاﻧاﻧشﻣشاﻫدهﻛرد،و درجﻨﮓاحزاب،اﻳﻦقبﻴﻠﺔخﻴاﻧتپﻴشﻪ،پﻴﻤاﻧشراباپﻴاﻣبراﻛرم ﻧقضﻧﻤﻮد،چﻮناﻳﻦقبﻴﻠﺔ خﻴاﻧتپﻴشﻪﻫﻤراهباپﻴاﻣبر وﻣسﻠﻤاﻧاندرﻣدﻳﻨﻪسﻜﻮﻧتداشتﻨد،بﻨا ًءشربزرﮔﻰازآنﻫااﻧتظار ﻣﻴرفتوﻫرﮔاهغزوهاحزابپاﻳانﻧﻤﻰپذﻳرفت،خطرجدىﻣسﻠﻤاﻧانراازجاﻧبآنﻫاتﻬدﻳد ﻣﻴﻜرد.ﻫﻤانبﻮدﻛﻪپﻴاﻣبر خﻮاستتاآنراتأدﻳبﻛرده،ﻣدﻳﻨﻪﻣقرجﻬادودعﻮتشرااز وجﻮدآنﻫاپاکسازد.تاشراﻳطباردﻳﮕرطﻮرىﻧﻴاﻳدﻛﻪآنﻫاباﻻىﻣسﻠﻤاﻧانحﻤﻠﻪﻛﻨﻨد. حضرترسﻮلاﻛرم ﻣطابقحﻜﻢخداوﻧدىباﻟشﻜرسﻪﻫزارﻧفرىجاﻧببﻨﻰقرﻳظﻪ حرﻛتﻧﻤﻮدوﻣدتبﻴستوپﻨجشباﻧﻪروزآنﻫارادرﻣحاصرهﮔرفتﻨدﻛﻪسراﻧجامﻳﻬﻮدﻳان تسﻠﻴﻢشدﻧدوپﻴغﻤبراﻛرم سعدبﻦﻣعاذرادرﻣﻴانشانحاﻛﻢقرارداد.حضرتسعدحﻜﻢ خﻮﻳشرادرﻣﻮردبﻨﻰقرﻳظﻪصادرﻧﻤﻮد. فرستادةخدا فﻴصﻠﻪسعدبﻦﻣعاذراتﻨفﻴذفرﻣﻮدهوبردسﻴسﻪﻫاوتﻮطئﻪﻫاىﻳﻬﻮدﻳانﻛﻪ ﻫدفشانﻧابﻮدىپﻴاﻣبر ودعﻮتاسﻼﻣﻰدرﻣدﻳﻨﻪواطرافآنبﻮد،خاتﻤﻪبخشﻴد. ﻓعاﻟﻴت داخﻞ صﻨﻒ شاﮔردانبﻪسﻪﮔروهتقسﻴﻢشﻮﻧد؛ﮔروهاولراجعبﻪغزوةبدر،ﮔروهدومدرﻣﻮردغزوة احدوبﻨﻰﻧضﻴروﮔروهسﻮمراجعبﻪغزوةخﻨدقوبﻨﻰقرﻳظﻪباﻫﻢبحثﻛﻨﻨد. سؤاﻻت -1درغزوةبدربﻪچﻪتعدادﻛفاربﻪقتﻞرسﻴدﻧد؟ -2عﻠتغزوةاحدراتﻮضﻴحﻧﻤاﻳﻴد. -3عﻠتشﻜستﻛفاردرغزوةخﻨدقچﻪبﻮد؟ﻣختصراًتﻮضﻴحﻧﻤاﻳﻴد. ﻓعاﻟﻴت خارج از صﻨﻒ شاﮔرداندرﻣﻮردﻧتاﻳجغزواتاحزاب،بﻨﻰﻧضﻴروبﻨﻰقرﻳظﻪازبزرﮔان،اﻣاﻣانﻣساجدو ﻣﻨابعدستداشتﻪﻣعﻠﻮﻣاتحاصﻞودرصﻨفارائﻪﻧﻤاﻳﻨد.
112
درس سﻰ و ششﻢ
صﻠح حدﻳبﻴﻪ – بﻴعت اﻟرضﻮان
دراﻳﻦدرسراجعبﻪصﻠححدﻳبﻴﻪ،ﻣﻮادآن،وﻫﻢپﻴراﻣﻮنغزواتخﻴبروﻣﻮتﻪ ﻣعﻠﻮﻣاتارائﻪﻣﻰﮔردد. حضرتﻣحﻤد
درسالششﻢﻫجرتجﻬتزﻳارتبﻴتاﷲواداىعﻤرهباﻳﻚ
ﻫزاروچﻬارصدﻧفررﻫسپارﻣﻜﺔﻣعظﻤﻪﮔردﻳدﻧد.درﻧزدﻳﻜﻰﻣﻜﻪ،قرﻳشراهﻣسﻠﻤاﻧان راﮔرفتﻨدوﻧﮕذاشتﻨدتااداىعﻤرهﻛﻨﻨد.حضرتﻣحﻤد
حضرتعثﻤان
راﻛﻪ
شخصﻰﻣﻮرداحترامبراىقباﻳﻞﻣتﻨفذﻣﻜﻪبﻮد،بﻪحﻴثﻧﻤاﻳﻨدهﻧزدﻣردمﻣﻜﻪفرستاد تابﻪآنﻫاتفﻬﻴﻢﻧﻤاﻳدﻛﻪﻣسﻠﻤاﻧانبﻪجﻨﮓﻧﻪ؛بﻠﻜﻪجﻬتاداىعﻤرهآﻣدهاﻧد.قرﻳش حضرتعثﻤان
راازوقتتعﻴﻴﻦشدهبﻴشترباخﻮدﻧﮕﻪداشتﻨد؛بﻨابراﻳﻦچﻨانآوازه
شاﻳعشدﻛﻪﮔﻮﻳاحضرتعثﻤان ﻣحﻤد
رابﻪشﻬادترساﻧﻴدهاﻧد،اﻳﻦﻣﻮضﻮعحضرت
راواداشتتاخﻮﻳشتﻦرابﻪجﻨﮓباقرﻳشآﻣادهﻧﻤاﻳد؛روىﻫﻤﻴﻦاصﻞآن
حضرتدرحاﻟﻰﻛﻪدرحدﻳبﻴﻪزﻳرﻳﻚدرختاﻳستادهبﻮددررابطﻪباجﻨﮓازﻣسﻠﻤاﻧان بﻴعتﮔرفت،اﻳﻦبﻴعتدرتارﻳخبﻪﻧامبﻴعتاﻟرضﻮانﻳادﻣﻰشﻮد.ﻫﻨﮕاﻣﻰﻛﻪقرﻳشاز اﻳﻦتصﻤﻴﻢﻣسﻠﻤاﻧانواقفشدﻧد،ﻣشرﻛانﻣﻜﻪسﻬﻴﻞبﻦعﻤرورادررأسﻫﻴأتﻰﻧزد پﻴاﻣبر
فرستادﻧدﻣذاﻛراتآغازوطرفﻴﻦﻣتعﻬدبﻪقراردادىشدﻧدبﻪشرحذﻳﻞ:
-1ﻫردوجاﻧبباﻳدبراىﻣدتدهسالباﻫﻢصﻠحﻧﻤﻮدهجﻨﮓﻧﻜﻨﻨد. -2حضرتﻣحﻤد
بااصحابخﻮﻳشاﻣسالبرﮔردﻧد.حجرااداﻛردهﻧﻤﻰتﻮاﻧﻨد
وسالآﻳﻨدهبﻴاﻳﻨد،آنﻫﻢدرحاﻟﻰﻛﻪغﻴرشﻤشﻴرچﻴزدﻳﮕرىﻧزدشانﻧباشدوآنﻫﻢ درغﻼف. -3ﻫرقبﻴﻠﺔعربغﻴرازقرﻳشدربرقرارىروابطباحضرتﻣحﻤد
ﻣختاراست.
-4اﮔرﻛسﻰازقرﻳشبﻪﻣسﻠﻤاﻧانپﻨاهببرد،ﻣسﻠﻤاﻧانوىراباﻳدﻣستردﻧﻤاﻳﻨد؛اﻣااﮔراز 113
بسﻢاﷲاﻟرحﻤﻦاﻟرحﻴﻢ
إِﻧَّافَتَ ْحﻨَاﻟ َ َ ﻚفَت ْ ًحا ُّﻣبِﻴﻨًا()1 ﻣسﻠﻤاﻧانﻛسﻰبﻪﻛفارﻣﻜﻪپﻨاهبرد،ﻣحﻤد
حقﻧداردوىراﻣطاﻟبﻪﻛﻨد.
اﻳﻦصﻠحدرﻣقامحدﻳبﻴﻪصﻮرتﮔرفتﻛﻪدرقرآنﻛرﻳﻢازاﻳﻦصﻠحبﻪﻧامفتحﻣبﻴﻦ ذﻛربﻪعﻤﻞآﻣدهاست.وﻳﻜﻰازفﻮاﻳدعﻤدةاﻳﻦﻣعاﻫدهاﻳﻦبﻮدﻛﻪﻣسﻠﻤاﻧانازطرف قرﻳشدراﻣﻦشدﻧدوفرصتﻳافتﻨدتاتﻮجﻪخﻮدرابﻪساﻳرقباﻳﻞعربﻣتﻤرﻛزﻧﻤاﻳﻨد. بعدازصﻠححدﻳبﻴﻪحضرتپﻴاﻣبر
باارسالدعﻮتﻧاﻣﻪﻫاذرﻳعﺔاصحابﻛرام
بﻪقﻴصرروم،شاهاﻳران،عزﻳزﻣصرﻣقﻮقس،ﻧجاشﻰپادشاهحبشﻪوبﻪرؤساىﻳﻤاﻣﻪوشام آغازﻧﻤﻮدﻧدوآنﻫارابﻪشرفﻳابﻰبﻪدﻳﻦﻣبارکاسﻼمدعﻮتﻛردﻧد.پادشاهحبشﻪ، عﻤانوبحرﻳﻦاﻳﻦدعﻮتراپذﻳرفتﻨد،پادشاهاﻳران(خسروپروﻳز)ﻧاﻣﻪراپارهﻛرد،بعضﻰ دﻳﮕراﻳشانسﻜﻮتاختﻴارﻛردﻧدواﻣاحارثغساﻧﻰﻧﻪتﻨﻬادعﻮتراﻧپذﻳرفت؛بﻠﻜﻪﻧﻤاﻳﻨدة حضرترسﻮلاﻛرم
شجاعبﻦوﻫبرابﻪشﻬادترساﻧﻴدﻛﻪﻫﻤﻴﻦحرﻛتغﻴراﻧساﻧﻰ
حارث،سببغزوةﻣﻮتﻪﮔردﻳد.
114
غزوة خﻴبر درﻣاهﻣحرمسال7ﻫجرى،بعدازآنﻛﻪخاطرحضرتپﻴاﻣبر
ازجاﻧبﻛفار
ﻣﻜﻪجﻤعﮔردﻳدخﻮاستتابﻪپﻴﻤانشﻜﻨان ﮔﻮشﻣاﻟﻰ دﻫد ،بﻨابرآن ،ﻟشﻜرى را آﻣاده ﻛرده شبﻫﻨﮕام خﻮد را با ﻟشﻜر بﻪ ﻣﻨطقﺔ رجﻴعرساﻧﻴدﻧدتاشبصبحﻣﻰشدوﻳﻬﻮدﻳان پﻰﻛارﻫاىخﻮﻳشﻣﻰرفتﻨد.ﻣسﻠﻤاﻧانبﻪخﻴبر رسﻴدﻧد؛ﻳﻬﻮدﻳانﻛﻪﻣسﻠﻤاﻧاندﻳدﻧدپابﻪفرار ﻧﻬادﻧدوبﻪقﻠعﻪﻫاىشانپﻨاهبردﻧد،غطفاﻧﻴان ﻣﻰخﻮاستﻨدبﻪاﻳشانﻛﻤﻚﻧﻤاﻳﻨد،اﻣادﻳدﻧد ﻛﻪ درة رجﻴع در تصرف ﻣسﻠﻤاﻧان است و جﻬترسﻴدنبﻪخﻴبرﻛدامراهوجﻮدﻧدارد، ازتصﻤﻴﻢخﻮدﻣﻨصرفشدﻧد،سراﻧجام،قﻠعﻪﻫاىخﻴبردراثرجانفشاﻧﻰﻫاوقﻬرﻣاﻧﻰﻫاى ﻣسﻠﻤاﻧانازجﻤﻠﻪ،عﻠﻰبﻦابﻰطاﻟب
فتحﮔردﻳدهوﻳﻬﻮدﻳانخﻴبرتسﻠﻴﻢشدﻧد.درجرﻳان
بازﮔشتآنحضرتازغزوةخﻴبردوتﻦازسرانوقﻬرﻣاﻧانقرﻳشخاﻟدبﻦوﻟﻴدوعﻤروبﻦ عاصبﻪﻧزدپﻴاﻣبر
آﻣدهاعﻼناسﻼمﻧﻤﻮدﻧد.
غزوة ﻣﻮتﻪ چﻮن از ﻳﻜطرف غساﻧﻰﻫا ﻧﻤاﻳﻨدة حضرت پﻴاﻣبر
را بﻪ شﻬادت رساﻧﻴده بﻮدﻧد.
ازجاﻧبدﻳﮕروقتآنرسﻴدهبﻮدتااﻳشاندوبارهبﻪدﻳﻦاسﻼمدعﻮتشﻮﻧد؛بﻨابرآن حضرتپﻴاﻣبر
درسال8ﻫجرىجﻬتسرﻛﻮبﻰآنﻫاﻟشﻜرىسﻪﻫزارﻧفرىراتحت
قﻴادتحضرتزﻳدبﻦحارثﻪ شﻬﻴدشد؛سپسحضرتجعفر 115
فرستادوبراىاﻳشانفرﻣﻮدﻛﻪاﮔرحضرتزﻳد
قﻴادتﻟشﻜررابﻪعﻬدهﮔﻴردواﮔراوﻫﻢشﻬﻴدشد؛
سپسحضرتعبداﷲبﻦرواحﻪ
قﻴادتﻟشﻜرراعﻬدهدارﮔردد؛ﻫﻤﻴﻨﻜﻪﻣسﻠﻤاﻧاندر
سرزﻣﻴﻦشامدرقرﻳﺔﻣﻮتﻪباﻟشﻜرﻣرﻛبازاعرابوروﻣﻴانﻣﻮاجﻪشدﻧدجﻨﮓدرﮔرفت، قﻮﻣاﻧداﻧانﻟشﻜراسﻼمﻳﻜﻰپﻰدﻳﮕرىبﻪشﻬادترسﻴدﻧدسراﻧجام،سپاهاسﻼمسﻴفاﷲ ﻳعﻨﻰحضرتخاﻟدبﻦوﻟﻴد
رابﻪحﻴثقﻮﻣاﻧدانخﻮﻳشتعﻴﻴﻦﻧﻤﻮدﻧد.وىﻟشﻜر
پراﮔﻨدةخﻮﻳشرادوبارهجﻤعوﻣﻨظﻢﻧﻤﻮدوبعدازآﻧﻜﻪجﻨﮓسختﻰرابﻪراهاﻧداختو بعدازدوروزجﻨﮓبﻪداﻣﻨﺔﻛﻮهپﻨاهبردودشﻤﻦﻫﻢازاداﻣﺔجﻨﮓدستﻛشﻴد.باﻻخره ﻟشﻜراسﻼمبﻪﻣدﻳﻨﻪبرﮔشت.
ﻓعاﻟﻴت داخﻞ صﻨﻒ شاﮔردانبﻪدوﮔروهتقسﻴﻢشﻮﻧد؛ﮔروهاولدرﻣﻮردصﻠححدﻳبﻴﻪوﮔروهدومراجع بﻪغزوةخﻴبرباﻫﻢبحثﻧﻤاﻳﻨد. سؤاﻻت -1بﻴعتاﻟرضﻮانچﻴستﻣعﻠﻮﻣاتدﻫﻴد. -2حضرت ﻣحﻤد
بعد از صﻠح حدﻳبﻴﻪ ﻛدام شاﻫان را بﻪ دﻳﻦ اسﻼم دعﻮت
ﻧﻤﻮدﻧد؟ -3عﻠتغزوةﻣﻮتﻪچﻴست؟بﻴانﻧﻤاﻳﻴد. ﻓعاﻟﻴت خارج از صﻨﻒ شاﮔردان راجع بﻪ فﻮاﻳد صﻠح حدﻳبﻴﻪ ﻣعﻠﻮﻣات جﻤع آورى ﻧﻤﻮده در صﻨف ارائﻪ ﻧﻤاﻳﻨد.
