Geology 10 [10]

Citation preview

‫وزارت ﻣعارف‬

‫جﻴﻮﻟﻮژى‬ ‫جﻴﻮلﻮژى صﻨف دﻫم‬

‫صﻨف دﻫﻢ‬

‫سطح بحر‬

‫ﻟﻴتﻮسﻔﻴر‬ ‫ﻣاﻧتﻞ‬

‫سطح بحر‬

‫طبقات چﻴﻦ خﻮرده‬

‫طبقات چﻴﻦ خﻮرده ﻣﻴتاﻣﻮرفﻴکﻰ‬

‫ﻻوا و‬ ‫پﻴروکﻼستﻴکﻫا‬

‫کاﻧﻮن ﻣﮕﻤا‬

‫پﻠﻮتﻮن‬

‫طبقات رسﻮبﻰ و وﻟکاﻧﻴکﻰ‬

‫قشر ﻣفﻴد قارهﻳﻰ‬

‫پﻠﻴت ﻓرو روﻧده‬ ‫ﻣرکز‬ ‫آتشفشان‬

‫باﻻ روى ﻣﮕﻤا‬

‫کاﻧﻮن ﻣﮕﻤا‬

‫قشر ﻣفﻴد بحرى‬

‫طبقﺔ تحتاﻧﻰ قشر بحرى‬

‫ﺳﺎل ﭼﺎپ‪ 1398 :‬ﻫـ ‪ .‬ش‬

‫سرود ملی‬ ‫دا وطن افغانســـتـــان دى‬

‫دا عــــزت د هـــر افـغـان دى‬

‫کور د سول‪ ３‬کور د تورې‬

‫هر بچی ي‪ ３‬قهرمـــــان دى‬

‫دا وطن د ټولـــو کـور دى‬

‫د بـــــلـوڅـــــــو د ازبـکــــــــو‬

‫د پښـــتــون او هـــــزاره وو‬

‫د تـــرکـمنـــــــو د تـــاجـکــــــو‬

‫ورســـره عرب‪ ،‬گوجــر دي‬

‫پــاميــريـــان‪ ،‬نـورســـتانيــــان‬

‫براهوي دي‪ ،‬قزلباش دي‬

‫هـــم ايمـــاق‪ ،‬هم پشـه ‪４‬ان‬

‫دا هيــــــواد به تل ځلي‪８‬ي‬

‫لـکـه لـمــر پـر شـــنـه آســـمـان‬

‫په ســـينــه ک‪ ３‬د آســـيـــا به‬

‫لـکــــه زړه وي جـــاويــــــدان‬

‫نوم د حق مـــو دى رهبـــر‬

‫وايـــو اهلل اکبر وايو اهلل اکبر‬

‫وزارت ﻣﻌارف‬

‫جﻴﻮلﻮژی‬ ‫صﻨف دﻫﻢ‬

‫سال چاپ‪ 1398 :‬ﻫ ‪.‬ش‪.‬‬

‫أ‬

‫ﻣشخصات‌کتاب‬ ‫‪----------------------------------------------‬‬‫ﻣضﻤﻮن‪‌:‬جﻴﻮﻟﻮژى‬ ‫ﻣؤﻟفان‪‌:‬ﮔروه ﻣؤﻟﻔان ﻛتابﻫاى درسﻰ دﻳپارتﻤﻨت جﻴﻮﻟﻮژى‪ ،‬ﻧصاب تﻌﻠﻴﻤﻰ‬ ‫وﻳراستاران‪‌:‬اﻋضاى دﻳپارتﻤﻨت وﻳراستارى و اﻳدﻳت زبان درى‬ ‫صﻨف‪‌:‬دﻫﻢ‬ ‫زبان‌ﻣتﻦ‪‌:‬درى‬ ‫اﻧﻜشاف‌دﻫﻨده‪‌:‬رﻳاست ﻋﻤﻮﻣﻰ اﻧﻜشاف ﻧصاب تﻌﻠﻴﻤﻰ و تاﻟﻴﻒ ﻛتب درسﻰ‬ ‫ﻧاشر‪‌:‬رﻳاست ارتباط و آﮔاﻫﻰ ﻋاﻣﺔ وزارت ﻣﻌارف‬ ‫سال‌چاپ‪ 1398‌:‬ﻫجرى شﻤسﻰ‬ ‫ﻣﻜان‌چاپ‪‌:‬ﻛابﻞ‬ ‫چاپ‌خاﻧﻪ‪‌:‬‬ ‫اﻳﻤﻴﻞ‌آدرس‪‌[email protected]‌‌:‬‬ ‫‪---------------------------------------------‬‬‫حﻖ طبﻊ‪ ،‬تﻮزﻳﻊ و ﻓروش ﻛتابﻫاى درسﻰ براى وزارت ﻣﻌارف جﻤﻬﻮرى‬ ‫اسﻼﻣﻰ اﻓﻐاﻧستان ﻣحﻔﻮظ است‪ .‬خرﻳد و ﻓروش آن در بازار ﻣﻤﻨﻮع بﻮده و با‬ ‫ﻣتخﻠﻔان برخﻮرد ﻗاﻧﻮﻧﻰ صﻮرت ﻣﻰﮔﻴرد‪‌ .‬‬

‫ب‬

‫پﻴام وزﻳر ﻣﻌارف‬ ‫اﻗرأ باسﻢ ربﻚ‬ ‫سپاس و حﻤد بﻴﻜران آﻓرﻳدﮔار ﻳﻜتاﻳﻰ را ﻛﻪ بر ﻣا ﻫستﻰ بخشﻴد و ﻣا را از ﻧﻌﻤت بزرگ خﻮاﻧدن و‬ ‫ﻧﻮشتﻦ برخﻮردار ساخت‪ ،‬و درود بﻰپاﻳان بر رسﻮل خاتﻢ‪ -‬حﻀرت ﻣحﻤد ﻣﺼﻄﻔﻰ ﻛﻪ ﻧخستﻴﻦ‬ ‫پﻴام اﻟﻬﻰ بر اﻳشان «خﻮاﻧدن» است‪.‬‬ ‫چﻨاﻧچﻪ بر ﻫﻤﻪﮔان ﻫﻮﻳداست‪ ،‬سال ‪ 1397‬خﻮرشﻴدى‪ ،‬بﻪ ﻧام سال ﻣﻌارف ﻣسﻤﻰ ﮔردﻳد‪ .‬بدﻳﻦ‬ ‫ﻣﻠحﻮظ ﻧﻈام تﻌﻠﻴﻢ و تربﻴت در ﻛشﻮر ﻋزﻳز ﻣا شاﻫد تحﻮﻻت و تﻐﻴﻴرات بﻨﻴادﻳﻨﻰ در ﻋرصﻪﻫاى‬ ‫ﻣختﻠﻒ خﻮاﻫد بﻮد؛ ﻣﻌﻠﻢ‪ ،‬ﻣتﻌﻠﻢ‪ ،‬ﻛتاب‪ ،‬ﻣﻜتب‪ ،‬اداره و شﻮراﻫاى واﻟدﻳﻦ‪ ،‬از ﻋﻨاصر ششﮔاﻧﻪ‬ ‫و اساسﻰ ﻧﻈام ﻣﻌارف اﻓﻐاﻧستان بﻪ شﻤار ﻣﻰروﻧد ﻛﻪ در تﻮسﻌﻪ و اﻧﻜشاف آﻣﻮزش و پرورش‬ ‫ﻛشﻮر ﻧﻘش ﻣﻬﻤﻰ را اﻳﻔا ﻣﻰﻧﻤاﻳﻨد‪ .‬در چﻨﻴﻦ برﻫﻪ سرﻧﻮشتساز‪ ،‬رﻫبرى و خاﻧﻮادة بزرگ ﻣﻌارف‬ ‫اﻓﻐاﻧستان‪ ،‬ﻣتﻌﻬد بﻪ اﻳجاد تحﻮل بﻨﻴادى در روﻧد رشد و تﻮسﻌﻪ ﻧﻈام ﻣﻌاصر تﻌﻠﻴﻢ و تربﻴت ﻛشﻮر‬ ‫ﻣﻰباشد‪.‬‬ ‫از ﻫﻤﻴﻦرو‪ ،‬اصﻼح و اﻧﻜشاف ﻧﺼاب تﻌﻠﻴﻤﻰ از اوﻟﻮﻳتﻫاى ﻣﻬﻢ وزارت ﻣﻌارف پﻨداشتﻪ ﻣﻰشﻮد‪.‬‬ ‫در ﻫﻤﻴﻦ راستا‪ ،‬تﻮجﻪ بﻪ ﻛﻴﻔﻴت‪ ،‬ﻣحتﻮا و ﻓراﻳﻨد تﻮزﻳﻊ ﻛتابﻫاى درسﻰ در ﻣﻜاتب‪ ،‬ﻣدارس و ساﻳر‬ ‫ﻧﻬادﻫاى تﻌﻠﻴﻤﻰ دوﻟتﻰ و خﺼﻮصﻰ در صدر برﻧاﻣﻪﻫاى وزارت ﻣﻌارف ﻗرار دارد‪ .‬ﻣا باور دارﻳﻢ‪،‬‬ ‫بدون داشتﻦ ﻛتاب درسﻰ باﻛﻴﻔﻴت‪ ،‬بﻪ اﻫداف پاﻳدار تﻌﻠﻴﻤﻰ در ﻛشﻮر دست ﻧخﻮاﻫﻴﻢ ﻳاﻓت‪.‬‬ ‫براى دستﻴابﻰ بﻪ اﻫداف ذﻛرشده و ﻧﻴﻞ بﻪ ﻳﻚ ﻧﻈام آﻣﻮزشﻰ ﻛارآﻣد‪ ،‬از آﻣﻮزﮔاران و ﻣدرسان‬ ‫دﻟسﻮز و ﻣدﻳران ﻓرﻫﻴختﻪ بﻪﻋﻨﻮان تربﻴت ﻛﻨﻨدهﮔان ﻧسﻞ آﻳﻨده‪ ،‬در سراسر ﻛشﻮر احتراﻣاﻧﻪ تﻘاﺿا‬ ‫ﻣﻰﮔردد تا در روﻧد آﻣﻮزش اﻳﻦ ﻛتاب درسﻰ و اﻧتﻘال ﻣحتﻮاى آن بﻪ ﻓرزﻧدان ﻋزﻳز ﻣا‪ ،‬از ﻫر ﻧﻮع‬ ‫تﻼشﻰ درﻳﻎ ﻧﻮرزﻳده و در تربﻴت و پرورش ﻧسﻞ ﻓﻌال و آﮔاه با ارزشﻫاى دﻳﻨﻰ‪ ،‬ﻣﻠﻰ و تﻔﻜر‬ ‫اﻧتﻘادى بﻜﻮشﻨد‪ .‬ﻫر روز ﻋﻼوه بر تجدﻳد تﻌﻬد و حس ﻣسؤوﻟﻴت پذﻳرى‪ ،‬با اﻳﻦ ﻧﻴت تدرﻳس راآﻏاز‬ ‫ﻛﻨﻨد‪ ،‬ﻛﻪ در آﻳﻨدة ﻧزدﻳﻚ شاﮔردان ﻋزﻳز‪ ،‬شﻬروﻧدان ﻣؤثر‪ ،‬ﻣتﻤدن و ﻣﻌﻤاران اﻓﻐاﻧستان تﻮسﻌﻪ ﻳاﻓتﻪ‬ ‫و شﻜﻮﻓا خﻮاﻫﻨد شد‪.‬‬ ‫ﻫﻤچﻨﻴﻦ از داﻧش آﻣﻮزان خﻮب و دوست داشتﻨﻰ بﻪ ﻣثابﻪ ارزشﻤﻨدترﻳﻦ سرﻣاﻳﻪﻫاى ﻓرداى ﻛشﻮر‬ ‫ﻣﻰخﻮاﻫﻢ تا از ﻓرصتﻫا ﻏاﻓﻞ ﻧبﻮده و در ﻛﻤال ادب‪ ،‬احترام و اﻟبتﻪ ﻛﻨجﻜاوى ﻋﻠﻤﻰ از درس‬ ‫ﻣﻌﻠﻤان ﮔراﻣﻰ استﻔادة بﻬتر ﻛﻨﻨد و خﻮشﻪ چﻴﻦ داﻧش و ﻋﻠﻢ استادان ﮔراﻣﻰ خﻮد باشﻨد‪.‬‬ ‫در پاﻳان‪ ،‬از تﻤام ﻛارشﻨاسان آﻣﻮزشﻰ‪ ،‬داﻧشﻤﻨدان تﻌﻠﻴﻢ و تربﻴت و ﻫﻤﻜاران ﻓﻨﻰ بخش ﻧﺼاب‬ ‫تﻌﻠﻴﻤﻰ ﻛشﻮر ﻛﻪ در تﻬﻴﻪ و تدوﻳﻦ اﻳﻦ ﻛتاب درسﻰ ﻣجداﻧﻪ شباﻧﻪ روز تﻼش ﻧﻤﻮدﻧد‪ ،‬ابراز ﻗدرداﻧﻰ‬ ‫ﻛرده و از بارﮔاه اﻟﻬﻰ براى آنﻫا در اﻳﻦ راه ﻣﻘدس و اﻧسانساز ﻣﻮﻓﻘﻴت استدﻋا دارم‪.‬‬ ‫با آرزوى دستﻴابﻰ بﻪ ﻳﻚ ﻧﻈام ﻣﻌارف ﻣﻌﻴارى و تﻮسﻌﻪ ﻳاﻓتﻪ‪ ،‬و ﻧﻴﻞ بﻪ ﻳﻚ اﻓﻐاﻧستان آباد و ﻣترﻗﻰ‬ ‫داراى شﻬروﻧدان آزاد‪ ،‬آﮔاه و ﻣرﻓﻪ‪.‬‬ ‫دﻛتﻮر ﻣحﻤد ﻣﻴروﻳس بﻠخﻰ‬ ‫وزﻳر ﻣﻌارف‬

‫ج‬

‫ﻓﻬـــرﺳت‬ ‫ﻓرساﻳش خﻮاص ﻓزﻳﻜﻰ وﻛﻴﻤﻴاوى‬

‫‪43‬‬

‫سﻨﮓﻫاى آﻫﻜﻰ‬

‫‪46‬‬

‫زﻏال سﻨﮓ‬

‫‪48‬‬

‫ﻧﻜات ﻋﻤدة ﻓﺼﻞ‬

‫‪13‬‬

‫ﻧﻜات ﻋﻤدة ﻓﺼﻞ‬

‫‪50‬‬

‫تﻤرﻳﻦ ﻓﺼﻞ‬

‫‪14‬‬

‫سﻮاﻻت ﻓﺼﻞ‬

‫‪51‬‬

‫ﻓﺼﻞ دوم‪ :‬تﺼﻨﻴﻒ ﻣﻨرالﻫا‬

‫‪15‬‬

‫ﻓﺼﻞ سﻮم سﻨﮓﻫاى ﻣﻴتاﻣﻮرﻓﻴﻜﻰ‬

‫‪52‬‬

‫اساس تﺼﻨﻴﻒ‬

‫‪16‬‬

‫ﻧﻜات ﻋﻤدة ﻓﺼﻞ‬

‫‪56‬‬

‫جﻮاﻫرات وسﻨﮓﻫاى ﻗﻴﻤتﻰ‬

‫‪19‬‬

‫سﻮاﻻت ﻓﺼﻞ‬

‫‪56‬‬

‫ﻧﻜات ﻋﻤدة ﻓﺼﻞ دوم‬

‫‪21‬‬

‫بخﺶ سﻮم‪ :‬پروسﻪﻫاى خارجﻰ‬

‫‪57‬‬

‫تﻤرﻳﻦ ﻓﺼﻞ‬

‫‪21‬‬

‫ﻓﺼﻞ اول‪ :‬ﻓﻌاﻟﻴتﻫاى جﻴﻮﻟﻮجﻴﻜﻰ آبﻫاى سﻄحﻰ ‪58‬‬

‫ﻓﺼﻞ سﻮم‪ :‬ﻣﻨابﻊ ﻣﻨراﻟﻰ اﻓﻐاﻧستان‬

‫‪22‬‬

‫ﻋﻤﻞ تخرﻳباتﻰ آبﻫاى جارى‬

‫‪59‬‬

‫ﻣﻌﻠﻮﻣات ﻋﻤﻮﻣﻰ‬

‫‪23‬‬

‫اﻧتﻘال ﻣﻮاد داﻧﻪ دار‬

‫‪61‬‬

‫ﻣﻌادن ﻓﻠزات‬

‫‪24‬‬

‫ﻓﻌاﻟﻴتﻫاى جﻴﻮﻟﻮحﻴﻜﻰ آبﻫاى زﻳر زﻣﻴﻨﻰ ‪62‬‬

‫ﻣﻌادن ﻧﻔت وﮔاز‬

‫‪26‬‬

‫ﻧﻜات ﻋﻤدة ﻓﺼﻞ‬

‫‪65‬‬

‫ﻧﻜات ﻋﻤدة ﻓﺼﻞ‬

‫‪27‬‬

‫سﻮاﻻت ﻓﺼﻞ‬

‫‪66‬‬

‫سﻮاﻻت ﻓﺼﻞ‬

‫‪28‬‬

‫ﻓﺼﻞ دوم‪ :‬ﻓﻌاﻟﻴت جﻴﻮﻟﻮجﻴﻜﻰ ﻳخچالﻫا ‪67‬‬

‫بخﺶ دوم‪ :‬سﻨﮓﻫا‬

‫‪29‬‬

‫ﻧﻜات ﻋﻤدة ﻓﺼﻞ‬

‫‪70‬‬

‫ﻓﺼﻞ اول‪ :‬سﻨﮓﻫاى ﻧارﻳﻪ‬

‫‪31‬‬

‫سﻮاﻻت ﻓﺼﻞ‬

‫‪71‬‬

‫ترﻛﻴب ﻣﻨراﻟﻰ‬

‫‪34‬‬

‫ﻓﺼﻞ سﻮم‪ :‬ﻓﻌاﻟﻴت جﻴﻮﻟﻮجﻴﻜﻰ بادﻫا‬

‫‪73‬‬

‫تﺼﻨﻴﻒ سﻨﮓﻫاى ﻧارﻳﻪ‬

‫‪36‬‬

‫ﻧﻜات ﻋﻤدة ﻓﺼﻞ‬

‫‪76‬‬

‫ﻧﻜات ﻋﻤدة ﻓﺼﻞ‬

‫‪40‬‬

‫سﻮاﻻت ﻓﺼﻞ‬

‫‪77‬‬

‫سﻮاﻻت ﻓﺼﻞ‬

‫‪41‬‬

‫بخﺶ چﻬارم‪ :‬ﻃبﻘﻪ بﻨدى زﻣﻴﻦ‬

‫‪79‬‬

‫ﻓﺼﻞ دوم‪ :‬سﻨﮓﻫاى رسﻮبﻰ‬

‫‪42‬‬

‫ﻫستﺔ زﻣﻴﻦ‬

‫‪81‬‬

‫ﻣﻘدﻣﻪ‬ ‫بخﺶ اول ﻣﻨرالﻫا‬

‫‪1‬‬

‫ﻓﺼﻞ اول‪ :‬ﻣﻔﻬﻮم ﻣﻨرالﻫا و خﻮاص ﻓزﻳﻜﻲ آنﻫا ‪2‬‬

‫د‬

‫ﻧﻜات ﻋﻤدة ﻓﺼﻞ‬

‫‪82‬‬

‫ﻓﺼﻞ اول‪ :‬ﻣاﻫﻴت وﻋﻮاﻣﻞ ﻓﻮران‬

‫‪115‬‬

‫سﻮاﻻت ﻓﺼﻞ‬

‫‪83‬‬

‫وﻟﻜانﻫا‬

‫‪116‬‬

‫ﻓﺼﻞ دوم‪ :‬دور شدن ﻗارهﻫا‬

‫‪84‬‬

‫ﻓﺼﻞ دوم‪ :‬حﻮادث ﻃبﻴﻌﻰ‬

‫‪120‬‬

‫ﻧﻜات ﻋﻤدة ﻓﺼﻞ‬

‫‪88‬‬

‫ﻧﻜات ﻋﻤدة ﻓﺼﻞ اول ودوم‬

‫‪121‬‬

‫سﻮاﻻت ﻓﺼﻞ‬

‫‪89‬‬

‫سﻮاﻻت ﻓﺼﻞ اول ودوم‬

‫‪122‬‬

‫بخﺶ ﻫﻔتﻢ‪ :‬تارﻳخ زﻣﻴﻦ‬

‫‪123‬‬

‫ﻧﻜات ﻋﻤدة ﻓﺼﻞ‬

‫‪92‬‬

‫ﻓﺼﻞ اول‪ :‬پاﻟﻴﻨتﻮﻟﻮجﻰ‬

‫‪125‬‬

‫سﻮاﻻت ﻓﺼﻞ‬

‫‪93‬‬

‫ﻧﻜات ﻋﻤدة ﻓﺼﻞ‬

‫‪131‬‬

‫ﻓﺼﻞ چﻬارم‪ :‬پﻠﻴتﻫا چﻴست‬

‫‪94‬‬

‫سﻮاﻻت ﻓﺼﻞ‬

‫‪132‬‬

‫ﻛﻤربﻨدﻫاى ﻛﻮﻫﻰ وﮔﻮدالﻫاى بحرى‬

‫‪96‬‬

‫ﻓﺼﻞ دوم‪ :‬ستراتﻴﮕراﻓﻰ‬

‫‪133‬‬

‫ﻓاسﻴسﻫاى بحرى‬

‫‪98‬‬

‫تﻌرﻳﻒ و اﻫﻤﻴت ستراتﻴﮕراﻓﻰ‬

‫‪134‬‬

‫ﻧﻜات ﻋﻤدة ﻓﺼﻞ‬

‫‪99‬‬

‫ﻣراحﻞ تشابﻪ ﻃبﻘات از ﻧﻈر پاﻟﻴﻨتﻮﻟﻮجﻰ ‪136‬‬

‫‪100‬‬

‫تﻌﻴﻴﻦ ﻋﻤر ﻣﻄﻠﻖ‬

‫‪137‬‬

‫‪101‬‬

‫ﻧﻜات ﻋﻤدة ﻓﺼﻞ‬

‫‪138‬‬

‫ﻓﺼﻞ اول‪ :‬تﻌرﻳﻒ‪ ،‬ﻣﻴﻜاﻧﻴزم‬

‫‪101‬‬

‫سﻮاﻻت ﻓﺼﻞ‬

‫‪139‬‬

‫زﻟزﻟﻪﻫا‬

‫‪102‬‬

‫بخﺶ ﻫﺸتﻢ ابحار‬

‫‪140‬‬

‫حﻮادث ﻃبﻴﻌﻰ‬

‫‪105‬‬

‫ﻓﺼﻞ اول‪ :‬تﺼﻨﻴﻒ ابحار‬

‫‪141‬‬

‫سﻴﻼبﻫاى ﻧﻮع سﻮﻧاﻣﻰ‬

‫‪106‬‬

‫ﻧﻜات ﻋﻤدة ﻓﺼﻞ‬

‫‪143‬‬

‫ﻧﻜات ﻋﻤدة ﻓﺼﻞ‬

‫‪107‬‬

‫سﻮاﻻت ﻓﺼﻞ‬

‫‪144‬‬

‫سﻮاﻻت ﻓﺼﻞ‬

‫‪108‬‬

‫ﻓﺼﻞ دوم‪ :‬اوشﻴاﻧﻮﮔراﻓﻰ ﻓزﻳﻜﻰ‬

‫‪144‬‬

‫ﻓﺼﻞ دوم‪ :‬جﻴﻮﻟﻮجﻰ ساختﻤاﻧﻰ‬

‫‪109‬‬

‫اﻣﻮاج وجرﻳاﻧات‬

‫‪146‬‬

‫چﻴﻦ خﻮرده ﮔﻰﻫا واﻧﻮاع آنﻫا‬

‫‪109‬‬

‫ﻧﻤﻜﻴت‬

‫‪147‬‬

‫شﻜست‬

‫‪111‬‬

‫رسﻮبات بحرى‬

‫‪148‬‬

‫ﻧﻜات ﻋﻤدة ﻓﺼﻞ‬

‫‪113‬‬

‫رسﻮبات ﻋﻀﻮى‬

‫‪149‬‬

‫سﻮاﻻت ﻓﺼﻞ‬

‫‪114‬‬

‫خﻼصﺔ ﻓﺼﻞ‬

‫‪150‬‬

‫‪114‬‬

‫سﻮاﻻت ﻓﺼﻞ‬

‫‪151‬‬

‫ﻓﺼﻞ سﻮم‪ :‬ﮔسترش بستر ابحار وبحﻴرهﻫا ‪90‬‬

‫سﻮاﻻت ﻓﺼﻞ‬ ‫بخﺶ پﻨجﻢ زﻟزﻟﻪ‬

‫بخس ﺷﺸﻢ‪ :‬وﻟﻜاﻧﻮﻟﻮجﻰ‬

‫ه‬

‫ﻣقدﻣﻪ‬ ‫جﻴﻮﻟﻮجﻰ ﻋﻠﻤﻰ است ﻛﻪ از پﻴداﻳش‪ ،‬ترﻛﻴب‪ ،‬ساختﻤان‪ ،‬تﻐﻴﻴرات داخﻠﻰ و خارجﻰ‬ ‫زﻣﻴﻦ بحث ﻣﻰﻛﻨد‪ .‬ساحﻪﻳﻰ را ﻛﻪ جﻴﻮﻟﻮجﻰ ﻣطاﻟﻌﻪ ﻣﻰﻛﻨد بسﻴار وسﻴﻊ بﻮده و از اﻳﻦ‬ ‫رو اﻳجاب ﻣﻰﻧﻤاﻳد تا اﻳﻦ ﻋﻠﻢ بﻪ شﻘﻮق ﻣختﻠﻒ تﻘسﻴﻢ شﻮد‪ .‬ﻋﻠﻤاى جﻴﻮﻟﻮجﻰ ضﻤﻦ‬ ‫ﻣطاﻟﻌات و تحﻘﻴﻘاتﻰ ﻛﻪ در سالﻫاى ﻣتﻤادى اﻧجام داده اﻧد جﻴﻮﻟﻮجﻰ را بﻪ رشتﻪﻫاﻳﻰ‬ ‫چﻮن ﻣﻨراﻟﻮجﻰ‪ ،‬پتروﮔراﻓﻰ‪ ،‬جﻴﻮﻟﻮجﻰ تارﻳخﻰ‪ ،‬جﻴﻮﻟﻮجﻰ ﻣﻨطﻘﻮى‪ ،‬جﻴﻮﻣﻮرﻓﻮﻟﻮجﻰ‪،‬‬ ‫ﻛرستاﻟﻮﮔراﻓﻰ‪ ،‬جﻴﻮﻟﻮجﻰ ساختﻤاﻧﻰ‪ ،‬جﻴﻮتﻜتﻮﻧﻴﻚ‪ ،‬ﻫاﻳدروجﻴﻮﻟﻮجﻰ و ‪ ....‬تﻘسﻴﻢ‬ ‫ﻛرده اﻧد‪.‬‬ ‫ﻣطاﻟﻌﺔ شﻘﻮق ﻋﻠﻢ جﻴﻮﻟﻮجﻰ ﻣستﻠزم ﻣطاﻟﻌات ساﻳر بخشﻫاى ساﻳﻨس طبﻴﻌﻰ ﻧﻴز‬ ‫ﻣﻰباشد در تشرﻳح و تﻮضﻴح پروسﻪﻫاى جﻴﻮﻟﻮجﻴﻜﻰ ﻣساﻳﻞ ﻓزﻳﻜﻰ‪ ،‬بﻴﻮﻟﻮجﻴﻜﻰ‬ ‫و ﻛﻴﻤﻴاوى ﻧﻘش برازﻧده داشتﻪ و از ﻫﻤﻴﻦ ﻟحاظ ساﻳﻨس طبﻴﻌﻰ اساس ﻣطاﻟﻌات‬ ‫جﻴﻮﻟﻮجﻴﻜﻰ را تشﻜﻴﻞ ﻣﻰدﻫد‪ .‬جﻴﻮﻟﻮجﻰ با ﻣضاﻣﻴﻨﻰ چﻮن جﻐراﻓﻴﻪ‪ ،‬ﻣﻴتروﻟﻮجﻰ و‬ ‫استراﻧﻮﻣﻰ ﻧﻴز ارتباط داشتﻪ و در بسا ﻣﻮارد‪ ،‬ﻣساﻳﻞ ﻣشترك را جﻬت بﻪ دست آوردن‬ ‫ﻧتاﻳج ﻣطﻠﻮب دﻧبال ﻣﻰﻛﻨد‪.‬‬ ‫داﻧستﻦ و پﻰ بردن پروسﻪﻫاى جﻴﻮﻟﻮجﻴﻜﻰ‪ ،‬شﻨاختﻦ ﻣﻨرالﻫا و احجار ﻛﻮﻫﻰ‪ ،‬ﻧﻘشﻪ‬ ‫بردارى و تثبﻴت ذخاﻳر ﻣﻌدﻧﻰ براى اﻓراد ﻳﻚ جاﻣﻌﻪ ضرورى پﻨداشتﻪ ﻣﻰشﻮد؛ زﻳرا‬ ‫ﻣﻌادن اساس و بﻨﻴاد اﻗتصادى ﻛشﻮرﻫا را در بسﻴار ﻣﻮارد تشﻜﻴﻞ داده و سطح زﻧدهﮔﻰ‬ ‫ﻣردم از ﻟحاظ اﻗتصادى بﻌضاً وابستﻪ بﻪ ﻣﻮجﻮدﻳت ﻣﻌادن و ذخاﻳر طبﻴﻌﻰ ﻣﻰباشﻨد‪،‬‬ ‫ﻛشﻮرﻫاى خﻠﻴج ﻓارس و ﻛشﻮرﻫاى شاﻣﻞ در پﻴﻤان (‪ )OPEC‬بﻴشترﻳﻦ ﻧﻔﻊ اﻗتصادى‬ ‫را از ﻓروش ﻣحصﻮﻻت ﻣﻌدﻧﻰ بﻪ دست ﻣﻰآورﻧد‪ .‬اﻳاﻻت ﻣتحدة اﻣرﻳﻜا‪ ،‬روسﻴﻪ‪ ،‬اﻓرﻳﻘاى‬ ‫جﻨﻮبﻰ و ﻛشﻮرﻫاى ﻣتﻌدد دﻳﮕر از ذخاﻳر طبﻴﻌﻰ شان استﻔاده اﻋﻈﻤﻰ ﻣﻰﻛﻨﻨد‪.‬‬ ‫اﻟﻤاس تراﻧسﻮال اﻓرﻳﻘاى جﻨﻮبﻰ بﻬترﻳﻦ ﻣﻨبﻊ ﻋاﻳداتﻰ براى آن ﻛشﻮر ﻣحسﻮب‬ ‫ﻣﻰﮔردد‪.‬‬ ‫ﻛشﻮر ﻣا اﻓﻐاﻧستان از جﻤﻠﻪ ﻛشﻮرﻫاﻳﻰ است ﻛﻪ ﻣﻨابﻊ طبﻴﻌﻰ ﻓراوان در آن وجﻮد دارد‬ ‫تﻘرﻳباً تﻤاﻣﻰ اﻧﻮاع ﻓﻠزات و ﻏﻴر ﻓﻠزات بﻪ ﻣﻘدار ﻣختﻠﻒ در ﻛشﻮر‪ ،‬ﻳاﻓت ﻣﻰشﻮد‪ .‬ﻛﻤتر‬ ‫جاى ﻳا وﻻﻳت را سراغ داشتﻪ باشﻴﻢ ﻛﻪ ﻣﻨابﻊ طبﻴﻌﻰ ﻧداشتﻪ باشﻨد‪ ،‬ﻟﻌﻞ و ﻻجﻮرد‬

‫و‬

‫بدخشان‪ ،‬زﻣرد پﻨجشﻴر‪ ،‬ﻳاﻗﻮت جﮕدﻟﻚ‪ ،‬طﻼى درﻳاى پﻨج‪ ،‬پﻮﻟﻰ ﻣتﻴالﻫاى ﻓربخﻞ‬ ‫ﻏﻮربﻨد‪ ،‬ﻣس ﻋﻴﻨﻚ‪ ،‬آﻫﻦ حاجﻰ ﮔﻚ و دهﻫا ﻣﻌادن خﻮرد و بزرگ دﻳﮕر در ساحات‬ ‫ﻣربﻮط ﻛشﻮر ﻣا ﻧﻬﻔتﻪ باﻗﻴﻤاﻧده است ﻛﻪ بﻌضاً استخراج و بﻬر بردارى ﮔردﻳده؛ وﻟﻰ‬ ‫اﻛثرﻳت دست ﻧخﻮرده باﻗﻰ است‪.‬‬ ‫ﻣطاﻟﻌات ﻫﻤﻪ جاﻧبﺔ اﻳﻦ ﻣﻌادن و ساختﻤانﻫاى تﻜتﻮﻧﻴﻜﻰ ﻛشﻮر ﻣا خارج از دﻟچسپﻰ‬ ‫ﻧﻴست و ﻣﻬﻢ تر از ﻫﻤﻪ ﻛﻪ اﻗتصاد ﻛشﻮر ﻣا را تﻘﻮﻳت ﻣﻰبخشد‪ .‬با تﻘﻮﻳﻪ اﻗتصاد ﻣسﻠﻤاً‬ ‫سطح زﻧده ﮔﻰ ﻣردم تﻐﻴﻴر خﻮرده و رﻓاه ﻫﻤﮕاﻧﻰ بﻪ وجﻮد ﻣﻰآﻳد‪ .‬پس براى ﻫﻤﻪ بﻪ‬ ‫خصﻮص جﻮاﻧان ﻛشﻮر ﻣطاﻟﻌﻪ‪ ،‬داﻧستﻦ و پﻰ بردن بﻪ جﻴﻮﻟﻮجﻰ ﻛشﻮر‪ ،‬ﻣﻨابﻊ و ذخاﻳر‬ ‫طبﻴﻌﻰ ﻻزﻣﻰ پﻨداشتﻪ ﻣﻰشﻮد‪ .‬بﻨابرآن در اﻳﻦ ﻣضﻤﻮن ﻛﻪ تحت ﻋﻨﻮان جﻴﻮﻟﻮجﻰ‬ ‫براى شاﮔردان صﻨﻒ دﻫﻢ تدرﻳس خﻮاﻫﻨد شد‪ ،‬ﻣساﻳﻞ ﻣختﻠﻒ جﻴﻮﻟﻮجﻴﻜﻰ ﻫﻤﻪ جاﻧبﻪ‬ ‫تشرﻳح و تﻮضﻴح ﮔردﻳده و در ﻓصﻞﻫاى ﻣختﻠﻒ‪ ،‬ﻓﻌاﻟﻴتﻫاى ﻣتﻌددى جﻬت ازدﻳاد‬ ‫ﻣﻌﻠﻮﻣات شاﮔردان در ﻧﻈر ﮔرﻓتﻪ شده است‪ .‬ﻫر بخش بﻴاﻧﮕر ﻳﻚ پروسﻪ ﻣﻐﻠﻖ و پﻴچﻴده‬ ‫جﻴﻮﻟﻮجﻴﻜﻰ بﻮده ﻛﻪ ﻓصﻞﻫاى ﻣربﻮط بﻪ بخش ﻣﻰتﻮاﻧد جزئﻴات ﻣربﻮط بﻪ بخش را بﻪ‬ ‫تﻔصﻴﻞ واضح سازد‪.‬‬

‫ز‬

‫بخش اول‬ ‫ﻣﻨرالﻫا‬ ‫‌‬

‫اشﻜال ﻧﻤﻮﻧﻪﻫاى ﻣﻨرال تﻮرﻣاﻟﻴﻦ‬ ‫ﻗسﻤتﻫاى ﻗطﻊ شده و صﻴﻘﻞ شده ﻣﻨرال تﻮرﻣاﻟﻴﻦ‪.‬‬ ‫ﻣﻨرال‌ﻫا‪ ،‬جﻮاﻫرات زﻳبا و ﻗﻴﻤتﻰ ﻣﻰ‌باشﻨد‪.‬‬

‫‪1‬‬

‫ﻓصﻞ اول‬ ‫ﻣﻔﻬﻮم ﻣﻨرال و خﻮاص ﻓزﻳﻜﻰ آن‬ ‫ﻫﻨگاﻣﻰکﻪ در درهﻫاى زﻳباى کشﻮر خﻮد قدم ﻣﻰ‌زﻧﻴد و ﻳا از جادهﻫاى ﻣسﻴر کﻮﻫستاﻧﻰ‬ ‫عبﻮر ﻣﻰکﻨﻴد طبﻴعت اطراف شاﻣل سﻨگﻫا‪ ،‬صخرهﻫا و طبقات ﻣختلف تﻮجﻪ شﻤا را بﻪ خﻮد‬ ‫جلب ﻣﻰ‌کﻨد گاﻫﻰ ﻫم سﻮاﻻتﻰ ﻣتعدد در ذﻫﻦ تان پﻴدا ﻣﻰ‌شﻮد کﻪ اﻳﻦ سﻨگﻫا چگﻮﻧﻪ بﻪ‬ ‫وجﻮد آﻣده‌اﻧد؟ از چﻪ ترکﻴب گردﻳده‌اﻧد؟ چگﻮﻧﻪ باﻻى ﻫم قرار گرفتﻪ اﻧد؟‬ ‫زﻣاﻧﻰ کﻪ بﻪ دکانﻫاى زﻳﻮرات و جﻮاﻫرفروشﻰ سر ﻣﻰزﻧﻴد از خﻮد ﻣﻰ‌پرسﻴد کﻪ اﻳﻦ جﻮاﻫرات‬ ‫با اﻳﻦ زﻳباﻳﻰ چگﻮﻧﻪ تشکل ﻳافتﻪ اﻧد؟ آﻳا در سر زﻣﻴﻦ ﻣا اﻳﻦ جﻮاﻫرات ﻳافت ﻣﻰ‌شﻮد؟ آﻳا‬ ‫اﻳﻦ‌ﻫا ﻫﻤﻪ طبﻴعﻰ اﻧد؟ و ﻫﻤﻴﻦ گﻮﻧﻪ ده‌ﻫا سﻮال دﻳگر‪ .‬با ﻣطالعﺔ اﻳﻦ فصل شﻤا جﻮابﻫاى‬ ‫سﻮاﻻت تان را در ﻳافت خﻮاﻫﻴد کرد و خﻮاﻫﻴد داﻧست کﻪ ﻣﻨرال چﻴست؟ ﻣﻨرال با سﻨگ چﻪ‬ ‫تفاوتﻫاﻳﻰ دارد؟ خﻮاص فزﻳکﻰ ﻣﻨرالﻫا از قبﻴل‪ :‬رﻧگ‪ ،‬جﻼ‪ ،‬سختﻰ‪ ،‬شفافﻴت‪ ،‬تﻮرق و شکل‬ ‫ظاﻫرى آن‌ﻫا چگﻮﻧﻪ تعﻴﻴﻦ ﻣﻰ‌شﻮﻧد؟‬ ‫و ﻣﻨرال‌ﻫا را با استفاده از خﻮاص فزﻳکﻰ‪ ،‬چگﻮﻧﻪ تشخﻴص کرده ﻣﻰ‌تﻮاﻧﻴد؟‬

‫‪2‬‬

‫ﻣﻨرال چﻴست؟‬ ‫بﻪ تصاوﻳر صفحﺔ بعدى دقت کﻨﻴد و ســﻮاﻻت زﻳر را جﻮاب بگﻮﻳﻴد تصاوﻳر شــاﻣل ﻣﻨرالﻫا و‬ ‫غﻴر ﻣﻨرالﻫا ﻣﻰ‌باشﻨد‪.‬‬ ‫‪ -1‬حالت فزﻳکﻰ ﻣﻨرال‌ﻫا چگﻮﻧﻪ است؟ جاﻣد‪ ،‬ﻣاﻳع و ﻳا گاز؟‬ ‫‪ -2‬آﻳا ﻧفت از جﻤلﻪ ﻣﻨرالﻫا شﻤرده ﻣﻰ‌شﻮد؟ چرا؟‬ ‫‪ -3‬آﻳا ﻣﻨرال‌ﻫا طبﻴعﻰ ﻣﻰ‌باشﻨد و ﻳا ﻣصﻨﻮعﻰ؟‬ ‫‪ -4‬سکﻪﻫاﻳﻰ کﻪ شﻤا با خﻮد دارﻳد ﻧﻴز ﻣﻨرال اﻧد و ﻳا خﻴر؟ چرا؟‬ ‫‪ -5‬آﻳا ﻣﻨرال‌ﻫا از ﻣﻮاد عضﻮى ترکﻴب گردﻳده اﻧد و ﻳا از غﻴر عضﻮى؟‬ ‫‪ -6‬آﻳا ﻣﻨرال از ﻳک ﻣاده خالص ساختﻪ شده (عﻨصر و ﻳا ﻣرکب) و ﻳا ﻣخلﻮطﻰ از ﻣﻮاد ﻣختلف است؟‬ ‫‪ -7‬آﻳا ﻣﻨرال شکل ﻣﻨظم کرستالﻰ دارد؟‬ ‫در ﻣﻮرد ســﻮاﻻت فﻮق فکر کﻨﻴــد‪ ،‬در صﻮرت ضرورت از ﻣعلم خﻮد کﻤک بگﻴرﻳد‪ .‬کﻮشــش‬ ‫کﻨﻴد کﻪ ﻣﻨرال را تعرﻳف کﻨﻴد بعد از آن ﻧﻮشتﺔ خﻮد را با ﻣطالب زﻳر کﻪ در بارة ﻣﻨرال است‬ ‫ﻣقاﻳسﻪ کﻨﻴد‪.‬‬ ‫ﻫر ﻣﻨرال باﻳد (‪ )5‬خاصﻴت ذﻳل را دارا باشد‪:‬‬ ‫باﻳد جاﻣد باشد؛ پس آب بﻪ شﻤﻮل ﻳخ از جﻤلﻪ ﻣﻨرال‌ﻫا ﻧﻤﻰ‌باشد‪.‬‬ ‫باﻳد طبﻴعﻰ باشد؛ پس ساختﻪ دست اﻧسان ﻣﻨرال ﻧﻴست‪ .‬الﻤاس ﻣصﻨﻮعﻰ و سکﻪﻫاى فلزى‬ ‫ﻣسﻰ ﻫم ﻣﻨرال ﻧﻴستﻨد‪.‬‬ ‫باﻳد غﻴر عضﻮى باشد؛ پس ذغال سﻨگ و ﻧفت از جﻤلﺔ ﻣﻨرال‌ﻫا شﻤرده ﻧﻤﻰ‌شﻮﻧد‪.‬‬ ‫باﻳد ﻣاده خالص کﻴﻤﻴاوى باشــد؛ پس ﻣخلﻮطﻰ بﻴشــتر از ﻳک ﻣاده خالص ﻧﻤﻰتﻮاﻧد ﻣﻨرال‬ ‫باشد‪ .‬ﻣادة خالص ﻣﻰ‌تﻮاﻧد عﻨاصر ﻣاﻧﻨد‪ :‬طﻼ‪ ،‬سلفر و الﻤاس باشﻨد ﻫر چﻨد ﻣﻨرال‌ﻫا ﻣرکبات‬ ‫کﻴﻤاوى اﻧد؛ ﻣاﻧﻨد‪ :‬کﻮارتز کﻪ از دو عﻨصر ســلﻴکان و اکســﻴجﻦ و ﻳا کلسﻴت کﻪ از سﻪ عﻨصر‬ ‫کلسﻴم‪ ،‬کاربﻦ و اکسﻴجﻦ ترکﻴب گردﻳده اﻧد‪.‬‬ ‫بﻪ درسﻫاى گذشتﺔ ﻣضﻤﻮن کﻴﻤﻴا ﻣراجعﻪ ﻣﻰ‌کﻨﻴم و تعرﻳفﻫاى عﻨصر‪ ،‬ﻣرکب و ﻣخلﻮط را‬ ‫بﻪ ﻳاد ﻣﻰ‌آورﻳم‪ .‬آﻳا گفتﻪ ﻣﻰ‌تﻮاﻧﻴد کﻪ چرا طﻼ ﻣﻨرال است و سﻮدﻳم ﻧﻴست؟‬ ‫کرســتالﻰ باشد‪ ،‬اتﻮمﻫا و اﻳﻮنﻫاى تشکﻴل دﻫﻨده ﻣﻨرال باﻳد بﻪ شکل ﻣﻨظم جاگزﻳﻦ شده‬ ‫باشﻨد؛ بﻪ طﻮر ﻣثال‪ :‬ﻫالﻴت ﻫﻤﻴشﻪ شکل ﻣکعبﻰ دارد‪.‬‬ ‫‪3‬‬

‫بالﻮن پرو از ﻫﻮا‬

‫کرستالﻳخ‬

‫طﻼ‬

‫آب‬

‫شﻴشﻪوپﻼستﻴک‬

‫کﻮارتز‬

‫پاﻳراﻳت‬

‫اشکال ‪ 1-1‬طرف چپ ﻣﻨرال‌ﻫا و طرف راست غﻴر ﻣﻨرال‌ﻫا را ﻧشان ﻣﻰ‌دﻫﻨد‬

‫‪4‬‬

‫‪C1‬‬

‫‪Na‬‬

‫‪ -A‬آﻳﻮنﻫاى سﻮدﻳم و کلﻮرﻳﻦ‬

‫کرستال طبﻴعﻰﻫالﻴت‬ ‫شکل ‪ 1-2‬کرستالﻫاى ﻣکعبﻰ طبﻴعﻰ ﻣﻨرالﻫالﻴت‬ ‫ﻳادداشت‪ :‬چگﻮﻧﻪ آﻳﻮنﻫاى سﻮدﻳم (‪ )Na‬و کلﻮرﻳﻦ ) ‪ (C l‬ﻳکجا گردﻳده )‪ (B‬و شکل ﻣکعبﻰ‬ ‫)‪ (C‬اﻳﻦ ﻣﻨرال را ساختﻪ اﻧد‪.‬‬ ‫خﻮاص ﻓزﻳﻜﻰ ﻣﻨرالﻫا‬ ‫ﻫر ﻣﻨرال را ﻣﻰ‌تﻮاﻧﻴم بﻪ سﻬﻮلت تشخﻴص ﻧﻤاﻳﻴم در صﻮرتﻰ کﻪ خﻮاص فزﻳکﻰ آن را بداﻧﻴم‪.‬‬ ‫اﻳﻦ خﻮاص بسﻴار ساده بﻮده کﻪ بﻪ آساﻧﻰ و سﻬﻮلت در تشﻴخص ﻣﻨرالﻫاى ﻣعﻤﻮلﻰ ﻣا را‬ ‫کﻤک ﻣﻰ‌کﻨد‪.‬‬

‫شکل (‪ )1-3 b‬ﻧﻤﻮﻧﻪ ﻣﻨرال گالﻴﻨﻴت‬ ‫‪5‬‬

‫شکل (‪ )1-3 a‬ﻧﻤﻮﻧﻪ ﻣﻨرال ﻣلخﻴت‬

‫شکل (‪ )1-3‬ﻧﻤﻮﻧﻪﻫاﻳﻰ از ﻣﻨرالﻫاﻳﻰ کﻪ داراى رﻧگﻫاى واحد ﻣﻰ‌باشﻨد ‪ ،A‬ﻣلخﻴت با رﻧگ‬ ‫سبز ‪ ،B‬گالﻴﻨﻴت رﻧگ خاکﻰ سربﻰ کﻪ سلفﻴد سرب ﻣﻰ‌باشد ﻫر چﻨد ﻣﻨرالﻫاى زﻳادى‬ ‫وجﻮددارﻧد کﻪ داراى رﻧگﻫاى ﻳک سان ﻣﻰ‌باشﻨد‬ ‫(شکل ‪ )1-4‬کلسﻴت‪ ،‬کﻮارتز و ﻫالﻴت داراى رﻧگ سفﻴد و ﻳا شفاف اﻧد‪ .‬در اﻳﻦ حالت رﻧگ‬ ‫ﻧﻤﻰتﻮاﻧد تعﻴﻴﻦ کﻨﻨده و ﻣشخص کﻨﻨده ﻣﻨرال شﻮد‪ ،‬باﻳد از ساﻳر خﻮاص در تعﻴﻴﻦ و تفکﻴک‬ ‫ﻣﻨرال‌ﻫا استفاده کرد‪.‬‬

‫شﻜﻞ (‪ )1-4 a‬ﻧﻤﻮﻧﻪ ﻣﻨرال ﮔاﻟﻴﻨﻴت‬

‫شکل (‪ )1-4‬دو ﻧﻤﻮﻧﺔ ﻣﻨرالﻫاى سفﻴد‪ ،‬کلسﻴت طرف راست و ﻫالﻴت طرف چپ‪.‬‬ ‫از رﻧگ ﻧﻤﻰتﻮاﻧﻴم براى تفکﻴک اﻳﻦ دو ﻣﻨرال استفاده ﻧﻤاﻳﻴم‪ .‬در اﻳﻦ صﻮرت شکل کرستالﻰ آنﻫا‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫ﻣﻰشﻮﻧد‪.‬‬ ‫ﻣﻰباشﻨد کلسﻴت بﻪ شکل روﻣبﻴک و ﻫالﻴت بﻪ شکل ﻣکعب کرستال‬ ‫داراى اﻫﻤﻴت‬ ‫ﻣشکل تر از ﻫﻤﻪ حالتﻰ است کﻪ ﻣﻨرال رﻧگﻫاى گﻮﻧاگﻮن داشتﻪ باشد؛ بﻪ طﻮر ﻣثال‪ :‬ﻣﻨرال کﻮارتز‬ ‫در طبﻴعت با چﻨدﻳﻦ رﻧگ ﻳافت ﻣﻰ‌شﻮد‪ :‬شفاف طبﻴعﻰ‪ ،‬سفﻴد شﻴرى‪ ،‬سرخ‪ ،‬بﻨفش و دودى‬ ‫(شکل ‪ )1-5‬اﻳﻦ رﻧگﻫا ﻧاشﻰ از ﻣخلﻮطات ساﻳر ﻣﻨرال‌ﻫا است کﻪ بﻪ کﻮارتز رﻧگ جدﻳد داده اﻧد‪.‬‬

‫‪6‬‬

‫‪A‬‬

‫‪B‬‬

‫‪C‬‬

‫‪D‬‬

‫(شکل ‪ )1-5‬چﻬار ﻧﻮع رﻧگ براى ﻳک ﻣﻨرال کﻮارتز‪:‬‬ ‫‪ )A‬سفﻴد‬

‫‪7‬‬

‫‪ )B‬گﻼبﻰ‬

‫‪ )C‬سفﻴد شﻴرى‬

‫‪ )D‬سﻴاه دودى‬

‫اثر خط‬ ‫اثر خط‪ ،‬رﻧگ پﻮدر ﻣﻨرال است‪ .‬راه آساﻧﻰ کﻪ بتﻮاﻧﻴم اثر خط ﻣﻨرال را تشخﻴص بدﻫﻴم‪ ،‬کش‬ ‫کردن ﻳک پارچﻪ ﻣﻨرال باﻻى ﻳک تختﻪ کاشﻰ سفﻴد است‪.‬‬ ‫از اثر خط براى تشخﻴص ﻣﻨرالﻫا کم تر استفاده ﻣﻰ‌کﻨﻨد؛ بﻪ طﻮر ﻣثال‪ :‬طﻼ و پاﻳراﻳت ﻫر دو‬ ‫داراى رﻧگ طﻼﻳﻰ اﻧد؛ اﻣا اثر خط آنﻫا از ﻫم فرق دارﻧد‪.‬‬

‫شکل (‪ )1-6‬اثر خط باﻻى تختﻪ کاشﻰ‬

‫سختﻰ‬ ‫با ﻧاخﻦ اﻧگشت خﻮد‪ ،‬ﻳک پارچﻪ تباشﻴر سفﻴد را بخراشﻴد و ببﻴﻨﻴد کﻪ کدام ﻳکﻰ از اﻳﻦﻫا‪:‬‬ ‫تباشﻴر و ﻳا ﻧاخﻦ سخت تر از ﻳک دﻳگر اﻧد و چرا؟ سختﻰ عبارت از قابلﻴت ﻣﻨرال در ﻣقابل‬ ‫خراشﻴدن ﻣﻨرال دﻳگر است‪ .‬در اﻳﻦ حالت ﻣﻨرال سخت‪ ،‬بﻪ عﻤق سطح ﻣﻨرال ﻧرم فرو ‌ﻣﻰرود‪.‬‬ ‫سختﻰ ﻳکﻰ از ﻣؤثر‌ترﻳﻦ ﻣشخصﺔ تعﻴﻴﻦ کﻨﻨدة تفکﻴک اﻧﻮاع ﻣﻨرال‌ﻫا شﻤرده‌‌ﻣﻰشﻮد‪.‬‬ ‫در صﻮرتﻰ کﻪ جﻴﻮلﻮجست جدول ﻣاووس را با خﻮد داشتﻪ باشد؛ ﻣﻰ‌تﻮاﻧد سختﻰ ﻫر ﻣﻨرال‬ ‫را تعﻴﻴﻦ کﻨد (جدول ‪)1-1‬‬ ‫در جدول ﻣاووس ده ﻣﻨرال ﻣعﻤﻮلﻰ تعبﻴﻪ شده است‪ .‬تالک از جﻤلﻪ ﻧرم‌ترﻳﻦ با سختﻰ (‪)1‬‬ ‫و الﻤاس سخت ترﻳﻦ با سختﻰ (‪ )10‬در اﻳﻦ جدول جا دارﻧد‪ .‬کﻮارتز با سختﻰ (‪ )7‬ﻣﻰ‌تﻮاﻧد‬ ‫تﻤاﻣﻰ ﻣﻨرالﻫاى را کﻪ سختﻰ شان از (‪ )1-6‬است خط کﻨد و اﻣا ﻧﻤﻰتﻮاﻧد ﻣﻨرال‌ﻫاى(‬ ‫‪ )10-8‬را تخرﻳش کﻨد‪.‬‬

‫‪8‬‬

‫جدول (‪ )1-1‬ﻣاووس تﻌﻴﻴﻦ ﻛﻨﻨده سختﻰ‬ ‫سختﻰ بر اساس جدول ﻣاووس‬

‫سختﻰ ﻣﻌﻴارى‬

‫سختﻰ‬

‫ﻣﻨرال‬

‫سختﻰ‬

‫ﻣﻮاد‬

‫‪1‬‬

‫تالک‬ ‫گچ‬

‫‪2.5‬‬

‫ﻧاخﻦ اﻧگشت‬

‫‪2‬‬

‫‪3.5‬‬

‫سکﺔ ﻣسﻰ‬

‫‪3‬‬

‫کلسﻴت‬

‫‪4.5‬‬

‫ﻧاخﻦ آﻫﻨﻰ‬

‫‪4‬‬

‫فلﻮرﻳت‬

‫‪5.5‬‬

‫پارچﺔ شﻴشﻪ‬

‫‪5‬‬

‫اپاتﻴت‬

‫‪6‬‬

‫ارتﻮکﻼز‬

‫‪6.5‬‬

‫چاقﻮى فﻮﻻدى‬

‫‪7‬‬

‫کﻮارتز‬

‫‪8‬‬

‫تﻮپاز‬

‫‪9‬‬

‫کروﻧد‬

‫‪10‬‬

‫الﻤاس‬

‫در صﻮرتﻰ کﻪ شﻤا ﻧﻤﻮﻧﻪ‌ﻳﻰ از ﻣﻨرال را داشتﻪ باشﻴد و سختﻰ آن را ﻧﻤﻰ‌داﻧﻴد کﻮشش کﻨﻴد‬ ‫کﻪ با استفاده از جدول ﻣاووس سختﻰ آن را تعﻴﻴﻦ کﻨﻴد‪ .‬باﻻخره تعﻴﻴﻦ کردﻳدکﻪ ﻧﻤﻮﻧﻪ‬ ‫ﻣذکﻮر ارتﻮکﻼز را تخرﻳش کرده ﻣﻰ‌تﻮاﻧد؛ اﻣا خﻮد ﻧﻤﻮﻧﻪ با کﻮارتز‪ ،‬خط ﻳا تخرﻳش ﻣﻰ‌شﻮد؛‬ ‫پس سختﻰ ﻧﻤﻮﻧﻪ بﻴﻦ (‪ )7-6‬ﻳعﻨﻰ ‪ 6.5‬است‪.‬‬ ‫سﻮال‪ :‬شﻤا سﻪ ﻣﻨرال کلسﻴت‪ ،‬گچ و کﻮارتز با رﻧگﻫاى سفﻴد دارﻳد؛ چطﻮر بدون استفاده از‬ ‫جدول ﻣاووس سختﻰ آنﻫا را تعﻴﻴﻦ کرده ﻣﻰ‌تﻮاﻧﻴد؟‬ ‫سﻮال‪ :‬فکر کﻨﻴد کﻪ در ساحﻪ قدم ﻣﻰ‌زﻧﻴد ﻧﻤﻮﻧﻪ‌ﻳﻰ را پﻴدا کردﻳد در ذﻫﻦ تان ﻣﻰ‌گردد‬ ‫کﻪ شاﻳد گچ باشد‪ ،‬کدام طرﻳقﺔ آسان براى تشخﻴص آن وجﻮد دارد؟ (البتﻪ کﻪ شﻤا جدول‬ ‫ﻣاووس را با خﻮد برده‌اﻳد)‪.‬‬

‫‪9‬‬

‫شﻜﻞ ظاﻫرى‬ ‫شکل ظاﻫرى از خﻮاص بسﻴار عﻤده ﻣﻨرالﻫا بﻮده؛ کﻪ در تعﻴﻴﻦ و تفکﻴک ﻣﻨرالﻫا زﻳاد‬ ‫استفاده ﻣﻰ‌شﻮد‪ .‬شکل ظاﻫرى بﻪ شکل کرستال ﻣﻨرال و ﻳا شکل طبﻴعﻰ ﻣﻨرال در طبﻴعت‬ ‫ارتباط ﻣﻰ‌گﻴرد‪ .‬شکل ظاﻫرى براى ﻣﻨرال ﻣشابﻪ ثابت بﻮده؛ زﻳرا بستﻪ گﻰ بﻪ شراﻳط تشکﻴل‬ ‫آنﻫا دارد‪.‬‬ ‫‌‬

‫‌‬

‫شکل ‪1-7‬‬

‫شکل (‪ )1-7‬شکل ﻣکعبﻰ ﻳا شکل کرستالﻰﻫالﻴت (‪ )C‬و شکل روﻣبﻴک کلسﻴت (‪)D‬‬

‫ﻳادداشت‪ :‬چگﻮﻧﻪگﻰ تشکﻴل شدن ﻣﻨرالﻫاى ﻫالﻴت و کلسﻴت را از ﻳکجا شدن اتمﻫا و ﻳا‬ ‫اﻳﻮنﻫاى آنﻫا در شبکﻪ کرستالﻰ کﻪ در اشکال ‪ A‬و ‪ B‬ﻧشان داده شده است؛ دﻳده ﻣﻰ‌تﻮاﻧﻴد‪.‬‬ ‫شکل (‪ )1-8‬کﻪ شکل ﻣکعبﻰﻫالﻴت را ﻧشان ﻣﻰدﻫد‪ ،‬تﻤاﻣﻰکرستالﻫاى آن ﻣکعبﻰ بﻮده و‬ ‫در حقﻴقت ﻣکعب‌ﻫا با رﻧگ سفﻴد بﻮده؛ اﻣا از طرف چپ عکس بﻪ طرف ﻣرکز ﻧسﻮارى رﻧگ‬ ‫ﻣعلﻮم ﻣﻰ‌شﻮﻧد‪.‬‬

‫‪10‬‬

‫شکل (‪ )1-8‬شکل ﻣکعبﻰﻫالﻴت است کﻪ از قسﻤت چپ بﻪ ﻣرکز رﻧگ سفﻴد آن بﻪ ﻧسﻮارى‬ ‫ﻧﻤا تبدﻳل ﻣﻰ‌شﻮد‪.‬‬ ‫بسﻴارى از ﻣﻨرالﻫا اشکال ﻣشابﻪ دارﻧد شکل (‪ )1-9‬ﻧشان ﻣﻰ‌دﻫد کﻪ سﻪ ﻣﻨرال داراى شکل‬ ‫کرستالﻰ ﻣکعبﻰ ﻣشابﻪ ﻣﻰ‌باشﻨد‪.‬‬ ‫در اﻳﻦ حالت شﻤا ﻣﻰ‌تﻮاﻧﻴد براى تعﻴﻴﻦ و تفکﻴک ﻣﻨرال‌ﻫا از ساﻳر خﻮاص فزﻳکﻰ ﻣﻨرال‌ﻫا‬ ‫استفاده ﻧﻤاﻳﻴد‪.‬‬

‫‪11‬‬

‫شکل (‪ )1-9‬سﻪ ﻣﻨرال‪ A‬فلﻮرﻳت‪ B ،‬پاﻳراﻳت و‪ C‬گالﻴﻨﻴت را کﻪ شکل ﻣکعبﻰ دارﻧد‪ ،‬ﻧشان ﻣﻰدﻫد‪.‬‬

‫سﻮال‪ :‬بﻪ شکل (‪ )1-5‬ﻣراجعﻪ کﻨﻴدکﻪ کﻮارتز را ﻧشان ﻣﻰ‌دﻫد؛ آﻳا ﻣﻰ‌تﻮاﻧﻴد کﻮارتز را ﻧظر بﻪ شکل‬ ‫‪-‬چﻮن رﻧگﻫاى ﻣختلف دارد‪ -‬تعﻴﻴﻦ ﻧﻤاﻳﻴد‪.‬‬

‫ﻋﻜس اﻟﻌﻤﻞ با ‪ HCl‬رﻗﻴﻖ‬ ‫بسﻴارى از ﻣﻨرال‌ﻫا با تﻴزاب رقﻴق ‪ HCl‬عکس العﻤل ﻧشان ﻧﻤﻰ‌دﻫﻨد اﻣا ﻫر‌گاه شﻤا ﻳک قطره‬ ‫از تﻴزاب رقﻴق ﻧﻤک را باﻻى ﻳکﻰ از ﻣﻨرالﻫاى گروپ کاربﻨات برﻳزﻳد جﻮش کردن آنﻫا‬ ‫را ﻣشاﻫده ﻣﻰ‌کﻨﻴد ﻣثالﻫاي بارز ﻣﻨرالﻫاى کاربﻨات عبارت از کلسﻴت ‪ ، CaCO3‬دولﻮﻣﻴت‬ ‫‪ (CaMg (CO3 ) 2‬و غﻴره ﻣﻰ‌باشﻨد‪ .‬ﻣعﻤﻮﻻً جﻴﻮلﻮجستﻫا با خﻮد ﻳک بﻮتل کﻮچک ﻣﻤلﻮ از‬ ‫‪ HCl‬را در بﻴک جﻴﻮلﻮجﻴکﻰ خﻮد در ساحﻪ ﻣﻰ‌داشتﻪ باشﻨد‪.‬‬ ‫ساﻳر خﺼﻮﺻﻴات‪ :‬ﻳک ﻣﻨرال ﻣﻰ‌تﻮاﻧد با تفاوت از ﻣﻨرال دﻳگر ﻳک خاصﻴت جداگاﻧﻪ داشتﻪ‬ ‫باشد؛ بﻪ طﻮر ﻣثال‪:‬ﻫالﻴت‪ NaCl‬با ذاﻳقﺔ شﻮر خﻮد تشخﻴص شده ﻣﻰ‌تﻮاﻧد؛ در حالﻰ کﻪ ﻣا‬ ‫چشﻴدن اﻳﻦ ﻣﻨرال را در ساحﻪ پﻴشﻨﻬاد ﻧﻤﻰ‌کﻨﻴم ﻫم‌چﻨان ﻣگﻨﻴتﻴت ) ‪ ( Fe3O4‬با داشتﻦ‬ ‫خاصﻴت ﻣقﻨاطﻴسﻰ ﻧسبت بﻪ ساﻳر ﻣﻨرال‌ﻫا ﻣتﻤاﻳز ﻣﻰ‌باشد‪.‬‬ ‫‪12‬‬

‫ﻧﻜات ﻋﻤدة ﻓصﻞ‬ ‫ﻣﻨرالﻫا ﻣﻮاد جاﻣد غﻴر عضﻮى اﻧد کﻪ بﻪ شکل طبﻴعﻰ تشکﻴل ﻣﻰ‌گردد و داراى ترکﻴب‬ ‫خالص کﻴﻤﻴاوى و شبکﻪ ﻣﻨظم کرستالﻰ داخلﻰ ﻣﻰباشﻨد‪.‬‬ ‫ﻣخلﻮطات ﻣﻨرال‪ ،‬ﻣﻨرال شﻤرده ﻧﻤﻰشﻮﻧد‪.‬‬ ‫ﻣﻨرال ﻣﻰتﻮاﻧد از ﻳک عﻨصر ﻣاﻧﻨد طﻼ تشکﻴل گردﻳده باشد؛ اﻣا اکثرا ً ﻣﻨرالﻫا بﻪ شکل‬ ‫ﻣرکبات ﻣﻰباشﻨد؛ ﻣاﻧﻨد‪ :‬کلسﻴت‪.‬‬ ‫ﻣﻨرالﻫا را ﻣﻰتﻮان با خﻮاص فزﻳکﻰ آنﻫا از ﻫم دﻳگر ﻣتﻤاﻳز ساخت‪.‬‬ ‫خﻮاص فزﻳکﻰ ﻣﻨرالﻫا شاﻣل رﻧگ‪ ،‬اثر خط‪ ،‬سختﻰ و شکل ظاﻫرى ﻣﻰباشﻨد‪.‬‬ ‫رﻧگ ﻧﻤﻰتﻮاﻧد خاصﻴت ﻣؤثر و برازﻧده باشد بﻪ استثﻨاى بعضﻰ ﻣﻮارد؛ بﻪ طﻮر ﻣثال ﻣلخﻴت‪.‬‬ ‫سختﻰ عبارت از قابلﻴت ﻣقاوﻣت ﻣﻨرال در ﻣقابل خراشﻴده شدن تﻮسط ﻣﻨرال دﻳگر ﻣﻰباشد‬ ‫شکل ظاﻫرى ﻣﻨرال عبارت از شکلﻰ است کﻪ ﻣﻨرال بﻪ طﻮر طبﻴعﻰ آن را اختﻴار کرده باشد‪.‬‬ ‫شکل ظاﻫرى براى ﻣﻨرالﻫاى ﻣشابﻪ ثابت ﻣﻰباشد‪.‬‬ ‫شکل ظاﻫرى ﻳک وسﻴلﻪ خﻮبﻰ براى تعﻴﻴﻦ ﻣﻨرال شﻤرده ﻣﻰشﻮد‪.‬‬

