Geology 10 [10]

Citation preview

‫درسي‌کتابونه‌د‌پوهن‪‌３‬په‌وزارت‌پورې‌اړه‌لري‌‌اخيستنه‌او‌خر＇ونه‌ي‪‌３‬په‌کلکه‌منع‌ده‪‌.‬له‌سر‌‬ ‫غ‪７‬ونکو‌سره‌قانوني‌چلن‌کي‪８‬ي‪.‬‬

‫د پﻮهن‪ ３‬وزارت‬

‫جﻴﻮلﻮجﻲ‬ ‫جيولوجي‌‪‌-‬لسم‌ټولگی‬

‫سمندري‌قشر‬

‫د سمﻨدر مخ‬

‫ليتوسفير‌‬ ‫مانتل‬

‫گون‪％‬ي‌لرونکی‌طبق‪３‬‬

‫ميتامورفيکي‌‪－‬ون‪‌３％‬لرونکي‌طبق‪３‬‬

‫د‌تعليمي‌نصاب‌د‌پراختيا‌او‌د‌＊وونکو‌د‌‬ ‫روزن‪‌３‬معينيت‬ ‫د‌تعليمي‌نصاب‌د‌پراختيا‌او‌درسي‌‬ ‫کتابونو‌د‌تاليف‌لوی‌رياست‬

‫لسم ！ﻮلگی‬

‫ﻻوا او‌‬ ‫پيروکالستيکونه‬

‫م‪／‬ما کانﻮن‬

‫پلﻮتﻮن‬

‫رسوبي‌او‌ولکانيکي‌ډبرې‬

‫پورتنی‌‪＂－‬ور‌قشر‬

‫الندې‌تلونکي‌پليت‬ ‫د‌اورغور‪＄‬وونکی‌‬ ‫مرکز‬

‫پورته‌تلونکي‌‬ ‫م‪／‬ما‬

‫م‪／‬ما‌کانون‬

‫سمندري‌‪＂－‬ور‌قشر‬

‫د چاپ کال‪ 1396 :‬هـ ‪ .‬ش‬

‫د‌سمندري‌قشر‌الندې‌ط‌بقه‬

‫ملي سرود‬ ‫دا وطن افغانســـتـــان دى‬

‫دا عــــزت د هـــر افـغـان دى‬

‫کور د سول‪ ３‬کور د تورې‬

‫هر بچی ي‪ ３‬قهرمـــــان دى‬

‫دا وطن د ټولـــو کـور دى‬

‫د بـــــلـوڅـــــــو د ازبـکــــــــو‬

‫د پ‪＋‬ـــتــون او هـــــزاره وو‬

‫د تـــرکـمنـــــــو د تـــاجـکــــــو‬

‫ورســـره عرب‪ ،‬گوجــر دي‬

‫پــاميــريـــان‪ ،‬نـورســـتانيــــان‬

‫براهوي دي‪ ،‬قزلباش دي‬

‫هـــم ايمـــاق‪ ،‬هم پشـه ‪４‬ان‬

‫دا هيــــــواد به تل ځلي‪８‬ي‬

‫لـکـه لـمــر پـر شـــنـه آســـمـان‬

‫په ســـينــه ک‪ ３‬د آســـيـــا به‬

‫لـکــــه زړه وي جـــاويــــــدان‬

‫نوم د حق مـــو دى رهبـــر‬

‫وايـــو اهلل اکبر وايو اهلل اکبر‬

‫د پﻮهن‪ ３‬وزارت‬

‫جﻴولوجﻲ‬ ‫لسم ！ولگی‬

‫د ﭼاپ ﻛال‪ 1398 :‬ﻫ ‪.‬ش‪.‬‬ ‫أ‬

‫د تاب ان ت او‬

‫‪---------------------------------------------------‬‬‫مضمون ج ولوجي‬

‫تابونو مؤلف‬

‫مؤلف ن د تعل مي نصاب د ج ولوجي د پار نت د در‬

‫ا يټ وون ي د پ تو ب د اډيټ د پار نت غړي‬ ‫ټول‬

‫دم‬

‫دولسم‬

‫به پ تو‬

‫ان شاف ور وون‬

‫خ روون‬

‫د اپ ال‬ ‫د اپ ا‬ ‫اپخونه‬

‫بر نال‬

‫د تعل مي نصاب د پراخت ا او در‬

‫تابونو د تأل ف لو ر است‬

‫د پوهن وزارت د اړ و او عامه پوهاوي ر است‬ ‫هجري شم‬ ‫ابل‬ ‫ته ‪[email protected]‬‬

‫‪---------------------------------------------------‬‬‫تابونو د چاپ و ش او پلورلو حق د افغانستان اس مي جمهور ت د‬ ‫د در‬ ‫پلورل او پ رودل منع دي له‬ ‫پوهن وزارت ه محفوظ د په بازار‬ ‫غړوون و‬ ‫ب‬

‫ه قانو‬

‫چلند‬

‫ي‬

‫د‬

‫ن د ز ر غام‬

‫اقرأ باسم رب‬ ‫مو ته ي وند راب ل او د لوست او لي‬ ‫ش ر ه ا وو‬ ‫د لو او ب ون خدا‬ ‫اله‬ ‫له نعمت خه ي برخمن ي يو او د الله تعال ر وروست غم محمد مصطف‬ ‫لوم ن غام ورته لوستل و درود وايو‬ ‫هجري ريز ال د وهن د ال ه نامه ونومول شو له د امله به‬ ‫ولو ته اره ده‬ ‫رن ه‬ ‫اداره‬ ‫تاب وون‬ ‫زده وون‬ ‫د ران ه واد وونيز نظام د ورو بدلونونو شاهد وي وون‬ ‫د ه واد د وون‬ ‫او د والدينو شورا ان د ه واد د وهنيز نظام ش و بنس يز عنا بلل ي ي‬ ‫او روزن ه راختيا او رمختيا مهم رول لري ه داس مهم وخت د افغانستان د وهن وزارت‬ ‫د م تابه مقام د ه واد ه وونيز نظام د ود او راخت ا ه لور بنس يزو بدلونونو ته من د‬ ‫له همد امله د وونيز نصاب اص ح او راختيا د وهن وزارت له مهمو لوم يتوبونو خه دي همدارن ه‬ ‫تابونو محتوا يفيت او‬ ‫وونيزو تأسيساتو د در‬ ‫ه وون يو مدرسو او ولو دولت او خصو‬ ‫د با يفيته در‬ ‫ا لري مو ه د باور يو‬ ‫توز ع ته املرنه د وهن وزارت د ارو ه‬ ‫تابونو له شتون رته د وون او روزن اسا اهدافو ته رس دل نشو‬ ‫وونيز نظام د رامن ته ولو ل اره د راتلون نسل د روزون و‬ ‫ورتنيو موخو ته د رس دو او د اغ زنا‬ ‫ه تو ه د ه واد له ولو ز ه سواندو وون و استادانو او مسل مديرانو خه ه درناوي هيله وم‬ ‫هي ول ه ه او‬ ‫تابونو ه تدريس او د محتوا ه ل دولو‬ ‫د ه واد ب يانو ته د د در‬ ‫زيار او‬ ‫هاند ونه س موي او د يوه فعال او ه دين م او انتقادي تف ر سمبال نسل ه روزنه‬ ‫ه ه د نيت لوست ل‬ ‫و ي هره ور د من ه نوي ولو او د مسؤوليت ه در‬ ‫و‬ ‫ران زده وون به سبا د يوه رمختل افغانستان مع ران او د ولن متمدن‬ ‫د نن ور‬ ‫ي‬ ‫او ور اوس دون وي‬ ‫د ه واد ارز تنا ه ان ه ده غو تنه لرم و له هر فرصت‬ ‫همدا راز له خو و زده وون و خه‬ ‫و او فعالو ونوالو ه تو ه او وون و ته‬ ‫ه روسه د‬ ‫خه ه ورته ي او د زده‬ ‫ه درناوي ه له تدر س خه ه او اغ زنا ه استفاده و ي‬ ‫د‬ ‫د وون او روزن له ولو وهانو او د وونيز نصاب له مسل هم ارانو خه‬ ‫ه ا‬ ‫دي مننه وم او د لو‬ ‫دون هل ل‬ ‫د تاب ه لي لو او متو ولو ي نه ست‬ ‫بريا غوا م‬ ‫له دربار خه دو ته ه د س ي ل او انسان جو وون ه‬ ‫خدا‬ ‫وه او‬ ‫و ي خ لوا‬ ‫وونيز نظام او د داس ودان افغانستان ه ه له‬ ‫د معياري او رمختل‬ ‫سو اله وي‬ ‫د وهن وزير‬ ‫د تور محمد م ويس بلخ‬ ‫ج‬

‫فهـــرست‬ ‫سرﻳزه‬ ‫ﻟﻮﻣ‪７‬ۍ برخﻪ ‪ :‬ﻣﻨراﻟﻮﻧﻪ‬ ‫د ﻣﻨرال ﻣﻔﻬﻮم او ﻓزﻳکﻲ ‪＄‬اﻧگ‪７‬تﻴاوې‬ ‫د ﻟﻮﻣ‪７‬ی ＇پرکﻲ ﻋﻤده ！کﻲ‬ ‫د ＇پرکﻲ پﻮ＊تﻨ‪３‬‬ ‫دوﻳﻢ ＇پرکی ‪ -‬د ﻣﻨراﻟﻮﻧﻮ تصﻨﻴﻒ‬ ‫د تصﻨﻴﻒ بﻨس＀‬ ‫جﻮاﻫرات او‪－‬ران بﻴﻪ ډبرې‬ ‫د ＇پرکﻲ ﻋﻤده ！کﻲ‬ ‫د ＇پرکﻲ پﻮ＊تﻨ‪３‬‬ ‫در‪４‬ﻢ ＇پرکی ‪ -‬د اﻓﻐاﻧستان ﻣﻨراﻟﻲ ﻣﻨابﻊ‬ ‫د کاﻧﻮ تصﻨِﻒ او ﻋﻤﻮﻣﻲ ﻣﻌﻠﻮﻣات‬ ‫د ﻓﻠزوﻧﻮ کاﻧﻮﻧﻪ‬ ‫د ت‪５‬ﻠﻮ اوگاز کاﻧﻮﻧﻪ‬ ‫＇پرکﻲ ﻋﻤده ！کﻲ‬ ‫د ＇پرکﻲ پﻮ＊تﻨ‪３‬‬ ‫دوﻳﻤﻪ برخﻪ‪ ،‬ډبرې‬ ‫ﻟﻮﻣ‪７‬ی ＇پرکی ‪ -‬د اور ﻣ‪／‬ﻤاتﻲ ډبري‬ ‫ﻣﻨراﻟﻲ ترکﻴب‬ ‫دﻣگﻤاتﻲ ډبرو تصﻨﻴﻒ‬ ‫د ＇پرکﻲ ﻋﻤده ！کﻲ‬ ‫د ＇پرکﻲ پﻮ＊تﻨ‪３‬‬ ‫دوﻳﻢ ＇پرکی ‪ -‬رسﻮبﻲ ډبرې‬ ‫ﻓزﻳکﻲ اوکﻴﻤﻴاوي ﻓرساﻳش‬ ‫دډبرو سکاره‬ ‫د ＇پرکﻲ ﻋﻤده ！کﻲ‬ ‫د ＇پرکﻲ پﻮ＊تﻨ‪３‬‬ ‫در‪４‬ﻢ ＇پرکی ‪ -‬ﻣﻴتاﻣﻮرﻓﻴکﻲ ډبرې‬ ‫د ＇پرکﻲ ﻋﻤده ！کﻲ‬ ‫د ＇پرکﻲ پﻮ＊تﻨ‪３‬‬

‫د‬

‫‪١‬‬ ‫‪٢‬‬ ‫‪١۳‬‬ ‫‪١٤‬‬ ‫‪١٥‬‬ ‫‪١٦‬‬ ‫‪١۹‬‬ ‫‪٢١‬‬ ‫‪٢٢‬‬ ‫‪٢٤‬‬ ‫‪٢٥‬‬ ‫‪٢٦‬‬ ‫‪٢٨‬‬ ‫‪٢۹‬‬ ‫‪۳۰‬‬ ‫‪۳٢‬‬ ‫‪۳٥‬‬ ‫‪۳۷‬‬ ‫‪٤١‬‬ ‫‪٤٢‬‬ ‫‪٤۳‬‬ ‫‪٤٤‬‬ ‫‪٤٨‬‬ ‫‪٥١‬‬ ‫‪٥٢‬‬ ‫‪٥٢‬‬ ‫‪٥۷‬‬ ‫‪٥٨‬‬

‫دوﻳﻤﻪ برخﻪ ‪ -‬بﻬرﻧ‪９‬پروسﻲ سﻄحی ـ‬ ‫‪٥۹‬‬ ‫جﻴﻮﻟﻮجﻴکی ﻓﻌاﻟﻴتﻮﻧﻪ‬ ‫‪٦۰‬‬ ‫ﻟﻮﻣ‪７‬ی ＇پرکی‬ ‫د سﻄحﻲ(رواﻧﻮ)اود‪＄‬ﻤک‪ ３‬ﻻﻧدې اوبﻮ جﻴﻮﻟﻮجﻴکﻲ ﻓﻌاﻟﻴت‬ ‫‪٦۰‬‬ ‫‪٦١‬‬ ‫د رواﻧﻮ اوبﻮ تخرﻳباتﻲ ﻋﻤﻞ ؛‬ ‫‪٦٢‬‬ ‫د داﻧﻪ ﻟروﻧکﻮ ﻣﻮادو ﻟﻴ‪８‬دول‬ ‫‪٦٤‬‬ ‫د ‪＄‬ﻤک‪ ３‬دﻻﻧدې اوبﻮ جﻴﻮﻟﻮجﻴکﻲ ﻓﻌاﻟﻴت‬ ‫‪٦۷‬‬ ‫د ＇پرکﻲ ﻋﻤده ！کﻲ‬ ‫‪٦٨‬‬ ‫د ＇پرکﻲ پﻮ＊تﻨ‪３‬‬ ‫دوﻳﻢ ＇پرکی‬ ‫‪٦۹‬‬ ‫د ﻳخجاﻟﻮﻧﻮ جﻴﻮﻟﻮجﻴکﻲ ﻓﻌاﻟﻴت‬ ‫‪۷٢‬‬ ‫د ＇پرکﻲ ﻋﻤده ！کﻲ‬ ‫‪۷۳‬‬ ‫د ＇پرکﻲ پﻮ＊تﻨ‪３‬‬ ‫‪۷٤‬‬ ‫درﻳﻢ ＇پرکی ‪ -‬د بادوﻧﻮ جﻴﻮﻟﻮجﻴکﻲ ﻓﻌاﻟﻴت‬ ‫‪۷۷‬‬ ‫د ＇پرکﻲ ﻋﻤده ！کﻲ‬ ‫‪۷٨‬‬ ‫د ＇پرکﻲ پﻮ＊تﻨ‪３‬‬ ‫‪۷۹‬‬ ‫＇ﻠﻮرﻣﻪ برخﻪ‬ ‫‪٨۰‬‬ ‫د ‪＄‬ﻤک‪ ３‬ﻃبﻘﻪ بﻨدي‬ ‫‪٨٢‬‬ ‫د‪＄‬ﻤک‪ ３‬ﻫستﻪ‬ ‫‪٨۳‬‬ ‫د ＇پرکﻲ ﻋﻤده ！کﻲ‬ ‫‪٨٤‬‬ ‫د ＇پرکﻲ پﻮ＊تﻨ‪３‬‬ ‫‪٨٥‬‬ ‫دوﻳﻢ ＇پرکی ‪ -‬د وچﻮﻟرې کﻴدل‬ ‫‪٨۹‬‬ ‫＇پرکﻲ ﻋﻤده ！کﻲ‬ ‫‪۹۰‬‬ ‫د ＇پرکﻲ پﻮ＊تﻨ‪３‬‬ ‫درﻳﻢ ＇پرکی ‪ -‬دسﻤﻨدروﻧﻮ او سﻤﻨدر‪－‬ﻴﻮ دتﻞ پرختﻴا‪۹١‬‬ ‫‪۹۳‬‬ ‫د ＇پرکﻲ ﻋﻤده ！کﻲ‬ ‫‪۹٤‬‬ ‫د ＇پرکﻲ پﻮ＊تﻨ‪３‬‬ ‫‪۹٥‬‬ ‫＇ﻠﻮرم ＇پرکﻲ ‪ -‬پﻠﻴت ＇ﻪ ش‪ ３‬دي‬ ‫‪۹٦‬‬ ‫ﻏرﻧﻲ کﻤر بﻨدوﻧﻪ او سﻤﻨدري ژورې‬

‫‪۹٨‬‬ ‫سﻤﻨدري ﻓاسﻴسﻮﻧﻪ‬ ‫‪۹۹‬‬ ‫د ＇پرکﻲ ﻋﻤده ！کﻲ‬ ‫‪١۰۰‬‬ ‫د ＇پرکﻲ پﻮ＊تﻨ‪３‬‬ ‫‪١۰١‬‬ ‫پﻨ‪％‬ﻤﻪ برخﻪ ‪ -‬زﻟزﻟﻪ‬ ‫‪١۰١‬‬ ‫ﻟﻮﻣ‪７‬ی ＇پرکی‬ ‫‪١۰٢‬‬ ‫زﻟزﻟﻪ‬ ‫‪١۰٥‬‬ ‫دﻃبﻴﻌﻲ چاپﻴرﻳال پ‪＋５‬ﻲ‬ ‫‪١۰٦‬‬ ‫سﻮﻧاﻣﻲ ډوﻟﻪ سﻴﻼبﻮﻧﻪ‬ ‫‪١۰۷‬‬ ‫د ＇پرکﻲ ﻋﻤده ！کﻲ‬ ‫‪١۰٨‬‬ ‫د ＇پرکﻲ پﻮ＊تﻨ‪３‬‬ ‫دوﻳﻢ ＇پرکی ‪ -‬ساختﻤاﻧﻲ جﻴﻮﻟﻮجﻲ ‪١۰۹‬‬ ‫‪١۰۹‬‬ ‫‪－‬ﻮﻧ‪ ３％‬او ډوﻟﻮﻧﻪ ﻳ‪３‬‬ ‫‪١١۰‬‬ ‫چاودﻧﻪ‬ ‫‪١١٢‬‬ ‫د ＇پرکﻲ ﻋﻤده ！کﻲ‬ ‫‪١١٢‬‬ ‫د ＇پرکﻲ پﻮ＊تﻨ‪３‬‬ ‫‪١١۳‬‬ ‫شپ‪８‬ﻣﻪ برخﻪ ‪ -‬وﻟکاﻧﻮﻟﻮجﻲ‬ ‫ﻟﻮﻣ‪７‬ی ＇پرکی ‪ -‬دﻓﻮران ﻣاﻫﻴت اوﻻﻣﻠﻮﻧﻪ ﻳ‪١١٤３‬‬ ‫‪١١٥‬‬ ‫وﻟکا ﻧﻮﻧﻪ‬ ‫‪١١٨‬‬ ‫دوﻳﻢ ＇پرکی ‪ -‬ﻃبﻴﻌﻲ پﻴ‪＋‬ﻲ‬ ‫‪١١۹‬‬ ‫دﻟﻮﻣ‪７‬ي اودوﻳﻢ ＇پرکﻲ ﻋﻤده ！کﻲ‬ ‫‪١٢۰‬‬ ‫د ﻟﻮﻣ‪７‬ي او دوﻳﻢ ＇پرکﻲ پﻮ＊تﻨ‪３‬‬ ‫‪١٢١‬‬ ‫اوﻣﻪ برخﻪ ‪ -‬د‪＄‬ﻤک‪ ３‬تارﻳح‬ ‫‪١٢۳‬‬ ‫ﻟﻮﻣ‪７‬ی ＇پرکی ‪ -‬پاﻟﻨتﻮﻟﻮجﻲ‬ ‫‪١٢۹‬‬ ‫د ＇پرکﻲ ﻋﻤده ！کﻲ‬ ‫‪١۳۰‬‬ ‫د ＇پرکﻲ پﻮ＊تﻨ‪３‬‬ ‫‪١۳١‬‬ ‫دوﻳﻢ ‪＄‬پرکی ‪ -‬ستراتﻴگراﻓﻲ‬ ‫‪١۳١‬‬ ‫د ستراتﻴگراﻓﻲ تﻌرﻳﻒ او اﻫﻤﻴت‬ ‫دپاﻟﻨتﻮﻟﻮجﻲ ﻟﻪ ﻧﻈره دﻃبﻘﻮ د ورتﻪ واﻟﻲ پ‪７‬اوﻧﻪ ‪١۳٤‬‬ ‫‪١۳٤‬‬ ‫د ﻣﻄﻠﻖ ﻋﻤر！اکﻞ‬ ‫‪١۳٦‬‬ ‫＇پرکﻲ ﻋﻤده ！کﻲ‬

‫‪١۳۷‬‬ ‫د ＇پرکﻲ پﻮ＊تﻨ‪３‬‬ ‫‪١۳٨‬‬ ‫اتﻤﻪ برخﻪ ‪ -‬سﻤﻨدروﻧﻪ‬ ‫ﻟﻮﻣ‪７‬ی ＇پرکی ‪ -‬د سﻤﻨدروﻧﻮ تصﻨﻴﻒ ‪١۳۹‬‬ ‫‪١٤٢‬‬ ‫＇پرکﻲ ﻋﻤده ！کﻲ‬ ‫‪١٤۳‬‬ ‫د ＇پرکﻲ پﻮ＊تﻨ‪３‬‬ ‫دوﻳﻢ ＇پرکی ‪ -‬ﻓزﻳکﻲ او شﻴاﻧﻮ ‪－‬راﻓﻲ ‪١٤٤‬‬ ‫‪١٤٤‬‬ ‫＇پ‪ ３‬اوجرﻳاﻧﻮﻧﻪ‬ ‫‪١٤٦‬‬ ‫د ﻣاﻟ‪ ３／‬کچﻪ‬ ‫‪١٤۷‬‬ ‫سﻤﻨدري رسﻮبات‬ ‫‪١٤۹‬‬ ‫د ＇پرکﻲ ﻋﻤده ！کﻲ‬ ‫‪١٥١‬‬ ‫د ＇پرکﻲ پﻮ＊تﻨ‪３‬‬

‫ه‬

‫سرﻳﺰه‬ ‫د جﻴﻮﻟﻮجﻲ ﻋﻠﻢ د ‪＄‬ﻤک‪ ３‬د پﻴداﻳ‪＋‬ت‪ ،‬ترکﻴب‪ ،‬جﻮړ＊ت او د ﻫﻐ‪ ３‬د ﻧﻨﻨﻴﻮ او بﻬرﻧﻴﻮ بدﻟﻮﻧﻮﻧﻮ‬ ‫＇خﻪ بحﺚ کﻮي‪ .‬د جﻴﻮﻟﻮجﻲ د ﻣﻄاﻟﻌ‪ ３‬او ＇ﻴ‪７‬ﻧ‪ ３‬ساﺣﻪ ډﻳره پراخﻪ ده او ﻟﻪ دي اﻣﻠﻪ اړﻳﻨﻪ بﻠﻞ‬ ‫شﻮې‪ ،‬تر ＇ﻮ دﻏﻪ ﻋﻠﻢ پﻪ ب‪５‬ﻼب‪５‬ﻠﻮ ＇اﻧگﻮ ووﻳشﻞ شﻲ‪ .‬د جﻴﻮﻟﻮجﻲ پﻮﻫاﻧﻮ د خپﻠﻮ کﻠﻮﻧﻮ کﻠﻮﻧﻮ‬ ‫ﻣﻄاﻟﻌ‪ ３‬او ＇ﻴ‪７‬ﻧ‪ ３‬پﻪ ترڅ ک‪ ３‬پتﻴﻠ‪ ３‬ده چ‪ ３‬دا ﻋﻠﻢ پﻪ ﻧﻮرو ＇اﻧگﻮ ﻟکﻪ ﻣﻨراﻟﻮجﻲ‪ ،‬پتروگراﻓﻲ‪،‬‬ ‫تارﻳخﻲ جﻴﻮﻟﻮجﻲ‪ ،‬د سﻴﻤ‪ ３‬جﻴﻮﻟﻮجﻲ‪ ،‬ﻣﻴﻮﻣﻮرﻓﻮﻟﻮجﻲ‪ ،‬کرستاﻟﻮ گراﻓﻲ‪ ،‬ساختﻤاﻧﻲ جﻴﻮﻟﻮجﻲ‪،‬‬ ‫جﻴﻮتکتﻮﻧﻴک‪ ،‬ﻫاﻳدروجﻴﻮﻟﻮجﻲ او ﻧﻮرو ووﻳشﻲ‪.‬‬ ‫د جﻴﻮﻟﻮجﻲ د ＇اﻧگﻮ ﻣﻄاﻟﻌﻪ د ﻃبﻴﻌﻲ ساﻳﻨس د ﻧﻮرو برخﻮ ﻟﻪ ﻣﻄاﻟﻌﻲ سره ت‪７‬ﻟﻲ ده‪ ،‬ﻧﻮ ‪＄‬کﻪ د‬ ‫جﻴﻮﻟﻮجﻴکﻲ پروسﻮ پﻪ تشرﻳح او تﻮضﻴح ک‪ ３‬ﻓزﻳکﻲ‪ ،‬بﻴﻮﻟﻮجﻴکﻲ او کﻴﻤﻴاوي ﻣساﻳﻞ رو＊اﻧﻪ ﻧﻘش‬ ‫ﻟري او ﻟﻪ دې اﻣﻠﻪ ﻃبﻴﻌﻲ ساﻳﻨس د جﻴﻮﻟﻮجﻴکﻲ ﻣﻄاﻟﻌاتﻮ او ＇ﻴ‪７‬ﻧﻮ بﻨس＀ جﻮړوي‪.‬‬ ‫جﻴﻮﻟﻮجﻲ ﻟﻪ ﻧﻮرو ﻣﻀﻤﻮﻧﻮﻧﻮ ﻟکﻪ جﻐراﻓﻴﻪ‪ ،‬ﻣﻴتروﻟﻮجﻲ او استراﻧﻮﻣﻲ سره ﻧﮋدې اړﻳکﻲ ﻟري او پﻪ‬ ‫ډﻳرو برخﻮ ک‪ ３‬د ﻣﻄﻠﻮبﻮ پاﻳﻠﻮ د ﻻستﻪ راوړﻟﻮ پﻪ ﻣﻮخﻪ گ‪ ６‬ﻣساﻳﻞ تر ＇ﻴ‪７‬ﻧ‪ ３‬ﻻﻧدې ﻧﻴسﻲ‪.‬‬ ‫پر جﻴﻮﻟﻮجﻴکﻲ پروسﻮ پﻮﻫﻴدل‪ ،‬د ﻣﻨراﻟﻮﻧﻮ او ډبرو پﻴﮋﻧدل‪ ،‬د کاﻧﻮﻧﻮ د ﻧﻘشﻮ جﻮړول او د زﻳرﻣﻮ‬ ‫تﺜبﻴتﻮل د ﻳﻮې ！ﻮﻟﻨ‪ ３‬ﻟپاره اړﻳﻦ بﻠﻞ کﻴ‪８‬ي‪＄ ،‬کﻪ کاﻧﻮﻧﻪ د ﻫﻴﻮادوﻧﻮ اﻗتصادي اساس او بﻨس＀ جﻮړوي‬ ‫او د خﻠکﻮ د ژوﻧداﻧﻪ سﻄحﻪ پﻪ اﻗتصادي ﻟحاظ د کاﻧﻮﻧﻮ او ﻃبﻴﻌﻲ زﻳرﻣﻮ پﻪ شتﻮن پﻮرې ت‪７‬ﻟ‪ ３‬ده‪ .‬د‬ ‫ﻓارس خﻠﻴﺞ ﻫ‪５‬ﻮادوﻧﻪ او پﻪ ت‪７‬ون ک‪ ３‬شاﻣﻞ ﻫ‪５‬ﻮادوﻧﻪ د خپﻠﻮ کاﻧﻮﻧﻮ د ﻣحصﻮﻻتﻮ ﻟﻪ پﻴرﻟﻮ ＇خﻪ ډﻳره‬ ‫گ＂ﻪ تر ﻻسﻪ کﻮي‪ .‬ﻫﻤدﻏﻪ راز د اﻣرﻳکا ﻣتحده اﻳاﻟتﻮﻧﻪ روسﻴﻪ‪ ،‬جﻨﻮبﻲ اﻓرﻳﻘا او ﻧﻮر گ‪ ０‬شﻤﻴر ﻫﻴﻮادوﻧﻪ‬ ‫ﻫﻢ ﻟﻪ خپﻠﻮ ﻃبﻴﻌﻲ زﻳرﻣﻮ ＇خﻪ پﻪ ﻟﻮﻳﻪ کچﻪ کار اخﻠﻲ‪ .‬د جﻨﻮبﻲ اﻓرﻳﻘا ﻟپاره د تراﻧسﻮال اﻟﻤاس د گ＂‪３‬‬ ‫ﻳﻮه ﻟﻮﻳﻪ سرچﻴﻨﻪ شﻤﻴرل کﻴ‪８‬ي‪ .‬زﻣﻮﻧ‪ ８‬ﻫ‪５‬ﻮاد اﻓﻐاﻧستان د ﻫﻐﻮ ﻫﻴﻮادوﻧﻮ ﻟﻪ ډﻟ‪＇ ３‬خﻪ دی‪ ،‬چ‪ ３‬ډﻳرې‬ ‫ﻃبﻴﻌﻲ زﻳرﻣ‪ ３‬ﻟري او ﻟ‪ ８‬تر ﻟ‪８‬ه د ﻓﻠزوﻧﻮ او ﻏﻴر ﻓﻠزوﻧﻮ ！ﻮل ډوﻟﻮﻧﻪ پﻪ بﻴﻼبﻴﻠﻪ کچﻪ زﻣﻮﻧ‪ ８‬پﻪ ﻫﻴﻮاد ک‪３‬‬ ‫پﻴدا کﻴ‪８‬ي‪ .‬داس‪ ３‬ﻳﻮ ‪＄‬ای ﻳا وﻻﻳت چ‪ ３‬ﻃبﻴﻌﻲ زﻳرﻣ‪ ３‬پﻪ ک‪ ３‬ﻧﻪ ﻟ‪５‬دل ک‪８５‬ي دﻳر کﻢ تر سترگﻮ ک‪８５‬ي‪.‬‬ ‫د بدخشان ﻟﻌﻞ او ﻻجﻮرد‪ ،‬د پﻨجشﻴر زﻣرد‪ ،‬د جگدﻟک ﻳاﻗﻮت‪ ،‬د پﻨﺞ سره زر‪ ،‬د ﻏﻮربﻨد د ﻓرﻧجﻞ‬ ‫پﻮﻟﻲ ﻣﻴتاﻟﻮﻧﻪ‪ ،‬د ﻋﻴﻨک ﻣس‪ ،‬د ﺣاجﻲ گک اوسپﻨﻪ او پﻪ ﻟسگﻮﻧﻮ ﻧﻮر ﻟﻮی او واړه کاﻧﻮﻧﻪ زﻣﻮﻧ‪ ８‬پﻪ‬ ‫ﻫﻴﻮاد پﻮرې پﻪ اوړوﻧدو ساﺣﻮ ک‪ ３‬شتﻮن ﻟري چ‪ ３‬ﻟﻪ ﻫﻐﻮ ＇خﻪ ‪＄‬ﻴﻨﻲ کاﻧﻮﻧﻪ را اﻳستﻞ شﻮي او ډﻳر‬ ‫و‬

‫شﻤﻴر ﻳ‪ ３‬ﻻ ﻫﻤدﻏس‪ ３‬پ＀ پاتﻲ دي‪.‬‬ ‫زﻣﻮﻧ‪ ８‬د ﻫ‪５‬ﻮاد د کاﻧﻮﻧﻮ او تکتﻮﻧﻴکﻲ ساختﻤاﻧﻮﻧﻮ ﻫر اړخﻴزه ＇ﻴ‪７‬ﻧﻪ ډﻳره پﻪ زړه پﻮري ده‪ ،‬پﻪ‬ ‫تﻴره بﻴا چ‪ ３‬دﻏﻪ کاﻧﻮﻧﻪ د اﻗتصاد پﻪ پﻴاوړتﻴا ک‪ ３‬اﻏﻴزﻣﻦ ثابتﻴدای شﻲ‪ .‬د اﻗتصاد پﻴاوړتﻴاد خﻠکﻮ‬ ‫د ژوﻧد سﻄحﻪ ﻟﻮړوي او ！ﻮﻟﻴزه أسﻮده ‪－‬ﻲ راﻣﻨ‪％‬تﻪ کﻮي‪ ،‬ﻧﻮ ﻟﻪ ﻫﻤدې اﻣﻠﻪ ！ﻮﻟﻮ تﻪ پﻪ تﻴره بﻴا‬ ‫‪＄‬ﻮاﻧاﻧﻮ تﻪ ﻻزﻣﻪ ده چ‪ ３‬د خپﻞ ﻫ‪５‬ﻮاد پر جﻴﻮﻟﻮجﻲ‪ ،‬ﻃبﻴﻌﻲ زﻳرﻣﻮ او سرچﻴﻨﻮ پﻮه شﻲ او ﻟﻪ‬ ‫ﻫﻐﻮ ＇خﻪ گ＂ﻪ پﻮرتﻪ ک‪７‬ي‪ .‬پدې ﻣﻀﻤﻮن ک‪ ３‬چ‪ ３‬د جﻴﻮﻟﻮجﻲ تر سرﻟﻴک ﻻﻧدې بﻪ پﻪ ﻟسﻢ‬ ‫！ﻮﻟگﻲ ک‪ ３‬تدرﻳس شﻲ جﻴﻮﻟﻮجﻴکﻲ بﻴﻼبﻴﻞ ﻣساﻳﻞ ﻫر اړخﻴزه تشرﻳح او تﻮضﻴح شﻮي او پﻪ‬ ‫بﻴﻼبﻴﻠﻮ ＇پرکﻮ ک‪ ３‬گ‪ ０‬شﻤ‪５‬ر ﻓﻌاﻟﻴتﻮﻧﻪ د زده کﻮوﻧکﻮ د ﻣﻌﻠﻮﻣاتﻮ د زﻳاتﻮاﻟﻲ پﻪ ﻣﻮخﻪ پﻪ ﻧﻈر ک‪３‬‬ ‫ﻧﻴﻮل شﻮي‪ .‬د جﻴﻮﻟﻮجﻲ ﻫره برخﻪ ﻳﻮه پﻴچﻠ‪ ３‬او ﻣﻐﻠﻘﻪ پروسﻪ ده چ‪ ３‬د ﻫرې برخ‪＇ ３‬پرکﻲ‬ ‫کﻮﻻی شﻲ د اړوﻧدو برخﻮ ！ﻮل جزئﻴات پﻪ تﻔصﻴﻞ سره بﻴان ک‪７‬ي‪.‬‬

‫ز‬

‫ﻟﻮﻣ‪７‬ۍ برخﻪ‬

‫منرالﻮنﻪ‬

‫د تﻮرﻣاﻟﻴــﻦ ﻣﻨرال پرې شــﻮې او ＊ــﻮﻳ‪ ３‬شــﻮې برخ‪ ３‬او‬ ‫！ﻮ！‪ ３‬ﻣﻨراﻟﻮﻧﻪ‪＊ ،‬کﻠﻲ او ﻗﻴﻤتﻲ جﻮاﻫرات دي‪.‬‬

‫‪1‬‬

‫د ﻣﻨرال ﻣﻔﻬﻮم او ﻓزﻳکﻲ ‪＄‬اﻧگ‪７‬تﻴاوې‬ ‫کلﻪ چ‪ ３‬د خپل ﻫﻴﻮاد پﻪ ＊کلﻮ درو ک‪ ３‬گر‪＄‬ئ راگر‪＄‬ئ او ﻳا لﻪ غرﻧﻴﻮ سﻴﻤﻮ ＇خﻪ ت‪５‬رﻳ‪８‬ئ د شاوخﻮا‬ ‫طبﻴعت چ‪ ３‬لﻪ ډبرو‪ ،‬لﻮﻳﻮ ت‪８５‬و او طبقﻮ ＇خﻪ جﻮړ دی‪ ،‬ستا سﻮ پام ‪＄‬ان تﻪ را اړوي‪ .‬کلﻪ ﻫﻢ گ‪ ０‬شﻤ‪５‬ر‬ ‫پﻮ＊تﻨ‪ ３‬ستاسﻮ پﻪ ذﻫﻦ ک‪ ３‬پﻴدا ک‪８５‬ي چ‪ ３‬دا ډبرې ＇ﻨگﻪ پﻴدا شﻮي دي؟ لﻪ ＇ﻪ شﻲ ＇خﻪ جﻮړې‬ ‫شﻮي؟ او ＇رﻧگﻪ ﻳﻮ پر بل باﻧدې ‪＄‬ای پر ‪＄‬ای شﻮې دي؟ کلﻪ چ‪ ３‬د‪－‬ا‪１‬ﻮ او غﻤﻴﻮ دکاﻧﻮﻧﻮ تﻪ ‪＄‬ئ او‬ ‫ډول‪ ،‬ډول زﻳﻮر‪ ،‬گا‪ ３１‬او غﻤﻲ گﻮرئ لﻪ ‪＄‬اﻧﻪ وپﻮ＊تئ چ‪ ３‬دا ＊کلﻲ غﻤﻲ لﻪ کﻮﻣﻪ ک‪８５‬ي او ＇ﻨگﻪ‬ ‫جﻮړﻳ‪８‬ي؟ اﻳا زﻣﻮږ پﻪ ﻫﻴﻮاد ک‪ ３‬پﻴدا ک‪８５‬ي؟ أﻳا دا ！ﻮل طبﻴعﻲ دي؟ او دغﻪ راز پﻪ سلگﻮﻧﻮ ﻧﻮرې پﻮ＊ﻨت‪.３‬‬ ‫د دې ＇پرکﻲ پﻪ لﻮستلﻮ تاسﻮ کﻮﻻی شئ د دې پﻮ＊تﻨﻮ ‪＄‬ﻮابﻮﻧﻪ تر ﻻسﻪ ک‪７‬ئ او پﻪ دې بﻪ پﻮه شئ چ‪３‬‬ ‫ﻣﻨرال ＇ﻪ شئ دی؟ د ﻣﻨرالﻮﻧﻮ رو‪１‬ﻮالی‪ ،‬پا‪ ３１‬پا‪ ３１‬کﻴدل او ظاﻫري ب‪２‬ﻪ ＇ﻨگﻪ ！اکل ک‪８５‬ي؟ او د ＇رﻧگﻪ‬ ‫فزﻳکﻲ ‪＄‬اﻧگ‪７‬تﻴاوو ＇خﻪ پﻪ گ＂‪ ３‬اخﻴستﻨ‪ ３‬د ﻣﻨرالﻮﻧﻮ پﻴژﻧدﻧﻪ تر سره ک‪８５‬ي؟‬

‫ﻣﻨرال ＇ﻪ شی دی؟‬ ‫د ‪ ۴‬او ‪ ۵‬ﻣخﻮﻧــﻮ تصﻮﻳروﻧﻪ پﻪ ‪＄‬ﻴر وگﻮرئ او ﻻﻧدﻳﻨ‪ ９‬پﻮ＊ــتﻨ‪＄ ３‬ﻮاب کــ‪７‬ئ‪ .‬دغﻪ تصﻮﻳروﻧﻪ ﻣﻨرالﻮﻧﻪ او‬ ‫غﻴر ﻣﻨرالﻮﻧﻪ را＊ﻴﻲ‪.‬‬ ‫‪ .١‬د ﻣﻨرالﻮﻧﻮ فزﻳکﻲ ‪＄‬اﻧگ‪７‬تﻴاوې ＇ﻪ ډول دي؟ جاﻣد‪ ،‬ﻣاﻳع او ﻳا گاز‪.‬‬ ‫‪ .٢‬أﻳا ﻧفت لﻪ ﻣﻨرالﻮﻧﻮ ＇خﻪ شﻤ‪５‬رل ک‪８５‬ي؟ ول‪３‬؟‬ ‫‪ .٣‬أﻳا ﻣﻨرالﻮﻧﻪ طبﻴعﻲ حالت لري او کﻪ ﻣصﻨﻮعﻲ حالت لري؟‬ ‫‪ .۴‬آﻳا ﻫغﻪ فلزي افغاﻧ‪ ９‬چ‪ ３‬تاسﻮ سره پﻪ جﻴب ک‪ ３‬دي ﻣﻨرال گ‪２‬ل ک‪８５‬ي او کﻪ ﻧﻪ؟ ول‪３‬؟‬ ‫‪ .۵‬آﻳا ﻣﻨرالﻮﻧﻪ لﻪ عضﻮي او ﻳا لﻪ غﻴر عضﻮي تﻮکﻮ ＇خﻪ جﻮړ شﻮي دي؟‬ ‫‪ .٦‬أﻳــا ﻣﻨــرال لﻪ ﻳﻮې خالص‪ ３‬ﻣادې ＇خﻪ جﻮړ شــﻮي (عﻨصر ﻳا ﻣرکب) او ﻳــا دب‪５‬ﻼب‪５‬لﻮ ﻣﻮادو ﻣخلﻮط‬ ‫دی؟‬

‫‪2‬‬

‫‪ .٧‬أﻳا ﻣﻨرال ﻣﻨظﻤﻪ کرستالﻲ ب‪２‬ﻪ لري؟‬ ‫د پﻮرتﻨﻴﻮ پﻮ＊تﻨﻮ پﻪ اړوﻧد فکر وک‪７‬ئ او د اړتﻴا پر ﻣﻬال لﻪ ＊ﻮوﻧکﻲ ＇خﻪ ﻣرستﻪ وغﻮاړئ‪.‬‬ ‫زﻳــار وباســئ چ‪ ３‬ﻣﻨرال تعرﻳف ک‪７‬ئ‪ ،‬بﻴا خپلﻪ لﻴکﻨﻪ د ﻻﻧد‪４‬ﻨﻴﻮ ﻣطلبﻮﻧﻮ ســره چــ‪ ３‬د ﻣﻨرال پﻪ اړه دي‪،‬‬ ‫پرتلﻪ ک‪７‬ئ‪.‬‬ ‫ﻫر ﻣﻨرال باﻳد ﻻﻧدﻳﻨ‪ ９‬پﻨ‪％‬ﻪ ‪＄‬اﻧگ‪７‬تﻴاوې ولري‪:‬‬ ‫باﻳد جاﻣد وي‪ ،‬ﻧﻮ اوبﻪ او کﻨگل لﻪ ﻣﻨرالﻮﻧﻮ ＇خﻪ ﻧﻪ شﻤ‪５‬رل ک‪８５‬ي‪.‬‬ ‫باﻳد طبﻴعﻲ وي‪ ،‬ﻧﻮ د اﻧسان پﻪ ﻻس جﻮړ شﻮي تﻮکﻲ ﻣﻨرال ﻧﻪ گ‪２‬ل ک‪８５‬ي‪ .‬ﻣصﻨﻮعﻲ الﻤاس او فلزي‬ ‫پﻴس‪ ３‬ﻫﻢ لﻪ ﻣﻨرالﻮﻧﻮ ＇خﻪ ﻧﻪ دي‪.‬‬ ‫باﻳد غﻴر عضﻮي وي‪ ،‬ﻧﻮ د ډبرو سکاره او ﻧفت لﻪ ﻣﻨرالﻮﻧﻮ ＇خﻪ ﻧﻪ شﻤ‪５‬رل ک‪８５‬ي‪.‬‬ ‫باﻳد کﻴﻤﻴاوي خالصﻪ ﻣاده وي‪ ،‬ﻧﻮ لﻪ ﻳﻮې خالص‪ ３‬ﻣادې ＇خﻪ د ډﻳرو ﻣخلﻮط تﻪ ﻣﻨرال ﻧﻪ وﻳل ک‪８５‬ي‪.‬‬ ‫خالصﻪ ﻣاده کﻴدای‪ ،‬شﻲ سره زر‪ ،‬سلفر او الﻤاس وي‪ ،‬دغﻪ راز ﻣﻨرالﻮﻧﻪ کﻴدای شﻲ لﻪ کﻴﻤﻴاوي ﻣرکباتﻮ‬ ‫＇خﻪ ﻫﻢ جﻮړ شــﻲ‪ ،‬لکﻪ کﻮارتز چ‪ ３‬لﻪ دوو عﻨصروﻧﻮ ســلﻴکان او اکســﻴجﻦ ＇خﻪ او کلســﻴت چ‪ ３‬لﻪ‬ ‫درﻳﻮ عﻨصرو (کلسﻴﻢ‪ ،‬کاربﻦ او اکسﻴجﻦ) ＇خﻪ جﻮړ شﻮي دي‪ .‬د کﻴﻤﻴا د ﻣضﻤﻮن پخﻮاﻧﻴﻮ لﻮستﻮﻧﻮ تﻪ‬ ‫راگر‪＄‬ﻮ اود عﻨصر‪ ،‬ﻣرکب او ﻣخلﻮط تعرﻳفﻮﻧﻪ را ﻳادوو‪ ،‬آﻳا وﻳﻼى شئ چ‪ ３‬ول‪ ３‬سره زر ﻣﻨرال او سﻮدﻳﻢ‬ ‫غﻴر ﻣﻨرال دي‪.‬‬ ‫ﻣﻨرال باﻳد کرستال وي ﻳعﻨ‪ ３‬د ﻣﻨرال جﻮړوﻧکﻲ اتﻮﻣﻮﻧﻪ او اﻳﻮﻧﻮﻧﻪ باﻳد پﻪ ﻣﻨظﻤﻪ ب‪２‬ﻪ ‪＄‬اى پر ‪＄‬اى شﻮي‬ ‫وي؛ د بﻴلگ‪ ３‬پﻪ ډول‪ :‬ﻫالﻴت تل ﻣکعبﻲ ب‪２‬ﻪ لري‪.‬‬

‫‪3‬‬

‫لﻪ ﻫﻮا ＇خﻪ ډک بالﻮل‬

‫کرستال ﻳخ‬

‫طﻼ‬

‫اوبﻪ‬

‫شﻴشﻪ او پﻼستﻴک‬ ‫کﻮارتز‬

‫پاﻳراﻳت‬

‫(‪ )١-١‬شکل ＊ﻲ خﻮاتﻪ غﻴر ﻣﻨرالﻮﻧﻪ او کﻴ‪ ３２‬خﻮاتﻪ ﻣﻨرالﻮﻧﻪ ＊ﻮدل شﻮي دي‬

‫‪4‬‬

‫‪C1‬‬

‫‪Na‬‬

‫‪ -A‬د ﺳﻮدﻳﻢ او ﻛﻠﻮرﻳﻦ آﻳﻮﻧﻮﻧﻪ‬

‫د ﻫالﻴت طبﻴعﻲ کرستال‬ ‫(‪ )١-٢‬شکل د ﻫالﻴت د ﻣﻨرال طبﻴعﻲ ﻣکعبﻲ کرستالﻮﻧﻪ‬ ‫ﻳادوﻧﻪ‪＄ :‬ﻴرشئ چ‪ ３‬د سﻮدﻳﻢ )‪ (Na‬او کلﻮرﻳﻦ ) ‪ (Cl‬أﻳﻮﻧﻮﻧﻪ ＇ﻪ ډول سره ﻳﻮ ‪＄‬اى شﻮي او د ﻣﻨرال‬ ‫ﻣکعبﻲ ب‪２‬ﻪ ﻳ‪ ３‬جﻮړه ک‪７‬ې ده‪.‬‬ ‫د ﻣﻨراﻟﻮﻧﻮ ﻓزﻳکﻲ ‪＄‬اﻧگ‪７‬تﻴاوي‬ ‫کﻮﻻى شﻮ ﻫر ﻣﻨرال پﻪ أساﻧ‪ ９‬وپﻴژﻧﻮ کﻪ چﻴرې د ﻧﻮﻣﻮړي ﻣﻨرال فزﻳکﻲ ‪＄‬اﻧگ‪７‬تﻴاوې راتﻪ ﻣعلﻮﻣ‪３‬‬ ‫وي‪ .‬دغﻪ ‪＄‬اﻧگ‪７‬تﻴاوې ډﻳرې ساده دي چ‪ ３‬د ﻣﻨرالﻮﻧﻮ د پﻴژﻧدﻧ‪ ３‬پﻪ برخﻪ ک‪ ３‬زﻣﻮږ سره ﻣرستﻪ‬ ‫کﻮي‪ .‬پﻪ ﻻﻧدې ډول ﻳ‪ ３‬تر ＇ﻴ‪７‬ﻧ‪ ３‬ﻻﻧدی ﻧﻴسﻮ‪:‬‬

‫‪5‬‬

‫(‪ )١-٣‬الف شکل‪ :‬د ﻣلخﻴت ﻣﻨرال ﻧﻤﻮﻧﻪ‬ ‫(‪ )١-٣‬ب شکل‪ :‬د ‪－‬الﻴﻨﻴت ﻣﻨرال‬

‫رﻧگ‪ :‬کﻪ د ﻣﻨرال کﻮﻣﻪ ﻧﻤﻮﻧﻪ چ‪ ３‬ستاسﻮ پﻪ ﻻس ک‪ ３‬وي او پﻪ خپلﻮ سترگﻮ ﻳ‪＊ ３‬ﻪ گﻮرئ آﻳا کﻮﻻى‬ ‫شئ د رﻧگ د ‪＄‬اﻧگ‪７‬ﻧ‪ ３‬پﻪ ﻣرستﻪ‪ ،‬ﻧﻮﻣﻮړى ﻣﻨرال تشخﻴص ک‪７‬ئ؟ ‪＄‬ﻴﻨ‪ ３‬وختﻮﻧﻪ ﻫﻮ پﻪ دې ﻣﻬال‬ ‫باﻳد ﻣﻨرال دﻳﻮ ډول رﻧگ لروﻧکﻰ وي؛ د بﻴلگ‪ ３‬پﻪ ډول‪ :‬ﻣلخﻴت (‪ ) Malachite‬د خپل شﻴﻦ رﻧگ‪،‬‬ ‫)‪ (1 3a‬الف شکل او گالﻴﻨﻴت )‪ (1 3b‬ب شکل د خپل سربﻲ خاورﻳﻦ رﻧگ پﻪ ﻣرستﻪ پﻴژﻧدل‬ ‫ک‪８５‬ي‪.‬‬

‫(‪ )١-۴‬د ﻫغﻮ ﻣﻨرالﻮ ﻧﻮ ﻧﻤﻮﻧ‪ ３‬چ‪ ３‬ﻳﻮ ډول رﻧ‪ ，‬لري‬

‫‪6‬‬

‫کﻪ ＇ﻪ ﻫﻢ ډﻳر داس‪ ３‬ﻣﻨرالﻮﻧﻪ شتﻪ‪ ،‬چ‪ ３‬د ﻳﻮ ډول رﻧگ لروﻧک‪ ３‬دي‪ )١-۴( .‬شکل کلسﻴت کﻮارتز‬ ‫او ﻫالﻴت را＊ﻲ چ‪ ３‬روڼ سپﻴﻦ رﻧگ لري‪ ،‬خﻮ پﻪ دې حالت ک‪ ３‬رﻧگ ﻧﻪ شﻲ کﻮﻻی د ﻣﻨرال د‬ ‫تشخﻴص او پﻴژﻧدﻧ‪ ３‬سره ﻣرستﻪ وک‪７‬ي اړﻳﻨﻪ ده چ‪ ３‬د ﻣﻨرال لﻪ ﻧﻮرو ‪＄‬اﻧگ‪７‬تﻴاوو ＇خﻪ کار واخﻴستل شﻲ‪.‬‬ ‫لﻪ رﻧگ ＇خﻪ ﻧﻪ شﻮ کﻮﻻی د ﻣﻨرالﻮﻧﻮ پﻪ بﻴلﻮالﻲ ک‪ ３‬گ＂ﻪ واخلﻮ‪ ،‬پﻪ دې حالت ک‪ ３‬د ﻣﻨرال کرستالﻲ‬ ‫حالت د ارز＊ت لروﻧکﻲ دي‪ ،‬کلسﻴت پﻪ روﻣبﻴک او ﻫالﻴت پﻪ ﻣکعب شکل کرستال ک‪８５‬ي‪ .‬لﻪ ！ﻮلﻮ‬ ‫＇خﻪ ستﻮﻧز ﻣﻦ حالت ﻫغﻪ دى‪ ،‬چ‪ ３‬ﻣﻨرال ډول ډول رﻧگﻮﻧﻪ ولري‪ ،‬د بﻴلگ‪ ３‬پﻪ ډول د کﻮارتز ﻣﻨرال‬ ‫پﻪ طبﻴعت ک‪ ３‬پﻪ ب‪５‬ﻼب‪５‬لﻮ رﻧگﻮﻧﻮ پﻴدا ک‪８５‬ي‪ :‬طبﻴعﻲ روڼ‪ ،‬شﻴدو ډولﻪ سپﻴﻦ‪ ،‬سﻮر‪ ،‬بﻨفش او دودي تﻮر (‪١-۵‬‬ ‫شکل)‪.‬‬ ‫د ﻣﻨرال رﻧگ د ﻧﻮرو ﻣﻨرالﻮﻧﻮ د ﻣخلﻮط پﻪ پاﻳلﻪ ک‪ ３‬بدلﻮن ﻣﻮﻣﻲ او پﻪ دې ډول ﻣﻨرال د ﻣخلﻮط د رﻧگ‬ ‫تر اغ‪５‬ز ﻻﻧدې را‪＄‬ﻲ او ﻧﻮى رﻧگ غﻮره کﻮي‪.‬‬ ‫‪A‬‬

‫‪B‬‬

‫‪D‬‬

‫‪C‬‬ ‫(‪ )۵-١‬شکل‪ :‬د ﻫغﻮ ﻣﻨرالﻮﻧﻮ ﻧﻤﻮﻧ‪ ３‬چ‪ ３‬د ﻳﻮ ډول رﻧگ لروﻧک‪ ３‬دي‪.‬‬ ‫‪ -a‬سپﻴﻦ‪ -b ،‬گﻼبﻲ‪ -c ،‬شﻴدو ډولﻪ سپﻴﻦ‪ - d ،‬تﻮر دودي‬ ‫(‪ )١-۵‬شکل‪ :‬کﻮارتز د ﻣﻨرال لپاره ＇لﻮر ډولﻪ رﻧگﻮﻧﻪ را＊ﻴﻲ‪.‬‬ ‫‪7‬‬

‫د خﻂ اثر‬ ‫د خط اثر د ﻣﻨرال د پﻮډرو رﻧگ تﻪ واﻳﻲ‪ .‬د ﻣﻨرال د خط اثر ‪＄‬اﻧ‪７／‬ﻧ‪ ３‬د تشخﻴص لپاره أساﻧﻪ ﻻره د‬ ‫ﻧﻮﻣﻮړي ﻣﻨرال کش کﻮل پر ﻳﻮي سپﻴﻨ‪ ３‬کاشﻲ تخت‪＊ ３‬ﻮدل شﻮي دي ‪.‬‬ ‫د ﻣﻨرال د پﻴژﻧدﻧ‪ ３‬پﻪ ﻣﻮخﻪ د خط اثر ＇خﻪ دوﻣره کارﻧﻪ اخﻴستل ک‪８５‬ي؛ د بﻴلگ‪ ３‬پﻪ ډول‪ :‬سره زر‬ ‫)‪ ( Au‬او پاﻳراﻳت ) ‪ ( FeS 2‬دواړه طﻼﻳﻲ رﻧگ لري‪ ،‬خﻮ د خط اثر ﻳ‪ ３‬ﻳﻮ لﻪ بل سره تﻮپﻴر لري‪.‬‬

‫(‪ )١-٦‬شکل‪ :‬د خط اثر پر سپﻴﻨ‪ ３‬کاشﻲ تخت‪３‬‬

‫‪8‬‬

‫کﻠکﻮاﻟﻰ (سختﻲ)‬ ‫د خپل‪ ３‬گﻮت‪ ３‬د ﻧﻮک پﻪ ﻣرستﻪ‪ ،‬د سپﻴﻦ تباشﻴر ﻳﻮه ！ﻮ！ﻪ وگروئ او وگﻮرئ چ‪ ３‬لﻪ دې دواړو کﻮم ﻳﻮ‪:‬‬ ‫تباشﻴر ﻳا ﻧﻮک ﻳﻮ تر بلﻪ کلک دي او ول‪３‬؟‬ ‫کلکﻮالﻰ د ﻳﻮ ﻣﻨرال د ﻣقاوﻣت قابلﻴت تﻪ وﻳل ک‪８５‬ي چ‪ ３‬د بل ﻣﻨرال پﻪ وړاﻧدې ﻳ‪ ３‬د گرولﻮ پر ﻣﻬال‬ ‫＊کاره کﻮي‪ .‬پﻪ دې حالت ک‪ ３‬کلک ﻣﻨرال د ﻧرم ﻣﻨرال عﻤق تﻪ دﻧﻨﻪ ک‪８５‬ي‪ .‬کلکﻮالﻰ د ﻣﻨرالﻮﻧﻮ د ډولﻮﻧﻮ‬ ‫پﻪ پﻴژﻧدلﻮ او بﻴلﻮالﻲ ک‪ ３‬لﻪ ډﻳرو اغﻴزﻣﻨﻮ ‪＄‬اﻧگ‪７‬تﻴاوو ＇خﻪ شﻤﻴرل ک‪８５‬ي‪ ،‬کﻪ چﻴرې ﻳﻮ جﻴﻮلﻮجست د‬ ‫ﻣاووس جدول لﻪ ‪＄‬ان سره ولري‪ ،‬کﻮﻻى شﻲ د ﻫر ﻣﻨرال کلکﻮالﻰ ﻣعلﻮم ک‪７‬ي‪ )١-١( .‬جدول‪.‬‬ ‫د ﻣاووس پﻪ جدول ک‪ ３‬لس ﻣعﻤﻮلﻲ ﻣﻨرالﻮﻧﻪ ‪＄‬اى پر ‪＄‬اى شﻮي دي‪ .‬تالک لﻪ ډﻳرو ﻧرﻣﻮ ﻣﻨرالﻮﻧﻮ ＇خﻪ‬ ‫دی‪ ،‬چ‪ ３‬کلکﻮالﻰ ﻳ‪ )١( ３‬دي او الﻤاس لﻪ ډﻳرو کلکﻮ ﻣﻨرالﻮﻧﻮ ＇خﻪ دی چ‪ ３‬کلکﻮالﻰ ﻳ‪ )١٠( ３‬دی‪،‬‬ ‫پﻪ دې جدول ک‪＊ ３‬ﻮدل شﻮي دي‪ .‬کﻮارتز چ‪ ３‬کلکﻮالﻰ ﻳ‪ )٧( ３‬دى کﻮﻻى شﻲ ﻫغﻪ ﻣﻨرالﻮﻧﻪ چ‪ ３‬لﻪ‬ ‫(‪＇ )١‬خﻪ تر (‪ )٦‬پﻮرې کلکﻮالﻰ لري وگروي‪ ،‬خﻮﻧﻪ شﻲ کﻮﻻى ﻫغﻪ ﻣﻨرالﻮﻧﻪ چ‪ ３‬کلکﻮالﻰ ﻳ‪ ３‬لﻪ (‪)٨‬‬ ‫＇خﻪ تر لس وي خط ک‪７‬ي‪.‬‬ ‫(‪ )١-١‬جدول‪ :‬د ﻣاووس د کلکﻮالﻲ د ！اکلﻮ جدول‬

‫ﻣعﻴاري کلکﻮالﻰ‬ ‫‪2.5‬‬

‫د گﻮت‪ ３‬ﻧﻮک‬

‫‪1‬‬

‫تاﻟﻚ‬

‫‪2‬‬

‫ﮔچ‬

‫‪4.5‬‬

‫ﻣسﻲ سکﻪ‬

‫‪3‬‬

‫ﻛﻠﺴﻴت‬

‫‪5.5‬‬

‫د اوسپﻨ‪！ ３‬ﻮ！ﻪ‬

‫‪4‬‬

‫ﻓﻠﻮرﻳت‬

‫د ＊ﻴ‪！ ３＋‬ﻮ！ﻪ‬

‫‪5‬‬

‫اپاتﻴت‬

‫پﻮﻻدي چاقﻮ‬

‫‪6‬‬

‫ارتﻮﻛﻼز‬

‫‪7‬‬

‫ﻛﻮارتز‬

‫‪8‬‬

‫تﻮپاز‬

‫‪9‬‬

‫ﻛروﻧد‬

‫‪10‬‬

‫اﻟﻤاس‬

‫‪3.5‬‬

‫‪6.5‬‬

‫‪9‬‬

‫د ﻣاووس د جدول پر بﻨس＀ کلکﻮالﻰ‬

‫کﻪ چﻴرې تاسﻮ د ﻳﻮه ﻣﻨرال ﻳﻮه ！ﻮ！ﻪ پﻪ ﻻس ک‪ ３‬ولرئ او کلکﻮالﻰ ﻳ‪ ３‬ﻧﻪ شئ ﻣعلﻮﻣﻮﻻى‪ ،‬کﻮ＊） وک‪７‬ئ‪،‬‬ ‫تر ＇ﻮ د ﻣاووس جدول ＇خﻪ گ＂ﻪ واخلئ او کلکﻮالﻰ ﻳ‪ ３‬ﻣعلﻮم ک‪７‬ئ‪ ،‬کلﻪ ﻣﻮ چ‪ ３‬ﻣعلﻮﻣﻪ ک‪７‬ه چ‪３‬‬ ‫ﻧﻮﻣﻮړي ﻣﻨرال ارتﻮکﻼز خط کﻮﻻۍ شﻲ‪ ،‬خﻮ پخپلﻪ د کﻮارتز پﻪ وسﻴلﻪ خط ک‪８５‬ي‪ ،‬ﻧﻮ د ﻧﻮﻣﻮړي ﻣﻨرال‬ ‫کلکﻮالﻰ د ‪ ٦‬او ‪ ٧‬ترﻣﻨ‪ ＃‬ﻳعﻨ‪ ٦.۵ ３‬دى‪.‬‬ ‫پﻮ＊تﻨﻪ‪ :‬تاسﻮ د درو ﻣﻨرالﻮﻧﻮ کلسﻴت‪ ،‬گچ او کﻮارتز‪ ،‬چ‪ ３‬سپﻴﻦ رﻧگﻮﻧﻪ لري ﻧﻤﻮﻧ‪ ３‬پﻪ ﻻس ک‪ ３‬لرئ‬ ‫＇ﻨگﻪ کﻮﻻى شئ چ‪ ３‬د ﻣاووس جدول ＇خﻪ پرتﻪ د ﻧﻮﻣﻮړو ﻣﻨرالﻮﻧﻮ کلکﻮالﻰ و！اکئ؟‬ ‫پﻮ＊تﻨﻪ‪ :‬پﻪ ﻳﻮه ساحﻪ ک‪ ３‬گر‪＄‬ئ راگر‪＄‬ئ او د ﻳﻮه ﻣﻨرال ﻧﻤﻮﻧﻪ ﻣﻮ پﻴدا ک‪７‬ه‪ ،‬پﻪ ذﻫﻦ ک‪ ３‬ﻣﻮگر‪＄‬ﻲ چ‪３‬‬ ‫＊اﻳﻲ گچ وي‪ .‬د ﻧﻮﻣﻮړي ﻣﻨرال د ﻣعلﻮﻣﻮلﻮ او تشخﻴص لپاره کﻮﻣﻪ أساﻧﻪ ﻻره ﻣﻮجﻮده ده‪ ،‬البتﻪ چ‪ ３‬تاسﻮ‬ ‫د ﻣاووس جدول لﻪ ‪＄‬ان سره لرئ‪.‬‬

‫(‪ )١-٧‬شکل‪ c :‬د ﻫالﻴت ﻣعکب‪ ３‬ﻳا کرستالﻲ ب‪２‬ﻪ او (‪ )d‬د کلسﻴت روﻣبﻴک ب‪２‬ﻪ‬

‫‪10‬‬

‫ﻇاﻫري ب‪２‬ﻪ‪ :‬ظاﻫري ب‪２‬ﻪ د ﻣﻨرالﻮﻧﻮ لﻪ بﻨس＂ﻴزو ‪＄‬اﻧگ‪７‬تﻴاوو ＇خﻪ شﻤﻴرل ک‪８５‬ي‪ ،‬چ‪ ３‬د ﻣﻨرال پﻪ‬ ‫پﻴژﻧدﻧﻪ او بﻴلﻮالﻲ ک‪ ３‬ترې ډﻳره گ＂ﻪ اخﻴستل ک‪８５‬ي‪ .‬ظاﻫري ب‪２‬ﻪ پﻪ طبﻴعت ک‪ ３‬د ﻣﻨرال پﻪ کرستالﻲ او ﻳا‬ ‫طبﻴعﻲ شکل پﻮرې ت‪７‬او لري‪ .‬ظاﻫري ب‪２‬ﻪ د ﻳﻮ ډول ﻣﻨرالﻮﻧﻮ لپاره ثابتﻪ ‪＄‬اﻧگ‪７‬ﻧﻪ گ‪２‬ل ک‪８５‬ي‪＄ ،‬کﻪ د ﻣﻨرال‬ ‫د جﻮړﻳدو پر شراﻳطﻮ پﻮرې ت‪７‬ل‪ ３‬ده‪.‬‬ ‫ﻳادوﻧﻪ‪ :‬د کلسﻴت او ﻫالﻴت ﻣﻨرالﻮﻧﻮ د جﻮړﻳدو ＇رﻧگﻮالﻰ چ‪ ３‬پﻪ کرستالﻲ شبکﻪ ک‪ ３‬د اتﻮﻣﻮﻧﻮ او أﻳﻮﻧﻮﻧﻮ‬ ‫ﻳﻮ ‪＄‬اى کﻴدل را＊ﻴﻲ د ‪ A‬او ‪ B‬پﻪ شکلﻮﻧﻮ ک‪＊ ３‬ﻮدل شﻮي دي‪.‬‬ ‫(‪ )١-٨‬شکل‪ :‬د ﻫالﻴت ﻣکعبﻲ ب‪２‬ﻪ را＊ﻴﻲ او ！ﻮل کرستالﻮﻧﻪ ﻳ‪ ３‬ﻣکعبﻲ دي‪ ،‬د دې ﻣکعبﻮﻧﻮ رﻧگ‬ ‫سپﻴﻦ دى‪ ،‬خﻮ د عکس لﻪ کﻴ‪ ３２‬خﻮا ＇خﻪ د ﻣرکز پﻪ لﻮر ﻧسﻮاري رﻧگﻪ ﻣعلﻮﻣﻴ‪８‬ي‪.‬‬

‫(‪ )١-٨‬شکل‪ :‬د ﻫالﻴت ﻣکعبﻲ ب‪２‬ﻪ‬

‫‪11‬‬

‫‪A‬‬

‫‪B‬‬

‫‪C‬‬ ‫‪B‬‬

‫(‪ )١-٩‬شکل‪ :‬د درو ﻣﻨرالﻮﻧﻮ ﻫر ﻳﻮ (‪ ،)A‬فلﻮرﻳت (‪ )B‬پاﻳراﻳت او (‪－ )C‬الﻴﻨﻴت ب‪３２‬‬ ‫(‪ )١-٨‬شکل‪ :‬د ﻫالﻴت ﻣکعبﻲ ب‪２‬ﻪ چ‪ ３‬لﻪ کﻴ‪ ３２‬خﻮا ＇خﻪ د ﻣرکز پﻪ لﻮر ﻳ‪ ３‬سپﻴﻦ رﻧگ پﻪ ﻧسﻮاري‬ ‫رﻧگ بدل شﻮی دى‪.‬‬ ‫زﻳاتره ﻣﻨرالﻮﻧﻪ ﻳﻮ ډول ب‪ ３２‬لرې‪ )١-٩( ،‬شکل ＊کاره کﻮي چ‪ ３‬درې ﻣﻨرالﻮﻧﻪ د ﻳﻮ شان ﻣکعبﻲ کرستالﻮﻧﻮ‬ ‫لروﻧک‪ ３‬دي‪ .‬پﻪ دې حالت ک‪ ３‬تاسﻮ کﻮﻻى شئ د ﻣﻨرالﻮﻧﻮ د پﻴژﻧدﻧ‪ ３‬او بﻴلﻮالﻲ پﻪ ﻣﻮخﻪ د ﻫغﻮ لﻪ ﻧﻮرو‬ ‫‪＄‬اﻧگ‪７‬تﻴاوو ＇خﻪ کار واخلئ‪.‬‬ ‫(‪ )١-٩‬شکل درې ﻣﻨرالﻮﻧﻪ چ‪ ３‬ﻣکعبﻲ بﻨﻪ لري ‪ A‬فلﻮرﻳت‪ B ،‬پاﻳراﻳت او ‪ C‬گالﻴﻨﻴت‬

‫پﻮ＊تﻨﻪ‪ )١-۵( :‬شکل تﻪ پاﻣلرﻧﻪ وک‪７‬ئ‪ ،‬پﻪ ﻧﻮﻣﻮړي شکل ک‪ ３‬تاسﻮ د کﻮارتز ﻣﻨرال گﻮرئ اﻳا کﻮﻻی شئ‬ ‫کﻮارتز چ‪ ３‬بﻴﻼبﻴل رﻧگﻮﻧﻪ لري د ب‪ ３２‬پﻪ ﻣرستﻪ وپﻴژﻧئ؟‬

‫‪12‬‬

‫د ﻣاﻟ‪ ３／‬د رﻗﻴﻘﻮ تﻴزابﻮ ‪ HCl‬پﻪ وړاﻧدې د ﻣﻨرال ﻏبرگﻮن (ﻋکس اﻟﻌﻤﻞ)‬ ‫ډﻳر ﻣﻨرالﻮﻧﻪ د رقﻴق ‪ HCl‬پﻪ وړاﻧدې غبرگﻮن (عکس العﻤل) ﻧﻪ ＊ﻴﻲ‪ ،‬ﻧﻮکﻪ چﻴرې تاسﻮ د رقﻴق‬ ‫‪ HCl‬ﻳﻮ ＇ا＇کی د کاربﻨاتﻮﻧﻮ گروپ پﻪ ﻣﻨرالﻮﻧﻮ و＇（ﻮئ سﻢ دﻻسﻪ ﻣﻨرال خپل غبرگﻮن ＊ﻴﻲ او‬ ‫تاسﻮ ﻳ‪ ３‬لﻴدﻻی شئ‪ .‬د کاربﻨاتﻮﻧﻮ د گروپ بارز ﻣﻨرالﻮﻧﻪ عبارت دي لﻪ‪ :‬کلسﻴت ) ‪ ، (CaCO3‬دولﻮﻣﻴت‬ ‫‪ ... CaMg (CO3 ) 2‬او ﻧﻮر‪.‬‬ ‫جﻴﻮلﻮجستان کلﻪ چ‪ ３‬ساح‪ ３‬تﻪ ‪＄‬ﻲ پﻪ ﻣعﻤﻮل ډول لﻪ ‪＇ HCl‬خﻪ ډک ﻳﻮ بﻮتل لﻪ ‪＄‬ان سره لري‪.‬‬ ‫ﻧﻮري ‪＄‬اﻧگ‪７‬تﻴاوې‬ ‫ﻳﻮ ﻣﻨرال د ﻧﻮرو ﻣﻨرالﻮﻧﻮ سره پﻪ تﻮپﻴر کﻴدای شﻲ ﻳﻮه جﻼ ‪＄‬اﻧگ‪７‬تﻴاولري‪ ،‬د بﻴلگ‪ ３‬پﻪ ډول‪ :‬د خﻮړلﻮ‬ ‫د ﻣال‪ ３／‬ﻣﻨرال ( ‪ ) NaCl‬د خپلﻲ تروى ﻣزي پﻪ لرلﻮ سره پﻴژﻧدل ک‪８５‬ي‪ ،‬خﻮ پﻪ ساح‪ ３‬ک‪ ３‬ﻣﻮږ د دې‬ ‫ﻣﻨرال ﻣزه ﻧﻪ تﻮصﻴﻪ کﻮو‪.‬دغﻪ راز ﻣگﻨﻴتت ) ‪ ( Fe3O4‬د خپل‪ ３‬ﻣقﻨاطﻴسﻲ ‪＄‬اﻧگ‪７‬تﻴا وو پر درلﻮدو لﻪ‬ ‫ﻧﻮرو ﻣﻨرالﻮﻧﻮ ＇خﻪ ب‪５‬ل‪５‬دای شﻲ‪.‬‬

‫‪13‬‬

‫د ＇پرکﻲ ﻋﻤده ！کﻲ‬ ‫ﻣﻨرالﻮﻧﻪ غﻴر عضﻮي جاﻣد تﻮکﻲ دي‪ ،‬چ‪ ３‬پﻪ طبﻴعﻲ ډول جﻮړﻳ‪８‬ي او د خالص کﻴﻤﻴاوي ترکﻴب اود‬ ‫داخلﻲ ﻣﻨظﻤ‪ ３‬کرستالﻲ شبک‪ ３‬لروﻧک‪ ３‬دي‪.‬‬ ‫د ＇ﻮ ﻣﻨرالﻮﻧﻮ ﻣخلﻮط تﻪ ﻣﻨرال ﻧﻪ وﻳل ک‪８５‬ي‪.‬‬ ‫ﻣﻨرال کﻴدای شﻲ لﻪ ﻳﻮه عﻨصر ＇خﻪ جﻮړ شﻲ لکﻪ سره زر خﻮ ډﻳر ﻣﻨرالﻮﻧﻪ د ﻣرکباتﻮ پﻪ ب‪２‬ﻪ وي‪ ،‬لکﻪ کلسﻴت‪.‬‬ ‫کﻮﻻی شﻮ چ‪ ３‬ﻣﻨرالﻮﻧﻪ د ﻫغﻮ د فزﻳکﻲ ‪＄‬اﻧگ‪７‬تﻴاو پر بﻨس＀ لﻪ ﻳﻮ بل ＇خﻪ ب‪５‬ل ک‪７‬و‪.‬‬ ‫رﻧگ ‪ ،‬خط اثر‪ ،‬کلکﻮالی او ظاﻫري ب‪２‬ﻪ د ﻣﻨرالﻮﻧﻮ لﻪ فزﻳکﻲ ‪＄‬اﻧگ‪７‬تﻴاوو ＇خﻪ شﻤ‪５‬رل ک‪８５‬ي‪.‬‬ ‫رﻧگ ﻧﻪ شﻲ کﻮﻻی د ﻳﻮې اغﻴز ﻧاک‪＄ ３‬اﻧگ‪７‬ﻧ‪ ３‬پﻪ تﻮگﻪ عﻤل وک‪７‬ي‪ ،‬خﻮ د ‪＄‬ﻴﻨﻮ ﻣﻮاردو پرتﻪ د بﻴلگ‪３‬‬ ‫پﻪ تﻮ‪－‬ﻪ د ﻣلخﻴت ﻣﻨرال‪.‬‬ ‫د بل ﻣﻨرال د گرولﻮ پﻪ وړاﻧدې د ﻣﻨرال د ﻣقاوﻣت قابلﻴت تﻪ کلکﻮالی وﻳل ک‪８５‬ي‪.‬‬ ‫ﻫغﻪ ب‪２‬ﻪ چ‪ ３‬ﻣﻨرال پﻪ طبﻴعﻲ ډول ‪＄‬اﻧتﻪ غﻮره ک‪７‬ی وي د ﻣﻨرال د ظاﻫري ب‪ ３２‬پﻪ ﻧاﻣﻪ ﻳادﻳ‪８‬ي‪.‬‬ ‫ظاﻫري ب‪２‬ﻪ د ﻳﻮ ډول ﻣﻨرالﻮﻧﻮ لپاره ثابتﻪ ‪＄‬اﻧ‪７／‬ﻧﻪ ﻧﻪ ده‪.‬‬ ‫د ﻣﻨرال د پﻴژﻧدلﻮ لپاره د ظاﻫري ب‪＄ ３２‬اﻧ‪７／‬ﻧﻪ ﻳﻮه ＊ﻪ وسﻴلﻪ گ‪２‬ل ک‪８５‬ي‪.‬‬ ‫د ＇پرکﻲ پﻮ＊تﻨ‪３‬‬ ‫‪ .١‬کلکﻮالی‪ ،‬د خط اثر او ظاﻫري ب‪２‬ﻪ تعرﻳف ک‪７‬ئ؟‬ ‫‪ .٢‬ول‪ ３‬د رﻧگ لﻪ ﻣشخص‪＇ ３‬خﻪ د ﻣﻨرالﻮﻧﻮ پﻪ پﻴژﻧدﻧﻪ ک‪ ３‬دوﻣره کار ﻧﻪ اخﻴستل ک‪８５‬ي؟‬ ‫‪ .٣‬ول‪ ３‬ظاﻫري ب‪２‬ﻪ د ﻣﻨرال د پﻴژﻧدﻧ‪ ３‬لپاره ﻳﻮه ثابتﻪ ﻣشخصﻪ گ‪２‬ل ک‪８５‬ي؟‬ ‫‪ .۴‬کلﻪ چ‪ ３‬پﻪ ﻳﻮه غرﻧ‪ ９‬سﻴﻤﻪ ک‪ ３‬گر‪＄‬ئ راگر‪＄‬ئ او ﻳﻮ روڼ ﻣﻨرال ﻣﻮ تر سترگﻮ ک‪８５‬ي فکر کﻮئ چ‪３‬‬ ‫الﻤاس بﻪ وي‪＇ ،‬رﻧگﻪ د خپل فکر سﻢ ﻳا ﻧا سﻤﻮالی ثابتﻮﻻی شئ؟‬ ‫‪ .۵‬سره زر او پاﻳراﻳت دواړه طﻼﻳﻲ رﻧگ لري ＇ﻪ ډول ﻳ‪ ３‬ﻳﻮ تربلﻪ بﻴلﻮﻻی شئ؟‬ ‫‪ .٦‬ولﻲ ﻫغﻪ ﻣﻨرالﻮﻧﻪ چ‪ ３‬د کاشﻲ لﻪ تخت‪＇ ３‬خﻪ کلک دي د کاشﻲ پر تخت‪ ３‬د خط اغﻴزه اغﻴزه ﻧﻪ پرﻳ‪８‬دي؟‬ ‫‪＇ .٧‬رﻧگﻪ د کاربﻨاتﻮﻧﻮ د گروپ ﻣﻨرالﻮﻧﻪ لﻪ غﻴر کاربﻨاتﻮﻧﻮ ＇خﻪ بﻴلﻮﻻی شئ؟‬ ‫‪ .٨‬لﻪ ﻻﻧدﻧﻴﻮ ﻣﻮادو ＇خﻪ کﻮم ﻳﻮ ﻳ‪ ３‬ﻣﻨرال ﻧﻪ دی‪:‬‬ ‫د‪ -‬گچ‬ ‫ج‪ -‬کﻮارتز‬ ‫الف‪ -‬گالﻴﻨﻴت‪ ،‬ب‪ -‬د ډبرو سکاره‪،‬‬ ‫‪ .٩‬د اپاتﻴت د کلکﻮالﻲ درجﻪ ＇ﻮ ده؟‬ ‫ج‪ ۵ -‬او د‪٦ -‬‬ ‫الف‪ ، ٣ -‬ب‪، ۴ -‬‬ ‫‪ .١٠‬لﻪ ﻻﻧدﻧﻴﻮ ﻣﻨرالﻮﻧﻮ ＇خﻪ کﻮم ﻳﻮﻳ‪ ３‬ﻣکعبﻲ ب‪２‬ﻪ ﻧﻪ لري‪.‬‬ ‫ج‪ -‬پاﻳراﻳت او د‪ -‬فلﻮراﻳت‬ ‫الف‪ -‬کﻮارتز‪ ،‬ب‪ -‬ﻫالﻴت‪،‬‬ ‫‪ .١١‬د ﻣلخﻴت ﻣﻨرال د کﻮﻣ‪ ３‬ﻻﻧدﻧ‪＇ ９‬اﻧگ‪７‬ﻧ‪ ３‬پﻪ ﻣرستﻪ پﻴژﻧدل ک‪８５‬ي‪:‬‬ ‫لف‪ -‬سختﻲ‪ ،‬ب‪ -‬د خط اثر‪ ،‬ج‪ -‬رﻧگ او د‪ -‬ظاﻫري ب‪２‬ﻪ‬ ‫‪14‬‬

‫دوﻳﻢ ＇پرکی‬ ‫د ﻣﻨراﻟﻮﻧﻮ تصﻨﻴﻒ‬

‫ﻋﻤﻮﻣﻲ ﻣﻌﻠﻮﻣات‪ :‬پﻪ طبﻴعت ک‪ ３‬لﻪ ‪＇ ۴٠٠٠‬خﻪ ډﻳر ﻣﻨرالﻮﻧﻪ کشف شﻮي دي‪ .‬دغﻪ‬ ‫شﻤ‪５‬ر د ﻧﻮو ﻣﻨرالﻮﻧﻮ پﻪ کشف سره ﻫر کال پﻪ ډﻳرﻳدو دي‪ ،‬البتﻪ تاسﻮ ﻧﻪ شئ کﻮﻻی‪ ،‬چی‬ ‫د ﻫر ﻳﻮه ﻣﻨرال ‪＄‬اﻧگ‪７‬تﻴاوې ﻣطالعﻪ او زده ک‪７‬ئ‪ ،‬کﻪ چﻴرې غﻮاړئ د ﻫغﻮ ＇ﻴزوﻧﻮ پﻪ ﻫکلﻪ‬ ‫چ‪ ３‬پﻪ ‪＄‬ﻤک‪ ３‬ک‪ ３‬شتﻮن لري پﻮه شئ ﻧا ﻣﻤکﻨﻪ برﻳ‪＋‬ﻲ‪ .‬لﻮﻣ‪７‬ی تاسﻮ باﻳد ＇ﻪ زده ک‪７‬ئ‪،‬‬ ‫تر ＇ﻮ د ＇ﻴزوﻧﻮ او ﻣﻮادو د گروپ پﻪ اړوﻧد ﻣعلﻮﻣات تر ﻻسﻪ ک‪７‬ئ‪ ،‬د ﻣﻨرالﻮﻧﻮ صﻨف پﻪ‬ ‫ﻧﻮرووړو گروپﻮﻧﻮ وﻳشل شﻮي‪ ،‬چ‪ ３‬ﻫر ﻳﻮﻳ‪ ３‬د اړوﻧد ！ﻮلگﻲ استازﻳتﻮب کﻮي‪ ،‬ﻫر گروپ‬ ‫د ﻧﻮﻣﻮړي گروپ لﻪ استازي ＇خﻪ پﻪ گ＂ﻪ اخﻴستﻨ‪＊ ３‬ﻪ ﻣطالعﻪ کﻴدای شﻲ او ﻫﻤدغﻪ دلﻴل‬ ‫دی چ‪ ３‬د ﻣﻨرالﻮﻧﻮ تصﻨﻴف اړﻳﻦ گ‪２‬ل شﻮی دی‪.‬‬ ‫د دې ＇پرکﻲ پﻪ ﻣطالع‪ ３‬سره تاسﻮ زده کﻮوﻧکﻲ کﻮﻻی شئ چ‪ ３‬ﻣﻨرالﻮﻧﻪ د ﻫغﻮ د جﻮړوﻧکﻮ‬ ‫اﻧﻴﻮﻧﻮﻧﻮ پﻪ ﻣرستﻪ تصﻨﻴف او د ﻣعﻤﻮلﻲ ﻣﻨرالﻮﻧﻮ گروپﻮﻧﻪ ﻣشخص ک‪７‬ئ‪ ،‬دغﻪ راز بﻪ د‬ ‫سلﻴکاﻧﻮﻧﻮ گروپ ＊ﻪ وپ‪５‬ژﻧئ‪.‬‬

‫‪15‬‬

‫د تصﻨﻴﻒ بﻨس＀‬ ‫اوس جﻮتﻪ شﻮې چ‪ ３‬ﻣﻨرالﻮﻧﻪ د ﻫغﻮ د اﻧﻴﻮﻧﻮ پر بﻨس＀ چ‪ ３‬د ﻣﻨرالﻮﻧﻮ پﻪ ترکﻴب ک‪ ３‬شتﻮن لري‪＊ ،‬ﻪ‬ ‫تصﻨﻴف کﻴدای شﻲ‪.‬‬ ‫پﻮ＊تﻨﻪ‪ :‬د کلسﻴت ﻣﻨرال چ‪ ３‬د ‪ CaCO3‬کﻴﻤﻴاوي فﻮرﻣﻮل لروﻧکی دی پﻪ کﻮم ‪－‬روپ ک‪ ３‬تصﻨﻴف‬ ‫ک‪８５‬ي؟‬ ‫لﻴدل ک‪８５‬ي چ‪ ３‬کلسﻴت د کلسﻴﻢ ) ‪ (Ca‬لﻪ کتﻴﻮن او ) ‪ (CO3‬أﻧﻴﻮن ＇خﻪ ترکﻴب شﻮی دی‪ ،‬لﻪ‬ ‫ﻫﻤدې اﻣلﻪ کلسﻴت د کاربﻨاتﻮﻧﻮ پﻪ ‪－‬روپ ک‪ ３‬شاﻣلﻴدای شﻲ‪＄ ،‬کﻪ پﻪ خپلﻪ اﻧﻴﻮﻧﻲ برخﻪ ک‪(CO3 ) ３‬‬

‫ﻳا کاربﻨات لري‪.‬‬ ‫د گچ ﻣﻨرال چ‪ ３‬فﻮرﻣﻮل ﻳ‪ ) CaSO 4 2 H 2O ( ３‬دی پﻪ کﻮم گروپ ک‪ ３‬شاﻣلﻮﻻی شﻮ؟ دغﻪ راز پﻪ‬ ‫لسگﻮﻧﻮ ﻧﻮرې بﻴلگ‪ ３‬پﻪ دې اړه شتﻮن لري د بﻴلگ‪ ３‬پﻪ ډول‪ :‬پاﻳراﻳت ( ‪ ) FeS 2‬او ﻫﻴﻤاتاﻳت ( ‪) Fe2O3‬‬ ‫چ‪ ３‬د اﻧﻴﻮﻧﻲ برخ‪ ３‬پﻪ پﻴژﻧدلﻮ سره ﻳ‪ ３‬گروپ او ！ﻮلگﻲ ﻣعلﻮﻣﻴداى شﻲ‪.‬‬ ‫د ﻣﻨرال ‪－‬روپﻮﻧﻪ‬ ‫د پﻮرتﻴﻨﻮ ﻣعلﻮﻣاتﻮ پر بﻨس＀ ﻣﻨرالﻮﻧﻪ پﻪ ﻻﻧدﻧﻴﻮ ډلﻮ وﻳشل شﻮي دي‪:‬‬ ‫‪.١‬خالص عﻨاصر لکﻪ سره زر‪ ،‬سلفر او الﻤاس‬ ‫‪ .٢‬سلفاﻳدوﻧﻪ لکﻪ پاﻳراﻳت ( ‪ ) FeS 2‬او گالﻴﻨﻴت ( ‪.) Pbs‬‬ ‫‪ .٣‬اکساﻳدوﻧﻪ او ﻫاﻳدروکساﻳدوﻧﻪ لکﻪ ﻫﻴﻤاتاﻳت ) ‪. ( Fe2O3‬‬ ‫‪ .۴‬کاربﻨاتﻮﻧﻪ لکﻪ کلسﻴت ) ‪(CaCO3‬‬

‫‪ .۵‬ﻫاﻻﻳدوﻧﻪ لکﻪ ﻫالﻴت )‪(NaCl‬‬ ‫‪ .٦‬سلفاتﻮﻧﻪ لکﻪ گچ )‪(CaSO4 2 H 2O‬‬

‫‪ .٧‬فاسفاتﻮﻧﻪ لکﻪ اپاتﻴت‬ ‫‪ .٨‬سلﻴکاﻧﻮﻧﻪ لکﻪ فلد سپاروﻧﻪ‬

‫‪16‬‬

‫د سﻴﻠﻴکاتﻮﻧﻮ گروپ‬ ‫د سﻴلﻴکاتﻮﻧﻮ ‪－‬روپ د ﻣﻨرالﻮﻧﻮ لﻪ ﻣﻬﻤﻮ ‪－‬روپﻮﻧﻮ ＇خﻪ شﻤ‪５‬رل کﻴ‪８‬ی‪ ،‬چ‪ ３‬ل‪ ８‬تر ل‪８‬ه لﻪ ‪ ٩٠%‬سلﻨ‪ ９‬ک‪３‬‬ ‫＇خﻪ ډﻳر ﻣﻨرالﻮﻧﻪ پﻪ ک‪ ３‬شاﻣل دي‪ ،‬ډبرې ﻫﻢ لﻪ سﻴلﻴکاتﻲ ﻣﻨرالﻮﻧﻮ ＇خﻪ جﻮړې شﻮې دي‪ ،‬چ‪ ３‬د‬ ‫‪＄‬ﻤک‪ ３‬پﻪ قشر ک‪ ３‬پﻪ پراخﻪ اﻧدازه پﻴدا ک‪８５‬ي‪ ،‬ﻧﻮ لﻪ ﻫﻤدې اﻣلﻪ اړﻳﻨﻪ بلل شﻮې چ‪ ３‬سﻴلﻴکاتﻮﻧﻪ پﻪ ﻧﻮرو‬ ‫کﻮچﻨﻴﻮ ！ﻮلگﻴﻮ او گروپﻮﻧﻮ ووﻳشل شﻲ‪ ،‬لﻪ بده ﻣرغﻪ د ﻫغﻮ تﻮپﻴروﻧﻮ پر بﻨس＀ چ‪ ３‬د سﻴلﻴکاتﻲ ﻣﻨرالﻮﻧﻮ‬ ‫پﻪ ﻣﻨ‪ ＃‬ک‪ ３‬شتﻮن لري‪ ،‬دې تﻪ اړتﻴا لﻴدل ک‪８５‬ي چ‪ ３‬د ﻫغﻮ جﻮړوﻧکﻲ کﻴﻤﻴاوي تﻮک‪ ３‬او کرستالﻲ‬ ‫جﻮړ＊ت ډﻳر ﻣطالعﻪ شﻲ‪ ،‬چ‪ ３‬دا کتاب د دې ظرفﻴت ﻧﻪ لري‪ .‬سره لﻪ دې بﻴا ﻫﻢ پﻪ دې کتاب ک‪３‬‬ ‫د سﻴلﻴکاتﻮﻧﻮ اصلﻲ گروپﻮﻧﻪ تشرﻳح شﻮي چ‪ ３‬ﻳﻮازې ﻧﻮﻣﻮﻧﻪ‪ ،‬فزﻳکﻲ او کﻴﻤﻴاوي ‪＄‬اﻧگ‪７‬تﻴاوې پﻪ ک‪３‬‬ ‫شاﻣل‪ ３‬دي‪ .‬د سﻴلﻴکاتﻮﻧﻮ گروپ د ډبرو جﻮړوﻧکﻲ ﻣﻨرالﻮﻧﻪ لري‪ ،‬د بﻴلگ‪ ３‬پﻪ ډول گراﻧﻴت چ‪ ３‬لﻪ ډ‪４‬رو‬ ‫ﻣﻬﻤﻮ ډبرو ＇خﻪ شﻤﻴرل ک‪８５‬ي لﻪ فلدسپار او کﻮارتز ＇خﻪ جﻮړ شﻮی او کچﻪ ﻳ‪ ３‬د ﻧﻮرو سﻴلﻴکاتﻮﻧﻮ پﻪ‬ ‫پرتلﻪ کﻤﻪ ده‪.‬‬