116
درس سﻰ و ﻫﻔتﻢ
فتح ﻣﻜﺔ ﻣﻜرﻣﻪ
دراﻳﻦدرسراجعبﻪفتحﻣﻜﻪ،چﮕﻮﻧﻪﮔﻰبﻪوقﻮعپﻴﻮستﻦغزوةحﻨﻴﻦ،حجﻪاﻟﻮداع ورحﻠتحضرتﻣحﻤد ﻣعﻠﻮﻣاتارائﻪﻣﻰﮔردد. ﻣردمﻣﻜﻪپﻴﻤاﻧﻰراﻛﻪدرسالششﻢﻫجرىباﻣسﻠﻤاﻧانبستﻪبﻮدﻧدبراساسآن ﻣﻰباﻳستباقبﻴﻠﺔخزاعﻪﻛﻪﻫﻢپﻴﻤانﻣسﻠﻤاﻧانبﻮدﻧدجﻨﮓﻧﻤﻰﻛردﻧد،وﻣسﻠﻤاﻧانﻫﻢباﻳدبﻪ ﻣﻜﻴانوﻫﻢپﻴﻤاﻧانآنﻫااﻳجادﻣزاحﻤت ﻧﻤﻰﻧﻤﻮدﻧد؛اﻣابﻨﻰبﻜر،ﻫﻢپﻴﻤانقرﻳش بﻪ ﻫﻤﻜارى قرﻳش چﻨد تﻦ افراد بﻨﻰ خزاعﻪرابﻪقتﻞرساﻧﻴدﻧد،بﻨابرﻫﻤﻴﻦ ﻣﻠحﻮظ،بﻨﻰخزاعﻪازﻣسﻠﻤاﻧانخﻮاستار ﻛﻤﻚودادرسﻰشدﻧد.ﻫﻤانبﻮدﻛﻪ حضرت رسﻮل اﻛرم
داﻧست ﻛﻪ
قرﻳشپﻴﻤانصﻠحراشﻜستﻪ؛پسﻟشﻜر دهﻫزارﻧفرىراآﻣادهوبﻪجاﻧبﻣﻜﻪدر حرﻛتشدﻧد. ﻫﻨﮕاﻣﻰﻛﻪﻣردمﻣﻜﻪازاﻳﻦروﻳداد اطﻼع حاصﻞ ﻧﻤﻮدﻧد سخت وارخطا شده،ابﻮسفﻴانوساﻳربزرﮔانقرﻳشبﻪحضرترسﻮلﻛرﻳﻢ
ﻣﻜﺔﻣعظﻤﻪ تسﻠﻴﻢشدﻧدوحضرت
ﻣحﻤد ﻧﻴزبﻪآنﻫاﻣﻬرباﻧﻰﻧﻤﻮدهآنﻫاراتحتحﻤاﻳتخﻮﻳشقراردادﻧد.برعﻼوه اﻣتﻴازاتﻰراﻛﻪاص ً ﻼدرفﻜرابﻮسفﻴانﻫﻢﻧﻤﻰﮔشتبﻪوىوساﻳرﻳﻦعﻨاﻳتفرﻣﻮد؛ازجﻤﻠﻪ آﻧﻜﻪحضرتﻣحﻤد
فرﻣﻮدﻧد«:ﻫرﻛﻪبﻪخاﻧﺔﻛعبﻪﻳاخاﻧﺔابﻮسفﻴانپﻨاهببردوﻳادر
خاﻧﺔﻫاىخﻮﻳشباقﻴﻤاﻧدهدرراعقبخﻮدببﻨدددراﻣاناست»طﻰاﻳﻦروﻳدادﻛدامجﻨﮓ ﻣﻬﻤﻰبﻪوقﻮعﻧپﻴﻮست.پﻴغﻤبر
بعدازورودبﻪﻣﻜﻪابتدأخاﻧﺔﻛعبﻪراطﻮافﻧﻤﻮدوبعد
سﻪصدوشصتبتچﻬاراطرافﻛعبﻪراﻧابﻮدﻛرد،سپسداخﻞخاﻧﺔﻛعبﻪﮔردﻳده،در
117
آندورﻛعتﻧﻤازاداﻧﻤﻮد.بعدازاداىﻧﻤازبﻪدروازةﻛعبﻪاﻳستادهشدهوقرﻳشﻣﻨتظربﻮدﻧد ﻛﻪپﻴغﻤبرچﻪﻣﻰﻛﻨد؟درجﻤﻠﺔحرفﻫاﻳﻰﻛﻪفرستادةخدا
ﮔفتﻨد،ﻳﻜﻰاﻳﻦبﻮدﻛﻪ«اى
قرﻳش،شﻤاچﻪﮔﻤاندارﻳدﻛﻪﻣﻦدربرابرشﻤاچﻪخﻮاﻫﻢﻛرد؟»قرﻳشﮔفتﻨد: «تﻨﻬاخﻴروخﻮبﻰ،تﻮبرادرﻣﻬربانوبرادرزادةﻣﻬربانﻫستﻰ»رسﻮلاﷲ قب ً ﻼبﻪبرادراﻧشﮔفتﻪبﻮد: اﻣروزﻣﻦبراىشﻤاآﻧچﻪراﻣﻰﮔﻮﻳﻢﻛﻪﻳﻮسف
،ﮔفت:
اﻣروزسرزﻧشﻰبﻪشﻤاﻧﻴستبروﻳدﻫﻤﺔتانآزادﻫستﻴد.بعدازاﻳﻦاعﻼنبراىﻣردمﻣﻜﻪ چﻨانخﻮرسﻨدىدستدادﻛﻪتازهازﻣادرانخﻮدتﻮﻟدشدهباشﻨد؛ سپسﻣردمدرصفاﮔردآﻣدﻧدتاباپﻴغﻤبر
بﻴعتﻛﻨﻨد.رسﻮلاﷲ
ﻧشستوبﻴعتآنﻫاراﻣبﻨﻰبرسﻤعوطاعتفرﻣانﻫاىخداوﻧد
باﻻىﻛﻮهصفا
قبﻮلفرﻣﻮد.
غزوة حﻨﻴﻦ بعدازفتحﻣﻜﻪ،حضرتپﻴاﻣبر
جﻬتتﻨظﻴﻢوترتﻴبﻳﻚسﻠسﻠﻪاﻣﻮرﻣربﻮط
بﻪﻣسﻠﻤاﻧانﻣدت15روزدرﻣﻜﻪباقﻰﻣاﻧددرﻫﻤﻴﻦوقتاحﻮالرسﻴدﻛﻪقبﻴﻠﺔﻫﻮازنبﻪ سرﻛردهﮔﻰﻣاﻟﻚبﻦعﻮفباﻛﻤﻚقبﻴﻠﺔثقﻴفآﻣادةجﻨﮓاﻧد؛اﻣﻮالزﻧانوفرزﻧدان خﻮدراﻧﻴزبﻪﻣﻴدانجﻨﮓآوردهاﻧدتا ﻣﻮجﻮدﻳت آنﻫا اﻧﮕﻴزة جﻨﮓ را در وجﻮد شان تقﻮﻳت ﻛﻨد و شﻜست را ﻧپذﻳرﻧد .حضرت پﻴاﻣبر با 12ﻫزار تﻦازاصحابﻛﻪ2ﻫزارتﻦآنجدﻳداً بﻪ دﻳﻦ ﻣبﻴﻦ اسﻼم ﻣشرف شده بﻮدﻧد جﻬتسرﻛﻮبﻰآنﻫاعازمآندﻳارشدﻧد. ﻛﻪاﻳﻦﻟشﻜربﻪتﻨﮕﻰحﻨﻴﻦرسﻴد، ﻫﻨﮕاﻣﻰ ُ دشﻤﻦدرﻛﻤﻴﻦﻧشستﻪبﻮد،جﻨﮕاورانﻫﻮازنبﻪﻧاﮔﻬاﻧﻰبرﻣسﻠﻤاﻧانﻫجﻮمآوردﻧد.ازاثراﻳﻦ حﻤﻠﺔغﻴرپﻴشبﻴﻨﻰشده،ﻣسﻠﻤاﻧانباﻳﻚﻧﻮعشﻜستروبﻪروشدﻧد،حضرتﻣحﻤد 118
ﻛﻪدرعقبسپاهتشرﻳفداشتﻨدبﻪحضرتعباس
فرﻣﻮدتاباصداىرساﻳشﻣسﻠﻤاﻧان
رابﻪجﻬاددعﻮتﻧﻤاﻳد؛ازاثرشﻨﻴدناﻳﻦصداﻣسﻠﻤاﻧاندوبارهباﻫﻢجﻤعشدﻧدوبرﻛفار ﻫجﻮمبردﻧدﻛﻪازاثرآندشﻤﻦزﻧان،ﻣالواوﻻدخﻮدرادرجاىخﻮدﮔذاشتﻨدوخﻮدپابﻪ فرارﻧﻬادﻧد.ﻣاﻟﻚسرﻛردةﻫﻮازنبﻪطاﻳفﮔرﻳخت.طاﻳفﻧﻴزازسﻮىﻣسﻠﻤاﻧانﻣحاصره شدوبعدازﻣدتﻰپﻴاﻣبر
ازاداﻣﺔﻣحاصرهدستبرداشتﻪبﻪﻣﻜﻪبازﮔشت.بعدازاﻧدﻛﻰ،
ﻣردمﻫﻮازنخﻮدازﻣخاﻟفتدستبرداشتﻪبﻪپﻴاﻣبر
تسﻠﻴﻢشدﻧدواﻳﻤانآوردﻧد.پﻴاﻣبر
ﻫﻢتﻤامغﻨاﻳﻤﻰراﻛﻪدرجﻨﮓحﻨﻴﻦازآنﻫاﮔرفتﻪبﻮدبﻪاﻳشانبازﮔرداﻧﻴد. غزوة تبﻮك درسالﻧﻬﻢﻫجرىبﻪپﻴاﻣبراسﻼماطﻼعرسﻴدﻛﻪاﻣپراتﻮرىرومسپاهچﻨدصدﻫزار ﻧفرىراجﻬتﻧابﻮدىدوﻟتﻧﻮبﻨﻴاداسﻼمآﻣادةجﻨﮓساختﻪاست؛بﻨابراﻳﻦدرﻣاهرجب سالﻧﻬﻢﻫجرىﻳﻚﻟشﻜر30ﻫزارﻧفرىﻣسﻠﻤاﻧانتحتقﻴادتحضرترسﻮلاﻛرم رﻫسپار تبﻮک ﮔردﻳد ،ﻫﻨﮕاﻣﻰﻛﻪ اﻳﻦ ﻟشﻜر بﻪ تبﻮک رسﻴد روﻣﻰﻫا بﻪ ﻫراس افتﻴدﻧد و جرآتﻣقابﻠﻪرادروجﻮدخﻮﻳشتﻦﻧدﻳدهوﻫرسﻮپراﮔﻨدهشدﻧد. ﻟشﻜراسﻼمدرتبﻮکﻣدت20روزاقاﻣتﻧﻤﻮدوچﻮندشﻤﻦحاضربﻪجﻨﮓﻧشد ﻟشﻜراسﻼمدوبارهبﻪﻣدﻳﻨﻪپﻴروزﻣﻨداﻧﻪبرﮔشت. حجﻪ اﻟﻮداع بعدازﻧﻤازظﻬردوشﻨبﻪ25ذواﻟقعدهاﻟحرامسالدﻫﻢﻫجرىبﻮدﻛﻪحضرترسﻮل اﻛرم -جﻬتاداىﻣراسﻢحجبابﻴشترازﻳﻜصدﻫزارتﻦاصحابﻛرامراهﻣﻜﻪﻣﻜرﻣﻪرا درپﻴشﮔرفتﻨد.شباولاﻳﻦسفرپرﻣﻴﻤﻨترادرذواﻟحﻠﻴفﻪﮔذراﻧدﻧد.درروزاحرامبستﻨدو بعدازﻫشتروزسفربﻪﻣﻜﻪﻣﻜرﻣﻪرسﻴدﻧد.طﻮافخاﻧﺔخداوﻧدجﻠتعظﻤتﻪوﻣراسﻢصفا وﻣروهرابﻪپاﻳانرساﻧﻴدﻧدودربﻠﻨدىﻣﻜﺔدرﻧزدﻳﻜﻰحجﻮناقاﻣتﮔزﻳدﻧدودرروز ﻫشتﻢذاﻟحجﻪرختسفربﻪسﻮىﻣﻴﻨابستﻨد.شبﻰدرآنجاﻣاﻧدﻧدوروزﻧﻬﻢذواﻟحجﻪبعد ازطﻠﻮعآفتاب،رﻫسپارعرفاتﮔردﻳدﻧد. درآﻧجاحضرترسﻮلاﷲ چﻨانبﻴاﻧﻴﺔپرﻣحتﻮا،ﻫﻤﻪجاﻧبﻪوارزشﻤﻨدىرااﻳراد
119
فرﻣﻮدﻧدﻛﻪﻣؤرخان،آنرابﻪﻣثابﺔﻣعقﻮﻟترﻳﻦقاﻧﻮناساسﻰاسﻼﻣﻰوجﻬاﻧﻰتﻠقﻰﻧﻤﻮدهاﻧد. بعضﻰازﻧقاطﻣﻬﻢاﻳﻦبﻴاﻧﻴﻪقرارذﻳﻞﻣﻰباشد: اىﻣردم،حرفشﻨﻮىﻛﻨﻴدوازآناطاعتﻧﻤاﻳﻴد!شاﻳدﻣﻦقادرﻧشﻮمسالآﻳﻨدهﻣعﻴتشﻤاراداشتﻪباشﻢ. خﻮردنﻣالورﻳختاﻧدنخﻮنﻳﻜدﻳﮕرتانبرشﻤاحرامﻣﻰباشد.تﻤاماﻣﻮرﻣربﻮطبﻪزﻣانجاﻫﻠﻴتﻣﻤﻨﻮعاست.درﻣﻮردزﻧانازخدا بترسﻴدزﻧانرابرشﻤاوشﻤارابرزﻧانحقﻮقﻰﻫست.ﻣﻦبراىشﻤاآﻧچﻪراﻛﻪﮔذاشتﻪام،اﮔربرآنچﻨﮓزﻧﻴدﻫرﮔزﮔﻤراهﻧخﻮاﻫﻴدشدوآنعبارتازﻛتاباﷲوسﻨتﻣﻦاست. تﻨﻬاوتﻨﻬاخداىﻳﮕاﻧﻪرابپرستﻴد،ﻧﻤازﻫاىپﻨجﮕاﻧﻪرابرپادارﻳد،روزهبﮕﻴرﻳدوزﻛاتﻣالﻫاىخﻮﻳشرابﻪخﻮشﻰخاطربپردازﻳد،حجبﻴتاﷲرااداوازاوﻟﻮاﻻﻣراطاعتﻧﻤﻮده بﻪجﻨتداخﻞشﻮﻳد. درﻣﻮردﻣﻦازشﻤاپرسﻴدهخﻮاﻫدشدپسشﻤارااﻧدربابﻣﻦجﻮابچﻪخﻮاﻫدبﻮد؟اصحابﮔفتﻨد:ﻣاشﻬادتﻣﻰدﻫﻴﻢﻛﻪشﻤابراىﻣااحﻜامذاتﻛبرﻳاﻳﻰرارساﻧﻴدﻳد.وخﻴر ﻣاراخﻮاستﻴدآنراجستجﻮﻧﻤﻮدﻳدوحقرااداﻛردﻳد. سپسفرﻣﻮد: «اىخداىپاکﻣﻦ.شﻤاشاﻫدباشﻴد» درروزدﻫﻢدرﻣﻨا،طﻰخطبﺔدﻳﮕرىفرﻣﻮد: «آﻳاﻣﻦاحﻜامخداىتبارکوتعاﻟﻰرابﻪشﻤارساﻧﻴدم؟» اصحاب ﮔفتﻨد :بﻠﻰ .حضرت رسﻮل اﻛرم فرﻣﻮد« :اى خداى بزرگ .شﻤا شاﻫد باشﻴد» وسپسافزود«ﻣردﻣانحاضراﻳﻦسخﻨانرابﻪﻣردمغاﻳببرساﻧﻨد». بعدازآنبﻪتارﻳخ13ذواﻟحجﻪازﻣﻨابﻪبﻴتاﷲشرﻳفتشرﻳفبردهوبعدازطﻮافو وداعراهﻣدﻳﻨﻪرادرپﻴشﮔرفتﻨد.