‫‪13‬‬

‫سﻮاﻻت ﻓصﻞ‬ ‫‪ -1‬سختﻰ‪ ،‬اثر خط و شکل ظاﻫرى ﻣﻨرال را تعرﻳف کﻨﻴد؟‬ ‫‪ -2‬چرا از ﻣشخصﺔ رﻧگ در تعﻴﻴﻦ ﻣﻨرالﻫا کار گرفتﻪ ﻧﻤﻰشﻮد؟‬ ‫‪ -3‬چرا شکل ظاﻫرى ﻳک ﻣشخصﺔ ثابت براى ﻣﻨرال شﻨاختﻪ ﻣﻰشﻮد؟‬ ‫‪ -4‬ﻫﻨگاﻣﻰکﻪ در ﻳک درة کﻮﻫستاﻧﻰ راه ﻣﻰروﻳد ﻳک ﻣﻨرال شفاف را درﻳافت ﻣﻰکﻨﻴد فکر‬ ‫ﻣﻰکﻨﻴد کﻪ الﻤاس باشد‪ ،‬چگﻮﻧﻪ صحﻴح بﻮدن و ﻳا غلط بﻮدن فکر خﻮدرا ثابت ﻣﻰسازﻳد؟‬ ‫‪ -5‬طﻼ و پاﻳراﻳت ﻫر دو داراى رﻧگ طﻼﻳﻰ اﻧد چگﻮﻧﻪ آنﻫا را از ﻫم تفکﻴک ﻣﻰکﻨﻴد؟‬ ‫‪ -6‬چرا ﻣﻨرالﻫاﻳﻰ کﻪ از تختﻪ کاشﻰ سخت تر اﻧد باﻻى تختﻪ اثر خط ﻧﻤﻰگذارﻧد؟‬ ‫‪ -7‬چگﻮﻧﻪ ﻣﻨرالﻫاى گروپ کاربﻨات را از غﻴر کاربﻨاتﻫا تفکﻴک ﻣﻰکﻨﻴد؟‬ ‫‪ -8‬کدام ﻳک از اﻳﻦﻫا ﻣﻨرال ﻧﻴستﻨد؟‬ ‫الف‪ -‬گالﻴﻨﻴت ب‪ -‬زغال سﻨگ‬ ‫د‪ -‬گچ‬ ‫ج‪ -‬کﻮارتز‬ ‫‪ -9‬سختﻰ اپاتﻴت چﻨد است؟‬ ‫ب‪4 -‬‬ ‫الف‪3 -‬‬ ‫د‪6 -‬‬ ‫ج‪5 -‬‬ ‫‪ -10‬کدام ﻳک از ﻣﻨرالﻫاى ذﻳل شکل ﻣکعبﻰ ﻧدارﻧد‪:‬‬ ‫ب‪-‬ﻫالﻴت‬ ‫الف‪ -‬کﻮارتز‬ ‫د‪ -‬فلﻮرﻳت‬ ‫ج‪ -‬پاﻳراﻳت‬ ‫‪ -11‬ﻣﻨرال ﻣلخﻴت با کدام ﻳک از خاصﻴتﻫاى ذﻳل تشخﻴص شده ﻣﻰتﻮاﻧد‪.‬‬ ‫ب‪ -‬اثر خط‬ ‫الف‪ -‬سختﻰ‬ ‫د‪ -‬شکل ظاﻫرى‬ ‫ج‪ -‬رﻧگ‬

‫‪14‬‬

‫ﻓصﻞ دوم‬

‫تصﻨﻴﻒ ﻣﻨرالﻫا‬ ‫ﻣﻌﻠﻮﻣات ﻋﻤﻮﻣﻰ‪ :‬در طبﻴعت بﻴشتر از ‪ 4000‬ﻣﻨرال کشف گردﻳده است اﻳﻦ عدد‬ ‫ﻧسبت کشف ﻣﻨرالﻫاى جدﻳد ﻫﻤﻪ سالﻪ افزاﻳش ﻣﻰﻳابد البتﻪ شﻤا ﻧﻤﻰتﻮاﻧﻴد ﻫر ﻳکﻰ‬ ‫از آنﻫا را ﻣطالعﻪ و ﻣشخصات شان را فرا بگﻴرﻳد‪ .‬اگر فکر ﻣﻰکﻨﻴد در باره تﻤاﻣﻰآن‬ ‫چﻴزﻫاﻳﻰ کﻪ در زﻣﻴﻦ وجﻮد دارد بداﻧﻴد‪ ،‬ﻧاﻣﻤکﻦ است‪ .‬در عﻮض چﻴزى را فرا بگﻴرﻳد تا‬ ‫در ﻣﻮرد گروپ از اشﻴا و ﻣﻮاد ﻣعلﻮﻣات خﻮب حاصل کﻨﻴد‪ .‬صﻨف ﻣﻨرالﻫا بﻪ گروپﻫاى‬ ‫کﻮچک دﻳگرى تقسﻴم گردﻳده کﻪ ﻫر ﻳک ﻧﻤاﻳﻨدهگﻰ از صﻨف ﻣربﻮطﻪ را ﻣﻰکﻨد ﻫر‬ ‫گروپ با استفاده از ﻧﻤاﻳﻨده آنﻫا خﻮب ﻣطالعﻪ شده ﻣﻰتﻮاﻧد و بﻪ ﻫﻤﻴﻦ دلﻴل است کﻪ‬ ‫تصﻨﻴف ﻣﻨرالﻫا ضرورى پﻨداشتﻪ شده است‪.‬‬ ‫با ﻣطالعﺔ اﻳﻦ فصل شﻤا شاگردان ﻣﻰتﻮاﻧﻴد ﻣﻨرالﻫا را با در ﻧظر داشت اﻧﻴﻮنﻫاى‬ ‫آنﻫا تصﻨﻴف کﻨﻴد‪ ،‬ﻣثالﻫاى گروپﻫاى ﻣعﻤﻮلﻰ ﻣﻨرالﻫا را ﻣشخص سازﻳد و گروپ‬ ‫سلﻴکاتﻫا را خﻮب بشﻨاسﻴد‪.‬‬

‫‪15‬‬

‫اساس تصﻨﻴﻒ‬ ‫اکﻨﻮن واضح گردﻳده کﻪ ﻣﻨرالﻫا بر اساس اﻧﻴﻮن ﻣﻮجﻮد در ترکﻴب ﻣﻨرالﻰ آنﻫا خﻮب‬ ‫تصﻨﻴف شده ﻣﻰتﻮاﻧد‪.‬‬ ‫ﻣﻨرال کلسﻴت را کﻪ داراى فﻮرﻣﻮل کﻴﻤﻴاوى ‪ CaCO3‬باشد در کدام گروپ تصﻨﻴف ﻣﻰکﻨﻴد؟‬ ‫دﻳده ﻣﻰشﻮد کﻪ کلسﻴت از کتﻴﻮن کلسﻴم )‪ (C a‬و اﻧﻴﻮن ) ‪ (C O3‬ترکﻴب گردﻳده است و‬ ‫بﻪ ﻫﻤﻴﻦ خاطر کلسﻴت در گروپ کاربﻨات شاﻣل شده ﻣﻰتﻮاﻧد؛ زﻳرا در قسﻤت اﻧﻴﻮﻧﻰ خﻮد‬ ‫) ‪ (C O3‬ﻳا کاربﻨات را دارا ﻣﻰباشد‪.‬‬ ‫ﻣﻨرال گچ ‪ CaSO 4 2H 2O‬را در کدام گروپ شاﻣل ساختﻪ ﻣﻰتﻮاﻧﻴم ؟ بﻪ ﻫﻤﻴﻦ قسم دهﻫا‬ ‫ﻣثال دﻳگر در اﻳﻦ رابطﻪ وجﻮد دارد؛ ﻣث ً‬ ‫ﻼ‪ :‬پاﻳراﻳت( ‪ ) FeS2‬و ﻫﻴﻤاتاﻳت ( ‪) F e2O3‬کﻪ با داﻧستﻦ‬ ‫قسﻤت اﻧﻴﻮﻧﻰ آنﻫا گروپ و صﻨف شان ﻣعﻴﻦ شده ﻣﻰتﻮاﻧد‪.‬‬

‫ﮔروپﻫاى ﻣﻨرال‬ ‫با در ﻧظر داشت تشرﻳحات فﻮق ﻣﻨرالﻫا را بﻪ گروپﻫاى زﻳر تقسﻴم ﻣﻰکﻨﻨد‪.‬‬ ‫‪ -1‬عﻨاصر خالص؛ ﻣاﻧﻨد‪ :‬طﻼ‪ ،‬سلفر و الﻤاس‪.‬‬ ‫‪ -2‬سلفﻴدﻫا؛ ﻣاﻧﻨد‪ :‬پاﻳراﻳت( ‪ ) FeS2‬و گالﻴﻨﻴت( ‪.) PbS‬‬ ‫‪ -3‬اکساﻳدﻫا وﻫاﻳدرواکساﻳدﻫا؛ ﻣاﻧﻨد‪ :‬ﻫﻴﻤاتاﻳت ) ‪. ( F e2O3‬‬ ‫‪-4‬کاربﻨاتﻫا؛ ﻣاﻧﻨد‪ :‬کلسﻴت ) ‪. (CaCO3‬‬ ‫‪ -5‬سلفاتﻫا؛ ﻣاﻧﻨد‪ :‬گچ )‪. (CaSO 4 2H 2O‬‬ ‫‪-6‬ﻫاﻻﻳدﻫا؛ ﻣاﻧﻨد‪ :‬ﻫالﻴت( ‪) NaCl‬‬ ‫‪ -7‬فاسفاتﻫا؛ ﻣاﻧﻨد‪ :‬اپاتﻴت‪.‬‬ ‫‪ -8‬سﻴلﻴکاتﻫا؛ ﻣاﻧﻨد‪ :‬فلدسپارﻫا‪.‬‬

‫‪16‬‬

‫ﮔروپ سﻴﻠﻴﻜات‬ ‫گروپ سﻴلﻴکاتﻫا ﻳکﻰ از ﻣﻬمترﻳﻦ گروپﻫاى ﻣﻨرالﻫا ﻣﻰباشد کﻪ تقرﻳباً بﻴشتر از‬ ‫ﻣﻨرال در اﻳﻦ گروپ شاﻣل ﻣﻰباشﻨد سﻨگﻫا ﻧﻴز از ﻣﻨرالﻫاى سﻴلﻴکاتﻰ ساختﻪ شده اﻧد‬ ‫کﻪ بﻪ طﻮر فراوان در قشر زﻣﻴﻦ ﻳافت ﻣﻰشﻮﻧد؛ لذا ضرورت است تا بﻴشتر بﻪ صﻨفﻫا و‬ ‫گروپﻫاى کﻮچک دﻳگرى تقسﻴم شﻮد‪ .‬ﻣتاسفاﻧﻪ ﻧسبت تفاوتﻫاﻳﻰ کﻪ در بﻴﻦ ﻣﻨرالﻫاى‬ ‫سﻴلﻴکاتﻰ وجﻮددارد ضرورت است تا ﻣقدار ﻣﻮاد کﻴﻤﻴاوى و ساختﻤان کرستالﻰ آنﻫا بﻴشتر‬ ‫ﻣطالعﻪ گردد کﻪ اﻳﻦ کتاب درسﻰ ظرفﻴت آن را ﻧدارد‪ .‬با آن ﻫم گروپﻫاى اصلﻰ سﻴلﻴکاتﻫا‬ ‫در اﻳﻦ کتاب تشرﻳح شده کﻪ تﻨﻬا ﻧام و بعضﻰ خﻮاص کﻴﻤﻴاوى و فزﻳکﻰ آنﻫا را در بر‬ ‫ﻣﻰگﻴرد‪ .‬گروپ سﻴلﻴکاتﻫا عﻤ ً‬ ‫ﻼ ﻣﻨرالﻫاى تشکﻴل دﻫﻨدة بسﻴارى احجار ﻣﻰباشد؛ بﻪ‬ ‫طﻮر ﻣثال‪ :‬گراﻧﻴت کﻪ از جﻤلﻪ تﻮسعﻪ ﻳافتﻪ ترﻳﻦ سﻨگﻫا است از فلدسپار و کﻮارتز تشکﻴل‬ ‫گردﻳده کﻪ ﻣقدار آن کم تر از ساﻳر سﻴلﻴکاتﻫا ﻣﻰباشد‪.‬‬ ‫‪90%‬‬

‫‪Feld spar‬‬

‫‪Homblende‬‬

‫‪Quartz‬‬

‫شکل (‪ )1-2‬ﻣﻨرالﻫا ﻣعﻤﻮلﻰ‬ ‫شکل (‪ )1-10‬سﻨگ گراﻧﻴت را کﻪ از ﻣﻨرالﻫاى سﻴلﻴکات تشکﻴل گردﻳده و در ترکﻴب آن‬ ‫فلدسپار‪ ،‬کﻮارتز و ﻫارن بلﻨد شاﻣل اﻧد‪ ،‬ﻧشان ﻣﻰدﻫد‪.‬‬ ‫سﻨگﻫا در بخش ‪ 2‬اﻳﻦ کتاب تشرﻳح شده است‪.‬‬ ‫تشرﻳح ﻣﻨرالﻫاى ﻣعﻤﻮلﻰ کﻪ در جدول (‪ )1-2‬صﻮرت گرفتﻪ‪ ،‬براى شﻨاخت آنﻫا کﻤک کرده ﻣﻰتﻮاﻧد‪.‬‬ ‫اوﻟﻴﻮﻳﻦ‪ :‬رﻧگ سبز زﻳتﻮﻧﻰ داشتﻪ و بﻪ شکل رخدار تبارز ﻣﻰکﻨد از ﻧظر ترکﻴب کﻴﻤﻴاوى‬ ‫سﻴلﻴکات آﻫﻦ و ﻣگﻨﻴزﻳم ﻣﻰباشد‪.‬‬ ‫‪17‬‬

‫پاﻳروﻛسﻴﻦ‪ :‬ﻣاﻧﻨد اولﻴﻮﻳﻦ سﻴلﻴکاتﻫاى آﻫﻦ و ﻣگﻨﻴزم بﻮده؛ اﻣا شکل کرستالﻰ آنﻫا‬ ‫از ﻫم فرق دارﻧد؛ پاﻳروکسﻴﻦﻫا ﻣعﻤﻮﻻً ﻣﻨشﻮرى کرستال شده و رﻧگ آنﻫا ﻣختلف از سبز‬ ‫روشﻦ تا سبز تارﻳک ﻣﻰباشد؛ بﻪ طﻮر ﻣثال‪ :‬ﻣﻨرال اوگﻴت‪.‬‬ ‫اﻣﻔبﻮلﻫا‪ :‬باز ﻫم ترکﻴب سﻴلﻴکات آﻫﻦ و ﻣگﻨﻴزﻳم بﻮده عﻼوه بر آنﻫا عﻨاصر ﻣاﻧﻨد‬ ‫کلسﻴم و سﻮدﻳم در آنﻫا بسﻴار دﻳده ﻣﻰشﻮﻧد‪ .‬رﻧگ آنﻫا از سبز روشﻦ تا سبز تارﻳک در‬ ‫تغﻴﻴر بﻮده و شکل کرستالﻰ آنﻫا ﻣﻨشﻮرى ﻣﻰباشد؛ بﻪ طﻮر ﻣثال‪:‬ﻫارن بلﻨد‪.‬‬ ‫ابركﻫا‪ :‬اﻳﻦ گروپ شکل خاص خﻮد را دارا ﻣﻰباشد‪ ،‬تﻤاﻣﻰﻣﻨرالﻫاى اﻳﻦ گروپ بﻪ شکل‬ ‫صفحﻪﻳﻰ ﻳافت ﻣﻰشﻮﻧد شﻤا ﻣﻰتﻮاﻧﻴد صفحات ﻣﻨرالﻫاى گروپ ابرک را ﻣاﻧﻨد اوراق کتاب‬ ‫از ﻫم جدا سازﻳد‪ .‬ترکﻴب کﻴﻤﻴاوى آنﻫا ﻣشتﻤل بر‪ :‬الﻤﻮﻧﻴم‪ ،‬کلسﻴم ‪ ، C a‬سﻮدﻳم ‪N a‬‬ ‫پﻮتاشﻴم ‪ K‬و غﻴره عﻨاصر ﻣﻰباشد‪.‬‬ ‫رﻧگ آنﻫا در ﻣﻨرال بﻴﻮتﻴت سﻴاه و در ﻣﻨرال ﻣﻮسکﻮﻳت شفاف بﻰ رﻧگ ﻣﻰباشد‪ .‬ﻣثال‬ ‫دﻳگرى اﻳﻦ گروپ تالک است کﻪ در پﻮدر اطفال استفاده وسﻴع دارد‪.‬‬ ‫فلدسپارﻫا‪ :‬فلدسپارﻫا تﻮسعﻪ ﻳافتﻪترﻳﻦ گروپ سﻴلﻴکاتﻫا بﻮده کﻪ اﻧﻮاع ﻣختلف ﻣﻨرالﻫا را‬ ‫در خﻮد جا داده است‪ .‬بﻪ طﻮر عﻤﻮم فلدسپارﻫا را بﻪ فلدسپارﻫاى پﻮتاشﻴﻤﻰﻣاﻧﻨد ﻣﻨرال‬ ‫ارتﻮکﻼز( ‪ ) KAlSi3O3‬و پﻼجﻴﻮکﻼزﻫا ﻣاﻧﻨد ﻣﻨرال البﻴت ( ‪) NaAlSi3O8‬تقسﻴم ﻣﻰکﻨد‪.‬‬ ‫گروپ پﻼجﻴﻮکﻼزﻫا از سﻮدﻳم و کلسﻴم با ﻣﻮجﻮدﻳت پﻮتاشﻴم ترکﻴب گردﻳده اﻧد‪.‬‬ ‫گروپ کﻮارتز آخرﻳﻦ گروپ سﻴلﻴکاتﻫا است کﻪ بﻪ استثﻨاى‪ si‬دﻳگر کتﻴﻮنﻫا را دارا‬ ‫ﻧﻤﻰباشد فﻮرﻣﻮل آنﻫا بسﻴار ساده ) ‪ (SiO 2‬ﻣﻰباشد‪ .‬بﻪ شکل ﻣﻨشﻮرى کرستال شده رﻧگ‬ ‫آنﻫا شفاف و بﻰ رﻧگ بﻮده و درجﻪ سختﻰ آن ‪ 7‬است‪ .‬کﻮارتز از ﻣﻨرالﻫاى است کﻪ در‬ ‫ترکﻴب سﻨگﻫا بﻴشتر دﻳده ﻣﻰشﻮد‪.‬‬

‫‪18‬‬

‫جﻮاﻫرات و سﻨﮓﻫاى ﻗﻴﻤتﻰ‬ ‫جﻮاﻫرات و سﻨگﻫاى قﻤﻴتﻰ ﻧﻴز ﻣﻨرالﻫا اﻧد‪:‬‬ ‫شراﻳطﻰ کﻪ ﻳک ﻣﻨرال آن را داشتﻪ و از جﻤلﻪ جﻮاﻫرات و سﻨگﻫاى قﻴﻤتﻰ ﻣحسﻮب گردد‪:‬‬ ‫‪ -1‬ﻣﻨرال باﻳد شفاف و ﻳا کم تر شفاف و رﻧگ زﻳبا داشتﻪ باشد‪.‬‬ ‫‪ -2‬ﻣﻨرال باﻳد ﻣقاوﻣت فزﻳکﻰ و کﻴﻤﻴاوى خﻮب داشتﻪ باشد؛ بﻪ عبارة دﻳگر ﻣﻨرال باﻳد با آب‪،‬‬ ‫تﻴزاب و عطرﻳات تعاﻣل ﻧکﻨد؛ زﻳرا بعضﻰ تعاﻣﻼت گﻮﻫر را تغﻴﻴر ﻣﻰدﻫد و از بﻴﻦ ﻣﻰبرد‪.‬‬ ‫ﻣقاوﻣت فزﻳکﻰ بﻪ اﻳﻦ ﻣعﻨﻰ ﻧﻤﻰباشد کﻪ اگر گﻮﻫر بﻪ طﻮر ﻣتﻤادى استفاده شﻮد تغﻴﻴراتﻰ‬ ‫در آن روﻧﻤا ﻧگردد‪ .‬ﻣﻨرالﻫاى سختﻰ کﻪ در جدول ﻣاووس قرار دارﻧد بﻴشتر از ﻫﻤﻪ جﻮاﻫرات‬ ‫است پس الﻤاس )‪ ( H =10‬ﻳاقﻮت و سپفﻴر‬

‫)‪(H = 9‬‬

‫جﻮاﻫرات کم ﻧظﻴر ﻣﻰباشﻨد‪.‬‬

‫‪ -3‬ﻣﻨرال باﻳد طبﻴعﻰ باشد‪.‬‬

‫شکل (‪)2-2‬سﻨگﻫاى قﻴﻤتﻰ‬

‫‪19‬‬

‫جدول ‪ 1-2‬تشرﻳح بﻌضﻰ ﻣﻨرالﻫاى ﻣﻬﻢ‬ ‫صﻨﻒ‬

‫سختﻰ‬

‫اثر خط‬

‫عﻨاصر خالص‬ ‫عﻨاصر خالص‬

‫‪10‬‬

‫ﻧدارد‬

‫سلفﻴدﻫا‬

‫‪2.5‬‬

‫خاکﻰ تارﻳک‬

‫سلفﻴدﻫا‬

‫‪6 6.5‬‬

‫اکساﻳدﻫا‬

‫‪5‬‬

‫رﻧﮓ‬

‫ﻧام ﻣﻨرال‬

‫طﻼﻳﻰ‬

‫طﻼ‬

‫شفاف ساﻳﻪ دار‬

‫الﻤاس‬

‫ﻧقرهﻳﻰ‪ -‬خاکﻰ سبز‬

‫گالﻴﻨﻴت‬

‫ﻧسﻮارى تارﻳک‬

‫زرد طﻼﻳﻰ‬

‫پاﻳراﻳت‬

‫ﻧسﻮارى تﻴره‬

‫ﻧسﻮارى تﻴره‬

‫ﻫﻴﻤاتاﻳت‬

‫اکساﻳدﻫا‬

‫‪6‬‬

‫سﻴاه‬

‫سﻴاه‬

‫ﻣگﻨﻴتاﻳت‬

‫کاربﻨاتﻫا‬

‫‪3‬‬

‫ﻧدارد‬

‫سفﻴد شفاف‬

‫کلسﻴت‬

‫کاربﻨاتﻫا‬

‫‪3.5 4‬‬

‫ﻧدارد‬

‫سفﻴد شفاف‬

‫دولﻮﻣﻴت‬

‫کاربﻨاتﻫا‬

‫‪3.5 4‬‬

‫سبز روشﻦ‬

‫سبز‬

‫ﻣلخﻴت‬

‫سلفاتﻫا‬

‫‪2‬‬

‫ﻧدارد‬

‫سفﻴد روشﻦ‬

‫گچ‬

‫سلفاتﻫا‬

‫‪3.5‬‬

‫ﻧدارد‬

‫سفﻴد روشﻦ‪ ،‬زرد‪ ،‬آبﻰ‬

‫باراﻳت‬

‫ﻫاﻻﻳدﻫا‬

‫‪2.5‬‬

‫ﻧدارد‬

‫سفﻴد روشﻦ‬

‫ﻫالﻴت‬

‫ﻫاﻻﻳدﻫا‬

‫‪4‬‬

‫ﻧدارد‬

‫سفﻴد روشﻦ‪ ،‬سبز‪ ،‬سرخ‬

‫فلﻮراﻳت‬

‫فاسفاتﻫا‬

‫‪6.5‬‬

‫‪5‬‬

‫ﻧدارد‬

‫سفﻴد روشﻦ‬

‫اپاتاﻳت‬

‫سﻴلﻴکاتﻫا‬

‫‪6.5 7‬‬

‫ﻧدارد‬

‫سبز زﻳتﻮﻧﻰ‬

‫اولﻴﻮﻳﻦ‬

‫سﻴلﻴکاتﻫا‬

‫‪5-6‬‬

‫ﻧدارد‬

‫تارﻳک‪ ،‬سبز تارﻳک‬

‫پاﻳروکسﻴﻦ (اوگﻴت)‬

‫سﻴلﻴکاتﻫا‬

‫‪5-6‬‬

‫ﻧدارد‬

‫تارﻳک‪ ،‬سبز تارﻳک‬

‫اﻣفبﻮل (ﻫارن بلﻨد)‬

‫سﻴلﻴکاتﻫا‬

‫‪2 2.5‬‬

‫ﻧدارد‬

‫شفاف‪ ،‬سبز روشﻦ‪ ،‬بﻰ‬ ‫رﻧگ‪ ،‬زرد‬

‫ﻣﻮسکﻮوﻳت‬

‫سﻴلﻴکاتﻫا‬

‫‪2 2.5‬‬

‫ﻧدارد‬

‫سبز تﻴره‪ ،‬تارﻳک‬

‫بﻴﻮتﻴت‬

‫سﻴلﻴکاتﻫا‬

‫‪1‬‬

‫ﻧدارد‬

‫سفﻴد‪ ،‬خاکﻰ‬

‫تالک‬

‫سﻴلﻴکاتﻫا‬

‫‪6‬‬

‫ﻧدارد‬

‫سرخ گﻮشتﻰ‪ ،‬گﻼبﻰ‬

‫فلدسپار (ارتﻮکﻼز)‬

‫سﻴلﻴکاتﻫا‬

‫‪6‬‬

‫ﻧدارد‬

‫سرخ گﻮشتﻰ‪ ،‬گﻼبﻰ‬

‫فلدسپار (البﻴت)‬

‫سﻴلﻴکاتﻫا‬

‫‪7‬‬

‫ﻧدارد‬

‫شفاف‪ ،‬سفﻴد‪ ،‬سرخ‪،‬‬ ‫بﻨفش‪ ،‬دودى‬

‫کﻮارتز‬

‫‪20‬‬

‫ﻧﻜات ﻋﻤده ﻓصﻞ دوم‬ ‫ﻣﻨرالﻫا را بر اساس اﻧﻴﻮنﻫاى آنﻫا تصﻨﻴف ﻣﻰکﻨﻨد‪.‬‬ ‫ﻣجﻤﻮعاً ﻣﻨرالﻫا بﻪ ‪ 8‬گروپ تقسﻴم گردﻳده اﻧد‪.‬‬ ‫گروپ سﻴلﻴکاتﻫا صﻨف ﻣﻬم ﻣﻨرالﻫا بﻮده کﻪ بﻴش ترﻳﻦ ﻣﻨرال در آن جابﻪ جا ﻣﻰباشد‪.‬‬ ‫بسﻴارى از سﻨگﻫاى طبﻴعﻰ از ﻣﻨرالﻫاى سﻴلﻴکاتﻰ تشکﻴل گردﻳدهاﻧد‪.‬‬ ‫کاربﻨاتﻫا دوﻣﻴﻦ گروپ ﻣﻬم ﻣﻨرالﻫا بﻮده کﻪ سﻨگﻫاى چﻮﻧﻪ را تشکﻴل ﻣﻰدﻫد و‬ ‫ﻫمچﻨان تﻮسعﻪ بﻴشتر دارﻧد‪.‬‬ ‫براى شﻨاخت کاﻣل سﻨگﻫا ﻻزم است تا ﻣﻨرالﻫا و گروپﻫاى آنﻫا خﻮب شﻨاختﻪ شﻮﻧد‪.‬‬

‫سﻮاﻻت ﻓصﻞ دوم‬ ‫ا‪ -1‬ﻣﻨرالﻫا برکدام اساس صﻨف بﻨدى ﻣﻰشﻮﻧد؟‬ ‫‪ -2‬کدام گروپ ﻣﻨرالﻫا تﻮسعﻪ بﻴشتر دارد؟‬ ‫‪ -3‬ﻣﻨرالﻫاﻳﻰ کﻪ در ذﻳل ﻧام برده شده بﻪ کدام صﻨفﻫاى ذﻳل ارتباط ﻣﻰگﻴرﻧد‪:‬‬ ‫ﻣﻮسکﻮوﻳت‪ ،‬گالﻴﻨﻴت‪ ،‬دولﻮﻣاﻳت‪ ،‬اپاتاﻳت‪ ،‬کﻮارتز‬ ‫‪ -4‬چگﻮﻧﻪ جﻮرهﻫاى ﻣﻨرالﻫاﻳﻰ را کﻪ در زﻳر ﻧام برده شده از ﻳک دﻳگر فرق کرده ﻣﻰتﻮاﻧﻴد‪:‬‬ ‫کلسﻴت و دولﻮﻣاﻳت‪ ،‬ﻣﻮسکﻮوﻳت و بﻴﻮتﻴت‪.‬‬ ‫‪ -5‬اﻫﻤﻴت ﻣﻨرالﻫا را در اﻧکشاف اقتصادى کشﻮر تشرﻳح کﻨﻴد‪.‬‬ ‫‪ -6‬ﻣﻨرالﻫاى گروپ کاربﻨات با کدام خﻮاص ذﻳل ﻣشخص شده ﻣﻰتﻮاﻧﻨد‪:‬‬ ‫د‪ -‬الف و ب‬ ‫الف‪ -‬واکﻨش با تﻴزابﻫا‪ ،‬ب‪ -‬ﻣشخصﻪ رﻧگ‪ ،‬ج‪ -‬ﻣشخصﻪ سختﻰ‬ ‫‪ -7‬کدام ﻳک از ﻣﻨرالﻫاى ذﻳل بﻪ گروپ اکساﻳدﻫا ارتباط ﻣﻰگﻴرد‪:‬‬ ‫الف‪ -‬فلﻮراﻳت‪ ،‬ب‪ -‬کﻮارتز‪ ،‬ج‪ -‬ﻫﻴﻤاتاﻳت د‪ -‬بارﻳت‬ ‫‪ -8‬کدام ﻳک از ﻣﻨرالﻫاى ذﻳل بﻪ گروپ ﻫاﻻﻳدﻫا ارتباط ﻣﻰگﻴرد‪:‬‬ ‫الف‪ -‬دولﻮﻣاﻳت‪ ،‬ب‪ -‬فلﻮراﻳت‪ ،‬ج‪-‬ﻫالﻴت‪ ،‬د‪ -‬ب و ج‬

‫‪21‬‬

‫ﻓصﻞ سﻮم‬ ‫ﻣﻨابﻊ ﻣﻨراﻟﻰ اﻓﻐاﻧستان‬ ‫ﻫﻤﻴشــﻪ شــﻨﻴده اﻳد کﻪ کشــﻮر ﻣا افغاﻧســان ذخاﻳر ﻣعدﻧﻰ فراوان دارد و گاﻫﻰ ﻫم تﻼش‬ ‫کردهاﻳد تا بداﻧﻴد کﻪ کدام ﻣﻮاد ﻣفﻴد ﻣعدﻧﻰ در اعﻤاق اﻳﻦ سر زﻣﻴﻦ ﻧﻬفتﻪ است‪.‬‬ ‫گاﻫﻰ از خﻮد ﻣﻰپرســﻴد کﻪ با داشــتﻦ ذخاﻳر طبﻴعﻰ ﻧفت و گاز فراوان چرا ﻣا ﻧفت و گاز را‬ ‫از کشﻮرﻫاى خارج وارد ﻣﻰکﻨﻴم‪.‬‬ ‫واضح اســت کﻪ ﻣﻮجﻮدﻳت و اســتفاده از ﻣﻨابع طبﻴعﻰ‪ ،‬کشــﻮرﻫا را از ﻣشــکﻼت اقتصادى‬ ‫رﻫاﻳﻰ بخشــﻴده و زﻧدهگﻰ ﻣرفﻪ و آرام را بﻪ اتباع آنﻫا فراﻫم ﻣﻰســازد‪ .‬آﻳا ﻻزم ﻣﻰداﻧﻴد‬ ‫کﻪ راهﻫاىترقﻰ و پﻴشــرفت کشــﻮر را بداﻧﻴد؟ آﻳا ﻣﻰخﻮاﻫﻴد ﻣعلﻮم کﻨﻴد کﻪ کشــﻮر ﻣا بﻪ‬ ‫اســتثﻨاى چﻨد ﻣعدن ﻣشﻬﻮر فلزات و سﻨگ ﻫاى قﻴﻤتﻰ‪ ،‬ﻣعادن ساﻳر فلزات و غﻴر فلزات را‬ ‫ﻫم دارد؟‬ ‫با ﻣطالعﺔ اﻳﻦ فصل شﻤا ﻣﻰتﻮاﻧﻴد ﻧﻪ تﻨﻬا جﻮابات سﻮاﻻت فﻮق را درﻳافت کﻨﻴد؛ بلکﻪ خﻮاﻫﻴد‬ ‫فﻬﻤﻴد کﻪ ﻣعدن کدام فلز و ﻳا سﻨگ قﻴﻤتﻰ در کدام وﻻﻳات و ﻣﻨطقﻪ کشﻮر ﻣا ﻣﻮقعﻴت دارد‪،‬‬ ‫ذخاﻳر آنﻫا چقدر اســت؟ و آﻳا از آنﻫا اســتفاده صﻮرت ﻣﻰگﻴرد؟ کدام ﻣعادن ﻣﻮرد ﻣطالعﻪ‬ ‫قرار گرفتﻪ و کدامﻫا تا ﻫﻨﻮز ﻣطالعﻪ ﻧﻪ شدهاﻧد‪.‬‬

‫‪22‬‬

‫ﻣﻌﻠﻮﻣات ﻋﻤﻮﻣﻰ و تصﻨﻴﻒ ﻣﻌادن‬ ‫کشــﻮر ﻣا افغاﻧستان ذخاﻳر ﻣﻮاد ﻣفﻴد ﻣتﻨﻮع را دارا ﻣﻰباشد اﻧﻮاع ﻣختلف ﻣﻮاد ﻣفﻴد فلزى و‬ ‫غﻴرفلزى‪ ،‬ﻣﻮاد ﻣفﻴد ﻣحترقﻪ‪ ،‬ﻣﻮاد ســاختﻤاﻧﻰ‪ ،‬سﻨگﻫاى گران بﻬا‪ ،‬آب ﻫاى گرم و ﻣعدﻧﻰ‬ ‫در سطح و اعﻤاق قشر زﻣﻴﻦ اﻳﻦ کشﻮر ﻳافت ﻣﻰشﻮﻧد‪.‬‬ ‫ﻣعادن ﻧفت و گاز در جﻨاح شــﻤالﻰ سلســلﻪ کﻮه تﻴر بﻨدترکســتان در شــﻤال کشــﻮر واقع‬ ‫ﻣﻰباشــﻨد‪ ،‬ﻣعادن زغال سﻨگ در جﻨاح شﻤالﻰ ﻫﻨدوکش و در اﻣتداد پاراپاﻣﻴر‪ ،‬ﻣعادن آﻫﻦ‬ ‫در ﻣرکز و شﻤال شرق بﻪ سلسلﻪ کﻮهﻫاى ﻫﻨدوکش و بابا ارتباط ﻣﻰگﻴرﻧد‪.‬‬ ‫ﻣعادن سرب‪ ،‬ﻣس و طﻼ در ﻧﻮاحﻰ شﻤال غرب در سلسلﻪ کﻮه ﻫﻨدوکش وجﻮد دارد کﻪ بعدا ً‬ ‫خط اﻧتشار آنﻫا بﻪ دو شاخﻪ تقسﻴم گردﻳده است‪ :‬ﻳک شاخﻪ بﻪطرف غرب بﻪ اﻣتداد سلسلﻪ‬ ‫کﻮه پاراپاﻣﻴر و شــاخﺔ دﻳگر بﻪ طرف جﻨﻮب غرب بﻴﻦ درﻳاﻫاى ﻫلﻤﻨد و ارغﻨداب اداﻣﻪ دارد‬ ‫سﻨگﻫاى قﻴﻤتﻰ و گران بﻬا ﻣاﻧﻨد‪ :‬برﻳلﻴﻮم‪ ،‬ﻻجﻮرد‪ ،‬ارگﻮﻧﻴت در شرق کشﻮر در بدخشان و‬ ‫ﻧﻮرستان بﻪ ﻣشاﻫده ﻣﻰرسﻨد‪ .‬ﻣعادن سلفر و ﻧﻤک طعام در شﻤال کشﻮر ﻣﻮجﻮد ﻣﻰباشﻨد‪.‬‬

‫شکل (‪ )3-1‬ﻧقشﻪ ﻣﻮاد ﻣفﻴده افغاﻧستان‬

‫‪23‬‬

‫ﻣﻌادن ﻓﻠزات‬ ‫در کشﻮر ﻣا افغاﻧستان ﻣعادن و ظﻮاﻫر ﻣعدﻧﻰ ﻣﻮاد ﻣفﻴد فلزى چﻮن آﻫﻦ‪ ،‬ﻣﻨگﻨﻴز‪ ،‬کروﻣﻴﻦ‪،‬‬ ‫ﻣس‪ ،‬ســرب‪ ،‬جست‪ ،‬الﻤﻮﻧﻴم‪ ،‬ﻣﻮلبدﻳﻦ‪ ،‬ولفرام‪ ،‬قلعﻰ‪ ،‬بﻴســﻤﻮت‪ ،‬ارسﻨﻴک‪ ،‬سرﻣﻪ‪ ،‬سﻴﻤاب‪،‬‬ ‫عﻨاصــر ﻧادره و پراگﻨده برﻳلﻴﻮم‪ ،‬لﻴتﻴم‪ ،‬ســﻴزﻳﻮم‪ ،‬روبﻴدﻳم‪ ،‬تاﻧتالﻴم‪ ،‬ﻧﻴﻮبﻰ‪ ،‬کادﻣﻴم‪ ،‬ﻳﻮراﻧﻴم‪،‬‬ ‫تﻮرﻳﻮم و فلزات ﻧجﻴبﻪ از قبﻴل طﻼ و ﻧقره ﻣﻮجﻮد بﻮده؛ اﻣا ﻳک تعداد آنﻫا تا بﻪ حال کشــف‬ ‫ﻧگردﻳده و ذخاﻳر آنﻫا تثبﻴت ﻧشــده و عدة دﻳگرى در ﻧقاطﻰ ﻣﻮقعﻴت دارﻧد کﻪ دستﻴابﻰ بﻪ‬ ‫آنﻫا ﻣشکل است‪ .‬در بﻴﻦ اﻳﻦﻫا ﻣعادﻧﻰ ﻫم وجﻮد دارد کﻪ ذخاﻳر کم دارﻧد و ﻳا کﻴفﻴت ﻣﻮاد‬ ‫خام آنﻫا عالﻰ ﻧﻤﻰباشﻨد‪.‬‬ ‫ﻣعدن بزرگ آﻫﻦ کﻪ در آســﻴاى جﻨﻮب شــرقﻰ کم ﻧظﻴر است؛ ﻣعدن آﻫﻦ حاجﻰگک است‬ ‫کــﻪ در وﻻﻳت باﻣﻴان ﻣﻮقعﻴت دارد‪ .‬اﻳﻦ ﻣعدن داراى ذخاﻳر پﻴشــبﻴﻨﻰ شــدة ﻣﻴلﻴﻮنﻫا تﻦ‬ ‫ﻣﻰباشد‪.‬‬

‫شکل (‪ )3-2‬ﻧﻤاى از ﻣعدن آﻫﻦ حاجﻰگک‬ ‫ﻣعادن دﻳگرى آﻫﻦ عبارت از‪ :‬تگاب‪ ،‬حاجﻰ علم‪ ،‬سﻴﻤان جبل السراج‪ ،‬ﻧقره خاﻧﻪ‪ ،‬پلﻨگ سر‬ ‫و ساﻳر ظﻮاﻫر ﻣعدﻧﻰ است کﻪ در ﻣﻨاطق ﻣخلتف کشﻮر ﻣا افغاﻧستان جا دارﻧد‪.‬‬ ‫ﻣعدن کروﻣﻴت افغاﻧســتان در وﻻﻳت لﻮگر جﻮار شــﻬر برکﻰ راجان‪ ،‬سﻤت جﻨﻮب شﻬر کابل‬ ‫ﻣﻮقعﻴت داشتﻪ کﻪ ذخاﻳر احتﻤالﻰ آن حدود ‪ 500‬ﻫزار تﻦ ﻣﻰباشد‪.‬‬ ‫ظﻮاﻫر ﻣعدﻧﻰ ﻣﻨگﻨﻴز افغاﻧســتان در فرﻧجل غﻮربﻨد بﻪ ﻣشــاﻫده رســﻴده و ﻣقدار ﻣﻨگﻨﻴز در‬ ‫سﻨگﻫاى ﻣعدﻧﻰ حدود ‪ 2 8 3 8 %‬ﻣﻰباشدکﻪ ﻣخلﻮطﻫاى کﻮبالت ﻧکل را با فﻴصدى ﻫاى‬ ‫‪ 0,1 0,3% . 0,8%‬با خﻮد دارﻧد‪ .‬ﻣعادن فلزات رﻧگﻪ افغاﻧســتان عبارت از ﻣعادن‪ :‬ﻣس‪ ،‬سرب‬ ‫جست و الﻤﻮﻧﻴم ﻣﻰباشﻨد‪.‬‬ ‫‪24‬‬

‫ﻣعدن ﻣس عﻴﻨک ﻳکﻰ از ﻣعادن بزرگ ﻣس در سطح جﻬاﻧﻰ بﻮده کﻪ در ﻧاحﻴﺔ ﻣعدﻧﻰ کابل‬ ‫در ﻣربﻮطــات وﻻﻳــت لﻮگر ﻣﻮقعﻴت دارد عﻼوه بر ﻣعدن ﻣذکﻮر ﻣعادن در بﻨد و جﻮﻫر ﻧﻴز در‬ ‫اﻳﻦ ﻧاحﻴﻪ ﻣعدﻧﻰ وجﻮد دارد‪.‬‬ ‫ذخاﻳر اصلﻰ ﻣس افغاﻧســتان در ﻣعدن عﻴﻨک قرار داشــتﻪ کﻪ بﻪ سﻪ قسﻤت ﻣرکزى‪ ،‬جﻨﻮبﻰ‬ ‫و شرقﻰ تقسﻴم گردﻳده است‪.‬‬ ‫عﻼوه بر ﻧاحﻴﻪ ﻣعدﻧﻰ کابل‪ ،‬ﻣعادن ﻣس در ﻧاحﻴﻪ ﻣعدﻧﻰ زﻧجان وﻻﻳت ﻫرات و ﻧاحﻴﻪ ﻣعدﻧﻰ‬ ‫ارغﻨداب وﻻﻳت ﻫلﻤﻨد ﻧﻴز بﻪ ﻣشاﻫده رسﻴده است‪.‬‬

‫شکل (‪ )3-3‬ﻳکﻰ از ﻣعادن ﻣس‬ ‫ظﻮاﻫر ﻣعدﻧﻰ ســرب‪ ،‬جســت در افغاﻧســتان زﻳاد بﻮده؛ اﻣا ﻣعادن بزرگ صﻨعتﻰ اﻳﻦ فلز تا‬ ‫بــﻪ حال تثبﻴت ﻧگردﻳده اســت؛ اﻣــا ذخاﻳر احتﻤالﻰ آنﻫا حدود ‪ 430‬ﻫــزار تﻦ پﻴش بﻴﻨﻰ‬ ‫ﻣﻰشﻮد‪.‬‬ ‫ﻣعادن و ظﻮاﻫر ﻣعدﻧﻰ فرﻧجل غﻮربﻨد حاوى فلزات ﻣختلف بﻮده کﻪ عﻼوه بر سرب و جست‪،‬‬ ‫ﻣقدار ﻧقره و طﻼ ﻧﻴز در آنﻫا وجﻮد دارﻧد‪.‬‬ ‫ذخاﻳر فلز الﻤﻮﻧﻴم در ﻣعدن با تﻮشﻴلﺔ وﻻﻳت کﻨدﻫار تثبﻴت گردﻳده؛ کﻪ ضخاﻣت بﻮکسﻴتﻫا‬ ‫در حدود ‪ 2-12‬ﻣتر در تغﻴﻴر بﻮده و اﻣتداد آنﻫا حدود ‪ 3.5‬کﻴلﻮ ﻣتر ﻣﻰباشد‪.‬‬ ‫در افغاﻧســتان ﻣعادن و ظﻮاﻫر ﻣعدﻧﻰ فلزات ﻧجﻴبﻪ و ﻧادره بﻪ کثرت دﻳده شــده است کﻪ از‬ ‫آن جﻤلﻪ‪ :‬ﻣعادن طﻼ در زرکشــان وﻻﻳت ﻫلﻤﻨــد و کﻮل دوزا وﻻﻳت تخار از اﻫﻤﻴت زﻳادى‬ ‫برخﻮردار است‪ .‬در بعضﻰ از اﻳﻦ ﻣعادن عﻤلﻴﻪ استخراجﻰ ﻧﻴز آغاز گردﻳده است‪.‬‬ ‫ﻧقرة خالص در ﻣعادن پﻮلﻰ ﻣﻴتالﻰ افغاﻧستان بﻪ خصﻮص در ﻣعادن قلعﺔ اسد و فرﻧجل دﻳده‬ ‫شــده اســت کﻪ ﻣقدار ﻧقره سﻨگﻫاى ﻣعدﻧﻰ اﻳﻦ ﻣعادن در حدود ‪ 180-2000‬گرام فﻰ تﻦ‬ ‫در تغﻴﻴر ﻣﻰباشد ‪.‬‬ ‫بﻴرﻳلﻴم‪ ،‬لﻴتﻴم‪ ،‬تاستالﻴم و ﻧﻴﻮبﻰ در شرق افغاﻧستان در وﻻﻳت ﻧﻮرستان دره پﻴچ‪ ،‬دره شﻴگل‬ ‫و درة ﻧﻮر در شﻤال و جﻨﻮب شﻬر جﻼل آباد بﻪ ﻣشاﻫده رسﻴده است‪.‬‬

‫‪25‬‬

‫ﻣﻌادن ﻧﻔت و ﮔاز‬ ‫اکثرﻳت ﻣعادن ﻧفت و گاز افغاﻧستان در شﻤال کشﻮر ﻣﻮقعﻴت دارﻧد کﻪ از جﻤلﻪ ﻣعادن جﻨگل‬ ‫کﻼن‪ ،‬بــازار کﻤــﻰ‪ ،‬جﻤعﻪ‪ ،‬جرقدق‪ ،‬ﻳتﻴم تاق‪ ،‬خﻮاجﻪ گﻮگردک‪ ،‬اﻧگﻮت‪ ،‬زﻣرد ســاى و غﻴره‬ ‫تثبﻴت گردﻳده و تعداد از آنﻫا ﻣﻮرد بﻬره بردارى ﻧﻴز قرار گرفتﻪاﻧد‪.‬‬

‫ﻣﻌادن ذﻏال سﻨﮓ‬ ‫در افغاﻧستان تا کﻨﻮن حدود ‪ 20‬ﻣعدن ذغال سﻨگ تثبﻴت گردﻳده کﻪ از آن جﻤلﻪ ‪ 10‬ﻣعدن‬ ‫آن داراى اﻫﻤﻴت صﻨعتﻰ ﻣﻰباشــﻨد ﻣعادن ذغال ســﻨگ افغاﻧستان در شﻤال کشﻮر (ﻣعدن‬ ‫ذغال ســﻨگ کرکر‪ ،‬دودکش‪ ،‬درة صﻮف و آشپشــتﻪ) و در غرب ﻣعدن ســبزک ﻫرات ﻣﻮرد‬ ‫بﻬرهبردارى و استخراج قرار دارﻧد‪.‬‬ ‫عﻼوه بر ﻣعادن فلزات و ﻣﻮاد ســﻮخت‪ ،‬ﻣعادن غﻴر فلزات ﻧﻴز داراى اﻫﻤﻴت فراوان ﻣﻰباشﻨد‪.‬‬ ‫ﻣعدن ﻻجﻮرد بدخشــان‪ ،‬زﻣرد پﻨجشــﻴر‪ ،‬عقﻴق‪ ،‬اکﻮارﻣاﻳﻦ‪ ،‬ﻳاقــﻮت جگدلک و غﻴره در اﻳﻦ‬ ‫کشﻮر بسﻴار ﻣشﻬﻮر ﻣﻰباشﻨد‪.‬‬ ‫ﻣعادن ﻣرﻣر و اراگﻮﻧﻴت‪ ،‬فلﻮرﻳت‪ ،‬ســلفر خالــص‪ ،‬بارﻳت‪ ،‬تالک‪ ،‬گرافﻴت‪ ،‬ابرک و غﻴره ﻧﻴز در‬ ‫سطح و اعﻤاق اﻳﻦ کشﻮر ﻣﻮجﻮد ﻣﻰباشﻨد‪.‬‬

‫‪26‬‬

‫ﻧﻜات ﻋﻤده ﻓصﻞ‬ ‫اﻧﻮاع ﻣختلف ﻣﻮاد ﻣفﻴد فلزى و غﻴرفلزى‪ ،‬ﻣﻮاد ﻣحترقﻪ‪ ،‬ﻣﻮاد ساختﻤاﻧﻰ سﻨگﻫاى گراﻧبﻬا‪،‬‬ ‫آبﻫاى گرم ﻣعدﻧﻰ در سطح و اعﻤاق طبقات زﻣﻴﻦ کشﻮر ﻣا ﻳافت ﻣﻰشﻮﻧد‪.‬‬ ‫ﻣعادن ﻧفت و گاز در جﻨاح شــﻤالﻰ سلســلﻪ کﻮه تﻴربﻨد ترکســتان در شــﻤال کشﻮر واقع‬ ‫ﻣﻰباشد‪.‬‬ ‫ﻣعادن زغال سﻨگ در جﻨاج شﻤالﻰ ﻫﻨدوکش و در اﻣتداد پاراپاﻣﻴز ﻣﻮقعﻴت دارﻧد‪.‬‬ ‫در کشــﻮر ﻣا افغاﻧستان ﻣعادن و ظﻮاﻫر ﻣعدﻧﻰ ﻣﻮاد ﻣفﻴد فلزى چﻮن آﻫﻦ‪ ،‬ﻣﻨگﻨﻴز‪ ،‬کروم‪،‬‬ ‫ﻣس‪ ،‬ســرب‪ ،‬جســت‪ ،‬الﻤﻮﻧﻴم‪ ،‬ﻣﻮلبدﻳﻦ‪ ،‬ولفرام‪ ،‬قلعﻰ‪ ،‬بﻴسﻤﻮت‪ ،‬ارسﻴﻨک‪ ،‬سرﻣﻪ و سﻴﻤاب‬ ‫ﻣﻮجﻮد ﻣﻰباشﻨد‪.‬‬ ‫ﻣعدن بزرگ آﻫﻦ کﻪ در آسﻴاى جﻨﻮب شرقﻰ کم ﻧظﻴر است؛ ﻣعدن آﻫﻦ حاجﻰگک است‬ ‫کﻪ در وﻻﻳت باﻣﻴان ﻣﻮقعﻴت دارد‪.‬‬ ‫ﻣعدن کروﻣﻴت افغاﻧستان بﻪ سﻤت جﻨﻮب شﻬر کابل‪ ،‬در ﻧاحﻴﻪ ﻣعدﻧﻰ کابل‪ ،‬در ﻣربﻮطات‬ ‫وﻻﻳت لﻮگر ﻣﻮقعﻴت دارد‪.‬‬ ‫ﻧقرة خالص در ﻣعادن پﻮلﻰ ﻣﻴتالﻰ افغاﻧســتان بﻪ خصﻮص در ﻣعادن قلعﺔ اســد و فرﻧجل‬ ‫غﻮربﻨد دﻳده شده است‪.‬‬ ‫از جﻤلﻪ ﻣعادن ﻧفت و گاز‪ ،‬ﻣعادن جﻨگل کﻼن‪ ،‬جﻤعﻪ‪ ،‬جرقدق‪ ،‬ﻳتﻴم تاق‪ ،‬خﻮاجﻪ گﻮگردک‪،‬‬ ‫اﻧگﻮت‪ ،‬زﻣرد ساى و بازار کﻤﻰتثبﻴت گردﻳده است‪ .‬کﻪ تعداد از آنﻫا ﻣﻮرد بﻬره بردارى قرار‬ ‫گرفتﻪ است‪.‬‬ ‫در افغاﻧســتان تا بﻪ حال حدود ‪ 20‬ﻣعدن ذغال ســﻨگ تثبﻴت گردﻳده کﻪ از آن جﻤلﻪ ‪10‬‬ ‫ﻣعــدن آن داراى اﻫﻤﻴت صﻨعتﻰ ﻣﻰباشــد؛ ﻣعادن کرکر‪ ،‬دودکش‪ ،‬درة صﻮف‪ ،‬اشپشــتﻪ و‬ ‫سبزک از ﻣشﻬﻮرترﻳﻦ ﻣعادن زغال سﻨگ افغاﻧستان ﻣﻰباشﻨد‪.‬‬ ‫ﻣعادن ســﻨگﻫاى قﻴﻤتــﻰ و تزئﻴﻨﻰ چﻮن ﻻجﻮرد‪ ،‬زﻣرد‪ ،‬عقﻴق‪ ،‬ﻳاقﻮت از شــﻬرت زﻳادى‬ ‫برخﻮردار ﻣﻰباشﻨد‪.‬‬ ‫ﻣعادن ﻣرﻣر و اراگﻮﻧﻴت‪ ،‬فلﻮرﻳت‪ ،‬ســلفرخالص‪ ،‬بارﻳت‪ ،‬تالک‪ ،‬گرافﻴت‪ ،‬ابرک و غﻴره ﻧﻴز در‬ ‫‪27‬‬

‫افغاﻧستان وجﻮد دارﻧد‪.‬‬

‫سﻮاﻻت ﻓصﻞ‬ ‫‪ -1‬ﻣعادن ﻧفت و گاز در کدام قسﻤت کشﻮر ﻣا ﻣﻮقعﻴت دارﻧد؟‬ ‫‪ -2‬ﻣعادن ﻣشﻬﻮر زغال سﻨگ کشﻮر ﻣا را ﻧام ببرﻳد‪.‬‬ ‫‪ -3‬ﻣعادن طﻼ و ﻧقره در کدام ﻣﻨاطق کشﻮر ﻣا ﻳافت ﻣﻰشﻮﻧد؟‬ ‫‪ -4‬در ﻣﻮرد ﻣعدن آﻫﻦ حاجﻰگک چﻪ ﻣﻰداﻧﻴد تﻮضﻴح دﻫﻴد؟‬ ‫‪ -5‬ﻣعادن ﻣس و کروﻣﻴت درکدام ﻧاحﻴﻪ ﻣعدﻧﻰ و در کدام وﻻﻳت ﻣﻮقعﻴت دارﻧد؟‬ ‫‪ -6‬ﻣعادن سرب و جست در کدام ﻳک از ﻣﻨاطق ذﻳل وجﻮد دارﻧد؟‬ ‫الف‪ -‬فرﻧجل غﻮربﻨد‪ ،‬ب‪ -‬قلعﺔ اسد‪ ،‬ج‪ -‬ﻧﻮرابﻪ‪ ،‬د‪ -‬ﻫﻴچ کدام‬ ‫‪ -7‬سﻨگﻫاى تزئﻴﻨﻰ و قﻴﻤتﻰ کﻪ در کشﻮر ﻣا ﻳافت ﻣﻰشﻮﻧد؛ کدامﻫا اﻧد ﻧام ببرﻳد؟‬ ‫‪ -8‬در شرق افغاﻧستان ﻣعادن کدام ﻧﻮع فلزات وجﻮد دارﻧد تﻮضﻴح دﻫﻴد؟‬ ‫‪ -9‬آﻳا ﻣعادن ﻧفت و گاز افغاﻧستان ﻣﻮرد بﻬرهبردارى و استخراج قرار گرفتﻪاﻧد؟ واضح سازﻳد‬ ‫کﻪ در کدام ساحات استخراج گاز صﻮرت گرفتﻪ است‪.‬‬ ‫‪ -10‬ظﻮاﻫر ﻣعدﻧﻰ ﻣﻨگﻨﻴز در کدام ﻳک از ﻣﻨاطق ذﻳل بﻪ ﻣشاﻫده رسﻴده است؟‬ ‫الف‪ -‬فرﻧجل غﻮربﻨد‪ ،‬ب‪ -‬عﻴﻨک‪ ،‬ج‪ -‬بدخشان‪ ،‬د‪ -‬ﻧﻮرستان‬

‫‪28‬‬

‫بخش دوم‬ ‫سﻨﮓﻫا‬ ‫در جاى کﻪ زﻧدهگﻰ ﻣﻰﻧﻤاﻳﻴد ﻣﻤکﻦ پارچﻪﻫاى خﻮرد و بزرگ از ســﻨگﻫا را بﻪ رﻧگ ﻫاى‬ ‫ﻣختلف ﻣشاﻫده ﻧﻤاﻳﻴد؛ ﻣاﻧﻨد تصاوﻳر اﻳﻦ صفحﻪ‪:‬‬ ‫بــا دﻳدن اﻳﻦ تصاوﻳر ســﻮالﻫاى ﻣختلف در ذﻫﻦ تان خطﻮر ﻣﻰﻧﻤاﻳد و از خﻮد ﻣﻰپرســﻴد‬ ‫کﻪ‪:‬‬ ‫ اﻳﻦ سﻨگﻫا چگﻮﻧﻪ بﻪوجﻮد آﻣدهاﻧد؟‬‫ترکﻴب اﻳﻦ سﻨگﻫا چگﻮﻧﻪ است؟‬‫ چرا ﻳک سﻨگ از دﻳگرى تفاوت دارد؟‬‫ چگﻮﻧﻪ ﻣﻰتﻮان سﻨگﻫا را تشخﻴص داد؟‬‫با ﻣطالعﺔ اﻳﻦ فصل ﻣﻰتﻮاﻧﻴد پاسخﻫاى خﻮﻳش را بﻪ دست آورﻳد‪.‬‬ ‫قشــر جاﻣد زﻣﻴﻦ از ســﻨگﻫاى کﻪ در شــراﻳط و زﻣان ﻣختلف جﻴﻮلﻮجکــﻰ بﻪوجﻮد آﻣده‬ ‫وترکﻴبﻰ از ﻣﻨرالﻫاى فلزى و غﻴر فلزى ﻣﻰباشﻨد‪ ،‬تشکﻴل شده است‪.‬‬

‫‪29‬‬

‫سﻨگ را چﻨﻴﻦ تعرﻳف ﻣﻰﻧﻤاﻳﻨد‪:‬‬ ‫سﻨگﻫا ﻣﻮاد طبﻴعﻰ اﻧد کﻪ از ﻳک و ﻳا چﻨد ﻣﻨرال تشکﻴل شده است‪.‬‬ ‫طﻮرى کﻪ ﻣﻰداﻧﻴم قســﻤتﻫاى ﻣختلف قشــر زﻣﻴﻦ از ســﻨگﻫاى ﻣختلف تشکﻴل گردﻳده‬ ‫است داﻧشﻤﻨدان سﻨگ شﻨاسﻰ‪ ،‬اﻳﻦ سﻨگﻫا را کﻪ ﻫر ﻳکﻰ آن داراى ﻣﻨشا پﻴداﻳش جداگاﻧﻪ‬ ‫ﻣﻰباشد بﻪ سﻪ دستﻪ اساسﻰ تقسﻴم بﻨدى ﻧﻤﻮدهاﻧد‪:‬‬ ‫ســﻨگﻫاى ﻧارﻳﻪ (ﻣگﻤاتﻴکﻰ) کﻪ در ﻧتﻴجﺔ سرد شــدن ﻣذابﻪﻫاى ﻣگﻤاتﻴکﻰ در داخل قشر‬ ‫زﻣﻴﻦ و سطح زﻣﻴﻦ (آتشفشان) بﻪوجﻮد ﻣﻰآﻳد‪.‬‬ ‫ســﻨگﻫاى رســﻮبﻰ کﻪ در ﻧتﻴجﻪ تخرﻳب و فرســاﻳش سﻨگﻫاى قب ً‬ ‫ﻼ تشــکﻴل شده (ﻧارﻳﻪ‪،‬‬ ‫ﻣتحﻮلﻪ و راسبﻪ) درﻳک حﻮزةترسباتﻰ بﻪوجﻮد ﻣﻰآﻳﻨد‪.‬‬ ‫سﻨگﻫاى ﻣتحﻮلﻪ کﻪ در ﻧتﻴجﻪ عﻮاﻣل ﻣختلف فزﻳکﻰ‪ ،‬کﻴﻤﻴاوى و جﻴﻮلﻮجﻴکﻰ‬ ‫از دگرگﻮﻧﻰ‪ ،‬تغﻴﻴر و تحﻮل سﻨگﻫاى ﻣگﻤاتﻴکﻰ و رسﻮبﻰ بﻪوجﻮد ﻣﻰآﻳﻨد‪.‬‬

‫‪30‬‬

‫ﻓصﻞ اول‬ ‫سﻨﮓﻫاى ﻧارﻳﻪ (ﻣﮕﻤاتﻴﻜﻰ)‬ ‫ﻣﻮاد اصلﻰ تشــکﻴل دﻫﻨدة اﻳﻦ ســﻨگﻫا از اعﻤاق زﻣﻴﻦ ﻣﻨشــا گرفتﻪ در قسﻤتﻫاى داخل‬ ‫زﻣﻴﻦ جاگزﻳﻦ گردﻳده و ﻳا اﻣکان دارد کﻪ بﻪ ســطح زﻣﻴﻦ برآﻣده و اﻧﻮاع ﻣختلف سﻨگﻫاى‬ ‫ﻧارﻳــﻪ را بﻪوجﻮد آورد‪ ،‬کﻪ اکثرا ً از ﻣﻨرالﻫاى ﻣختلف ﻣتبلﻮر تشــکﻴل شــده و داراىترکﻴب‬ ‫کﻴﻤﻴاوى ﻣتفاوت ﻣﻰباشﻨد‪.‬‬ ‫ســﻨگﻫاى کﻪ در سطح زﻣﻴﻦ بﻪوجﻮد ﻣﻰآﻳد داراى اشکال ﻣتبلﻮر ﻧﻤﻰباشﻨد؛ زﻳرا خﻴلﻰ با‬ ‫سرعت در فضاى آزاد سرد ﻣﻰگردد‪.‬‬ ‫با ﻣطالعﻪ ﻣﻮارد زﻳر ﻣعلﻮﻣات ﻣفصل را پﻴراﻣﻮن سﻨگﻫاى ﻧارﻳﻪ ﻣﻰتﻮان بﻪ دست آورد‪.‬‬ ‫ﻣطالعﻪ شراﻳط تشکﻴل سﻨگﻫاى ﻧارﻳﻪ‪.‬‬ ‫ﻣطالعﻪ حرارت جﻴﻮترﻣال و تکسچر سﻨگﻫاى ﻧارﻳﻪ‪.‬‬ ‫ترکﻴب ﻣﻨرالﻰ سلسلﻪ تعاﻣل بﻮوﻳﻦ‪.‬‬ ‫سﻨگ ﻫاى پلﻮتﻮﻧﻴک (عﻤقﻴﻪ) و ولکاﻧﻴکﻰ (سطحﻴﻪ)‬ ‫سﻨگ ﻧارﻳﻪ (ﻣگﻤاتﻴکﻰ)‪ :‬وقتﻰ درجﻪ حرارت ﻣگﻤا طﻰ ﻣراحل ﻣختلف کاﻫش پﻴدا ﻣﻰکﻨد‬ ‫ذرات ﻣﻨرالﻰ شروع بﻪ تبلﻮر ﻣﻰکﻨﻨد‪.‬‬ ‫اکثر ســﻨگﻫاى ﻧارﻳﻪ داراى شــکل بلﻮرى است کﻪ با چشم دﻳده ﻣﻰشﻮد‪ ،‬از اﻳﻦ رو بﻪ آنﻫا‬ ‫سﻨگﻫاى ﻣتبلﻮر ﻣﻰگﻮﻳﻨد‪ .‬بعضﻰ از تﻮفﻫا و ﻳا ﻣﻮاد کﻪ از دﻫاﻧﺔ آتشفشان بﻪ بﻴرون پرتاب‬ ‫شــده‪ ،‬با ﻣﻮاد چســپﻨدﻳﻰ ﻳکجا شده‪ ،‬ســﻨگﻫاى ﻣختلف را بﻪ وجﻮد ﻣﻰآورﻧد؛ ولﻰ شکل‬ ‫بلﻮرى را ﻧدارﻧد‪ .‬اﻳﻦ ﻧﻮع ســﻨگﻫا بدون فسﻴل ﻣﻰباشﻨد کﻪ ﻳکﻰ از ﻣﻮارد اساسﻰ فرق آنﻫا‬ ‫را با سﻨگﻫاى رسﻮبﻰ ﻧشان ﻣﻰدﻫد‪.‬‬ ‫‪31‬‬

‫ﻣﮕﻤـا و حرارت جﻴﻮترﻣال‪ :‬ﻣگﻤا ﻳک کلﻤﻪ ﻳﻮﻧاﻧﻰ قدﻳم بﻮده وکتلﻪ خﻤﻴر ﻣاﻧﻨد را گﻮﻳﻨد‬ ‫کﻪ خاصﻴت پﻼستﻴکﻰ داشتﻪ و بﻪ ﻫر شکل در آورده شده ﻣﻰتﻮاﻧد‪ .‬در اصطﻼح علﻤﻰاﻣروز‬ ‫ﻣگﻤــا عبــارت از ﻣﻮاد گداختﻪ و فروزان طبﻴعﻰ داخل زﻣﻴﻦ اســت کﻪ عﻤدتاً از دو ﻧﻮع ﻣﻮاد‬ ‫گازى و غﻴر گازىترکﻴب گردﻳده است‪.‬‬ ‫ﻣﻮاد ﮔازى و ﻏﻴر ﮔازى شـاﻣﻞ در ﻣﮕﻤا ﻋبارت از‪ :‬ﻫاﻳدروجﻦ )‪ ، (H‬آب )‪ ، (H 2O‬کاربﻦ‬ ‫ُ‬ ‫داى اکســاﻳد ) ‪ (C O2‬ﻣﻴتــان ) ‪ ، (C H 4‬ﻧاﻳتروجﻦ ) ‪ ، ( N 2‬ســلفر ) ‪ ، (S2‬ارگﻮن ) ‪، ( A r‬‬ ‫کلﻮرﻳﻦ(‪ )Cl‬و غﻴره‪.‬‬ ‫ﻣﻮاد ﻏﻴر ﮔازى (ﻏﻴر ﻣﻔر)اکســاﻳد ســﻮدﻳم )‪ ، ( N a2O‬اکساﻳد سلﻴکان ) ‪ ، (SiO 2‬اکساﻳد‬ ‫الﻤﻮﻧﻴم ) ‪ ، ( A l2O3‬اکساﻳد آﻫﻦ )‪ ، (FeO‬اکساﻳد ﻣگﻨﻴزﻳم )‪ ، (MgO‬اکساﻳد کلسﻴم )‪(CaO‬‬ ‫و بﻪ تعداد کم اکساﻳد تﻴتان‬