‫فلدسپار‬

‫ﻫارن بلﻨد‬

‫کﻮارتز‬

‫(‪ )١-٢‬شکل‪ .‬د ‪－‬راﻧﻴت ډبره چ‪ ３‬لﻪ سﻴلﻴکاتﻲ ﻣﻨرالﻮﻧﻮ ＇خﻪ جﻮړه شﻮې او پﻪ ترکﻴب ک‪ ３‬ﻳ‪ ３‬فلدسپار‬ ‫کﻮارتز او ﻫارن بلﻨد شاﻣل دي را＊ﻴﻲ‪.‬‬ ‫ډبرې د دې کتاب پﻪ دوﻳﻤﻪ برخﻪ ک‪ ３‬تشرﻳح شﻮي دي‪.‬‬ ‫‪17‬‬

‫د ﻣعﻤﻮلﻲ ﻣﻨرالﻮﻧﻮ تشرﻳح چ‪ ３‬پﻪ (‪ )١-٢‬جدول ک‪ ３‬راغلﻲ د ﻣﻨرالﻮﻧﻮ پﻪ پﻴژﻧدلﻮ ک‪ ３‬ﻣرستﻪ کﻮﻻی شﻲ‪.‬‬ ‫اوﻟﻴﻮﻳﻦ‪ :‬شﻴﻦ زﻳتﻮﻧﻲ رﻧگ لري او پﻪ رخ لروﻧک‪ ３‬ب‪２‬ﻪ لﻴدل ک‪８５‬ي‪ ،‬د کﻴﻤﻴاوي ترکﻴب لﻪ ﻣخ‪ ３‬د‬ ‫اوسپﻨ‪ ３‬او ﻣگﻨﻴزﻳﻢ لﻪ سﻴلﻴکاتﻮ ＇خﻪ شﻤ‪５‬رل ک‪８５‬ي‪.‬‬ ‫پاﻳروکسﻴﻦ‪ :‬د اولﻴﻮﻳﻦ پﻪ ＇‪５‬ر د اوسپﻨ‪ ３‬او ﻣگﻨﻴزﻳﻢ لﻪ سﻴلﻴکاتﻮﻧﻮ ＇خﻪ گ‪２‬ل ک‪８５‬ي‪ ،‬خﻮ کرستالﻲ‬ ‫ب‪２‬ﻪ ﻳ‪ ３‬د ﻧﻮﻣﻮړي ﻣﻨرال سره تﻮپﻴر لري‪ .‬پاﻳروکسﻴﻨﻮﻧﻪ پﻪ ﻣعﻤﻮلﻲ ډول پﻪ ﻣﻨشﻮري ب‪２‬ﻪ کرستال ک‪８５‬ي او‬ ‫رﻧگ ﻳ‪ ３‬بﻴﻼب‪５‬ل ډولﻮﻧﻪ لري‪ ،‬چ‪ ３‬لﻪ شﻴﻦ رﻧگ ＇خﻪ تر تﻮر بخﻦ رﻧگ پﻮرې بدلﻮن ﻣﻮﻣﻲ‪ ،‬د بﻴلگ‪３‬‬ ‫پﻪ ډول‪ :‬اوگﻴت‪.‬‬ ‫ابرکﻮﻧﻪ‪ :‬دا گروپ خپلﻪ ‪＄‬اﻧگ‪７‬ې ب‪２‬ﻪ لري‪ .‬د دې گروپ ！ﻮل ﻣﻨرالﻮﻧﻪ د پا‪ ３１‬پﻪ ب‪２‬ﻪ لﻴدل ک‪８５‬ي‪ .‬تاسﻮ‬ ‫کﻮﻻی شئ د دې گروپ د ﻣﻨرالﻮﻧﻮ پا‪ ３１‬د کتاب د پا‪１‬ﻮ پﻪ ＇‪５‬ر ﻳﻮ لﻪ بل سره جﻼ ک‪７‬ئ‪ .‬کﻴﻤﻴاوي ترکﻴب‬ ‫ﻳ‪ ３‬لﻪ الﻤﻮﻧﻴﻢ‪ ،‬کلسﻴﻢ‪ ،‬سﻮدﻳﻢ‪ ،‬پﻮتاشﻴﻢ او ﻧﻮرو عﻨصروﻧﻮ ＇خﻪ جﻮړشﻮی دی‪.‬‬ ‫د ابرکﻮﻧﻮ رﻧگ پﻪ بﻴﻮتﻴت ک‪ ３‬تﻮر او پﻪ ﻣﻮسکﻮﻳت ک‪ ３‬ب‪ ３‬رﻧگﻪ روڼ دی‪ .‬د دې گروپ بلﻪ بﻴلگﻪ د تالک‬ ‫ﻣﻨرال دی چ‪ ３‬د ﻣاشﻮﻣاﻧﻮ د پﻮډرو پﻪ جﻮړولﻮ ک‪ ３‬ترې کار اخﻴستل ک‪８５‬ي‪.‬‬ ‫ﻓﻠدسپاروﻧﻪ‪ :‬د سﻴلﻴکاتﻮﻧﻮ دا گروپ ډﻳر پراخ او د ﻣﻨرالﻮﻧﻮ ډﻳر ډولﻮﻧﻪ پﻪ ک‪ ３‬شاﻣل دي‪ .‬پﻪ ！ﻮلﻴز ډول‬ ‫فلدسپاروﻧﻪ پﻪ پﻮتاشﻴﻤﻲ فلدسپاروﻧﻮ لکﻪ د ارتﻮکﻼز ﻣﻨرال ) ‪ ( KalSi3O8‬او پﻼجﻴﻮکﻼزوﻧﻪ لکﻪ د‬ ‫البﻴت ﻣﻨرال ) ‪ ( NaAlSi 3O8‬و‪４‬شل شﻮي دي‪.‬‬ ‫د پﻼجﻴﻮکﻼزوﻧﻮ گروپ لﻪ سﻮدﻳﻢ او کلسﻴﻢ ＇خﻪ د پﻮتاشﻴﻢ پﻪ شتﻮن ک‪ ３‬ترکﻴب شﻮي دي‪ ،‬د کﻮارتز‬ ‫گروپ د سﻴلﻴکاتﻮﻧﻮ وروستی گروپ دی چ‪ ３‬لﻪ سﻴلﻴکان )‪＇ (Si‬خﻪ پرتﻪ ﻧﻮر کتﻴﻮﻧﻮﻧﻪ پﻪ ک‪ ３‬ﻧﻪ لﻴدل‬ ‫ک‪８５‬ي‪ ،‬فﻮرﻣﻮل ﻳ‪ ３‬ډﻳر ساده ) ‪ ( SiO2‬دی‪ ،‬چ‪ ３‬پﻪ ﻣﻨشﻮري ب‪２‬ﻪ کرستال ک‪８５‬ي‪ ،‬رﻧگ ﻳ‪ ３‬روڼ او ب‪３‬‬ ‫رﻧگﻪ او د کلکﻮالﻲ درجﻪ ﻳ‪ ٧ ３‬ده‪ .‬کﻮارتز ﻫغﻪ ﻣﻨرال دی چ‪ ３‬د ډبرو پﻪ ترکﻴب ک‪ ３‬ډﻳر تر سترگﻮ‬ ‫ک‪８５‬ي‪.‬‬ ‫‪18‬‬

‫جﻮاﻫر او گران بﻴﻪ ډبرې‪:‬‬ ‫جﻮاﻫر او گران بﻴﻪ ډبرې ﻫﻢ ﻣﻨرالﻮﻧﻪ دي‪.‬‬ ‫ﻣﻨرال باﻳد د کﻮﻣﻮ ‪＄‬اﻧگ‪７‬تﻴاوو لروﻧک‪ ３‬وي‪ ،‬تر ＇ﻮ لﻪ جﻮاﻫرو او گران بﻴﻪ ډبرو ＇خﻪ وشﻤ‪５‬رل شﻲ‪.‬‬ ‫‪ .١‬ﻣﻨرال روڼ او ﻳا ل‪ ８‬روڼ وي‪ ،‬خﻮ ＊کلی رﻧگ باﻳدولري‪.‬‬ ‫‪ .٢‬باﻳد ＊ﻪ کﻴﻤﻴاوي او فزﻳکﻲ ﻣقاوﻣت ولري ﻳا پﻪ بل عبارت لﻪ اوبﻮ‪ ،‬تﻴزابﻮ او عطروﻧﻮ سره تعاﻣل وﻧﻪ‬ ‫ک‪７‬ي‪＄ ،‬کﻪ ‪＄‬ﻴﻨ‪ ３‬تعاﻣلﻮﻧﻪ د جﻮاﻫرو ‪＄‬اﻧگ‪７‬ﻧﻮ تﻪ بدلﻮن ورکﻮي او لﻪ ﻣﻴﻨ‪％‬ﻪ ﻳ‪ ３‬وړي‪ .‬فزﻳکﻲ ﻣقاوﻣت‬ ‫پﻪ دې ﻣعﻨا دی چ‪ ３‬لﻪ جﻮاﻫراتﻮ ＇خﻪ پﻪ دواﻣداره تﻮگﻪ گ＂ﻪ واخﻴستل شﻲ او بدلﻮن پﻪ ک‪ ３‬راﻧﻪ شﻲ‪ .‬ﻫغﻪ‬ ‫کلک او سخت ﻣﻨرالﻮﻧﻪ چ‪ ３‬د ﻣاووس جدول پﻪ وروست‪ ９‬برخﻪ ک‪＄ ３‬ای پر ‪＄‬ای شﻮي لﻪ جﻮاﻫراتﻮ‬ ‫＇خﻪ شﻤ‪５‬رل ک‪８５‬ي‪ ،‬ﻧﻮ الﻤاس د ‪ ١٠‬درج‪ ３‬کلکﻮالﻲ او ﻳاقﻮت او سپفﻴر د ‪ ٩‬درج‪ ３‬کلکﻮالﻲ پﻪ لرلﻮ‬ ‫سره لﻪ (کﻢ ﻧظﻴرو) ﻣﻨرالﻮﻧﻮ ＇خﻪ گ‪２‬ل ک‪８５‬ي‪.‬‬ ‫‪ .٣‬باﻳد طبﻴعﻲ وي‪.‬‬

‫(‪ )١-٣‬شکل‪ :‬قﻴﻤتﻲ ډبري‬

‫‪19‬‬

‫‪ 1-2‬د‪＄‬ﻴﻨﻮ ﻣﻬﻤﻮ ﻣﻨرالﻮﻧﻮ جدولی‬ ‫د خط اثر‬

‫رﻧگ‬

‫د ﻣﻨرال ﻧﻮم‬

‫ژﻳ‪７‬طﻼﻳﻲ‬

‫طﻼﻳﻲ‬

‫سره زر‬

‫خالص عﻨصروﻧﻪ‬

‫‪10‬‬

‫ﻧﻪ لري‬

‫سﻴﻮری لروﻧک‪ ３‬روڼ‬

‫الﻤاس‬

‫سلفاﻳدوﻧﻪ‬

‫‪2.5‬‬

‫تﻴاره خاورﻳﻦ‬

‫سپﻴﻦ زر رﻧگﻪ‪ ،‬شﻴﻦ ډولﻪ‬ ‫(خاکﻲ)‬

‫گالﻴﻨﻴت‬

‫سلفﻴدوﻧﻪ‬

‫‪6 6.5‬‬

‫تﻴاره ﻧسﻮاري‬

‫طﻼﻳﻲ ژ‪７４‬‬

‫پاﻳراﻳت‬

‫اکساﻳدوﻧﻪ‬

‫‪5‬‬

‫تﻴاره ﻧسﻮاري‬

‫ډﻳر تﻴاره ﻧسﻮاري‬

‫ﻫﻴﻤاتاﻳت‬

‫اکساﻳدوﻧﻪ‬

‫‪6‬‬

‫تﻮر‬

‫تﻮر‬

‫ﻣگﻨﻴتاﻳت‬

‫کاربﻨاتﻮﻧﻪ‬

‫‪3‬‬

‫ﻧﻪ لري‬

‫روڼ سپﻴﻦ‬

‫کلسﻴت‬

‫‪//‬‬

‫‪3.5 4‬‬

‫ﻧﻪ لري‬

‫روڼ سپﻴﻦ‬

‫دولﻮﻣﻴت‬

‫‪//‬‬

‫‪3.5 4‬‬

‫رو＊اﻧﻪ شﻴﻦ‬

‫شﻴﻦ‬

‫ﻣلخﻴت‬

‫سلفاتﻮﻧﻪ‬

‫‪2‬‬

‫ﻧﻪ لري‬

‫رو＊اﻧﻪ سپﻴﻦ‬

‫گچ‬

‫‪//‬‬

‫‪3.5‬‬

‫ﻧﻪ لري‬

‫رو＊اﻧﻪ‪ ،‬سپﻴﻦ زﻳ‪ ،７‬اوبﻴز‬

‫بارﻣﻴت‬

‫ﻫاﻻﻳدوﻧﻪ‬

‫‪2.5‬‬

‫ﻧﻪ لري‬

‫رو＊اﻧﻪ سپﻴﻦ‬

‫ﻫالﻴت‬

‫‪//‬‬

‫‪4‬‬

‫ﻧﻪ لري‬

‫رو＊اﻧﻪ سپﻴﻦ‪ ،‬شﻴﻦ‪ ،‬سﻮر‬

‫فلﻮراﻳت‬

‫فاسفاتﻮﻧﻪ‬

‫‪5‬‬

‫ﻧﻪ لري‬

‫رو＊اﻧﻪ سپﻴﻦ‬

‫اپاتاﻳت‬

‫سﻴلﻴکاتﻮﻧﻪ‬

‫‪6.5 7‬‬

‫ﻧﻪ لري‬

‫زﻳتﻮﻧﻲ شﻴﻦ‬

‫اولﻴﻮﻳﻦ‬

‫‪//‬‬

‫‪5-6‬‬

‫ﻧﻪ لري‬

‫تﻴاره‪ ،‬تﻴاره شﻴﻦ‬

‫پاﻳروکسﻴﻦ (اوگﻴت)‬

‫‪//‬‬

‫‪5-6‬‬

‫ﻧﻪ لري‬

‫‪//‬‬

‫اﻣفبﻮل (ﻫارن بلﻨد)‬

‫‪//‬‬

‫‪2 2.5‬‬

‫ﻧﻪ لري‬

‫رو＊اﻧﻪ شﻴﻦ‪ ،‬بﻲ رﻧگﻪ ژﻳ‪７‬‬

‫ﻣﻮسکﻮوﻳت‬

‫‪//‬‬

‫‪2 2.5‬‬

‫ﻧﻪ لري‬

‫تﻴاره شﻴﻦ‪ ،‬تﻴاره‬

‫بﻴﻮتﻴت‬

‫‪//‬‬

‫‪1‬‬

‫ﻧﻪ لري‬

‫سپﻴﻦ خاورﻳﻦ‬

‫تالک‬

‫‪//‬‬

‫‪6‬‬

‫ﻧﻪ لري‬

‫‪//‬‬

‫‪6‬‬

‫ﻧﻪ لري‬

‫‪//‬‬

‫‪7‬‬

‫ﻧﻪ لري‬

‫！ﻮلگی‬

‫کلکﻮالﻰ‬

‫خالص عﻨصروﻧﻪ‬

‫‪6.5‬‬

‫غﻮ＊ﻲ ډولﻪ سﻮر‪ ،‬گﻼبﻲ‬ ‫‪//‬‬

‫‪//‬‬

‫روڼ سپﻴﻦ‪ ،‬سﻮر‪ ،‬بﻨفش‬ ‫دودي‬

‫فلدسپار (ارتﻮکﻼز)‬ ‫فلدسپار (الﻴت)‬ ‫کﻮارتز‬

‫‪20‬‬

‫د ＇پرکﻲ ﻋﻤده ！کﻲ‬ ‫ﻣﻨرالﻮﻧﻪ د اﻧﻴﻮﻧﻮﻧﻮ پر بﻨس＀ وﻳشل ک‪８５‬ي‪.‬‬ ‫پﻪ ！ﻮلﻴزه تﻮگﻪ ﻣﻨرالﻮﻧﻪ پﻪ ‪ ٨‬ډلﻮ وﻳشل شﻮي دي‪.‬‬ ‫د سﻴلﻴکاتﻮﻧﻮ گروپ د ﻣﻨرالﻮﻧﻮ د ﻣﻬﻤﻮ ！ﻮلگﻴﻮ ＇خﻪ شﻤ‪５‬رل ک‪８５‬ي چ‪ ３‬ډﻳري ﻣﻨرالﻮﻧﻪ پﻪ ک‪＄ ３‬ای‬ ‫پر ‪＄‬ای شﻮي دي‪.‬‬ ‫ډﻳرې طبﻴعﻲ ډبرې لﻪ سﻴلﻴکاتﻲ ﻣﻨرالﻮﻧﻮ ＇خﻪ جﻮړې شﻮې دي‪.‬‬ ‫کاربﻨاتﻮﻧﻪ د ﻣﻨرالﻮﻧﻮ دوﻳﻢ ﻣﻬﻢ گروپ دی چ‪ ３‬د چﻮﻧ‪ ３‬ډبرې تشکﻴلﻮي او پﻪ پراخﻪ کچﻪ ﻣﻮﻧدل ک‪８５‬ي‪.‬‬ ‫د ډبرو د بشپ‪７‬ې پﻴژﻧدﻧ‪ ３‬پﻪ ﻣﻮخﻪ اړﻳﻨﻪ برﻳ‪＋‬ﻲ‪ ،‬تر ＇ﻮ ﻣﻨرالﻮﻧﻪ اود ﻫغﻮ گروپﻮﻧﻪ پﻪ ＊ﻪ تﻮ گﻪ وپﻴژﻧدل شﻲ‪.‬‬

‫‪21‬‬

‫د ＇پرکﻲ پﻮ＊تﻨ‪３‬‬ ‫‪ .١‬ﻣﻨرالﻮﻧﻪ پﻪ کﻮم بﻨس＀ و‪４‬شل ک‪８５‬ي؟‬ ‫‪ .٢‬د ﻣﻨرالﻮﻧﻮ کﻮم گروپ ډﻳر پراخ شتﻮن لري؟‬ ‫‪ .٣‬ﻻﻧدﻧ‪ ３‬ﻣﻨرالﻮﻧﻪ پﻪ کﻮم ！ﻮلگﻲ پﻮرې ！راو لري؟‬ ‫ﻣﻮسکﻮوﻳت‪ ،‬گالﻴﻨﻴت‪ ،‬دولﻮﻣاﻳت‪ ،‬اپاتاﻳت‪ ،‬کﻮارتز‬ ‫‪ .۴‬دوه گﻮﻧ‪ ３‬ﻣﻨرالﻮﻧﻪ چ‪ ３‬ﻻﻧدې ﻳ‪ ３‬ﻧﻮﻣﻮﻧﻪ راغلﻲ دي لﻪ ﻳﻮ بلﻪ ＇ﻨگﻪ بﻴلﻮﻻی شئ؟‬ ‫کلسﻴت او دولﻮﻣاﻳت‪ ،‬ﻣﻮسکﻮوﻳت او بﻴﻮتﻴت‬ ‫‪ .۵‬پﻪ اقتصادي پراختﻴا ک‪ ３‬د ﻣﻨرالﻮﻧﻮ اﻫﻤﻴت او ارز＊ت تشرﻳح ک‪７‬ئ‪.‬‬ ‫‪ .٦‬د کاربﻨاتﻮﻧﻮ د گروپ ﻣﻨرالﻮﻧﻪ د کﻮﻣﻮ ﻻﻧدﻧﻴﻮ ‪＄‬اﻧگ‪７‬تﻴاوو پر بﻨس＀ پﻴژﻧدل ک‪８５‬ي؟‬ ‫الف‪ -‬د ت‪５‬زابﻮ سره غبرگﻮن‪ ،‬ب‪ -‬د رﻧگ ‪＄‬اﻧگ‪７‬ﻧﻪ‪،‬‬ ‫ج‪ -‬د کلکﻮالﻲ ‪＄‬اﻧگ‪７‬تﻴا‬

‫او‬

‫د‪ -‬الف او ب‬

‫‪ .٧‬د ﻻﻧدﻧ‪５‬ﻮ ﻣﻨرالﻮﻧﻮ ＇خﻪ کﻮم ﻳﻮ ﻳ‪ ３‬د اکساﻳدوﻧﻮ پﻪ ډل‪ ３‬پﻮرې ！راو لري‪:‬‬ ‫الف‪ -‬فلﻮراﻳت‪ ،‬ب‪ -‬کﻮارتز‪،‬‬

‫ج‪ -‬ﻫﻴﻤاتاﻳت‪،‬‬

‫د‪ -‬بارﻳت‬

‫‪ .٨‬د ﻻﻧدﻧ‪５‬ﻮ ﻣﻨرالﻮﻧﻮ ＇خﻪ کﻮم ﻳﻮﻳ‪ ３‬د ﻫاﻻﻳدوﻧﻮ پﻪ گروپ پﻮرې ارتباط لري‪:‬‬ ‫الف‪ -‬دولﻮﻣاﻳت‪ ،‬ب‪ -‬فلﻮراﻳت‪،‬‬

‫ج‪ -‬ﻫالﻴت‪،‬‬

‫د‪－ -‬چ‬

‫‪22‬‬

‫درﻳﻢ ＇پرکی‬

‫د اﻓﻐاﻧستان ﻣﻨراﻟﻲ ﻣﻨابﻊ‬ ‫تل ﻣﻮ اورﻳدلﻲ چ‪ ３‬زﻣﻮږ ﻫ‪５‬ﻮاد افغاﻧستان ډ‪４‬رې کاﻧﻲ زﻳرﻣ‪ ３‬لري او کلﻪ کلﻪ ﻣﻮ زﻳار اﻳستلی‪ ،‬تر ＇ﻮ پﻮه‬ ‫شئ چ‪ ３‬د کﻮم گ＂ﻮر کاﻧﻲ ＇ﻴزوﻧﻪ زﻣﻮﻧ‪ ８‬د ﻫ‪５‬ﻮاد د خاورې پﻪ تل ک‪ ３‬شتﻮن لري؟‬ ‫کلﻪ ﻫﻢ لﻪ ‪＄‬اﻧﻪ پﻮ＊تئ چ‪ ３‬د ت‪５‬لﻮ او غاز د ډ‪４‬رو طبﻴعﻲ زﻳرﻣﻮ پﻪ لرلﻮ سره‪ ،‬ول‪ ３‬ﻣﻮږ تﻴل او گاز لﻪ بﻬرﻧﻴﻮ‬ ‫ﻫ‪５‬ﻮادوﻧﻮ＇خﻪ واردوو‪.‬‬ ‫＇رگﻨده ده چ‪ ３‬د طبﻴعﻲ سرچﻴﻨﻮ شتﻮن او لﻪ ﻫغﻮ ＇خﻪ گ＂ﻪ پﻮرتﻪ کﻮل‪ ،‬ﻫ‪５‬ﻮاد لﻪ اقتصادي ستﻮﻧزو‬ ‫خﻼصﻮي او خلکﻮ تﻪ سﻮکالﻪ او آراﻣﻪ ژوﻧد وربخ‪＋‬ی‪ ،‬اﻳا اړﻳﻨﻪ گ‪２‬ئ چ‪ ３‬د ﻫ‪５‬ﻮاد د پر ﻣختگ پﻪ ﻻرو‬ ‫پﻮه شئ؟ اﻳا غﻮاړئ ﻣعلﻮﻣﻪ ک‪ ７‬ئ چ‪ ３‬زﻣﻮﻧ‪ ８‬ﻫ‪５‬ﻮاد د فلزاتﻮ اوقﻴﻤتﻲ ډبرو لﻪ ＇ﻮ ﻧاﻣتﻮ کاﻧﻮﻧﻮ ＇خﻪ پرتﻪ‬ ‫د غﻴر فلزوﻧﻮ او فلزوﻧﻮ ﻧﻮر کاﻧﻮﻧﻪ ﻫﻢ لري؟‬ ‫د دې ＇پرکﻲ پﻪ لﻮستلﻮ سره تاسﻮ کﻮﻻی شئ چ‪ ３‬ﻧﻪ ﻳﻮازې د پﻮرتﻨﻴﻮ پﻮ＊تﻨﻮ ‪＄‬ﻮابﻮﻧﻪ ترﻻسﻪ ک‪７‬ئ‪ ،‬پدې‬ ‫بﻪ ﻫﻢ پﻮه شئ چ‪ ３‬د کﻮم فلز ﻳا قﻴﻤتﻲ ډبري کان زﻣﻮږ د ﻫ‪５‬ﻮاد پﻪ کﻮﻣﻪ سﻴﻤﻪ او وﻻﻳت ک‪ ３‬ﻣﻮقعﻴت لري‬ ‫او زﻳرﻣ‪ ３‬ﻳ‪＇ ３‬ﻮﻣره دي؟ آﻳا لﻪ ﻫغﻮ ＇خﻪ گ＂ﻪ اخﻴستل ک‪８５‬ي؟ کﻮم کان تر اوسﻪ پﻮرې ﻣطالعﻪ شﻮی او‬ ‫کﻮم ﻳ‪ ３‬ﻧﻪ دی ﻣطالعﻪ شﻮی؟‬

‫‪23‬‬

‫د کاﻧﻮﻧﻮ تصﻨﻴﻒ او ﻋﻤﻮﻣﻲ ﻣﻌﻠﻮﻣات‬ ‫زﻣﻮﻧ‪ ８‬ﻫ‪５‬ﻮاد افغاﻧستان دگ＂ﻮرو ＇ﻴزوﻧﻮ زﻳرﻣ‪ ３‬لري‪ .‬فلزي او غﻴرفلزي ب‪５‬ﻼب‪５‬ل گ＂ﻮر ＇ﻴزوﻧﻪ‪ ،‬سﻮزﻳدوﻧکﻲ‬ ‫گ＂ﻮر تﻮکﻲ‪ ،‬ساختﻤاﻧﻲ ＇ﻴزوﻧﻪ‪ ،‬قﻴﻤتﻲ ډبرې‪ ،‬تﻮدې او کاﻧﻲ اوبﻪ د دې ﻫ‪５‬ﻮاد د ‪＄‬ﻤک‪ ３‬پﻪ تل ک‪ ３‬پﻴدا‬ ‫ک‪８５‬ي‪.‬‬ ‫د تﻴلﻮ او گازو کاﻧﻮﻧﻪ د ترکستان ت‪５‬ر بﻨد د ل‪７‬ۍ پﻪ شﻤالﻲ اړخ د ﻫ‪５‬ﻮاد پﻪ شﻤال ک‪ ３‬واقع دي‪.‬‬ ‫د ډبرو دسکرو کاﻧﻮﻧﻪ د ﻫﻨدوکش پﻪ شﻤالﻲ اړخ د پاراپاﻣﻴزاد پﻪ اﻣتداد‪ ،‬د اوسپﻨ‪ ３‬کاﻧﻮﻧﻪ پﻪ ﻣرکز او شﻤال‬ ‫ختﻴ‪ ＃‬ک‪ ３‬د ﻫﻨدوکش او بابا دغروﻧﻮ پﻪ ل‪７‬ۍ پﻮرې ！راو لري‪.‬‬ ‫د سربﻮ‪ ،‬ﻣسﻮ او سرو زرو کاﻧﻮﻧﻪ د ﻫﻨدوکش‪ ،‬غره د ل‪７‬ۍ پﻪ شﻤال لﻮﻳدﻳ‪％‬ﻪ سﻴﻤﻪ ک‪ ３‬لﻴدل ک‪８５‬ي چ‪３‬‬ ‫وروستﻪ ﻳ‪ ３‬د پراخﻴدو لﻴکﻪ پﻪ دوو برخﻮ وﻳشل شﻮې ده‪ :‬ﻳﻮ ＊اخ ﻳ‪ ３‬د لﻮﻳدﻳ‪ ＃‬لﻮرتﻪ د پاراپاﻣﻴزاد د غروﻧﻮ‬ ‫ل‪７‬ۍ پﻪ اﻣتداد او بل ＊اخ ﻳ‪ ３‬د جﻨﻮب لﻮﻳدﻳ‪ ＃‬لﻮرتﻪ د ﻫلﻤﻨد او ارغﻨداب دسﻴﻨدوﻧﻮ ترﻣﻨ‪ ＃‬پراختﻴا‬ ‫ﻣﻮﻣﻲ‪ .‬قﻴﻤتﻲ ډبرې لکﻪ برﻳلﻴﻮم‪ ،‬ﻻجﻮرد‪ ،‬ارگﻮﻧﻴت د ﻫ‪５‬ﻮاد پﻪ ختﻴ‪ ＃‬ﻳعﻨ‪ ３‬د بدخشان او ﻧﻮرستان پﻪ‬ ‫سﻴﻤﻮ ک‪ ３‬لﻴدل ک‪８５‬ي‪ .‬د سلفرو او د خﻮړو ﻣالگ‪ ３‬کاﻧﻮﻧﻪ دﻫ‪５‬ﻮاد پﻪ شﻤال ک‪ ３‬شتﻮن لري‪.‬‬

‫(‪ ٣-١‬شکل)‪ :‬د افغاﻧستان د ﻣفﻴدو تﻮکﻮ ﻧقشﻪ‬

‫‪24‬‬

‫د ﻓﻠزوﻧﻮ کاﻧﻮﻧﻪ‬ ‫زﻣﻮﻧ‪ ８‬پﻪ ﻫ‪５‬ﻮاد افغاﻧستان ک‪ ３‬د گ＂ﻮرو فلزي ＇ﻴزوﻧﻮ لکﻪ اوسپﻨﻪ‪ ،‬ﻣﻨگاﻧﻴز‪ ،‬کروم‪ ،‬ﻣس‪ ،‬سرب‪ ،‬جست‪،‬‬ ‫الﻤﻮﻧﻴﻢ‪ ،‬ﻣﻮلبدن‪ ،‬ولفرام‪ ،‬قلعﻲ‪ ،‬بﻴسﻤﻮت‪ ،‬ارسﻴﻨﻴک‪ ،‬سرﻣﻪ‪ ،‬سﻴﻤاب د ﻧادره او تﻴتﻮ عﻨاصرو لکﻪ‬ ‫برﻳلﻴﻮم‪ ،‬لﻴتﻴﻢ‪ ،‬سﻴزﻳﻮم‪ ،‬روبﻴدﻳﻢ‪ ،‬تاﻧتالﻴﻢ‪ ،‬ﻧﻴﻮبﻴﻢ‪ ،‬کادﻣﻴﻢ‪ ،‬ﻳﻮراﻧﻴﻢ‪ ،‬تﻮراﻳﻢ او ﻧجﻴبﻪ فلزوﻧﻮ لکﻪ سرو او‬ ‫سپﻴﻨﻮ زرو کاﻧﻮﻧﻪ او کاﻧ‪ ３‬ظﻮاﻫر شتﻮن لري‪ ،‬چ‪ ３‬لﻪ ﻫغﻮ ＇خﻪ ﻳﻮ شﻤﻴر تر اوسﻪ پﻮرې کشف شﻮي ﻧﻪ‬ ‫دي او زﻳرﻣ‪ ３‬ﻳ‪ ３‬ﻫﻢ تثبﻴت شﻮي ﻧﻪ دي او ﻳﻮ شﻤ‪５‬ر ﻧﻮرﻳ‪ ３‬ﻫﻢ پﻪ داس‪ ３‬سﻴﻤﻮ ک‪ ３‬واقع شﻮي دي چ‪３‬‬ ‫ﻻس رس‪ ９‬ورتﻪ ډ‪４‬ر ستﻮﻧزﻣﻦ کار دی‪ .‬پﻪ دې سﻴﻤﻮ ک‪ ３‬داس‪ ３‬کاﻧﻮﻧﻪ ﻫﻢ لﻴدل ک‪８５‬ي چ‪ ３‬ل‪８‬ې زﻳرﻣ‪３‬‬ ‫لري او ﻳا ﻳ‪ ３‬د اوﻣﻮ ﻣﻮادو کﻴفﻴت ډ‪４‬ر ＊ﻪ ﻧﻪ دی‪ .‬د اوسپﻨ‪ ３‬لﻮی کان چ‪ ３‬پﻪ جﻨﻮب ختﻴ‪％‬ﻪ آسﻴا ک‪ ３‬ب‪３‬‬ ‫ساری دی دحاجﻲ گک د اوسپﻨ‪ ３‬کان دی چ‪ ３‬د باﻣﻴان پﻪ وﻻﻳت ک‪ ３‬ﻣﻮقعﻴت لري‪ .‬دا کان د ﻣﻴلﻴﻮﻧﻮ‬ ‫！ﻨﻮ پﻪ شاوخﻮا ک‪ ３‬پﻴش بﻴﻨﻲ شﻮې زﻳرﻣﻪ لري‪.‬‬

‫(‪ )٣-٢‬شکل‪ :‬د حاجﻲ ‪－‬ک د کان د ﻳﻮې ＇ﻨ‪６‬ې ب‪２‬ﻪ‬ ‫د اوسپﻨ‪ ３‬ﻧﻮر کاﻧﻮﻧﻪ لﻪ تگاب‪ ،‬حاجﻲ علﻢ‪ ،‬جبل السراج‪ ،‬ﻧقره خاﻧ‪ ،３‬پلﻨگ سر او ﻧﻮرو کاﻧﻲ ظﻮاﻫرو‬ ‫＇خﻪ عبارت دي‪ ،‬چ‪ ３‬د ﻫ‪５‬ﻮاد پﻪ ب‪５‬ﻼب‪５‬لﻮ سﻴﻤﻮ ک‪ ３‬واقع شﻮي دي‪.‬‬ ‫د کروﻣﻴتﻮ کان د افغاﻧستان د لﻮگر پﻪ وﻻﻳت ک‪ ３‬د برکﻲ راجان ＊ارگﻮ！ﻲ تر＇ﻨگ د کابل جﻨﻮب لﻮر تﻪ‬ ‫پروت دی‪ ،‬چ‪ ３‬احتﻤالﻲ ز‪４‬رﻣﻪ ﻳ‪ ３‬شاوخﻮا ‪ ۵٠٠‬زره ！ﻨﻪ ا！کل شﻮې ده‪.‬‬ ‫د افغاﻧستان د ﻣﻨ‪／‬ﻨﻴزو کاﻧﻲ ظﻮاﻫر د غﻮربﻨد پﻪ فرﻧجل ک‪ ３‬ترستر‪－‬ﻮک‪８５‬ي چ‪ ３‬د ﻣﻨ‪／‬اﻧﻴزو کچﻪ ﻳ‪３‬‬ ‫پﻪ کاﻧﻲ ډبروک‪ ３‬لﻪ ‪＇ ٢٨‬خﻪ تر‪ ٣٨‬سلﻨﻪ پﻮرې ده او د کﻮبالت او ﻧکل کچﻪ پﻪ ک‪ ３‬پﻪ ترتﻴب سره‬ ‫‪25‬‬

‫‪ 0.8 %‬او ‪＇ 0.1%‬خﻪ تر ‪ 0.3%‬سلﻨﻪ ده‪ .‬د افغاﻧستان رﻧ‪／‬ﻪ فلزوﻧﻮ کاﻧﻮﻧﻪ د ﻣسﻮ ‪ ،‬سربﻮ‪ ،‬جستﻮ او‬ ‫الﻤﻮﻧﻤﻴﻮ＇خﻪ عبارت دي‪.‬‬ ‫د عﻴﻨک د ﻣسﻮ کان د ﻧ‪７‬ۍ پﻪ سطحﻪ ﻳﻮ لﻮی کان دی‪ ،‬چ‪ ３‬د کابل پﻪ کاﻧﻲ ﻧاحﻴﻪ د لﻮگر پﻪ وﻻﻳت ک‪３‬‬ ‫واقع شﻮی دی‪ .‬د ﻧﻮﻣﻮړي کان برسﻴره د در بﻨد او جﻮﻫر کاﻧﻮﻧﻪ ﻫﻢ پﻪ دې ﻧاحﻴﻪ ک‪ ３‬شتﻮن لري‪.‬‬ ‫د ﻣسﻮ اصلﻲ زﻳرﻣ‪ ３‬د عﻴﻨک پﻪ کان ک‪ ３‬قرار لري چ‪ ３‬پﻪ درو برخﻮ ﻣرکزي‪ ،‬جﻨﻮبﻲ او ختﻴ‪％‬ﻪ و‪４‬شل‬ ‫شﻮي دي‪.‬د کابل پر کاﻧﻲ ﻧاحﻴ‪ ３‬برسﻴره د ﻣسﻮ کاﻧﻮﻧﻪ د ﻫرات وﻻﻳت د زﻧجان پﻪ کاﻧﻲ ﻧاحﻴﻪ او د ﻫلﻤﻨد‬ ‫وﻻﻳت د ارغﻨداب پﻪ کاﻧﻲ ﻧاحﻴﻪ ک‪ ３‬ﻫﻢ لﻴدل شﻮي دي‪.‬‬

‫(‪ )٣-٣‬شکل‪ :‬دﻣسﻮﻳﻮ کان‬ ‫د جستﻮ اوسربﻮکاﻧﻲ ظﻮاﻫر پﻪ افغاﻧستان ک‪ ３‬ډ‪４‬ر لﻴدل شﻮي‪ ،‬خﻮ د دې فلزوﻧﻮ لﻮی صﻨعتﻲ کاﻧﻮﻧﻪ ﻻ تر‬ ‫اوسﻪ پﻮرې تثبﻴت شﻮي ﻧﻪ دي او احتﻤالﻲ زﻳرﻣ‪ ３‬ﻳ‪ ３‬د ‪ ۴٣٠‬زرو ！ﻨﻮ پﻪ شاوخﻮا ک‪ ３‬ا！کل شﻮي دي‪.‬‬ ‫د غﻮربﻨد د فرﻧجل کاﻧﻮﻧﻪ او کاﻧﻲ ظﻮاﻫر د ب‪５‬ﻼب‪５‬لﻮ فلزوﻧﻮ لروﻧک‪ ３‬دي‪ ،‬چ‪ ３‬لﻪ سربﻮ او جستﻮ سربﻴره‬ ‫ﻳﻮه اﻧدازه سره او سپﻴﻦ زر ﻫﻢ پﻪ ک‪ ３‬شتﻮن لري‪.‬‬ ‫د الﻤﻮﻧﻴﻤﻮ زﻳرﻣﻪ د کﻨدﻫار وﻻﻳت د باتﻮشﻴلﻪ پﻪ کان ک‪ ３‬تثبﻴت شﻮي چ‪ ３‬د بﻮکسﻴتﻮ د طبقﻮ پﻨ‪６‬والی‬ ‫پﻪ ک‪ ３‬لﻪ ‪＇ ٢‬خﻪ تر ‪ ١٢‬ﻣترو بدلﻮن ﻣﻮﻣﻲ او ل‪ ８‬تر ل‪８‬ه ‪ ٣.۵‬کﻴلﻮﻣتره اوږدوالی لري؛ لﻪ دى ډل‪＇ ３‬خﻪ‬ ‫د سرو زرو کاﻧﻮﻧﻪ پﻪ زرکشان‪ ،‬ﻫلﻤﻨد‪ ،‬دتخار پﻪ کﻮل دوزا ک‪ ３‬د ډ‪４‬راﻫﻤﻴت لروﻧک‪ ３‬دي‪ .‬لﻪ دې کاﻧﻮﻧﻮ‬ ‫＇خﻪ پﻪ ‪＄‬ﻴﻨﻮ ک‪ ３‬د سرو زرو را اﻳستل ﻫﻢ پﻴل شﻮي دي‪.‬‬ ‫‪26‬‬

‫خالص سپﻴﻦ زر د افغاﻧستان پﻪ پﻮلﻲ ﻣﻴتالﻲ کاﻧﻮﻧﻮ پﻪ ‪＄‬اﻧگ‪７‬ي ډول د قلع‪ ﾢ‬اسد فرﻧجل پﻪ کاﻧﻮﻧﻮ ک‪３‬‬ ‫لﻴدل شﻮي دي‪ ،‬چ‪ ３‬پﻪ کاﻧﻲ ډبرو ک‪ ３‬د سپﻴﻨﻮ زرو کچﻪ پﻪ ﻳﻮ ！ﻦ ک‪ ３‬لﻪ ‪＇ ١٨٠‬خﻪ تر ‪ ٢٠٠٠‬گراﻣﻮپﻮرې‬ ‫بدلﻮن ﻣﻮﻣﻲ‪.‬‬ ‫بﻴرﻳلﻴﻢ‪ ،‬لﻴتﻴﻢ‪ ،‬تاﻧتالﻴﻢ او ﻧﻴﻮبﻴﻢ د افغاﻧستان پﻪ ختﻴ‪％‬ﻪ سﻴﻤﻪ‪ ،‬پﻪ ﻧﻮرستان وﻻﻳت او د جﻼل أباد ＊ار‬ ‫شﻤال او لﻮﻳدﻳ‪ ＃‬تﻪ‪ ،‬پﻪ پﻴچ دره‪ ،‬شﻴگل دره او دره ﻧﻮر ک‪ ３‬لﻴدل شﻮي دي‪.‬‬ ‫د ت‪５‬ﻠﻮ او گاز کاﻧﻮﻧﻪ‬ ‫د افغاﻧستان د ت‪５‬لﻮ او گازو ډ‪４‬ر کاﻧﻮﻧﻪ د ﻫ‪５‬ﻮاد پﻪ شﻤال ک‪ ３‬واقع شﻮي دي‪ ،‬چ‪ ３‬لﻪ دې ډل‪＇ ３‬خﻪ د جﻨگل‬ ‫کﻼن‪ ،‬بازار کﻤﻲ‪ ،‬جﻤعﻪ‪ ،‬جرقدق‪ ،‬ﻳتﻴﻢ تاق‪ ،‬خﻮاجﻪ گﻮگردگ‪ ،‬اﻧگﻮت‪ ،‬زﻣرد سای او ﻧﻮر‪....‬‬ ‫کاﻧﻮﻧﻪ تثبﻴت شﻮي او ‪＄‬ﻴﻨ‪ ３‬خﻮﻳ‪ ３‬را اﻳستل شﻮي ﻫﻢ دي‪.‬‬ ‫د سکرو د ډبرو کاﻧﻮﻧﻪ‬ ‫پﻪ افغاﻧستان ک‪ ３‬تر اوسﻪ د سکرو د ډبرو د سکرو شاوخﻮا ‪ ٢٠‬کاﻧﻮﻧﻪ تثبﻴت شﻮي چ‪ ３‬لﻪ ﻫغ‪ ３‬ډل‪＇ ３‬خﻪ‬ ‫ﻳ‪ ١٠３‬کاﻧﻮﻧﻪ صﻨعتﻲ ارز＊ت لري‪ .‬د ﻫ‪５‬ﻮاد پﻪ شﻤال ک‪ ３‬د کرکر‪ ،‬دودکش‪ ،‬درۀ صﻮف او آشپﻴشتﻪ د‬ ‫سکرو د ډبرو لﻪ کاﻧﻮﻧﻮ ＇خﻪ او پﻪ لﻮﻳدﻳ‪ ＃‬ک‪ ３‬د ﻫرات د سبزک د سکرو د ډبرو لﻪ کان ＇خﻪ د ډبرو‬ ‫سکاره را اﻳستل روان دی‪.‬‬ ‫دفلزوﻧﻮ او د سﻮن دﻣﻮادو د کاﻧﻮﻧﻮ برسﻴره غﻴر فلزوﻧﻪ ﻫﻢ ډ‪４‬ر د اﻫﻤﻴت وړ دي‪ .‬د بدخشان ﻻجﻮرد‪ ،‬د‬ ‫پﻨجشﻴر زﻣرد‪ ،‬د جگدلک عقﻴق‪ ،‬اکﻮاﻣارﻳﻦ‪ ،‬ﻳاقﻮت او ﻧﻮر پﻪ ﻫ‪５‬ﻮاد ک‪ ３‬د ډ‪４‬ر شﻬرت لروﻧک‪ ３‬دي‪.‬‬ ‫د ﻣرﻣر او اراگﻮﻧﻴت‪ ،‬فلﻮرﻳت‪ ،‬خالص سلفر‪ ،‬بارﻳت‪ ،‬تالک‪ ،‬گرافﻴت‪ ،‬ابرک او ﻧﻮرو گ＂ﻮرو ＇ﻴزوﻧﻮ‬ ‫کاﻧﻮﻧﻪ د دې ﻫ‪５‬ﻮاد د ‪＄‬ﻤک‪ ３‬پﻪ ﻣخ او تل ک‪ ３‬شتﻮن لري‪.‬‬

‫‪27‬‬

‫د ＇پرکﻲ ﻋﻤده ！کﻲ‬ ‫د فلزي او غﻴر فلزي ＇ﻴزوﻧﻮ ب‪５‬ﻼب‪５‬ل ډولﻮﻧﻪ‪ ،‬د سﻮن ﻣﻮاد‪ ،‬ساختﻤاﻧﻲ ﻣﻮاد‪ ،‬قﻴﻤتﻲ ډبرې او کاﻧﻲ‬ ‫گرﻣ‪ ３‬اوبﻪ د دې ﻫ‪５‬ﻮاد اړوﻧدې خاورې پر ﻣخ او تل ک‪ ３‬پﻴدا ک‪８５‬ي‪.‬‬ ‫د ت‪５‬لﻮ او گازو کاﻧﻮﻧﻪ د تﻴر بﻨد ترکستان د ل‪７‬ۍ شﻤال اړخ تﻪ د ﻫ‪５‬ﻮاد پﻪ شﻤال ک‪ ３‬ﻣﻮقعﻴت لري‪.‬‬ ‫د سکرو د ډبرو کاﻧﻮﻧﻪ د ﻫﻨدوکش پﻪ شﻤالﻲ ＇ﻨ‪６‬ه ک‪ ３‬د پاروپاﻣﻴزاد پﻪ اﻣتدادﻣﻮقعﻴت لري‪.‬‬ ‫زﻣﻮږ پﻪ ﻫ‪５‬ﻮاد افغاﻧستان ک‪ ３‬د فلزي گ＂ﻮرو ＇ﻴزوﻧﻮ لکﻪ‪ :‬اوسپﻨﻪ‪ ،‬ﻣﻨگاﻧﻴز‪ ،‬کروﻣﻴت‪ ،‬ﻣس‪ ،‬سرب‪،‬‬ ‫جست‪ ،‬الﻤﻮﻧﻴﻢ‪ ،‬ﻣﻮلبدن‪ ،‬ولفرام‪ ،‬قلعﻲ‪ ،‬بﻴسﻤﻮت‪ ،‬ارسﻴﻨﻴک‪ ،‬سرﻣﻪ او سﻴﻤابﻮ کاﻧﻮﻧﻪ او کاﻧﻲ ظﻮاﻫر‬ ‫شتﻮن لري‪.‬‬ ‫د اوسپﻨ‪ ３‬لﻮی کان چ‪ ３‬پﻪ جﻨﻮب ختﻴ‪％‬ﻪ آسﻴا ک‪ ３‬ب‪ ３‬بﻴل‪／‬ی دی‪ ،‬د حاجﻲ گک د اوسپﻨ‪ ３‬کان دی‬ ‫چ‪ ３‬د باﻣﻴان پﻪ وﻻﻳت ک‪ ３‬شتﻮن لري‪.‬‬ ‫د افغاﻧستان د کروﻣﻴتﻮ کان د کابل ＊ار جﻨﻮب لﻮرتﻪ دلﻮگر پﻪ وﻻﻳت (د کابل کاﻧﻲ ﻧاحﻴﻪ) ک‪３‬‬ ‫ﻣﻮقعﻴت لري‪.‬‬ ‫خالص سپﻴﻦ زر د افغاﻧستان پﻪ پﻮلﻲ ﻣﻴتالﻲ کاﻧﻮﻧﻮ پﻪ ‪＄‬اﻧگ‪７‬ي ډول د قلع‪ ﾢ‬اسد او فرﻧجل پﻪ کاﻧﻮﻧﻮ‬ ‫ک‪ ３‬لﻴدل شﻮي دي‪.‬‬ ‫د ت‪５‬لﻮ او گازو لﻪ کاﻧﻮﻧﻮ ＇خﻪ د جﻨگل کﻼن‪ ،‬جﻤعﻪ‪ ،‬جرقدق‪ ،‬ﻳتﻴﻢ تاق‪ ،‬خﻮاجﻪ گﻮگردگ‪ ،‬اﻧگﻮت‪،‬‬ ‫زﻣرد ساي او بازار کﻤﻲ کاﻧﻮﻧﻪ تثبﻴت شﻮي او لﻪ ‪＄‬ﻴﻨﻮ ＇خﻪ ﻳ‪ ３‬د ت‪５‬لﻮ او گازو را اﻳستل جرﻳان لري‪.‬‬ ‫پﻪ افغاﻧستان ک‪ ３‬تر اوسﻪ د سکرو د ډبرو ل‪ ８‬تر ل‪８‬ه ‪ ٢٠‬کاﻧﻮﻧﻪ تثبﻴت شﻮي چ‪ ３‬لﻪ دې ډل‪＇ ３‬خﻪ‬ ‫ﻳﻮازې ‪ ١٠‬کاﻧﻮﻧﻪ صﻨعتﻲ ارز＊ت لري‪ ،‬د کرکر‪ ،‬دودکش‪ ،‬درۀ صﻮف‪ ،‬آشپشتﻪ او سبزک کاﻧﻮﻧﻪ د‬ ‫افغاﻧستان لﻪ ﻣشﻬﻮرو کاﻧﻮﻧﻮ ＇خﻪ شﻤ‪５‬رل ک‪８５‬ي‪.‬‬ ‫د قﻴﻤتﻲ او زﻳﻨتﻲ ډبرو لکﻪ ﻻجﻮرد‪ ،‬زﻣرد‪ ،‬عقﻴق او ﻳاقﻮتﻮ کاﻧﻮﻧﻪ د ډ‪４‬ر شﻬرت لروﻧک‪ ３‬دي‪.‬‬ ‫د ﻣرﻣر او اراگﻮﻧﻴت‪ ،‬فلﻮرﻳت‪ ،‬خالص سلفر‪ ،‬بارﻳت‪ ،‬تالک‪ ،‬گرافﻴت‪ ،‬ابرکﻮ او ﻧﻮرو ﻣﻮادو کاﻧﻮﻧﻪ‬ ‫ﻫﻢ پﻪ افغاﻧستان ک‪ ３‬شتﻮن لري‪.‬‬

‫‪28‬‬

‫د ＇پرکﻲ پﻮ＊تﻨ‪:３‬‬ ‫‪ .١‬د تﻴلﻮ او گازو کاﻧﻮﻧﻪ زﻣﻮږ د ﻫ‪５‬ﻮاد پﻪ کﻮﻣﻪ برخﻪ ک‪ ３‬ﻣﻮقعﻴت لري؟‬ ‫‪ .٢‬د ﻫ‪５‬ﻮاد د سکرو ډبرو د ﻣشﻬﻮرو کاﻧﻮﻧﻮ ﻧﻮﻣﻮﻧﻪ واخلئ‪.‬‬ ‫‪ .٣‬د سرو او سپﻴﻨﻮ زرو کاﻧﻮﻧﻪ زﻣﻮږ د ﻫ‪５‬ﻮاد پﻪ کﻮﻣﻪ برخﻪ ک‪ ３‬پﻴدا ک‪８５‬ي؟‬ ‫‪ .۴‬د حاجﻲ گک د اوسپﻨ‪ ３‬کان پﻪ اړه ＇ﻪ پﻮﻫﻴ‪８‬ئ تﻮضﻴح ﻳ‪ ３‬ک‪７‬ئ‪.‬‬ ‫‪ .۵‬د ﻣسﻮ او کروﻣﻴتﻮ کاﻧﻮﻧﻪ پﻪ کﻮﻣﻪ کاﻧﻲ ﻧاحﻴﻪ او کﻮم وﻻﻳت ک‪ ３‬ﻣﻮقعﻴت لري؟‬ ‫‪ .٦‬د سرب او جست کاﻧﻮﻧﻪ پﻪ کﻮﻣﻮ ﻻﻧدﻳﻨﻴﻮ سﻴﻤﻮ ک‪ ３‬شتﻮن لري؟‬ ‫ب‪ -‬قلع‪ ﾢ‬اسد ک‪،３‬‬ ‫الف‪ -‬د غﻮربﻨد پﻪ فرﻧجل ک‪،３‬‬ ‫د‪ -‬ﻫﻴ＆ ﻳﻮ‬ ‫ج‪ -‬ﻧﻮاربﻪ ک‪،３‬‬ ‫‪ .٧‬ﻫغﻪ قﻴﻤتﻲ او زﻳﻨتﻲ ډبرې چ‪ ３‬زﻣﻮﻧ‪ ８‬پﻪ ﻫ‪５‬ﻮاد ک‪ ３‬پﻴدا ک‪８５‬ي ﻧﻮﻣﻮﻧﻪ ﻳ‪ ３‬واخلئ؟‬ ‫‪ .٨‬د افغاﻧستان پﻪ ختﻴ‪ ＃‬ک‪ ３‬د فلزوﻧﻮ کﻮم ډولﻮﻧﻪ پﻴدا ک‪８５‬ي؟ تﻮضﻴح ﻳ‪ ３‬ک‪７‬ئ‪.‬‬ ‫‪ .٩‬آﻳا د افغاﻧستان د ت‪５‬لﻮ او گازو لﻪ کاﻧﻮﻧﻮ ＇خﻪ را اﻳستل پﻴل شﻮي دي؟ تﻮضﻴح ورک‪７‬ئ چ‪ ３‬لﻪ کﻮﻣﻮ‬ ‫کاﻧﻲ سﻴﻤﻮ ＇خﻪ د گاز را اﻳستل جرﻳان لري؟‬ ‫‪ .١٠‬د ﻣﻨگاﻧﻴز کاﻧﻲ ظﻮاﻫر پﻪ کﻮﻣﻪ ﻳﻮه ﻻﻧدﻳﻨ‪ ９‬سﻴﻤﻪ ک‪ ３‬لﻴدل شﻮي؟‬ ‫ب‪ -‬عﻴﻨک ک‪،３‬‬ ‫الف‪ -‬د غﻮربﻨد پﻪ فرﻧجل ک‪،３‬‬ ‫د‪ -‬ﻧﻮرستان ک‪３‬‬ ‫ج‪ -‬بدخشان ک‪،３‬‬

‫‪29‬‬

‫دوﻳﻤﻪ برخﻪ‬ ‫ډبرې‬ ‫پﻪ کﻮم ‪＄‬ای ک‪ ３‬چ‪ ３‬اوسﻴ‪８‬ئ ＊اﻳﻲ د ډبرو لﻮﻳ‪ ３‬او کﻮچﻨ‪！ ９‬ﻮ！‪ ３‬چ‪ ３‬ب‪５‬ﻼب‪５‬ل رﻧگﻮﻧﻪ لري وگﻮرئ لکﻪ‬ ‫د دې ﻣخ د عکسﻮﻧﻮ‪ ،‬پﻪ لﻴدلﻮ سره ب‪５‬ﻼب‪５‬ل‪ ３‬پﻮ＊تﻨ‪ ３‬ﻣﻮ پﻪ ذﻫﻦ ک‪ ３‬پﻴدا ک‪８５‬ي او لﻪ ‪＄‬ان ＇خﻪ پﻮ＊تﻨﻪ کﻮئ‬ ‫چ‪:３‬‬ ‫‪ -١‬دا ډبرې ＇ﻪ ډول جﻮړې شﻮې دي؟‬ ‫‪ -٢‬د دې ډبرو ترکﻴب ＇ﻪ ډول دی؟‬ ‫‪ -٣‬ول‪ ３‬ﻳﻮه ډبره لﻪ بل‪ ３‬سره تﻮپﻴر لري؟‬ ‫‪＇ -۴‬رﻧگﻪ کﻮﻻی شﻮ چ‪ ３‬ډبرې وپﻴژﻧﻮ؟‬ ‫د دې ＇پرکﻲ پﻪ ﻣطالع‪ ３‬سره کﻮﻻی شئ خپل ‪＄‬ﻮابﻮﻧﻪ تر ﻻسﻪ ک‪７‬ئ‪.‬‬ ‫د ‪＄‬ﻤک‪ ３‬جاﻣد قشر لﻪ ډبرو جﻮړ شﻮی دی‪ ،‬کﻮﻣ‪ ３‬ډبرې چ‪ ３‬پﻪ ب‪５‬ﻼب‪５‬لﻮ جﻴﻮلﻮجﻴکﻲ شراﻳطﻮ او‬ ‫ﻣﻬالﻮﻧﻮ ک‪ ３‬ﻣﻨ‪ ＃‬تﻪ راغل‪ ３‬دي‪ ،‬د فلزي او غﻴر فلزي ﻣﻨرالﻮﻧﻮ ترکﻴب لري‪.‬‬

‫‪30‬‬

‫ډبرې دا ډول تعرﻳفﻮي‬ ‫ډبرې طبﻴعﻲ ＇ﻴزوﻧﻪ دي‪ ،‬چ‪ ３‬د ﻳﻮه ﻳا ＇ﻮ ﻣﻨرالﻮﻧﻮ ＇خﻪ جﻮړې شﻮې دي‪＇ .‬رﻧگﻪ چ‪ ３‬پﻮﻫ‪８５‬و د‬ ‫‪＄‬ﻤک‪ ３‬د قشر ب‪５‬ﻼب‪５‬ل‪ ３‬برخ‪ ３‬لﻪ ب‪５‬ﻼب‪５‬لﻮ ډبرو ＇خﻪ جﻮړې شﻮې دي‪ ،‬ﻧﻮ د ډبرو پﻴژﻧدﻧ‪ ３‬پﻮﻫان‪ ،‬دغﻪ‬ ‫ډبرې چ‪ ３‬ﻫره ﻳﻮه ﻳ‪ ３‬د پﻴداﻳ‪＋‬ت ‪＄‬اﻧگ‪７‬ې ﻣﻨشا لري پﻪ درو بﻨس＂ﻴزو ډلﻮ وﻳشﻲ‪:‬‬ ‫د اور ډبرې (ﻣگﻤاتﻴکﻲ) چ‪ ３‬د ‪＄‬ﻤک‪ ３‬د قشر پﻪ ﻣخ او ﻳا تل ک‪ ３‬د ﻣگﻤاتﻴکﻲ ﻣذابﻲ د س‪７‬ﻳدو پﻪ پاﻳلﻪ‬ ‫ک‪ ３‬ﻣﻨ‪ ＃‬تﻪ را‪＄‬ﻲ‪.‬‬ ‫رسﻮبﻲ ډبرې چ‪ ３‬د پخﻮاﻧﻴﻮ تشکﻴل شﻮو ډبرو (د اور ډبرې‪ ،‬ﻣتحﻮلﻪ او رسﻮبﻲ) د تخرﻳب او فرساﻳش‬ ‫پﻪ پاﻳلﻪ ک‪ ３‬پﻪ ﻳﻮه رسﻮبﻲ حﻮزه ک‪ ３‬ﻣﻨ‪ ＃‬تﻪ را‪＄‬ﻲ‪.‬‬ ‫ﻣتحﻮلﻪ ډبرې چ‪ ３‬د فزﻳکﻲ‪ ،‬کﻴﻤﻴاوي او جﻴﻮلﻮجﻴکﻲ ب‪５‬ﻼب‪５‬لﻮ عﻮاﻣلﻮ پﻪ پاﻳلﻪ ک‪ ３‬دﻣگﻤاتﻴکﻲ او‬ ‫رسﻮبﻲ ډبرو د بدلﻮن او تحﻮل ＇خﻪ ﻣﻨ‪ ＃‬تﻪ را‪＄‬ﻲ‪.‬‬

‫‪31‬‬

‫ﻟﻮﻣ‪７‬ی ＇پرکی‬ ‫د اور (ﻣگﻤاتﻴکﻲ) ډبرې‬ ‫د دې ډبرو اصلﻲ تشکﻴلﻮوﻧکﻲ تﻮکﻲ د ‪＄‬ﻤک‪ ３‬لﻪ تل ＇خﻪ ﻣﻨشا اخلﻲ او د ‪＄‬ﻤک‪ ３‬د تل پﻪ ‪＄‬ﻴﻨﻮ‬ ‫برخﻮ ک‪＄ ３‬ای پر ‪＄‬ای ک‪８５‬ي‪ .‬کلﻪ ﻫﻢ دغﻪ ﻣﻮاد د ‪＄‬ﻤک‪ ３‬ﻣخ تﻪ راو‪＄‬ﻲ او د ﻣگﻤاتﻴکﻲ ډبرو ب‪５‬ﻼب‪５‬ل‬ ‫ډولﻮﻧﻪ جﻮړوي‪ .‬د دې ډبرو ډ‪４‬ری لﻪ ب‪５‬ﻼب‪５‬لﻮ کرستالﻲ ﻣﻨرالﻮﻧﻮ ＇خﻪ چ‪ ３‬ب‪５‬ﻼب‪５‬ل کﻴﻤﻴاوي ترکﻴب لري‪،‬‬ ‫تشکﻴل شﻮې دي‪.‬‬ ‫ﻫغﻪ ډبرې چ‪ ３‬د ‪＄‬ﻤک‪ ３‬پر ﻣخ ﻣﻨ‪ ＃‬تﻪ را‪＄‬ﻲ کرستالﻲ ب‪２‬ﻪ ﻧﻪ لري‪＄ ،‬کﻪ پﻪ آزاده فضا ک‪ ３‬ډ‪４‬ر ژر‬ ‫س‪７‬ﻳ‪８‬ي‪.‬‬ ‫د ﻻﻧدﻧﻴﻮ ！کﻮ پﻪ ﻣطالع‪ ３‬سره کﻮﻻی شئ د ﻣگﻤاتﻴکﻲ ډبرو پﻪ اړه بشپ‪ ７‬ﻣعلﻮﻣات تر ﻻسﻪ ک‪７‬ئ‪.‬‬ ‫د ﻣگﻤاتﻴکﻲ ډبرو دتشکﻴلﻴدو شرطﻮﻧﻪ‪.‬‬ ‫د ﻣگﻤاتﻴکﻲ ډبرو جﻴﻮترﻣال حرارت او تکسچر‬ ‫د ﻣﻨرالﻲ ترکﻴب پر بﻨس＀ د بﻮوﻳﻦ تعاﻣلﻲ ل‪７‬ۍ‪.‬‬ ‫پلﻮتﻮﻧﻴکﻲ (عﻤقﻲ) او ولکاﻧﻴکﻲ (سطح‪ )３‬ډبري‪.‬‬ ‫د اور ډبرې (ﻣگﻤاتﻴکﻲ ډبرې)‪ :‬کلﻪ چ‪ ３‬د ﻣگﻤا تﻮدوخﻪ د ب‪５‬ﻼب‪５‬لﻮ پ‪７‬او وﻧﻮ پﻪ ترڅ ک‪ ３‬ل‪８‬والی ﻣﻮﻣﻲ‬ ‫ﻣﻨرالﻲ ذرې پﻪ کرستالﻴدو پﻴل کﻮي‪.‬‬ ‫ډ‪４‬ری ﻣگﻤاتﻴکﻲ ډبرې کرستالﻲ ب‪２‬ﻪ لري‪ ،‬چ‪ ３‬پﻪ سترگﻮ لﻴدل ک‪８５‬ي او لﻪ دي اﻣلﻪ دغﻮ ډبرو تﻪ کرستالﻲ‬ ‫ډبرې واﻳﻲ‪ .‬د تﻮف ‪＄‬ﻴﻨ‪ ３‬ډولﻮﻧﻪ او ﻳا ﻫغﻪ ＇ﻴزوﻧﻪ چ‪ ３‬د اورشﻴﻨدوﻧکﻲ لﻪ خﻮل‪ ３‬د باﻧدې غﻮر‪＄‬ﻮل‬ ‫ک‪８５‬ي لﻪ سرﻳ‪＋‬ﻨا کﻮ ﻣﻮادو سره لﻪ ﻳﻮ ‪＄‬ای کﻴدو وروستﻪ او د ډبرو ب‪５‬ﻼب‪５‬ل ډولﻮﻧﻪ جﻮړوي‪ ،‬خﻮ دا ډبرې‬ ‫کرستالﻲ ب‪２‬ﻪ او فسﻴلﻮﻧﻪ ﻧﻪ لري چ‪ ３‬لﻪ رسﻮبﻲ ډبرو ＇خﻪ ﻳ‪ ３‬د تﻮپﻴر ＊ﻪ ﻧ‪＋‬اﻧﻪ شﻤﻴرل ک‪８５‬ي‪.‬‬ ‫ﻣگﻤا او جﻴﻮترﻣال حرارت‪ :‬ﻣگﻤا ﻳﻮه ﻳﻮﻧاﻧﻲ کلﻤﻪ ده او ﻫغی خﻤﻴرې ډولﻪ کتل‪ ３‬تﻪ واﻳﻲ چ‪ ３‬پﻼستﻴکﻲ‬

‫‪32‬‬

‫‪＄‬اﻧگ‪７‬ﻧﻪ او پﻪ ﻫره ب‪２‬ﻪ د او＊تﻮ وړتﻴا ولري‪.‬‬ ‫پﻪ ﻧﻨﻨ‪ ９‬علﻤﻲ اصطﻼح ک‪ ３‬ﻣگﻤا لﻪ ﻫغﻮ وﻳلﻲ او رو＊اﻧﻪ طبﻴعﻲ ﻣﻮادو ＇خﻪ عبارت ده‪ ،‬چ‪ ３‬پﻪ عﻤده‬ ‫ډول لﻪ دوه ډولﻪ گازي او غﻴر گازي ﻣﻮادو ＇خﻪ ترکﻴب شﻮې ده‪.‬‬ ‫پﻪ ﻣگﻤا ک‪ ３‬شاﻣل گازي ﻣﻮاد عبارت دي لﻪ‪ :‬ﻫاﻳدروجﻦ‪ ،‬اوبﻮ‪ ،‬کاربﻦ ډای اکساﻳد‪ ،‬ﻣﻴتان‪ ،‬ﻧاﻳتروجﻦ‪،‬‬ ‫سلفر‪ ،‬ارگﻮن‪ ،‬کلﻮرﻳﻦ او ﻧﻮر‪.‬‬ ‫پﻪ ﻣگﻤاک‪ ３‬شاﻣل غﻴر گازي ﻣﻮاد عبارت دي لﻪ‪ :‬سﻮدﻳﻢ اکساﻳد‪ ،‬سلﻴکان اکساﻳد‪ ،‬الﻤﻮﻧﻴﻢ اکساﻳد‪ ،‬د‬ ‫اوسپﻨ‪ ３‬اکساﻳد‪ ،‬ﻣگﻨﻴزﻳﻢ اکساﻳد‪ ،‬کلسﻴﻢ اکساﻳد‪ ،‬او پﻪ ل‪８‬ه کچﻪ د تﻴتان اکساﻳد او ﻣﻨگان اکساﻳد ＇خﻪ‪.‬‬ ‫د ﻣگﻤا د حرارت کچﻪ تر کﻮﻣﻪ چ‪ ３‬پﻪ فعالﻮ اورشﻴﻨدوﻧکﻮ پﻪ ‪＄‬اﻧگ‪７‬ې تﻮگﻪ پﻪ قلﻮي ډولﻪ ﻣگﻤا ک‪３‬‬ ‫اﻧدازه شﻮي‪ ،‬د ساﻧتﻲ گرﻳد لﻪ ‪＇ ١٠۵٠‬خﻪ تر ‪ ١٢٠٠‬درجﻮ پﻮرې ده‪ .‬لﻪ پﻮرتﻨﻲ حرارت ＇خﻪ پﻪ ！ﻴ＂ﻮ‬ ‫درجﻮ ک‪ ３‬ﻣگﻤا ساکﻦ حالت ‪＄‬ان تﻪ ﻧﻴسﻲ‪.‬‬ ‫ﻫر ＇ﻮﻣره چ‪ ３‬د ‪＄‬ﻤک‪ ３‬د تل پﻪ لﻮر وړاﻧدې تگ وشﻲ‪ ،‬پﻪ ﻫﻤاغﻪ اﻧدازه حرارت زﻳاتﻴ‪８‬ي‪ .‬ﻫغﻪ عﻤﻮدي‬ ‫وا！ﻦ چ‪ ３‬د ‪＄‬ﻤک‪ ３‬د تل پﻪ لﻮر پک‪ ３‬د حرارت درجﻪ د ساﻧتﻲ گرﻳد ﻳﻮه درجﻪ لﻮړﻳ‪８‬ي‪ ،‬د حرارتﻲ‬ ‫گرادﻳﻨت پﻪ ﻧاﻣﻪ ﻳادﻳ‪８‬ي‪ ،‬چ‪ ３‬ﻣﻨ‪％‬ﻨ‪ ９‬کچﻪ ﻳ‪ ３‬پﻪ ‪ ٣٣‬ﻣترو ک‪ ３‬د ساﻧتﻲ گرﻳد ﻳﻮه درجﻪ او پﻪ سلﻮ ﻣترو‬ ‫ک‪ ３‬درې درج‪！ ３‬اکل شﻮې ده‪.‬‬ ‫د ﻣگﻤاتﻴکﻲ ډبرو تکسچر‬ ‫د ﻳﻮې ډبرې تکسچر د ﻫغ‪ ３‬د ب‪ ３２‬لﻪ ＇رﻧگﻮالﻲ‪ ،‬غ＂ﻮالﻲ او ﻳﻮ لﻪ بل سره ﻳ‪ ３‬د ﻣﻨرالﻮﻧﻮ لﻪ اړﻳکﻮ ＇خﻪ‬ ‫عبارت دی‪ .‬پﻪ عﻤﻮﻣﻲ ډول پﻪ ډبرو ک‪ ３‬ب‪５‬ﻼب‪５‬ل تکسچروﻧﻪ ﻳﻮ لﻪ بلﻪ جﻼ کﻮي‪.‬‬ ‫الف‪ -‬بشپ‪ ７‬کرستالﻲ تکسچر ‪ :‬کﻪ چﻴرې ﻣگﻤا ورو ورو س‪７‬ه او پﻪ ډبرې ک‪ ３‬شاﻣل ﻣﻨرالﻮﻧﻪ کرستال شﻲ‬ ‫او کرستالﻲ داﻧ‪ ３‬جﻮرې ک‪７‬ي او ﻳا ﻫﻢ د ډبرې تشکﻴلﻮوﻧکﻲ داﻧ‪ ３‬لﻪ سرﻳ‪＋‬ﻨاکﻮ غﻴر کرستالﻲ ﻣﻮادو پرتﻪ‬ ‫ﻧﻴغ پﻪ ﻧﻴغﻪ پﻪ تﻤاس ک‪ ３‬وي‪ ،‬پﻪ دې صﻮرت ک‪ ３‬ډبره ‪＄‬ان تﻪ ﻫلﻮ کرستالﻴﻦ تکسچر غﻮره کﻮي‪.‬‬ ‫ب‪ -‬ﻧﻴﻢ کرستالﻲ تکسچر ‪ :‬کﻪ چﻴرې د ﻳﻮې ډبرې ‪＄‬ﻴﻨ‪ ３‬تشکﻴلﻮوﻧکﻲ ﻣﻨرالﻮﻧﻪ کرستالﻲ ب‪２‬ﻪ او ‪＄‬ﻴﻨ‪３‬‬ ‫ﻧﻮرې ﻳ‪ ３‬غﻴر کرستالﻲ ب‪２‬ﻪ ‪＄‬اﻧتﻪ اختﻴار او کرستالﻲ داﻧی ﻳ‪ ３‬د غﻴر کرستالﻲ سرﻳ‪＋‬ﻨاکﻮ ﻣﻮادو پﻪ واسط‪３‬‬ ‫وﻧ‪＋‬لﻲ‪ ،‬پﻪ دې حالت ک‪ ３‬ډبره د ﻧﻴﻤﻪ کرستالﻲ ﻳا ﻫﻴﻤﻲ کرستالﻴﻦ تکسچر لروﻧک‪ ３‬وي‪.‬‬ ‫‪33‬‬

‫ج‪ -‬غﻴر کرستالﻲ تکسچر ‪ :‬کﻪ چ‪５‬رې د ﻳﻮې ډبرې ！ﻮل‪ ３‬جﻮړوﻧک‪ ３‬برخ‪ ３‬غﻴر بلﻮري ﻳعﻨ‪ ３‬ب‪ ３‬شکلﻪ‬ ‫وي‪ ،‬پﻪ داس‪ ３‬حالت ک‪ ３‬ډبره غﻴر کرستلﻲ تکسچر اختﻴاروي چ‪ ３‬د ＊ﻴ‪＋‬ﻪ ډولﻪ تکسچر پﻪ ﻧاﻣﻪ ﻫﻢ‬ ‫ﻳادﻳ‪８‬ي‪.‬‬ ‫د‪ -‬پارفﻴرﻳتﻴک تکسچر ‪ :‬کﻪ چﻴرې داس‪ ３‬پﻴ‪＋‬ﻪ شﻲ چ‪ ３‬پﻪ ﻳﻮه ډبره ک‪ ３‬لﻮی کرستالﻮﻧﻪ د خپلﻮ بشپ‪７‬و‬ ‫اﻧدازو او شکلﻮﻧﻮ سره پﻪ ﻳﻮه ﻣﻴده داﻧﻪ غﻴر کرستالﻲ کتلﻪ او ﻳا ﻫﻢ ﻣکﻤل کرستالﻲ‪ ،‬خﻮ د تﻴت حالت‬ ‫لروﻧک‪ ３‬کتلﻪ ک‪ ３‬واقع شﻲ‪ ،‬دا ډول ډبرې پارفﻴرﻳتﻴک تکسچر لري چ‪ ３‬د ﻫغ‪ ３‬پﻪ دﻧﻨﻪ ک‪！ ３‬ﻮل‬ ‫کرستالﻮﻧﻪ او ﻳا لﻮی تﻴت کرستالﻮﻧﻪ د فﻴتﻮ کرﻳتﻮﻧﻮ پﻪ ﻧاﻣﻪ ﻳادﻳ‪８‬ي‪.‬‬ ‫ﻓﻌاﻟﻴت‬ ‫＇رﻧگﻪ چ‪ ３‬پﻮﻫﻴ‪８‬ئ وﻳلﻲ ﻣﻮاد د‪＄‬ﻤک‪ ３‬د قشر دﻧﻨﻪ ورو ورو خپلﻪ تﻮدوخﻪ لﻪ ﻻسﻪ ورکﻮي اود بلﻮرﻳﻨﻮ‬ ‫ﻣﻨرالﻮﻧﻮ د جﻮړﻳدو ﻻﻣل گر‪＄‬ﻲ‪ ،‬خﻮ وﻳلﻲ ﻣﻮاد کلﻪ چ‪ ３‬د ‪＄‬ﻤک‪ ３‬پرﻣخ راوو‪＄‬ﻲ خپلﻪ تﻮدوخﻪ ډ‪４‬ر ژر‬ ‫لﻪ ﻻسﻪ ورکﻮي او غﻴر کرستالﻲ ﻣﻮاد تشکﻴلﻮي‪.‬‬ ‫پﻪ ﻻﻧدې جدول ک‪ ３‬د داخلﻲ او سطحﻲ ډبرو لپاره لﻮی داﻧﻪ او ﻣﻴده داﻧﻪ تکسچروﻧﻪ ولﻴکئ‪ .‬د ډبرو‬ ‫ﻧﻮﻣﻮﻧﻪ دا دي‪ :‬گرافﻴت‪ ،‬گبرو‪ ،‬دﻳﻮرﻳت‪ ،‬بازالت‪ ،‬اﻧدﻳزﻳت‪ ،‬تراخﻴت‪ ،‬رﻳﻮلﻴت او پﻴرﻳدوتﻴت‪.‬‬ ‫سطحﻲ ډبرې‬

‫ﻣﻴده داﻧﻪ غﻴر کرستالﻲ‬ ‫تکسچر‬

‫داخلﻲ ﻳا‬ ‫عﻤقﻲ ډبرې‬

‫لﻮی داﻧﻪ کرستالﻲ‬ ‫تکسچر‬

‫‪34‬‬

‫ﻣﻨراﻟﻲ ترکﻴب‬ ‫ډبرې لﻪ طبﻴعﻲ ﻧاﻣتجاﻧسﻮ جسﻤﻮﻧﻮ ＇خﻪ عبارت دي چ‪ ３‬پراخﻪ ساحﻪ ﻳ‪ ３‬ﻧﻴﻮل‪ ３‬ده‪ ،‬ډبرې کﻴدای شﻲ‬ ‫لﻪ ﻳﻮه ﻣﻨرال ﻳا د ﻣﻨرالﻮﻧﻮ لﻪ ﻣجﻤﻮعﻲ ＇خﻪ جﻮړې شﻲ‪.‬‬ ‫د ﻣگﻤاتﻴکﻲ ډبرو پﻪ تشکﻴلﻮوﻧکﻮ برخﻮ (ﻣﻨرالﻮﻧﻮ) ک‪ ３‬عﻤﻮﻣاً دوه ډولﻪ سره بﻴلﻮي چ‪ ３‬ﻳﻮه ﻳ‪ ３‬د ډبرې‬ ‫د اصلﻲ برخ‪ ３‬پﻪ ﻧاﻣﻪ ﻳادﻳ‪８‬ي او ﻫغﻪ ﻣﻨرالﻮﻧﻪ دي کﻮم چ‪ ３‬ﻣﻮجﻮدﻳت ﻳ‪ ３‬پﻪ ډبرو ک‪ ３‬حتﻤﻲ دي او‬ ‫د ﻧﻪ شتﻮن پﻪ صﻮرت ک‪ ３‬ﻳ‪ ３‬ډبره پﻪ خپل اصلﻲ ﻧﻮم ﻧﻪ ﻧﻮﻣﻮل ک‪８５‬ي د ب‪５‬لگ‪ ３‬پﻪ ډول کﻪ د گراﻧﻴت پﻪ‬ ‫ﻣگﻤاتﻴکﻲ ډبره ک‪ ３‬ﻳﻮ لﻪ دغﻮ ﻣﻨرالﻮﻧﻮ (کﻮارتز ﻳا فلدسپار) چ‪ ３‬د ډبرې اصلﻲ برخﻪ جﻮړوي شتﻮن وﻧﻪ‬ ‫لري‪ ،‬ﻧﻮﻣﻮړې ډبره د گراﻧﻴت پﻪ ﻧاﻣﻪ ﻳادﻳدﻻی ﻧﻪ شﻲ‪ .‬د ډبرو بلﻪ برخﻪ فرعﻲ ﻣﻨرالﻮﻧﻪ جﻮړوی چ‪ ３‬پﻪ‬ ‫ډبره ک‪ ３‬ﻳ‪ ３‬ﻧﻪ شتﻮن د ډبرې پﻪ ﻧﻮﻣﻮﻧﻪ ک‪ ３‬کﻮم رول ﻧﻪ لري‪.‬‬ ‫د ﻣگﻤاتﻴکﻲ ډبرو اصلﻲ ﻣﻨرالﻮﻧﻪ عبارت لﻪ‪ :‬کﻮارتز‪ ،‬فلدسپار‪ ،‬ارتﻮکﻼز‪ ،‬پﻼجﻴﻮکﻼز‪ ،‬فلدسپاتﻮئﻴد‬ ‫ابرک‪ ،‬اﻣفبﻮل‪ ،‬پاﻳروکسﻴﻦ ＇خﻪ او فرعﻲ ﻣﻨرالﻮﻧﻪ ﻳ‪ ３‬اپاتﻴت‪ ،‬اﻳلﻨﻤاﻳت او ﻣگﻨتﻴت دي‪.‬‬ ‫د ﻳادوﻧ‪ ３‬وړ ده چ‪ ３‬پﻪ ډبرو ک‪ ３‬د دې ﻣﻨرالﻮﻧﻮ شتﻮن د ډبرو د رﻧگ د بدلﻮن ﻻﻣل گر‪＄‬ﻲ او ﻣﻮږ دا ډبرې‬ ‫پﻪ ب‪５‬ﻼب‪５‬لﻮ رﻧگﻮﻧﻮ لﻴدﻻی شﻮ‪ .‬د دې ډبرو ＇ﻮ ب‪５‬لگ‪ ３‬پﻪ ﻻﻧد‪４‬ﻨﻴﻮ شکلﻮﻧﻮ ک‪ ３‬وگﻮرئ‪.‬‬

‫(‪ )١-١‬شکل‪ :‬د بﻨس＂ﻴزو ډبرو د ډولﻮﻧﻮ ＇ﻮ ب‪５‬ل‪／‬ﻲ‬

‫‪35‬‬

‫د بﻮوﻳﻦ تﻌاﻣﻠﻲ ﻟ‪７‬ۍ )‪( Bowen Re action Series‬‬

‫بﻮوﻳﻦ ) ‪ (Bowen‬ﻳﻮ کاﻧاډاﻳﻲ جﻴﻮفزﻳک پﻮه و او د ﻣگﻤا د کرستال کﻴدو پﻪ اړوﻧد ﻳ‪７５＇ ３‬ﻧ‪ ３‬تر سره‬ ‫ک‪７‬ي دي‪ .‬د ﻧﻮﻣﻮړي پﻪ عقﻴده ﻣگﻤا بزالتﻲ ترکﻴب لري‪ .‬د ﻣگﻤا د ورو ورو س‪７‬ﻳدو پﻪ پاﻳلﻪ ک‪ ３‬ب‪５‬ﻼب‪５‬ل‬ ‫ﻣﻨرالﻮﻧﻪ او وروستﻪ بﻴا ب‪５‬ﻼب‪５‬ل‪ ３‬ﻣگﻤاتﻴکﻲ ډبري ﻣﻨ‪ ＃‬تﻪ را‪＄‬ﻲ‪ .‬بﻮوﻳﻦ او ﻫﻤکاراﻧﻮ ﻳ‪ ３‬پﻪ خپلﻮ ازﻣﻮﻳﻨﻮ‬ ‫ک‪ ３‬ولﻴدل ﻫغﻪ لﻮﻣ‪７‬ﻧﻲ ﻣﻨرالﻮﻧﻪ چ‪ ３‬د ﻣگﻤا لﻪ س‪７‬ﻳدو وروستﻪ حاصلﻴ‪８‬ي اولﻴﻮﻳﻦ او لﻪ کلسﻴﻢ ＇خﻪ غﻨﻲ‬ ‫پﻼجﻴﻮکﻼز دي‪ ،‬چ‪ ３‬لﻪ دې دوو ﻣﻨرالﻮﻧﻮ ＇خﻪ (د ﻳﻮې اﻧدازې پاﻳروکسﻴﻦ سره) د ‪＄‬ﻤک‪ ３‬پر ﻣخ بازالت‬ ‫او د ‪＄‬ﻤک‪ ３‬دﻧﻨﻪ گابرو ﻣﻨ‪ ＃‬تﻪ را‪＄‬ﻲ‪ .‬د تﻮدوخ‪ ３‬د ！ﻴ＂ﻴدو پﻪ ترڅ ک‪ ３‬د پات‪ ３‬وﻳلﻲ شﻮې ﻣادې ترکﻴب‬ ‫او کرستل کﻴدل بدلﻮن ﻣﻮﻣﻲ‪ ،‬ﻳعﻨ‪ ３‬ل‪ ８‬تر ل‪８‬ه د اوسپﻨ‪ ،３‬ﻣگﻨﻴزﻳﻢ او کلسﻴﻢ ﻣﻬﻤﻪ برخﻪ لﻪ ﻻسﻪ ورکﻮي‬ ‫او پر ‪＄‬ای ﻳ‪ ３‬وﻳلﻲ شﻮې ﻣاده لﻪ ﻫغﻮ عﻨصروﻧﻮ ＇خﻪ چ‪ ３‬تر اوسﻪ د ﻣادې پﻪ جﻮړ＊ت ک‪ ３‬دﻧﻨﻪ شﻮې‬ ‫ﻧﻪ دي (لکﻪ سﻮدﻳﻢ او پﻮتاشﻴﻢ) غﻨﻲ ک‪８５‬ي دغﻪ راز ﻳﻮه اﻧدازه سﻴلﻴکان ﻫﻢ پﻪ وﻳلﻲ ﻣاده ک‪ ３‬ورگ‪６‬ﻳ‪８‬ي‬ ‫او پﻪ پای ک‪ ３‬ﻧﻮر ﻣﻨرالﻮﻧﻪ پﻪ ！ﻴ＂ﻪ تﻮدوخﻪ ک‪ ３‬ﻣﻨ‪ ＃‬تﻪ را‪＄‬ﻲ او دفشار او حرارت د ！ﻴ＂ﻴدو پﻮاسطﻪ اداﻣﻪ‬ ‫پﻴدا کﻮي‪ ،‬چ‪ ３‬د ﻣﻨرالﻮﻧﻮ د تشکﻴلﻴدو دا بﻬﻴر د بﻮوﻳﻦ د تعاﻣلﻲ ل‪７‬ۍ پﻪ ﻧاﻣﻪ ﻳادﻳ‪８‬ي او پﻪ ﻻﻧدې ډول‬ ‫＊ﻮدل ک‪８５‬ي‪.‬‬ ‫اولتراﻣافﻴکﻲ ( د ل‪ ８‬سلﻴکان سره)‬ ‫لﻪ کلسﻴﻢ ＇خﻪ ډک‬ ‫اوﻟﻴﻮﻳﻦ‬ ‫ﻣافﻴکﻲ‬ ‫پاﻳروﻛﺴﻴﻦ‬ ‫د ﻣ‪／‬ﻤا ډولﻮﻧﻪ‬ ‫اﻣﻔﻴبﻮل‬ ‫ابرك بﻴﻮتﻴت‬