120
رحﻠت حضرت رسﻮل اﻛرم حضرتﻧبﻰﻛرﻳﻢ دربازﮔشت از جةاﻟﻮداعبﻪﻣدﻳﻨﺔﻣﻨﻮرهﻣدتﻰ بعددچارﻣرﻳضﻰوسردردىشدﻳد ﮔردﻳدﻧد. ﻫﻤﻴﻦﻛﻪاﻧدﻛﻰصحتﻳابشدﻧد درحاﻟﻰﻛﻪسرﻣبارکشانرابستﻪ بﻮدﻧدبﻪﻣسجدتشرﻳفآوردﻧد،بعد ازآنﻛﻪدرحقشﻬداىاحددعاى خﻴروﻣغفرتﻛردﻧدسفارشفرﻣﻮدﻧد تااﻧصارﻣﻮرداحترامقرارﮔﻴرﻧدواز ﻧﻴﻜﻰﻫاى شان ﻳاد ﻧﻤﻮدﻧد؛ سپس ﻣسجدﻧبﻮی فرﻣﻮد«:خداىعزوجﻞازبﻨدهﮔان خﻮﻳشﻳﻚبﻨدهراﻣخﻴرﻧﻤﻮدﻛﻪ ازدﻧﻴاوآخرتﻳﻜﻰآنرااﻧتخابﻧﻤاﻳد،اوآخرترااﻧتخابﻛرد»باشﻨﻴدناﻳﻦسخﻦ ﮔرﻳستوﮔفت«:پدروﻣادرخﻮدراقربانتﻮﻣﻰﻛﻨﻢ»وﻣردم حضرتابﻮبﻜرصدﻳق تعجبﻛردﻧدﻛﻪاوچراﮔرﻳﻪﻣﻰﻛﻨدوچﻨﻴﻦسخﻦ بﻪحاﻟتحضرتابﻮبﻜرصدﻳق ﻣﻰﮔﻮﻳد؛وﻟﻰبعدازرحﻠتحضرتﻧبﻰﻛرﻳﻢ دقتفﻬﻢحضرتابﻮبﻜرصدﻳق براىﻣردمثابتشدﻛﻪﻣفﻬﻮمسخﻦپﻴاﻣبر رابﻪسرعتدرکﻛردهبﻮد.حضرتﻧبﻰ ﻛرﻳﻢ فرﻣﻮد«:اىابﻮبﻜر.آرامباش»حضرترسﻮلاﻛرم بﻪسخﻨانخﻮﻳشاداﻣﻪداده فرﻣﻮدﻧد«:بﻪغﻴرازدروازةابﻮبﻜرتﻤامدروازهﻫاﻳﻰﻛﻪبﻪسﻮىﻣسجدبازبﻮد،بستﻪشﻮﻧد»و اضافﻪﻧﻤﻮدﻧد«ﻣﻦﻧﻤﻰداﻧﻢﻛﻪدررابطﻪباصحبتورفاقتﻧسبتبﻪابﻮبﻜرﻛسﻰدﻳﮕرىحق بﻴشتربرﻣﻦداشتﻪباشدواﮔرﻣﻰتﻮاﻧستﻢازبﻴﻦبﻨدهﮔانخداوﻧد ﻛسﻰرابﻪحﻴثخﻠﻴﻞ اﻧتخابﻧﻤاﻳﻢبﻪﻳقﻴﻦآنشخصابﻮبﻜرﻣﻰبﻮد؛وﻟﻰبازﻫﻢبﻴﻦﻣادوستﻰوبرادرىبرقرار استتاوقتﻰﻛﻪﻣاﻫﻤﻪدربرابرخداوﻧدبزرگ پﻴشﻛردهﻣﻰشﻮﻳﻢ»ﻫﻤچﻨانفرﻣﻮدﻧد«: ﻟعﻨتخداوﻧد برﻳﻬﻮدوﻧصاراباشدﻛﻪقبرﻫاىپﻴاﻣبرانشانراعبادتخاﻧﻪقراردادهاﻧد.از قبرﻣﻦبتﻧسازﻳد».درضﻤﻦفرﻣﻮدﻧد: 121
«اﮔرﻛسﻰراﻟتوﻛﻮبﻧﻤﻮدهﻳابﻪﻛسﻰﻧاسزاﮔفتﻪباشﻢاﻧتقامخﻮدرابﮕﻴردوﻳا اﮔرازﻛسﻰقرضدارباشﻢوحقﻰبرﻣﻦداشتﻪباشدآنراﻣطاﻟبﻪﻧﻤﻮدهﻣﻰتﻮاﻧد».ازجﻤﻠﺔ اصحاب،ﻳﻜﻰﮔفت«:ﻣﻦبرشﻤاسﻪدرﻫﻢقرضدارم»حضرترسﻮلاﻛرم بﻪحضرت اﻣرفرﻣﻮدتاﻣبﻠغﻣتذﻛرهرابﻪوىبپردازد. فضﻞبﻦعباس چﻬارروزقبﻞازرحﻠتدرحاﻟﻰﻛﻪﻣرﻳضﻰشانشدﻳدﮔردﻳدهبﻮد،درﻣسجدبﻪحاضران فرﻣﻮدﻧد«:درﻳﻚزﻣانﻣﻨاسبﻳﻬﻮد،ﻧصارا،وﻣشرﻛانازجزﻳرةاﻟعرببﻴرونﻛردهشﻮﻧد». حضرت ﻣبارک اﻟﻰ شام روز پﻨجشﻨبﻪ بﻪ اﻣاﻣت ﻣسﻠﻤاﻧان پرداختﻨد؛ وﻟﻰ بﻪ ﻧﻤاز اﻣرفرﻣﻮدﻧدتا خفتﻦﻧتﻮاﻧستﻨدبﻪﻣسجدتشرﻳفبﻴاورﻧد،بﻪحضرتابﻮبﻜرصدﻳق 17 اﻣاﻣتﻛﻨﻨد.بعدازﻫﻤﻴﻦخفتﻦتارحﻠتآنحضرت -حضرتابﻮبﻜرصدﻳق ﻧﻤازرااﻣاﻣتﻧﻤﻮد.حضرتﻣحﻤد قبﻞازرحﻠتغﻼﻣانخﻮدراآزادفرﻣﻮده،ﻣبﻠغ ﻫفتدﻳﻨارىﻛﻪدرخاﻧﻪداشتﻨد،آنراصدقﻪﻧﻤﻮدهوسﻼحجﻨﮕﻰخﻮدرابﻪﻣسﻠﻤاﻧان بخشﻴدﻧد.حضرترسﻮل ﻫﻨﮕامچاشت،روزدوشﻨبﻪدوازدﻫﻢربﻴعاﻻولسالﻳازدﻫﻢ ﻫجرىبﻪعﻤر63ساﻟﻪﮔﻰازاﻳﻦجﻬانفاﻧﻰوداعﻧﻤﻮدﻧدوبﻪرحﻤتحقپﻴﻮستﻨد. ﻓعاﻟﻴت داخﻞ صﻨﻒ شاﮔردانبﻪسﻪﮔروهتقسﻴﻢشﻮﻧد؛ﮔروهاولدرﻣﻮردفتحﻣﻜﻪ،ﮔروهدومدرﻣﻮرد غزوةحﻨﻴﻦوﮔروهسﻮمدرﻣﻮردحجﻪاﻟﻮداعباﻫﻢبحثﻧﻤاﻳﻨد. سؤاﻻت -1ﻣﻜﻪدرﻛدامسالفتحشدوعﻠتآنچﻪبﻮد؟ -2غزوةحﻨﻴﻦچﮕﻮﻧﻪبﻪوقﻮعپﻴﻮست؟ﻣعﻠﻮﻣاتدﻫﻴد. -3حضرتﻣحﻤد
درﻛدامسال،ﻣاهوروزرحﻠتﻧﻤﻮد؟ﻣعﻠﻮﻣاتدﻫﻴد.
ﻓعاﻟﻴت خارج از صﻨﻒ شاﮔرداندرﻣﻮردشخصﻴتحضرتﻣحﻤد
ﻣعﻠﻮﻣاتجﻤعآورىﻧﻤﻮدهدرصﻨف
ارائﻪﻧﻤاﻳﻨد.
122
درس سﻰ و ﻫشتﻢ
ابﻮبﻜر صدﻳق
دراﻳﻦدرسدرﻣﻮردﻧسب،چﮕﻮﻧﻪﮔﻰبﻪخﻼفترسﻴدنووقاﻳعﻣﻬﻢدورةخﻼفت ﻣعﻠﻮﻣاتارائﻪﻣﻰﮔردد. حضرتابﻮبﻜرصدﻳق اسﻢحضرتابﻮبﻜرصدﻳق،عبداﷲواسﻢپدرشابﻮقحافﻪواسﻢﻣادرشاماﻟخﻴر سﻠﻤابﻨتصخربﻮدوبﻪﻟقبﻫاىصدﻳقوعتﻴقازجاﻧبحضرترسﻮلاﻛرم
ﻣﻠقب
ﮔردﻳدهاﻧد.دوسالوچﻨدﻣاهبعدازعاماﻟفﻴﻞدرشﻬرﻣﻜﻪدﻳدهبﻪجﻬانﮔشﻮد.ﻧسباو درجدششﻢباحضرترسﻮلاﻛرم حضرتﻣحﻤد
ﻳﻜجاﻣﻰشﻮد.پﻴشﻪاشتجارتبﻮد.ﻫﻨﮕاﻣﻰﻛﻪ
بﻪپﻴاﻣبرىﻣبعﻮثﮔردﻳد؛ابﻮبﻜرصدﻳق
ازﻣردان،اوﻟﻴﻦشخصﻰ
بﻮدﻛﻪبﻪدﻳﻦﻣبﻴﻦاسﻼمﻣشرفﮔردﻳد.وىدرراهاعتﻼىاسﻼموجﻬادفﻰسبﻴﻞاﷲ تﻤامداراﻳﻰخﻮدراﻧثارﻧﻤﻮد.درحﻴﻦﮔرفتﻦآﻣادهﮔﻰﻫاىحربﻰبراىغزوةتبﻮکدر حاﻟﻰﻛﻪتﻤاماﻣﻮالخاﻧﺔخﻮدرابﻪﻣسجدﻧبﻮى
آوردهﻫرآﻧچﻪازﻣﻠﻚوﻣالداشت
ﻫﻤﻪ اش را فداى اسﻼم ﻧﻤﻮد .بعد از رحﻠت حضرت رسﻮل اﻛرم بﻨﻰساعدهجﻤعشدهوﻣﻰخﻮاستﻨدحضرتسعدبﻦعباده حضرتابﻮبﻜرصدﻳق
وحضرتعﻤر
شدﻧد.درراه،حضرتابﻮعبﻴدهبﻦجراح رسﻴدﻧدحضرتابﻮبﻜر
رابﻪخﻼفتبرﮔزﻳﻨﻨد،
باشﻨﻴدناﻳﻦخبربﻪطرفسقﻴفﻪروان ﻧﻴزبااﻳشانﻫﻤراهشدوچﻮنبﻪسقﻴفﻪ
بااﻳرادبﻴاﻧﻴﻪﻳﻰاﻧصاررابﻪاﻳﻦﻣتقاعدساختتاازداعﻴﺔ
خﻼفتدستبردارشﻮﻧد.حضرتعﻤر خﻠﻴفﻪوجاﻧشﻴﻦپﻴاﻣبر
اﻧصار در سقﻴفﺔ
بﻪحضرتابﻮبﻜرصدﻳق
بﻪحﻴث
بﻴعتﻧﻤﻮد؛بعدازوىبقﻴﻪ،ﻫﻤﻪبﻪحضرتابﻮبﻜرصدﻳق
بﻴعتﻧﻤﻮدﻧد.بﻪاﻳﻦترتﻴب،ﻣسأﻟﻪخﻼفتبﻪوجﻪخﻮبحﻞوفصﻞﮔردﻳد.فرداىآن 123
روزحضرتابﻮبﻜرصدﻳق
درﻣسجدﻧبﻮىطﻰﻳﻚبﻴاﻧﻴﺔﻣختصر؛وﻟﻰپرﻣحتﻮاخط
ﻣشﻰخﻮدرابﻪﻣسﻠﻤاﻧانابﻼغفرﻣﻮدﻧد«:اىﻣردم.ﻣﻦبرشﻤاخﻠﻴفﻪشدمدرحاﻟﻰﻛﻪازشﻤا بﻬترﻧﻴستﻢ.اﮔرﻛارﻫاىخﻮباﻧجامﻣﻰدادمﻣراﻛﻤﻚوﻳارىﻛﻨﻴدواﮔرﻛاربدﻣﻰﻛردم ﻣراﻣﻨعﻛﻨﻴد.قﻮىشﻤاﻧزدﻣﻦضعﻴفوضعﻴفتانﻧزدﻣﻦقﻮىاستتاحقاوراازقﻮى بﮕﻴرموبراﻳشبسپارم،قﻮﻣﻰﻛﻪجﻬادﻧﻜﻨداﷲتعاﻟﻰآنقﻮمراذﻟﻴﻞﻣﻰسازدودرقﻮﻣﻰﻛﻪ بدﻛارىرواجپﻴداﻛرد،آنقﻮمبﻪبﻼﻫادچارﻣﻰﮔردﻧد». ﻳﻚتعدادافرادچﻮنﻣسﻴﻠﻤﺔﻛذاب،طﻠﻴحﺔاﻻسدىوغﻴرهدعﻮاى
بارحﻠتپﻴاﻣبر
ﻧبﻮتﻛردﻧدوﻫﻢبعضﻰﻣردمازدادنزﻛاتبﻪبﻴتاﻟﻤالاباورزﻳدﻧد.حضرتابﻮبﻜر صدﻳق
ﻟشﻜراسﻼمراتﻮظﻴفﻧﻤﻮدتاﻛارﻣسﻴﻠﻤﺔﻛذابوطﻠﻴحﻪاﻻسدىﻛﻪدعﻮاى
پﻴغﻤبرىﻣﻰﻛردﻧدوآﻧاﻧﻰﻛﻪازدادنزﻛاتبﻪبﻴتاﻟﻤالاسﻼﻣﻰاباورزﻳدهبﻮدﻧدوﻳاﻫﻢ ﻣرتدشدهبﻮدﻧدﻳﻚطرفﻪﻧﻤاﻳد.اﻳﻦجﻨﮓﻫابﻴشترازﻳﻚسالدوامﻛردتاسراﻧجامﻣسﻴﻠﻤﺔ ﻛذابوساﻳرﻣرتدﻳﻦبﻪجزاىاعﻤالخﻮدرسﻴدﻧد.ﻣرتدﻳﻦﻛشتﻪشدﻧدواباورزﻳدهﮔاناز دادنزﻛاتبﻪراهآﻣدﻧدودادن اةراقبﻮلﻛردﻧد. حضرتابﻮبﻜر اساﻣﻪبﻦزﻳد
،جﻬتاشاعﺔدﻳﻦﻣبﻴﻦاسﻼمﻟشﻜرىرابﻪسرﻛردهﮔﻰحضرت
بﻪشامفرستاد،وىﻧﻴزﻣﻮفقازوظﻴفﻪبرﮔشت.طﻰاﻳﻦجﻨﮓﻫابﻪتعداد
زﻳادىازقارﻳانوحافظانقرآنﻛرﻳﻢبﻪشﻬادترسﻴدﻧد.ﻫﻤانبﻮدﻛﻪبﻪپﻴشﻨﻬادحضرت عﻤر
حضرتابﻮبﻜرصدﻳق
اﻣرﻧﻤﻮدتاقرآنﻛرﻳﻢراﻛﻪدرزﻣانپﻴاﻣبر
بﻪ
صﻮرتﻣتفرقﻧﻮشتﻪشدهوتﻮسطصحابﻪدرسﻴﻨﻪﻫاﻣحفﻮظبﻮددرﻳﻚﻣصحفجﻤع آورىﻧﻤاﻳﻨد.بعدازآنﻛﻪوضعداخﻞﻛشﻮراصﻼحشد،حضرتخاﻟدبﻦوﻟﻴد
رادر
124
رأسﻳﻚﻟشﻜرچﻬارﻫزارﻧفرىبﻪعراقفرستاد.وىطﻰﻳﻚسالودوﻣاهاﻫاﻟﻰﻣﻨطقﻪ رودفراترابﻪاسﻼمﻣشرفﻧﻤﻮد. درحاﻟﻰﻛﻪﻣسﻠﻤاﻧانﻣصروففتﻮحاتبﻮدﻧدروﻣﻴانازفرصتاستفادهﻧﻤﻮدهﻟشﻜر 240ﻫزارﻧفرىراجﻤعآورىﻧﻤﻮدﻧدتاباﻣسﻠﻤاﻧانبجﻨﮕﻨد.حضرتابﻮبﻜرصدﻳق براىدفعاﻳشانحضرتعﻤروبﻦعاصرابﻪفﻠسطﻴﻦ،حضرتابﻮعبﻴدهبﻦجراح بﻪحﻤص،حضرتﻳزﻳدابﻦابﻰسفﻴان
رابﻪدﻣشقوحضرتشرحبﻴﻞبﻦحسﻨﻪ
رابﻪسﻮىاردنفرستاد،وبﻪحضرتسﻴفاﷲخاﻟدبﻦوﻟﻴد
را
حﻜﻢﻧﻤﻮدﻛﻪعراقرا
بﻪﻣثﻨﻰبﻦحارثبﮕذاردوخﻮدبﻪشامبرود.درﻳﻦوقتتعدادعساﻛرحضرتخاﻟد
بﻪسﻰوششﻫزارتﻦﻣﻰرسﻴد.درجﻨﮕﻰﻛﻪطﻰسال13ﻫجرىدرﻛﻨاردرﻳاىﻳرﻣﻮک بﻪوقﻮعپﻴﻮستدشﻤﻦباشﻜستتارﻳخﻰروبﻪروشدهوﻳﻜصدوسﻰﻫزارتﻦآنﻫابﻪ قتﻞرسﻴددرحاﻟﻰﻛﻪازطرفﻣسﻠﻤاﻧانفقطسﻪﻫزارتﻦبﻪشﻬادترسﻴدهبﻮدﻧد،وﻫرقﻞ ﻫراﻛﻠﻴﻮسﻣأﻳﻮسازشامپابﻪفرارﻧﻬاد.دراﻳﻦجﻨﮓقﻮﻣاﻧدانتﻤامقﻮتﻫاىعسﻜرى ﻣسﻠﻤاﻧان،حضرتخاﻟدبﻦوﻟﻴد
بﻮد.وىﻟشﻜرخﻮدرابﻪ38قسﻤتتقسﻴﻢﻧﻤﻮدو
ﻫﻤزﻣانازسﻪطرفباﻻىدشﻤﻦحﻤﻠﻪورﮔردﻳداﻳﻦعﻤﻠﻴﻪوتاﻛتﻴﻚعجﻴبدشﻤﻦرا چﻨانﻣبﻬﻮتوحﻴرتزدهﻧﻤﻮدﻛﻪتﻤامطرحﻫاىخﻮدشانراازﻳادبردﻧدوجزدادنتﻠفات دﻳﮕرﻫﻴچﻛارىازاﻳشانساختﻪﻧبﻮد. ﻳﻜﻰازﻛارﻫاىعﻤدةدﻳﮕرىﻛﻪدرزﻣانخﻼفتحضرتابﻮبﻜرصدﻳق دادآنبﻮدﻛﻪبﻪﻣشﻮرةحضرتعﻤرفاروق
رخ
عدهﻳﻰازﻣتخصصانرابﻪسرﻛردهﮔﻰ
زﻳدبﻦثابتﻣﻜﻠفبﻪجﻤعآورىقرآنﻛرﻳﻢﻧﻤﻮدواﻳﻦﻛارسببشدﻛﻪﻣسﻠﻤاﻧاندر 125
ﻣﻮردقرآنﻣتحدبﻤاﻧﻨد. خﻠﻴفﺔاول،درﻣدتدوسالوسﻪﻣاهخﻼفتشانچﻨانﻛارواﻳﻰﻫاوخدﻣاتقابﻞقدر وفراﻣﻮشﻧاشدﻧﻰبﻪاسﻼموﻣسﻠﻤاﻧاناﻧجامدادﻧدﻛﻪدرتارﻳخاسﻼموجﻬانﻧظﻴرىﻧدارد وتارﻳخاسﻼمبﻪآنﻣﻰباﻟد.