‫) ‪(TiO‬‬

‫و اکساﻳد ﻣﻨگان‬

‫)‪(MnO‬‬

‫ﻣﻰباشد‪.‬‬

‫حرارت ﻣگﻤا تا جاﻳﻰ کﻪ در آتشفشــانﻫاى فعال ﻣخصﻮصاً در ﻣگﻤاﻫاى قلﻮىاﻧدازه شــده‬ ‫است در بﻴﻦ‬ ‫‪ 1200 1050‬درجﻪ ساﻧتﻰ گرﻳد قرار داشتﻪ و سرحد سﻴﻼن آن بﻴﻦ ‪900 700‬‬ ‫درجــﻪ تحــﻮل ﻣﻰﻧﻤاﻳد و بﻪ حرارت پاﻳﻴﻦتر از آن بﻪ حالت ســکﻮن باقﻰ ﻣﻰﻣاﻧد‪ .‬ﻫر چﻨد‬ ‫درداخل عﻤق زﻣﻴﻦ رود بﻪ ﻫﻤاناﻧدازه حرارت زﻳاد شــده ﻣﻰرود‪ ،‬فاصلﻪ عﻤﻮدى کﻪ درجﻪ‬ ‫حــرارت در عﻤق زﻣﻴﻦ بﻪاﻧدازة ﻳک درجﻪ ‪ 1o C‬ســاﻧتﻰ گراد ازدﻳاد ﻣﻰﻳابد بﻪﻧام گرادﻳﻨت‬ ‫حرارتﻰ )‪ (GeoTherma lg radent‬ﻳاد ﻣﻰشــﻮد کﻪاﻧدازه وسطﻰ آن در (‪ 33‬ﻣتر) ﻳک درجﻪ‬ ‫ساﻧتﻰ گراد و در ﻳک صد ﻣتر )‪ 3 (100m‬درجﻪ ساﻧتﻰ گراد تعﻴﻴﻦ گردﻳده است‪.‬‬ ‫تﻜسچر سﻨﮓﻫاى ﻧارﻳﻪ‬ ‫تکسچر ﻳک سﻨگ عبارت از چگﻮﻧﻪ گﻰ شکل‪ ،‬بزرگﻰ و ارتباط ﻣﻨرالﻫاى آن با ﻳک دﻳگر ﻣﻰباشد‪.‬‬ ‫بﻪطﻮر عﻤﻮم اﻧﻮاع ﻣختلف تکسچرﻫا )‪ (Texture‬در سﻨگ از ﻫم تفرﻳق شده ﻣﻰتﻮاﻧد‪.‬‬ ‫اﻟﻒ‪ -‬تﻜسچر بﻠﻮر تام )‪ (Holocrystalline Texture‬ﻫر گاه ﻣگﻤا بﻪ خﻴلﻰ آﻫستﻪگﻰ سرد و‬ ‫ﻣﻨرالﻫاى ﻣحتﻮى ﻳک سﻨگ تبلﻮر ﻧﻤﻮده‪ ،‬داﻧﻪﻫاى کرستال تشکﻴل دﻫﻨد و بدون ﻣﻮجﻮدﻳت‬ ‫ﻣﻮاد چســپﻨده ﻣابﻴﻨﻰ ) ‪ (Matrix‬غﻴر بلﻮرى بﻪ شــکل ﻣستقﻴم با ﻫم در تﻤاس باشﻨد در آن‬ ‫‪32‬‬

‫صﻮرت سﻨگ ﻣﻮصﻮف داراى تکسچر بلﻮرى ﻫلﻮکرستالﻴﻦ ﻣﻰباشد‪.‬‬ ‫ب‪ -‬تﻜسـچر ﻧﻴﻤﻪ بﻠﻮرى )‪ : (Hypocrystalline Texture‬در صﻮرتﻰ کﻪ قسﻤتﻰ از ﻣﻨرالﻫاى‬ ‫تشکﻴل دﻫﻨده ﻳک سﻨگ‪ ،‬بلﻮرى و ﻳک عده دﻳگر آن غﻴر بلﻮرى باشﻨد و داﻧﻪﻫاى بلﻮرى آن‬ ‫تﻮسط چسپﻨدة غﻴر بلﻮرى با ﻫم اتصال ﻳافتﻪ باشﻨد‪ ،‬در آن حالت سﻨگ ﻣذکﻮر تکسچر غﻴر‬ ‫بلﻮرى ﻳا ﻫﻴﻤﻰکرستالﻴﻦ را دارا ﻣﻰباشد‪.‬‬ ‫ج‪ -‬تﻜسـچر ﻏﻴر بﻠﻮرى )‪ : (Amorpheus Texture‬ﻫرگاه تﻤام اجزاى ﻳک سﻨگ غﻴر بلﻮرى‬ ‫(بﻰ شکل) باشﻨد سﻨگ ﻣﻮصﻮف داراى تکسچر غﻴر بلﻮرى ﻣﻰباشد کﻪ بﻪﻧام تکسچر شﻴشﻪاى‬ ‫ﻧﻴز ﻳاد ﻣﻰشﻮد‪.‬‬ ‫د‪ -‬تﻜسـچر پارﻓﻴرﻳتﻴـﻚ )‪ : (Parphyritic Texture‬ﻫــرگاه چﻨﻴﻦ اتفاق افتــد کﻪ در ﻳک‬ ‫ســﻨگ‪ ،‬بلﻮرﻫاى بزرگ با شــکل و ابعاد ﻣکﻤل آنﻫا در بﻴﻦ کتلﺔ ﻣﻴده داﻧﺔ غﻴر بلﻮرى و ﻳا‬ ‫کاﻣ ً‬ ‫ﻼ بلﻮرى بﻪ صﻮرت پاشان قرار داشتﻪ باشد‪ ،‬چﻨﻴﻦ سﻨگ تکسچر پارفﻴرﻳتﻴک را داشتﻪ و‬ ‫بلﻮرﻫاى بزرگ پاشان در داخل آن بﻪﻧام فﻴتﻮکرﻳتﻫا ﻳاد ﻣﻰشﻮﻧد‪.‬‬ ‫ﻓﻌاﻟﻴت‬ ‫طﻮرى کﻪ ﻣﻰداﻧﻴد ﻣﻮاد ﻣذاب در داخل قشــر زﻣﻴــﻦ بﻪ صﻮرت تدرﻳجﻰ حرارت خﻮد را از‬ ‫دســت داده و باعث تشکﻴل ﻣﻨرالﻫاى بلﻮرﻳﻦ ﻣﻰگردد؛ اﻣا ﻣﻮاد ﻣذاب کﻪ بﻪ سطح زﻣﻴﻦ بر‬ ‫آﻣده و حرارت خﻮد را خﻴلﻰ بﻪ سرعت از دست ﻣﻰدﻫد ‪،‬ﻣﻨرالﻫاى غﻴر بلﻮرﻳﻦ را بﻪوجﻮد‬ ‫ﻣﻰآورد‪ ،‬بﻨاً در جدول ذﻳل تکســچر ســﻨگ ﻫاى بزرگ داﻧﻪ و ﻣﻴده داﻧﻪ را براى سﻨگﻫاى‬ ‫داخلﻰ و ســطحﻴﻪ تحرﻳر دارﻳد‪ :‬گرافﻴت‪ ،‬گابرو‪ ،‬دﻳﻮرﻳت‪ ،‬بازالت‪،‬اﻧدﻳزﻳت‪،‬تراخﻴت‪ ،‬رﻳﻮلﻴت و‬ ‫پﻴرﻳدوتﻴت‪.‬‬ ‫سﻨگ ﻫاى‬ ‫سطحﻴﻪ‬

‫تکسچر ﻣﻴده داﻧﻪ‬ ‫غﻴربلﻮرﻳﻦ‬

‫سﻨگ ﻫاى‬ ‫داخلﻰ‬ ‫(عﻤقﻰ)‬

‫تکسچر بزرگ داﻧﻪ‬ ‫بلﻮرﻳﻦ‬

‫‪33‬‬

‫ترﻛﻴب ﻣﻨراﻟﻰ‬ ‫سﻨگﻫا اجســام غﻴر ﻣتجاﻧس طبﻴعﻰ ﻣﻰباشﻨد کﻪ ساحﻪ وسﻴع را فرا گرفتﻪ است سﻨگﻫا‬ ‫ﻣﻰتﻮاﻧﻨد از ﻳک و ﻳا از ﻣجﻤﻮعﻪ چﻨدﻳﻦ ﻣﻨرال تشکﻴل شده باشﻨد‪.‬‬ ‫در جﻤلﻪ اجزاى تشکﻴل دﻫﻨدة احجار ﻧارﻳﻪ (ﻣﻨرالﻫا) بﻪطﻮر عﻤﻮم دو ﻧﻮع آنﻫا از ﻫم فرق‬ ‫ﻣﻰشــﻮﻧد کﻪ ﻳکﻰ از آنﻫا بﻪﻧام اجزاى اصلﻰ ﻳا عﻤده ســﻨگ ﻣحسﻮب ﻣﻰگردد و عبارت از‬ ‫ﻣﻨرالﻫاى است کﻪ ﻣﻮجﻮدﻳت آن در سﻨگ حتﻤﻰﻣﻰباشﻨد و در صﻮرت عدم ﻣﻮجﻮدﻳت آن‬ ‫ســﻨگ ﻣﻮرد ﻧظر بﻪﻧام اصلﻰ خﻮﻳش ﻣسﻤﻰشده ﻧﻤﻰتﻮاﻧد‪ ،‬ﻣث ً‬ ‫ﻼ‪ :‬اگر در سﻨگ ﻧارﻳﺔ گراﻧﻴت‬ ‫ﻳکﻰ از ﻣﻨرالﻫا کﻪ اجزاى اصلﻰ سﻨگ گراﻧﻴت ﻣاﻧﻨد کﻮارتز و ﻳا فلدسپار وجﻮد ﻧداشتﻪ باشد‬ ‫را تشکﻴل ﻣﻰدﻫد‪ .‬سﻨگ حاصلﻪ بﻪﻧام گراﻧﻴت ﻳاد ﻧﻤﻰگردد‪ .‬جز دﻳگر سﻨگﻫا را ﻣﻨرالﻫاى‬ ‫فرعﻰ تشــکﻴل ﻣﻰدﻫد کﻪ عدم ﻣﻮجﻮﻳت آن در ﻳک سﻨگ در وجﻪ تسﻤﻴﻪ و ﻧامگذارى رول‬ ‫ﻧدارد‪.‬‬ ‫ﻣﻨرالﻫــاى اصلﻰ ســﻨگ ﻧارﻳــﻪ عبــارت از‪ :‬کﻮارتــز‪ ،‬فلدســپارﻫا‪ ،‬ارتــﻮکﻼز‪ ،‬پﻼجﻴﻮکﻼز‪،‬‬ ‫فلدســپاتﻮﻳﻴدﻫا‪ ،‬ابرکﻫا‪ ،‬اﻣفﻴبﻮلﻫا‪ ،‬پاﻳروکســﻴﻦ و اولﻴﻮﻳﻦ ﻣﻰباشــﻨد و ﻣﻨرالﻫاى فرعﻰ‬ ‫سﻨگ عبارت از‪ :‬اپتاﻳت‪ ،‬اﻳلﻤﻨاﻳت و ﻣگﻨﻴتﻴت ﻣﻰباشد‪.‬‬ ‫قابــل ﻳاد آورى اســت کــﻪ ﻣﻮجﻮدﻳت اﻳﻦ ﻣﻨرالﻫــا باعث تغﻴﻴر رﻧگ در ســﻨگ ﻫاى ﻧارﻳﻪ‬ ‫ﻣﻰگرددکﻪ بﻪ رﻧگﻫاى ﻣختلف ﻣﻰتﻮان آن را ﻣشاﻫده کرد‪ .‬چﻨد ﻧﻤﻮﻧﺔ آن را در اشکال ذﻳل‬ ‫دﻳده ﻣﻰتﻮاﻧﻴد‪.‬‬

‫گﻨاﻳس‬

‫رﻳگ سﻨگ‬ ‫شکل (‪ )1-1‬اﻧﻮاع سﻨگﻫاى اساسﻰ‬

‫گراﻧﻴت‬

‫‪34‬‬

‫سﻠسﻠﻪ تﻌاﻣﻠﻰ بﻮوﻳﻦ‬

‫)‪( Bowen R eation Series‬‬

‫بﻮوﻳــﻦ )‪ (Bowen‬کــﻪ ﻳک جﻴﻮفزﻳکدان کاﻧاداﻳــﻰ بﻮد و تحقﻴقاتﻰ را در ﻣــﻮرد تبلﻮر ﻣگﻤا‬ ‫اﻧجام داده بﻪ اﻳﻦ عقﻴده است کﻪ ﻣگﻤا ترکﻴب بزالتﻰ دارد‪ .‬ضﻤﻦ سرد شدن تدرﻳجﻰ ﻣگﻤا‪،‬‬ ‫ﻣﻨرالﻫاى ﻣختلف و در ﻧتﻴجﻪ ســﻨگﻫاى ﻧارﻳﻪ ﻣختلف بﻪوجﻮد ﻣﻰآﻳد‪ ،‬بﻮوﻳﻦ و ﻫمکاراﻧش‬ ‫در آزﻣاﻳشﻫاى خﻮد ﻣشــاﻫده کردﻧد کﻪ بﻮوﻳﻦ اولﻴﻦ ﻣﻨرالﻫاى اســت کﻪ از سرد شدن آن‬ ‫حاصل ﻣﻰشﻮد اولﻴﻮﻳﻦ و پﻼجﻴﻮکﻼز غﻨﻰ از کلسﻴم است کﻪ از اﻳﻦ دو ﻣﻨرال ﻫم راه با ﻳک‬ ‫ﻣقدار پاﻳروکسﻴﻦ در سطح زﻣﻴﻦ سﻨگ بزالت و در داخل زﻣﻴﻦ گابرو را بﻪوجﻮد ﻣﻰ آورد با‬ ‫کاﻫش حرارت تبلﻮرترکﻴب ﻣﻮاد ﻣذاب باقﻰ ﻣاﻧده تغﻴﻴر ﻣﻰکﻨد ﻳعﻨﻰ تقرﻳباً قسﻤت ﻣﻬﻤﻰاز‬ ‫آﻫﻦ‪ ،‬ﻣگﻨﻴزﻳم‪ ،‬و کلســﻴم خﻮد را از دســت ﻣﻰدﻫد‪ ،‬در عﻮض ﻣاده ﻣذاب از عﻨاصرى کﻪ تا‬ ‫اکﻨﻮن در ساختﻤان ﻣاده وارد ﻧشده‪ ،‬از سﻮدﻳم و پتاشﻴم غﻨﻰ ﻣﻰشﻮد و در عﻴﻦ حال ﻣقدارى‬ ‫از ســلﻴکان ﻧﻴز در ﻣاﻳع ﻣذاب زﻳاد شــده کﻪ در ﻧتﻴجﻪ ﻣﻨرالﻫاى دﻳگر در حرارت پاﻳﻴﻦتر‬ ‫بﻪوجﻮد ﻣﻰآﻳﻨد و پروسﺔ کاﻫش حرارت و فشار اداﻣﻪ ﻣﻰﻳابد کﻪ اﻳﻦ پروسﺔ تشکﻴل ﻣﻨرالﻫا‬ ‫بﻪﻧام سلسلﻪ تعاﻣل بﻮوﻳﻦ ﻳاد ﻣﻰگردد و قرار ذﻳل ﻧشان داده شده ﻣﻰشﻮد‪.‬‬

‫اولتراﻣافﻴکﻰ (باکمترﻳﻦ سلﻴکان‬ ‫غﻨﻰ از کلسﻴم‬ ‫اولﻴﻮﻳﻦ‬ ‫ﻣافﻴکﻰ‬ ‫پاﻳروکسﻴﻦ‬

‫اﻧﻮاع ﻣگﻤا‬

‫اﻣفﻴبﻮل‬ ‫ﻣتﻮسط‬ ‫ابرک بﻴﻮتﻴت‬ ‫غﻨﻰ از سﻮدﻳم‬ ‫تﻴزابﻰ‬ ‫فلدسپار بﻮتاشﻴم دار‬ ‫ﻣﻮسکﻮوﻳت ابرک‬ ‫کﻮارتز‬

‫شکل (‪ )1-2‬سلسلﻪ تعاﻣلﻰ بﻮوﻳﻦ‬ ‫‪35‬‬

‫ﻣافﻮق تﻴزابﻰ‬ ‫( با بﻴشتر سلﻴکان)‬

‫تصﻨﻴﻒ سـﻨﮓ ﻫاى ﻧارﻳﻪ (ﻣﮕﻤاتﻴﻜﻰ) ﻓشـار و ﻣﻮﻗﻌﻴت آنﻫا در ﻗشـر‬ ‫زﻣﻴﻦ‬ ‫در صﻮرتﻰ کﻪ ﻣگﻤا در داخل قشــر زﻣﻴﻦ سرد و سخت گردد‪ ،‬در ﻧتﻴجﺔ آن سﻨگﻫاى ﻧارﻳﻪ‬ ‫عﻤقﻴﻪ )‪ (Plutonites‬بﻪوجﻮد ﻣﻰآﻳد و اگر در ســطح زﻣﻴﻦ ســرد گردد‪ ،‬سﻨگﻫاى کﻪ از آن‬ ‫حاصل ﻣﻰگردد بﻪﻧام سﻨگ سطحﻴﻪ ﻳا ولکاﻧﻴت )‪ (Vulcanite‬ﻳاد ﻣﻰشﻮﻧد‪.‬‬ ‫سﻨگ ﻫاى ﻧارﻳﻪ از روى ﻣحﻴط فعالﻴت ﻣگﻤاﻳﻰ ﻳا بﻪ کﻼم دﻳگر بﻪ اساس ﻣﻮقعﻴت آنﻫا در‬ ‫قشر زﻣﻴﻦ بﻪ سﻪ گروپ ذﻳل تقسﻴم ﻣﻰگردد‪:‬‬ ‫اﻟﻒ‪ -‬سﻨگ ﻫاى پلﻮتﻮﻧاﻳت )‪(Plutonites‬‬ ‫ب‪ -‬سﻨگ ﻫاى ﻧارﻳﻪ بﻪ قسم رگ )‪(Von and Diekroeks‬‬ ‫ج‪ -‬سﻨگ ﻫاى ﻧارﻳﻪ ولکاﻧﻴکﻰ )‪(Volcanic kocks‬‬

‫سﻨﮓ ﻫاى پﻠﻮتﻮﻧاﻳت‬ ‫ســﻨگ ﻫاى ﻧارﻳﻪ عﻤقﻴﻪ بﻪ قســم کتلﻪﻫاى بزرگ ســاحات زﻳاد را در بر ﻣﻰگﻴرد‪ .‬ﻣگﻤاى‬ ‫تشکﻴل دﻫﻨده و اﻳﻦ اجسام بﻪ شکل تدرﻳجﻰ سرد شده‪ ،‬گازات باقﻰ ﻣاﻧده حرارت خﻮﻳش را‬ ‫خﻴلﻰ بﻪ آﻫســتگﻰ در ﻳک زﻣان طﻮﻻﻧﻰ از دســت داده و ﻧظر بﻪ آن تبلﻮر کاﻣل ﻣﻮاد صﻮرت‬ ‫ﻣﻰگﻴرد و سﻨگﻫاى با ساختار (بلﻮرى) بزرگ و ﻣتﻮسط تشکﻴل ﻣﻰشﻮﻧد؛ ﻣاﻧﻨد‪ :‬گراﻧﻴتﻫا‪،‬‬ ‫ســﻴاﻧاﻳت‪ ،‬گراﻧﻮ دﻳﻮرﻳت‪ ،‬دﻳﻮرﻳت و پﻴرﻳدوتﻴت کﻪ از جﻤلﻪ ســﻨگﻫاى عﻤقﻴﻪ بﻮده‪ ،‬تﻮسعﻪ‬ ‫زﻳاد داشــتﻪ و اشــکال ﻣختلف را کﻪ بﻪﻧام باتﻮلﻴت‪ ،‬ﻻکﻮلﻴت شــتﻮک و غﻴره ﻳاد ﻣﻰشــﻮﻧد‬ ‫بﻪوجﻮد ﻣﻰآورﻧد ﻣاﻧﻨد اشکال ذﻳل‪:‬‬ ‫دﻫﻨﺔآتشفشان‬ ‫داﻳک‬ ‫داﻳک‬ ‫ﻻکﻮلﻴت‬ ‫باتﻮلت‬

‫شتﻮک‬

‫سﻴل‬

‫شکل (‪ )1-3‬اشکال ﻣﻮقعﻴت اجسام ﻣگﻤاتﻴکﻰ‬

‫‪36‬‬

‫سﻨﮓﻫاى ﻧارﻳﻪ بﻪﻗسﻢ رگ‬

‫)‪(Ven and Diek Kkocks‬‬

‫در قشــر زﻣﻴﻦ تﻮســط حرکات تکتﻮﻧﻴکﻰ )‪ (Tectonics‬و ﻳا اﻳﻦ کﻪ در اثر ســرد شدن ﻳک‬ ‫پلﻮتﻮن درزﻫا و کفﻴدهگﻰﻫا تﻮلﻴد ﻣﻰگردد‪ ،‬اﻳﻦ درزﻫا تﻮســط ﻣذابﻪ ﻣگﻤاتﻴکﻰ ﻣﻤلﻮ شــده‬ ‫ﻣﻰتﻮاﻧﻨد‪ ،‬ﻫمچﻨﻴﻦ در سﻨگﻫاى پلﻮتﻮﻧﻰ در اثﻨاى تشکﻴل سلسلﻪ جبالﻫا در ﻣراحل اخﻴر‬ ‫درزﻫــا تﻮلﻴد ﻣﻰگردد‪ ،‬ﻣگﻤا در وقت صعﻮد ﻣﻰتﻮاﻧــد در درزﻫاى ﻣذکﻮر جاگزﻳﻦ گردﻳده و‬ ‫تشکﻴل سﻨگﻫاى بﻪقسم رگ را ﻣﻰﻧﻤاﻳد‬

‫ﮔراﻧﻴت‬ ‫گراﻧﻴتﻫا جز تﻤام اﻧﻮاع ســﻨگﻫاى عﻤقﻴﻪ ﻣحسﻮب ﻣﻰگردد ﻣخصﻮصاً بﻪ شکل باتﻮلﻴتﻫا‪،‬‬ ‫شــتﻮکﻫا و ساﻳر اشکال دﻳده ﻣﻰشﻮﻧد‪ ،‬اﻳﻦ ســﻨگ داراى ﻣﻨرالﻫاى اساسﻰ ﻣاﻧﻨد‪ :‬کﻮارتز‪،‬‬ ‫فلدســپار‪ ،‬پﻼجﻴﻮکﻼز و ابرک بﻮده و از جﻤلﻪ ســﻨگﻫاى سخت و ﻣتبلﻮر بﻪ حساب ﻣﻰرود‬ ‫ﻣردم عﻮام آن را بﻪﻧام ســﻨگ خارا ﻳاد ﻣﻰکﻨﻨد‪ .‬ســﻨگ گراﻧﻴت در افغاﻧستان در اکثر وﻻﻳات‬ ‫پﻴدا ﻣﻰشــﻮد؛ ﻣاﻧﻨد‪ :‬گراﻧﻴتﻫاى ســالﻨگ‪ ،‬پغﻤان و بﻪ ﻣقدار زﻳاد در قســﻤت شــﻤال شرق‬ ‫ﻫﻨدوکش گسترش دارد‪ .‬از اﻳﻦ سﻨگ بﻪ علت زﻳباﻳﻰ و ﻣقاوﻣت(‪ )1‬زﻳاد بعد از برش و صﻴقل‬ ‫دادن ﻣﻨحﻴث ســﻨگﻫاى تزئﻴﻨــﻰ‪ ،‬فرش دﻫلﻴزﻫاى ﻣﻴدانﻫاى ﻫﻮاﻳــﻰ‪ ،‬تعﻤﻴرات و جادهﻫا‬ ‫استفاده ﻣﻰﻧﻤاﻳﻨد‪.‬‬

‫شﻜﻞ (‪ )1-4‬ﻧﻤﻮﻧﻪﻫاى ﮔراﻧﻴت‬ ‫‪ 1‬عبــارت از تغﻴﻴــر ﻣحل ﻣﻮاد در قشــر زﻣﻴﻦ تحت تاثﻴر قﻮاى داخلﻰ ﻣﻰباشــﻨد‪ ،‬در ﻳﻮﻧاﻧﻰ بﻪ ﻣعﻨﻰ اﻳجاد‬ ‫کﻨﻨده ﻣﻰباشد‪.‬‬ ‫‪37‬‬

‫ﮔراﻧﻮ دﻳﻮرﻳت‬ ‫بﻪ ﻣقاﻳســﻪ گراﻧﻴت ﻣقدار کﻮارتز آن کم بﻮده و ﻣﻨرالﻫاى رﻧگﻪ آن زﻳاد ﻣﻰباشــد‪ ،‬از جﻤلﻪ‬ ‫ســﻨگﻫاى ﻣتﻮسط داﻧﻪ و ﻣختلف الداﻧﻪ ﻣحسﻮب گردﻳده کﻪ در قشر زﻣﻴﻦ گسترش وسﻴع‬ ‫دارد و قســﻤت زﻳاد باتﻮلﻴت کﻮه ﻫﻨدوکش را تشکﻴل داده اســت‪ .‬داراى ﻣﻨرالﻫاى کﻮارتز‪،‬‬ ‫پﻼجﻴﻮکﻼز و فلدسپار پتاشﻴم دار ﻣﻰباشﻨد‪.‬‬ ‫اﻳﻦ سﻨگ ﻧﻴز ﻣﻨحﻴث سﻨگ تعﻤﻴرات و ﻫم بعد از صﻴقل کارى بحﻴث سﻨگﻫاى روﻳﻪ کارى‬ ‫در دﻫلﻴز‪ ،‬پﻴاده روﻫا و در بخشﻫاى ﻣختلف اﻣﻮر ساختﻤاﻧﻰ ﻣﻮرد استفاده قرار ﻣﻰگﻴرد‪.‬‬

‫احجار وﻟﻜاﻧﻴﻜﻰ‬ ‫اﻳﻦ سﻨگﻫا در اثر سرد شدن ﻻوا‬

‫)‪(Lava‬‬

‫در سطح زﻣﻴﻦ بﻪوجﻮد ﻣﻰآﻳﻨد و بﻪﻧام سﻨگﻫاى‬

‫ولکاﻧﻴکﻰ (ســﻨگﻫاى سطحﻴﻪ) ﻳاد ﻣﻰشــﻮﻧد کﻪ داراى حرارت‬ ‫عﻼوه بر ﻣﻮاد ســلﻴکاتﻰ ﻳعﻨﻰ‬

‫) ‪(SiO 2‬‬

‫ﻣقادﻳر ﻣختلف اکســﻴجﻦ‬

‫)‪(1100 o C 1000 o C‬‬ ‫)‪(O‬‬

‫بﻮده و‬

‫‪ ،‬الﻤﻮﻧﻴم ) ‪ ، ( A l‬آﻫﻦ‬

‫)‪ ( F e‬فلزات القلﻰ و القلﻰﻫاى زﻣﻴﻨﻰ را ﻧﻴز دارا ﻣﻰباشــد‪ .‬ســﻨگﻫاى را با تکســچرﻫاى‬ ‫شﻴشــﻪﻳﻰ‪ ،‬پرافﻴرﻳتﻴک کﻪ شــاﻣل بزالــت‪ ،‬تﻮف‪،‬تراخﻴت‪ ،‬رﻳﻮلﻴت و اﻧدﻳزﻳــت بﻮده بﻪوجﻮد‬ ‫ﻣﻰآورد‪.‬‬

‫بزاﻟت‬ ‫بزالت رﻧگ خاکﻰ تﻴز‪ ،‬ﻧصﻮارى‪ ،‬سﻴاه و ﻳا سبز دارد‪ .‬اگر داﻧﻪﻫاى آن بزرگ باشد بﻪﻧام دﻳاباز‬ ‫ﻳاد ﻣﻰشــﻮد‪ ،‬چﻮن ســﻨگ ﻣذکﻮر در سطح زﻣﻴﻦ در اثر سرد شــدن ﻻوا بﻪوجﻮد ﻣﻰآﻳد‪ ،‬از‬ ‫اﻳﻦ رو در اثر فرار ﻧﻤﻮدن گازات‪ ،‬ﻣســاﻣات در آن بﻪ ﻣﻼحظﻪ ﻣﻰرسد‪ ،‬از اﻳﻦ سﻨگ در اعﻤار‬ ‫ساختﻤانﻫا‪ ،‬قشر جادهﻫا و دﻳگر اﻣﻮر ساختﻤاﻧﻰ کار ﻣﻰگﻴرﻧد‪.‬‬

‫‪38‬‬

‫تراخﻴت‬ ‫تراخﻴت از جﻤلﻪ ســﻨگ ﻧارﻳﺔ ســطحﻴﻪ است کﻪ رﻧگ خاکسترى داشتﻪ و ﻧدرتاً بﻪ رﻧگ زرد‬ ‫و ﻳا سرخ ﻳافت ﻣﻰشﻮد‪.‬‬ ‫اکثرا ً داراى داﻧﻪﻫاى زاﻧﻴدﻳﻦ و پﻼجﻴﻮکﻼز ﻣتﻮســط ﻣﻰباشد‪ .‬در کتلﻪ اساسﻰ سﻨگ ﻣذکﻮر‬ ‫ﻣﻴرکﻮلﻴتﻫاى زاﻧﻴدﻳﻦ‪ ،‬پﻼجﻴﻮ کﻼز و بعضاً ﻣﻨرالﻫاى رﻧگﻪ ﻧﻴز بﻪ چشم ﻣﻰخﻮرد‪.‬‬

‫ﻓﻌاﻟﻴت‬ ‫دﻳﻮارﻫــا‪ ،‬فرشﻫــا‪ ،‬زﻳﻨﻪﻫا و تﻬدابﻫاى قســﻤتﻫاى در حال اعﻤــار ﻣکاتب و خاﻧﻪﻫاى‬ ‫اطراف را بﻪ دقت ﻣشــاﻫده کﻨﻴد و ببﻴﻨﻴد کﻪ در آنﻫا کدام ﻧﻮع ســﻨگﻫا بﻪ کار رفتﻪاﻧد‬ ‫آﻳا ســﻨگﻫاﻳﻰ ﻧارﻳﻪ (ﻣگﻤاتﻴکﻰ) درترکﻴب شــان وجﻮد دارد‪ ،‬ﻳا خﻴر؟ اگر وجﻮد داشــتﻪ‬ ‫باشــد آن را ﻳادداشت ﻧﻤﻮده و دﻻﻳل آن را در صﻨف بﻴان دارﻳد و بگﻮﻳﻴد کﻪ چگﻮﻧﻪ آنﻫا‬ ‫را تشخﻴص دادهاﻳد؟‬

‫‪39‬‬

‫ﻧﻜات ﻋﻤدة ﻓصﻞ‬ ‫قشــر جاﻣد زﻣﻴﻦ در ﻣجﻤﻮع از ســﻪ دســتﻪ سﻨگﻫا تشــکﻴل گردﻳده است کﻪ‬ ‫داراىترکﻴب ﻣﻨرالﻰ ﻣختلف فلزى و غﻴر فلزى ﻣﻰباشد‪.‬‬ ‫سﻨگﻫا ﻣﻮاد طبﻴعﻰاﻧد کﻪ از ﻳک و ﻳا چﻨد ﻣﻨرال تشکﻴل شده اﻧد‪.‬‬ ‫ســﻨگﻫا بــﻪ صﻮرت عﻤده بﻪ ســﻪ دســتﻪ تقســﻴم بﻨــدى ﻣﻰشــﻮﻧد‪ .‬ﻧارﻳﻪ‬ ‫(ﻣگﻤاتﻴکﻰ)‪،‬ﻣتحﻮلﻪ و راسبﻪ‪.‬‬ ‫سﻨگ ﻧارﻳﺔ داخلﻰ عبارت از ‪:‬گراﻧﻴت‪ ،‬دﻳﻮرﻳت‪ ،‬سﻴاﻧﻴت‪ ،‬پﻴروﻳدوتﻴت و سﻨگﻫاى‬ ‫سطحﻴﻪ عبارت ازتراخﻴت‪ ،‬بازالت‪ ،‬رﻳﻮلﻴت واﻧدﻳزﻳت ﻣﻰباشﻨد‪.‬‬ ‫تکسچر بﻪ خاطر ﻣطالعﻪ سﻨگﻫاى ﻧارﻳﻪ‪ ،‬جز اساسﻰ و ﻣﻬم ﻣحسﻮب ﻣﻰگرددکﻪ‬ ‫ﻣﻬمترﻳﻦ تکســچرﻫاى اﻳﻦ ســﻨگﻫا عبارت از‪ :‬تکســچر بلﻮرﻳــﻦ‪ ،‬غﻴر بلﻮرﻳﻦ و‬ ‫پارفﻴرﻳتﻴک ﻣﻰباشﻨد‪.‬‬ ‫ﻣگﻤا عبارت از ﻣﻮاد گداختﻪ و فروزان طبﻴعﻰ داخل زﻣﻴﻦ اســت کﻪ از دو ﻧﻮع‬ ‫ﻣﻮاد‪ :‬گازى و غﻴر گازى تشکﻴل گردﻳده است‪.‬‬ ‫اجزاى تشــکﻴل دﻫﻨده سﻨگﻫاى ﻧارﻳﻪ ﻣﻨرالﻫا بﻮده کﻪ بﻪ صﻮرت عﻤده شاﻣل‬ ‫دو ﻧﻮع ﻣﻨرال ﻣﻰباشــد؛ ﻳکﻰ ﻣﻨرالﻫاى اصلﻰ کﻪ جز عﻤده و اساســﻰ سﻨگ را‬ ‫تشــکﻴل ﻣﻲدﻫد و در صــﻮرت عدم ﻣﻮجﻮدﻳت ﻳکﻰ از اﻳــﻦ ﻣﻨرالﻫاى اصلﻰ در‬ ‫ﻧامگذارى سﻨگ تغﻴﻴر روﻧﻤا ﻣﻰگردد و دﻳگر آن ﻣﻨرالﻫاى فرعﻰ ﻣﻰباشد‪.‬‬ ‫از ســﻨگﻫاى ﻧارﻳﻪ؛ ﻣاﻧﻨد‪ :‬گراﻧﻴت‪ ،‬دﻳﻮرﻳت‪ ،‬بازالت در اﻣﻮر ســاختﻤاﻧﻰ‪ ،‬پﻴاده‬ ‫روﻫا‪ ،‬روﻳﻪ کارى تعﻤﻴرات‪ ،‬ﻣجسﻤﻪ سازى و غﻴر ﻣﻮارد استفاده ﻣﻰگردد‪.‬‬

‫‪40‬‬

‫سﻮاﻻت ﻓصﻞ‬ ‫‪ -1‬ﻣگﻤا را تعرﻳف ﻧﻤاﻳﻴد و بگﻮﻳﻴد چﻨد گروپ (دستﻪ) سﻨگﻫا وجﻮد دارد؟‬ ‫‪ -2‬تکسچر را تعرﻳف و اﻧﻮاع آن را صرف ﻧام بگﻴرﻳد؟‬ ‫‪ -3‬ﻣﻮاد گازى و غﻴر گازى را ﻧام بگﻴرﻳد و فﻮرﻣﻮل کﻴﻤﻴاوى ﻫر ﻳک را تحرﻳر دارﻳد؟‬ ‫‪ -4‬ﻣﻨرالﻫاى فرعﻰ سﻨگﻫاى ﻧارﻳﻪ عبارت از‪:‬‬ ‫الف‪ -‬زﻳرکان‪ ،‬ﻣگﻨتﻴت‪ ،‬اپاتﻴت‪ ،‬ب‪ -‬کﻮارتز‪ ،‬تﻮرﻣالﻴﻦ‬ ‫د‪ -‬پﻼجﻴﻮکﻼز‬

‫ج‪ -‬فلدسپار‬

‫‪ -5‬بﻮوﻳﻦ کﻪ ﻳک جﻴﻮفزﻳکدان است بﻪ کدام ﻳک از کشﻮرﻫاى زﻳر ارتباط دارد‪:‬‬ ‫الف‪ -‬جرﻣﻨﻰ‬

‫ب‪ -‬کاﻧادا‬

‫ج‪ -‬اﻣرﻳکا‬

‫د‪ -‬ﻫﻴچکدام‬

‫‪ -6‬سﻨگﻫاى ﻧارﻳﻪ از ﻧگاه ﻣﻮقعﻴت بﻪ چﻨد گروپ تقسﻴم ﻣﻰگردد‪.‬‬ ‫الف‪ -‬بﻪ چﻬار گروپ تقسﻴم ﻣﻰشﻮد‬

‫ب‪ -‬بﻪ دو گروپ تقسﻴم ﻣﻰشﻮد‪.‬‬

‫ج‪ -‬بﻪ سﻪ گروپ تقسﻴم ﻣﻰشﻮد‪.‬‬

‫د‪ -‬بﻪ پﻨچ گروپ تقسﻴم ﻣﻰشﻮد‪.‬‬

‫‪ -7‬سﻨگﻫاى پلﻮتﻮﻧاﻳت بﻪ کدام اشکال پﻴدا ﻣﻰشﻮﻧد‪.‬‬ ‫الف‪ -‬بﻪ شکل با تﻮلﻴتﻫاشتﻮک و غﻴره ب‪ -‬تﻨﻬا بﻪ شکل گﻴﻨﻪ پﻴدا ﻣﻰشﻮد‬ ‫ج‪ -‬ﻫر دو جﻮاب درست است‬

‫د‪ -‬ﻫﻴچ کدام‬

‫‪ -8‬گراﻧﻴتﻫا جز تﻤاﻣﻲ اﻧﻮاع سﻨگ ‪ ........................‬ﻣحسﻮب ﻣﻰگردد‪.‬‬ ‫‪ -9‬گراﻧﻮ دﻳﻮرﻳت بﻪ ﻣقاﻳسﻪ گراﻧﻴت داراى ﻣقدار ‪ .......................‬ﻣﻰباشد‪.‬‬ ‫‪ -10‬سﻨگﻫاى سطحﻴﻪ و ولکاﻧﻴک عبارت از‪.......................:‬‬ ‫‪-11‬تراخﻴت از جﻤلﻪ سﻨگ ﻧارﻳﺔ ‪ .............‬است کﻪ داراى رﻧگ ‪ ................‬ﻣﻰباشد‪.‬‬ ‫‪ -12‬از ســﻨگ گراﻧﻴت بﻪ علت زﻳباﻳﻰ‪ ،‬بعد از برش و صﻴقل دادن ﻣﻨحﻴث سﻨگﻫاي‬ ‫تزئﻴﻨﻰ ‪ ....................... ....................... .......................‬استفاده ﻣﻰﻧﻤاﻳﻨد‪.‬‬

‫‪41‬‬

‫ﻓصﻞ دوم‬ ‫سﻨﮓﻫاى رسﻮبﻰ‬ ‫در جاﻫاى کﻪ ﻣا زﻧدهگﻰ ﻣﻰکﻨﻴم‪ ،‬بﻪ آســاﻧﻰ ﻧﻤﻰتﻮاﻧﻴم فعالﻴت آتشفشــان ﻳا طرز اﻧفجار‬ ‫ﻣاده ﻣذاب را ببﻴﻨﻴم‪ ،‬ﻣﻤکﻦ بعضاً در کﻨارﻫاى سﻮاحل ابحار و درﻳاﻫا گل‪ ،‬رﻳگ‪ ،‬جغل‪ ،‬جغل‬ ‫سﻨگﻫاى بزرگ‪ ،‬پارچﻪ سﻨگﻫا وغﻴره را دﻳده باشﻴد‪ .‬ﻣﻮادي کﻪ اکثرا ً تﻮسط جرﻳان آب درﻳا‬ ‫بﻪ فاصلﻪ دور و ﻧزدﻳک اﻧتقال ﻣﻰگردد‪ ،‬باﻻخره بﻪ بحﻴره‪ ،‬بحر و دﻳگر جاﻫا رســﻮب ﻣﻰکﻨد‬ ‫ﻣﻤکﻦ در ذﻫﻦ تان ســﻮالﻫاى زﻳاد خطﻮر ﻧﻤاﻳد کﻪ اﻳﻦ ﻣﻮاد چگﻮﻧﻪ و از کجا شــاﻣل آبﻫا‬ ‫گردﻳده؟ باﻻخره بﻪ کجا رفتﻪ و سبب تشکﻴل شدن چﻪ ﻣﻰشﻮد؟‬ ‫رﻳگ و جغل سﻨگﻫا چطﻮر طبقات سخت سﻨگﻫاى راسبﻪ را تشکﻴل ﻣﻰدﻫد؟‬ ‫بلﻰ عﻮاﻣل زﻳاد ﻣاﻧﻨد‪ :‬ﻳخچالﻫا‪ ،‬بادﻫا‪ ،‬حرارت آفتاب‪ ،‬ﻳخ بﻨدانﻫا‪ ،‬رﻳشﻪﻫاى ﻧبات‪ ،‬آبﻫا و‬ ‫عﻮاﻣل دﻳگر باعث تخرﻳب و اﻧتقال ﻣﻮاد تخرﻳب شــده گردﻳده کﻪ بعد ازتراکم سبب تشکﻴل‬ ‫احجار راسبﻪ ﻣﻰگردﻧد‪.‬‬

‫شکل (‪ )2-1‬چگﻮﻧﻪگﻰ تشکﻴل سﻨگﻫاى راسبﻪ را ﻧشان ﻣﻰدﻫد‪.‬‬ ‫در سﻨگﻫاى رسﻮبﻰ ﻣﻨابعﻰ؛ چﻮن‪ :‬ﻧفت‪ ،‬زغال سﻨگ‪ ،‬ﻣعادن آﻫﻦ‪ ،‬الﻤﻮﻧﻴم و ﻣﻮاد ساختﻤاﻧﻰ‬ ‫ﻳافت ﻣﻰشــﻮﻧد باﻳد گفت کﻪ ســﻨگﻫاى رسﻮبﻰ شﻮاﻫد ﻣربﻮط با تارﻳخ گذشتﻪ زﻣﻴﻦ را ﻫم‬ ‫دربر دارد‪.‬‬ ‫‪42‬‬

‫ﻓرساﻳش ﻓزﻳﻜﻰ و ﻛﻴﻤﻴاوى‬ ‫فرســاﻳش تحت عﻮاﻣل جﻮى عبارت از ﻣجﻤﻮعﺔ پروسﻪﻫاى فزﻳکﻰ (ﻳخ بﻨدانﻫا) کﻴﻤﻴاوى و‬ ‫حتﻰ بﻴﻮلﻮژﻳکﻰ (رﻳشــﻪ ﻧباتات‪ ،‬حﻴﻮاﻧات) اســت کﻪ ﻣﻨجر بﻪ پارچﻪ و ﻣﻴده شدن و تخرﻳب‬ ‫سﻨگ ﻣﻰگردد تاثﻴرات عﻮاﻣل جﻮى و تغﻴﻴرات درجﻪ حرارت‪ ،‬تابش آفتاب‪ ،‬عﻤل ﻳخ بﻨدان‪،‬‬ ‫تحﻤض‪ ،‬اﻧحﻼلﻴتﻫاﻳدرولﻴز و غﻴره‪ ،‬شراﻳط ﻣﻨاسب براى فعالﻴت فرساﻳش فزﻳکﻰ و کﻴﻤﻴاوى‬ ‫در قشــر زﻣﻴﻦ را ﻣســاعد ﻣﻰســازد کﻪ در ﻧتﻴجﻪ آن اﻧﻮاع ﻣختلفترســبات در سطح زﻣﻴﻦ‬ ‫بﻪوجﻮد آﻣده و باعث بﻪوجﻮد آﻣدن سﻨگﻫاى ﻣختلف رسﻮبﻰ ﻣﻰگردﻧد‪.‬‬

‫شکل (‪ )2-2‬فرساﻳش احجار را ﻧشان ﻣﻰدﻫد‬

‫‪43‬‬

‫اﻧﻮاع سﻨﮓﻫاى رسﻮبﻰ‬ ‫بﻪ صﻮرت عﻤﻮم ســﻨگﻫاى رســﻮبﻲ ﻣحصﻮل تخرﻳب و فرســاﻳش ســﻨگﻫاى قشر زﻣﻴﻦ‬ ‫(سﻨگﻫاى ﻧارﻳﻪ ﻣتحﻮلﻪ و رسﻮبﻰ) ﻫستﻨد‪.‬‬ ‫سﻨگﻫاى رسﻮبﻰ بر اساس چگﻮﻧﻪگﻰ تشکﻴل بﻪ دو گروپ کﻼستﻴکﻰ و غﻴر کﻼستﻴکﻰ زﻳر‬ ‫تقسﻴم بﻨدى گردﻳده است‪:‬‬

‫‪ -1‬سﻨﮓﻫاى رسﻮبﻰ ﻛﻼستﻴﻜﻰ‬

‫)‪(Clastic Sidementary Rocks‬‬

‫عبارت از ســﻨگﻫاى است کﻪ از ﻣﻴدهگﻰ و پارچﻪﻫاى خﻮرد و رﻳزه سﻨگﻫاى قدﻳﻤﻪ کﻪ بﻪ‬ ‫طرﻳق ﻣﻴخاﻧﻴکﻰ بﻪوجﻮد ﻣﻰآﻳد تشکﻴل ﻣﻰگردﻧد چﻨد ﻧﻮع ﻣحدود آن را ﻣﻮرد ﻣطالعﻪ قرار‬ ‫ﻣﻰدﻫﻴم‪.‬‬

‫ﻛاﻧﮕﻠﻮ ﻣﻴرات‬

‫) ‪(Canglomerate‬‬

‫قطعات کﻼســتﻴکﻰ است کﻪ بﻪ صﻮرت جداگاﻧﻪ تشکﻴل شده و بﻪ واسطﻪ سﻤﻨت طبﻴعﻰ بﻪ‬ ‫ﻫﻤدﻳگر ﻣتصل ﻣﻰشﻮﻧد‪ .‬اﻧتقال قطعات بﻪ فاصلﻪﻫاى ﻣختلف باعث از بﻴﻦ رفتﻦ کﻨارﻫاى تﻴز‬ ‫اﻳﻦ قطعات شــده و بﻪ داﻧﻪﻫاى ﻧسبتاً لشم تبدﻳل ﻣﻰگردد کﻪ ﻣتشکل از ﻣﻨرالﻫاى ﻣختلف‬ ‫ﻣﻰباشد ﻫمچﻨان ﻣﻮاد سﻤﻨتﻰ کﻪ اﻳﻦ پارچﻪﻫا را با ﻫم ﻣتصل ﻣﻰسازﻧد‪ ،‬ﻣﻰتﻮاﻧد سلﻴکاتﻰ‪،‬‬ ‫آﻫکﻰ‪ ،‬دولﻮﻣﻴتﻰ و پاروســﻰ باشــد و در صﻮرتﻲ کﻪ قطعات ﻣذکﻮر داراى ﻧﻮکﻫاى تﻴز و رخ‬ ‫دار باشد بﻪﻧام سﻨگ برﻳکسﻴا )‪ (Breccia‬ﻳاد ﻣﻰگردﻧد‪.‬‬

‫رﻳﮓ سﻨﮓ‬

‫)‪(Sandstone‬‬

‫وقتﻰ کﻪ داﻧﻪﻫاى رﻳگ بﻪ وســﻴلﻪ ســﻤﻨت و فشــار طبقات باﻻﻳﻰ بﻪ ﻳک دﻳگر ﻣتصل شﻮﻧد‬ ‫رﻳگ ســﻨگﻫا بﻪوجﻮد ﻣﻰآﻳد داﻧﻪﻫا و سﻤﻨت رﻳگ ســﻨگﻫا بﻪطﻮر عﻤده از ﻣﻨرال کﻮارتز‬ ‫تشــکﻴل گردﻳده اﻣا ﻣﻨرالﻫاى فلدســپار و ذرات ابرک و دﻳگر ﻣﻨرالﻫا ﻧﻴز در اﻳﻦ ســﻨگﻫا‬ ‫ﻳافت ﻣﻰشﻮﻧد کﻪ بﻪ رﻧگ خاکسترى‪ ،‬سرخ‪ ،‬ﻧصﻮارى و سفﻴد دﻳده ﻣﻰشﻮﻧد‪.‬‬ ‫رﻳگ ســﻨگﻫا در اﻣﻮر ساختﻤاﻧﻰ‪ ،‬پﻴاده روﻫا و ســاختﻦ پلﻫا ﻣﻮرد استفاده قرار ﻣﻰگﻴرد‪،‬‬ ‫قابل ﻳاد آورى است کﻪ بﻴشترﻳﻦ ﻧفت خام‪ ،‬گاز طبﻴعﻰ و آب ﻫاى زﻳر زﻣﻴﻨﻲ اکثرا ً در بﻴﻦ‬ ‫رﻳگ سﻨگﻫا ذخﻴره ﻣﻰگردد‪.‬‬

‫‪44‬‬

‫شکل (‪ )2-3‬اﻧﻮاع احجار رسﻮبﻰ کﻼ ستﻴکﻰ‬

‫شﻴﻞﻫا‬

‫)‪(Shales‬‬

‫فراوانترﻳﻦ ســﻨگﻫاى رســﻮبﻰاﻧد‪ ،‬اساســاً از گل رس )‪ (Clay‬و داﻧﻪﻫــاى کﻮچک کﻮارتز‪،‬‬ ‫فلدســپار و ابرکترکﻴب ﻳافتﻪ‪ ،‬تحت فشــار کم ﻣتراکم شده و بﻪ ﻳک سﻨگ ﻧرم‪ ،‬ﻣستحکم و‬ ‫ﻣتﻮرق بﻪﻧام شــﻴل تبدﻳل ﻣﻰگردد کﻪ بﻪ آساﻧﻰ ورق‪ ،‬ورق ﻣﻰشﻮد‪ .‬اﻧﻮاع ﻣتﻨﻮع شﻴلﻫا ﻧظر‬ ‫بﻪ ﻣﻮجﻮدﻳت ﻣﻨرالﻫاى ﻣخلتف بﻪﻧام شــﻴلﻫاى رسﻰ‪ ،‬آﻫکﻰ‪ ،‬رﻳگﻰ و ذغالﻰ ﻳاد ﻣﻰگردد و‬ ‫ﻫم شﻴلﻫا بﻪ رﻧگﻫاى سرخ خاکسترى تا سﻴاه و ﻧصﻮارى پﻴدا ﻣﻰشﻮد و در صﻮرت افزاﻳش‬ ‫فشــار بﻪ شﻴستﻫاى رســﻰ )‪ (Clayey Schisty‬و باﻻخره بﻪ سﻨگ سخت ﻣتﻮرق بﻪﻧام سلﻴت‬ ‫)‪ (Slate‬تبدﻳل ﻣﻰشﻮد‪.‬‬

‫‪45‬‬

‫‪ -2‬سﻨﮓﻫاى رسﻮبﻰ ﻏﻴر ﻛﻼستﻴﻜﻰ‪:‬‬ ‫اﻳﻦ کتگﻮرى سﻨگﻫا شاﻣل سﻨگﻫاى رسﻮبﻰ کﻴﻤﻴاوى و عضﻮى ﻣﻰگردﻧد کﻪ قرار ذﻳل بﻪ‬ ‫صﻮرت فشرده تﻮضﻴح و تشرﻳح ﻣﻰگردد‪:‬‬

‫سﻨﮓﻫاى رسﻮبﻰ ﻛﻴﻤﻴاوى‬ ‫سﻨگﻫاى رسﻮبﻰ کﻴﻤﻴاوىترکﻴبﻰ از ﻣﻮادى است کﻪ بﻪ شکل ﻣحلﻮل در آب وجﻮد داشتﻪ و‬ ‫باﻻخره در شراﻳط ﻣﻨاسبﻰ با ﻣﻮجﻮدﻳت تغﻴﻴرات‪ :‬درجﻪ حرارت‪ ،‬و فشار تشکﻴل ﻣﻰگردد‪.‬‬ ‫اﻳﻦ ســﻨگﻫا بﻪ چﻬار گروپ‪ :‬سﻨگﻫاى کاربﻮﻧاتﻰ‪ ،‬سلﻴکاتﻰ‪ ،‬تبخﻴرى و ذغال تقسﻴم بﻨدى‬ ‫ﻣﻰگردد‪.‬‬

‫سﻨﮓﻫاى ﻛاربﻮﻧاتﻰ‬ ‫اﻳﻦ ســﻨگﻫا کﻪ قســﻤت عﻤدة آن را کلســﻴم کاربﻮﻧﻴت ) ‪ (CaCO3‬تشــکﻴل ﻣﻰدﻫد و در‬ ‫حدود )‪ (2 2 %‬در ســﻨگﻫاى رسﻮبﻰ ﻣﻮجﻮد ﻣﻰباشد‪ ،‬در شراﻳط خاص در ﻧتﻴجﺔ تعاﻣﻼت‬ ‫کﻴﻤﻴاوى بﻪوجﻮد ﻣﻰآﻳد‪.‬‬

‫سﻨﮓ آﻫﻜﻰ‬

‫)‪(Limestone‬‬

‫رسﻮبات آﻫکﻰ از تجزﻳﻪ سلﻴکاتﻫاى کلسﻴم دار و رسﻮب ﻣﻨرالﻫاى کاربﻮﻧاتﻰ ﻣاﻧﻨد‪ :‬کلسﻴت‬ ‫بﻪوجﻮد آﻣده اﻧد‪ ،‬ضخاﻣت اﻳﻦ رســﻮبات بﻪ صﻮرت طبقات ضخﻴم تا چﻨدﻳﻦ ﻣتر ﻣﻰرســد و‬ ‫بﻪ شــکل کﻮهﻫاى آﻫکﻰ در طبﻴعت دﻳده ﻣﻰشــﻮد‪ .‬قسﻤت عﻤده سﻨگﻫاى آﻫکﻰ از ﻣﻨرال‬ ‫کلسﻴت تشکﻴل گردﻳده و ﻣﻤکﻦ است ﻣﻨشا کﻴﻤﻴاوى ﻳا عضﻮى داشتﻪ باشد‪.‬‬ ‫سـﻨﮓﻫاى سﻠﻴﻜاتﻰ‪ :‬سﻨگﻫاى سلﻴکاتﻰ ﻣاﻧﻨد ســﻨگﻫاى آﻫکﻰ ﻣﻤکﻦ است ﻣﻨشأ‬ ‫کﻴﻤﻴاوى ﻳا عضﻮى داشــتﻪ باشــﻨد کﻪ در اثر فرســاﻳش ســلﻴکاتﻫا‪ ،‬ســلﻴکان ﻣﻮجﻮد؛ در‬ ‫آنﻫا تﻮســط آب بﻪ صﻮرت جز ﻣحلﻮل بﻪ بحرﻫا وارد ﻣﻰشــﻮﻧد و با ﻣشــبﻮع شدن ﻣحﻴط از‬ ‫سلﻴکان‪،‬ترســبات را بﻪوجﻮد آورده کﻪ بﻪﻧام سﻨگﻫاى سلﻴکاتﻰ ﻳاد ﻣﻰگردﻧد‪ .‬ﻫمچﻨان ﻳک‬ ‫قسﻤت سلﻴکان تﻮسط ﻣﻮجﻮدات بحرى جذب شده و غشاى ﻣﻮجﻮدات بحري ﻣاﻧﻨد دﻳاتﻮمﻫا‪،‬‬ ‫الجﻰﻫا و غﻴره را تشکﻴل ﻣﻰدﻫﻨد‪.‬‬

‫‪46‬‬

‫سﻨﮓﻫاى تبخﻴرى‬ ‫اﻳﻦ سﻨگﻫا شاﻣل سﻨگ ﻧﻤک و سﻨگ گچ ﻣﻰباشﻨد‪ .‬کاﻣ ً‬ ‫ﻼ ﻣﻨشﺔ کﻴﻤﻴاوى دارﻧد‪ .‬زﻣاﻧﻲ کﻪ‬ ‫سﻨگ ﻧﻤک (ﻧﻤک طعام) و گچ بﻪ حد اشباع ﻣﻰرسد‪ ،‬تﻪ ﻧشﻴﻦ ﻣﻰشﻮد و سﻨگﻫاى تبخﻴرى‬ ‫را بﻪوجﻮد ﻣﻰآورد‪ ،‬اﻳﻦ ســﻨگﻫا عﻤﻮﻣاً در آب و ﻫﻮاى گرم و خشــک بﻪوجﻮد آﻣده و ﻣﻨابع‬ ‫بزرگﻰ از گچ و ﻧﻤک را در بﻴﻦ سﻨگﻫاى رسﻮبﻰ قدﻳﻤﻰتشکﻴل ﻣﻰ دﻫﻨد‪.‬‬

‫طبﻘﻪ بﻨدى‬ ‫ســﻨگﻫاى رسﻮبﻰ از طبقات تشــکﻴل شدهاﻧد کﻪ باﻻى ﻫمدﻳگر قرار دارﻧد‪ ،‬سطح طبقﻪ اﻳﻦ‬ ‫ســﻨگﻫا در حقﻴقت ﻣعرف پاﻳان دورة رسﻮب و آغاز تشکﻴل رسﻮبات جدﻳد است‪ .‬در ﻣرحلﻪ‬ ‫اول اﻳــﻦ طبقات بﻪ شــکل افقﻰ بــاﻻى ﻫمدﻳگر قرار ﻣﻰگﻴرﻧد؛ ولﻰ با گذشــت زﻣان در اثر‬ ‫ﻣداخلﺔ قﻮهﻫاى داخلﻰ زﻣﻴﻦ حالت افقﻰ خﻮﻳش را از دســت داده و بﻪ طبقات چﻴﻦ خﻮرده‬ ‫تبدﻳل ﻣﻰ گردد‪.‬‬

‫داشتﻦ ﻓسﻴﻞ‬ ‫ﻳکﻰ از خصﻮصﻴات اساسﻰ سﻨگﻫاى رسﻮبﻰ ﻣﻮجﻮدﻳت فسﻴل در آنﻫا است فسﻴلﻫا بﻪطﻮر‬ ‫عﻤده در سﻨگﻫاى آﻫکﻰ ﻳافت ﻣﻰشﻮﻧد‪ .‬سﻨگﻫاى ﻣاﻧﻨد رﻳگ سﻨگ شﻴل و کاﻧگلﻮﻣﻴرات‬ ‫ﻧﻴز داراى فســﻴل ﻣﻰباشﻨد‪ .‬فســﻴلﻫا وسﻴلﺔ ﻣﻨاســبﻰ براى تعﻴﻴﻦ عﻤر سﻨگﻫاى رسﻮبﻰ‬ ‫پﻨداشتﻪ ﻣﻰشﻮﻧد‪.‬‬

‫‪47‬‬

‫ذﻏال سﻨﮓ‬ ‫ﻧﻮعﻰ ســﻨگ رسﻮبﻰ است کﻪ از بقاﻳاى ﻧباتات روى زﻣﻴﻦ بﻪوجﻮد ﻣﻰآﻳد اﻳﻦ ﻧباتات‪ ،‬تجزﻳﻪ‬ ‫شــده و ﻧظر بﻪ عﻮاﻣل ﻣختلف در زﻣﻴﻦ دفﻦ گردﻳده کﻪ در عدم اکســﻴجﻦ با گذشــت زﻣان‬ ‫بﻪ ذغال ســﻨگ تبدﻳل ﻣﻰگردد‪ ،‬عدم ﻣﻮجﻮدﻳت ﻫﻮا‪ ،‬آب ســاکﻦ و گرم ﻣﻨاطق ﻣردابﻰ براى‬ ‫اﻳجاد ذغال ســﻨگ شراﻳط ﻣﻨاسب پﻨداشــتﻪ ﻣﻰشﻮد کﻪ با گذشت ﻣﻴلﻴﻮنﻫا سال با افزاﻳش‬ ‫فشار و وزن رسﻮبات فﻮقاﻧﻰ‪ ،‬گاز کاربﻦ داى اکساﻳد و گازﻫاى دﻳگرى از ﻧباتات ﻣدفﻮن شده‬ ‫خارج گردﻳده‪ ،‬بﻪ کاربﻦ تبدﻳل شده و ذغال ﻧﻮع پﻴت ‪ Peet‬را ﻣﻰسازد کﻪ با افزاﻳش تدرﻳجﻰ‬ ‫فشــار و حرارت‪ ،‬ﻣﻮاد ﻣذکﻮر زﻳادتر سخت شده و بﻪترتﻴب‪ ،‬لگﻨاﻳت )‪ (Lignite‬ذغال ﻣعﻤﻮلﻰ‬ ‫و اﻧتراسﻴت )‪ (Antracite‬بﻪوجﻮد ﻣﻰآﻳﻨد‪.‬‬

‫شکل (‪ )2-4‬اﻧﻮاع ﻣختلف ذغال سﻨگ را ﻧشان ﻣﻰدﻫد‬

‫ذﻏال ﻧارسﻴده ‪peet‬‬ ‫اﻳﻦ ذغال سﻨگ ) ‪ (6 0 % 5 5 %‬کاربﻦ را دارا بﻮده و ﻣقدار رطﻮبت آن زﻳاد ﻣﻰباشد‪ .‬عﻤﻮﻣاً‬ ‫در ﻧﻮاحﻰ باتﻼقﻰ‪ ،‬ﻣرطﻮب و در زﻣﻴﻦﻫاى ﻧﻴﻤﻪ ﻣســطح پﻴدا ﻣﻰشﻮﻧد‪ ،‬تقرﻳباً ) ‪ (2 %‬سطح‬ ‫اﻳﻦ ﻧﻮع ذغال بﻪ سختﻰ در گرفتﻪ‪ ،‬بﻮى و دود زﻳاد را تﻮلﻴد و زﻣﻴﻦ را پﻮشاﻧﻴده است‪.‬‬

‫‪48‬‬

‫ﻟﮕﻨاﻳت (‪)Lignite‬‬ ‫اﻳﻦ ذغال شکل اﻧکشاف ﻳافتﺔ ذغال پﻴت بﻮده کﻪ ﻣقدار زﻳاد رطﻮبت خﻮد را از دست داده و‬ ‫فﻴصدى ﻣقدار کاربﻦ آن در حدود ) ‪ (7 0 %‬ﻣﻰباشــد اثر خط اﻳﻦ ذغال قﻬﻮه اى رﻧگ بﻮده‬ ‫و آثار برگ و شاخچﻪ در آنﻫا دﻳده ﻣﻰشﻮد‪.‬‬

‫ذﻏال سﻨﮓ ﻣﻌﻤﻮﻟﻰ (‪)Coals‬‬ ‫ﻣقــدار فﻴصــدى کاربﻦ در اﻳﻦ ﻧﻮع ذغال در حدود ) ‪ (8 0%‬ﻣﻰباشــد‪ .‬از اﻳﻦ ذغال ﻣﻰتﻮان‬ ‫کﻮکس را کﻪ ‪-‬ﻣاده ﻣﻬم براى سﻮخت و داراى حرارت زﻳاد ﻣﻰباشد تﻬﻴﻪ ﻧﻤﻮد‪.-‬‬

‫اﻧتراسﻴت (‪)Antracite‬‬ ‫اﻳﻦ ذغال در حدود ) ‪ (9 6%‬کاربﻦ را دارا بﻮده و در صﻮرت کﻪ ﻣقدار آن از ) ‪ (9 6%‬افزاﻳش‬ ‫ﻳابد بﻪ گرافﻴت تبدﻳل ﻣﻰگردد‪ ،‬داراى حرارت زﻳاد و بدون دود ﻣﻰباشد‪.‬‬

‫ﻓﻌاﻟﻴت‬ ‫بﻪ کﻤک ﻫم صﻨفان خﻮﻳش چﻨد سﻨگ ﻣدور و رخدار را جﻤع آورى ﻧﻤاﻳﻴد بعدا ً ﻳک ﻣقدار‬ ‫سﻤﻨت را ﻫﻤراى رﻳگ ﻣخلﻮط ﻧﻤﻮده‪ ،‬ﻣخلﻮط سﻤﻨت را بﻪ دو حصﻪ ﻣساوى تقسﻴم ﻧﻤاﻳﻴد‬ ‫با قسﻤتﻰ از ﻣخلﻮط سﻤﻨت سﻨگﻫاى ﻣدور و با قسﻤت دﻳگر ﻣخلﻮط سﻤﻨت سﻨگﻫاى‬ ‫رخدار را ﻳکجا ﻧﻤاﻳﻴد بعد از چﻨد ساعت آنﻫا با ﻫم ﻣﻰچسپﻨد و در ﻧتﻴجﻪ شﻤا دو ﻧﻮع‬ ‫سﻨگ رسﻮبﻰ کاﻧگلﻮﻣﻴرات و برﻳکسﻴا را بﻪ دست خﻮاﻫﻴد آورد‪.‬‬