‫ﻣﻨ‪％‬ﻨی‬

‫لﻪ سﻮدﻳﻢ ＇خﻪ ډک‬ ‫تﻴزابﻲ‬ ‫د پﻮتا شﻴﻢ لروﻧکﻲ فلد سپار‬ ‫ﻣﻮسلﻮﻳت ابرک‬ ‫کﻮارتز‬

‫لﻪ تﻴزابﻲ حالت ＇خﻪ لﻮړ‬ ‫( د ډ‪４‬ر سلﻴکان سره)‬

‫(‪ )١-٢‬شکل د بﻮوﻳﻦ تعاﻣلی ل‪７‬ۍ‬

‫‪36‬‬

‫د ﻣگﻤاتﻴکﻲ ډبرو تصﻨﻴﻒ او د ‪＄‬ﻤک‪ ３‬پﻪ ﻗشر ک‪ ３‬د ﻫﻐﻮ ﻣﻮﻗﻌﻴت‬ ‫کلﻪ چ‪ ３‬ﻣگﻤاد ‪＄‬ﻤک‪ ３‬دﻧﻨﻪ س‪７‬ه او کلکﻪ شﻲ د ﻣگﻤاتﻴکﻲ عﻤقﻲ ډبرو )‪ (Plutonite‬د جﻮړﻳدو ﻻﻣل‬ ‫گر‪＄‬ﻲ او ﻫغﻪ وخت چ‪ ３‬د ‪＄‬ﻤک‪ ３‬پر ﻣخ س‪７‬ه شﻲ‪ ،‬سطحﻲ ډبرې چ‪ ３‬د ولکاﻧﻴت ) ‪(Volcanite‬‬ ‫ډبرو پﻪ ﻧاﻣﻪ ﻳادﻳ‪８‬ي‪ ،‬جﻮړوي‪.‬‬ ‫ﻣگﻤاتﻴکﻲ ډبرې د خپل ﻣگﻤاﻳﻲ فعالﻴت لﻪ ﻣخ‪ ３‬ﻳا پﻪ بل عبارت د ‪＄‬ﻤک‪ ３‬پﻪ قشر ک‪ ３‬د ﻣﻮقعﻴت لﻪ‬ ‫ﻣخ‪ ３‬پﻪ درﻳﻮ ډولﻮ وﻳشل ک‪８５‬ي‪.‬‬ ‫الف‪ -‬د پلﻮتﻮﻧاﻳت ډبرې )‪(Plutonite‬‬ ‫ب‪ -‬رگ ډولﻪ ﻣگﻤاتﻴکﻲ ډبرې ) ‪(Von and Diekrocks‬‬ ‫ج‪ -‬ولکاﻧﻴکﻲ ډبرې )‪(Volcanic Rocks‬‬ ‫پﻠﻮتﻮﻧاﻳت ډبرې‬ ‫ﻣگﻤاتﻴکﻲ عﻤقﻲ ډبرو د لﻮﻳﻮ کتلﻮ پﻪ تﻮگﻪ لﻮﻳ‪ ３‬ساح‪ ３‬ﻧﻴﻮلﻲ دي‪ .‬د دې اجساﻣﻮ تشکﻴلﻮوﻧکﻲ ﻣگﻤا‬ ‫پﻪ تدرﻳجﻲ ډول س‪７‬ﻳ‪８‬ي‪ ،‬پات‪ ３‬گازوﻧﻪ پﻪ اوږده ﻣﻬال ک‪ ３‬ډ‪４‬ر ورو خپلﻪ تﻮدوخﻪ لﻪ ﻻسﻪ ورکﻮي او پﻪ‬ ‫دې ډول د ﻣﻮادو پﻮره کرستال کﻴدل صﻮرت ﻣﻮﻣﻲ او لﻮﻳ‪ ３‬او ﻣﻨ‪％‬ﻨ‪ ９‬ډبرې د کرستالﻲ جﻮړ＊ت سره‬ ‫تشکﻴلﻴ‪８‬ي‪ ،‬د ب‪５‬لگ‪ ３‬پﻪ ډول‪－ :‬راﻧﻴتﻮﻧﻪ‪ ،‬سﻴاﻧاﻳت ‪－‬راﻧﻮدﻳﻮرﻳت‪ ،‬او پﻴرﻳدوتﻴت چ‪ ３‬د عﻤقﻲ ډبرو لﻪ ډل‪３‬‬ ‫＇خﻪ دي او پراخ شتﻮن لري پﻪ بﻴﻼب‪５‬لﻮ ب‪２‬ﻮ چ‪ ３‬د باتﻮلﻴت‪ ،‬ﻻکﻮلﻴت شتﻮک او ﻧﻮرو‪ ...‬پﻪ ﻧاﻣﻪ ﻳادﻳ‪８‬ي‪،‬‬ ‫د ﻻﻧدﻳﻨﻴﻮ ب‪２‬ﻮ پﻪ ډول ﻣﻨ‪ ＃‬تﻪ راوړي‪:‬‬ ‫دولکان خﻮلﻪ‬

‫داﻳک‬ ‫داﻳک‬ ‫باتﻮلﻴت‬

‫ﻻکﻮلﻴت‬

‫سﻴل‬

‫شتﻮک‬

‫(‪ )١-٣‬شکل‪ :‬د ﻣکﻤاتﻴکﻲ جسﻤﻮﻧﻮ د ‪＄‬ای پر ‪＄‬ای کﻴدو ب‪３２‬‬ ‫‪37‬‬

‫رگ ډوﻟﻪ ﻣگﻤاتﻴکﻲ ډبري )‪(Van and Diekrocks‬‬

‫تکتﻮﻧﻴکﻲ حرکتﻮﻧﻪ‪ (Tectonics ) ١‬او د پلﻮتﻮن س‪７‬ﻳدل د ‪＄‬ﻤک‪ ３‬پﻪ قشر ک‪ ３‬د درزوﻧﻮ د پﻴدا کﻴدو‬ ‫ﻻﻣل گر‪＄‬ﻲ‪ .‬دغﻪ درزوﻧﻪ د ﻣگﻤاتﻴکﻲ وﻳلﻲ شﻮو ﻣﻮادو پﻪ واسطﻪ ډکﻴدﻻی شﻲ‪ .‬دغﻪ راز کلﻪ چ‪ ３‬د‬ ‫غروﻧﻮ ل‪７‬ۍ ﻣﻨ‪％‬تﻪ را‪＄‬ﻲ پﻪ وروستﻴﻮ پ‪７‬اووﻧﻮ ک‪ ３‬ﻳ‪ ３‬پلﻮتﻮﻧﻲ ډبرې درزوﻧﻪ پﻴدا کﻮي‪ ،‬ﻣگﻤا د پﻮرتﻪ تگ‬ ‫پر ﻣﻬال پﻪ دغﻮ درزوﻧﻮ ک‪＄ ３‬ای پر ‪＄‬ای ک‪８５‬ي او د رگ ډولﻪ ﻣگﻤاتﻴکﻲ ډبرو د راﻣﻨ‪％‬تﻪ کﻴدو ﻻﻣل‬ ‫گر‪＄‬ﻲ‪.‬‬ ‫گراﻧﻴت‬ ‫گراﻧﻴتﻮﻧﻪ د عﻤقﻲ ډبرو د ！ﻮلﻮ ډولﻮﻧﻮ ﻳﻮه برخﻪ شﻤ‪５‬رل ک‪８５‬ي‪ ،‬چ‪ ３‬پﻪ ‪＄‬اﻧگ‪７‬ي تﻮگﻪ د باتﻮلﻴتﻮﻧﻮ‪ ،‬شتﻮکﻮﻧﻮ‬ ‫او ﻧﻮرو شکلﻮﻧﻮ پﻪ ＇‪５‬ر لﻴدل ک‪８５‬ي‪ .‬د دې ډبرې اساسﻲ ﻣﻨرالﻮﻧﻪ کﻮارتز‪ ،‬فلدسپار‪ ،‬پﻼجﻴﻮکﻼز او ابرک‬ ‫دي او لﻪ ډ‪４‬رو کلکﻮ او کرستالﻲ ډبرو ＇خﻪ شﻤ‪５‬رل ک‪８５‬ي‪ ،‬ولسﻲ خلک ﻳ‪ ３‬د خارا ډبرې پﻪ ﻧاﻣﻪ ﻳادوي‪.‬‬ ‫د افغاﻧستان پﻪ ډ‪４‬رو وﻻﻳتﻮﻧﻮ ک‪ ３‬دا ډبره پﻴدا ک‪８５‬ي لکﻪ د سالﻨگ او پغﻤان گراﻧﻴتﻮﻧﻪ‪ .‬دغﻪ راز گراﻧﻴتﻮﻧﻪ د‬ ‫ﻫﻨدوکش پﻪ شﻤال ختﻴ‪ ３％‬برخ‪ ３‬ک‪ ３‬ډ‪４‬ر پراخ شتﻮن لري‪ .‬لﻪ دې ډبرو ＇خﻪ لﻪ پرې کﻮلﻮ او ＊ﻮﻳﻪ کﻮلﻮ‬ ‫وروستﻪ زﻳﻨتﻲ ډبرې جﻮړوي او د ﻫﻮاﻳﻲ ﻣﻴداﻧﻮﻧﻮ پﻪ دﻫلﻴزوﻧﻮ‪ ،‬وداﻧﻴﻮ او جادو ک‪ ３‬ور＇خﻪ کار اخلﻲ‪.‬‬

‫د د اخلﻲ قﻮاوو تر اغ‪５‬ز ﻻﻧدې د ‪＄‬ﻤک‪ ３‬پﻪ قشر ک‪ ３‬د ﻣﻮادو د ‪＄‬ای بدلﻴدل د تکتﻮﻧﻴک ＇خﻪ عبارت‬ ‫دي چ‪ ３‬پﻪ ﻳﻮﻧاﻧﻲ ژبﻪ ک‪ ３‬د ﻣﻨ‪ ＃‬تﻪ راوړوﻧکﻲ پﻪ ﻣعﻨا دی‪.‬‬

‫‪38‬‬

‫(‪ )١-۴‬شکل‪ :‬د ‪－‬راﻧﻴت دوه ﻧﻤﻮﻧ‪３‬‬ ‫گراﻧﻮ دﻳﻮرﻳت‬ ‫پﻪ دې ک‪ ３‬د گراﻧﻴت پﻪ پرتلﻪ د کﻮارتز کچﻪ ل‪８‬ه ده‪ ،‬خﻮ رﻧگﻪ ﻣﻨرالﻮﻧﻪ پﻪ ک‪ ３‬ډ‪４‬ر دي او د ﻣﻨ‪％‬ﻨ‪ ９‬داﻧ‪３‬‬ ‫لروﻧکﻮ ډبرو ＇خﻪ شﻤ‪５‬رل ک‪８５‬ي‪ ،‬خﻮ ډول ډول داﻧﻪ لروﻧک‪ ３‬ډبره ﻫﻢ ده‪ ،‬د ‪＄‬ﻤک‪ ３‬پﻪ قشر ک‪ ３‬پراخ‬ ‫شتﻮن لري او د ﻫﻨدوکش د غره د باتﻮلﻴتﻮﻧﻮ ډ‪４‬ره برخﻪ جﻮړوي او ﻫﻤداراز د کﻮارتز‪ ،‬پﻼجﻴﻮکﻼز او‬ ‫پﻮتاشﻴﻤﻲ فلدسپار ﻣﻨرالﻮﻧﻪ پﻪ ک‪ ３‬لﻴدل ک‪８５‬ي‪.‬‬ ‫دا ډبره د وداﻧﻴﻮ د ډبرو پﻪ تﻮگﻪ کارول ک‪８５‬ي‪ ،‬دغﻪ راز لﻪ ＊ﻮﻳﻪ کﻮلﻮ وروستﻪ د دﻫلﻴزوﻧﻮ پﻪ روﻳﻪ کارۍ‪،‬‬ ‫پﻴاده روﻧﻮ اوﻧﻮرو ب‪５‬ﻼب‪５‬لﻮ ساختﻤاﻧﻲ چارو ک‪ ３‬ور‪＄‬ﻴﻨﻲ کار اخلﻲ‪.‬‬ ‫وﻟکاﻧﻴکﻲ ډبرې‬ ‫دا ډبرې د ﻻوا )‪ (Lava‬د س‪７‬ﻳدو پﻪ پاﻳلﻪ ک‪ ３‬د ‪＄‬ﻤک‪ ３‬پر ﻣخ ﻣﻨ‪％‬تﻪ را‪＄‬ﻲ او د ولکاﻧﻴکﻲ‬ ‫(سطحﻲ ډبرو) پﻪ ﻧاﻣﻪ ﻳادﻳ‪８‬ي‪ ،‬چ‪ ３‬د ) ‪ (1000 1100o C‬تﻮدوخ‪ ３‬لروﻧک‪ ３‬اود سﻴلﻴکاتﻲ ﻣﻮادو‬ ‫برسﻴره پﻪ ک‪ ３‬د اکسﻴجﻦ ) ‪ ، (O2‬الﻤﻮﻧﻴﻢ ) ‪ ، ( Al‬اوسپﻨ‪ ، (Fe) ３‬القلﻲ او ‪＄‬ﻤکﻨﻲ القلﻲ‬ ‫فلزوﻧﻮ ب‪５‬ﻼب‪５‬ل‪ ３‬کچ‪ ３‬شتﻮن لري او د ب‪５‬ﻼب‪５‬لﻮ ＊ﻴ‪＋‬ﻪ ﻳﻲ او پر فﻴرتﻴک تکسچروﻧﻮ ډبرې چ‪ ３‬لﻪ‬ ‫بزالت‪،‬تﻮف‪ ،‬تراخﻴت‪ ،‬رﻳﻮلﻴت او اﻧدﻳزﻳت ＇خﻪ عبارت دي‪ ،‬ﻣﻨ‪％‬تﻪ راوړي‪.‬‬

‫‪39‬‬

‫بزاﻟت‬ ‫بزالت تﻴز خاورﻳﻦ‪ ،‬ﻧسﻮاري‪ ،‬تﻮر او ﻳا شﻴﻦ رﻧگ لري‪ ،‬کﻪ داﻧ‪ ３‬ﻳ‪ ３‬لﻮی وي‪ ،‬د دﻳا باز پﻪ ﻧاﻣﻪ ﻳادﻳ‪８‬ي‪،‬‬ ‫تر کﻮﻣﻪ ‪＄‬اﻳﻪ چ‪ ３‬ﻧﻮﻣﻮړې ډبره د ‪＄‬ﻤک‪ ３‬پر ﻣخ د ﻻوا د س‪７‬ﻳدو پﻪ پاﻳلﻪ ک‪ ３‬ﻣﻨ‪％‬تﻪ را‪＄‬ﻲ‪ ،‬لﻪ دې اﻣلﻪ د‬ ‫گازوﻧﻮ د فرار پر ﻣﻬال واړه واړه سﻮري پﻪ ک‪ ３‬جﻮړﻳ‪８‬ي‪ .‬لﻪ دې ډبرو ＇خﻪ د وداﻧﻴﻮ پﻪ وداﻧﻮلﻮ‪ ،‬د س‪７‬کﻮﻧﻮپﻪ‬ ‫قشر او ﻧﻮرو وداﻧﻴزو چارو ک‪ ３‬کار اخلﻲ‪.‬‬

‫تراخﻴت‬ ‫تراخﻴت د ﻣگﻤاتﻴکﻲ سطحﻲ ډبرو لﻪ ډل‪＇ ３‬خﻪ شﻤ‪５‬رل ک‪８５‬ي چ‪ ３‬اﻳره ډولﻪ رﻧگ لري‪ ،‬خﻮ کلﻪ کلﻪ‬ ‫پﻪ ژ‪ ７４‬او سﻮر رﻧگ ﻫﻢ پﻴدا ک‪８５‬ي‪.‬‬ ‫ډ‪４‬ر ﻣﻬال د زاﻧﻴدﻳﻦ او ﻣﻨ‪％‬ﻨﻲ پﻼجﻴﻮکﻼز داﻧ‪ ３‬پﻪ ک‪ ３‬لﻴدل ک‪８５‬ي د ډبرې پﻪ اساسﻲ کتلﻪ ک‪ ３‬د زاﻧﻴدﻳﻦ‪،‬‬ ‫پﻼجﻴﻮکﻼز او ﻧﻮر رﻧگﻪ ﻣﻨرالﻮﻧﻮ ﻣﻴکرولﻴتﻮﻧﻪ ﻫﻢ ترسترگﻮ ک‪８５‬ي‪.‬‬

‫ﻓﻌاﻟﻴت‬ ‫د خپل کﻮر او ﻳا ＊ﻮوﻧ‪％‬ﻲ دﻳﻮالﻮﻧﻪ‪ ،‬فرشﻮﻧﻪ‪ ،‬پﻮړۍ‪ ،‬تﻬداب او ﻧﻮرې برخ‪ ３‬د جﻮړﻳدو پر ﻣﻬال پﻪ ‪５＄‬ر‬ ‫سره وگﻮرئ‪ ،‬فکروک‪７‬ئ چ‪ ３‬کﻮم ډول ډبرې پﻪ ک‪ ３‬کارول شﻮې دي‪ .‬اﻳا ﻣگﻤاتﻴکﻲ ډبرې ﻳ‪ ３‬پﻪ ترکﻴب‬ ‫ک‪ ３‬شتﻪ او کﻪ ﻧﻪ؟ کﻪ ﻣگﻤاتﻴکﻲ ډبرې پﻪ ک‪ ３‬وې ﻫغﻪ ﻳاد داشت ک‪７‬ئ او دلﻴلﻮﻧﻪ ﻳ‪ ３‬خپلﻮ ！ﻮلگﻴﻮالﻮ تﻪ‬ ‫بﻴان ک‪７‬ئ او وواﻳﻲ چ‪＇ ３‬ﻪ ډول ﻣﻮاد او ډبرې ﻣﻮ وپﻴژﻧدل‪３‬؟‬

‫‪40‬‬

‫د ＇پرکﻲ ﻋﻤده ！کﻲ‬ ‫د ‪＄‬ﻤکﻲ جاﻣدقشر پﻪ ！ﻮلﻴزه تﻮگﻪ لﻪ درې ډولﻪ ډبرو ＇خﻪ جﻮړ شﻮی دی چ‪ ３‬پﻪ ترکﻴب ک‪３‬‬ ‫ﻳ‪ ３‬فلزي او غﻴر فلزي ب‪５‬ﻼب‪５‬ل ﻣﻨرالﻮﻧﻪ شاﻣل دي‪.‬‬ ‫ډبري طبﻴعﻲ ﻣﻮاد دي‪ ،‬چ‪ ３‬لﻪ ﻳﻮه ﻳا ＇ﻮ ﻣﻨرالﻮﻧﻮ ＇خﻪ تشکﻴلﻴ‪８‬ي‪.‬‬ ‫ډبري پﻪ درو ډولﻮﻧﻮ وﻳشل شﻮي دي‪ :‬ﻣگﻤاتﻴکﻲ (د اور ډبري)‪ ،‬ﻣتحﻮلﻪ او رسﻮبﻲ‪.‬‬ ‫ﻣگﻤاتﻴکﻲ داخلﻲ ډبري لﻪ گراﻧﻴت‪ ،‬دﻳﻮرﻳت‪ ،‬سﻴاﻧﻴت‪ ،‬پﻴرﻳدوتﻴت او ﻣگﻤاتﻴکﻲ سطحﻲ‬ ‫ډبري لﻪ تراخﻴت‪ ،‬بزالت‪ ،‬رﻳﻮلﻴت او ﻧدﻳزﻳت ＇خﻪ عبارت دي‪.‬‬ ‫د ﻣگﻤاتﻴکﻲ ډبرو د ＊‪ ３‬ﻣطالع‪ ３‬پﻪ ﻣﻮخﻪ لﻪ تکسچر ＇خﻪ چ‪ ３‬د دې ډبرو ﻳﻮ اساسﻲ او‬ ‫ﻣﻬﻢ جز شﻤﻴرل ک‪８５‬ي‪ ،‬کار اخلﻲ‪ .‬د دې ډبرو ﻣﻬﻢ تکسچروﻧﻪ عبارت دي لﻪ کرستالﻲ‪ ،‬غﻴر‬ ‫کرستالﻲ او پارفﻴرتﻴک ＇خﻪ ‪.‬‬ ‫ﻣگﻤا د ‪＄‬ﻤک‪ ３‬د تل رو＊اﻧﻪ او وﻳلﻲ ﻣﻮاد دي‪ ،‬چ‪ ３‬لﻪ دوو ډولﻮ گازي او غﻴر گازي ﻣﻮادو‬ ‫＇خﻪ جﻮړﻳ‪８‬ي‪.‬‬ ‫د ﻣگﻤاتﻴکﻲ ډبرو تشکﻴلﻮﻧکﻲ اجزا‪ ،‬ﻣﻨرالﻮﻧﻪ دي‪ ،‬چ‪ ３‬پﻪ ！ﻮلﻴزه تﻮگﻪ لﻪ دوو ډولﻮ ﻣﻨرالﻮﻧﻮ‬ ‫＇خﻪ عبارت دي‪ ،‬ﻳﻮ ﻳ‪ ３‬اصلﻲ ﻣﻨرالﻮﻧﻪ دي چ‪ ３‬د ډبري اساسی برخﻪ جﻮړوي او د ﻧﻪ شتﻮن پﻪ‬ ‫صﻮرت ک‪ ３‬ﻳ‪ ３‬د ډبري پﻪ ﻧﻮﻣﻮﻧﻪ ک‪ ３‬بدلﻮن را‪＄‬ﻲ او بل ﻳ‪ ３‬فرعﻲ ﻣﻨرالﻮﻧﻪ دي‪.‬‬ ‫لﻪ ﻣگﻤاتﻴکﻲ ډبرو لکﻪ گراﻧﻴت‪ ،‬دﻳﻮرﻳت‪ ،‬ﻳزالت ＇خﻪ پﻪ ساختﻤاﻧﻲ چارو‪ ،‬پﻴاده روﻧﻮ او د‬ ‫وداﻧﻴﻮ پﻪ روﻳﻪ کارۍ‪ ،‬ﻣجسﻤﻪ سازۍ او ﻧﻮرو ‪＄‬اﻳﻮﻧﻮ ک‪ ３‬کار اخلﻲ‪.‬‬

‫‪41‬‬

‫د ＇پرکﻲ پﻮ＊تﻨ‪３‬‬ ‫‪ .١‬ﻣگﻤا تعرﻳف ک‪７‬ئ او وواﻳئ چ‪＇ ３‬ﻮ ډولﻪ ډبرې پﻪ ک‪ ３‬وجﻮد لري؟‬ ‫‪ .٢‬تکسچر تعرﻳف او ﻧﻮﻣﻮﻧﻪ ﻳ‪ ３‬واخلئ‪.‬‬ ‫‪ .٣‬د ﻣگﻤا د گازي او غﻴر گازي ﻣﻮادو ﻧﻮﻣﻮﻧﻪ واخلئ او د ﻫر ﻳﻮه کﻴﻤﻴاوي فﻮرﻣﻮل ولﻴکئ‪.‬‬ ‫‪ .۴‬د ﻣگﻤاتﻴکﻲ ډبرو فرعﻲ ﻣﻨرالﻮﻧﻪ عبارت دي لﻪ‪:‬‬ ‫الف‪ -‬زﻳرکان‪ ،‬ﻣگﻨتﻴت‪ ،‬اپاتﻴت‬

‫ب‪ -‬کﻮارتز‪ ،‬تﻮرﻣالﻴﻦ‬

‫ج‪ -‬فلدسپار‬

‫د‪ -‬پﻼجﻴﻮکﻼز‬

‫‪ .۵‬بﻮوپﻦ چ‪ ３‬ﻳﻮ جﻴﻮفزﻳک پﻮه دی‪ ،‬پﻪ کﻮم ﻳﻮه ﻻﻧدﻧﻲ ﻫ‪５‬ﻮاد پﻮرې اړه لري‪.‬‬ ‫الف‪ -‬جرﻣﻨﻲ‪ ،‬ب‪ -‬کاﻧادا‪،‬‬

‫ج‪ -‬اﻣرﻳکا‪،‬‬

‫د‪ -‬ﻫﻴ＆ ﻳﻮ‬

‫‪ .٦‬ﻣگﻤاتﻴکﻲ ډبرې د ﻣﻮقعﻴت لﻪ ﻣخ‪ ３‬پﻪ ＇ﻮ ډلﻮ وﻳشل ک‪８５‬ي؟‬ ‫الف‪ -‬پﻪ ＇لﻮر ډلﻮ‪،‬‬

‫ب‪ -‬پﻪ دو گروپﻮﻧﻮ‬

‫ج‪ -‬پﻪ دروو گروپﻮﻧﻮ‬

‫د‪ -‬پﻪ پﻨ‪％‬ﻮ ډلﻮ‬

‫‪ .٧‬د پلﻮتﻮﻧاﻳت ډبرې پﻪ کﻮﻣﻮ ﻻﻧد‪４‬ﻨﻴﻮ شکلﻮﻧﻮ پﻴدا ک‪８５‬ي؟‬ ‫الف‪ -‬باتﻮلﻴت‪ ،‬شتﻮک اوﻧﻮر‪،‬‬

‫ب‪ -‬ﻳﻮازې د گﻴﻨﻲ پﻪ شکل‬

‫ج‪ -‬دواړه ‪＄‬ﻮابﻮﻧﻪ سﻢ دي‪،‬‬

‫د‪ -‬ﻫﻴ＆ ﻳﻮ‬

‫‪ .٨‬گراﻧﻴتﻮﻧﻪ د ！ﻮلﻮ عﻤقﻲ ډبرو ‪ ....................‬شﻤ‪５‬رل ک‪８５‬ي‪.‬‬ ‫‪ .٩‬پﻪ گراﻧﻮ دﻳﻮرﻳت ک‪ ３‬د گراﻧﻴت پﻪ پرتلﻪ ‪ ....................‬ل‪８‬ه کچﻪ‪ .........‬ده‬ ‫‪ .١٠‬سطحﻲ ﻳا ولکاﻧﻴک ډبرې عبارت دي لﻪ ‪....................‬‬ ‫‪ .١١‬تراخﻴت ‪ ....................‬رﻧگ لري‪ ،‬خﻮ کلﻪ کلﻪ پﻪ ‪ ....................‬او‬ ‫‪ ....................‬رﻧگﻮﻧﻮ ﻫﻢ پﻴدا ک‪８５‬ي‪.‬‬ ‫‪ .١٢‬لﻪ گراﻧﻴت ＇خﻪ لﻪ پري کﻮلﻮ او ＊ﻮﻳﻪ کﻮلﻮ وروستﻪ ‪ ....................‬ډبرې جﻮړوي او د‬ ‫‪ .................... .................... ....................‬ور ＇خﻪ کار اخلﻲ؟‬

‫‪42‬‬

‫دوﻳﻢ ＇پرکی‬ ‫رسﻮبﻲ ډبرې‬ ‫پﻪ ﻫغﻮ ‪＄‬اﻳﻮﻧﻮ ک‪ ３‬چ‪ ３‬اوسﻴ‪８‬ئ او ﻳا بﻪ ﻣﻮ د سﻤﻨدروﻧﻮ پﻪ ＇ﻨ‪６‬و‪ ،‬شگلﻨﻮ سﻴﻤﻮ او سﻴﻨدوﻧﻮ ک‪ ３‬پﻪ‬ ‫ډ‪４‬ره کچﻪ خ＂ﻪ‪ ،‬شگﻪ‪ ،‬جغل‪ ،‬لﻮی او وړې ډبرې او ﻧﻮر لﻴدلﻲ وي‪ .‬دا تﻮکﻲ ډ‪４‬ر ﻣﻬال د سﻴﻨدوﻧﻮ‬ ‫د اوبﻮ د بﻬﻴر پﻪ ﻣرستﻪ لرې او ﻧژدې وا！ﻨﻮﻧﻮ تﻪ لﻴ‪８‬دول ک‪８５‬ي‪ ،‬چ‪ ３‬پﻪ پای ک‪ ３‬پﻪ سﻤﻨدروﻧﻮ‪،‬‬ ‫سﻤﻨدرگﻴﻮ او ﻧﻮرو ‪＄‬اﻳﻮﻧﻮ ک‪ ３‬رسﻮب کﻮي‪＊ .‬آﻳﻲ پﻪ ذﻫﻦ ک‪ ３‬ﻣﻮ ب‪５‬ﻼب‪５‬ل‪ ３‬پﻮ＊تﻨ‪ ３‬پﻴدا شﻲ‪ ،‬چ‪３‬‬ ‫＇ﻪ ډول دا ﻣﻮاد اوبﻮ تﻪ گ‪６‬ﻳ‪８‬ي؟ چﻴرتﻪ ‪＄‬ﻲ او د کﻮﻣﻮ شﻴاﻧﻮ د جﻮړﻳدو ﻻﻣل گر‪＄‬ﻲ؟ شگﻪ او‬ ‫جغل ＇ﻪ ډول د رسﻮبﻲ ډبرو کلک‪ ３‬طبق‪ ３‬جﻮړوي‪.‬‬ ‫ﻫﻮ! ډ‪４‬ر ﻻﻣلﻮﻧﻪ لکﻪ ﻳخچالﻮﻧﻪ‪ ،‬بادوﻧﻪ د لﻤر تﻮدوخﻪ‪ ،‬کﻨگل ﻧﻴﻮﻧﻪ‪ ،‬د ﻧباتاتﻮ رﻳ‪ ３＋‬او ﻧﻮر د ﻣﻮادو‬ ‫د تخرﻳب او ل‪８５‬دوﻧ‪ ３‬ﻻﻣل گر‪＄‬ﻲ‪ ،‬چ‪ ３‬لﻪ کلک‪５‬دو وروستﻪ رسﻮبﻲ ډبرې جﻮړوي‪.‬‬

‫(‪ )٢-١‬شکل‪ :‬د رسﻮبﻲ ډبرو ＇رﻧ‪／‬ﻮالی‬

‫پﻪ رسﻮبﻲ ډبرو ک‪ ３‬د ت‪５‬لﻮ‪ ،‬گازو‪ ،‬د سکرو ډبرې‪ ،‬اوسپﻨ‪ ،３‬الﻤﻮﻧﻴﻤﻮ او ساختﻤاﻧﻲ ﻣﻮادو ﻣﻨابع او‬ ‫کاﻧﻮﻧﻪ پﻪ پراخﻪ پﻴﻤاﻧﻪ پﻴدا ک‪８５‬ي‪ .‬باﻳد ووﻳل شﻲ چ‪ ３‬رسﻮبﻲ ډبرې د ‪＄‬ﻤک‪ ３‬پﻪ ت‪５‬ر تارﻳخ پﻮرې‬ ‫اړوﻧد شﻮاﻫد ﻫﻢ لري‪.‬‬

‫‪43‬‬

‫ﻓزﻳکﻲ او کﻴﻤﻴاوي ﻓرساﻳش‬ ‫فرساﻳش لﻪ فزﻳکﻲ (کﻨگل ﻧﻴﻮﻧﻪ) کﻴﻤﻴاوي او ان بﻴﻮلﻮجﻴکﻲ (د ﻧباتاتﻮ رﻳ‪ ３＋‬او ژوي) پروسﻮ‬ ‫＇خﻪ عبارت دی‪ .‬جﻮي ﻻﻣلﻮﻧﻮ لکﻪ اور＊ت‪ ،‬د تﻮدوخ‪ ３‬د درج‪ ３‬بدلﻮن د لﻤر تﻮدوخﻪ‪ ،‬د ﻳخ‬ ‫ﻧﻴﻮﻧ‪ ３‬عﻤل‪ ،‬تحﻤض‪ ،‬اﻧحﻼلﻴت‪ ،‬ﻫاﻳدرولﻴز او ﻧﻮر دفزﻳکﻲ او کﻴﻤﻴاوي فرساﻳش لپاره وړ شراﻳط‬ ‫ﻣﻨ‪％‬تﻪ راوړی شﻲ‪ ،‬چ‪ ３‬د ﻫغﻮ پﻪ پاﻳلﻪ ک‪ ３‬د ‪＄‬ﻤک‪ ３‬پر ﻣخ د رسﻮباتﻮ بﻴﻼب‪５‬ل ډولﻮﻧﻪ ﻣﻨ‪％‬تﻪ را‪＄‬ﻲ‬ ‫او پﻪ پای ک‪ ３‬رسﻮبﻲ ډبرې ور＇خﻪ جﻮړﻳ‪８‬ي‪.‬‬

‫(‪ )٢-٢‬شکل‪ :‬د ډبرو فرﻳش را＊ﻴﻲ‬

‫‪44‬‬

‫د رسﻮبﻲ ډبرو ډوﻟﻮﻧﻪ‬ ‫پﻪ ！ﻮلﻴزه تﻮگﻪ رسﻮبﻲ ډبرې د ‪＄‬ﻤک‪ ３‬د قشر د ډبرو (ﻣگﻤاتﻴکﻲ‪ ،‬ﻣتحﻮلﻪ او رسﻮبﻲ ډبرې) د‬ ‫تخرﻳب او فرساﻳش ﻣحصﻮل دي‪.‬‬ ‫رسﻮبﻲ ډبرې د جﻮړﻳدو د ＇رﻧ‪／‬ﻮالﻲ پر ب‪２‬س＀ پﻪ دوه‪ :‬کﻼستﻴکﻲ او غﻴر کﻼستﻴکﻲ ډلﻮ وﻳشل‬ ‫ک‪８５‬ي‪.‬‬ ‫‪ -١‬کﻼستﻴکﻲ رسﻮبﻲ ډبرې‬ ‫ﻫغﻪ ډبري دي‪ ،‬چ‪ ３‬د پخﻮاﻧﻴﻮ ډبرو لﻪ وړو او کﻮچﻨﻴﻮ ！ﻮ！ﻮ ＇خﻪ کﻮﻣ‪ ３‬چ‪ ３‬پﻪ ﻣﻴخاﻧﻴکﻲ طرﻳقﻪ‬ ‫ﻣﻨ‪％‬تﻪ را‪＄‬ﻲ‪ ،‬جﻮړﻳ‪８‬ي‪ ،‬ﻳﻮ ＇ﻮ ﻣحدودې ب‪５‬لگ‪ ３‬ﻳ‪ ３‬ﻣطالعﻪ کﻮو‪.‬‬ ‫کاﻧگﻠﻮﻣﻴرات‬ ‫کﻼستﻴکﻲ ！ﻮ！‪ ３‬دي چ‪ ３‬پﻪ ﻳﻮازې ډول جﻮړې شﻮي او بﻴا د طبﻴعﻲ سﻤﻨتﻮ پﻪ ﻣرستﻪ ﻳﻮ لﻪ بل‬ ‫سره ﻳﻮ ‪＄‬ای شﻮي او سرﻳ） شﻮي دي‪ .‬لﻴرې وا！ﻦ تﻪ د دې ！ﻮ！ﻮ لﻴ‪ ８‬دﻳدل د دې ﻻﻣل شﻮي‪ ،‬چ‪３‬‬ ‫د ﻫغﻮ ت‪５‬رې ＇ﻨ‪６‬ې لﻪ ﻣﻨ‪％‬ﻪ ﻻړې شﻲ او پﻪ ＊ﻮﻳﻪ داﻧﻮ ！ﻮ！ﻮ بدل‪ ３‬شﻲ‪.‬‬ ‫دغﻪ ！ﻮ！ﻲ‪ ،‬داﻧ‪ ３‬لﻪ بﻴﻼب‪５‬لﻮ ﻣﻨرالﻮﻧﻮ ＇خﻪ جﻮړې شﻮې دي‪.‬‬ ‫ﻫغﻪ سﻤﻨتﻲ ﻣﻮاد چ‪ ３‬دا ！ﻮ！ﻲ‪ ،‬داﻧ‪ ３‬ﻳﻮ لﻪ بلﻪ ﻧ‪＋‬لﻮي‪ ،‬کﻴدای شﻲ سﻴلﻴکاتﻲ‪ ،‬آﻫکﻲ‪ ،‬دولﻮﻣﻴتﻲ‬ ‫او پاروسﻲ ترکﻴب ولري‪.‬‬ ‫کﻪ چﻴرې د دې ډبرو جﻮړوﻧکﻲ ！ﻮت‪ ،３‬داﻧ‪ ،３‬ت‪５‬رې ＇ﻨ‪６‬ې ولري‪ ،‬پﻪ ﻫغﻪ صﻮرت ک‪ ３‬ورتﻪ د‬ ‫برﻳکسﻴا ډبره واﻳﻲ‪.‬‬ ‫د شگﻮډبره‬ ‫کلﻪ چ‪ ３‬د شگﻮ داﻧ‪ ３‬د سﻤﻨ＂ﻮ او د پﻮرتﻨﻴﻮ طبقﻮ د فشار لﻪ اﻣلﻪ ﻳﻮ تر بلﻪ وﻧ‪＋‬لﻲ‪ ،‬د شگﻮ ډبرې‬ ‫ترې جﻮړﻳ‪８‬ي‪ .‬د شگﻮ د ډبرې داﻧ‪ ３‬او سﻤﻨ＀ پﻪ ！ﻮلﻴزه تﻮگﻪ د کﻮارتز لﻪ ﻣﻨرال ＇خﻪ جﻮړې دي‪،‬‬ ‫‪45‬‬

‫خﻮ د فلدسپار ﻣﻨرالﻮﻧﻪ‪ ،‬د ابرک ذرې او ﻧﻮر ﻣﻨرالﻮﻧﻪ ﻫغﻪ پﻪ دې ډبرو ک‪ ３‬لﻴدال ک‪８５‬ي‪ .‬دا ډبرې‬ ‫اﻳره ډولﻪ‪ ،‬ﻧسﻮاري او سپﻴﻦ رﻧگﻮﻧﻪ لري‪.‬‬ ‫د شگﻮ ډبرې پﻪ ساختﻤاﻧﻲ چارو‪ ،‬پﻴاده روﻧﻮ او دپلﻮﻧﻮ پﻪ جﻮړولﻮ ک‪ ３‬کارول ک‪８５‬ي‪ .‬د ﻳادوﻧ‪ ３‬وړ‬ ‫ده چ‪ ３‬د اوﻣﻮتﻴلﻮ‪ ،‬طبﻴعﻲ گازوﻧﻮ او د‪＄‬ﻤک‪ ３‬ﻻﻧدې اوبﻮ زﻳرﻣ‪ ３‬ډ‪４‬ر ﻣﻬال پﻪ دې ډبرو ک‪ ３‬ﻣﻮﻧدل‬ ‫ک‪８５‬ي‪.‬‬

‫(‪ )٢-٣‬شکل‪ :‬د راسبﻪ کﻼستﻴکﻲ ډبرو ډولﻮﻧﻪ‬ ‫شﻴﻞ‬ ‫دا پﻪ ډ‪４‬ره کچﻪ پﻴدا کﻴدوﻧکﻲ رسﻮبﻲ ډبرې دي‪ ،‬چ‪ ３‬پﻪ اساس ک‪ ３‬د رس خ＂‪ ３‬او د کﻮارتز‪،‬‬ ‫فلدسپار او ابرک لﻪ وړو داﻧﻮ ＇خﻪ ترکﻴب شﻮي او د ل‪ ８‬فشار پﻪ پای ک‪ ３‬ﻣتراکﻤ‪ ３‬شﻮي او پﻪ ﻳﻮې‬ ‫ﻧرﻣ‪ ３‬پا‪１‬ﻪ پا‪１‬ﻪ کﻴدوﻧک‪ ،３‬خﻮکلک‪ ３‬ډبرې چ‪ ３‬د شﻴل پﻪ ﻧاﻣﻪ ﻳادﻳ‪８‬ي‪ ،‬بدل‪ ３‬شﻮې دي‪ .‬دا ډبرې‬ ‫پﻪ أساﻧ‪ ９‬پا‪１‬ﻪ پا‪１‬ﻪ ک‪８５‬ي‪ .‬د شﻴلﻮﻧﻮ بﻴﻼب‪５‬ل ډولﻮﻧﻪ د ب‪５‬ﻼب‪５‬لﻮ ﻣﻨرالﻮﻧﻮ د شتﻮن لﻪ ﻣخ‪ ３‬د رسﻲ‪،‬‬ ‫أﻫکﻲ‪ ،‬شگ‪ ３‬او سکارو شﻴلﻮﻧﻮ پﻪ ﻧاﻣﻪ ﻳادﻳ‪８‬ي‪ .‬شﻴلﻮﻧﻪ پﻪ سﻮر‪ ،‬اﻳره ډولﻪ تﻮر او ﻧسﻮاري رﻧگﻮﻧﻮ‬ ‫پﻴدا ک‪８５‬ي او د فشار پﻪ ډ‪４‬روالﻲ سره پﻪ رسﻲ شﻴست او پﻪ پای ک‪ ３‬پﻪ کلکﻪ‪ ،‬خﻮﻣتﻮرقﻪ ډبره چ‪３‬‬ ‫د سﻴلت پﻪ ﻧاﻣﻪ ﻳادﻳ‪８‬ي‪ ،‬بدلﻴ‪８‬ي‪.‬‬

‫‪46‬‬

‫ﻏﻴر کﻼستﻴکﻲ رسﻮبﻲ ډبرې‬ ‫د ډبرو پﻪ دې ډول ک‪ ３‬کﻴﻤﻴاوي او عضﻮي رسﻮبﻲ ډبرې شاﻣل‪ ３‬دي‪ ،‬چ‪ ３‬پﻪ ﻻﻧدې ډول ﻳ‪ ３‬لﻨ‪６‬ﻳز‬ ‫وړاﻧدې ک‪８５‬ي‪.‬‬ ‫کﻴﻤﻴاوي رسﻮبﻲ ډبرې‬ ‫کﻴﻤﻴاوي رسﻮبﻲ ډبرې د ﻫغﻮ ﻣﻮادو ترکﻴب دي‪ ،‬کﻮم چ‪ ３‬پﻪ اوبﻮ ک‪ ３‬د ﻣحلﻮل پﻪ ب‪２‬ﻪ شتﻮن لري‬ ‫او کلﻪ چ‪ ３‬وړ شراﻳط ورتﻪ برابر شﻲ‪ ،‬د تﻮدوخ‪ ３‬د درج‪ ３‬او فشار پﻪ بدلﻮن سره تشکﻴلﻴ‪８‬ي‪.‬‬ ‫دا ډبرې پﻪ ＇لﻮرو ډلﻮ‪ :‬کاربﻮﻧاتﻲ ډبرو‪ ،‬س‪５‬لﻴکاتﻲ‪ ،‬تبخﻴري او سکارو ډولﻪ ډبرو وﻳشل ک‪８５‬ي‪.‬‬ ‫کاربﻮﻧاتﻲ ډبرې‬ ‫دا ډبرې چ‪ ３‬عﻤده برخﻪ ﻳ‪ ３‬کلسﻴﻢ کاربﻮﻧﻴت جﻮړوي او ل‪ ８‬تر ل‪８‬ه ‪ ٢٢‬پﻪ سلﻮک‪ ３‬پﻪ رسﻮبﻲ ډبرو‬ ‫ک‪ ３‬شتﻮن لري‪ ،‬پﻪ ‪＄‬اﻧگ‪７‬و شراﻳطﻮ ک‪ ３‬د کﻴﻤﻴاوي تعاﻣلﻮﻧﻮ پﻪ پاﻳلﻪ ک‪ ３‬ﻣﻨ‪ ＃‬تﻪ را‪＄‬ﻲ‪.‬‬ ‫آﻫکﻲ ډبرې‬ ‫أﻫکﻲ رسﻮبات د کلسﻴﻢ لروﻧکﻮ سﻴلﻴکاتﻮﻧﻮ لﻪ تجربﻴ‪ ３‬او پﻪ اوبﻮ ک‪ ３‬لﻪ حل شﻮو کاربﻨاتی ﻣﻮادو‬ ‫لﻪ رسﻮب لکﻪ کلسﻴت ＇خﻪ ﻣﻨ‪ ＃‬تﻪ را‪＄‬ﻲ‪ .‬دا رسﻮبات د پﻴ‪７‬و طبقﻮ پﻪ ډول ＇ﻮ ﻣتره پﻴ‪ ７‬والﻲ‬ ‫لري او پﻪ طبﻴعت ک‪ ３‬د اﻫکﻲ غروﻧﻮ پﻪ ＇‪５‬ر لﻴدل ک‪８５‬ي‪.‬‬ ‫د آﻫکﻲ ډبرو ډ‪４‬ره برخﻪ د کلسﻴت لﻪ ﻣﻨرال ＇خﻪ جﻮړه شﻮې ده‪ ،‬دا ډبرې کﻴدای شﻲ کﻴﻤﻴاوي‬ ‫ﻳا عضﻮي ﻣﻨشا ولري‪.‬‬ ‫سﻴﻠﻴکاتﻲ ډبري‬ ‫سلﻴکاتﻲ ډبرې د آﻫکﻲ ډبرو پﻪ ＇‪５‬ر ＊اﻳﻲ کﻴﻤﻴاوي ﻳا عضﻮي ﻣﻨشا ولري‪ .‬د سﻴلﻴکاتﻮﻧﻮ د‬ ‫فرساﻳش پر ﻣﻬال‪ ،‬پﻪ ﻫغﻮ ک‪ ３‬ﻣﻮجﻮد سﻴلﻴکان د اوبﻮ پﻪ ﻣرستﻪ د ﻣحلﻮل د برخ‪ ３‬پﻪ تﻮگﻪ‬ ‫سﻤﻨدروﻧﻮ تﻪ ل‪８５‬دول ک‪８５‬ي او لﻪ سﻴلﻴکان ＇خﻪ د چاپﻴرﻳال د ﻣشبﻮع کﻴدو پﻪ ترڅ ک‪ ３‬ﻳﻮ ډول‬ ‫ترسبات ﻣﻨ‪％‬تﻪ تﻪ را‪＄‬ﻲ چ‪ ３‬د سﻴلﻴکاتﻲ ډبرو پﻪ ﻧاﻣﻪ ﻳادﻳ‪８‬ي‪.‬‬

‫‪47‬‬

‫دغﻪ راز د سﻴلﻴکان ﻳﻮه برخﻪ د سﻤﻨدري ژوو لﻪ خﻮا جذبﻴ‪８‬ي او د سﻤﻨدري ﻣﻮجﻮداتﻮ لکﻪ‬ ‫دﻳاتﻮﻣﻮﻧﻪ‪ ،‬الجﻲ او ﻧﻮر پﻮښ ﻳا غشا جﻮړوي‪.‬‬ ‫تبخﻴري ډبرې‬ ‫دا ډبرې د ﻣالگ‪ ３‬او گچ لﻪ ډبرو ＇خﻪ عبارت دي‪ ،‬چ‪ ３‬پﻪ بشپ‪７‬ه تﻮگﻪ کﻴﻤﻴاوي ﻣﻨشا لري‪ .‬کلﻪ چ‪３‬‬ ‫د ﻣالگ‪ ３‬ډبره (د خﻮړو ﻣالگﻪ) او گچ د اشباع حد تﻪ ورسﻴ‪８‬ي‪ ،‬ﻻﻧدې ک‪＋‬ﻴﻨﻲ او د تبخﻴر ډبرې‬ ‫جﻮړوي‪ .‬دا ډبرې پﻪ عﻤﻮﻣﻲ ډول پﻪ تﻮده او وچﻪ آب او ﻫﻮا ک‪ ３‬ﻣﻨ‪％‬تﻪ را‪＄‬ﻲ او د ﻣالگ‪ ３‬او گچﻮ‬ ‫لﻮﻳ‪ ３‬زﻳرﻣ‪ ３‬ﻳ‪ ３‬پﻪ پخﻮاﻧﻴﻮ رسﻮبﻲ ډبرو ک‪ ３‬ﻣﻨ‪％‬تﻪ راوړي دي‪.‬‬ ‫د رسﻮبﻲ ډبرو ﻃبﻘﻪ بﻨدي‬ ‫رسﻮبﻲ ډبرې لﻪ ﻫغﻮ طبقﻮ ＇خﻪ چ‪ ３‬ﻳﻮ پر بل باﻧدي واقع شﻮي‪ ،‬جﻮړې شﻮې دي‪ .‬د دې طبقﻮ‬ ‫پ‪７‬والی د رسﻮب ﻣﻬال ＊ﻴﻲ‪ .‬د طبق‪ ３‬ﻣخ پﻪ حقﻴقت ک‪ ３‬د رسﻮب د دورې پای او ﻧﻮو رسﻮباتﻮ د‬ ‫جﻮړﻳدو د پﻴل ＊کارﻧدوﻳﻲ کﻮي‪ .‬پﻪ لﻮﻣ‪７‬ي پ‪７‬او ک‪ ３‬دا طبق‪ ３‬پﻪ افقﻲ ب‪２‬ﻪ ﻳﻮ پر بل واقع ک‪８５‬ي‪،‬‬ ‫خﻮ د وخت پﻪ ت‪５‬رﻳدو سره د ‪＄‬ﻤک‪ ３‬د داخلﻲ قﻮاوو د ﻣداخل‪ ３‬پﻪ ترڅ ک‪ ３‬افقﻲ حالت لﻪ ﻻسﻪ‬ ‫ورکﻮي او پﻪ پای ک‪ ３‬پﻪ گﻮﻧ‪％‬ﻮ طبقﻮ بدلﻴ‪８‬ي‪.‬‬ ‫د ﻓسﻴﻠﻮﻧﻮ درﻟﻮدل‬ ‫د رسﻮبﻲ ډبرو ﻳﻮه اساسﻲ ‪＄‬اﻧگ‪７‬تﻴا پﻪ ﻫغﻮ ک‪ ３‬د فسﻴلﻮﻧﻮ شتﻮن دی‪ .‬فسﻴلﻮﻧﻪ پﻪ عﻤده ډول پﻪ‬ ‫آﻫکﻲ ډبرو ک‪ ３‬پﻴدا ک‪８５‬ي‪ ،‬خﻮ پﻪ شگﻮ‪ ،‬شﻴل او کاﻧگلﻮﻣﻴرات ډبرو ک‪ ３‬ﻫﻢ فسﻴلﻮﻧﻪ لﻴدل ک‪８５‬ي‪.‬‬ ‫فسﻴلﻮﻧﻪ د رسﻮبﻲ ډبرو د عﻤر پﻪ ا！کل ک‪ ３‬وړ وسﻴلﻪ شﻤ‪５‬رل ک‪８５‬ي‪.‬‬ ‫د ډبرو سکاره‬ ‫ﻳﻮ ډول رسﻮبﻲ ډبره ده چ‪ ３‬د ‪＄‬ﻤک‪ ３‬د ﻣخ د ﻧباتاتﻮ لﻪ پات‪ ３‬شﻮﻧﻮ ＇خﻪ ﻣﻨ‪％‬تﻪ را‪＄‬ﻲ‪ .‬دا ﻧباتات‬ ‫تجزﻳﻪ او د ب‪５‬ﻼب‪５‬لﻮ ﻻﻣلﻮﻧﻮ پﻪ ترڅ ک‪ ３‬پﻪ ‪＄‬ﻤک‪ ３‬ک‪＊ ３‬خﻴ‪８‬ي‪ ،‬چ‪ ３‬د اکسﻴجﻦ پﻪ ﻧﻪ شتﻮن ک‪ ３‬د‬ ‫وخت پﻪ تﻴر‪４‬دو سره د سکرو پﻪ ډبرو بدلﻴ‪８‬ي‪ .‬د اکسﻴجﻦ ﻧﻪ شتﻮن او د تاﻻبﻮﻧﻮ وﻻړې او تﻮدې‬

‫‪48‬‬

‫اوبﻪ د سکرو د ډبرو د جﻮړﻳدو لپاره وړ شراﻳط بلل ک‪８５‬ي‪ ،‬چ‪ ３‬د ﻣﻴلﻴﻮﻧﻮﻧﻮ کلﻮﻧﻮ پﻪ ت‪５‬رﻳدو سره د‬ ‫پﻮرتﻨﻴﻮ طبقﻮ د وزن او فشار د زﻳاتﻮالﻲ پﻪ ترڅ ک‪ ３‬لﻪ دې ﻧباتاتﻮ ＇خﻪ د کاربﻦ ډای اکساﻳد گاز او‬ ‫ﻧﻮر گازوﻧﻪ را و‪＄‬ﻲ او پﻪ پای ک‪ ３‬پﻪ کاربﻦ بدل او د د سکرو ډبرې د پﻴت ډول جﻮړوي‪ ،‬چ‪ ３‬د‬ ‫فشار او تﻮدوخ‪ ３‬پﻪ ورو ورو زﻳاتﻮالﻲ سره دغﻪ تﻮکﻲ ﻧﻮر ﻫﻢ کلک‪８５‬ي چ‪ ３‬پﻪ ترتﻴب سره لگﻨاﻳت‪،‬‬ ‫ﻣعﻤﻮلﻲ سکاره او اﻧتراسﻴت ﻣﻨ‪％‬تﻪ را‪＄‬ﻲ‪.‬‬

‫(‪ )٢-۴‬شکل‪ :‬د ډبرو سکارو ډولﻮﻧﻪ‬

‫ﻧارسﻲ سکاره‬ ‫دا ډول سکاره کاربﻦ لري او د لﻨده بل کچﻪ ﻳ‪ ３‬ډ‪４‬ره ده چ‪ ３‬ډ‪４‬ر ﻣﻬال پﻪ باتﻼقﻲ‪ ،‬لﻨدو سﻴﻤﻮ او‬ ‫پﻪ ﻧﻴﻤﻪ اواره ‪＄‬ﻤکﻪ ک‪ ３‬پﻴدا ک‪８５‬ي‪ .‬دا ډول سکاره پﻪ سخت‪ ９‬سﻮ‪＄‬ﻲ‪ ،‬ډ‪４‬ر بﻮی او دود تﻮلﻴدوي‪،‬‬ ‫دې ډول سکرو ل‪ ８‬تر ل‪８‬ه د ‪＄‬ﻤک‪ ３‬ﻣخ پﻮ＊لی دی‪.‬‬ ‫ﻟگﻨاﻳت‬ ‫دا ډول سکاره د پﻴت د سکرو پر ﻣخ تللی ډول دی چ‪ ３‬پﻪ ډ‪４‬ره اﻧدازه ﻳ‪ ３‬خپل لﻨدبل ﻳ‪ ３‬لﻪ ﻻسﻪ‬ ‫ورک‪７‬ی او د کاربﻦ کچﻪ ﻳ‪ ３‬ل‪ ８‬تر ل‪８‬ه ‪ 70%‬ده‪ .‬د دې سکرو د خط اثر قﻬﻮه ﻳﻲ رﻧگ لري او د‬ ‫پا‪１‬ﻮ او ＇اﻧ‪／‬ﻮ ﻧ‪＋‬ی ﻧ‪＋‬اﻧ‪ ３‬پﻪ ک‪ ３‬لﻴدل ک‪８５‬ي‪.‬‬

‫‪49‬‬

‫ﻣﻌﻤﻮﻟﻲ سکاره‬ ‫پﻪ دې ډول سکرو ک‪ ３‬د کاربﻦ کچﻪ د ‪ 80%‬پﻪ شاوخﻮا ک‪ ３‬ده‪ ،‬لﻪ دې سکرو ＇خﻪ کﻮﻻی شﻮ‬ ‫کﻮکس چ‪ ３‬د سﻮن ﻳﻮه ارز＊تﻨا کﻪ ﻣاده ده او ډ‪４‬ره تﻮدوخﻪ تﻮلﻴدوي‪ ،‬ﻻستﻪ راوړو‪.‬‬ ‫اﻧتراسﻴت‬ ‫دغﻪ سکاره د ‪ 96%‬پﻪ شاوخﻮا ک‪ ３‬کاربﻦ لري او ﻫغﻪ ﻣﻬال چ‪ ３‬د کاربﻦ کچﻪ ﻳ‪ ３‬لﻪ ‪＇ 96%‬خﻪ ډ‪４‬ره‬ ‫شﻲ‪ ،‬پﻪ گرافﻴت بدلﻴ‪８‬ي‪ ،‬چ‪ ３‬د ډ‪４‬رې تﻮدوخ‪ ３‬لروﻧک‪ ３‬او ب‪ ３‬دوده ﻣاده ده‪.‬‬ ‫ﻓﻌاﻟﻴت‬ ‫د خپلﻮ ！ﻮلگﻴﻮالﻮ پﻪ ﻣرستﻪ ＇ﻮ ډولﻪ گردې‪＊ ،‬ﻮﻳﻪ او ＇ﻨ‪６‬ې لروﻧک‪ ３‬ډبرې را！ﻮل‪ ３‬ک‪７‬ئ‪ .‬بﻴا ﻳﻮه‬ ‫اﻧدازه سﻤﻨ＀ لﻪ شگ‪ ３‬او اوبﻮ سره ﻳﻮ ‪＄‬ای ک‪７‬ئ‪ .‬د سﻤﻨ＂ﻮ ﻣخلﻮط پﻪ دوه برابرو برخﻮ ووﻳشئ‪ ،‬پﻪ‬ ‫ﻳﻮه برخﻪ ک‪ ３‬ﻳ‪ ３‬گردې او سﻤ‪ ３‬ډبرې او پﻪ بلﻪ برخﻪ ک‪ ３‬ﻳ‪＇ ３‬ﻨ‪６‬ې لروﻧک‪ ３‬ډبرې ﻳﻮ ‪＄‬ای ک‪７‬ئ‪،‬‬ ‫لﻪ ＇ﻮ ساعتﻮﻧﻮ وروستﻪ دا ډبرې ﻳﻮ لﻪ بل سره ﻧ‪＋‬لﻲ او پﻪ پای ک‪ ３‬دوه ډولﻪ ډبرې چ‪ ３‬کاﻧگلﻮﻣﻴرات‬ ‫او برﻳکسﻴا دې‪ ،‬ﻻستﻪ را‪＄‬ﻲ‪.‬‬

‫‪50‬‬

‫د ＇پرکﻲ ﻋﻤده ！کﻲ‬ ‫پﻪ رسﻮبﻲ ډبرو ک‪ ３‬د ت‪５‬لﻮ‪ ،‬سکرو‪ ،‬گاز‪ ،‬اوسپﻨ‪ ،３‬الﻤﻮﻧﻴﻢ او ساختﻤاﻧﻲ ﻣﻮادو ز‪４‬رﻣ‪３‬‬ ‫جﻮړﻳ‪８‬ي‪.‬‬ ‫جﻮي ﻻﻣلﻮﻧﻪ؛ لکﻪ اور＊ت‪ ،‬د تﻮدوخ‪ ３‬د درج‪ ３‬بدلﻮن‪ ،‬د لﻤر وړاﻧگ‪ ３‬او تﻮدوخﻪ‪ ،‬د ﻳخ‬ ‫ﻧﻴﻮﻧ‪ ３‬عﻤل‪ ،‬د تحﻤض اﻧحﻼلﻴت او ﻧﻮر د ‪＄‬ﻤک‪ ３‬د قشر د بﻴﻼب‪５‬لﻮ ډبرو د تخرﻳب او فرساﻳش‬ ‫ﻻﻣل گر‪＄‬ﻲ‪ ،‬چ‪ ３‬د وخت پﻪ ت‪５‬ر‪４‬دو سره رسﻮبﻲ بﻴﻼب‪５‬ل‪ ３‬ډبرې جﻮړوي‪.‬‬ ‫رسﻮبﻲ کﻼستﻴک ډبرې لﻪ کاﻧگلﻮﻣﻴرات‪ ،‬شﻴل او د شگﻮلﻪ ډبرې ＇خﻪ عبارت دي‪.‬‬ ‫د شگﻮ لﻪ ډبري ＇خﻪ پﻪ ساختﻤاﻧﻲ چارو‪ ،‬پﻴاده روﻧﻮ او پلﻮﻧﻮ ک‪ ３‬کار اخلﻲ‪.‬‬ ‫کﻴﻤﻴاوي رسﻮبﻲ ډبرې پﻪ ＇لﻮرو ډلﻮ‪ :‬کاربﻮﻧاتﻲ‪ ،‬سﻴلﻴکاتﻲ او تبخﻴری ډبرو او سکارو و‪４‬شل‬ ‫ک‪８５‬ي‪.‬‬ ‫پﻪ رسﻮباتﻮ ک‪＊ ３‬خ شﻮي ﻧباتات د وخت پﻪ ت‪５‬ر‪４‬دو سره پﻪ ډبرو سکرو بدلﻴ‪８‬ي چ‪ ３‬د پﻴت‪،‬‬ ‫لگﻨاﻳت‪ ،‬ﻣعﻤﻮلﻲ سکاره او اﻧتراسﻴت ډولﻮﻧﻪ پﻪ ک‪ ３‬شاﻣل دي‪.‬‬

‫‪51‬‬

‫د ＇پرکﻲ پﻮ＊تﻨ‪３‬‬ ‫‪ .١‬د رسﻮبﻲ ډبرو پر تشکﻴل د فزﻳکﻲ او کﻴﻤﻴاوي فرساﻳش او د جﻮي حاﻻتﻮ د اغﻴزو ﻻﻣلﻮﻧﻪ‬ ‫تشرﻳح ک‪７‬ئ‪.‬‬ ‫‪ .٢‬د رسﻮبﻲ ډبرو ﻣﻬﻢ ډولﻮﻧﻪ کﻮم دي؟ ﻧﻮﻣﻮﻧﻪ ﻳ‪ ３‬واخلئ؟‬ ‫‪ .٣‬کﻼستﻴکﻲ رسﻮبﻲ ډبرې تشرﻳح ک‪７‬ئ‪.‬‬ ‫‪ .۴‬د شگﻮ ډبرې پﻪ ترکﻴب ک‪ ３‬کﻮم ﻻﻧدﻳﻨﻲ ﻣﻨرالﻮﻧﻪ شتﻮن لري؟‬ ‫ب‪ -‬کﻮارتز‪ ،‬فلدسپار او د ابرک ذرې‬ ‫الف‪ -‬کﻮارتز لﻪ تﻮرﻣالﻴﻦ سره‬ ‫د‪ -‬ﻫ‪ ＆５‬ﻳﻮ‬ ‫ج‪ -‬دواړه ‪＄‬ﻮابﻮﻧﻪ سﻢ دي‬ ‫‪ .۵‬پﻪ ！ﻮلﻴزه تﻮگﻪ رسﻮبﻲ ډبرې د کﻮﻣﻮ ﻻﻧدﻳﻨﻴﻮ ډبرو د تخرﻳب او فرساﻳش ﻣحصﻮل گ‪２‬ل ک‪８５‬ي؟‬ ‫ب‪ -‬رسﻮبﻲ او اور ډبري‬ ‫الف‪ -‬ﻣتحﻮلﻪ ډبرې‬ ‫د‪ -‬رسﻮبﻲ‬ ‫ج‪ -‬ﻣتحﻮلﻪ‪ ،‬ﻣگﻤاتﻴکﻲ او رسﻮبﻲ ډبرې‬ ‫‪ .٦‬شﻴلﻮﻧﻪ پﻪ عﻤﻮﻣﻲ ډول د کﻮم رﻧگ لروﻧک‪ ３‬دی‪.‬‬ ‫ب‪ -‬پﻪ سپﻴﻦ رﻧگ پﻴدا ک‪８５‬ي‪.‬‬ ‫الف‪ -‬پﻪ ب‪５‬ﻼب‪５‬لﻮ رﻧگﻮﻧﻮ پﻴدا ک‪８５‬ي‬ ‫د‪！ -‬ﻮل ‪＄‬ﻮابﻮﻧﻪ ﻧاسﻢ دي‬ ‫ج‪ -‬اﻳره ډولﻪ‪ ،‬تﻮر او ﻧسﻮاري‬ ‫‪ .٧‬کﻴﻤﻴاوي رسﻮبﻲ ډبرې پﻪ ＇ﻮ ډلﻮ و‪４‬شل شﻮي دي؟‬ ‫ب‪ -‬دوه ډولﻪ‬ ‫الف‪ -‬درې ډولﻪ‬ ‫د‪＇ -‬لﻮر ډولﻪ‬ ‫ج‪ -‬پﻨ‪％‬ﻪ ډولﻪ‬ ‫‪ .٨‬پﻪ رسﻮبﻲ ډبرو ک‪ ３‬د فسﻴلﻮﻧﻮ لﻪ شتﻮن ＇خﻪ پﻪ کﻮﻣﻪ ﻣﻮخﻪ کار اخلﻲ؟‬ ‫الف‪ -‬د ډبرو د عﻤر پﻪ ！اکلﻮ او د ت‪５‬لﻮ د زﻳرﻣﻮ پﻪ ﻣﻮﻧدلﻮ ک‪ ３‬ب‪ -‬د رسﻮبﻲ ډبرو پﻪ پﻴژﻧدﻧﻪ ک‪３‬‬ ‫د‪ -‬ﻫ‪＄ ＆５‬ﻮاب سﻢ ﻧﻪ دی‪.‬‬ ‫ج‪ -‬لﻮﻣ‪７‬ی ‪＄‬ﻮاب سﻢ دی‬ ‫سﻤ‪ ３‬او ﻧاسﻤ‪ ３‬پﻮ＊تﻨ‪３‬‬ ‫د سﻤﻮ جﻤلﻮ پﻪ وړاﻧدې د سﻢ کلﻤﻪ او د ﻧاسﻤ‪ ３‬جﻤل‪ ３‬پﻪ وړاﻧدې د ﻧاسﻢ کلﻤﻪ ولﻴکئ‪.‬‬ ‫‪.١‬د ډبرو سکاره د ﻧباتاتﻮ لﻪ پات‪ ３‬شﻮﻧﻮ ＇خﻪ د آکسﻴجﻦ پﻪ ﻧﻪ شتﻮن ک‪ ３‬ﻣﻨ‪％‬تﻪ را‪＄‬ﻲ ( )‬ ‫‪ .٢‬دډبرو سکاره د پﻴت سکاره دي چ‪ ３‬د کاربﻦ کچﻪ ﻳ‪ ３‬ډ‪４‬ره لﻮړه ده‪) ( .‬‬ ‫‪ .٣‬پﻪ ﻣعﻤﻮلﻲ سکرو ک‪ ３‬د کاربﻦ د سلﻨﻲ کچﻪ د ‪ ٨٠‬پﻪ شاوخﻮا ک‪ ３‬ده‪(.‬‬

‫)‬

‫‪52‬‬

‫درﻳﻢ ＇پرکی‬ ‫ﻣﻴتاﻣﻮرﻓﻴکﻲ (ﻣتحﻮﻟﻪ) ډبرې‬ ‫دا ډبرې د جﻴﻮلﻮجﻴکﻲ پروسﻮ پﻪ پاﻳلﻪ ک‪ ３‬د فزﻳکﻲ او کﻴﻤﻴاوي ب‪５‬ﻼب‪５‬لﻮ ﻻﻣلﻮﻧﻮ ﻻﻧدې د ‪＄‬ﻤک‪３‬‬ ‫پﻪ تل ک‪ ３‬ﻣﻴﻨ‪％‬تﻪ را‪＄‬ﻲ‪ ،‬د ﻣﻴتاﻣﻮرفﻴکﻲ ډبرو پﻪ تشکﻴل ک‪ ３‬د فشار او تﻮدوخ‪ ３‬ﻻﻣلﻮﻧﻪ بﻨس＂ﻴز‬ ‫رول لﻮبﻮي‪ .‬دفشار او تﻮدوخ‪ ３‬تر اغﻴزې ﻻﻧدې او د کﻴﻤﻴاوي ﻣحلﻮلﻮﻧﻮ پﻪ شتﻮن سره پخﻮاﻧ‪９‬‬ ‫جﻮړي شﻮي ډبرې (ﻣگﻤاتﻴکﻲ او رسﻮبﻲ) خپل لﻮﻣ‪７‬ﻧﻲ حالت تﻪ بدلﻮن ورکﻮي او ﻧﻮی ترکﻴب‬ ‫او ب‪２‬ﻪ ‪＄‬اﻧتﻪ غﻮره کﻮي‪.‬‬ ‫ﻫغﻪ پروسﻪ چ‪ ３‬پﻪ پاﻳلﻪ ک‪ ３‬ﻳ‪ ３‬ﻣﻴتاﻣﻮرفﻴکﻲ ډبرې جﻮړ‪８４‬ي‪ ،‬د ﻣﻴتاﻣﻮرفﻴزم پﻪ ﻧاﻣﻪ ﻳادوي چ‪ ３‬د‬ ‫بدلﻮن او تحﻮل پﻪ ﻣعﻨا دی‪.‬‬ ‫د ﻣﻴتاﻣﻮرفﻴزم ﻻﻣلﻮﻧﻪ‪ :‬د ﻣﻴتاﻣﻮرفﻴزم عﻤده ﻻﻣﻮﻧﻪ چ‪ ３‬د ﻣﻴتاﻣﻮرفﻴکﻲ پروس‪ ３‬د پر ﻣختگ سبب‬ ‫گر‪＄‬ﻲ لﻪ تﻮدوخ‪( ３‬حرارت)‪ ،‬فشار اود کﻴﻤﻴاوي ﻣحلﻮلﻮﻧﻮ لﻪ غلظت ＇خﻪ عبارت دي‪.‬‬ ‫تﻮدوخﻪ‪ :‬د خ＂ﻴﻨﻮ لﻮ＊ﻮ د جﻮړولﻮ پﻪ ﻣﻮخﻪ د رس خ＂ﻪ چ‪ ３‬ﻳﻮ ﻣﻨرال دی لﻪ اوبﻮ سره ﻳﻮ ‪＄‬ای کﻮي‬ ‫او پﻪ دې تﻮگﻪ خﻤﻴره ډولﻪ ﻣاده ترې ﻻستﻪ راوړي‪ .‬دغ‪ ３‬ﻣادې تﻪ پﻪ ﻫره ب‪２‬ﻪ چ‪ ３‬وغﻮاړي بدلﻮن‬ ‫ورکﻮي او پﻪ کﻮرې ک‪ ３‬ﻳ‪ ３‬ږدي‪ ،‬تر ＇ﻮ پخﻪ شﻲ او کلک ډبري ډولﻪ جسﻢ ترﻳﻨﻪ جﻮړ شﻲ‪ .‬د‬ ‫دې عﻤل پﻪ پاﻳلﻪ ک‪ ３‬د رس ﻣﻨرالﻮﻧﻪ د خپلﻮ اوبﻮ ﻳﻮه برخﻪ لﻪ ﻻسﻪ ورکﻮي او پﻪ ب‪ ３‬اوبﻮ ﻣﻨرال‬ ‫بدلﻴ‪８‬ي‪ .‬ﻣﻴتاﻣﻮرفﻴکﻲ ډبرې ﻫﻢ دا ډول پﻪ طبﻴعﻲ تﻮگﻪ جﻮړﻳ‪８‬ي‪ ،‬کلﻪ چ‪ ３‬دا ډبرې ډ‪４‬رې تﻮدې‬ ‫شﻲ پﻪ ﻫغ‪ ３‬ک‪ ３‬بدلﻮﻧﻮﻧﻪ پﻴدا ک‪８５‬ي او پﻪ پای ک‪ ３‬پﻪ ﻣتحﻮلﻪ ډبرې بدلﻴ‪８‬ي‪.‬‬ ‫فشار‪ :‬فشار ﻫﻢ دتﻮدوخ‪ ３‬پﻪ ＇‪５‬ر د ‪＄‬ﻤک‪ ３‬د ژوروالﻲ پﻪ ډ‪４‬ر‪４‬دو سره ډ‪４‬رﻳ‪８‬ي‪ ،‬ډبرې د ‪＄‬ﻤک‪ ３‬پﻪ‬ ‫ژوره ک‪ ３‬د پﻮرتﻨﻴﻮ طبقﻮ تر فشار ﻻﻧدې را‪＄‬ﻲ او پﻪ دې ډول کلکﻲ او ﻣتراکﻤﻲ ک‪８５‬ي‪ .‬د ﻣﻨرالﻮﻧﻮ‬ ‫کرستال کﻴدل ﻫﻢ د فشار لﻪ اﻣلﻪ چ‪ ３‬لﻪ ！ﻮلﻮ لﻮرو پر ﻫغﻮ واردﻳ‪８‬ي ترسر ه ک‪８５‬ي‪.‬‬ ‫غلظت‪ :‬د کﻴﻤﻴاوي ﻣحلﻮلﻮﻧﻮ غلظت کﻮم چ‪ ３‬د ‪＄‬ﻤک‪ ３‬پﻪ ژوره ک‪ ３‬شتﻮن لري‪ ،‬د تحﻮل پﻪ بﻬﻴر‬ ‫ک‪ ３‬اساسﻲ رول لﻮبﻮي‪＄ ،‬کﻪ دا ﻣحلﻮلﻮﻧﻪ د ب‪５‬ﻼب‪５‬لﻮ کﻴﻤﻴاوي عﻨصروﻧﻮ ＇خﻪ جﻮړشﻮي او کلﻪ‬ ‫چ‪ ３‬د ﻧﻮرو عﻨصروﻧﻮ سره ﻳﻮ ‪＄‬ای شﻲ‪ ،‬کﻮﻻی شﻲ چ‪ ３‬ﻧﻮي ﻣرکبﻮﻧﻪ ﻣﻨ‪％‬تﻪ راوړي‪.‬‬ ‫‪53‬‬

‫ﻣﻴتاﻣﻮرفﻴزم پﻪ دوه ډلﻮ وﻳشﻲ‪:‬‬ ‫الف‪ :‬ب‪ ３‬لﻴ‪８‬دوﻧ‪ ３‬ﻣﻴتاﻣﻮرفﻴزم‬

‫ب‪ -‬د لﻴ‪８‬دوﻧ‪ ３‬سره ﻣﻴتاﻣﻮرفﻴزم‬

‫کلﻪ چ‪ ３‬د چﻮﻧ‪ ３‬ډبره د ب‪ ３‬لﻴ‪８‬دوﻧ‪ ３‬ﻣﻴتاﻣﻮرفﻴکﻲ پروس‪ ３‬ﻻﻧدې راشﻲ‪ ،‬پﻪ دې صﻮرت ک‪ ３‬ﻳ‪３‬‬ ‫حجﻢ ثابت پات‪ ３‬ک‪８５‬ي او پﻪ ﻣرﻣر بدلﻴ‪８‬ي‪ ،‬خﻮ کلﻪ چ‪ ３‬د لﻴ‪８‬دوﻧ‪ ３‬سره د ﻣﻴتاﻣﻮرفﻴکﻲ پروس‪３‬‬ ‫ﻻﻧدې واقع شﻲ‪ ،‬کاربﻮﻧاتﻲ ﻣﻮاد ﻳ‪ ３‬لﻴ‪８‬دول ک‪８５‬ي‪ ،‬حجﻢ ﻳ‪ ３‬بدلﻮن ﻣﻮﻣﻲ او د ﻣرﻣر پر ‪＄‬ای پﻪ‬ ‫کﻮارسﻴت بدلﻴ‪８‬ي‪.‬‬

‫(‪ )٣-١‬شکل‪ :‬دطبقﻮ پﻪ ﻣﻨ‪＃‬‬ ‫ک‪ ３‬د ډبرو تحﻮل‪.‬‬ ‫د ﻣﻴتاﻣﻮرﻓﻴکﻲ ډبرو ډوﻟﻮﻧﻪ او تکسچر‬ ‫د ﻣﻴتاﻣﻮرفﻴکﻲ ډبرو تکسچروﻧﻪ د ﻧﻮﻣﻮړو ډبرو د ﻣجدد کرستال کﻴدلﻮ شراﻳط ﻣﻨعکسﻮي‪ .‬ډ‪４‬رۍ‬ ‫ﻣﻴتاﻣﻮرفﻴکﻲ پروس‪ ３‬د جاﻧبﻲ فشار ﻻﻧدې صﻮرت ﻣﻮﻣﻲ‪ ،‬ﻧﻮ ‪＄‬کﻪ د دې ډبرو تکسچروﻧﻪ تﻮجﻴﻪ‬ ‫شﻮې ب‪２‬ﻪ لري‪ .‬پﻪ تﻮجﻴﻪ شﻮي (دﻳدکتﻴفﻲ) تکسچروﻧﻮ ک‪＊ ３‬ﻴ‪＋‬ﻪ ﻳﻲ‪ ،‬طبقﻪ ډولﻪ‪ ،‬ﻻري او عدسﻴﻪ‬ ‫ډولﻪ تکسچر پراختﻴا لري‪ ،‬گﻨاﻳس ډولﻪ تکسچر چ‪ ３‬ډبرې پﻪ اساسﻲ کتلﻪ ک‪ ３‬د ！ﻮلﻮ جﻮړوﻧکﻮ‬ ‫ﻣﻨرالﻮﻧﻮ د خطﻲ تﻮجﻴﻪ پﻪ پاﻳلﻪ ک‪ ３‬ﻣﻴﻨ‪％‬تﻪ را‪＄‬ﻲ‪ ،‬د ﻣﻴتاﻣﻮرفﻴکﻲ ډبرو لپاره ډ‪４‬ر‪＄‬اﻧگ‪７‬ي دي‪.‬‬

‫(‪ )٣-٢‬شکل‪ :‬د ﻣﻴتاﻣﻮرفﻴکﻲ ډبرو ډولﻮﻧﻪ او تکسچر‬

‫‪54‬‬

‫پﻪ ﻫغﻪ صﻮرت ک‪ ３‬چ‪ ３‬د ډبرې د اساسﻲ کتل‪ ３‬پﻪ پرتلﻪ لﻮی کرستالﻮﻧﻪ پﻪ ډبره ک‪ ３‬شتﻮن ولري او‬ ‫ﻳا ﻫﻢ ＇ﻮ ﻳﻮ رﻧگﻪ ﻣﻨرالﻮﻧﻪ پﻪ ﻣﻴتاﻣﻮرفﻴکﻲ ډبره ک‪ ３‬ﻳﻮ ‪＄‬ای شﻮي وي‪ ،‬عﻴﻨکﻲ تکسچر ﻣﻨ‪％‬تﻪ‬ ‫را‪＄‬ﻲ‪.‬‬ ‫ﻣرﻣر‪ ،‬کﻮارسﻴت‪ ،‬گﻨاﻳس‪ ،‬اﻣفبﻮلﻴت او ﻧﻮر لﻪ ﻣﻴتاﻣﻮرفﻴکﻲ ډبرو ＇خﻪ شﻤﻴرل ک‪８５‬ي‪.‬‬ ‫ﻣرﻣر‪ :‬دا ډبره د کاربﻮﻧاتﻲ ﻣﻮادو لﻪ بدلﻮن او تحﻮل ＇خﻪ ﻣﻨ‪％‬تﻪ را‪＄‬ﻲ چ‪ ３‬سپﻴﻦ رﻧگ لري‪،‬کلﻪ‬ ‫چ‪ ３‬پردي (اجﻨبﻲ) ﻣﻮاد د دې ډبرې پﻪ ترکﻴب ک‪ ３‬ورگ‪ ６‬شﻲ‪ ،‬ﻣرﻣر تﻪ ب‪５‬ل ب‪５‬ل رﻧگﻮﻧﻪ ورکﻮي‪.‬‬ ‫ﻣرﻣر پﻪ سپﻴﻦ‪ ،‬تﻮر اوﻧﻮرو رﻧگﻮﻧﻮ پﻴدا ک‪８５‬ي‪.‬‬

‫(‪ )٣-٣‬شکل‪ :‬د ﻣرﻣر ﻧﻤﻮﻧﻪ‬

‫کﻮارسﻴت‪ :‬ﻣﻴتاﻣﻮرفﻴکﻲ ډبره ده چ‪ ３‬د کﻮارتز د کچ‪ ３‬سلﻨﻪ پﻪ ک‪ ３‬ډ‪４‬ره ده‪ .‬کﻮارسﻴت د شگﻮ‬ ‫ډبرې )‪ ، (Saudstone‬کﻮارتز‪ ،‬کاﻧگلﻮﻣﻴراتﻮﻧﻮ او ﻧﻮرو لﻪ تحﻮل او بدلﻮن ＇خﻪ د ‪＄‬ﻤک‪ ３‬پﻪ تل‬ ‫ک‪ ３‬د تﻮدوخ‪ ３‬او فشار تر اغﻴزې ﻻﻧدې جﻮړﻳ‪８‬ي‪ ،‬کلکﻪ او ﻣتراکﻤﻪ ډبره ده او ＊کلﻲ رﻧگﻮﻧﻪ‬ ‫لري چ‪ ３‬د زﻳﻨتﻲ وساﻳلﻮ پﻪ جﻮړوﻧﻪ ک‪ ３‬ترې گ＂ﻪ اخلﻲ‪ .‬دغﻪ راز لﻪ دې ډبرو ＇خﻪ د وداﻳﻨﻮ او‬ ‫ساختﻤاﻧﻮﻧﻮ پﻪ تزئﻴﻨﻲ‪ ،‬د سرکﻮﻧﻮ د فرش ډبرې پﻪ تﻮگﻪ‪ ،‬خ‪＋‬ت‪ ３‬جﻮړوﻧﻪ او ﻧﻮرو ک‪ ３‬ترې کار‬ ‫اخﻴستل ک‪８５‬ي‪.‬‬

‫‪55‬‬

‫گﻨاﻳس‪ :‬گﻨاﻳس د ﻣﻴتاﻣﻮرفﻴکﻲ ډبرو لﻪ ډل‪＇ ３‬خﻪ شﻤ‪５‬رل ک‪８５‬ي چ‪ ３‬د ﻣگﻤاتﻴکﻲ‪ ،‬فلدسپار‬ ‫لروﻧکﻮ ډبرو او رسﻮبﻲ ډبرو لﻪ تحﻮل او بدلﻮن ＇خﻪ ﻣﻨ‪％‬تﻪ را‪＄‬ﻲ‪ ،‬ﻫغﻪ گﻨاﻳس چ‪ ３‬د ﻣگﻤاتﻴکﻲ‬ ‫ډبرو لﻪ بدلﻮن ＇خﻪ ﻣﻨ‪％‬تﻪ راغلﻲ وي د ارتﻮگﻨاﻳس او کﻮم چ‪ ３‬د رسﻮبﻲ ډبرو لﻪ تحﻮل او بدلﻮن‬ ‫＇خﻪ حاصل شﻮي وي‪ ،‬د پاراگﻨاﻳس پﻪ ﻧﻮﻣﻮﻧﻮ ﻳ‪ ３‬ﻳادوي‪.‬‬

‫(‪ )٣-۴‬شکل‪ :‬د ‪－‬ﻨاﻳس ﻧﻤﻮﻧﻪ‬

‫اﻣﻔبﻮﻟﻴت‪ :‬اﻣفبﻮلﻴت ﻣﻴتاﻣﻮرفﻴکﻲ ډبره ده چ‪ ３‬پﻪ اساسﻲ ډول لﻪ اﻣفبﻮل ﻣﻨرال ＇خﻪ جﻮړه‬ ‫شﻮې ده‪ ،‬ﻫغﻪ بل ﻣﻨرال چ‪ ３‬د اﻣفبﻮلﻴت پﻪ جﻮړﻳدو ک‪ ３‬رغﻨده رول لري د ﻫارن بلﻨد ﻣﻨرال دی‪.‬‬ ‫اﻣفبﻮلﻴت ﻫغﻪ ﻣﻬال تشکﻴلﻴ‪８‬ي چ‪ ３‬بزالتﻲ ډبره لﻪ ) ‪ (550 750o C‬تﻮدوخ‪ ３‬او ډ‪４‬ر لﻮړ فشار‬ ‫ﻻﻧدې راشﻲ او بدلﻮن وﻣﻮﻣﻲ‪.‬‬

‫‪56‬‬

‫د ＇پرکﻲ ﻋﻤده ！کﻲ‬ ‫ﻣﻴتاﻣﻮرفﻴکﻲ ډبرې د جﻴﻮلﻮجﻴکﻲ پروسﻮ پﻪ پاﻳلﻪ ک‪ ３‬د ب‪５‬ﻼب‪５‬لﻮ فزﻳکﻲ او کﻴﻤﻴاوي ﻻﻣلﻮﻧﻮ‬ ‫ﻻﻧدې د ‪＄‬ﻤک‪ ３‬پﻪ ژوره ک‪ ３‬ﻣﻨ‪％‬تﻪ را‪＄‬ﻲ‪.‬‬ ‫د ﻣﻴتاﻣﻮرفﻴزم عﻤده ﻻﻣلﻮﻧﻪ چ‪ ３‬د ﻣﻴتاﻣﻮرفﻴکﻲ بﻬﻴر د پر ﻣختگ سبب گر‪＄‬ﻲ لﻪ تﻮدوخ‪،３‬‬ ‫فشار او د کﻴﻤﻴاوي ﻣحلﻮلﻮﻧﻮ لﻪ غلظت ＇خﻪ عبارت دي‪.‬‬ ‫ﻣﻴتاﻣﻮرفﻴزم پﻪ دوو ډلﻮ‪ :‬ب‪ ３‬لﻴ‪８‬دوﻧ‪ ３‬او د لﻴ‪８‬دوﻧ‪ ３‬سره ﻣﻴتاﻣﻮرفﻴزم وﻳشل ک‪８５‬ي‪.‬‬ ‫د ﻣﻴتاﻣﻮرفﻴکﻲ ډبرو تکسچروﻧﻪ د ﻧﻮﻣﻮړو ډبرو د ﻣجدد کرستال کﻴدلﻮ شراﻳط ﻣﻨعکسﻮي‪.‬‬ ‫د ﻣﻴتاﻣﻮرفﻴکﻲ ډبرو تکسچروﻧﻪ تﻮحﻴﻪ شﻮي ډول لري‪.‬‬ ‫ﻣرﻣر‪ ،‬کﻮارسﻴت‪ ،‬گﻨاﻳس او اﻣفبﻮلﻴت د ﻣﻴتاﻣﻮرفﻴکﻲ ډبرو لﻪ ډل‪＇ ３‬خﻪ شﻤ‪５‬رل ک‪８５‬ي‪.‬‬

‫‪57‬‬

‫د ＇پرکﻲ پﻮ＊تﻨ‪３‬‬ ‫‪ .١‬ﻣﻴتاﻣﻮرفﻴکﻲ ډبرې ＇ﻪ ډول ﻣﻨ‪％‬تﻪ را‪＄‬ﻲ؟‬ ‫‪ .٢‬د ﻣﻴتاﻣﻮرفﻴزم عﻤده ﻻﻣلﻮﻧﻪ پﻪ گﻮتﻪ ک‪７‬ئ‪.‬‬ ‫‪ .٣‬ﻣﻴتاﻣﻮرفﻴزم پﻪ ＇ﻮ ډولﻪ دی؟ ﻧﻮﻣﻮﻧﻪ ﻳ‪ ３‬واخلئ‪.‬‬ ‫‪ .۴‬پﻪ تﻮجﻴﻪ شﻮي ډول تکسچر ک‪ ３‬کﻮم ډول تکسچروﻧﻪ ډ‪４‬ره پراختﻴا لري؟‬ ‫‪ .۵‬لﻪ ﻻﻧد‪４‬ﻨﻴﻮ ډبرو ＇خﻪ کﻮﻣﻪ ﻳﻮه د ﻣﻴتاﻣﻮرفﻴکی ډبرو لﻪ ډل‪＇ ３‬خﻪ شﻤ‪５‬رل ک‪８５‬ي؟‬ ‫الف‪ -‬ﻣرﻣر‬

‫ب‪ -‬کﻮارسﻴت‬

‫ج‪ -‬اﻣفبﻮلﻴت‬

‫د‪ -‬درې واړه‬

‫‪ .٦‬فشار ﻫﻢ د ‪ ...................‬پﻪ ＇‪５‬ر د ‪＄‬ﻤک‪ ３‬د ‪ ...................‬پﻪ ډ‪４‬رﻳدو سره‬ ‫ډ‪４‬رﻳ‪８‬ي‪.‬‬ ‫‪ .٧‬کﻮارسﻴت ＇ﻪ ډول ډبره ده؟ تشرﻳح ﻳ‪ ３‬ک‪７‬ئ؟‬ ‫‪ .٨‬د ﻣرﻣرو پﻪ اړوﻧد خپل ﻣعلﻮﻣات بﻴان ک‪７‬ئ؟‬ ‫‪.٩‬آﻳا اﻣفبﻮلﻴت ﻳﻮه ﻣﻴتاﻣﻮرفﻴکﻲ ډبره ده؟ کﻪ ده خپل دلﻴلﻮﻧﻪ ولﻴکئ؟‬ ‫‪ .١٠‬د گﻨاﻳس ‪＄‬اﻧگ‪７‬تﻴاوې بﻴان ک‪７‬ئ‪.‬‬

‫‪58‬‬

‫درﻳﻤﻪ برخﻪ‬ ‫بﻬرﻧ‪ ９‬پروسﻲ (سﻄحﻲ جﻴﻮﻟﻮجﻴکﻲ ﻓﻌاﻟﻴتﻮﻧﻪ)‬ ‫بﻬرﻧ‪ ９‬پروسﻲ ﻳا سطحﻲ جﻴﻮلﻮجﻴکﻲ فعالﻴتﻮﻧﻪ پﻪ دې خاطر پﻪ دې ﻧﻮم ﻳاد‪８４‬ي چ‪ ３‬پﻪ ازاده ﻫﻮا‬ ‫ک‪ ３‬تر سره ک‪８５‬ي‪ ،‬ﻫغﻪ عﻤده ﻻﻣلﻮﻧﻪ چ‪ ３‬پﻪ دې پروسﻪ ک‪ ３‬ﻣﻬﻢ رول لري لﻪ اتﻤﻮسفﻴر‪ ،‬بﻴﻮسفﻴر‬ ‫او ﻫاﻳدروسفﻴر ＇خﻪ عبارت دي‪.‬‬ ‫کﻪ غﻮاړئ چ‪ ３‬د دې پروسﻮ پﻪ اړوﻧد ډ‪４‬ر پﻮه شئ او ﻫغﻪ پﻮ＊تﻨ‪ ３‬چ‪ ３‬تاسﻮ تﻪ پﻴدا شﻮي حل‬ ‫شﻲ‪ ،‬ﻧﻮ پﻪ دې برخ‪ ３‬پﻮرې اړوﻧد ﻣطلبﻮﻧﻪ پﻪ ‪５＄‬ر ولﻮلئ‪ .‬د دې برخ‪＇ ３‬پرکﻲ چ‪ ３‬ب‪５‬ﻼب‪５‬ل‪３‬‬ ‫ﻣﻮضﻮع گاﻧ‪ ３‬پﻪ ک‪＄ ３‬ای پر ‪＄‬ای شﻮي لﻪ تاسﻮ سره د ‪＄‬ﻮابﻮﻧﻮ پﻪ ﻣﻴﻨدلﻮ ک‪ ３‬ﻣرستﻪ کﻮي‪＊ .‬اﻳﻲ‬ ‫پﻮ＊تﻨﻪ وک‪７‬ئ چ‪＇ ３‬رﻧگﻪ بﻪ ﻫغﻮ پروسﻮ پﻮرې اړوﻧد ﻣطلبﻮﻧﻪ کﻮم چ‪ ３‬د ‪＄‬ﻤک‪ ３‬پر ﻣخ د لﻮﻳﻮ‬ ‫بدلﻮﻧﻮﻧﻮ ﻻﻣل گر‪＄‬ﻲ د کتاب پﻪ ＇ﻮ پا‪１‬ﻮ ک‪ ３‬کﻮﻻی شﻮ ‪＄‬ای ک‪７‬و‪.‬‬ ‫ﻫﻮا بﻬرﻧ‪ ９‬پروس‪ ３‬د ‪＄‬ﻤک‪ ３‬پﻪ قشر او ﻣخ ک‪ ３‬لﻮی بدلﻮﻧﻮﻧﻪ ﻣﻨ‪％‬تﻪ راوړي او پﻪ دې خاطر‬ ‫پﻮﻫاﻧﻮ زﻳار اﻳستلی‪ ،‬تر ＇ﻮ دا پروسﻪ پﻪ ！اکلﻮ جﻬتﻮﻧﻮ‪ ،‬لکﻪ‪ :‬د ډبرو ﻧرﻣﻴدل او تخرﻳب‪ ،‬لﻴ‪８‬دوﻧﻪ‬ ‫ﻳا تراﻧسپﻮرتﻴشﻦ‪،‬د ‪＄‬ﻤک‪ ３‬د ﻣخ پﻪ ！ﻴ＂ﻮ برخﻮ ک‪ ３‬د تخرﻳب شﻮو ﻣﻮادو تﻮلﻴدﻳدل او د ﻧﻮو طبقﻮ‬ ‫او ﻻﻳﻮ جﻮړﻳدل ﻣطالعﻪ کﻮي‪ .‬د دې جﻬتﻮﻧﻮ پراخﻪ ﻣطالعﻪ ﻣرستﻪ کﻮي‪ ،‬تر ＇ﻮ د ﻣﻮضﻮع گاﻧﻮ‬ ‫ژوره ＇‪７５‬ﻧﻪ وشﻲ او د عﻤلﻴﻮ د پﻴداﻳ‪＋‬ت ﻣﻨشا ول＂ﻮل شﻲ‪.‬‬