ﻓعاﻟﻴت داخﻞ صﻨﻒ شاﮔردانبﻪدوﮔروهتقسﻴﻢشﻮﻧد،ﮔروهاولراجعبﻪﻛارﻫاىﻣﻬﻢدورةخﻼفت حضرتابﻮبﻜرصدﻳق
وﮔروهدومراجعبﻪاوﻟﻴﻦخطبﺔحضرتابﻮبﻜر
باﻫﻢ
بحثﻧﻤﻮدهوﻧتﻴجﺔبحثخﻮﻳشرادرصﻨفارائﻪﻧﻤاﻳﻨد. سؤاﻻت -1حضرتابﻮبﻜرصدﻳق
چﮕﻮﻧﻪبﻪخﻼفترسﻴد؟
-2حضرتابﻮبﻜرصدﻳق
چﻨدسالخﻼفتﻧﻤﻮد؟
-3ازﻛارﻛردﻫاىﻣﻬﻢحضرتخاﻟدبﻦوﻟﻴد
ﻧامببرﻳد.
ﻓعاﻟﻴت خارج از صﻨﻒ شاﮔردانراجعبﻪحضرتابﻮبﻜرصدﻳق
ازعﻠﻤاىدﻳﻨﻰوافرادداﻧادرقرﻳﻪو
ﻣحﻼتشانﻣعﻠﻮﻣاتجﻤعآورىﻧﻤﻮدهوبﻪدﻳﮕراعضاىصﻨفآنراشرحدﻫﻨد
126
درس سﻰ و ﻧﻬﻢ
حضرت عﻤر فاروق
دراﻳﻦدرسراجعبﻪﻧسب،شخصﻴتحضرتعﻤرفاروق آوردﻫاىدورةخﻼفتاﻳشانﻣعﻠﻮﻣاتحاصﻞﻣﻰﻧﻤاﻳﻴد.
،فتﻮحاتودست
اسﻢاصﻠﻰخﻠﻴفﺔدوماسﻼم،عﻤربﻦخطابﻣﻠقببﻪفاروقاستﻛﻪدر13عاماﻟفﻴﻞ درﻳﻚخاﻧﻮادةﻣحترمقرﻳشپابﻪعرصﺔوجﻮدﮔذاشت.سﻠسﻠﺔﻧسبشدرجدﻧﻬﻢبﻪ حضرترسﻮلاﻛرم ﻣﻰرسد.درسالششﻢبعثتبﻪدﻳﻦﻣبﻴﻦاسﻼمﻣشرفﮔردﻳد. زﻣاﻧﻰﻛﻪ اسﻼم آورد ﻣسﻠﻤان شدن خﻮد را آشﻜار اعﻼن ﻧﻤﻮد و ﻫﻢ در وقت ﻫجرت آشﻜارااعﻼنﻛردﻛﻪبﻪﻫجرتﻣﻰرودوفرﻣﻮدﻫرﻛﻪبااوﻛدامحسابﻰداشتﻪباشدوﻳا ﻣﻰخﻮاﻫدﻛﻪپسرشﻳتﻴﻢوخاﻧﻤشبﻰشﻮﻫرﮔرددبﻪعقبﻣﻦبﻴاﻳد.حضرتعﻤر ﻫﻤراهرسﻮلاﻛرم درتﻤامغزوهﻫااشتراکﻧﻤﻮدهودرازبﻴﻦبردنﻣرتدﻳﻦباحضرت ازﻫﻴچﻧﻮعﻫﻤﻜارىدرﻳغﻧﻮرزﻳد. ابﻮبﻜرصدﻳق خﻠﻴفﺔاولدرتﻤامﻛارﻫاازوىﻣشﻮرهﻣﻰﮔرفت.زﻣاﻧﻰﻛﻪخﻠﻴفﺔاولﻣرﻳضشد رابﻪحﻴثجاﻧشﻴﻦخﻮﻳشتعﻴﻴﻦﻧﻤﻮدﻛﻪاز بعدازﻣشﻮرهبااصحابحضرتعﻤر درﻣﻮردشﮔفت: طرفاﻧصاروﻣﻬاجرانتاﻳﻴدﮔردﻳد.حضرتعثﻤان سختﮔﻴراست؛اﻣادربﻴﻦﻣاﻧسبتبﻪاوسزاوارتربﻪخﻼفت «حضرتعﻤر ﻛسﻰدﻳﮕرىﻫﻢﻣﻮجﻮدﻧﻴست». ﻓتﻮحات:دورةخﻼفتخﻠﻴفﺔدومﻣسﻠﻤاﻧانﻳﻚدورةبسﻴارروشﻦوپرفتﻮحاتبﻮده ازﻧﮕاهعدل،اﻧصافوﻧظﻢدرتارﻳخاسﻼمﻛاﻣ ً ﻼبﻰﻧظﻴراستفتﻮحاتﻰﻛﻪدردورةده صﻮرتﮔرفتﻪباتﻤامفتﻮحاتﻰﻛﻪدر ساﻟﻪاﻣارتاﻣﻴراﻟﻤؤﻣﻨﻴﻦحضرتعﻤرفاروق دورهﻫاى اﻣﻮﻳان و عباسﻴان صﻮرت ﮔرفت برابر است .فتﻮحات دورة خﻼفت حضرت درشرقتاترﻛستانوخراسان،درغربتاﻟﻴبﻴا،درجﻨﻮبتاسﻮدانودرشﻤال عﻤر در ﻧتﻴجﺔ اﻟﻰ آخرﻳﻦ سرحدات شام و بحﻴرة سﻴاه ﻣﻰرسﻴد .حضرت عﻤر فاروق جﻨﮓﻫاىﻧﻬاوﻧدوقادسﻴﻪاﻣپراتﻮرىفارسرادرﻫﻢﻛﻮبﻴدوفارس(اﻳران)رابﻪدﻳﻦاسﻼم ﻣشرفﮔرداﻧﻴد. درجﻨﮓقادسﻴﻪتعدادغازﻳانﻣسﻠﻤانسﻰﻫزارتﻦوقﻮﻣاﻧدانشانحضرتسعدبﻦ بﻮد،درحاﻟﻰﻛﻪتعدادسپاهفارسبﻪ150000ﻫزارتﻦﻣﻰرسﻴد.اﻳﻦجﻨﮓ وقاص 127
درسال14ﻫجرىواقعشد،قﻮﻣاﻧدانسپاهفارسﻰﻫارستﻢﻧامداشت.وىحﻴﻦﮔرﻳزوفرار، خﻮدرادرآباﻧداخت؛وﻟﻰبﻪاثرضربشﻤشﻴرﻫﻼلبﻦعﻠقﻤﻪﻛشتﻪشد.درزﻣانخﻼفت ﻧﻬرﻫاىﻛﻮفﻪ،بصرهدوبارهآبادوروﻧقخﻮبﻰبﻪآنﻫادادهشد، حضرتعﻤرفاروق پﻞﻫااعﻤار،ﻛاﻧالﻫاوﻧﻬرﻫاحفرﮔردﻳد.قشﻠﻪﻫاىﻣﻨظﻢعسﻜرىاﻳجادشد،ﻧظامبﻴتاﻟﻤا لﻣﻨظﻢواﻣارتاسﻼﻣﻰبراىﻫروﻻﻳتواﻟﻰتعﻴﻴﻦوﻣقررﻧﻤﻮد،ﻧظامادارىﻧﻴزﻣﻨظﻢشده تشﻜﻴﻼتادارى،ﻧظاﻣﻰ،دفاترﻣاﻟﻰوغﻴرهتأسﻴسﮔردﻳدقضاتتعﻴﻴﻦشدﻧد؛ﻧظامخراج آغازبﻪفعاﻟﻴتﻧﻤﻮدازپﻴرﻣردان،زﻧانواطفالخراجﮔرفتﻪﻧﻤﻰشد.تارﻳخﻫجرتبﻪﻣشﻮرة تصﻮﻳب و ﻣﻨحﻴث ﻣبدأ تارﻳخ ﻣسﻠﻤاﻧان صحابﺔ ﻛرام در زﻣان خﻼفت حضرت عﻤر بعدازدهسالوپﻨجﻣاهخﻼفتبﻪتارﻳخ27ذواﻟحجﺔ قرارﮔرفتحضرتعﻤرفاروق سال23ﻫـتﻮسطابﻮﻟﻮﻟﻮبﻪشﻬادترسﻴد.دورةخﻼفتوىازﻧﮕاهفتﻮحات،ﻧظﻢ،عدل، اﻧصاف،ﻣساوات،رفاهعاﻣﻪوتأﻣﻴﻦسﻬﻮﻟتﻫاىزﻧدهﮔﻰﻳﻜﻰازدرخشانترﻳﻦﻣراحﻞ تارﻳخاسﻼماست. ﻓعاﻟﻴت داخﻞ صﻨﻒ درپخش شاﮔردانبﻪدوﮔروهتقسﻴﻢشﻮﻧد؛ﮔروهاولدرﻣﻮردﻧقشدوﻟتحضرتعﻤر باﻫﻢﮔفتﮕﻮوﻣباحثﻪﻧﻤاﻳﻨد. وﻧشراسﻼموﮔروهدومدرﻣﻮردعدلحضرتعﻤر سؤاﻻت چﻪوقتبﻪدﻳﻦﻣبﻴﻦاسﻼمﻣشرفشد؟ - 1حضرتعﻤرفاروق چﮕﻮﻧﻪبﻪخﻼفترسﻴد؟ -2حضرعﻤر چﻪوقتوبﻪدستﻛﻰبﻪشﻬادترسﻴد؟ -3حضرتعﻤرفاروق ﻓعاﻟﻴت خارج از صﻨﻒ شاﮔردانبااستفادهازﻣﻨابعدستداشتﻪوبﻪﻛﻤﻚداﻧشﻤﻨدانوعﻠﻤاىدﻳﻦراجعبﻪ وعداﻟتشانﻣعﻠﻮﻣاتحاصﻞودرصﻨفارائﻪﻧﻤاﻳﻨد. زﻧدهﮔﻰحضرتعﻤرفاروق
128
درس چﻬﻠﻢ
حضرت عثﻤان
،چﮕﻮﻧﻪﮔﻰرسﻴدناو دراﻳﻦدرسدرﻣﻮردﻧسبوشخصﻴتحضرتعثﻤان بﻪخﻼفت،فتﻮحات،وپﻴشرفتﻫاىزﻣانخﻼفتوىﻣعﻠﻮﻣاتحاصﻞﻣﻰﻧﻤاﻳﻴد. ﻧاماﻳشانعثﻤانبﻦعفانوﻟقبشذواﻟﻨﻮرﻳﻦبﻮد،ازحﻴثﻧسبدرجدپﻨجﻢبﻪ حضرترسﻮلاﻛرم
ﻣﻰرسﻴد.پﻨجسالبعدازسالفﻴﻞدرﻣﻜﻪدرﻳﻚفاﻣﻴﻞصاحب
عزتچشﻢبﻪجﻬانﮔشﻮد.ازآوانجﻮاﻧﻰبﻪتجارتﻣشغﻮلبﻮد.بﻪدعﻮتحضرت ابﻮبﻜرصدﻳق
بﻪدﻳﻦاسﻼمﻣشرفﮔردﻳد.حضرتعثﻤان
شخصﻧرمخﻮ،
حﻠﻴﻢوپرﻫﻴزﮔاربﻮد،درراهاﻧتشاردﻳﻦﻣبﻴﻦاسﻼمقسﻤتاعظﻢسرﻣاﻳﺔشخصﻰخﻮدرا صدقﻪﻧﻤﻮد،بﻪجزازغزوةبدردرﻫﻤﻪغزوهﻫاپﻴاﻣبربزرگاسﻼمراﻫﻤراﻫﻰﻧﻤﻮدهاست. تﻮسطابﻮﻟﻮﻟﻮزخﻤﻰشدوقبﻞ
ﻛاتبوحﻰبﻮدوﻫﻨﮕاﻣﻰﻛﻪحضرتعﻤرفاروق
ازاﻳﻦﻛﻪروحازبدنشانجداﮔرددجﻬتاﻧتخابخﻠﻴفﻪ،ﻫفتتﻦازﻛبارصحابﻪﻫر ﻳﻚحضرتعثﻤانبﻦعفان،عﻠﻰبﻦابﻰطاﻟب،طﻠحﻪبﻦعبﻴداﷲزبﻴربﻦعﻮام،سعدبﻦ ابﻰوقاص،عبداﻟرحﻤﻦبﻦعﻮفوعبداﷲبﻦعﻤر عبداﷲبﻦعﻤر
راتعﻴﻴﻦﻧﻤﻮدﻧدواضافﻪﻛردﻛﻪ
حقرأىدارد؛اﻣاحقاﻧتخابشدنراﻧدارد.بعدازسﻪروزبحث
وﻣباحثﻪسراﻧجامبااﻛثرﻳتآراحضرتعثﻤان
بﻪحﻴثخﻠﻴفﺔﻣسﻠﻤاﻧاناﻧتخاب
ﮔردﻳدوﻫﻤﻪبﻪاوبﻴعتﻛردﻧد. فتﻮحاتدورةحضرتعثﻤان
دوبخشعﻤدهرااحتﻮاﻣﻰﻧﻤاﻳد،ﻳﻜﻰاﻳﻦﻛﻪ
ﻣردم ،آن ﻣﻨاطقﻰ را ﻛﻪ بعد از شﻬادت حضرت عﻤر
بغاوت ﻛردﻧد؛ ﻣاﻧﻨد رى،
ﻫﻤدان،اسﻜﻨدرﻳﻪوآذرباﻳجان،دوبارهتحتاثرحﻜﻮﻣتاسﻼﻣﻰدرآوردهشدﻧد،دوم ﻣﻨاطققبرسوترﻛﻴﻪدرﻫﻨﮕاﻣﻰﻛﻪحضرتﻣعاوﻳﻪ
واﻟﻰشامبﻮدزﻳراثرحﻜﻮﻣت
اسﻼﻣﻰآوردهشد؛ﻫﻤﻴﻦﮔﻮﻧﻪدرافرﻳقاﻧﻴزﻳﻚتعدادﻣﻨاطقبﻪتصرفﻣسﻠﻤاﻧاندرآﻣد. 129
حضرتعثﻤان
حﻴﻦخﻼفتشانقﻮةبحرىرااﻳجادوقرآنﻛرﻳﻢراﻛﻪجﻤعآورى
آندرزﻣانخﻼفتابﻮبﻜرصدﻳق
صﻮرتﮔرفتﻪبﻮدبﻪصﻮرتﻣصاحف،تحرﻳرو
بﻪﻣﻨاطقﻣفتﻮحﻪفرستادﻧد. بعدازدوازدهسالخﻼفت،درسال36ﻫجرىتﻮسطشﻮرشﻴان
حضرتعثﻤان
حﻴﻦتﻼوتقرآنﻛرﻳﻢبﻪشﻬادترساﻧﻴدهشد.
ﻓعاﻟﻴت داخﻞ صﻨﻒ شاﮔردانبﻪدوﮔروهتقسﻴﻢشﻮﻧد،ﮔروهاولراجعبﻪزﻧدهﮔﻰحضرتعثﻤان
و
ﮔروهدومدربارةفتﻮحاتدورةخﻼفتآنحضرتباﻫﻢبحثﻧﻤاﻳﻨد. سؤاﻻت -1حضرتعثﻤان
چﮕﻮﻧﻪبﻪخﻼفتبرﮔزﻳدهشد؟
-2ﻛدامﻣﻨاطقدرزﻣانخﻼفتحضرتعثﻤان -3حضرتعثﻤان
فتحشد؟
چﻪوقتوچﮕﻮﻧﻪبﻪشﻬادترسﻴد؟
ﻓعاﻟﻴت خارج از صﻨﻒ شاﮔردانراجعبﻪزﻧدهﮔﻰحضرتعثﻤان
بااستفادهازﻣعﻠﻮﻣاتعﻠﻤاوداﻧشﻤﻨدان
وﻣﻨابعدستداشتﺔخﻮﻳشﻣعﻠﻮﻣاتحاصﻞودرصﻨفارائﻪﻧﻤاﻳﻨد.