‫‪49‬‬

‫ﻧﻜات ﻋﻤدة ﻓصﻞ‬ ‫در ســﻨگ رسﻮبﻰ ﻣعادن ﻧفت‪ ،‬ذغال سﻨگ‪ ،‬آﻫﻦ‪ ،‬الﻤﻮﻧﻴم و ﻣﻮاد ساختﻤاﻧﻰ تشکﻴل‬ ‫و ﻣﻮجﻮد ﻣﻰباشد‪.‬‬ ‫عﻮاﻣــل جﻮى و تغﻴﻴــرات‪ :‬درجﻪ حرارت‪ ،‬تابــش آفتاب‪ ،‬عﻤل ﻳخ بﻨــدان‪ ،‬تحﻤض‪،‬‬ ‫اﻧحﻼلﻴت و غﻴره باعث فرساﻳش و تخرﻳب سﻨگﻫاى ﻣختلف قشر زﻣﻴﻦ گردﻳده کﻪ با‬ ‫گذشت زﻣان سﻨگﻫاى ﻣختلف رسﻮبﻰ بﻪوجﻮد ﻣﻰآﻳﻨد‪.‬‬ ‫سﻨگﻫاى رسﻮبﻰ کﻼستﻴک شاﻣل کاﻧگلﻮﻣﻴرات‪ ،‬سﻨگ رﻳگﻰ و شﻴل ﻣﻰباشد‪.‬‬ ‫از رﻳگ سﻨگ در اﻣﻮر ساختﻤاﻧﻰ‪ ،‬پﻴاده روﻫا و ساختﻦ پلﻫا کار ﻣﻰگﻴرﻧد‪.‬‬ ‫سﻨگﻫاى رسﻮبﻰ کﻴﻤﻴاوى را بﻪ چﻬار گروپ‪ :‬سﻨگﻫاى کاربﻮﻧاتﻰ‪ ،‬سلﻴکاتﻰ تبخﻴرى‬ ‫و ذغال تقسﻴم بﻨدى ﻣﻰﻧﻤاﻳﻨد‪.‬‬ ‫ﻧباتات ﻣدفﻮن شــده در رسﻮبات با گذشــت زﻣان بﻪ ذغال سﻨگ تبدﻳل ﻣﻰگردد کﻪ‬ ‫شاﻣل ﻧﻮع‪ :‬پﻴت‪ ،‬لگﻨاﻳت‪ ،‬ذغال ﻣعﻤﻮلﻰ و اﻧتراسﻴت ﻣﻰباشد‪.‬‬

‫‪50‬‬

‫سﻮاﻻت‬ ‫‪ -1‬تاثﻴرات عﻮاﻣل جﻮى‪ ،‬فرساﻳش فزﻳکﻰ و کﻴﻤﻴاوى را تشرﻳح ﻧﻤاﻳﻴد؟‬ ‫‪ -2‬اﻧﻮاع ﻣﻬم سﻨگﻫاى رسﻮبﻰ را ﻧام بگﻴرﻳد؟‬ ‫‪ -3‬سﻨگﻫاى کﻼستﻴکﻰ را تشرﻳح ﻧﻤاﻳﻴد؟‬ ‫‪ -4‬درترکﻴب رﻳگ سﻨگ کدام ﻧﻮع ﻣﻨرالﻫاى ذﻳل وجﻮد دارد‪:‬‬ ‫ب‪ -‬کﻮارتز‪ ،‬فلدسپار و ذرات ابرک‬ ‫الف‪ -‬کﻮارتز ﻫﻤراى تﻮرﻣالﻴﻦ‬ ‫د‪ -‬ﻫﻴچ کدام‬ ‫ج‪ -‬ﻫر دو جﻮاب درست است‬ ‫‪ -5‬بﻪ صﻮرت عﻤﻮم ســﻨگﻫاى رســﻮبﻰ ﻣحصﻮل تخرﻳب و فرساﻳش سﻨگﻫاى ذﻳل‬ ‫ﻣﻰباشد‪.‬‬ ‫ب‪ -‬سﻨگ رسﻮبﻰ و ﻧارﻳﻪ‬ ‫الف‪ -‬سﻨگﻫاى ﻣتحﻮلﻪ‬ ‫ج‪ -‬سﻨگﻫاى ﻣتحﻮلﻪ‪ ،‬ﻧارﻳﻪ‪ ،‬رسﻮبﻰ د‪ -‬رسﻮبﻰ‬ ‫‪ -6‬شﻴلﻫا بﻪ صﻮرت عﻤﻮم داراى کدام رﻧگﻫا ﻣﻰباشد‪:‬‬ ‫ب‪ -‬بﻪ رﻧگ سفﻴد ﻳافت ﻣﻰشﻮد‬ ‫الف‪ -‬بﻪ رﻧگﻫاى ﻣختلف ﻳافت ﻣﻰشﻮد‬ ‫د‪ -‬تﻤام جﻮابات غلط است‬ ‫ج‪ -‬خاکسترى‪ ،‬سﻴاه و ﻧصﻮارى پﻴدا ﻣﻰشﻮد‬ ‫‪ -7‬سﻨگﻫاى رسﻮبﻰ کﻴﻤﻴاوى بﻪ چﻨد گروپ تقسﻴم بﻨدى گردﻳده است‪:‬‬ ‫ب‪ -‬بﻪ دو گروپ‬ ‫الف‪ -‬بﻪ سﻪ گروپ‬ ‫د‪ -‬بﻪ چﻬار گروپ‬ ‫ج‪ -‬بﻪ پﻨج گروپ‬ ‫‪ -8‬از فسﻴلﻫاى ﻣﻮجﻮد در سﻨگﻫاى رسﻮبﻰ بﻪ چﻪ ﻣﻨظﻮر استفاده ﻣﻰکﻨﻨد‪:‬‬ ‫الف‪ -‬تعﻴﻴﻦ عﻤر سﻨگﻫا و ﻣﻨابع ﻧفت ب‪ -‬بﻪ خاطر شﻨاختﻦ سﻨگﻫاى رسﻮبﻰ‬ ‫د‪ -‬ﻫﻴچکدام‬ ‫ج‪ -‬جﻮاب اول درست است‬ ‫پرســشﻫاى درســت و ﻧادرست‪ :‬در ﻣقابل جﻤلﺔ درســت عﻼﻣﻪ (√) و در ﻣقابل غلط‬ ‫عﻼﻣﺔ ﻧادرست (×) را بگذارﻳد‪.‬‬ ‫‪ -1‬ذغال سﻨگ از بقاﻳاى ﻧباتات در عدم ﻣﻮجﻮدﻳت ﻫﻮا بﻪوجﻮد ﻣﻰآﻳد( )‬ ‫‪ -2‬بﻬترﻳﻦ زغال سﻨگ ﻧﻮع پﻴت بﻮده و داراى فﻴصدى بﻴشتر کاربﻦ ﻣﻰباشد‪) ( .‬‬ ‫)‬ ‫‪ -3‬ﻣقدار فﻴصدى کاربﻦ در زغال سﻨگ ﻣعﻤﻮلﻰ حدود ) ‪ (8 0%‬ﻣﻰباشد‪(.‬‬

‫‪51‬‬

‫ﻓصﻞ سﻮم‬ ‫سﻨﮓﻫاى ﻣﻴتاﻣﻮرﻓﻴﻜﻰ‬ ‫اﻳﻦ ســﻨگﻫا در ﻧتﻴجﺔ پروسﻪﻫاى جﻴﻮلﻮجﻴکﻰ‪ ،‬تحت عﻮاﻣل ﻣختلف فزﻳکﻰ و کﻴﻤﻴاوى در‬ ‫اعﻤاق زﻣﻴﻦ بﻪوجﻮد ﻣﻰآﻳﻨد‪ .‬در تشــکﻴل سﻨگﻫاى ﻣﻴتاﻣﻮرفﻴکﻰ عاﻣل فشار و حرارت رول‬ ‫اساســﻰ اﻳفا ﻣﻰکﻨد براثر فشــار و حرارت با ﻣﻮجﻮدﻳت ﻣحلﻮلﻫاى کﻴﻤﻴاوى سﻨگﻫاى قب ً‬ ‫ﻼ‬ ‫تشــکﻴل شدة (ﻣگﻤاتﻴکﻰ و رسﻮبﻰ) از حالت اولﻰ خﻮد تغﻴﻴر ﻧﻤﻮده شکل وترکﻴب جدﻳدى‬ ‫را اختﻴار ﻣﻰﻧﻤاﻳﻨد‪.‬‬ ‫پروســﺔ را کﻪ در ﻧتﻴجﺔ آن سﻨگﻫاى ﻣﻴتاﻣﻮرفﻴکﻰ تشکﻴل ﻣﻰشﻮﻧد‪ ،‬بﻪﻧام ﻣﻴتاﻣﻮرفﻴزم ﻳاد‬ ‫ﻣﻰﻧﻤاﻳﻨد کﻪ بﻪ ﻣعﻨاى تغﻴﻴر و تحﻮل ﻣﻰباشد‪.‬‬ ‫ﻋﻮاﻣﻞ ﻣﻴتاﻣﻮرﻓﻴزم‪ :‬عﻮاﻣل عﻤدة ﻣﻴتاﻣﻮرفﻴزم کﻪ ســبب اﻧکشاف پروسﻪ ﻣﻴتاﻣﻮرفﻴکﻰ‬ ‫ﻣﻰشﻮد عبارت از‪ :‬حرارت‪ ،‬فشار و غلظت ﻣحلﻮلﻫاى کﻴﻤﻴاوى ﻣﻰباشد‪.‬‬ ‫حرارت‪ :‬گل رس را کﻪ از جﻤلﻪ ﻣﻨرال است براى ساختﻦ ظروف سفالﻰ ﻫﻤراى آب ﻳکجا‬ ‫ﻧﻤﻮده و ﻣادة خﻤﻴر ﻣاﻧﻨد را بﻪ دســت ﻣﻰآورﻧد بعدا ً اﻳﻦ ﻣادة خﻤﻴر ﻣاﻧﻨد در کﻮره گذاشــتﻪ‬ ‫تا پختﻪ شــده و جسم سخت ســﻨگ ﻣاﻧﻨد حاصل گردد‪ .‬در ﻧتﻴجﺔ اﻳﻦ عﻤل ﻣﻨرالﻫاى رس‬ ‫ﻳک قســﻤتﻰ از آب خﻮد را از دســت داده و بﻪ ﻣﻨرال بدون آب تبدﻳل ﻣﻰشــﻮد‪ .‬سﻨگﻫاى‬ ‫ﻣﻴتاﻣﻮرفﻴکﻰ ﻧﻴز بﻪ شــکل طبﻴعﻰ ﻫﻤﻴﻦ گﻮﻧﻪ تشــکﻴل ﻣﻰشــﻮﻧد‪ .‬زﻣاﻧﻰ کﻪ ســﻨگﻫا در‬ ‫ﻣعرض حرارت زﻳاد قرار گﻴرﻧد‪ ،‬تغﻴﻴراتﻰ در آنﻫا روﻧﻤا گردﻳده و در ﻧتﻴجﻪ بﻪ سﻨگ ﻣتحﻮلﻪ‬ ‫(ﻣﻴتاﻣﻮرفﻴکﻰ) ﻣبدل ﻣﻰشﻮﻧد‪.‬‬ ‫ﻓشـار‪ :‬فشار ﻧﻴز ﻣاﻧﻨد حرارت‪ ،‬با افزاﻳش عﻤق زﻣﻴﻦ‪ ،‬زﻳاد ﻣﻰشﻮد‪ .‬احجار کﻮﻫﻰ در اعﻤاق‬ ‫زﻣﻴــﻦ تحت فشــار طبقات باﻻﻳﻰ قرار گرفتﻪ و ﻣتراکم ﻣﻰشــﻮﻧد‪ .‬تبلــﻮر ﻣﻨرالﻫا ﻧﻴز بر اثر‬ ‫فشارى کﻪ از تﻤام جﻬات باﻻى آنﻫا وارد ﻣﻰشﻮد؛ صﻮرت ﻣﻰگﻴرد‪.‬‬ ‫ﻏﻠﻈـت‪ :‬غلظت ﻣحلﻮلﻫاى کﻴﻤﻴاوى کﻪ در اعﻤاق زﻣﻴﻦ ﻣﻮجﻮد بﻮده ﻧقش اساســﻰ را در‬ ‫پروســﻪ تحﻮل بازى ﻣﻰکﻨد؛ زﻳرا اﻳﻦ ﻣحلﻮلﻫا شاﻣل عﻨاصر ﻣختلف کﻴﻤﻴاوى بﻮده و ﻫﻨگام‬ ‫ﻳکجا شدن با ساﻳر عﻨاصر ﻣﻰتﻮاﻧد ﻣرکبات جدﻳدى را بﻪوجﻮد آورﻧد‪.‬‬ ‫ﻣﻴتاﻣﻮرفﻴزم را بﻪ دو دستﺔ ذﻳل ﻧﻴز تقسﻴم ﻣﻰﻧﻤاﻳﻨد‪:‬‬ ‫ب‪ -‬ﻣﻴتاﻣﻮرفﻴزم با اﻧتقال‬ ‫الف‪ -‬ﻣﻴتاﻣﻮرفﻴزم بدون اﻧتقال‬ ‫ﻫرگاه سﻨگ چﻮﻧﻪ تحت پروسﺔ ﻣﻴتاﻣﻮرفﻴکﻰ بدون اﻧتقال قرار گﻴرد؛ در آن صﻮرت حجم آن‬ ‫ثابت باقﻰ ﻣاﻧده و بﻪ ﻣرﻣر تعﻮﻳض ﻣﻰشــﻮد؛ اﻣا در صﻮرتﻰ کﻪ تحت پروســﻪ ﻣﻴتاﻣﻮرفﻴکﻰ با‬ ‫‪52‬‬

‫اﻧتقــال قرار گﻴرد؛ ﻣﻮاد کاربﻮﻧاتﻰ آن اﻧتقال ﻧﻤﻮده‪ ،‬حجم آن تغﻴﻴر ﻳافتﻪ و بﻪ عﻮض ﻣرﻣر بﻪ‬ ‫کﻮارسﻴت ﻣبدل ﻣﻰگردد‪.‬‬

‫شکل (‪ )3-1‬تحﻮل سﻨگﻫا در حالت جابﻪجاﻳﻰ ﻣگﻤا در بﻴﻦ طبقات‬

‫تﻜسچر و اﻧﻮاع سﻨﮓﻫاى ﻣﻴتاﻣﻮرﻓﻴﻜﻰ‬ ‫تکســچرﻫاى ســﻨگﻫاى ﻣﻴتاﻣﻮرفﻴکﻰ شــراﻳط تبلﻮر ﻣجدد ســﻨگﻫاى ﻣذکﻮر را اﻧعکاس‬ ‫ﻣﻰدﻫﻨــد چﻮن اکثر پروســﻪﻫاى ﻣﻴتاﻣﻮرفﻴکﻰ تحت فشــار جاﻧبﻰ بﻪ وقــﻮع ﻣﻰپﻴﻮﻧدﻧد بﻨاً‬ ‫تکســچرﻫاى آنﻫا تﻮجﻴﻪ شــده ﻣﻰباشــﻨد‪ .‬در بﻴﻦ تکسچرﻫاى تﻮجﻴﻪ شــده (دﻳدکتﻴفﻰ)‬ ‫تکســچرﻫاى شﻴســتﻪ اى‪ ،‬طبقﻪﻳﻰ‪ ،‬راﻫدار و عدسﻴﻪ ﻣاﻧﻨد اﻧتشار زﻳاد دارﻧد تکسچر گﻨاﻳس‬ ‫ﻣاﻧﻨد کﻪ در ﻧتﻴجﻪ تﻮجﻴﻪ شــدن خطﻰ تﻤام ﻣﻨرالﻫاى ﻣتشــکلﻪ سﻨگ در کتلﻪ اساسﻰ آن‬ ‫بﻪوجﻮد ﻣﻰاﻳد اکثرا ً براى احجار ﻣﻴتاﻣﻮرفﻴکﻰ ﻣشخص است‪.‬‬ ‫در صﻮرت ﻣﻮجﻮدﻳت کرستلﻫاى بزرگ بﻪ ﻣقاﻳسﻪ کتلﻪ اساسﻰ سﻨگﻫا و ﻳا تجﻤع ﻳکجاﻳﻰ‬ ‫چﻨد ﻣﻨرال ﻫمرﻧگ در سﻨگﻫاى ﻣﻴتاﻣﻮرفﻴکﻰ تکسچر عﻴﻨکﻰ بﻪوجﻮد ﻣﻰآﻳد‪.‬‬

‫شکل (‪ )3-2‬ﻳک ﻧﻮع تکسچر سﻨگﻫاى ﻣﻴتاﻣﻮرفﻴکﻰ را ﻧشان ﻣﻰدﻫد‬ ‫‪53‬‬

‫ﻣرﻣر‪ ،‬کﻮارسﻴت‪ ،‬گﻨاﻳس‪ ،‬اﻣفبﻮلﻴت و غﻴره از جﻤلﺔ احجار ﻣﻴتاﻣﻮرفﻴکﻰ ﻣﻰباشﻨد‪.‬‬ ‫ﻣرﻣر‪ :‬اﻳﻦ ســﻨگ از تحﻮل ﻣﻮاد کاربﻮﻧاتﻰ بﻪوجﻮد آﻣده کﻪ داراى رﻧگ ســفﻴد ﻣﻰباشد ﻣﻮاد‬ ‫اجﻨبﻰ دﻳگرى کﻪ درترکﻴب اﻳﻦ ســﻨگ شــاﻣل ﻣﻰگردد ﻣرﻣر را بﻪ رﻧگﻫاى ﻣختلف تبارز‬ ‫ﻣﻰدﻫد‪ .‬ﻣرﻣرﻫا بﻪ رﻧگﻫاى‪ :‬سفﻴد‪ ،‬سﻴاه و غﻴره ﻳافت ﻣﻰشﻮﻧد‪.‬‬

‫شکل (‪ )3-3‬ﻧﻤﻮﻧﻪ ﻣرﻣر‬ ‫‪ Quarzite‬کﻮارســﻴت‪ :‬ســﻨگ ﻣﻴتاﻣﻮرفﻴکﻰ بﻮده کﻪ داراى فﻴصدى زﻳاد کﻮارتز ﻣﻰباشــد‪.‬‬ ‫کﻮارســﻴتﻫا از تحﻮل ســﻨگﻫاى رﻳگﻰ )‪، (Sandstone‬کاﻧگلﻮﻣﻴراتﻫاى کﻮارتزى و غﻴره در‬ ‫اعﻤاق زﻣﻴﻦ تحت فشــار و حرارت بلﻨد بﻪوجﻮد ﻣﻰآﻳﻨد‪ .‬کﻮارســﻴت سﻨگ سخت و ﻣتراکم‬ ‫بﻮده و رﻧگﻫاى زﻳبا دارد کﻪ جﻬت تﻬﻴﻪ وســاﻳل تزئﻴﻨﻰ اســتفاده ﻣﻰشﻮد؛ ﻫمچﻨان از اﻳﻦ‬ ‫سﻨگﻫا براى تزئﻴﻦ ساختﻤانﻫا و ﻣﻨازل‪ ،‬سﻨگ فرش سرکﻫا‪ ،‬خشت سازى و غﻴره ﻧﻴز کار‬ ‫ﻣﻰگﻴرﻧد‪.‬‬

‫‪54‬‬

‫‪ Gnise‬ﮔﻨاﻳـس‪ :‬گﻨاﻳسﻫا از جﻤلﻪ ســﻨگﻫاى ﻣﻴتاﻣﻮرفﻴکﻰ ﻳا ﻣتحﻮلﻪ بﻮده کﻪ از تحﻮل‬ ‫سﻨگﻫاى ﻣگﻤاتﻴکﻰ ﻳا ﻧارﻳﺔ فلدسپات دار و تحﻮل سﻨگﻫاى رسﻮبﻰ بﻪوجﻮد آﻣده ﻣﻰتﻮاﻧﻨد‪.‬‬ ‫گﻨاﻳســﻰ کﻪ از تحﻮل سﻨگﻫاى ﻧارﻳﻪ بﻪوجﻮد آﻣده باشد؛ ارتﻮگﻨاﻳس و گﻨاﻳس کﻪ از تحﻮل‬ ‫سﻨگﻫاى رسﻮبﻰ بﻪوجﻮد آﻣده باشد پاراگﻨاﻳس ﻣﻰگﻮﻳﻨد‪.‬‬

‫شکل (‪ )3-4‬ﻧﻤﻮﻧﻪ گﻨاﻳس‬ ‫‪ Amphebolite‬اﻣﻔبﻮﻟﻴت‪ :‬اﻣفبﻮلﻴت سﻨگ ﻣﻴتاﻣﻮرفﻴکﻰ است کﻪ اساساً از ﻣﻨرال اﻣفبﻮل‬ ‫تشــکﻴل گردﻳده است‪ .‬ﻣﻨرال دﻳگرى کﻪ در تشکﻴل اﻣفبﻮلﻴت رول اساسﻰ دارد ﻣﻨرالﻫارن‬ ‫بلﻨد است‪ .‬اﻣفبﻮلﻴت زﻣاﻧﻰ تشکﻴل ﻣﻰشﻮد کﻪ سﻨگ بزالتﻰ تحت حرارت ) ‪(550 759o C‬‬

‫و فشار فﻮق العاده زﻳاد قرار گﻴرد و تحﻮل ﻧﻤاﻳد‪.‬‬

‫‪55‬‬

‫ﻧﻜات ﻋﻤده ﻓصﻞ‬ ‫ســﻨگﻫاى ﻣﻴتاﻣﻮرفﻴکﻰ در ﻧتﻴجﻪ پروسﻪﻫاى جﻴﻮلﻮجﻴکﻰ تحت عﻮاﻣل ﻣختلف فزﻳکﻰ و‬ ‫کﻴﻤﻴاوى در ا عﻤاق زﻣﻴﻦ بﻪوجﻮد ﻣﻰآﻳد‪.‬‬ ‫عﻮاﻣل عﻤده ﻣﻴتاﻣﻮرفﻴزم کﻪ سبب اﻧکشاف پروسﻪ ﻣﻴتاﻣﻮرفﻴکﻰ ﻣﻰشﻮد عبارت از حرارت‪،‬‬ ‫فشار و غلظت ﻣحلﻮلﻫاى کﻴﻤﻴاوى ﻣﻰباشد‪.‬‬ ‫فشار ﻧﻴز ﻣاﻧﻨد حرارت با افزاﻳش عﻤق زﻣﻴﻦ‪ ،‬زﻳاد ﻣﻰشﻮد‪.‬‬ ‫ﻣﻴتاﻣﻮرفﻴزم را بﻪ دو دستﻪ‪ :‬ﻣﻴتاﻣﻮرفﻴزم بدون اﻧتقال و ﻣﻴتاﻣﻮرفﻴزم با اﻧتقال تقسﻴم بﻨدى‬ ‫ﻣﻰکﻨﻨد‪.‬‬ ‫تکسچرﻫاى سﻨگﻫاى ﻣﻴتاﻣﻮرفﻴکﻰ شراﻳط تبلﻮر ﻣجدد سﻨگﻫاى ﻣذکﻮر را اﻧعکاس ﻣﻰدﻫد‬ ‫تکسچرﻫاى سﻨگﻫاى ﻣﻴتاﻣﻮرفﻴکﻰ تﻮجﻴﻪ شده ﻣﻰباشﻨد‪.‬‬ ‫ﻣرﻣــر‪ ،‬کﻮارســﻴت‪ ،‬گﻨاﻳــس و اﻣفبﻮلﻴــت از جﻤلﻪ ســﻨگﻫاى ﻣﻴتاﻣﻮرفﻴکﻰ بﻪ حســاب‬ ‫ﻣﻰروﻧد‪.‬‬

‫سﻮاﻻت‬ ‫‪ -1‬سﻨگﻫاى ﻣﻴتاﻣﻮرفﻴکﻰ چگﻮﻧﻪ بﻪوجﻮد ﻣﻰآﻳﻨد؟‬ ‫‪ -2‬عﻮاﻣل عﻤده ﻣﻴتاﻣﻮرفﻴزم را ﻧام بگﻴرﻳد‪.‬‬ ‫‪ -3‬ﻣﻴتاﻣﻮرفﻴزم را بﻪ چﻨد دستﻪ تقسﻴم ﻣﻰکﻨﻨد؟‬ ‫‪ -4‬در بﻴﻦ تکسچر تﻮجﻴﻪ شده کدام تکسچرﻫا اﻧتشار وسﻴع دارد؟‬ ‫‪ -5‬کدام ﻳک از سﻨگﻫاى ذﻳل از جﻤلﻪ سﻨگﻫاى ﻣﻴتاﻣﻮرفﻴکﻰ بﻪ حساب ﻣﻰرود‪:‬‬ ‫ب‪ -‬کﻮارسﻴت ج‪ -‬اﻣفبﻮلﻴت د‪ -‬ﻫر سﻪ‬ ‫الف‪ -‬ﻣرﻣر‬ ‫‪ -6‬فشار ﻧﻴز ﻣاﻧﻨد ‪ ..................‬با ‪ ......................‬عﻤق‪ .........................‬ﻣﻰشﻮد‪.‬‬ ‫‪ -7‬کﻮارسﻴت چگﻮﻧﻪ سﻨگ است تشرﻳح ﻧﻤاﻳﻴد؟‬ ‫‪ -8‬درﻣﻮرد ﻣرﻣر ﻣعلﻮﻣات خﻮد را ارائﻪ بدارﻳد‪.‬؟‬ ‫‪ -9‬آﻳا اﻣفبﻮلﻴت سﻨگ ﻣﻴتاﻣﻮرفﻴکﻰ است؟ اگر است دﻻﻳل تان را بگﻮﻳﻴد؟‬ ‫‪ -10‬ﻣشخصات گﻨاﻳس را بﻴان ﻧﻤاﻳﻴد؟‬

‫‪56‬‬

‫بخش سﻮم‬ ‫پروسﻪﻫاى خارجﻰ‬ ‫پروســﻪﻫاى خارجﻰ ﻳا فعالﻴتﻫاى جﻴﻮلﻮجﻴکﻰ سطحﻰ از سببﻰ ﻧاﻣﻴده ﻣﻰشﻮﻧد کﻪ در‬ ‫ســطح زﻣﻴﻦ در ﻫﻮاى آزاد صﻮرت ﻣﻰگﻴرد‪ .‬عﻮاﻣل عﻤده کﻪ در اﻳﻦ پروســﻪﻫا رول عﻤده‬ ‫دارﻧد‪ :‬اتﻤﻮسفﻴر‪ ،‬بﻴﻮسفﻴر و ﻫاﻳدروسفﻴر ﻣﻰباشﻨد‪.‬‬ ‫براى اﻳﻦ کﻪ در رابطﻪ بﻪ اﻳﻦ پروسﻪ بﻬتر بداﻧﻴد و سﻮاﻻت کﻪ ﻧزدتان وجﻮددارﻧد حل شده‬ ‫بتﻮاﻧد‪ ،‬ﻣطالطﻪ فصلﻫاى اﻳﻦ بخش کﻪ ﻣﻮضﻮعات ﻣختلف در آن گﻨجاﻧﻴده شــده شﻤا را‬ ‫در درﻳافت جﻮابات کﻤک خﻮاﻫد کرد‪ .‬شاﻳد بپرسﻴد پروسﺔ را کﻪ سبب تحﻮﻻت بزرگﻰ در‬ ‫سطح زﻣﻴﻦ ﻣﻰگردد در چﻨد صفحﺔ کتاب آن را چگﻮﻧﻪ گﻨجاﻧﻴده شده ﻣﻰتﻮاﻧد؟‬ ‫بلﻰ‪ ،‬پروســﻪﻫاى خارجﻰ‪ ،‬تغﻴﻴرات زﻳادى را در ســطح و قشــر زﻣﻴﻦ بﻪوجﻮد ﻣﻰآورد بﻪ‬ ‫ﻫﻤﻴﻦ لحاظ داﻧشﻣﻨدان ســعﻰ ﻧﻤﻮدهاﻧد تا اﻳﻦ پروســﻪﻫا را در جﻬتﻫاى ﻣعﻴﻦ چﻮن‪:‬‬ ‫تخرﻳب و ﻧرم شــدن احجار‪ ،‬اﻧتقال ﻳاتراﻧسپﻮرتﻴشﻦ احجار‪ ،‬تجﻤع ﻣحصﻮﻻت ﻣخروبﻪ در‬ ‫فرورفتگــﻰ و اﻳجاد طبقات و ﻻﻳﻪﻫاى جدﻳد ﻣطالعﻪ ﻧﻤاﻳﻨد‪ .‬ﻣطالعﻪ گســتردة اﻳﻦ جﻬات‬ ‫کﻤک ﻣﻰکﻨد تا بﻪ عﻤق ﻣﻮضﻮعات رفتﻪ و ﻣﻨشأ عﻤلﻴات را جستجﻮ و درﻳافت کﻨﻴم‪.‬‬

‫‪57‬‬

‫ﻓصﻞ اول‬ ‫ﻓﻌاﻟﻴتﻫاى جﻴﻮﻟﻮجﻴﻜﻰ آبﻫاى سطحﻰ‬ ‫ﻫﻤﺔ ﻣا و شــﻤا‪ ،‬درﻳاﻫا‪ ،‬اﻧﻬار و جﻮىﻫا را کﻪ آبﻫاى ســطحﻰ در آنﻫا جرﻳان دارﻧد دﻳده اﻳم‪ ،‬آﻳا‬ ‫فکر کردهاﻳد کﻪ اﻳﻦ درﻳاﻫا چگﻮﻧﻪ تشکﻴل ﻣﻰشﻮﻧد و چگﻮﻧﻪ سبب تخرﻳب‪ ،‬اﻧتقال وترسب‬ ‫ﻣﻮاد ﻣﻰگردﻧد؟‬ ‫آبﻫاى ســطحﻰ ﻳا جارى‪ ،‬ﻣجﻤﻮعﺔ از بارﻧدهگﻰﻫاى اتﻤﻮســفﻴر‪ ،‬ذوب برف و ﻳخ و آبﻫاى‬ ‫خارج شــده زﻳر زﻣﻴﻨﻰ ﻣﻰباشد‪ .‬زﻣاﻧﻰکﻪ بارﻧدهگﻰ بﻪ وقﻮع ﻣﻰپﻴﻮﻧدﻧد جرﻳاﻧات کﻮچک در‬ ‫ســطح زﻣﻴﻦ جارى گردﻳده کــﻪ بﻪ زودى جرﻳاﻧات کﻮچک با ﻫم ﻳکجا شــده‪ ،‬درﻳاچﻪﻫا و‬ ‫درﻳاﻫا را تشکﻴل ﻣﻰدﻫﻨد‪.‬‬ ‫تــداوم جرﻳان و ﻣقدار آبﻫاى جارى‪ ،‬ﻣربﻮط بﻪ ﻣقدار بارﻧده گﻰﻫا‪ ،‬ذوب برف و ﻳخ و ﻣقدار‬ ‫آبﻫاى خارج شده زﻣﻴﻨﻰ ﻣﻰباشد‪.‬‬ ‫سرعت حرکت آب ﻣربﻮط بﻪ ﻣقدار آب‪ ،‬زاوﻳﻪ ﻣﻴﻼن بستر درﻳا و بعضﻰ خصﻮصﻴات درهﻫا و‬ ‫وادىﻫا است‪ .‬ﻫﻨگام تصادم آب با ﻧاﻫﻤﻮارىﻫاى بستر درﻳا و سﻮاحل درﻳا‪ ،‬سرعت جرﻳان آب‬ ‫کاﻫش ﻳافتﻪ و جرﻳانﻫاى جداگاﻧﻪ از پاﻳﻴﻦ بﻪ باﻻ‪ ،‬از باﻻ بﻪ پاﻳﻴﻦ و ﻣاﻳل‪ ،‬ﻧســبت بﻪ ســﻤت‬ ‫عﻤﻮﻣﻰجرﻳان‪ ،‬تغﻴﻴر جﻬت ﻣﻰدﻫﻨد کﻪ اﻳﻦ ﻧﻮع حرکات سبب تﻼطم آب گردﻳده بستر درﻳا‬ ‫و کﻨارهﻫاى آن را شستشﻮ ﻧﻤﻮده‪ ،‬ﻣﻮاد ﻣخروبﻪ را با خﻮد اﻧتقال ﻣﻰدﻫد‪ .‬سرعت و ﻣقدار آب‬ ‫در ﻫﻨگام ذوب برف (در بﻬار) و ذوب شدن ﻳخچالﻫا (ﻳخبﻨدانﻫا) در تابستان‬

‫)‪(3 2‬‬

‫ﻣرتبﻪ‬

‫افزاﻳش ﻣﻰﻳابد‪ .‬فعالﻴت جﻴﻮلﻮجﻴکﻰ آبﻫاى سطحﻰ عبارت است از‪:‬‬ ‫‪ -1‬تخرﻳب احجار ﻳا سﻨﮓﻫا در بستر درﻳا‪ ،‬درهﻫا و وادىﻫا‬ ‫‪ -2‬اﻧتﻘال ﻣﻮاد داﻧﻪدار‬ ‫‪-3‬ترسب ﻣﻮاد داﻧﻪدار‬

‫‪58‬‬

‫‪ -1‬ﻋﻤﻞ تخرﻳباتﻰ آبﻫاى جارى‬ ‫درﻳاﻫــا و درﻳاچﻪﻫــا ﻣعﻤﻮﻻً دو ﻧﻮع عﻤل تخرﻳباتﻰ دارﻧد؛ کــﻪ ﻳکﻰ آن عﻤقﻰ و دﻳگرى آن‬ ‫جاﻧبﻰ ﻣﻰباشــد تخرﻳب بســتر درﻳا تﻮســط آب درﻳا را تخرﻳب عﻤقﻰ و تخرﻳب دﻳﻮارﻫا و‬ ‫کﻨارﻫاى آن را تخرﻳب جاﻧبﻰ ﻣﻰﻧاﻣﻨد تخرﻳب عﻤقﻰ در حقﻴقت ﻣقدﻣﺔ براى تخرﻳب جاﻧبﻰ‬ ‫شــﻤرده ﻣﻰشــﻮد بﻪ ﻫراﻧدازة کﻪ تخرﻳب عﻤقﻰ زﻳاد باشــد درة کﻪ درﻳا در آن جرﻳان دارد‬ ‫تﻨگتر و دﻳﻮارﻫاى آن بﻪ شکل عﻤﻮدى بلﻨد ﻣﻰگردد‪ .‬سرعت تخرﻳب عﻤقﻰ ﻣربﻮط بﻪ عﻮاﻣل‬ ‫ﻣختلف؛ از قبﻴل‪ :‬درجﻪ سختﻰ احجار ﻳا سﻨگﻫاى تخرﻳب شﻮﻧده‪ ،‬ﻣﻴﻼن بستر درﻳا و ﻣقدار‬ ‫آب است‪ .‬در بستر درﻳا ﻣﻰتﻮاﻧد ساحات ﻫﻤﻮارى تشکﻴل گردﻧد کﻪ بﻪﻧام تﻴراسﻫاى عرضﻰ‬ ‫ﻳاد ﻣﻰگردﻧد‪ .‬تخرﻳب ســﻨگﻫاى بســتر درﻳا بعضاً بﻪ ﻧسبت سختﻰﻫاى ﻣتفاوت سﻨگﻫاى‬ ‫بســتر‪ ،‬فراز و ﻧشﻴب پﻴدا ﻧﻤﻮده‪ ،‬کﻪ سبب بﻪوجﻮد آﻣدن آبشارﻫا ﻣﻰگردﻧد‪ .‬آبشارﻫاى خﻴلﻰ‬ ‫قشــﻨگ و عظﻴم در ﻣسﻴر درﻳاى کابل‪ ،‬در ﻧاحﻴﻪ تﻨگﻰ غارو‪ ،‬درﻳاى سالﻨگ و دﻳگر درﻳاﻫاى‬ ‫افغاﻧستان قرار دارﻧد‪.‬‬ ‫آبشــارﻫا داراى ارتفاع زﻳاد ﻣﻰباشﻨد ﻣث ً‬ ‫ﻼ‪ :‬آبشار کﻮلﻤبﻮ در ﻣســﻴر درﻳاى زاﻣبﻴزى (افرﻳقا)‬ ‫‪ 427‬ﻣتر ارتفاع دارد‪ .‬عرض آبشــارﻫا ﻣربﻮط بﻪ عرض درﻳا و ﻣقدار آب اســت‪ .‬ﻣث ً‬ ‫ﻼ‪ :‬آبشــار‬ ‫آﻳگﻮاسﻮ در ﻣسﻴر درﻳاى پاران در اﻣرﻳکاى جﻨﻮبﻰ‪ ،‬عرﻳضترﻳﻦ آبشار (‪ 2700‬ﻣتر) ﻣحسﻮب‬ ‫ﻣﻰگردد‪.‬‬ ‫ضربات شــدﻳد آب در قســﻤت تحتاﻧﻰ آبشار چقرىﻫاى دﻳگ ﻣاﻧﻨد را اﻳجاد ﻧﻤﻮده‪ ،‬کﻪ کف‬ ‫آنﻫا پاﻳﻴﻦتر از ﻣقطع طﻮلﻰ درﻳا ﻣﻰباشد‪.‬‬ ‫گردش آب در چﻨﻴﻦ دﻳگﻫا‪ ،‬ســبب تخرﻳب و شستشــﻮى احجار ﻣﻰگردد؛ طﻮرى کﻪ قب ً‬ ‫ﻼ‬ ‫تذکر داده شد عﻼوه بر تخرﻳب عﻤقﻰ‪ ،‬تخرﻳب جاﻧبﻰ ﻧﻴز تاثﻴر خﻮد را در تشکﻴل درهﻫا وارد‬ ‫ﻣﻰﻧﻤاﻳد آب قابلﻴت شستشــﻮى دﻳﻮارﻫاى جابﻨﻰ وادىﻫا و درهﻫا را داشــتﻪ و آن را عرﻳض‬ ‫ﻣﻰسازد‪ .‬تخرﻳب جاﻧبﻰ زﻳادتر در وقت ازدﻳاد شدﻳد آب در درﻳا ﻳعﻨﻰ در ﻣﻮسم آب خﻴزى‬ ‫شدﻳد ﻣﻰگردد‪.‬‬

‫‪59‬‬

‫شکل (‪ )1-1‬عﻤل تخربﻴاتﻰ آبﻫاﻳﻰ جارى را ﻧشان ﻣﻰدﻫد‬ ‫ﻫرگاه تخرﻳب جاﻧبﻰ درﻳا بﻴشــتر و شــدﻳد باشد‪ ،‬دره شــکل حرف ‪ V‬را بخﻮد ﻣﻰگﻴرد در‬ ‫صﻮرت تﻮسعﻪ داﻣﻨﺔ تخرﻳب بﻪ ﻣرور زﻣان شکل فﻮق بﻪ شکل حرف ‪ u‬تغﻴﻴر ﻣﻰکﻨد کﻪ در‬ ‫اﻳﻦ صﻮرت ﻧظر بﻪ تقﻮﻳت شــدﻳد تخرﻳب جاﻧبــﻰ‪ ،‬دره عرﻳض گردﻳده کﻪ عرض آن چﻨدﻳﻦ‬ ‫ﻣرتبﻪ زﻳادتر از عﻤق آن ﻣﻰگردد‪.‬‬

‫‪ -2‬اﻧتﻘال ﻣﻮاد داﻧﻪ دار‬ ‫دﻳﻮارﻫاى ساحلﻰ در ﻧتﻴجﺔ پروسﻪ تخرﻳباتﻰ آب جارى تخرﻳب ﻣﻰگردد سﻨگﻫاى تخرﻳب‬ ‫شــده تﻮســط آب بﻪ ســﻤت جرﻳان ﻣﻨتقل ﻣﻰگردﻧد ﻣﻮاد ﻣﻴده داﻧﻪ بﻪ شکل شﻨاور و ﻣﻮاد‬ ‫بزرگداﻧﻪ بﻪ شــکل غلتان در بســتر درﻳا حرکت ﻣﻰﻧﻤاﻳﻨد بﻪ ﻫراﻧدازهﻳﻰ کﻪ سرعت حرکت‬ ‫آب زﻳاد باشد‪ ،‬بﻪ ﻫﻤاناﻧدازه ﻣﻮاد تخرﻳب شده بﻪ شکل شﻨاور و غلتان‪ ،‬بﻪ بستر درﻳا ﻣﻨتقل‬ ‫ﻣﻰشﻮﻧد‪.‬‬ ‫ﻣث ً‬ ‫ﻼ آب با ســرعت ) ‪ ( 0 ,16‬ﻣتر فﻰ ثاﻧﻴﻪ ســرﻣﻪ رﻳگ و با ســرعت ‪ 12‬ﻣتر فﻰ ثاﻧﻴﻪ‪ ،‬کﻨده‬ ‫سﻨگﻫاى را کﻪ حجم آن ‪ 500‬ساﻧتﻰ ﻣتر ﻣکعب باشد‪ ،‬اﻧتقال ﻣﻰدﻫد‪.‬‬ ‫‪60‬‬

‫ﻣقدار ﻣﻮادىکﻪ بﻪ حالت شﻨاور‪ ،‬تﻮسط درﻳاﻫا حﻤل ﻣﻰگردﻧد ﻣﻴلﻴﻮنﻫا تﻦ در ﻳک سالاﻧدازه‬ ‫گﻴرى شده است‪ .‬درﻳاى والگا در روسﻴﻪ ساﻻﻧﻪ ‪ 43‬ﻣﻴلﻴﻮن تﻦ ‪ ،‬درﻳاى کﻮﻫستاﻧﻰ سﻨد ‪446‬‬ ‫ﻣﻴلﻴﻮن تﻦ و درﻳاى آﻣﻮ (‪ )570‬ﻣﻴلﻴﻮن تﻦ ﻣﻮاد را اﻧتقال ﻣﻰدﻫﻨد‪.‬‬ ‫ﻣﻮاد ﻣﻨتقلﻪ تﻮسط جرﻳان آب در ابتدا بﻪ شکل تﻴغﻪ دار بﻮده بعد از آنکﻪ فاصلﻪﻫاى زﻳادى‬ ‫را ﻣﻰپﻴﻤاﻳﻨد بﻪ شــکل لشــم و صﻴقل شده در ﻣﻰآﻳﻨد‪ .‬کﻨده ســﻨگﻫا و جغلﻪ سﻨگﻫا بر‬ ‫اســاس اصطکاک کﻪ ﻳکﻰ با دﻳگر و بســتر درﻳا تﻮلﻴد ﻣﻰکﻨد قسﻤت اعظم حجم خﻮد را از‬ ‫دست داده کﻨده سﻨگﻫا بﻪ جغلﻪ سﻨگﻫا و سﻨگچلﻫا و باﻻخره سﻨگچلﻫا بﻪ رﻳگ ﻣبدل‬ ‫ﻣﻰگردﻧد‪.‬‬ ‫بﻪطﻮر عﻤﻮم گفتﻪ ﻣﻰشــﻮد کﻪ جغلﻪسﻨگ بعد از طﻰ فاصلﻪ ‪ 1000‬کﻴلﻮ ﻣتر با ﻫر کثافتﻰ‬ ‫کﻪ باشــد در ﻣســﻴر جرﻳان آب شــکل رﻳگ را بﻪ خﻮد ﻣﻰگﻴرد‪ .‬از ﻫﻤﻴﻦ لحاظ است کﻪ در‬ ‫دﻫاﻧﻪﻫاى وادىﻫاى درﻳاﻳﻰ ﻣﻨاطق ﻫﻤﻮار‪ ،‬بجز رﻳگ ﻫﻴچ وقت ﻣﻮاد بزرگ داﻧﻪ‪ ،‬جغلﻪ سﻨگ‬ ‫و سﻨگچل بﻪ ﻣشاﻫده ﻧﻤﻰرسد‪.‬‬

‫‪-3‬ترسب ﻣﻮاد داﻧﻪ دار‬ ‫قب ً‬ ‫ﻼ گفتﻴم کﻪ ﻣﻮاد داﻧﻪ دار با جســاﻣتﻫاى ﻣختلف‪ ،‬تﻮســط جرﻳاﻧــات آب اﻧتقال ﻣﻰﻳابﻨد‬ ‫زﻣاﻧﻰکﻪ سرعت جرﻳان آب کاﻫش ﻣﻰﻳابد‪ ،‬ﻣﻮاد داﻧﻪ دار ﻧﻴز ﻧظر بﻪ جساﻣت شروع بﻪترسب‬ ‫ﻣﻰکﻨد‪.‬‬ ‫در ابتدا ﻣﻮاد بزرگ داﻧﻪ ﻣاﻧﻨد جغلﻪ سﻨگﻫا رسﻮب ﻧﻤﻮده و ﻣﻮاد خﻮرد داﻧﻪ بﻪ حرکت اداﻣﻪ‬ ‫ﻣﻰدﻫﻨد در جاى دﻳگر ســﻨگچلﻫا و در اخﻴر رﻳگ ﻣﻴده داﻧﻪ تﻪ ﻧشــﻴﻦ ﻣﻰشﻮد و زﻣاﻧﻰ کﻪ‬ ‫آب تبخﻴر گردد‪ ،‬ﻣﻮاد ﻣﻨحلﻪ (ذرات بســﻴار کﻮچک) رسﻮب ﻣﻰکﻨﻨد و اﻧﻮاع ﻣختلف سﻨگ و‬ ‫طبقات راسبﻪ را بﻪوجﻮد ﻣﻰآورد‪.‬‬

‫‪61‬‬

‫شکل (‪)1-2‬ترسب ﻣﻮاد داﻧﻪ دار‬

‫ﻓﻌاﻟﻴت جﻴﻮﻟﻮجﻴﻜﻰ آبﻫاى زﻳر زﻣﻴﻨﻰ‬ ‫آبﻫاى باران و برف از طرﻳق ﻣسامﻫا و ﻣﻨفذﻫاى طبقات زﻣﻴﻦ‪ ،‬بﻪ داخل طبقات ﻧفﻮذ ﻧﻤﻮده‬ ‫و در اعﻤاق ﻣختلف قرار ﻣﻰگﻴرﻧد‪ ،‬ﻫمچﻨان ﻳک قسﻤت از آبﻫاى ابحار و بحﻴرهﻫا ﻧﻴز داخل‬ ‫طبقات ﻣﻰگردﻧد کﻪ ﻳکجا با آبﻫاى برف و باران‪ ،‬آبﻫاى زﻳر زﻣﻴﻨﻰ را تشکﻴل ﻣﻰدﻫﻨد‪.‬‬ ‫کﻤﻴت آبﻫاى زﻳر زﻣﻴﻨﻰ وابستﻪ بﻪ اﻧﻮاع دﻳگر آبﻫا؛ ﻣاﻧﻨد‪ :‬بخارات ﻣگﻤاﻳﻰ و آب وابستﻪ در‬ ‫شــبکﺔ کرستالﻰ ﻣﻨرالﻫا ﻧﻴز ﻣﻰباشﻨد؛ اﻣا آبﻫاى اخﻴرالذکر ﻫﻴچ ﻧﻮع فعالﻴت جﻴﻮلﻮجﻴکﻰ‬ ‫را اﻧجام ﻧﻤﻰدﻫﻨد‪ .‬تﻨﻬا آب جاذبﻮى حاﻳز اﻫﻤﻴت اســت اﻳﻦ ﻧﻮع آب ﻣســاﻣات زﻳادتر از ﻳک‬ ‫ﻣلــﻰ ﻣترى و خالﻰگاهﻫاى زﻳر زﻣﻴﻨﻰ را پر ﻧﻤﻮده‪ ،‬تحت تاثﻴر قﻮه جاذبﻪ حرکت ﻣﻰﻧﻤاﻳﻨد‪.‬‬ ‫آبﻫاى زﻳر زﻣﻴﻨﻰ اﻧﻮاع ﻣختلف دارﻧد‪ .‬آبﻫاى داخل خاک‪ ،‬آبﻫاى ﻣﻮسﻤﻰفﻮقاﻧﻰ‪ ،‬آبﻫاى‬ ‫طبقﻪﻳــﻰ‪ ،‬آبﻫاى بﻴﻦ طبقات‪ ،‬آبﻫاى درزى و غﻴره از جﻤلﺔ اﻧﻮاع ﻣﻬم آبﻫاى زﻳر زﻣﻴﻨﻰ‬ ‫ﻣحسﻮب ﻣﻰگردﻧد‪ .‬آبﻫاى زﻳر زﻣﻴﻨﻰ ﻧﻴز ﻣاﻧﻨد آبﻫاى سطحﻰ فعالﻴت جﻴﻮلﻮجﻴکﻰ داشتﻪ‬ ‫و عﻤل تخرﻳباتﻰ را اﻧجام ﻣﻰدﻫﻨد‪ .‬آب زﻳر زﻣﻴﻨﻰ در ﻣسﻴر حرکت خﻮد‪ ،‬سﻨگﻫا را شستشﻮ‬ ‫ﻧﻤﻮده و ﻣﻮاد تخرﻳب شــده را با خﻮد اﻧتقــال ﻣﻰدﻫﻨد‪ ،‬کﻪ بعدا ً ﻣﻮاد ﻣﻨحلﻪ در خالﻰگاهﻫاى‬ ‫زﻳر زﻣﻴﻨﻰ‪ ،‬باعث تشکﻴل سﻨگﻫا و ﻣﻨرالﻫا ﻣﻰگردد‪.‬‬ ‫‪62‬‬

‫شکل (‪ )1-3‬طبقات آب دار زﻳر زﻣﻴﻨﻰ‬

‫تخرﻳب‪ ،‬اﻧتﻘال وترسب‬ ‫آبﻫاى زﻳر زﻣﻴﻨﻰ اولتر از ﻫﻤﻪ قابلﻴت اﻧحﻼل احجار را کﻪ در ﻣسﻴر حرکت شان قرار دارﻧد‪،‬‬ ‫دارا ﻣﻰباشﻨد کﻪ اﻳﻦ پروسﻪ بﻪﻧام عﻤل تخرﻳباتﻰ آب زﻳر زﻣﻴﻨﻰ ﻳاد ﻣﻰشﻮد آب زﻳر زﻣﻴﻨﻰ‬ ‫جاذبــﻮى قدرت شستشــﻮى احجــار را دارد‪ ،‬ﻳعﻨﻰ ﻣﻰتﻮاﻧد بﻪ صــﻮرت ﻣﻴخاﻧﻴکﻰ احجار را‬ ‫تخرﻳب و ﻣﻮاد ﻣﻨحلﺔ شستشﻮ شده را از ﻳکجاى بﻪ جاى دﻳگر ﻣﻨتقل و در خالﻰگاهﻫاى‬ ‫زﻳر زﻣﻴﻨﻰ ﻳا سطح زﻣﻴﻦ جابﻪجا ساختﻪ‪ ،‬باعث تشکﻴل احجار و ﻣﻨرالﻫاى جدﻳد گردد‪.‬‬ ‫پروســﺔ کارى و شستشــﻮى ذرات گرد ﻣاﻧﻨد از جﻤلﻪ پدﻳدهﻫاى جﻴﻮلﻮجﻴکﻰ اســت کﻪ با‬ ‫فعالﻴــت آبﻫاى زﻳر زﻣﻴﻨﻰ ارتباط دارد عــﻼوه بر آن آبﻫاى زﻳر زﻣﻴﻨﻰ درعﻤلﻴات دﻳگر از‬ ‫قبﻴل‪ :‬لغزش‪ ،‬گل فشانﻫا‪ ،‬فرساﻳش‪ ،‬ﻳخبﻨدىﻫاى داﻳﻤﻰسﻬم بارزى ﻣﻰگﻴرﻧد‪.‬‬

‫‪63‬‬

‫شﻜﻞ (‪ )1-4‬تخرﻳب سﻨﮓﻫاى آﻫﻜﻰ را تﻮسط آبﻫاى زﻳر زﻣﻨﻴﻰ ﻧشان‬ ‫ﻣﻰدﻫد‬ ‫عﻤــل تخرﻳب و اﻧحﻼل احجار ﻣعﻴﻨﻪ ذرﻳعﻪ آبﻫاى زﻳر زﻣﻴﻨﻰ و ســطحﻰ باعث تشــکﻴل‬ ‫خالﻰگاهﻫاى بﻪﻧام کارست‪ ،‬ﻣﻰگردد‪.‬‬

‫‪64‬‬

‫ﻧﻜات ﻋﻤده ﻓصﻞ‬ ‫آبﻫاى سطحﻰ ﻳا جارى ﻣجﻤﻮعﺔ بارﻧدهگﻰﻫاى اتﻤﻮسفﻴر‪ ،‬ذوب برف و ﻳخ و آبﻫاى خارج‬ ‫شده از زﻳر زﻣﻴﻦ ﻣﻰباشﻨد‪.‬‬ ‫ســرعت حرکت آب ﻣربﻮط بﻪ ﻣقدار آب‪ ،‬زاوﻳﻪ ﻣﻴﻼن بستر درﻳا و بعضﻰ خصﻮصﻴات درهﻫا‬ ‫و وادىﻫاست‪.‬‬ ‫فعالﻴــت جﻴﻮلﻮجﻴکﻰ آبﻫاى ســطحﻰ عبارتاﻧــد از‪:‬تخرﻳب احجار‪ ،‬اﻧتقــال ﻣﻮاد داﻧﻪ دار‬ ‫وترسب ﻣﻮاد داﻧﻪ دار‪.‬‬ ‫درﻳاﻫــا و درﻳاچﻪﻫــا ﻣعﻤﻮﻻً دو ﻧﻮع عﻤل تخرﻳباتﻰ دارﻧد کــﻪ ﻳکﻰ آن عﻤقﻰ و دﻳگرى آن‬ ‫جاﻧبﻰ ﻣﻰباشد‬ ‫تخرﻳب سﻨگﻫاى بستر درﻳا بعضاً ﻧسبت سختﻰﻫاى ﻣتفاوت سﻨگﻫاى بستر‪ ،‬فراز و ﻧشﻴب‬ ‫پﻴدا ﻧﻤﻮده کﻪ سبب بﻪوجﻮد آﻣدن آبشارﻫا ﻣﻰگردﻧد‪.‬‬ ‫دﻳﻮارﻫاى ســاحلﻰ درﻳا در ﻧتﻴجﻪ پروســﻪ تخرﻳباتﻰ آب جارى تخرﻳب ﻣﻰگردد سﻨگﻫاى‬ ‫تخرﻳب شده تﻮسط آب بﻪ سﻤت جرﻳان ﻣﻨتقل ﻣﻰگردﻧد‪.‬‬ ‫ﻣﻮاد ﻣﻴده داﻧﻪ بﻪ شــکل شــﻨاور و ﻣﻮاد بزرگداﻧﻪ بﻪ شــکل غلتان در بســتر درﻳا حرکت‬ ‫ﻣﻰﻧﻤاﻳﻨد‪.‬‬ ‫زﻣاﻧــﻰ کﻪ ســرعت جرﻳــان آب کاﻫش ﻣﻰﻳابد‪ ،‬ﻣﻮاد داﻧﻪ دار ﻧﻴز ﻧظر بﻪ جســاﻣت شــروع‬ ‫بﻪترسب ﻣﻰکﻨد‪.‬‬ ‫آبﻫــاى باران و برف ﻫمچﻨان ﻳک قســﻤت از آبﻫاى ابحــار و بحﻴره داخل طبقات زﻣﻴﻦ‬ ‫گردﻳده و آبﻫاى زﻳر زﻣﻴﻨﻰ را تشکﻴل ﻣﻰدﻫﻨد‪.‬‬ ‫آبﻫاى زﻳر زﻣﻴﻨﻰ ﻧﻴز ﻣاﻧﻨد آبﻫاى سطحﻰ فعالﻴت جﻴﻮلﻮجﻴکﻰ داشتﻪ و عﻤل تخرﻳباتﻰ‬ ‫را اﻧجام ﻣﻰدﻫد‪.‬‬ ‫آبﻫاى زﻳر زﻣﻴﻨﻰ در ﻣســﻴر حرکت خﻮد سﻨگﻫا را شستشﻮ ﻧﻤﻮده و ﻣﻮاد تخرﻳب شده را‬ ‫با خﻮد اﻧتقال ﻣﻰدﻫﻨد کﻪ بعدا ً ﻣﻮاد ﻣﻨحلﻪ در خالﻰگاهﻫاى زﻳر زﻣﻴﻨﻰ باعث تشکﻴل سﻨگﻫا‬ ‫و ﻣﻨرالﻫا ﻣﻰگردد‪.‬‬

‫‪65‬‬

‫سﻮاﻻت ﻓصﻞ‬ ‫‪ -1‬سرعت حرکت آب ﻣربﻮط بﻪ کدام عﻮاﻣل است؟‬ ‫‪ -2‬فعالﻴت جﻴﻮلﻮجﻴکﻰ آبﻫاى جارى ﻳا سطحﻰ شاﻣل کدام پروسﻪﻫا است؟‬ ‫‪ -3‬درﻳاﻫا و درﻳاچﻪﻫا چﻨد ﻧﻮع عﻤل تخرﻳباتﻰ دارﻧد؟ ﻫر کدام را ﻣختصرا ً شرح دﻫﻴد؟‬ ‫‪ -4‬آبشارﻫاى کﻪ در ﻣسﻴر درﻳاى کابل وجﻮد دارد ﻧام بگﻴرﻳد ‪.‬‬ ‫‪ -5‬ﻫرگاه تخرﻳب جاﻧبﻰ دره بﻴشتر و شدﻳد باشد دره کدام شکل را بﻪ خﻮد ﻣﻰگﻴرد؟‬ ‫‪ -6‬درﻳاﻫاى والگا‪ ،‬سﻨد و آﻣﻮ ساﻻﻧﻪ چﻪ ﻣقدار ﻣﻮاد تخرﻳب شده را اﻧتقال ﻣﻰدﻫﻨد؟‬ ‫‪ -7‬زﻣاﻧﻰکﻪ سرعت جرﻳان آب درﻳا کاﻫش ﻳابد کدام ﻣﻮاد ذﻳل در ابتدا ترسب ﻣﻰکﻨد‪:‬‬ ‫الف‪ -‬ﻣﻮاد بزرگداﻧﻪ (جغلﻪ سﻨگ)‬

‫ب‪ -‬سﻨگچلﻫا‬

‫ج‪ -‬ﻣﻴدهداﻧﻪ (رﻳگﻫا)‬

‫د‪ -‬کاربﻨاتﻫا‬

‫‪ -8‬آبﻫاى زﻳر زﻣﻴﻨﻰ از کدام آبﻫاى ذﻳل تشکﻴل ﻣﻰشﻮﻧد‪:‬‬ ‫الف‪ -‬آبﻫاى باران‬

‫ب‪ -‬آبﻫاى برف ذوب شده‬

‫ج‪ -‬آبﻫاى ابحار و بحﻴره‬

‫د‪ -‬ﻫر سﻪ جﻮاب درست است‬

‫‪ -9‬آبﻫــاى زﻳر زﻣﻴﻦ اﻧﻮاع ﻣختلف دارﻧــد‪ ..................‬از جﻤلﻪ اﻧﻮاع ﻣﻬم آبﻫاى زﻳر زﻣﻴﻨﻰ‬ ‫ﻣحسﻮب ﻣﻰگردﻧد‪.‬‬ ‫‪ -10‬ﻣﻮاد ﻣﻨتقلﻪ تﻮسط جرﻳان آب در ابتدا بﻪ شکل ‪ ....................‬بﻮده بعد از آنکﻪ فاصلﻪﻫاى‬ ‫زﻳادى را ﻣﻰپﻴﻤاﻳﻨد بﻪ شکل ‪ ............................‬در ﻣﻰآﻳﻨد‪.‬‬

‫‪66‬‬

‫ﻓصﻞ دوم‬ ‫ﻓﻌاﻟﻴت جﻴﻮﻟﻮجﻴﻜﻰ ﻳخچالﻫا‬ ‫با شــﻨﻴدن اصطﻼح ﻳخچال ســﻮاﻻتﻰ گﻮﻧاگﻮﻧﻰ براى تان پﻴدا ﻣﻰشﻮد کﻪ ﻳخچال چﻴست؟‬ ‫چگﻮﻧﻪ تشــکﻴل ﻣﻰشــﻮد؟ چگﻮﻧﻪ فعالﻴت جﻴﻮلﻮجﻴکﻰ دارد؟ آﻳا در کشﻮر ﻣا ﻫم ﻳخچالﻫا‬ ‫وجﻮد دارﻧد و ﻳا خﻴر؟‬ ‫اگر بگﻮﻳﻴم کﻪ ســاحات ﻣساعد براى تجﻤع ﻳخﻫا عبارت از قلل ﻫﻤﻮار کﻮهﻫا‪ ،‬فرورفتگﻰﻫاى‬ ‫ﻣحاط بﻪ آنﻫا‪ ،‬دﻫاﻧﻪﻫاى آتشفشــانﻫاى خاﻣﻮش ﻣﻰباشــﻨد؛ پــس گفتﻪ ﻣﻰتﻮاﻧﻴد کﻪ در‬ ‫کشﻮر ﻣا اﻳﻦ ﻳخچالﻫا در کجا ﻣﻮقعﻴت داشتﻪ باشﻨد؟‬ ‫ﻫمچﻨــان ﻣﻰخﻮاﻫﻴــد بداﻧﻴدکﻪ ﻳخچالﻫاى بــزرگ در کدام ﻧقاط جﻬــان ﻣﻮقعﻴت دارﻧد و‬ ‫فعالﻴتﻫاى جﻴﻮلﻮجﻴکﻰ آنﻫا چﻪ اﻫﻤﻴت دارﻧد؟‬ ‫در اﻳﻦ فصل کﻮشــش شــده کﻪ ﻣعلﻮﻣات ﻣختصر؛ اﻣا ﻣفﻴد در ﻣﻮرد ﻳخچالﻫا ارائﻪ شﻮد‪ ،‬تا‬ ‫شﻤا بتﻮاﻧﻴد با استفاده از آنﻫا بﻪ ﻣعلﻮﻣات خﻮد بﻰافزاﻳد و در صﻮرت ضرورت آن را شﻨاساﻳﻰ‬ ‫کرده و فعالﻴتﻫاى اﻧجام شده تﻮسط آنﻫا را تشخﻴص ﻧﻤاﻳﻴد‪.‬‬

‫شکل (‪ )2-1‬ﻳخچالﻫا را ﻧشان ﻣﻰدﻫد‬

‫‪67‬‬

‫ﻳخچال‬ ‫بارﻧدهگﻰﻫاى اتﻤﻮسفﻴرى بﻪ خصﻮص برفﻫا سبب بﻪوجﻮد آﻣدن ﻳخچالﻫا ﻣﻰگردﻧد‪ .‬ساحات‬ ‫ﻣســاعد براى تجﻤع ﻳخﻫا عبارت از قلﻪﻫاى ﻧســبتاً ﻫﻤﻮار کﻮهﻫا و فرورفتگﻰﻫاى ﻣحاط بﻪ‬ ‫آنﻫا ﻣﻰباشﻨد اکثر اوقات در جﻨاح کﻮهﻫا‪ ،‬ﻳخچالﻫاى خﻮرد ﻧﻴز تشکﻴل ﻣﻰگردﻧد‪.‬‬ ‫ﻳخچــال در ﻣحــل ﻣﻮقعﻴت خﻮد براثر قﻮة وزن عرﻳض گردﻳده کﻪ ﻣﻰتﻮاﻧد ســرازﻳر شــده و‬ ‫قســﻤتﻫاى باﻻﻳﻰ درة درﻳاﻳﻰ را احاطﻪ ﻧﻤاﻳد و بعدا ً بﻪطرف پاﻳﻴﻦ تحت تاثﻴر قﻮه جاذبﻪ بﻪ‬ ‫شکل کتلﻪ بزرگ چﻨدﻳﻦ کﻴلﻮ ﻣترى‪ ،‬لغزﻳده و تخرﻳباتﻰ را در قبال ﻣﻰداشتﻪ باشد‪.‬‬ ‫فعالﻴت جﻴﻮلﻮجﻴکﻰ ﻳخچال کﻮﻫســتاﻧﻰ ﻣشــتﻤل پروســﻪﻫاى ذﻳل است‪ :‬تخرﻳب سﻨگﻫا‪،‬‬ ‫اﻧتقال ﻣﻮاد داﻧﻪ دار و تجﻤع ﻣﻮاد تﻮسط ﻳخچالﻫا‪.‬‬ ‫پروسـﻪ تخرﻳب‪ :‬ﻫﻨگام حرکت ﻳخچالﻫا بروى درهﻫا پروســﻪ تخرﻳب صﻮرت ﻣﻰگﻴرد‬ ‫طﻮرىکﻪ ﻳخچال ﻣﻮاد غﻴر ﻣســتحکم ســطح دره و جﻨاح کﻮهﻫــا را تخرﻳب ﻧﻤﻮده و با خﻮد‬ ‫اﻧتقال ﻣﻰدﻫد کﻪ در ﻧتﻴجﻪ ســطح درهﻫا صﻴقل و لشــم ﻣﻰگــردد‪ .‬ﻫمچﻨان ﻳخچالﻫا در‬ ‫ﻫﻨگام حرکت خﻮد چقرىﻫاى را در کف درهﻫا اﻳجاد ﻣﻰکﻨﻨد‪ .‬درهاى کﻪ از آن ﻳخچال عبﻮر‬ ‫کرده باشد داراى شکل ﻣخصﻮص‪ ،‬دﻳﻮارﻫاى ﻫﻤﻮار و بستر پﻬﻦ شده تشت ﻣاﻧﻨد‪ ،‬ﻣﻰباشد‪.‬‬

‫اﻧتﻘال وترسب ﻣﻮاد ﻳخچاﻟﻰ‬ ‫طﻮرىکــﻪ در عﻤل تخرﻳباتﻰ ﻳخچالﻰ ذکر کردﻳم کﻪ ﻳخچالﻫا باعث تخرﻳب ﻣﻮاد ﻣﻰگردﻧد‬ ‫پس اﻳﻦ ﻣﻮاد ﻣخروبﻪ کﻪ ﻣقدار آنﻫا ﻧﻴز زﻳاد ﻣﻰباشــد تﻮسط ﻳخچالﻫا ﻣﻨتقل و بعدا ً بروى‬ ‫سطح زﻣﻴﻦترسب ﻣﻰﻧﻤاﻳﻨد‪ .‬ترسبات ﻳخچالﻰ را بﻪﻧام ﻣﻮرﻳﻦ ﻳاد ﻣﻰﻧﻤاﻳﻨد‪.‬‬ ‫تﻤام ﻣﻮاد داﻧﻪ دار کﻪ تﻮسط ﻳخچالﻫا تخرﻳب و ﻣﻨتقل ﻣﻰگردﻧد بدون ردﻳف بﻨدى بﻮده در‬ ‫بﻴﻦ آنﻫا بر عﻼوه داﻧﻪﻫاى بزرگ‪ ،‬ذرات گرد ﻣاﻧﻨد ﻧﻴز ﻣشاﻫده ﻣﻰگردد ﻳخچالﻫا ﻣﻰتﻮاﻧﻨد‬ ‫کﻨده ســﻨگﻫاى تﻴغﻪ دار و ﻣدور و حتﻰ کتلﻪﻫاى ﻣکﻤل احجار را ﻣﻨتقل ﻧﻤاﻳﻨد تﻤام ﻣﻮاد‬ ‫اﻧتقال ﻳافتﻪ تﻮســط ﻳخچال بعد از ذوب ﻳخچالﻫا بروى ســطح زﻣﻴﻦ باقﻰ ﻣاﻧده و بﻪ شکل‬ ‫ﻣﻮرﻳﻦ ساکﻦترسب ﻣﻰﻧﻤاﻳﻨد‪.‬‬ ‫ﻳخچالﻫاى کﻮﻫســتاﻧﻰ در قسﻤت شﻤال شرق افغاﻧستان ﻣﻮقعﻴت دارﻧد ﻳخچالﻫاى بزرگ‬