‫‪59‬‬

‫ﻟﻮﻣ‪７‬ی ＇پرکی‬ ‫د سﻄحﻲ (رواﻧﻮ) او د ‪＄‬ﻤک‪ ３‬ﻻﻧدې اوبﻮ جﻴﻮﻟﻮجﻴکﻲ ﻓﻌاﻟﻴت‬ ‫ﻣﻮږ او تاسﻮ ！ﻮلﻮ سﻴﻨدوﻧﻪ‪ ،‬ﻧﻬروﻧﻪ او وﻳال‪ ３‬چ‪ ３‬اوبﻪ پﻪ ک‪ ３‬رواﻧ‪ ３‬دي لﻴدلﻲ دي‪ ،‬آﻳا کلﻪ ﻣﻮ فکر‬ ‫ک‪７‬ی چ‪ ３‬دا سﻴﻨدوﻧﻪ ＇ﻪ ډول جﻮړشﻮي او ＇رﻧگﻪ د ﻣﻮادو د تخرﻳب‪ ،‬ل‪８５‬دوﻧ‪ ３‬او رسﻮب ﻻﻣل‬ ‫گر‪＄‬ﻲ؟‬ ‫سطحﻲ ﻳا رواﻧ‪ ３‬اوبﻪ لﻪ اتﻤﻮسفﻴري اور＊تﻮﻧﻮ‪ ،‬د واورې او کﻨگل لﻪ وﻳلﻲ ک‪５‬دو او د ‪＄‬ﻤک‪ ３‬سرتﻪ‬ ‫د ‪＄‬ﻤک‪ ３‬ﻻﻧدې اوبﻮ لﻪ راوتلﻮ＇خﻪ ﻣﻴﻨ‪ ＃‬تﻪ را‪＄‬ﻲ‪ ،‬کلﻪ چ‪ ３‬اور＊تﻮﻧﻪ ک‪８５‬ي‪ ،‬د ‪＄‬ﻤک‪ ３‬پر ﻣخ‬ ‫د اوبﻮ واړه جرﻳاﻧﻮﻧﻪ رواﻧﻴ‪８‬ې چ‪ ３‬ډ‪４‬ر ژر دا واړه جرﻳاﻧﻮﻧﻪ ﻳﻮ ‪＄‬ای ک‪８５‬ي او چاوي او سﻴﻨدوﻧﻪ‬ ‫جﻮړوي‪.‬‬ ‫د جرﻳان دوام او د رواﻧﻮ اوبﻮ کچﻪ د اور＊تﻮﻧﻮ‪ ،‬د وﻳلﻲ شﻮي واوري‪ ،‬کﻨگل او د ‪＄‬ﻤک‪ ３‬ﻻﻧدې‬ ‫اوبﻮ د کچ‪ ３‬سره ارتباط لري‪.‬‬ ‫د اوبﻮ د حرکت سرعت د اوبﻮ د کچ‪ ،３‬د سﻴﻨد د بستر د زاوﻳﻲ ﻣﻴﻼن او د درو او وادي گاﻧﻮ د‬ ‫‪＄‬ﻴﻨﻮ ‪＄‬اﻧگ‪７‬تﻴاوو پﻮرې ت‪７‬لی دی‪.‬‬ ‫د سﻴﻨد لﻪ بستر او ＇ﻨ‪６‬و سره د اوبﻮ د ！کر پر ﻣﻬال د جرﻳان سرعت کﻤﻮالی ﻣﻮﻣﻲ او ﻧﻮر جرﻳاﻧﻮﻧﻪ‬ ‫لﻪ ＊کتﻪ ＇خﻪ پﻮرتﻪ‪ ،‬لﻪ پﻮرتﻪ ＇خﻪ ＊کتﻪ او د عﻤﻮﻣﻲ جرﻳان د لﻮري پﻪ ﻧسبت ﻣاﻳل جرﻳاﻧﻮﻧﻪ‬ ‫ﻣﻴﻨ‪ ＃‬تﻪ را‪＄‬ﻲ چ‪ ３‬دا ډول حرکتﻮﻧﻪ د اوبﻮ د تﻼطﻢ ﻻﻣل گر‪＄‬ﻲ او د سﻴﻨد بستر او ＇ﻨ‪６‬ې ﻣﻴﻨ‪％‬ﻲ‬ ‫او تخرﻳب شﻮي تﻮکﻲ لﻪ ‪＄‬ان سره ل‪８５‬دوي‪.‬‬ ‫د اوبﻮ سرعت او کچﻪ د واورې د وﻳلﻲ ک‪５‬دو (پﻪ پسرلﻲ ک‪ )３‬اود ﻳخچالﻮ د وﻳلﻲ کﻴدو چ‪ ３‬د‬ ‫دوبﻲ پر ﻣﻬال لﻪ ‪＇ ٢‬خﻪ تر ‪＄ ٣‬ل‪ ３‬زﻳاتﻮالی ﻣﻮﻣﻲ‪ .‬د سطحﻲ ﻳا رواﻧﻮ اوبﻮ جﻴﻮلﻮجﻴکﻲ فعالﻴت‬ ‫عبارت دی لﻪ‪:‬‬ ‫‪ .١‬د سﻴﻨدوﻧﻮ لﻪ بستر‪ ،‬د درو او وادي گاﻧﻮ ک‪ ３‬د ډبرو تخرﻳب‬ ‫‪ .٢‬د داﻧﻪ لروﻧکﻮ ﻣﻮادو ل‪８５‬دولﻮ‬ ‫‪ .٣‬د داﻧﻪ لروﻧکﻮ ﻣﻮادو لﻪ رسﻮب ＇خﻪ‪.‬‬

‫‪60‬‬

‫‪ -١‬د رواﻧﻮ اوبﻮ تخرﻳباتﻲ ﻋﻤﻞ‬ ‫سﻴﻨدوﻧﻪ او چاوي پﻪ عﻤﻮﻣﻲ ډول دوه ډولﻪ تخرﻳباتﻲ عﻤل لري چ‪ ３‬ﻳﻮ ﻳ‪ ３‬عﻤقﻲ او بل ﻳ‪ ３‬جاﻧبﻲ‬ ‫دی‪ .‬د اوبﻮ پﻪ واسطﻪ د سﻴﻨد د بستر تخرﻳب د عﻤقﻲ او د سﻴﻨد د ＇ﻨ‪６‬و تخرﻳب د جاﻧبﻲ تخرﻳب‬ ‫پﻪ ﻧاﻣﻪ ﻳاد‪８４‬ي‪ .‬عﻤقﻲ تخرﻳب پﻪ حقﻴقت ک‪ ３‬د جاﻧبﻲ تخرﻳب پﻴل گ‪２‬ل ک‪８５‬ي‪ ،‬پﻪ ﻫره اﻧدازه چ‪３‬‬ ‫عﻤقﻲ تخرﻳب ډ‪４‬ر وي ﻫغﻪ دره چ‪ ３‬سﻴﻨد پﻪ ک‪ ３‬روان وي تﻨگﻴ‪８‬ي او دﻳﻮالﻮﻧﻪ ﻳ‪ ３‬پﻪ عﻤﻮدي ډول‬ ‫لﻮړ‪８４‬ي‪.‬‬ ‫د عﻤقﻲ تخرﻳب سرعت پﻪ ب‪５‬ﻼب‪５‬لﻮ ﻻﻣلﻮﻧﻮ‪ ،‬لکﻪ‪ :‬د ﻫغﻮ ډبرو د کلکﻮالﻲ درجﻪ کﻮﻣ‪ ３‬چ‪ ３‬تخرﻳبﻴ‪８‬ي‪،‬‬ ‫د سﻴﻨد د بستر ﻣﻴﻼن اود اوبﻮ لﻪ کچ‪ ３‬سره ارتباط لري‪ .‬د سﻴﻨد پﻪ بستر ک‪ ３‬ک‪５‬دای شﻲ اوارې س‪５‬ﻤی‬ ‫تشکﻴل شﻲ‪ ،‬کﻮﻣ‪ ３‬چ‪ ３‬د عرضﻲ تﻴراسﻮﻧﻮ پﻪ ﻧاﻣﻪ ﻳاد‪８４‬ي‪ .‬د سﻴﻨد د بستر د ډبرو تخرﻳب ‪＄‬ﻴﻨ‪ ３‬وختﻮﻧﻪ د‬ ‫ډبرو د ب‪５‬ﻼب‪５‬ل‪ ３‬سخت‪ ９‬لﻪ اﻣلﻪ سﻢ ﻧﻪ تر سره ک‪８５‬ي او پﻪ بستر ک‪ ３‬لﻮړې او ژوري پﻴدا کﻮي چ‪ ３‬د ابشاروﻧﻮ‬ ‫د جﻮړﻳدو ﻻﻣل گر‪＄‬ﻲ‪ .‬د غاروتﻨگﻲ پﻪ سﻴﻤﻪ ک‪ ３‬د کابل سﻴﻨد پﻪ اوږدو‪ ،‬د سالﻨگ سﻴﻨد او د افغاﻧستان‬ ‫د ﻧﻮرو سﻴﻨدوﻧﻮ پﻪ ﻣسﻴر ک‪＊ ３‬کلﻲ او لﻮی آبشاروﻧﻪ لﻴدل ک‪８５‬ي‪.‬‬ ‫آبشاروﻧﻪ ډ‪４‬ر لﻮړوالﻲ لري‪ ،‬د ب‪５‬لگ‪ ３‬پﻪ ډول د کﻮلﻤبﻮ آبشار چ‪ ３‬د افرﻳقا د زاﻣبﻴزي سﻴﻨد پﻪ ﻣسﻴر‬ ‫واقع دی‪ ۴٢٧ ،‬ﻣتره لﻮړوالی لري‪ ،‬د آبشاروﻧﻮ سﻮر د سﻴﻨد پﻪ سﻮر او د اوبﻮ پﻪ کچ‪ ３‬پﻮري اړه‬ ‫لري؛ د ب‪５‬لگ‪ ３‬پﻪ ډول د آﻳگﻮاسﻮ آبشار چ‪ ３‬پﻪ جﻨﻮبﻲ اﻣرﻳکا ک‪ ３‬د پاران د سﻴﻨد پﻪ اوږدوک‪３‬‬ ‫پروت دی‪ ،‬د ﻧ‪７‬ۍ د ډ‪４‬ر سﻮر لروﻧکﻲ آبشار ＇خﻪ شﻤ‪５‬رل ک‪８５‬ي چ‪ ３‬سﻮر ﻳ‪ ٢٧٠٠ ３‬ﻣترو تﻪ‬ ‫رس‪８５‬ي‪ ،‬د آبشار پﻪ ＊کتﻨ‪ ９‬برخﻪ ک‪ ３‬د اوبﻮ کلک‪ ３‬ضرب‪ ３‬دﻳگﻲ ډولﻪ قﻮتﻲ جﻮړوي چ‪ ３‬تل ﻳ‪３‬‬ ‫د سﻴﻨد لﻪ طﻮلﻲ ﻣقطعﻲ ＇خﻪ ډ‪４‬ر ！ﻴ＀ وي‪.‬‬ ‫پﻪ دې دﻳگﻲ ډولﻪ قﻮتﻮ ک‪ ３‬د اوبﻮ گردش د ډبرو د تخرﻳب او ﻣﻴﻨ‪％‬لﻮ ﻻﻣل گر‪＄‬ﻲ‪＇ .‬رﻧگﻪ چ‪３‬‬ ‫ﻣﻮ پﻮرتﻪ ووﻳل د درو پﻪ تشکﻴل ک‪ ３‬د عﻤقﻲ تخرﻳب برسﻴره جاﻧبﻲ تخرﻳب ﻫﻢ اغﻴز پرﻳباسﻲ‪،‬‬ ‫‪＄‬کﻪ چ‪ ３‬اوبﻪ د درو او وادي گاﻧﻮ د دﻳﻮالﻮﻧﻮ او ＇ﻨ‪６‬و د ﻣﻴﻨ‪％‬لﻮ قابلﻴت لري او ﻫغﻪ تﻪ سﻮر‬ ‫ورکﻮي‪ ،‬جاﻧبﻲ تخرﻳب پﻪ سﻴﻨد ک‪ ３‬د اوبﻮ د کچ‪ ３‬د ډ‪４‬روالﻲ پر ﻣﻬال ﻳعﻨ‪ ３‬د ابخﻴزۍ پﻪ ﻣﻮسﻢ‬ ‫ک‪ ３‬ډ‪４‬رﻳ‪８‬ي‪.‬‬ ‫کلﻪ چ‪ ３‬د سﻴﻨد جاﻧبﻲ تخرﻳب ډ‪４‬ر او شدﻳد وي دره د (‪ )v‬تﻮري شکل ‪＄‬اﻧتﻪ غﻮره کﻮي او پﻪ‬ ‫ﻫغﻪ صﻮرت ک‪ ３‬چ‪ ３‬د تخرﻳب لﻤﻨﻪ پراخﻪ شﻲ د وخت پﻪ تﻴرﻳدو سره پﻮرتﻨی شکل د(‪ )U‬تﻮري‬

‫‪61‬‬

‫(‪)١-١‬شکل‪ :‬د رواﻧﻮ اوبﻮ تحرﻳب‬ ‫پﻪ شکل بدلﻮن ﻣﻮﻣﻲ چ‪ ３‬پﻪ دې حالت ک‪ ３‬د جاﻧبﻲ تخرﻳب د شدت لﻪ اﻣلﻪ دره سﻮره وره ک‪８５‬ي‬ ‫او سﻮر ﻳ‪ ３‬لﻪ عﻤق ＇خﻪ ＇ﻮ برابره زﻳات‪８５‬ي‪.‬‬ ‫‪ -٢‬د داﻧﻪ ﻟروﻧکﻮ ﻣﻮادو ﻟ‪８５‬دول‬ ‫ساحلﻲ دﻳﻮالﻮﻧﻪ د رواﻧﻮ اوبﻮ د تخرﻳبﻲ پروس‪ ３‬پﻪ پاﻳلﻪ ک‪ ３‬تخرﻳبﻴ‪８‬ي‪ ،‬تخرﻳب شﻮې ډبرې د اوبﻮ‬ ‫پﻪ واسطﻪ د جرﻳان د لﻮري سره سﻢ ل‪８５‬دول ک‪８５‬ي‪ ،‬ﻣﻴده داﻧﻪ ﻣﻮاد د ﻻﻣبﻮوﻫلﻮپﻪ شکل او لﻮی‬ ‫داﻧﻪ لروﻧک‪ ３‬ﻣﻮاد دسﻴﻨد پﻪ بستر ک‪ ３‬د رغ‪７‬ﻳدو پﻪ شکل حرکت کﻮي‪ .‬پﻪ ﻫره اﻧدازه چ‪ ３‬د اوبﻮ د‬ ‫حرکت سرعت ډ‪４‬روي‪ ،‬پﻪ ﻫﻢ ﻫغﻪ اﻧدازه تخرﻳب شﻮي ﻣﻮاد د ﻻﻣبﻮ وﻫلﻮ ﻳا رغ‪７‬ﻳدو پﻪ شکل د‬ ‫سﻴﻨد پﻪ بستر ک‪ ３‬لﻴ‪８‬دول ک‪８５‬ي‪ ،‬د ب‪５‬لگ‪ ３‬پﻪ ډول‪ :‬اوبﻪ پﻪ ‪ 0,16‬ﻣتره پر ثاﻧﻴﻪ سرعت سره کﻮﻻی‬ ‫شﻲ ډ‪４‬رﻣﻴده داﻧﻪ رﻳگ او پﻪ ‪ ١٢‬ﻣتره پر ثاﻧﻴﻪ سرعت سره لﻮی ډبرې چ‪ ３‬حجﻢ ﻳ‪ ۵٠٠ ３‬ساﻧتﻲ‬ ‫ﻣتر ﻣکعبﻮتﻪ رس‪８５‬ي ولﻴ‪８‬دوي‪ .‬دﻫغﻮ ﻣﻮادو کچﻪ چ‪ ３‬د ﻻﻣبﻮ وﻫلﻮ پﻪ حالت پﻪ سﻴﻨدوﻧﻮ ک‪３‬‬ ‫لﻴ‪８‬دول ک‪８５‬ي پﻪ ﻳﻮ کال ک‪ ３‬ﻣﻴلﻴﻮﻧﻮ ！ﻨﻮ تﻪ رس‪８５‬ي‪ .‬پﻪ روسﻴﻪ ک‪ ３‬د والگا سﻴﻨد ﻫر کال ‪ ۴٣‬ﻣﻴلﻴﻮﻧﻪ‬ ‫！ﻨﻪ‪ ،‬د سﻴﻨد غرﻧی سﻴﻨد ‪ ۴۴٦‬ﻣﻴلﻴﻮﻧﻪ ！ﻨﻪ اود اﻣﻮ سﻴﻨد ‪ ۵٧٠‬ﻣﻴلﻴﻮﻧﻪ ！ﻨﻪ ﻣﻮاد ل‪８５‬دوي‪.‬‬ ‫د اوبﻮ پﻪ واسطﻪ لﻴ‪８‬دﻳدوﻧکﻲ تﻮکﻲ پﻪ لﻮﻣ‪７‬ي سرکﻲ ＇ﻨ‪６‬ي لروﻧک‪ ３‬ب‪２‬ﻪ لري‪ ،‬خﻮ کلﻪ چ‪ ３‬ډ‪４‬ر‬ ‫‪62‬‬

‫وا！ﻦ ووﻫﻲ‪＊ ،‬ﻮﻳﻪ او صﻴقل ک‪８５‬ي‪ .‬لﻮی او وړې ډبرې د ﻫغﻪ اصتطکاک لﻪ اﻣلﻪ چ‪ ３‬د حرکت پر‬ ‫ﻣﻬال ﻳ‪ ３‬پﻪ خپل ﻣﻴﻨ‪ ＃‬او د سﻴﻨد لﻪ بستر سره پﻴدا کﻮي‪ ،‬خپل لﻮی حجﻢ لﻪ ﻻسﻪ ورکﻮي چ‪３‬‬ ‫پﻪ دې ډول لﻮﻳ‪ ３‬ډبرې پﻪ وړو (جغل) او (سﻨگچل) او پﻪ پای ک‪ ３‬وړې ډبرې (سﻨگچل) پﻪ شگﻮ‬ ‫بدلﻴ‪８‬ي‪.‬‬ ‫پﻪ عﻤﻮﻣﻲ ډول وﻳﻼی شﻮ چ‪ ３‬وړې ډبرې (جغل) کﻪ ﻫر ډول کثافت ولري د ‪ ١٠٠٠‬کﻴلﻮ ﻣترو‬ ‫وا！ﻦ وﻫلﻮ وروستﻪ د اوبﻮ د جرﻳان پﻪ اوږدو ک‪ ３‬پﻪ شگﻮ بدلﻴ‪８‬ي‪ ،‬لﻪ ﻫﻤدې اﻣلﻪ د سﻴﻨدوﻧﻮ د وادي‬ ‫گاﻧﻮ پﻪ خﻮلﻪ ک‪ ３‬تل لﻴدل ک‪８５‬ي او د لﻮﻳﻮ داﻧﻮ لروﻧک‪ ３‬ﻣﻮاد‪ ،‬جغل اوسﻨگچلﻮﻧﻪ ﻧﻪ تر سترگﻮ‬ ‫ک‪８５‬ي‪.‬‬

‫(‪ )١-٢‬شکل‪ :‬د داﻧﻪ لروﻧکﻮ ﻣﻮادو ترسب‬ ‫‪63‬‬

‫‪ -٣‬د داﻧﻪ ﻟروﻧکﻮ ﻣﻮادو رسﻮب‬ ‫ﻣخک‪ ３‬ﻣﻮ ووﻳل چ‪ ３‬داﻧﻪ لروﻧک‪ ３‬ﻣﻮاد چ‪ ３‬ب‪５‬ﻼب‪５‬ل‪ ３‬اﻧدازې لري د اوبﻮ د بﻬﻴر پﻪ واسطﻪ لﻴ‪８‬دول‬ ‫ک‪８５‬ي‪ ،‬کلﻪ چ‪ ３‬د اوبﻮ د جرﻳان سرعت کﻢ او ل‪ ８‬شﻲ‪ ،‬داﻧﻪ لروﻧک‪ ３‬ﻣﻮاد ﻫﻢ د خپل جساﻣت سره‬ ‫سﻢ پﻪ رسﻮب کﻮلﻮ پﻴل کﻮي‪.‬‬ ‫پﻪ لﻮﻣ‪７‬ي سرکی لﻮې داﻧﻪ لروﻧکﻲ تﻮکﻲ او جغل رسﻮب کﻮي او د وړو داﻧﻮ لروﻧک‪ ３‬تﻮکﻲ خپل‬ ‫حرکت تﻪ دوام ورکﻮي‪ ،‬پﻪ بل ‪＄‬ای ک‪ ３‬بﻴا سﻨگچلﻮﻧﻪ او پﻪ پاي ک‪ ３‬ﻣﻴده داﻧﻪ شگﻪ ﻻﻧدې کﻴﻨﻲ‬ ‫او کلﻪ چ‪ ３‬اوبﻪ ب‪７‬اس وک‪７‬ي‪ ،‬ب‪５‬ﻼب‪５‬ل ﻣﻮاد (ډ‪４‬رې وړې ذرې) رسﻮب کﻮي او پﻪ دي ډول د رسﻮبﻲ‬ ‫ډبرو د طبقﻮ ب‪５‬ﻼب‪５‬ل ډولﻮﻧﻪ جﻮړوي‪.‬‬ ‫د ‪＄‬ﻤک‪ ３‬ﻻﻧدې اوبﻮ جﻴﻮﻟﻮجﻴکﻲ ﻓﻌاﻟﻴت‬ ‫د باران او واورې اوبﻪ د طبقﻮ د وړو سﻮرﻳﻮ لﻪ ﻻرې د ‪＄‬ﻤک‪ ３‬دﻧﻨﻪ طبقﻮ تﻪ ﻻره ﻣﻮﻣﻲ او د‬ ‫‪＄‬ﻤک‪ ３‬پﻪ ب‪５‬ﻼب‪５‬لﻮ ژورو ک‪＄ ３‬ای ﻧﻴسﻲ‪ ،‬دغﻪ راز د سﻤﻨدروﻧﻮ او سﻤﻨدرگﻴﻮ ﻳﻮه برخﻪ اوبﻪ‬ ‫ﻫﻢ د ‪＄‬ﻤک‪ ３‬دﻧﻨﻪ طبقﻮ تﻪ دﻧﻨﻪ ک‪８５‬ي چ‪ ３‬د باران او واورې لﻪ اوبﻮ سره ﻳﻮ ‪＄‬ای د ‪＄‬ﻤک‪３‬‬ ‫ﻻﻧدې اوبﻪ جﻮړوي‪.‬د ‪＄‬ﻤک‪ ３‬ﻻﻧدې اوبﻮ کچﻪ د اوبﻮ پﻪ ﻧﻮرو ډولﻮﻧﻮ‪ ،‬لکﻪ‪ :‬د ﻣگﻤا ب‪７‬اس او‬ ‫د ﻣﻨرالﻮﻧﻮ پﻪ کرستالﻲ شبک‪ ３‬پﻮرې ت‪７‬ل‪ ３‬اوبﻮ سره ت‪７‬اولري‪ ،‬خﻮدا وروست‪ ９‬ذکر شﻮې اوبﻪ‬ ‫ﻫ‪ ＆５‬ډول جﻴﻮلﻮجکﻲ فعالﻴت ﻧﻪ تر سره کﻮي‪ ،‬ﻳﻮازې جاذبﻮي اوبﻪ د اﻫﻤﻴت وړدي‪ ،‬دا ډول‬ ‫اوبﻪ واړه سﻮري او د ‪＄‬ﻤک‪ ３‬ﻻﻧدې تشﻲ ډکﻮي او د جاذبﻮي قﻮې پﻪ ﻣرستﻪ حرکت کﻮي‪ .‬د‬ ‫‪＄‬ﻤک‪ ３‬ﻻﻧدې اوبﻪ ب‪５‬ﻼب‪５‬ل ډولﻮﻧﻪ لري‪ ،‬لکﻪ د خاورې دﻧﻨﻪ اوبﻪ‪ ،‬د ‪＄‬ﻤکی د ﻣخ ﻣﻮسﻤﻲ‬ ‫اوبﻪ‪ ،‬د طبقﻮ اوبﻪ‪ ،‬د طبقﻮ د ﻣﻨ‪ ＃‬اوبﻪ‪ ،‬د درزوﻧﻮ اوبﻪ او ﻧﻮرې کﻮﻣ‪ ３‬چ‪ ３‬د ‪＄‬ﻤک‪ ３‬ﻻﻧدې‬ ‫اوبﻮ لﻪ ﻣﻬﻤﻮ ډولﻮﻧﻮ ＇خﻪ شﻤ‪５‬رل ک‪８５‬ي‪ .‬د ‪＄‬ﻤک‪ ３‬ﻻﻧدې اوبﻪ د ‪＄‬ﻤک‪ ３‬د ﻣخ د اوبﻮ پﻪ‬ ‫＇‪５‬ر جﻴﻮلﻮجﻴکﻲ فعالﻴت لري او تخرﻳبﻲ عﻤل تر سره کﻮي‪ .‬د ‪＄‬ﻤک‪ ３‬ﻻﻧدې اوبﻪ د خپل‬ ‫حرکت پﻪ اوږدوک‪ ３‬ډبرې ﻣﻴﻨ‪％‬ﻲ او تخرﻳب شﻮي تﻮکﻲ لﻪ ‪＄‬ان سره لﻴ‪８‬دوي چ‪ ３‬بﻴا وروستﻪ‬ ‫د غﻪ ﻣﻨحل تﻮکﻲ د ‪＄‬ﻤک‪ ３‬ﻻﻧدې تشﻮ ک‪ ３‬د ډبرو او ﻣﻨرالﻮﻧﻮ د جﻮړﻳدﻧ‪ ３‬ﻻﻣل گر‪＄‬ﻲ‪.‬‬

‫‪64‬‬

‫(‪ )١-٣‬شکل‪ :‬د ‪＄‬ﻤک‪ ３‬د ﻻﻧدې اوبﻪ لروﻧک‪ ３‬طبق‪３‬‬ ‫تخرﻳب‪ ،‬ﻟﻴ‪８‬دول او رسﻮب‬ ‫د ‪＄‬ﻤک‪ ３‬ﻻﻧدې اوبﻪ تر ！ﻮلﻮ د ﻣخﻪ د ﻫغﻮ ډبرو د اﻧحﻼل قابلﻴت لري‪ ،‬کﻮﻣ‪ ３‬چ‪ ３‬د دې اوبﻮ د‬ ‫بﻬﻴر پﻪ ﻣخ ک‪ ３‬پرت‪ ３‬دي‪ .‬دا پروسﻪ د ‪＄‬ﻤک‪ ３‬ﻻﻧدې اوبﻮ د تخرﻳبﻲ عﻤل پﻪ ﻧاﻣﻪ ﻳادوي‪ .‬د ‪＄‬ﻤک‪３‬‬ ‫ﻻﻧدې جاذبﻮي اوبﻪ د دې تﻮان لري چ‪ ３‬ډبرې وﻣﻴﻨ‪％‬ﻲ‪ ،‬ﻳعﻨ‪ ３‬پﻪ ﻣﻴخاﻧﻴکﻲ ډول ﻳ‪ ３‬تخرﻳب او‬ ‫ﻣﻨحل شﻮي تﻮکﻲ ﻳ‪ ３‬لﻪ ﻳﻮه ‪＄‬اﻳﻪ بل ‪＄‬ای تﻪ ولﻴ‪８‬دوي او پﻪ دې ډول د ‪＄‬ﻤک‪ ３‬ﻻﻧدې ﻳا د‪＄‬ﻤک‪３‬‬ ‫پر ﻣخ تشﻮ ک‪ ３‬د ﻧﻮو ډبرو او ﻣﻨرالﻮﻧﻮ د جﻮړﻳدﻧ‪ ３‬ﻻﻣل شﻲ‪.‬‬ ‫کارستﻲ پروسﻪ او د دوړو پﻪ ＇‪５‬ر ذرو ﻣﻴﻨ‪％‬ل لﻪ جﻴﻮلﻮجﻴکﻲ پدﻳدو ＇خﻪ دي چ‪ ３‬د ‪＄‬ﻤک‪３‬‬ ‫ﻻﻧدې اوبﻮ لﻪ فعالﻴت سره ت‪７‬او لري‪ ،‬سربﻴره پر دې د ‪＄‬ﻤک‪ ３‬ﻻﻧدې اوبﻪ پﻪ ﻧﻮرو عﻤلﻴﻮ‪ ،‬لکﻪ‪:‬‬ ‫＊ﻮﻳدﻧﻪ د خ＂ﻮ پﻮرتﻪ اچﻮل‪ ،‬فرساﻳش او داﻳﻤﻲ کﻨگل ﻧﻴﻮﻧﻪ ک‪ ３‬ډ‪４‬ره ＊کاره وﻧ‪６‬ه لري‪.‬‬

‫‪65‬‬

‫د ‪＄‬ﻤک‪ ３‬ﻻﻧدې اوسطحﻲ اوبﻮ پﻪ واسطﻪ د ‪＄‬اﻧگ‪７‬و ډبرو د تخرﻳب او اﻧحﻼل پﻪ پای ک‪ ３‬ﻳﻮ ډول‬ ‫تشﻲ ﻣﻨ‪％‬تﻪ را‪＄‬ﻲ چ‪ ３‬د کارست پﻪ ﻧاﻣﻪ ﻳاد‪８４‬ي‪.‬‬

‫(‪ )١-۴‬شکل‪ :‬د او بﻮ پﻪ واسط‪ ３‬د ‪＄‬ﻤک‪ ３‬دﻻﻧدې اﻫﻨکﻲ ډبرو تحرﻳب‬

‫‪66‬‬

‫د ＇پرکﻲ ﻋﻤده ！کﻲ‬ ‫جاري ﻳا سطحﻲ اوبﻪ پﻪ ！ﻮلﻴزه تﻮگﻪ لﻪ اتﻤﻮسفﻴري اور＊تﻮﻧﻮ‪ ،‬د واورې او کﻨگل لﻪ وﻳلﻲ ک‪５‬دو‬ ‫او د ‪＄‬ﻤک‪ ３‬ﻣخ تﻪ د‪＄‬ﻤک‪ ３‬ﻻﻧدې اوبﻮ لﻪ راوتلﻮ ＇خﻪ جﻮړ‪８４‬ي‪.‬‬ ‫د اوبﻮ د حرکت سرعت د اوبﻮ پﻪ کچ‪ ،３‬د سﻴﻨدوﻧﻮ د بستر پﻪ ﻣﻴﻼن اود درو اووادي گاﻧﻮ پﻪ‬ ‫‪＄‬ﻴﻨﻮ ‪＄‬اﻧگ‪７‬تﻴاوو پﻮرې ارتباط لري‪.‬‬ ‫د سطحﻲ اوبﻮ جﻴﻮلﻮجﻴکﻲ فعالﻴت‪ :‬د ډبرو تخرﻳب‪ ،‬د داﻧﻪ لروﻧکﻮ ﻣﻮادو لﻪ ل‪８５‬دوﻧ‪ ３‬او‬ ‫رسﻮب ＇خﻪ عبارت دي‪.‬‬ ‫سﻴﻨدوﻧﻪ او چاوي پﻪ ﻣعﻤﻮلﻲ تﻮگﻪ دوه ډولﻪ تخرﻳبﻲ عﻤل لري چ‪ ３‬ﻳﻮﻳ‪ ３‬عﻤقﻲ او بل ﻳ‪３‬‬ ‫جاﻧبﻲ دی‪.‬‬ ‫د سﻴﻨد د بستر د ډبرو تخرﻳب ‪＄‬ﻴﻨ‪ ３‬وختﻮﻧﻪ د ډبرو د ب‪５‬ﻼب‪５‬ل‪ ３‬سخت‪ ９‬لﻪ اﻣلﻪ سﻢ ﻧﻪ ترسره‬ ‫ک‪８５‬ي او پﻪ بستر ک‪ ３‬لﻮړې او ژورې پﻴدا کﻮي چ‪ ３‬د آبشاروﻧﻮ د جﻮړﻳدو ﻻﻣل گر‪＄‬ﻲ‪.‬‬ ‫د سﻴﻨد ساحلﻲ دﻳﻮالﻮﻧﻪ د جاري اوبﻮ د تخرﻳبﻲ پروس‪ ３‬پﻪ پاﻳلﻪ ک‪ ３‬تخرﻳبﻴ‪８‬ي او تخرﻳب شﻮي‬ ‫ﻣﻮاد د اوبﻮ پﻪ ﻣرستﻪ د اوبﻮ د بﻬﻴر پﻪ لﻮري لﻴ‪８‬دول ک‪８５‬ي‪.‬‬ ‫ﻣﻴده داﻧﻪ تﻮکﻲ د ﻻﻣبﻮ وﻫلﻮ پﻪ ب‪２‬ﻪ او لﻮی داﻧﻪ لروﻧکﻲ تﻮکﻲ دسﻴﻨد پﻪ بستر ک‪ ３‬د رغ‪７‬ﻳدو‬ ‫پﻪ شکل حرکت کﻮي‪.‬‬ ‫کلﻪ چ‪ ３‬د اوبﻮ د بﻬﻴر سرعت ل‪ ８‬شﻲ داﻧﻪ لروﻧک‪ ３‬تﻮکﻲ لﻪ خپل جساﻣت سره سﻢ رسﻮب‬ ‫کﻮي‪.‬‬ ‫د باران او واروې اوبﻪ‪ ،‬دغﻪ راز د سﻤﻨدروﻧﻮ او سﻤﻨدرگﻴﻮ ﻳﻮه برخﻪ اوبﻪ د ‪＄‬ﻤک‪ ３‬طبقﻮ تﻪ‬ ‫دﻧﻨﻪ ک‪８５‬ي او د ‪＄‬ﻤک‪ ３‬ﻻﻧدې اوبﻪ جﻮړوي‪.‬‬ ‫د ‪＄‬ﻤک‪ ３‬ﻻﻧدې اوبﻪ د سطحﻲ اوبﻮ پﻪ ＇‪５‬ر جﻴﻮلﻮجﻴکﻲ فعالﻴت لري او تخرﻳبﻲ عﻤل ترسره‬ ‫کﻮي‪.‬‬ ‫د ‪＄‬ﻤک‪ ３‬ﻻﻧدې اوبﻪ د خپل حرکت پﻪ اوږدو ک‪ ３‬ډبرې ﻣﻴﻨ‪％‬ﻲ او تخرﻳب شﻮي تﻮکﻲ لﻪ ‪＄‬ان‬ ‫سره ل‪８５‬دوي چ‪ ３‬بﻴا وروستﻪ د غﻪ ﻣﻨحل تﻮکﻲ د ‪＄‬ﻤک‪ ３‬ﻻﻧدې تشﻮ ک‪ ３‬د ډبرو او ﻣﻨرالﻮﻧﻮ د‬ ‫جﻮړﻳدﻧ‪ ３‬ﻻﻣل گر‪＄‬ﻲ‪.‬‬

‫‪67‬‬

‫د ＇پرکﻲ پﻮ＊تﻨ‪３‬‬ ‫‪ .١‬د اوبﻮ سرعت پﻪ کﻮﻣﻮ ﻻﻣلﻮ سره ت‪７‬او لري؟‬ ‫‪ .٢‬د جاري ﻳا سطحﻲ اوبﻮ پﻪ جﻴﻮلﻮجﻴکﻲ فعالﻴت ک‪ ３‬کﻮﻣ‪ ３‬پروس‪ ３‬شاﻣل‪ ３‬دي؟‬ ‫‪ .٣‬د ﻫغﻮ آبشاروﻧﻮ ﻧﻮﻣﻮﻧﻪ واخلئ کﻮم چ‪ ３‬د کابل د سﻴﻨد پﻪ اوږدو پراتﻪ دي؟‬ ‫‪ .۴‬وﻧﻪ او چاوی ＇ﻮ ډولﻪ تخرﻳبﻲ عﻤل لري؟ ﻫر ﻳﻮ ﻳ‪ ３‬پﻪ لﻨ‪６‬ه تﻮگﻪ تشرﻳح ک‪７‬ئ‪.‬‬ ‫‪ .۵‬کلﻪ چ‪ ３‬د سﻴﻨد جاﻧبﻲ تخرﻳب ډ‪４‬ر او شدﻳد وي‪ ،‬دره کﻮم ډول شکل غﻮره کﻮي‪.‬‬ ‫‪ .٦‬د والگا سﻴﻨد او آﻣﻮ سﻴﻨدوﻧﻪ ﻫر کال ＇ﻮﻣره تخرﻳب شﻮي تﻮکﻲ ل‪８５‬دوي؟‬ ‫‪ .٧‬کلﻪ چ‪ ３‬د سﻴﻨد د اوبﻮ بﻬﻴر کﻢ او ل‪ ８‬شﻲ پﻪ لﻮﻣ‪７‬ي سر ک‪ ３‬کﻮم تﻮکﻲ رسﻮب کﻮي؟‬ ‫ب‪ -‬سﻨگچلﻮﻧﻪ‬ ‫الف‪ -‬لﻮی داﻧﻪ لروﻧک‪( ３‬جغل)‬ ‫د‪ -‬کاربﻨاتﻮﻧﻪ‪.‬‬ ‫ج‪ -‬ﻣﻴده داﻧﻪ (شگ‪)３‬‬ ‫‪ .٨‬د ‪＄‬ﻤک‪ ３‬ﻻﻧدې اوبﻪ لﻪ کﻮﻣﻮ ﻻﻧدﻳﻨﻴﻮ اوبﻮ ＇خﻪ جﻮړې شﻮي دي؟‬ ‫ب‪ -‬د وﻳلﻲ شﻮي واورې‬ ‫الف‪ -‬د باران‬ ‫د‪ -‬درې واړه ‪＄‬ﻮابﻮﻧﻪ سﻢ دي‪.‬‬ ‫ج‪ -‬د سﻤﻨدر او سﻤﻨدرگﻴﻮ‬ ‫‪ .٩‬د ‪＄‬ﻤک‪ ３‬ﻻﻧدې اوبﻪ ب‪５‬ﻼب‪５‬ل ډولﻮﻧﻪ لري‪.................................. .‬‬ ‫‪ ........................‬او ﻧﻮر د ‪＄‬ﻤک‪ ３‬ﻻﻧدې اوبﻮ لﻪ ﻣﻬﻤﻮ ډولﻮﻧﻮ ＇خﻪ شﻤ‪５‬رل ک‪８５‬ي‪.‬‬ ‫‪ .١٠‬د اوبﻮ پﻪ واسطﻪ لﻴ‪８‬دﻳدوﻧکﻲ تﻮکﻲ پﻪ لﻮﻣ‪７‬ي سرک‪ ........................ ３‬شکل لري‪ ،‬خﻮ‬ ‫کلﻪ چ‪ ３‬ډ‪４‬ر وا！ﻦ ووﻫﻲ ‪ ........................‬ک‪８５‬ي‪.‬‬

‫‪68‬‬

‫دوﻳﻢ ＇پرکی‬ ‫د ﻳخچاﻟﻮﻧﻮ جﻴﻮﻟﻮجﻴکﻲ ﻓﻌاﻟﻴت‬ ‫د ﻳخچال د کلﻤ‪ ３‬پﻪ اورﻳدو سره ＊اﻳﻲ بﻴﻼب‪５‬ل‪ ３‬پﻮ＊تﻨ‪ ３‬درتﻪ پﻴدا شﻲ چ‪ ３‬ﻳخچال ＇ﻪ شی دي؟‬ ‫＇ﻪ ډول تشکﻴلﻴ‪８‬ي؟ ＇ﻪ ډول جﻴﻮلﻮجﻴکﻲ فعالﻴت لري؟ آﻳا زﻣﻮږ پﻪ ﻫ‪５‬ﻮاد ک‪ ３‬ﻫﻢ ﻳخچالﻮﻧﻪ‬ ‫شتﻪ کﻪ ﻧﻪ؟ کﻪ وواﻳﻮ چ‪ ３‬د کﻨگلﻮﻧﻮد را！ﻮلﻴدو لپاره وړ ‪＄‬اﻳﻮﻧﻪ د غروﻧﻮ آوارې ＇ﻮ ک‪ ،３‬پﻪ غروﻧﻮ‬ ‫ک‪ ３‬ژورې‪ ،‬د غلﻲ شﻮو اورشﻴﻨدوﻧکﻮ خﻮل‪ ３‬شﻤ‪５‬رل ک‪８５‬ي‪ ،‬ﻧﻮ وﻳﻼی شئ چ‪ ３‬زﻣﻮږ د ﻫ‪５‬ﻮاد پﻪ‬ ‫کﻮﻣﻮ ‪＄‬اﻳﻮﻧﻮ ک‪ ３‬بﻪ ﻳخچالﻮﻧﻪ شتﻮن ولري؟‬ ‫دغﻪ راز غﻮاړئ پﻮه شئ چ‪ ３‬د ﻧ‪７‬ۍ پﻪ کﻮﻣﻮسﻴﻤﻮ ک‪ ３‬لﻮي ﻳخچالﻮﻧﻪ تر سترگﻮ ک‪８５‬ي او جﻴﻮلﻮجﻴکﻲ‬ ‫فعالﻴت ﻳ‪＇ ３‬ﻪ اﻫﻤﻴت لري؟‬ ‫پﻪ دې ＇پرکﻲ ک‪ ３‬زﻳار اﻳستل شﻮي چ‪ ３‬د ﻳخچالﻮﻧﻮ پﻪ اړه لﻨ‪ ،６‬خﻮ گ＂ﻮر ﻣعلﻮﻣات تاسﻮ تﻪ‬ ‫وړاﻧدې شﻲ‪ ،‬تر ＇ﻮ وکﻮﻻی شئ لﻪ ﻫغﻮ ＇خﻪ پﻪ گ＂ﻪ اخﻴستﻨ‪ ３‬خپل ﻣعلﻮﻣات ډ‪４‬ر ک‪７‬ئ او د اړتﻴا‬

‫(‪ )٢-١‬شکل‪ :‬ﻳخچالﻮﻧﻪ‬

‫‪69‬‬

‫پر ﻣﻬال ﻳخچالﻮﻧﻪ اود ﻫغﻮ پﻪ واسطﻪ تر سره شﻮي فعالﻴتﻮﻧﻪ وپﻴژﻧئ‪.‬‬ ‫اتﻤﻮسفﻴري او ر＊تﻮﻧﻪ پﻪ ‪＄‬اﻧگ‪７‬ي تﻮگﻪ واورې د ﻳخچالﻮﻧﻮ د راﻣﻨ‪％‬تﻪ کﻴدو ﻻﻣل گر‪＄‬ﻲ‪ ،‬لکﻪ‬ ‫چ‪ ３‬وﻣﻮوﻳل د کﻨگلﻮﻧﻮ د را！ﻮلﻴدو لپاره د غروﻧﻮ آوارې ＇ﻮک‪ ３‬او د ﻫغﻮ تر ＇ﻨگ ژورې‪ ،‬وړ‬ ‫‪＄‬اﻳﻮﻧﻪ گ‪２‬ل ک‪８５‬ي‪ ،‬خﻮ ډ‪４‬ر ﻣﻬال د غروﻧﻮ پﻪ ＇ﻨ‪６‬و ک‪ ３‬ﻫﻢ واړه ﻳخچالﻮﻧﻪ جﻮړﻳدای شﻲ‪.‬‬ ‫ﻳخچال د خپل ﻣﻮقعﻴت پﻪ ‪＄‬ای ک‪ ３‬د خپل وزن د قﻮې تراغﻴزې ﻻﻧدې سﻮرورک‪８５‬ي چ‪ ３‬ک‪５‬دای‬ ‫شﻲ پراخ او د درې پﻮرتﻨ‪ ９‬برخ‪ ３‬وﻧﻴسﻲ او بﻴا د جاذب‪ ３‬د قﻮې تر اغﻴزې ﻻﻧدې د ﻳﻮې لﻮی ＇ﻮ‬ ‫کﻴلﻮ ﻣتري کتل‪ ３‬پﻪ ＇‪５‬ر ＊کتﻪ خﻮاتﻪ را ＊ﻮﻳﻪ او تخرﻳبﻲ عﻤل تر سره ک‪７‬ي‪.‬‬ ‫د غرﻧﻴﻮ ﻳخچالﻮﻧﻮ جﻴﻮلﻮجﻴکﻲ عﻤل لﻪ ﻻﻧدﻳﻨﻴﻮ پروسﻮ ＇خﻪ عبارت دی‪ :‬د ډبرو تخرﻳب‪ ،‬د داﻧﻪ‬ ‫لروﻧکﻮ ﻣﻮادو ل‪ ８５‬دول او د ﻳخچالﻮﻧﻮ پﻪ واسطﻪ د ﻣﻮادو را！ﻮلﻴدل‪.‬‬ ‫د تخرﻳب پروسﻪ‪ :‬د ﻳخچالﻮﻧﻮ د حرکت پر ﻣﻬال د درو پر ﻣخ د تخرﻳب پروسﻪ سرتﻪ رس‪８５‬ي پﻪ‬ ‫داس‪ ３‬ډول چ‪ ３‬ﻳخچالﻮﻧﻪ د درو د ﻣخ اود غروﻧﻮ د ＇ﻨ‪６‬و ﻧرم ﻣﻮاد تخرﻳبﻮي او لﻪ ‪＄‬ان سره ﻳ‪３‬‬ ‫ل‪８５‬دوي چ‪ ３‬پﻪ دې تﻮگﻪ د درو ﻣخ ＊ﻮﻳﻪ ک‪８５‬ي‪ .‬دغﻪ راز د خپل حرکت پر ﻣﻬال د درو پﻪ تل ک‪３‬‬ ‫ژورې ﻣﻨ‪％‬تﻪ راوړي‪ .‬لﻪ ﻫغ‪ ３‬درې ＇خﻪ چ‪ ３‬ﻳخچال ت‪５‬ر شﻮې وي ‪＄‬اﻧگ‪７‬ی شکل‪ ،‬آوار دﻳﻮالﻮﻧﻪ‬ ‫او د تشت پﻪ ＇‪５‬ر پراخ تل لري‪.‬‬

‫‪70‬‬

‫ﻟ‪８５‬دول او د ﻳخچاﻟﻲ ﻣﻮادو رسﻮب‬ ‫＇رﻧگﻪ چ‪ ３‬ﻣﻮ د ﻳخچالﻮﻧﻮ پﻪ تخرﻳبﻲ عﻤل ک‪ ３‬چ‪ ３‬ووﻳل ﻳخچالﻮﻧﻪ د ﻣﻮادو د تخرﻳب ﻻﻣل‬ ‫گر‪＄‬ﻲ‪ ،‬ﻧﻮ دا تخرﻳب شﻮي تﻮکﻲ چ‪ ３‬کچﻪ ﻳ‪ ３‬ﻫﻢ لﻮړه ده د ﻳخچالﻮﻧﻮ پﻪ واسطﻪ ل‪８５‬دول ک‪８５‬ي او‬ ‫بﻴا وروستﻪ د ‪＄‬ﻤک‪ ３‬پر ﻣخ رسﻮب کﻮي‪ ،‬ﻳخچالﻲ رسﻮبﻲ تﻮکﻲ د ﻣﻮرﻳﻦ پﻪ ﻧاﻣﻪ ﻳادوي‪.‬‬ ‫！ﻮل ﻫغﻪ داﻧﻪ لروﻧکﻲ تﻮکﻲ چ‪ ３‬د ﻳخچال پﻪ واسطﻪ تخرﻳب او ل‪８５‬دول ک‪８５‬ي‪ ،‬ردﻳف بﻨدي ﻧﻪ لري‬ ‫د ﻫغﻮ پﻪ ﻣﻨ‪ ＃‬ک‪ ３‬د لﻮﻳﻮ داﻧﻮ سربﻴره دوړې ډولﻪ ذرې ﻫﻢ لﻴدل ک‪８５‬ي‪.‬‬ ‫ﻳخچالﻮﻧﻪ کﻮﻻی شﻲ لﻮی ＇ﻨ‪６‬ې لروﻧک‪ ３‬او گردې ډبرې او ان د ډبرو لﻮی کتل‪ ３‬لﻪ ‪＄‬ان سره‬ ‫ول‪８５‬دوي‪ .‬د ﻳخچال پﻪ واسطﻪ ！ﻮل ل‪８５‬دول شﻮي تﻮکﻲ د ﻳخچال لﻪ وﻳلﻲ ک‪５‬دو وروستﻪ د ‪＄‬ﻤک‪３‬‬ ‫پر ﻣخ پات‪ ３‬ک‪８５‬ي او د ساکﻦ ﻣﻮرﻳﻦ پﻪ ډول رسﻮب کﻮي‪.‬‬ ‫غرﻧﻲ ﻳخچالﻮﻧﻪ د افغاﻧستان پﻪ شﻤال ختﻴ‪％‬ﻮ سﻴﻤﻮ ک‪ ３‬ﻣﻮقعﻴت لري‪ ،‬لﻮی ﻳخچالﻮﻧﻪ د ﻫﻨدوکش پﻪ‬ ‫شرقﻲ برخﻪ‪ ،‬د الﻴﻨگار او پﻨجشﻴر سﻴﻨدوﻧﻮ د پﻮرتﻨ‪ ９‬ﻣجرا پﻪ برخﻪ‪ ،‬د واخان غروﻧﻮ پﻪ ل‪７‬ۍ‪ ،‬د واخان‬ ‫سﻴﻨد د درې پر دواړو ＇ﻨ‪６‬و او د بدخشان د سفﻴد خرس غروﻧﻮ پﻪ ل‪７‬ۍ ک‪ ３‬ﻣﻮقعﻴت لري‪.‬‬ ‫د افغاﻧستان د ﻳخچالﻮﻧﻮ عﻤلﻲ ارز＊ت پﻪ دي ک‪ ３‬دی چ‪ ３‬د افغاﻧستان د ختﻴ‪％‬ﻮ سﻴﻤﻮ ډ‪４‬ر‬ ‫سﻴﻨدوﻧﻪ تغذﻳﻪ کﻮي‪.‬‬

‫(‪ )١-۴‬شکل‪ :‬د ﻳخچالﻲ ﻣﻮاد و ل‪８５‬دول‬ ‫‪71‬‬

‫د ＇پرکﻲ ﻋﻤده ！کﻲ‬ ‫داتﻤﻮسفﻴر اور＊تﻮﻧﻪ پﻪ ‪＄‬اﻧگ‪７‬ي تﻮگﻪ واوره د ﻳخچالﻮﻧﻮ د جﻮړﻳدو ﻻﻣل گر‪＄‬ﻲ‪.‬‬ ‫د غروﻧﻮ اوارې ＇ﻮک‪ ３‬او پر ﻫغﻮ پﻮرې اړوﻧدې ژورې د ﻳخچالﻮﻧﻮ د تشکﻴل لپاره وړ ‪＄‬اﻳﻮﻧﻪ‬ ‫گ‪２‬ل ک‪８５‬ي‪.‬‬ ‫د ﻳخچال جﻴﻮلﻮجﻴکﻲ عﻤل د ډبرو د تخرﻳب او د ﻣﻮادو لﻪ ل‪８５‬دولﻮ او رسﻮبﻲ پروسﻮ ＇خﻪ‬ ‫تشکﻴل شﻮی دی‪.‬‬ ‫ﻳخچالﻮﻧﻪ د درو د ﻣخ او دغروﻧﻮد ＇ﻨ‪６‬و ﻧرم ﻣﻮاد تخرﻳبﻮي او لﻪ ‪＄‬ان سره ﻳ‪ ３‬ل‪８５‬دوي‪.‬‬ ‫ﻫغﻪ دره چ‪ ３‬ﻳخچال ور ＇خﻪ ت‪５‬ر شﻮي وي ‪＄‬اﻧگ‪７‬ی شکل‪ ،‬آوار دﻳﻮالﻮﻧﻪ او د تشت پﻪ ＇‪５‬ر‬ ‫پراخ تل لري‪.‬‬ ‫د ﻳخچال پﻪ واسطﻪ ل‪８５‬دول شﻮي ﻣﻮاد پﻪ پای ک‪ ３‬د ‪＄‬ﻤک‪ ３‬پر ﻣخ رسﻮب کﻮي او ﻳخچالﻲ‬ ‫رسﻮبات چ‪ ３‬د ﻣﻮرﻳﻦ پﻪ ﻧاﻣﻪ ﻳاد‪８４‬ي جﻮړوي‪.‬‬ ‫غرﻧﻲ ﻳخچالﻮﻧﻪ د افغاﻧستان پﻪ شﻤال ختﻴ‪％‬ﻮ سﻴﻤﻮ ک‪ ３‬ﻣﻮقعﻴت لري‪.‬‬ ‫د افغاﻧستان د ﻳخچالﻮﻧﻮ عﻤلﻲ اﻫﻤﻴت پﻪ دې ک‪ ３‬دي چ‪ ３‬د افغاﻧستان د ختﻴ‪％‬ﻮ سﻴﻤﻮ ډ‪４‬ر‬ ‫سﻴﻨدوﻧﻪ ور ＇خﻪ تغذﻳﻪ ک‪８５‬ي‪.‬‬

‫‪72‬‬

‫د ＇پرکﻲ پﻮ＊تﻨ‪３‬‬ ‫‪ .١‬ﻳخچالﻮﻧﻪ ＇ﻪ ډول لﻪ خپلﻪ ‪＄‬اﻳﻪ ب‪＄ ３‬اﻳﻪ ک‪８５‬ي اود ﻫغﻮ بﻲ ‪＄‬اﻳ‪ ３‬د ＇ﻪ شﻲ ﻻﻣل ‪－‬ر‪＄‬ﻲ؟‬ ‫‪ .٢‬ﻳخچالﻮﻧﻪ د درو د ﻣخ او د غروﻧﻮ د ＇ﻨ‪６‬و د ډبرو د تخرﻳب سربﻴره کﻮم ﻧﻮر فعالﻴتﻮﻧﻪ تر سره کﻮي؟‬ ‫‪ .٣‬د ﻫغﻮ ﻣﻮادو ترکﻴب چ‪ ３‬د ﻳخچال پﻪ واسط‪ ﾢ‬ل‪８５‬دول ک‪８５‬ي ＇ﻪ ډول دي؟‬ ‫‪ .۴‬د افغاﻧستان د ﻳخچالﻮﻧﻮ عﻤلﻲ اﻫﻤﻴت پﻪ ＇ﻪ ک‪ ３‬دی؟‬ ‫‪ .۵‬غرﻧﻲ ﻳخچالﻮﻧﻪ د افغاﻧستان پﻪ کﻮﻣﻮ سﻴﻤﻮ ک‪ ３‬شتﻮن لري؟ سﻢ ‪＄‬ﻮاب پﻪ ﻧ‪＋‬ﻪ ک‪７‬ئ‪.‬‬ ‫الف‪ -‬شﻤال ختﻴ‪＃‬‬

‫ب‪ -‬شﻤال لﻮﻳدﻳ‪＃‬‬

‫ج‪ -‬ختﻴ‪＃‬‬

‫د‪ -‬جﻨﻮب ختﻴ‪＃‬‬

‫‪ .٦‬ﻳخچالﻮﻧﻪ کﻮﻻی شﻲ ‪ .......................‬او حتا ‪ .......................‬لﻪ ‪＄‬ان سره‬ ‫ولﻴ‪８‬دوي‪.‬‬ ‫‪ .٧‬ﻳخچالﻲ ترسبات د ‪ .......................‬پﻪ ﻧاﻣﻪ ﻳادوي‪.‬‬ ‫‪ .٨‬د درو پر ﻣخ د ﻳخچالﻮﻧﻮ د حرکت پر ﻣﻬال کﻮﻣ‪ ３‬پروس‪ ３‬تر سره ک‪８５‬ي؟‬ ‫الف‪ -‬د درې تخرﻳب‬

‫ب‪ -‬د ﻣﻮادو لﻴ‪８‬دول‬

‫ج‪ -‬د ﻣﻮادو رسﻮب‬

‫د‪ -‬الف او ب‬

‫‪73‬‬

‫درﻳﻢ ＇پرکی‬ ‫د باد جﻴﻮﻟﻮجﻴکﻲ ﻓﻌاﻟﻴت‬ ‫ﻣﻮږ او تاسﻮ ！ﻮل دا طبﻴعﻲ پدﻳده پﻴژﻧﻮ حتا د ﻫغ‪ ３‬لﻪ ب‪５‬ﻼب‪５‬لﻮ ډولﻮﻧﻮ سره بلدﻳﻮ‪＄ ،‬کﻪ زﻣﻮږ د‬ ‫ﻫ‪５‬ﻮاد پﻪ زﻳاترو سﻴﻤﻮ ک‪ ３‬ب‪５‬ﻼب‪５‬ل بادوﻧﻪ لگﻴ‪８‬ي‪.‬‬ ‫د بادوﻧﻮ د سرعت پﻪ اړوﻧد ﻫﻢ ＇ﻪ ﻧا ＇ﻪ ﻣعلﻮﻣات لرئ او د سﻬار ﻣﻬال ﻧرۍ وږﻣﻪ‪ ،‬د ﻣﻨﻲ چ＂ک‬ ‫بادوﻧﻪ او د ژﻣﻲ د ﻣﻮسﻢ ساړه بادوﻧﻪ ﻣﻮلﻴدلﻲ دي‪ ،‬خﻮ لﻪ ﻧﻴکﻪ ﻣرغﻪ زﻣﻮږ پﻪ ﻫ‪５‬ﻮاد ک‪ ３‬ﻫغﻪ‬ ‫تﻮفاﻧﻮﻧﻪ چ‪ ３‬لﻮی وراﻧ‪ ９‬راﻣﻨ‪％‬تﻪ کﻮي شتﻮن ﻧﻪ لري‪.‬‬ ‫کﻪ ＇ﻪ ﻫﻢ د ژوﻧد پﻪ اوږدو ک‪ ３‬ﻫره ورځ د باد پدﻳده گﻮرئ او حس کﻮي ﻳ‪ ،３‬خﻮ＊اﻳﻲ د بادوﻧﻮ‬ ‫د جﻮړﻳدو‪ ،‬حرکت‪ ،‬فعالﻴت او تخرﻳب پﻪ اړوﻧد‬ ‫ﻣﻮ ﻣعلﻮﻣات کﻢ وي‪ .‬پﻪ دې درسﻲ ＇پرکﻲ ک‪３‬‬ ‫زﻳار اﻳستل شﻮی چ‪ ３‬د بادوﻧﻮ پﻪ اړه پﻪ ک‪ ３‬ډ‪４‬ر‬ ‫ﻣعلﻮﻣات ‪＄‬ای شﻲ‪ ،‬تر ＇ﻮ وکﻮﻻی شئ لﻪ ﻫغﻮ‬ ‫＇خﻪ گ＂ﻪ واخلئ او ﻫغﻪ پﻮ＊تﻨ‪ ３‬ﻣﻮ چ‪ ３‬د بادوﻧﻮ‬ ‫دجﻮړﻳدﻧ‪ ３‬او فعالﻴت پﻪ اړه پﻪ ذﻫﻦ ک‪ ３‬گر‪＄‬ﻲ‬ ‫آواري شﻲ‪.‬‬ ‫د باد جﻴﻮلﻮجﻴکﻲ فعالﻴت پر ډبرو د ﻫﻮا د جرﻳان‬ ‫لﻪ اغﻴزو سره ﻧژدې ت‪７‬او لري‪ .‬بادوﻧﻪ د خپل فعالﻴت‬ ‫پﻪ پاﻳلﻪ ک‪ ３‬د ډبرو د ﻣﻴده ک‪５‬دو او ＊ﻮﻳﻪ کﻴدو ﻻﻣل‬ ‫گر‪＄‬ﻲ او داﻧﻪ لروﻧکﻲ ﻣﻮاد لﻪ ﻳﻮه ‪＄‬اﻳﻪ بل ‪＄‬اې‬ ‫تﻪ ل‪８５‬دوي چ‪ ３‬بﻴا وروستﻪ دغﻪ لﻴ‪８‬دول شﻮي ﻣﻮاد‬ ‫د ‪＄‬ﻤک‪ ３‬پر ﻣخ او سﻤﻨدروﻧﻮ ک‪ ３‬د اوارو طبقﻮ (‪ )٣-١‬شکل‪ :‬د بادوﻧﻮ پﻪ وسط د ډبر و تخرﻳب‬

‫‪74‬‬

‫پﻪ ＇‪５‬ر رسﻮب کﻮي‪ .‬رسﻮبﻲ ﻣﻮاد ‪＄‬ﻴﻨ‪ ３‬وختﻮﻧﻪ د غﻮﻧ‪６‬ﻳﻮ او لﻮړو پﻪ ب‪２‬ﻪ پﻪ ‪＄‬اﻧگ‪７‬و سﻴﻤﻮ ک‪３‬‬ ‫！ﻮلﻴ‪８‬ي‪ .‬د باد جﻴﻮلﻮجﻴکﻲ فعالﻴت د باد لﻪ قﻮې او ډلﻮ سره ت‪７‬او لري‪ ،‬پﻪ ډ‪４‬رو حاﻻتﻮ ک‪ ３‬د باد د‬ ‫ﻣالﻴکﻮلﻮﻧﻮ حرکت ﻣستقﻴﻢ الخط او د ‪＄‬ﻤک‪ ３‬د ﻣخ سره ﻣﻮازي وي چ‪ ３‬دا ډول باد د ﻣعﻤﻮلﻲ‬ ‫باد پﻪ ﻧاﻣﻪ ﻳاد‪８４‬ي او داﻧﻪ لروﻧکﻲ ﻣﻮاد لرې وا！ﻦ تﻪ ل‪８５‬دوي‪.‬‬

‫د بادوﻧﻮ تخرﻳبﻲ ﻋﻤﻞ‬

‫(‪ )٣-٢‬شکل‪ :‬دﻳﻮن‬

‫د باد لﻪ تخرﻳبﻲ عﻤل ＇خﻪ ﻣﻮ ﻣﻮخﻪ د ﻫﻮا د جرﻳان د فشار پﻪ پاﻳلﻪ ک‪ ３‬د ډبرو تخرﻳب او ﻣﻴده‬ ‫ک‪５‬دل دي‪ .‬باد کﻮﻻی شﻲ ډبرې د ﻫغﻮ جاﻣدو ﻣﻮادو پﻪ ﻣرستﻪ چ‪ ３‬لﻪ ‪＄‬ان سره ﻳ‪ ３‬لﻴ‪８‬دوي تخرﻳب‬ ‫ک‪７‬ي دا ډول تخرﻳب د کﻮرﻳژن پﻪ ﻧاﻣﻪ ﻳادوي‪.‬‬ ‫د باد پﻪ واسطﻪ د تخرﻳب عﻤلﻴﻪ د غرﻧﻴﻮ سﻴﻤﻮ پﻪ ل‪ ８‬سﻮره درو‪ ،‬پﻪ گرﻣﻮ او سﻮ‪＄‬ﻮﻧکﻮ د ＊تﻮ او‬ ‫صحراگاﻧﻮ ک‪ ３‬پﻪ شدﻳده ب‪２‬ﻪ پراختﻴا لري‪ .‬باد کﻮﻻی شﻲ د ‪＄‬ﻤک‪ ３‬پر ﻣخ ژورې جﻮړې ک‪７‬ي چ‪３‬‬ ‫ﻳﻮه ب‪５‬لگﻪ ﻳ‪ ３‬د افغاﻧستان د ﻧاور پﻪ د＊تﻪ ک‪＊ ３‬ﻪ لﻴدل ک‪８５‬ي‪ ،‬د اوړي پﻪ ﻣﻮسﻢ ک‪ ３‬ډ‪４‬ري بﻮړبﻮ ک‪ ９‬پﻪ‬ ‫دې سﻴﻤﻮ ک‪ ３‬واقع ک‪８５‬ي ﻳعﻨ‪ ３‬شگ‪ ３‬او دوړې ﻫﻮا تﻪ پﻮرتﻪ کﻮي‪ .‬بادوﻧﻪ د دوړو او خاورو ذرې لﻪ‬ ‫تﻨگﻮ درو او تراﻧسپﻮرتﻲ ﻻرو (غﻴر اسفالتﻲ) اولﻪ ډ‪４‬رو ﻧﻮرو ‪＄‬اﻳﻮﻧﻮ ＇خﻪ پﻮرتﻪ کﻮي او بل ‪＄‬ای‬ ‫تﻪ ﻳ‪ ３‬ل‪８５‬دوي‪ .‬د لﻴ‪８‬دوﻧ‪ ３‬وا！ﻦ د باد پﻪ شدت او سرعت پﻮرې ت‪７‬او لري‪ .‬د باد دچ＂کﻮالﻲ کﻤ‪＋‬ت‬ ‫د ﻣﻮادو د ترسب ﻻﻣل گر‪＄‬ﻲ‪.‬‬ ‫شگ‪ ３‬د بادوﻧﻮ لﻪ ډ‪４‬رو ﻣﻬﻤﻮ رسﻮباتﻮ ＇خﻪ گ‪２‬ل ک‪８５‬ي چ‪ ３‬دوخت پﻪ تﻴرﻳدو سره د ‪＄‬ﻤک‪ ３‬پﻪ‬ ‫آوارو او صحراﻳﻲ سﻴﻤﻮ ک‪ ３‬ﻳﻮ پر بل باﻧدې را！ﻮلﻴ‪８‬ي اود شگﻮ ب‪５‬ﻼب‪５‬ل‪ ３‬کتل‪ ３‬جﻮړوي‪ ،‬پﻪ د＊تﻮ‬ ‫‪75‬‬

‫او صحراگاﻧﻮ ک‪ ３‬د شگﻮ د تجﻤعاتﻮ پﻪ ＇‪５‬ر د باد پﻪ واسطﻪ جﻮړ شﻮي شکلﻮﻧﻪ د دﻳﻮن او برخان‬ ‫پﻪ ﻧﻮﻣﻮﻧﻮ ﻳادوي‪.‬‬ ‫د باد پﻪ وسﻴﻠﻪ د ﻣﻮادو ﻟ‪８５‬دول‬ ‫باد کﻮﻻی شﻲ تخرﻳب شﻮي ﻣﻮاد‪ ،‬لکﻪ‪ :‬شگﻪ‪ ،‬د دوړو ذرې او شﻨﻴلﻲ پﻪ ب‪５‬ﻼب‪５‬لﻮ ب‪２‬ﻮ د ‪＄‬ﻤک‪ ３‬پر‬ ‫ﻣخ د کشﻮلﻮ او ﻳا پﻪ ﻫﻮا ک‪ ３‬د ﻻﻣبﻮ وﻫلﻮ پﻪ ب‪２‬ﻪ ول‪８５‬دوي‪ .‬کلﻪ کلﻪ پﻪ ﻫﻮا ک‪ ３‬ﻻﻣبﻮ وﻫﻮﻧکﻲ ﻣﻮاد‬ ‫چ‪ ３‬د بادوﻧﻮ پﻪ واسطﻪ ل‪８５‬دول ک‪８５‬ي‪ ،‬ډ‪４‬ر ﻣﻬال پﻪ ﻫﻮا ک‪ ３‬پاتﻲ ک‪８５‬ي اود سلگﻮﻧﻮ او زرگﻮﻧﻮ کﻴلﻮ‬ ‫ﻣترو وا！ﻦ پﻪ وﻫلﻮ پﻪ ب‪５‬ﻼب‪５‬لﻮ سﻴﻤﻮ ک‪ ３‬کﻴﻨﻲ او بادي رسﻮبات ﻣﻨ‪％‬تﻪ راوړي‪ ،‬د ب‪５‬لگ‪ ３‬پﻪ ډول‪:‬‬ ‫ﻫغﻪ شگ‪ ３‬او دوړې چ‪ ３‬د ﻣار‪－‬ﻮ او اربﻮ لﻪ د＊تﻮ ＇خﻪ د باد پﻮاسطﻪ پﻮرتﻪ شﻮي دي د ترکﻤﻨستان‬ ‫د قراقرم د＊ت‪ ３‬تﻪ ل‪８５‬دول شﻮي دي‪.‬‬ ‫د ﻫغﻮ دوړو کچﻪ چ‪ ３‬د باد پﻪ واسطﻪ د افرﻳقا د ﻳﻮې صحرا ＇خﻪ د کاﻧاري ！اپﻮگاﻧﻮ تﻪ ل‪８５‬دول‬ ‫شﻮي‪ ،‬ل‪ ８‬تر ل‪８‬ه ‪ ١٠‬ﻣﻴلﻴﻮﻧﻮ ！ﻨﻮ تﻪ رس‪８５‬ي‪.‬‬ ‫د رسﻮب پروسﻪ‪ :‬بادوﻧﻪ د ب‪５‬ﻼب‪５‬لﻮ ترکﻴبﻮﻧﻮ لروﻧک‪ ３‬داﻧ‪ ３‬لﻪ ‪＄‬ان سره ل‪８５‬دوی‪ .‬د خ＂ﻮ د چﻮﻧ‪ ３‬د‬ ‫ډبرو‪ ،‬د خاورو‪ ،‬د کﻮارتز‪ ،‬د فلدسپار ذری او‪ .‬ﻧﻮر د باد پﻪ واسط‪ ﾢ‬لﻪ ﻳﻮه ‪＄‬اﻳﻪ بل ‪＄‬ای تﻪ لﻴ‪８‬دول‬ ‫ک‪８５‬ي‪ .‬دوړې او شگ‪ ３‬چ‪ ３‬د بادوﻧﻮ پﻪ واسطﻪ ل‪８５‬دول ک‪８５‬ي‪ ،‬د ‪＄‬ﻤک‪ ３‬پر ﻣخ او ﻳا سﻤﻨدروﻧﻮ‬ ‫ک‪ ３‬لﻪ ﻧﻮرو ﻫغﻮ رسﻮباتﻮ سره چ‪ ３‬ﻫلتﻪ تشکﻴلﻴ‪８‬ي ﻣخلﻮط ک‪８５‬ي‪ ،‬خﻮ ډ‪４‬ر ﻣﻬال بادي ‪＄‬اﻧگ‪７‬ې‬ ‫رسﻮبات پﻪ وچﻪ ک‪ ３‬جﻮړ‪８４‬ي‪.‬‬ ‫بادي رسﻮبات لﻪ ﻧرﻣﻮ ډبرو او طبقﻮ ＇خﻪ شﻤﻴرل ک‪８５‬ي‪＄ ،‬کﻪ چ‪ ３‬د سﻤﻨتﻴشﻦ )‪(Cementetion‬‬ ‫عﻤلﻴﻪ پﻪ ک‪ ３‬ډ‪４‬ر ورو تر سره ک‪８５‬ي‪ .‬ﻫغﻮ شگﻮ چ‪ ３‬د بادي ل‪８５‬دوﻧ‪ ３‬پﻪ واسطﻪ ﻳ‪ ３‬رسﻮب ک‪７‬ي وي‪،‬‬ ‫ډ‪４‬ر ﻣﻬال د خ＂ﻮ او خاورو لروﻧک‪ ３‬وي‪ ،‬دغﻪ راز د ＊ﻮﻳﻪ او ＇ﻨ‪６‬و لروﻧکﻮ داﻧﻮ ب‪５‬ﻼب‪５‬ل ډولﻮﻧﻪ پﻪ‬ ‫ک‪ ３‬لﻴدل ک‪８５‬ي‪ .‬بادي رسﻮبات پﻪ غﻴر ﻣﻮازي ډول ﻣﻮقعﻴت ﻧﻴسﻲ او ډ‪４‬ر ﻣﻬال پﻪ ﻣاﻳل او ﻣﻮجﻲ‬ ‫شکل لﻴدل ک‪８５‬ي‪.‬‬

‫‪76‬‬

‫د درﻳﻢ ＇پرکﻲ ﻋﻤده ！کﻲ‬ ‫بادوﻧﻪ دخپل فعالﻴت پﻪ ترڅ ک‪ ３‬د ډبرو د ﻣﻴده ک‪５‬دو او ＊ﻮﻳﻪ ک‪５‬دو ﻻﻣل گر‪＄‬ﻲ‪ ،‬داﻧﻪ لروﻧکﻲ‬ ‫ﻣﻮاد لﻪ ﻳﻮه ‪＄‬اﻳﻪ بل ‪＄‬ای تﻪ ل‪８５‬دوي چ‪ ３‬بﻴا وروستﻪ ل‪８５‬دول شﻮي ﻣﻮاد رسﻮب کﻮي‪.‬‬ ‫رسﻮبﻲ ﻣﻮاد کلﻪ کلﻪ د غﻮﻧ‪６‬ﻳﻮ او لﻮړو پﻪ ＇‪５‬ر را！ﻮلﻴ‪８‬ي‪.‬‬ ‫د باد جﻴﻮلﻮجﻴکﻲ فعالﻴت د باد د قﻮې او ډول پﻮرې ت‪７‬او لري‪.‬‬ ‫د باد پﻪ واسطﻪ د تخرﻳب لﻪ عﻤلﻴ‪＇ ３‬خﻪ ﻣﻮ ﻣﻮخﻪ داده چ‪ ３‬د ﻫﻮا د جرﻳان د فشار پﻪ پاﻳلﻪ‬ ‫ک‪ ３‬ډبري ﻣﻴده او تخرﻳب‪８‬ي‪.‬‬ ‫بادوﻧﻪ د دوړو او خاورو ذرې لﻪ تﻨگﻮ درو او تراﻧسپﻮرتﻲ خاﻣﻮ سرکﻮﻧﻮ (غﻴر اسفالتﻲ) ＇خﻪ‬ ‫او ﻫﻤداراز د چﻮﻧ‪ ３‬ډبری‪ ،‬خاورې‪،‬کﻮارتز‪ ،‬فلدسپاروﻧﻪ او ﻧﻮرو ذرې د باد پﻪ واسطﻪ لﻪ ﻳﻮه ‪＄‬اﻳﻪ‬ ‫بل ‪＄‬ای تﻪ ل‪８５‬دوي‪.‬‬ ‫باد کﻮﻻی شﻲ تخرﻳب شﻮي تﻮکﻲ‪ ،‬لکﻪ‪ :‬شگ‪ ،３‬د دوړو ذرې او حتا شﻨﻴلﻲ پﻪ ب‪５‬ﻼب‪５‬لﻮ ب‪２‬ﻮ د‬ ‫‪＄‬ﻤک‪ ３‬پر ﻣخ کشﻮلﻮ او ﻳا پﻪ ﻫﻮاک‪ ３‬دﻻﻣبﻮ وﻫلﻮ پﻪ ب‪２‬ﻪ ول‪８５‬دوي‪.‬‬ ‫بادي رسﻮبات ﻧرﻣ‪ ３‬ډبرې او طبق‪ ３‬دي‪＄ ،‬کﻪ چ‪ ３‬د سﻤﻨتﻴشﻦ عﻤلﻴﻪ پﻪ ک‪ ３‬ډ‪４‬ره ورو تر سره‬ ‫ک‪８５‬ي‪.‬‬

‫‪77‬‬

‫د ＇پرکﻲ پﻮ＊تﻨ‪３‬‬ ‫‪ .١‬بادوﻧﻪ د خپل فعالﻴت پﻪ ترڅ ک‪ ３‬د کﻮﻣﻮ پروسﻮ د راﻣﻨ‪％‬تﻪ ک‪５‬دو ﻻﻣل گر‪＄‬ﻲ؟‬ ‫‪ .٢‬أﻳا بادوﻧﻪ کﻮﻻی شﻲ د ‪＄‬ﻤک‪ ３‬پر ﻣخ ژورې جﻮړې ک‪７‬ي؟ د ﻳﻮ ﻣثال پﻪ ډول ﻳ‪ ３‬واضح‬ ‫ک‪７‬ئ‪.‬‬ ‫‪ .٣‬ﻫغﻪ کﻮم ﻣﻮاد دي چ‪ ３‬بادوﻧﻪ ﻳ‪ ３‬لﻪ ‪＄‬ان سره ل‪８５‬دوي او بﻴا د بادي رسﻮباتﻮ د جﻮړﻳدو ﻻﻣل‬ ‫گر‪＄‬ﻲ؟‬ ‫‪ .۴‬پﻪ شگلﻨﻮ د＊تﻮ ک‪ ３‬د باد پﻪ واسطﻪ د شگﻮ ＇خﻪ جﻮړ شﻮي شکلﻮﻧﻪ پﻪ کﻮﻣﻮ ﻧﻮﻣﻮﻧﻮ ﻳاد‪８４‬ي؟‬ ‫‪ .۵‬د باد پﻪ واسطﻪ د تخرﻳب شﻮو ﻣﻮادو ل‪８５‬دول ＇ﻪ ډول تر سره ک‪８５‬ي؟‬ ‫‪ .٦‬بادوﻧﻪ کﻮم ډول ﻣﻮاد ډ‪４‬ر لرې وا！ﻦ تﻪ ل‪８５‬دوﻻی شﻲ؟ ب‪５‬لگ‪ ３‬ﻳ‪ ３‬و＊اﻳئ‪.‬‬ ‫‪ .٧‬د ﻫغﻮ دوړو کچﻪ چ‪ ３‬د باد پﻪ واسطﻪ د افرﻳقا د لﻮﻳ‪ ３‬صحرا ＇خﻪ د ‪....................‬‬ ‫！اپﻮگاﻧﻮ تﻪ ل‪８５‬دول شﻮي ل‪ ８‬تر ل‪８‬ه ‪！ ....................‬ﻨﻮ تﻪ رس‪８５‬ي‪.‬‬ ‫‪ .٨‬بادوﻧﻪ د ‪ ....................‬داﻧ‪ ３‬لﻪ ‪＄‬ان سره ل‪８５‬دوي د ‪.................... ....................‬‬ ‫او ﻧﻮر د باد پﻪ واسطﻪ لﻪ ﻳﻮه ‪＄‬اﻳﻪ بل ‪＄‬ای تﻪ ل‪８５‬دول ک‪８５‬ي‪.‬‬ ‫‪ .٩‬د باد رسﻮبات لﻪ‪:‬‬ ‫الف‪ -‬کلکﻮ ډبرو ＇خﻪ عبارت دي‬

‫ب‪ -‬ﻧرﻣﻮ ډبرو ＇خﻪ عبارت دي‬

‫ج‪ -‬ﻣتراکﻤﻮ ډبرو ＇خﻪ عبارت دي‬

‫د‪！ -‬ﻮل ‪＄‬ﻮابﻮﻧﻪ سﻢ دي‬

‫‪ .١٠‬د باد پﻪ واسطﻪ دﻣﻮادو د ل‪８５‬دوﻧ‪ ３‬وا！ﻦ د کﻮﻣﻮ ﻻﻧدﻳﻨﻴﻮ ﻻﻣلﻮﻧﻮ سره ت‪７‬او لري؟‬ ‫الف‪ -‬چ＂کﻮالﻲ او شدت‬

‫ب‪ -‬سﻴﻤﻪ او ﻣحل‬

‫ج‪ -‬د باد ډول‬

‫د‪ -‬ﻫ‪ ＆５‬ﻳﻮ‬

‫‪78‬‬

‫＇ﻠﻮرﻣﻪ برخﻪ‬ ‫پﻠﻴت تکتﻮﻧﻴک‬ ‫تکتﻮﻧﻴکﻲ حرکتﻮﻧﻪ د داخلﻲ قﻮو تر اغﻴز ﻻﻧدې د ‪＄‬ﻤک‪ ３‬د قشر د ﻣﻮادو لﻪ بﻲ ‪＄‬اﻳﻪ کﻴدو ＇خﻪ‬ ‫عبارت دي‪ ،‬دغﻪ حرکتﻮﻧﻪ د ‪＄‬ﻤک‪ ３‬د قشر پﻪ لﻮﻣ‪７‬ﻧﻴﻮ جﻮړ＊تﻮﻧﻮ ک‪ ３‬د بدلﻮﻧﻮﻧﻮ د راﻣﻨ‪％‬تﻪ ک‪５‬دو‬ ‫ﻻﻣل گر‪＄‬ﻲ او ﻧﻮي جﻮړ＊تﻮﻧﻪ راﻣﻨ‪％‬تﻪ کﻮي او لﻪ ﻫﻤدې اﻣلﻪ ﻫغﻮی د جﻮړوﻧکﻮ حرکتﻮﻧﻮ پﻪ‬ ‫ﻧاﻣﻪ ﻳادوي‪ ،‬ﻧﻮ＊ﻪ بﻪ وي چ‪ ３‬تر ﻫر ＇ﻪ دﻣخﻪ د ‪＄‬ﻤک‪ ３‬د جﻮړ＊ت پﻪ اړوﻧد خپل ﻣعلﻮﻣات ډ‪４‬ر‬ ‫ک‪７‬و‪ ،‬تر ＇ﻮ وکﻮﻻی شﻮ د داخلﻲ قﻮو پﻪ اړوﻧد چ‪ ３‬د تکتﻮﻧﻴکﻲ حرکتﻮﻧﻮ د راﻣﻨ‪％‬تﻪ ک‪５‬دو ﻻﻣل‬ ‫گر‪＄‬ﻲ ＊ﻪ فکر وک‪７‬ی شﻮ‪＇ .‬رگﻨده ده چ‪ ３‬تاسﻮ لﻪ ‪＄‬ﻤک‪ ３‬سره آشﻨا ﻳاست‪＄ ،‬کﻪ پر ﻫغ‪ ３‬ژوﻧد‬ ‫کﻮئ‪ ،‬خﻮ ډ‪４‬رې پﻮ＊تﻨ‪ ３‬درسره شتﻪ چ‪ ３‬غﻮاړئ ‪＄‬ﻮابﻮﻧﻪ ﻳ‪ ３‬پﻴدا ک‪７‬ئ‪.‬‬ ‫آﻳا پﻮﻫﻴ‪８‬و چ‪ ３‬د ‪＄‬ﻤک‪ ３‬قشر لﻪ کﻮﻣﻮ طبقﻮ ＇خﻪ جﻮړ شﻮې دی؟‬ ‫آﻳا د ‪＄‬ﻤک‪ ３‬د ﻫست‪ ３‬اود ﻫست‪ ３‬د پﻮښ (ﻣاﻧتل) پﻪ اړوﻧد ﻣعلﻮﻣات لرئ؟‬ ‫کﻪ چ‪５‬رې غﻮاړئ د پﻮرتﻨﻴﻮ پﻮ＊تﻨﻮ ‪＄‬ﻮابﻮﻧﻪ پﻴدا ک‪７‬ئ د دې برخ‪ ３‬د لﻮﻣ‪７‬ي ＇پرکﻲ ﻣطلبﻮﻧﻮ تﻪ‬ ‫ﻣراجعﻪ وک‪７‬ئ او خپل ﻣعلﻮﻣات ډ‪４‬ر ک‪７‬ئ‪.‬‬

‫‪79‬‬

‫ﻟﻮﻣ‪７‬ی ＇پرکی‬ ‫د‪＄‬ﻤک‪ ３‬ﻃبﻘﻪ بﻨدي‬ ‫آﻳا پﻮﻫﻴ‪８‬ئ ‪＄‬ﻤکﻪ لﻪ ب‪５‬ﻼب‪５‬لﻮ طبقﻮ ＇خﻪ چ‪ ３‬ﻳﻮ ډول ترکﻴب ﻧﻪ لري‪ ،‬جﻮړه شﻮې ده؟‬ ‫آﻳا د ‪＄‬ﻤک‪ ３‬د قشر پﻪ اړه چ‪ ３‬لﻪ درﻳﻮ ب‪５‬ﻼب‪５‬لﻮ طبقﻮ ＇خﻪ جﻮړ شﻮې‪ ،‬ﻣعلﻮﻣات لرئ؟‬ ‫د ‪＄‬ﻤک‪ ３‬قشر ﻧاﻣتجاﻧس ترکﻴب لري چ‪ ３‬د ژوروالﻲ پر بﻨس＀ پر درﻳﻮ طبقﻮ وﻳشل شﻮې‪ :‬رسﻮبﻲ‬ ‫طبقﻪ (پﻮرتﻨ‪ ،)９‬گراﻧﻴتﻲ طبقﻪ (ﻣﻨ‪％‬ﻨ‪ )９‬او بزالتﻲ طبقﻪ (＊کتﻨ‪.)９‬‬

‫رسﻮبﻲ ﻃبﻘﻪ‬ ‫رسﻮبﻲ طبقﻪ لﻪ ﻧرﻣﻮ او تﻴتﻮ ډبرو ＇خﻪ جﻮړه شﻮې ده‪ ،‬د دې طبق‪ ３‬ډبرې پﻪ اوبﻮ ک‪ ３‬د ﻣﻮادو د‬ ‫کلکﻮ ذرو د رسﻮب پﻪ پاﻳلﻪ ک‪ ３‬او ﻫﻢ د ﻫﻮاﻳﻲ شراﻳطﻮ پر بﻨس＀ جﻮړ‪８４‬ي‪ .‬د رسﻮبﻲ ډبرو طبق‪３‬‬ ‫پﻪ ﻣﻮازي تﻮگﻪ ﻳﻮ پر بل واقع ک‪８５‬ي‪ .‬د رسﻮبﻲ ډبرو کثافت لﻪ ‪＇ 1.057‬خﻪ تر ‪－ 2.65‬راﻣﻪ پر‬ ‫ساﻧتﻲ ﻣتر ﻣکعب بدلﻮن ﻣﻮﻣﻲ‪ .‬د رسﻮبﻲ ډبرو پﻴ‪７‬والی ﻫﻢ پﻪ فﻮق العاده ډول بدلﻴدوﻧکی حالت‬ ‫لري چ‪ ３‬لﻪ ＇ﻮ ساﻧتﻲ ﻣترو ＇خﻪ تر ‪ ١٠‬او ‪ ١۵‬کﻴلﻮ ﻣترو پﻮرې رس‪８５‬ي او پﻪ ‪＄‬ﻴﻨﻮ ‪＄‬اﻳﻮﻧﻮ ک‪３‬‬ ‫حتا دا طبقﻪ ﻫ‪ ＆５‬ﻧﻪ لﻴدل ک‪８５‬ي‪.‬‬

‫گراﻧﻴتﻲ ﻃبﻘﻪ‬ ‫پﻪ تﻴرو لﻮستﻮﻧﻮک‪ ３‬ﻣﻮ د ډبرو پﻪ اړوﻧد ﻣعلﻮﻣات تر ﻻسﻪ ک‪７‬ی او د ﻫغﻮ ب‪５‬ﻼب‪５‬ل ډولﻮﻧﻪ ﻣﻮ وپﻴژﻧدل‪.‬‬ ‫د ‪＄‬ﻤک‪ ３‬د قشر گراﻧﻴتﻲ طبقﻪ ﻫﻢ لﻪ ډبرو ＇خﻪ جﻮړه شﻮې چ‪ ３‬ﻣگﻤاتﻴکﻲ او ﻣتحﻮلﻪ ډبرې ﻳ‪３‬‬ ‫‪80‬‬

‫بﻨس＀ جﻮړوي‪ .‬دگراﻧﻴتﻲ طبق‪ ３‬پﻴ‪７‬والی ډ‪４‬ر بدلﻴدوﻧکی دي اولﻪ ﻳﻮ کﻴلﻮ ﻣتر ＇خﻪ تر ‪ ٢٠‬او ‪۴٠‬‬ ‫کﻴلﻮ ﻣتروپﻮرې رس‪８５‬ي‪ ،‬خﻮ پﻪ سﻤﻨدري ژورو ک‪ ３‬گراﻧﻴ＂ﻲ طبقﻪ بﻴخﻲ لﻪ ﻣﻨ‪％‬ﻪ ‪＄‬ﻲ‪.‬‬ ‫د دې طبق‪ ３‬د عﻤده ډبرو کثافت لﻪ ‪＇ ٢.۵٦‬خﻪ تر‪－ ٢.٧٠‬راﻣﻪ پر ساﻧتﻲ ﻣتر ﻣکعب تﻪ رسﻴ‪８‬ي‪.‬‬ ‫د دې طبق‪ ３‬پﻪ ﻻﻧدﻳﻨﻲ سرحد ک‪ ３‬د تﻮدوخ‪ ３‬درجﻪ د ساﻧتﻲ گراد ‪ ١٠٠٠‬درجﻮ او فشار ‪٩٨١‬‬ ‫ﻣﻴگا پاسکال ﻳا ‪ ١٠٠٠‬اتﻤﻮسفﻴرو تﻪ پﻮرتﻪ ک‪８５‬ي‪ .‬د گراﻧﻴتﻲ طبق‪ ３‬ﻻﻧدې سرحد د کﻨراد پﻪ ﻧاﻣﻪ‬ ‫ﻳادوي‪.‬‬