130
درس چﻬﻞ و ﻳﻜﻢ
حضرت عﻠﻰ
دراﻳﻦدرسراجعبﻪﻧسب،چﮕﻮﻧﻪﮔﻰشخصﻴتووقاﻳعﻣﻬﻢدورةخﻼفتحضرت عﻠﻰ(ﻛرماﷲوجﻬﻪ)ﻣعﻠﻮﻣاتحاصﻞﻣﻰﻧﻤاﻳﻴد. بﻦابﻮطاﻟب،پسرﻛاﻛاوداﻣادپﻴاﻣبر ﻣﻰباشد.ﻟقبﻣبارک حضرتعﻠﻰ وىاسداﷲوحﻴدربﻮدهوبﻪﻛﻨﻴتابﻮاﻟحسﻦوابﻮترابﻧﻴزﻣعروفبﻮد.اﻳشان21سالقبﻞاز ﻫجرتدرﻣﻜﻪزادهشد،دهساﻟﻪبﻮدﻛﻪبﻪدﻳﻦاسﻼمﻣشرفﮔردﻳد.وىدرراهاسﻼمازﻫﻴچ ﮔﻮﻧﻪاﻳثاروفداﻛارىدرﻳغﻧﻮرزﻳد.درشبﻫجرترسﻮلاﻛرم دربسترشانخﻮابﻴدتا آنعدهﻛفارىﻛﻪخاﻧﺔپﻴاﻣبر راﻣحاصرهﻛردهبﻮدﻧداغفالشﻮﻧدوﻣطﻤئﻦﮔردﻧدﻛﻪ پﻴاﻣبر جاﻳﻰﻧرفتﻪودربسترخﻮدخﻮاباست.حضرتعﻠﻰﻛرماﷲوجﻬﻪبابعﻠﻢو داﻧشبﻮدهودرعقدﻣﻮاخاتشخصحضرترسﻮلاﻛرم بﻪوىدستبرادرىداد. در روز دوم ،ﻣردم در ﻣدﻳﻨﺔ ﻣﻨﻮره بﻪ او بعد از شﻬادت حضرت عثﻤان بﻴعتﻧﻤﻮدهوىرابﻪحﻴثاﻣﻴراﻟﻤؤﻣﻨﻴﻦاﻧتخابﻛردﻧد.دردورةخﻼفتوىحضرت ﻫرچﻪ وﻫﻢﻧظراﻧشاصرارداشتﻨدتاقصاصقاتﻼنحضرتعثﻤان ﻣعاوﻳﻪ استدﻻلﻣﻰﻛردﻛﻪتاآرامشدنوضعداخﻠﻰ عاجﻞﮔرفتﻪشﻮدواﻣاحضرتعﻠﻰ حﻜﻮﻣت ،اﻧدﻛﻰ اﻧتظار ﻣﻰباﻳد ﻛشﻴد .سر اﻧجام ،در ﻧزدﻳﻜﻰ بصره طرفداران حضرت آﻣادةجﻨﮓشدﻧدقبﻞازوقﻮعجﻨﮓ وطرفدارانقصاصحضرتعثﻤان عﻠﻰ ﻧزدﻳﻚبﻮدﻛﻪبﻴﻦطرفﻴﻦصﻠحبرقرارﮔردد؛اﻣا بﻪﻣﻴاﻧجﻰﮔرىحضرتقعقاع بﻪاثرتحرﻳﻚعبداﷲبﻦسباىﻳﻬﻮدىﻣﻨافق،جﻨﮓدرشبآغازشدحضرتطﻠحﻪو دوتﻦازاصحابعشرةﻣبشرهبﻪشﻤﻮلتعدادزﻳادىازاصحابشﻬﻴدشدﻧدو زبﻴر ﻛﻪباﻻى پاﻳانﻳافت.حضرتاماﻟﻤؤﻣﻨﻴﻦعاﻳشﻪ جﻨﮓبﻪﻧفعحضرتعﻠﻰ بﻪﻣدﻳﻨﺔ شترسﻮاربﻮددستﮕﻴرشدهوبابرادرشبااحترامزﻳادبﻪاﻣرحضرتعﻠﻰ ﻣﻨﻮرهفرستادهشدﻧد. جﻨﮓ صﻔﻴﻦ درسال37ﻫجرىدر وحضرتﻣعاوﻳﻪ اﻳﻦجﻨﮓبﻴﻦحضرتعﻠﻰ ﻣقامصفﻴﻦواقعﮔردﻳد.حضرتعﻠﻰ(ﻛرماﷲوجﻬﻪ)بعدازپﻨجسالخﻼفتدرسال40 131
ﻫجرىروز19رﻣضانﻣبارکتﻮسطعبداﻟرحﻤﻦابﻦﻣﻠجﻢﻳﻚتﻦازپﻴروانتفﻜرخﻮارج، درحاﻟﻰﻛﻪجﻬتاداىﻧﻤازفجربﻪسﻮىﻣسجدروانبﻮدﻣجروحﮔردﻳدﻛﻪسراﻧجاماز اثرﻫﻤﻴﻦجراحتدوروزبعدبﻪتارﻳخ21رﻣضانﻣبارکبﻪدرجﺔعاﻟﻰشﻬادتﻧاﻳﻞﮔردﻳد. وىاﻣﻮرخﻼفتراباﻛﻤالعداﻟت،اﻧصاف،شفقتوﻣﻬرباﻧﻰبررعاﻳابﻪپﻴشﻣﻰبرد. را بﻪ ﻣسﻠﻤاﻧان پسر ارشدش حضرت حسﻦ پس از شﻬادت حضرت عﻠﻰ خﻼفتبرﮔزﻳدﻧد،اﻳشانبعدازبحثوتحقﻴقبﻪاﻳﻦﻧتﻴجﻪرسﻴدﻛﻪباﻳدبﻪخاطرحفظجان وﻣالووحدتﻣسﻠﻤاﻧانازدشﻤﻨﻰورقابتباﻣعاوﻳﻪبﻦابﻮسفﻴاندستبرداشتﻪازداعﻴﺔ خﻼفتبﮕذرد.اﻳﻦاﻣرسببﮔردﻳدﻛﻪباحضرتﻣعاوﻳﻪرابطﻪبرقرارﻧﻤﻮدهازخﻼفت بﻪﻧفعاودرﮔذشتوباﻫﻢاتفاقﻧﻤﻮدﻧدﻛﻪباﻳستﻰﻣعاوﻳﻪبعدازخﻮد،اﻣﻮرخﻼفترابﻪ خﻮدﻣسﻠﻤاﻧانواﮔذاردتاآزاداﻧﻪخﻠﻴفﺔخﻮﻳشرابرﮔزﻳﻨﻨدوبﻪﻫﻤﻴﻦشﻜﻞ،تﻮافقصﻮرت پذﻳرفتوخﻼفتبﻪدودﻣاناﻣﻮىاﻧتقالﻧﻤﻮد.
ﻓعاﻟﻴت داخﻞ صﻨﻒ شاﮔردانبدوﮔروهتقسﻴﻢشﻮﻧد.ﮔروهاولراجعبﻪچﮕﻮﻧﻪﮔﻰبﻪخﻼفترسﻴدنحضرت عﻠﻰﻛرماﷲوجﻬﻪوﮔروهدومدرﻣﻮردحﻮادثدورهخﻼفتﻣﻮصﻮفبحثﻧﻤاﻳﻨد. سؤاﻻت -1راجعبﻪﻧسبحضرتعﻠﻰﻛرماﷲوجﻬﻪچﻪﻣﻰداﻧﻴد؟ -2جﻨﮓصفﻴﻦﻣﻴانﻛﻰﻫاواقعشد؟ -3حضرتعﻠﻰﻛرماﷲوجﻬﻪدرﻛدامسالوازطرفﻛﻰبﻪشﻬادترسﻴد؟ ﻓعاﻟﻴت خارج از صﻨﻒ شاﮔردانراجعبﻪاحﻮالزﻧدهﮔﻰحضرتعﻠﻰﻛرماﷲوجﻬﻪازعﻠﻤاواﻣاﻣانﻣساجدو ﻣﻨابعدستداشتﻪخﻮﻳشﻣعﻠﻮﻣاتحاصﻞودرصﻨفارائﻪﻧﻤاﻳﻨد.
132
درس چﻬﻞ و دوم ﻧﮕاه ﻣختصرى بﻪ دورة درخشان خﻠفاى راشدﻳﻦ (رضﻰ اﷲ تعاﻟﻰ عﻨﻬﻢ)
دراﻳﻦدرسدرﻣﻮردچﮕﻮﻧﻪﮔﻰسﻴاستخﻠفاىراشدﻳﻦ ساﻳرحﻮادثوتحﻮﻻتﻣعﻠﻮﻣاتارائﻪﻣﻰﮔردد.
،دستآوردﻫاو
ﻛﻪازرحﻠتپﻴاﻣبربزرگاسﻼمدرسال11ﻫجرىآغاز دورةخﻠفاىراشدﻳﻦ وباشﻬادتاﻣﻴراﻟﻤﻮﻣﻨﻴﻦحضرتعﻠﻰﻛرماﷲوجﻬ ُﻪدرسال40ﻫجرتبﻪپاﻳانﻣﻰرسد، ﻧﻤاﻳاﻧﮕرشﻬﻜارىﻫاىتارﻳخﻰوﻣاﻳﺔافتخارعاﻟﻢاسﻼمﻣﻰباشد. طﻰاﻳﻦﻣدتزﻣان،خﻠفاىاسﻼمﻣﻰﻛﻮشﻴدﻧدتابﻪاﻧدازةذ ّرةازاحﻜام،اواﻣروﻧﻮاﻫﻰ قرآنﻛرﻳﻢوسﻨتپﻴاﻣبر عدولﻧﻨﻤاﻳﻨد.وباتﻤامقﻮتبرآناحﻜامواواﻣراستﻮارو عاﻣﻞباشﻨد.آنﻫاﻣاﻧﻨدرسﻮلﻛرﻳﻢ باﻣردمرفتارﻧﻴﻚﻧﻤﻮدهوبﻪﻫداﻳاتورﻫﻨﻤاﻳﻰ اﻳشان ﻣﻰپرداختﻨد .عدل ،اﻧصاف ،ﻣساوات ،برابرى و برادرى را تبﻠﻴغ ،تروﻳج ،تحﻜﻴﻢ و تعﻤﻴﻞﻣﻰﻧﻤﻮدﻧد. خﻠفاىراشدﻳﻦﻛساﻧﻰبﻮدﻧدﻛﻪخﻮدرادربرابرخداوﻧد وﻣردمﻣسؤولوجﻮابده ﻣﻰشﻤردﻧدوﻫرﻟحظﻪﻫﻢبﻪحسابدﻫﻰحاضربﻮدﻧدوجزازخداوﻧد ازﻫﻴچﻛسدﻳﮕر ترسﻧداشتﻨد. آنﻫاازقﻬروغضبخداوﻧد وضاﻳعﻧﻤﻮدنحقﻮقﻣردمسختدرﻫراسبﻮدﻧداز سؤالوجﻮابروزجزاغافﻞﻧبﻮدﻧد.شﻮﻛتودبدبﻪراﻧﻤﻰپسﻨدﻳدﻧد.ﻫرﻛسﻣﻰتﻮاﻧست ﻫروقتودرﻫرجابااﻳشانﻣﻼقاتﻛﻨدداراﻟخﻼفﻪشانﻣساجد،فرششانبﻮرﻳاوقصرشان ﻫﻤﻴﻦﻣساجدﻣتبرکبﻮد.بﻪشﻜﻢسﻴرغذاﻧﻤﻰخﻮردﻧددرخاﻧﻪوﻣحﻞﻛارخﻮدﻧﮕﻬبان ّ ﻧداشتﻨد.آنﻫادرراهخداوﻧد ﻟحظﻪازجﻬادقﻮﻟﻰوفعﻠﻰبازﻧﻨشستﻨد.دروحدتواتحاد ﻣردمسعﻰبﻠﻴغﻣﻰﻛردﻧد.اﻳشانﻛﻪازجاﻧببزرﮔانصحابﻪاﻧتخابشدهبﻮدﻧداﻣﻮرﻣردم ِ سپردﻧدوازآنﻣراقبتجدى رابﻪصاحباناستعدادواﻫﻞتقﻮىﻳعﻨﻰﻛاررابﻪاﻫﻠشﻣﻰ ﻣﻰﻛردﻧد. دردورةخﻠفاىراشدﻳﻦﻧظامﻫاىعسﻜرى،قضاﻳﻰ،ﻣاﻟﻴاتﻰ،پستﻰ،ﻣحاسبﻪ،تعﻠﻴﻤﻰو تربﻴتﻰوﻫﻢدﻳﻮانخراجبﻪطﻮرعامبﻪوجﻮدآوردهشدﻧد. ﻓتﻮحات در دورة خﻠﻔاى راشدﻳﻦ وا بستﻪ بﻪ عﻮاﻣﻞ ذﻳﻞ بﻮد:
درﻫﻤﺔاﻣﻮرترسازخدا ورضاىاوتعاﻟﻰﻧزدشانﻣطرحبﻮد.عزتوفﻼحرادرپاﻳدارىبﻪاسﻼمﻣﻰدﻳدﻧد.اتحاد،پاکﻧفسﻰ،اﻳﻤاﻧدارىوخدﻣتصادقاﻧﻪدرجﻬادعاﻣﻞﻣﻮفقﻴتاﻳشانشﻤرده133
ﻣﻰشد. ﻣسﻠﻤاﻧانبﻪاﻳﻦعقﻴدهﻣﻰجﻨﮕﻴدﻧدﻛﻪاﮔرباﻛفاردرجﻨﮓﻛشتﻪشﻮﻧدشﻬﻴدواﮔرزﻧدهﻣاﻧدﻧدغازىﻣﻰشﻮﻧد. ﻣسﻠﻤاﻧانباﻣردمﻛشﻮرﻫاىﻣفتﻮحﻪصﻤﻴﻤاﻧﻪوبرادراﻧﻪبرخﻮردﻣﻰﻧﻤﻮدﻧد.عقﻴدهشاناﻳﻦبﻮدﻛﻪاجﻞتغﻴﻴرﻧﻤﻰﻛﻨد؛پسباخاطرجﻤعﻰﻣﻰجﻨﮕﻴدﻧد.تﻜﻴﻪوتﻮﻛﻞبرخداوﻧد ﻧﻴزﻳﻜﻰازعﻮاﻣﻞدﻳﮕرفتﻮحاتبﻮد.حفظاسراروﻣشﻮرهراارجﻣﻰﮔذاشتﻨد.بﻪﻧظﻢوقﻮﻣاﻧدهواحدواطاعتازاوﻟﻮاﻻﻣرﮔردنﻣﻰﻧﻬادﻧد.شﻜﻴباوصابربﻮدﻧد.دربرابرﮔرسﻨﻪﮔﻰ،تشﻨﻪﮔﻰ،وﻫرﮔﻮﻧﻪﻣشﻜﻼتاستقاﻣتﻛرده،ﻣﻰرزﻣﻴدﻧد.چﻨﻴﻦصفاتوقاطعﻴتخﻠفاىراشدﻳﻦباعثشدﻛﻪدﻳﻦﻣبﻴﻦاسﻼمتادورترﻳﻦﻧقاط جﻬاناﻧتشارﻧﻤﻮدهوتعدادزﻳادىازساﻛﻨانجﻬانبﻪآنﻣشرفشﻮﻧد.
ﻓعاﻟﻴت داخﻞ صﻨﻒ شاﮔردانبدوﮔروهتقسﻴﻢشﻮﻧد،ﮔروهاولراجعبﻪاحﻮالشخصﻰخﻠفاىراشدﻳﻦ(رضﻰ اﷲتعاﻟﻰعﻨﻬﻢ)وﮔروهدومراجعبﻪعﻤﻞﻛردﻫاىدورةخﻼفتباﻫﻢبحثﻧﻤاﻳﻨد. سؤاﻻت -1خﻠفاى راشدﻳﻦ در زﻧدهﮔﻰ رسﻤﻰ و شخصﻰ شان از چﻪ ﻧﻮع خط ﻣشﻰ پﻴروى ﻣﻰﻛردﻧد؟ -2راجعبﻪعﻮاﻣﻞفتﻮحاتاسﻼﻣﻰدردورةخﻠفاىراشدﻳﻦﻣعﻠﻮﻣاتخﻮﻳشراارائﻪ ﻧﻤاﻳﻴد. ﻓعاﻟﻴت خارج از صﻨﻒ شاﮔردانراجعبﻪﻫﻤﻪجرﻳاﻧاتزﻧدهﮔﻰخﻠفاىراشدﻳﻦ ﻣﻨابعدستداشتﻪﻣعﻠﻮﻣاتحاصﻞودرصﻨفارائﻪﻧﻤاﻳﻨد.
باﻛﻤﻚعﻠﻤاىﻣحﻞو
134
درس چﻬﻞ و سﻮم
اﻣﻮﻳان 132 -41ﻫـ 750 -661م
دراﻳﻦدرسراجعبﻪحضرتﻣعاوﻳﻪ وحﻤاسﻪعاشﻮراﻣعﻠﻮﻣاتارائﻪﻣﻰﮔردد. ﻣؤسساﻳﻦخاﻧدانحضرتﻣعاوﻳﻪ
،خﻠفاىﻣشﻬﻮراﻣﻮى،فتﻮحاتاﻣﻮىﻫا
ﻣﻰباشد،ازاﻳﻦخاﻧﻮاده14تﻦحﻜﻮﻣت
وآخرﻳﻦآنﻣروانﻣﻰباشد،دراﻳﻦدوره ﻧﻤﻮدهاﻧدﻛﻪﻧخستﻴﻦآنحضرتﻣعاوﻳﻪ داﻣﻨﺔفتﻮحاتاسﻼﻣﻰدرغربتاﻫسپاﻧﻴﻪوفراﻧسﻪودرشرقاﻟﻰترﻛستان،چﻴﻦوﻫﻨد رسﻴد.