‫‪68‬‬

‫در قســﻤت شــرق ﻫﻨدوکش‪ ،‬در قســﻤت ﻣجراى فﻮقاﻧﻰ درﻳاﻫاى پﻨجشــﻴر و الﻴﻨگار باﻻى‬ ‫سلســلﻪ کــﻮه واخان‪ ،‬در ﻫــر دو جﻨاح درة درﻳاى واخان‪ ،‬باﻻى سلســلﻪ کﻮه ســفﻴد خرس‬ ‫بدخشان ﻣﻮقعﻴت دارﻧد‪.‬‬ ‫اﻫﻤﻴت عﻤلﻰ ﻳخچالﻫاى افغاﻧستان در اﻳﻦ است کﻪ بسﻴارى درﻳاﻫاى قسﻤت شﻤال شرقﻰ‬ ‫کشﻮر را تغذﻳﻪ ﻣﻰﻧﻤاﻳﻨد‪.‬‬

‫شکل (‪ )2-2‬اﻧتقال ﻣﻮاد ﻳخچالﻰ را ﻧشان ﻣﻰدﻫد‬

‫‪69‬‬

‫ﻧﻜات ﻋﻤدة ﻓصﻞ‬ ‫بارﻧدهگﻰﻫاى اتﻤﻮسفﻴر بﻪخصﻮص برف سبب بﻪوجﻮد آﻣدن ﻳخچالﻫا ﻣﻰگردﻧد‪.‬‬ ‫ساحات ﻣساعد براى تشکﻴل ﻳخچال عبارت از قلل ﻫﻤﻮار کﻮهﻫا و فرورفتگﻰﻫاى ﻣحاط بﻪ‬ ‫آنﻫا ﻣﻰباشﻨد‪.‬‬ ‫عﻤل جﻴﻮلﻮجﻴکﻰ ﻳخچال ﻣشتﻤل پروسﻪﻫاى ذﻳل است‪ :‬تخرﻳب سﻨگﻫا‪ ،‬اﻧتقال ﻣﻮاد‪،‬ترسب‬ ‫ﻣﻮاد‪.‬‬ ‫ﻳخچالﻫا ﻣﻮاد غﻴر ﻣستحکم سطح دره و جﻨاحﻫاى کﻮهﻫا را تخرﻳب ﻧﻤﻮده و با خﻮد اﻧتقال‬ ‫ﻣﻰدﻫد‪.‬‬ ‫درة کﻪ از آن ﻳخچال عبﻮر کرده باشد داراى شکل ﻣخصﻮص‪ ،‬دﻳﻮارﻫاى ﻫﻤﻮار و بستر پﻬﻦ‬ ‫شدة تشت ﻣاﻧﻨد ﻣﻰباشد‪.‬‬ ‫ﻣﻮاد ﻣﻨتقلﻪ تﻮسط ﻳخچالﻫا‪ ،‬باﻻخره در سطح زﻣﻴﻦترسب ﻧﻤﻮده وترسبات ﻳخچالﻰ بﻪﻧام‬ ‫ﻣﻮرﻳﻦ را بﻪوجﻮد ﻣﻰآورد‪.‬‬ ‫ﻳخچالﻫاى کﻮﻫستاﻧﻰ در قسﻤت شﻤال شرق افغاﻧستان ﻣﻮقعﻴت دارﻧد‪.‬‬ ‫اﻫﻤﻴت عﻤلﻰ ﻳخچالﻫاى افغاﻧســتان در اﻳﻦ است کﻪ بسﻴارى درﻳاﻫاى افغاﻧستان را تغذﻳﻪ‬ ‫ﻣﻰﻧﻤاﻳﻨد‪.‬‬

‫‪70‬‬

‫سﻮاﻻت‬ ‫‪ -1‬ﻳخچالﻫا چگﻮﻧﻪ از ﻣحل خﻮد بﻰجا شده و بﻰجاﻳﻰ آنﻫا سبب چﻪ ﻣﻰشﻮد؟‬ ‫‪ -2‬عﻼوه بر تخرﻳب ﻣﻮاد غﻴر ﻣســتحکم سطح دره و جﻨاج کﻮهﻫا‪ ،‬کدام فعالﻴتﻫاى دﻳگر را‬ ‫ﻳخچالﻫا اﻧجام ﻣﻰدﻫﻨد؟‬ ‫‪-3‬ترکﻴب ﻣﻮاد کﻪ تﻮسط ﻳخچالﻫا اﻧتقال ﻣﻰﻳابﻨد چگﻮﻧﻪ است؟‬ ‫‪ -4‬اﻫﻤﻴت عﻤلﻰ ﻳخچالﻫاى افغاﻧستان در چﻪ است؟‬ ‫‪ -5‬ﻳخچالﻫاى کﻮﻫســتاﻧﻰ در کدام قسﻤتﻫاى افغاﻧستان ﻣﻮقعﻴت دارﻧد؟ جﻮاب درست را‬ ‫ﻧشاﻧﻰ کﻨﻴد‪.‬‬ ‫الف‪ -‬شﻤال شرق‬

‫ب‪ -‬شﻤال غرب‬

‫ج‪ -‬شرق‬

‫د‪ -‬جﻨﻮب شرق‬

‫‪ -6‬ﻳخچالﻫــا ﻣﻰتﻮاﻧﻨــد ‪ ....................‬تﻴغﻪ دار و ﻣدور و حتــﻰ ‪ ....................‬ﻣکﻤل احجار را‬ ‫ﻣﻨتقل ﻧﻤاﻳد‪.‬‬ ‫‪-7‬ترسبات ﻳخچالﻰ را بﻪﻧام ‪ ....................‬ﻳاد ﻣﻰﻧﻤاﻳﻨد‪.‬‬ ‫‪ -8‬ﻫﻨگام حرکت ﻳخچالﻫا بﻪ روى درهﻫا کدام پروسﻪ صﻮرت ﻣﻰگﻴرد‪:‬‬ ‫الف‪ -‬تخرﻳب ﻣﻮاد‬

‫‪71‬‬

‫ب‪ -‬اﻧتقال ﻣﻮاد‬

‫ج‪-‬ترسب ﻣﻮاد‬

‫د‪ -‬الف و ب‬

‫ﻓصﻞ سﻮم‬ ‫ﻓﻌاﻟﻴت جﻴﻮﻟﻮجﻴﻜﻰ بادﻫا‬ ‫اﻳﻦ پدﻳده طبﻴعﻰ را ﻫﻤﺔ ﻣا و شﻤا ﻣﻰشﻨاسﻴم؛ حتﻰ بﻪ اﻧﻮاع ﻣختلف آنﻫا بلد ﻫستﻴم زﻳرا‬ ‫کشﻮر ﻣا در ﻣﻨاطق ﻣختلف داراى بادﻫاى ﻣختلف است‪.‬‬ ‫در ﻣﻮرد ســرعت بادﻫا ﻫم کم و بﻴش ﻣﻰداﻧﻴد بادﻫاى ﻧرم و ﻣﻼﻳم صبحگاﻫﻰ‪،‬بادﻫاى ســرد‬ ‫ﻣﻮســم زﻣستاﻧﻰ‪ ،‬بادﻫاى تﻨد و ســرﻳع خزاﻧﻰ را دﻳده‬ ‫اﻳد؛ اﻣا خﻮشــبختاﻧﻪ در کشــﻮر ﻣا بادﻫــاى تﻮفاﻧﻰ کﻪ‬ ‫سبب تخرﻳبات بزرگ گردﻧد‪ ،‬وجﻮد ﻧدارد‪.‬‬ ‫با وجﻮد آنکﻪ پدﻳدة بــاد ﻫا را در طﻮل حﻴات‪ ،‬تقرﻳباً‬ ‫ﻫﻤﻪ روزه ﻣشــاﻫده و حس ﻣﻰکﻨﻴد اﻣا شاﻳد در ﻣﻮرد‬ ‫اﻳجاد‪ ،‬حرکت‪ ،‬فعالﻴت و تخرﻳبات باد ﻫا ﻣعلﻮﻣات شﻤا‬ ‫کم باشد در اﻳﻦ فصل درسﻰ‪ ،‬کﻮشش شده تا در ﻣﻮرد‬ ‫باد ﻫا ﻣعلﻮﻣات بﻴشتر براى شﻤا داده شﻮد تا بتﻮاﻧﻴد از‬ ‫آن استفاده اعظﻤﻰکﻨﻴد و سؤاﻻتﻰ کﻪ در ذﻫﻦ شﻤا در‬ ‫ﻣﻮرد اﻳجاد و تشکﻴل باد ﻫا پﻴداﻣﻰشﻮد حل گردد‪.‬‬ ‫فعالﻴــت جﻴﻮلﻮجﻴکﻰ باد با تاثﻴرات جرﻳاﻧات ﻫﻮا باﻻى‬ ‫احجار ﻧﻴزتأثﻴر دارد‪ .‬باد ﻫا در ﻧتﻴجﻪ فعالﻴتﻫاى خﻮد‬ ‫سبب ﻣﻴده شدن‪ ،‬لشــم و صﻴقل ﻳافتﻦ احجار گردﻳده‬

‫شکل (‪ )3-1‬تخرﻳب سﻨگﻫا تﻮسط بادﻫا‬

‫ﻣــﻮاد داﻧﻪ دار را از ﻳک ﻣﻨطقﻪ بــﻪ ﻣﻨطقﻪ دﻳگر اﻧتقال ﻣﻰدﻫﻨد‪ ،‬کﻪ بعدا ً اﻳﻦ ﻣﻮاد ﻣﻨتقلﻪ در‬ ‫ســطح زﻣﻴﻦ و اوقﻴاﻧﻮسﻫا بﻪ قســم طبقﺔ ﻫﻤﻮارترسب ﻣﻰکﻨﻨد‪ .‬ﻣﻮاد رسﻮبﻲ بعضاً بﻪ شکل‬ ‫تپﻪﻫا و برجســتگﻰﻫا در ﻣﻨاطــق ﻣعﻴﻦ تبارز ﻣﻰکﻨﻨد‪ .‬فعالﻴــت جﻴﻮلﻮجﻴکﻰ باد ﻣربﻮط بﻪ‬ ‫‪72‬‬

‫قﻮة باد و ﻧﻮعﻴت آن ﻣﻰباشــد‪ .‬در بســﻴارى حاﻻت حرکت ﻣالﻴکﻮلﻫاى ﻫﻮا بﻪ صﻮرت عﻤﻮم‬ ‫ﻣستقﻴم الخط بﻮده و ﻣﻮازى بﻪ سطح زﻣﻴﻦ ﻣﻰباشد کﻪ اﻳﻦ ﻧﻮع باد از ﻧﻮع ﻣعﻤﻮلﻰ بﻮده ﻣﻮاد‬ ‫داﻧﻪ دار را بﻪ فاصلﻪ دور اﻧتقال ﻣﻰدﻫد‪.‬‬

‫ﻋﻤﻠﻴﺔ تخرﻳب تﻮسط بادﻫا‬ ‫ﻫدف از عﻤلﻴﺔ تخرﻳب تﻮســط بادﻫا عبارت از تخرﻳب و ﻣﻴده شــدن احجار در ﻧتﻴجﺔ فشار‬ ‫جرﻳان ﻫﻮا در ســطح زﻣﻴﻦ ﻣﻰباشــد باد ﻣﻰتﻮاﻧد احجار را بﻪ کﻤک ﻣﻮاد جاﻣدى کﻪ با خﻮد‬ ‫اﻧتقال ﻣﻰدﻫد ﻧﻴز تخرﻳب ﻧﻤاﻳد اﻳﻦ ﻧﻮع تخرﻳب را بﻪﻧام کﻮرﻳژن ‪2‬ﻳاد ﻣﻰﻧﻤاﻳﻨد‪.‬‬ ‫عﻤلﻴﺔ تخرﻳب تﻮسط باد ﻫا بﻪ شکل شدﻳد‪ ،‬در درهﻫاى کم عرض ﻣﻨاطق کﻮﻫستاﻧﻰ صحراﻫاى‬ ‫گرم و ســﻮزان گســترش دارﻧد‪ .‬باد ﻣﻰتﻮاﻧد فرورفتگﻰﻫاﻳﻰ را در سطح زﻣﻴﻦ اﻳجاد کﻨد کﻪ‬ ‫ﻣثال بســﻴار بارز آنﻫا در دشت ﻧاور افغاﻧســتان بﻪ ﻣﻼحظﻪ ﻣﻰرسد‪ .‬در ﻣﻮسم تابستان گرد‬ ‫بادﻫاى زﻳادى در اﻳﻦ ﻣﻨطقﻪ واقع ﻣﻰشﻮﻧد کﻪ رﻳگ و گرد را بﻪ ﻫﻮا ﻣتصاعد ﻣﻰسازد‪ .‬بادﻫا‬ ‫ذرات‪ ،‬گرد و خاک را از درهﻫاى بارﻳک‪ ،‬راهﻫاىتراﻧســپﻮرتﻰ غﻴر آســفالتﻰ (خاﻣﻪ) و جاﻫاى‬ ‫ﻣتعدد دﻳگرى با خﻮد بر داشتﻪ و بﻪ جاﻫاى دﻳگرى اﻧتقال ﻣﻰدﻫﻨد؛ فاصلﺔ اﻧتقال ﻣربﻮط بﻪ‬ ‫شدت و سرعت باد ﻣﻰباشد‪ .‬کاﻫش سرعت باد باعثترسب ﻣﻮاد ﻣﻨتقلﻪ ﻣﻰگردد‪.‬‬ ‫رﻳگﻫا ﻳکﻰ از اﻧﻮاع ﻣﻬمترسبات بادﻫا ﻣحسﻮب ﻣﻰگردﻧد کﻪ بعد از ﻣدت زﻣاﻧﻰ در زﻣﻴﻦﻫاى‬ ‫ﻫﻤﻮار صحراﻳﻰ جﻤع و بﻪ روى ﻫم اﻧباشــتﻪ شده‪ ،‬اشکال ﻣختلف تﻮدهﻫاى رﻳگﻰ را تشکﻴل‬ ‫ﻣﻰدﻫﻨد اشــکال بﻪوجــﻮد آﻣده تجﻤعات رﻳگــﻰ در صحراﻫاى رﻳگﻰ تﻮســط بادﻫا را بﻪﻧام‬ ‫دﻳﻮنﻫا و برخانﻫا ﻳاد ﻣﻰﻧﻤاﻳﻨد‪.‬‬

‫‪1‬ﻛﻮرﻳژن‌‪‌:‬اﺻﻄﻼح‌ﻻتﻴﻨﻰ‌است‌ﻛﻪ‌ﻣﻌﻨﻰ‌سﻮﻫا‌ﻧﻜارى‌را‌ﻣﻰ‌دﻫد‌‪.‬‬ ‫‪73‬‬

‫شکل(‪ )3-2‬دﻳﻮن را ﻧشان ﻣﻰدﻫد‬

‫اﻧتﻘال ﻣﻮاد تﻮسط باد‬ ‫بــاد ﻣﻰتﻮاﻧــد ﻣﻮاد تخرﻳب شــده رﻳگ‪ ،‬ذرات گرد و حتﻰ ســﻨگچلﻫا را با خﻮد بﻪ اشــکال‬ ‫ﻣختلف ﻣاﻧﻨد کشــﻴدن بﻪ روى زﻣﻴﻦ ﻳا شــﻨاور در ﻫﻮا تغﻴﻴر ﻣحل دﻫد‪ .‬بعضاً ﻣﻮاد شﻨاور در‬ ‫ﻫﻮا کﻪ تﻮســط بادﻫا اﻧتقال ﻳافتﻪ بﻪ ﻣدت طﻮﻻﻧﻰ در ﻫﻮا باقﻰ ﻣﻰﻣاﻧد و با پﻴﻤﻮدن صدﻫا و‬ ‫ﻫزارﻫا کﻴلﻮ ﻣتر در ﻣﻨاطق ﻣختلف تﻪ ﻧشﻴﻦ ﻣﻰگردﻧد و ترسبات بادى را بﻪوجﻮد ﻣﻰآورﻧد؛‬ ‫بﻪطﻮر ﻣثال‪ :‬رﻳگ و گرد کﻪ تﻮســط باد از دشــت ﻣارکﻮ و اربﻮ برداشتﻪ شده بﻪ دشت قراقرم‬ ‫ترکﻤﻨستان اﻧتقال ﻣﻰﻳابد‪.‬‬ ‫ﻣقدار گرد کﻪ تﻮســط باد از صحراى اعظم افرﻳقا بﻪ جزاﻳر کاﻧارى ﻣﻨتقل گردﻳده اﻧد‪ ،‬بﻪ ‪10‬‬ ‫ﻣﻴلﻴﻮن تﻦ ﻣﻰرسد‪.‬‬

‫‪74‬‬

‫پروسﺔترسـب‪ :‬بادﻫا داﻧﻪﻫاى با ترکﻴب ﻣختلف را با خــﻮد اﻧتقال ﻣﻰدﻫﻨد ذرات گل و‬ ‫ســﻨگ چﻮﻧﻪ‪ ،‬خاکﻫا‪ ،‬کﻮارتز‪ ،‬فلدسپارﻫا و غﻴره تﻮسط بادﻫا از ﻳکجا بﻪ جاى دﻳگر ﻣﻨتقل‬ ‫ﻣﻰگردﻧد‪ .‬گرد و رﻳگ کﻪ تﻮســط بادﻫا اﻧتقال داده ﻣﻰشــﻮﻧد در ســطح زﻣﻴﻦ و ﻳا در ابحار‬ ‫ﻫﻤراه باترســباتﻰ کﻪ در آن جا تشکﻴل ﻣﻰشﻮﻧد‪ ،‬ﻣخلﻮط ﻣﻰگردﻧد؛ اﻣا اکثر اوقات ترسبات‬ ‫خاص بادى در خشکﻪﻫا بﻪوجﻮد ﻣﻰآﻳﻨد‪.‬‬ ‫ترســبات بادى احجــار ﻳا ســﻨگﻫاى غﻴر ﻣســتحکم ﻣﻰباشــﻨد؛ زﻳرا عﻤلﻴﺔ سﻤﻨتﻴشــﻦ‬ ‫(‪ )cementation‬در آنﻫــا بســﻴار بطــﻰ صﻮرت ﻣﻰگﻴــرد رﻳگﻫاى کﻪ تﻮســط اﻧتقال‬ ‫بادىترســب ﻧﻤﻮده باشﻨد‪ ،‬اکثرا ً داراى ذرات گل و خاک ﻣﻰباشﻨد و ﻫمچﻨان اشکال ﻣتﻨﻮع‬ ‫داﻧﻪﻫاى صﻴقل شده‪ ،‬لشم و تﻴغﻪ دار در بﻴﻦ آنﻫا دﻳده ﻣﻰشﻮﻧد‪.‬‬ ‫ترسبات بادى غﻴر ﻣﻮازى اخذ ﻣﻮقعﻴت ﻧﻤﻮده‪ ،‬اکثرا ً بﻪ شکل ﻣاﻳل و ﻣﻮجﻰ بﻪ ﻧظر‬ ‫ﻣﻰرسﻨد‪.‬‬

‫‪75‬‬

‫ﻧﻜات ﻋﻤدة ﻓصﻞ سﻮم‬ ‫بادﻫــا در ﻧتﻴجﺔ فعالﻴت خﻮد ســبب ﻣﻴده شــدن‪ ،‬لشــم و صﻴقل ﻳافتــﻦ احجار گردﻳده‪،‬‬ ‫ﻣــﻮاد داﻧﻪ دار را از ﻳک ﻣﻨطقﻪ بﻪ ﻣﻨطقﺔ دﻳگر اﻧتقال ﻣﻰدﻫﻨد کﻪ بعدا ً ﻣﻮاد ﻣﻨتقلﻪ رســﻮب‬ ‫ﻣﻰﻧﻤاﻳﻨد‪.‬‬ ‫ﻣﻮاد رسﻮبﻰ بعضاً بﻪ شکل تپﻪﻫا و برجستگﻰﻫا تبارز ﻣﻰﻧﻤاﻳﻨد‪.‬‬ ‫فعالﻴت جﻴﻮلﻮجﻴکﻰ باد ﻣربﻮط بﻪ قﻮة باد و ﻧﻮعﻴت آن ﻣﻰباشد‪.‬‬ ‫عﻤلﻴﺔ تخرﻳب تﻮســط بادﻫا بﻪ شــکل شــدﻳد‪ ،‬در درهﻫاى کم عرض ﻣﻨاطق کﻮﻫســتاﻧﻰ‪،‬‬ ‫صحراﻫاى گرم و سﻮزان ‪،‬گسترش دارﻧد‪.‬‬ ‫بادﻫــا ذرات گرد و خاک را از درهﻫاى بارﻳک راهﻫاىتراﻧســپﻮرتﻰ غﻴر آســفالتﻰ (خاﻣﻪ) و‬ ‫جاﻫاى ﻣتعدد دﻳگرى با خﻮد بر داشتﻪ و بﻪ جاﻫاى دﻳگرى اﻧتقال ﻣﻰدﻫﻨد‪.‬‬ ‫باد ﻣﻰتﻮاﻧد ﻣﻮاد تخرﻳب شــدة رﻳگ‪ ،‬ذرات گرد و حتﻰ ســﻨگچلﻫا را با خﻮد بﻪ اشــکال‬ ‫ﻣختلف؛ ﻣاﻧﻨد‪ :‬کشﻴدن بﻪ روى زﻣﻴﻦ ﻳا شﻨاور در ﻫﻮا تغﻴﻴر ﻣحل دﻫد‪.‬‬ ‫ترســبات باد‪ ،‬احجار ﻳا ســﻨگﻫاى غﻴر ﻣستحکم ﻣﻰباشــد؛ زﻳرا عﻤلﻴﺔ سﻤﻨتشﻦ در آنﻫا‬ ‫بسﻴار بطﻰ صﻮرت ﻣﻰگﻴرد‪.‬‬

‫‪76‬‬

‫سؤاﻻت ﻓصﻞ سﻮم‬ ‫‪ -1‬بادﻫا در ﻧتﻴجﺔ فعالﻴت خﻮد سبب بﻪوجﻮد آﻣدن کدام پروسﻪﻫا ﻣﻰگردد؟‬ ‫‪ -2‬آﻳا بادﻫا ﻣﻰتﻮاﻧﻨد فرورفتگﻰﻫاى را در ســطح زﻣﻴﻦ اﻳجاد کﻨﻨد؟ با ﻳک ﻣثال از کشــﻮر‬ ‫خﻮد ﻣا‪ ،‬آن را واضح سازﻳد‪.‬‬ ‫‪ -3‬کدام ﻣﻮاد را بادﻫا با خﻮد اﻧتقال داده کﻪ در ﻧتﻴجﻪ ســبب بﻪوجﻮد آﻣدن رســﻮبات بادى‬ ‫ﻣﻰشﻮﻧد؟‬ ‫‪ -4‬اشــکال بﻪوجﻮد آﻣده تجﻤعات رﻳگﻰ تﻮســط بادﻫا در صحراﻫاى رﻳگﻰ را بﻪ کدام ﻧامﻫا‬ ‫ﻳاد ﻣﻰکﻨﻨد؟‬ ‫‪ -5‬شکل اﻧتقال ﻣﻮاد تخرﻳب شده تﻮسط بادﻫا چگﻮﻧﻪ است؟‬ ‫‪ -6‬بادﻫا کدام ﻧﻮع ﻣﻮاد را بﻪ فاصلﻪﻫاى بسﻴار دور اﻧتقال ﻣﻰدﻫﻨد؟ با ﻣثال واضح سازﻳد‪.‬‬ ‫‪ -7‬ﻣقدار گردى کﻪ تﻮسط باد از صحراى اعظم افرﻳقا بﻪ ‪ ....................‬ﻣﻨتقل گردﻳده است بﻪ‬ ‫‪ ....................‬تﻦ ﻣﻰرسد‪.‬‬ ‫‪ -8‬بادﻫا داﻧﻪﻫاى با‪ ....................‬را با خﻮد اﻧتقال ﻣﻰدﻫﻨد‪.................... .................... ....................‬‬ ‫‪ .................... ....................‬و غﻴره تﻮسط بادﻫا از ﻳکجا بﻪ جاى دﻳگر ﻣﻨتقل ﻣﻰگردﻧد‪.‬‬ ‫‪-9‬ترسبات بادى‪ ،‬احجار ﻳا سﻨگﻫاى‪:‬‬ ‫الف‪ -‬ﻣستحکماﻧد‬

‫ب‪ -‬غﻴر ﻣستحکماﻧد‬

‫ج‪ -‬ﻣتراکماﻧد‬

‫د‪ -‬ﻫﻴچکدام‬

‫‪ -10‬فاصلﻪ اﻧتقال ﻣﻮاد تﻮسط باد ﻣربﻮط بﻪ کدام ﻳک از عﻮاﻣل ذﻳل است‪:‬‬ ‫الف‪ -‬سرعت و شدت‬

‫ب‪ -‬ﻣﻨطقﻪ و ﻣحل‬

‫ج‪ -‬ﻧﻮعﻴت‬

‫د‪ -‬ﻫﻴچکدام‬

‫‪77‬‬

‫بخش چﻬارم‬ ‫پﻠﻴت تﻜتﻮﻧﻴﻚ‬ ‫حرکات تکتﻮﻧﻴکﻰ عبارت از تغﻴﻴر ﻣحل ﻣﻮاد قشــر زﻣﻴﻦ تحت تاثﻴر قﻮاى داخلﻰ ﻣﻰباشــد‬ ‫اﻳﻦ حرکات ســبب بﻪوجــﻮد آﻣدن تغﻴﻴرات در ســاختﻤانﻫاى اولﻰ قشــر زﻣﻴﻦ گردﻳده و‬ ‫ســاختﻤانﻫاى جدﻳد را بﻪوجﻮد ﻣﻰآورﻧد کﻪ از ﻫﻤﻴﻦ رو آنﻫا را بﻪﻧام حرکات ســازﻧده ﻧﻴز‬ ‫ﻳاد ﻣﻰکﻨﻨد پس بﻬتر اســت ابتدا در ﻣﻮرد ساختﻤان زﻣﻴﻦ ﻣعلﻮﻣات خﻮد را بﻴشتر سازﻳم تا‬ ‫بتﻮاﻧﻴم در ﻣﻮرد قﻮاى داخلﻰ کﻪ سبب بﻪوجﻮد آﻣدن حرکات تکتﻮﻧﻴکﻰ ﻣﻰشﻮد خﻮبتر فکر‬ ‫کرده بتﻮاﻧﻴم‪.‬‬ ‫واضح اســت کﻪ شــﻤا با زﻣﻴﻦ آشﻨا ﻫستﻴد؛ زﻳرا در آن زﻧدهگﻰ ﻣﻰکﻨﻴد؛ اﻣا سؤاﻻت زﻳادى‬ ‫وجﻮد دارد کﻪ ﻣﻰخﻮاﻫﻴد جﻮاب آن را درﻳافت کﻨﻴد‪.‬‬ ‫آﻳا ﻣﻰداﻧﻴد کﻪ قشر زﻣﻴﻦ ﻣتشکل از کدام طبقات است؟‬ ‫آﻳا در رابطﻪ بﻪ پﻮش ﻫستﻪ (ﻣاﻧتل) و ﻫستﺔ زﻣﻴﻦ ﻣعلﻮﻣات دارﻳد؟‬ ‫اگر ﻣﻰخﻮاﻫﻴد کﻪ پاسخ سؤاﻻلت فﻮق را بﻴابﻴد بﻪ ﻣتﻦ فصل اول اﻳﻦ بخش ﻣراجعﻪ کﻨﻴد و‬ ‫ﻣعلﻮﻣات خﻮد را افزاﻳش بخشﻴد‪.‬‬

‫‪78‬‬

‫ﻓصﻞ اول‬ ‫طبﻘﻪ بﻨدى زﻣﻴﻦ‬ ‫آﻳا ﻣﻰداﻧﻴد کﻪ زﻣﻴﻦ از طبقات ﻣختلفﻰ کﻪ ترکﻴب ﻧاﻣتجاﻧس دارد تشــکﻴل گردﻳده است؟‬ ‫آﻳا در ﻣﻮرد قشر زﻣﻴﻦ کﻪ از سﻪ طبقﻪ ﻣختلف تشکﻴل شده ﻣعلﻮﻣات دارﻳد؟‬ ‫قشــر زﻣﻴﻦ ترکﻴب ﻣتجاﻧس دارد و ﻧظر بﻪ عﻤق بﻪ ســﻪ طبقﻪ جدا ﻣﻰگردد‪ :‬طبقﺔ رســﻮبﻰ‬ ‫(فﻮقاﻧﻰ) طبقﺔ گراﻧﻴتﻰ (وسطﻰ) و طبقﺔ بزالتﻰ (تحتاﻧﻰ)‬

‫طبﻘﺔ رسﻮبﻰ‬ ‫طبقﺔ رســﻮبﻰ از احجار ﻧرم و پاشــان تشکﻴل ﻳافتﻪ‪ ،‬ســﻨگﻫاى اﻳﻦ طبقﻪ در ﻧتﻴجﺔ ترسب‬ ‫ذرات ســخت ﻣﻮاد در شراﻳط آبﻰ و ﻳا ﻫﻮاﻳﻰ بﻪوجﻮد آﻣده اﻧد‪ .‬احجار طبقﺔ رسﻮبﻰ بﻪ شکل‬ ‫ﻣــﻮازى باﻻى ﻫمدﻳگر قــرار ﻣﻰگﻴرﻧد‪ .‬کثافت احجار رســﻮبﻰ از ‪ 1.057‬تا ‪ 2.65‬گرام فﻰ‬ ‫ســاﻧتﻰ ﻣتر ﻣکعب در تغﻴﻴر ﻣﻰباشــد‪ .‬ضخاﻣت طبقﺔ ﻣذکﻮر ﻧﻴز فــﻮق العاده ﻣتغﻴر بﻮده از‬ ‫چﻨدﻳﻦ ساﻧتﻰ ﻣتر و بﻪ صﻮرت اعظﻤﻰتا ‪ 10‬الﻰ ‪ 15‬کﻴلﻮ ﻣتر ﻣﻰرسد‪ .‬در بعضﻰ جاﻫا حتﻰ‬ ‫اﻳﻦ طبقﻪ بﻪ کلﻰ وجﻮد ﻧدارد‪.‬‬

‫طبﻘﺔ ﮔراﻧﻴتﻰ‬ ‫در درسﻫاى گذشــتﻪ راجع بﻪ ســﻨگﻫا ﻣعلﻮﻣات بﻪ دســت آوردﻳد و اﻧﻮاع ﻣخلتف آنﻫا را‬ ‫ﻣﻰداﻧﻴد‪ .‬طبقﻪ گراﻧﻴتﻰ قشر زﻣﻴﻦ ﻧﻴز از سﻨگﻫا تشکﻴل گردﻳده‪ ،‬کﻪ سﻨگﻫاى ﻣگﻤاتﻴکﻰ‬ ‫و ﻣتحﻮلﻪ اســاس آن را ﻣﻰســازد‪ .‬ضخاﻣت طبقﺔ گراﻧﻴتﻰ ﻣتغﻴر بﻮده‪ ،‬از ﻳک تا ‪ 20‬الﻰ ‪40‬‬ ‫کﻴلﻮ ﻣتر ﻣﻰرسد‪ .‬در فرو رفتگﻰﻫاى بحرى طبقﺔ گراﻧﻴتﻰ کاﻣ ً‬ ‫ﻼ از بﻴﻦ ﻣﻰرود‪.‬‬ ‫کثافت عﻤدهترﻳﻦ سﻨگﻫا در اﻳﻦ طبقﻪ از ‪ 2 .6 5‬تا ‪ 2 .7 0‬گرام فﻰ ساﻧتﻰ ﻣتر ﻣکعب است‪.‬‬ ‫درجﺔ حرارت در ســرحد تحتاﻧﻰ طبقﺔ ﻣذکﻮر تا ‪ 1000‬درجﺔ ســاﻧتﻰ گراد و فشار تا ‪981‬‬ ‫ﻣﻴگا پاسکال ﻳا ‪ 10000‬اتﻤﻮسفﻴر ﻣﻰباشد‪ .‬سرحد تحتاﻧﻰ طبقﺔ گراﻧﻴتﻰ را بﻪﻧام کﻨراد ﻳاد‬ ‫ﻣﻰﻧﻤاﻳﻨد‪.‬‬ ‫‪79‬‬

‫طبﻘﻪ بزاﻟتﻰ‬ ‫طبقﻪ بزالتﻰ گســترش وسﻴع داشتﻪ و در تﻤام ﻧقاط ﻣﻮجﻮد ﻣﻰباشد ضخاﻣت آن از ‪ 8‬تا ‪30‬‬ ‫کﻴلﻮ ﻣتر بﻮده‪ ،‬کﻪ خﻮاص فزﻳکﻰ آن ﻣشــابﻪ بﻪ ســﻨگ بزالت ﻣﻰباشــد‪ .‬کثافت طبقﻪ بزالتﻰ‬ ‫تا ‪ 3.3 2‬گرام فﻰ ســاﻧتﻰ ﻣتر ﻣکعب ازدﻳاد ﻣﻰﻳابد‪ .‬ســرحد تحتاﻧﻰ اﻳﻦ طبقﻪ کﻪ بﻪ حﻴث‬ ‫سرحد تحتاﻧﻰ قشر زﻣﻴﻦ پذﻳرفتﻪ شده‪ ،‬بﻪﻧام سرحد ﻣﻮﻫﻮ ‪3‬ﻳا سرحد ) ‪ ( M‬ﻳاد ﻣﻰشﻮد‪.‬‬

‫ﻣاﻧتﻞ ﻳا پﻮش ﻫستﻪ‬ ‫طبقــﻪ ﻣاﻧتــل ﻳا پﻮش ﻫســتﻪ در حدود عﻤق ‪ 8‬الــﻰ ‪ 80‬کﻴلﻮ ﻣتر تــا ‪ 2900‬کﻴلﻮ ﻣتر قرار‬ ‫داشــتﻪ و خﻮاص غﻴر ﻣتجاﻧس دارد‪ .‬در ﻣاﻧتل ﻣشخصات فزﻳکﻰ ﻣﻮاد از قبﻴل کثافت‪ ،‬درجﺔ‬ ‫حــرارت و فشــار ﻧظر بﻪ عﻤق تغﻴﻴــر ﻣﻰﻧﻤاﻳﻨد بﻪ گﻤان اغلب ﻣاده در حدود پﻮش ﻫســتﻪ‬ ‫اکثرا ً بﻪ حالت جاﻣد بﻮده و درجﺔ حرارت قســﻤت فﻮقاﻧﻰ آن بﻪ عﻤق تقرﻳباً ‪ 100‬کﻴلﻮ ﻣتر‬ ‫در حدود ‪ 1500-1400‬درجﺔ ســاﻧتﻰ گراد ﻣﻰباشــد‪ ،‬کﻪ بعدا ً ﻧظر بــﻪ ازدﻳاد عﻤق‪ ،‬ازدﻳاد‬ ‫تدرﻳجﻰ حرارت بﻪ ﻣﻼحظﻪ ﻣﻰرسد‪ .‬فشار در ﻧقاط عﻤﻴق ﻣاﻧتل تقرﻳباً بﻪ صدﻫا ﻫزار ﻣﻴلﻴﻮن‬ ‫اتﻤﻮسفﻴر ﻣﻰرسد‪.‬‬

‫‪‌3‬سرحد‌ﻣﻮﻫﻮ‌بﻪ‌اﻓتخار‌داﻧشﻤﻨد‌ﻳﻮﮔﻮسﻼوى‌(ﻛﻪ‌اﻛﻨﻮن‌بﻪ‌ﻧام‌سربستان‌ﻳاد‌ﻣﻰ‌شﻮد)‌ﻣﻮﻫﻮ‌اوﻳجﻴچ‌ﻛﻪ‌در‌سال‌‪‌1959‬آن‌را‌تثبﻴت‌‬ ‫ﻧﻤﻮد‌بﻪ‌ﻧام‌وى‌ﻣسﻤﻰ‌ﮔردﻳده‌است‪.‬‬

‫‪80‬‬

‫ﻫستﺔ زﻣﻴﻦ‬ ‫اﻧســان ﻧﻤﻰتﻮاﻧد ﻣستقﻴﻤاً بﻪ ﻫستﺔ زﻣﻴﻦ دسترسﻰ پﻴدا کﻨد‪ ،‬تﻤاﻣﻰاطﻼعات و ﻣعلﻮﻣات در‬ ‫ﻣﻮرد ﻫستﺔ زﻣﻴﻦ ﻧاشﻰ از حدس و فرضﻴﻪﻫا است‪ .‬خﻮاص فزﻳکﻰ ﻫستﺔ زﻣﻴﻦ از قشر ﻣاحﻮل‬ ‫آن تفاوت زﻳاد دارد‪ .‬فشار در ﻫستﺔ زﻣﻴﻦ بﻪ ‪ 3. 5‬ﻣﻴلﻴﻮن اتﻤﻮسفﻴر ﻣﻰرسد‪ .‬در ﻫستﺔ زﻣﻴﻦ‬ ‫کثافت ﻣﻮاد در حدود ‪ 17 . 9‬گرام فﻰ ساﻧتﻰ ﻣتر ﻣکعب و حرارت آن بﻴشتر از ‪ 2000‬درجﺔ‬ ‫ساﻧتﻰ گراد ﻣﻰباشد‪.‬‬

‫قشرقارهﻳﻲ‬ ‫لﻴتﻮسفﻴر‬

‫قشر اوقﻴاﻧﻮسﻲ‬

‫ﻣاﻧتل فﻮقاﻧﻲ‬ ‫ﻣاﻧتل تحتاﻧﻲ‬ ‫ﻫستﺔ خاجﻲ‬

‫ﻫستﺔ داخلﻲ‬ ‫شکل (‪ )1-1‬طبقات زﻣﻴﻦ‬

‫‪81‬‬

‫ﻧﻜات ﻋﻤدة ﻓصﻞ‬ ‫قشــر زﻣﻴﻦترکﻴب ﻣتجاﻧس دارد و از ســﻪ طبقﻪ‪ :‬رسﻮبﻰ‪ ،‬گراﻧﻴتﻰ و بزالتﻰ تشکﻴل گردﻳده‬ ‫است‪.‬‬ ‫احجار طبقﺔ رسﻮبﻰ بﻪ شکل ﻣﻮازى باﻻى ﻫمدﻳگر قرار ﻣﻰگﻴرﻧد‪.‬‬ ‫ضخاﻣت طبقﺔ رسﻮبﻰ از چﻨدﻳﻦ ﻣتر تا ‪ 10‬الﻰ ‪ 15‬کﻴلﻮ ﻣتر ﻣﻰرسد‪.‬‬ ‫ﻣاﻧتل در حدود عﻤق ‪ 8‬الﻰ ‪ 80‬کﻴلﻮ ﻣتر تا ‪ 2900‬کﻴلﻮ ﻣتر قرار دارد‪.‬‬ ‫طبقﺔ ﻣاﻧتلترکﻴب ﻧاﻣتجاﻧس دارد‪.‬‬ ‫پﻮش ﻫستﻪ اکثرا ً بﻪ حالت جاﻣد بﻮده و بﻪ عﻤق ‪ 100‬کﻴلﻮ ﻣتر درجﺔ حرارت قسﻤت فﻮقاﻧﻰ‬ ‫آن بﻪ ‪ 1400‬الﻰ ‪ 1500‬درجﻪ ساﻧتﻰ گراد ﻣﻰرسد‪.‬‬ ‫ﻣعلﻮﻣات اﻧسان پﻴراﻣﻮن ﻫستﺔ زﻣﻴﻦ ﻧاشﻰ از حدس و فرضﻴﻪﻫا است‪.‬‬ ‫خﻮاص فزﻳکﻰ ﻫستﻪ از قشر ﻣاحﻮل آن تفاوت زﻳاد دارد‪.‬‬ ‫کثافت ﻫستﺔ زﻣﻴﻦ حدود ‪ 17 . 9‬گرام فﻰ ساﻧتﻰ ﻣتر ﻣکعب و حرارت آن بﻴشتر از ‪2000‬‬ ‫درجﺔ ساﻧتﻰگراد ﻣﻰباشد‪.‬‬

‫‪82‬‬

‫سؤاﻻت ﻓصﻞ‬ ‫‪ -1‬قشر زﻣﻴﻦ از چﻨد طبقﻪ تشکﻴل گردﻳده‪ ،‬ﻧام ببرﻳد؟‬ ‫‪ -2‬ضخاﻣت طبقﺔ رسﻮبﻰ و گراﻧﻴتﻰ را بﻪترتﻴب بگﻮﻳﻴد کﻪ چﻨد است؟‬ ‫‪ -3‬ﻣاﻧتل ﻳا پﻮش ﻫستﻪ در کدام عﻤق قرار دارد و حرارت در آن در حدود چﻨد درجﺔ ساﻧتﻰ‬ ‫گراد است؟‬ ‫‪ -4‬فشار در ﻫستﺔ زﻣﻴﻦ چقدر است؟‬ ‫‪ -5‬کثافت قشر زﻣﻴﻦ و ﻫستﻪ را واضح سازﻳد؟‬ ‫‪ -6‬چرا اﻧسان ﻧﻤﻰتﻮاﻧد ﻣستقﻴﻤاً بﻪ ﻫستﺔ زﻣﻴﻦ دسترسﻰ پﻴدا کﻨد؟‬ ‫‪ -7‬ﻣاده در پﻮش ﻫستﻪ کدام حالت ذﻳل را دارا ﻣﻰباشد‪:‬‬ ‫اﻟﻒ‪ -‬ﻣاﻳع‬

‫ب‪ -‬جاﻣد‬

‫ج‪ -‬ﻣاﻳع و جاﻣد‬

‫د‪ -‬گاز‬

‫‪ -8‬سرحد تحتاﻧﻰ در قشر زﻣﻴﻦ را بﻪ کدام ﻧام ﻳاد ﻣﻰﻧﻤاﻳﻨد‪:‬‬ ‫الف‪ -‬ﻣﻮﻫﻮ‬

‫ب‪ -‬کﻨراد‬

‫ج‪ -‬ﻣﻮﻫﻮ روﻳچﻴچ‬

‫د‪ -‬ﻫﻴچکدام‬

‫‪ -9‬درجﺔ حرارت در سرحد تحتاﻧﻰ طبقﻪ گراﻧﻴتﻰ‪ ،‬در حدود‪:‬‬ ‫الف‪ 1000 -‬درجﻪ ساﻧتﻰ گراد‬ ‫ج‪ 500 -‬درجﻪ ساﻧتﻰ گراد‬

‫ب‪ 900 -‬درجﻪ ساﻧتﻰ گراد‬ ‫د‪ 1500 -‬درجﺔ ساﻧتﻰ گراد ﻣﻰباشد‪.‬‬

‫‪ -10‬طبقﺔ رســﻮبﻰ از احجار ‪ ....................‬تشــکﻴل ﻳافتﻪ و ســﻨگﻫاى اﻳﻦ طبقﻪ در ﻧتﻴجﺔ‬ ‫‪ ....................‬در شراﻳط ‪ ....................‬بﻪوجﻮد آﻣده اﻧد‪.‬‬

‫‪83‬‬

‫ﻓصﻞ دوم‬ ‫دور شدن ﻗارهﻫا‬ ‫ﻣﻰداﻧﻴم کﻪ براعظمﻫا در حال حرکتاﻧد؛ زﻳرا حرکات قشــر زﻣﻴﻦ و فعالﻴت ﻣگﻤا در تکاﻣل‬ ‫و اﻧکشاف کرة زﻣﻴﻦ ﻳک فکتﻮر عﻤده ﻣحسﻮب گردﻳده و سبب بﻪوجﻮد آﻣدن ساختﻤانﻫاى‬ ‫ﻣتﻨﻮع ﻣاﻧﻨد کﻮهﻫا‪ ،‬تشــکﻴل قشــر جدﻳد بحرى و غﻴره ﻣﻰگردﻧد آﻳــا ﻣﻰ خﻮاﻫﻴد در ﻣﻮرد‬ ‫حرکت قارهﻫا ﻣعلﻮﻣات حاصل کﻨﻴد؟‬ ‫آﻳــا ﻣﻰداﻧﻴد کــﻪ در اثر حرکت پلﻴتﻫا‪ ،‬خشــکﻪﻫاى جدﻳد‪ ،‬بحﻴره‪ ،‬بحر‪ ،‬سلســلﻪ کﻮهﻫا و‬ ‫گﻮدالﻫاى عﻤﻴق بحرى بﻪوجﻮد ﻣﻰآﻳﻨد؟‬ ‫اگــر بــﻪ ﻣتﻦ اﻳﻦ فصل ﻣراجعﻪ کﻨﻴــد‪ ،‬ﻣعلﻮﻣات زﻳادى را در رابطﻪ بﻪ ﻣســاﻳل فﻮق حاصل‬ ‫ﻣﻰکﻨﻴد‪.‬‬

‫حرﻛت ﻗارهﻫا‬ ‫در سال ‪ 1915‬م ﻳک داﻧشﻤﻨد آلﻤاﻧﻰ بﻪﻧام (وگﻨر) با شﻮاﻫدى کﻪ بﻪ دست آورده بﻮد‪ ،‬اظﻬار‬ ‫داشت کﻪ در حدود ‪ 200‬ﻣﻴلﻴﻮن سال قبل‪ ،‬تﻤاﻣﻰخشکﻪﻫا با ﻫم ﻳکجا بﻮدﻧد و ﻳک خشکﺔ‬ ‫واحد را بﻪﻧام پﻨگﻴا ) ‪ (Pangaea‬تشــکﻴل ﻣﻰدادﻧد‪ .‬اﻳﻦ خشکﺔ عظﻴم‪ ،‬رفتﻪ رفتﻪ بﻪ دو خشکﺔ‬ ‫بزرگ تقسﻴم شد و پس از ﻣﻴلﻴﻮنﻫا سال ﻫر ﻳک از دو خشکﻪ‪ ،‬قطعﻪ قطعﻪ شده و قارهﻫاى‬ ‫اﻣروزى را بﻪوجﻮد آوردﻧد‪.‬‬ ‫در حالــﻰ کﻪ وگﻨر براى گفتﻪﻫاى خﻮد دﻻﻳل ﻧســبتاً خﻮبﻰ اراﻳﻪ ﻧﻤــﻮده بﻮد؛ اﻣا با ﻣخالفت‬ ‫شدﻳد داﻧشﻣﻨدان آن زﻣان روبرو شد‪.‬‬ ‫دﻻﻳل وگﻨر براى ثبﻮت ادعاﻳش تجاﻧس فســﻴلﻫا در دو طرف قارهﻫا‪ ،‬تشــابﻪ سﻨگﻫاى دو‬ ‫طرف و ساز گارى کﻨارهﻫاى دو طرف بﻮدﻧد‪.‬‬ ‫پــس از ﻣرگ وگﻨر تعداد کﻤﻰاز جﻴﻮلﻮجســتان ﻧظرﻳﺔ وى را ﻣﻮرد تاﻳﻴــد قرار دادﻧد؛ اﻣا با‬ ‫گذشــت چﻨد ســال در بﻴﻦ سالﻫاى ‪1968-1950‬م پﻴشــرفت زﻳادى در اﻳﻦ استقاﻣتﻫا‪،‬‬ ‫بﻪخصﻮص در اســتقاﻣت کف اوقﻴاﻧﻮسﻫا صﻮرت گرفت کﻪ ﻣجﻤﻮع اﻳﻦ اطﻼعات باعث تاﻳﻴد‬ ‫ﻧظرﻳﻪ وگﻨر گردﻳد‪.‬‬ ‫‪84‬‬

‫شکل (‪ )2-1‬وضعﻴت قارهﻫا در سﻪ ﻣرحلﻪ ﻣختلف از ﻧظر وگﻨر‬ ‫اﻳﻦ تﻴﻮرى در ســالﻫاى ‪2000‬م بﻴشــتر اﻧکشــاف پﻴدا کرد در اﻳﻦ جا اﻧﻮاع اساسﻰ حرکت‬ ‫پلﻴتﻫا را ﻣﻮرد ﻣطالعﻪ قرار ﻣﻰدﻫﻴم‪.‬‬

‫‪85‬‬

‫‪ -1‬پﻠﻴتﻫاى دور شﻮﻧده‬ ‫بﻴشتر جاﻫاى کﻪ پلﻴتﻫا از ﻫم دور ﻣﻰشﻮﻧد‪ ،‬در اوقﻴاﻧﻮسﻫا قرار دارﻧد در اﻳﻦ ﻣﻨاطق ﻣﻮاد‬ ‫ﻣذاب از ﻣجراى ﻣﻮجﻮد در بﻴﻦ پلﻴت خارج شــده‪ ،‬درﻫﻤانجا ســخت ﻣﻰشﻮﻧد و قشر جدﻳد‬ ‫را بﻪوجﻮد ﻣﻰآورﻧد‪.‬‬ ‫در ﻫر دو سال چﻨد ساﻧتﻰ ﻣتر بﻪ وسعت بحر افزوده ﻣﻰشﻮد و ﻧﻴز خروج ﻣﻮاد ﻣذاب در اﻳﻦ‬ ‫ﻣﻨاطق باعث بﻪوجﻮد آﻣدن سلسلﻪ کﻮهﻫا در بﻴﻦ ابحار ﻣﻰگردﻧد‪.‬‬

‫‪ -2‬پﻠﻴتﻫاى ﻧزدﻳﻚ شﻮﻧده‬ ‫چﻮن پلﻴتﻫاى ﻧزدﻳک شﻮﻧده داراى خصﻮصﻴات فزﻳکﻰ و کﻴﻤﻴاوى ﻣختلفاﻧد‪ ،‬لذا پدﻳدهﻫاى‬ ‫حاصل شده بﻪ سﻪ شکل فرعﻰ تبارز ﻣﻰکﻨد‪.‬‬ ‫اﻟـﻒ) برخﻮرد پﻠﻴت بحرى با پﻠﻴت خشـﻜﻪ‪ :‬در اﻳﻦ ﻣحلﻫا پلﻴــت بحرى بﻪ زﻳر پلﻴت‬ ‫خشکﻪ فرو رفتﻪ کﻪ در ﻧتﻴجﺔ خم شدن لبﺔ پلﻴت‪ ،‬گﻮدالﻫاى عﻤﻴق بحرى بﻪ ﻣﻮازات خشکﻪ‬ ‫در داخل بحر بﻪوجﻮد ﻣﻰآﻳد‪.‬‬ ‫پلﻴت بحرى ﻳک ﻣقدار زﻳادى رســﻮبات بحرى را بﻪ پاﻳﻴﻦ ﻣﻰکشاﻧد‪ .‬وقتﻰ اﻳﻦ ﻣﻮاد بﻪ عﻤق‬ ‫صد کﻴلﻮ ﻣترى ﻣﻰرســﻨد‪ ،‬ذوب ﻣﻰشﻮﻧد و از‬ ‫طرﻳــق ﻣجراﻫاى پلﻴت خشــکﻪ برآﻣده‪ ،‬باعث‬ ‫تشکﻴل کﻮهﻫاى آتشفشاﻧﻰ ﻣﻰگردد‪.‬‬ ‫ب) برخﻮرد دو پﻠﻴت بحـرى‪ :‬در اﻳﻦ ﻣحل‬ ‫ﻳک پلﻴت بــﻪ زﻳر پلﻴتﻰ دﻳگر‪ ،‬فرو ﻣﻰرود و با‬ ‫خم شدن لبﺔ پلﻴتﻫا‪ ،‬گﻮدالﻫاى عﻤﻴق بحرى‬ ‫بﻪوجــﻮد ﻣﻰآﻳد‪ .‬پلﻴت کــﻪ در حالت فرو روى‬ ‫اســت ﻣاﻧﻨد حالت قبلﻰ ذوب ﻣﻰگردد و ﻣﻮاد‬ ‫ﻣذاب حاصل شــده از آن‪ ،‬از بســتر بحر خارج‬ ‫ﻣﻰگردد‪ .‬اداﻣﺔ فعالﻴت اﻳﻦ آتشفشانﻫا سبب‬ ‫بﻪوجﻮد آﻣدن جزاﻳر آتشفشاﻧﻰ ﻣﻰشﻮﻧد‪.‬‬

‫شکل (‪ )2-2‬برخﻮرد و حرکت پلﻴتﻫا را ﻧشان ﻣﻰدﻫد‬ ‫‪86‬‬

‫ج برخـﻮرد دو پﻠﻴت خشـﻜﻪ‪ :‬در اﻳﻦ ﻣحلﻫا‬ ‫ﻳک پلﻴت زﻳر پلﻴت دﻳگر فرو ﻧﻤﻰرود؛ زﻳرا کثافت ﻫر‬ ‫دوکم و ﻣســاوى است در ﻧتﻴجﺔ چﻨﻴﻦ برخﻮرد‪ ،‬زﻣﻴﻨﺔ‬ ‫تشکﻴل سلســلﻪ کﻮهﻫا فراﻫم ﻣﻰگردد کﻮهﻫاى آلپ‪،‬‬ ‫ﻫﻤالﻴا‪ ،‬اورال و پاﻣﻴر در اثر تصادم پلﻴتﻫاى خشکﻪ و‬ ‫ﻳا قارهﻫا بﻪوجﻮد آﻣده اﻧد‪.‬‬

‫‪ -3‬حرﻛت جاﻧبﻰ پﻠﻴت‬

‫شکل (‪ )2-3‬برخﻮرد دوپلﻴت خشکﻪ را ﻧشان ﻣﻰدﻫد‬

‫اﻳــﻦ حرکــت ﻫﻨگاﻣﻰرخ ﻣﻰدﻫــد کﻪ دو‬ ‫صفحﻪ از کﻨــار ﻳکدﻳگر بﻪ صﻮرت جاﻧبﻰ‬ ‫عبﻮر کﻨد‪ .‬در اﻳﻦ حالت قشــر جدﻳد اﻳجاد‬ ‫و تخرﻳب صــﻮرت ﻧﻤﻰگﻴرد؛ زﻳرا دو پلﻴت‬ ‫ﻣجــاور در کﻨار ﻫمدﻳگــر ﻣﻰلغزﻧد کﻪ در‬ ‫ﻧتﻴجــﻪ شکســتﻪگﻰﻫاى زﻳــادى بﻪوجﻮد‬ ‫ﻣﻰآﻳد‪ .‬شکســتﻪگﻰ ســﻦاﻧدرﻳاس کﻪ در‬ ‫بﻴﻦ پلﻴت بحر الکاﻫل و اﻣرﻳکاى شــﻤالﻰ‬ ‫اﻳجاد شــده در اثر ﻫﻤﻴــﻦ حرکت بﻪوجﻮد‬ ‫شکل (‪ )2-4‬حرکت جاﻧبﻰ پلﻴت را ﻧشان ﻣﻰدﻫد‬ ‫آﻣده اﻧد‪.‬‬

‫ﻓﻌاﻟﻴت‬ ‫ﻳک ظرف را پر از آب ﻧﻤاﻳﻴد و قسﻤت وسط پاﻳﻴﻦ ظرف را بﻪ واسطﺔ ﻳک ﻣﻨبع اﻧرژى‬ ‫حرارتــﻰ‪ ،‬حــرارت دﻫﻴد‪ ،‬پس از آن دو قطﻰ گﻮگرد را در وســط ظــرف‪ ،‬کﻪ با اﻧرژى‬ ‫حرارتﻰ در تﻤاس است قرار دﻫﻴد‪ ،‬ﻧتﻴجﺔ کار خﻮد را ﻣشاﻫده ﻧﻤاﻳﻴد‪.‬‬ ‫‪87‬‬

‫ﻧﻜات ﻋﻤدة ﻓصﻞ‬ ‫ﻧظرﻳﺔ پلﻴت تکتﻮﻧﻴک اولﻴﻦ بار تﻮســط ﻳک داﻧشﻤﻨد آلﻤاﻧﻰ در سال ‪ 1915‬ﻣﻴﻼدى بﻪ ﻧام‬ ‫وگﻨر پﻴشکش گردﻳد‪.‬‬ ‫حدود ‪ 200‬ﻣﻴلﻴﻮن ســال قبل تﻤام خشــکﻪﻫا با ﻫم ﻳکجا بﻮدﻧد و ﻳک خشــکﺔ عظﻴم را‬ ‫تشکﻴل ﻣﻰدادﻧد کﻪ بﻪﻧام پﻨگﻴا ﻳاد ﻣﻰگردﻳد‪.‬‬ ‫پلﻴتﻫا داراى سﻪ ﻧﻮع حرکت اساسﻰاﻧد‪ :‬پلﻴتﻫاﻳﻰ کﻪ از ﻫم دور ﻣﻰشﻮﻧد‪ ،‬پلﻴتﻫاﻳﻰ کﻪ‬ ‫با ﻫم ﻧزدﻳک ﻣﻰشﻮﻧد و پلﻴتﻫاﻳﻰ کﻪ حرکت جاﻧبﻰ دارﻧد‪.‬‬ ‫دﻻﻳل وگﻨر براى ثبﻮت ادعاﻳش تجاﻧس فســﻴلﻫا در دو طرف قارهﻫا‪ ،‬تشــابﻪ ســﻨگﻫا در‬ ‫دوطرف و ساز گارى کﻨارهﻫاى دو طرف بﻮدﻧد‪.‬‬ ‫بﻴشتر جاﻫاﻳﻰ کﻪ پلﻴتﻫا از ﻫم دور ﻣﻰشﻮﻧد در اوقﻴاﻧﻮسﻫا قرار دارﻧد‪.‬‬ ‫چــﻮن پلﻴتﻫاى ﻧزدﻳک شــﻮﻧده داراى خصﻮصﻴــات فزﻳکﻰ و کﻴﻤﻴــاوى ﻣختلف اﻧد؛ لذا‬ ‫پدﻳدهﻫاى حاصل شــده بﻪ ســﻪ شــکل فرعﻰ تبارز ﻣﻰکﻨﻨد‪ :‬برخﻮرد پلﻴــت بحرى با پلﻴت‬ ‫خشکﻪ‪ ،‬بر خﻮرد دو پلﻴت بحرى‪ ،‬بر خﻮرد دو پلﻴت خشکﻪ‬ ‫حرکت جاﻧبﻰ پلﻴتﻫا ﻫﻨگاﻣﻰ رخ ﻣﻰدﻫد کﻪ دو صفحﻪ از کﻨار ﻳک دﻳگر بﻪ صﻮرت جاﻧبﻰ‬ ‫عبﻮر کﻨﻨد‪.‬‬ ‫در حرکت جاﻧبﻰ پلﻴتﻫا‪ ،‬دو پلﻴت ﻣجاور در کﻨار ﻫمدﻳگر ﻣﻰلغزﻧد و سبب بﻪوجﻮد آﻣدن‬ ‫شکستﻪگﻰﻫا ﻣﻰگردﻧد‪.‬‬

‫‪88‬‬

‫سؤاﻻت ﻓصﻞ‬ ‫‪ -1‬خشکﺔ واحد کﻪ تقرﻳباً ‪ 200‬ﻣﻴلﻴﻮن سال قبل وجﻮد داشت بﻪ کدام ﻧام ﻳاد ﻣﻰگردﻳد؟‬ ‫‪ -2‬دور شدن پلﻴتﻫا را ﻣختصرا ً شرح دﻫﻴد؟‬ ‫‪ -3‬شکستﻪگﻰ سﻦاﻧدرﻳاس ﻧاشﻰ از کدام ﻧﻮع حرکت پلﻴت ﻣﻰباشد؟‬ ‫‪ -4‬اﻧﻮاع اساسﻰ حرکت پلﻴتﻫا را ﻧام بگﻴرﻳد؟‬ ‫‪ -5‬در بر خﻮرد پلﻴت بحرى با پلﻴت خشکﻪ کدام حالت ذﻳل رخ ﻣﻰدﻫد‪:‬‬ ‫الف‪ -‬پلﻴت بحرى بﻪ زﻳر پلﻴت خشکﻪ فرو ﻣﻰرود‪.‬‬ ‫ب‪ -‬پلﻴت خشکﻪ بﻪ زﻳر پلﻴت بحرى فرو ﻣﻰرود‪.‬‬ ‫ج‪ -‬ﻫر دو پلﻴت حرکت جاﻧبﻰ ﻣﻰداشتﻪ باشد‪.‬‬ ‫د‪ -‬ﻫر سﻪ جﻮاب درست است‪.‬‬ ‫‪ -6‬جاﻫاﻳﻰ کﻪ در بﻴشتر حاﻻت پلﻴتﻫا از ﻫم دور ﻣﻰشﻮﻧد در کجا ﻣﻮقعﻴت دارﻧد‪:‬‬ ‫الف‪ -‬در اوقﻴاﻧﻮسﻫا‬

‫ب‪ -‬در خشکﻪﻫا‬

‫ج‪ -‬در خشکﻪ و اوقﻴاﻧﻮس‬

‫د‪ -‬ﻫر سﻪ جﻮاب درست است‬

‫‪ -7‬در ﻣحل بر خﻮرد دو پلﻴت بحرى ﻳک پلﻴت بﻪ ‪ ....................‬پلﻴت دﻳگر ‪ ....................‬ﻣﻰرود‬ ‫و با خم شدن لبﺔ پلﻴتﻫا‪ ....................‬بﻪوجﻮد ﻣﻰآﻳد‪.‬‬ ‫‪ -8‬در بر خﻮرد دو پلﻴت خشکﻪ ﻳک پلﻴت ‪ ....................‬پلﻴت دﻳگر‪ ....................‬زﻳر ‪....................‬‬ ‫ﻫر دو ‪ ....................‬است‪.‬‬ ‫‪ -9‬در حرکــت جاﻧبﻰ پلﻴتﻫا دو صفحــﻪ از ‪ ..................‬ﻳکدﻳگر بﻪ صﻮرت ‪ ....................‬عبﻮر‬ ‫ﻣﻰکﻨد‪.‬‬ ‫‪ -10‬در ﻫر ‪ ....................‬سال ‪....................‬بﻪ وسعت بحر افزوده ﻣﻰشﻮد‪.‬‬

‫‪89‬‬

‫ﻓصﻞ سﻮم‬ ‫ﮔسترش بستر ابحار و بحﻴرهﻫا‬ ‫ﻣﻰداﻧﻴد کﻪ ابحار و بحﻴرهﻫا قسﻤت اعظم سطح کرة زﻣﻴﻦ را اشغال ﻧﻤﻮدهاﻧد‪ ،‬اﻣا در ﻣﻮرد تغﻴﻴراتﻰ‬ ‫کﻪ در بســتر ابحار و بحﻴرهﻫا رخ ﻣﻰدﻫد کمتر آگاﻫــﻰ دارﻳد‪ .‬ﻫﻤﻴﻦگﻮﻧﻪ کﻪ قﻮاى تکتﻮﻧﻴکﻰ در‬ ‫قارهﻫا ســبب دگرگﻮﻧﻰﻫا و تغﻴﻴرات ﻣﻰشﻮﻧد‪ ،‬در ابحار و بحﻴرهﻫا ﻧﻴز اﻳﻦ قﻮهﻫا فعال ﻫستﻨد‪ .‬بر‬ ‫اساس ﻣطالعات و تحقﻴقات اخﻴر بستر ابحار و بحﻴرهﻫا در حال گسترش است‪.‬‬ ‫پس ﻣﻰخﻮاﻫﻴد بداﻧﻴد کﻪ اﻳﻦ گســترش چگﻮﻧﻪ صﻮرت ﻣﻰگﻴرد؟ عﻮاﻣل اساســﻰ گسترش‬ ‫بستر ابحار و بحﻴرهﻫا کدامﻫا اﻧد؟‬ ‫داﻧشﻤﻨدان از کدام روشﻫا جﻬت تحقﻴق و ﻣطالعات بستر ابحار و بحﻴرﻫا استفاده‬ ‫ﻣﻰکﻨﻨد؟ با ﻣطالعﺔ ﻣحتﻮﻳات اﻳﻦ فصل درسﻰ‪ ،‬شﻤا قادر خﻮاﻫﻴد شد تا در رابطﻪ بﻪ بسﻴارى‬ ‫از ﻣساﻳلﻰ کﻪ براى شﻤا واضح ﻧﻴست ﻣعلﻮﻣات حاصل ﻧﻤاﻳﻴد‪.‬‬ ‫در ﻣﻮرد ﻧظرﻳﺔ وگﻨر در فصل اول اﻳﻦ بخش بحث کردﻳم‪ .‬پس از آنکﻪ در سال ‪ 1912‬وگﻨر‬ ‫ﻧظرﻳــﻪ جابﻪجاﻳﻰ قارهﻫا را ﻣطرح کرد‪ .‬بﻴﻦ ســالﻫاى ‪ 1929‬تا ‪1962‬م بحثﻫاى ﻣﻮافق و‬ ‫ﻣخالــف زﻳــادى با اﻳﻦ ﻧظرﻳﻪ در گرفت تا اﻳﻦکﻪ ﻫﻨس از حرکت بســتر ابحار صحبت کرد و‬ ‫گفت کﻪ در ﻣحل وســط اوقﻴاﻧﻮسﻫا‪ ،‬قشــر اوقﻴاﻧﻮســﻰ در حال افزاﻳش است و ﻫﻤﻴﻦ عﻤل‬ ‫باعث گسترش آنﻫاو ﻧﻬاﻳتاً جابﻪجاﻳﻰ قارهﻫا ﻣﻰگردد‪ .‬فرو رفتﻦ قشر اوقﻴاﻧﻮس بﻪ زﻳر قشر‬ ‫قاره ﻳﻰ (ﻳا اوقﻴاﻧﻮســﻰ دﻳگر) کﻪ در ﻣحل گﻮدال اﻧجام ﻣﻰﻳابد باعث ﻣﻰشــﻮد کﻪ اﻳﻦ قشــر‬ ‫بﻪ ﻣاﻧتل برســد‪ .‬در قسﻤت عقب گﻮدال بحرى‪ ،‬ﻳک صفحﻪ از رسﻮبات اوقﻴاﻧﻮسﻰ و کﻮهﻫاى‬ ‫بحرى بﻪ روى قشر قارهﻳﻰ خراشﻴده ﻣﻰشﻮد‪.‬‬ ‫در رابطﻪ بﻪ گسترش بستر ابحار و بحﻴرهﻫا‪ ،‬تﻮسط داﻧشﻤﻨدان زﻣانﻫاى اخﻴر ﻣطالعات و تحقﻴقات‬ ‫زﻳــادى صــﻮرت گرفتﻪ اســت؛ روشﻫاى‬ ‫ﻣتعــددى در رابطﻪ بــﻪ تحقﻴق و ﻣطالعﻪ‬ ‫گســترش بســتر ابحار و بحﻴرهﻫا بﻪ کار‬ ‫برده شــده کﻪ عبارت از روشاﻧدازهگﻴرى‬ ‫اﻧﻮﻣالﻫــاى ﻣقﻨاطﻴســﻰ‪ ،‬روش قداﻣــت‬ ‫آتشفشــانﻫاى اوقﻴاﻧﻮسﻰ‪ ،‬روش جرﻳان‬ ‫حرارتﻰ و روش ﻣطالعﻪ چﻴﻦخﻮردهگﻰﻫا‬ ‫و شکســتﻪگﻰﻫا ﻣﻰباشــد کﻪ در اﻳﻦجا‬ ‫روشاﻧدازه گﻴرى اﻧﻮﻣالﻫاى ﻣقﻨاطﻴسﻰ‬ ‫را ﻣﻨحﻴــث روش ﻣﻮثر ﻣختصرا ً تشــرﻳح‬ ‫ﻣﻰﻧﻤاﻳم‪.‬‬ ‫شکل (‪ )3-1‬گسترش بستر سﻨگ و بحﻴره را ﻧشان ﻣﻰدﻫد‬