‫بزاﻟتﻲ ﻃبﻘﻪ‬ ‫دا طبقﻪ ډ‪４‬ره پراخﻪ ده اود ‪＄‬ﻤک‪ ３‬د قشر پﻪ ！ﻮلﻮ برخﻮ ک‪ ３‬شتﻮن لري‪ ،‬پﻴ‪７‬والی ﻳ‪ ３‬لﻪ ‪＇ ٨‬خﻪ تر‬ ‫‪ ٣٠‬کﻴلﻮ ﻣترو پﻮرې رس‪８５‬ي‪ .‬د دې طبق‪ ３‬فزﻳکﻲ ‪＄‬اﻧگ‪７‬تﻴاوې د بزالت ډبرو تﻪ ورتﻪ والی لري‪ .‬د‬ ‫بزالتﻲ طبق‪ ３‬کثافت تر ‪ 3.3‬گراﻣﻪ پر ساﻧتﻲ ﻣکعب پﻮرې زﻳات‪８５‬ي‪ .‬د دې طبق‪ ３‬ﻻﻧدﻳﻨی سرحد د‬ ‫‪＄‬ﻤک‪ ３‬د قشر د ﻻﻧدﻳﻨﻲ سرحد ‪ ١‬پﻪ تﻮگﻪ ﻣﻨل شﻮی او د ﻣﻮﻫﻮ ﻳا ‪ M‬سرحد پﻪ ﻧاﻣﻪ ﻳاد‪８４‬ي‪.‬‬ ‫د ﻫست‪ ３‬پﻮښ (ﻣاﻧتﻞ)‬ ‫د ﻫستﻲ پﻮښ ﻳا ﻣاﻧتل طبقﻪ لﻪ ‪＇ ٨‬خﻪ تر ‪ ٨٠‬کﻴلﻮ ﻣترو او حتا تر ‪ ٢٩٠٠‬کﻴلﻮ ﻣترو ژوروالﻲ‬ ‫پﻮرې ﻣﻮقعﻴت او غﻴر ﻣتجاﻧس ‪＄‬اﻧ‪７／‬تﻴا لري‪ .‬پﻪ ﻣاﻧتل ک‪ ３‬د ﻣﻮادو فزﻳکﻲ ‪＄‬اﻧگ‪７‬تﻴاوې‪ ،‬لکﻪ‪:‬‬ ‫کثافت‪ ،‬د تﻮدوخ‪ ３‬درجﻪ او فشار‪ ،‬د ژوروالﻲ پﻪ ډ‪４‬رﻳدو سره بدلﻮن ﻣﻮﻣﻲ‪ ،‬پﻪ غالب ا！کل دا ﻣاده‬ ‫د ﻫست‪ ３‬پﻪ پﻮښ ک‪ ３‬ډ‪４‬ر ﻣﻬال پﻪ جاﻣد حالت لﻴدل ک‪８５‬ي اود پﻮرتﻨ‪ ９‬برخ‪ ３‬د تﻮدوخ‪ ３‬درجﻪ ﻳ‪３‬‬ ‫پﻪ ‪ ١٠٠‬ک‪５‬لﻮ ﻣترو ژوروالﻲ ک‪ ３‬ل‪ ８‬تر ل‪８‬ه لﻪ ‪＇ ١۴٠٠‬خﻪ تر ‪ ١۵٠٠‬د ساﻧتﻲ گراد درجﻮ تﻪ رس‪８５‬ي‪،‬‬ ‫چ‪ ３‬بﻴا وروستﻪ د ژوروالﻲ پﻪ ډ‪４‬رﻳدو سره ﻳ‪ ３‬د تﻮدوخ‪ ３‬درجﻪ ﻫﻢ ورو ورو زﻳاتﻮالی ﻣﻮﻣﻲ‪ .‬د ﻣﻨ＂ل‬ ‫پﻪ ډ‪４‬رو ژورو برخﻮ ک‪ ３‬د فشار کچﻪ سلگﻮﻧﻮ زرو او ﻳا ﻣﻴلﻴﻮﻧﻮﻧﻮ اتﻤﻮسفﻴرو تﻪ رس‪８５‬ي‪.‬‬ ‫‪ -١‬د ﻣﻮﻫﻮ سرحد د ﻳﻮ‪－‬ﻮسﻼوي (چ‪ ３‬اوس د سربستان پﻪ ﻧاﻣﻪ ﻳاد‪８４‬ي) پﻮه (ﻣﻮﻫﻮ اوﻳجﻴج) پﻪ‬ ‫‪ ١٩۵٩‬م‪ .‬کال ک‪！ ３‬اکلی دی او پﻪ ﻧاﻣﻪ ﻳ‪ ３‬ﻳاد شﻮی دی‪.‬‬

‫‪81‬‬

‫د ‪＄‬ﻤک‪ ３‬ﻫستﻪ‬ ‫اﻧسان ﻧﻪ شﻲ کﻮﻻی ﻧﻴغ پﻪ ﻧﻴغﻪ د ‪＄‬ﻤک‪ ３‬ﻫست‪ ３‬تﻪ ﻻس رسی پﻴدا ک‪７‬ي‪ .‬د ‪＄‬ﻤک‪ ３‬د ﻫست‪ ３‬پﻪ‬ ‫اړوﻧد ！ﻮل اطﻼعات او ﻣعلﻮﻣات د ا！کلﻮﻧﻮ او فرضﻴﻮ پر بﻨس＀ استﻮار دي‪.‬‬ ‫د ‪＄‬ﻤک‪ ３‬د ﻫستﻲ ！ﻮل‪ ３‬فزﻳکﻲ ‪＄‬اﻧگ‪７‬تﻴاوې لﻪ چاپﻴر قشر ＇خﻪ شدﻳد تﻮپﻴر لري‪ .‬د ‪＄‬ﻤک‪３‬‬ ‫پﻪ ﻫستﻪ ک‪ ３‬فشار ﻣﻴلﻴﻮﻧﻮ اتﻤﻮسفﻴرو تﻪ رس‪８５‬ي‪ ،‬پﻪ ﻫستﻪ ک‪ ３‬د ﻣﻮادو کثافت د ‪ ١٧.٩‬گراﻣﻪ‬ ‫پر ساﻧتﻲ ﻣتر ﻣکعب پﻪ شاوخﻮا ک‪ ３‬او د تﻮدوخ‪ ３‬درجﻪ د ساﻧتﻲ گراد لﻪ ‪ ٢٠٠٠‬درجﻮ ＇خﻪ‬ ‫زﻳات‪８５‬ي‪.‬‬ ‫قاره ﻳﻲ قشر‬ ‫لﻴتﻮسفﻴر‬

‫سﻤﻨدري قشر‬

‫پﻮرتﻨی ﻣاﻧتل‬

‫ﻣاﻧتل‬

‫ﻻﻧدﻳﻨی ﻣاﻧتل‬

‫بﻬرﻧ‪ ９‬ﻫستﻪ‬

‫داخلﻲ ﻫستﻪ‬

‫(‪ )١-١‬شکل‪ :‬د ‪＄‬ﻤک‪ ３‬طبقﻲ‬

‫‪82‬‬

‫د＇پرکﻲ ﻋﻤده ！کﻲ‬ ‫د ‪＄‬ﻤک‪ ３‬قشر ﻧا ﻣتجاﻧس ترکﻴب لري او لﻪ درﻳﻮ طبقﻮ‪ :‬رسﻮبﻲ‪ ،‬گراﻧﻴ＂ﻲ او بزالتﻲ ＇خﻪ‬ ‫جﻮړه شﻮې ده‪.‬‬ ‫د رسﻮبﻲ طبق‪ ３‬ډبرې پﻪ ﻣﻮازي تﻮگﻪ ﻳﻮ پر بل واقع ک‪８５‬ي‪.‬‬ ‫درسﻮبﻲ طبق‪ ３‬پﻴ‪７‬والﻲ لﻪ ＇ﻮ ساﻧتﻲ ﻣترو ＇خﻪ تر ‪ ١٠‬او ‪ ١۵‬کﻴلﻮ ﻣتروپﻮرې رس‪８５‬ي‪.‬‬ ‫ﻣاﻧتل د ‪＄‬ﻤک‪ ３‬لﻪ ‪＇ ٨‬خﻪ تر ‪ ٨٠‬او تر ‪ ٢٩٠٠‬کﻴلﻮ ﻣترو ژوروالﻲ ک‪ ３‬ﻣﻮقعﻴت لري‪.‬‬ ‫د ﻣاﻧتل طبقﻪ د ﻣتجاﻧس ترکﻴب لروﻧک‪ ３‬ده‪.‬‬ ‫د ﻫست‪ ３‬پﻮښ ډ‪４‬ر ﻣﻬال جاﻣد حالت لري او پﻪ ‪ ١٠٠‬ک‪５‬لﻮ ﻣتره ژوروالﻲ ک‪ ３‬ﻳ‪ ３‬د پﻮرتﻨ‪ ９‬برخ‪３‬‬ ‫د تﻮدوخ‪ ３‬درجﻪ د ساﻧتﻲ گراد لﻪ ‪＇ ١۴٠٠‬خﻪ تر ‪ ١۵٠٠‬درجﻮ پﻮرې رس‪８５‬ي‪.‬‬ ‫د ‪＄‬ﻤک‪ ３‬د ﻫست‪ ３‬پﻪ اړوﻧد د اﻧسان ﻣعلﻮﻣات د ا！کلﻮﻧﻮ او فرضﻴﻮ پر بﻨس＀ استﻮار دی‪.‬‬ ‫د ﻫست‪ ３‬فزﻳکﻲ ‪＄‬اﻧگ‪７‬تﻴاوې د چاپﻴر قشر سره ډ‪４‬ر تﻮپﻴر لري‪.‬‬ ‫د ‪＄‬ﻤک‪ ３‬د ﻫست‪ ３‬کثافت د ‪ 17.9‬گراﻣﻪ پر ساﻧتﻲ ﻣتر ﻣکعب پﻪ شاوخﻮا ک‪ ３‬او تﻮدوخﻪ ﻳ‪３‬‬ ‫د ساﻧتﻲ گراد لﻪ ‪ ٢٠٠٠‬درجﻮ ＇خﻪ زﻳاتﻪ ده‪.‬‬

‫‪83‬‬

‫د ＇پرکﻲ پﻮ＊تﻨ‪３‬‬ ‫‪ .١‬د ‪＄‬ﻤک‪ ３‬قشر لﻪ ＇ﻮ طبقﻮ ＇خﻪ جﻮړه شﻮې‪ ،‬ﻧﻮﻣﻮﻧﻪ ﻳ‪ ３‬واخلئ؟‬ ‫‪ .٢‬د رسﻮبﻲ او گراﻧﻴ＂ﻲ طبقﻮ پﻴ‪７‬والی ＇ﻮﻣره دی؟ پﻪ ترتﻴب سره ﻳ‪ ３‬وواﻳئ‪.‬‬ ‫‪ .٣‬د ‪＄‬ﻤک‪ ３‬د ﻫست‪ ３‬پﻮښ ﻳا ﻣاﻧتل پﻪ کﻮم ژوروالﻲ ک‪ ３‬ﻣﻮقعﻴت لري او د تﻮدوخ‪ ３‬درجﻪ ﻳ‪３‬‬ ‫＇ﻮﻣره ده؟‬ ‫‪ .۴‬د ‪＄‬ﻤک‪ ３‬پﻪ ﻫستﻪ ک‪ ３‬فشار ＇ﻮﻣره دی؟‬ ‫‪ .۵‬د ‪＄‬ﻤک‪ ３‬د قشر او ﻫست‪ ３‬د کثافت پﻪ اړوﻧد ﻣعلﻮﻣات ورک‪７‬ئ‪.‬‬ ‫‪ .٦‬ول‪ ３‬اﻧسان ﻧﻪ شﻲ کﻮﻻی ﻧﻴغ پﻪ ﻧﻴغﻪ د ‪＄‬ﻤک‪ ３‬ﻫست‪ ３‬تﻪ ﻻس رسی پﻴدا ک‪７‬ي؟‬ ‫‪ .٧‬ﻣاده د ﻫست‪ ３‬پﻪ پﻮښ ک‪ ３‬کﻮم ﻻﻧدﻳﻨی حالت لري؟‬ ‫الف‪ -‬ﻣاﻳع‬

‫ب‪ -‬جاﻣد‬

‫ج‪ -‬ﻣاﻳع او جاﻣد‬

‫د‪ -‬گازي‬

‫‪ .٨‬د ‪＄‬ﻤک‪ ３‬د قشر ﻻﻧدﻳﻨی سرحد پﻪ کﻮم ﻧﻮم ﻳادوي؟‬ ‫الف‪ -‬ﻣﻮﻫﻮ‬

‫ب‪ -‬کﻨراد‬

‫ج‪ -‬ﻣﻮﻫﻮرو ﻳچﻴچ‬

‫د‪ -‬ﻫ‪ ＆５‬ﻳﻮ‬

‫‪ .٩‬د گراﻧﻴ＂ﻲ طبق‪ ３‬پﻪ ﻻﻧدﻳﻨﻲ سرحد ک‪ ３‬د تﻮدوخ‪ ３‬کچﻪ ＇ﻮﻣره ده؟‬ ‫الف‪، 1000o C -‬‬

‫ب‪، 900o C -‬‬

‫ج‪500o C -‬‬

‫او‬

‫د‪1500o C -‬‬

‫‪ .١٠‬رسﻮبﻲ طبقﻪ لﻪ ‪ .............................‬ډبرو ＇خﻪ جﻮړه شﻮې ده‪.‬‬

‫‪84‬‬

‫دوﻳﻢ ＇پرکﻲ‬ ‫د وچﻮ ﻟﻴرې ک‪５‬دل‬ ‫پﻮﻫ‪８５‬و چ‪ ３‬وچ‪ ３‬د حرکت پﻪ حال ک‪ ３‬دي‪＄ ،‬کﻪ د ‪＄‬ﻤک‪ ３‬د قشر حرکتﻮﻧﻪ اود ﻣگﻤا فعالﻴت‬ ‫د ‪＄‬ﻤک‪ ３‬پﻪ تکاﻣل او پر ﻣختگ ک‪ ３‬ﻳﻮ عﻤده فکتﻮر گ‪２‬ل ک‪８５‬ي او د ب‪５‬ﻼب‪５‬لﻮ جﻮړ＊تﻮﻧﻮ‪ ،‬لکﻪ‪:‬‬ ‫غروﻧﻮ د سﻤﻨدروﻧﻮ د ﻧﻮي قشرد جﻮړﻳدو او ﻧﻮرو د راﻣﻨ‪％‬تﻪ ک‪５‬دو ﻻﻣل گر‪＄‬ﻲ‪ .‬أﻳا غﻮاړئ د وچﻮ‬ ‫د حرکت پﻪ اړوﻧد ﻣعلﻮﻣات ترﻻسﻪ ک‪７‬ئ؟‬ ‫آﻳا پﻮﻫﻴ‪８‬ئ چ‪ ３‬د حرکت پﻮاسطﻪ پلﻴ＂ﻮﻧﻪ‪ ،‬ﻧﻮې وچ‪ ،３‬سﻤﻨدرگﻲ‪ ،‬سﻤﻨدروﻧﻪ‪ ،‬غروﻧﻪ او سﻤﻨدري‬ ‫لﻮی ژوري ﻣﻴﻨ‪％‬تﻪ را‪＄‬ﻲ‪.‬‬ ‫کﻪ د دې ＇پرکﻲ ﻣطلبﻮﻧﻮ تﻪ ﻣراجعﻪ وک‪７‬ئ د پﻮرتﻨ‪ ９‬ﻣﻮضﻮع پﻪ ﻫکلﻪ بﻪ ډ‪４‬ر ﻣعلﻮﻣات ﻻستﻪ‬ ‫راوړئ‪.‬‬ ‫د وچﻮ حرکت‬ ‫پﻪ ‪ ١٩١۵‬م‪ .‬کال ک‪ ３‬ﻳﻮ آلﻤاﻧﻲ پﻮه (وگﻨر) د ﻫغﻮ شﻮاﻫدو پﻪ ر‪１‬ا ک‪ ３‬چ‪ ３‬ﻻس تﻪ ﻳ‪ ３‬راوړي وو‪،‬‬ ‫ووﻳل چ‪ ３‬ل‪ ８‬تر ل‪８‬ه ‪ ٢٠٠‬ﻣﻴلﻴﻮﻧﻪ کالﻪ پخﻮا ！ﻮل‪ ３‬وچ‪ ３‬سره ﻳﻮ ‪＄‬اي وي او ﻳﻮه واحده وچﻪ ﻳ‪ ３‬چ‪３‬‬ ‫د پﻨگﻴا )‪ (Pangaea‬پﻪ ﻧاﻣﻪ ﻳادﻳده‪ ،‬جﻮړه ک‪７‬ي وه‪.‬‬ ‫دا لﻮﻳﻪ وچﻪ ورو ورو پﻪ دوه لﻮﻳﻮ وچﻮ ووﻳشل شﻮه او لﻪ ﻣﻴلﻴﻮﻧﻮﻧﻮ کلﻮﻧﻮ وروستﻪ ﻫره ﻳﻮه ﻳ‪！ ３‬ﻮ！‪３‬‬ ‫！ﻮ！‪ ３‬او ﻧﻨﻨ‪ ９‬وچ‪＄ ３‬ﻴﻨﻲ جﻮړي شﻮي دي‪.‬‬ ‫کﻪ ＇ﻪ ﻫﻢ وگﻨر د خپلﻮ وﻳﻨاوو لپاره ＊ﻪ دلﻴلﻮﻧﻪ وړاﻧدې ک‪７‬ي وو‪ ،‬خﻮ دﻫغﻪ ﻣﻬال د پﻮﻫاﻧﻮ د شدﻳد‬ ‫ﻣخالفت سره ﻣخاﻣخ شﻮ‪.‬‬ ‫ﻫغﻪ دﻻﻳل چ‪ ３‬وگﻨر د خپل ادعا د ثبﻮت لپاره وړاﻧدې ک‪７‬ي وو‪ ،‬د وچﻮ پﻪ دواړو خﻮاوو ک‪ ３‬د فسﻴلﻮﻧﻮ‬ ‫ﻳﻮ ډول والی‪ ،‬د دواړو خﻮاوو د ډبرو ورتﻪ والی او د دواړو خﻮاوو د ＇ﻨ‪６‬و ورتﻪ والی پک‪ ３‬شاﻣل وه‪.‬‬ ‫د وگﻨر لﻪ ﻣرگ ＇خﻪ وروستﻪ د جﻴﻮلﻮجستاﻧﻮ ﻳﻮ ل‪ ８‬شﻤﻴر د ﻧﻮﻣﻮړي ﻧظرﻳﻪ تاﻳﻴد ک‪７‬ه‪ ،‬خﻮ د ＇ﻮ‬ ‫کلﻮﻧﻮ پﻪ تﻴرﻳدو سره د ‪ ١٩٦٨ – ١٩۵٠‬م‪ .‬کلﻮﻧﻮ ترﻣﻨ‪ ＃‬پدې ﻻره پﻪ ‪＄‬اﻧگ‪７‬ي تﻮگﻪ د سﻤﻨدروﻧﻮ‬ ‫‪85‬‬

‫د تل پﻪ استقاﻣت ډ‪４‬ر پر ﻣختگ وشﻮ‪ .‬د دي ！ﻮلﻮ اطﻼعاتﻮ ﻣجﻤﻮعﻪ د وگﻨر د ﻧظرﻳﻲ د تاﻳﻴد ﻻﻣل‬ ‫وگر‪＄‬ﻴده‪.‬‬

‫(‪ )٢-١‬شکل‪ :‬د‪－‬ﻨر لﻪ ﻧظره پﻪ در‪４‬ﻮو ب‪５‬ﻼ ب‪５‬لﻮ پ‪７‬اوک‪ ３‬د وچﻮ وضعﻴت‪.‬‬ ‫دې ﻧظرﻳ‪ ３‬پﻪ ‪ ٢٠٠٠‬ﻣﻴﻼدي کال ک‪ ３‬ډ‪４‬ر ﻧﻮر پر ﻣختگ ﻫﻢ وک‪ .７‬پﻪ دې اړوﻧد د پلﻴ＂ﻮﻧﻪ درې ډولﻪ‬ ‫اساسﻲ حرکتﻮﻧﻪ ﻣطالعﻪ کﻮو‪.‬‬

‫‪ -١‬ﻟري کﻴدوﻧکﻲ پﻠﻴ＂ﻮﻧﻪ‬ ‫ډ‪４‬ری ﻫغﻪ ‪＄‬اﻳﻮﻧﻪ چ‪ ３‬پلﻴ＂ﻮﻧﻪ پﻪ ک‪ ３‬لﻪ ﻳﻮ بل ＇خﻪ لﻴري ک‪８５‬ي پﻪ سﻤﻨدروﻧﻮ ک‪ ３‬ﻣﻮقعﻴت لري‪.‬‬ ‫پﻪ دې سﻴﻤﻮ ک‪ ３‬وﻳلﻲ شﻮي ﻣﻮاد د پلﻴ＂ﻮﻧﻪ پﻪ ﻣﻴﻨ‪ ＃‬ک‪ ３‬د ﻣﻮجﻮدي ﻣجرا لﻪ ﻻرې بﻬرتﻪ راو‪＄‬ﻲ پﻪ‬ ‫ﻫﻢ ﻫغﻪ ‪＄‬ای ک‪ ３‬کلک‪８５‬ي او ﻧﻮی قشر جﻮړوي‪ .‬سﻤﻨدروﻧﻪ پﻪ ﻫرو دوو کلﻮﻧﻮ ک‪＇ ３‬ﻮ ساﻧتﻲ ﻣتره‬ ‫پراختﻴا پﻴدا کﻮي او دغﻪ راز پدې سﻴﻤﻮ ک‪ ３‬د وﻳلﻲ شﻮو ﻣﻮادو بﻬرتﻪ راوتل د سﻤﻨدروﻧﻮ پﻪ ﻣﻨ‪＃‬‬ ‫ک‪ ３‬د غروﻧﻮ د ل‪７‬ۍ د راﻣﻨ‪％‬تﻪ ک‪５‬دو ﻻﻣل گر‪＄‬ﻲ‪.‬‬

‫‪86‬‬

‫‪ -٢‬ﻧژدې کﻴدوﻧکﻲ پﻠﻴ＂ﻮﻧﻪ‬ ‫＇رﻧگﻪ چ‪ ３‬ﻧژدې کﻴدوﻧکﻲ پلﻴ＂ﻮﻧﻪ د ب‪５‬ﻼب‪５‬لﻮ فزﻳکﻲ او کﻴﻤﻴاوي ‪＄‬اﻧگ‪７‬تﻴاوو لروﻧک‪ ３‬دي‪ ،‬ﻧﻮ لﻪ‬ ‫ﻫﻤدې اﻣلﻪ ﻧﻮي جﻮړﻳدوﻧکﻲ پدﻳدې پﻪ درﻳﻮ ب‪２‬ﻮ تبارز کﻮي‪.‬‬ ‫الف‪ -‬د وچ‪ ３‬پلﻴ＀ سره د سﻤﻨدري پلﻴ＀ برخﻮرد‪:‬‬ ‫پﻪ دې سﻴﻤﻮ ک‪ ３‬سﻤﻨدري پلﻴ＀ د وچ‪ ３‬پلﻴت ﻻﻧدې ﻧﻨﻮزي‪ ،‬چ‪ ３‬د پلﻴ＀ د ＇ﻨ‪６‬ي د ک‪７‬وپﻴدو‬ ‫لﻪ اﻣلﻪ پﻪ سﻤﻨدر ک‪ ３‬د وچ‪ ３‬پﻪ اﻣتداد لﻮې ژورې ﻣﻴﻨ‪％‬تﻪ را‪＄‬ﻲ‪ .‬سﻤﻨدري پلﻴ＀ پﻪ ډ‪４‬ره کچﻪ‬ ‫سﻤﻨدري رسﻮبات ＊کتﻪ لﻮرتﻪ بﻴاﻳﻲ‪ ،‬کلﻪ چ‪ ３‬دا ﻣﻮاد د سلﻮ کﻴلﻮ ﻣترو پﻪ شاوخﻮا ک‪ ３‬ژوروالﻲ‬ ‫تﻪ ورس‪８５‬ي وﻳلﻲ ک‪８５‬ي او د وچ‪ ３‬پلﻴ＀ لﻪ ﻣجراگاﻧﻮ راو‪＄‬ﻲ او د اورش‪５‬ﻨدوﻧکﻮ غروﻧﻮ د جﻮړﻳدو‬ ‫ﻻﻣل گر‪＄‬ﻲ‪.‬‬ ‫ب‪ -‬د دوو سﻤﻨدري پﻠﻴ＂ﻮﻧﻮ برخﻮرد‪:‬‬ ‫پﻪ دې سﻴﻤﻪ ک‪ ３‬ﻳﻮ پلﻴ＀ د بل پلﻴ＀ ﻻﻧدې ﻧﻨﻮزي او د پلﻴ＂ﻮﻧﻮ د ＇ﻨ‪６‬و د ک‪７‬وپﻮالﻲ لﻪ اﻣلﻪ‪ ،‬لﻮی‬ ‫سﻤﻨدري ژورې ﻣﻨ‪％‬تﻪ را‪＄‬ﻲ‪ ،‬ﻫغﻪ پلﻴ＀ چ‪ ３‬د ＊کتﻪ تگ پﻪ حال ک‪ ３‬وي د پﻮرتﻨﻲ حالت پﻪ‬ ‫＇ﻴر وﻳلﻲ ک‪８５‬ي او لﻪ ﻫغﻪ ＇خﻪ ﻣﻴﻨ‪ ＃‬تﻪ راغلﻲ وﻳلﻲ شﻮي ﻣﻮاد د سﻤﻨدر لﻪ تل ＇خﻪ بﻬر راو‪＄‬ﻲ‬ ‫د دې اورشﻴﻨدوﻧکﻮ د فعالﻴت اداﻣﻪ‪ ،‬د اورشﻴﻨدوﻧکﻮ ！اپﻮگاﻧﻮ د راﻣﻨ‪％‬تﻪ ک‪５‬دو ﻻﻣل گر‪＄‬ﻲ‪.‬‬

‫(‪ )٢-٢‬شکل‪ :‬د دوو سﻤﻨدري پلﻴ＂ﻮﻧﻮ ل‪／‬ﻴدل او حرکت‬

‫‪87‬‬

‫ج‪ -‬د دوو وچﻮ پﻠﻴ＂ﻮﻧﻮ ﻟ‪／‬ﻴدل‬ ‫پﻪ دې سﻴﻤﻮ ک‪ ３‬ﻳﻮ پلﻴ＀ د بل پلﻴ＀ ﻻﻧدې ﻧﻪ ﻧﻨﻮزي‪＄ ،‬کﻪ د دواړو کثافت ل‪ ８‬او سره برابر دي‪.‬‬ ‫د دې برخﻮرد پﻪ پاﻳلﻪ ک‪ ３‬د غروﻧﻮ د راﻣﻨ‪％‬تﻪ ک‪５‬دو زﻣﻴﻨﻪ برابرﻳ‪８‬ي‪.‬‬ ‫د آلپ‪ ،‬ﻫﻤالﻴا‪ ،‬اورال او پاﻣﻴر غروﻧﻪ د وچﻮ د پلﻴ＂ﻮﻧﻮد ！کر پﻪ پاﻳلﻪ ک‪ ３‬ﻣﻨ‪％‬تﻪ راغلﻲ دي‪.‬‬

‫(‪ )٢-٣‬شکل‪ :‬د دووچﻮ پلﻴ＂ﻮﻧﻮ ل‪／‬ﻴدل‪.‬‬

‫‪ -٣‬د پﻠﻴ＀ جاﻧبﻲ حرکت‬ ‫دا حرکت ﻫغﻪ ﻣﻬال واقع ک‪８５‬ي چ‪ ３‬دوه صفح‪ ３‬د ﻳﻮ او بل تر خﻮا تﻴري شﻲ‪ ،‬پﻪ دې حالت ک‪３‬‬ ‫ﻧﻮی قشر ﻣﻨ‪％‬تﻪ را‪＄‬ﻲ او تخرﻳب صﻮرت ﻧﻪ ﻧﻴسﻲ‪＄ ،‬کﻪ دوه ‪－‬اوﻧ‪６‬ي پلﻴ＂ﻮﻧﻪ د ﻳﻮ او بل تر ＇ﻨگ‬ ‫＊ﻮﻳ‪８‬ي او پﻪ پاي ک‪ ３‬لﻮﻳ‪ ３‬ﻣاتﻴدﻧ‪ ３‬او درزوﻧﻪ ﻣﻨ‪％‬تﻪ را‪＄‬ﻲ‪ .‬د سﻦ اﻧدرﻳاس شکست‪／‬ﻲ چ‪ ３‬د ارام‬ ‫سﻤﻨدر او شﻤالﻲ اﻣرﻳکا ترﻣﻨ‪ ＃‬جﻮړه شﻮي‪ ،‬د دې حرکت پﻪ واسطﻪ ﻣﻨ‪％‬تﻪ راغلﻲ ده‪.‬‬

‫(‪ )٢-۴‬شکل‪ :‬د پلﻴ＂ﻮﻧﻮ جاﻧبﻲ حرکت‬ ‫ﻓﻌاﻟﻴت‬ ‫ﻳﻮ لﻮ＊ﻲ لﻪ اوبﻮ ＇خﻪ ډک ک‪７‬ئ او د لﻮ＊ﻲ ﻻﻧدﻳﻨ‪ ９‬ﻣﻨ‪％‬ﻨ‪ ９‬برخ‪ ３‬تﻪ د ﻳﻮې حرارتﻲ ﻣﻨبع پﻮاسطﻪ‬ ‫حرارت ورک‪７‬ئ‪ ،‬وروستﻪ بﻴا د اورلگﻴت دوه د بلﻲ د لﻮ＊ﻲ پﻪ ﻣﻨ‪％‬ﻨ‪ ９‬برخﻪ ک‪ ３‬چ‪ ３‬د حرارتﻲ‬ ‫اﻧرژی سره پﻪ تﻤاس ک‪ ３‬وو‪ ،‬ک‪８５‬دئ اود خپل کار پاﻳلﻪ وگﻮرئ‪.‬‬

‫‪88‬‬

‫د ＇پرکﻲ ﻋﻤده ！کﻲ‬ ‫د پلﻴ＀ تکتﻮﻧﻴک ﻧظرﻳﻪ لﻮﻣ‪７‬ي ‪＄‬ل پﻪ ‪ ١٩١۵‬م‪ .‬کال ک‪ ３‬د ﻳﻮ آلﻤاﻧﻲ پﻮه پﻮاسطﻪ چ‪ ３‬وگﻨر‬ ‫ﻧﻮﻣﻴده وړاﻧدې شﻮه‪.‬‬ ‫ل‪ ８‬تر ل‪８‬ه ‪ ٢٠٠‬ﻣﻴلﻴﻮﻧﻪ کالﻪ پخﻮا ！ﻮلﻲ وچ‪ ３‬ﻳﻮ ‪＄‬ای اوﻳﻮه لﻮﻳﻪ وچﻪ ﻳ‪ ３‬جﻮړه ک‪７‬ي وه‪ ،‬چ‪３‬‬ ‫د پﻨگﻴا پﻪ ﻧاﻣﻪ ﻳادﻳده‪.‬‬ ‫پلﻴ＂ﻮﻧﻪ درې ډولﻪ اساسﻲ حرکتﻮﻧﻪ لري‪ :‬ﻫغﻪ پلﻴ＂ﻮﻧﻪ چ‪ ３‬ﻳﻮ لﻪ بل ＇خﻪ لري ک‪８５‬ي‪ ،‬ﻫغﻪ‬ ‫پلﻴ＂ﻮﻧﻪ چ‪ ３‬ﻳﻮ او بل تﻪ ﻧژدي ک‪８５‬ي او ﻫغﻪ پلﻴ＂ﻮﻧﻪ چ‪ ３‬جاﻧبﻲ حرکت لري‪.‬‬ ‫د وگﻨر دلﻴلﻮﻧﻪ د خپل ادعا د ثبﻮت لپاره د وچﻮ پﻪ دواړو خﻮاووک‪ ３‬د فسﻴلﻮﻧﻮ ﻳﻮډول والی‪،‬‬ ‫پﻪ دواړو خﻮاوو ک‪ ３‬د ډبرو ورتﻪ والی اود دواړو ＇ﻨ‪６‬و ورتﻪ والی وه‪.‬‬ ‫ډ‪４‬ری ﻫغﻪ ‪＄‬اﻳﻮﻧﻪ چ‪ ３‬پلﻴ＂ﻮﻧﻪ پﻪ ک‪ ３‬ﻳﻮ لﻪ بل ＇خﻪ لري ک‪８５‬ي پﻪ سﻤﻨدروﻧﻮ ک‪ ３‬واقع شﻮي‬ ‫دي‪.‬‬ ‫＇رﻧگﻪ چ‪ ３‬ﻧژدې کﻴدوﻧکﻲ پلﻴ＂ﻮﻧﻪ د ب‪５‬ﻼب‪５‬لﻮ فزﻳکﻲ او کﻴﻤﻴاوي ‪＄‬اﻧگ‪７‬تﻴاوو لروﻧکﻲ دي‪،‬‬ ‫ﻧﻮ ﻧﻮي راﻣﻨ‪％‬تﻪ ک‪５‬دوﻧکﻲ پدﻳدې پﻪ در‪４‬ﻮ ب‪２‬ﻮ تبارز کﻮي‪ :‬د وچ‪ ３‬لﻪ پلﻴ＀ سره د سﻤﻨدر د پلﻴ＀‬ ‫برخﻮرد‪ ،‬د دوو سﻤﻨدري پلﻴ＂ﻮﻧﻮ برخﻮرد‪ ،‬د دوو وچﻮ پلﻴ＂ﻮﻧﻮ برخﻮرد‪.‬‬ ‫د پلﻴ＂ﻮﻧﻮ جاﻧبﻲ حرکت ﻫغﻪ ﻣﻬال راﻣﻨ‪ ＃‬تﻪ ک‪８５‬ي چ‪ ３‬دوه صفح‪ ３‬د ﻳﻮ او بل تر خﻮا پﻪ‬ ‫جاﻧبﻲ صﻮرت ت‪５‬ري ش‪.３‬‬ ‫د پلﻴ＂ﻮﻧﻮ پﻪ جاﻧبﻲ حرکت ک‪ ،３‬دوه گاوﻧ‪６‬ي پلﻴ＂ﻮﻧﻪ د ﻳﻮ او بل تر ＇ﻨگ ＊ﻮﻳ‪８‬ي او د چاودوﻧﻮ‬ ‫او درزو (شکستگ‪ )９‬د راﻣﻨ‪％‬تﻪ ک‪５‬دو ﻻﻣل گر‪＄‬ﻲ‪.‬‬

‫‪89‬‬

‫د ＇پرکﻲ پﻮ＊تﻨ‪３‬‬ ‫‪.١‬ﻫغﻪ واحده وچﻪ چ‪ ３‬ل‪ ８‬تر ل‪８‬ه ‪ ٢٠٠‬ﻣﻴلﻴﻮﻧﻪ کالﻪ پخﻮا ﻳ‪ ３‬شتﻮن درلﻮد‪ ،‬پﻪ کﻮم ﻧﻮم ﻳادﻳده؟‬ ‫‪ .٢‬د پلﻴ＂ﻮﻧﻮ لرې کﻴدل پﻪ لﻨ‪６‬ه تﻮگﻪ تشرﻳح ک‪７‬ئ؟‬ ‫‪ .٣‬د سﻦ اﻧدرﻳاس شکستگﻲ د پلﻴ＀ د کﻮم ډول حرکت ＇خﻪ ﻣﻨ‪％‬تﻪ راغلﻲ ده‪.‬‬ ‫‪ .۴‬د پلﻴ＂ﻮﻧﻮ د حرکت د اساسﻲ ډولﻮﻧﻮ ﻧﻮﻣﻮﻧﻪ واخلﻲ‪.‬‬ ‫‪ .۵‬د وچ‪ ３‬پلﻴ＀ سره د سﻤﻨدري پلﻴ＀ د ！کر پﻪ پاﻳلﻪ ک‪ ３‬کﻮم ﻻﻧدې حالت راﻣﻨ‪％‬تﻪ ک‪８５‬ي؟‬ ‫الف‪ -‬سﻤﻨدري پلﻴ＀ د وچ‪ ３‬د پلﻴ＀ ﻻﻧدې ﻧﻨﻮزي‪.‬‬ ‫ب‪ -‬د وچ‪ ３‬پلﻴ＀ د سﻤﻨدري پلﻴ＀ ﻻﻧدې ﻧﻨﻮزي‪.‬‬ ‫ج‪ -‬دواړه پلﻴ＂ﻮﻧﻪ جاﻧبﻲ حرکت غﻮره کﻮي‪.‬‬ ‫د‪ -‬درې واړه ‪＄‬ﻮابﻮﻧﻪ سﻢ دي‪.‬‬ ‫‪ .٦‬ﻫغﻪ ‪＄‬اﻳﻮﻧﻪ چ‪ ３‬ډ‪４‬ر ﻣﻬال پلﻴ＂ﻮﻧﻪ پک‪ ３‬ﻳﻮ لﻪ بل خخﻪ لرې ک‪８５‬ي‪ ،‬چ‪５‬رتﻪ ﻣﻮقعﻴت لري‪:‬‬ ‫الف‪ -‬پﻪ سﻤﻨدروﻧﻮ ک‪،３‬‬

‫ب‪ -‬پﻪ وچﻮ ک‪،３‬‬

‫ج‪ -‬پﻪ وچﻮ او سﻤﻨدروﻧﻮ ک‪،３‬‬

‫د‪ -‬درې واړه ‪＄‬ﻮابﻮﻧﻪ سﻢ دي‪.‬‬

‫‪ .٧‬د دوو سﻤﻨدري پلﻴ＂ﻮﻧﻮ د برخﻮرد پﻪ پاﻳلﻪ ک‪ ３‬ﻳﻮ پلﻴ＀ د بل پلﻴ＀ ‪...........................‬‬ ‫او د پلﻴ＂ﻮﻧﻮ د ＇ﻨ‪６‬و ‪ ...........................‬لﻪ اﻣلﻪ‪ ،‬لﻮی ‪ ...........................‬ﻣﻨ‪％‬تﻪ‬ ‫را‪＄‬ﻲ‪.‬‬ ‫‪ .٨‬د پلﻴ＀ د جاﻧبﻲ حرکت پﻪ ترڅ ک‪ ........................... ３‬د ﻳﻮ او بل‬ ‫‪ ...........................‬تﻴرﻳ‪８‬ي او پدې حالت ک‪ ........................... ３‬ﻣﻨ‪％‬تﻪ را‪＄‬ﻲ او‬ ‫‪ ...........................‬صﻮرت ﻧﻪ ﻧﻴسﻲ‪.‬‬ ‫‪ .٩‬د وچﻮ د پلﻴ＂ﻮﻧﻮ د ！کر پﻪ پاﻳلﻪ ک‪ ３‬د ‪ ...........................‬ﻣﻨ‪％‬تﻪ راغلﻲ دي‪.‬‬ ‫‪ .١٠‬سﻤﻨدروﻧﻪ پﻪ ﻫرو‪ .....................‬ک‪＇ ３‬ﻮ ‪ ........................‬تﻮسعﻪ پﻴدا کﻮي‪.‬‬

‫‪90‬‬

‫درﻳﻢ ＇پرکﻲ‬ ‫د سﻤﻨدروﻧﻮ او سﻤﻨدرگﻴﻮ د تﻞ پراختﻴا‬ ‫پﻮﻫﻴ‪８‬ئ چ‪ ３‬سﻤﻨدروﻧﻮ او سﻤﻨدر‪－‬ﻴﻮ د ‪＄‬ﻤک‪ ３‬د ﻣخ ډ‪４‬ره برخﻪ ﻧﻴﻮل‪ ３‬ده‪ ،‬خﻮ د ﻫغﻮ بدلﻮﻧﻮﻧﻮ‬ ‫پﻪ اړوﻧد چ‪ ３‬د سﻤﻨدروﻧﻮ او سﻤﻨدرگﻴﻮ پﻪ تل ک‪ ３‬ﻣﻨ‪％‬تﻪ را‪＄‬ﻲ‪ ،‬ل‪ ８‬ﻣعلﻮﻣات لرئ‪＇ ،‬رﻧگﻪ چ‪３‬‬ ‫تکتﻮﻧﻴکﻲ قﻮاوې پﻪ وچﻮ ک‪ ３‬د بدلﻮﻧﻮﻧﻮ او تغﻴﻴروﻧﻮ ﻻﻣل گر‪＄‬ﻲ‪ ،‬پﻪ سﻤﻨدروﻧﻮ او سﻤﻨدرگﻴﻮ ک‪３‬‬ ‫ﻫﻢ دغﻪ قﻮاوې فعال‪ ３‬دي‪ .‬د وروستﻴﻮ ＇‪７５‬ﻧﻮ او ﻣطالعﻮ پﻪ ترڅ ک‪ ３‬ﻣعلﻮﻣﻪ شﻮې چ‪ ３‬د سﻤﻨدروﻧﻮ‬ ‫او سﻤﻨدرگﻴﻮ تل د پراخﻴدو پﻪ حال ک‪ ３‬دی‪ .‬آﻳا غﻮاړئ پﻮه شئ چ‪ ３‬دا پراختﻴا ＇ﻪ ډول صﻮرت‬ ‫ﻧﻴسﻲ؟ د سﻤﻨدروﻧﻮ او سﻤﻨدرگﻴﻮ د تل پراختﻴا د کﻮﻣﻮ ﻻﻣلﻮﻧﻮ سره ت‪７‬او لري؟‬ ‫پﻮﻫان لﻪ کﻮﻣﻮ ﻻرو ＇خﻪ گ＂ﻪ واخلﻲ‪ ،‬تر ＇ﻮ د سﻤﻨدروﻧﻮ او سﻤﻨدرگﻴﻮ د تل ＇‪７５‬ﻧﻪ او ﻣطالعﻪ‬ ‫وک‪７‬ي‪ .‬د دې ＇پرکﻲ د ﻣحتﻮﻳاتﻮ پﻪ ﻣطالع‪ ３‬سره تاسﻮ پﻪ دې تﻮاﻧﻴدای شئ چ‪ ３‬د ﻫغﻮ ﻣسالﻮ پﻪ‬ ‫اړوﻧد چ‪ ３‬ﻣعلﻮﻣات ﻧﻪ لرئ ﻣعلﻮﻣات تر ﻻسﻪ ک‪７‬ئ‪.‬‬ ‫د وگﻨر د ﻧظرﻳ‪ ３‬پﻪ اړه ﻣﻮ پﻪ لﻮﻣ‪７‬ي ＇پرکﻲ ک‪ ３‬بحث وک‪ .７‬وروستﻪ لﻪ ﻫغ‪ ３‬چ‪ ３‬پﻪ ‪ ١٩١۵‬م‪ .‬کال‬ ‫ک‪ ３‬وگﻨر د وچﻮ د ‪＄‬ای پر ‪＄‬ای کﻴدو ﻧظرﻳﻪ ﻣطرح ک‪ ،７‬د ‪＇ ١٩٢٩‬خﻪ تر ‪ ١٩٦٢‬کلﻮﻧﻮ ترﻣﻴﻨ‪＃‬‬ ‫د دې ﻧظرﻳ‪ ３‬پﻪ اړوﻧد ډ‪４‬ر ﻣﻮافق او ﻣخالف بحثﻮﻧﻪ تر سره شﻮ‪ ،‬تر ＇ﻮ ﻫﻨس د سﻤﻨدروﻧﻮ د تل د‬ ‫حرکت پﻪ اړوﻧد خبرې وک‪７‬ي او وﻳ‪ ３‬وﻳل چ‪ ３‬د سﻤﻨدروﻧﻮ پﻪ ﻣﻨ‪％‬ﻨ‪ ９‬برخﻪ ک‪ ،３‬سﻤﻨدري قشر‬ ‫ﻣخ پﻪ زﻳاتﻴدو دي او دغﻪ عﻤل د ﻫغﻮ د پراختﻴاوو پﻪ پای ک‪ ３‬د وچﻮ د ‪＄‬ای پر ‪＄‬ای ک‪５‬دو ﻻﻣل‬ ‫گر‪＄‬ﻲ‪ ،‬د وچ‪ ３‬قشر ﻳا د سﻤﻨدري قشر ﻻﻧدې د سﻤﻨدري قشر ﻧﻨﻮتل چ‪ ３‬د ژورې سﻴﻤ‪ ３‬پﻪ اوږدو‬ ‫ک‪ ３‬تر سره ک‪８５‬ي‪ ،‬د دې ﻻﻣل گر‪＄‬ﻲ چ‪ ３‬دا قشر ﻣاﻧتل تﻪ ورس‪８５‬ي‪ .‬د سﻤﻨدرې ژورې پﻪ شاتﻴﻨ‪９‬‬ ‫برخﻪ ک‪ ３‬د سﻤﻨدري رسﻮباتﻮ او سﻤﻨدري غروﻧﻮ ﻳﻮه صفحﻪ د وچ‪ ３‬قشر پر ﻣخ گرول ک‪８５‬ي‪.‬‬ ‫د سﻤﻨدروﻧﻮ او سﻤﻨدرگﻴﻮ د تل د پراختﻴا پﻪ اړوﻧد‪ ،‬د وروستﻴﻮ وختﻮﻧﻮ پﻮﻫاﻧﻮ لخﻮا ډ‪４‬رې ＇‪７５‬ﻧ‪３‬‬ ‫او ﻣطالع‪ ３‬تر سره شﻮي دي‪ .‬د سﻤﻨدروﻧﻮ او سﻤﻨدرگﻴﻮ د تل د پراختﻴا پﻪ اړوﻧد ډ‪４‬رې ب‪５‬ﻼب‪５‬ل‪３‬‬ ‫ﻻرې چارې کارول شﻮي چ‪ ３‬د ﻣقﻨاطﻴسﻲ اﻧﻮﻣالﻮﻧﻮ د اﻧدازه کﻮلﻮ‪ ،‬د سﻤﻨدري اورشﻴﻨدوﻧکﻮ‬ ‫لرغﻮﻧتﻮب‪ ،‬د حرارتﻲ جرﻳان او د درزوﻧﻮ او گﻮﻧ‪％‬ﻮ د ﻣطالع‪ ３‬ﻻرې چارې (ﻣﻴتﻮدوﻧﻪ) پک‪３‬‬ ‫‪91‬‬

‫شاﻣل‪ ３‬دي چ‪ ３‬دلتﻪ د ﻣقﻨاطﻴسﻲ اﻧﻮﻣالﻮ‬ ‫د اﻧدازه کﻮلﻮ ﻣﻴتﻮد د ﻳﻮ اغﻴزﻣﻦ ﻣﻴتﻮد پﻪ‬ ‫ډول پﻪ لﻨ‪６‬ه تﻮگﻪ تشرﻳح کﻮو‪.‬‬

‫(‪ )٣-١‬شکل‪ :‬د سﻤﻨدرﻧﻮ او سﻤﻨدر گﻴﻮ د تل پراختﻴا‬

‫د ﻣﻘﻨاﻃﻴسﻲ اﻧﻮﻣاﻟﻮﻧﻮ د اﻧدازه کﻮﻟﻮ ﻣﻴتﻮد‬ ‫د سﻤﻨدروﻧﻮ او سﻤﻨدرگﻴﻮد تل د پراختﻴا پﻪ اړوﻧد ﻳﻮ اغﻴزﻣﻦ ﻣﻴتﻮد د ﻣقﻨاطﻴسﻲ ﻣثبتﻮ او ﻣﻨفﻲ اﻧﻮﻣالﻮﻧﻮ‬ ‫اﻧدازه کﻮل دي چ‪ ３‬پﻪ ﻣتﻨاوب ډول واقع شﻮي او د سﻤﻨدروﻧﻮ د تل پﻪ ډبرو ک‪ ３‬ﻫﻢ لﻴدل ک‪８５‬ي‪.‬‬ ‫ﻣقﻨاطﻴسﻲ اﻧﻮﻣالﻮﻧﻪ د ‪＄‬ﻤک‪ ３‬د ﻣقﻨاطﻴسﻲ قطب د اضﻤحﻼل ＊کارﻧدوﻳﻲ کﻮي‪.‬‬ ‫د سﻤﻨدروﻧﻮ پﻪ تل ک‪ ３‬ﻧﻮﻣﻮړي اﻧﻮﻣالﻮﻧﻪ د سﻤﻨدري ل‪７‬ﻳﻮ سره د ﻣﻮازي کر＊ﻮ پﻪ ب‪２‬ﻪ را＇ر‪－‬ﻨدﻳ‪８‬ي‪.‬‬ ‫کﻪ د دې کر＊ﻮ وسعت د ‪＄‬ﻤک‪ ３‬د ﻣقﻨاطﻴسﻲ قطب لﻪ اوږد ﻣﻬالﻪ بدلﻮﻧﻮﻧﻮ سره چ‪ ３‬د ت‪５‬رو شﻮو ＇ﻮ سﻮو‬ ‫ﻣﻴلﻴﻮﻧﻮ کلﻮﻧﻮ پﻪ ترڅ ک‪ ３‬د ‪＄‬ﻤک‪ ３‬پﻪ قشر ک‪ ３‬واقع شﻮي‪ ،‬پرتلﻪ ک‪７‬و ﻳﻮ حﻴراﻧﻮﻧکی ﻣطابقت بﻪ وگﻮرو‪.‬‬ ‫د سﻤﻨدري ل‪７‬ﻳﻮ ډبرې ډ‪４‬رې ‪＄‬ﻮاﻧﻲ او پﻪ تازه گ‪ ９‬سره جﻮړې شﻮي دي‪ .‬ﻫر ＇ﻮﻣره چ‪ ３‬د سﻤﻨدر‬ ‫د ﻣﻨ‪ ＃‬ل‪７‬ﻳﻮ ＇خﻪ پﻪ دوو لﻮرو حرکت کﻮو‪ ،‬پخﻮاﻧ‪ ９‬ډبرې‬ ‫را ＇رگﻨد‪８４‬ي‪ .‬دا حالت ﻣﻮږ تﻪ را＊ﻴﻲ چ‪ ３‬سﻤﻨدري‬ ‫ﻧﻮی قشر د سﻤﻨدري ل‪７‬ﻳﻮ لﻪ سﻴﻤ‪＇ ３‬خﻪ راوﻻړ شﻮي‬ ‫او ورو ورو ﻳ‪ ３‬دوو لﻮرو تﻪ حرکت ک‪７‬ی دی‪.‬‬ ‫د سﻤﻨدروﻧﻮ د پراختﻴا سربﻴره‪ ،‬د سﻤﻨدروﻧﻮ د‬ ‫تل تخرﻳب ﻫﻢ د سﻤﻨدرﻧﻮ د اوبﻮ پﻪ واسطﻪ‬ ‫صﻮرت ﻧﻴسﻲ‪ .‬د سﻤﻨدر د تل تخرﻳب‪ ،‬د‬ ‫ﻣﻮادو ﻣﻴده کﻴدل او ﻣﻴﻨ‪％‬ل‪ ،‬دغﻪ راز د‬ ‫سﻤﻨدروﻧﻮ د ＇ﻨ‪６‬و تخرﻳب د ﻣدو جزر پر‬ ‫ﻣﻬال تر سره ک‪８５‬ي‪.‬‬ ‫(‪ )٣-٢‬شکل‪ :‬پﻪ سﻤﻨدر ک‪ ３‬ﻣقﻨاطﻴس‪ ３‬اﻧﻮﻣالﻮﻧﻪ‬ ‫‪92‬‬

‫د ＇پرکﻲ ﻋﻤده ！کﻲ‬ ‫ﻫﻨس ﻫغﻪ ＇ﻮک و چ‪ ３‬د سﻤﻨدروﻧﻮ د تل د حرکت پﻪ اړوﻧد ﻳ‪ ３‬خبرې وک‪７‬ي او وﻳ‪ ３‬وﻳل‬ ‫چ‪ ３‬د سﻤﻨدروﻧﻮ پﻪ ﻣﻨ‪％‬ﻨ‪ ９‬سﻴﻤﻪ ک‪ ３‬سﻤﻨدري قشر د زﻳاتﻴدو پﻪ حال ک‪ ３‬دی‪.‬‬ ‫د سﻤﻨدري قشر زﻳاتﻮالی د دې قشر د پراختﻴا اوپﻪ پای ک‪ ３‬د وچﻮ د ‪＄‬ای پر ‪＄‬ای ک‪５‬دلﻮ ﻻﻣل‬ ‫گر‪＄‬ﻲ‪.‬‬ ‫د وچ‪ ３‬ﻳا د بل اوقﻴاﻧﻮس د قشر ﻻﻧدې د سﻤﻨدري قشر ﻧﻨﻮتل چ‪ ３‬د سﻤﻨدر پﻪ ژوره سﻴﻤﻪ ک‪３‬‬ ‫ترسره ک‪８５‬ي‪ ،‬د دې ﻻﻣل گر‪＄‬ﻲ چ‪ ３‬دا قشر د ﻫستﻲ پﻮښ ﻳا ﻣاﻧتل تﻪ ورس‪８５‬ي‪.‬‬ ‫ﻫغﻪ ﻻرې چارې (ﻣ‪５‬تﻮدوﻧﻪ) چ‪ ３‬د سﻤﻨدروﻧﻮ د تل پراختﻴا د ＇‪７５‬ﻧ‪ ３‬او ﻣطالع‪ ３‬پﻪ ﻣﻮخﻪ‬ ‫کارول ک‪８５‬ي د ﻣقﻨاطﻴسﻲ اﻧﻮﻣالﻮﻧﻮ اﻧدازه کﻮل‪ ،‬د سﻤﻨدري اورشﻴﻨدوﻧکﻮ لرغﻮﻧتﻮب‪ ،‬د حرارتﻲ‬ ‫جرﻳان او د چاودوﻧﻮ‪ ،‬درزوﻧﻮ او گﻮﻧ‪％‬ﻮ ﻣطالعﻪ کﻮل دي‪.‬‬ ‫د سﻤﻨدروﻧﻮ او سﻤﻨدرگﻴﻮ د تل پراختﻴا د ﻧظرﻳ‪ ３‬د ثبﻮت لپاره اغﻴزﻣﻦ ﻣﻴتﻮد د ﻣقﻨاطﻴسﻲ‬ ‫ﻣثبتﻮ او ﻣﻨفﻲ اﻧﻮﻣالﻮﻧﻮ اﻧدازه کﻮل دي‪ ،‬چ‪ ３‬پﻪ ﻣتﻨاوب ډول واقع شﻮي او د سﻤﻨدروﻧﻮ د تل پﻪ‬ ‫ډبرو ک‪ ３‬لﻴدل ک‪８５‬ي‪.‬‬ ‫ﻣقﻨاطﻴسﻲ اﻧﻮﻣالﻮﻧﻪ د ‪＄‬ﻤک‪ ３‬د ﻣقﻨاطﻴسﻲ قطب د اضﻤحﻼل ＊کارﻧدوﻳﻲ کﻮي‪.‬‬ ‫د سﻤﻨدروﻧﻮ پﻪ تل ک‪ ３‬ﻣقﻨاطﻴسﻲ اﻧﻮﻣالﻮﻧﻪ د سﻤﻨدري ل‪７‬ﻳﻮ سره د ﻣﻮازي کر＊ﻮ پﻪ ب‪２‬ﻪ‬ ‫را＇رگﻨد‪８４‬ي‪.‬‬ ‫د سﻤﻨدري ل‪７‬ﻳﻮ ډبرې ډ‪４‬رې او پﻪ تازه گ‪ ９‬سره جﻮړې شﻮي دي او ﻫر ＇ﻮﻣره چ‪ ３‬د سﻤﻨدر‬ ‫د ﻣﻨ‪ ＃‬ل‪７‬ﻳﻮ ＇خﻪ پﻪ دوو لﻮرو حرکت کﻮو را＇رگﻨد‪８４‬ي‪.‬‬

‫‪93‬‬

‫د ＇پرکﻲ پﻮ＊تﻨ‪３‬‬ ‫‪ .١‬د سﻤﻨدروﻧﻮ د تل د حرکت پﻪ اړوﻧد د ﻫﻨس ﻧظرﻳﻪ پﻪ لﻨ‪６‬ه تﻮگﻪ بﻴان ک‪７‬ئ‪.‬‬ ‫‪ .٢‬د سﻤﻨدروﻧﻮ د تل پراختﻴا پﻪ کﻮﻣﻮ ﻣﻴتﻮدوﻧﻮ ﻣطالعﻪ او ＇‪７５‬ل ک‪８５‬ي؟ ﻧﻮﻣﻮﻧﻪ ﻳ‪ ３‬واخلئ‪.‬‬ ‫‪ .٣‬د ﻣقﻨاطﻴسﻲ اﻧﻮﻣالﻮﻧﻮ د اﻧدازه کﻮلﻮ ﻣﻴتﻮد کﻮم ‪＄‬ای کارول ک‪８５‬ي؟‬ ‫‪ .۴‬د سﻤﻨدروﻧﻮ د تل د ﻣطالع‪ ３‬او ＇‪７５‬ﻧ‪ ３‬لپاره اغﻴزﻣﻦ ﻣﻴتﻮد کﻮم دی؟‬ ‫‪ .۵‬ﻣقﻨاطﻴسﻲ اﻧﻮﻣالﻮﻧﻪ د سﻤﻨدروﻧﻮ پﻪ تل ک‪＇ ３‬ﻪ ډول را＇رگﻨد‪８４‬ي؟ سﻢ ‪＄‬ﻮاب پﻪ ﻧ‪＋‬ﻪ ک‪７‬ئ؟‬ ‫ب‪ -‬دسﻤﻨدري ل‪７‬ﻳﻮ سره ﻣاﻳل‬ ‫الف‪ -‬د سﻤﻨدري ل‪７‬ﻳﻮ سره ﻣﻮازي‬ ‫د‪ -‬ﻫ‪ ＆５‬ﻳﻮ‬ ‫ج‪ -‬پﻪ سﻤﻨدري ل‪７‬ﻳﻮ باﻧدې عﻤﻮد‬ ‫‪ .٦‬د سﻤﻨدري ل‪７‬ﻳﻮ ډبرې د لرغﻮﻧتﻮب لﻪ ﻣخ‪＇ ３‬ﻪ ډول دي؟‬ ‫‪ .٧‬د سﻤﻨدروﻧﻮ د تل د پراختﻴا برسﻴره‪ ،‬ﻧﻮرې کﻮﻣ‪ ３‬پروس‪ ３‬د سﻤﻨدروﻧﻮ پﻪ تل ک‪ ３‬واقع ک‪８５‬ي؟‬ ‫‪ .٨‬د سﻤﻨدري ل‪７‬ﻳﻮ ډبرې ډ‪４‬رې ‪ ........................‬او پﻪ تازه گ‪ ９‬سره جﻮړې شﻮي دی‪.‬‬ ‫ﻫر ＇ﻮﻣره چ‪ ３‬د سﻤﻨدر د ﻣﻨ‪ ＃‬ل‪７‬ﻳﻮ ＇خﻪ پﻪ دوو لﻮرو حرکت کﻮو ‪........................‬‬ ‫را＇رگﻨدﻳ‪８‬ي‪.‬‬

‫‪94‬‬

‫＇ﻠﻮرم ＇پرکی‬ ‫پﻠﻴ＀ ＇ﻪ شی دی؟‬ ‫＇رﻧگﻪ چ‪ ３‬پﻪ ﻣخک‪５‬ﻨ‪５‬ﻮ لﻮستﻮﻧﻮ ک‪ ３‬ورتﻪ اشاره شﻮې‪ ،‬پلﻴ＀ تکتﻮﻧ‪５‬ک ‪４‬ﻮه ﻧﻮې ﻣﻮضﻮع ده کﻪ‬ ‫＇ﻪ ﻫﻢ وگﻨر پﻪ ‪ ١٩١۵‬ﻣ‪５‬ﻼدي کال ک‪ ３‬پﻪ دي اړوﻧد ＇ﻴ‪７‬ﻧ‪ ３‬ک‪７‬ی‪ ،‬خﻮ دې پﻮﻫ‪ ３‬د ‪ ١٩۵٠‬م‪ .‬او‬ ‫‪ ١٩٧٠‬م‪ .‬کلﻮﻧﻮ ترﻣﻨ＆ پرﻣختگ ک‪７‬ی دی‪ .‬تاسﻮ او د ！ﻮلﻮ لپاره پلﻴ＀ تکتﻮﻧ‪５‬ک ‪４‬ﻮه پﻪ زړه پﻮرې‬ ‫ﻣﻮضﻮع ده‪＄ ،‬کﻪ ！ﻮل‪ ３‬لﻮې پدﻳدې چ‪ ３‬د ‪＄‬ﻤک‪ ３‬پر ﻣخ واقع ک‪８５‬ې‪ ،‬لکﻪ‪ :‬د غروﻧﻮ جﻮړ‪４‬دل‪،‬‬ ‫اورشﻴﻨدوﻧک‪ ،３‬د وچﻮ حرکت‪ ،‬د سﻤﻨدروﻧﻮ او سﻤﻨدرگ‪５‬ﻮ د تل پراخت‪５‬اد پلﻴ＀ تکتﻮﻧ‪５‬ک پﻪ‬ ‫واسطﻪ ﻣطالعﻪ ک‪８５‬ې‪.‬‬ ‫ﻧﻮ حتﻤا ً پﻮ＊تﻨﻪ کﻮئ چ‪ ３‬پلﻴ＀ ＇ﻪ شی دی؟ وچ‪ ３‬د پلﻴ＀ تکتﻮﻧ‪５‬ک د ﻧظرﻳ‪ ３‬سره سﻢ ＇ﻪ حالت‬ ‫درلﻮدای شﻲ؟ غرﻧﻲ کﻤربﻨدوﻧﻪ او سﻤﻨدري ژورې ＇ﻪ ډول ﻣﻨ‪％‬تﻪ راغلﻲ دي؟‬ ‫سﻤﻨدري فارﻣ‪５‬سثﻨﻮﻧﻪ ＇ﻪ شی دي؟‬ ‫دغﻪ راز ډ‪４‬ری ﻧﻮرې پﻮ＊تﻨ‪ ３‬شتﻪ چ‪ ３‬غﻮاړئ ‪＄‬ﻮابﻮﻧﻪ ﻳ‪ ３‬ترﻻسﻪ ک‪７‬ئ‪.‬‬ ‫کﻪ چ‪５‬رې تاسﻮ پﻪ دې ＇پرکﻲ ک‪ ３‬طرحﻪ شﻮي ﻣطلبﻮﻧﻪ پﻪ ‪＄‬ﻴر سره ولﻮلئ د خپلﻮ ډﻳرو پﻮ＊تﻨﻮ‬ ‫‪＄‬ﻮابﻮﻧﻪ پ‪５‬دا کﻮﻻی شئ او د تکتﻮﻧ‪５‬ک‪ ３‬پروسﻮ پﻪ اړوﻧد ﻣﻮ ﻣعلﻮﻣات ﻧﻮر ﻫﻢ ډ‪４‬ر‪８４‬ي‪.‬‬ ‫د ‪＄‬ﻤک‪ ３‬قشر لﻪ ﻳﻮ شﻤﻴر حرکت لروﻧکﻮ صفحﻮ ＇خﻪ جﻮړ شﻮی دی چ‪ ３‬پﻪ داﻳﻤﻲ ډول د‬ ‫برخﻮرد او لرې کﻴدو پﻪ حال ک‪ ３‬دی‪ .‬د ‪＄‬ﻤک‪ ３‬لﻴتﻮسف‪５‬ر لﻪ ﻧﻬﻮ لﻮﻳﻮ او دوولس وړو صفحﻮ ＇خﻪ‬ ‫تشک‪５‬ل شﻮی دی‪ .‬وچ‪ ３‬د قاره ﻳ‪ ３‬صفحﻮ او د سﻤﻨدروﻧﻮ د تل ډ‪４‬ری برخ‪ ３‬د سﻤﻨدري صفحﻮ‬ ‫＇خﻪ تشک‪５‬ل شﻮي دي‪.‬‬ ‫د تکتﻮﻧ‪５‬ک‪ ３‬صفحﻮ ﻳا پلﻴ＀ تکتﻮﻧﻴکﻲ ﻣطالعﻪ زﻣﻮږ سره ﻣرستﻪ کﻮی‪ ،‬تر ＇ﻮ د وچﻮ لرې ک‪５‬دل‪،‬‬ ‫د سﻤﻨدروﻧﻮ د تل پراخت‪５‬ا‪ ،‬اورشﻴﻨدوﻧک‪ ３‬فﻮراﻧﻮﻧﻪ او د غروﻧﻮ جﻮړ‪４‬دل ＊ﻪ تﻮض‪５‬ح ک‪７‬و‪ .‬ﻫغﻪ‬ ‫قﻮاوې چ‪ ３‬د ‪＄‬ﻤک‪ ３‬د تکتﻮﻧ‪５‬ک‪ ３‬صفحﻮ د حرکت ﻻﻣل گر‪ ３＄‬د ﻻﻧدﻧی ﻣاﻧتل د ورو حرکت تر‬ ‫اغﻴز ﻻﻧدې شکل ﻧ‪５‬س‪ ،３‬د ﻣاﻧتل کلکﻪ برخﻪ د ﻫغ‪ ３‬تﻮدوخ‪ ３‬لﻪ اﻣلﻪ چ‪ ３‬د ﻻﻧدې خﻮا ＇خﻪ ورتﻪ‬ ‫ﻣتﻮجﻪ ده‪ ،‬پﻮرتﻪ خﻮاتﻪ حرکت کﻮي چ‪ ３‬د بﻴا س‪４７‬دو ＇خﻪ وروستﻪ کﻴﻨﻲ او دا پروسﻪ ﻣﻴلﻴﻮﻧﻮﻧﻪ‬ ‫‪95‬‬

‫کلﻮﻧﻪ اوږدﻳ‪８‬ې‪ ،‬ﻧﻮ لﻪ دې اﻣلﻪ د ‪＄‬ﻤک‪ ３‬د صفحﻮ لرې ک‪５‬دل پﻪ ﻣ‪５‬ل‪５‬ﻮﻧﻮﻧﻮ کلﻮﻧﻮ ک‪ ３‬تر سره شﻮي‬ ‫او اوس ﻫﻢ د ‪＄‬ﻤک‪ ３‬بﻬرﻧ‪ ９‬ب‪２‬ﻪ بدلﻮي‪.‬‬ ‫د دې صفحﻮ ﻫر ﻳﻮه چ‪ ３‬د وچ‪ ３‬پﻪ ﻧاﻣﻪ ﻳاد‪８４‬ي‪ ،‬ﻫر کال ‪ ۵٠‬ﻣﻴلﻪ (‪ ٨٠‬ک‪５‬لﻮ ﻣتره) حرکت کﻮي‪.‬‬ ‫پلﻴ＀ تکتﻮﻧﻴک د ساختﻤاﻧﻲ جﻴﻮلﻮجﻲ ﻳﻮه ＇اﻧگﻪ ده چ‪ ３‬د صفحﻪ ﻳﻲ حرکتﻮﻧﻮ لﻪ پروسﻮ سره‬ ‫ت‪７‬او لري او د صفحﻮ د دغﻪ حرکت او د وچﻮ د تصادم او ！کر لﻪ اﻣلﻪ وﻳلﻲ او تاو ده ﻣﻮاد ﻣﻨ‪％‬تﻪ‬ ‫را‪＄‬ﻲ‪ ،‬دغﻪ راز د صفحﻪ ﻳﻲ حرکتﻮﻧﻮ پروس‪ ３‬د ﻧ‪７‬ۍ پﻪ سطحﻪ د لﻮﻳﻮ گﻮﻧ‪％‬ﻮ د راﻣﻨ‪％‬تﻪ ک‪５‬دو‪ ،‬د‬ ‫غروﻧﻮ زلزلﻮ او اورشﻴﻨدوﻧکﻮ د جﻮړﻳدو ﻻﻣل گر‪＄‬ﻲ‪.‬‬ ‫ﻏرﻧﻲ کﻤربﻨدوﻧﻪ او سﻤﻨدري ژورې‬ ‫جﻴﻮلﻮجﻴکﻲ پروس‪ ３‬لﻪ راﻣﻨ‪％‬تﻪ ک‪５‬دو وروستﻪ ‪＄‬ﻴﻨ‪ ３‬ﻧ‪ ３＋‬لﻪ ‪＄‬ان ＇خﻪ پر‪８４‬دي‪ ،‬ﻧﻮ د غروﻧﻮ ﻣﻨ‪％‬تﻪ‬ ‫راتلل چ‪ ３‬پﻪ وچﻮ او سﻤﻨدروﻧﻮ ک‪ ３‬د‪＄‬ﻤک‪ ３‬دﻧﻨﻪ فعال‪５‬تﻮﻧﻮ پﻪ پا‪４‬لﻪ ک‪ ３‬صﻮرت ﻧﻴسﻲ‪ ،‬لﻪ جﻴﻮلﻮجﻴکﻲ‬ ‫جرﻳاﻧﻮﻧﻮ ＇خﻪ شﻤﻴرل ک‪８５‬ي‪ .‬ﻫغﻪ لﻮړ جﻮړ＊تﻮﻧﻪ چ‪ ３‬د شاوخﻮا سﻴﻤﻮ پﻪ پرتلﻪ ﻳ‪ ３‬لﻮړوالی لﻪ ‪٦٠٠‬‬ ‫ﻣترو ＇خﻪ ډ‪４‬روی‪ ،‬د غروﻧﻮ پﻪ ﻧاﻣﻪ ﻳاد‪８４‬ي‪ .‬غروﻧﻪ پﻪ وچﻮ او سﻤﻨدروﻧﻮ ک‪ ３‬شتﻮن لري‪.‬‬

‫(‪ )۴-١‬شکل‪ :‬پﻪ وچﻪ او سﻤﻨدرک‪ ３‬غرﻧﻲ کﻤربﻨدوﻧﻪ‬

‫‪96‬‬

‫غرﻧﻲ کﻤربﻨدوﻧﻪ د ﻫغﻮ لﻮړو غروﻧﻮ ل‪７‬ۍ ده چ‪ ３‬پﻪ ﻧﻮي زﻣان ک‪ ３‬ﻣﻨ‪％‬تﻪ راغل‪ ３‬ده‪ ،‬دغﻪ راز ﻫغﻪ‬ ‫پخﻮاﻧ‪ ９‬غرﻧ‪ ９‬ل‪７‬ۍ چ‪ ３‬د وخت پﻪ تﻴرﻳدو سره ﻳ‪ ３‬لﻮړوالی لﻪ ﻻسﻪ ورک‪７‬ی وي او ﻳا ﻫﻢ د ﻫغﻮ‬ ‫ډ‪４‬ر پخﻮاﻧﻲ ډولﻮﻧﻪ چ‪＊ ３‬اﻳ‪ ３‬اوار شﻮې وي‪ ،‬د غرﻧﻴﻮ کﻤربﻨدوﻧﻮ ＇خﻪ شﻤﻴرل ک‪８５‬ې‪ .‬پﻪ غرﻧﻴﻮ‬ ‫کﻤربﻨدوﻧﻮ ک‪ ３‬د！ﻮلﻮ دﻧﻨﻴﻮ پروسﻮ ډولﻮﻧﻪ ترسترگﻮ ک‪８５‬ې‪ .‬آلپ او ﻫﻤالﻴا د ‪＄‬ﻮاﻧﻮ غرﻧ‪５‬ﻮ ل‪４７‬ﻮ او د‬ ‫اپﻼس غروﻧﻪ لﻪ پخﻮاﻧ‪５‬ﻮ غروﻧﻮ ＇خﻪ شﻤﻴرل ک‪８５‬ې‪.‬‬ ‫غروﻧﻪ د دوو پلﻴ＂ﻮﻧﻪ د حرکت او ！کر ＇خﻪ ﻣﻨ‪％‬تﻪ را‪＄‬ﻲ‪ ،‬د ب‪５‬لگ‪ ３‬پﻪ ډول د ﻫﻤالﻴا د غروﻧﻮ ل‪７‬ۍ‬ ‫د ﻫﻨد د ﻧﻴﻤ‪ ３‬وچ‪ ３‬او د آسﻴا د جﻨﻮبﻲ برخ‪ ３‬د پلﻴ＂ﻮﻧﻪ د ！کر ﻣحصﻮل گ‪２‬ل ک‪８５‬ي‪ .‬پﻪ دې پروسﻪ‬ ‫ک‪ ３‬د ﻫﻨد پلﻴ＀ د أسﻴا د جﻨﻮب د پلﻴ＀ ﻻﻧدې ﻧﻨﻮتل‪ ３‬اود ﻫﻤالﻴا او تبت د غرﻧ‪ ９‬ل‪７‬ۍ د راﻣﻨ‪％‬تﻪ‬ ‫ک‪５‬دو ﻻﻣل گر‪５＄‬دلی دی‪ .‬دغﻪ راز د پلﻴ＂ﻮﻧﻪ حرکت ﻧ‪７‬ۍ د ب‪５‬ﻼب‪５‬لﻮ سﻴﻤﻮ د غرﻧﻴﻮ ل‪７‬ﻳﻮ د راﻣﻨ‪％‬تﻪ‬ ‫ک‪５‬دو ﻻﻣل گر‪.３＄‬‬ ‫د سﻤﻨدروﻧﻮ پﻪ تل ک‪ ３‬لﻮړې او غﻮﻧ‪６‬ۍ چ‪ ３‬ډ‪４‬ر ﻣﻬال ﻣخروطﻲ ب‪２‬ﻪ لري‪ ،‬د سﻤﻨدروﻧﻮ ﻻﻧدې‬ ‫اورشﻴﻨدوﻧکﻮ د فعالﻴت پﻪ ترڅ ک‪ ３‬ﻣﻨ‪％‬تﻪ راغلﻲ دي د ب‪５‬لگ‪ ３‬پﻪ ډول ﻫغﻪ لﻮړه (برجستگﻲ) چ‪３‬‬ ‫د اطلس پﻪ سﻤﻨدر ک‪ ３‬د ＇ﻮ زرو ک‪５‬لﻮ ﻣترو پﻪ اوږدوال‪ ３‬او د ‪ ٣٠٠٠‬ﻣترو د شاوخﻮا پﻪ لﻮړوال‪３‬‬ ‫وجﻮد لرې‪ .‬د سﻤﻨدروﻧﻮ د لﻮﻳﻮ ژورو ﻣﻨ‪％‬تﻪ راتلل ﻫﻢ د تکتﻮﻧﻴکﻲ حرکتﻮﻧﻮ سره ت‪７‬او لري‪ .‬د‬ ‫آرام سﻤﻨدر ډ‪４‬ره ژوره برخﻪ چ‪ ３‬د ﻣارﻳاﻧا د ژورې پﻪ ﻧاﻣﻪ ‪４‬ادﻳ‪８‬ې ‪ ١١٠۵٣‬ﻣتره ژوروالﻲ لري‪،‬‬ ‫چ‪ ３‬د تکتﻮﻧﻴکﻲ فعالﻴتﻮﻧﻮ پﻪ ترڅ ک‪ ３‬ﻣﻨ‪％‬تﻪ راغلﻲ ده‪.‬‬ ‫ډ‪４‬رې سﻤﻨدري لﻮی ژورې د سﻤﻨدروﻧﻮ پﻪ ﻣرکز ک‪ ３‬واقع شﻮي ﻧﻪ دي‪ ،‬بلک‪ ３‬غرﻧﻴزو ساحلﻮﻧﻮ تﻪ‬ ‫ﻧژدې د قاره ﻳ‪ ３‬ﻣ‪５‬ﻼن او د سﻤﻨدري کاس‪ ３‬پﻪ سرحد ک‪ ３‬واقع شﻮي دي‪ ،‬د ب‪５‬لگ‪ ３‬پﻪ ډول د کﻮر‪４‬ل‬

‫(‪ )۴-٢‬شکل‪ :‬پﻪ سﻤﻨدروﻧﻮ ک‪ ３‬د ژورو ﻣﻨ‪ ＃‬تﻪ را تلل‬

‫‪97‬‬

‫سﻤﻨدري ژوره پﻪ (‪ ١٠۵٧٢‬ﻣترو ژوروالﻲ سره د کﻮرﻳل غرﻧﻴﻮ ！اپﻮگاﻧﻮ تﻪ ﻣخاﻣخ‪ ،‬د ﻣارﻳاﻧا ژوره‬ ‫د (‪ ١١٠۵٣‬ﻣترو پﻪ ژوروال‪ ３‬سره) د ﻣارﻳاﻧا د ！اپﻮگاﻧﻮ سره‪ ،‬د چﻴلﻲ ‪ -‬پﻴرو ژوره د (‪ ٨٠٦۴‬ﻣترو‬ ‫پﻪ ژوروال‪ ３‬سره) د جﻨﻮبﻲ اﻣرﻳکا د اﻧدغروﻧﻮ تﻪ ﻣخاﻣخ واقع شﻮي دي‪.‬‬ ‫سﻤﻨدري ﻓاسﻴسﻮﻧﻪ‬ ‫د سﻤﻨدري او قاره ﻳﻲ رسﻮباتﻮ پﻪ لﻮست ک‪ ３‬ﻣﻮ اشاره وک‪７‬ه چ‪ ３‬پﻪ سﻤﻨدروﻧﻮ ک‪ ３‬رسﻮبﻲ ډبرې د‬ ‫ب‪５‬ﻼب‪５‬لﻮ شراﻳطﻮ ﻻﻧدي جﻮړﻳ‪８‬ي چ‪ ３‬د ‪＄‬اﻧگ‪７‬تﻴاوو او دتشکﻴل د شراﻳطﻮ پر بﻨس＀ پﻪ فاسﻴسﻮﻧﻮ‬ ‫وﻳشل شﻮي دي‪ .‬د فاسﻴس اصطﻼح پﻪ ‪ ١٨٣٨‬م‪ .‬کال ک‪ ３‬د سﻮﻳسﻲ ‪＄‬ﻤک‪ ３‬پ‪５‬ژﻧدوﻧک‪ ３‬گرﻳس‬ ‫لخﻮا وړاﻧدې شﻮه‪.‬‬ ‫فاسﻴس د ﻣتجاﻧسﻮ ډبرو (رسﻮباتﻮ) ！ﻮلگﻪ ده چ‪ ３‬د ‪＄‬اﻧگ‪７‬و فزﻳک‪ ３‬او ک‪５‬ﻤﻴاوي شراﻳطﻮ ﻻﻧدې‬ ‫جﻮړه اود کاﻣلﻮ ‪＄‬اﻧگ‪７‬و بﻴﻮسﻴﻨﻮزوﻧﻮ لروﻧک‪ ３‬وي‪ .‬بﻴﻮسﻴﻨﻮز د ‪＄‬اﻧگ‪７‬و ارگاﻧﻴزﻣﻮﻧﻮ ！ﻮلگﻪ ده چ‪３‬‬ ‫پﻪ ‪＄‬اﻧگ‪７‬و شرا‪４‬طﻮ ک‪ ３‬ژوﻧد کﻮې)‪.‬‬ ‫فاسﻴسﻮﻧﻪ پﻪ ساحل‪ ،３‬د ﻣرجاﻧ‪ ３‬رﻳفﻮﻧﻮ سﻴسﻮﻧﻪ‪ ،‬د سﻤﻨدري لﻮﻳﻮ ژورو او دغﻪ راز د سﻴﻨدوﻧﻮ د‬ ‫آبخﻴزۍ پﻪ اوږدو ک‪ ３‬او د غروﻧﻮ د لﻤﻨﻮ پﻪ فاسﻴسﻮﻧﻮ و‪４‬شل ک‪８５‬ي‪.‬‬ ‫فاسﻴسﻮﻧﻪ ک‪５‬دای شﻲ د وخت پﻪ ت‪５‬رﻳدو سره د ﻳﻮې وچ‪ ３‬او ﻳا سﻤﻨدر پﻪ حدودو ک‪ ３‬را＇رگﻨد‬ ‫شﻲ‪.‬‬ ‫د ساحلﻲ کر＊‪ ３‬د ﻣﻮقعﻴت د بدلﻮن پدﻳده پﻪ جﻴﻮلﻮجﻴک‪ ３‬تارﻳخ ک‪ ３‬ډ‪４‬ر ﻣﻬال ﻣﻨ‪％‬تﻪ راغل‪３‬‬ ‫ده سﻤﻨدر کﻮﻻی شﻲ د وچ‪ ３‬لﻮرتﻪ پر ﻣختگ اوﻳا برعکس لﻪ وچ‪＇ ３‬خﻪ شاتﻪ تگ وک‪７‬ي‪ .‬د‬ ‫سﻤﻨدر د پرﻣختگ پر ﻣﻬال د ساحلﻲ فاسﻴسﻮﻧﻮ پﻪ ﻣﻨ‪ ＃‬ک‪ ３‬بدلﻮﻧﻮﻧﻪ ﻣﻨ‪％‬تﻪ تﻪ را‪＄‬ﻲ پﻪ ﻫغ‪ ３‬ک‪３‬‬ ‫چ‪ ３‬پخﻮا جغل رسﻮب ک‪７‬ی و‪ .‬شگﻪ اود شگ‪＄ ３‬ای د خ＂ﻮ وړې ذرې ﻧﻴسﻲ‪ .‬د سﻤﻨدر د شاتﻪ‬ ‫تگ پر ﻣﻬال د خ＂ﻮ پر ﻣخ شگﻪ او پﻪ پﻮرتﻨ‪ ９‬برخﻪ ک‪ ３‬کاﻧگلﻮﻣﻴراتﻮﻧﻪ ﻣﻨ‪％‬تﻪ را‪＄‬ﻲ باﻳد ووﻳل شﻲ‬ ‫چ‪ ３‬سﻤﻨدر د افغاﻧستان لﻪ قلﻤرو ＇خﻪ لﻪ ‪＇ ٢۵‬خﻪ تر ‪ ٣٠‬ﻣﻴلﻴﻮن کالﻪ پخﻮا پﻪ شا شﻮي دی‪.‬‬

‫‪98‬‬

‫د ＇پرکﻲ ﻋﻤده ！ک‪３‬‬ ‫د ‪＄‬ﻤک‪ ３‬قشر لﻪ ﻳﻮ شﻤ‪５‬ر ﻣتحرکﻮ صفحﻮ ＇خﻪ جﻮړ شﻮی چ‪ ３‬تل د ！کر او برخﻮرد ﻳا لﻪ ﻳﻮ بل‬ ‫＇خﻪ د لري ک‪５‬دو پﻪ حال ک‪ ３‬دي‪.‬‬ ‫وچ‪ ３‬لﻪ قاره ﻳﻲ صفحﻮ اود سﻤﻨدروﻧﻮ د تل عﻤده برخ‪ ３‬لﻪ سﻤﻨدري صفحﻮ ＇خﻪ جﻮړې شﻮي‬ ‫دي‪.‬‬ ‫ﻫغﻪ قﻮاوې چ‪ ３‬د ‪＄‬ﻤک‪ ３‬د تکتﻮﻧﻴکﻲ صفحﻮ د حرکت ﻻﻣل گر‪＄‬ﻲ‪ ،‬د ﻻﻧدﻳﻨﻲ ﻣﻨ＂ل د ورو‬ ‫حرکت پﻪ پاﻳلﻪ ک‪ ３‬شکل ﻧﻴسﻲ‪.‬‬ ‫د دي صفحﻮ ＇خﻪ ﻫره ﻳﻮه چ‪ ３‬د قارې ﻳا وچ‪ ３‬پﻪ ﻧاﻣﻪ ﻳادﻳ‪８‬ي‪ ،‬ﻫر کال شاوخﻮا ‪ ۵٠‬ﻣﻴلﻪ ﻳا ‪٨٠‬‬ ‫ک‪５‬لﻮ ﻣتره حرکت کﻮي‪.‬‬ ‫پلﻴت تکتﻮﻧﻴک د ساختﻤاﻧﻲ جﻴﻮلﻮجﻲ ﻳﻮه ＇اﻧگﻪ ده چ‪ ３‬د صفحﻪ ﻳ‪ ３‬حرکتﻮﻧﻮ لﻪ پروس‪ ３‬سره‬ ‫ت‪７‬او لرې‪.‬‬ ‫پﻪ وچﻮ او سﻤﻨدروﻧﻮ ک‪ ３‬د ‪＄‬ﻤک‪ ３‬د داخلﻲ فعالﻴت پﻪ پاﻳلﻪ ک‪ ３‬غروﻧﻪ ﻣﻨ‪ ＃‬تﻪ را‪＄‬ﻲ‪.‬‬ ‫ﻫغﻪ لﻮړ جﻮړ＊ت چ‪ ３‬لﻪ شاوخﻮا سﻴﻤﻮ ＇خﻪ ﻳ‪ ３‬لﻮړوالی لﻪ ‪ ٦٠٠‬ﻣترو ＇خﻪ ډ‪４‬ر وي‪ ،‬د غره پﻪ‬ ‫ﻧاﻣﻪ ﻳاد‪８４‬ي‪ .‬غروﻧﻪ پﻪ وچﻮ او سﻤﻨدروﻧﻮ ک‪ ３‬شتﻮن لري‪.‬‬ ‫غرﻧﻴز کﻤربﻨدوﻧﻪ د لﻮړو غروﻧﻮ ل‪７‬ۍ دي چ‪ ３‬پﻪ ﻧﻮي‪ ،‬پخﻮاﻧ‪ ９‬او ډ‪４‬ره پخﻮاﻧ‪ ９‬زﻣاﻧﻪ ک‪ ３‬ﻣﻨ‪％‬تﻪ راغلﻲ دي‪.‬‬ ‫الپ او ﻫﻤالﻴا لﻪ ‪＄‬ﻮاﻧﻮ غرﻧ‪５‬زو ل‪７‬ﻳﻮ او د اپﻼس غروﻧﻪ لﻪ پخﻮاﻧﻴﻮ غروﻧﻮ ＇خﻪ شﻤ‪５‬رل ک‪８５‬ي‪.‬‬ ‫غروﻧﻪ ک‪５‬دای شﻲ چ‪ ３‬د دوو پلﻴ＂ﻮﻧﻪ د حرکت او ！کر ＇خﻪ ﻣﻨ‪％‬تﻪ راشﻲ؛ د ب‪５‬لگ‪ ３‬پﻪ ډول‪ :‬د ﻫﻤالﻴا‬ ‫غرﻧ‪５‬زه ل‪７‬ۍ د ﻫﻨد د ﻧﻴﻤ‪ ３‬وچ‪ ３‬او د آسﻴا د جﻨﻮبی برخ‪ ３‬د پلﻴ＂ﻮﻧﻪ د ！کر ﻣحصﻮل دی‪.‬‬ ‫د پخﻮاﻧﻴﻮ سﻤﻨدروﻧﻮ د ژورو ﻣﻨ‪％‬تﻪ راتلل د تکتﻮﻧﻴکﻲ حرکتﻮﻧﻮ سره ت‪７‬او لري‪ .‬د آرام سﻤﻨدر ډ‪４‬ره‬ ‫ژوره سﻴﻤﻪ د ﻣارﻳان ژورې پﻪ ﻧاﻣﻪ ﻳاد‪８４‬ي چ‪ ١١٠۵٣ ３‬ﻣتره ژوروالی لري‪.‬‬ ‫فاسﻴس د ﻣتجاﻧسﻮ ډبرو ﻳﻮه ！ﻮلگﻪ ده چ‪ ３‬د فزﻳکﻲ او کﻴﻤﻴاوي ‪＄‬اﻧگ‪７‬و شراﻳطﻮ ﻻﻧدې جﻮړ شﻮی‬ ‫اود ‪＄‬اﻧگ‪７‬و بﻴﻮسﻴﻨﻮزوﻧﻮ لروﻧکی دی‪.‬‬ ‫فاسﻴسﻮﻧﻪ پﻪ ساحلﻲ فاسﻴسﻮﻧﻮ‪ ،‬ﻣرجاﻧﻲ رﻳفﻮﻧﻮ او سﻤﻨدرې لﻮﻳﻮ ژورو فاسﻴسﻮﻧﻮ باﻧدي وﻳشل ک‪８５‬ي‪.‬‬