حضرت ﻣعاوﻳﻪ رضﻰ اﷲ عﻨﻪ وﻧﻮاسﺔحربﻣﻰباشد15سالقبﻞازﻫجرت پسرابﻮسفﻴان حضرتﻣعاوﻳﻪ از بزرﮔان قﻮم قرﻳش در ﻣﻜﻪ ﻣعظﻤﻪ تﻮﻟد شده است پدرش حضرت ابﻮسفﻴان بﻮد.ودرروزفتحﻣﻜﻪباﻫﻤﻪخاﻧﻮادهاشبﻪدﻳﻦﻣبﻴﻦاسﻼمﻣشرفﮔردﻳدﻧد.حضرت ﻳﻜﻰازﻛاتبانوحﻰﻧﻴزﻣﻰباشدﻛﻪازطرفحضرتﻣحﻤد وظﻴفﻪﻛتابت ﻣعاوﻳﻪ وحﻰبراﻳشسپردهشدهبﻮد. بﻪ واﻟﻰشامبﻮد.زﻣاﻧﻰﻛﻪحضرتعﻠﻰ درزﻣانخﻼفتحضرتعثﻤان بﻪخﻼفتبرﮔزﻳدهشدبعدازﮔذشتچﻨدﻣاه شﻬادترسﻴدوحضرتاﻣامحسﻦ ﻛﻪ واﻟﻰ شام بﻮد بﻪ اﻳﻦ تﻮافق رسﻴد ﻛﻪ حضرت ﻣعاوﻳﻪ با حضرت ﻣعاوﻳﻪ ﻧﻤﻰتﻮاﻧدبعدازخﻮدشﻛسﻰرابﻪحﻴثجاﻧشﻴﻦخﻮﻳشتعﻴﻴﻦﻛﻨد؛بﻠﻜﻪباﻳداﻳﻦاﻣر اﻣﻴرتﻤامﻛشﻮراسﻼﻣﻰ رابﻪﻣسﻠﻤاﻧانواﮔذارﻧﻤاﻳد.بﻪاﻳﻦترتﻴبحضرتﻣعاوﻳﻪ ﮔردﻳد.وحضرتاﻣامحسﻦازخﻼفتدستﻛشﻴد.حضرتﻣعاوﻳﻪدﻣشقراپاﻳتخت خﻮدقرارداد،بﻪبﻨﻰﻫاشﻢاحترامزﻳادقاﻳﻞبﻮد.اوﻣراﻛشواﻟﻤغربرادرغرب،ترﻛﻴﻪ رادرشﻤال،سﻴستانوخراسانرادرشرقفتحﻧﻤﻮد. دراﻳجادقﻮةﻧﻴروﻣﻨدبحرىسعﻰفراوانﻣبذولداشتﻪودراﻳﻦراهبﻪﻣﻮفقﻴتﻫاى شاﻳاﻧﻰدستﻳافت.حضرتﻣعاوﻳﻪدرسال61ﻫجرىوفاتﻳافت. 135
ﻳزﻳد 64-61ﻫـق684-681/.م ﻳزﻳددرسال25ﻫـ.ق.تﻮﻟدشدهودرسال61ﻫـ.ق.بعدازوفاتپدرشحضرت ﻣعاوﻳﻪ
بﻪقدرترسﻴد.دردورانحﻜﻤراﻧﻰوىحﻤاسﺔﻛربﻼبﻪوقﻮعپﻴﻮستﻛﻪطﻰ
آنحضرتاﻣامحسﻴﻦ
با72تﻦازﻳاراﻧشبﻪشﻬادترسﻴدﻧد.ﻳزﻳددرسال64ﻫـ.
ق.وفاتﻧﻤﻮد.
عبداﻟﻤﻠﻚ بﻦ ﻣروان 86-65ﻫـ705-685/م پسازوفاتﻳزﻳد،پسرشﻣعاوﻳﻪثاﻧﻰبﻪسﻠطﻨترسﻴد.زﻣاﻣدارىوى40روززﻳاددوام ﻧﻜرد،درعﻮضﻣروانبﻦحﻜﻢزﻣاماﻣﻮررابﻪدستﮔرفت.وىوعدهﻧﻤﻮدﻛﻪزﻣاماﻣﻮر رابﻪخاﻟدپسرﻣعاوﻳﻪدومبسپارد.زﻣاﻧﻰﻛﻪقدرتدردستوىﻣتﻤرﻛزشدباﻣادرخاﻟد ﻧﻜاحﻛردودرعﻮضخاﻟد،پسرخﻮدعبداﻟﻤﻠﻚوعبداﻟعزﻳزراﻳﻜﻰپﻰدﻳﮕرىوﻟﻴعﻬد تعﻴﻴﻦﻧﻤﻮد. بعدازﻣرگﻣروانعبداﻟﻤﻠﻚبﻪقدرترسﻴد.وىبصره،ﻛﻮفﻪوساﻳرﻣﻨاطقراﻛﻪدر دستعبداﷲبﻦزبﻴر
بﻮدتحتتصرفخﻮﻳشدرآورد.بعدفتﻨﺔخﻮارجراازبﻴﻦبرد
درشرقداﻣﻨﺔفتﻮحاتراتاﻛابﻞاﻣتدادداد،درشﻤالقسطﻨطﻨﻴﻪراتصرفﻧﻤﻮد.عقبﻪبﻦﻧافع سرزﻣﻴﻦﻫاىشﻤالافرﻳقاراﻛﻪازدسترفتﻪبﻮدواپسبﻪدستآورد.عبداﻟﻤﻠﻚبﻦﻣروان بعداز21سالپادشاﻫﻰدرسال86ﻫجرىبﻪعﻤر63ساﻟﻪﮔﻰوفاتﻧﻤﻮد.ﻧاﻣبردهاوﻟﻴﻦ زﻣاﻣداراسﻼﻣﻰبﻮدﻛﻪسﻜﻪرابﻪﻧامخﻮدضربﻧﻤﻮددرحاﻟﻰﻛﻪقبﻞازوىدرﻣﻤﻠﻜت سﻜﻪﻫاىروﻣﻰوساساﻧﻰرواجداشتوﻫﻢدردورانپادشاﻫﻰوىزبانعربﻰدرتﻤامدواﻳر دوﻟتﻰرسﻤﻴتپﻴداﻛرد.
136
عﻤر بﻦ عبداﻟعزﻳز 101-99ﻫـ. ﻛسﻰبﻮدﻛﻪازداﻧش،تقﻮاوعدل درخاﻧداناﻣﻮى،حضرتعﻤربﻦعبداﻟعزﻳز برخﻮردار و بدان شﻬرت داشت .وى سعﻰ ﻣﻰﻛرد تا ﮔام بﻪ ﮔام خﻠفاى راشدﻳﻦ(رض) حرﻛتﻧﻤاﻳد.اوبعدازﻣرگسﻠﻴﻤاندرسال99ﻫـ.بﻪخﻼفترسﻴدﻣﻮصﻮفﻣطابق دساتﻴرقرآنواحادﻳثﻧبﻮىرفتارﻣﻰﻧﻤﻮد،وىبﻪسببرعاﻳتعداﻟتبﻪعﻤرثاﻧﻰوخﻠﻴفﺔ راشدهپﻨجﻢﻣسﻤﻰشدهاست. دردورةخﻼفتخﻮﻳشتﻤامواﻟﻴانوقضاتدورةاﻣﻮى حضرتعﻤربﻦعبداﻟعزﻳز راعزلﻛردوبﻪجاىآنﻫااشخاصباتقﻮا،عادل،پاکﻧفسوبااﻳﻤانراﻣقررﻧﻤﻮد.در اصﻮلخراجوﻣاﻟﻴاتتغﻴﻴراتواردﻛرد. خراجسﻨﮕﻴﻦوطاقتفرساراازﻣردمﻟغﻮوآنراﻣطابقتﻮانﻣردمعﻴارساخت.سﻮء استفاده از بﻴت اﻟﻤال و داراﻳﻰﻫاى عاﻣﻪ را ﻣاﻧع شد ،با خاﻳﻨان ،رشﻮهخﻮران ،ﻣفسدان با قاطعﻴتﻣبارزهﻣﻰﻛردوازﻫﻤچﻮافرادﻧاساﻟﻢشدﻳداًﻧفرتداشت. ،خﻮارجوتﻤاﻣﻰﻣخاﻟفان ﻧسبتروشوبرخﻮردعادﻻﻧﺔحضرتعﻤربﻦعبداﻟعزﻳز ازﻣخاﻟفتبادوﻟتدستﻛشﻴدﻧد.وىبراىرفاهوسﻼﻣتﻰﻣردمشفاخاﻧﻪﻫاوﻧﻬرﻫا،بﻨدﻫاى آبوﻛاﻧالﻫاىرااحداثﻧﻤﻮدﻛﻪبﻪاثرآنزﻣﻴﻦبﻪﻛشتوزراعتآﻣادهشدوﻫﻢﻣقدار اوﻟﻴﻦﻛسﻰبﻮدﻛﻪ اراضﻰبﻪﻣستحقﻴﻦآنتﻮزﻳعﮔردﻳد؛ﻫﻤچﻨانعﻤربﻦعبداﻟعزﻳز بعداز رسﻤاًبﻪجﻤعآورىاحادﻳثﻧبﻮى دستﻮرداد.حضرتعﻤربﻦعبداﻟعزﻳز دوسالوپﻨجﻣاهخﻼفتبﻪتﻮطﻴﺔدستﻪﻳﻰازخاﻳﻨانبﻪدستﻳﻚغﻼمخاﻳﻦشﻬﻴدشد. اﻣﻮﻳاندرحدودﻳﻚقرنباﻻىجﻬاناسﻼمحﻜﻮﻣتراﻧدﻧدﻛﻪﻣشﻬﻮرترﻳﻦاﻣراىآنﻫا قرارذﻳﻞاست: 60-40ﻫـ.ق. -1ﻣعاوﻳﻪبﻦابﻮسفﻴان -2ﻳزﻳدبﻦﻣعاوﻳﻪ64-60ﻫـ.ق. -3عبداﻟﻤﻠﻚبﻦﻣروان86-65ﻫـ.ق. -4وﻟﻴدبﻦعبداﻟﻤﻠﻚ96-87ﻫـ.ق. -5سﻠﻴﻤانبﻦعبداﻟﻤﻠﻚ99-97ﻫـق 137
101-99ﻫـق -6عﻤربﻦعبداﻟعزﻳز -7ﻳزﻳددومبﻦعبداﻟﻤﻠﻚ105-101ﻫـق -8ﻫشامبﻦعبداﻟﻤﻠﻚ125-105ﻫـق -9وﻟﻴدبﻦعبداﻟﻤﻠﻚدوم126-125ﻫـق -10ﻳزﻳدبﻦوﻟﻴدبﻦعبداﻟﻤﻠﻚسﻮم127-126ﻫـق -11ﻣروانبﻦﻣحﻤد132-127ﻫـق حﻜﻮﻣتاﻣﻮىﻫاتقرﻳباًبعدازﻳﻚقرنحﻜﻤرواﻳﻰروبﻪاﻧحطاطﻧﻬادهوآخرﻳﻦحﻜﻤران آنﻣرواندرﻧزدﻳﻜﻰحرانشﻜستخﻮردهودرحاﻟتفراربﻪجاﻧبﻣصرﻛشتﻪشدوبﻪ اﻳﻦترتﻴب،دودﻣانعباسﻴانبﻪقدرترسﻴدوتارﻳخاسﻼمواردﻣرحﻠﻪﻳﻰجدﻳدﮔردﻳد.
ﻓعاﻟﻴت داخﻞ صﻨﻒ شاﮔردانبدوﮔروهتقسﻴﻢشﻮﻧد،ﮔروهاولدررابطﻪبﻪچﮕﻮﻧﻪﮔﻰبﻪقدرترسﻴدن خاﻧداناﻣﻮىوﮔروهدومراجعبﻪﻛارﻛردﻫاىحضرتﻣعاوﻳﻪ(
)بحثﻧﻤﻮدهوﻧتﻴجﻪ
آنرادرصﻨفارائﻪﻧﻤاﻳﻨد. سؤاﻻت -1حضرتﻣعاوﻳﻪ
پسرﻛﻰوﻧﻮاسﻪﻛﻰبﻮد؟
-2داﻣﻨﺔفتﻮحاتاسﻼمدرزﻣانحضرتﻣعاوﻳﻪ
تاﻛدامﻣﻨاطقﻣﻰرسﻴد؟
-3ﻛدامخﻠﻴفﺔاﻣﻮىبﻪﻧامعﻤرثاﻧﻰوخﻠﻴفﺔراشدةپﻨجﻢﻧاﻣﻴدهﻣﻰشد؟ ﻓعاﻟﻴت خارج از صﻨﻒ شاﮔردانراجعبﻪچﮕﻮﻧﻪﮔﻰخﻼفتحضرتﻣعاوﻳﻪ
ﻣعﻠﻮﻣاتجﻤعآورىﻧﻤاﻳﻨد
وآنرادرصﻨفارائﻪﻧﻤاﻳﻨد.
138
درس چﻬﻞ و چﻬارم
وضعﻴت اﻗتصادى ،ادارى ،فرﻫﻨﮕﻰ و ﻧظاﻣﻰ در زﻣان اﻣﻮىﻫا 132 -41ﻫـ ق در اﻳﻦ درس در ﻣﻮرد ﻣساﻳﻞ سﻴاسﻰ ،اقتصادى ،ﻛﻠتﻮرى و ﻧظاﻣﻰ عصر اﻣﻮﻳان ﻣعﻠﻮﻣاتارائﻪﻣﻰﮔردد. دردورةاﻣﻮىﻫاﻳﻚسﻠسﻠﻪتغﻴﻴراتﻣﻬﻢازﻧﮕاهاقتصادىبﻪﻣﻴانآﻣد.تحتعﻨاوﻳﻦ غﻨﻴﻤت،عشر،خﻤس،اﻣـﻮالواجﻨاسزﻳادىازﻛشﻮرﻫاىﻣفتﻮحﺔآسﻴاﻳﻰوافرﻳقاﻳﻰ بﻪداراﻟخﻼفتدﻣشقارسالﻣﻰﮔردﻳد.روابطتجارىدرﻣﻴانﻣﻤاﻟﻚﻣتصرفﻪبﻴشتردر جرﻳانافتاد. ازﻟحاظتﻤدﻧﻰوثقافتﻰ،شﻬرﻫاىزﻳادىدردورةاﻣﻮﻳاناعﻤارشد،اﻳﻦشﻬرﻫا داراىبرجﻫاىبﻠﻨدبﻮدهودرعﻴﻦحالشﻜﻞقﻠعﻪﻫاىدفاعﻰراﻧﻴزداشت.دﻣشقﻛﻪ ازطرفخاﻧداناﻣﻮىﻣﻨحﻴثپاﻳتختﻣﻮرداستفادهبﻮددرآنزﻣان،ﻳﻜﻰازشﻬرﻫاى قشﻨﮓجﻬانﻣحسﻮبﻣﻰﮔردﻳد. براىاوﻟﻴﻦباردردورهاﻣﻮى،درزﻣانعبداﻟﻤﻠﻚسﻜﻪضربزدهشد.قبﻞازآن سﻜﻪﻫاى روﻣﻰ و ساساﻧﻰ رواج داشت .در زﻣان حضرت عﻤر بﻦ عبداﻟعزﻳز(
)
زﻣﻴﻦﻫاىخرابﻪتحتآبقرارﮔرفتﻪوبراىزراعتآﻣادهشد.شفاخاﻧﻪﻫابراىعﻼج ﻣرﻳضاناﻳجادشد،بﻪزراعتتﻮجﻪبﻴشترﻣبذولﮔردﻳد.براىپﻴشرفتزراعت،ﻧﻬرﻫاحفر وبﻨدﻫاىآبﻰﻧﻴزاﻳجادﮔردﻳد. تﻤدناسﻼﻣﻰدردورةاﻣﻮﻳانرشدسرﻳعداشتﻛﻪتأسﻴسﻣؤسساتخﻴرﻳﻪ،ﻣساجد وازجﻤﻠﻪاعﻤارﻣسجدجاﻣعدﻣشقﻧﻤﻮﻧﻪﻳﻰبارزآناست.ادبﻴاتاسﻼﻣﻰ،عﻠﻮموفﻨﻮن، ﻫﻨروصﻨاﻳعﮔسترشﻳافتﻛﻪازاﻳﻦطرﻳقﻧظاماسﻼمدرجﻬانبﻪعﻨﻮانﻳﻚﻣعﻴاربراى ﻣتﻤدنشدندﻳﮕرانﻣﻮرداستفادهقرارﮔرفت. در بُعدﻧظاﻣﻰ،افرادشاﻳستﻪوداﻧا؛ﻣاﻧﻨد:ﻣﻮسﻰبﻦﻧصﻴردررأسدستﻪﻫاىعسﻜرى 139
(اردو)قرارﮔرفت،ﻣﻮسﻰبﻦﻧصﻴروطارقبﻦزﻳاددرشﻤالافرﻳقاوجﻨﻮبغرباروپاداﻣﻨﺔ اسﻼمراتاﻫسپاﻧﻴارساﻧﻴد،قطﻴبﻪبﻦﻣسﻠﻢداﻣﻨﻪفتﻮحاتوﻣتصرفاتخﻮدراتاﻛشﻮرﻫاى آسﻴاى ﻣﻴاﻧﻪ ،ترﻛستان و ﻛاشغر وسعت داد و ﻫﻢ بﻪ دربار چﻴﻦ ﻫﻴأت اسﻼﻣﻰ را ﮔسﻴﻞ داشت. ﻣحﻤدبﻦقاسﻢدرﻫﻨدتﻮاﻧستفتﻮحاتخﻮدراتاﻛراچﻰوﻣﻠتانوسعتدﻫد.ﻣسﻠﻤﻪبﻦ عبداﻟﻤﻠﻚدرآسﻴاىصغﻴرسرحدفتﻮحاتخﻮﻳشراتاشﻬراﻧطاﻛﻴﻪتﻮسعﻪبخشﻴد.