‫‪90‬‬

‫روشاﻧدازهﮔﻴرى اﻧﻮﻣالﻫاى ﻣﻘﻨاطﻴسﻰ‬ ‫ﻳک روش ﻣؤثر براى اثبات ﻧظرﻳﻪ گســترش بســتر ابحار و بحﻴرهﻫا‪ ،‬اﻧدازهگﻴرى اﻧﻮﻣالﻫاى‬ ‫ﻣقﻨاطﻴسﻰ ﻣثبت و ﻣﻨفﻰ است کﻪ بﻪطﻮر ﻣتﻨاوب قرار دارﻧد و در سﻨگﻫاى بستر اوقﻴاﻧﻮسﻫا‬ ‫ﻫم دﻳده ﻣﻰشــﻮﻧد‪ .‬اﻧﻮﻣالﻫاى ﻣقﻨاطﻴسﻰ ﻧشــان دﻫﻨدة اضﻤحﻼل قطب ﻣقﻨاطﻴسﻰ زﻣﻴﻦ‬ ‫است‪.‬‬ ‫در بستر ابحار اﻧﻮﻣالﻫاى ﻣذکﻮر بﻪ شکل خطﻮط ﻣﻮازى با سلسلﻪﻫاى بحرى پدﻳدار ﻣﻰگردد؛‬ ‫اگر وسعت اﻳﻦ خطﻮط را با طﻮل زﻣان تغﻴﻴرات قطب ﻣقﻨاطﻴسﻰ زﻣﻴﻦ در چﻨد صد ﻣﻴلﻴﻮن‬ ‫ســال گذشــتﻪ کﻪ در قشر آن واقع شــده ﻣقاﻳســﻪ کﻨﻴم؛ ﻣطابقت تعجب آورى را ﻣشاﻫده‬ ‫خﻮاﻫﻴم کرد‪.‬‬ ‫ســﻨگﻫاى سلســلﻪﻫاى بحرى بســﻴار جﻮان بﻮده و بﻪ تازهگﻰ تشــکﻴل شــدهاﻧد ﻫر چﻪ از‬ ‫سلسلﻪﻫاى بﻴﻦ بحرى بﻪ دو طرف حرکت کﻨﻴم‪ ،‬سﻨگﻫا قدﻳﻤﻰتر ﻣﻰشﻮﻧد ﻣعلﻮم ﻣﻰشﻮد‬ ‫کﻪ قشر اوقﻴاﻧﻮسﻰ جدﻳد از ﻣحل سلسلﻪﻫاى بحرى پدﻳدار ﻣﻰشﻮد و بﻪ تدرﻳج بﻪ دو طرف‬ ‫حرکت ﻣﻰکﻨد‪.‬‬ ‫عﻼوه بر گســترش ابحار تخرﻳبات بســتر ابحار ﻧﻴز تﻮســط آب بحر صﻮرت ﻣﻰگﻴرد‪ .‬تخرﻳب‬ ‫بستر ابحار‪ ،‬ﻣﻴده شدن و شستشﻮى ﻣﻮاد و ﻫمچﻨان تخرﻳب سﻮاحل ﻫﻨگام ﻣدوجزر صﻮرت‬ ‫ﻣﻰگﻴرد‪.‬‬

‫شکل (‪ )3-2‬اﻧﻮﻣالﻫاى ﻣقﻨاطﻴسﻰ را در بستر بحر ﻧشان ﻣﻰدﻫد‬ ‫‪91‬‬

‫خﻼصﺔ ﻓصﻞ‬ ‫ﻫﻨس کســﻰ بﻮد کﻪ در ﻣﻮرد حرکت بســتر ابحار صحبت کرد و گفت کﻪ در ﻣحل وســط‬ ‫اوقﻴاﻧﻮسﻫا‪ ،‬قشر اوقﻴاﻧﻮسﻰ در حال افزاﻳش است‪.‬‬ ‫افزاﻳش قشر اوقﻴاﻧﻮسﻰ باعث گسترش آنﻫا و ﻧﻬاﻳتاً جابﻪجاﻳﻰ قارهﻫا ﻣﻰگردد‬ ‫فرو رفتﻦ قشر اوقﻴاﻧﻮسﻰ بﻪ زﻳر قشر قاره ﻳﻰ (ﻳا اوقﻴاﻧﻮسﻰ دﻳگر) کﻪ در ﻣحل گﻮدال اﻧجام‬ ‫ﻣﻰﻳابد باعث ﻣﻰشﻮد کﻪ اﻳﻦ قشر بﻪ ﻣاﻧتل ﻳا پﻮشﻫستﻪ برسد‪.‬‬ ‫روشﻫاى کﻪ براى تحقﻴق و ﻣطالعﻪ گسترش بستر ابحار و بحﻴرهﻫا بﻪ کار برده شده عبارتاﻧد‬ ‫از روشاﻧدازه گﻴرى اﻧﻮﻣالﻫاى ﻣقﻨاطﻴســﻰ‪ ،‬روش قداﻣت آتشفشانﻫاى اوقﻴاﻧﻮسﻰ‪ ،‬روش‬ ‫جرﻳان حرارتﻰ و روش ﻣطالعﻪ چﻴﻦ خﻮردهگﻰﻫا و شکستﻪگﻰ‪.‬‬ ‫روش ﻣﻮثــر براى اثبات ﻧظرﻳﻪ گســترش بســتر ابحار و بحﻴرهﻫا‪ ،‬اﻧــدازه گﻴرى اﻧﻮﻣالﻫاى‬ ‫ﻣقﻨاطﻴسﻰ ﻣثبت و ﻣﻨفﻰ است کﻪ بﻪطﻮر ﻣتﻨاوب قرار دارﻧد و در سﻨگﻫاى بستر اقﻴاﻧﻮسﻫا‬ ‫ﻫم دﻳده ﻣﻰشﻮﻧد‪.‬‬ ‫اﻧﻮﻣالﻫاى ﻣقﻨاطﻴسﻰ ﻧشان دﻫﻨدة اضﻤحﻼل قطب ﻣقﻨاطﻴسﻰ زﻣﻴﻦ است‪.‬‬ ‫در بســتر ابحــار اﻧﻮﻣالﻫاى ﻣذکﻮر بﻪ شــکل خطﻮط ﻣﻮازى‪ ،‬با سلســلﻪﻫاى بحرى پدﻳدار‬ ‫ﻣﻰگردﻧد‪.‬‬ ‫ســﻨگﻫاى سلسلﻪﻫاى بحرى بســﻴار جﻮان بﻮده و بﻪ تازهگﻰ تشکﻴل شــدهاﻧد‪ ،‬ﻫر چﻪ از‬ ‫سلسلﻪﻫاى بﻴﻦ بحرى بﻪ دو طرف حرکت کﻨﻴم سﻨگﻫا قدﻳﻤﻰتر ﻣﻰشﻮﻧد‪.‬‬

‫‪92‬‬

‫سؤاﻻت ﻓصﻞ‬ ‫‪ -1‬ﻧظرﻳﺔ ﻫﻨس را در ﻣﻮرد حرکت بستر ابحار ﻣختصرا ً بﻴان ﻧﻤاﻳﻴد؟‬ ‫‪ -2‬چﻨد روش ﻣطالعﻪ و تحقﻴق گسترش بستر ابحار وجﻮد دارد؟ ﻧام بگﻴرﻳد‪.‬‬ ‫‪ -3‬روشاﻧدازهگﻴرى اﻧﻮﻣالﻫاى ﻣقﻨاطﻴسﻰ از چﻪ بحث ﻣﻰکﻨد؟‬ ‫‪ -4‬روش ﻣؤثر براى تحقﻴق و ﻣطالعﻪ گسترش بستر ابحار کدام است؟‬ ‫‪ -5‬اﻧﻮﻣالﻫاى ﻣقﻨاطﻴســﻰ در بســتر ابحار چگﻮﻧﻪ پدﻳدار ﻣﻰشﻮﻧد؟ جﻮاب درست را ﻧشاﻧﻰ‬ ‫کﻨﻴد‪.‬‬ ‫ب‪ -‬ﻣاﻳل با سلسلﻪﻫاى بحرى‬ ‫الف‪ -‬ﻣﻮازى با سلسلﻪﻫاى بحرى‬ ‫د‪ -‬ﻫﻴچکدام‬ ‫ج‪ -‬عﻤﻮد با سلسلﻪﻫاى بحرى‬ ‫‪ -6‬سﻨگﻫاى سلسلﻪﻫاى بحرى ﻧظر بﻪ قداﻣت چگﻮﻧﻪ اﻧد؟‬ ‫‪ -7‬عﻼوه بر گسترش بستر ابحار‪ ،‬کدام پروسﻪﻫاى دﻳگر در بستر ابحار بﻪ وقﻮع ﻣﻰپﻴﻮﻧدد؟‬ ‫‪ -8‬اگر وســعت اﻳﻦ خطﻮط را با طــﻮل ‪ ....................‬زﻣﻴﻦ در چﻨد صد ﻣﻴلﻴــﻮن ‪....................‬‬ ‫گذشــتﻪ کﻪ در قشــر آن واقع شده ﻣقاﻳســﻪ کﻨﻴم ﻣطابقت تعجب آورى را ﻣشاﻫده خﻮاﻫﻴم‬ ‫کرد‪.‬‬

‫‪93‬‬

‫ﻓصﻞ چﻬارم‬ ‫پﻠﻴت چﻴست‬ ‫طﻮرى کﻪ در دروس قبلﻰ اشــاره شــد‪ ،‬پلﻴت تکتﻮﻧﻴک ﻣﻮضﻮع جدﻳدى است با وجﻮدىکﻪ‬ ‫وگﻨر در سال ‪1915‬م در اﻳﻦ رابطﻪ تحقﻴقاتﻰ داشتﻪ است؛ اﻣا اﻳﻦ علم در سالﻫاى ‪-1950‬‬ ‫‪ 1970‬م اﻧکشاف ﻧﻤﻮده است‪ .‬براى شﻤا و براى ﻫﻤﻪ ﻣﻮضﻮع پلﻴت تکتﻮﻧﻴکجالب است زﻳرا‬ ‫پدﻳدهﻫاى بزرگ کﻪ در سطح زﻣﻴﻦ واقع ﻣﻰشﻮﻧد؛ چﻮن اﻳجاد‪ :‬کﻮهﻫا‪ ،‬آتشفشانﻫا‪ ،‬حرکت‬ ‫قارهﻫا‪ ،‬گسترش بستر بحﻴرهﻫا تﻮسط پلﻴت تکتﻮﻧﻴک ﻣطالعﻪ ﻣﻰشﻮد‪.‬‬

‫پس ﻣﻰپرسﻴد ﻛﻪ پﻠﻴت چﻴست؟‬ ‫قارهﻫا بر اســاس ﻧظرﻳﺔ پلﻴت تکتﻮﻧﻴک چﻰ حالتﻰ را دارا ﻣﻰباشــﻨد؟ کﻤر بﻨدﻫاى کﻮﻫﻰ و‬ ‫گﻮدالﻫاى بحرى چگﻮﻧﻪ بﻪوجﻮد آﻣدهاﻧد؟‬ ‫فارﻣﻴشﻦﻫاى بحرى چﻴست؟‬ ‫ﻫﻤﻴﻦگﻮﻧﻪ ســؤاﻻت ﻣتعدد دﻳگرى‪ ،‬کﻪ ﻣﻰخﻮاﻫﻴد جﻮابﻫاى شــان را درﻳافت کﻨﻴد ﻫرگاه‬ ‫شــﻤا ﻣطالب ﻣطروحﻪ در اﻳﻦ فصل را بﻪ دقت بخﻮاﻧﻴد‪ ،‬جﻮاب تعداد زﻳادى از ســؤاﻻت تان‬ ‫را درﻳافت کرده ﻣﻰتﻮاﻧﻴد و بﻪ ﻣعلﻮﻣات شــﻤا در ﻣﻮرد پروســﻪﻫاى تکتﻮﻧﻴکﻰ افزوده خﻮاﻫد‬ ‫شد‪.‬‬ ‫قشر زﻣﻴﻦ از تعدادى صفحات ﻣتحرک تشکﻴل شده است‪ ،‬کﻪ داﻳﻤاً در حال بر خﻮرد ﻳا دور‬ ‫شــدن از ﻫم ﻫستﻨد‪ ،‬لﻴتﻮســفﻴر زﻣﻴﻦ از ﻧﻪ صفحﺔ بزرگ و دوازده صفحﻪ کﻮچکتر تشکﻴل‬ ‫شده است‪.‬‬ ‫قارهﻫا‪ ،‬صفحات قارهاى را تشکﻴل ﻣﻰدﻫﻨد و قسﻤت عﻤده بستر ابحار را صفحات اوقﻴاﻧﻮسﻰ‬ ‫ﻣﻰسازﻧد‪.‬‬ ‫‪94‬‬

‫ﻣطالعــﻪ صفحــات تکتﻮﻧﻴکﻰ ﻳــا پلﻴت تکتﻮﻧﻴک بﻪ ﻣــا کﻤک ﻣﻰکﻨد تا دور شــدن قارهﻫا‪،‬‬ ‫گسترش بستر ابحار‪ ،‬فﻮرانﻫاى آتشفشاﻧﻰ و تشکﻴل کﻮهﻫا را خﻮبتر تﻮضﻴح دﻫﻴم‪.‬‬ ‫قﻮاى کﻪ باعث حرکات صفحات تکتﻮﻧﻴکﻰ زﻣﻴﻦ ﻣﻰشﻮﻧد در اثر حرکت آﻫستﻪ ﻣاﻧتل تحتاﻧﻰ‬ ‫شکل ﻣﻰگﻴرﻧد‪ ،‬قسﻤت سخت ﻣاﻧتل در اثر حرارت کﻪ در زﻳر آنﻫا است داﻳﻤاً بﻪ سﻤت باﻻ‬ ‫حرکت ﻣﻰکﻨد کﻪ در اثر ســرد شــدن دو باره ﻧشســت ﻣﻰﻧﻤاﻳﻨد اﻳﻦ پروسﻪ ﻣﻴلﻴﻮنﻫا سال‬ ‫طﻮل ﻣﻰکشد‪ .‬از ﻫﻤﻴﻦ رو دور شدن صفحات زﻣﻴﻦ طﻰ ﻣﻴلﻴﻮنﻫا سال صﻮرت گرفتﻪ است‬ ‫و ﻫﻨﻮز ﻫم شکل سطح زﻣﻴﻦ را تغﻴﻴر ﻣﻰدﻫﻨد‪.‬‬ ‫ﻫر کدام از اﻳﻦ صفحات کﻪ بﻪ قاره ﻣﻮسﻮم اﻧد سالﻴاﻧﻪ حدود ‪ 50‬ﻣاﻳل (‪ 80‬کﻴلﻮ ﻣتر) حرکت‬ ‫ﻣﻰکﻨﻨد‪.‬‬ ‫پلﻴت تکتﻮﻧﻴک شــاخﺔ از علم جﻴﻮلﻮجﻰ ساختﻤاﻧﻰ است کﻪ با پروسﻪﻫاى حرکات صفحﻪاى‬ ‫در ارتباط اســت و در اثر اﻳﻦ حرکات ‪ ،‬برخﻮردﻫا و تصادﻣات قارهﻫا‪ ،‬ﻣﻮاد ﻣذاب داغ بﻪوجﻮد‬ ‫ﻣﻰآﻳــد‪ .‬ﻫمچﻨﻴﻦ پروســﻪﻫاى حرکات صفحﻪاى بــﻪ ﻣقﻴاس جﻬاﻧﻰ بﻪوجــﻮد آورﻧدة چﻴﻦ‬ ‫خﻮردهگﻰﻫاى بزرگ‪ ،‬بﻪوجﻮد آﻣدن کﻮهﻫا‪ ،‬زلزلﻪﻫا و آتشفشانﻫا ﻣﻰشﻮد‪.‬‬

‫‪95‬‬

‫ﻛﻤربﻨدﻫاى ﻛﻮﻫﻰ و ﮔﻮدالﻫاى بحرى‬ ‫پروســﻪﻫاى جﻴﻮلﻮجﻴکــﻰ بعد از وقﻮع ‪،‬آثارى را از خﻮد بﻪ جــا ﻣﻰگذارﻧد لذا بﻪوجﻮد آﻣدن‬ ‫کﻮهﻫا در ﻧتﻴجﺔ فعالﻴت داخلﻰ زﻣﻴﻦ در قارهﻫا و ابحار‪ ،‬اثرى از پروسﺔ جﻴﻮلﻮجﻴکﻰ شﻤرده‬ ‫ﻣﻰشﻮد‪.‬‬ ‫ســاختﻤان ﻣرتفع کﻪ ﻧســبت بﻪ ﻧﻮاحﻰ اطرافش ارتفاع بﻴش از ‪ 600‬ﻣتر را داشتﻪ باشد بﻪﻧام‬ ‫کﻮه ﻳاد ﻣﻰشﻮد‪ .‬کﻮهﻫا در قارهﻫا و ابحار وجﻮد دارﻧد‪.‬‬ ‫کﻤر بﻨدﻫاى کﻮﻫﻰ عبارت از سلســلﻪ کﻮهﻫاى ﻣرتفع اســت کﻪ در زﻣانﻫاى جدﻳد بﻪوجﻮد‬ ‫آﻣدهاﻧد‪ ،‬سلســلﻪ کﻮهﻫاى قدﻳﻤﻰبا گذشــت زﻣان‪ ،‬ارتفاعات خﻮﻳش را از دســت داده و اﻧﻮاع‬ ‫بســﻴار قدﻳﻤﻰ آنﻫا ﻣﻤکﻦ است ﻫﻤﻮار شده باشــد‪ .‬در کﻤر بﻨدﻫاى کﻮﻫﻰ آثار تﻤاﻣﻰ اﻧﻮاع‬ ‫پروســﻪﻫاى داخلﻰ ﻣشاﻫده شــده ﻣﻰتﻮاﻧد‪ .‬آلپ و ﻫﻴﻤالﻴا از سلسلﻪ کﻮهﻫاى جﻮان بﻪشﻤار‬ ‫رفتﻪ و کﻮهﻫاى اپﻼس از جﻤلﻪ کﻮهﻫاى قدﻳﻤﻰﻣحسﻮب ﻣﻰگردد‪.‬‬

‫شکل (‪ )4-1‬کﻤربﻨدﻫاى کﻮﻫﻰ را در قاره و بحر ﻧشان ﻣﻰدﻫد‬

‫‪96‬‬

‫کﻮهﻫــا از حرکت و تصــادم دو پلﻴت اﻳجاد شــده ﻣﻰتﻮاﻧﻨد‪ ،‬ﻣث ً‬ ‫ﻼ‪ :‬سلســلﻪ کﻮهﻫاى ﻫﻴﻤالﻴا‬ ‫ﻣحصﻮل تصادم پلﻴت شــبﻪ قارة ﻫﻨد و پلﻴت قســﻤت جﻨﻮبﻰ آسﻴا ﻣﻰباشد کﻪ پلﻴت ﻫﻨد بر‬ ‫زﻳر پلﻴت جﻨﻮب آسﻴا فرو رفتﻪ و سبب بﻪوجﻮد آﻣدن سلسلﻪ کﻮهﻫاى ﻫﻤالﻴا و تبت گردﻳده‬ ‫اســت‪ .‬ﻫﻤﻴﻦگﻮﻧﻪ حرکات پلﻴتﻫا‪ ،‬باعث اﻳجاد سلسلﻪ کﻮهﻫاى ﻧقاط ﻣختلف جﻬان گردﻳده‬ ‫است‪.‬‬ ‫برجســتﻪگﻰﻫا و تپﻪﻫاى ﻣرتفع در بستر ابحار کﻪ عﻤﻮﻣاً شکل ﻣخروطﻰ را دارا ﻣﻰباشﻨد در‬ ‫اثر فعالﻴت آتشفشان زﻳر ابحار بﻪوجﻮد آﻣدهاﻧد؛ ﻣث ً‬ ‫ﻼ‪ :‬برجستﻪگﻰ کﻪ در بحر اطلس بﻪ طﻮل‬ ‫چﻨد ﻫزار کﻴلﻮ ﻣتر و ارتفاع حدود ‪ 3000‬ﻣتر وجﻮد دارد‪.‬‬ ‫بﻪوجــﻮد آﻣدن گﻮدالﻫاى عﻤﻴق بحرى ﻧﻴز بﻪ حرکات تکتﻮﻧﻴکﻰ بســتﻪگﻰ دارد عﻤﻴقترﻳﻦ‬ ‫ﻧقطﺔ بحر آرام کﻪ بﻪﻧام گﻮدال ﻣارﻳاﻧا ﻳاد ﻣﻰشــﻮد و عﻤق آن ‪ 11053‬ﻣتر اســت ﻧاشــﻰ از‬ ‫فعالﻴتﻫاى تکتﻮﻧﻴکﻰ بﻮده است‪.‬‬

‫شکل (‪ )4-2‬بﻪوجﻮد آﻣدن گﻮدالﻫاى بحر را ﻧشان ﻣﻰدﻫد‬

‫‪97‬‬

‫اکثر گﻮدالﻫاى عﻤﻴق بحرى در ﻣرکز ابحار ﻧبﻮده؛ بلکﻪ ﻧزدﻳک سﻮاحل کﻮﻫستاﻧﻰ در سرحد‬ ‫بﻴﻦ ﻣﻴﻼن قارهﻳﻰ و کاسﺔ بحرى واقع گردﻳدهاﻧد؛ ﻣث ً‬ ‫ﻼ ‪:‬گﻮدال عﻤﻴق بحرى کﻮرﻳل (با عﻤق‬ ‫‪ 10572‬ﻣتــر) در ﻣقابل جزاﻳر کﻮﻫســتاﻧﻰ کﻮرﻳل‪ ،‬گﻮدال ﻣارﻳاﻧــا (با عﻤق ‪ 11053‬ﻣتر) در‬ ‫ﻧزدﻳک جزﻳره ﻣارﻳاﻧا‪ ،‬گﻮدال پﻴرو‪ ،‬جبلﻰ (با عﻤق ‪ 8064‬ﻣتر) در ﻣقابل کﻮهﻫاى آﻧد اﻣرﻳکاى‬ ‫جﻨﻮبﻰ واقع گردﻳده است‪.‬‬

‫ﻓاسﻴسﻫاى بحرى‬ ‫زﻳرعﻨﻮانترســبات بحرى و قارهﻳﻰ قسﻤاً اشــاره شد کﻪ احجار رسﻮبﻰ در ابحار تحت شراﻳط‬ ‫ﻣختلف بﻪوجﻮد ﻣﻰآﻳﻨد کﻪ ﻧظر بﻪ خصﻮصﻴات و شــراﻳط تشــکﻴل بﻪ فاســﻴسﻫا‪ ،‬تقســﻴم‬ ‫ﻣﻰگردﻧد‪ .‬اصطﻼح فاســﻴس در سال ‪ 1838‬تﻮســط گرﻳس زﻣﻴﻦ شﻨاس سﻮﻳسﻰ پﻴشﻨﻬاد‬ ‫گردﻳد‪.‬‬ ‫فاســﻴس عبارت از ﻣجﻤﻮع احجار ﻣتجاﻧس (ترسبات) اســت کﻪ تحت شراﻳط ﻣعﻴﻦ فزﻳکﻰ‬ ‫و کﻴﻤﻴاوى تشــکﻴل گردﻳده و داراى بﻴﻮســﻴﻨﻮزﻫاى کاﻣ ً‬ ‫ﻼ ﻣعﻴﻦ باشــد (بﻴﻮسﻴﻨﻮز عبارت از‬ ‫ﻣجﻤﻮع ارگاﻧﻴزمﻫاى ﻣخصﻮص است کﻪ در شراﻳط ﻣعﻴﻦ حﻴات بسر ﻣﻰبرﻧد‪).‬‬ ‫فاســﻴسﻫا را ﻣﻰتﻮان بﻪ فاسﻴسﻫاى ســاحلﻰ‪ ،‬رﻳفﻫاى ﻣرجاﻧﻰ‪ ،‬گﻮدالﻫاى عﻤﻴق بحرى‬ ‫و ﻫمچﻨان فاســﻴس ﻣســﻴر آب خﻴزى درﻳا و داﻣﻨﻪﻫاى کﻮه و غﻴره تقسﻴم ﻧﻤﻮد فاسﻴسﻫا‬ ‫ﻣﻰتﻮاﻧد با گذشت زﻣان در حدود ﻳک ﻣﻨطقﻪ خشکﻪ ﻣربﻮط بحر پدﻳدار گردد‪.‬‬ ‫پدﻳدة تغﻴﻴر ﻣﻮقعﻴت خط ســاحلﻰ در تارﻳخ جﻴﻮلﻮجﻴکﻰ اکثرا ً رخ داده اســت بحر ﻣﻰتﻮاﻧد‬ ‫بﻪطرف خشکﻪ پﻴشرفت ﻧﻤاﻳد و ﻳا بر عکس از خشکﻪ عقب ﻧشﻴﻨﻰ کﻨد ﻫﻨگام پﻴشرفت بحر‬ ‫در بﻴﻦ فاســﻴسﻫاى ســاحلﻰ تغﻴﻴر ﻣحل بﻪ عﻤل آﻣده جاﻳﻰ کﻪ قب ً‬ ‫ﻼ جغلﻪ سﻨگﻫاترسب‬ ‫ﻧﻤﻮده‪ ،‬رﻳگﻫا و ﻣﻮضع رﻳگﻫا را ذرات کﻮچک گل اشــغال ﻣﻰﻧﻤاﻳد ﻫﻨگام عقب رفت بحر‬ ‫باﻻى گل‪ ،‬رﻳگﻫا و در قﻤســت فﻮقاﻧﻰ کاﻧگلﻮﻣﻴراتﻫــا بﻪوجﻮد ﻣﻰآﻳﻨد‪ .‬باﻳد گفت کﻪ بحر‬ ‫قلﻤرو افغاﻧستان را حدود ‪ 25-30‬ﻣﻴلﻴﻮن سال قبلترک ﻧﻤﻮده است‪.‬‬

‫‪98‬‬

‫خﻼصﺔ ﻓصﻞ‬ ‫قشر زﻣﻴﻦ از تعدادى صفحات ﻣتحرک تشکﻴل شده است کﻪ داﻳﻤاً در حال برخﻮرد ﻳا دور‬ ‫شدن از ﻫم ﻫستﻨد‪.‬‬ ‫قارهﻫــا صفحــات قارهﻳﻰ و قســﻤت عﻤده بســتر ابحار‪ ،‬صفحات اوقﻴاﻧﻮســﻰ را تشــکﻴل‬ ‫ﻣﻰدﻫﻨد‪.‬‬ ‫قــﻮاى کﻪ باعث حرکات صفحات تکتﻮﻧﻴکﻰ زﻣﻴﻦ ﻣﻰشــﻮﻧد در اثر حرکت آﻫســتﻪ ﻣاﻧتل‬ ‫تحتاﻧﻰ شکل ﻣﻰگﻴرﻧد‪.‬‬ ‫ﻫر کدام از اﻳﻦ صفحات کﻪ بﻪ قاره ﻣﻮسﻮماﻧد ساﻻﻧﻪ حدود ‪ 50‬ﻣﻴل ﻳا ‪ 80‬کﻴلﻮ ﻣتر حرکت‬ ‫ﻣﻰکﻨﻨد‪.‬‬ ‫پلﻴت تکتﻮﻧﻴک شاخﺔ از علم جﻴﻮلﻮجﻰ ساختﻤاﻧﻲ است کﻪ با پروسﻪﻫاى حرکات‬ ‫صفحﻪاى ارتباط دارد‪.‬‬ ‫در ﻧتﻴجﺔ فعالﻴت داخلﻰ زﻣﻴﻦ در قارهﻫا و ابحار کﻮهﻫا بﻪوجﻮد ﻣﻰآﻳﻨد‪.‬‬ ‫ساختﻤان ﻣرتفع کﻪ ﻧسبت بﻪ ﻧﻮاحﻰ اطرافش ارتفاع بﻴش از ‪ 600‬ﻣتر را داشتﻪ باشد‪ ،‬بﻪ ﻧام‬ ‫کﻮه ﻳاد ﻣﻰشﻮد کﻮهﻫا در قارهﻫا و ابحار وجﻮد دارﻧد‪.‬‬ ‫کﻤربﻨدﻫاى کﻮﻫﻰ عبارت از سلســلﻪ کﻮهﻫاى ﻣرتفع است کﻪ در زﻣانﻫاى جدﻳد‪ ،‬قدﻳﻤﻰ‬ ‫و بسﻴار قدﻳﻤﻰبﻪوجﻮد آﻣده اﻧد‪.‬‬ ‫آلــپ و ﻫﻴﻤالﻴا از سلســلﻪ کﻮهﻫاى جــﻮان و کﻮهﻫاى اپﻼس از کﻮهﻫاى قدﻳﻤﻰﻣحســﻮب‬ ‫ﻣﻰشﻮﻧد‪.‬‬ ‫کﻮهﻫــا از حرکــت و تصادم دو پلﻴت اﻳجاد شــده ﻣﻰتﻮاﻧد؛ ﻣث ً‬ ‫ﻼ ‪ :‬سلســلﻪ کﻮهﻫاى ﻫﻴﻤالﻴا‬ ‫ﻣحصﻮل تصادم پلﻴت شبﻪ قاره ﻫﻨد و پلﻴت قسﻤت جﻨﻮبﻰ آسﻴا ﻣﻰباشد‪.‬‬ ‫بﻪوجﻮد آﻣدن گﻮدالﻫاى بحرى ﻧﻴز بﻪ حرکات تکتﻮﻧﻴکﻰ بســتﻪگﻰ دارد عﻤﻴقترﻳﻦ ﻧقطﻪ‬ ‫بحر آرام بﻪﻧام گﻮدال ﻣارﻳاﻧا ﻳاد ﻣﻰشﻮد کﻪ ‪ 11053‬ﻣتر عﻤق دارد‪.‬‬ ‫فاســﻴس عبارت از ﻣجﻤﻮع احجار ﻣتجاﻧس است کﻪ تحت شراﻳط ﻣعﻴﻦ فزﻳکﻰ و کﻴﻤﻴاوى‬ ‫تشکﻴل گردﻳده و داراى بﻴﻮسﻴﻨﻮزﻫاى کاﻣ ً‬ ‫ﻼ ﻣعﻴﻦ باشد‪.‬‬ ‫فاســﻴسﻫا را ﻣﻰتﻮان بﻪ فاسﻴسﻫاى ساحلﻰ‪ ،‬رﻳفﻫاى ﻣرجاﻧﻰ‪ ،‬گﻮدالﻫاى عﻤﻴق بحرى‬ ‫تقسﻴم ﻧﻤﻮد‪.‬‬ ‫‪99‬‬

‫سؤاﻻت ﻓصﻞ‬ ‫‪ -1‬قشر زﻣﻴﻦ از چﻨد صفحﺔ بزرگ و کﻮچک تشکﻴل گردﻳده است؟‬ ‫‪ -2‬ﻣطالعﺔ صفحات تکتﻮﻧﻴکﻰ ﻳا پلﻴت تکتﻮﻧﻴک شاﻣل کدام پروسﻪﻫا و پدﻳدهﻫا است؟‬ ‫‪ -3‬پلﻴت تکتﻮﻧﻴک را تعرﻳف ﻧﻤاﻳﻴد؟‬ ‫‪ -4‬کﻮه چﻴست و آﻳا در ابحار ﻫم کﻮهﻫا وجﻮد دارﻧد ﻳا خﻴر؟‬ ‫‪ -5‬کﻤربﻨدﻫاى کﻮﻫﻰ را چگﻮﻧﻪ تﻮضﻴح کرده ﻣﻰتﻮاﻧﻴد‪ ،‬ﻣثالﻫاى آن را ﻧﻴز واضح سازﻳد‪.‬‬ ‫‪ -6‬کﻮهﻫا چگﻮﻧﻪ بﻪوجﻮد ﻣﻰآﻳﻨد؟ ﻣثال آن را ﻧﻴز اراﻳﻪ ﻧﻤاﻳﻴد‪.‬‬ ‫‪ -7‬اکثــرا گﻮدالﻫاى عﻤﻴق بحرى در ‪ .........................‬ابحار ﻧبﻮده بلکﻪ ﻧزدﻳک ‪.........................‬‬ ‫کﻮﻫستاﻧﻰ در سرحد بﻴﻦ‪ .........................‬و ‪ .........................‬بحرى واقع گردﻳده اﻧد‪.‬‬ ‫‪ -8‬گﻮدال عﻤﻴق بحرى کﻮرﻳل با عﻤق ‪ .........................‬در ﻣقابل ‪ .........................‬واقعاﻧد‪.‬‬ ‫‪ -9‬فاسﻴسﻫا بﻪ کدام ﻧﻮع ﻳافت ﻣﻰشﻮﻧد‪:‬‬ ‫ب‪ -‬رﻳفﻫاى ﻣرجاﻧﻰ‬ ‫الف‪ -‬فاسﻴسﻫاى ساحلﻰ‬ ‫د‪ -‬ﻫر سﻪ جﻮاب درست است‬ ‫ج‪ -‬گﻮدالﻫاى عﻤﻴق بحرى‬ ‫‪ -10‬بحر قلﻤرو افغاﻧستان را حدود چﻨد ﻣﻴلﻴﻮن سال قبل ترک کرده است‪:‬‬ ‫ب‪ 30-50 -‬ﻣﻴلﻴﻮن‬ ‫الف‪ 25-30 -‬ﻣﻴلﻴﻮن‬ ‫د‪ 2000 -‬ﻣﻴلﻴﻮن‬ ‫ج‪ 50-75 -‬ﻣﻴلﻴﻮن‬

‫‪100‬‬

‫بخش پﻨجﻢ‬ ‫زﻟزﻟﻪ‬ ‫ﻓصﻞ اول‬ ‫تﻌرﻳﻒ‪ ،‬ﻣﻴﻜاﻧﻴزم‪ ،‬اﻧﻮاع اﻣﻮاج ساﻳزﻣﻴﻜﻰ و حﻮادث ﻣحﻴطﻰ طبﻴﻌﻰ‬ ‫از تارﻳخ وقﻮع اولﻴﻦ زلزلﻪ ﻫﻴچ اطﻼعﻰ در دســت ﻧﻴســت؛ ولﻰ واضحاً ﻣﻰداﻧﻴم کﻪ حداقل از‬ ‫صدﻫا ﻣﻴلﻴﻮن سال قبل تا اکﻨﻮن زلزلﻪ زﻳاد بﻪ وقﻮع پﻴﻮستﻪ؛ بﻨابر اﻳﻦ اﻧسانﻫا از بدو پﻴداﻳش‬ ‫با اﻳﻦ پدﻳدة طبﻴعﻰ دســت بﻪ گرﻳبان بﻮده اســت‪ .‬وقﻮع اﻳﻦ پدﻳده طبﻴعﻰ عﻤﻮﻣاً تخرﻳبات‬ ‫زﻳاد را در قبال داشتﻪ و در ﻧتﻴجﺔ آن ﻫزاران اﻧسان زﻧدهگﻰ خﻮد را از دست ﻣﻰدﻫﻨد‪.‬‬ ‫شاﻳد ﻧزدتان سؤال ﻣطرح شﻮد کﻪ عﻮاﻣل وقﻮع زلزلﻪ چﻴست؟‬ ‫آﻳا وقﻮع زلزلﻪ تﻨﻬا ﻣﻨحصر بﻪ خشکﻪﻫا بﻮده ﻳا وقﻮع آن در بحرﻫا اﻣکان پذﻳر است؟ بﻪ ﻫﻤﻴﻦ‬ ‫شکل دهﻫا سؤال دﻳگر در ذﻫﻦ تان خطﻮر خﻮاﻫد کرد‪.‬‬ ‫عﻮاﻣــل ﻣتعددى بﻪ خاطر وقﻮع زلزلﻪ وجﻮد دارد کﻪ شــاﻣل وقﻮع زلزلــﻪ ﻫمزﻣان با فعالﻴت‬ ‫آتشفشــان‪ ،‬لغزشﻫاى کﻮﻫﻰ کﻪ ﻳک ﻣقدار زﻳاد احجار و دﻳگر ﻣﻮاد بﻪطرف پاﻳﻴﻦ ســرازﻳر‬ ‫ﻣﻰشﻮد‪ .‬ﻳا در اثر فعالﻴت آبﻫاى زﻳر زﻣﻴﻨﻰ در طبقات کﻪ قابلﻴت حل کردن بﻴشتر را دارد‬ ‫و باﻻخــره حفرهﻫا و خﻼﻫاى بزرگ زﻳر زﻣﻴﻨﻰ را بﻪوجﻮد آورده کﻪ در حاﻻت آتشفشــاﻧﻰ‬ ‫حفرهﻫــا و خﻼﻫا ســقﻮط ﻣﻰﻧﻤاﻳﻨد‪ ،‬ﻫمچﻨان اﻧفجارات اتﻮﻣــﻰ‪ ،‬فﻴرﻫاى تﻮپﻫاى ثقﻴل ﻧﻴز‬ ‫باعث بﻪوجﻮد آﻣدن زلزلﻪ ﻣﻰشﻮﻧد‪.‬‬ ‫باﻳــد گفت‪ :‬زلزلــﻪ در تﻤام ﻧقاط زﻣﻴــﻦ ﻫم در خشــکﻪ و بحرﻫا ﻣﻰتﻮاﻧــد بﻪوجﻮد آﻳد کﻪ‬ ‫ســاﻻﻧﻪ ﻫزاراﻫا زلزلﻪ در کشــﻮرﻫاى ﻣختلف بﻪ وقﻮع پﻴﻮستﻪ و باعث تلفات جاﻧﻰ و ﻣالﻰ ﻧﻴز‬ ‫ﻣﻰگردد‪.‬‬ ‫بﻪ ﻫﻤﻴﻦ شــکل در بحرﻫا ﻧﻴز زلزلﻪ واقع شــده و در ﻧتﻴجﻪ آن تﻮفانﻫاى شــدﻳد در بحرﻫا‬ ‫بﻪوجﻮد ﻣﻰآﻳﻨد و کشــﻮرﻫاى کﻪ در ﻧزدﻳک ســﻮاحل بحرى واقع شدهاﻧد اکثرا ً زﻳر آب بحر‬ ‫شده تلفات زﻳاد را ﻣتحﻤل ﻣﻰشﻮﻧد‪.‬‬ ‫شﻤا ﻣﻰتﻮاﻧﻴد با ﻣطالعﺔ اﻳﻦ فصل ﻣعلﻮﻣات ﻣؤثر را پﻴراﻣﻮن زلزلﻪ بﻪ دست آورﻳد‪.‬‬

‫‪101‬‬

‫زﻟزﻟﻪﻫا‬ ‫زلزلﻪ ﻳکﻰ از ﻣخربترﻳﻦ پدﻳدهﻫاى طبﻴعﻰ است کﻪ در ﻧقاط ﻣختلف دﻧﻴا وقتاً فﻮقتاً‬ ‫بﻪ وقﻮع پﻴﻮستﻪ خسارات جاﻧﻰ و ﻣالﻰ فراواﻧﻰ بﻪ ﻫﻤراه ﻣﻰداشتﻪ باشد‪.‬‬ ‫کشتﻪ شدن ‪ 830‬ﻫزار ﻧفر در سال ‪ . 1556‬م و وقﻮع زلزلﻪ در چﻴﻦ کﻪ در سال ‪ 1976‬باعث‬ ‫کشــتار ‪ 750‬ﻫزار ﻧفر گردﻳد‪ .‬از ﻣخربترﻳﻦ زلزلﻪﻫا بﻪشــﻤار ﻣﻰرود در ســال ‪ 1995‬زلزلﺔ‬ ‫شــدﻳد در رســتاق وﻻﻳت تخار اتفاق افتاد کﻪ باعث تلفات ‪ 600‬ﻧفر گردﻳد؛ ﻫم چﻨﻴﻦ زلزلﻪ‬ ‫سال ‪1997‬م دراﻧدراب فاجعﻪ بار بﻮد؛ لﻴکﻦ زلزلﻪﻫاى خفﻴف در ﻫر ﻫفتﻪ و ﻣاه ﻳک الﻰ دوبار‬ ‫رخ ﻣﻰدﻫد‪.‬‬ ‫باﻳد گفت کﻪ‪ :‬زلزلﻪ ﻳک حادثﺔ طبﻴعﻰ فزﻳکﻰ زﻣﻴﻦ اســت کﻪ از ابتداى خلقت زﻣﻴﻦ وجﻮد‬ ‫دارد و اﻳﻦ لرزش زﻣﻴﻦ بﻨابر عﻮاﻣل طبﻴعﻰ صﻮرت ﻣﻰگﻴرد‪ .‬ﻣردﻣان ابتداﻳﻰ در ارتباط وقﻮع‬ ‫زلزلﻪ ﻧظرﻳات افســاﻧﻮى ﻣتکﻰ بر قرار داشــتﻦ زﻣﻴﻦ در باﻻى شاخ گاو گاﻫﻰ زﻣﻴﻦ را باﻻى‬ ‫پشت ﻣاﻫﻰ و ﻫم گاﻫﻰ زﻣﻴﻦ را در پشت اژدﻫا پﻨداشتﻪاﻧد‪ ،‬اﻣا تحقﻴقات کﻪ در ارتباط زلزلﻪ‬ ‫صﻮرت گرفتﻪ اســت ﻧتاﻳج ﻣطلﻮب بﻪخصﻮص تثبﻴت ﻣﻨاطق ﻣاﻧﻨد کشــﻮرﻫاﻳﻰ کﻪ در اطراف‬ ‫پاســفﻴک ﻣﻮقعﻴت دارﻧد ﻣث ً‬ ‫ﻼ شرق دور‪ ،‬جاپان‪ ،‬چﻴﻦ‪ ،‬فلپاﻳﻦ‪،‬اﻧدوﻧﻴزﻳا‪ ،‬تاﻳﻮان‪ ،‬زﻳﻼﻧد جدﻳد‪،‬‬ ‫اﻻســکا‪ ،‬کلﻴفﻮرﻧﻴا و سﻮاحل غربﻰ اﻣرﻳکا جﻨﻮبﻰ ﻫﻤﻪ وقت با زلزلﻪﻫاى شدﻳد ﻣﻮاجﻪاﻧد‪ .‬اﻳﻦ‬ ‫زلزلﻪﻫــا ﻧاشــﻰ از حرکت پلﻴتﻫا ﻣﻰباشــد عﻮاﻣل دﻳگر ﻫم در وقﻮع آنﻫــا تاثﻴر دارد؛ پس‬ ‫زلزلﻪﻫــا را ﻣﻰتــﻮان چﻨﻴﻦ تعرﻳف ﻧﻤﻮد کﻪ‪ :‬زلزلﻪ عبارت از اﻫتزازات و جﻨبش ســطح زﻣﻴﻦ‬ ‫است کﻪ در اثر رﻫا شدن اﻧرژى ذخﻴره شده در دو کﻨار پلﻴتﻫا و عﻮاﻣل تکتﻮﻧﻴکﻰ دﻳگرى‬ ‫بﻪوجﻮد ﻣﻰآﻳد کﻪ در اثر آن خاﻧﻪﻫا‪ ،‬پلﻫا‪ ،‬سرکﻫا و غﻴره تخرﻳب ﻣﻰگردد‪.‬‬

‫‪102‬‬

‫ﻣﻜاﻧﻴزﻳﻢ‪ ،‬درجﻪ و شدت‬ ‫شدت و لرزش تکانﻫاى زلزلﻪﻫاى ﻣختلف از ﻫم خﻴلﻰ ﻣتفاوت ﻣﻰباشﻨد‪ ،‬برخﻰ از آنﻫا آن‬ ‫قدر ضعﻴف ﻣﻰباشﻨد کﻪ از طرف اﻧسانﻫا قابل حس ﻧبﻮده بلکﻪ صرف تﻮسط آﻻت ﻣخصﻮص‬ ‫ثبت زلزلﻪ ﻳعﻨﻰ ) ‪ (Seismogrophs‬ثبت ﻣﻰگردد‪ ،‬اﻣا بعضﻰ از آنﻫا بﻪ حدى شــدﻳد و قﻮى‬ ‫ﻣﻰباشــﻨد کﻪ درزﻫا و چاکﻫا را در ســطح زﻣﻴﻦ بﻪوجﻮد آورده و بــا تﻮلﻴد صداﻫاى خﻴلﻰ‬ ‫ﻣﻬﻴب‪ ،‬اﻧﻬدام دﻳﻮارﻫا‪ ،‬تخرﻳب عﻤارات‪ ،‬شکســتﻪگﻰﻫاى ذخاﻳر آب‪ ،‬سرکﻫا و از بﻴﻦ رفتﻦ‬ ‫تاسﻴسات تخﻨﻴکﻰ را در سطح زﻣﻴﻦ ﻣﻮجب ﻣﻰگردد‪.‬‬ ‫زلزلﻪﻫا تﻮسط داﻧشﻣﻨدان ﻣختلف بﻪ ده و ﻳا دوازده گروه تقسﻴم گردﻳدهاﻧد‪:‬‬ ‫شدت زلزلﻪ در ﻫر گروه آن تﻮسط بال اﻧدازه گﻴرى ﻣﻰشﻮد‪ .‬تصﻨﻴف زلزلﻪ ‪ 10‬بال کﻪ تﻮسط‬ ‫رسﻰ فﻮرﻳل در سال ‪ 1883‬و ‪ 12‬بال کﻪ تﻮسط ﻣﻴرکالﻰ کاﻧکاﻧﻰ در سال ‪1912‬ترتﻴب شده‬ ‫خﻴلﻰﻫا ﻣشﻬﻮراﻧد‪ .‬تقسﻴﻤاتﻰ کﻪ ﻧظر بﻪ احساس اﻧسان صﻮرت گرفتﻪ بﻪ کلﻰ خصﻮصﻰ بﻮده‬ ‫اﻣا برترى آن ساده تعﻴﻴﻦ کردن آن است‪ ،‬ﻣردم و حتﻰ اشخاصﻰکﻪ با ساﻳز ﻣﻮلﻮجﻰ بلدﻳت‬ ‫ﻧدارﻧــد قﻮه زلزلﻪ را ﻣﻰتﻮاﻧﻨد ارزﻳابﻰ ﻧﻤاﻳﻨد تقســﻴﻤات زلزلﻪ ﻧظر بﻪ بال بﻪﻧام ﻣقﻴاس زلزلﻪ‬ ‫ﻳاد ﻣﻰشﻮد کﻪ درجدول ذﻳل ﻣﻼحظﻪ ﻣﻰﻧﻤاﻳﻴد‪.‬‬ ‫آلــﺔ کــﻪ زلزلﻪ را ثبــت ﻣﻰکﻨد بﻪﻧام ســاﻳز ﻣﻮﻣﻴتر )‪ (Seismometer‬ﻧاﻣﻴده ﻣﻰشــﻮد عﻤﻮﻣاً‬ ‫زلزلﻪﻫا تﻮســط آلﺔ ثبت زلزلﻪ ﻳا ) ‪ (Seismographs‬کﻪ در شکل ذﻳل ﻧشان داده شده است ثبت‬ ‫ﻣﻰگردد‪.‬‬ ‫اﻣﻮاج ‪S‬‬ ‫اﻣﻮاج سطحﻰ‬

‫اﻣﻮاج ‪P‬‬

‫شکل (‪ )1-1‬آلﻪ ثبت زلزلﻪ‬

‫‪103‬‬

‫ﻳا ) ‪(Seismogrophs‬‬

‫اﻧﻮاع اﻣﻮاج زﻟزﻟﻪ‬ ‫اﻣﻮاج در ﻧتﻴجﻪ زلزلﻪﻫاى ﻣختلف بﻪوجﻮد ﻣﻰآﻳﻨد اﻳﻦ اﻣﻮاج ﻣﻤکﻦ اســت از ﻧظر ســرعت‪،‬‬ ‫داﻣﻨﺔ طﻮل ﻣﻮج و دورة تﻨاوب با ﻳکدﻳگر ﻣتفاوت باشﻨد‪.‬‬ ‫اﻣﻮاج زلزلﻪ را با تﻮجﻪ بﻪ اﻳﻦ کﻪ در داخل و ﻳا ســطح زﻣﻴﻦ عبﻮر کﻨﻨد‪ ،‬بﻪ دو دســتﻪ اﻣﻮاج‬ ‫داخلﻰ و اﻣﻮاج سطحﻰ تقسﻴم بﻨدى ﻣﻰکﻨﻨد‪ .‬اﻣﻮاج داخلﻰ شاﻣل اﻣﻮاج ‪ P‬و ‪ S‬کﻪ در ﻣرکز‬ ‫زلزلﻪ اﻳجاد و در درون زﻣﻴﻦ ﻣﻨتشــر شده‪ ،‬بﻪﻧام اﻣﻮاج ابتداﻳﻰ )‪ (Pr imary P Wayes‬و اﻣﻮاج‬ ‫ثاﻧﻮى )‪ (Secondary S Wayes‬ﻳاد ﻣﻰگردد؛ ولﻰ اﻣﻮاج سطحﻰ بر اثر برخﻮرد اﻣﻮاج داخلﻰ با‬ ‫فصل ﻣشترک طبقات و ﻧﻴز در سطح زﻣﻴﻦ تﻮلﻴد ﻣﻰشﻮﻧد‪.‬‬ ‫اﻣﻮاج ســطحﻰ داراى اشــکالﻰ ﻣختلف بﻮده ﻣتداولترﻳــﻦ آنﻫا‪ ،‬اﻣﻮاج ﻻو )‪ (Love Waves‬و‬ ‫اﻣﻮاج رﻳلﻰ )‪ (Rayleigh Waves‬ﻣﻰباشﻨد‪ .‬اﻣﻮاج ﻻو حرکت کم و بﻴش ﻣاﻧﻨد ‪ S‬را دارﻧد اﻣﻮاج‬ ‫رﻳلﻰ ﻣاﻧﻨد حرکات اﻣﻮاج بحر‪ ،‬ذرات را در ﻳک ﻣدار داﻳروى بﻪ ارتعاش ﻣﻰآورد؛ اﻣا ســرعت‬ ‫اﻣﻮاج ســطحﻰ ﻻو از سرعت اﻣﻮاج رﻳلﻰ بﻴشتر اســت؛ طﻮرى کﻪ داﻣﻨﻪ اﻣﻮاج سطحﻰ بسﻴار‬ ‫بزرگتر از داﻣﻨﻪ اﻣﻮاج داخلﻰ است؛ بﻨابر اﻳﻦ عاﻣل اصلﻰ تخرﻳبات ﻣحسﻮب ﻣﻰگردد‪ .‬شکل‬ ‫زﻳر اﻧﻮاع اﻣﻮاج را ﻧشان ﻣﻰدﻫد‪.‬‬

‫شکل (‪ )1-2‬اﻣﻮاج زلزلﻪ را ﻧشان ﻣﻰدﻫد‬

‫‪104‬‬

‫حﻮادث ﻣحﻴطﻰ طبﻴﻌﻰ‬ ‫اﻧسان در ﻣحﻴطﻰ کﻪ زﻧدهگﻰ ﻣﻰﻧﻤاﻳد‪ ،‬بﻪ حﻮادث ﻣﻬم و غﻴر ﻣﻨتظره ﻣاﻧﻨد زلزلﻪ‪ ،‬آتشفشان‪،‬‬ ‫سﻴﻼب‪ ،‬تﻮفانﻫاى شدﻳد‪ ،‬لغزشﻫاى کﻮﻫﻰ‪ ،‬فروﻧشستﻫاى زﻣﻴﻦ و غﻴره حﻮادث طبﻴعﻰ کﻪ‬ ‫زﻧدهگﻰ اﻧسان راﻣﻮرد تﻬدﻳد قرار ﻣﻰدﻫد ﻣﻮاجﻪ ﻣﻰباشد‪.‬‬ ‫باﻳد گفت کﻪ حﻮادث طبﻴعﻰ از جﻤلﻪ پروســﻪﻫاى طبﻴعﻰ کرة زﻣﻴﻦ بﻪشــﻤار ﻣﻰرود و کرة‬ ‫زﻣﻴﻦ ﻣا حتﻰ بدون اﻧسان وظﻴفﻪ اش را اﻧجام داده است‪.‬‬ ‫ﻣتاســفاﻧﻪ فعالﻴت اﻧســاﻧﻰ ﻫم بﻪ صﻮرت ﻣســتقﻴم (قطع درختان) ﻳا غﻴر ﻣستقﻴم‪ ،‬استفادة‬ ‫وســﻴع از ﻣﻨابع اﻧرژى ﻣختلف (ﻧفت‪ ،‬زغال ســﻨگ‪ ،‬چﻮب ‪ )...‬در بخشﻫاى گﻮﻧاگﻮن زﻧدهگﻰ‬ ‫تاثﻴرات ﻧاگﻮار را باﻻى ﻣحﻴط گذاشــتﻪ‪ ،‬باعث بروز حﻮادث زﻳاد در کرة زﻣﻴﻦ گردﻳده اســت‬ ‫کﻪ بر اثر آن در زﻣﻴﻦ تغﻴﻴرات اقلﻴﻤﻰ روﻧﻤا گردﻳده است‪.‬‬ ‫در شــروع سال ‪ 2000‬م اروپاى غربﻰ با تﻮفانﻫاى سﻨگﻴﻦ و سرﻣاى طاقتفرسا ﻣﻮاجﻪ شد‪،‬‬ ‫بﻪخصﻮص در کشــﻮر فراﻧسﻪ ﻧســبت سرﻣاى شــدﻳد تعداد زﻳاد جان خﻮد را از دست دادﻧد‬ ‫وبﻴش از ﻧﻴﻤﻰدرختان کﻬﻦ ســال جﻨگلﻫا و پارکﻫاى شــﻬر پارﻳس رﻳشﻪکﻦ شدﻧد؛ پس‬ ‫ﻣﻼحظــﻪ ﻣﻰگردد کﻪ فعالﻴت اﻧســاﻧﻰ و طبﻴعﻰ ﻫر دو در بــروز حﻮادث طبﻴعﻰ رول ﻣﻬم را‬ ‫بازى ﻣﻰﻧﻤاﻳد کﻪ چﻨد ﻣثال از حﻮادث طبﻴعﻰ را ﻣختصرا ً ﻣﻮرد ﻣطالعﻪ قرار ﻣﻰدﻫﻴم‪.‬‬

‫شراﻳط بﻪوجﻮد آﻣدن سﻴﻼب‬ ‫ســﻴﻼب ﻫﻨگاﻣﻰرخ ﻣﻰدﻫدکﻪ کاﻧال درﻳــا ﻧتﻮاﻧد ظرفﻴت طغﻴان را تحﻤــل کﻨد بارانﻫاى‬ ‫شــدﻳد‪ ،‬ذوب ســرﻳع برف‪ ،‬تخرﻳب بﻨدﻫا‪ ،‬وجﻮد تﻮفان شــدﻳد بحرى و ﻧفﻮذ آب بﻪ ساحل ﻣﻬمترﻳﻦ‬ ‫دلﻴل وقﻮع سﻴﻼب است‪.‬‬ ‫در آب و ﻫﻮاى ﻣرطﻮب بﻪخصﻮص آب و ﻫﻮاى خشک‪ ،‬سﻴﻼب بﻪ وقﻮع ﻣﻰپﻴﻮﻧدد‪ .‬در ﻧﻮاحﻰ خشک‬ ‫ﻣجﻤﻮع بارﻧدهگﻰ ساﻻﻧﻪ ﻣﻤکﻦ است کم باشد؛ ولﻰ ﻣعﻤﻮﻻً زﻳانﻫاى زﻳاد را در بر دارد‪ ،‬زﻳرا پﻮشش‬ ‫ﻧباتﻰ ﻧاچﻴز‪ ،‬سﻴﻼب خطر ﻧاکﻰ را بﻪوجﻮد ﻣﻰآورد‪.‬‬ ‫بعضﻰ از ســﻴﻼبﻫا با شکستﻪ شدن بﻨدﻫاى آب‪ ،‬جارى ﻣﻰشﻮد؛ ﻣث ً‬ ‫ﻼ‪ :‬در سال ‪1889‬در جاﻧستﻮن‬ ‫پﻨســﻴلﻮاﻧﻴا در اثر شکســت بﻨد آب سﻴﻼب بزرگﻰ شــکل گرفت کﻪ ﻣﻨجر بﻪ تلف شدن ‪ 2200‬ﻧفر‬ ‫گردﻳد و ﻣﻨطقﻪ ﻧﻴز شدﻳدا ً خسارهﻣﻨد شد‪.‬‬

‫‪105‬‬

‫سﻴﻼبﻫاى ﻧﻮع سﻮﻧاﻣﻰ(‪)Tsunami‬‬ ‫ســﻮﻧاﻣﻰﻧﻮعﻰ از سﻴﻼبﻫاى ﻫﻤﻮار ســاحلﻰ است کﻪ با تﻮفانﻫاى شدﻳد بحرى تﻮام است بﻨابر اﻳﻦ‬ ‫دو ﻣرکز تﻮفانﻫاى بحرى وجﻮد دارد‪.‬‬ ‫‪ -1‬تﻴفﻮن‬

‫‪Typhone‬‬

‫در بحر الکاﻫل‬

‫‪ -2‬ﻫرﻳکﻦ و اولﻮنﻫاى استﻮاﻳﻰ بحر اطلس‬ ‫اﻳﻦ ﻫر دو تﻮفان بســﻴار شدﻳد‪ ،‬سرﻳع و تخرﻳباتﻰ ﻣﻰباشد‪ .‬عﻤﻮﻣاً در اواﻳل سرطان کﻪ شعاع آفتاب‬ ‫بﻪ خط اســتﻮا عﻤﻮد ﻣﻰتابد ســاحﺔ فشار پاﻳﻴﻦ اســتﻮاﻳﻰ در ﻣجاورت آن بﻪوجﻮد آﻣده ﻣرکز بزرگ‬ ‫گرد بادﻫاى قﻮى در ســطح بحر طﻮرى بﻪ حرکت ﻣﻰافتد کﻪ ﻫﻴچ گرداب درﻳاﻳﻰ و درﻳاﻫاى بزرگ‬ ‫جﻬان بﻪ آن شدت و سرعت عﻤل کرده ﻧﻤﻰتﻮاﻧد‪.‬‬ ‫تﻮفانﻫاى استﻮاﻳﻰ (تﻴفﻮن) در اطراف بحر الکاﻫل ساحﺔ وسﻴع را احتﻮا ﻣﻰکﻨد کﻪ در افزاﻳش درجﺔ‬ ‫حرارت زﻣﻴﻦ و ﻧﻮســاﻧات اقلﻴم در ســالﻫاى اخﻴر تأثﻴر گذار بﻮده اســت در سال قبل سﻮﻧاﻣﻰبحر‬ ‫الکاﻫل خســارات بزرگﻰ را با خﻮد ﻫﻤراه داشــت کﻪ براى اقتصاد ﻣﻤالک ســاحلﻰ تکان دﻫﻨده بﻮد‬ ‫و ﻣﻴلﻴﻮنﻫا فاﻣﻴل را بﻰ ســرپﻨاه ســاخت و بﻴش از ‪ 100‬ﻫزار ﻧفر رابﻪ کام ﻣرگ سپرد‪ .‬در اﻣرﻳکاى‬ ‫ﻣرکزى و شــﻤالﻰ سﻮﻧاﻣﻰتحت ﻧام ﻫرﻳکﻦ و تﻮفانﻫاى اســتﻮاﻳﻰ عﻤل ﻣﻰکﻨد کﻪ از ساحﻪ برﻣﻮدا‬ ‫وکﻴﻮ با اســتقاﻣت شــرقﻰ اﻳالت ﻣتحده حرکت ﻧﻤــﻮده اﻳالت فلﻮرﻳدا و اﻳالت ﻣجاور آنرا شــدﻳدا ً‬ ‫خســارهﻣﻨد ﻣﻰسازﻧد‪ .‬حد اوسط در ﻫر سال پﻨج بار تﻮفانﻫاى ﻫرﻳکﻦ سﻮاحل شرقﻰ اﻳالت ﻣتحده‬ ‫اﻣرﻳکا را ﻣتﻼشــﻰ ﻣﻰســازد‪ 25 .‬واقعﻪ ســﻮﻧاﻣﻰدر اﻳالت ﻣتحده اﻣرﻳکا اثرات ﻧاگــﻮار از خﻮد بﻪجا‬ ‫گذاشتﻪ است‪ ،‬کﻪ از سال ‪1944‬م با اﻳﻦ طرف واقع شده است‪ 6 ،‬سﻮﻧاﻣﻰدر اﻳﻦجا اضافﻪ از ‪ 250‬ﻧفر‬ ‫را تلف کرد‪ ،‬کﻪ خسارات آن در تأسﻴسات زﻳربﻨاﻳﻰ از ﻣﻴلﻴاردﻫا دالر باﻻ ﻣﻰرود‪ .‬درﻫاواى‪ ،‬پﻮرتﻮرﻳکﻮ‬

‫و جزاﻳر ورجﻴﻦ خسارات زﻳادى وارد گردﻳد‪.‬‬

‫‪106‬‬

‫ﻧﻜات ﻋﻤدة ﻓصﻞ‬ ‫تارﻳخ وقﻮع اولﻴﻦ زلزلﻪ ﻣعلﻮم ﻧبﻮده؛ ولﻰ وقﻮع آن از صدﻫا ﻣﻴلﻴﻮن سال پﻴش صﻮرت گرفتﻪ‬ ‫است‪.‬‬ ‫زلزلﻪﻫا عﻼوه از اﻳﻦکﻪ در تﻤام خشکﻪﻫا بﻪ وقﻮع ﻣﻰپﻴﻮﻧدد‪ ،‬در بحرﻫا ﻧﻴز واقع ﻣﻰشﻮد‪.‬‬ ‫عﻮاﻣل اساسﻰ وقﻮع زلزلﻪ؛ عبارت از ‪ :‬حرکت پلﻴتﻫاى زﻣﻴﻦ‪ ،‬فعالﻴت آتشفشان‪ ،‬لغزشﻫاى‬ ‫کﻮﻫﻰ‪ ،‬ســقﻮط طبقات باﻻﻳﻰ در اثر فعالﻴتﻫاى زﻳر زﻣﻴﻨﻰ‪ ،‬اﻧفجارات اتﻮﻣﻰ‪ ،‬فﻴر تﻮپﻫاى‬ ‫ثقﻴل‪ ،‬پرواز طﻴارات ﻣافﻮق سرعت و غﻴره ﻣﻰباشﻨد‪.‬‬ ‫زلزلﻪﻫاى زﻳاد و شــدﻳد در ﻣﻨاطق؛ ﻣاﻧﻨــد‪ :‬جاپان‪ ،‬چﻴﻦ‪ ،‬فلپﻴﻦ‪،‬اﻧدوﻧﻴزﻳــا‪ ،‬تاﻳﻮان‪ ،‬زﻳﻼﻧد‬ ‫جدﻳد‪ ،‬سﻮاحل غربﻰ اﻣرﻳکاى جﻨﻮبﻰ بﻪوقﻮع ﻣﻰپﻴﻮﻧدد‪.‬‬ ‫شدت زلزلﻪ تﻮسط آلﺔ ﻳﻰ بﻪﻧام ساﻳز ﻣﻮگراف ثبت ﻣﻰگردد‪.‬‬ ‫بﻪ خاطر تعﻴﻴﻦ شــدت زلزلﻪ ﻣﻴرکالﻰ کاﻧکاﻧﻰ در ســال ‪1912‬م جدولﻰ را طرح ﻧﻤﻮد کﻪ‬ ‫زلزلﻪﻫا را از ‪ 1‬تا ‪ 12‬بال تقسﻴم ﻣﻰﻧﻤاﻳد‪.‬‬ ‫اﻣﻮاج زلزلﻪ بﻪ دو دســتﻪ ﻳعﻨﻰ اﻣﻮاج داخلﻰ کﻪ شــاﻣل اﻣﻮاج ‪ P‬و ‪ S‬بﻮده واﻣﻮاج بﻴروﻧﻰ کﻪ‬ ‫داراى اشکالﻰ ﻣختلف و دربر گﻴرﻧدة اﻣﻮاج ﻻو و اﻣﻮاج رﻳلﻰ ﻣﻰباشﻨد تقسﻴم گردﻳده است‪.‬‬ ‫حﻮادث ﻣحﻴطﻰ طبﻴعﻰ شــاﻣل زلزلﻪ‪ ،‬تﻮفانﻫا‪ ،‬آتشفشان‪ ،‬سﻴﻼبﻫاى شدﻳد لغزشﻫاى‬ ‫کﻮﻫﻰ‪ ،‬فروﻧشستﻫاى زﻣﻴﻦ و غﻴره ﻣﻰباشد‪.‬‬