‫‪99‬‬

‫د ＇پرکﻲ پﻮ＊تﻨ‪３‬‬ ‫‪ .١‬د ‪＄‬ﻤک‪ ３‬قشر لﻪ ＇ﻮ لﻮﻳﻮ او وړو صفحﻮ ＇خﻪ جﻮړې شﻮي دي؟‬ ‫‪ .٢‬د تکتﻮﻧﻴکﻲ صفحﻮ ﻳا پلﻴ＀ تکتﻮﻧﻴک پﻪ ﻣطالعﻪ ک‪ ３‬کﻮﻣ‪ ３‬پروس‪ ３‬او پدﻳدي شاﻣل‪ ３‬دي؟‬ ‫‪ .٣‬پلﻴ＀ تکتﻮﻧﻴک تعرﻳف ک‪７‬ئ؟‬ ‫‪ .۴‬غر ＇ﻪ شی دی؟ أﻳا پﻪ سﻤﻨدروﻧﻮ ک‪ ３‬ﻫﻢ غروﻧﻪ وجﻮد لري کﻪ ﻧﻪ؟‬ ‫‪ .۵‬غرﻧ‪５‬ز کﻤربﻨدوﻧﻪ پﻪ لﻨ‪６‬ه تﻮ‪－‬ﻪ تشر‪４‬ح ک‪７‬ئ؟‬ ‫‪ .٦‬غروﻧﻪ ＇ﻪ ډول ﻣﻨ‪％‬تﻪ را‪＄‬ﻲ؟ ب‪５‬لگ‪ ３‬ﻳ‪ ３‬و＊ا‪４‬ئ‪.‬‬ ‫‪ .٧‬ډ‪４‬ری سﻤﻨدري لﻮی ژورې د سﻤﻨدروﻧﻮ پﻪ ﻣرکز ک‪ ３‬واقع ‪ .....................‬بلک‪ ３‬غرﻧ‪５‬زو‬ ‫‪ ....................‬تﻪ ﻧژدې د ‪ ...................‬او ‪ .....................‬پﻪ سرحد ک‪ ３‬واقع شﻮي دي‪.‬‬ ‫‪ .٨‬د کﻮرﻳل سﻤﻨدرې ژوره (پﻪ ‪ .....................‬ژوروالی سره) د ‪ .....................‬ﻣخاﻣخ پرتﻪ‬ ‫ده‪.‬‬ ‫‪ .٩‬فاسﻴسﻮﻧﻪ پﻪ کﻮﻣﻮ ﻻﻧدﻳﻨ‪５‬ﻮ ډولﻮﻧﻮ پﻴدا ک‪８５‬ي‪:‬‬ ‫ب‪ -‬ﻣرجاﻧﻲ رﻳفﻮﻧﻪ‬ ‫الف‪ -‬ساحل‪ ３‬فاسﻴسﻮﻧﻪ‬ ‫د‪ -‬درې واړه سﻢ دي‪.‬‬ ‫ج‪ -‬سﻤﻨدري لﻮﻳ‪ ３‬ژورې‬ ‫‪.١٠‬سﻤﻨدر ＇ﻮ ﻣﻴلﻴﻮﻧﻪ کالﻪ پخﻮا د افغاﻧستان لﻪ قلﻤرو ＇خﻪ شاتﻪ تگ ک‪７‬ی دی‪.‬‬ ‫ب‪ ٣٠ – ۵٠ -‬ﻣﻴلﻴﻮﻧﻪ‬ ‫الف‪ ٢۵ – ٣٠ -‬ﻣﻴلﻴﻮﻧﻪ‬ ‫د‪ ٢٠٠٠ -‬ﻣﻴلﻴﻮﻧﻪ‬ ‫ج‪ ۵٠ – ٧۵ -‬ﻣﻴلﻴﻮﻧﻪ‬

‫‪100‬‬

‫پﻨ‪％‬ﻤﻪ برخﻪ‬ ‫زﻟزﻟﻪ‬ ‫ﻟﻮﻣ‪７‬ی ＇پرکی‬ ‫تعرﻳف‪ ،‬ﻣﻴکاﻧﻴزم‪ ،‬د ساﻳزﻣکﻲ ＇پﻮ ډولﻮﻧﻪ او د طبﻴعﻲ چاپ‪５‬رﻳال پﻴ‪.３＋‬‬ ‫د لﻮﻣ‪７‬ﻧ‪ ９‬زلزل‪ ３‬د پﻴ‪５＋‬دو لﻪ ﻧﻴ＂‪＇ ３‬خﻪ ﻫ‪ ＆５‬ډول اطﻼع پﻪ ﻻس ک‪ ３‬ﻧشتﻪ‪ ،‬خﻮ ＇رگﻨده ده چ‪ ３‬لﻪ‬ ‫سلگﻮﻧﻮ ﻣﻴلﻴﻮﻧﻮ کلﻮﻧﻮ ＇خﻪ تر اوسﻪ ډ‪４‬رې زلزل‪ ３‬پﻴ‪ ３＋‬شﻮي دي او اﻧسان د پﻴدا ک‪５‬دو لﻪ ﻣﻬالﻪ تر اوسﻪ‬ ‫د دې طبﻴعﻲ پدﻳدې سره ﻻس او گر‪４‬ﻮان دی‪ ،‬د دې طبﻴعﻲ پدﻳدې پﻴ‪５＋‬دل‪ ،‬ډ‪４‬رې وراﻧ‪ ９‬او وﻳجاړۍ لﻪ‬ ‫‪＄‬ان سره لري او پﻪ زرگﻮﻧﻮ اﻧساﻧان پﻪ ک‪ ３‬خپل ژوﻧد لﻪ ﻻسﻪ ورکﻮي‪.‬‬ ‫＊اﻳﻲ ‪＄‬ﻴﻨﻲ پﻮ＊تﻨ‪ ３‬درتﻪ پﻴدا شﻲ چ‪ ３‬د زلزل‪ ３‬د پ‪５＋５‬دو ﻻﻣل ＇ﻪ شی دی؟ آﻳا د زلزل‪ ３‬پ‪５＋５‬دل ﻳﻮازې‬ ‫وچﻮ تﻪ ‪＄‬اﻧگ‪７‬ي دي اوکﻪ پﻪ سﻤﻨدروﻧﻮ ک‪ ３‬ﻫﻢ د زلزل‪ ３‬پﻴ‪５＋‬دل اﻣکان لري؟ دغﻪ ډول پﻪ لسگﻮﻧﻮ ﻧﻮرې‬ ‫پﻮ＊تﻨ‪ ３‬ستاسﻮ پﻪ ذﻫﻦ ک‪ ３‬گر‪＄‬ﻲ‪.‬‬ ‫د زلزل‪ ３‬د پﻴ‪５＋‬دو ‪ ０－‬ﻻﻣلﻮﻧﻪ وجﻮد لري چ‪ ３‬د زلزل‪ ３‬د پﻴ‪５＋‬دو سره ﻳﻮ ﻣﻬال ﻣﻨ‪％‬تﻪ را‪＄‬ﻲ‪ .‬د‬ ‫اورشﻴﻨدوﻧکﻮ فعالﻴتﻮﻧﻪ او د غروﻧﻮ ＊ﻮﻳدﻧﻪ چ‪ ３‬پﻪ ډ‪４‬ره کچﻪ ډبرې او ﻧﻮر ﻣﻮاد ＊کتﻪ خﻮاتﻪ لﻮﻳ‪８‬ي‪ ،‬پﻪ‬ ‫ﻫغﻮ طبقﻮ ک‪ ３‬د ‪＄‬ﻤک‪ ３‬ﻻﻧدې اوبﻮ فعالﻴت چ‪ ３‬د حل ک‪５‬دو ډ‪４‬ر قابلﻴت لري او پﻪ پای ک‪ ３‬د ‪＄‬ﻤک‪３‬‬ ‫ﻻﻧدﻧ‪ ３‬د لﻮﻳﻮ ژورو او تشﻮ راﻣﻨ‪％‬تﻪ کﻴدل چ‪ ３‬د اورشﻴﻨدوﻧکﻮ دفعالﻴت پر ﻣﻬال لﻪ ﻣﻨ‪％‬ﻪ ‪＄‬ﻲ‪ ،‬پک‪３‬‬ ‫شاﻣل دي‪ ،‬دغﻪ راز اتﻮﻣﻲ چاودﻧ‪ ３‬د ثقﻴلﻮ تﻮپﻮﻧﻮ فﻴروﻧﻪ ﻫﻢ د زلزلﻮ د پﻴ‪５＋‬دو ﻻﻣل گر‪＄‬ﻲ‪.‬‬ ‫باﻳد وواﻳﻮ چ‪ ３‬زلزلﻪ د ‪＄‬ﻤک‪ ３‬پﻪ ！ﻮلﻮ برخﻮ (پﻪ وچﻪ او سﻤﻨدروﻧﻮ) ک‪ ３‬ﻣﻨ‪％‬تﻪ را‪＄‬ﻲ او ﻫر کال پﻪ‬ ‫ب‪５‬ﻼب‪５‬لﻮ ﻫ‪５‬ﻮادوﻧﻮ ک‪ ３‬پﻪ زرگﻮﻧﻮ زلزل‪ ３‬پ‪８５＋５‬ي چ‪ ３‬اﻧساﻧاﻧﻮتﻪ ‪＄‬اﻧﻲ او ﻣالﻲ زﻳاﻧﻮﻧﻪ اړوي لکﻪ چ‪ ３‬و‬ ‫ﻣﻮوﻳل زلزلﻪ پﻪ سﻤﻨدروﻧﻮ ک‪ ３‬ﻫﻢ پﻴ‪８５＋‬ي چ‪ ３‬پﻪ ترڅ ک‪ ３‬ﻳ‪ ３‬سﻤﻨدري تﻮفاﻧﻮﻧﻪ ﻣﻨ‪％‬تﻪ را‪＄‬ﻲ او ﻫغﻪ‬ ‫ﻫ‪５‬ﻮادوﻧﻪ چ‪ ３‬د سﻤﻨدروﻧﻮ پﻪ ＇ﻨ‪６‬و (ساحل) ک‪ ３‬واقع دي‪ ،‬ډ‪４‬ر ﻣﻬال د سﻤﻨدرد اوبﻮ ﻻﻧدې ک‪８５‬ي او‬ ‫ډ‪４‬ر زﻳاﻧﻮﻧﻪ ورتﻪ اوړي‪.‬‬ ‫تاسﻮ کﻮﻻی شئ د دې ＇پرکﻲ پﻪ ﻣطالع‪ ３‬سره د زلزل‪ ３‬پﻪ اړوﻧد اغﻴزﻣﻦ ﻣعلﻮﻣات تر ﻻسﻪ ک‪７‬ئ‪.‬‬

‫‪101‬‬

‫زﻟزﻟﻪ‬ ‫زلزلﻪ لﻪ وراﻧﻮوﻧکﻮ طبﻴعﻲ پدﻳدو ＇خﻪ ده چ‪ ３‬د ﻧ‪７‬ۍ پﻪ ب‪５‬ﻼب‪５‬لﻮ سﻴﻤﻮ ک‪ ３‬کلﻪ ﻧا کلﻪ ﻣﻨ‪％‬تﻪ را‪＄‬ﻲ او‬ ‫ډ‪４‬ر ﻣالﻲ او ‪＄‬اﻧﻲ زﻳاﻧﻮﻧﻪ لﻪ ‪＄‬ان سره لري‪.‬‬ ‫پﻪ ‪ ١۵۵٦‬م کال ک‪ ３‬د ﻳﻮې زلزل‪ ３‬د پﻴ‪５＋‬دو لﻪ اﻣلﻪ د ‪ ٨٣٠‬زرو کساﻧﻮ ﻣ‪７‬ﻳﻨﻪ او پﻪ ‪ ١٩٧٦‬م ک‪ ３‬د چﻴﻦ‬ ‫زلزلﻪ چ‪ ٧۵٠ ３‬زره کسان ﻳ‪ ３‬ووژل لﻪ وراﻧﻮوﻧکﻮ زلزلﻮ ＇خﻪ شﻤﻴرل ک‪８５‬ي‪ .‬د تخار وﻻﻳت پﻪ رستاق‬ ‫ک‪ ３‬د ‪ ١٩٩۵‬کال زلزلﻪ چ‪ ３‬ل‪ ８‬تر ل‪８‬ه ‪ ٦٠٠‬کسان ﻳ‪ ３‬لﻪ ﻣﻨ‪％‬ﻪ ﻳﻮړل او دغﻪ راز د اﻧدراب د ‪١٩٩٧‬م‪.‬‬ ‫کال زلزلﻪ لﻪ فاجع‪ ３‬اړوﻧکﻮ زلزو ＇خﻪ وې‪ ،‬خﻮ خفﻴفﻲ زلزل‪ ３‬پﻪ ﻫره اوﻧ‪ ９‬او ﻣﻴاشت ک‪ ３‬ﻳﻮ ﻳا دوه ‪＄‬لﻪ‬ ‫پﻴ‪８５＋‬ي‪.‬‬ ‫باﻳد ووﻳل شﻲ چ‪ ３‬زلزلﻪ د ‪＄‬ﻤک‪ ３‬فزﻳکﻲ طبﻴعﻲ پ‪＋５‬ﻪ ده چ‪ ３‬د خلقت لﻪ پﻴلﻪ تر اوسﻪ پﻴ‪８５＋‬ي او د‬ ‫‪＄‬ﻤک‪ ３‬ل‪７‬زﻳدل د طبﻴعﻲ ﻻﻣلﻮﻧﻮ لﻪ اﻣلﻪ صﻮرت ﻧﻴسﻲ‪ ،‬خﻮ لﻮﻣ‪７‬ﻧﻴﻮ وگ‪７‬و د زلزل‪ ３‬د پﻴ‪５＋‬دو پﻪ اړوﻧد‬ ‫افساﻧﻮي ﻧظرﻳ‪ ３‬درلﻮدې‪ ،‬لکﻪ د غﻮاﻳﻲ پﻪ ＊کرو اوﻳا ﻫﻢ د کب او ＊اﻣار پر شا د ‪＄‬ﻤک‪ ３‬قرار ﻧﻴﻮل ﻳ‪３‬‬ ‫ﻳﻮ ＇ﻮ ب‪５‬لگ‪ ３‬دي‪ ،‬خﻮ لﻪ ﻫغﻮ ＇‪７５‬ﻧﻮ ＇خﻪ چ‪ ３‬د زلزل‪ ３‬پﻪ اړوﻧد تر سره شﻮې د ﻫغﻮسﻴﻤﻮ پﻪ اړوﻧد چ‪３‬‬ ‫د پاسفﻴک پﻪ شاوخﻮا ک‪ ３‬پرت‪ ３‬دي لکﻪ‪:‬‬ ‫جاپان‪ ،‬چﻴﻦ‪ ،‬فلپاﻳﻦ‪ ،‬اﻧدوﻧﻴزﻳا‪！ ،‬اﻳﻮان‪ ،‬ﻧﻮی زﻳﻼﻧد‪ ،‬اﻻسکا‪ ،‬کالﻴفﻮرﻧﻴا او د جﻨﻮبﻲ اﻣرﻳکا سﻮاحل‬ ‫چ‪ ３‬تل پﻪ ک‪ ３‬شدﻳدې زلزل‪ ３‬پﻴ‪８５＋‬ي‪ ３＊ ،‬پاﻳل‪ ３‬ﻻستﻪ راغل‪ ３‬او ﻳﻮ ＊ﻪ پر ﻣختک ‪２－‬ل ک‪８５‬ي‪.‬‬ ‫دغﻪ زلزل‪ ３‬د پلﻴ＂ﻮﻧﻪ لﻪ حرکت ＇خﻪ ﻣﻨ‪％‬تﻪ را‪＄‬ﻲ‪ ،‬خﻮ ﻧﻮر ډ‪４‬ر ﻻﻣلﻮﻧﻪ ﻫﻢ د زلزل‪ ３‬پرپﻴ‪＋‬ﻴدو اغﻴزﻣﻦ‬ ‫ثابتﻴدای شﻲ‪.‬کﻮﻻی شﻮ چ‪ ３‬زلزلﻪ پﻪ ﻻﻧدې ډول تعرﻳف ک‪７‬و‪.‬‬ ‫زلزلﻪ د ‪＄‬ﻤک‪ ３‬د قشر لﻪ خﻮ‪＄‬ﻴدواو رپﻴدو ＇خﻪ عبارت ده‪ ،‬کﻮﻣﻪ چ‪ ３‬د پلﻴ＂ﻮﻧﻪ پﻪ ＇ﻨ‪６‬وک‪ ３‬د زﻳرﻣﻪ‬ ‫شﻮې اﻧرژۍ لﻪ آزادﻳدو او ﻧﻮرو تکتﻮﻧﻴک‪ ３‬ﻻﻣلﻮﻧﻮ پﻪ ترڅ ک‪ ３‬ﻣﻨ‪％‬تﻪ را‪＄‬ﻲ او لﻪ پﻴ‪＋‬ﻴدو ＇خﻪ ﻳ‪３‬‬ ‫وروستﻪ کﻮروﻧﻪ‪ ،‬وداﻧ‪ ،９‬پلﻮﻧﻪ‪ ،‬سرکﻮﻧﻪ او ﻧﻮر وﻳجاړ‪８４‬ي‪.‬‬ ‫د زﻟزﻟ‪ ３‬ﻣﻴکاﻧﻴزم‪ ،‬درجﻪ او شدت‬ ‫د ب‪５‬ﻼب‪５‬لﻮ زلزلﻮ شدت او لﻪ ！کاﻧﻮﻧﻮ ＇خﻪ راپﻴدا شﻮې ل‪７‬زې ﻳﻮ لﻪ بلﻪ ډ‪４‬ر تﻮپﻴر لري‪＄ ،‬ﻴﻨ‪ ３‬ﻳ‪ ３‬دوﻣره‬ ‫ضعﻴف‪ ３‬دي چ‪ ３‬د اﻧسان پﻪ واسطﻪ ﻧﻪ حس ک‪８５‬ي او ﻳﻮازې د زلزل‪ ３‬د ثبت د ‪＄‬اﻧگ‪７‬و آلﻮ ﻳعﻨ‪３‬‬ ‫)‪ ( Seismagrephs‬پﻪ ﻣرستﻪ ثبتﻴ‪８‬ي‪ ،‬خﻮ لﻪ ﻫغﻮ ＇خﻪ ‪＄‬ﻴﻨﻲ دوﻣره شدﻳدې او قﻮې وي چ‪ ３‬د‬ ‫‪102‬‬

‫‪＄‬ﻤک‪ ３‬پر ﻣخ درزوﻧﻪ او چاودوﻧﻪ ﻣﻨ‪％‬تﻪ راوړي‪ ،‬وﻳره وﻧکﻲ غ‪８‬وﻧﻪ‪،‬د دﻳﻮالﻮﻧﻮ وﻳجاړتﻴا‪ ،‬د وداﻧﻴﻮ‬ ‫وﻳجاړﻳدل‪ ،‬د اوبﻮ د زﻳرﻣﻮ وراﻧﻴدل او د سرکﻮﻧﻮ او تخﻨﻴکﻲ تاسﻴساتﻮ لﻪ ﻣﻨ‪％‬ﻪ تلل د دې ډول زلزلﻮ‬ ‫زﻳ‪８‬ﻳدﻧﻪ بلل ک‪８５‬ي‪ .‬دپﻮﻫاﻧﻮ لخﻮا زلزل‪ ３‬پﻪ لسﻮ ﻳا دوولسﻮ گروپﻮﻧﻮ وﻳشل شﻮي دی‪.‬‬ ‫پﻪ ﻫر گروپ ک‪ ３‬د زلزل‪ ３‬شدت د بال پﻪ واسطﻪ اﻧدازه ک‪８５‬ي‪ ،‬تر ‪ ١٠‬بالﻮ شدت لروﻧک‪ ３‬زلزل‪ ３‬پﻪ‬ ‫‪١٩١٢‬م‪ .‬کال ک‪ ３‬د ﻣﻴر کالﻲ کاﻧکالﻲ لخﻮا ترتﻴب شﻮي‪ ،‬ډ‪４‬ر شﻬرت لري‪ .‬ﻫغﻪ و‪４‬ش چ‪ ３‬د اﻧسان‬ ‫د احساس پر بﻨس＀ تر سره شﻮي‪ ،‬ډ‪４‬ر ‪＄‬اﻧگ‪７‬ی دی‪ ،‬خﻮ ＊ﻪ والی ﻳ‪ ３‬پﻪ دي ک‪ ３‬دی چ‪ ３‬پﻪ آساﻧﻪ او‬ ‫ساده ډول تعﻴﻨﻴ‪８‬ې‪ .‬عام وگ‪７‬ي او ﻫغﻪ کسان چ‪ ３‬د ساﻳز ﻣﻮلﻮجﻲ سره ﻫ‪ ＆５‬بلدتﻴا ﻧﻪ لري‪ ،‬د دې ډول‬ ‫زلزلﻮ ارزﻳابﻲ کﻮﻻی شﻲ‪ .‬د بال پر بﻨس＀ د زلزلﻮ و‪４‬ش د ﻣقﻴاس پﻪ ﻧاﻣﻪ ﻳاد‪８４‬ي‪ ،‬چ‪ ３‬پﻪ ﻻﻧدې جدول‬ ‫ک‪ ３‬ﻳ‪ ３‬لﻴدای شئ‪.‬‬

‫د زلزل‪ ３‬د ثبتﻮلﻮ آل‪ ３‬د ساﻳزﻣﻮﻣتر ) ‪ ( Seismometer‬پﻪ ﻧاﻣﻪ ﻳادوي‪ ،‬خﻮ پﻪ ！ﻮلﻴزه تﻮگﻪ زلزل‪ ３‬ثبتﻴدل‬ ‫د زلزلﻮ د ثبت د أل‪ ３‬ﻳا )‪ ( Seismographs‬پﻪ واسطﻪ چ‪ ３‬پﻪ ﻻﻧدﻳﻨﻲ شکل ک‪＊ ３‬ﻮدل شﻮي‪ ،‬تر سره‬ ‫ک‪８５‬ي‪.‬‬

‫(‪ )١-١‬شکل‪ :‬د زلزل‪ ３‬د ثبت ألﻪ‬

‫‪103‬‬

‫د زﻟزﻟ‪ ３‬د ＇پﻮ ډوﻟﻮﻧﻪ‬ ‫＇پ‪ ３‬د ب‪５‬ﻼب‪５‬لﻮ زلزلﻮ د پﻴ‪５＋‬دو لﻪ اﻣلﻪ ﻣﻨ‪％‬تﻪ را‪＄‬ﻲ‪ ،‬دا ＇پ‪＊ ３‬اﻳﻲ د چ＂کﻮالﻲ‪ ،‬د ＇پ‪ ３‬د لﻤﻨ‪３‬‬ ‫اوږدوالﻲ او د تﻨاوبﻲ دورې لﻪ ﻧظره سره تﻮپﻴر ولري‪.‬‬ ‫د زلزل‪＇ ３‬پ‪ ３‬دا چ‪ ３‬د ‪＄‬ﻤک‪ ３‬پر ﻣخ او دﻧﻨﻪ ک‪ ３‬خپرﻳ‪８‬ي پﻪ دوو ډلﻮ‪ :‬دﻧﻨﻪ او سطحﻲ ＇پﻮ وﻳشﻲ‪.‬‬ ‫دﻧﻨﻪ ＇پ‪ ３‬د ‪ p‬او ‪ s‬لﻪ ＇پﻮ ＇خﻪ چ‪ ３‬د ‪＄‬ﻤک‪ ３‬پﻪ ﻣرکز ک‪ ３‬ﻣﻨ‪％‬تﻪ را‪＄‬ﻲ او د ‪＄‬ﻤک‪ ３‬دﻧﻨﻪ‬ ‫خپرﻳ‪８‬ي‪ ،‬جﻮړې شﻮي دي‪ ،‬دغﻪ ＇پ‪ ３‬د لﻮﻣ‪７‬ﻧﻴﻮ ＇پﻮ )‪ (Pr imary p Waves‬او د دوﻫﻤﻮ ＇پﻮ‬ ‫) ‪ ( Secondery s Waves‬پﻪ ﻧﻮﻣﻮ ﻳاد‪８４‬ي‪ .‬سطحﻲ ＇پ‪ ３‬د طبقﻮ د گ‪ ６‬فصل او د داخلﻲ ＇پﻮ د‬ ‫！کر پﻪ پاﻳلﻪ ک‪ ３‬او د غﻪ راز د ‪＄‬ﻤک‪ ３‬پر ﻣخ تﻮلﻴد‪８４‬ي‪.‬‬ ‫سطحﻲ ＇پ‪ ３‬ب‪５‬ﻼب‪５‬ل‪ ３‬ب‪ ３２‬لري چ‪ ３‬ډ‪４‬رې ﻣﻬﻤﻲ ب‪ ３２‬ﻳ‪ ３‬د ﻻو ＇پ‪ ( Love Waves ) ３‬او د رﻳلﻲ ＇پ‪３‬‬ ‫) ‪ ( Rayleigh Waves‬دی‪ .‬د ﻻو ＇پ‪ ３‬د ‪＇ s‬پﻮ تﻪ ورتﻪ حرکت لري‪ .‬د رﻳلﻲ ＇پ‪ ３‬د سﻤﻨدري ＇پﻮ‬ ‫د حرکتﻮﻧﻮ پﻪ ＇‪５‬ر ذرې پﻪ ﻳﻮ داﻳروي ﻣدار ک‪ ３‬پﻪ ل‪７‬زه راولﻲ‪ ،‬خﻮ د ﻻو سطحﻲ ＇پﻮ چ＂کﻮالی د رﻳلﻲ‬ ‫＇پﻮ لﻪ چ＂کﻮالﻲ ＇خﻪ ډ‪４‬ر وي‪ ،‬دغﻪ ډول چ‪ ３‬د سطحﻲ ＇پﻮ لﻤﻨﻪ د داخلﻲ ＇پﻮ لﻪ لﻤﻨ‪＇ ３‬خﻪ ډ‪４‬ره‬ ‫لﻮﻳﻪ ده‪ ،‬ﻧﻮ ‪＄‬کﻪ د وﻳجاړوﻧ‪ ３‬اصلﻲ ﻻﻣل گ‪２‬ل ک‪８５‬ي‪ .‬ﻻﻧدﻳﻨی شکل د ＇پﻮ ډولﻮﻧﻪ را＊ﻴﻲ‪.‬‬ ‫د زلزل‪ ３‬د پﻴ‪＋‬دو سﻴﻤﻪ‬

‫د ‪＇ P‬پ‪３‬‬ ‫د ‪＇ S‬پ‪３‬‬

‫دﻧﻨﻨ‪ ９‬جاﻣده ﻫستﻪ‬ ‫بﻬرﻧ‪ ９‬ﻣاﻳع ﻫستﻪ‬

‫د ‪＇ P‬پ‪ ３‬چ‪ ３‬د ﻫست‪３‬‬ ‫لﻪ ﻣﻨ‪ ＃‬تﻴرې شﻮي دي‬

‫د سﻴﻮري سﻴﻤﻪ‬ ‫ﻫغﻪ ‪＄‬ای چ‪＇ ３‬پ‪ ３‬ﻧﻪ ورس‪８５‬ي‬

‫(‪ )١-٢‬شکل‪ :‬د زلزل‪＇ ３‬پ‪３‬‬

‫‪104‬‬

‫د ﻃبﻴﻌﻲ چاپ‪５‬رﻳال پﻴ‪３＋‬‬ ‫اﻧسان پﻪ ﻫغﻪ چاپ‪５‬رﻳال ک‪ ３‬چ‪ ３‬ژوﻧد کﻮي د ﻣﻬﻤﻮ او غﻴر ﻣﻨتظره پﻴ‪＋‬ﻮ‪ ،‬لکﻪ‪ :‬زلزلﻪ‪ ،‬اورشﻴﻨدوﻧکﻲ‪،‬‬ ‫سﻴﻼبﻮﻧﻪ‪ ،‬زورور تﻮفاﻧﻮﻧﻪ‪ ،‬د غروﻧﻮ ＊ﻮﻳدل‪ ،‬د ‪＄‬ﻤک‪ ３‬ک‪＋‬ﻴﻨاستل او ﻧﻮرو طبﻴعﻲ پﻴ‪＋‬ﻮ سره چ‪ ３‬د‬ ‫ﻧﻮﻣﻮړي ژوﻧد تﻪ گﻮاښ گ‪２‬ل ک‪８５‬ي‪ ،‬ﻣخاﻣخ وي‪.‬‬ ‫باﻳد ووﻳل شﻲ چ‪ ３‬طبﻴعﻲ پ‪ ３＋５‬د ‪＄‬ﻤک‪ ３‬د کرې لﻪ طبﻴعﻲ پروسﻮ ＇خﻪ شﻤﻴرل ک‪８５‬ي او د ‪＄‬ﻤک‪３‬‬ ‫کره حتا ب‪ ３‬لﻪ اﻧسان ＇خﻪ خپلﻪ دﻧده تر سره کﻮي‪.‬‬ ‫لﻪ بده ﻣرغﻪ اﻧساﻧﻲ فعالﻴتﻮﻧﻪ پﻪ ﻣستقﻴﻤﻪ تﻮگﻪ (دوﻧﻮ پرې کﻮل) او ﻫﻢ پﻪ غﻴر ﻣستقﻴﻤﻪ تﻮگﻪ‪ :‬د اﻧرژﻳکﻲ‬ ‫ب‪５‬ﻼب‪５‬لﻮ سرچﻴﻨﻮ ＇خﻪ پراخ‪ ３‬گ＂‪ ３‬اخﻴتسﻨ‪( ３‬ﻧفت‪ ،‬د ډبرو سکاره‪ ،‬لرگﻲ) پر چاپ‪５‬رﻳال ﻧاوړه اغ‪５‬زې‬ ‫پري باسﻲ او د ‪＄‬ﻤک‪ ３‬پﻪ کره ک‪ ３‬د ب‪５‬ﻼب‪５‬لﻮ پﻴ‪＋‬ﻮ د راﻣﻨ‪％‬تﻪ ک‪５‬دو او پﻪ ‪＄‬ﻤکﻪ ک‪ ３‬د اقلﻴﻤﻲ بدلﻮﻧﻮﻧﻮ‬ ‫ﻻﻣل گر‪＄‬ﻲ‪.‬‬ ‫د (‪ )٢٠٠٠‬م کال پﻪ پﻴل ک‪ ３‬لﻮﻳدﻳ‪％‬ﻪ اروپا د زورورو تﻮفاﻧﻮﻧﻮ او لﻪ زغﻤﻪ وتلﻮ ساړو سره ﻣخاﻣخ شﻮه‪،‬‬ ‫پﻪ ‪＄‬اﻧگ‪７‬ي تﻮگﻪ د فراﻧس‪ ３‬پﻪ ﻫ‪５‬ﻮاد ک‪ ３‬د ډ‪４‬رو ساړو لﻪ اﻣلﻪ ډ‪４‬رو اﻧساﻧاﻧﻮ خپل ژوﻧد لﻪ ﻻسﻪ ورک‪ ،７‬د‬ ‫‪＄‬ﻨگلﻮﻧﻮ او د پارﻳس ＊ار د پارکﻮﻧﻮ ډ‪４‬ري زړې وﻧ‪ ３‬لﻪ بﻴخﻪ راووتﻲ‪،‬‬ ‫ﻧﻮ＊کارﻳ‪８‬ي چ‪ ３‬اﻧساﻧﻲ او طبﻴعﻲ دواړه فعالﻴتﻮﻧﻪ د طبﻴعﻲ پﻴ‪＋‬ﻮ پﻪ راﻣﻨ‪％‬تﻪ ک‪５‬دو ک‪ ３‬ﻣﻬﻢ رول لﻮبﻮي‪.‬‬ ‫د طبﻴعﻲ پﻴ‪＋‬ﻮ ＇ﻮ ب‪５‬لگ‪ ３‬پﻪ لﻨ‪６‬ه تﻮگﻪ ﻣطالعﻪ کﻮو‪.‬‬ ‫د سﻴﻼب د راوتﻠﻮ ﻻﻣﻠﻮﻧﻪ‬ ‫سﻴﻼب ﻫغﻪ ﻣﻬال راو‪＄‬ﻲ چ‪ ３‬د سﻴﻨد کاﻧال وﻧﻪ شﻲ ک‪７‬اي د طغﻴان ظرفﻴت ولري‪ ،‬ډ‪４‬ر باراﻧﻮﻧﻪ‪ ،‬د واورې‬ ‫ژر وﻳلﻲ ک‪５‬دل‪ ،‬د بﻨدوﻧﻮ وﻳجاړﻳدل‪ ،‬د سﻤﻨدري تﻮفاﻧﻮﻧﻮ راﻣﻨ‪％‬تﻪ کﻴدل او پﻪ ساحلﻮﻧﻮ ک‪ ３‬د اوبﻮ ﻧفﻮذ‬ ‫دسﻴﻼبﻮﻧﻮ د راوتلﻮ ﻣﻬﻢ دلﻴلﻮﻧﻪ دي‪ .‬سﻴﻼبﻮﻧﻪ پﻪ لﻤده ﻫﻮا پﻪ ‪＄‬اﻧگ‪７‬ي تﻮگﻪ پﻪ وچﻪ ﻫﻮا ک‪ ３‬واقع ک‪８５‬ي‪.‬‬ ‫پﻪ وچﻮ سﻴﻤﻮ ک‪ ３‬د اور＊ت کلﻨ‪ ９‬کچﻪ ＊اﻳﻲ ل‪８‬ه وي‪ ،‬خﻮ ډ‪４‬ر زﻳاﻧﻮﻧﻪ اړولی شﻲ‪＄ ،‬کﻪ ل‪ ８‬ﻧباتﻲ پﻮشش‬ ‫زﻳان رسﻮﻧکﻲ سﻴﻼبﻮﻧﻪ ﻣﻨ‪％‬تﻪ راوړي‪.‬‬ ‫‪＄‬ﻴﻨﻲ سﻴﻼبﻮﻧﻪ د بﻨدوﻧﻮد ﻣاتﻴدو او وﻳجاړﻳدو پﻪ ترڅ ک‪ ３‬جاري ک‪８５‬ي‪ ،‬د ب‪５‬لگ‪ ３‬پﻪ ډول پﻪ (‪)١٨٨٩‬‬ ‫ﻣﻴﻼدي کال ک‪ ３‬د پﻨسلﻮاﻧﻴا پﻪ جاﻧستﻮن ک‪ ３‬د اوبﻮ د بﻨد د ﻣاتﻴدو لﻪ اﻣلﻪ لﻮی سﻴﻼب جﻮړ شﻮ چ‪ ３‬د‬ ‫(‪ )٢٢٠٠‬تﻨﻮد ﻣ‪７‬ﻳﻨﻲ ﻻﻣل وگر‪＄‬ﻴد او سﻴﻤﻪ ﻳ‪ ３‬ډ‪４‬ره زﻳاﻧﻤﻨﻪ ک‪７‬ه‪.‬‬

‫‪105‬‬

‫سﻮﻧاﻣﻲ ډوﻟﻪ سﻴﻼبﻮﻧﻪ‬ ‫سﻮﻧاﻣﻲ د ساحلﻲ آوارو سﻴﻼبﻮﻧﻮلﻪ ډل‪＇ ３‬خﻪ ‪２－‬ل ک‪８５‬ي چ‪ ３‬د سﻤﻨدري شدﻳدو تﻮفاﻧﻮﻧﻮ سره ﻳﻮ ‪＄‬ای‬ ‫وي‪ ،‬ﻧﻮ پﻪ دې اساس د سﻤﻨدري تﻮفاﻧﻮﻧﻮدوه ﻣرکزوﻧﻪ وجﻮد لري‪.‬‬ ‫‪ -١‬تﻴفﻮن ( ‪ ) Typhone‬پﻪ ارام سﻤﻨدر ک‪３‬‬ ‫‪ -٢‬ﻫرﻳکﻦ د اطلس سﻤﻨدر استﻮاﻳﻲ اولﻮﻧﻮﻧﻪ‬ ‫دا دواړه تﻮفاﻧﻮﻧﻪ ډ‪４‬ر شدﻳد‪ ،‬چ＂ک او وﻳجاړوﻧکﻲ دي‪ .‬ډ‪４‬ر ﻣﻬال د چﻨگاښ پﻪ لﻮﻣ‪７‬ﻳﻮ ک‪ ３‬چ‪ ３‬د لﻤر‬ ‫وړاﻧگ‪ ３‬د استﻮا پﻪ لﻴکﻪ عﻤﻮد لگﻴ‪８‬ي‪ ،‬استﻮاﻳﻲ ！ﻴ＀ فشار د دې سﻴﻤ‪ ３‬شاوخﻮا ک‪ ３‬ﻣﻨ‪％‬تﻪ را‪＄‬ﻲ‪ ،‬د‬ ‫سﻤﻨدر پﻪ ﻣخ د زورورو بﻮړبﻮکﻴﻮ لﻮی ﻣرکزوﻧﻪ داس‪ ３‬ډول پﻪ حرکت را‪＄‬ﻲ چ‪ ３‬ﻫ‪ ＆５‬گرداب او د ﻧ‪７‬ۍ‬ ‫لﻮی سﻴﻨد پﻪ ﻫغﻪ شدت او چ＂کﻮالﻲ عﻤل ﻧﻪ شﻲ کﻮﻻی‪.‬‬ ‫استﻮاﻳﻲ تﻮفاﻧﻮﻧﻪ (تﻴفﻮن) د ارام سﻤﻨدر پﻪ شاوخﻮا ک‪ ３‬پراخ‪ ３‬سﻴﻤ‪ ３‬ﻧﻴسﻲ چ‪ ３‬د ‪＄‬ﻤک‪ ３‬د تﻮدوخ‪３‬‬ ‫درج‪ ３‬او د اقلﻴﻢ پﻪ بدلﻮﻧﻮﻧﻮ اغﻴز پرﻳباسﻲ او پﻪ وروستﻴﻮ کلﻮﻧﻮ ک‪ ３‬لﻪ بده ﻣرغﻪ ډ‪４‬ر شﻮي دي‪ .‬د‬ ‫‪٢٠٠٨‬م‪ .‬کال د ارام سﻤﻨدر سﻮﻧاﻣﻲ لﻮی زﻳاﻧﻮﻧﻪ درلﻮدل چ‪ ３‬د ساحلﻲ ﻫ‪５‬ﻮادوﻧﻮ لپاره ！کان ورکﻮوﻧک‪３‬‬ ‫وو او ﻣﻴلﻴﻮﻧﻮﻧﻪ کﻮرﻧ‪ ９‬ﻳ‪ ３‬بﻰ سرپﻨاه ک‪７‬ي او لﻪ سلﻮ زرو ＇خﻪ ډ‪４‬ر اﻧساﻧان ﻳ‪ ３‬ووژل‪ .‬پﻪ شﻤالﻲ او ﻣرکزي‬ ‫اﻣرﻳکا ک‪ ３‬سﻮﻧاﻣﻲ د ﻫرﻳکﻦ او استﻮاﻳﻲ تﻮفاﻧﻮﻧﻮ تر ﻧاﻣﻪ ﻻﻧدې عﻤل کﻮي چ‪ ３‬پﻪ کﻴﻮباک‪ ３‬د برﻣﻮدا‬ ‫سﻴﻤﻪ‪ ،‬د اﻣرﻳکا ﻣتحده اﻳالتﻮﻧﻮ پﻪ شرقﻲ استقاﻣت پﻪ ‪＄‬اﻧگ‪７‬ي تﻮگﻪ د فلﻮرﻳدا أﻳالت او ﻧﻮر د شاوخﻮا‬ ‫أﻳالتﻮﻧﻪ ترې زﻳاﻧﻤﻦ ک‪８５‬ي‪ .‬پﻪ ﻣﻨ‪％‬ﻨ‪ ９‬تﻮگﻪ ﻫر کال د ﻫرﻳکﻦ پﻨ‪％‬ﻪ تﻮفاﻧﻮﻧﻪ د اﻣرﻳکا ﻣتحده اﻳالتﻮﻧﻮ ختﻴ‪＃‬‬ ‫سﻮاحل وﻳجاړوي‪ .‬د اﻣرﻳکاپﻪ ﻣتحده اﻳالتﻮﻧﻮ ک‪ ３‬د سﻮﻧاﻣﻲ ‪ ٢۵‬پﻴ‪＋‬ﻮ ﻧاوړه اغﻴزې پرﻳ‪＋‬ﻲ دي‪ ،‬کﻮﻣﻲ‬ ‫چ‪ ３‬لﻪ (‪)١٩۴۴‬م‪ .‬کال ＇خﻪ راپدپخﻮا پﻴ‪ ３＋‬شﻮي دي لﻪ دې پﻴ‪＋‬ﻮ ＇خﻪ ‪ ٦‬سﻮﻧاﻣﻲ داس‪ ３‬پﻴ） شﻮ‪،‬‬ ‫چ‪ ٢۵٠ ３‬ﻧفره ﻳ‪ ３‬ووژل او بﻴخ بﻨاﻳﻲ تاسﻴساتﻮ تﻪ ﻳ‪ ３‬ﻣﻴلﻴاردوﻧﻪ ډالره زﻳان ورساوه‪ ،‬دغﻪ راز د ﻫاواﻳﻲ‪،‬‬ ‫پﻮرتﻮرﻳکﻮ او واجﻴﻦ ！اپﻮگاﻧﻮ تﻪ ﻫﻢ زﻳاﻧﻮﻧﻪ ورسﻴدل‪.‬‬

‫‪106‬‬

‫د ＇پرکﻲ ﻋﻤده ！کﻲ‬ ‫د لﻮﻣ‪７‬ﻧ‪ ９‬زلزل‪ ３‬د پﻴ‪５＋‬دو ﻧﻴ＂ﻪ ﻣعلﻮﻣﻪ ﻧده‪ ،‬خﻮ لﻪ پﻴ‪５＋‬دو ＇خﻪ ﻳ‪ ３‬سلکﻮﻧﻪ ﻣﻴلﻴﻮﻧﻪ کلﻮﻧﻪ ت‪５‬ر‪８４‬ي‪.‬‬ ‫زلزل‪ ３‬سربﻴره پر دې چ‪ ３‬پﻪ وچﻮ ک‪ ３‬پﻴ‪８５＋‬ي پﻪ سﻤﻨدروﻧﻮ ک‪ ３‬ﻫﻢ پﻴ‪８５＋‬ي‪.‬‬ ‫د زلزل‪ ３‬د پﻴ‪５＋‬دو اصلﻲ ﻻﻣلﻮﻧﻪ د ‪＄‬ﻤک‪ ３‬د پلﻴ＂ﻮﻧﻬد حرکت‪ ،‬د اورشﻴﻨدوﻧکﻮ فعالﻴت د غروﻧﻮ‬ ‫＊ﻮﻳدلﻮ‪ ،‬د ‪＄‬ﻤک‪ ３‬ﻻﻧدې فعالﻴتﻮﻧﻮ پﻪ ترڅ ک‪ ３‬د پﻮرتﻨﻴﻮ طبقﻮ لﻮﻳدل‪ ،‬ا！ﻮﻣﻲ چاودﻧ‪ ،３‬د ثقﻴلﻮ تﻮپﻮﻧﻮ‬ ‫فﻴروﻧﻪ‪ ،‬د غ‪ ８‬لﻪ چ＂کﻮالﻲ ＇خﻪ پﻪ لﻮړچ＂کﻮالﻲ د الﻮتکﻮ الﻮتل او ﻧﻮرو ＇خﻪ عبارت دي‪.‬‬ ‫ډ‪４‬ري او زورورې زلزل‪ ３‬پﻪ جاپان‪ ،‬چﻴﻦ‪ ،‬فلپاﻳﻦ‪ ،‬اﻧدوﻧﻴزﻳا‪！ ،‬اﻳﻮان‪ ،‬ﻧﻮي زﻳﻼﻧد او د جﻨﻮبﻲ اﻣرﻳکا‬ ‫پﻪ غربﻲ سﻮاحلﻮ ک‪ ３‬پﻴ‪８５＋‬ي‪.‬‬ ‫د زلزل‪ ３‬زوروتﻴا د ساﻳزﻣﻮگراف پﻮاسطﻪ ثبتﻴ‪８‬ي‪.‬‬ ‫د زلزل‪ ３‬د زور د ﻣعلﻮﻣﻮلﻮ پخاطر ﻣﻴر کالﻲ کاﻧکالﻲ پﻪ (‪١٩١٢‬م‪ ).‬کال ک‪ ３‬ﻳﻮ جدول طرحﻪ ک‪ ７‬چ‪３‬‬ ‫زلزل‪ ３‬پﻪ ک‪ ３‬لﻪ ‪＇ ١‬خﻪ تر ‪ ١٢‬بالﻮ وﻳشل شﻮي دي‪.‬‬ ‫د زلزل‪＇ ３‬پ‪ ３‬پﻪ دوو ډلﻮ ﻳعﻨ‪ ３‬داخلﻲ ＇پ‪ ３‬چ‪ ３‬د ‪ P‬او ‪＇ S‬پ‪ ３‬پﻪ ک‪ ３‬شاﻣلﻲ دی او بﻬرﻧ‪＇ ９‬پ‪３‬‬ ‫چ‪ ３‬ب‪５‬ﻼب‪５‬ل ډولﻮﻧﻪ لري او د ﻻو او رﻳلﻲ ＇پﻮ ＇خﻪ جﻮړي دي‪ ،‬وﻳشل شﻮي دي‪.‬‬ ‫د طبﻴعﻲ چاپ‪５‬رﻳال پﻴ‪＋‬ﻮ ک‪ ３‬زلزلﻪ‪ ،‬تﻮفاﻧﻮﻧﻪ‪ ،‬اورشﻴﻨدوﻧکﻲ‪ ،‬زورور سﻴﻼبﻮﻧﻪ‪ ،‬د غروﻧﻮ ＊ﻮﻳدل او د‬ ‫‪＄‬ﻤک‪ ３‬د طبقﻮ ک‪＋‬ﻴﻨاستل او ﻧﻮر شاﻣل دي‪.‬‬

‫‪107‬‬

‫د ＇پرکﻲ پﻮ＊تﻨ‪３‬‬ ‫‪ .١‬د زلزل‪ ３‬د پﻴ‪５＋‬دو ﻻﻣلﻮﻧﻪ کﻮم دي؟ ﻧﻮﻣﻮﻧﻪ ﻳ‪ ３‬واخلئ‪.‬‬ ‫‪ .٢‬زلزلﻪ تعرﻳف ک‪７‬ئ‪.‬‬ ‫‪ .٣‬د زلزل‪ ３‬د تارﻳخ پﻪ اړوﻧد ﻣعلﻮﻣات ورک‪７‬ئ‪.‬‬ ‫‪ .۴‬د ﻧ‪７‬ۍ پﻪ کﻮﻣﻮ سﻴﻤﻮ ک‪ ３‬ډ‪４‬رې زلزل‪ ３‬پﻴ‪８５＋‬ي؟‬ ‫‪ .۵‬د زلزل‪ ３‬زور والی د کﻮﻣﻲ آل‪ ３‬پﻮاسطﻪ ！اکل ک‪８５‬ي؟ سﻢ ‪＄‬ﻮاب پﻪ ﻧ‪＋‬ﻪ ک‪７‬ئ‪.‬‬ ‫ج‪ -‬دواړه ‪＄‬ﻮابﻮﻧﻪ سﻢ دی د‪ -‬ﻫ‪ ＆５‬ﻳﻮ‪.‬‬ ‫الف‪ -‬زلزلﻪ ﻧگار ب‪ -‬ساﻳز ﻣﻮگراف‬ ‫‪ .٦‬د زلزل‪ ３‬د شدت و‪４‬ش د کﻮم ﻳﻮ ﻻﻧدﻳﻨﻲ پﻮه پﻪ واسطﻪ تر سره شﻮ؟ سﻢ ‪＄‬ﻮاب پﻪ ﻧ‪ ﾢ＋‬ک‪７‬ئ‪.‬‬ ‫الف‪ -‬فﻮرﻳل ب‪ -‬ﻣﻴرکالﻲ کاﻧکالﻲ ج‪ -‬فﻮرﻳل – کاﻧکالﻲ د‪ -‬د الف ‪＄‬ﻮاب سﻢ دی‪.‬‬ ‫‪ .٧‬ﻫغﻪ ＇پ‪ ３‬چ‪ ３‬د ‪＄‬ﻤک‪ ３‬پر ﻣخ او دﻧﻨﻪ خپرﻳ‪８‬ي پﻪ ＇ﻮ ډلﻮ وﻳشل ک‪８５‬ي‪.‬‬ ‫الف‪ -‬د ‪＇ P‬پ‪ ３‬ب‪ -‬د ‪＇ S‬پ‪ ３‬ج‪ -‬د ‪ P‬او ‪＇ S‬پ‪ ３‬د‪-‬درې واړه ‪＄‬ﻮابﻮﻧﻪ سﻢ دي‪.‬‬ ‫‪ .٨‬داخلﻲ ＇پ‪ ３‬لﻪ کﻮﻣﻮ ﻻﻧدﻧﻴﻮ ＇پﻮ ＇خﻪ جﻮړې شﻮي دي‪.‬‬ ‫ب‪ -‬لﻪ طﻮلﻲ ＇پﻮ ＇خﻪ‬ ‫الف‪ -‬د ‪ P‬او ‪ S‬لﻪ ＇پﻮ ＇خﻪ‬ ‫د‪ -‬لﻪ لﻮﻣ‪７‬ﻧﻴﻮ خپﻮ ＇خﻪ‪.‬‬ ‫ج‪ -‬لﻪ سطحﻲ ＇پﻮ ＇خﻪ‬ ‫‪ .٩‬پﻪ لﻮﻳدﻳ‪％‬ﻪ اروپا ک‪ ３‬کﻮم کال زورور تﻮفاﻧﻮﻧﻪ واقع شﻮل‪ ،‬کﻮﻣﻮ چ‪ ３‬اروپا لﻪ زورورو ساړو سره ﻣخاﻣخ‬ ‫ک‪７‬ه‪.‬‬ ‫د‪٢٠٠٣ -‬‬ ‫ج‪،١٩٠٠ -‬‬ ‫الف‪ ،٢٠٠۴ -‬ب‪،٢٠٠٠ -‬‬ ‫‪ .١٠‬پﻪ سﻮﻧاﻣﻲ ډولﻪ سﻴﻼبﻮﻧﻮ ک‪ ３‬د سﻤﻨدري تﻮفاﻧﻮﻧﻮ کﻮم ﻣرکزوﻧﻪ وجﻮد لري‪.‬‬ ‫ب‪ -‬د استﻮاﻳﻲ تﻮفاﻧﻮﻧﻮ ﻣرکزوﻧﻪ‬ ‫الف‪ -‬د تﻴفﻮن او ﻫرﻳکﻦ د تﻮفاﻧﻮﻧﻮ ﻣرکزوﻧﻪ‬ ‫ج‪ -‬د آرام سﻤﻨدر د تﻮفاﻧﻮﻧﻮ ﻣرکزوﻧﻪ‬

‫د‪ -‬د ج ‪＄‬ﻮاب سﻢ دی‪.‬‬

‫‪108‬‬

‫دوﻳﻢ ＇پرکی‬ ‫ساختﻤاﻧﻲ جﻴﻮﻟﻮجﻲ‬ ‫کلﻪ ﻣﻮ پام ک‪７‬ی دی چ‪ ３‬د ‪＄‬ﻤک‪ ３‬د قشر طبق‪ ３‬پﻪ افقﻲ او آواره ب‪２‬ﻪ ﻳﻮ پر بل باﻧدې واقع شﻮي ﻧﻪ وي او‬ ‫ډ‪４‬رې گﻮﻧ‪％‬ﻲ لري او ﻳا ﻣﻮ ﻫﻢ ډ‪４‬ر درزوﻧﻪ او چاودوﻧﻪ د ‪＄‬ﻤک‪ ３‬د قشر پﻪ طبقﻮ ک‪ ３‬لﻴدلﻲ وي‪ .‬اوس باﻳد‬ ‫پﻪ دې پﻮه شئ چ‪ ３‬دې طبقﻮ ول‪ ３‬گﻮﻧ‪ ３％‬پﻴدا ک‪７‬ي‪ ،‬درزوﻧﻪ او چاودوﻧﻪ پک‪＇ ３‬ﻪ ډول ﻣﻴﻨ‪％‬تﻪ راغلﻲ؟‬ ‫آﻳا ！ﻮل‪ ３‬گﻮﻧ‪ ،３％‬درزوﻧﻪ او چاودوﻧﻪ ﻳﻮ ډول دي او ﻳا ﻳﻮ لﻪ بلﻪ تﻮپﻴر لري‪ ،‬کﻪ د دې درسﻲ ＇پرکﻲ‬ ‫ﻣطلبﻮﻧﻪ ﻣﻮ پﻪ ‪＄‬ﻴر سره ولﻮستل‪ ،‬ﻧﻮد گﻮﻧ‪％‬ﻮ‪ ،‬درزوﻧﻮ او چادوﻧﻮ پﻪ اړوﻧد بﻪ پﻪ زړه پﻮرې ﻣعلﻮﻣات تر‬ ‫ﻻسﻪ ک‪７‬ئ‪.‬‬ ‫گﻮﻧ‪ ３％‬او ډوﻟﻮﻧﻪ ﻳ‪３‬‬ ‫گﻮﻧ‪ ３％‬پﻪ طبﻴعت ک‪ ３‬د ب‪ ３２‬او جﻮړ＊ت ﻳا ﻫﻢ د لﻮﻳﻮالﻲ او پراختﻴا لﻪ ﻣخ‪ ３‬پﻪ ب‪５‬ﻼب‪５‬لﻮ ب‪２‬ﻮ او ډولﻮﻧﻮ‬ ‫لﻴدل ک‪８５‬ي‪ .‬باﻳد ووﻳل شﻲ چ‪ ３‬د گﻮﻧ‪％‬ﻮ اوږدوالی ډ‪４‬ر بدلﻴدوﻧکی دی او لﻪ ﻳﻮ ساﻧتﻲ ﻣتر ＇خﻪ تر ＇ﻮ‬ ‫کﻴلﻮ ﻣترو پﻮري رس‪８５‬ي‪.‬‬ ‫گﻮﻧ‪％‬ی د طبقﻮ لﻪ ＇پ‪ ３‬ډولﻪ اﻧحﻨا ＇خﻪ عبارت دي چ‪ ３‬ﻣحدب اوﻳا ﻣقعر ډولﻪ ب‪２‬ﻪ لري‪ .‬ﻣحدب ډول‬ ‫تﻪ ﻳ‪ ３‬اﻧتﻲ کﻼﻳﻦ او ﻣقعر ډول تﻪ ﻳ‪ ３‬سﻴﻨکﻼﻳﻦ واﻳﻲ‪ .‬د پﻮرتﻨﻲ ﻣطلب د ＊ﻪ وضاحت پﻪ ﻣﻮخﻪ کﻪ ﻣﻮږ‬ ‫د ﻣاﻫﻴپر تﻨگﻲ او د ورﻳ‪＋‬ﻤﻦ تﻨگﻲ د سرکﻮﻧﻮ پﻪ اوږدو چ‪ ３‬د کابل ﻧﻨ‪／‬رﻫار پﻪ لﻮﻳﻪ ﻻر پراتﻪ دي او ﻳا د‬ ‫کابل ＊ار شاوخﻮا غروﻧﻮ‪ ،‬شﻴر دروازه او آسﻤاﻳﻲ جﻴﻮلﻮجﻴکﻲ ﻣقطع‪ ３‬پﻪ ‪＄‬ﻴر سره وگﻮرو‪ ،‬ډ‪４‬ر شﻤﻴر‬ ‫گﻮﻧ‪ ３％‬بﻪ ﻣﻮ تر ستر‪－‬ﻮ شﻲ چ‪ ３‬د ظاﻫري ب‪ ３２‬پر بﻨس＀ پﻪ ﻻﻧدې ډول تصﻨﻴف او ﻧﻮﻣﻮل ک‪８５‬ي‪.‬‬ ‫‪ -١‬ﻣتﻨاﻇري گﻮﻧ‪３％‬‬ ‫ﻣتﻨاظرې گﻮﻧ‪ ３％‬لﻪ ﻫغﻮ گﻮﻧ‪％‬ﻮ ＇خﻪ عبارت دي چ‪ ３‬ﻣحﻮري سطحﻪ ﻳ‪ ３‬پﻪ عﻤﻮدي حالت واقع شﻮي‬ ‫او خﻮا وې ﻳ‪ ３‬ﻳﻮ لﻪ بل سره ﻣتﻨاظرې وي‪ ،‬ډولﻮﻧﻪ ﻳ‪ ３‬پﻪ ﻻﻧدې ډول دي‪.‬‬ ‫الف‪ -‬عادي ﻳا ﻧﻮرﻣال گﻮﻧ‪３％‬‬ ‫ب‪ -‬دﻧداﻧﻪ لروﻧکﻲ گﻮﻧ‪３％‬‬ ‫ج‪ -‬بکس ډولﻪ گﻮﻧ‪３％‬‬ ‫‪109‬‬

‫‪ -٢‬ﻏﻴر ﻣتﻨاﻇرې گﻮﻧ‪３％‬‬ ‫لﻪ ﻫغﻮ گﻮﻧ‪％‬ﻮ ＇خﻪ عبارت دي چ‪ ３‬ﻣحﻮري سطحﻪ ﻳ‪ ３‬پﻪ عﻤﻮدي حالت واقع شﻮې ﻧﻪ وي‪ ،‬بلک‪ ３‬ﻳﻮې‬ ‫لﻮري تﻪ ﻣﻴﻼن ولري او گﻮﻧ‪ ３％‬ﻧظر ﻫغ‪ ３‬تﻪ غﻴر ﻣتﻨاظر حالت ولري او پﻪ ﻻﻧدې ډول دي‪.‬‬ ‫الف‪ -‬ﻣﻴﻼن لروﻧک‪ ３‬گﻮﻧ‪:３％‬‬ ‫ﻳﻮې لﻮري تﻪ ﻣﻴﻼن لري او خﻮاوې ﻳ‪ ３‬پﻪ غﻴر ﻣتﻨاظر ډول واقع شﻮي او ب‪５‬ﻼب‪５‬لﻮ لﻮرو تﻪ ﻣﻴﻼن لري‪.‬‬

‫(‪ )٢-١‬شکل‪ :‬ساده ‪－‬ﻮﻧ‪％‬ﻲ‬

‫ب‪ -‬پرت‪ ３‬گﻮﻧ‪ ３％‬ج‪ -‬سرچپﻪ شﻮې گﻮﻧ‪ ３％‬د‪ -‬ﻣﻴﻼن لروﻧک‪ ３‬گﻮﻧ‪ ３％‬ﻫـ‪ -‬ډﻳﻨگرۍ ډولﻪ گﻮﻧ‪３％‬‬ ‫و‪ -‬ﻣعکﻮس‪ ３‬گﻮﻧ‪３％‬‬

‫چاود (شکست)‬ ‫چاودوﻧﻪ پﻪ ډبرو ک‪ ３‬ډ‪４‬ر ﻣﻬال پﻪ دوو ب‪２‬ﻮ‪ :‬درز او شکست ＊کاره ک‪８５‬ي‪.‬‬ ‫درز‪ :‬ﻫغﻪ شکست تﻪ واﻳﻲ چ‪ ３‬د ډبرې دواړو خﻮاوو تﻪ کتل‪ ３‬ﻧسبت ﻳﻮ بل تﻪ ب‪＄ ３‬اﻳﻪ شﻮې ﻧﻪ وي‪ .‬کﻪ‬ ‫چ‪５‬رې دوه کتل‪ ３‬د ﻳﻮې سطح‪ ３‬پﻪ اوږدو د ﻳﻮ او بل پﻪ وړاﻧدې حرکت وک‪７‬ي او ب‪＄ ３‬اﻳﻪ شﻲ‪ ،‬ﻧﻮ دغﻪ‬ ‫حالت تﻪ شکست واﻳﻲ‪.‬‬ ‫ﻫغﻪ چاودوﻧﻪ او درزوﻧﻪ چ‪ ３‬پﻪ اﻣتدادﻳ‪ ３‬حرکت صﻮرت وﻧﻴسﻲ او د طبقﻮ ب‪＄ ３‬اﻳﻲ ﻳ‪ ３‬د اﻧدازه کﻮلﻮ‬ ‫وړوي د شکست پﻪ ﻧاﻣﻪ ﻳاد‪８４‬ي‪.‬‬

‫‪110‬‬

‫شکستﻮﻧﻪ ﻫﻢ د چاودوﻧﻮ پﻪ ＇‪５‬ر د ‪＄‬ﻤک‪ ３‬پﻪ قشر پﻪ ‪＄‬اﻧ‪７／‬ي تﻮگﻪ د ﻫغﻪ پﻪ پﻮرتﻨ‪ ９‬برخﻪ ک‪ ３‬پﻪ ډ‪４‬ر‬ ‫شﻤ‪５‬ر لﻴدل ک‪８５‬ي‪.‬‬ ‫شکستﻮﻧﻪ د لﻮﻳﻮالﻲ پﻪ لحاظ ډ‪４‬ر تﻮپﻴر لري‪ ،‬اوږدوالی ﻳ‪ ３‬لﻪ ＇ﻮ ساﻧتﻲ ﻣترو ＇خﻪ سلگﻮﻧﻮکﻴلﻮ ﻣترو تﻪ‬ ‫رس‪８５‬ي‪ .‬شکستﻮﻧﻪ ب‪５‬ﻼب‪５‬ل ډولﻮﻧﻪ لري چ‪ ３‬د ب‪＄ ３‬اﻳﻪ شﻮو کتلﻮ د حرکت اود ﻫغﻮ د سطح‪ ３‬د ﻣﻴﻼن‬ ‫د اﻧدازې لﻪ ﻣخ‪ ３‬پﻪ ﻻﻧدې ډول دي‪.‬‬ ‫‪ -١‬ﻋادي شکست ‪ :‬ﻫغﻪ شکست دی چ‪ ３‬ب‪＄ ３‬اﻳﻪ شﻮې کتلﻲ د شکست د سطح‪ ３‬د ﻣﻴﻼن سره‬ ‫ﻣﻮازي ＊کتﻪ خﻮاتﻪ حرکت وک‪７‬ي او بﻲ ‪＄‬اﻳﻪ شﻮې وي‪.‬‬ ‫‪ -٢‬پﻮړۍ ډوﻟﻪ شکست ‪ :‬د ＇ﻮ عادي شکستﻮﻧﻮ ډلﻪ ده چ‪ ３‬ﻳﻮ تر بلﻪ ﻣﻮازي وي او افقﻲ طبق‪ ３‬د‬ ‫ﻫغﻮ پﻪ اﻣتداد ＊کتﻪ لﻮرتﻪ ＊ﻮﻳدل‪ ３‬وي او پﻮړۍ ډولﻪ ب‪２‬ﻪ ﻳ‪ ３‬ﻧﻴﻮل‪ ３‬وي‪.‬‬ ‫‪ -٣‬ﻫارست ‪ :‬ﻫغﻪ کتلﻪ ده چ‪ ３‬د دوو شکستﻮﻧﻮ ترﻣﻨ‪ ＃‬واقع شﻮې وي او د دواړو خﻮاوو د کتلﻮ پﻪ‬ ‫پرتلﻪ ﻳ‪ ３‬لﻮړ ﻣﻮقعﻴت ﻧﻴﻮلﻮلی وي او د دواړو خﻮاوو کتل‪ ３‬ﻳ‪＊ ３‬کتﻪ لﻮرتﻪ ＊ﻮﻳدل‪ ３‬وي‪.‬‬ ‫‪ -٤‬گرابﻦ ‪ :‬ﻫغﻪ کتلﻪ ده چ‪ ３‬د دواړو خﻮاوو د کتلﻮ پﻪ ﻧسبت ﻳ‪＊ ３‬کتﻪ خﻮاتﻪ حرکت ک‪７‬ی وي او د‬ ‫دواړو خﻮاوو کتل‪ ３‬پﻪ خپل حالت پات‪ ３‬شﻮي وي‪.‬‬

‫(‪ )٢-٢‬شکل‪ :‬ب‪５‬ﻼ ب‪５‬ل‪ ３‬چاودﻳدﻧ‪３‬‬

‫‪111‬‬

‫د ＇پرکﻲ ﻋﻤده ！کﻲ‬ ‫گﻮﻧ‪ ３％‬پﻪ طبﻴعت ک‪ ３‬د ب‪ ３２‬او جﻮړ＊ت لﻪ ﻣخ‪ ３‬پﻪ ب‪５‬ﻼب‪５‬لﻮ ډولﻮﻧﻮ او ب‪２‬ﻮ پﻴدا ک‪８５‬ي‪.‬‬ ‫گﻮﻧ‪ ３％‬پﻪ عﻤده ډول پﻪ دوو گروپﻮﻧﻮ‪ :‬ﻣتﻨاظرو او غﻴر ﻣتﻨاظرو گﻮﻧ‪％‬ﻮ وﻳشل ک‪８５‬ي‪.‬‬ ‫غﻴر ﻣتﻨاظرې گﻮﻧ‪ ３％‬لﻪ ﻣﻴﻼن لروﻧکﻮ گﻮﻧ‪％‬ﻮ‪ ،‬چپﻪ شﻮو‪ ،‬پرتﻮ‪ ،‬ﻣﻴﻼن لروﻧکﻮ او ﻣعکﻮسﻮ گﻮﻧ‪％‬ﻮ‬ ‫＇خﻪ عبارت دي‪.‬‬ ‫شکستﻮﻧﻪ پﻪ ډبرو ک‪ ３‬پﻪ عﻤﻮﻣﻲ ډول پﻪ دوه ب‪２‬ﻮ درز او شکست ＊کاره ک‪８５‬ي‪.‬‬ ‫کﻪ چ‪５‬ري دوه کتل‪ ３‬د ﻳﻮې سطح‪ ３‬پﻪ اوږدو د ﻳﻮ او بل پﻪ وړاﻧدې حرکت وک‪７‬ي او ب‪＄ ３‬اﻳﻪ شﻲ د‬ ‫شکست پﻪ ﻧاﻣﻪ ﻳاد‪８４‬ي‪.‬‬ ‫گرابﻦ ﻫغﻪ کتلﻪ ده چ‪ ３‬د دواړو خﻮاوو د کتلﻮ پﻪ ﻧسبت ＊کتﻪ لﻮرتﻪ ＊ﻮﻳدل‪ ３‬او د دواړو خﻮاوو کتل‪３‬‬ ‫پﻪ خپل حالت پات‪ ３‬شﻮي وي‪.‬‬ ‫کﻪ چ‪５‬رې ب‪＄ ３‬اﻳﻪ شﻮې کتل‪ ３‬د شکست لﻪ ﻣﻴﻼن سره ﻣﻮازي ＊کتﻪ لﻮرتﻪ حرکت وک‪７‬ی او‬ ‫بﻲ ‪＄‬اﻳﻪ شﻲ د عادي شکست پﻪ ﻧاﻣﻪ ﻳاد‪８４‬ي‪.‬‬

‫د ＇پرکﻲ پﻮ＊تﻨ‪３‬‬ ‫‪ .١‬د گﻮﻧ‪％‬ﻮ د ډولﻮﻧﻮ ﻧﻮﻣﻮﻧﻪ واخلئ‪.‬‬ ‫‪ .٢‬شکست تعرﻳف او د ډولﻮﻧﻮ ﻧﻮﻣﻮﻧﻪ ﻳ‪ ３‬واخلئ‪.‬‬ ‫‪ .٣‬پﻮړۍ ډولﻪ شکست تعرﻳف ک‪７‬ئ‪.‬‬ ‫‪ .۴‬ﻫارست تعرﻳف ک‪７‬ئ‪.‬‬ ‫‪ .۵‬ﻫغﻪ کتل‪ ３‬چ‪ ３‬د دواړو خﻮاوو د کتلﻮ پﻪ ﻧسبت ﻳ‪＊ ３‬کتﻪ لﻮرتﻪ حرکت ک‪７‬ی وي او د دواړو خﻮاوو‬ ‫کتل‪ ３‬پﻪ خپل حالت پات‪ ３‬وي د ＇ﻪ شﻲ پﻪ ﻧاﻣﻪ ﻳاد‪８４‬ي؟‬

‫‪112‬‬

‫شپ‪８‬ﻣﻪ برخﻪ‬ ‫وﻟکاﻧﻮ ﻟﻮجﻲ‬ ‫＊اﻳﻲ تاسﻮ ډ‪４‬رو تﻪ د ولکاﻧﻮلﻮجﻲ اصطﻼح آشﻨا وي‪ ،‬خﻮ غﻮاړئ پﻪ دې اړوﻧد ډ‪４‬ر ﻣعلﻮﻣات ترﻻسﻪ‬ ‫ک‪７‬ی‪＊ ،‬اﻳﻲ د اورشﻴﻨدوﻧکﻮ د فﻮران پدﻳده‪ ،‬د فﻮران پﻪ پاﻳلﻪ ک‪ ３‬د ﻣﻮادو او گازوﻧﻮ بﻬرتﻪ راوتل او‬ ‫ﻫغﻪ حرکتﻮﻧﻪ چ‪ ３‬د فﻮران د پروس‪ ３‬لﻪ پﻴ‪＋‬ﻴدو ＇خﻪ ﻣخک‪ ３‬پﻴ‪８５＋‬ي تاسﻮ تﻪ ډ‪４‬ر پﻪ زړه پﻮرې وي‪.‬‬ ‫پﻪ دې اړوﻧد د ﻣعلﻮﻣاتﻮ ﻻستﻪ راوړل د ﻫرچا لپاره اړﻳﻦ گ‪２‬ل ک‪８５‬ي‪ .‬کﻪ پﻪ دې برخ‪ ３‬پﻮرې اړوﻧد‬ ‫ﻣطلبﻮﻧﻪ پﻪ ‪＄‬ﻴر ولﻮلئ او عکسﻮﻧﻪ ﻳ‪＊ ３‬ﻪ وگﻮرئ ستاسﻮ ډ‪４‬رې پﻮ＊تﻨ‪ ３‬بﻪ ‪＄‬ﻮاب شﻲ‪＄ ،‬کﻪ تاسﻮ‬ ‫بﻪ پﻪ دې برخﻪ ک‪ ３‬د طبﻴعت او فﻮران دﻻﻣلﻮﻧﻮ‪ ،‬د ولکاﻧﻮﻧﻮ او د ﻫغﻮ د ډولﻮﻧﻮ‪ ،‬ولکاﻧﻴکﻲ ﻣﻮادو او‬ ‫دﻫغﻮ پﻴ‪＋‬ﻮ پﻪ اړوﻧد چ‪ ３‬د اورشﻴﻨدوﻧکﻮ د فعالﻴت پﻪ ترڅ ک‪ ３‬ﻣﻨ‪％‬تﻪ را‪＄‬ﻲ ﻣعلﻮﻣات تر ﻻسﻪ ک‪７‬ئ‬ ‫او پﻪ دې بﻪ پﻮه شئ چ‪ ３‬اورشﻴﻨدوﻧکﻲ ＇ﻪ شی دي؟ ＇ﻮ ډولﻪ اورشﻴﻨدوﻧکﻲ وجﻮد لري؟ د ﻫغﻮ‬ ‫ﻣﻮادو ترکﻴب چ‪ ３‬د اورشﻴﻨدوﻧکﻮ لخﻮا بﻬر تﻪ راو‪＄‬ﻲ ＇ﻪ ډول دي؟ د ولکاﻧﻮﻧﻮ د فعالﻴدو پر ﻣﻬال‬ ‫کﻮم حرکتﻮﻧﻪ او ل‪７‬زې ﻣﻨ‪％‬تﻪ را‪＄‬ﻲ؟ د اورشﻴﻨدﻧﻲ د پروس‪ ３‬د پﻴ‪＋‬ﻴدو ﻣخک‪ ３‬او وروستﻪ کﻮﻣ‪３‬‬ ‫پﻴ‪ ３＋‬ﻣﻨ‪％‬تﻪ را‪＄‬ﻲ؟‬

‫‪113‬‬

‫ﻟﻮﻣ‪７‬ی ＇پرکی‬ ‫د ﻓﻮران ﻣاﻫﻴت او ﻻﻣﻠﻮﻧﻪ‬ ‫＊کاره ده چ‪ ３‬د ولکاﻧﻮﻧﻮ فﻮران ب‪ ３‬لﻪ ﻫغﻮ قﻮاو او پروسﻮ چ‪ ３‬د فﻮران زﻣﻴﻨﻪ برابروي‪ ،‬صﻮرت ﻧﻪ ﻧﻴسﻲ‪،‬‬ ‫د اورشﻴﻨدوﻧکﻮ فعالﻴت پﻪ ب‪５‬ﻼب‪５‬لﻮ ﻻﻣلﻮﻧﻮ پﻮرې اړه لري چ‪ ３‬د جﻴﻮلﻮجﻴکﻲ شراﻳطﻮ او پﻪ ‪＄‬اﻧگ‪７‬ي‬ ‫تﻮگﻪ د تکتﻮﻧﻴکﻲ پروسﻮ تر اغﻴز ﻻﻧدې واقع ک‪８５‬ي‪.‬‬ ‫حتﻤا ً تاسﻮ لپاره پﻪ زړه پﻮرې ده چ‪ ３‬دا ﻻﻣلﻮﻧﻪ وپﻴژﻧئ او پﻮه شئ چ‪ ３‬دا ﻻﻣلﻮﻧﻪ ＇ﻪ ډول د ولکان د‬ ‫فعالﻴت لپاره زﻣﻴﻨﻪ برابروي؟‬ ‫د ‪＄‬ﻤک‪ ３‬پﻪ تارﻳخ ک‪ ３‬اورشﻴﻨدوﻧکﻲ بﻨس＂ﻴز ﻧقش لري‪ .‬د سﻤﻨدروﻧﻮ‪ ،‬سﻴﻨدوﻧﻮ او جﻬﻴلﻮﻧﻮ اوبﻪ‪ ،‬دغﻪ‬ ‫راز د ﻫغ‪ ３‬ﻫﻮا ډ‪４‬ره برخﻪ چ‪ ３‬ﻣﻮږ ﻳ‪ ３‬تﻨفس کﻮو او د ‪＄‬ﻤک‪ ３‬د ﻣخ د خاورﻳﻨ‪ ３‬برخ‪＄ ３‬ﻴﻨ‪ ３‬برخ‪３‬‬ ‫د اورشﻴﻨدوﻧکﻮ د فﻮران پﻪ وسﻴلﻪ ﻣﻨ‪％‬تﻪ راغلﻲ دي‪ .‬کﻪ چ‪５‬رې د اورشﻴﻨدوﻧکﻮ فعالﻴتﻮﻧﻪ ﻧﻪ وای‪ ،‬ﻧﻮ‬ ‫سﻤﻨدري ﻧﻮي قشروﻧﻪ او ډ‪４‬ری غروﻧﻪ بﻪ راﻣﻨ‪％‬تﻪ شﻮي ﻧﻪ وای‪.‬‬ ‫د ولکاﻧﻮﻧﻮ فعالﻴت د اﻧساﻧاﻧﻮ لپاره د اوسﻴدﻧ‪ ３‬د سﻴﻤﻮ د راﻣﻨ‪％‬تﻪ ک‪５‬دو ﻻﻣل شﻮی دی‪ ،‬د ب‪５‬لگ‪ ３‬پﻪ ډول‬ ‫جاپان‪ ،‬د ﻫاواﻳﻲ ！اپﻮگان‪ ،‬ﻫاﻳتﻲ‪ ،‬آﻳسلﻨ‪ ،６‬د آرام سﻤﻨدر او کارابﻴﻦ سﻤﻨدر‪－‬ﻲ ډ‪４‬ری ！اپﻮگان‪ ،‬دغﻪ راز‬ ‫د ﻣرکزي اﻣرﻳکا ！ﻮل‪ ３‬برخ‪ ３‬د ولکاﻧﻴزم ﻣحصﻮل گ‪２‬ل ک‪８５‬ي‪ ،‬دغﻪ ډول د ولکان فعالﻴت د زراعتﻲ او‬ ‫حاصلخﻴزو ‪＄‬ﻤکﻮ د راﻣﻨ‪％‬تﻪ ک‪５‬دو ﻻﻣل شﻮی دی‪ ،‬د ﻣرکزي او جﻨﻮبﻲ اﻣرﻳکا حاصل خﻴزې ‪＄‬ﻤک‪３‬‬ ‫د ولکاﻧﻮﻧﻮ د فعالﻴت ﻣحصﻮل دی‪.‬‬ ‫کﻪ چ‪５‬رې د ولکاﻧﻮﻧﻮ فعالﻴت د ‪＄‬ﻤک‪ ３‬لﻪ تارﻳخ سره پرتلﻪ ک‪７‬و‪ ،‬وﻳﻼی شﻮ چ‪ ３‬ولکاﻧﻮﻧﻪ د ل‪ ８‬عﻤر‬ ‫لروﻧکﻲ جﻮړ＊تﻮﻧﻪ دي چ‪ ３‬پﻪ ‪＄‬اﻧگ‪７‬و سﻴﻤﻮ ک‪ ３‬پﻪ ډ‪４‬ره کچﻪ او ﻫﻢ پﻪ ډلﻪ اﻳزه تﻮگﻪ را پﻴدا ک‪８５‬ي‪ ،‬خﻮ‬ ‫د جﻮړﻳدو‪ ،‬لﻮﻳﻮالﻲ او پﻪ ‪＄‬اﻧگ‪７‬ي تﻮگﻪ د ﻣذابﻲ د تﻮدوخ‪ ３‬د ﻣﻨشا پﻪ اړوﻧد سﻢ ﻣعلﻮﻣات او اسﻨاد پﻪ‬ ‫ﻻس ک‪ ３‬ﻧشتﻪ‪.‬‬

‫‪114‬‬

‫د پلﻴت تکتﻮﻧﻴک ﻧظرﻳﻪ )‪ ( Plate Tectonice‬د ﻣگﻤا جﻮړﻳدل د ‪＄‬ﻤک‪ ３‬د قشر د پلﻴ＂ﻮﻧﻪ د ＊کتﻪ‬ ‫تلﻮﻧکﻮ ＇ﻨ‪６‬و لﻪ وﻳلﻲ ک‪５‬دو ＇خﻪ بﻮلﻲ چ‪ ３‬د وچ قشر ﻻﻧدې د سﻤﻨدري قشر د ﻧﻨﻮتلﻮ او ژورو برخﻮ تﻪ‬ ‫د دې ﻣﻮادو د رسﻴدو ＇خﻪ ﻣﻨ‪％‬تﻪ را‪＄‬ﻲ‪.‬‬ ‫ﻻوا )‪ (Lava‬لﻪ ﻣﻨبع ＇خﻪ پﻮرتﻪ خﻮاتﻪ ﻳﻮه اﻧدازه وا！ﻦ د ﻫاﻳدروستاتﻴک فشار پﻪ وسﻴلﻪ وﻫﻲ او ﻳﻮازې‬ ‫لﻪ ﻫغﻮ ﻧقطﻮ ＇خﻪ چ‪５‬رتﻪ چ‪ ３‬د ‪＄‬ﻤک‪ ３‬قشر ﻧری او ضعﻴف وي او ﻳا کﻮﻣﻪ تکتﻮﻧﻴکﻲ ﻣجرا ولري د‬ ‫‪＄‬ﻤک‪ ３‬د قشر لﻪ ﻣاتﻮلﻮ وروستﻪ د ‪＄‬ﻤک‪ ３‬ﻣخ تﻪ راو‪＄‬ﻲ‪＇ .‬رگﻨده ده چ‪ ３‬پﻪ دې وروستﻲ پ‪７‬اوو ک‪ ３‬د‬ ‫ﻫغﻮ گازوﻧﻮ فشار چ‪ ３‬پﻪ ﻣگﻤا ک‪ ３‬شتﻮن لري د ‪＄‬ﻤک‪ ３‬ﻣخ تﻪ د ﻣگﻤا د راوتلﻮ ﻻﻣل گر‪＄‬ﻲ‪.‬‬

‫(‪ )١-١‬شکل‪ :‬د ‪＄‬ﻤک‪ ３‬پﻪ ﻣخ ک‪ ３‬د ﻻ روا بﻬﻴر‬ ‫وﻟکاﻧﻮﻧﻪ‬ ‫ولکان د ‪＄‬ﻤک‪ ３‬د داخلﻲ ﻻﻣلﻮﻧﻮ پﻪ واسطﻪ ﻣﻨ‪％‬تﻪ را‪＄‬ﻲ چ‪ ３‬د ﻣگﻤا او د ‪＄‬ﻤک‪ ３‬د ﻫست‪ ３‬تعاﻣلﻮﻧﻪ‬ ‫او فزﻳکﻲ بدلﻮﻧﻮﻧﻪ پﻪ ک‪ ３‬ﻧقش لري‪ .‬د ولکاﻧﻮﻧﻮ وﻳلﻲ او تاوده ﻣﻮاد د ﻻوا )‪ (Lava‬پﻪ ﻧاﻣﻪ ﻳاد‪８４‬ي چ‪３‬‬ ‫د ‪＄‬ﻤک‪ ３‬ﻣخ تﻪ راو‪＄‬ﻲ‪ ،‬د ‪＄‬ﻤک‪ ３‬پر ﻣخ بدلﻮﻧﻮﻧﻪ راﻣﻨ‪％‬تﻪ کﻮي او د سطحﻲ ډبرو د جﻮړﻳدو ﻻﻣل‬ ‫گر‪＄‬ﻲ‪ .‬ولکان د وﻳلﻲ او ﻻوا ډولﻪ ﻣﻮادو حرکت دی چ‪ ３‬د ‪＄‬ﻤک‪ ３‬د قشر پﻪ دﻧﻨﻪ او ﻳا پر ﻣخ راوﻧ‪８５‬ي‪.‬‬ ‫ولکاﻧﻮﻧﻪ د ﻣﻨشا او تشکﻴل لﻪ ﻣخ‪ ３‬پﻪ دوو ډلﻮ وﻳشﻲ‪.‬‬ ‫‪ -١‬داخلﻲ فعالﻴت‬ ‫‪ -٢‬بﻬرﻧی فعالﻴت‬

‫‪115‬‬

‫د داخلﻲ فعالﻴت لﻪ اﻣلﻪ د ‪＄‬ﻤک‪ ３‬د قشر دﻧﻨﻪ ‪＄‬ﻴﻨ‪ ３‬اجسام پﻪ لﻮﻳﻮ او وړو جساﻣتﻮﻧﻮ ﻣﻨ‪％‬تﻪ را‪＄‬ﻲ چ‪３‬‬ ‫دا جسﻤﻮﻧﻪ ډ‪４‬ر ورو س‪８４７‬ي او لﻪ دې اﻣلﻪ د ﻣﻮادو بشپ‪ ７‬کرستال ک‪５‬دل تر سره ک‪８５‬ي چ‪ ３‬پﻪ دې ډول‬ ‫ب‪５‬ﻼب‪５‬ل‪ ３‬ډبرې‪ ،‬لکﻪ‪ :‬گراﻧﻴتﻮﻧﻪ‪ ،‬گراﻧﻮ دﻳﻮرتﻴﻮﻧﻪ‪ ،‬گبرو او ﻧﻮر د ‪＄‬ﻤک‪ ３‬دﻧﻨﻪ ﻣﻨ‪％‬تﻪ را‪＄‬ﻲ‪ .‬دغﻪ ډبرې پﻪ‬ ‫ب‪５‬ﻼب‪５‬لﻮ ب‪２‬ﻮ د ‪＄‬ﻤک‪ ３‬پﻪ ژوره (عﻤق) ک‪ ３‬تشکﻴلﻴ‪８‬ي چ‪ ３‬د باتﻮلﻴت‪ ،‬ﻻکﻮلﻴت‪ ،‬سﻴل‪ ،‬داﻳک او ﻧﻮرو‬ ‫پﻪ ﻧاﻣﻪ ﻳاد‪８４‬ي‪.‬‬

‫(‪ )١-٢‬شکل‪ :‬دولکان د ﻧﻨﻨﻲ او بﻬرﻧﻲ فعالﻴتﻮﻧﻪ‬ ‫د وﻟکان بﻬرﻧی ﻓﻌاﻟﻴت‬ ‫د ولکان دغﻪ فعالﻴت پﻪ ！ﻮلﻴزه تﻮگﻪ ﻳﻮه طبﻴعﻲ پروسﻪ ده چ‪ ３‬د ‪＄‬ﻤک‪ ３‬لﻪ ژورو ＇خﻪ د ‪＄‬ﻤک‪ ３‬ﻣخ تﻪ‬ ‫د ﻣگﻤا د پﻮرتﻪ ک‪５‬دو‪ ،‬د ولکاﻧﻴکﻲ غروﻧﻮ او د سطحﻲ ﻣگﻤاتﻴکﻲ ډبرو د ﻣﻨ‪％‬تﻪ راتگ زﻣﻴﻨﻪ برابروي‪.‬‬ ‫دغﻪ راز ب‪５‬ﻼب‪５‬ل ‪－‬ازوﻧﻪ لکﻪ ‪ ، Cl2 , SO2 , H 2 , CO2‬ﻧجﻴبﻪ گازوﻧﻪ او اوبﻪ لﻪ ﻫغﻪ ＇خﻪ راو‪＄‬ﻲ‪.‬‬ ‫وﻟکاﻧﻴکﻲ ﻣﻮاد‬ ‫！ﻮل ﻫغﻪ ﻣﻮاد چ‪ ３‬د ولکاﻧﻮﻧﻮ د فعالﻴت پر ﻣﻬال او ﻳا ﻳ‪ ３‬لﻪ غل‪ ３‬ک‪５‬دو وروستﻪ د ولکاﻧﻮﻧﻮ لﻪ خﻮل‪＇ ３‬خﻪ‬ ‫راو‪＄‬ﻲ‪ ،‬د ولکاﻧﻴکﻲ ﻣﻮادو پﻪ ﻧاﻣﻪ ﻳاد‪８４‬ي‪.‬‬ ‫ولکاﻧﻴکﻲ ﻣﻮاد پﻪ در‪４‬ﻮ حالتﻮﻧﻮ جاﻣد‪ ،‬ﻣاﻳع او گاز لﻴدل ک‪８５‬ي‪.‬‬ ‫‪ -١‬جاﻣد ﻣﻮاد‪ :‬جاﻣد ﻣﻮاد چ‪ ３‬پﻪ عﻤﻮﻣﻲ ډول ولکاﻧﻴکﻲ لﻮی ډبرې او زاوﻳﻪ لروﻧک‪ ３‬جاﻣدې ！ﻮ！‪３‬‬ ‫دي چ‪ ３‬ډ‪４‬ر لﻮی جساﻣتﻮﻧﻪ لري او د س‪７‬ﻳدو پر ﻣﻬال پﻪ ﻫغﻮ ک‪ ３‬شاﻣل گازوﻧﻪ ور＇خﻪ و‪＄‬ﻲ او لﻪ س‪７‬ﻳدو‬ ‫وروستﻪ د ډبرو لکﻪ پﻮﻣسﻪ (د پ‪＋‬ﻮډبره) د جﻮړﻳدو ﻻﻣل گر‪＄‬ﻲ‪.‬‬ ‫‪ -٢‬ولکاﻧﻴکﻲ بﻤﻮﻧﻪ‪ :‬ولکاﻧﻴکﻲ بﻤﻮﻧﻪ خﻤﻴره ډولﻪ حالت لري‪＇ ،‬رﻧگﻪ چ‪ ３‬د غﻮر‪＄‬ﻴدو پر ﻣﻬال پر خپلﻪ‬ ‫‪116‬‬

‫شاوخﻮا گر‪＄‬ﻲ‪ ،‬ﻧﻮ کروي شکل ‪＄‬ان تﻪ غﻮره کﻮي‪ .‬دا بﻤﻮﻧﻪ لﻪ ﻳﻮ ＇خﻪ تر ＇ﻮ ک‪５‬لﻮ گراﻣﻮپﻮری وزن لري‪.‬‬ ‫کلﻪ کلﻪ ولکاﻧﻴکﻲ بﻤﻮﻧﻪ ﻣﻨ‪ ＃‬تشﻲ ب‪２‬ﻪ ‪＄‬اﻧتﻪ ﻧﻴسﻲ چ‪ ３‬د ولکاﻧﻴکﻲ ﻣﻨ‪ ＃‬تشﻮ ﻣﻮادو پﻪ ﻧاﻣﻪ ﻳاد‪８４‬ي‪.‬‬ ‫‪ -٣‬ولکاﻧﻴکﻲ ﻻپﻴلﻲ‪ :‬ﻫغﻮ ولکاﻧﻴکﻲ جاﻣدو ﻣﻮادو تﻪ چ‪ ３‬اﻧدازه ﻳ‪ ３‬د ‪＇ ۴‬خﻪ تر ‪ ٣٢‬ﻣﻴلﻲ ﻣترو‬ ‫ترﻣﻨ‪％‬ﻪ وي‪ ،‬وﻳل ک‪８５‬ي‪ .‬ﻻپﻴلﻲ پﻪ عﻤﻮﻣﻲ تﻮگﻪ بﻴضﻮي ډولﻪ ب‪２‬ﻪ لري او د اوکﻴت او پﻼزجﻴﻮکﻼز‬ ‫کرستالﻮﻧﻪ پﻪ ک‪ ３‬لﻴدل ک‪８５‬ي‪.‬‬ ‫‪ -۴‬د ولکاﻧﻮﻧﻮاﻳره‪ :‬ﻫغﻮ جاﻣدو ذرو تﻪ چ‪ ３‬قطر ﻳ‪ ３‬لﻪ ‪＇ ٢‬خﻪ تر ‪ ۴‬ﻣﻴلﻲ ﻣترو وي د ولکان اﻳره وﻳل‬ ‫ک‪８５‬ي‪ .‬کﻪ چ‪５‬رې د دې ذرو قطر لﻪ ‪ ٣‬ﻣﻴلﻲ ﻣترو ＇خﻪ ل‪ ８‬وي‪ ،‬د دوړو او غبار پﻪ ﻧاﻣﻪ ﻳاد‪８４‬ي‪.‬‬