ﻓعاﻟﻴت داخﻞ صﻨﻒ شاﮔردانبﻪدوﮔروهتقسﻴﻢشﻮﻧد.ﮔروهاولدرﻣﻮرداﻣﻮراجتﻤاعﻰدردورةاﻣﻮىﻫاو ﮔروهدومراجعبﻪفعاﻟﻴتﻫاىﻧظاﻣﻰدراﻳﻦدورهباﻫﻢبحثوﮔفتﮕﻮﻛﻨﻨد. سؤاﻻت -1راجعبﻪﻣاﻟﻴاتاسﻼﻣﻰتﻮضﻴحدﻫﻴد. -2اﻣﻮىﻫاﻛدامشﻬررابﻪحﻴثپاﻳتختخﻮداﻧتخابﻛردﻧد؟ -3اﻣﻮىﻫابﻪﻣﻨظﻮررفاهعاﻣﻪﻛدامﻛارﻫاﻳﻰرااﻧجامدادﻧد؟ -4ﻣحﻤدبﻦقاسﻢﻛدامقسﻤتﻫاراتصرفﻧﻤﻮد؟ ﻓعاﻟﻴت خارج از صﻨﻒ شاﮔرداندررابطﻪبﻪرازﻫاىﻣﻮفقﻴتدورةاﻣﻮىﻫادرعرصﺔتﻤدﻧﻰوﻧظاﻣﻰازعﻠﻤا ﻣحﻞوﻣﻨابعدستداشتﻪخﻮﻳشﻣعﻠﻮﻣاتجﻤعآورىﻧﻤﻮدهوآنرادرصﻨفارائﻪﻧﻤاﻳﻨد.
140
درس چﻬﻞ و پﻨجﻢ
عباسﻴان 656 -132ﻫـ 1258 -750 /م .
درﻳﻦدرسدرﻣﻮردچﮕﻮﻧﻪﮔﻰاﻧتقالحﻜﻮﻣتازخاﻧداناﻣﻮىبﻪعباسﻴانﻣعﻠﻮﻣات ارائﻪﻣﻰﮔردد.
اﻧتﻘال خﻼفت از اﻣﻮﻳان بﻪ عباسﻴان بعدازفﻮتوﻟﻴدبﻦعبداﻟﻤﻠﻚدرسال96ﻫـ.ق.حﻜﻮﻣتاﻣﻮى36سالدﻳﮕرﻧﻴز دوام ﻛرد؛ اﻣا وضع خﻮبﻰ ﻧداشت .خاﻧﻮادة عباسﻰ پﻨﻬان ﻣبارزه ﻣﻰﻛرد .عﻠﻮﻳان ﻧﻴز با اﻣﻮىﻫاازقبﻞﻛﻴﻨﻪداشتﻨد،وﻟﻰﻣﻮضﻮعﻣﻬﻤﻰﻛﻪاﻳﻦخصﻮﻣتﻫاراشﻜﻞعﻠﻨﻰبخشﻴد آنبﻮدﻛﻪاﻣامابراﻫﻴﻢبﻪاﻣرﻣروانبﻪقتﻞرسﻴد.قتﻞوىسببشدتادﻳﮕرعباسﻴان ﻣخاﻟفتخﻮدراعﻠﻨﻰﻛﻨﻨد.ابﻮﻣسﻠﻢخراساﻧﻰدرسال129درﻣروبﻴرقسﻴاﻫﻰبﻠﻨدﻧﻤﻮده وحاﻛﻢاﻣﻮىﻧصربﻦسﻴارراﻛﻪحاﻛﻢﻧﻴشاپﻮربﻮدبﻪعقبﻧشﻴﻨﻰﻣجبﻮرساختوبعد باﻳﻚﻟشﻜرصدﻫزارﻧفرىدرﻛﻨاردرﻳاىزابﻟشﻜر120ﻫزارﻧفرىﻣروانراشﻜست داد.ﻣروان،آخرﻳﻦخﻠﻴفﺔاﻣﻮىبﻪﻣﻮصﻞﮔرﻳختابﻮﻣسﻠﻢبﻴرقسﻴاهرادردﻣشقبﻪاﻫتزاز درآورد.ﻣرواندرﻛﻨاررودﻧﻴﻞتﻮسطعساﻛرعباسﻰبﻪقتﻞرسﻴدوبﻪاﻳﻦترتﻴبخاﻧدان عباسﻰبﻪقدرترسﻴد.
ابﻮاﻟعباس سﻔاح 136-132ﻫـ.ق. ﻧاماصﻠﻰابﻮاﻟعباس،عبداﷲبﻦﻣحﻤدبﻦعبداﷲﻣﻰباشد،زﻣاﻧﻰﻛﻪﻣروانﻛشتﻪشد. ابﻮاﻟعباسرسﻤاًخﻮدشراخﻠﻴفﻪاعﻼنﻛرد.اواوﻟﻴﻦخطبﻪخﻮدرادرروزجﻤعﻪقبﻞاز ) ﻧﻤازبراىﻣسﻠﻤاﻧاناﻳرادﻧﻤﻮدوطﻮرىواﻧﻤﻮدﻛردﻛﻪخطﻣشﻰخﻠفاىراشدﻳﻦ( رادررﻫﻨﻤاﻳﻰوخدﻣتبﻪﻣسﻠﻤاﻧانﻣﻼکعﻤﻞقرارﻣﻰدﻫد؛بﻨابراﻳﻦبﻴاﻧﻴﻪبرﻣردمشﻬر دﻣشقﻣؤثرواقعشد.بعدازآنبﻪﻛشتاردستﻪجﻤعﻰاعضاىخاﻧداناﻣﻮىآغازﻛرد.ودر رﻳختاﻧدنخﻮناﻳشانازﻧﻬاﻳتشدتﻛارﮔرفتﻛﻪازاثرآندرﻛشﻮربزرگاسﻼﻣﻰبﻪ ﻧامسفاح،ﻳعﻨﻰسفاکﻣشﻬﻮروﻣعروفشد.دورةخﻼفتوىﻛﻪﻣدتچﻬارسالبﻮدبﻪ ﻛشتارﻣخاﻟفانسپرىشدودرسال136ﻫـ.وفاتﻳافت. 141
ابﻮجعﻔر عبداﷲ اﻟﻤﻨصﻮر (158-136ﻫـ.ق775-754/.م). بعد از ﻣرگ ابﻮاﻟعباس وﻟﻴعﻬدش ﻣﻨصﻮر برارﻳﻜﺔ خﻼفت ﻧشست .او فرد داﻧا ،عاﻟﻢ و زﻳرکوازوسعتبﻴﻨشوتﻴزﻫﻮشﻰفﻜرىخاصﻰبرخﻮرداربﻮد.براىاستحﻜامخﻼفت عباسﻴان تﻼشﻫاى زﻳادى ﻧﻤﻮد؛ ﻫﻤچﻨان وى در تﻨظﻴﻢ اﻣﻮر دوﻟتﻰ ﻣﻮفق بﻮد و در اﻣﻮر ﻣاﻟﻴات،ﻣعارف،زراعتواحداثراهﻫازحﻤاتزﻳادىﻛشﻴد.دردورةخﻼفتاوﻛدام حادثﻪاﻟﻤﻨاکواقعﻧشد؛بﻠﻜﻪﻣردمزﻧدهﮔﻰخﻮدرابﻪآراﻣشبﻪسرﻣﻰبردﻧد.تﻨﻬاحادثﻪﻳﻰ ﻛﻪازاﻳﻦدورهقابﻞذﻛراستقﻴامعبداﷲبﻦعﻠﻰبﻮدﻛﻪآنﻫﻢازطرفﻣﻨصﻮربﻪشدت سرﻛﻮبﮔردﻳد.ﻣﻨصﻮرﻣرﻛزخﻼفتراازدﻣشقبﻪبغداداﻧتقالداد. وىبعداز22سالحﻜﻮﻣتدرسال158م.درﻣسﻴرسفربﻪحجوفاتﻧﻤﻮد.
ﻣحﻤد اﻟﻤﻬدى بﻦ جعﻔراﻟﻤﻨصﻮر (169-158ﻫـ.ق785-775/.م). ﻣﻬدىبعدازﻣرگپدرشبﻪخﻼفترسﻴد.اوصاحباخﻼقپسﻨدﻳده،حسﻦسﻠﻮک، تقﻮاوتﻮاضعبﻮد.ازاوﻟﻴﻦﻛارﻧاﻣﻪﻫاىاوعفﻮعﻤﻮﻣﻰتعدادىاززﻧداﻧﻴاﻧﻰبﻮدﻛﻪبدون ﮔﻨاهزﻧداﻧﻰشدهبﻮدﻧد.ﻣﻬدىﻣﻠﻜﻴتﻫاوجاﻳدادﻫاىتﻤامﻣخاﻟفانراﻛﻪدرزﻣانﻣﻨصﻮر ﻣصادرهشدهبﻮددوبارهبﻪصاحبانآنبرﮔرداﻧﻴدودرﻣجﻤﻮعباﻫﻤﺔاﻧسانﻫابرخﻮردﻧﻴﻚ داشت.بﻪقضاوقضاتاحترامزﻳادداشتودربرابراﻳشانﻫﻤچﻮﻳﻚفردعادىﻣﻰاﻳستاد وعﻤﻠﻰﻛردنفﻴصﻠﺔآنﻫارابراىخﻮدﻳﻚﻣﻜﻠفﻴتوﻣسؤوﻟﻴتجدىوحتﻤﻰﻣﻰداﻧست. ﻣسجدبﻴتاﻟحرمراوسعتدادوبﻪآباداﻧﻰشاﻫراهﻫا،ﻛاروانسراﻫا،ﻣﻬﻤاﻧخاﻧﻪﻫاوراهﻫاى فرعﻰﻫﻤتﮔﻤاشت.دراﻣﻮرپُستﻰخدﻣاتشاﻳاﻧﻰرااﻧجامدادودراﻳﻦراستاسﻴستﻢﻣﻨظﻢ پُستﻰﻣﻴانﻣﻜﺔﻣعظﻤﻪ،ﻣدﻳﻨﺔﻣﻨﻮره،ﻳﻤﻦوبغدادرابﻪﻣﻴانآورد.براىخاﻧﻮادهﻫاىزﻧداﻧﻴان ازبﻴتاﻟـﻤالﻣعاشﻣقررﻛرد.درروزﻫاىواپسﻴﻦحﻴاتخﻮﻳشپسرانخﻮدرابدﻳﻦترتﻴب ﻫادىوﻟﻴعﻬداولوﻫارونرابﻪوﻟﻴعﻬدىدومتعﻴﻴﻦﻧﻤﻮد.اوبعدازﻳازدهسالخﻼفتدر سال169ﻫـ.دﻧﻴاىفاﻧﻰراوداعﮔفت.
142
ﻣﻮسﻰ اﻟﻬادى (170-169ﻫـ). بﻪتعقﻴبﻣرگاﻟﻤﻬدى،ﻣﻮسﻰاﻟﻬادىبرﻣسﻨدقدرتﻧشستاودراﻳﻦزﻣانبﻴست وچﻬارسالداشت.اﻟﻬادىﻣحافظاندروازهﻫاىدرباررابرطرفﻛردتاﻣردمﻣستقﻴﻤاً ﻣشﻜﻼتشانراباوىبازﮔﻮﻛﻨﻨد.درزﻣانخﻼفتاوادرﻳسدرﻣراﻛشوﻣﻮرﻳتاﻧﻴادوﻟت ﻣستقﻞاعﻼمﻧﻤﻮد.اﻟﻬادىبعدازتقرﻳباًدوسالخﻼفتدرسال170ﻫـوفاتﻧﻤﻮد.
ﻫارون اﻟرشﻴد بﻦ ﻣﻬدى (193-170ﻫـ809-786/.م). ﻫاروناﻟرشﻴدبﻨابروصﻴتپدرشبعدازﻣرگﻣﻮسﻰاﻟﻬادىبﻪخﻼفترسﻴد.وىﻧﻪ تﻨﻬادرخاﻧدانعباسﻰ؛بﻠﻜﻪدرتارﻳخاسﻼمﻳﻚشخصﻴتبزرگبﻮد.دراثرﻣساعﻰاو بﻮدﻛﻪبغدادبﻪپاﻳتختعﻠﻮمدرسطحجﻬانﻣبدلشد. ﻫاروناﻟرشﻴداﻧسانﻣدبروداﻧشﻤﻨدبﻮده.ﻫﻤسراوزبﻴدهﻧﻴزﻳﻚزنﻫﻮشﻴار،عاﻟﻢ وﻳﻚ خاﻧﻢ ﻣﻬربان دﻟسﻮزى بﻮد .براى رفع ﻣشﻜﻼت آب آشاﻣﻴدﻧﻰ ﻣردم ﻣﻜﻪ حاضر شدتابافروشزﻳﻮرشخصﻰخﻮد،پروژةحفرﻧﻬرراازطاﻳفبﻪﻣﻜﻪباﻣﻮفقﻴتبﻪپاﻳان رساﻧدﻛﻪاﻳﻦآبجﻮىتااﻣروزﻫﻢبﻪﻧامﻧﻬرزبﻴدهﻣشﻬﻮراست.ﻫاروناﻟرشﻴدباﻛفاﻳت ودراﻳتشخصﻰخﻮدتﻤامآنشﻮرشﻫاوبغاوتﻫاراﻛﻪدرزﻣانﻫادىبرادرشبﻪ ﻣﻴانآﻣدهبﻮدبﻪصﻮرتﻣساﻟﻤتآﻣﻴزفروﻧشاﻧد.عﻠﻤاوفضﻼرااحترامﻣﻰﻧﻤﻮد.عﻠﻮمو فﻨﻮندردورةاوبﻪاوجخﻮدرسﻴدهبﻮد.وىﻣﻜاتب،ﻣدارس،شفاخاﻧﻪﻫا،ﻛاروانسراﻫا، پﻞﻫا،ﻧﻬرﻫاىبزرگوبﻨدﻫاىآبرااحداثﻧﻤﻮد.ﻳﻜﻰازدستآوردﻫاىﻣﻬﻢزﻣان اوساختﻦساعتدربغدادبﻮد.ﻫﻨﮕاﻣﻰﻛﻪساعتﻰرابﻪشارﻟﻤانشاهفراﻧسﻪبﻪشﻜﻞتحفﻪ فرستاد،شاهفراﻧسﻪازدﻳدنآنساعتبﻪتعجبافتادوباوزﻳرانخﻮدﮔفت«اﻳﻦﻣسﻠﻤاﻧان ﻣردمعجﻴبﻰاﻧدﻛﻪدرﻳﻚقطعﻪآﻫﻨﻰبدﻳﻦﻛﻮچﻜﻰجﻨﻴاتراﻣحبﻮسﻛردهاﻧدﻛﻪاﻳﻦ اشﻴاىﻛﻮچﻚرابﻪحرﻛتدرﻣﻰآورﻧدوصداىتﻚتﻚﻣﻰﻛشﻨد».ﻫاروناﻟرشﻴد اوﻟﻴﻦشخصﻴتاسﻼﻣﻰاستﻛﻪباﻛشﻮرﻫاىچﻴﻦوفراﻧسﻪروابطبرقرارﻛردوبﻪاﻳﻦ ﻛشﻮرﻫاسفرافرستادوسفراىآنﻛشﻮرﻫارادربغدادپذﻳرفت. ﻣﻮصﻮف()9بارﻣﻜﺔﻣﻜرﻣﻪوﻣدﻳﻨﺔﻣﻨﻮرهراﻫﻤراهباحجاجزﻳارتﻧﻤﻮدوبعداز()23سال خﻼفتدرطﻮس(ﻣشﻬد)ﻛﻨﻮﻧﻰوفاتﻧﻤﻮدهودرﻫﻤاﻧجابﻪخاکسپردهشد.