‫‪107‬‬

‫سؤاﻻت‬ ‫‪ -1‬عاﻣل وقﻮع زلزلﻪ را صرف ﻧام بگﻴرﻳد‪.‬‬ ‫‪ -2‬زلزلﻪ را تعرﻳف ﻧﻤاﻳﻴد‪.‬‬ ‫‪ -3‬راجع بﻪ تارﻳخچﺔ زلزلﻪ ﻣعلﻮﻣات دﻫﻴد‪.‬‬ ‫‪ -4‬در کدام ساحات دﻧﻴا زلزلﻪ زﻳادتر بﻪوقﻮع ﻣﻰپﻴﻮﻧدد؟‬ ‫‪ -5‬شدت زلزلﻪ بﻪ واسطﺔ ﻳکﻰ از آﻻت ذﻳل تعﻴﻴﻦ ﻣﻰگردد‪:‬‬ ‫الف‪ -‬زلزلﻪ ﻧگار ب‪ -‬ساﻳز ﻣﻮگراف ج‪ -‬ﻫر دو جﻮاب درست است د‪ -‬ﻫﻴچکدام‬ ‫‪ -6‬شدت زلزلﻪ تﻮسط ﻳکﻰ از داﻧشﻣﻨدان‪ 12‬بال تعﻴﻴﻦ گردﻳد‪:‬‬ ‫ب‪ -‬ﻣﻴرکالﻰ کاﻧکاﻧﻰ ج‪ -‬فﻮرﻳل کاﻧکاﻧﻰ د‪ -‬جﻮاب الف درست است‬ ‫الف‪ -‬فﻮرﻳل‬ ‫‪ -7‬اﻣﻮاجﻰ کﻪ در داخل و سطح زﻣﻴﻦ عبﻮر ﻣﻰکﻨد‪ ،‬بﻪ چﻨد دستﻪ تقسﻴم ﻣﻰگردد؟‬ ‫ب‪ -‬اﻣﻮاج ‪S‬‬ ‫الف‪ -‬اﻣﻮاج ‪p‬‬ ‫ج‪ -‬اﻣﻮاج ‪p‬و‪s‬‬

‫د‪ -‬بﻪ دو دستﻪ اﻣﻮاج سطحﻰ و زﻳر زﻣﻴﻨﻰ‬

‫‪ -8‬اﻣﻮاج داخلﻰ شاﻣل اﻣﻮاج ذﻳل ﻣﻰباشد جﻮاب درست را ﻧشاﻧﻰ کﻨﻴد‪.‬‬ ‫ب‪ -‬اﻣﻮاج طﻮلﻰ‬ ‫الف‪ -‬اﻣﻮاج ‪ p‬و ‪s‬‬ ‫د‪ -‬اﻣﻮاج اولﻰ‬ ‫ج‪ -‬اﻣﻮاج سطحﻰ‬ ‫‪ -9‬در اروپاى غربﻰ در ﻳکﻰ از ســالﻫاى زﻳر تﻮفانﻫاى ســﻨگﻴﻦ واقع شــد و سرﻣاى شدﻳد‬ ‫بﻪوجﻮد آﻣد‪.‬‬ ‫د‪2003 -‬‬ ‫ج‪1900 -‬‬ ‫ب‪2000 -‬‬ ‫الف‪2004 -‬‬ ‫‪ -10‬در سﻴﻼبﻫاى ﻧﻮع سﻮﻧاﻣﻰچﻨد ﻣرکز تﻮفانﻫاى بحرى وجﻮد دارد؟‬ ‫ب‪ -‬تﻮفانﻫاى استﻮاﻳﻰ‬ ‫الف‪ -‬تﻮفانﻫاى بﻪﻧام تﻴضﻮ و ﻫرﻳکﻦ‬ ‫ج‪ -‬تﻮفانﻫاى بحر الکاﻫل‬ ‫د‪ -‬ﻫر سﻪ جﻮاب درست است‪.‬‬

‫‪108‬‬

‫ﻓصﻞ دوم‬ ‫جﻴﻮﻟﻮجﻰ ساختﻤاﻧﻰ‬ ‫گاﻫﻰ ﻣتﻮجﻪ شــدهاﻳد کﻪ طبقات تشــکﻴل دﻫﻨدة قشر زﻣﻴﻦ بﻪ شــکل ﻫﻤﻮار و افقﻰ باﻻى‬ ‫ﻫمدﻳگر قرار ﻧگرفتﻪ و پﻴج و تاب خﻮردهگﻰ زﻳادى دارﻧد؟ و ﻳا ﻫم درزﻫا و شکســتﻪگﻰﻫاى‬ ‫زﻳادى را در بﻴﻦ طبقات قشر زﻣﻴﻦ دﻳده باشﻴد؟ حاﻻ باﻳد بداﻧﻴد کﻪ چرا طبقات حالت چﻴﻦ‬ ‫خﻮرده را بخﻮد گرفتﻪ و ﻳا درزﻫا و شکستﻪگﻰﻫا چگﻮﻧﻪ اﻳجاد شدهاﻧد؟ آﻳا ﻫﻤﻪ چﻴﻦ‬ ‫خﻮردهگﻰﻫا‪ ،‬درزﻫا و شکســتﻪگﻰ ﻳکســاناﻧد و ﻳــا از ﻫم تفاوتﻫاى دارﻧــد اگر ﻣتﻦ اﻳﻦ‬ ‫فصل درســﻰ را بﻪدقت بخﻮاﻧﻴد ﻣعلﻮﻣات جالبــﻰ را در رابطﻪ بﻪ چﻴﻦ خﻮردهگﻰﻫا‪ ،‬درزﻫا و‬ ‫شکستﻪگﻰﻫا بﻪ دست خﻮاﻫﻴد آورد‪.‬‬

‫چﻴﻦخﻮردهﮔﻰ و اﻧﻮاع آنﻫا‬ ‫چﻴﻦخﻮردهگﻰﻫا )‪ (Folds‬در طبﻴعت‪ ،‬چﻪ از لحاظ شــکل و ساختﻤان و چﻪ از ﻧگاه بزرگﻰ و‬ ‫وسعت‪ ،‬بﻪ اشکال ﻣتﻨﻮع و اﻧﻮاع ﻣختلف بﻪ ﻣشاﻫده ﻣﻰرسﻨد‪ ،‬باﻳد گفت طﻮل چﻴﻦخﻮردهگﻰﻫا‬ ‫خﻴلــﻰ ﻣتغﻴﻴر بﻮده‪ ،‬ﻣﻰتﻮاﻧد کمتر از ﻳک ســاﻧتﻰ ﻣتر و ﻳا بﻪ چﻨدﻳــﻦ کﻴلﻮ ﻣتر بالغ گردد‪.‬‬ ‫پــس چﻴﻦخﻮردهگﻰ عبارت از‪ :‬اﻧحﻨاى ﻣﻮج ﻣاﻧﻨد طبقات بﻮده کﻪ شــکل ﻣحدب و ﻳا ﻣقعر‬ ‫را داراســت‪ ،‬ﻧﻮع برآﻣده‪ ،‬بﻪﻧام اﻧتﻰ کﻼﻳﻦ و فرو رفتﻪ را بﻪﻧام ســﻴﻨکﻼﻳﻦ ﻳاد ﻣﻰکﻨﻨد‪ .‬براى‬ ‫ﻣطلب فﻮق الذکر اگر ﻣا ﻣقاطع جﻴﻮلﻮجﻴکﻰ اﻣتداد سرک تﻨگﻰ ﻣاﻫﻴپر و تﻨگﻰ ابرﻳشم را در‬ ‫شــاﻫراه کابل ﻧﻨگرﻫار و ﻳا جبال اطراف شــﻬر کابل‪ ،‬شﻴر دروازه و آسﻤاﻳﻰ و غﻴره را بﻪ دقت‬ ‫ﻣشاﻫده کﻨﻴم‪ ،‬چﻴﻦخﻮردهگﻰﻫاى ﻣتعدد را ﻣشاﻫده ﻣﻰﻧﻤاﻳﻴم کﻪ ﻧظر بﻪ شکل ظاﻫرى قرار‬ ‫آتﻰ تصﻨﻴف و ﻧاﻣگذارى ﻣﻰگردد‪:‬‬

‫‪ -1‬چﻴﻦخﻮردهﮔﻰﻫاى ﻣتﻨاظر (‪)Symmetrical Folds‬‬ ‫چﻴﻦخﻮردهگﻰﻫاى ﻣتﻨاظر عبارت از‪ :‬چﻴﻦ و تابﻫاﻳﻰاﻧد کﻪ ســطح ﻣحﻮرى آنﻫا بﻪ حالت‬ ‫عﻤﻮد قرار داشتﻪ و جﻨاحﻴﻦ شان با ﻫم ﻣتﻨاظر باشﻨد اﻧﻮاع آن قرار زﻳر است‪:‬‬ ‫اﻟﻒ‪ -‬چﻴﻦخﻮردهگﻰﻫاى عادى ﻳا ﻧﻮرﻣال‪.‬‬

‫‪109‬‬

‫ب‪ -‬چﻴﻦخﻮردهگﻰﻫاى دﻧداﻧﻪ دار‪.‬‬ ‫ج‪ -‬چﻴﻦخﻮردهگﻰ بکس ﻣاﻧﻨد‪.‬‬

‫‪ -2‬چﻴﻦخﻮردهﮔﻰﻫاى ﻏﻴر ﻣتﻨاظر (‪)Asymmetrical Folds‬‬ ‫چﻴﻦخﻮردهگﻰﻫاى غﻴر ﻣتﻨاظر عبارت از‪ :‬چﻴﻦخﻮردهگﻰﻫاﻳﻰاﻧد کﻪ سطح ﻣحﻮرى آنﻫا بﻪ‬ ‫حالت عﻤﻮدى قرار ﻧداشــتﻪ بلکﻪ بﻪ ﻳکﻰ از جﻬات ﻣﻴﻼن را ﻧشان ﻣﻰدﻫد و چﻴﻦ خﻮردهگﻰ‬ ‫ﻧظر بﻪ آن غﻴر ﻣتﻨاظر ﻣﻰباشد کﻪ قرار ذﻳل است‪:‬‬ ‫الف‪ -‬چﻴﻦ و تاب ﻣاﻳل‪ :‬بﻪ ﻳک طرف ﻣاﻳل باشــد‪ .‬جﻨاحﻴﻦ آنﻫا بﻪ صﻮرت غﻴر ﻣتﻨاظر قرار‬ ‫داشتﻪ باشد و بﻪ سﻤتﻫاى ﻣختلف ﻣﻴﻼن داشتﻪ باشد‪.‬‬

‫ﻣعکﻮس‬

‫ﻣاﻳل‬

‫خﻮابﻴده‬

‫شکل (‪ )2-1‬اﻧﻮاع چﻴﻦخﻮردگﻰ ساده‬

‫ب‪ -‬چﻴﻦخﻮردهگﻰﻫاى واژگﻮن ﻳا سرچپﻪ شده‪.‬‬ ‫ج‪ -‬چﻴﻦخﻮردهگﻰﻫاى خﻮابﻴده‪.‬‬ ‫د‪ -‬چﻴﻦخﻮردهگﻰﻫاى ﻣاﻳل‪.‬‬ ‫ﻫـ ‪ -‬چﻴﻦخﻮردهگﻰﻫاى سﻤارق ﻣاﻧﻨد‪.‬‬ ‫و‪ -‬چﻴﻦخﻮردهگﻰﻫاى ﻣعکﻮس‪.‬‬

‫‪110‬‬

‫شﻜست (‪)Faults‬‬ ‫شکستﻪگﻰﻫا در سﻨگﻫا عﻤﻮﻣاً بﻪ دو شکل‪ ،‬درز و شکست ﻧﻤاﻳان ﻣﻰگردد‪.‬‬ ‫درز‪ :‬بﻪ ﻧﻮع شکستﻪگﻰ گفتﻪ ﻣﻰشﻮد کﻪ درزﻫاى دو طرف سﻨگ ﻧسبت بﻪ ﻫم جابﻪجا ﻧشده‬ ‫باشــد‪ ،‬ﻫرگاه دو کتلﻪ بﻪ اﻣتداد ﻳک ســطح در ﻣقابل ﻳک دﻳگر حرکت ﻧﻤﻮده و بﻰجا شﻮﻧد‬ ‫بﻪﻧام شکست ﻳاد ﻣﻰشﻮد‪.‬‬ ‫کفﻴدگﻰ و درزﻫاى کﻪ بﻪ اﻣتداد شــان حرکت صﻮرت بگﻴرد و بﻰجاﻳﻰ طبقات اﻧدازه شــده‬ ‫بتﻮاﻧد‪ ،‬شکســت ﻧاﻣﻴده ﻣﻰشﻮد شکســتﻫا ﻧﻴز ﻣاﻧﻨد کفﻴدهگﻰﻫا در قشــر زﻣﻴﻦ و خاصتاً‬ ‫در قســﻤتﻫاى فﻮقاﻧــﻰ آن‪ ،‬بــﻪ تعداد زﻳاد وجﻮد دارد‪ .‬شکســتﻫا از لحــاظ بزرگﻰ خﻴلﻰ‬ ‫ﻣتفاوت بﻮده‪ ،‬طﻮل آنﻫا از چﻨد ساﻧتﻰ ﻣتر ﻣحدود بﻪ صدﻫا کﻴلﻮ ﻣتر بالغ گردﻳده ﻣﻰتﻮاﻧد‪.‬‬ ‫شکســتﻫا اﻧﻮاع ﻣختلف دارد کﻪ از روى حرکت کتلﻪﻫاى بﻰجا شــده و اﻧدازة ﻣﻴﻼن سطح‬ ‫آنﻫا قرار زﻳر ﻣﻰباشد‪:‬‬

‫‪ -1‬شﻜست ﻋادى(‪)Normal Faults‬‬ ‫عبارت از شکســتﻰ اســت کﻪ کتلﻪﻫاى بﻰجا شــده‪ ،‬ﻣﻮازى بﻪ ﻣﻴﻼن سطح شکست بسﻮى‬ ‫پاﻳﻴﻦ حرکت ﻧﻤﻮده و بﻰجا شده باشد‪.‬‬

‫‪ -2‬شﻜستﻫاى زﻳﻨﻪ ﻣاﻧﻨد (‪) Step Faults‬‬ ‫عبارت از اجتﻤاع چﻨدﻳﻦ شکســت عادى ﻣﻰباشــد کﻪ با ﻫم ﻣﻮازى بﻮده و طبقات افقﻰ بﻪ‬ ‫اﻣتداد شان بﻪطرف پاﻳﻴﻦ لغزﻳده باشد و شکل زﻳﻨﻪ ﻣاﻧﻨد را ﻧشان ﻣﻰدﻫد‪.‬‬ ‫‪-3‬ﻫارسـتﻫا (‪ :)Horsts‬عبارت از کتلﻪﻫاﻳﻰ اﻧد کﻪ بﻪ اﻣتداد شکست و بﻪ ﻣقاﻳسﻪ‬ ‫کتلﻪﻫاى دو طرف بلﻨدتر اخذ ﻣﻮقعﻴت ﻧﻤﻮده وکتلﻪﻫاى دو طرف آنﻫا بﻪطرف پاﻳﻴﻦ لغزﻳده‬ ‫ﻣﻰباشﻨد‪.‬‬

‫‪111‬‬

‫‪ -4‬ﮔرابﻴﻦﻫـا (‪ :)Grabens‬عبارت از کتلﻪﻫاﻳﻰ اﻧد کﻪ ﻧظر بﻪ کتلﻪﻫاى اطراف خﻮد‬ ‫ﻧزول ﻧﻤﻮده و کتلﻪﻫاى جاﻧبﻰ بﻪ حالت خﻮد باقﻰﻣاﻧده باشﻨد‪.‬‬

‫شکل (‪ )2-2‬اﻧﻮاع ﻣختلف شکستﻫا را ﻧشان ﻣﻰدﻫد‬

‫‪112‬‬

‫ﻧﻜات ﻋﻤدة ﻓصﻞ‬ ‫چﻴﻦخﻮردهگﻰﻫا در طبﻴعت از لحاظ شــکل و ســاختﻤان بﻪ اشکال ﻣتﻨﻮع و اﻧﻮاع ﻣختلف‬ ‫پﻴدا ﻣﻰشﻮد‪.‬‬ ‫چﻴﻦخﻮردهگﻰﻫا بﻪ صﻮرت عﻤده بﻪ دو گروه تصﻨﻴف ﻣﻰگردد‪ ،‬چﻴﻦخﻮردهگﻰﻫاى ﻣتﻨاظر‬ ‫و غﻴر ﻣتﻨاظر‪.‬‬ ‫چﻴﻦخﻮردهگــﻰ غﻴــر ﻣتﻨاظــر شــاﻣل‪ :‬چﻴﻦ و تــاب ﻣاﻳــل‪ ،‬چﻴﻦخﻮردهگﻰ چپﻪ شــده‪،‬‬ ‫چﻴﻦخﻮردهگﻰﻫاى خﻮابﻴده‪ ،‬چﻴﻦخﻮردهگﻰ ﻣاﻳل و چﻴﻦخﻮردهگﻰ ﻣعکﻮس‪.‬‬ ‫شکستﻪگﻰﻫا در سﻨگ عﻤﻮﻣاً بﻪ دو شکل (درز و شکست) ﻧﻤاﻳان ﻣﻰگردد‪.‬‬ ‫ﻫرگاه دوکتلﻪ بﻪ اﻣتداد ﻳک ســطح در ﻣقابل ﻳک دﻳگر حرکت ﻧﻤﻮده و بﻰجا شــﻮد‪ ،‬بﻪﻧام‬ ‫شکست ﻳاد ﻣﻰشﻮد‪.‬‬ ‫گرابﻴﻦ عبارت از کتلﻪﻳﻰ اســت کﻪ ﻧظر بﻪ کتلﻪﻫاى اطراف آن ﻧزول ﻧﻤﻮده باشــد و کتلﻪ‬ ‫جاﻧبﻰ بﻪ حالت خﻮد باقﻰﻣاﻧده باشد‪.‬‬ ‫در صﻮرتﻰکﻪ کتلﻪﻫاى بﻰجا شــده ﻣﻮازى بﻪ ﻣﻴﻼن شکست بﻪ سﻮى پاﻳﻴﻦ حرکت ﻧﻤﻮده‬ ‫و بﻰجا شده باشد بﻪﻧام شکست عادى ﻳاد ﻣﻰگردد‪.‬‬

‫سؤاﻻت ﻓصﻞ‬ ‫‪ -1‬اﻧﻮاع چﻴﻦخﻮردهگﻰ راﻧام بگﻴرﻳد؟‬ ‫‪ -2‬شکست را تعرﻳف و اﻧﻮاع آنرا ﻧام بگﻴرﻳد؟‬ ‫‪ -3‬شکست زﻳﻨﻪ ﻣاﻧﻨد را تعرﻳف ﻧﻤاﻳﻴد؟‬ ‫‪-4‬ﻫارست را تعرﻳف ﻧﻤاﻳﻴد؟‬ ‫‪ -5‬کتلﻪﻳﻰ کﻪ ﻧظر بﻪ کتلﻪﻫاى اطراف آن ﻧزول ﻧﻤﻮده باشد و کتلﻪﻫاى جاﻧبﻰ بﻪحالت خﻮد‬ ‫باقﻰﻣاﻧده باشد بﻪﻧام ‪ .....................‬ﻳاد ﻣﻰگردد‪.‬‬

‫‪113‬‬

‫بخش ششﻢ‬ ‫وﻟﻜاﻧﻮ ﻟﻮجﻰ‬ ‫شاﻳد براى تعدادى از شﻤا اصطﻼح ولکاﻧﻮلﻮجﻰ آشﻨا باشد؛ اﻣا ﻣﻰخﻮاﻫﻴد ﻣعلﻮﻣات بﻴشترى‬ ‫را در رابطﻪ بﻪ ولکاﻧﻮلﻮجﻰ بﻪ دست آورﻳد ؟زﻳرا پدﻳدهﻫاى فﻮران آتشفشانﻫا‪ ،‬ﻣﻮاد و گازاتﻰ‬ ‫کﻪ در ﻧتﻴجﺔ فﻮران بﻴرون ﻣﻰآﻳﻨد‪ ،‬حرکاتﻰ کﻪ قبل از وقﻮع پروسﺔ فﻮران بﻪوقﻮع ﻣﻰپﻴﻮﻧدﻧد‬ ‫بسﻴار جالب بﻮده وکسب ﻣعلﻮﻣات در ﻣﻮرد آنﻫا براى ﻫر کس ضرورى ﻣﻰباشد ﻫرگاه ﻣطالب‬ ‫ﻣربﻮط بﻪ اﻳﻦ بخش را بﻪدقت بخﻮاﻧﻴد و تصاوﻳر آن را درســت ﻣشــاﻫده کﻨﻴد‪ ،‬تعداد زﻳادى‬ ‫از پرســشﻫاى شــﻤا حل خﻮاﻫد شد؛ زﻳرا شــﻤا در اﻳﻦ بخش در رابطﻪ بﻪ طبﻴعت و عﻮاﻣل‬ ‫فــﻮران ولکانﻫا و اﻧــﻮاع آنﻫا‪ ،‬ﻣﻮاد ولکاﻧﻴکﻰ و حﻮادثﻰ کﻪ در ﻧتﻴجﺔ فعالﻴت آتشفشــانﻫا‬ ‫بﻴرون ﻣﻰآﻳﻨد ﻣعلﻮﻣات بﻪ دســت ﻣﻰآورﻳد و خﻮاﻫﻴد داﻧســت کﻪ آتشفشان چﻴست؟ چﻨد‬ ‫ﻧﻮع آتشفشان وجﻮد دارد؟‬ ‫ترکﻴب ﻣﻮادى کﻪ از آتشفشــانﻫا خارج ﻣﻰشــﻮﻧد‪ ،‬چگﻮﻧﻪ است؟ کدام حرکات و ارتعاشات‬ ‫در ﻧتﻴجﺔ فعال شــدن ولکانﻫا بﻪوجﻮد ﻣﻰآﻳﻨد؟ چﻪ حﻮادثﻰ در ﻫﻨگام وقﻮع و قبل از وقﻮع‬ ‫آتشفشانﻫا رخ ﻣﻰدﻫد؟‬

‫‪114‬‬

‫ﻓصﻞ اول‬ ‫ﻣاﻫﻴت و ﻋﻮاﻣﻞ ﻓﻮران‬ ‫ﻣعلﻮم اســت کﻪ فﻮران ولکانﻫا بدون قﻮهﻫا و پروســﻪﻫاﻳﻰ کﻪ زﻣﻴﻨﻪ را براى فعالﻴت فﻮران‬ ‫ﻣساعد ﻣﻰسازﻧد صﻮرت ﻧﻤﻰگﻴرد‪ ،‬فعالﻴت آتشفشانﻫا ﻣربﻮط بﻪ عﻮاﻣل گﻮﻧاگﻮﻧﻰ است کﻪ‬ ‫ﻧظر بﻪ شراﻳط جﻴﻮلﻮجﻴکﻰ و بﻪخصﻮص تاثﻴر پروسﻪﻫاى تکتﻮﻧﻴکﻰ واقع ﻣﻰشﻮد‪.‬‬ ‫حتﻤاً براى شــﻤا جالب خﻮاﻫد بﻮد کﻪ اﻳﻦ عﻮاﻣل کدامﻫا اﻧد و چگﻮﻧﻪ زﻣﻴﻨﻪ را براى فعالﻴت‬ ‫ولکان آﻣاده ﻣﻰسازد؟‬ ‫در تارﻳخ زﻣﻴﻦ‪ ،‬آتشفشــانﻫا ﻧقش اساسﻰ را بﻪ عﻬده داشــتﻪ است‪ .‬آبﻫاى ابحار‪ ،‬درﻳاﻫا‪،‬‬ ‫جﻬﻴلﻫــا و بخــش بزرگﻰ از ﻫﻮا را کﻪ تﻨفس ﻣﻰکﻨﻴم و ﻳا ﻫم بعضﻰ از قســﻤتﻫاى خاکﻰ‬ ‫ســطح زﻣﻴﻦ از فــﻮران آتشفشــانﻫا بﻪوجﻮدآﻣدهاﻧد‪ ،‬ﻫرگاه فعالﻴتﻫاى آتشفشــاﻧﻰ واقع‬ ‫ﻧﻤﻰشدﻧد قشر جدﻳد بحرى و کﻮهﻫاى زﻳادى بﻪوجﻮد ﻧﻤﻰآﻣدﻧد‪.‬‬ ‫فعالﻴت ولکانﻫا باعث پدﻳد آﻣدن ســرزﻣﻴﻦﻫاى براى ســکﻮﻧت اﻧســانﻫا شــدهاﻧد؛ ﻣاﻧﻨد‪:‬‬ ‫کشــﻮرﻫاى جاپان‪ ،‬جزاﻳرﻫاواﻳﻰ‪،‬ﻫاﻳتﻰ‪ ،‬آﻳسلﻨد و بسﻴارى از جزاﻳر بحر آرام‪ ،‬بحﻴره کارابﻴﻦ‬ ‫و تقرﻳبــاً ﻫﻤﻪ قســﻤتﻫاى اﻣرﻳکاى ﻣرکزى ﻣحصﻮل ولکاﻧﻴزم ﻣﻰباشــﻨد‪ .‬ﻫمچﻨان فعالﻴت‬ ‫ولکانﻫا تﻮاﻧســتﻪ اســت زﻣﻴﻦﻫاى زراعتــﻰ و حاصلخﻴز را بﻪوجﻮد بﻴاورد ســر زﻣﻴﻦﻫاى‬ ‫حاصلخﻴز اﻣرﻳکاى ﻣرکزى و جﻨﻮبﻰ ﻣحصﻮل فعالﻴت ولکانﻫا ﻣﻰباشد‪.‬‬ ‫در صﻮرتﻰ کﻪ فعالﻴت ولکانﻫا را با تارﻳخ زﻣﻴﻦ ﻣقاﻳسﻪ ﻧﻤاﻳﻴم‪ ،‬گفتﻪ ﻣﻰتﻮاﻧﻴم کﻪ ولکانﻫا‬ ‫ســاختﻤانﻫاى کم عﻤراﻧدکﻪ در ﻣﻨاطق ﻣشــخص بﻪ تعداد کثﻴر و بﻪ صﻮرت گروﻫﻰ عرض‬ ‫وجﻮد ﻣﻰﻧﻤاﻳﻨد؛ اﻣا پﻴراﻣﻮن طرز تشــکﻴل‪ ،‬جســاﻣت و بﻪ خصﻮص در بارة ﻣﻨشــاى حرارت‬ ‫ﻣذابﻪ‪ ،‬چﻴزى ﻣﻮثق در دست ﻧﻴست‪.‬‬ ‫ﻧظر پلﻴت تکتﻮﻧﻴک )‪ ) Plate Tactonic‬تشــکﻴل ﻣگﻤا را ﻧاشــﻰ از ذوب شدن کﻨارﻫاى ﻧزولﻰ‬ ‫پلﻴتﻫاى قشر زﻣﻴﻦ ﻣﻰداﻧد کﻪ در اثر فرو رفتﻦ قشر بحرى بﻪ زﻳر قسﻤت خشکﻪﻫا و ﻧزول‬ ‫آنﻫا در اعﻤاق صﻮرت ﻣﻰپذﻳرد‪.‬‬ ‫ﻻوا )‪ (Lava‬از ﻣﻨبع بﻪطرف باﻻ ﻳک قســﻤت فاصلﻪ را ذرﻳعﺔ فشــار ﻫاﻳدروستاتﻴک پﻴﻤﻮده‪،‬‬ ‫صــرف از ﻧقاطﻰ کﻪ قشــر زﻣﻴﻦ ضعﻴف و ﻧازک باشــد و ﻳا اﻳﻦکﻪ کــدام ﻣجراى تکتﻮﻧﻴکﻰ‬

‫‪115‬‬

‫ﻣﻴســر باشد بعد از شگافتﻦ قشــر زﻣﻴﻦ بﻪ سطح زﻣﻴﻦ خارج ﻣﻰگردد؛ البتﻪ واضح است کﻪ‬ ‫در اﻳﻦ ﻣرحلﺔ ﻧﻬاﻳﻰ فشــار گازاتﻰ کﻪ در ﻣگﻤا ﻣﻮجﻮد است‪ ،‬سبب خروج آن بﻪ سطح زﻣﻴﻦ‬ ‫ﻣﻰگردد‪.‬‬

‫شکل (‪ )1-1‬جرﻳان ﻻوا را در سطح زﻣﻴﻦ ﻧشان ﻣﻰدﻫد‬

‫وﻟﻜانﻫا‬ ‫ولــکان در اثر عﻮاﻣــل داخلﻰ زﻣﻴﻦ بﻪوجﻮد آﻣــده‪ ،‬کﻪ تعاﻣﻼت و تغﻴﻴــرات فزﻳکﻰ ﻣگﻤا و‬ ‫ﻫســتﺔ زﻣﻴﻦ در آن ﻧقش بارز دارد‪ .‬ﻣﻮاد گداختﺔ ولکانﻫا کﻪ ﻻوا )‪ (lava‬ﻧاﻣﻴده ﻣﻰشــﻮد بﻪ‬ ‫ســطح زﻣﻴﻦ بر آﻣده‪ ،‬تغﻴﻴراتﻰ را در قشر زﻣﻴﻦ وارد ﻧﻤﻮده و باعث تشکﻴل شدن سﻨگﻫاى‬ ‫سطحﻰ ﻣﻰگردﻧد‪ .‬ولکان عبارت از حرکت ﻣﻮاد آتشﻴﻦ و ﻣذاب است کﻪ در داخل قشر زﻣﻴﻦ‬ ‫و ﻳا درســطح زﻣﻴﻦ ســﻴر ﻣﻰﻧﻤاﻳد‪ .‬ولکانﻫا را از لحاظ ﻣﻨشــا و تشکﻴل بﻪ دو دستﻪ تقسﻴم‬ ‫ﻣﻰﻧﻤاﻳﻨد‪:‬‬ ‫‪ -1‬ﻓﻌاﻟﻴت داخﻠﻰ‬ ‫‪ -2‬ﻓﻌاﻟﻴت خارجﻰ‬ ‫در اثر فعالﻴت داخلﻰ اجسام زﻳاد بﻪ جساﻣتﻫاي خﻮرد و بزرگ در داخل قشر زﻣﻴﻦ تشکﻴل‬ ‫ﻣﻰگردد کﻪ اﻳﻦ اجســام بﻪصﻮرت خﻴلﻰ آﻫســتﻪ سرد شــده و ﻧظر بﻪ آن تبلﻮر ﻣکﻤل ﻣﻮاد‬ ‫صﻮرت ﻣﻰگﻴرد‪ .‬در ﻧتﻴجﻪ سﻨگﻫاى ﻣختلف را کﻪ شاﻣل گراﻧﻴتﻫا‪ ،‬گراﻧﻮدﻳﻮرﻳتﻫا‪ ،‬گبرو و‬ ‫غﻴره اﻧد در داخل قشر زﻣﻴﻦ بﻪوجﻮد ﻣﻰآورﻧد‪ .‬اﻳﻦ سﻨگﻫا بﻪ اشکال ﻣختلف در اعﻤاق زﻣﻴﻦ‬ ‫تشکﻴل گردﻳده‪ ،‬کﻪ بﻪﻧامﻫاى باتﻮلﻴت‪ ،‬ﻻکﻮلﻴت ‪ ،‬سﻴلﻫا‪ ،‬داﻳگﻫا و غﻴره ﻳاد ﻣﻰگردﻧد‪.‬‬

‫‪116‬‬

‫ﻓﻌاﻟﻴت خارجﻰ وﻟﻜان‬ ‫اﻳﻦ فعالﻴت ولکان در ﻣجﻤﻮع پروســﺔ طبﻴعﻰ اســت کﻪ باعث صعﻮد ﻣگﻤا از اعﻤاق بﻪ سطح‬ ‫زﻣﻴﻦ گردﻳده و زﻣﻴﻨﺔ بﻪوجﻮد آﻣدن جبال ولکاﻧﻴکﻰ‪ ،‬بﻪ ﻣﻴان آﻣدن احجار ﻧارﻳﻪ ســطحﻰ را‬ ‫ﻣﻮجب ﻣﻰگردد‪ ،‬ﻫمچﻨان گازات ﻣختلف کﻪ شــاﻣل ‪ C l2 , S O2 , H 2 , C O2‬گازات ﻧادره و‬ ‫آب ﻣﻰباشﻨد‪ .‬از آن خارج ﻣﻰگردﻧد‪.‬‬

‫شکل (‪ )1-2‬فعالﻴت داخلﻰ و خارجﻰ ولکان را ﻧشان ﻣﻰدﻫد‬

‫ﻣﻮاد وﻟﻜاﻧﻴﻜﻰ‬ ‫تﻤاﻣﻰﻣﻮاد کﻪ در اثﻨاى فعالﻴت و ﻳا بعد از خاﻣﻮش شدن ولکانﻫا از دﻫاﻧﺔ آن خارج ﻣﻰشﻮﻧد‬ ‫بﻪﻧام ﻣﻮاد ولکاﻧﻴکﻰ ﻳاد ﻣﻰگردﻧد‪.‬‬ ‫ﻣﻮاد ولکاﻧﻴکﻰ بﻪ سﻪ حالت‪ :‬جاﻣد‪ ،‬ﻣاﻳع و گاز دﻳده ﻣﻰشﻮﻧد‪:‬‬ ‫‪ -1‬ﻣـﻮاد جاﻣد‪ :‬ﻣﻮاد جاﻣد کﻪ عﻤﻮﻣاً تختﻪ ســﻨگﻫاى ولکاﻧﻴکــﻰ‪ ،‬قطعات جاﻣد زاوﻳﻪ دار‬ ‫ﻫستﻨد‪ .‬بسﻴار بزرگ بﻮده در ﻫﻨگام سرد شدن گازﻫاى شاﻣل در آنﻫا از آنﻫا خارج‬ ‫ﻣﻰشﻮﻧد و بعد از سرد شدن سبب بﻪوجﻮد آﻣدن احجار چﻮن‪ :‬پﻮﻣسﻪ (سﻨگﻫا) ﻣﻰگردﻧد‪.‬‬ ‫‪ -2‬بﻢﻫـاى وﻟﻜاﻧﻴﻜﻰ‪ :‬بمﻫاى ولکاﻧﻴکﻰ حالت خﻤﻴرى داشــتﻪ از اﻳﻦکﻪ در ﻫﻨگام پرتاب‬ ‫شــدن بﻪ دور خﻮد ﻣﻰچرخﻨد‪ ،‬شکل کروى را اختﻴار ﻣﻰﻧﻤاﻳﻨد اﻳﻦ بمﻫا از ﻳک الﻰ چﻨدﻳﻦ‬ ‫کﻴلﻮ گرام وزن دارﻧد‪ .‬بعضاً بمﻫاى ولکاﻧﻴکﻰ شــکل دوک ﻣاﻧﻨد را بﻪخﻮد ﻣﻰگﻴرﻧد کﻪ بﻪﻧام‬ ‫‪117‬‬

‫ﻣﻮاد جاﻣد ولکاﻧﻴکﻰ دوکﻣاﻧﻨد ﻳاد ﻣﻰگردﻧد‪.‬‬ ‫‪ -3‬ﻻپﻴلﻰﻫــاى ولکاﻧﻴکــﻰ‪ :‬بﻪ ﻣﻮاد جاﻣــد ولکاﻧﻴکﻰ کﻪ ابعاد آن بﻴﻦ ‪ 32-4‬ﻣلﻰﻣتر باشــد‬ ‫گفتﻪ ﻣﻰشﻮد ﻻپﻴلﻰ عﻤﻮﻣاً شکل بﻴضﻪﻳﻰ داشتﻪ و داراى کرستالﻫاى اوگﻴت و پﻼجﻴﻮکﻼز‬ ‫ﻣﻰباشد‪.‬‬ ‫‪ -4‬خاکسترﻫاى ولکان‪ :‬بﻪ ذرات جاﻣد کﻪ قطر آنﻫا از ‪ 2‬تا ‪ 4‬ﻣلﻰﻣتر باشد خاکستر ولکان‬ ‫گفتــﻪ ﻣﻰشــﻮد ﻫرگاه قطر اﻳــﻦ ذرات کﻮچکتر از‪ 2‬ﻣلﻰ ﻣتر باشــد‪ ،‬بﻪﻧام گــرد و غبار ﻳاد‬ ‫ﻣﻰگردد‪.‬‬

‫شکل(‪ )1-3‬ﻣﻮاد ولکاﻧﻴکﻰ را ﻧشان ﻣﻰدﻫد‬ ‫ﻣﻮاد ﻣاﻳﻊ‪ :‬ﻣﻮاد ﻣاﻳع ولکان ﻫﻤان ﻣﻮاد گداختﻪ شــده ﻣﻰباشــد کﻪ بﻪﻧام ﻻوا ﻳاد ﻣﻰگردد‬ ‫درجﺔ حرارت ﻻوا بﻪ ﻧﻮع و ﻣقدار گازات ﻣﻮجﻮد در آنﻫا بستﻪگﻰ دارد‪ .‬ﻣعﻤﻮﻻً حرارت آنﻫا‬ ‫در حدود ‪ 600-1200‬درجﻪ ســاﻧتﻰ گراد ﻣﻰباشــد‪ .‬ﻻوا بﻪ ﻻواى‪ :‬تﻴزابﻰ‪ ،‬قلﻮى‪ ،‬ﻣتﻮسط و‬ ‫ﻣاوراى قلﻮى‪ ،‬تقســﻴم شده کﻪ بعد از خروج در سطح زﻣﻴﻦ جرﻳان ﻧﻤﻮده‪ ،‬حرارت خﻮد را از‬ ‫دست داده و اﻧﻮاع ﻣتﻨﻮع سﻨگﻫاى سطحﻰ را بﻪوجﻮد ﻣﻰآورد‪.‬‬

‫‪118‬‬

‫ﮔازﻫاى وﻟﻜان‪ :‬گازﻫاى ولکاﻧﻰ در ﻫﻨگام فعالﻴت ولکان و ﻫم ﻫﻨگام خاﻣﻮش شدن از آن‬ ‫خارج ﻣﻰگردﻧد‪ .‬گازﻫاى کﻪ ﻫﻨگام فعالﻴت ولکان خارج ﻣﻰگردﻧد داراى حرارت بﻴشتر بﻮده‬ ‫اﻣا گازﻫاى کﻪ بعد از خاﻣﻮش شدن ولکان خارج ﻣﻰشﻮﻧد حرارت کﻤتر ﻣﻰداشتﻪ باشﻨد کﻪ‬ ‫اﻳﻦ گازﻫا را بﻪﻧام گازﻫاى فﻮﻣﻮرول )‪ (Fumerol‬ﻳاد ﻣﻰﻧﻤاﻳﻨد‪.‬‬

‫‪119‬‬

‫ﻓصﻞ دوم‬ ‫حﻮادث طبﻴﻌﻰ‬ ‫اثــرات اولﻴــﻪ ولکانﻫا ﻣاﻧﻨد جرﻳــان ﻻوا‪ ،‬رﻳزش خاکســتر‪ ،‬اﻧفجار کﻮهﻫا‪ ،‬ابرﻫاى ســﻮزان‪،‬‬ ‫جرﻳانﻫــاى عظﻴــم گل و اﻣﻮاج بﻪوجﻮد آﻣده از ولکانﻫاى بحــرى ﻣﻰتﻮاﻧد زﻳانﻫاى جاﻧﻰ‬ ‫و ﻣالﻰ زﻳاد را بﻪ ﻫﻤراه داشــتﻪ باشــد؛ خﻮشبختاﻧﻪ پﻴشــرفت اخﻴر در علم زلزلﻪ شﻨاسﻰ و‬ ‫بﻬبﻮد روشﻫاى اﻧدازهگﻴرى حرکات زﻣﻴﻦ قبل از وقﻮع ولکان اﻳﻦ اﻣکان را بﻪوجﻮد آورده تا‬ ‫اﻧتقال و جابﻪجا ﻧﻤﻮدن ﻣردم از ﻣﻨطقﻪ خطر در زﻣان ﻣعﻴﻦ صﻮرت گﻴرد ﻫمچﻨان جلﻮگﻴرى‬ ‫از احــداث ســاختﻤانﻫاى جدﻳد در ﻧقاط خطر ﻧاک‪ ،‬حفر کاﻧالﻫــا براى ﻫداﻳت جرﻳانﻫاى‬ ‫احتﻤالﻰ ﻻوا و دور ســاختﻦ آن از ﻧﻮاحﻰ ﻣســکﻮﻧﻰ خطرات ﻧاشــﻰ از فعالﻴت ولکانﻫا را بﻪ‬ ‫حداقل ﻣﻰرساﻧد‪.‬‬

‫ﻓﻜر ﻛﻨﻴد‬ ‫چرا گاﻫﻰ خطرات ﻧاشﻰ از ولکانﻫا بﻪ ﻣراتب کمتر از خطرات ﻧاشﻰ از زلزلﻪﻫا ﻣﻰباشﻨد؟‬ ‫فعالﻴت ولکانﻫا بر آب و ﻫﻮا و حالت زﻳســت زﻧدهجانﻫا تاثﻴرت سﻮ گذاشتﻪ ﻣﻰتﻮاﻧد؛ ﻣثﻼ‪ً :‬‬ ‫در اثــر فعالﻴــت ﻳک ولکان ﻣقدار ‪ S O2‬و دﻳگر گازات خــارج گردﻳده‪ ،‬کﻪ گاز ﻣتذکره باعث‬ ‫بﻪوجﻮد آﻣدن تﻴزاب گﻮگرد در اتﻤﻮســفﻴر ﻣﻰگردد؛ زﻳرا اﻳﻦ گاز با ســرعت زﻳاد با بخارات‬ ‫آب و اکســﻴجﻦ ﻣﻮجﻮد در اتﻤﻮســفﻴر تعاﻣل ﻣﻰﻧﻤاﻳد کﻪ ﻣﻰتﻮاﻧد سالﻫا در اتﻤﻮسفﻴر باقﻰ‬ ‫بﻤاﻧد و بارانﻫاى اسﻴدى را سبب شﻮد‪ .‬بارانﻫاى اسﻴدى‪ ،‬آب و خاک را اسﻴدى ساختﻪ کﻪ‬ ‫براى تﻤاﻣﻰ زﻧدهجانﻫا و ﻧباتات زﻳانآور ﻣﻰباشــﻨد‪ .‬ﻫمچﻨــان گازات دﻳگرى کﻪ در ﻧتﻴجﺔ‬ ‫فعالﻴت ولکانﻫا خارج ﻣﻰگردﻧد‪ ،‬تعاﻣﻼتﻰ را با گازات شاﻣل در اتﻤﻮسفﻴر سبب شده و باعث‬ ‫آلﻮدهگﻰ ﻫﻮا ﻣﻰگردد‪.‬‬ ‫گازات و خاکسترﻫاى ولکانﻫا بعد از فﻮران در اتﻤﻮسفﻴر جاگزﻳﻦ شده و از تشعشعات آفتاب‬ ‫جلﻮگﻴرى ﻣﻰﻧﻤاﻳﻨد‪ ،‬کﻪ باعث سرد شدن ﻫﻤان ساحﻪ ﻣﻰگردد؛ طﻮرىکﻪ در اثر فعالﻴت کﻮه‬ ‫تاﻣبﻮرا (اﻧدوﻧﻴزﻳا) در سال ‪1815‬م در فصلﻫاى بﻬار و تابستان سردى شدﻳدى بر آن کشﻮر‬ ‫ﻣستﻮلﻰ شد‪ ،‬کﻪ ﻫﻤان سال را بﻪﻧام سال بدون تابستان ﻳاد ﻧﻤﻮدﻧد‪.‬‬

‫‪120‬‬

‫ﻧﻜات ﻋﻤدة ﻓصﻞ اول و دوم‬

‫آبﻫــاى ابحــار‪ ،‬درﻳاﻫــا‪ ،‬جﻬﻴلﻫا و بخش بزرگــﻰ از ﻫﻮا را کﻪ تﻨفــس ﻣﻰکﻨﻴم و بعضﻰ‬ ‫قسﻤتﻫاى خاکﻫاى سطح زﻣﻴﻦ از فﻮران آتشفشان بﻪوجﻮد آﻣده اﻧد‪.‬‬ ‫کشﻮرﻫاى جاپان‪،‬ﻫاﻳتﻰ‪ ،‬آﻳسلﻨد‪ ،‬جزاﻳرﻫاواﻳﻰ و بسﻴارى از جزاﻳر بحر آرام و بحﻴرة کارابﻴﻦ‬ ‫ً‬ ‫تقرﻳبآ ﻫﻤﻪ قسﻤتﻫاى اﻣرﻳکاى ﻣرکزى ﻣحصﻮل ولکاﻧﻴزم ﻣﻰباشﻨد‪.‬‬ ‫و‬ ‫ﻧظرﻳﺔ پلﻴت تکتﻮﻧﻴک تشــکﻴل ﻣگﻤا را ﻧاشﻰ از ذوب شدن کﻨارﻫاى ﻧزولﻰ پلﻴتﻫاى قشر‬ ‫زﻣﻴﻦ ﻣﻰداﻧﻨد‪.‬‬ ‫ﻻوا از ﻣﻨبع بﻪطرف باﻻ ﻳک قســﻤت فاصلﻪ را ذرﻳعﻪ فشارﻫاﻳدروســتاتﻴک پﻴﻤﻮده و صرف‬ ‫از ﻧقاطﻰ کﻪ قشــر زﻣﻴﻦ ضعﻴف و ﻧازک باشــد و ﻳاکدام ﻣجراى تکتﻮﻧﻴکﻰ ﻣﻴسر باشد بعد از‬ ‫شگافتﻦ قشر زﻣﻴﻦ بﻪ سطح زﻣﻴﻦ خارج ﻣﻰگردد‪.‬‬ ‫ولکان در اثر عﻮاﻣل داخلﻰ زﻣﻴﻦ بﻪوجﻮد آﻣده کﻪ تعاﻣﻼت و تغﻴﻴرات فزﻳکﻰ ﻣگﻤا و ﻫستﺔ‬ ‫زﻣﻴﻦ در آن ﻧقش بارز دارد‪.‬‬ ‫تﻤاﻣﻰﻣــﻮادى کﻪ در اثﻨــاى فعالﻴت و ﻳا بعد از خاﻣﻮش شــدن ولکانﻫا از دﻫاﻧﺔ آن خارج‬ ‫ﻣﻰشﻮﻧد بﻪﻧام ﻣﻮاد ولکاﻧﻴکﻰ ﻳاد ﻣﻰگردﻧد‪.‬‬ ‫ﻣﻮاد ولکاﻧﻴکﻰ بﻪ سﻪ حالت جاﻣد‪ ،‬ﻣاﻳع و گاز دﻳده ﻣﻰشﻮﻧد‪.‬‬ ‫بمﻫاى ولکاﻧﻴکﻰ حالت خﻤﻴرى داشــتﻪ از اﻳﻦکﻪ ﻫﻨگام پرتاب شدن بدور خﻮد ﻣﻰچرخﻨد‬ ‫شکل کروى را اختﻴار ﻣﻰﻧﻤاﻳﻨد‪.‬‬ ‫ذرات جاﻣد کﻪ قطر آنﻫا از ‪ 2‬تا ‪ 4‬ﻣلﻰ ﻣتر باشد‪ ،‬خاکستر ولکان گفتﻪ ﻣﻰشﻮد‪.‬‬ ‫ﻣﻮاد ﻣاﻳع ولکان ﻫﻤان ﻣﻮاد گداختﻪ شده ﻣﻰباشدکﻪ بﻪﻧام ﻻوا ﻳاد ﻣﻰگردد‪.‬‬ ‫گازﻫــاى ولکاﻧــﻰ در ﻫﻨــگام فعالﻴــت ولــکان و ﻫم ﻫﻨــگام خاﻣﻮش شــدن‪ ،‬از آن خارج‬ ‫ﻣﻰگردﻧد‪.‬‬ ‫اثــرات اولﻴــﺔ ولکانﻫا ﻣاﻧﻨــد جرﻳان ﻻوا‪ ،‬رﻳزش خاکســتر‪ ،‬اﻧفجار کﻮهﻫا‪ ،‬ابرﻫاى ســﻮزان‬ ‫جرﻳانﻫــاى عظﻴم گل و اﻣﻮاج بﻪوجﻮد آﻣده از ولکانﻫاى بحرى ﻣﻰتﻮاﻧﻨد زﻳانﻫاى جاﻧﻰ و‬ ‫ﻣالﻰ زﻳاد را بﻪ ﻫﻤراه داشتﻪ باشﻨد‪.‬‬ ‫خﻮشبختاﻧﻪ پﻴشــرفت اخﻴر در علم زلزلﻪ شﻨاســﻰ و بﻬبﻮد روشﻫاىاﻧدازهگﻴرى حرکات‬ ‫زﻣﻴﻦ قبل از وقﻮع ولکان اﻳﻦ اﻣکان را بﻪوجﻮد آورده تا تدابﻴر ﻻزم براى حفاظت جان و ﻣال‬ ‫اﻧسانﻫا اتخاذ گردد‪.‬‬ ‫فعالﻴت ولکانﻫا بر آب و ﻫﻮا و حالت زﻳست زﻧدهجانﻫا تاثﻴر سﻮ داشتﻪ ﻣﻰتﻮاﻧد‪.‬‬ ‫در اثر فعالﻴت ﻳک ولکان ﻣقدار ‪ so2‬و دﻳگر گازات خارج گردﻳده کﻪ گاز ‪ so2‬باعث بﻪوجﻮد‬ ‫آﻣدن تﻴزاب گﻮگرد در اتﻤﻮسفﻴر ﻣﻰگردد‪.‬‬ ‫تﻴزاب گﻮگرد سالﻫا در اتﻤﻮسفﻴر باقﻰ ﻣﻰﻣاﻧد و بارانﻫاى اسﻴدى را سبب ﻣﻰشﻮد‪.‬‬ ‫گازﻫاى کﻪ از ولکانﻫا خارج ﻣﻰگردﻧد‪ ،‬ﻫﻮا را آلﻮده ﻣﻰسازﻧد‪.‬‬ ‫‪121‬‬

‫سؤاﻻت ﻓصﻞ اول و دوم‬ ‫‪ -1‬کدام کشﻮرﻫا در ﻧتﻴجﺔ فعالﻴت ولکانﻫا بﻪوجﻮد آﻣدهاﻧد؛ بﻪ گﻮﻧﺔ ﻣثال ﻧام ببرﻳد؟‬ ‫‪ -2‬ﻻوا از کدام قسﻤتﻫاى قشر زﻣﻴﻦ ﻣﻰتﻮاﻧد خارج شﻮد؟‬ ‫‪ -3‬ﻣﻮاد ولکاﻧﻴکﻰ چﻴست؟‬ ‫‪ -4‬فعالﻴت داخلﻰ و خارجﻰ ولکان را شرح دﻫﻴد‪.‬‬ ‫‪ -5‬در بارة خاکسترﻫاى ولکان چﻪ ﻣﻰداﻧﻴد؟ ارائﻪ ﻧﻤاﻳﻴد‪.‬‬ ‫‪ -6‬بمﻫاى ولکاﻧﻴکﻰ حالت ‪ .........................‬داشتﻪ از اﻳﻦکﻪ درﻫﻨگام پرتاب شدن بﻪ دور خﻮد‬ ‫ﻣﻰچرخﻨد‪ ،‬شکل ‪ .........................‬رابﻪخﻮد اختﻴار ﻣﻰﻧﻤاﻳﻨد‪.‬‬ ‫‪ -7‬ﻻوا در کدام حالت بﻪ سطح زﻣﻴﻦ بﻴرون ﻣﻰآﻳد‪:‬‬ ‫الف‪ -‬وقتﻰکﻪ قشر زﻣﻴﻦ ﻧازک و ضعﻴف باشد‪.‬‬ ‫ب‪ -‬در صﻮرتﻰکﻪ کدام ﻣجراى تکتﻮﻧﻴکﻰ وجﻮد داشتﻪ باشد‪.‬‬ ‫ج‪ -‬الف و ب درست است‪.‬‬ ‫د‪ -‬ﻫﻴچکدام‪.‬‬ ‫‪ -8‬اثــرات اولﻴــﻪ ولکانﻫــا ﻣاﻧﻨــد‪ ......................... ......................... ......................... :‬ﻣﻰتﻮاﻧﻨد‬ ‫زﻳانﻫاى ﻣالﻰ و جاﻧﻰ زﻳاد را بﻪ ﻫﻤراه داشتﻪ باشد‪.‬‬ ‫‪ -9‬تدابﻴــرى کﻪ قبل از وقﻮع ولــکان بﻪ خاطر کم کردن زﻳانﻫاى ولــکان اتخاذ ﻣﻰگردﻧد‪،‬‬ ‫کدامﻫا اﻧد؟‬ ‫‪ -10‬گازﻫا و خاکسترﻫاى ولکانﻫا‪ ،‬زﻣاﻧﻰ کﻪ بعد از فﻮران در اتﻤﻮسفﻴر جاگزﻳﻦ شﻮد‪ ،‬سبب‬ ‫کدام حالت ذﻳل ﻣﻰشﻮد‪:‬‬ ‫الف‪ -‬از تشعشعات آفتاب جلﻮگﻴرى ﻣﻰکﻨد‪.‬‬ ‫ب‪ -‬سبب سرد شدن ﻫﻤان ساحﻪ ﻣﻰگردد‪.‬‬ ‫ج‪ -‬بر آب و ﻫﻮا و حالت زﻳست زﻧدهجانﻫا اثر ﻣﻰگذارد‪.‬‬ ‫د‪ -‬ﻫر سﻪ جﻮاب درست است‪.‬‬

‫‪122‬‬

‫بخش ﻫﻔتﻢ‬ ‫تارﻳخ زﻣﻴﻦ‬ ‫براى شــﻤا و براى ﻫﻤﻪ جالب اســت کــﻪ در رابطﻪ بﻪ تارﻳخ زﻣﻴﻦ بداﻧﻨــد؛ زﻳرا تارﻳخ‪ ،‬وقاﻳع‬ ‫گذشتﻪ را بﻴان ﻣﻰکﻨد و وقاﻳع و حﻮادث کﻪ در زﻣﻴﻦ رخ داده و سبب دگرگﻮﻧﻰﻫا و تغﻴﻴرات‬ ‫گســترده شده‪ ،‬بﻰﻧﻬاﻳت زﻳاد است‪ .‬بﻪ ﻧظر داﻧشﻣﻨدان زﻣﻴﻦ شﻨاسﻰ‪ ،‬زﻣﻴﻦ ﻫزارﻫا ﻣﻴلﻴﻮن‬ ‫سال عﻤر دارد کﻪ در طﻮل عﻤر خﻮد شاﻫد باﻻ روىﻫا‪ ،‬فرو روىﻫا‪ ،‬وقﻮع و فعالﻴت ولکانﻫا‪،‬‬ ‫زلزلﻪﻫــا‪ ،‬حرکات ﻣتعدد تکتﻮﻧﻴکﻰ‪ ،‬اﻳجــاد قارهﻫا‪ ،‬اﻳجاد بحرﻫــا‪ ،‬و بحﻴرهﻫا بﻪوجﻮد آﻣدن‬ ‫جﻬﻴلﻫا‪ ،‬تشــکﻴل کﻮهﻫا‪ ،‬تشــکﻴل احجار و ﻣﻨرالﻫا و ﻫزاران پدﻳدهﻫاى ﻣختلف دﻳگر بﻮده‬ ‫است‪.‬‬ ‫ﻣعلﻮﻣات در ﻣﻮرد وقﻮع و اﻳجاد پروسﻪﻫاى فﻮق الذکر بر اساس ﻧظرﻳات و فرضﻴﻪﻫاى ﻣختلف‬ ‫استﻮار است؛ زﻳرا اﻧسان ﻧتﻮاﻧستﻪ تا کﻨﻮن اعﻤاق زﻣﻴﻦ را بشگافد و خﻮد را بﻪ پﻮش ﻫستﻪ و‬ ‫ﻫستﺔ زﻣﻴﻦ برساﻧد‪.‬‬ ‫شــاﻳد در ذﻫﻦ شﻤا سؤاﻻت ﻣتعدد پﻴدا شــﻮد کﻪ زﻣﻴﻦ چگﻮﻧﻪ بﻪوجﻮد آﻣده است؟ چگﻮﻧﻪ‬ ‫اﻧکشــاف کرده است؟ اولﻴﻦ ﻣﻮجﻮدات زﻣﻴﻦ کدامﻫا بﻮدﻧد؟ زﻣﻴﻦ در ابتدا چﻪ حالتﻰ داشتﻪ‬ ‫و اکﻨﻮن چﻪ تغﻴﻴراتﻰ در آن رخ ﻣﻰدﻫد؟‬ ‫ﻣطالعﺔ اﻳﻦ بخش شــﻤا را با ﻣســاﻳل ﻣتعددى در رابطﻪ بﻪ تارﻳخ زﻣﻴﻦ آشــﻨا ﻣﻰسازد و ﻫم‬ ‫شــﻤا ﻣﻰتﻮاﻧﻴد با روشﻫا و طرﻳقﻪﻫاى کﻪ داﻧشﻣﻨدان براى تعﻴﻴﻦ عﻤر ســﻨگﻫا و طبقات‬ ‫زﻣﻴﻦ بﻪ کار بردهاﻧد آشﻨا شﻮﻳد‪.‬‬ ‫قشر زﻣﻴﻦ داراى ضخاﻣت از ‪ 10‬تا ‪ 80‬کﻴلﻮ ﻣتر ﻣﻰباشد کﻪ بعد از آن ﻣاﻧتل ﻳا پﻮش ﻫستﻪ‬ ‫و ﻫستﻪ قرار دارد شعاع ﻣتﻮسط کرة زﻣﻴﻦ ﻣساوى بﻪ ‪ 6357.7‬کﻴلﻮ ﻣتر ﻣﻰباشد؛ پس زﻣﻴﻦ‬ ‫شﻨاشان ﻳا جﻴﻮلﻮجست چطﻮر قسﻤتﻫاى داخلﻰ زﻣﻴﻦ را ﻣﻮرد ﻣطالعﻪ قرار ﻣﻰدﻫﻨد؟‬ ‫ترکﻴب احجار و ﻣﻨرالﻫا بﻪوســﻴلﺔ ﻣﻴکروسکﻮپ کﻪ ﻣﻰتﻮاﻧد داﻧﻪﻫاى جداگاﻧﻪ و کرستالﻫا‬ ‫را تا دهﻫا ﻣرتبﻪ و ﻣﻴکروســکﻮپ الکتروﻧﻴکﻰ تا ﻫزارﻫا دفعﻪ بزرگ ﻧﻤاﻳد‪ ،‬ﻣطالعﻪ ﻣﻰشــﻮد‪.‬‬ ‫در حال حاضر قشــر زﻣﻴﻦ تحت آبﻫاى اوقﻴاﻧﻮسﻫا و بحﻴرهﻫا ﻣطالعﻪ شده است‪ .‬بﻪ کﻤک‬ ‫دستگاهﻫاى برﻣﻪ ﻧﻤﻮﻧﻪﻫا را از عﻤق چﻨدﻳﻦ کﻴلﻮ ﻣتر بﻪدست ﻣﻰآورﻧد‪ .‬عﻼوه برآن طبﻴعت‬ ‫ﻧﻴز بﻪ ﻣقصد ﻣطالعﺔ اعﻤاق قشــر زﻣﻴﻦ کﻤک ﻣﻰﻧﻤاﻳد‪ .‬فع ً‬ ‫ﻼ جﻴلﻮجســتﻫا ﻣﻰتﻮاﻧﻨد تﻤام‬ ‫سطح زﻣﻴﻦ را تحقﻴق کﻨﻨد ﻧقاط ﻣرتفع زﻣﻴﻦ بﻪوسﻴلﺔ درﻳاﻫا برﻳده شده کﻪ در جﻨاح درهﻫا‬ ‫درﻳاﻫاى ﻣذکﻮر ﻣﻰتﻮان طبقات احجار عﻤق زﻣﻴﻦ را ﻣشــاﻫده کرد کﻪ اﻧســان بﻪ ﻣشــکل‬ ‫ﻣﻰتﻮاﻧد بﻪ آن دسترسﻰ پﻴدا کﻨد؛ ﻣث ً‬ ‫ﻼ‪ :‬در غرب افغاﻧستان سلسلﻪ کﻮه سفﻴد کﻪ ارتفاع آن‬ ‫‪ 3588‬ﻣتر (کﻮه لﻮلﻴان) اســت زﻣاﻧﻰ با سلســلﻪ کﻮه بﻨدباﻳان ﻳکجا بﻮده؛ ولﻰ بعدا ً تﻮســط‬ ‫‪123‬‬

‫درﻳاى ﻫرﻳرود قطع گردﻳده است بستر درﻳاى ﻣذکﻮر بﻪ ارتفاع ‪ 1500‬ﻣتر قرار داشتﻪ؛ ﻳعﻨﻰ‬ ‫درﻳــا طبقــات زﻳاده از دو کﻴلﻮ ﻣتر را عرﻳان ﻧﻤﻮده بعضاً عﻤــق درة درﻳاﻫا بﻪ ‪ 3-4‬کﻴلﻮ ﻣتر‬ ‫(درﻳاى پﻨج و واخان در شــﻤال شــرق افغاﻧستان) ﻣﻰرسد آتشفشانﻫا در بارة ﻣﻮاد قسﻤت‬ ‫عﻤق قشــر زﻣﻴﻦ ﻣعلﻮﻣات ﻣﻰدﻫﻨد آتشفشانﻫا ﻣﻮاد ﻣذاب سﻴلﻴکاتﻰ داغ ﻳا ﻻوا را از عﻤق‬ ‫‪ 20‬تا ‪ 100‬کﻴلﻮ ﻣتر کﻪ بﻪ شکل ﻣگﻤا ﻣﻰباشد بﻪ سطح زﻣﻴﻦ پرتاب ﻣﻰکﻨﻨد‪.‬‬ ‫زلزلــﻪ ﻧﻴز بعضــﻰ ﻣعلﻮﻣات در بارة خــﻮاص فزﻳکﻰ احجارى کﻪ در عﻤق تــا ‪ 800‬کﻴلﻮ ﻣتر‬ ‫ﻣﻮقعﻴت دارﻧد‪ ،‬بﻪ دسترس ﻣا قرار ﻣﻰدﻫد‪.‬‬ ‫خﻴلﻰ دشﻮار است تا عﻤلﻴات جﻴﻮلﻮجﻴکﻰ ادوار خﻴلﻰ گذشتﻪ را کﻪ در زﻣﻴﻦ بﻮقﻮع پﻴﻮستﻪاﻧد‪،‬‬ ‫تعﻴﻴﻦ کرد‪ ،‬اﻣا ﻧظر بﻪ ﻣطالعات دقﻴق عﻤلﻴات جﻴﻮلﻮجﻴکﻰ ﻣعاصر؛ ﻣث ً‬ ‫ﻼ‪ :‬فعالﻴت جﻴﻮلﻮجﻴکﻰ‬ ‫درﻳاﻫا‪ ،‬تشــکﻴل رســﻮبات در جﻬﻴلﻫا و بحﻴرهﻫاى ﻣعاصر‪ ،‬تخرﻳب احجار تﻮسط باد و غﻴره‬ ‫ﻣﻰتﻮان تصﻮر کرد کﻪ در زﻣاﻧﻪﻫاى جﻴﻮلﻮجﻴکﻰ گذشــتﻪ‪ ،‬اﻳﻦ عﻤلﻴات بﻪطرز ﻣشابﻪ صﻮرت‬ ‫گرفتﻪ و بدﻳﻦترتﻴب عﻤلﻴات ﻣذکﻮر را تعﻴﻴﻦ ﻣﻰﻧﻤاﻳﻨد‪.‬‬ ‫ﻣســألﺔ خﻴلــﻰ ﻣﻬم عبارت از تعﻴﻴﻦ زﻣان تشــکﻴل تﻤام احجار‪ ،‬ﻣﻨرالﻫــا‪ ،‬بقاﻳاى عضﻮى و‬ ‫بﻪ صﻮرت عﻤﻮم تﻤام عﻤلﻴات ﻳا پروســﻪﻫاى جﻴﻮلﻮجﻴکﻰ اســت؛ ﻣثﻼ‪ ً :‬احجار کﻮه علﻰ آباد‬ ‫ﻧزدﻳک پﻮﻫﻨتﻮن کابل تقرﻳباً ﻳک و ﻧﻴم ﻣﻴلﻴارد سال قبل و سﻨگﻫاى چﻮﻧﻪ کﻮه قﻮروغ ‪200‬‬ ‫الﻰ ‪ 250‬ﻣﻴلﻴﻮن سال قبل تشکﻴل شده است‪ .‬ﻳکﻰ از روشﻫاى کﻪ تﻮسط آن عﻤر احجار و‬ ‫طبقات تعﻴﻴﻦ ﻣﻰشﻮد‪ ،‬روش پالﻨتﻮلﻮجﻴکﻰ است کﻪ در فصل اول اﻳﻦ بخش ﻣعلﻮﻣات ﻣفصل‬ ‫در ﻣﻮرد آن ارائﻪ گردﻳده است‪.‬‬