‫(‪ )١-٣‬شکل‪ :‬والکاﻧﻴکﻲ تﻮکﻲ‬ ‫ﻣاﻳﻊ ﻣﻮاد‪ :‬د ولکاﻧﻮﻧﻮ ﻣاﻳع ﻣﻮاد ﻫغﻪ وﻳلﻲ شﻮي ﻣﻮاد دي چ‪ ３‬د ﻻوا پﻪ ﻧاﻣﻪ ﻳاد‪８４‬ي‪ .‬د ﻻوا د تﻮدوخ‪３‬‬ ‫درجﻪ د ﻻوا د ډول او پﻪ ﻫغ‪ ３‬ک‪ ３‬د ﻣﻮجﻮد وگازوﻧﻮ پﻪ کچ‪ ３‬ت‪７‬او لري‪ .‬د ﻻوا تﻮدوخﻪ پﻪ ﻣعﻤﻮلﻲ ډول‬ ‫د ساﻧتﻲ گراد لﻪ ‪＇ ٦٠٠‬خﻪ تر ‪ ١٢٠٠‬درجﻮ پﻮرې رس‪８５‬ي‪ .‬ﻻوا پﻪ تﻴزابﻲ‪ ،‬قلﻮي‪ ،‬ﻣﻨ‪％‬ﻨ‪ ９‬او د قلﻮي‬ ‫＇خﻪ پﻪ اخﻮا ډولﻮﻧﻮ وﻳشل ک‪８５‬ي چ‪＄ ３‬ﻤک‪ ３‬تﻪ دراوتلﻮ ＇خﻪ وروستﻪ جرﻳان پﻴدا کﻮي او تﻮدوخﻪ لﻪ‬ ‫ﻻسﻪ ورکﻮي‪ ،‬پﻪ دې ډول د سطحﻲ ډبرو ب‪５‬ﻼب‪５‬ل ډولﻮﻧﻪ ﻣﻨ‪％‬تﻪ را‪＄‬ﻲ‪.‬‬ ‫د ولکان گازوﻧﻪ‪ :‬ولکاﻧﻲ گازوﻧﻪ د ولکان د فعالﻴت پر ﻣﻬال او دغﻪ راز د غل‪ ３‬ک‪５‬دو پر ﻣﻬال ﻳ‪ ３‬بﻬر تﻪ‬ ‫راو‪＄‬ﻲ‪ .‬ﻫغﻪ گازوﻧﻪ چ‪ ３‬د ولکان د فعالﻴت پر ﻣﻬال لﻪ ولکان ＇خﻪ راو‪＄‬ﻲ د ډ‪４‬رې تﻮدوخ‪ ３‬لروﻧک‪３‬‬ ‫وي‪ ،‬خﻮ ﻫغﻪ گازوﻧﻪ چ‪ ３‬د ولکان د غل‪ ３‬ک‪５‬دو پر ﻣﻬال لﻪ ﻫغﻪ ＇خﻪ راو‪＄‬ﻲ ل‪８‬ه تﻮدوخﻪ لري چ‪ ３‬دا‬ ‫گازوﻧﻪ د فﻮﻣرول )‪ (Fumerol‬پﻪ ﻧاﻣﻪ ﻳاد‪８４‬ي‪.‬‬ ‫‪117‬‬

‫دوﻳﻢ ＇پرکی‬ ‫ﻃبﻴﻌﻲ پ‪３＋５‬‬ ‫د ولکاﻧﻮﻧﻮ لﻮﻣ‪７‬ۍ اغﻴزې لکﻪ د ﻻوا جرﻳان‪ ،‬د اﻳرو راتﻮﻳدل‪ ،‬د غروﻧﻮ چاودﻧﻪ‪ ،‬سﻮزوﻧکﻲ ورﻳ‪ ،３％‬د‬ ‫خ＂ﻮ لﻮی جرﻳاﻧﻮﻧﻪ او لﻪ سﻤﻨدري ولکاﻧﻮﻧﻮ ＇خﻪ راوﻻړې شﻮې ＇پ‪ ３‬ډ‪４‬ر ﻣالﻲ او ‪＄‬اﻧﻲ زﻳاﻧﻮﻧﻪ اړوﻻی‬ ‫شﻲ‪ ،‬لﻪ ﻧﻴکﻪ ﻣرغﻪ د زلزل‪ ３‬پﻴژﻧدﻧ‪ ３‬پﻪ پﻮﻫﻪ ک‪ ３‬د پر ﻣختگ او د ولکان لﻪ پ‪＋５‬ﻴدو＇خﻪ ﻣخک‪ ３‬د‬ ‫‪＄‬ﻤک‪ ３‬د حرکتﻮﻧﻮ د اﻧدازه کﻮلﻮ پﻪ ﻣﻴتﻮد ک‪＊ ３‬ﻪ والی د دې اﻣکان ﻣﻨ‪％‬تﻪ راوړي چ‪ ３‬د زﻳان ﻣﻨﻴدوﻧکﻲ‬ ‫سﻴﻤ‪＇ ３‬خﻪ پﻪ ！اکلﻲ وخت د وگ‪７‬و لﻴ‪８‬د او ‪＄‬ای پر ‪＄‬ای ک‪５‬دل تر سره شﻲ‪ ،‬دغﻪ راز پﻪ زﻳان ﻣﻨﻴدوﻧکﻮ‬ ‫سﻴﻤﻮ ک‪ ３‬د ﻧﻮو وداﻧﻴﻮ د جﻮړولﻮ ＇خﻪ ﻣخﻨﻴﻮی د ﻻوا د احتﻤالﻲ جرﻳان د ﻻر＊ﻮوﻧ‪ ３‬لپاره د کاﻧالﻮﻧﻮ‬ ‫کﻴﻨدل ضروري دي‪ ،‬تر ＇ﻮ ﻣﻴشت ‪＄‬اﻳﻮﻧﻮ تﻪ زﻳان وﻧﻪ رس‪８５‬ي او ﻧﻮر د ولکان د فعالﻴت ﻣخﻪ وﻧﻴﻮل شﻲ‪.‬‬ ‫ﻓکر وک‪７‬ئ‬ ‫ول‪ ３‬لﻪ ولکان ＇خﻪ را پﻴدا کﻴدوﻧکﻲ خطروﻧﻪ لﻪ زلزلﻮ ＇خﻪ د راپﻴدا کﻴدوﻧکﻮ خطروﻧﻮ ＇خﻪ ＇ﻮ ‪＄‬لﻪ ل‪ ８‬دي؟‬ ‫د ولکاﻧﻮﻧﻮ فعالﻴت پر آب او ﻫﻮا او د ژوﻧدﻳﻮ ﻣﻮجﻮداتﻮ د ژوﻧد پﻪ ＇رﻧگﻮالﻲ بده اغﻴزه پرﻳباسﻲ‪ ،‬د‬ ‫ب‪５‬لگ‪ ３‬پﻪ ډول د ﻳﻮ ولکان د فعالﻴت پﻪ ترڅ ک‪ ３‬ﻳﻮه اﻧدازه ‪ SO2‬او ﻧﻮر گازوﻧﻪ بﻬرتﻪ راو‪＄‬ﻲ چ‪ ３‬ﻧﻮﻣﻮړي‬ ‫گاز پﻪ اتﻤﻮسفﻴر ک‪ ３‬دگﻮگ‪７‬و د تﻴزابﻮ د راﻣﻨ‪％‬تﻪ ک‪５‬دو ﻻﻣل گر‪＄‬ﻲ‪ .‬دغﻪ گاز پﻪ ډ‪４‬ر چ＂کﻮالﻲ سره د‬ ‫اکسﻴجﻦ او اوبﻮ لﻪ ب‪７‬اس سره تعاﻣل کﻮي چ‪ ３‬ک‪５‬دای شﻲ کلﻮﻧﻪ کلﻮﻧﻪ پﻪ اتﻤﻮسفﻴر ک‪ ３‬پات‪ ３‬اود اسﻴدي‬ ‫باراﻧﻮﻧﻮ د راﻣﻨ‪％‬تﻪ راتگ ﻻﻣل شﻲ‪.‬‬ ‫اسﻴدي باراﻧﻮﻧﻪ‪ ،‬اوبﻪ او خاوره تﻴزابﻲ کﻮي چ‪！ ３‬ﻮلﻮ ژوو او ﻧباتاتﻮ تﻪ زﻳان رسﻮﻧکﻲ دي‪ .‬دغﻪ راز ﻧﻮر ﻫغﻪ‬ ‫گازوﻧﻪ چ‪ ３‬د ولکان د فعالﻴت پﻪ ترڅ ک‪ ３‬بﻬر تﻪ راو‪＄‬ﻲ‪ ،‬کﻮﻻی شﻲ د اتﻤﻮسفﻴر لﻪ گازوﻧﻮ سره تعاﻣل‬ ‫وک‪７‬ي اود ﻫﻮاد کک‪７‬تﻴا ﻻﻣل شﻲ‪.‬‬ ‫د ولکاﻧﻮﻧﻮ اﻳره او گازوﻧﻪ لﻪ فﻮران ＇خﻪ وروستﻪ پﻪ اتﻤﻮسفﻴر ک‪ ３‬پات‪ ３‬ک‪８５‬ي او د لﻤر لﻪ وړاﻧگﻮ ＇خﻪ‬ ‫ﻣخﻨﻴﻮی کﻮي چ‪ ３‬دا ﻫﻢ د ﻫغ‪ ３‬سﻴﻤ‪ ３‬د ﻫﻮا د س‪７‬ﻳدو ﻻﻣل ک‪８５‬ي‪ ،‬لکﻪ پﻪ اﻧدوﻧﻴزﻳا ک‪ ３‬پﻪ کال ‪١٨١۵‬‬ ‫ﻣﻴﻼدي ک‪ ３‬د تاﻣبﻮرا د غره د ولکان د فعالﻴدو پﻪ ترڅ ک‪ ３‬د پسرلﻲ او اوړي پﻪ ﻣﻴاشتﻮ ک‪ ３‬ډ‪４‬ره س‪７‬ه ﻫﻮا‬ ‫ﻣﻨ‪％‬تﻪ راغلﻪ او ﻫغﻪ کال د ب‪ ３‬اوړي کال پﻪ ﻧاﻣﻪ وﻧﻮﻣﻮل شﻮ‪.‬‬ ‫‪118‬‬

‫د ﻟﻮﻣ‪７‬ي او دوﻳﻢ ＇پرکﻲ ﻋﻤده ！کﻲ‬ ‫د سﻤﻨدروﻧﻮ‪ ،‬سﻴﻨدوﻧﻮاو جﻬﻴلﻮﻧﻮ اوبﻪ او دغﻪ راز د ﻫغ‪ ３‬ﻫﻮاډ‪４‬ره برخﻪ چ‪ ３‬ﻣﻮږ ﻳ‪ ３‬تﻨفس کﻮو د‬ ‫‪＄‬ﻤک‪ ３‬د ﻣخ ‪＄‬ﻴﻨ‪ ３‬خاورې د اورشﻴﻨدوﻧکﻮد فﻮران پﻪ پاﻳلﻪ ک‪ ３‬ﻣﻨ‪％‬تﻪ راغلﻲ دي‪.‬‬ ‫د جاپان‪ ،‬ﻫاﻳتﻲ او اﻳسلﻨد ﻫ‪５‬ﻮادوﻧﻪ‪ ،‬د ﻫاواﻳﻲ‪ ،‬آرام سﻤﻨدر او کارابﻴﻦ سﻤﻨدرگﻲ ！اپﻮگان او د ﻣرکزي‬ ‫اﻣرﻳکا ！ﻮل‪ ３‬برخ‪ ３‬د ولکاﻧﻴزم ﻣحصﻮل گ‪２‬ل ک‪８５‬ي‪.‬‬ ‫د پلﻴت تکتﻮﻧﻴک ﻧظرﻳﻪ د ﻣگﻤا تشکﻴل د ‪＄‬ﻤک‪ ３‬د قشر د ＊کتﻪ خﻮا تﻪ تلﻮﻧکﻮ پلﻴ＂ﻮﻧﻪ د ＇ﻨ‪６‬و‬ ‫پﻪ وﻳلﻲ ک‪５‬دو ت‪７‬ل‪ ３‬گ‪２‬ﻲ‪.‬‬ ‫د ﻻوا لﻪ ﻣﻨبع ＇خﻪ پﻮرتﻪ خﻮاتﻪ ﻳﻮه اﻧدازه وا！ﻦ دﻫاﻳدروستاتﻴک د فشار پﻪ ﻣرستﻪ وﻫﻲ او لﻪ ﻫغﻮ‬ ‫ﻧقطﻮ ＇خﻪ چ‪ ３‬د ‪＄‬ﻤک‪ ３‬قشر کﻤزوری او ﻧری وي او ﻳا کﻮﻣﻪ تکتﻮﻧﻴکﻲ ﻣجرا وجﻮد لري‪ ،‬د ‪＄‬ﻤک‪３‬‬ ‫د قشر لﻪ ＇ﻴرلﻮ ＇خﻪ وروستﻪ د ‪＄‬ﻤک‪ ３‬ﻣخ تﻪ راو‪＄‬ﻲ‪.‬‬ ‫ولکان د ‪＄‬ﻤک‪ ３‬د داخلﻲ ﻻﻣلﻮﻧﻮپر بﻨس＀ ﻣﻨ‪％‬تﻪ را‪＄‬ﻲ چ‪ ３‬د ﻣگﻤا او د ‪＄‬ﻤک‪ ３‬د ﻫست‪ ３‬تعاﻣلﻮﻧﻪ‬ ‫اوفزﻳکی بدلﻮﻧﻮﻧﻪ پﻪ ک‪ ３‬ډ‪４‬ر رول لري‪.‬‬ ‫！ﻮل ﻫغﻪ ﻣﻮاد چ‪ ３‬د ولکان د فعالﻴت او غل‪ ３‬ک‪５‬دو پر ﻣﻬال لﻪ ولکان ＇خﻪ راو‪＄‬ﻲ د ولکاﻧﻴکﻲ‬ ‫ﻣﻮادو پﻪ ﻧاﻣﻪ ﻳاد‪８４‬ي‪.‬‬ ‫ولکاﻧﻴکﻲ ﻣﻮاد پﻪ درﻳﻮحالتﻮﻧﻮ‪ :‬جاﻣد‪ ،‬ﻣاﻳع او گاز لﻴدل ک‪８５‬ي‪.‬‬ ‫ولکاﻧﻴکﻲ بﻤﻮﻧﻪ خﻤﻴره ډولﻪ حالت لري‪ ،‬کلﻪ چ‪ ３‬د غﻮر‪＄‬ﻴدو پر ﻣﻬال پﻪ خپل ﻣحﻮر ＇رخﻲ‪ ،‬ﻧﻮ‬ ‫‪＄‬اﻧتﻪ کروي ب‪２‬ﻪ غﻮره کﻮي‪.‬‬ ‫ﻫغﻪ جاﻣدې ذرې چ‪ ３‬قطر ﻳ‪ ３‬لﻪ ‪＇ ٢‬خﻪ تر ‪ ۴‬ﻣﻴلﻲ ﻣترو پﻮرې وي د ولکان داﻳري پﻪ ﻧاﻣﻪ ﻳاد‪８４‬ي‪.‬‬ ‫د ولکان ﻣاﻳع ﻣﻮاد ﻫغﻪ وﻳلﻲ تاوده ﻣﻮاد دي کﻮم چ‪ ３‬د ﻻوا پﻪ ﻧاﻣﻪ ﻳاد‪８４‬ي‪.‬‬ ‫دولکاﻧﻲ گازوﻧﻮ اغﻴزې لکﻪ د ﻻوا جرﻳان‪ ،‬داﻳرو تﻮﻳدل‪ ،‬د غروﻧﻮ چاودﻧﻪ‪ ،‬سﻮ‪＄‬ﻮﻧکﻲ ورﻳ‪ ،３％‬د خ＂ﻮ‬ ‫لﻮی جرﻳاﻧﻮﻧﻪ او لﻪ سﻤﻨدري ولکاﻧﻮﻧﻮ ＇خﻪ راوﻻړې شﻮې ＇پ‪ ３‬ډ‪４‬ر ﻣالﻲ او ‪＄‬اﻧﻲ زﻳاﻧﻮﻧﻪ اړوﻻی شﻲ‪.‬‬ ‫لﻪ ﻧﻴکﻪ ﻣرغﻪ د زلزل‪ ３‬پﻴژﻧدﻧ‪ ３‬پﻪ پﻮﻫﻪ ک‪ ３‬پرﻣختگ او د ولکان لﻪ پﻴ‪＋‬ﻴدو ＇خﻪ ﻣخک‪ ３‬د ‪＄‬ﻤک‪３‬‬ ‫د حرکتﻮﻧﻮ د اﻧدازه کﻮلﻮ پﻪ ﻣﻴتﻮد ک‪＊ ３‬ﻪ والﻲ د دې اﻣکان برابر ک‪７‬ی چ‪ ３‬د اﻧساﻧاﻧﻮ د ‪＄‬ان او ﻣال د‬ ‫خﻮﻧدي پات‪ ３‬ک‪５‬دو لپاره ﻻزم تدبﻴروﻧﻪ وﻧﻴﻮل شﻲ‪.‬‬ ‫د ولکان فعالﻴت پر آب او ﻫﻮا او د ژوﻧدﻳﻮ ﻣﻮجﻮداتﻮ د ژوﻧد پﻪ ＇رﻧگﻮالﻲ بده اغﻴزه پرﻳباسﻲ‪.‬‬ ‫د ﻳﻮ ولکان دفعالﻴت پﻪ ترڅ ک‪ ３‬ﻳﻮه اﻧدازه ‪ SO2‬او ﻧﻮر گازوﻧﻪ لﻪ ولکان ＇خﻪ راو‪＄‬ﻲ چ‪ ３‬ﻧﻮﻣﻮړی‬ ‫گاز پﻪ اتﻤﻮسفﻴر ک‪ ３‬د گﻮگ‪７‬و تﻴزابﻮ د راﻣﻨ‪％‬تﻪ کﻴدو ﻻﻣل گر‪＄‬ﻲ‪.‬‬ ‫د گﻮگ‪７‬و تﻴزاب کلﻮﻧﻪ کلﻮﻧﻪ پﻪ اتﻤﻮسفﻴر ک‪ ３‬پات‪ ３‬ک‪８５‬ي او د تﻴزابﻲ باراﻧﻮﻧﻮ د ﻣﻨ‪％‬تﻪ راتگ ﻻﻣل گر‪＄‬ﻲ‪.‬‬ ‫ﻫغﻪ گازوﻧﻪ چ‪ ３‬لﻪ ولکان ＇خﻪ بﻬرتﻪ راو‪＄‬ﻲ د ﻫﻮا د کک‪７‬ﻳدو ﻻﻣل ک‪８５‬ي‪.‬‬ ‫‪119‬‬

‫د ﻟﻮﻣ‪７‬ي او دوﻳﻢ ＇پرکﻲ پﻮ＊تﻨ‪３‬‬ ‫‪ .١‬کﻮم ﻫ‪５‬ﻮادوﻧﻪ د ولکاﻧﻮﻧﻮد فعالﻴت پﻪ پاﻳلﻪ ک‪ ３‬ﻣﻨ‪％‬تﻪ راغلﻲ دي‪ ،‬د ب‪５‬لگ‪ ３‬پﻪ ډول ﻳ‪ ３‬ﻧﻮﻣﻮﻧﻪ‬ ‫واخلئ؟‬ ‫‪ .٢‬ﻻوا د ‪＄‬ﻤک‪ ３‬د قشر لﻪ کﻮﻣﻮ برخﻮ ＇خﻪ د راوتلﻮ اﻣکان لري؟‬ ‫‪ .٣‬ولکاﻧﻴکﻲ ﻣﻮاد ＇ﻪ ډول ﻣﻮاد دي؟‬ ‫‪ .۴‬د ولکان داخلﻲ او بﻬرﻧﻲ فعالﻴتﻮﻧﻪ تشرﻳح ک‪７‬ئ؟‬ ‫‪ .۵‬د ولکان د اﻳري پﻪ اړوﻧد ＇ﻪ پﻮﻫﻴ‪８‬ئ؟ ﻣعلﻮﻣات ورک‪７‬ئ؟‬ ‫‪ .٦‬ولکاﻧﻴکﻲ بﻤﻮﻧﻪ ‪ .......................‬حالت لري ＇رﻧگﻪ چ‪ ３‬د غﻮر‪＄‬ﻴدو پر ﻣﻬال پﻪ خپل ﻣحﻮر‬ ‫＇رخﻲ ‪ .......................‬ب‪２‬ﻪ غﻮره کﻮي‪.‬‬ ‫‪ .٧‬ﻻوا پﻪ کﻮم حالت ک‪ ３‬د ‪＄‬ﻤک‪ ３‬ﻣخ تﻪ راوزي‪:‬‬ ‫الف‪ -‬کلﻪ چ‪ ３‬د ‪＄‬ﻤک‪ ３‬قشر کﻤزوری او ﻧری شﻲ‬ ‫ب‪ -‬کلﻪ چ‪ ３‬کﻮﻣﻪ تکتﻮﻧﻴکﻲ ﻣجرا وجﻮد ولري‬ ‫ج‪ -‬د الف او ب ‪＄‬ﻮابﻮﻧﻪ دواړه سﻢ دي‬ ‫د‪ -‬ﻫ‪ ＆５‬ﻳﻮ‪.‬‬ ‫‪ .٨‬د ولکاﻧﻮﻧﻮ لﻮﻣ‪７‬ﻧ‪ ９‬اغ‪５‬زې لکﻪ ‪ ....................... .......................‬ډ‪４‬ر ﻣالﻲ او ‪＄‬اﻧﻲ‬ ‫زﻳاﻧﻮﻧﻪ اړوﻻی شﻲ‪.‬‬ ‫‪ .٩‬ﻫغﻪ تدابﻴر چ‪ ３‬د ولکان لﻪ پﻴ‪＋‬ﻴدو ＇خﻪ د زﻳاﻧﻮﻧﻮد ل‪８‬والﻲ پﻪ ﻣﻮخﻪ ﻧﻴﻮل ک‪８５‬ي کﻮم دي؟‬ ‫‪ .١٠‬ﻫغﻪ گازوﻧﻪ اود ولکاﻧﻮﻧﻮ اﻳره چ‪ ３‬لﻪ فﻮران ＇خﻪ وروستﻪ پﻪ اتﻤﻮسفﻴر ک‪＄ ３‬ای پر ‪＄‬ای ک‪８５‬ي د‬ ‫کﻮم ﻻﻧدې حالت ﻻﻣل گر‪＄‬ﻲ؟‬ ‫الف‪ -‬د لﻤر لﻪ وړاﻧگﻮ ＇خﻪ ﻣخﻨﻴﻮی کﻮي‬ ‫ب‪ -‬د ﻫﻤغ‪ ３‬س‪５‬ﻤی د ﻫﻮاد س‪７‬ﻳدو ﻻﻣل گر‪＄‬ﻲ‬ ‫ج‪ -‬پر آب او ﻫﻮا او د ژوﻧدﻳﻮ ﻣﻮجﻮداتﻮ پر ژوﻧد بده اغﻴزه پرﻳباسﻲ‬ ‫د‪ -‬درې واړه ‪＄‬ﻮابﻮﻧﻪ سﻢ دي‪.‬‬

‫‪120‬‬

‫اوﻣﻪ برخﻪ‬ ‫د ‪＄‬ﻤک‪ ３‬تارﻳخ‬ ‫تاسﻮ او ！ﻮلﻮ تﻪ پﻪ زړه پﻮرې ده چ‪ ３‬د ‪＄‬ﻤک‪ ３‬پر تارﻳخ وپﻮﻫﻴ‪８‬ئ‪＄ ،‬کﻪ تارﻳخ تﻴرې پﻴ‪ ３＋‬بﻴاﻧﻮي او پﻪ‬ ‫‪＄‬ﻤکﻪ ک‪ ３‬پﻴ‪ ３＋‬شﻮې پﻴ‪ ３＋‬او حادث‪ ３‬چ‪ ３‬پراخ بدلﻮﻧﻮﻧﻪ ﻳ‪ ３‬راﻣﻨ‪％‬تﻪ ک‪７‬ي دي ب‪ ３‬حده ډ‪４‬رې دي‪ .‬د‬ ‫‪＄‬ﻤک‪ ３‬پﻴژﻧدﻧ‪ ３‬پﻮﻫاﻧﻮ لﻪ ﻧظره‪＄ ،‬ﻤکﻪ زر‪－‬ﻮﻧﻪ ﻣﻴلﻴﻮﻧﻪ کالﻪ عﻤر لري چ‪ ３‬د خپل عﻤر پﻪ اوږدو ک‪ ３‬د‬ ‫پﻮرتﻪ او ＊کتﻪ تگ‪ ،‬د ولکاﻧﻮﻧﻮ د فعالﻴت‪ ،‬زلزلﻮ‪ ،‬گ‪ ０‬شﻤﻴر تکتﻮﻧﻴکﻲ حرکتﻮﻧﻮ‪ ،‬د وچﻮ ﻣﻨ‪％‬تﻪ راتگ‪،‬‬ ‫د سﻤﻨدروﻧﻮ او سﻤﻨدرگﻴﻮ ﻣﻨ‪％‬تﻪ راتگ‪ ،‬د جﻬﻴلﻮ جﻮړﻳدل‪ ،‬د غروﻧﻮ جﻮړﻳدل‪ ،‬د ډبرو او ﻣﻨرالﻮﻧﻮ‬ ‫تشکﻴل او پﻪ زرگﻮﻧﻮ ﻧﻮرو ب‪５‬ﻼب‪５‬لﻮ پدﻳدو لﻴدوﻧک‪ ３‬وه او ده‪.‬‬ ‫د پﻮرتﻨﻴﻮ پروسﻮ د ﻣﻨ‪％‬تﻪ راتگ او پﻴ‪＋‬ﻴدو پﻪ اړوﻧد ﻣعلﻮﻣات پر ب‪５‬ﻼب‪５‬لﻮ فرضﻴﻮ او ﻧظرﻳﻮ استﻮار دی ‪＄‬کﻪ‬ ‫اﻧسان ﻧﻪ شﻲ کﻮﻻی تر اوسﻪ د ‪＄‬ﻤک‪ ３‬ژورو برخﻮ لکﻪ د ﻫست‪ ３‬پﻮښ او ﻫست‪ ３‬تﻪ ‪＄‬ان ورسﻮي‪.‬‬ ‫＊اﻳﻲ ستاسﻮ پﻪ ذﻫﻦ ک‪ ３‬گ‪ ０‬شﻤﻴر پﻮ＊تﻨ‪ ３‬پﻴدا شﻲ چ‪＄ ３‬ﻤکﻪ ＇ﻨگﻪ ﻣﻨ‪％‬تﻪ راغل‪＇ ،３‬ﻪ ډول ﻳ‪ ３‬پر‬ ‫ﻣختگ ک‪７‬ی؟ د ‪＄‬ﻤک‪ ３‬د ﻣخ لﻮﻣ‪７‬ﻧﻲ ﻣﻮجﻮدات کﻮم دي؟ ‪＄‬ﻤک‪ ３‬پﻪ لﻮﻣ‪７‬ي سرک‪＇ ３‬ﻪ حالت درلﻮد‬ ‫او اوس کﻮم بدلﻮﻧﻮﻧﻪ پﻪ ک‪ ３‬راﻣﻨ‪％‬تﻪ ک‪８５‬ي؟‬ ‫د دې برخ‪ ３‬ﻣطالعﻪ تاسﻮ لﻪ گ‪ ０‬شﻤﻴر ﻣساﻳلﻮ سره چ‪ ３‬د ‪＄‬ﻤک‪ ３‬د تارﻳخ پﻪ اړوﻧد دی‪ ،‬اشﻨا کﻮي او ﻫﻢ‬ ‫تاسﻮ کﻮﻻي شئ د ﻫغﻮ ﻣﻴتﻮدوﻧﻮ او ﻻرو سره چ‪ ３‬پﻮﻫاﻧﻮ د ډبرو او د ‪＄‬ﻤک‪ ３‬د طبقﻮ د عﻤر د ！اکلﻮ پﻪ‬ ‫ﻣﻮخﻪ کارولﻲ آشﻨا شئ‪.‬‬ ‫د ‪＄‬ﻤک‪ ３‬قشر لﻪ ‪＇ ١٠‬خﻪ تر ‪ ٨٠‬کﻴلﻮ ﻣترو پﻴ‪７‬والﻲ لري چ‪ ３‬لﻪ ﻫغﻪ ＇خﻪ وروستﻪ د ﻫست‪ ３‬پﻮښ‬ ‫(ﻣاﻧتل) او پﻪ خپلﻪ ﻫستﻪ ﻣﻮقعﻴت لري‪ .‬د ‪＄‬ﻤک‪ ３‬ﻣﻨ‪％‬ﻨ‪ ９‬شعاع لﻪ ‪ 6357.7‬کﻴلﻮ ﻣترو سره برابره ده‪،‬‬ ‫ﻧﻮ ‪＄‬ﻤک‪ ３‬پﻴژﻧدوﻧکﻲ ﻳا جﻴﻮلﻮجستان د ‪＄‬ﻤک‪ ３‬د ﻧﻨﻨ‪ ９‬برخ‪＇ ３‬ﻪ ډول ﻣطالعﻪ کﻮي؟‬ ‫د ډبرو او ﻣﻨرالﻮﻧﻮ ترکﻴب د ﻣاﻳکروسکﻮپ پﻪ وسﻴلﻪ چ‪ ３‬کﻮﻻی شﻲ کرستالﻮﻧﻪ او ب‪５‬ﻼب‪５‬ل‪ ３‬داﻧ‪ ３‬پﻪ‬ ‫لسگﻮﻧﻮ ‪＄‬لﻪ او الکتروﻧﻲ ﻣﻴکروسکﻮپ پﻪ زرگﻮﻧﻮ ‪＄‬لﻪ لﻮی ＊کاره ک‪７‬ي‪ ،‬ﻣطالعﻪ ک‪８５‬ي‪ .‬اوس ﻣﻬال‬ ‫د ‪＄‬ﻤک‪ ３‬ﻫغﻪ قشر چ‪ ３‬د اوقﻴاﻧﻮسﻮﻧﻮ او سﻤﻨدرگﻴﻮ د اوبﻮ ﻻﻧدې دی ﻣطالعﻪ شﻮي اود برﻣﻪ کﻮلﻮ د‬ ‫دستگاه پﻪ ﻣرستﻪ لﻪ ＇ﻮ کﻴلﻮ ﻣترو ژوروالﻲ ＇خﻪ ب‪５‬ﻼب‪５‬ل‪ ３‬ﻧﻤﻮﻧ‪ ３‬ﻻستﻪ راوړل شﻮي دي‪.‬‬

‫‪121‬‬

‫سربﻴره پر دې طبﻴعت ﻫﻢ د ‪＄‬ﻤک‪ ３‬د قشر د ژورې برخ‪ ３‬پﻪ ﻣطالعﻪ ک‪ ３‬ﻣرستﻪ کﻮي‪ .‬اوس ﻣﻬال‬ ‫جﻴﻮلﻮجستان کﻮﻻی شﻲ د ‪＄‬ﻤک‪ ３‬ﻣخ پﻪ بشپ‪７‬ه تﻮگﻪ و＇‪７５‬ي‪ ،‬د ‪＄‬ﻤکی لﻮړې برخ‪ ３‬د سﻴﻨدوﻧﻮ پﻪ‬ ‫واسطﻪ پرې شﻮي چ‪ ３‬د ﻧﻮﻣﻮړو سﻴﻨدوﻧﻮ پﻪ ＇ﻨ‪６‬و ک‪ ３‬کﻮﻻی شﻮ د ‪＄‬ﻤک‪ ３‬د ژورې برخ‪ ３‬د ډبرو‬ ‫طبق‪ ３‬ولﻴدای شﻮ‪ ،‬کﻮﻣ‪ ３‬چ‪ ３‬اﻧسان ﻧﻪ شﻲ کﻮﻻی پﻪ آساﻧ‪ ９‬ﻫغﻪ وگﻮري‪ ،‬د ب‪５‬لگ‪ ３‬پﻪ ډول د افغاﻧستان‬ ‫پﻪ لﻮﻳدﻳ‪ ＃‬ک‪ ３‬د سپﻴﻦ غره لﻮړې چ‪ ٣۵٨٨ ３‬ﻣتره لﻮړوالی لري (د لﻮلﻴان غر) ﻳﻮ ﻣﻬال د بﻨد باﻳان د‬ ‫غره د ل‪７‬ۍ سره ﻳﻮ ‪＄‬ای و‪ ،‬خﻮ وروستﻪ د ﻫرﻳرود سﻴﻨد پﻪ واسطﻪ پرې شﻮی دی‪ .‬د ﻧﻮﻣﻮړي سﻴﻨد تل پﻪ‬ ‫‪ ١۵٠٠‬ﻣتره لﻮړوالﻲ ﻣﻮقعﻴت درلﻮد چ‪ ３‬پﻪ دې تﻮگﻪ سﻴﻨد د دوو کﻴلﻮ ﻣترو ＇خﻪ ډ‪４‬ر پﻴ‪７‬والﻲ لروﻧکﻲ‬ ‫طبق‪ ３‬را ＇رگﻨدې ک‪７‬ﻳدی‪ .‬کلﻪ کلﻪ د سﻴﻨد د درې ژوروالﻲ لﻪ ‪＇ ٣‬خﻪ تر ‪ ۴‬کﻴلﻮ ﻣترو پﻮرې رس‪８５‬ي (د‬ ‫افغاﻧستان پﻪ شﻤال ختﻴ‪ ＃‬ک‪ ３‬د پﻨج او واخان سﻴﻨدوﻧﻪ)‪.‬‬ ‫اورشﻴﻨدوﻧکﻲ د ‪＄‬ﻤک‪ ３‬د قشر د ژورو برخﻮ دﻣﻮادو پﻪ ﻫکلﻪ ﻣعلﻮﻣات ورکﻮي‪ ،‬اورشﻴﻨدوﻧکﻲ‬ ‫سلﻴکاتﻲ تاوده او وﻳلﻲ شﻮي ﻣﻮاد ﻳا ﻻوا لﻪ ‪＇ ٢٠‬خﻪ تر ‪ ١٠٠‬کﻴلﻮ ﻣترو ژوروالﻲ پﻮرې چ‪ ３‬د ﻣگﻤا پﻪ‬ ‫شکل وي‪ ،‬د ‪＄‬ﻤک‪ ３‬ﻣخ تﻪ اچﻮي‪ .‬زلزلﻪ ﻫﻢ د ﻫغﻮ ډبرو د فزﻳکﻲ ‪＄‬اﻧگ‪７‬تﻴاوو پﻪ ﻫکلﻪ چ‪ ３‬تر ‪٨٠٠‬‬ ‫کﻴلﻮ ﻣترو پﻪ ژوروالﻲ ﻣﻮقعﻴت لري‪ ،‬ﻣعلﻮﻣات پﻪ ﻻس راکﻮي‪.‬‬ ‫ډ‪４‬ره ستﻮﻧزﻣﻨﻪ بﻪ وي چ‪ ３‬د پخﻮاﻧﻴﻮ دورو جﻴﻮلﻮجﻴکﻲ عﻤلﻴات چ‪ ３‬پﻪ ‪＄‬ﻤکﻪ ک‪ ３‬پﻴ） شﻮي‪،‬‬ ‫و！اکل شﻲ‪ ،‬خﻮ د ﻧﻮو جﻴﻮلﻮجﻴکﻲ عﻤلﻴاتﻮ لکﻪ د سﻴﻨدوﻧﻮ جﻴﻮلﻮجﻴکﻲ فعالﻴت پﻪ ﻧﻮﻳﻮ جﻬﻴلﻮﻧﻮ او‬ ‫سﻤﻨدرگﻴﻮ ک‪ ３‬د رسﻮباتﻮ جﻮړﻳدل‪ ،‬د باد پﻪ واسطﻪ د ډبرو تخرﻳب او ﻧﻮرو د دقﻴق‪ ３‬ﻣطالع‪ ３‬پﻪ ترڅ ک‪３‬‬ ‫ک‪５‬دای شﻲ دا تصﻮر پﻴدا شﻲ چ‪ ３‬پﻪ پخﻮاﻧﻴﻮ جﻴﻮلﻮجﻴکﻲ زﻣاﻧﻮ ک‪ ３‬دغﻪ عﻤلﻴات پﻪ ﻣشابﻪ ډول تر سره‬ ‫شﻮي او پﻪ دې ډول د عﻤلﻴاتﻮ پﻴژﻧدﻧﻪ تر سره ک‪７‬و‪.‬‬ ‫ډ‪４‬ره ﻣﻬﻤﻪ ﻣسلﻪ د ډبرو‪ ،‬ﻣﻨرالﻮﻧﻮ او عضﻮي پات‪ ３‬شﻮﻧﻮ د تشکﻴلﻴدو او پﻪ عﻤﻮﻣﻲ ډول د ！ﻮلﻮ جﻴﻮلﻮجﻴکﻲ‬ ‫عﻤلﻴاتﻮ د وخت تعﻴﻨﻴدل دی‪ ،‬د ب‪５‬لگ‪ ３‬پﻪ ډول د علﻲ آباد د غره ډبرې چ‪ ３‬کابل پﻮﻫﻨتﻮن تﻪ ﻧژدې پروت‬ ‫دی‪ ،‬ل‪ ８‬تر ل‪８‬ه ﻳﻮﻧﻴﻢ ﻣﻴلﻴارد کالﻪ پخﻮا او د قﻮروغ د غره د چﻮﻧ‪ ３‬ډبرې لﻪ ‪＇ ٢٠٠‬خﻪ ‪ ٢۵٠‬ﻣﻴلﻴﻮﻧﻮ کلﻮﻧﻮ پخﻮا‬ ‫تشکﻴل شﻮي دي‪ .‬ﻳﻮ لﻪ ﻫغﻮ ﻣﻴتﻮدوﻧﻮ ＇خﻪ چ‪ ３‬د ډبرو او طبقﻮ عﻤر پرې ﻣعلﻮﻣﻮﻻی شﻮ‪ ،‬پالﻴﻨتﻮلﻮجﻴکﻲ‬ ‫ﻣﻴتﻮد دی چ‪ ３‬د دې برخ‪ ３‬پﻪ لﻮﻣ‪７‬ي ＇پرکﻲ ک‪ ３‬پﻪ دې اړوﻧد اوږده ﻣعلﻮﻣات ورک‪７‬ل شﻮي دي‪.‬‬

‫‪122‬‬

‫ﻟﻮﻣ‪７‬ي ＇پرکی‬ ‫پاﻟﻴﻨتﻮﻟﻮجﻲ‬ ‫ﻣخک‪ ３‬ﻣﻮ ووﻳل چ‪ ３‬د ‪＄‬ﻤک‪ ３‬د طبقﻮ او ډبرو د عﻤر پﻪ ！اکلﻮ ک‪ ３‬لﻪ ب‪５‬ﻼب‪５‬لﻮ ﻣﻴتﻮدوﻧﻮ ＇خﻪ کار اخلﻲ‪،‬‬ ‫ﻳﻮ لﻪ دي ﻣﻴتﻮدوﻧﻮ ＇خﻪ چ‪ ３‬د ډبرو لرغﻮﻧتﻮب پرې ！اکل ک‪８５‬ي پالﻴﻨتﻮلﻮجﻴکﻲ ﻣﻴتﻮد دی‪＊ .‬اﻳﻲ پﻪ ذﻫﻦ‬ ‫ک‪ ３‬ﻣﻮ پﻮ＊تﻨﻪ پﻴدا شﻲ چ‪＇ ３‬رﻧگﻪ کﻮﻻی شﻮ د دې ﻣﻴتﻮد پﻪ ﻣرستﻪ د ډبرو عﻤر و！اکﻮ او دا ﻣﻴتﻮد ＇ﻪ‬ ‫ډول ﻣﻴتﻮد دی؟‬ ‫د ډبرو د ﻧسبﻲ عﻤر د ！اکلﻮ لپاره ﻣعﻤﻮلﻲ او د باور وړ ﻣﻴتﻮد‪ ،‬پالﻨتﻮلﻮجﻴکﻲ ﻣﻴتﻮد دی چ‪ ３‬د وسﻤﻴت‬ ‫لخﻮا وړاﻧدې او بﻴا وروستﻪ د کﻴﻮ‪.‬وي او بروﻧﻴار لخﻮا د استفادې وړ وگر‪＄‬ﻴد‪.‬‬ ‫ډ‪４‬رې رسﻮبﻲ ډبرې د حﻴﻮاﻧﻲ او ﻧباتﻲ پات‪ ３‬شﻮﻧﻮ لروﻧک‪ ３‬دي‪ ،‬کﻮﻣﻮ چ‪ ３‬د جﻴﻮلﻮجﻴکﻲ تارﻳخ پﻪ اوږدو‬ ‫ک‪ ３‬خپل ژوﻧد لﻪ ﻻسﻪ ورک‪７‬ی او د لﻪ ﻣﻨ‪％‬ﻪ تلﻮ وروستﻪ د ﻫﻤغ‪ ３‬دورې پﻪ رسﻮباتﻮ ک‪＊ ３‬خ شﻮي دي‪.‬‬ ‫د ژوﻳﻮ او ﻧباتاتﻮ ‪＄‬ﻴﻨ‪ ３‬ډولﻮﻧﻪ د ‪＄‬ﻤک‪ ３‬د بشپ‪７‬ﻳدو پﻪ ب‪５‬ﻼب‪５‬لﻮ پ‪７‬اووﻧﻮ ک‪ ３‬لﻪ ﻣﻨ‪％‬ﻪ تللﻲ او پر ‪＄‬ای ﻳ‪ ３‬د‬ ‫بشپ‪７‬و ‪＄‬اﻧگ‪７‬تﻴاوو لروﻧکﻲ ډولﻮﻧﻪ ﻣﻨ‪％‬تﻪ راغلﻲ دي‪.‬‬ ‫پﻪ دې ډول کﻪ پﻪ ﻳﻮه طبقﻪ ک‪ ３‬د لﻮﻣ‪７‬ﻧﻴﻮ ژوو پات‪ ３‬شﻮﻧﻲ ولﻴدل شﻲ ک‪５‬دای شﻲ د وخت او ﻣﻬال شراﻳطﻮ‬ ‫تﻪ پﻪ پام ک‪ ３‬ﻧﻴﻮلﻮسره د طبق‪ ３‬د ﻧسبﻲ لرغﻮﻧتﻮب پﻪ ﻫکلﻪ د ﻧظر ＇رگﻨدوﻧﻪ وشﻲ‪ ،‬وروستﻪ لﻪ دې چ‪３‬‬ ‫د حﻴﻮاﻧﻲ او ﻧباتﻲ ﻣﻮجﻮداتﻮ پر لﻪ پسﻲ ت‪７‬او ！ﻴﻨگ شﻲ‪ ،‬دا اﻣکان پﻴدا ک‪８５‬ي‪ ،‬تر ＇ﻮ د عضﻮي ﻣﻮادو د‬ ‫پات‪ ３‬شﻮﻧﻮ لﻪ ﻣخ‪ ３‬د رسﻮبﻲ ډبرو او ＇ﻪ ﻧا ＇ﻪ د اورشﻴﻨدوﻧکﻮ ډبرو د پﻴدا ک‪５‬دو ل‪７‬ۍ پﻴدا ک‪７‬و‪.‬‬

‫(‪ )١-١‬شکل‪ :‬فسﻴلﻮﻧﻪ پﻪ طبقﻮ ک‪３‬‬

‫‪123‬‬

‫پالﻴﻨتﻮلﻮجﻴکﻲ ﻣﻴتﻮد ددې اﻣکان برابروي‪ ،‬تر ＇ﻮ د لﻴدل شﻮو عضﻮي پات‪ ３‬شﻮﻧﻮ د ！ﻮلگﻲ پر بﻨس＀‬ ‫ﻫغﻪ طبق‪ ３‬چ‪ ３‬ﻳﻮ لﻪ بلﻪ لرې پرت‪ ３‬دي سره پرتلﻪ ک‪７‬و‪ .‬د ژوو او ﻧباتاتﻮ د ژوﻧداﻧﻪ د ﻣﻬال او د رسﻮباتﻮ د‬ ‫تشکﻴلﻴدو د ﻣﻬال د پرتلﻪ کﻮلﻮ پﻪ ﻣﻮخﻪ پﻮﻫاﻧﻮ د ‪＄‬ﻤک‪ ３‬د جﻴﻮلﻮجﻴکﻲ تارﻳخ زﻣاﻧﻲ جدول جﻮړ ک‪７‬ی‬ ‫دی‪ .‬پﻪ دې جدول ک‪ ３‬د ！ﻮلﻮ عصروﻧﻮ او دورو ﻧﻮﻣﻮﻧﻪ د ﻣطلقﻪ لرغﻮﻧتﻮب د درجﻪ بﻨدۍ سره ﻳﻮ ‪＄‬ای‬ ‫لﻴدﻻی شئ‪.‬‬ ‫！ﻮل جﻴﻮلﻮجﻴکﻲ تارﻳخ دزﻣان لﻪ ﻣخ‪ ３‬پﻪ پﻨ‪％‬ﻮ عصروﻧﻮ وﻳشل ک‪８５‬ي چ‪ ３‬لﻪ ﻫر عصر سره د ډبرو ﻳﻮ‬ ‫گروپ ﻣطابقت کﻮي‪ .‬عصر پﻪ خپل وار پﻪ دورو وﻳشل ک‪８５‬ي چ‪ ３‬بﻴا پﻪ ﻫره دوره ک‪ ３‬د طبقﻮ ！اکلی‬ ‫سﻴستﻢ تعﻴﻨﻮی‪ .‬د ډ‪４‬ر دقت پﻪ ﻣﻮخﻪ دورې پﻪ پ‪７５‬ﻳﻮ وﻳشل شﻮي دي‪.‬‬ ‫د عصروﻧﻮ ﻧﻮﻣﻮﻧﻪ لﻪ ﻳﻮﻧاﻧﻲ کلﻤﻮ ＇خﻪ اخﻴستل شﻮي کﻮم چ‪ ３‬د ‪＄‬ﻤک‪ ３‬پر ﻣخ د ژوﻧداﻧﻪ د بشپ‪７‬ﻳدو‬ ‫پ‪７‬اووﻧﻪ ＊ﻲ‪.‬‬ ‫د ب‪５‬لگ‪ ３‬پﻪ ډول زاﻳکﻮس د ژوﻧد‪ ،‬کاﻧﻴﻮس د (ﻧﻮي) ﻣﻴزوس د (ﻣﻨ‪％‬ﻨﻲ)‪ ،‬پالﻴﻮس د (پخﻮاﻧﻲ ﻳا لرغﻮﻧﻲ)‪،‬‬ ‫پروتﻴرس د (لﻮﻣ‪７‬ﻧﻲ) او ارکﻴﻮس د (لﻮﻣ‪７‬ي) پﻪ ﻣعﻨا دی‪ ،‬ﻧﻮ پﻪ دې ډول د پالﻴﻮزوی عصر د لرغﻮﻧﻲ ژوﻧد‪،‬‬ ‫ﻣﻴزوزئﻴک د ﻣﻨ‪％‬ﻨ‪ ３‬عصر د ژوﻧد او کاﻧﻴﻮزوئﻴک د ﻧﻮي ﻳا عصري ژوﻧد ﻣعﻨا ورکﻮي‪.‬‬ ‫د عصر لپاره د جﻴﻮکروﻧﻮلﻮجﻴکﻲ و‪４‬ش ﻧ‪＋‬ﻪ د عصر د ﻧﻮم لﻮﻣ‪７‬ی تﻮری د ‪ Z‬د تﻮري پﻪ زﻳاتﻴدو (پﻪ‬ ‫پروتروزوﻳک ک‪ ３‬د ‪ R‬تﻮري پﻪ زﻳاتﻴدو) او د دورې لپاره د دورې لﻮﻣ‪７‬ی تﻮری غﻮره شﻮی دی‪ ،‬خﻮ پﻪ‬ ‫دې خاطر چ‪ ３‬د کﻴﻤبري او کاربﻦ دورې د ‪ C‬پﻪ تﻮري او د پﻴرم او پالﻴﻮجﻦ دورې د ‪ P‬پﻪ تﻮري پﻴل‬ ‫ک‪８５‬ي‪ ،‬ﻧﻮ د کﻴﻤبري او پالﻴﻮجﻦ پﻪ ﻧ‪＋‬ﻮ ک‪ ３‬د تﻮري پﻪ ﻣﻨ‪ ＃‬ک‪ ３‬ﻳﻮ خط اﻳستل شﻮی دی‪ .‬د ﻳادوﻧ‪ ３‬وړ ده‬ ‫چ‪ ３‬ﻫره دوره د ＊‪ ３‬پﻴژﻧدﻧ‪ ３‬پﻪ ﻣﻮخﻪ پﻪ ！اکلﻮ رﻧگﻮﻧﻮ ﻫﻢ ＊ﻮول ک‪８５‬ي‪.‬‬

‫ﻓکر وک‪７‬ئ‪ :‬ﻳﻮ ژوﻧدی ﻣﻮجﻮد لﻪ ﻣرگﻪ وروستﻪ باﻳد لﻪ کﻮﻣﻮ عﻮاﻣلﻮ لرې وي‪ ،‬تر ＇ﻮ د جسد ‪＄‬ﻴﻨ‪３‬‬ ‫برخ‪ ３‬ﻳ‪ ３‬پات‪ ３‬شﻲ‪.‬‬

‫‪124‬‬

‫ﻓسﻴﻞ‪ :‬د ژوو او ﻧباتاتﻮ تﻴ‪８‬ه شﻮي پات‪ ３‬شﻮﻧ‪ ３‬دی (اسکلﻴ＀‪ ،‬صدف او ﻧﻮر) چ‪ ３‬د جﻴﻮلﻮجﻴکﻲ پﻪ‬ ‫ب‪５‬ﻼب‪５‬لﻮ دورو ک‪ ３‬ﻳ‪ ３‬ژوﻧد کاوه او لﻪ ﻣ‪７‬ﻳﻨ‪＇ ３‬خﻪ وروستﻪ دﻫﻤاغ‪ ３‬دورې پﻪ رسﻮباتﻮ ک‪＊ ３‬خ شﻮي دي‪.‬‬ ‫‪＄‬ﻴﻨ‪ ３‬ژوي چ‪ ３‬د کلک سکل‪ ＀５‬لروﻧکﻲ ﻧﻪ دي‪ ،‬د طبﻴعﻲ وراﻧﻮﻧکﻮ ﻻﻣلﻮﻧﻮ پﻪ وړاﻧدې ﻣقاوﻣت ﻧﻪ لري‬ ‫او لﻪ ‪＄‬ان ＇خﻪ کﻮم آثار ﻧﻪ پر‪８４‬دي‪ ،‬خﻮ پﻪ ‪＄‬ﻴﻨﻮ ﻣﻮاردو ک‪ ３‬د ﻧباتاتﻮ د ‪＄‬ﻴﻨﻮ برخﻮ ﻧقشﻮﻧﻪ پﻪ رسﻮباتﻮ‬ ‫ک‪ ３‬لﻴدل ک‪８５‬ي چ‪ ３‬د رسﻮباتﻮ د لرغﻮﻧتﻮب پﻪ ！اکلﻮ ک‪ ３‬ﻣرستﻪ کﻮي‪.‬‬ ‫د ﻓسﻴﻞ ساتﻨﻪ‬ ‫رسﻮبﻲ چاپ‪５‬رﻳال لکﻪ سﻤﻨدروﻧﻪ او جﻬﻴلﻮﻧﻪ د فسﻴل ساتﻨ‪ ３‬لپاره وړ ‪＄‬اﻳﻮﻧﻪ گ‪２‬ل ک‪８５‬ي‪＄ ،‬کﻪ پﻪ دې‬ ‫چاپ‪５‬رﻳال ک‪ ３‬رسﻮب ډ‪４‬ر صﻮرت ﻧﻴسی او د ژوﻧدﻳﻮ ﻣﻮجﻮداتﻮ پات‪ ３‬شﻮﻧﻲ د رسﻮباتﻮ پﻪ وسﻴلﻪ ＊ﻪ پ＀‬ ‫ساتل ک‪８５‬ي‪ .‬د سﻤﻨدروﻧﻮ ژورې برخ‪ ３‬د ژوﻧدﻳﻮ ﻣﻮجﻮداتﻮ د ژوﻧد او پاﻳ‪＋‬ت لپاره وړ ‪＄‬اﻳﻮﻧﻪ گ‪２‬ل ک‪８５‬ي‬ ‫او د ﻫغﻮ پات‪ ３‬شﻮﻧﻲ پﻪ دې سﻴﻤﻮ ک‪ ３‬ز＊ت ډ‪４‬ر لﻴدل ک‪８５‬ي‪ .‬د سﻤﻨدروﻧﻮ او جﻬﻴلﻮﻧﻮ سربﻴره وچ‪３‬‬ ‫ﻫﻢ د ژوﻧدﻳﻮ ﻣﻮجﻮداتﻮ د پات‪ ３‬شﻮﻧﻮ د ساتﻨﻲ وړتﻴا لري‪ .‬ﻳخچالﻮﻧﻪ‪ ،‬د شگﻮ تﻮفاﻧﻮﻧﻪ‪ ،‬ﻧفتﻲ ﻣﻮاد او د‬ ‫اورشﻴﻨدوﻧکﻮ اﻳرې د ژوو او ﻧباتاتﻮ د جسدوﻧﻮ د ساتﻨ‪ ３‬لپاره ＊ﻪ چاپ‪５‬رﻳال گ‪２‬ل ک‪８５‬ي چ‪５＄ ３‬ﻨﻲ وختﻮﻧﻪ د‬ ‫ﻧﻮﻣﻮړو ﻣﻮجﻮداتﻮ جسدوﻧﻪ تجزﻳﻪ او لﻪ ﻣﻨ‪％‬ﻪ ‪＄‬ﻲ‪ ،‬خﻮ ‪５＄‬ﻨﻲ وختﻮﻧﻪ بﻴا پﻪ بشپ‪ ７‬او ثابت ډول پات‪ ３‬ک‪８５‬ي‪.‬‬

‫(‪ )١-٢‬شکل‪ :‬د ‪＄‬ﻤک‪ ３‬پﻪ طبقﻮک‪ ３‬د فسﻴلﻮﻧﻮ ساتﻨﻪ‬ ‫ﻓﻌاﻟﻴت‬ ‫د پﻮخ چرگ ﻳﻮ ورون ﻳا د ﻣ‪ ７‬ژوي جسد ل‪ ８‬تر ل‪８‬ه ‪ ٢٠‬ساﻧتﻲ ﻣتره د خاورو ﻻﻧدې ک‪７‬ئ‪ ،‬وروستﻪ لﻪ دوو‬ ‫اوﻧﻴﻮ ﻫغﻪ لﻪ خاورو راوباسئ ＇ﻪ بﻪ وگﻮرئ‪ .‬د ﻫغﻮ ﻻﻣلﻮﻧﻮ پﻪ اړوﻧد چ‪ ３‬د دی بدلﻮﻧﻮﻧﻮ ﻻﻣل شﻮﻳدي لﻪ‬ ‫！ﻮلگﻴﻮالﻮ سره بحث وک‪７‬ئ‪.‬‬ ‫‪125‬‬

‫جدول‬ ‫زﻣاﻧی‪－ ،‬روپ او‬ ‫عﻼﻣﻲ ﻳ‪３‬‬

‫دوره ﻳا سﻴستﻢ‬

‫ﺳﻴﻨﻮزوئﻴﻚ‬

‫＇لﻮرﻣﻪ دوره ﻳا‬ ‫اﻧتروپﻮجﻴﻦ‬ ‫ترﺷﻴري‬

‫ﻣﻴزوزوئﻴﻚ‬

‫پاﻟﻴﻮزوئﻴﻚ‬

‫د رﻧ‪／‬ﻮﻧﻮ ＊ﻮدل‬ ‫او دﻧقش‪ ３‬پر ﻣخ‬ ‫عﻼﻣﻲ‬

‫درجﻪ بﻨدي ﻳا ﻣطلق ﻣخک‪ ３‬والی پﻪ ﻣﻴلﻴﻮن‬ ‫کالﻮک‪３‬‬ ‫د دوري پ‪５‬ل‬

‫ژﻳ‪ ７‬تﻪ ورتﻪ ‪ Q‬د ارې ‪2-1.5‬‬ ‫بخﻮﻧﻪ رﻧ‪，‬‬

‫د دوري اداﻣﻪ‬ ‫‪2‬‬

‫‪N‬ژﻳ‪ P ،７‬ژﻳ‪７‬‬ ‫ﻧارﻧجی‬

‫‪67-2‬‬

‫‪65‬‬

‫ﻛرﻳتاﺳﻴﻮس‬

‫شﻴﻦ ‪K‬‬

‫‪137-67‬‬

‫‪70‬‬

‫جﻮراﺳﻚ‬

‫‪J‬اوبﻮ تﻪ ورتﻪ‬

‫‪195-137‬‬

‫‪58‬‬

‫ترﻳاﺳﻚ‬

‫‪T‬بﻨفش‬

‫‪230-195‬‬

‫‪35‬‬

‫پرﻣﻴﻦ‬

‫ﻧارﻧجﻲ ﻧحﻮاري تﻪ‬ ‫ورتﻪ ‪P‬‬

‫‪285-230‬‬

‫‪55‬‬

‫ﻛاربﻨﻴﻔروس‬

‫‪C‬اﻳرې‬

‫‪350-285‬‬

‫‪65‬‬

‫دﻳﻮﻧﻴﻦ‬

‫‪D‬ﻧﺼﻮاري‬

‫‪400-350‬‬

‫‪50‬‬

‫ﺳﻴﻠﻮرﻳﻦ‬

‫د اﻳرو رﻧ‪ ，‬تﻪ ﻣاﻳل‬ ‫‪S‬شﻴﻦ‬

‫‪440-400‬‬

‫‪40‬‬

‫اردووﻳﻴﻦ‬

‫‪O‬زتﻴﻮﻧﻲ‬

‫‪500-440‬‬

‫‪60‬‬

‫ﻛﻤبرﻳﻦ‬

‫اوبﻮ تﻪ او تﻴاره شﻴﻦ‬ ‫تﻪ ورتﻪ‬

‫‪570-500‬‬

‫‪70‬‬

‫پرﻳﻜﻤبرﻳﻦ‬

‫‪－‬ﻼبﻲ‪ ،‬سﻮر او خﻴره‬ ‫‪－‬ﻼبﻲ‬

‫‪4600‬‬

‫‪126‬‬

‫د ﻧسبﻲ ﻋﻤر د ！اکﻠﻮ پﻪ ﻣﻮخﻪ ﻟﻪ ﻓسﻴﻠﻮﻧﻮ ＇خﻪ گ＂ﻪ اخﻴستﻨﻪ‬ ‫د ﻫغﻮ ژوو د ژوﻧداﻧﻪ شراﻳط او وده چ‪ ３‬پﻪ جﻴﻮلﻮجﻴکﻲ ب‪５‬ﻼب‪５‬لﻮ دورو ک‪ ３‬ﻳ‪ ３‬ژوﻧد کاوه د اوبﻮ او وچﻮد‬ ‫سرحد او د ‪＄‬ﻤک‪ ３‬د طبقﻮ د بدلﻮﻧﻮﻧﻮد پ‪５‬ژﻧدﻧ‪ ３‬او ！اکلﻮ لپاره ډ‪４‬ره ＊ﻪ وسﻴلﻪ گ‪２‬ل ک‪８５‬ي‪ .‬ډ‪４‬ر سﻤﻨدري‬ ‫ژوي لﻪ ﻣ‪７‬ﻳﻨ‪ ３‬وروستﻪ پﻪ رسﻮبﻲ طبقﻮ ک‪＊ ３‬خﻴ‪８‬ي‪ ،‬د تﻴ‪８‬ه شﻮو ژوو پات‪ ３‬شﻮﻧﻲ (فسﻴل) د ډبرو د طبقﻮ‬ ‫د رسﻮب ﻣﻬال را پﻪ گﻮتﻪ کﻮي چ‪ ３‬کﻮﻻی شﻮ د ﻫغﻮ پر بﻨس＀ د طبقﻮ ﻧسبﻲ عﻤر و！اکﻮ‪.‬‬ ‫د ﻳﻮې جﻴﻮلﻮجﻴکﻲ پﻴ‪ ３＋‬د ﻧسبﻲ وخت ！اکل لﻪ ﻣﻮږ سره ﻣرستﻪ کﻮي‪ ،‬تر ＇ﻮ د ﻳﻮې بل‪ ３‬پﻴ‪ ３＋‬پﻪ اړوﻧد‬ ‫چ‪ ３‬د غﻪ ډول شراﻳط ولري د ﻧظر ＇رگﻨدوﻧﻪ وشﻲ‪.‬‬ ‫اقلﻴﻤﻲ وضعﻴت‪ ،‬د ﻧباتاتﻮ شتﻮن‪ ،‬د ژوو ډول‪ ،‬د ډبرو ډول پﻪ ډ‪４‬ره آساﻧ‪ ９‬د ﻧسبﻲ عﻤر د ！اکﻨ‪ ３‬ﻣﻴتﻮد پﻪ‬ ‫واسطﻪ ！اکل ک‪５‬دای شﻲ؛ د ب‪５‬لگ‪ ３‬پﻪ ډول‪ :‬وﻳل ک‪８５‬ي چ‪ ３‬د لﻮی بدن لروﻧک‪ ３‬ژوي (ډاﻧﻴا سﻮر) ل‪ ８‬تر‬ ‫ل‪８‬ه ‪ ٧٠‬ﻣﻴلﻴﻮﻧﻪ کالﻪ پخﻮا لﻪ ﻣﻨ‪％‬ﻪ تللﻲ او ﻳا ﻫﻢ د ﻧﻴﻮاﻧگلﻴﻨد ﻳخچالﻮﻧﻮ ﻳﻮولس زره کالﻪ پخﻮا شاتﻪ تگ‬ ‫ک‪７‬ی او ﻳا دا چ‪ ３‬د ډبرو سکارو ډ‪４‬ری کاﻧﻮﻧﻪ د کاربﻦ پﻪ دوره ک‪ ３‬ﻣﻨ‪％‬تﻪ راغلﻲ دي‪ .‬بلﻪ ﻫغﻪ ﻣشخصﻪ‬ ‫چ‪ ３‬د جﻴﻮلﻮجﻴکﻲ پﻴ‪ ３＋‬د وخت پﻪ ！اکلﻮ ک‪ ３‬ډ‪４‬ر رول لري‪ ،‬د ژوﻧدﻳﻮ ﻣﻮجﻮداتﻮ د بدن جﻮړ＊ت دی‪،‬‬ ‫ﻳعﻨ‪ ３‬ﻫر ＇ﻮﻣره چ‪ ３‬ﻧﻮي وخت تﻪ راﻧژدې ک‪８５‬و‪ .‬د ژوﻧدﻳﻮ ﻣﻮجﻮداتﻮ د بدن جﻮړ＊ت پﻴچل‪ ３‬ک‪８５‬ي او‬ ‫شﻤ‪５‬ر ﻳ‪ ３‬ﻫﻢ ډ‪４‬رﻳ‪８‬ي‪.‬‬ ‫کﻪ ﻻﻧدﻳﻨﻲ جدول تﻪ ﻧظر واچﻮو وبﻪ گﻮرو چ‪ ３‬ژوﻧدي ﻣﻮجﻮدات لﻪ ب‪ ３‬سکل‪＂５‬ﻪ ژوو ＇خﻪ سکل‪＀５‬‬ ‫لروﻧکﻮ س‪７‬ه وﻳﻨﻪ لروﻧکﻮ او بﻴا سکلﻴ＀ لروﻧکﻮ تﻮده وﻳﻨﻪ لروﻧکﻮ ژوو ﻳعﻨ‪ ３‬الﻮتﻮﻧکﻮ او تﻲ لروﻧکﻮ تﻪ‬ ‫بدلﻮن ﻣﻮﻧدلی دی‪.‬‬ ‫ﻧباتات ﻫﻢ پﻪ پﻴل ک‪ ３‬سﻤﻨدري الجﻲ گاﻧﻮ پﻮرې ﻣحدود پات‪ ３‬شﻮی وو چ‪ ３‬بﻴا وروستﻪ ﻳ‪ ３‬ډ‪４‬ره وده او‬ ‫پراختﻴا ﻣﻮﻧدل‪ ３‬او ب‪５‬ﻼب‪５‬ل ډولﻮﻧﻪ ﻳ‪ ３‬ﻣﻨ‪％‬تﻪ راغلﻲ دي‪.‬‬

‫‪127‬‬

‫اوسﻨ‪ ９‬زﻣاﻧﻪ‬ ‫دسﻴﻨﻮزوئﻴک عصر‬ ‫(ﻧﻮی ژوﻧد)‬ ‫د تﻲ لروﻧکﻮ ژوو او ‪－‬ل لروﻧکﻮ ﻧباتاتﻮ ډ‪４‬رﻳدل‬ ‫(‪٦۵‬ﻣﻴلﻴﻮﻧﻪ کلﻮﻧﻪ پخﻮا)‬ ‫د ﻣﻴزو زوئﻴک عصر‬ ‫(ﻣﻨ‪％‬ﻨ‪ ９‬ژوﻧد)‬ ‫دخزﻧدو ډ‪４‬رﻳدل او د لﻮﻣ‪７‬ﻳﻨﻮ‬ ‫‪－‬ل لروﻧکﻮ ﻧباتاتﻮ پﻴل کﻴدل‬ ‫(‪ )٢۵٠‬ﻣﻴلﻴﻮﻧﻪ کلﻮﻧﻪ پخﻮا‬ ‫د پالﻴﻮزوئﻴک عصر‬ ‫(لرغﻮﻧ‪ ９‬ژوﻧد)‬ ‫ددی دورې پﻪ پای ک‪ ３‬د بی ‪－‬لﻪ بﻮ！ﻮ او لﻮﻣ‪７‬ﻧﻴﻮ‬ ‫ﻫ‪６‬وکﻮ لروﻧکﻮ ژوو پﻴد اکﻴدل‪،‬‬ ‫د دې دورې پﻪ لﻮﻣ‪７‬ﻳﻮ ک‪ ３‬د بی ﻫ‪６‬وکﻮ ژوو ډ‪４‬ر ﻳدل‬ ‫(‪۵٧٠‬ﻣﻴلﻴﻮﻧﻪ کلﻮﻧﻪ پخﻮا‬ ‫د پری کاﻣبرﻳﻦ دوره‬ ‫دلﻮﻣ‪７‬ﻧﻴﻮ ﻣﻮجﻮداتﻮ او د بی ﻫ‪６‬وکﻮ ساده ډولﻪ‬ ‫ژوو پﻴداکﻴدل‪،‬‬ ‫(‪٣‬ﻣﻴلﻴارده) کلﻮﻧﻪ پخﻮا‬ ‫فکر وک‪７‬ئ‪ :‬د ‪＄‬ﻤک‪ ３‬پﻪ جﻴﻮلﻮجﻴکﻲ ب‪５‬ﻼب‪５‬لﻮ دورو ک‪ ３‬د ژوو د پﻴداﻳ‪＋‬ت لﻪ تشکﻴل او ترتﻴب ＇خﻪ‬ ‫＇ﻪ ډول د گﻮﻧ‪％‬ﻲ لروﻧکﻮ رسﻮبﻲ طبقﻮ زړ＊ت او ‪＄‬ﻮاﻧﻲ ﻣعلﻮﻣﻮﻻی شئ‪.‬‬

‫‪128‬‬

‫د ＇پرکﻲ ﻋﻤده ！کﻲ‬ ‫د ډبرو او ﻣﻨرالﻮﻧﻮ ترکﻴب د ﻣﻴکروسکﻮپ پﻪ واسطﻪ ！اکل ک‪８５‬ي‪.‬‬ ‫د ‪＄‬ﻤک‪ ３‬لﻮړې برخ‪ ３‬د سﻴﻨدوﻧﻮ پﻪ واسطﻪ پرې شﻮي چ‪ ３‬د سﻴﻨدوﻧﻮ د درو پﻪ ＇ﻨ‪６‬و او خﻮاوو‬ ‫ک‪ ３‬کﻮﻻی شﻮ د ‪＄‬ﻤک‪ ３‬د ژورو برخﻮ ډبرې او طبق‪ ３‬وگﻮرو کﻮﻣ‪ ３‬چ‪ ３‬اﻧسان ﻧﻪ شﻲ کﻮﻻی پﻪ اساﻧ‪９‬‬ ‫ﻫغﻮ تﻪ ﻻس رسی پﻴدا ک‪７‬ي‪.‬‬ ‫د افغاﻧستان پﻪ لﻮﻳدﻳ‪ ＃‬ک‪ ３‬د سپﻴﻦ غره ل‪７‬ۍ چ‪ ３‬لﻮړوالی ﻳ‪ ٣۵٨٨ ３‬ﻣتره دی (د لﻮلﻴان غر) ﻳﻮ‬ ‫ﻣﻬال د بﻨد باﻳان لﻪ ل‪７‬ۍ سره ﻳﻮ ‪＄‬ای او ﻧ‪＋‬تﻲ وو‪ ،‬خﻮ وروستﻪ د ﻫرﻳرود سﻴﻨد پﻪ واسطﻪ پرې شﻮی‬ ‫دی‪.‬‬ ‫اورشﻴﻨدوﻧکﻲ ﻫﻢ د ‪＄‬ﻤک‪ ３‬د ژورو برخﻮ د ﻣﻮادو د ﻣطالع‪ ３‬پﻪ اړه ﻣرستﻪ کﻮي‪＄ ،‬کﻪ ﻫغﻮی ﻻوا‬ ‫لﻪ ‪＇ ٢٠‬خﻪ تر ‪ ١٠٠‬کﻴلﻮ ﻣترو ژوروالﻲ ＇خﻪ د ‪＄‬ﻤک‪ ３‬ﻣخ تﻪ راوباسﻲ‪.‬‬ ‫د ډبرو د ﻧسبﻲ عﻤر د ！اکلﻮ لپاره ﻣعﻤﻮل او د باور وړ ﻣﻴتﻮد‪ ،‬پالﻴﻨتﻮلﻮجﻴکﻲ تارﻳخﻲ ﻣﻴتﻮد دی‪.‬‬ ‫ډ‪４‬ری رسﻮبﻲ ډبرې د ژوو او ﻧباتاتﻮ پات‪ ３‬شﻮﻧﻲ لري‪ ،‬کﻮﻣﻮ چ‪ ３‬د جﻴﻮلﻮجﻴکﻲ دورو پﻪ جرﻳان ک‪３‬‬ ‫ﻳ‪ ３‬ژوﻧد کاوه او لﻪ ﻣ‪７‬ﻳﻨ‪ ３‬وروستﻪ د ﻫﻤاغ‪ ３‬ﻻرې پﻪ رسﻮباتﻮ ک‪＊ ３‬خ شﻮي دي‪.‬‬ ‫پالﻴﻨتﻮلﻮجﻴکﻲ ﻣﻴتﻮد د دې اﻣکان برابروي‪ ،‬تر ＇ﻮ پﻪ ﻳﻮه طبقﻪ ک‪ ３‬د عضﻮي پات‪ ３‬شﻮﻧﻮ پﻪ لﻴدو سره‪،‬‬ ‫دﻧﻮرو طبقﻮ کﻮم چ‪ ３‬لﻪ ﻧﻮﻣﻮړي طبق‪＇ ３‬خﻪ لرې پرت‪ ３‬دي‪ ،‬د ＇رﻧگﻮالی پﻪ اړوﻧد د ﻧظر ＇رگﻨدوﻧﻪ‬ ‫وک‪７‬و‪.‬‬ ‫د ژوو او ﻧباتاتﻮ د ژوﻧد او د رسﻮباتﻮ د جﻮړﻳدو ﻣﻬال د پرتل‪ ３‬پر بﻨس＀‪ ،‬پﻮﻫان وتﻮاﻧﻴدل‪ ،‬تر ＇ﻮد‬ ‫‪＄‬ﻤک‪ ３‬د جﻴﻮلﻮجﻴکﻲ تارﻳخ جدول ترتﻴب ک‪７‬ي‪.‬‬ ‫د ‪＄‬ﻤک‪！ ３‬ﻮل جﻴﻮلﻮجﻴکﻲ تارﻳخ د وخت لﻪ ﻣخ‪ ３‬پﻪ پﻨ‪％‬ﻮ عصروﻧﻮ وﻳشل ک‪８５‬ي چ‪ ３‬لﻪ ﻫر ﻳﻮ‬ ‫عصر سره د ډبرو ﻳﻮ گروپ ﻣطابقت لري‪ .‬عصر بﻴا پﻪ خپل وار پﻪ دورو او د ＊ﻪ دقت پﻪ ﻣﻮخﻪ دورې‬ ‫بﻴا پﻪ پﻴ‪７‬ﻳﻮ وﻳشل ک‪８５‬ي‪.‬‬ ‫فسﻴل‪ ،‬د تﻴ‪８‬ه شﻮﻳﻮ ژوو او ﻧباتاتﻮ پات‪ ３‬شﻮﻧﻲ دي چ‪ ３‬پﻪ جﻴﻮلﻮجﻴکﻲ ب‪５‬ﻼب‪５‬لﻮ دورو ک‪ ３‬ﻳ‪ ３‬ژوﻧد‬ ‫کاوه او لﻪ ﻣ‪７‬ﻳﻨ‪ ３‬وروستﻪ لﻪ ﻫﻤاغ‪ ３‬ﻻرې پﻪ رسﻮباتﻮ ک‪＊ ３‬خ شﻮي دی‪.‬‬ ‫د فسﻴل د ساتﻨ‪ ３‬لپاره وړ چاپ‪５‬رﻳال سﻤﻨدروﻧﻪ او جﻬﻴلﻮﻧﻪ گ‪２‬ل ک‪８５‬ي‪.‬‬ ‫د ﻫغﻮ ژوو د ژوﻧداﻧﻪ شراﻳط او وده چ‪ ３‬پﻪ جﻴﻮلﻮجﻴکﻲ ب‪５‬ﻼب‪５‬لﻮ دورو ک‪ ３‬ﻳ‪ ３‬ژوﻧد کاوه د سﻤﻨدروﻧﻮ‬ ‫او وچﻮ د سرحد او د ‪＄‬ﻤک‪ ３‬د طبقاتﻮ د بدلﻮﻧﻮﻧﻮد پﻴژﻧدﻧ‪ ３‬او ！اکﻨ‪ ３‬لپاره ＊ﻪ وسﻴلﻪ گ‪２‬ل ک‪８５‬ي‪.‬‬ ‫‪129‬‬

‫د ＇پرکﻲ پﻮ＊تﻨ‪３‬‬ ‫‪ .١‬د جﻴﻮلﻮجﻲ علﻢ پﻮﻫان او ＇‪７５‬وﻧکﻲ د ‪＄‬ﻤک‪ ３‬د ژورو برخﻮ طبق‪＇ ３‬ﻪ ډول ﻣطالعﻪ کﻮي؟‬ ‫‪ .٢‬د ډبرو د ﻧسبﻲ عﻤر د ！اکلﻮ لپاره ﻣعﻤﻮل او د باور وړ ﻣﻴتﻮدکﻮم دی؟‬ ‫‪ .٣‬د ‪＄‬ﻤک‪ ３‬د جﻴﻮلﻮجﻴکﻲ تارﻳخ جدول پﻪ ＇ﻮ عصروﻧﻮوﻳشل شﻮی دی؟ د ﻫر عصر ﻧﻮم واخلئ‪.‬‬ ‫‪ .۴‬فسﻴل ＇ﻪ شی دی تعرﻳف ﻳ‪ ３‬ک‪７‬ئ؟‬ ‫‪ .۵‬د فسﻴل د ساتﻨ‪ ３‬لپاره کﻮم چاپﻴرﻳال وړ چاپﻴرﻳال گ‪２‬ل ک‪８５‬ي؟ او ول‪３‬؟‬ ‫‪ .٦‬د اوبﻮ او وچ‪ ３‬حدود او د ‪＄‬ﻤک‪ ３‬د طبقﻮ بدلﻮﻧﻮﻧﻪ چ‪ ３‬پﻪ ت‪５‬رو وختﻮﻧﻮ ک‪ ３‬پﻴ） شﻮي‪＇ ،‬ﻪ ډول‬ ‫！اکل ک‪８５‬ي؟‬ ‫‪ .٧‬د افغاﻧستان پﻪ لﻮﻳدی‪ ＃‬ک‪ ３‬د سپﻴﻦ غره ل‪７‬ۍ چ‪ ３‬لﻮړوالی ﻳ‪ ....................... ３‬دی ﻳﻮ ﻣﻬال د‬ ‫‪ .......................‬سره ﻳﻮ ‪＄‬ای او ﻧ‪＋‬تﻲ وو‪ ،‬خﻮ وروستﻪ ‪.......................‬‬ ‫پﻪ واسطﻪ پرې شﻮی دی‪.‬‬ ‫‪ .٨‬د علﻲ اباد د غره ډبرې چ‪ ３‬کابل پﻮﻫﻨتﻮن تﻪ ﻧژدې پروت دی ل‪ ８‬تر ل‪８‬ه ‪ .......................‬کلﻮﻧﻪ‬ ‫پخﻮا او د قﻮروع دغره د چﻮﻧ‪ ３‬ډبرې لﻪ ‪＇ .......................‬خﻪ تر ‪ .......................‬ﻣﻴلﻴﻮﻧﻮ‬ ‫کلﻮﻧﻮ پخﻮا تشکﻴل شﻮي دي‪.‬‬ ‫‪ .٩‬پر سﻤﻨدروﻧﻮ‪ ،‬سﻤﻨدرگﻴﻮ او جﻬﻴلﻮﻧﻮ برسﻴره کﻮم ﻧﻮر ‪＄‬اﻳﻮﻧﻪ د ژوو او ﻧباتاتﻮ د پات‪ ３‬شﻮﻧﻮ د ساﻧت‪３‬‬ ‫وړتﻴا لري؟ سﻢ ‪＄‬ﻮاب پﻪ ﻧ‪＋‬ﻪ ک‪７‬ئ‪.‬‬ ‫ب‪ -‬د شگﻮ تﻮفاﻧﻮﻧﻪ‬ ‫الف‪ -‬ﻳخچالﻮﻧﻪ‬ ‫د‪ -‬درې واړه ‪＄‬ﻮابﻮﻧﻪ سﻢ دي‪.‬‬ ‫ج‪ -‬ﻧفتﻲ ﻣﻮاد او د اورشﻴﻨدوﻧکﻮ اﻳرې‬ ‫‪ .١٠‬د کاﻧﻴﻮزوی عصر پﻪ کﻮﻣﻮ ﻻﻧدﻳﻨﻴﻮ دورو وﻳشل ک‪８５‬ي؟‬ ‫ب‪ -‬پﻴرم‪ ،‬کاربﻦ د وﻳﻮن‬ ‫الف‪ -‬پالﻴﻮجﻦ‪ ،‬ﻧﻴﻮجﻦ او ＇لﻮرﻣﻲ‬ ‫د‪ -‬تباشﻴر‪ ،‬ژوراسﻴک‪ ،‬ترباس‬ ‫ج‪ -‬سﻴلﻮر‪ ،‬اردوﻳک‪ ،‬کﻴﻤبري‬

‫‪130‬‬

‫دوﻳﻢ ＇پرکی‬ ‫ستراتﻴگراﻓﻲ‬ ‫‪＄‬ﻤک‪ ３‬د خپل جﻴﻮلﻮجﻴکﻲ تارﻳخ پﻪ اوږدو ک‪ ،３‬ډ‪４‬ر بدلﻮﻧﻮﻧﻪ زغﻤلﻲ دي‪ ،‬ب‪５‬ﻼب‪５‬ل‪ ３‬پروس‪ ３‬پﻪ ک‪３‬‬ ‫واقع شﻮې او ډ‪４‬رې لﻮﻳ‪ ３‬پﻴ‪ ３＋‬پﻪ ک‪ ３‬ﻣﻨ‪％‬تﻪ راغلﻲ دي‪ .‬اوس د جﻴﻮلﻮجﻲ ب‪５‬ﻼب‪５‬ل علﻮم دغﻪ پروس‪ ３‬او‬ ‫پ‪ ３＋５‬چ‪ ３‬اوس ﻫﻢ رواﻧ‪ ３‬دی پﻪ ‪＄‬ﻴر سره ﻣطالعﻪ کﻮي‪＊ ،‬اﻳﻲ پﻮ＊تﻨﻪ وک‪７‬ئ چ‪ ３‬ستراتﻴگرافﻲ ＇ﻪ تﻪ‬ ‫واﻳﻲ‪ ،‬د ‪＄‬ﻤک‪ ３‬کﻮﻣ‪ ３‬برخ‪ ３‬او پروس‪７５＇ ３‬ي او ﻣطالعﻪ کﻮي؟ رسﻮبﻲ طبق‪ ３‬چ‪ ３‬پﻪ سﻤﻨدري حﻮزه‬ ‫ک‪ ３‬ﻣﻨ‪％‬تﻪ را‪＄‬ﻲ ＇ﻪ ډول ﻳﻮ پر بل واقع ک‪８５‬ي؟ آﻳا دغﻪ طبق‪ ３‬تل افقﻲ حالت لري او ﻳا د گﻮﻧ‪％‬ﻮ پﻪ ډول‬ ‫ﻫﻢ را＇رگﻨد‪８４‬ي‪＇ ،‬ﻪ ډول د طبقﻮ د ستراتﻴگراف‪ ９‬پر بﻨس＀ د ﻫغﻮ ﻧسبﻲ عﻤر ！اکل ک‪８５‬ي؟‬ ‫ستاسﻮ پﻮ＊تﻨﻲ د دې ＇پرکﻲ د دقﻴقﻲ ﻣطالع‪ ３‬پﻪ ترڅ ک‪ ３‬حل ک‪５‬دای شﻲ او تاسﻮ بﻪ وتﻮاﻧﻴ‪８‬ئ چ‪ ３‬د‬ ‫＇پرکﻲ پﻪ پای ک‪ ３‬دخپلﻮ پﻮ＊تﻨﻮ ‪＄‬ﻮابﻮﻧﻪ ﻻس تﻪ راوړئ‪.‬‬

‫(‪ )٢-١‬شکل‪ :‬د طبقﻮافق‪ ３‬حالت‬

‫‪131‬‬

‫ستراتﻴگراﻓﻲ‪ ،‬تﻌرﻳﻒ او اﻫﻤﻴت ) ‪( Stratigraphy‬‬

‫ستراتﻴ‪／‬رافﻲ لﻪ دوو ﻳﻮﻧاﻧﻲ کلﻤﻮ )‪( (Stratos‬د طبقﻲ پﻪ ﻣعﻨا) او )‪( (Graphos‬د ﻣطالع‪ ３‬پﻪ ﻣعﻨا)‬ ‫＇خﻪ ترکﻴب شﻮې او ﻫغﻪ علﻢ دی چ‪ ３‬د رسﻮبﻲ طبقﻮ د ډبرو ترﻣﻨ‪ ＃‬لﻪ ﻣﻮجﻮدو اړﻳکﻮ ＇خﻪ بحث کﻮي‪.‬‬ ‫ستراتﻴگرافﻲ د جﻴﻮلﻮجﻴکﻲ پﻴ‪＋‬ﻮ د تشکﻴل پﻪ پﻴژﻧدﻧﻪ ک‪ ３‬کﻮﻣ‪ ３‬چ‪ ３‬پﻪ ب‪５‬ﻼب‪５‬لﻮ جﻴﻮلﻮجﻴکﻲ وختﻮﻧﻮ‬ ‫ک‪ ３‬پﻴ‪＋‬ﻲ شﻮې او پﻪ ترڅ ک‪ ３‬ﻳ‪ ３‬د رسﻮبﻲ طبقﻮ ب‪５‬ﻼب‪５‬ل ډولﻮﻧﻪ پﻪ رسﻮبﻲ حﻮزو ک‪ ３‬ﻣﻨ‪％‬تﻪ راغلﻲ دي‪،‬‬ ‫ﻣرستﻪ کﻮي او ﻫﻢ د فاسﻴسﻮﻧﻮ )‪ (Focies‬بدلﻮﻧﻮﻧﻪ پﻪ ب‪５‬ﻼب‪５‬لﻮ سﻴﻤﻮ او ‪＄‬اﻳﻮﻧﻮ ک‪７５＇ ３‬ي او ﻣطالعﻪ‬ ‫کﻮي چ‪ ３‬د ﻫغﻮ پﻪ وسﻴلﻪ د ‪＄‬ﻤک‪ ３‬پخﻮاﻧی جغرافﻴاﻳﻲ وضعﻴت )‪＊ ( Pateogeography‬ﻪ تشخﻴص‬ ‫کﻮﻻی شﻮ‪.‬‬ ‫سربﻴره پر دې د ﻧباتﻲ او حﻴﻮاﻧﻲ ب‪５‬ﻼب‪５‬لﻮ ﻣﻮجﻮداتﻮ )‪ (Faona‬او )‪ (Floral‬د بشپ‪７‬تﻴا او ودی پروسﻪ‪،‬‬ ‫د ‪＄‬ﻤک‪ ３‬د ب‪５‬ﻼب‪５‬لﻮ ډبرو بدلﻮﻧﻮﻧﻪ‪ ،‬د ولکاﻧﻮﻧﻮ فعالﻴت‪ ،‬رسﻮب ک‪５‬دل او ﻧﻮر د ستراتﻴگرافﻲ پﻪ بحث‬ ‫ک‪ ３‬شاﻣلﻴ‪８‬ي‪.‬‬ ‫د ستراتﻴگرافﻲ علﻢ د اقتصادي جﻴﻮلﻮجﻲ پﻪ ب‪５‬ﻼب‪５‬لﻮ برخﻮ ک‪ ３‬ډ‪４‬ر ﻣﻬﻢ او ＇رگﻨد رول لﻮبﻮي‪ ،‬لﻪ دې‬ ‫علﻢ ＇خﻪ د ﻧفت او گاز او اوبﻮ د ذخاﻳرو د برﻣﻪ کﻮلﻮ‪ ،‬دغﻪ ډول د رسﻮبﻲ کاﻧﻮﻧﻮ‪ ،‬لکﻪ‪ :‬بﻮکسﻴتﻮﻧﻪ‪،‬‬ ‫ﻧاﻳترﻳتﻮﻧﻪ‪ ،‬فاسفاتﻮﻧﻪ‪ ،‬د ډبرو سکاره او ﻧﻮرو پﻪ اکتشاف کﻲ کﻮم چ‪ ３‬پﻪ جﻴﻮلﻮجﻴکﻲ ب‪５‬ﻼب‪５‬لﻮ دورو ک‪３‬‬ ‫د خاصﻮ رسﻮبﻲ شراﻳطﻮ ﻻﻧدې ﻣﻨ‪％‬تﻪ راغلﻲ او ﻫﻢ د طبقﻮ د ﻧسبﻲ عﻤر پﻪ ！اکلﻮ ک‪ ３‬گ＂ﻪ اخلﻲ‪.‬‬ ‫د ﻃبﻘﻮ ﻳﻮ پر بﻞ واﻗﻊ ک‪５‬دل‬ ‫رسﻮبﻲ ﻣﻮاد پﻪ ﻳﻮه رسﻮبﻲ حﻮزه ک‪ ３‬د رسﻮب پر ﻣﻬال ﻳﻮ پر بل پﻪ افقﻲ ډول قرار ﻧﻴسﻲ‪ .‬دا ﻣاده د وخت‬ ‫پر ت‪５‬رﻳدو او د ب‪５‬ﻼب‪５‬لﻮ ﻻﻣلﻮﻧﻮ پﻪ ترڅ ک‪ ３‬کلک‪８５‬ي اود ډبرﻳﻨﻮ طبقﻮ پﻪ ب‪２‬ﻪ بدلﻴ‪８‬ي‪ .‬د رسﻮبﻲ طبقﻮ ﻳﻮ پر‬ ‫بل واقع ک‪５‬دل د طبقﻮ د ﻧسبﻲ عﻤر د ！اکلﻮ لپاره ﻳﻮه ＊ﻪ ‪＄‬اﻧگ‪７‬ﻧﻪ گ‪２‬ل ک‪８５‬ي‪＄ ،‬کﻪ د طبقﻮ د تسلسل لﻪ‬ ‫ﻣخ‪ ３‬ﻫغﻪ طبقﻲ چ‪ ３‬ﻻﻧدې واقع شﻮي وي لرغﻮﻧﻲ او ﻫغﻪ چ‪ ３‬پﻮرتﻪ واقع شﻮې وي ‪＄‬ﻮاﻧ‪ ３‬طبق‪ ３‬بلل‬ ‫ک‪８５‬ي‪ ،‬خﻮ ‪＄‬ﻴﻨﻲ حالتﻮﻧﻪ ﻫﻢ راﻣﻨ‪％‬تﻪ ک‪８５‬ي چ‪ ３‬رسﻮبﻲ طبق‪ ３‬خپل افقﻲ حالت د ﻫغﻮ ب‪５‬ﻼب‪５‬لﻮ ﻻﻣلﻮﻧﻮ‬ ‫لﻪ اﻣلﻪ چ‪ ３‬د ‪＄‬ﻤک‪ ３‬لﻪ تل ＇خﻪ سرچﻴﻨﻪ اخلﻲ لﻪ ﻻسﻪ ورکﻮي او ‪＄‬ﻮاﻧ‪ ３‬طبق‪ ３‬د لرغﻮﻧﻮ طبقﻮ ﻻﻧدې‬ ‫واقع ک‪８５‬ي‪ .‬دغﻪ حالت د گﻮﻧ‪ ３％‬تﻮب حالت پﻪ ﻧاﻣﻪ ﻫﻢ ﻳادوي چ‪ ３‬پدې صﻮرت ک‪ ３‬د طبقﻮ ﻧسبﻲ عﻤر‬ ‫د پالﻴﻨتﻮلﻮجﻴکﻲ ﻣﻴتﻮد پﻪ ﻣرستﻪ چ‪ ３‬پﻪ پخﻮاﻧﻴﻮ لﻮستﻮﻧﻮ ک‪ ３‬ورتﻪ اشاره شﻮې‪！ ،‬اکل ک‪８５‬ي‪ .‬د فسﻴلﻮﻧﻮ‬ ‫ﻣﻮجﻮدﻳت او د ﻫغﻮ پﻴژﻧدﻧﻪ د پالﻴﻨتﻮلﻮجﻴکﻲ ﻣﻴتﻮد عﻤده اصل جﻮړوي‪.‬‬ ‫‪132‬‬