143
ﻣاﻣﻮن اﻟرشﻴد (218-199ﻫـ). اﻣﻴﻦدرپﻰﻣرگﻫاروناﻟرشﻴدبﻪخﻼفترسﻴد.ﻣاﻣﻮنبرادروىﻛﻪبﻪصفتواﻟﻰﻣرواﻳفاى وظﻴفﻪﻣﻰﻧﻤﻮد.خﻼفتاﻣﻴﻦراپذﻳرفت،اﻣاوقتﻰﻛﻪاﻣﻴﻦبﻪتحرﻳﻚفضﻞبﻦربﻴعﻣاﻣﻮنرا ازوﻟﻴعﻬدىبراﻧداخت،ﻣاﻣﻮنﻣجبﻮرشدتابﻪشﻤشﻴردستببرد.ودراﻳﻦوقتازطرفﻣاﻣﻮن، طاﻫرفﻮشﻨجﻰﻛﻪازسرزﻣﻴﻦافغاﻧستاناﻣروزىبﻮد،رﻫبرىﻟشﻜررابﻪعﻬدهداشتوازطرف اﻣﻴﻦعﻠﻰبﻦعﻴسﻰ،سردارىسپاهراعﻬدهداربﻮد.دراﻳﻦﮔﻴرودار،اﻣﻴﻦبﻪقتﻞرسﻴدوباﻣرگ اﻣﻴﻦﻟشﻜروىﻧﻴزشﻜستخﻮردوخﻼفتاسﻼﻣﻰرسﻤاًبﻪﻣاﻣﻮنواﮔذارشد. ﻣاﻣﻮناﻟرشﻴدبﻪﻣعارفتﻮجﻪجدىﻣعطﻮفداشت.دراﻳﻦدورهبﻪعﻠﻮمطب،رﻳاضﻴات، فﻠسفﻪ،ادب،ﻣﻨطقودﻳﮕرعﻠﻮمرشدزﻳادﻧﻤﻮد.ازبسازبانﻫاىخارجﻰبﻪوﻳژهزبانﻻتﻴﻦآثار زﻳادىترجﻤﻪشدهودرﻣجﻤﻮعﻛﻮششﻣﻰشدتاﻧظامسﻴرتﻤدﻧﻰخﻮدراﻫﻤچﻮدورانﻫارون اﻟرشﻴدبﻪسﻮىپﻴشرفتاداﻣﻪدﻫد. وﻟﻰبعدازآﻧﻜﻪﻣاﻣﻮنوفاتﻛردوﻣعتصﻢبﻪقدرترسﻴد.اوطﻮرىﻛﻪﻻزمبﻮدبﻪاﻣﻮر ﻣﻤﻠﻜتحاﻛﻤﻴتچﻨداﻧﻰﻧداشت.بﻪتدرﻳجوبابﻪﻣﻴانآﻣدنحﻜﻮﻣتﻫاىاﻧدﻟس(اسپاﻧﻴا)و فاطﻤﻴاندرﻣصرعﻤ ً ﻼداﻣﻨﺔخﻼفتبغدادﻣحدودشد.درسﻤتشرقﻰخﻼفتاسﻼﻣﻰ،طاﻫر فﻮشﻨجﻰﻛﻪبﻪعﻨﻮانواﻟﻰخراسانازسﻮىﻣاﻣﻮنﻣقررشدهبﻮد.درسال(204ﻫـ).اعﻼن استقﻼلﻧﻤﻮد.دربغدادﻫﻢقدرتاصﻠﻰبﻪدستترﻛانافتاد. آخرﻳﻦخﻠﻴفﺔاﻳﻦسﻠسﻠﻪﻣستعصﻢباﷲبﻮدﻛﻪبﻪدستﻧﻮاسﺔچﻨﮕﻴز(ﻫﻼﻛﻮ)دربغدادبﻪقتﻞ رسﻴدوبﻪاﻳﻦترتﻴبدرسال(656ﻫـ.ق).حاﻛﻤﻴتخاﻧدانعباسﻰپاﻳانﻳافت. ﻓعاﻟﻴت داخﻞ صﻨﻒ شاﮔردانبﻪدوﮔروهتقسﻴﻢشﻮﻧد،ﮔروهاولراجعبﻪچﮕﻮﻧﻪﮔﻰبﻪقدرترسﻴدنعباسﻰﻫاو ﮔروهدومدرﻣﻮردحاﻛﻤﻴتﻫاروناﻟرشﻴدباﻫﻢبحثﻛﻨﻨد. سؤاﻻت -1شخصﻴتبازروﻣﻬﻢخاﻧدانعباسﻰچﻪﻧامداشتوازطرفﻛﻰبﻪقتﻞرسﻴد؟ -2آخرﻳﻦحﻜﻤرانخاﻧﻮادةعباسﻰ،ازطرفﻛﻰبﻪقتﻞرسﻴد؟ - 3دردورةخﻼفتﻣاﻣﻮناﻟرشﻴددرﻛدامبخشﻫاىعﻠﻤﻰپﻴشرفتﻫاصﻮرتﮔرفت؟ -4ﻣﻨصﻮرخﻠﻴفﺔعباسﻰدرﻛدامسالوفاتﻧﻤﻮد؟ ﻓعاﻟﻴت خارج از صﻨﻒ شاﮔردانراجعبﻪپﻴشﻴﻨﺔتارﻳخﻰخاﻧدانعباسﻰوعﻤﻞﻛردآنﻫادردورةخﻼفت،بااستفادهازفﻬﻢ، داﻧشوآﮔاﻫﻰاشخاصآﮔاهوداﻧشﻤﻨدﻣحﻞشانﻣعﻠﻮﻣاتجﻤعآورىودرصﻨفارائﻪﻧﻤاﻳﻨد. 144
درس چﻬﻞ و ششﻢ
اوضاع سﻴاسﻰ ،ادارى ،فرﻫﻨﮕﻰ و اﻗتصادى دورة عباسﻴان در اﻳﻦ درس راجع بﻪ چﮕﻮﻧﻪﮔﻰ اﻣﻮر ادارى و پﻴشرفتﻫاى ﻛﻪ در دوران زﻣاﻣدارىخاﻧدانعباسﻰبﻪخصﻮصدرعرصﺔعﻠﻢوﻫﻨربﻪوجﻮدآﻣدهبﻮدﻣعﻠﻮﻣات حاصﻞﻣﻰﻧﻤاﻳﻴد. عباسﻴانازابتداطﻮرىبﻪﻣردمواﻧﻤﻮدﻣﻰﻛردﻧدﻛﻪاﻣﻮىﻫاازخطﻣشﻰحضرت اﻧحرافﻛردﻧدواﻳشاناﻧدﻛﻪبﻪصﻮرتﻣستقﻴﻢﻣسﻴر پﻴغﻤبر وخﻠفاىراشدﻳﻦ راتعقﻴبﻣﻰﻛﻨﻨد.ﻳﻜﻰازﻧﻤﻮﻧﻪﻫاى شرﻳعتﻣحﻤدى وروشخﻠفاىراشدﻳﻦ اﻳﻦﮔﻮﻧﻪادعا،خطبﺔتارﻳخﻰابﻮاﻟعباسبﻮدﻛﻪدرﻫﻨﮕامبﻪخﻼفترسﻴدنقبﻞازﻧﻤاز جﻤعﻪتﻮسطوىاﻳرادﮔردﻳد. بعدازﻣرگابﻮاﻟعباس،دردورةجعفرﻣﻨصﻮربﻪسﻴاست،تﻮجﻪشاﻳاﻧﻰصﻮرت ﮔرفت ،ابﻮ جعفر ﻣﻨصﻮر شخصﻰ بﻮد ﻛﻪ از داﻧشﻤﻨدان عصر بﻪ صفت ﻣشاوران ﻛار ﻣﻰﮔرفت،ﻣشاورﻳتﻣغزﻣتفﻜروتﻴزﻫﻮشﻳزﻳدبﻦﻣسﻠﻢبﻬترﻳﻦﻣثالبراىثبﻮتاستفادة ابﻮجعفرﻣﻨصﻮرازﻣشاوراناست.ﻳﻜﻰازخصﻮصﻴاتسﻴاستﻧظاﻣﻰدورةعباسﻴاناﻳﻦ بﻮدﻛﻪقبﻞازوقﻮعحادثﻪﻣتﻮجﻪآنﻣﻰشدﻧد،وقتﻰﻛﻪازﻛدامﻛسﻰوﻳاﻛدامجﻬت خطرىاحساسﻣﻰﻛردﻧد،ﻛﻮششﻣﻰﻧﻤﻮدﻧدتاحﻤﻠﺔتعرضﻰوﻳاضربﺔبازدارﻧدهرابر اﻳشانواردﻧﻤاﻳﻨد؛بﻪطﻮرﻣثالوقتﻰﻛﻪابﻮجعفرﻣﻨصﻮرازطرفابﻮﻣسﻠﻢاحساسخطر ﻛرد،براىازبﻴﻦبردناودستبﻪﻛارشدهبﻪزﻧدهﮔﻰاشخاتﻤﻪداد. خصﻮصﻴتدﻳﮕرحﻜﻮﻣتعباسﻰﻫابرقرارساختﻦروابطدﻳپﻠﻮﻣاسﻰجﻬاﻧﻰبﻮد ﻛﻪبراساسآناعزامسفراىحسﻦﻧﻴتداﻳﻤﻰوﻣﻮقتﻰبﻪﻛشﻮرﻫاىجﻬانوبرعﻜس پذﻳرشوسﻜﻮﻧتﻧﻤاﻳﻨدهﮔانﻛشﻮرﻫاىﻣتعدددرقﻠﻤروتحتحاﻛﻤﻴتعباسﻴانبﻮده است. بﻪعﻨﻮانﻧﻤﻮﻧﻪزﻣاﻧﻰﻛﻪﻫاروناﻟرشﻴدخﻠﻴفﺔﻣﻤﻠﻜتوسﻴعاسﻼﻣﻰبﻮد،وىعﻤ ً ﻼ بابسﻴارىازﻛشﻮرﻫاىجﻬانروابطدﻳپﻠﻤاتﻴﻚبرقرارساختﻛﻪﻣﻰتﻮانازﻛشﻮرﻫاى ﻧظﻴر،ﻫﻨد،چﻴﻦ،فراﻧسﻪ،ﻳﻮﻧانوغﻴرهﻧامبرد. درعرصﺔعﻠﻤﻰوفرﻫﻨﮕﻰدراﻳﻦدورهپﻴشرفتبﻪوجﻮدآﻣد.طبابتﻧﻬاﻳترشد 145
واﻧﻜشافﻛردوبراىبسﻴارىازاﻣراضاﻧساﻧﻰ،حﻴﻮاﻧﻰوﻧباتﻰ،دواوداروساختﻪشد. دربغدادازبسﻴارىﻛشﻮرﻫاىجﻬانداﻧشﻤﻨدان؛عﻠﻤا،اﻫﻞفﻦ،فﻠﻴسﻮفﻫا،جغرافﻴﻪداﻧان، عﻠﻤاىعﻠﻢﻧجﻮم،رﻳاضﻰداﻧان،ﻫﻨدسﻪداﻧان،ﻧقاشان،خطاطان،ﻣﻮسﻴقﻰداﻧان،ﻣعﻤارانو سراﻧجامﻣاﻫرانﻫرفﻦوﻣسﻠﻚجﻤعشدهبﻮدﻧدوازطرفخﻠفاىعباسﻰﻛاﻣ ً ﻼحﻤاﻳت ﻣﻰشدﻧدوﻣﻮرداحترامقرارﻣﻰﮔرفتﻨد،وازاﻣتﻴازاتبﻠﻨدبرخﻮرداربﻮدﻧد. دربغدادازﻫردﻳﻦوﻣذﻫبﻣردموجﻮدداشت.براىﻫﻴچﻛسﻰ،ﻣحدودﻳتدﻳﻨﻰ، ﻣذﻫبﻰوﻛﻠتﻮرىﻣﻮجﻮدﻧبﻮد.عﻴسﻮﻳان،ﻳﻬﻮدﻳان،ﻣجﻮسﻴان،بتپرستانوصاحبانعقاﻳد وافﻜارﻣختﻠفباآزادىﻛاﻣﻞبﻪاجراىﻣراسﻢدﻳﻦخﻮدﻣﻰپرداختﻨدوبﻪتحقﻴقاتشان دربخشﻫاىﻣختﻠفعﻠﻤﻰوفﻨﻰﻣشغﻮلبﻮدﻧد. دراﻳﻦدوره،عﻠﻢ،فﻦوﻣعارفرشدخﻮبﻰداشت،بسﻴارىازﻛتابﻫاىعﻠﻤﻰوﻫﻨرى ﻛﻪبﻪزبانﻫاىﻣتعدددرﻛشﻮرﻫاىﻣختﻠفجﻬانتأﻟﻴفﮔردﻳدهبﻮد.بﻪزبانعربﻰترجﻤﻪ شد.تارﻳخوجغرافﻴﻪﻧﻮﻳسانغرضﮔردآوردنﻣعﻠﻮﻣاتبﻪﻧﻮاحﻰﻣختﻠفجﻬانسفرﻫاﻳﻰ اﻧجامدادﻧدودراﻳﻦراستازحﻤاتزﻳادىراﻣتقبﻞشدﻧد.دراﻳﻦسفرﻫاجغرافﻴﻪﻧﻮﻳسان ﻛشفﻴاتزﻳادىﻛردﻧدوﻣؤرخانﻧﻴزآثارقابﻞقدروستﻮدﻧﻰرابﻪرشتﻪتحرﻳردرآوردﻧد. ادﻳبان،اﻫﻞفﻦوغﻴرهدرراهتعﻤﻴﻢتعﻠﻴﻢوتربﻴﻪازﻫﻴچﻧﻮعسعﻰوقبﻮلزحﻤاتدرﻳغ ﻧﻮرزﻳدﻧد،تروﻳجزبانعربﻰدرتﻤامﻣﻨاطقآسﻴاﻳﻰوافرﻳقاﻳﻰصﻮرتﮔرفت.دربخش اﻟجبرورﻳاضﻴاتخدﻣاتفراﻣﻮشﻧاشدﻧﻰبﻪعﻤﻞآﻣد.دردورةعباسﻴان،ﻛشفوﻛار بُردقطبﻧﻤابﻪﻣﻨظﻮرتسﻬﻴﻼتدرفﻦﻛشتﻴراﻧﻰواسطرﻻبﻣﻨحﻴثﻻبراتﻮاربراىعﻠﻢ جغرافﻴﻪ،ازجﻤﻠﻪچﻴزﻫاﻳﻰبﻮدﻧدﻛﻪدراﻳﻦدورشتﻪشﻜﻞاﻧقﻼبراداشت؛زﻳراقطبﻧﻤا ازﻳﻚطرفدرسﻴروسفرﻛشتﻰﻫاسﻬﻮﻟتفﻮقاﻟعادهرافراﻫﻢﻣﻰﻧﻤﻮدوازطرفدﻳﮕر، آﻟﺔاسطرﻻبدورىوﻧزدﻳﻜﻰستارهﻫاراتشخﻴصﻣﻰداد.اﻳﻦآﻟﻪراشخصﻰبﻪﻧاماغرﻳق اختراعﻛرد.ﻫﻤچﻨانﻣسﻠﻤاﻧانآنعصرطﻼﻳﻰدرصﻨعتساعتسازى،ﻛاغذسازىو باروتسازىاستاداناروپاﻳﻰﻫابﻮدﻧد.ﻣؤرخانبراﻳﻦعقﻴدهاﻧدﻛﻪاروپاﻳﻰﻫاعﻠﻮم؛چﻮن ﻫﻨدسﻪ،ﻧجﻮم،رﻳاضﻰوبسﻴارىفﻨﻮنوﻫﻨرﻫاىدﻳﮕرراازﻣسﻠﻤاﻧانفراﮔرفتﻪاﻧد. پﻴشرفتﻫاﻳﻰﻛﻪدربخشﻫاىﻣختﻠفعﻠﻮمچﻮنﻛﻴﻤﻴا،اﻟجبروجﻴﻮﻟﻮژىدردورة 146
عباسﻴانصﻮرتﮔرفت،ازدستآوردهﻫاىآندورهبﻪشﻤارﻣﻰرود. ﻛاراستخراجﻣعادنﻧﻤﻚ،سرب،ﮔﻮﮔرد،آﻫﻦودﻳﮕرسﻨﮓﻫاىﻛرﻳﻤﻪوقﻴﻤتﻰبﻪ صﻮرتﻣﻨظﻢدراﻳﻦدورهشروعواداﻣﻪﻳافت. دردورةعباسﻴانعﻼوهبربغداد،شﻬرﻫاىبصره،ﻛﻮفﻪ،قاﻫره،قﻴروان،ﻣرو،رى، بخاراوﻧﻴشاپﻮرازﻟحاظعﻠﻢوفﻦوﻫﻨردرسطحجﻬانﻣقامشاﻣخرااحرازﻛردﻧدﻛﻪ ازﻧقاطﻣختﻠفجﻬانﻣردمبراىتحصﻴﻞعﻠﻢ،داﻧش،ﻫﻨر،ﻛسبﻣﻬارتﻫاىﮔﻮﻧاﮔﻮن، بﻪآنﻣﻨاطقﻣﻰآﻣدﻧدوازفضاﻳﻞوزﻳباﻳﻰﻣادىوﻣعﻨﻮىآنﻟذتبردهوﻛسبعﻠﻮمو فضاﻳﻞﻣﻰﻛردﻧد. درعصرعباسﻴانبراىپﻴشرفتوتعاﻟﻰﻫﻤﻪجاﻧبﺔﻣدﻧﻴتاﻧساﻧﻰﻛارﻫاىزﻳادىاﻧجام شدﻛﻪداراىارزشخاصبﻮدهتارﻳخوتﻤدناسﻼﻣﻰتابﻪابدبﻪآنﻣﻰباﻟد.درﻣﻮرد ساختآﻻتجﻨﮕﻰودسپﻠﻴﻦعسﻜرىﻧﻴزتﻮجﻪخاصدراﻳﻦدورهصﻮرتﮔرفت. بﻨابراﻳﻦﮔفتﻪﻣﻰتﻮاﻧﻴﻢﻛﻪعباسﻴاندربخشﻧظاﻣﻰﻧﻴزﻣﻮفقﻴتﻫاىداشتﻪاﻧد.
ﻓعاﻟﻴت داخﻞ صﻨﻒ شاﮔردانبﻪدودستﻪتقسﻴﻢشﻮﻧد.ﮔروهاولراجعبﻪبخشفرﻫﻨﮕﻰوثقافتﻰدورةعباسﻴان وﮔروهدومبﻪعﻤﻞﻛردﻧظاﻣﻰدراﻳﻦدورهباﻫﻢبحثﻛﻨﻨد. سؤاﻻت - 1شﻬرﻫاﻳﻰراﻧامببرﻳدﻛﻪدردورةعباسﻴان،ﻣراﻛزتﻤدنجﻬانﻣحسﻮبﻣﻰشدﻧد. - 2دربخشاﻟجبرورﻳاضﻴاتدردورانﻛدامخﻠﻴفﺔعباسﻰﻣﻮفقﻴتﻫاىبزرﮔﻰبﻪﻣﻴانآﻣد؟ - 3دردورهعباسﻴاندرعرصﺔدﻳپﻠﻮﻣاسﻰدرسطحجﻬانچﮕﻮﻧﻪاساساتبﻪﻣﻴانآﻣد؟ ﻓعاﻟﻴت خارج ازصﻨﻒ شاﮔرداندرارتباطبﻪدورةعباسﻴانبااستفادهازﻣﻨابعوﻫﻢازعﻠﻤاوافرادآﮔاهقرﻳﻪو ﻣحﻞخﻮﻳشﻣعﻠﻮﻣاتحاصﻞودرصﻨفارائﻪﻧﻤاﻳﻨد.
147