‫(‪ )٢-٣‬شکل‪ :‬د طبقﻮ د چﻴﻦ خﻮړل‪ ３‬حالت‬ ‫د اﻓﻘﻲ واﻗﻊ کﻴدو ﻣرحﻠﻪ‬ ‫طبق‪ ３‬پﻪ رسﻮبﻲ حﻮزه ک‪( ３‬سﻤﻨدروﻧﻪ‪ ،‬جﻬﻴلﻮﻧﻪ او سﻤﻨدرگﻲ) پﻪ افقﻲ ډول رسﻮب کﻮي او د طبقﻮ دغﻪ‬ ‫افقﻲ حالت تر ﻫغﻪ ﻣﻬالﻪ ساتل ک‪８５‬ي چ‪ ３‬رسﻮبﻲ حﻮزه اراﻣﻪ او د گ‪６‬وډﻳﻮ سره ﻣخاﻣخ شﻮې ﻧﻪ وي‪.‬‬ ‫کﻪ چ‪５‬رې د ‪＄‬ﻤک‪ ３‬داخلﻲ قﻮاوې پر رسﻮبﻲ حﻮزه واردې شﻲ‪ ،‬پﻪ ﻫغﻪ صﻮرت ک‪ ３‬طبق‪ ３‬خپل افقﻲ‬ ‫حالت لﻪ ﻻسﻪ ورکﻮي‪.‬‬

‫(‪ )٢-۴‬شکل‪ :‬ﻳﻮ د بل پرﻣخ د طبقﻮ ‪＄‬ای ﻧﻴﻮل‬

‫‪133‬‬

‫ﻓﻌاﻟﻴت‪ :‬ﻳﻮ لﻮ＊ی لﻪ اوبﻮ ډک ک‪７‬ئ‪ ،‬بﻴا ﻳﻮه اﻧدازه خ＂ﻪ پﻪ ک‪ ３‬واچﻮي‪＇ ،‬ﻪ ﻣﻮده وروستﻪ چﻮﻧﻪ او بﻴا ﻳﻮ‬ ‫ﻣﻬال وروستﻪ ﻳﻮه اﻧدازه شگﻪ پﻪ ک‪ ３‬واچﻮئ‪ ،‬لﻮ＊ی پﻪ ﻳﻮه آزاده ﻫﻮا ک‪ ３‬د لﻤر وړاﻧگﻮتﻪ ﻣخاﻣخ ک‪８５‬دئ‪،‬‬ ‫لﻪ وچ‪５‬دو وروستﻪ وگﻮرئ چ‪ ３‬ﻧﻮﻣﻮړي ﻣﻮاد ＇ﻪ ډول ﻳﻮ پر بل واقع شﻮې‪.‬‬ ‫د پاﻟﻴﻨتﻮﻟﻮجﻲ ﻟﻪ ﻧﻈره د ﻃبﻘﻮ د ورتﻪ واﻟﻲ پ‪７‬اوﻧﻪ‬ ‫د ژوﻧدﻳﻮ ﻣﻮجﻮداتﻮ پات‪ ３‬شﻮﻧﻲ چ‪ ３‬پﻪ جﻴﻮلﻮجﻴکﻲ ب‪５‬ﻼب‪５‬لﻮ زﻣاﻧﻮ ک‪ ３‬د ‪＄‬اﻧگ‪７‬و شراﻳطﻮ ﻻﻧدې پﻪ‬ ‫رسﻮبﻲ طبقﻮ ک‪ ３‬روغ رﻣ＀ پات‪ ３‬شﻮي‪ ،‬د ﻧسبﻲ عﻤر پﻪ ！اکلﻮ او لﻪ ﻧﻮرو ﻫغﻮ طبقﻮ سره دت‪７‬او پﻪ لرلﻮ‬ ‫ک‪ ３‬چ‪ ３‬پﻪ ب‪５‬ﻼبﻴلﻮ سﻴﻤﻮ ک‪ ３‬واقع شﻮې‪ ،‬ډ‪４‬ر ﻣﻬﻢ رول لري‪ ،‬خﻮ پﻪ ‪＄‬ﻴﻨﻮ حاﻻتﻮ ک‪ ３‬د ﻳﻮ ل‪ ７‬ب‪５‬ﻼب‪５‬لﻮ‬ ‫جﻴﻮلﻮجﻴکﻲ ﻻﻣلﻮﻧﻮ لﻪ اﻣلﻪ پﻪ طبقﻮ ک‪ ３‬درزوﻧﻪ او شکستﻮﻧﻪ ﻣﻨ‪％‬تﻪ را‪＄‬ﻲ‪ ،‬د طبقﻮ ﻳﻮه برخﻪ پﻮرتﻪ‬ ‫‪＄‬ﻲ او بلﻪ برخﻪ ﻳ‪＊ ３‬کتﻪ خﻮاتﻪ حرکت کﻮي او ﻳا ﻫﻢ گﻮﻧ‪ ３％‬پﻪ ک‪ ３‬پﻴدا ک‪８５‬ي چ‪ ３‬د طبقﻮ تسلسل او‬ ‫لﻮﻣ‪７‬ﻧی افقﻲ حالت لﻪ ستﻮﻧزو سره ﻣخاﻣخ کﻮي‪.‬‬ ‫پﻮﻫ‪８５‬و چ‪ ３‬ﻳﻮ ﻣﻬال د اﻣرﻳکا او افرﻳقا وچ‪ ３‬ﻳﻮ ‪＄‬ای او ﻳﻮه واحده کتلﻪ ﻳ‪ ３‬جﻮړولﻪ‪ ،‬خﻮ وروستﻪ دا دوه‬ ‫وچ‪ ３‬د پلﻴت تکتﻮﻧﻴکﻲ ﻧظر ﻳﻲ پر بﻨس＀ ﻳﻮ لﻪ بلﻪ جﻼ شﻮې دي‪.‬‬ ‫ﻳﻮ لﻪ ﻫغﻮ دلﻴلﻮﻧﻮ ＇خﻪ چ‪ ３‬جﻴﻮلﻮجستان ﻳ‪ ３‬د دې دوو وچﻮ د ﻳﻮ‪＄‬اي والﻲ پﻪ اړوﻧد وړاﻧدې کﻮي د دې‬ ‫دواړو وچﻮ پﻪ طبقﻮ ک‪ ３‬د لﻮی بدن لروﻧکﻮ ژوو (ډاﻧﻴا سﻮر) د فسﻴلﻮﻧﻮ شتﻮن دي‪.‬‬ ‫کﻪ چ‪５‬رې دا دواړه وچ‪ ３‬ﻳﻮ‪＄‬ای ﻧﻪ وي ＇ﻪ ډول د لﻮی بدن لروﻧکﻲ ژوی کﻮﻻی شﻲ پﻪ سﻤﻨدر ک‪３‬‬ ‫زرگﻮﻧﻪ کﻴلﻮ ﻣتره وا！ﻦ پﻪ ﻻﻣبﻮ ووﻫﻲ او ‪＄‬اﻧﻮﻧﻪ بل‪ ３‬وچ‪ ３‬تﻪ ورسﻮي؟‬ ‫د ب‪５‬ﻼب‪５‬لﻮ فسﻴلﻮﻧﻮ شتﻮن د جﻴﻮلﻮجستاﻧﻮ سره ﻣرستﻪ کﻮي‪ ،‬تر ＇ﻮ د دواړو وچﻮ پﻪ اړوﻧد فکر وک‪７‬ي‬ ‫او خپل‪ ３‬ﻧظر ي وړاﻧدي ک‪７‬ي‪ .‬دغﻪ ﻣسئلﻪ د ﻧﻮرو طبقﻮ لپاره ﻫﻢ صدق کﻮي‪ .‬د فسﻴلﻮﻧﻮ دورتﻪ والﻲ پر‬ ‫بﻨس＀ کﻮﻻی شﻮ د طبقﻮ ﻧسبﻲ عﻤر سره لﻪ دې چ‪ ３‬پﻪ ب‪５‬ﻼب‪５‬لﻮ سﻴﻤﻮ ک‪ ３‬واقع شﻮی وي پﻴدا ک‪７‬و‪.‬‬ ‫د ﻣﻄﻠﻖ ﻋﻤر ！اکﻞ‬ ‫د ډبرو او طبقﻮ د ﻧسبﻲ عﻤر د ！اکلﻮ پﻪ اړوﻧد پﻪ پالﻴﻨتﻮلﻮجﻴکﻲ ﻣﻴتﻮد ک‪ ３‬اوږد بحث تر سره شﻮی‪،‬‬ ‫خﻮ ﻧﻮﻣﻮړی ﻣﻴتﻮد ﻧﻪ شﻲ کﻮﻻی د دورې د دوام او د دورې د پﻴل او ختﻢ د دقﻴق وخت پﻪ اړوﻧد قاﻧع‬ ‫‪134‬‬

‫کﻮوﻧکی ‪＄‬ﻮاب ورک‪７‬ي‪＄ .‬ﻤکﻪ پﻴژﻧدوﻧکﻮ اوږده ﻣﻮده زﻳار اﻳستلی‪ ،‬تر ＇ﻮ د ډبرو او طبقﻮ عﻤر پﻪ ﻣطلق‬ ‫ډول ﻳعﻨ‪ ３‬پﻪ کال ﻣعلﻮم ک‪７‬ي‪ ،‬ﻳﻮ لﻪ ﻫغﻮ ﻣﻴتﻮدوﻧﻮ ＇خﻪ چ‪ ３‬د ﻣطلق عﻤر د ！اکلﻮ لپاره ډ‪４‬ر ارز＊تﻤﻦ‬ ‫دی‪ ،‬رادﻳﻮلﻮجﻴکﻲ طرﻳقﻪ ده‪.‬‬ ‫رادﻳﻮ لﻮجﻴکﻲ طرﻳقﻪ پﻪ ډبرو ک‪ ３‬د رادﻳﻮ اکتﻴﻮﻳتﻲ عﻨصروﻧﻮ د ل‪８‬ي اﻧدازي ﻣﻮجﻮدﻳت لکﻪ ﻳﻮارﻧﻴﻢ ( ‪،) U‬‬ ‫رادﻳﻮم (‪ ،)Ra‬تﻮرﻳﻢ (‪ ،)Tn‬رادﻳﻮ اکتﻴﻮﻳتﻲ پﻮتاشﻴﻢ ( ‪ ،) K 40‬رادﻳﻮ اکتﻴﻮتﻲ کاربﻦ او د ﻫغﻮ د اﻳزوتﻮپﻮﻧﻮ‬ ‫پر بﻨس＀ استﻮاره ده‪.‬‬ ‫رادﻳﻮ اکتﻴﻮﻳتﻲ عﻨصروﻧﻪ د بﻬرﻧﻴﻮﻻﻣلﻮﻧﻮ لﻪ ﻣداخل‪ ３‬پرتﻪ د وخت لﻪ تﻴرﻳدو سره پﻪ خپلﻪ تجزﻳﻪ ک‪８５‬ي‬ ‫او پﻪ ﻧﻮرو عﻨصروﻧﻮ بدلﻴ‪８‬ي‪ ،‬د ب‪５‬لگ‪ ３‬پﻪ ډول ﻳﻮراﻧﻴﻢ پﻪ سرب او رادﻳﻮ اکتﻴﻮﻳتﻲ پﻮ！اشﻴﻢ د ارگﻮن پﻪ گاز‬ ‫بدلﻴ‪８‬ي‪.‬‬ ‫د پروس‪ ３‬د تجزﻳﻲ دوام ز＊ت زﻳات دی د ب‪５‬ل‪ ３／‬پﻪ ډول د ﻳﻮراﻧﻴﻢ د اتﻮﻣﻮﻧﻮ د ﻧﻴﻤﻲ تجزﻳی دوره ‪٧٠٠‬‬ ‫ﻣﻴلﻴﻮﻧﻪ کلﻮﻧﻪ ده‪ .‬د کﻴﻤﻴاوي دقﻴقﻲ تجزﻳﻲ او تحلﻴل پﻪ واسطﻪ کﻮﻻی شﻮ چ‪ ３‬د سربﻮ د ﻧﻮو تشکﻴل‬ ‫شﻮو اتﻮﻣﻮﻧﻮ اﻧدازه ﻣعلﻮﻣﻪ ک‪７‬واو و＊اﻳﻮ چ‪ ３‬پﻪ کﻮﻣﻪ اﻧدازه د ﻳﻮراﻧﻴﻢ ﻧﻪ تجزﻳﻪ شﻮې اتﻮﻣﻮﻧﻪ پﻪ ډبره ک‪３‬‬ ‫پاتﻲ دي‪ .‬ﻫالﻤس د ﻳﻮې ډبرې د تشکﻴل‪５‬دو د ﻣﻬال پﻪ اړوﻧد ﻳﻮ فﻮرﻣﻮل وړاﻧدې ک‪ ７‬چ‪ ３‬د ﻫغﻪ پﻪ ﻣرستﻪ د‬ ‫ﻣﻨرال د تشکﻴل‪５‬دو دقﻴق وخت ﻣشخص ک‪５‬دای شﻲ‪ ،‬دغﻪ راز د پﻮ！اشﻴﻢ ‪ K 40‬او کاربﻦ ‪ C 14‬لﻪ طرﻳقﻮ‬ ‫＇خﻪ د ﻣطلق عﻤر پﻪ ！اکلﻮ ک‪ ３‬کار اخﻴستل ک‪８５‬ي‪.‬‬

‫‪135‬‬

‫د ＇پرکﻲ ﻋﻤده ！کﻲ‬ ‫ستراتﻴگرافﻲ لﻪ دوه ﻳﻮﻧاﻧﻲ کلﻤﻮ ‪( Stratos‬د طبق‪ ３‬پﻪ ﻣعﻨا) او ‪( Graphos‬د ﻣطالع‪ ３‬پﻪ ﻣعﻨا)‬ ‫＇خﻪ ترکﻴب شﻮې ده او ﻫغﻪ علﻢ دی چ‪ ３‬د رسﻮبﻲ ډبرﻳﻨﻮ طبقﻮ تر ﻣﻨ‪ ＃‬لﻪ ﻣﻮجﻮدو اړﻳکﻮ ＇خﻪ‬ ‫بحث کﻮي‪.‬‬ ‫ستراتﻴگرافﻲ د ژوﻧدﻳﻮ حﻴﻮاﻧﻲ )‪ (Fauna‬او ﻧباتﻲ ) ‪ (Floral‬ب‪５‬ﻼب‪５‬لﻮ ﻣﻮجﻮداتﻮ د بشپ‪７‬تﻴا پروسﻪ‪،‬‬ ‫د ‪＄‬ﻤک‪ ３‬د ب‪５‬ﻼب‪５‬لﻮ رسﻮبﻲ ډبرو تحﻮل‪ ،‬د ولکاﻧﻮﻧﻮ فعالﻴت‪ ،‬د رسﻮب پروسﻪ او ﻧﻮر د بحث ﻻﻧدې‬ ‫ﻧﻴسﻲ‪.‬‬ ‫ستراتﻴگرافﻲ د اقتصادي جﻴﻮلﻮجﻲ پﻪ ب‪５‬ﻼب‪５‬لﻮ برخﻮ ک‪ ３‬اغﻴزﻣﻦ رول لﻮبﻮي‪.‬‬ ‫رسﻮبﻲ ﻣﻮاد پﻪ رسﻮبﻲ حﻮزه ک‪ ３‬د رسﻮب پر ﻣﻬال ﻳﻮ پر بل پﻪ افقﻲ ډول قرار ﻧﻴسﻲ چ‪ ３‬د وخت‬ ‫پﻪ ت‪５‬ر‪４‬دو او د ﻧﻮرو ب‪５‬ﻼب‪５‬لﻮ ﻻﻣلﻮﻧﻮ پﻪ ترڅ ک‪ ３‬کلک‪８５‬ي او د ډبرﻳﻨﻮ طبقﻮ پﻪ ب‪２‬ﻪ بدل‪８５‬ي‪.‬‬ ‫ﻫغﻪ طبق‪ ３‬چ‪ ３‬ﻻﻧدې واقع شﻮې وي‪ ،‬لرغﻮﻧ‪ ３‬او ﻫغﻪ چ‪ ３‬پﻮرتﻪ ﻳ‪ ３‬ﻣﻮقعﻴت ﻧﻴﻮلی وې ‪＄‬ﻮاﻧ‪３‬‬ ‫طبق‪ ３‬بلل ک‪８５‬ي‪.‬‬ ‫د طبقﻮ افقﻲ حالت تر ﻫغﻪ ﻣﻬالﻪ ساتل ک‪８５‬ي چ‪ ３‬رسﻮبﻲ حﻮزه اراﻣﻪ او لﻪ کﻮﻣ‪ ３‬گ‪６‬وډۍ سره‬ ‫ﻣخاﻣخ شﻮې ﻧﻪ وي‪.‬‬ ‫پﻪ ‪＄‬ﻴﻨﻮ حاﻻتﻮ ک‪ ３‬د ‪＄‬ﻴﻨﻮ ب‪５‬ﻼب‪５‬لﻮ جﻴﻮلﻮجﻴکﻲ ﻻﻣلﻮﻧﻮ پﻪ ترڅ ک‪ ３‬رسﻮبﻲ طبق‪ ３‬درزوﻧﻪ او‬ ‫شکستﻮﻧﻪ پﻴدا کﻮي‪ ،‬د طبق‪ ３‬ﻳﻮه برخﻪ پﻮرتﻪ خﻮاتﻪ او بلﻪ برخﻪ ﻳ‪＊ ３‬کتﻪ خﻮاتﻪ حرکت کﻮي چ‪ ３‬پﻪ‬ ‫دې حالت ک‪ ３‬د طبقﻮ د تسلسل او لﻮﻣ‪７‬ﻧﻲ افقﻲ حالت تعﻴﻨﻮل ډ‪４‬ر ستﻮﻧزﻣﻦ ک‪８５‬ي‪.‬‬ ‫د اﻣرﻳکا او افرﻳقا د وچﻮ د ﻳﻮ‪＄‬اي والﻲ د ﻧظرﻳ‪ ３‬پﻪ اړوﻧد د جﻴﻮلﻮجستاﻧﻮ ﻳﻮ دلﻴل د دواړو وچﻮ پﻪ‬ ‫طبقﻮ ک‪ ３‬د لﻮی بدن لروﻧکﻮ ژوو (داﻧﻴا سﻮر) د فسﻴلﻮﻧﻮ شتﻮن دی‪.‬‬ ‫د ډبرو او ﻣﻨرالﻮﻧﻮ ﻣطلق عﻤر د رادﻳﻮلﻮجﻴکﻲ طرﻳق‪ ３‬پﻪ ﻣرستﻪ پﻪ ﻣطلق ډول (پﻪ کال) ！اکل ک‪８５‬ي‪.‬‬ ‫پﻪ ډبرو ک‪ ３‬د رادﻳﻮ اکتﻴف عﻨصروﻧﻮ تجزﻳﻪ او ﻣﻮجﻮدﻳت د ډبرو د ﻣطلق عﻤر پﻪ ！اکلﻮ ک‪ ３‬ﻣرستﻪ کﻮي‪.‬‬ ‫د ﻣطلق عﻤر د ！اکلﻮ ﻣﻴتﻮدوﻧﻪ پﻪ طبقﻪ ک‪ ３‬د تجزﻳﻪ ک‪５‬دوﻧکﻮ عﻨصروﻧﻮ (لکﻪ ) ‪ K 40 ,U‬او ‪) C14‬‬ ‫پر اساس ﻧﻮﻣﻮل ک‪８５‬ي‪.‬‬ ‫د ﻳﻮراﻧﻴﻢ د ﻧﻴﻤﻲ تجزﻳﻲ دوره ‪ ٧٠٠‬ﻣﻴلﻴﻮﻧﻪ کالﻪ ده‪.‬‬

‫‪136‬‬

‫د ＇پرکﻲ پﻮ＊تﻨ‪３‬‬ ‫‪ .١‬د ستراتﻴگرافﻲ علﻢ د بحث ﻣﻮضﻮع کﻮﻣﻪ ﻳﻮه ده پﻪ لﻨ‪６‬ه تﻮگﻪ ﻳ‪ ３‬تشرﻳح ک‪７‬ئ‪.‬‬ ‫‪ .٢‬ستراتﻴگرافﻲ د اقتصادی جﻴﻮلﻮجﻲ پﻪ زﻣﻴﻨﻮ ＇ﻪ ډول رول لري؟‬ ‫‪ .٣‬اﻳا رسﻮبﻲ طبق‪ ３‬تل افقﻲ حالت لري ﻳا بدلﻮﻧﻮﻧﻪ پﻪ ک‪ ３‬لﻴدل ک‪８５‬ي؟‬ ‫‪ .۴‬اﻳا د رسﻮبﻲ طبقﻮ افقﻲ حالت د طبقﻮ د ﻧسبﻲ عﻤر پﻪ ！اکلﻮ ک‪ ３‬ﻣرستﻪ کﻮﻻی شﻲ؟‬ ‫‪ .۵‬پﻪ ﻳﻮه رسﻮبﻲ حﻮزه ک‪ ３‬د طبقﻮ افقﻲ حالت تر کﻮم وختﻪ روغ رﻣ＀ پاتﻲ ک‪８５‬ي؟‬ ‫‪ .٦‬د اﻣرﻳکا او افرﻳقا د وچﻮ د ورتﻪ والﻲ پﻪ اړوﻧد چ‪ ３‬ﻳﻮ ﻣﻬال سره ﻳﻮ ‪＄‬ای وې‪ ،‬ﻳﻮ ＇رگﻨد ﻣثال‬ ‫وواﻳاست‪.‬‬ ‫‪ .٧‬رادﻳﻮلﻮجﻴکﻲ طرﻳقﻪ پﻪ ډبرو ک‪ ３‬د رادﻳﻮ اکتﻴﻮﻳتﻲ عﻨصروﻧﻮ د ل‪８‬ې اﻧدازې ﻣﻮجﻮدﻳت‬ ‫لکﻪ‪ .........................‬پر بﻨس＀ استﻮاره ده‪.‬‬ ‫‪ .٨‬د ﻳﻮراﻧﻴﻢ د ﻧﻴﻤﻲ تجزﻳﻲ دوره ‪ .........................‬ﻣﻴلﻴﻮﻧﻪ کالﻪ ده‪.‬‬ ‫‪ .٩‬د ډبرو د ﻣطلق عﻤر د ！اکلﻮ پﻪ ﻣﻮخﻪ لﻪ کﻮﻣﻮ ﻻﻧدﻳﻨﻮ ﻣﻴتﻮدوﻧﻮ ＇خﻪ کار اخلﻲ‪.‬‬ ‫الف‪ -‬د ﻳﻮراﻧﻴﻢ تجزﻳﻪ‬ ‫ج‪ -‬د ‪ C14‬طرﻳقﻪ‬

‫ب‪ -‬د پﻮتاشﻴﻢ ‪ K 40‬طرﻳقﻪ‬ ‫د‪ -‬درې واړه ‪＄‬ﻮابﻮﻧﻪ سﻢ دی‪.‬‬

‫‪ .١٠‬پﻪ کﻮﻣﻪ ﻳﻮه ﻻﻧدﻳﻨ‪ ９‬رسﻮبﻲ حﻮزه ک‪ ３‬رسﻮبﻲ ډبرې تشکﻴلﻴ‪８‬ي‪.‬‬ ‫الف‪ -‬سﻤﻨدروﻧﻪ‬

‫‪137‬‬

‫ب‪ -‬سﻤﻨدرگﻲ‬

‫ج‪ -‬جﻬﻴلﻮﻧﻪ‬

‫د‪ -‬درې واړه ‪＄‬ﻮابﻮﻧﻪ سﻢ دی‪.‬‬

‫اتﻤﻪ برخﻪ‬ ‫سﻤﻨدروﻧﻪ‬ ‫＊اﻳﻲ لﻪ تاسﻮ ＇خﻪ ‪＄‬ﻴﻨﻮ سﻤﻨدروﻧﻪ لﻪ ﻧژدې ＇خﻪ لﻴدلﻲ وي‪ ،‬خﻮ ډ‪４‬رو ＊اﻳﻲ سﻤﻨدروﻧﻪ ﻧﻪ وي لﻴدلﻲ‪،‬‬ ‫‪＄‬کﻪ زﻣﻮږ ﻫ‪５‬ﻮاد پﻪ وچﻪ ﻣحاط دی او سﻤﻨدرتﻪ ﻻره ﻧﻪ لري‪ ،‬خﻮ ډاډه ﻳﻮ چ‪ ３‬تاسﻮ پﻪ تصﻮﻳري او‬ ‫چاپﻲ رسﻨﻴﻮ ک‪ ３‬سﻤﻨدروﻧﻪ لﻴدلﻲ دې او د ﻫغﻮ لﻪ ﻧﻮﻣﻮﻧﻮ سره بشپ‪７‬ه بلدتﻴا لرئ‪.‬د جغرافﻴ‪ ３‬پﻪ ﻣضﻤﻮن‬ ‫ک‪ ３‬ﻣﻮ ﻫﻢ د سﻤﻨدروﻧﻮ او د ﻫغﻮ د جغرافﻴاﻳﻲ ﻣﻮقعﻴت پﻪ اړوﻧد ‪＄‬ﻴﻨﻲ ﻣعلﻮﻣات ﻣطالعﻪ ک‪７‬ي دي‪ ،‬خﻮ‬ ‫سره لﻪ دې ﻫﻢ ډ‪４‬ري پﻮ＊تﻨ‪ ３‬ﻣﻮ پﻪ ذﻫﻦ ک‪ ３‬گر‪＄‬ﻲ چ‪ ３‬د سﻤﻨدروﻧﻮ ژوروالی ＇ﻮﻣره دی؟ ＇ﻮﻣره‬ ‫ساحﻪ ﻳ‪ ３‬ﻧﻴﻮلﻲ ده؟ د سﻤﻨدروﻧﻮ تل او سﻮاحل ＇ﻪ ډول دي؟ آﻳا د سﻤﻨدر تل اوار دې ﻳا لﻮړې پﻪ ک‪３‬‬ ‫لﻴدل ک‪８５‬ي؟ د سﻤﻨدر د اوبﻮ کﻴفﻴت ＇ﻪ ډول دی‪ .‬د سﻤﻨدروﻧﻮ اوبﻪ تروې دي کﻪ خﻮږي؟‬ ‫دغﻪ ډول ډ‪４‬رې پﻮ＊تﻨ‪ ３‬چ‪ ３‬د ‪＄‬ﻮاب پﻴدا کﻮلﻮ پﻪ ل＂ﻪ ک‪ ３‬ﻳ‪ ３‬ﻳاست‪ .‬کﻪ چ‪５‬رې پﻪ دې برخ‪ ３‬ک‪ ３‬شاﻣل‪３‬‬ ‫ﻣﻮضﻮع گاﻧﻲ پﻪ ‪＄‬ﻴر سره ولﻮلئ پﻪ ډاډ سره وﻳﻼی شﻮ چ‪ ３‬د خپلﻮ پﻮ＊تﻨﻮ ډ‪４‬ری ‪＄‬ﻮابﻮﻧﻪ بﻪ پﻴدا ک‪７‬ئ‬ ‫او دسﻤﻨدروﻧﻮ پﻪ اړوﻧد بﻪ ستاسﻮ ﻣعلﻮﻣات ﻻ ډ‪４‬ر شﻲ‪.‬‬

‫‪138‬‬

‫ﻟﻮﻣ‪７‬ی ＇پرکی‬ ‫د سﻤﻨدروﻧﻮ تصﻨﻴﻒ‬ ‫سﻤﻨدروﻧﻮ پﻪ ！ﻮلﻴزه تﻮگﻪ د ‪＄‬ﻤک‪ ３‬د ﻣخ ‪ ٣٦١‬ﻣﻴلﻴﻮﻧﻪ کﻴلﻮ ﻣتر ﻣربع ﻣساحت ﻧﻴﻮلی دی‪ .‬د ﻧ‪７‬ۍ‬ ‫ﻧقش‪ ３‬تﻪ و گﻮرئ ！ﻮل سﻤﻨدروﻧﻪ پﻪ شﻨﻪ (آبﻲ) رﻧگ لﻴدﻻی شئ‪ .‬پﻪ ظاﻫره ﻣعلﻮﻣﻴ‪８‬ي چ‪ ３‬اوبﻮ د‬ ‫‪＄‬ﻤک‪ ３‬ﻣخ دا اﻧدازه ﻳﻮ شان پﻮ＊ل‪ ３‬ده‪ ،‬پﻪ داس‪ ３‬حال ک‪ ３‬چ‪ ３‬سﻤﻨدروﻧﻪ د خپلﻮ ‪＄‬اﻧگ‪７‬و ‪＄‬اﻧگ‪７‬تﻴا وو‬ ‫لﻪ ﻣخ‪ ３‬سره ﻳﻮ ډول ﻧﻪ دې‪ ،‬د ﻫغﻮ د ساحل او تل پﻪ رﻳلﻴف ک‪ ３‬بدلﻮﻧﻮﻧﻪ ترسترگﻮ ک‪８５‬ي‪.‬‬ ‫اوس پﻮ＊تﻨﻪ پﻴدا ک‪８５‬ي چ‪ ３‬دا بدلﻮﻧﻮﻧﻪ ＇ﻪ ډول دي؟ او ＇ﻪ ډول د دې بدلﻮﻧﻮﻧﻮ پر بﻨس＀ د اوبﻮ پﻪ‬ ‫واسطﻪ ﻧﻴﻮل شﻮې برخ‪ ３‬وﻳشل ک‪８５‬ي‪.‬‬ ‫پﻪ دې ＇پرکﻲ ک‪ ３‬طرحﻪ شﻮې ﻣطلبﻮﻧﻪ تاسﻮ د سﻤﻨدروﻧﻮ لﻪ ب‪５‬ﻼب‪５‬لﻮ ﻧاحﻴﻮ سره بلدوي‪.‬‬ ‫‪ -١‬ساحلﻲ ﻧاحﻴﻲ‪ :‬دغﻪ ﻧاحﻴﻲ چ‪ ３‬ژوروالﻲ ﻳ‪ ３‬لﻪ ＇ﻮ ﻣحدودو ﻣتروﻧﻮ ＇خﻪ تجاوز ﻧﻪ کﻮی د‬ ‫سﻤﻨدري ژوو لکﻪ کباﻧﻮ‪ ،‬چﻨ‪／‬ا＊اﻧﻮ او ﻧﻮرو لپاره د ژوﻧداﻧﻪ وړ سﻴﻤ‪ ３‬بلل ک‪８５‬ي‪.‬‬ ‫‪＄‬کﻪ د دې ﻧاحﻴﻮ ژوروالی لﻪ صفر ＇خﻪ تر ‪ ٢٠٠‬ﻣترو رس‪８５‬ي او د لﻤر وړاﻧگ‪ ３‬کﻮﻻی شﻲ دې‬ ‫ژوروالﻲ تﻪ ﻧفﻮذ وک‪７‬ي‪ ،‬د ساحلﻲ ﻧاحﻴﻮ تﻮدوخﻪ د ساﻧتﻲ گراد ل‪ ８‬تر ل‪８‬ه ‪ ٢۵‬درجﻮ تﻪ رس‪８５‬ي‪ ،‬د‬ ‫اکسﻴجﻦ کچﻪ اود لﻤر وړاﻧگ‪ ３‬پک‪ ３‬ډ‪４‬رې دي‪.‬‬

‫‪139‬‬

‫‪ -٢‬ل‪８‬ې ژورې ﻧاحﻴ‪ :３‬دغﻪ ﻧاحﻴﻲ د وچ‪ ３‬د ﻣستقﻴﻢ اغﻴز او ﻧفﻮذ ﻻﻧدې واقع دې او ‪＄‬ﻴﻨ‪ ３‬ژوي‬ ‫لکﻪ سﻤﻨدري ستﻮري او لﻮی کبان پﻪ ک‪ ３‬ژوﻧد کﻮي‪ ،‬د دې ﻧاحﻴﻮ ژوروالی لﻪ ‪＇ ٢٠٠‬خﻪ تر ‪٢٠٠٠‬‬ ‫ﻣترو پﻮري دی چ‪ ３‬د لﻤر وړاﻧگ‪ ３‬کﻮﻻی شﻲ ﻫلتﻪ تر ﻣعﻴﻦ ژوروالﻲ ﻧفﻮذ وک‪７‬ي او د پﻮرتﻨﻴﻮ ژوﻧد‪４‬ﻮ‬ ‫ﻣﻮجﻮداتﻮ د ژوﻧد د د وام لپاره ＊ﻪ زﻣﻴﻨﻪ برابروي‪ ،‬د دې ﻧاحﻴﻮ تﻮدوخﻪ د ساﻧتﻲ گراد ‪ ۵‬درج‪ ３‬ثابتﻪ‬ ‫شﻮې ده‪.‬‬ ‫‪ -٣‬ژورې ﻧاحﻴﻲ‪ :‬دغﻪ ﻧاحﻴ‪ ３‬ډ‪４‬رې ژورې او لﻪ ساحل ＇خﻪ لرې واقع شﻮې دي چ‪ ３‬ژوروالی ﻳ‪３‬‬ ‫‪ ٢٠٠٠‬ﻣترو تﻪ رس‪８５‬ي د ‪＄‬ﻴﻨﻮ سﻤﻨدروﻧﻮ پﻪ ‪＄‬ﻴﻨﻮ برخﻮ ک‪ ３‬دا ژوروالی ‪ ١٠٠٠٠‬ﻣتروتﻪ پراختﻴا ﻣﻮﻣﻲ‪.‬‬ ‫پﻪ دې ﻧاحﻴﻮ ک‪ ３‬د زﻳات ژوروالﻲ پﻪ خاطر د ＇پﻮ اغﻴزې ل‪８‬ې لﻴدل ک‪８５‬ي؟‬ ‫د سﻤﻨدروﻧﻮ د تﻞ ﻓزﻳﻮگراﻓﻲ‬ ‫د سﻤﻨدروﻧﻮ پﻪ ژورو ک‪ ３‬د تل رﻳلﻴف ډ‪４‬ر پﻴچلی دی‪ .‬د سﻤﻨدري پراخﻮ ﻣﻴﻼن لروﻧکﻮ آوارﻳﻮ پر ﻣخ‬ ‫لﻮی او ژورې کﻨدې(سﻤﻨدري تﻨگﻲ) او د لﻮړو غروﻧﻮ ل‪７‬ى لﻴدل ک‪８５‬ي‪ ،‬کﻪ لﻪ دې جزﻳﻲ ﻧا آوارﻳﻮ‬ ‫＇خﻪ صرف ﻧظر وک‪７‬و پﻪ ﻫغﻪ صﻮرت ک‪ ３‬کﻮﻻی شﻮ د سﻤﻨدروﻧﻮ د تل پﻪ ﻣﻴﻼن لروﻧکﻮ ژورو ک‪３‬‬ ‫ﻳﻮه عﻤﻮﻣﻲ قاﻧﻮﻧﻤﻨدې و！اکﻮ‪ .‬لﻮﻣ‪７‬ى لﻪ ساحل ＇خﻪ تر ‪ ٢٠٠‬ﻣترو ژوروالﻲ‪ ،‬د سﻤﻨدروﻧﻮ تل د ساحل‬ ‫د ﻣﻴﻼن زواﻳ‪ ３‬تﻪ ورتﻪ د ﻣﻴﻼن زاوﻳﻪ لري او ﻳﻮه واحده سطحﻪ ﻳ‪ ３‬ﻣﻨ‪％‬تﻪ راوړې چ‪ ３‬د قاره ﻳﻲ کراﻧﻲ‬ ‫پﻪ ﻧاﻣﻪ ﻳاد‪８４‬ي‪ .‬د دې سطح‪ ３‬د اوبﻮ ﻻﻧدې برخﻪ د شﻴلف ﻳا وچ‪ ３‬د اوبﻮ ﻻﻧدې اﻧتﻬا پﻪ ﻧاﻣﻪ ﻳاد‪８４‬ي‪.‬‬ ‫لﻪ شﻴلف ＇خﻪ وروستﻪ (د سﻤﻨدروﻧﻮ او سﻤﻨدرگﻴﻮ ژورو برخﻮ پﻪ خﻮا) د تل ﻣﻴﻼن ډ‪４‬رﻳ‪８‬ې چ‪ ３‬د‬ ‫سﻤﻨدر تل دا برخﻪ لﻪ ‪＇ ٢٠٠‬خﻪ تر ‪ ٣٠٠‬ﻣترو پﻮې د قاره ﻳ‪ ３‬ﻣﻴﻼن پﻪ ﻧاﻣﻪ ﻳاد‪８４‬ي‪.‬‬ ‫سﻤﻨدري کاسﻪ‪ :‬د سﻤﻨدر د تل پراخ عﻨصر دی چ‪ ٢٠٠ ３‬ﻣﻴلﻴﻮﻧﻪ کﻴلﻮ ﻣتره ﻣربع ساحﻪ ﻳ‪ ３‬ﻧﻴﻮلﻲ او‬ ‫لﻪ ‪＇ ٣٠٠٠‬خﻪ تر ‪ ٦٠٠٠‬ﻣترو پﻪ ژوروالﻲ ﻣﻮقعﻴت لري‪ .‬اوس ثابتﻪ شﻮه چ‪ ３‬د سﻤﻨدر د تل دا برخﻪ‬ ‫ﻫﻢ آواره ﻧده‪.‬‬ ‫د تل د ژوروالﻲ لﻪ ﻣخ‪ ３‬پﻪ سﻤﻨدروﻧﻮ ک‪＄ ３‬اﻧگ‪７‬ې سﻴﻤﻲ (زوﻧﻮﻧﻪ) بﻴلﻮي‪ ،‬د سﻤﻨدر ﻫغﻪ برخﻪ چ‪ ３‬د‬ ‫‪140‬‬

‫قاره ﻳ‪ ３‬کراﻧﻲ د پاسﻪ د اوبﻮ ﻻﻧدې ﻣﻮقعﻴت لري‪ ،‬د شﻴلف پﻪ ﻧاﻣﻪ ﻳاد‪８４‬ي‪ .‬دا ﻣﻨطقﻪ پﻪ خپل وار پﻪ دوه‬ ‫فرعﻲ ﻣﻨطقﻮ لﻴتﻮرالﻲ (لﻴتﻮرالﻴس پﻪ ﻳﻮﻧاﻧﻲ ژبﻪ ک‪ ３‬د ساحل ﻣعﻨا لري) او ﻧﻴرﻳتﻲ وﻳشل ک‪８５‬ي‪.‬‬ ‫لﻴتﻮرالﻲ فرعﻲ ﻣﻨطقﻪ د ساحل ﻫغﻪ برخﻪ ده چ‪ ３‬پﻪ ﻣﻮقتﻲ او تﻨاوبﻲ ډول د تﻮفاﻧﻮﻧﻮ پر ﻣﻬال پﻪ اوبﻮ‬ ‫پﻮ＊ل ک‪８５‬ي؟‬ ‫ﻧﻴرﻳتﻲ فرعﻲ ﻣﻨطقﻪ تر ‪ ٢٠٠‬ﻣترو ژوروالﻲ پﻮرې رس‪８５‬ي‪ .‬د اوبﻮ طبقﻪ پدې ﻣﻨطقﻪ ک‪ ３‬لﻪ ＇پﻮ اغﻴزﻣﻨﻪ‬ ‫ک‪８５‬ي او د لﻤر وړاﻧگ‪ ３‬دا ﻣﻨطقﻪ ＊ﻪ رو＊اﻧﻪ کﻮي‪.‬‬ ‫د قاره ﻳﻲ ﻣﻴﻼن د پاسﻪ ﻣﻨطقﻪ د باتﻴالﻲ زون (ﻣﻨطقﻪ) او د سﻤﻨدري کاس‪ ３‬د پاسﻪ د ابﻴسالﻲ زون پﻪ‬ ‫ﻧاﻣﻪ ﻳاد‪８４‬ي‪.‬‬ ‫ﻫر زون د عضﻮي ﻧ‪７‬ۍ ﻳﻮه ！ﻮلگﻪ او د ‪＄‬اﻧگ‪７‬و جﻴﻮلﻮجﻴکﻲ پروسﻮ د پرﻣختگ شراﻳط لري‪.‬‬

‫‪141‬‬

‫د ＇پرکﻲ ﻋﻤده ！کﻲ‬ ‫سﻤﻨدروﻧﻪ پﻪ ساحلﻲ‪ ،‬ل‪８‬و ژورو او ژورو ﻧاحﻴﻮ وﻳشل شﻮې دی‪.‬‬ ‫د ساحلﻲ ﻧاحﻴﻮ ژوروالی لﻪ صفر ＇خﻪ تر ‪ ٢٠٠‬ﻣترو دی‪ .‬د لﻤر وړاﻧگ‪ ３‬کﻮﻻی شﻲ پﻪ دې ﻧاحﻴﻪ‬ ‫ک‪ ３‬تر ！اکلﻲ ژوروالﻲ ﻧفﻮذ وک‪７‬ي‪ .‬سﻤﻨدري ژوي لکﻪ سﻤﻨدري ستﻮري او لﻮي کبان پﻪ دې ﻧاحﻴﻮ‬ ‫ک‪ ３‬ژوﻧد کﻮي‪.‬‬ ‫ژورې ﻧاحﻴ‪ ３‬لﻪ ساحل ＇خﻪ لری واقع شﻮي‪ ،‬ژوروالی ﻳ‪ ３‬د ‪ ٢٠٠٠‬ﻣترو پﻪ شاوخﻮا ک‪ ３‬دی چ‪３‬‬ ‫پﻪ ‪＄‬ﻴﻨﻮ ‪＄‬اﻳﻮ ک‪ ３‬تر ‪ ١٠٠٠٠‬ﻣترو رس‪８５‬ي‪ ،‬پدې ﻧاحﻴﻮ ک‪ ３‬د ＇پﻮ اغ‪５‬زې ل‪８‬ې دي‪.‬‬ ‫د سﻤﻨدروﻧﻮ د تل رﻳلﻴف ﻳا فزﻳﻮگرافﻲ ډ‪４‬ره پﻴچلﻲ ده‪ ،‬د سﻤﻨدري ﻣﻴﻼن لروﻧکﻮ پراخﻮ اوارﻳﻮ پر‬ ‫ﻣخ لﻮی او ژورې کﻨدې او د لﻮړو غروﻧﻮ ل‪７‬ۍ لﻴدل ک‪８５‬ي‪.‬‬ ‫د سﻤﻨدر لﻪ ساحل ＇خﻪ تر ‪ ٢٠٠‬ﻣتر ژوروالﻲ‪ ،‬د سﻤﻨدروﻧﻮ تل د ساحل د ﻣﻴﻼن زاوﻳ‪ ３‬تﻪ ورتﻪ د‬ ‫ﻣﻴﻼن زاوﻳﻪ لري او ﻳﻮه واحده سطحﻪ ﻣﻨ‪％‬تﻪ راوړي چ‪ ３‬د قاره ﻳﻲ کراﻧﻲ پﻪ ﻧاﻣﻪ ﻳاد‪８４‬ي‪.‬‬ ‫لﻪ شﻴلف وروستﻪ د بستر ﻣﻴﻼن زﻳات‪８５‬ي چ‪ ３‬دبحر دبستر دا برخﻪ لﻪ ‪＇ ٢٠٠‬خﻪ تر ‪٣٠٠٠‬ﻣترو‬ ‫پﻮرې د قاره ﻳ‪ ３‬ﻣﻴﻼن پﻪ ﻧﻮم ﻳاد‪８４‬ي‪.‬‬ ‫د قاره ﻳﻲ کراﻧﻲ ﻫغﻪ برخﻪ چ‪ ３‬د اوبﻮ ﻻﻧدې ﻣﻮقعﻴت لري‪ ،‬د وچ‪ ３‬د اوبﻮ ﻻﻧدې اﻧتﻬا پﻪ ﻧاﻣﻪ‬ ‫ﻳاد‪８４‬ي‪.‬‬ ‫د سﻤﻨدر د تل ﻳﻮ پراخ عﻨصرد سﻤﻨدري کاس‪ ３‬پﻪ ﻧاﻣﻪ ﻳاد‪８４‬ي چ‪ ٢٦٦ ３‬ﻣﻴلﻴﻮﻧﻪ کﻴلﻮ ﻣتره ﻣربع‬ ‫ﻣساحت لري او لﻪ ‪＇ ٣٠٠٠‬خﻪ تر ‪ ٦٠٠٠‬ﻣترو ژوروالﻲ ﻣﻮقعﻴت لري‪.‬‬ ‫د سﻤﻨدروﻧﻮ د تل د ژوروالﻲ لﻪ ﻣخ‪ ３‬پﻪ سﻤﻨدروﻧﻮ ک‪＄ ３‬اﻧگ‪７‬ې ﻣﻨطق‪( ３‬زوﻧﻮﻧﻪ) جﻼ کﻮي‪.‬‬ ‫د اوبﻮ ﻻﻧدې قاره ﻳ‪ ３‬کراﻧﻪ پﻪ دوه فرعﻲ ﻣﻨطقﻮ‪ :‬لﻴتﻮرالﻲ او ﻧﻴرﻳتﻲ وﻳشل ک‪８５‬ي‪.‬‬ ‫د قاره ﻳﻲ ﻣﻴﻼن د پاسﻪ ﻣﻨطقﻪ د باتﻴالﻲ زون او د سﻤﻨدري کاسﻲ د پاسﻪ د ابﻴسالﻲ زون پﻪ ﻧاﻣﻪ‬ ‫ﻳاد‪８４‬ي‪.‬‬

‫‪142‬‬

‫د ＇پرکﻲ پﻮ＊تﻨ‪３‬‬ ‫‪ .١‬سﻤﻨدروﻧﻪ پﻪ کﻮﻣﻮ ﻧاحﻴﻮ وﻳشل شﻮې‪ ،‬ﻧﻮﻣﻮﻧﻪ ﻳ‪ ３‬واخلئ؟‬ ‫‪ .٢‬ژورې ﻧاحﻴ‪＇ ３‬ﻮﻣره ژوروالی لري او آﻳا د لﻤر وړاﻧگ‪ ３‬دې ﻧاحﻴﻮ تﻪ ﻧفﻮذ کﻮﻻی شﻲ ﻳا ﻧﻪ؟‬ ‫‪ .٣‬پﻪ ساحلﻲ او ل‪ ８‬ژورو ﻧاحﻴﻮ ک‪ ３‬کﻮم ژوي ژوﻧد کﻮي؟‬ ‫‪ .۴‬د سﻤﻨدروﻧﻮ د تل د فزﻳﻮگرافﻲ پﻪ اړوﻧد ＇ﻪ پﻮﻫﻴ‪８‬ئ‪ ،‬تشرﻳح ﻳ‪ ３‬ک‪７‬ئ؟‬ ‫‪ .۵‬د قاره ﻳﻲ کراﻧﻲ پﻪ اړه ﻣعلﻮﻣات ورک‪７‬ئ‪.‬‬ ‫‪ .٦‬د سﻤﻨدر د تل پراخ عﻨصر پﻪ کﻮم ﻧاﻣﻪ ﻳاد‪８４‬ي‪ ،‬ﻣساحت او ژوروالی ﻳ‪＇ ３‬ﻮﻣره دئ؟‬ ‫‪ .٧‬د سﻤﻨدروﻧﻮ د تل رﻳلﻴف ﻳا فزﻳﻮگرافﻲ ډ‪４‬ره پﻴچل‪ ３‬ده‪ ،‬د سﻤﻨدري ﻣﻴﻼن لروﻧکﻮ پراخﻮ اوارﻳﻮ پرﻣخ‬ ‫‪ .........................‬او ‪ .........................‬لﻴدل ک‪８５‬ي‪.‬‬ ‫‪ .٨‬لﻪ شﻴلف ＇خﻪ وروستﻪ (د سﻤﻨدروﻧﻮ او سﻤﻨدرگﻴﻮ ژورو برخﻮ پﻪ خﻮا) ‪.........................‬‬ ‫ډ‪４‬رﻳ‪８‬ي چ‪ ３‬د سﻤﻨدر د تل دا برخﻪ لﻪ ‪＇ .........................‬خﻪ تر ‪ .........................‬ﻣترو‬ ‫پﻮرې د ‪ .........................‬پﻪ ﻧاﻣﻪ ﻳاد‪８４‬ي‪.‬‬ ‫‪ .٩‬قاره ﻳﻲ کراﻧﻪ ﻳاشﻴلف پﻪ کﻮﻣﻮ فرعﻲ ﻣﻨطقﻮوﻳشل ک‪８５‬ي سﻢ ‪＄‬ﻮاب پﻪ ﻧ‪＋‬ﻪ ک‪７‬ئ‪.‬‬ ‫الف‪ -‬لﻴتﻮرالﻲ اوﻧﻴرﻳتﻰ‬

‫ب‪ -‬ابﻴسالﻲ‬

‫ج‪ -‬باتﻴالﻰ‬

‫د‪ -‬ﻫ‪ ＆５‬ﻳﻮ‪.‬‬

‫‪ .١٠‬د قاره ﻳﻲ ﻣﻴﻼن د پاسﻪ ﻣﻨطقﻪ پﻪ کﻮم ﻳﻮﻻﻧد‪４‬ﻨﻰ ﻧﻮم ﻳاد‪８４‬ي ﻫغﻪ پﻪ ﻧ‪＋‬ﻪ ک‪７‬ئ ‪:‬‬ ‫الف‪ -‬باتﻴالﻰ‬

‫‪143‬‬

‫ب‪ -‬ابﻴسالﻰ‬

‫ج‪ -‬لﻴتﻮرالﻰ‬

‫د‪ -‬ﻧﻴرﻳتﻰ‪.‬‬

‫دوﻳﻢ ＇پرکی‬ ‫ﻓزﻳکﻲ او شﻴاﻧﻮگراﻓﻲ‬ ‫فزﻳکﻲ او شﻴاﻧﻮگرافﻲ د سﻤﻨدروﻧﻮ د فزﻳکﻲ او دﻳﻨاﻣﻴکﻲ ‪＄‬اﻧگ‪７‬تﻴاوو د ﻣطالع‪ ３‬علﻢ دی‪ .‬دا علﻢ‬ ‫د سﻤﻨدري اوبﻮ د جرﻳاﻧاتﻮ‪＇ ،‬پﻮ او ﻧﻮرو ‪＄‬اﻧگ‪７‬تﻴاوو ＇خﻪ بحث کﻮي‪ .‬ﻧﻨﻨ‪！ ９‬کﻨالﻮژۍ د سﻤﻨدر‬ ‫پﻴژﻧدوﻧکﻮ سره ﻣرستﻪ ک‪７‬ې‪ ،‬تر＇ﻮ د سﻤﻨدروﻧﻮ د اوبﻮ حرکت او ﻫغﻪ قﻮاوې چ‪ ３‬دغﻪ حرکت ﻣﻨ‪％‬تﻪ‬ ‫راوړي‪ ،‬لکﻪ‪ :‬بادوﻧﻪ‪＇ ،‬پ‪ ،３‬ﻣد او جزر پﻪ ＊ﻪ تﻮگﻪ ﻣطالعﻪ ک‪７‬ي‪.‬‬ ‫تاسﻮ تﻪ ﻫﻢ ډ‪４‬رې پﻮ＊تﻨ‪ ３‬د فزﻳکﻲ او شﻴاﻧﻮگرافﻲ پﻪ ﻫکلﻪ پﻴدا شﻮي دي‪＄ ،‬کﻪ دا ﻣﻮضﻮع ډ‪４‬ره پﻪ زړه‬ ‫پﻮرې ده او ﻫر ＇ﻮک غﻮاړي د ﻫغﻮ پدﻳدو پﻪ ﻫکلﻪ چ‪ ３‬د حرکتﻮﻧﻮ‪ ،‬جرﻳاﻧﻮﻧﻮ او ＇پﻮ د راﻣﻨ‪％‬تﻪ راتگ‬ ‫ﻻﻣل گر‪＄‬ﻲ پﻮه شﻲ‪.‬‬ ‫آﻳا پﻮﻫﻴ‪８‬ئ چ‪ ３‬د سﻤﻨدروﻧﻮاوبﻪ حرکت لري؟‬ ‫آﻳا غﻮاړئ پﻮه شئ چ‪ ３‬د سﻤﻨدري اوبﻮ حرکتﻮﻧﻪ لﻪ کﻮﻣﻮ طبﻴعﻲ پدﻳدو سره ت‪７‬او لري؟ اﻳا د ﻣد او جزر‬ ‫پﻪ ﻫکلﻪ ﻣعلﻮﻣات لرئ؟ آﻳا غﻮاړئ پﻮه شئ چ‪ ３‬ﻣد او جزر د سﻤﻨدري اوبﻮ پﻪ حرکت اغﻴز پر‪４‬باسﻲ‪.‬‬ ‫د سﻤﻨدري اوبﻮ د حرکتﻮﻧﻮ‪ ،‬جرﻳاﻧﻮﻧﻮ او ﻧﻮرو ‪＄‬اﻧگ‪７‬تﻴاوو سربﻴره پﻪ سﻤﻨدروﻧﻮ ک‪ ３‬د ﻣالگ‪ ３‬کچﻪ‪،‬‬ ‫کثافت‪ ،‬د اوبﻮ تﻮدوخﻪ او د رسﻮباتﻮ تﻮلﻴدل پﻪ زړه پﻮرې ﻣﻮضﻮع گاﻧ‪ ３‬دي چ‪ ３‬پدې ＇پرکﻲ ک‪＄ ３‬ای‬ ‫پر ‪＄‬ای شﻮي دي‪ .‬کﻪ چ‪５‬رې تاسﻮ د دې ＇پرکﻲ ﻣحتﻮﻳات پﻪ ‪＄‬ﻴر ولﻮلئ پدې ！ﻮلﻮ ﻣسالﻮ بﻪ پﻮه شئ او‬ ‫ستاسﻮ ډ‪４‬رې پﻮ＊تﻨ‪ ３‬بﻪ ‪＄‬ﻮاب وﻣﻮﻣﻲ‪.‬‬

‫＇پ‪ ３‬او جرﻳاﻧﻮﻧﻪ‬ ‫پﻪ سﻤﻨدروﻧﻮ او سﻤﻨدرگﻴﻮک‪ ３‬د اوبﻮ د حرکت ډولﻮﻧﻪ لﻪ ﻣد او جزر‪＇ ،‬پﻮ او جرﻳاﻧﻮﻧﻮ ＇خﻪ عبارت دي‪.‬‬ ‫＇پ‪ ３‬پﻪ اصل ک‪ ３‬د بادوﻧﻮ پﻪ واسطﻪ ﻣﻨ‪％‬تﻪ را‪＄‬ﻲ‪ ،‬پﻪ ﻫر اﻧدازه چ‪ ３‬د باد چ＂کﻮالی او د سﻤﻨدر ساحﻪ‬ ‫پراخﻪ وي پﻪ ﻫﻤغﻪ اﻧدازه لﻮی ＇پ‪ ３‬جﻮړﻳدای شﻲ‪ ،‬پﻪ سﻤﻨدروﻧﻮ ک‪ ３‬د ＇پ‪ ３‬اعظﻤﻲ لﻮړوالی تر ‪١۴‬‬ ‫او حتا ‪ ١٨‬ﻣترو پﻮرې رس‪８５‬ي‪ .‬ﻫغﻪ لﻮﻳﻪ ＇پﻪ چ‪ ３‬تر اوسﻪ لﻴدل شﻮې پﻪ ارام سﻤﻨدر ک‪ ３‬ﻣﻨ‪％‬تﻪ راغلﻲ‬ ‫ده او ‪ ٣۴‬ﻣتره لﻮړوالی ﻳ‪ ３‬درلﻮد‪.‬‬ ‫‪144‬‬

‫ﻣد اوجزر د سﻤﻨدر د اوبﻮ لﻪ اﻫتزازاتﻮ ＇خﻪ عبارت دی چ‪ ３‬د لﻤر او سپﻮږﻣ‪ ９‬د جاذبﻮي قﻮې پﻪ واسطﻪ‬ ‫ﻣﻨ‪％‬تﻪ را‪＄‬ﻲ‪ ،‬د سپﻮږﻣ‪ ９‬پﻪ واسطﻪ د راﻣﻨ‪％‬تﻪ شﻮي ﻣد کچﻪ د لﻤر پﻪ واسطﻪ د راﻣﻨ‪％‬تﻪ شﻮي ﻣد د‬ ‫کچ‪ ３‬پﻪ ﻧسبت دوه ‪＄‬لﻪ ډ‪４‬ره ده‪ .‬پﻪ ﻳﻮه شپﻪ او ورځ ک‪ ３‬دوه ﻣده او دوه جزره ﻣﻨ‪％‬تﻪ را‪＄‬ﻲ‪ .‬ﻣد پﻪ ل‪８‬و‬ ‫ژورو ساحلﻮﻧﻮ ک‪ ３‬پﻪ ＇ر‪－‬ﻨد ډول احساس‪８５‬ي‪ ،‬پﻪ ﻫغﻪ ‪＄‬ای ک‪ ３‬د اوبﻮ ！ﻮلﻪ کتلﻪ لﻪ ساحل ＇خﻪ د وتلﻮ‬ ‫پر ﻣﻬال لﻮړﻳ‪８‬ي او ‪ ٦‬ساعتﻪ پﻪ ساحل ک‪＇ ３‬پ‪ ３‬وﻫﻲ‪ .‬د ﻣد لﻮړوالﻲ د ساحل پﻪ ب‪５‬ﻼب‪５‬لﻮ برخﻮ ک‪ ３‬کﻪ‬ ‫＇ﻪ ﻫﻢ پﻪ ﻳﻮ سﻤﻨدر ک‪ ３‬واقع وي‪ ،‬ﻳﻮ ډول ﻧﻪ وي؛ د ب‪５‬ل‪ ３／‬پﻪ ډول د ﻣد لﻮړوالﻲ د اطلس پﻪ سﻤﻨدر ک‪３‬‬ ‫د دﻫلﻦ سپﻴ（لﻲ ！اپﻮ تﻪ ﻧژدې ‪ 0.8‬ﻣتره‪ ،‬د فراﻧس‪ ３‬پﻪ ساحلﻮﻧﻮ ک‪ 12.4 ３‬ﻣتره او د شﻤالﻲ اﻣرﻳکا پﻪ‬ ‫سﻮاحلﻮ ک‪ ３‬پﻪ اعظﻤﻲ ډول ‪ 16.2‬ﻣترو تﻪ رس‪８５‬ي‪ .‬ﻣد پﻪ ‪＄‬ﻴﻨﻮ ﻣﻮاردو ک‪ ３‬د ＇پﻮ وﻳجاړوﻧکﻲ عﻤل تﻪ‬ ‫شدت بخ‪＋‬ی او لﻪ ﻣﻨ‪％‬ﻨ‪ ９‬ساحلﻲ لﻴکﻲ ＇خﻪ لري پراتﻪ ساحلﻮﻧﻪ ﻣﻴﻨ‪％‬ﻲ‪ .‬د سﻤﻨدر دا وبﻮ حرکت پﻪ‬ ‫لﻮﻣ‪７‬ي قدم ک‪ ３‬د باد پﻪ واسطﻪ او پﻪ دوﻳﻤﻪ درجﻪ د تﻮدوخ‪ ３‬د درج‪ ３‬پﻪ تﻮپﻴر او د سﻤﻨدر پﻪ اوبﻮ ک‪ ３‬د‬ ‫حل شﻮﻳﻮ ﻣﻮادو لﻪ کچ‪ ３‬سره ت‪７‬او لري‪.‬‬ ‫د پﻮرتﻨﻴﻮ ﻻﻣلﻮﻧﻮ پﻪ پاﻳلﻪ ک‪ ３‬د اوبﻮ ډ‪４‬ره کچﻪ ﻳﻮ ！اکلﻲ لﻮري‬ ‫تﻪ جرﻳان پﻴدا کﻮي او لﻪ ﻳﻮ ‪＄‬ای ＇خﻪ بل ‪＄‬ای تﻪ لﻴ‪８‬دول‬ ‫ک‪８５‬ي‪ ،‬ډ‪４‬ر پﻴژﻧدل شﻮي جرﻳاﻧﻮﻧﻪ د شﻤال اتﻼﻧتﻴک جرﻳان‪،‬‬ ‫د استﻮا د شﻤال جرﻳان‪ ،‬د استﻮا د جﻨﻮب جرﻳان او ﻧﻮر ﻧ‪７‬ﻳﻮال‬ ‫جرﻳاﻧﻮﻧﻪ دي‪.‬‬ ‫(‪ )٢-١‬شکل‪ :‬د سﻤﻨدرﻧﻮ د اوبﻮ ＇پ‪３‬‬ ‫د ﻣاﻟ‪ ３／‬کچﻪ‬ ‫ډ‪４‬ری کﻴﻤﻴاوي عﻨصروﻧﻪ د سﻤﻨدر پﻪ اوبﻮ ک‪ ３‬پﻪ حل شﻮې ب‪２‬ﻪ لﻴدل ک‪８５‬ي‪ ،‬اوس ﻣﻬال ‪＄‬ﻴﻨﻲ عﻨصروﻧﻪ‪،‬‬ ‫لکﻪ‪ :‬آﻳﻮډﻳﻦ‪ ،‬بروﻣﻴﻦ‪ ،‬فلﻮرﻳﻦ او ﻧﻮر د سﻤﻨدر لﻪ اوبﻮ ＇خﻪ ﻻستﻪ راوړي‪ ،‬ډ‪４‬ر عﻨصروﻧﻪ پﻪ ل‪８‬ه کچﻪ‬ ‫د سﻤﻨدر پﻪ اوبﻮ ک‪ ３‬شتﻮن لري او ﻳﻮازې ＇لﻮر کﻴﻤﻴاوي عﻨصروﻧﻪ (اکسﻴجﻦ‪ ،‬ﻫاﻳدروجﻦ‪ ،‬کلﻮرﻳﻦ‬ ‫اوسﻮډﻳﻢ) ‪ 99.5‬پﻪ سلﻮ ک‪ ３‬د وزن لﻪ ﻣخ‪ ３‬د سﻤﻨدر اوبﻪ جﻮړوي‪ .‬پﻪ سﻤﻨدري اوبﻮ ک‪ ３‬د کﻴﻤﻴاوي‬ ‫عﻨصروﻧﻮ او حل شﻮﻳﻮ ﻣرکبﻮﻧﻮ کچﻪ د ﻣال‪ ３／‬د کچ‪ ３‬د ﻣعلﻮﻣﻮلﻮ پﻮاسطﻪ ！اکل ک‪８５‬ي‪.‬‬ ‫د سﻤﻨدر پﻪ اوبﻮ ک‪ ３‬د ﻣالگ‪ ３‬ﻣﻨ‪％‬ﻨ‪ ９‬کچﻪ لﻪ ‪ ٣۵‬گراﻣﻪ پﻪ ﻳﻮ لﻴتر ک‪( ３‬پروﻣﻴل) سره برابره ده‪ ،‬خﻮ پﻪ‬ ‫‪＄‬ﻴﻨﻮ ﻣﻮاردو ک‪ ３‬دا کچﻪ تر ‪ ٣١‬او حتا تر ‪ ٣٧‬گراﻣﻮ پر ﻳﻮ لﻴتر ک‪ ３‬بدلﻮن ﻣﻮﻣﻲ‪ .‬ﻫغﻪ ﻣﻬﻤ‪ ３‬ﻣالگ‪ ３‬چ‪３‬‬ ‫د سﻤﻨدر پﻪ اوبﻮ ک‪ ３‬پﻴدا ک‪８５‬ي لﻪ کلﻮراﻳدوﻧﻮ د سلفاتﻮﻧﻮ او کاربﻮﻧاتﻮﻧﻮ ＇خﻪ عبارت دي‪.‬‬ ‫‪145‬‬

‫！ﻮل دا ﻣرکبﻮﻧﻪ د ‪＄‬اﻧگ‪７‬و فزﻳکﻲ او کﻴﻤﻴاوي شراﻳطﻮ ﻻﻧدې پﻪ حل شﻮي ډول دي‪ .‬ﻫر کلﻪ چ‪ ３‬دا‬ ‫شراﻳط بدلﻮن وﻣﻮﻣﻲ؛ د ب‪５‬لگ‪ ３‬پﻪ ډول‪ :‬کلﻪ چ‪ ３‬ب‪７‬اسﻴدل زﻳات شﻲ‪ ،‬پدې صﻮرت ک‪ ３‬د ﻣحلﻮل د‬ ‫غلظت ﻻﻣل گر‪＄‬ﻲ او ﻣالگ‪ ３‬د سﻤﻨدر پﻪ تل ک‪ ３‬رسﻮب کﻮي‪.‬‬ ‫د سﻤﻨدر د اوبﻮ تﻮدوخﻪ او کثاﻓت‬ ‫د سﻤﻨدر د اوبﻮ د تﻮدوخ‪ ３‬درجﻪ پﻪ قطبﻲ سﻴﻤﻮ ک‪ ３‬د ساﻧتﻲ گراد (‪ )-٣‬درجﻮ تﻪ او پﻪ استﻮاﻳﻲ سﻴﻤﻮ‬ ‫ک‪ ３‬د ساﻧتﻲ گراد (‪ )+٣٢‬درجﻮ تﻪ رس‪８５‬ي‪.‬‬ ‫د سﻤﻨدر د اوبﻮ د تﻮدﻳدو اصلﻲ ﻻﻣل د لﻤر وړاﻧگ‪ ３‬دي چ‪ ３‬تر ‪ ١٠٠‬ﻣتره ژوروالﻲ ﻧفﻮذ کﻮي‪ ،‬د لﻤر د‬ ‫وړاﻧگﻮ د تﻮدوخ‪ ３‬ډ‪４‬ره برخﻪ د اوبﻮ ﻣخ تﻪ ﻧژدې جذبﻴ‪８‬ي‪ .‬د اوبﻮ ﻣخ ب‪５‬ﻼب‪５‬لﻪ تﻮدوخﻪ لري‪.‬‬ ‫لﻪ ‪ ۵٠٠‬ﻣترو ＇خﻪ پﻪ ډ‪４‬ر ژوروالﻲ د اوبﻮ تﻮدوخﻪ ثابتﻪ او د ساﻧتﻲ گراد لﻪ ＇لﻮرو درجﻮ سره برابره ده‪.‬‬ ‫پﻪ ‪＄‬ﻴﻨﻮ حاﻻتﻮ ک‪ ３‬حتا پﻪ استﻮاﻳﻲ تﻮدو اوبﻮ ک‪ ３‬د تﻮدوخ‪ ３‬کچﻪ پﻪ ﻧا＇اپﻲ ډول د ساﻧتﻲ گراد لﻪ ‪٣٢‬‬ ‫درجﻮ ＇خﻪ د ساﻧتﻲ گراد ＇لﻮرو درجﻮ تﻪ ！ﻴ＂ﻴ‪８‬ي‪.‬‬ ‫دب‪７‬اسﻴدو ډ‪４‬ره کچﻪ‬ ‫د ﻣدﻳتراﻧ‪ ３‬سﻤﻨدر‪－‬ی‬

‫ډ‪４‬ره ﻣال‪／‬ﻪ او کثافت‬ ‫د سﻤﻨدري اوبﻮ کثافت لﻪ ب‪５‬ﻼب‪５‬لﻮ‬ ‫ﻻﻣلﻮﻧﻮ لکﻪ ترﻳﻮوالی‪ ،‬تﻮدوخﻪ او پﻪ‬ ‫اوبﻮ ک‪ ３‬د ﻣعلقﻮ ﻣﻮادو لﻪ کچ‪ ３‬سره ت‪７‬او لري‪ ،‬پﻪ ﻫر اﻧدازه چ‪ ３‬اوبﻪ تروې او ﻣعلق ﻣﻮاد پﻪ ک‪ ３‬ډ‪４‬روي‪ ،‬پﻪ‬ ‫ﻫﻤغﻪ اﻧدازه ﻳ‪ ３‬کثافت ﻫﻢ ډ‪４‬روي‪.‬‬ ‫(‪ )٢-٢‬شکل‪ :‬د سﻤﻨدرﻧﻮ د اوبﻮ کثافت او تﻮدوخﻪ‬

‫ﻓﻌاﻟﻴت‪ :‬ﻻﻧدﻳﻨﻲ ﻣﻨحﻨﻲ خطﻮﻧﻪ د اطلس سﻤﻨدر پر ﻣخ لﻪ شﻤالﻲ ‪ ٦٠‬درجﻮ ＇خﻪ تر جﻨﻮبﻲ ‪ ٦٠‬درجﻮ پﻮرې‬ ‫د ترﻳﻮالﻲ‪ ،‬کثافت او تﻮدوخ‪ ３‬بدلﻮن ＊ﻴﻲ‪ ،‬وواﻳﻲ چ‪ ３‬د دې ﻣﻨحﻨﻲ خطﻮﻧﻮ ترﻣﻨ‪＇ ＃‬ﻪ ډول رابطﻪ ﻣﻮجﻮده ده‪.‬‬

‫‪146‬‬

‫سﻤﻨدري رسﻮبات‪＇:‬رگﻨده ده چ‪ ３‬سﻤﻨدروﻧﻪ او سﻤﻨدرگﻲ د ‪＄‬ﻤک‪ ３‬د ﻣخ ډ‪４‬رې ژورې برخ‪ ３‬دي‪،‬‬ ‫چ‪ ３‬د داﻧﻪ لروﻧکﻮ ﻣﻮادو ډ‪４‬ره کچﻪ پﻪ ک‪ ３‬رسﻮب کﻮي او پﻪ ﻫغﻮ ک‪ ３‬ذخﻴره ک‪８５‬ي‪.‬‬ ‫سﻤﻨدري رسﻮبات پﻪ درﻳﻮو ﻻﻧدﻧﻴﻮ گروپﻮﻧﻮ وﻳشل ک‪８５‬ي‪ :‬ترﻳجﻴﻨﻲ (چ‪ ３‬قاره ﻳﻲ ﻣﻨشا لري)‪ ،‬کﻴﻤﻴاوي‬ ‫(لﻪ کﻴﻤﻴاوي تعاﻣلﻮﻧﻮ ＇خﻪ ﻣﻨ‪％‬تﻪ را‪＄‬ﻲ) او عضﻮي (د ژوﻧدﻳﻮ ﻣﻮجﻮداتﻮ لﻪ فعالﻴت سره ت‪７‬او لري)‪.‬‬ ‫ترﻳجﻴﻨﻲ رسﻮبات‪ :‬ﻫغﻪ ﻣﻮاد چ‪ ３‬لﻪ و چ‪＇ ３‬خﻪ د سﻴﻨدوﻧﻮ پﻪ واسطﻪ لﻴ‪８‬دول ک‪８５‬ي د سﻤﻨدر پﻪ‬ ‫！ﻮلﻮ ﻣﻨطقﻮ ک‪ ３‬لﻴدل ک‪８５‬ي‪ ،‬خﻮ ډ‪４‬ره کچﻪ ﻳ‪ ３‬پﻪ ﻧﻴرﻳتﻲ او لﻴتﻮرالﻲ ساحﻮ ک‪ ３‬رسﻮب کﻮي‪ .‬د لﻴتﻮرال پﻪ‬ ‫ﻣﻨطقﻪ ک‪ ３‬ﻳا پﻪ ﻫغﻪ ساحﻪ ک‪ ３‬چ‪ ３‬د لﻨ‪ ６‬ﻣﻬال لپاره د اوبﻮ ﻻﻧدې شﻮې وي‪ ،‬ترﻳجﻴﻨﻲ ﻣﻮاد رسﻮب کﻮي‬ ‫چ‪ ３‬لﻪ جغل‪ ،‬شگﻲ او ډ‪４‬ر ل‪ ８‬لﻪ لﻮش ＇خﻪ عبارت دي‪ .‬د ﻧﻮﻣﻮړو ﻣﻮادو ډ‪４‬ره برخﻪ گرده او＊ﻮﻳﻪ شﻮي‬ ‫وي‪＄ ،‬کﻪ د ﻣد او جزر د ＇پﻮ او جرﻳاﻧﻮﻧﻮ پﻪ واسطﻪ رسﻮب بﻨدي او را！ﻮل شﻮي دي‪.‬‬ ‫کﻴﻤﻴاوي رسﻮبات‪ :‬لکﻪ چ‪ ３‬پﻪ ﻣخکﻴﻨﻲ لﻮست ک‪ ３‬ورتﻪ اشاره وشﻮه‪ ،‬د سﻤﻨدر اوبﻪ ل‪ ８‬تر ل‪８‬ه د دوراﻧﻲ‬ ‫جدول ！ﻮل عﻨصروﻧﻪ لﻪ ‪＄‬ان سره لري‪ .‬دا ﻣﻮاد پﻪ حل شﻮي ډول پﻪ اوبﻮ ک‪ ３‬لﻴدل ک‪８５‬ي او د شراﻳطﻮ پﻪ‬ ‫برابر‪４‬دو سره رسﻮب کﻮي‪ ،‬د ب‪５‬لگ‪ ３‬پﻪ ډول‪ :‬د کسپﻴﻦ پﻪ سﻤﻨدرگﻲ ک‪ ３‬د اوړي پﻪ ﻣﻮسﻢ ک‪ ３‬د خﻮړو ﻣالگﻪ‬ ‫او پﻪ ژﻣﻲ ک‪ ３‬ﻣﻴرابلﻴت رسﻮب کﻮي‪ ،‬د پﻮرتﻨﻴﻮ ﻣالگﻮ د رسﻮب پر عﻤلﻴﻪ ک‪ ３‬تﻮدوخﻪ اصلﻲ رول لري‬ ‫او پدغﻪ دلﻴل پﻪ تﻮده ﻫﻮا ک‪ ３‬ﻳﻮ ډول ﻣالگﻪ او پﻪ ！ﻴ＂ﻪ تﻮدوخﻪ ک‪ ３‬بل ډول ﻣال‪／‬ﻪ رسﻮب کﻮي‪ ،‬دغﻪ راز د‬ ‫اﻫکﻲ رسﻮباتﻮ ﻳﻮه برخﻪ د سﻤﻨدر پﻪ تﻮدو اوبﻮ ک‪ ３‬تشکﻴلﻴ‪８‬ي او ساحل تﻪ ﻧژدې پﻪ ＇پاﻧد حالت ک‪ ３‬اﻫک د‬ ‫ﻣتحدالﻤرکز قشروﻧﻮ پﻪ ب‪２‬ﻪ د ﻳﻮ جسﻢ پﻪ شاوخﻮا (لکﻪ د شگﻮ د ډبرو ！ﻮ！‪ ،３‬صدف او ﻧﻮرو) ک‪ ３‬وده کﻮي‪.‬‬ ‫ﻋضﻮي رسﻮبات‬ ‫سﻤﻨدروﻧﻪ او سﻤﻨدر‪－‬ﻲ لﻪ ژوﻧدﻳﻮ ارگاﻧﻴزﻣﻮﻧﻮ ＇خﻪ ب‪６‬ای دي‪ ،‬پﻪ ﻫغﻮ ک‪ ３‬د ‪ ١٦٠‬زرو پﻪ شاوخﻮا ک‪３‬‬ ‫ژوﻧدي ﻣﻮجﻮدات او ‪ ١٠‬زره ډولﻪ الجﻲ ژوﻧد کﻮي‪.‬‬ ‫د عضﻮي ﻣﻨشا لروﻧکﻮ ډبرو پﻪ تشکﻴل ک‪ ３‬د سﻤﻨدر ！ﻮل ژوي او ﻧباتات برخﻪ ﻧﻪ اخلﻲ‪ ،‬ﻳﻮازې ﻫغﻪ چ‪３‬‬ ‫د خپل دفاعﻲ قشر (صدف) ﻳا داخلﻲ سکلﻴ＀ لپاره د اوبﻮ لﻪ ﻣﻨرالﻲ ذرو ＇خﻪ گ＂ﻪ اخلﻲ‪ ،‬ﻣﻬﻢ رول‬ ‫لﻮبﻮي‪ .‬صدفﻮﻧﻪ چ‪ ３‬پﻪ عﻤﻮﻣﻲ ډول لﻪ کلسﻴﻢ کاربﻮﻧﻴت ( ‪ ) CaCO3‬او د سﻴلﻴسﻴﻮم اکساﻳد ) ‪( SiO2‬‬ ‫＇خﻪ جﻮړ شﻮي دي د ژوو لﻪ ﻣ‪７‬ﻳﻨ‪ ３‬وروستﻪ پﻪ ډ‪４‬ره کچﻪ د سﻤﻨدروﻧﻮ د تل پر ﻣخ رسﻮب کﻮي او‬ ‫صدفﻲ ډبرې ﻣﻨ‪％‬تﻪ راوړي‪ .‬دغﻪ ډبرې ډ‪４‬ر ﻣﻬال د سﻤﻨدر پﻪ ل‪８‬ه ژوره برخﻪ (د شﻴلف پﻪ ﻧاحﻴﻪ) ک‪ ３‬لﻪ‬ ‫‪＇ ١٠٠‬خﻪ تر ‪ ٢٠٠‬ﻣترو ژوروالﻲ رسﻮب کﻮي‪ .‬کﻪ صدفﻮﻧﻪ د ＇پﻮ پﻪ واسطﻪ ﻣات شﻲ د اﻫکﻲ شگ‪３‬‬ ‫ترﻣﻴت د راﻣﻨ‪％‬تﻪ کﻴدو ﻻﻣل گر‪＄‬ﻲ‪ .‬دغﻪ راز ﻣرجاﻧﻮﻧﻪ ﻫﻢ لﻪ رسﻮبﻲ ډبرو ＇خﻪ شﻤ‪５‬رل ک‪８５‬ي‪ ،‬کﻮم‬ ‫چ‪ ３‬د سﻤﻨدر پﻪ تل ک‪ ３‬د ﻧ‪＋‬لﻴدوﻧکﻮ ژوو لﻪ پات‪ ３‬شﻮﻧﻮ ＇خﻪ ﻣﻨ‪％‬تﻪ را‪＄‬ﻲ‪.‬‬ ‫‪147‬‬

‫د ＇پرکﻲ ﻋﻤده ！کﻲ‬ ‫پﻪ سﻤﻨدروﻧﻮ او سﻤﻨدرگﻴﻮ ک‪ ３‬د اوبﻮ د حرکت ډولﻮﻧﻪ لﻪ ﻣد او جزر‪＇ ،‬پﻮ او جرﻳاﻧﻮﻧﻮ ＇خﻪ عبارت دي‪.‬‬ ‫＇پ‪ ３‬د باد پﻪ واسطﻪ ﻣﻨ‪％‬تﻪ را‪＄‬ﻲ‪ ،‬پﻪ ﻫر اﻧدازه چ‪ ３‬د باد چ＂کﻮالی ډ‪４‬روي‪ ،‬پﻪ ﻫﻤغﻪ اﻧدازه لﻮی‬ ‫＇پ‪ ３‬جﻮړﻳ‪８‬ي‪.‬‬ ‫ﻣد او جزر د سﻤﻨدري اوبﻮ لﻪ اﻫتزازاتﻮ ＇خﻪ عبارت دي چ‪ ３‬د لﻤر او سپﻮږﻣ‪ ９‬د جاذبﻮي قﻮي‬ ‫پﻪ واسطﻪ ﻣﻨ‪％‬تﻪ را‪＄‬ﻲ‪.‬‬ ‫د سﻤﻨدري اوبﻮ حرکت پﻪ لﻮﻣ‪７‬ی قدم ک‪ ３‬د باد پﻪ واسطﻪ صﻮرت ﻧﻴسﻲ او پﻪ دوﻳﻤﻪ درجﻪ د‬ ‫تﻮدوخ‪ ３‬د درج‪ ３‬تﻮپﻴر او د سﻤﻨدر پﻪ اوبﻮ ک‪ ３‬د حل شﻮو ﻣﻮادو لﻪ کچ‪ ３‬سره ت‪７‬او لري‪.‬‬ ‫ډ‪４‬ر ﻣشﻬﻮر جرﻳاﻧﻮﻧﻪ لﻪ شﻤالﻲ اتﻼﻧتﻴک جرﻳان‪ ،‬د استﻮا د شﻤال جرﻳان او داستﻮا د جﻨﻮب جرﻳان‬ ‫＇خﻪ عبارت دي‪.‬‬ ‫د سﻤﻨدر پﻪ اوبﻮ ک‪ ３‬ډ‪４‬ر عﻨصروﻧﻪ پﻪ حل شﻮي ډول شتﻮن لري‪ ،‬خﻮ ﻳﻮازې ＇لﻮر عﻨصروﻧﻪ (اکسﻴجﻦ‪،‬‬ ‫ﻫاﻳدروجﻦ‪ ،‬کلﻮرﻳﻦ او سﻮډﻳﻢ) ‪ 99.5‬پﻪ سلﻮ ک‪ ３‬د وزن لﻪ ﻣخ‪ ３‬د سﻤﻨدر پﻪ اوبﻮ ک‪ ３‬وجﻮد لري‪.‬‬ ‫د سﻤﻨدروﻧﻮ پﻪ اوبﻮ ک‪ ３‬د ﻣالگ‪ ３‬ﻣﻨ‪％‬ﻨ‪ ９‬کچﻪ ‪ ٣۵‬گراﻣﻪ پﻪ ﻳﻮ لﻴتر ک‪ ３‬ده‪ ،‬خﻮ پﻪ ‪＄‬ﻴﻨﻮ ﻣﻮاردو ک‪３‬‬ ‫دا کچﻪ تر ‪ ٣١‬حتا ‪ ٣٧‬گراﻣﻮ پر ﻳﻮ لﻴتر ک‪ ３‬رس‪８５‬ي‪.‬‬ ‫ﻫغﻪ ﻣﻬﻤ‪ ３‬ﻣالگ‪ ３‬چ‪ ３‬د سﻤﻨدروﻧﻮ پﻪ اوبﻮ ک‪ ３‬پﻴدا ک‪８５‬ي لﻪ کلﻮراﻳدوﻧﻮ‪ ،‬سلفاتﻮﻧﻮ او کاربﻮﻧاتﻮﻧﻮ‬ ‫＇خﻪ عبارت دي‪.‬‬ ‫د سﻤﻨدري اوبﻮ د تﻮدوخ‪ ３‬درجﻪ پﻪ قطبﻲ سﻴﻤﻮ ک‪ ３‬د ساﻧتﻲ ‪－‬راد ‪ -٣‬درجﻮ تﻪ او پﻪ استﻮاﻳﻲ سﻴﻤﻮ‬ ‫ک‪ +٣٢ ３‬درجﻮ تﻪ رس‪８５‬ي‪.‬‬ ‫د سﻤﻨدري اوبﻮ د تﻮد‪４‬دو اصلﻲ ﻻﻣل د لﻤر وړاﻧ‪ ３／‬دي چ‪ ３‬تر ‪ ١٠٠‬ﻣترو ژوروالﻲ ﻧفﻮذ کﻮي‪.‬‬ ‫د سﻤﻨدري اوبﻮ تﻮدوخﻪ لﻪ ‪ ۵٠٠‬ﻣترو ＇خﻪ پﻪ ډ‪４‬ر ژوروالﻲ ثابتﻪ پات‪ ３‬ک‪８５‬ي او د ساﻧتﻲ گراد ＇لﻮر‬ ‫درجﻮتﻪ رس‪８５‬ي‪.‬‬ ‫د سﻤﻨدري اوبﻮ کثافت پﻪ ب‪５‬ﻼب‪５‬لﻮ ﻻﻣلﻮﻧﻮ لکﻪ ترﻳﻮوال‪ ،３‬تﻮدوخ‪ ３‬او پﻪ سﻤﻨدري اوبﻮ ک‪ ３‬د ﻣعلقﻮ‬ ‫ﻣﻮادو لﻪ شتﻮن سره ت‪７‬او لري‪.‬‬ ‫سﻤﻨدري رسﻮبات پﻪ در‪４‬ﻮو گروپﻮﻧﻮ (ترﻳجﻴﻨﻲ‪ ،‬کﻴﻤﻴاوي او عضﻮي) وﻳشل ک‪８５‬ي‪.‬‬ ‫ترﻳجﻴﻨﻲ ﻣﻮاد پﻪ عﻤﻮﻣﻲ ډول لﻪ جغل‪ ،‬ش‪／‬ﻲ او پﻪ ل‪８‬ه اﻧدازه لﻪ لﻮش ＇خﻪ جﻮړ شﻮي دي‪.‬‬ ‫د کسپﻴﻦ پﻪ سﻤﻨدر‪－‬ﻲ ک‪ ３‬د اوړي پر ﻣﻬال د خﻮړو ﻣالگﻪ اوپﻪ ژﻣﻲ ک‪ ３‬ﻣﻴرابلﻴت رسﻮب کﻮي‪.‬‬ ‫‪148‬‬

‫د کﻴﻤﻴاوي رسﻮباتﻮ د رسﻮب پﻪ عﻤلﻴﻪ ک‪ ３‬تﻮدوخﻪ اصلﻲ رول لﻮبﻮي‪.‬‬ ‫د اﻫکﻲ ډبرو ﻳﻮه برخﻪ د سﻤﻨدروﻧﻮ پﻪ تﻮدو اوبﻮ ک‪ ３‬جﻮړ‪８４‬ي‪.‬‬ ‫سﻤﻨدروﻧﻪ اوسﻤﻨدرگﻲ لﻪ ژوﻧدﻳﻮ ار‪－‬اﻧﻴزﻣﻮﻧﻮ ＇خﻪ ب‪６‬ای دي‪ ،‬پﻪ ﻫغﻮ ک‪ ３‬د ‪ ١٦٠‬زرو پﻪ شاوخﻮا د‬ ‫ژوﻧدﻳﻮ ﻣﻮجﻮداتﻮ ډولﻮﻧﻪ او ‪ ١٠‬زره ډولﻪ الجﻲ ژوﻧد کﻮي‪.‬‬ ‫د عضﻮي ﻣﻨشا لروﻧکﻮ ډبروپﻪ جﻮړﻳدو ک‪ ３‬ﻳﻮازې ﻫغﻪ ژوي چ‪ ３‬د دفاعﻲ قشر (صدف) د بدلﻮن او‬ ‫داخلﻲ سکلﻴ＀ لپاره د اوبﻮ لﻪ ﻣﻨرالﻲ ذرو ＇خﻪ گ＂ﻪ اخلﻲ ارز＊تﻨاک رول لري‪.‬‬ ‫صدفﻮﻧﻪ پﻪ عﻤﻮﻣﻲ ډول لﻪ کلسﻴﻢ کاربﻮﻧﻴت او د سﻴلﻴسﻴﻮم اکساﻳد ＇خﻪ جﻮړ‪８４‬ي‪.‬‬

‫د ＇پرکﻲ پﻮ＊تﻨ‪３‬‬ ‫‪ .١‬د سﻤﻨدري اوبﻮ د حرکت ﻧﻮﻣﻮﻧﻪ واخلئ‪.‬‬ ‫‪ .٢‬ﻣد او جزر تعرﻳف ک‪７‬ئ‪.‬‬ ‫‪ .٣‬د سﻤﻨدري اوبﻮ د حرکت د اصلﻲ ﻻﻣلﻮﻧﻮ ﻧﻮﻣﻮﻧﻪ واخلئ‪.‬‬ ‫‪ .۴‬ﻫغﻪ کﻮم ＇لﻮر کﻴﻤﻴاوي عﻨصروﻧﻪ دي چ‪ 99.5 ３‬پﻪ سلﻮ ک‪ ３‬د سﻤﻨدري اوبﻮ حل شﻮي ﻣﻮاد‬ ‫جﻮړوي؟‬ ‫‪ .۵‬د سﻤﻨدروﻧﻮ پﻪ اوبﻮ ک‪ ３‬د ﻣالگ‪ ３‬ﻣﻨ‪％‬ﻨ‪ ９‬کچﻪ ＇ﻮﻣره ده او تر کﻮم حده بدلﻮن ﻣﻮﻣﻲ؟‬ ‫‪ .٦‬د سﻤﻨدري اوبﻮ د تﻮدوخ‪ ３‬کچﻪ پﻪ قطبﻲ او استﻮاﻳﻲ سﻴﻤﻮ ک‪ ３‬د ساﻧتﻲ گراد ＇ﻮ درجﻮ تﻪ رس‪８５‬ي‪.‬‬ ‫‪ .٧‬د سﻤﻨدري اوبﻮ‪ ،‬د تﻮدﻳدو اصلﻲ ﻻﻣل کﻮم دی واضح ﻳ‪ ３‬ک‪７‬ئ؟‬ ‫‪ .٨‬سﻤﻨدري رسﻮبات پﻪ کﻮﻣﻮ ﻻﻧدﻳﻨﻮ گروپﻮﻧﻮ وﻳشل ک‪８５‬ي‪ ،‬سﻢ ‪＄‬ﻮاب پﻪ ﻧ‪＋‬ﻪ ک‪７‬ئ‪.‬‬ ‫د‪ -‬درې واړه‪.‬‬ ‫ج‪ -‬عضﻮي‬ ‫الف‪ -‬ترﻳجﻴﻨﻲ ب‪ -‬کﻴﻤﻴاوي‬ ‫‪ .٩‬د ＇پ‪ ３‬اعظﻤﻲ لﻮړوالی پﻪ سﻤﻨدروﻧﻮ ک‪＇ ３‬ﻮ ﻣترو تﻪ رس‪８５‬ي؟ سﻢ ‪＄‬ﻮاب پﻪ ﻧ‪＋‬ﻪ ک‪７‬ئ‪.‬‬ ‫ب‪ -‬لﻪ ‪ ۴‬ﻣترو ＇خﻪ تر ‪ ٨‬ﻣترو‬ ‫الف‪ -‬لﻪ ‪ ١۴‬ﻣترو ＇خﻪ تر ‪ ١٨‬ﻣترو‬ ‫د‪ ٣۴ -‬ﻣتره‪.‬‬ ‫ج‪ -‬لﻪ ‪ ٢٠‬ﻣترو ＇خﻪ تر ‪ ٣٠‬ﻣترو‬ ‫‪ .١٠‬د سﻤﻨدروﻧﻮ ډ‪４‬ر ﻣشﻬﻮر جرﻳاﻧﻮﻧﻪ لﻪ ‪ .........................................‬او ﻧﻮرو ＇خﻪ عبارت‬ ‫دي چ‪ ３‬ﻧ‪７‬ﻳﻮال شﻬرت لري‪.‬‬

‫‪149‬‬