‫‪124‬‬

‫ﻓصﻞ اول‬ ‫پاﻟﻴﻨتﻮﻟﻮجﻰ‬ ‫قب ً‬ ‫ﻼ گفتﻴم کﻪ جﻬت تعﻴﻴﻦ عﻤر احجار و طبقات از روشﻫاى ﻣختلف کار ﻣﻰگﻴرﻧد‪ .‬ﻳکﻰ از‬ ‫اﻳﻦ روشﻫا جﻬت تعﻴﻴﻦ قداﻣت احجار‪ ،‬روش پالﻴﻨتﻮلﻮجﻴکﻰ است شاﻳد سؤالﻰ در ذﻫﻦ تان‬ ‫پﻴدا شــﻮد کﻪ چطﻮر ﻣﻰتﻮاﻧﻴم با اﻳﻦ روش عﻤر ســﻨگﻫا را تعﻴﻴﻦ کﻨﻴم و اﻳﻦ روش چگﻮﻧﻪ‬ ‫روش است؟‬ ‫روش ﻣعﻤﻮل و قابل اعتﻤاد براى تثبﻴت عﻤر ﻧســبﻰ سﻨگﻫا عبارت از روش پالﻴﻨتﻮلﻮجﻴکﻰ‬ ‫اســت کﻪ ذرﻳعﺔ و سﻤﻴت پﻴشــﻨﻬاد و بعدا ً تﻮسط کﻴﻮوى وابروﻧﻴار ﻣﻮرد استفاده قرار گرفت‪.‬‬ ‫اکثــرا احجار رســﻮبﻰ داراى بقاﻳاى حﻴﻮاﻧات و ﻧباتاتﻰاﻧد‪ ،‬کــﻪ در جرﻳان تارﻳخ جﻴﻮلﻮجﻴکﻰ‬ ‫حﻴــات بﻪ ســر برده و بعد از بﻴﻦ رفتﻦ در رســﻮبات ﻫﻤان زﻣان ﻣدفــﻮن گردﻳدهاﻧد‪ .‬بعضﻰ‬ ‫حﻴﻮاﻧات و ﻧباتات در ﻣراحل ﻣختلف تکاﻣل زﻣﻴﻦ از بﻴﻦ رفتﻪ و در عﻮض آنﻫا اﻧﻮاع کاﻣلتر‬ ‫بــﻪ ﻣﻴان آﻣدهاﻧد بدﻳﻦترتﻴب اگــر در ﻳک طبقﻪ بقاﻳاى حﻴﻮاﻧات ﻧســبتاً ابتداﻳﻰ بﻪﻣﻼحظﻪ‬ ‫برســد‪ ،‬طبق تطبﻴق شــراﻳط وقت و زﻣان ﻣﻰتﻮان در بارة قداﻣت ﻧســبﻰ آن طبقﻪ ابراز ﻧظر‬ ‫کــرد‪ .‬بعد از اﻳﻦ کﻪ ارتباط ﻣتﻮالﻰ ﻣﻮجﻮدات حﻴﻮاﻧﻰ و ﻧباتﻰ قاﻳم گردﻳد اﻳﻦ اﻣکان ﻣﻴســر‬ ‫ﻣﻰگردد تا از روى بقاﻳاى ﻣﻮاد عضﻮى بﻪ دســت آﻣده‪ ،‬تسلســل ظﻬﻮر تﻤام احجار رسﻮبﻰ و‬ ‫قسﻤاً آتشفشاﻧﻰ را درﻳافت کرد‪.‬‬

‫شکل (‪ )1-1‬فسﻴلﻫا را در طبقﻪ ﻧشان دﻫد‪.‬‬

‫‪125‬‬

‫روش پالﻴﻨتﻮلﻮجﻴکﻰ اﻣکان ﻣﻰدﻫد تا بر اساس ﻣجﻤﻮع بقاﻳاى عضﻮى ﻣشاﻫده شده طبقاتﻰ‬ ‫را کــﻪ از ﻳکدﻳگــر بﻪ فاصلﺔ دور قرار دارﻧد با ﻫم ﻣقاﻳســﻪ کرد‪ .‬براى ﻣقاﻳســﻪ زﻣان حﻴات‬ ‫حﻴﻮاﻧات و ﻧباتات و زﻣان تشکﻴل شدن رسﻮبات‪ ،‬داﻧشﻣﻨدان تﻮاﻧستﻨد تا جدول زﻣاﻧﻰ تارﻳخ‬ ‫جﻴﻮلﻮجﻴکــﻰ زﻣﻴــﻦ راترتﻴب ﻧﻤاﻳﻨــد‪ .‬در اﻳﻦ جدول اســاﻣﻰاعصار و ادوار را با درجﻪ بﻨدى‬ ‫قداﻣت ﻣطلقﻪ ﻣشــاﻫده کرده ﻣﻰتﻮاﻧﻴد‪ .‬تﻤام تارﻳــخ ﻣطابقت ﻣﻰﻧﻤاﻳد‪ .‬عصر بﻪ ﻧﻮبﺔ خﻮد بﻪ‬ ‫ادوار تقســﻴم شده کﻪ در ﻫر دوره ﻣعﻴﻦ طبقات را تعﻴﻴﻦ ﻣﻰﻧﻤاﻳﻨد‪ .‬جﻬت وقت بﻴشتر ادوار‬ ‫را بﻪ قرنﻫا تقسﻴم ﻧﻤﻮدهاﻧد‪.‬‬ ‫اساﻣﻰعصرﻫا از کلﻤات ﻳﻮﻧاﻧﻰ گرفتﻪ شده کﻪ ﻣراحل تکاﻣل حﻴات را بﻪ روى زﻣﻴﻦ ﻧشان‬ ‫ﻣﻰدﻫد؛ ﻣث ً‬ ‫ﻼ‪ :‬زاﻳکﻮس بﻪ ﻣعﻨﻰ حﻴات‪ ،‬کاﻧﻴﻮس (جدﻳد) ﻣﻴزوس (ﻣتﻮسط) پالﻴﻮس (قدﻳﻤﻰ)‪،‬‬ ‫پروتﻴــرس (ابتداﻳﻰ‪ ،‬قبلﻰ) ارکﻴﻮس (اولــﻰ) بدﻳﻦترتﻴب؛ ﻣث ً‬ ‫ﻼ عصر پالﻴﻮزوى ﻳک عصر زﻧده‬ ‫قدﻳﻤﻰ‪ ،‬ﻣﻴزوزوئﻴک عصر زﻧدهگﻰ ﻣتﻮسط و کاﻧﻴﻮزوئﻴک عصر زﻧده جدى را ارائﻪ ﻣﻰدارﻧد‪.‬‬ ‫عﻼﻣت ﻫر تقســﻴم جﻴﻮکروﻧﻮلﻮجﻴکﻰ براى عصر تﻮســط حرف اولﻰ با ازدﻳاد حرف ‪( Z‬براى‬ ‫پرتروزوئﻴک با ازدﻳاد حرف ‪ )R‬و براى دوره حرف اول ﻧشان داده ﻣﻰشﻮد ﻧظر بﻪ اﻳﻦکﻪ دورة‬ ‫کﻴﻤبــرى و کاربﻦ با حرف ‪ C‬و پﻴرم و پالﻴﻮجﻦ با حرف ‪ P‬آغاز ﻣﻰﻳابد؛ پس در عﻼﻣتﻫاى‬ ‫کﻴﻤبرى و پالﻴﻮجﻦ خط عرض گذاشتﻪ ﻣﻰشﻮد‪ .‬قابل تذکر است کﻪ ﻫر دوره جﻬت شﻨاخت‬ ‫و تشخﻴص بﻬتر بﻪ رﻧگ تعﻴﻴﻦ شدة خﻮد ﻧشان داده ﻣﻰشﻮد‪.‬‬ ‫ﻓﻜر ﻛﻨﻴد‪:‬ﻳک زﻧده جان بعد از ﻣرگ باﻳد از کدام عﻮاﻣل دور باشــد تا قســﻤتﻰ از جســد‬ ‫آن باقﻰ بﻤاﻧد‪.‬‬

‫ﻓسـﻴﻞ‪ :‬عبارت از بقاﻳاى سﻨگ شــدة حﻴﻮاﻧات و ﻧباتات (اسکلﻴت‪ ،‬صدف و غﻴره)اﻧد کﻪ در‬ ‫ادوار ﻣختلــف جﻴﻮلﻮجﻴکﻰ حﻴات بســر برده و بعد از ﻣرگ در رســﻮبات ﻫﻤان دوره ﻣدفﻮن‬ ‫گردﻳده اﻧد‪ .‬بعضﻰ از حﻴﻮاﻧات کﻪ داراى اســکلﻴت ســخت ﻧﻤﻰباشﻨد‪ .‬در برابر عﻮاﻣل ﻣخرب‬ ‫طبﻴعﻰ ﻣقاوﻣت ﻧداشــتﻪ و آثارى از خﻮد بﻪجا ﻧﻤﻰگذارﻧد‪ .‬در بعضﻰ ﻣﻮارد ﻧقش قسﻤتﻫاى‬ ‫از ﻧباتات در رسﻮبات دﻳده ﻣﻰشﻮﻧد‪ ،‬کﻪ براى تشخﻴص قداﻣت رسﻮبات کﻤک ﻣﻰکﻨد‪.‬‬

‫‪126‬‬

‫ﻧﮕﻬدارى ﻓسﻴﻞ‬ ‫براى ﻧگﻬدارى فسﻴل ﻣحﻴطﻫاى رسﻮبﻰ ﻣاﻧﻨد ابحار و جﻬﻴلﻫا ﻣﻨاسب بﻮده؛ زﻳرا در اﻳﻦ‬ ‫ﻣحﻴطﻫا رســﻮب گذارى شــدﻳد بﻮده وبقاﻳاى زﻧدهجانﻫا بﻪ وسﻴلﺔ رسﻮبات‪ ،‬بﻬتر و خﻮبتر‬ ‫ﻣدفﻮن و پﻮشﻴده ﻣﻰشﻮﻧد‪ .‬ﻣحﻴطﻫاى کم عﻤق ابحار جاى ﻣﻨاسب براى زﻳست زﻧدهجانﻫا‬ ‫شــﻤرده شــده و بقاﻳاى آنﻫا ﻧﻴز در اﻳﻦ ﻣحﻴطﻫا بﻪ کثرت دﻳده ﻣﻰشــﻮﻧد‪ .‬عﻼوه بر ابحار و‬ ‫جﻬﻴلﻫا‪ ،‬خشکﻪﻫا ﻧﻴز قابلﻴت ﻧگﻬدارى و ﻣدفﻮن شدن بقاﻳاى زﻧدهجانﻫا را دارﻧد‬ ‫ﻳخچالﻫا‪ ،‬تﻮفانﻫاى رﻳگﻰ‪ ،‬ﻣﻮاد ﻧفتﻰ‪ ،‬خاکســتر آتشفشاﻧﻰ ﻣحﻴطﻫاى ﻣﻨاسب ﻧگﻬداشت‬ ‫اجساد حﻴﻮاﻧات و ﻧباتات بﻮده کﻪ بعضا ً اجساد آنﻫا فرسﻮده و تجزﻳﻪ شده و بعض ٌاً ﻫم بﻪطﻮر‬ ‫کاﻣل و ثابت باقﻰ ﻣﻰﻣاﻧﻨد‪.‬‬

‫شکل (‪ )1-2‬تحفظ فسﻴلﻫا را در بﻴﻦ طبقﻪ ﻧشان ﻣﻰدﻫد‪.‬‬ ‫ﻓﻌاﻟﻴت‪ :‬ﻳک ران ﻣرغ پختﻪ ﻳا جســد حﻴﻮان ﻣرده را در عﻤق حدود ‪ 20‬ســاﻧتﻰ ﻣترى‬ ‫زﻳر خاک قرار دﻫﻴد‪ ،‬بعد از دو ﻫفتﻪ آن را از زﻳر خاک خارج کﻨﻴد‪ .‬چﻪ چﻴز را ﻣشــاﻫده‬ ‫خﻮاﻫﻴــد کرد‪ .‬در ﻣﻮرد عﻮاﻣل کﻪ ســبب بﻪوجﻮد آﻣدن اﻳﻦ تغﻴﻴرات شــده‪ ،‬با ﻫمصﻨفان‬ ‫بحث کﻨﻴد‪.‬‬

‫‪127‬‬

‫جدول‬ ‫زﻣاﻧﻪﻫا‪ ،‬گروه و‬ ‫عﻼﻣات آنﻫا‬

‫دوره ﻳا سﻴستم‬

‫سﻴﻨﻮزوئﻴک‬

‫ارائﺔ رﻧگ و عﻼﻣت درجﻪ بﻨدي ﻳا قداﻣت ﻣطلقﻪ‬ ‫بﻪ ﻣﻴلﻴﻮن سال‬ ‫بر روى ﻧقشﻪ‬ ‫شروع و ختم دوره دوام دوره‬

‫ﻣﻴزوزوئﻴک‬

‫پالﻴﻮزوئﻴک‬

‫دورةچﻬارﻣﻴﻦ ﻳا‬ ‫اﻧتروپﻮجﻴﻦ‬

‫خاکسترىﻣاﻳل‬ ‫‪Q‬بﻪ زرد‬

‫‪2-1.5‬‬

‫‪2‬‬

‫ترشﻴري‬

‫‪N‬زرد‬ ‫‪P‬زرد ﻧارﻧجﻲ‬

‫‪67-2‬‬

‫‪65‬‬

‫کرﻳتاسﻴﻮس‬

‫سبز ‪K‬‬

‫‪137-67‬‬

‫‪70‬‬

‫جﻮراسک‬

‫‪J‬آبﻰ‬

‫‪195-137‬‬

‫‪58‬‬

‫ترﻳاسک‬

‫‪T‬بﻨفش‬

‫‪230-195‬‬

‫‪35‬‬

‫پرﻣﻴﻦ‬

‫ﻧارﻧجﻰ ﻣاﻳل بﻪ ‪P‬‬ ‫ﻧصﻮارى‬

‫‪285-230‬‬

‫‪55‬‬

‫کاربﻨﻴفروس‬

‫‪C‬خاکسترى‬

‫‪350-285‬‬

‫‪65‬‬

‫دﻳﻮﻧﻴﻦ‬

‫‪D‬ﻧصﻮارى‬

‫‪400-350‬‬

‫‪50‬‬

‫سﻴلﻮرﻳﻦ‬

‫خاکسترى ﻣاﻳل بﻪ‬ ‫‪S‬سبز‬

‫‪440-400‬‬

‫‪40‬‬

‫اردووﻳﻴﻦ‬

‫‪O‬زﻳتﻮﻧﻰ‬

‫‪500-440‬‬

‫‪60‬‬

‫کﻤبرﻳﻦ‬

‫آبﻰ ﻣاﻳل بﻪ سبز‬ ‫تارﻳک‬

‫‪570-500‬‬

‫‪70‬‬

‫پرﻳکﻤبرﻳﻦ‬

‫گﻼبﻲ‪ ،‬سرخ و‬ ‫گﻼبﻰ خﻴره‬

‫‪4600‬‬

‫‪128‬‬

‫استﻔاده از ﻓسﻴﻞﻫا براى تﻌﻴﻴﻦ ﻋﻤر ﻧسبﻰ‬ ‫شراﻳط زﻧدهگﻰ‪ ،‬رشد و ﻧﻤﻮى حﻴﻮاﻧات کﻪ در ادوار ﻣختلف جﻴﻮلﻮجﻴکﻰ حﻴات بﻪ سر‬ ‫ﻣﻰبردﻧد‪ ،‬بﻬترﻳﻦ وســﻴلﻪ براى شﻨاساﻳﻰ و تشــﻴخص حدود آب‪ ،‬خشکﻪ و تغﻴﻴرات طبقات‬ ‫زﻣﻴﻦ ﻣحســﻮب ﻣﻰگردﻧد‪ .‬تعداد زﻳادى حﻴﻮاﻧات بحرى بعد از ﻣرگ در بﻴﻦ طبقات رسﻮبﻰ‬ ‫ﻣدفﻮن ﻣﻰگردﻧد‪ .‬ﻣﻮجﻮدﻳت بقاﻳاى ســﻨگ شــدة اﻳﻦ حﻴﻮاﻧات (فسﻴل) ﻣبﻴﻦ زﻣان رسﻮب‬ ‫طبقات بﻮده‪ ،‬کﻪ ﻣﻰتﻮان بﻪ اساس آن عﻤر ﻧسبﻰ طبقات را تعﻴﻴﻦ ﻧﻤﻮد‪.‬‬ ‫تعﻴﻦ زﻣان ﻧســبﻰ ﻳــک حادثﻪ جﻴﻮلﻮجﻴکﻰ‪ ،‬کﻤک ﻣﻰﻧﻤاﻳد تــا در ﻣﻮرد حادثﺔ دﻳگرى کﻪ‬ ‫ﻫمچﻮن شراﻳط را داشتﻪ‪ ،‬ابراز ﻧظر صﻮرت گﻴرد‪.‬‬ ‫وضعﻴت اقلﻴﻤﻰ‪ ،‬وجﻮد ﻧباتات‪ ،‬ﻧﻮعﻴت حﻴﻮاﻧات‪ ،‬ﻧﻮعﻴت ســﻨگﻫا بﻪ ســﻬﻮلت تﻮســط روش‬ ‫تعﻴﻴﻦ عﻤر ﻧسبﻰ تعﻴﻴﻦ شده ﻣﻰتﻮاﻧﻨد؛ بﻪطﻮر ﻣثال‪ :‬گفتﻪ ﻣﻰشﻮدکﻪ حﻴﻮاﻧات عظﻴم الجثﻪ‬ ‫ﻧﻮع داﻳﻨاســﻮرﻫا تقرﻳباً ‪ 70‬ﻣﻴلﻴﻮن ســال قبل از بﻴﻦ رفتﻨد ﻳا ﻳخچالﻫاى ﻧﻴﻮ اﻧگلﻴﻨد ﻳازده‬ ‫ﻫزار سال قبل عقب ﻧشﻴﻨﻰ کرد و ﻳا اﻳﻦکﻪ اکثر ﻣعادن زغال سﻨگ در دورة کاربﻦ بﻪوجﻮد‬ ‫آﻣده اﻧد‪.‬‬ ‫ﻣشــخصﺔ دﻳگرى کﻪ در تعﻴﻴﻦ زﻣــان حادثﻪ جﻴﻮلﻮجﻴکﻰ ﻧقش دارد ســاختﻤان بدن زﻧده‬ ‫جانﻫا اســت؛ ﻳعﻨﻰ ﻫر چﻪ بﻪ زﻣان حاضر ﻧزدﻳک شﻮﻳم ساختﻤان بدن زﻧدهجانﻫا پﻴچﻴده‬ ‫و ﻣغلق گردﻳده و تعداد آنﻫا اضافﻪ ﻣﻰشﻮد‪.‬‬ ‫ﻫرگاه بﻪ جدول ذﻳل ﻧظراﻧدازى کﻨﻴم‪ ،‬ﻣﻰبﻴﻨﻴم کﻪ زﻧدهجانﻫا از حﻴﻮاﻧات بدون اسکلﻴت بﻪ‬ ‫حﻴﻮاﻧات اســکلﻴت دار خﻮﻧسرد و سپس بﻪ حﻴﻮاﻧات اسکلﻴت دار خﻮن گرم؛ ﻳعﻨﻰ پرﻧدهگان‬ ‫و پستاﻧدارن تغﻴﻴر و تحﻮل ﻧﻤﻮده اﻧد‪.‬‬ ‫ﻧباتات ﻧﻴز در آغاز‪ ،‬ﻣحدود بﻪ الجﻰﻫاى بحرى بﻮدﻧد کﻪ بعدا ً اﻧکشــاف بﻴشترى ﻧﻤﻮده واﻧﻮاع‬ ‫گﻮﻧاگﻮن آنﻫا بﻪوجﻮد آﻣدهاﻧد‪.‬‬

‫‪129‬‬

‫زﻣان حاضر عصر سﻨﻮزوﻧﻴک‬ ‫(احﻴات جدﻳد)‪.‬‬ ‫فراواﻧﻰ پستانداران و گﻴاﻫان‬ ‫گل دار‪.‬‬ ‫(‪ 65‬ﻣﻴلﻴﻮن سال قبل)‪.‬‬ ‫عصر ﻣزوزوﻧﻴک (حﻴات ﻣﻴاﻧﻰ)‬ ‫فراواﻧﻰ خزگاﻧدهگان و پﻴداﻳش‬ ‫اولﻴﻦ گﻴاﻫا گل دار‪.‬‬ ‫(‪ 25‬ﻣﻴلﻴﻮن سال قبل)‬ ‫عصر پالﻨﻮزوﻧﻴک‬ ‫(حﻴات قدﻳﻤﻰ)‬ ‫او اخراﻳﻦ دوره بﻴداﻳش‬ ‫گﻴاﻫانﻳﻰ گل و ﻧخستﻴﻦ‬ ‫فقارﻳﻪ اواﻳل اﻳﻦ عصر فراواﻧﻰ‬ ‫غﻴر فقارﻳﻪ‪.‬‬ ‫(‪ 57‬ﻣﻴلﻴﻮن سال قبل)‬ ‫عصر بر کاﻣبرﻳﻦ پﻴداﻳش‬ ‫اولﻴﻦ ﻣﻮجﻮدت غﻴر فقارﻳﻪ‬ ‫ساده‪.‬‬ ‫(‪ 3‬ﻣﻴلﻴارد سال قبل)‬ ‫ﻓﻜر ﻛﻨﻴد‬ ‫از تسلســل وترتﻴــب پﻴداﻳــش حﻴﻮاﻧــات در ادوار ﻣختلف جﻴﻮلﻮجﻴکﻰ زﻣﻴــﻦ چگﻮﻧﻪ بﻪ‬ ‫قدﻳﻤﻰبﻮدن و ﻳا جﻮان بﻮدن طبقات رسﻮبﻰ چﻴﻦخﻮرده ﻣﻰتﻮان پﻰ برد؟‬

‫‪130‬‬

‫خﻼصﺔ ﻓصﻞ‬ ‫ترکﻴب احجار و ﻣﻨرالﻫا بﻪوسﻴلﺔ ﻣﻴکروسکﻮپ تعﻴﻴﻦ ﻣﻰگردد‪.‬‬ ‫ﻧقاط ﻣرتفع زﻣﻴﻦ بﻮسﻴلﺔ درﻳاﻫا برﻳده شده کﻪ در جﻨاح درهﻫاى درﻳاﻫاى ﻣذکﻮر ﻣﻰتﻮان طبقات‬ ‫احجار عﻤق زﻣﻴﻦ را ﻣشاﻫده کرد کﻪ ا ﻧسان بﻪ ﻣشکل ﻣﻰتﻮاﻧد بﻪ آن دسترسﻰ پﻴدا کﻨد‪.‬‬ ‫در غرب افغاﻧستان سلسلﻪ کﻮه سفﻴد کﻮه کﻪ ارتفاع آن ‪ 3588‬ﻣتر (کﻮه لﻮلﻴان) است زﻣاﻧﻰ‬ ‫با سلسلﻪ کﻮه بﻨد باﻳان ﻳکجا بﻮده‪ ،‬ولﻰ بعدا ً تﻮسط درﻳاى ﻫرﻳرود قطع گردﻳده است‪.‬‬ ‫آتشفشانﻫا ﻧﻴز در ﻣﻮرد ﻣطالعﺔ ﻣﻮاد عﻤﻴق زﻣﻴﻦ کﻤک ﻣﻰکﻨﻨد زﻳرا آنﻫا ﻻوا را از عﻤق‬ ‫‪ 20‬تا ‪ 100‬کﻴلﻮ ﻣتر بﻪ سطح زﻣﻴﻦ پرتاب ﻣﻰکﻨد‪.‬‬ ‫روش ﻣعﻤﻮل و قابل اعتﻤاد براى تثبﻴت عﻤر ﻧسبﻰ سﻨگﻫا عبارت از روش پالﻴﻨتﻮلﻮجﻴکﻰ است‪.‬‬ ‫اکثر احجار رسﻮبﻰ داراى بقاﻳاى حﻴﻮاﻧات و ﻧباتاتاﻧد کﻪ درجرﻳان تارﻳخ جﻴﻮلﻮجﻴکﻰ حﻴات‬ ‫بﻪ سر برده و بعد از بﻴﻦ رفتﻦ در رسﻮبات ﻫﻤان زﻣان ﻣدفﻮن گردﻳده اﻧد‪.‬‬ ‫روش پالﻴﻨتﻮلﻮجﻴکﻰ اﻣکان ﻣﻰدﻫد تا بر اســاس ﻣجﻤﻮع بقاﻳاى عضﻮى ﻣشــاﻫده شــده‪،‬‬ ‫طبقات را کﻪ از ﻳکدﻳگر بﻪ فاصلﺔ زﻳاد قرار دارﻧد با ﻫم ﻣقاﻳسﻪ کرد‪.‬‬ ‫براى ﻣقاﻳســﺔ زﻣان حﻴات حﻴﻮاﻧات و ﻧباتات و زﻣان تشــکﻴل شــدن رسﻮبات‪ ،‬داﻧشﻣﻨدان‬ ‫تﻮاﻧستﻨد تا جدول زﻣاﻧﻰ تارﻳخ جﻴﻮلﻮجﻴکﻰ زﻣﻴﻦ راترتﻴب ﻧﻤاﻳﻨد‪.‬‬ ‫تﻤــام تارﻳخ جﻴﻮلﻮجﻴکــﻰ زﻣﻴﻦ از روى زﻣان بﻪ پﻨج عصر تقســﻴم گردﻳده کﻪ بﻪ ﻫر عصر‬ ‫گروپﻰ از احجار ﻣطابقت ﻣﻰﻧﻤاﻳد‪ ،‬عصر بﻪ ﻧﻮبﺔ خﻮد بﻪ ادوار تقسﻴم شده و جﻬت دقت بﻴشتر‬ ‫ادوار را بﻪ قرنﻫا تقسﻴم ﻧﻤﻮده اﻧد‪.‬‬ ‫فســﻴل عبارت از بقاﻳاى سﻨگ شده حﻴﻮاﻧات و ﻧباتات اﻧد کﻪ در ادوار ﻣختلف جﻴﻮلﻮجﻴکﻰ‬ ‫حﻴات بﻪ سر برده و بعد از ﻣرگ در رسﻮبات ﻫﻤان دوره ﻣدفﻮن گردﻳدهاﻧد‪.‬‬ ‫براى ﻧگﻬدارى فسﻴلﻫا ﻣحﻴطﻫاى رسﻮبﻰ؛ ﻣاﻧﻨد‪ :‬ابحار و جﻬﻴلﻫا ﻣﻨاسب ﻣﻰباشﻨد‪.‬‬ ‫شــراﻳط زﻧدهگﻰ و رشــد و ﻧﻤﻮى حﻴﻮاﻧات کﻪ در ادوار ﻣختلف جﻴﻮلﻮجﻴکﻰ حﻴات بﻪ ســر‬ ‫ﻣﻰبرﻧد‪ ،‬بﻬترﻳﻦ وسﻴلﻪ براى شﻨاساﻳﻰ و تشخﻴص حدود آبﻫا‪ ،‬خشکﻪﻫا و تغﻴﻴرات طبقات‬ ‫زﻣﻴﻦ ﻣحسﻮب ﻣﻰگردﻧد‪.‬‬

‫‪131‬‬

‫سؤاﻻت ﻓصﻞ‬ ‫‪ -1‬داﻧشﻣﻨدان و ﻣحققان علم جﻴﻮلﻮجﻰ طبقات عﻤﻴق زﻣﻴﻦ را چگﻮﻧﻪ ﻣطالعﻪ ﻣﻰﻧﻤاﻳﻨد؟‬ ‫‪ -2‬روش ﻣعﻤﻮل و قابل اعتﻤاد براى تثبﻴت عﻤر ﻧسبﻰ سﻨگﻫا کدام است؟‬ ‫‪ -3‬جدول زﻣان تارﻳخ جﻴﻮلﻮجﻴکﻰ زﻣﻴﻦ بﻪ چﻨد عصر تقســﻴم گردﻳده اســت؟ ﻫر کدام را‬ ‫ﻧام بگﻴرﻳد‪.‬‬ ‫‪ -4‬فسﻴل چﻴست تعرﻳف ﻧﻤاﻳﻴد؟‬ ‫‪ -5‬براى ﻧگﻬداى فسﻴل کدام ﻣحﻴطﻫا ﻣﻨاسب ﻣﻰباشﻨد؟ چرا؟‬ ‫‪ -6‬حدود آبﻫا‪ ،‬خشــکﻪﻫا و تغﻴﻴرات طبقات زﻣﻴﻦ را در زﻣانﻫاى گذشتﻪ جﻴﻮلﻮجﻴکﻰ بﻪ‬ ‫کدام اساس تعﻴﻴﻦ ﻣﻰﻧﻤاﻳﻨد؟‬ ‫‪ -7‬در غرب افغاﻧســتان سلســلﻪ کﻮه ‪ ........................‬کﻪ ارتفاع آن ‪ ........................‬است زﻣاﻧﻰ‬ ‫با سلســلﻪ کﻮه ‪ ........................‬ﻳکجا بﻮده ولﻰ بعدا ً تﻮسط درﻳاى ‪ ........................‬قطع گردﻳده‬ ‫است‪.‬‬ ‫‪ -8‬احجار کﻮه علﻰ آباد ﻧزدﻳک پﻮﻫﻨتﻮن کابل تقرﻳباً ‪ ........................‬سال قبل و سﻨگ چﻮﻧﻪ‬ ‫کﻮه قﻮروغ ‪ ........................‬الﻰ ‪ ........................‬ﻣﻴلﻴﻮن سال قبل تشکﻴل شده است‪.‬‬ ‫‪ -9‬عﻼوه بر ابحار و بحﻴرهﻫا و جﻬﻴلﻫا‪ ،‬کدام جاﻫاى دﻳگر قابلﻴت ﻧگﻬداشت بقاﻳاى حﻴﻮاﻧات‬ ‫و ﻧباتات را دارﻧد؟‬ ‫ب‪ -‬تﻮفانﻫاى رﻳگﻰ‬ ‫الف‪ -‬ﻳخچالﻫا‬ ‫ج‪ -‬ﻣﻮاد ﻧفتﻰ و خاکسترى آتشفشاﻧﻰ د‪ -‬ﻫر سﻪ جﻮاب درست است‪.‬‬ ‫‪ -10‬عصر کاتﻴﻮزى بﻪ کدام دورهﻫاى ذﻳل تقسﻴم گردﻳده است‪:‬‬ ‫ب‪ -‬پﻴرم‪ ،‬کاربﻦ‪ ،‬دﻳﻮن‬ ‫الف‪ -‬پالﻴﻮجﻦ‪ ،‬ﻧﻴﻮجﻦ و چﻬارﻣﻰ‬ ‫د‪ -‬تباشﻴر‪ ،‬ژوراسﻴک‪،‬ترﻳاس‪.‬‬ ‫ج‪ -‬سﻴلﻮر اردوﻳک‪ ،‬کﻴﻤبرى‪،‬‬

‫‪132‬‬

‫ﻓصﻞ دوم‬ ‫ستراتﻴﮕراﻓﻰ‬ ‫زﻣﻴﻦ در طﻮل تارﻳخ جﻴﻮلﻮجﻴکﻰ‪ ،‬تحﻮﻻت و دگرگﻮﻧﻰﻫاى زﻳادى را ﻣتحﻤل گردﻳده اســت‪،‬‬ ‫پروســﻪﻫاى ﻣختلفﻰ در آن بﻪوقﻮع پﻴﻮســتﻪ و حﻮادث بزرگﻰ در آن رخ داده اســت‪ .‬اکﻨﻮن‬ ‫علﻮم ﻣختلف جﻴﻮلﻮجﻰ اﻳﻦ پروسﻪﻫا و حﻮادث را کﻪ ﻫﻨﻮز ﻫم جرﻳان دارﻧد بﻪ دقت ﻣطالعﻪ‬ ‫ﻣﻰکﻨﻨد‪.‬‬ ‫شــاﻳد بپرسﻴد کﻪ ســتراتﻴگرافﻰ چﻴست؟ کدام بخش زﻣﻴﻦ و ﻳا کدام پروسﻪ جﻴﻮلﻮجﻴکﻰ را‬ ‫ﻣﻮرد ﻣطالعﻪ و بررســﻰ قرار ﻣﻰدﻫد؟ طبقات رســﻮبﻰ کﻪ در حﻮزهﻫاى آبﻰ بﻪوجﻮد ﻣﻰآﻳﻨد‬ ‫چگﻮﻧﻪ باﻻى ﻫم قرار ﻣﻰگﻴرﻧد؟ آﻳا اﻳﻦ طبقات ﻫﻤﻴشﻪ حالت افقﻰ داشتﻪ و ﻳا بﻪ شکل پﻴچ‬ ‫و تاب خﻮرده و چﻴﻦ خﻮرده ﻫم ظﻬﻮر ﻣﻰکﻨد؟ چگﻮﻧﻪ بر اســاس ستراتﻴگرافﻰ طبقات‪ ،‬عﻤر‬ ‫ﻧسبﻰ آنﻫا را تعﻴﻴﻦ ﻣﻰکﻨﻨد؟‬ ‫پرسشﻫاى شﻤا در خﻼل ﻣطالعﻪ دقﻴق اﻳﻦ فصل حل خﻮاﻫد شد و شﻤا قادر خﻮاﻫﻴد شد تا‬ ‫در پاﻳان فصل جﻮابات سؤاﻻت تان را درﻳابﻴد‬

‫شکل (‪ )2-1‬حالت افقﻰ طبقات را ﻧشان ﻣﻰدﻫد‬ ‫‪133‬‬

‫تﻌرﻳﻒ و اﻫﻤﻴت ستراتﻴﮕراﻓﻰ‪:‬‬ ‫از دو کلﻤﺔ ﻳﻮﻧاﻧﻰ )‪ (Stratos‬بﻪ ﻣعﻨﻰ طبقﻪ و )‪ (graphos‬بﻪ ﻣعﻨﻰ ﻣطالعﻪترکﻴب شده است‪.‬‬ ‫ستراتﻴگرافﻰ علﻤﻰاست کﻪ اصﻮﻻً از روابط ﻣﻮجﻮد بﻴﻦ طبقات سﻨگﻫاى رسﻮبﻰ بحث‬ ‫ﻣﻰکﻨد‪ .‬ستراتﻴگرافﻰ در شﻨاخت تسلسل حﻮادث جﻴﻮلﻮجﻴکﻰ کﻪ در زﻣانﻫاى جﻴﻮلﻮجﻴکﻰ‬ ‫ﻣختلف صﻮرت گرفتﻪ و طﻰ آن اﻧﻮاع ﻣختلف طبقات رســﻮبﻰ در حﻮزهﻫاىترسباتﻰ تشکﻴل‬ ‫گردﻳدهاﻧد‪ ،‬کﻤک ﻧﻤﻮده و ﻫم تغﻴﻴرات فاســﻴسﻫا )‪ (Facies‬را در ﻣﻨاطق و جاﻫاى ﻣختلف‬ ‫بﻪ بررســﻰ ﻣﻰگﻴرد کﻪ بﻪ وســﻴلﺔ آن اوضاع جغرافﻴاﻳﻰ گذشتﻪ زﻣﻴﻦ )‪ (Paleogeography‬را‬ ‫خﻮبتر تشﻴخص کرده ﻣﻰتﻮاﻧﻴم‪.‬‬ ‫عﻼوه بر آن پروســﻪ تکاﻣل ﻣﻮجﻮدات ﻣختلف حﻴﺔ حﻴﻮاﻧﻰ )‪ (Falena‬و ﻧباتﻰ )‪ (flora‬تحﻮل‬ ‫ســﻨگﻫاى ﻣختلف زﻣﻴﻦ‪ ،‬فعالﻴت ولکانﻫا‪ ،‬رسﻮب گزارى و غﻴره شاﻣل بحث ستراتﻴگرافﻰ‬ ‫ﻣﻰباشﻨد‪.‬‬ ‫علم ســتراتﻴگرافﻰ ﻧقــش ﻣﻬم و ارزﻧــده را در زﻣﻴﻨﻪﻫاى ﻣختلف جﻴﻮلﻮجــﻰ اقتصادى اﻳفا‬ ‫ﻣﻰکﻨد‪ .‬از اﻳﻦ علم در برﻣﻪ کارىﻫاى ﻣربﻮط ذخاﻳر ﻧفت‪ ،‬گاز و آب و ﻫمچﻨان در اکتشــاف‬ ‫ﻣعادن رســﻮبﻰ ﻣاﻧﻨد بﻮکسﻴتﻫا‪ ،‬ﻧاﻳترﻳتﻫا‪ ،‬فاسفاتﻫا‪ ،‬زغال سﻨگ وغﻴره کﻪ تحت شراﻳط‬ ‫خاص رسﻮبﻰ در ادوار ﻣختلف جﻴﻮلﻮجﻴکﻰ تشکﻴل شده و ﻫم در تعﻴﻴﻦ عﻤر ﻧسبﻰ طبقات‬ ‫ﻧﻴز استفاده ﻣﻰﻧﻤاﻳﻨد‪.‬‬ ‫روى ﻫﻢ ﻗرار ﮔرﻓتﻦ طبﻘات‬ ‫ﻣﻮاد رســﻮبﻰ در زﻣان تﻪ ﻧشــﻴﻦ شــدن در ﻳک حﻮزه رســﻮبﻰ بﻪ صﻮرت افقﻰ روى ﻫم قرار‬ ‫ﻣﻰگﻴرﻧد‪ .‬اﻳﻦ ﻣﻮاد با گذشت زﻣان و بر اثر عﻮاﻣل ﻣختلف سخت ﻣﻰشﻮﻧد و بﻪ شکل طبقات‬ ‫ســﻨگﻰ تبدﻳل ﻣﻰشﻮﻧد روى ﻫم قرار گرفتﻦ طبقات رسﻮبﻰ ﻳک شاخص خﻮب براى تعﻴﻴﻦ‬ ‫عﻤر ﻧسبﻰ طبقات ﻧﻴز شﻤرده ﻣﻰشﻮد؛ زﻳرا بر اساس تسلسل طبقات‪ ،‬طبقاتﻰ کﻪ در پاﻳﻴﻦ‬ ‫قــرار دارﻧــد قدﻳﻤﻰ و طبقاتﻰ کﻪ در بــاﻻ قرار دارﻧد طبقات جﻮان را تشــکﻴل ﻣﻰدﻫﻨد‪ ،‬اﻣا‬ ‫حاﻻتﻰ ﻧﻴز وجﻮد دارد کﻪ طبقات رســﻮبﻰ حالت افقﻰ خﻮد را ﻧســبت عﻮاﻣل ﻣختلف کﻪ از‬ ‫عﻤق زﻣﻴﻦ ســر چشــﻤﻪ ﻣﻰگﻴرد‪ ،‬از دســت داده‪ ،‬طبقات جﻮان در زﻳر طبقات قدﻳﻤﻰقرار‬ ‫ﻣﻰگﻴرﻧد‪ ،‬اﻳﻦ حالت را بﻪﻧام حالت چﻴﻦ خﻮرده و ﻳا پﻴچ و تاب خﻮرده ﻳاد ﻣﻰﻧﻤاﻳﻨد کﻪ در‬ ‫اﻳﻦ صﻮرت عﻤر ﻧسبﻰ طبقات براساس روش پالﻴﻨتﻮلﻮجﻴکﻰ کﻪ در درسﻫاى گذشتﻪ بﻪ آن‬ ‫ﻣفص ً‬ ‫ﻼ پرداختﻪ شده‪ ،‬تعﻴﻴﻦ ﻣﻰگردد‪ .‬ﻣﻮجﻮدﻳت فسﻴلﻫا و تشﻴخص آنﻫا اصل عﻤدة روش‬ ‫پالﻴﻨتﻮلﻮجﻴکﻰ را تشکﻴل ﻣﻰدﻫد‪.‬‬ ‫‪134‬‬

‫شکل (‪ )2-3‬حالت چﻴﻦ خﻮرده طبقات را ﻧشان ﻣﻰدﻫد‬

‫ﻣرحﻠﺔ اﻓﻘﻰ ﻗرار ﮔرﻓتﻦ‬ ‫طبقــات در حﻮزهﻫاىترســباتﻰ (ابحــار‪ ،‬جﻬﻴلﻫا‪،‬‬ ‫بحﻴرهﻫــا) بﻪ شــکل افقﻰ رســﻮب ﻣﻰکﻨﻨــد و اﻳﻦ‬ ‫حالــت افقــﻰ طبقات تــا زﻣاﻧﻰ حفظ ﻣﻰشــﻮد کﻪ‬ ‫حﻮزةترســباتﻰ آرام بﻮده و گرفتار تشﻨجات ﻧگردﻳده‬ ‫باشــد‪ .‬ﻫرگاه قﻮاى داخلﻰ زﻣﻴﻦ بر حﻮزةترســباتﻰ‬ ‫وارد گردد‪ ،‬در آن صﻮرت طبقات حالت افقﻰ خﻮد را‬ ‫از دست ﻣﻰدﻫد‪.‬‬ ‫شکل (‪ )2-4‬روى ﻫم قرار گرفتﻦ‬ ‫طبقات را ﻧشان ﻣﻰدﻫد‬ ‫ﻓﻌاﻟﻴـت‪ :‬ﻳک ظرف را پر از آب کﻨﻴد‪ .‬بعــدا ً ﻳک ﻣقدار گل را در آن برﻳزﻳد‪ ،‬بعد از ﻣدتﻰ‬ ‫ﻳک ﻣقدار چﻮﻧﻪ و بعد از سپرى شدن چﻨد لحظﻪ ﻳک ﻣقدار رﻳگ در آن اضافﻪ کﻨﻴد ظرف‬ ‫را تحت شعاع آفتاب در ﻫﻮاى آزاد قرار دﻫﻴد‪ ،‬بعد از خشک شدن ببﻴﻨﻴد کﻪ ﻣﻮاد ﻣذکﻮر‬ ‫چگﻮﻧﻪ باﻻى ﻫم قرار گرفتﻪ اﻧد‪.‬‬

‫‪135‬‬

‫ﻣراحﻞ تشابﻪ طبﻘات از ﻧﻈر پاﻟﻴﻨتﻮﻟﻮجﻰ‬ ‫بقاﻳاى ﻣﻮجﻮدات زﻧده کﻪ طﻰ زﻣانﻫاى ﻣختلف جﻴﻮلﻮجﻴکﻰ و تحت شراﻳط خاص درطبقات‬ ‫رســﻮبﻰ ﻣحفﻮظ ﻣاﻧدهاﻧد در تعﻴﻴﻦ عﻤر ﻧســبﻰ و ارتباط آنﻫا باساﻳر طبقات کﻪ در ﻣﻨاطق‬ ‫ﻣختلــف ﻣﻮقعﻴت دارﻧد ﻧقش ﻣﻬﻤﻰرا اﻳفا ﻣﻰکﻨد‪ ،‬اﻣا در بعضﻰ حاﻻت روى ﻳک سسلســلﻪ‬ ‫عﻮاﻣل ﻣختلف جﻴﻮلﻮجﻴکﻰ در طبقات درزﻫا و شکســتﻪگﻰ اﻳجاد شده ﻳک قسﻤت طبقات‬ ‫ﻣتحﻤل باﻻ روى و قسﻤت دﻳگر آن ﻣتحﻤل فرو روى شده و ﻳا ﻫم چﻴﻦ خﻮرده گردﻳده کﻪ‬ ‫تسلسل طبقات و حالت افقﻰ ابتداﻳﻰ آنﻫا بسﻴار ﻣشکل ﻣﻰگردد‪.‬‬ ‫ﻣﻰداﻧﻴــم زﻣاﻧﻰ کــﻪ قارهﻫاى اﻣرﻳکا و افرﻳقا ﻳکجا بﻮد‪ ،‬ﻳک کتلﺔ واحد را تشــکﻴل ﻣﻰداد؛‬ ‫اﻣــا بعــدا ً اﻳﻦ دو قاره بر اســاس ﻧظرﻳﺔ پلﻴــت تکتﻮﻧﻴک از ﻫم جدا شــدهاﻧد‪ .‬ﻳکﻰ از دﻻﻳل‬ ‫جﻴﻮلﻮجســتﻫا بﻨابر ﻳکجا بﻮدن اﻳﻦ دو قاره ﻣﻮجﻮدﻳت فســﻴلﻫاى حﻴﻮاﻧات عظﻴم الجثﻪ‬ ‫(داﻳﻨاســﻮر) در طبقات ﻫر دو قاره ﻣﻰباشــﻨد؛ زﻳرا اگر اﻳﻦ دو قاره بــا ﻫم ﻳکجا ﻧﻤﻰبﻮدﻧد‬ ‫چطﻮر حﻴﻮان عظﻴم الجثﻪ چﻮن داﻳﻨاســﻮر ﻣﻰتﻮاﻧست فاصلﻪ ﻫزارﻫا کﻴلﻮ ﻣتر را در بحر شﻨا‬ ‫کﻨد و خﻮد را بﻪ قارة دﻳگرى برساﻧد؟ ﻣﻮجﻮدﻳت فسﻴلﻫاى ﻣختلف بﻪ جﻴﻮلﻮجستﻫا کﻤک‬ ‫کرد تا در ﻣﻮرد تشــابﻪ ﻫر دو قاره فکر کﻨﻨد و ﻧظرﻳات شــان را اراﻳﻪ بدارﻧد‪ .‬ﻫﻤﻴﻦ ﻣســألﻪ‬ ‫براى ســاﻳر طبقات ﻧﻴز صدق ﻣﻰکﻨد بر اساس تشابﻪ فسﻴلﻫا‪ ،‬ﻣﻰتﻮان عﻤر ﻧسبﻰ طبقات را‬ ‫با وجﻮد آنکﻪ در ﻣﻨاطق ﻣختلف قرار داشتﻪ باشﻨد‪ ،‬درﻳافت ﻧﻤﻮد‪.‬‬ ‫تﻌﻴﻴﻦ ﻋﻤر ﻣطﻠﻖ (‪)Absolute‬‬ ‫در ارتباط بﻪ تعﻴﻴﻦ عﻤر ﻧســبﻰ ســﻨگﻫا و طبقــات در روش پالﻴﻨتﻮلﻮجﻴکﻰ بحث ﻣفصل‬ ‫صــﻮرت گرفت؛ اﻣــا روش فﻮق الذکر ﻧﻤﻰتﻮاﻧد در ﻣﻮرد دوام ﻫر دوره ‪ ،‬وقت دقﻴق شــروع و‬ ‫ختم دوره‪ ،‬جﻮاب قاﻧع کﻨﻨده بدﻫد‪ .‬جﻴﻮلﻮجســتﻫا ﻣدتﻫا در اﻳﻦ ســعﻰ و تﻼش بﻮدﻧد تا‬ ‫عﻤر دقﻴق ســﻨگﻫا و طبقات را بﻪطﻮر ﻣطلق؛ ﻳعﻨﻰ بﻪ سال تعﻴﻴﻦ کﻨﻨد‪ .‬ﻳکﻰ از روشﻫاى‬ ‫کﻪ براى تعﻴﻴﻦ عﻤر ﻣطلق ﻧﻬاﻳت ارزﻧده است طرﻳقﻪ رادﻳﻮلﻮجﻴکﻰ ﻣﻰباشد‪.‬‬ ‫طرﻳقــﻪ رادﻳﻮلﻮجﻴکﻰ بر اســاس ﻣﻮجﻮدﻳت ﻣقدار خﻴلﻰ کم عﻨاصــر رادﻳﻮاکتﻴﻮﻳتﻰ از قبﻴل‬ ‫ﻳﻮراﻧﻴم ‪ ، U‬رادﻳﻮم ‪ ، R a‬تﻮرﻳﻮم ‪ ، T h‬پﻮتاشﻴم رادﻳﻮ اکتﻴﻮﻳتﻰ ‪ K 4 0‬کاربﻦ رادﻳﻮ اکتﻴﻮﻳتﻰ‬ ‫‪ C 16‬و اﻳزوتﻮپﻫاى آنﻫا در بﻴﻦ احجار استﻮار ﻣﻰباشد‪ .‬عﻨاصر رادﻳﻮ اکتﻮﻳتﻰ بدون ﻣداخلﺔ‬ ‫عﻮاﻣــل خارجﻰ‪ ،‬با گذشــت زﻣان بﻪ طــﻮر خﻮد کار تجزﻳﻪ گردﻳده و بــﻪ عﻨاصر دﻳگر ﻣبدل‬ ‫ﻣﻰگردﻧد؛ ﻣث ً‬ ‫ﻼ‪ :‬ﻳﻮراﻧﻴم بﻪ سرب و پﻮتاشﻴم رادﻳﻮ اکتﻴﻮﻳتﻰ بﻪ گاز آرگﻮن تبدﻳل ﻣﻰشﻮﻧد‪.‬‬ ‫دوام پروسﺔ تجزﻳﻪ خﻴلﻰ زﻳاد ﻣﻰباشد؛ ﻣثﻼ‪ ً :‬دورة ﻧﻴم تجزﻳﻪ اتﻮمﻫاى ﻳﻮارﻧﻴم ‪ 700‬ﻣﻴلﻴﻮن‬ ‫ســال است‪ .‬تﻮســط تحلﻴل و تجزﻳﻪ بســﻴار دقﻴق کﻴﻤﻴاوى ﻣﻰتﻮان تعﻴﻴﻦ کرد کﻪ از زﻣان‬ ‫تشــکﻴل چﻪاﻧدازه اتﻮمﻫاى جدﻳد ســرب تشــکﻴل و چﻪ ﻣقدار اتمﻫاى تجزﻳﻪ ﻧاشدة ﻳﻮراﻧﻴم‬ ‫‪136‬‬

‫باقﻴﻤاﻧده اســت براى وقت تشــکﻴل حجر ﻣطلﻮب تﻮســط ﻫالﻤس فﻮرﻣﻮلﻰ پﻴشﻨﻬاد گردﻳد‬ ‫کﻪ تﻮســط آن زﻣان دقﻴق تشکﻴل ﻣﻨرال ﻣشخص شده ﻣﻰتﻮاﻧد‪ ،‬ﻫمچﻨان از طرﻳق پﻮتاشﻴم‬ ‫) ‪ ( K 4 0‬و کاربﻦ ) ‪ (C 14‬ﻧﻴز بﻪ ﻣقاصد ﻣختلف تعﻴﻴﻦ عﻤر ﻣطلق استفاده ﻣﻰکﻨﻨد‪.‬‬

‫خﻼصﺔ ﻓصﻞ‬ ‫ســتراتﻴگرافﻰ از دو کلﻤــﺔ ﻳﻮﻧاﻧــﻰ ) ‪ (Stratos‬بﻪ ﻣعﻨﻰ طبقــﻪ و )‪ (Graphos‬بﻪ ﻣعﻨﻰ‬ ‫ﻣطالعﻪترکﻴب شــده اســت و علﻤﻰاســت کﻪ اصﻮﻻً از روابط ﻣﻮجﻮد بﻴﻦ طبقات سﻨگﻫاى‬ ‫رسﻮبﻰ بحث ﻣﻰکﻨد‪.‬‬ ‫ســتراتﻴگرافﻰ پروســﻪ تکاﻣل ﻣﻮجﻮدات ﻣختلف حﻴﺔ حﻴﻮاﻧﻰ ) ‪ (Founa‬و ﻧباتﻰ )‪، (Flora‬‬ ‫تحﻮل سﻨگﻫاى ﻣختلف رسﻮبﻰ زﻣﻴﻦ‪ ،‬فعالﻴت ولکانﻫا‪ ،‬رسﻮب گذارى و غﻴره را ﻣﻮرد بحث‬ ‫قرار ﻣﻰدﻫد‪.‬‬ ‫ستراتﻴگرافﻰ ﻧقش ﻣﻬم و ارزﻧده را در زﻣﻴﻨﻪﻫاى ﻣختلف جﻴﻮلﻮجﻰ اقتصادى اﻳفا ﻣﻰکﻨد‪.‬‬ ‫ﻣﻮاد رســﻮبﻰ در زﻣان تﻪ ﻧشــﻴﻦ شدن در ﻳک حﻮزة رســﻮبﻰ بﻪصﻮرت افقﻰ روى ﻫم قرار‬ ‫ﻣﻰگﻴرﻧد‪ ،‬کﻪ با گذشــت زﻣان و بر اثر عﻮاﻣل ﻣختلف ســخت ﻣﻰشــﻮﻧد و بﻪ شــکل طبقات‬ ‫سﻨگﻰ تبدﻳل ﻣﻰشﻮﻧد‪.‬‬ ‫طبقات کﻪ در پاﻳﻴﻦ قرار دارﻧد طبقات قدﻳﻤﻰو آنﻫاى کﻪ در باﻻ اخذ ﻣﻮقعﻴت کرده باشﻨد‬ ‫طبقات جﻮان ﻣﻰباشﻨد‪.‬‬ ‫حالت افقﻰ طبقات تا زﻣاﻧﻰ حفظ ﻣﻰشــﻮد کﻪ حﻮزهترســباتﻰ آرام بﻮده و گرفتار تشﻨجات‬ ‫ﻧگردﻳده باشد‪.‬‬ ‫در بعضﻰ حاﻻت روى ﻳک سلســلﻪ عﻮاﻣل ﻣختلف جﻴﻮلﻮجﻴکﻰ در طبقات رسﻮبﻰ درزﻫا و‬ ‫شکســتﻪگﻰﻫا اﻳجاد شــده‪ ،‬ﻳک قسﻤت طبقات ﻣتحﻤل باﻻ روى و قسﻤت دﻳگر آن ﻣتحﻤل‬ ‫فرو روى و ﻳا چﻴﻦ خﻮرده ﻣﻰگردد کﻪ تشخﻴص تسلسل طبقات و حالت افقﻰ ابتداﻳﻰ آنﻫا‬ ‫بسﻴار ﻣشکل ﻣﻰگردد‪.‬‬ ‫ﻳکﻰ از دﻻﻳل جﻴﻮلﻮجســتﻫا بﻨابر ﻳکجا بﻮدن قارة اﻣرﻳکا و افرﻳقا ﻣﻮجﻮدﻳت فســﻴلﻫاى‬ ‫حﻴﻮاﻧات عظﻴم الجثﻪ (داﻳﻨاسﻮر) در طبقات ﻫر دو قاره ﻣﻰباشﻨد‪.‬‬ ‫عﻤر ﻣطلق سﻨگﻫا و ﻣﻨرالﻫا را بر اساس طرﻳقﻪ رادﻳﻮ لﻮجﻴکﻰ بﻪ صﻮرت ﻣطلق (بﻪ سال)‬ ‫تعﻴﻴﻦ ﻣﻰﻧﻤاﻳﻨد‪.‬‬ ‫ﻣﻮجﻮدﻳت و تجزﻳﻪ عﻨاصر رادﻳﻮ اکتﻴف در سﻨگﻫا در تعﻴﻴﻦ عﻤر ﻣطلق سﻨگﻫا و طبقات‬ ‫کﻤک ﻣﻰﻧﻤاﻳد‪.‬‬ ‫روشﻫاى تعﻴﻴﻦ عﻤر ﻣطلق بر اســاس عﻨصر تجزﻳﻪ شﻮﻧده در ﻫﻤان طبقﻪ ﻣث ً‬ ‫ﻼ ‪ K 40 , u‬و‬ ‫‪ C 14‬ﻧاﻣگذارى ﻣﻰگردد‪.‬‬ ‫دورة ﻧﻴم تجزﻳﻪ اتﻮمﻫاى ﻳﻮراﻧﻴم ‪ 700‬ﻣﻴلﻴﻮن سال است‪.‬‬ ‫‪137‬‬

‫سؤاﻻت ﻓصﻞ‬ ‫‪ -1‬ﻣﻮضﻮع ﻣﻮرد بحث علم ستراتﻴگرفﻰ کدام است؟ ﻣختصرا ً شرح دﻫﻴد‪.‬‬ ‫‪ -2‬ستراتﻴگرافﻰ چگﻮﻧﻪ ﻧقش در زﻣﻴﻨﻪ جﻴﻮلﻮجﻰ اقتصادى دارد؟‬ ‫‪ -3‬آﻳا طبقات رســﻮبﻰ ﻫﻤﻴشــﻪ حالت افقﻰ دارﻧد ﻳا تغﻴﻴراتﻰ در آنﻫا روﻧﻤا ﻣﻰگردد؟ اگر‬ ‫روﻧﻤا ﻣﻰگردد چگﻮﻧﻪ است؟‬ ‫‪ -4‬آﻳا حالت افقﻰ طبقات در تعﻴﻴﻦ عﻤر ﻧسبﻰ طبقات کﻤک کرده ﻣﻰتﻮاﻧد؟‬ ‫‪ -5‬حالت افقﻰ طبقات در ﻳک حﻮزة رسﻮبﻰ تاکدام زﻣان حفظ شده ﻣﻰتﻮاﻧد؟‬ ‫‪ -6‬در ﻣــﻮرد تشــابﻪ خصﻮصﻴات قارة اﻣرﻳکا و افرﻳقا کــﻪ زﻣاﻧﻰ با ﻫم ﻳکجا بﻮدﻧد ﻳک ﻣثال‬ ‫بارز اراﻳﻪ ﻧﻤاﻳﻴد‪.‬‬ ‫‪ -7‬طرﻳقــﺔ رادﻳﻮ لﻮجﻴکﻰ بر اســاس ﻣﻮجﻮدﻳت ﻣقدار خﻴلﻰ کــم ‪ ...............................‬از قبﻴل‬ ‫‪ ............................... ............................... ...............................‬در بﻴﻦ احجار استﻮار است‪.‬‬ ‫‪ -8‬دورة ﻧﻴم تجزﻳﻪ اتﻮمﻫاى ﻳﻮراﻧﻴم ‪ ...............................‬سال است‪.‬‬ ‫‪ -9‬براى تعﻴﻴﻦ عﻤر ﻣطلق سﻨگﻫا از کدام روش ذﻳل استفاده ﻣﻰکﻨﻨد؟‬ ‫ب‪ -‬طرﻳقﻪ پﻮتاشﻴم‬ ‫الف‪ -‬تجزﻳﻪ ﻳﻮراﻧﻴم‬ ‫د‪ -‬ﻫر سﻪ جﻮاب درست است‬ ‫ج‪ -‬طرﻳقﺔ‬ ‫‪ -10‬در کدام حﻮزهﻫاىترسباتﻰ ذﻳل طبقات احجار راسبﻪ تشکﻴل ﻣﻰشﻮﻧد‪:‬‬ ‫د‪ -‬ﻫر سﻪ جﻮاب درست است‬ ‫ج‪ -‬جﻬﻴلﻫا‬ ‫ب‪ -‬بحﻴرهﻫا‬ ‫الف‪ -‬ابحار‬

‫‪138‬‬

‫بخش ﻫشتﻢ‬ ‫ابحار‬ ‫شــاﻳد ﻳک تعداد از شــﻤا ابحار را از ﻧزدﻳک دﻳده باشــﻴد‪ ،‬اﻣا تعداد زﻳادى از شــﻤا ابحار را‬ ‫ﻧدﻳدهاﻧد زﻳرا کشــﻮر ﻣا ﻣحاط بﻪ خشــکﻪ بﻮده و بﻪ بحر راه ﻧدارد؛ اﻣا ﻣطﻤئﻨاً کﻪ شــﻤا در‬ ‫رســاﻧﻪﻫاى تصﻮﻳرى و چاپﻰ ابحار را دﻳده اﻳد با ﻧام آنﻫا کاﻣ ً‬ ‫ﻼ آشــﻨا ﻫســتﻴد‪ ،‬در ﻣضﻤﻮن‬ ‫جغرافﻴا ﻧﻴز تشرﻳحات ﻣربﻮط بﻪ ابحار و ﻣﻮقعﻴت جغرافﻴاﻳﻰ آنﻫا را ﻣطالعﻪ کرده اﻳد با وجﻮد‬ ‫آنﻫم سؤاﻻت زﻳادى در ذﻫﻦ ﻫر کدام شﻤا ﻣﻮجﻮد است کﻪ عﻤق ابحار چقدر است؟ چقدر‬ ‫ســاحﻪ را احتﻮا ﻧﻤﻮد است؟ سﻮاحل و بستر آنﻫا چگﻮﻧﻪ است؟ آﻳا بستر ابحار ﻫﻤﻮار است ﻳا‬ ‫برجستگﻰﻫاى در آن دﻳده ﻣﻰشﻮد؟ کﻴفﻴت آب ابحار چگﻮﻧﻪ است؟ آﻳا آب ابحار شﻮر است‬ ‫ﻳا شﻴرﻳﻦ؟‬ ‫ﻫﻤﻴﻦگﻮﻧﻪ ســؤاﻻت ﻣتعدد دﻳگر کﻪ عﻼقﻤﻨد ﻳافتﻦ جﻮابات آنﻫا ﻫستﻴد‪ .‬ﻫرگاه ﻣﻮضﻮعات‬ ‫شــاﻣل در اﻳﻦ بخش را با دقت بخﻮاﻧﻴد ﻣطﻤئﻨاً پاســخﻫاى تعداد زﻳادى از ســؤاﻻت خﻮد را‬ ‫درﻳافت کرده ﻣﻰتﻮاﻧﻴد و ﻣعلﻮﻣات شﻤا در ﻣﻮرد ابحار بﻴشتر و بﻴشتر ﻣﻰگردد‪.‬‬

‫‪139‬‬

‫ﻓصﻞ اول‬ ‫تصﻨﻴﻒ ابحار‬ ‫ابحار ‪ 361‬ﻣﻴلﻴﻮن کﻴلﻮ ﻣتر ﻣربع ﻣساحت سطح زﻣﻴﻦ را احتﻮا ﻣﻰکﻨد وقتﻰ بﻪ ﻧقشﺔ جﻬان‬ ‫ﻣﻰبﻴﻨﻴد ﻫﻤﻪ ابحار را بﻪرﻧگ آبﻰ ﻣشاﻫده ﻣﻰکﻨﻴد در ظاﻫر ﻣعلﻮم ﻣﻰشﻮد کﻪ آب بﻪصﻮرت‬ ‫ﻳکسان اﻳﻦ ﻣقدار سطح زﻣﻴﻦ را پﻮشاﻧﻴده است در حالﻰکﻪ ابحار ﻧظر بﻪ خصﻮصﻴات ﻣﻤﻴزة‬ ‫شان با ﻫم ﻳکسان ﻧبﻮده تغﻴﻴراتﻰ در رﻳلﻴف ساحل و بستر آنﻫا بﻪ ﻣشاﻫده ﻣﻰرسد‪ .‬اکﻨﻮن‬ ‫سؤالﻰ ﻧزدتان پﻴدا ﻣﻰشﻮد کﻪ اﻳﻦ تغﻴﻴرات چگﻮﻧﻪ است؟ و چگﻮﻧﻪ بر اساس آن قسﻤتﻫاى‬ ‫اشغال شده تﻮسط آب را تقسﻴم بﻨدى ﻣﻰکﻨﻨد؟‬ ‫ﻣطالب ﻣطروحﻪ در اﻳﻦ فصل شﻤا را با ﻧﻮاحﻰ ﻣختلف ابحار آشﻨا ﻣﻰسازد‪.‬‬ ‫‪ -1‬ﻧﻮاحـﻰ سـاحﻠﻰ‪ :‬اﻳﻦ ﻧﻮاحﻰ کﻪ عﻤــق آنﻫا از چﻨد ﻣتر ﻣحدود تجــاوز ﻧﻨﻤﻮده ﻣحل‬ ‫ﻣﻨاســبﻰ براى زﻳســت حﻴﻮاﻧات بحرى چﻮن ﻣاﻫﻴان‪ ،‬خرچﻨگﻫا وغﻴره ﻣﻰباشﻨد؛ زﻳرا عﻤق‬ ‫اﻳﻦ ﻧﻮاحﻰ ‪ 1‬الﻰ ‪ 200‬ﻣتر بﻮده وشعاع آفتاب ﻣﻰتﻮاﻧد تا اﻳﻦ عﻤق ﻧفﻮذ ﻧﻤاﻳد‪ ،‬حرارت ﻧﻮاحﻰ‬ ‫ساحلﻰ حدود ‪ 25‬درجﻪ ساﻧتﻰ گرﻳد بﻮده‪ ،‬ﻣقدار اکسﻴجﻦ و ﻧﻮر آفتاب در آن زﻳاد است‪.‬‬ ‫‪ -2‬ﻧﻮاحﻰ ﻛﻢ ﻋﻤﻖ‪ :‬اﻳﻦ ﻧﻮاحﻰ ﻫﻨﻮز ﻫم تحت تاثﻴر و ﻧفﻮذ ﻣســتقﻴم خشــکﻪ واقع بﻮده و‬ ‫ﻣﻮجﻮداتﻰ ﻣاﻧﻨد‪ :‬ستارة بحرى و ﻣاﻫﻰﻫاى بزرگ در آن زﻧدهگﻰ ﻣﻰکﻨﻨد‪ .‬عﻤق اﻳﻦ ﻧﻮاحﻰ‬ ‫در حــدود ‪ 200‬الــﻰ ‪ 2000‬ﻣتر بﻮده کﻪ ﻧﻮر آفتاب ﻣﻰتﻮاﻧد تا عﻤق ﻣعﻴﻦ ﻧفﻮذ کﻨد و زﻣﻴﻨﻪ‬ ‫را براى تداوم حﻴات زﻧده جانﻫاى فﻮق الذکر ﻣساعد سازد‪ .‬حرارت در اﻳﻦ ﻧﻮاحﻰ در حدود‬ ‫(‪ )-5‬درجﻪ ساﻧتﻰ گرﻳد تثبﻴت گردﻳده است‪.‬‬ ‫‪ -3‬ﻧﻮاحﻰ ﻋﻤﻴﻖ‪ :‬اﻳﻦ ﻧﻮاحﻰ خﻴلﻰ عﻤﻴق بﻮده و دور از ساحل واقع شدهاﻧد کﻪ عﻤق آنﻫا‬ ‫بﻪ حدود ‪ 2000‬ﻣتر ﻣﻰرســد‪ .‬در بعضﻰ از قســﻤتﻫاى ابحار اﻳﻦ عﻤــق تا بﻪ ‪ 10000‬ﻣتر‬ ‫گسترش ﻣﻰﻳابد‪ ،‬تاثﻴرات اﻣﻮاج ﻧسبت عﻤق زﻳاد در اﻳﻦ ﻧﻮاحﻰ کﻤتر ﻣشاﻫده ﻣﻰگردد‪.‬‬ ‫فزﻳﻮگرافــﻰ بســتر ابحار رﻳلﻴف بســتر فرورفتگﻰﻫاى بحرى فﻮق العــاده ﻣغلق بﻮده بﻪ روى‬ ‫ﻫﻤﻮارىﻫاى ﻣﻴﻼن دار وسﻴع بحرى‪ ،‬گﻮدالﻫاى عظﻴم و عﻤﻴق (تﻨگﻰﻫاى بحرى) و سلسلﻪ‬ ‫کﻮﻫاى ﻧســبتاً ﻣرتفع بﻪ ﻣﻼحظﻪ ﻣﻰرســد‪ .‬اگر از اﻳﻦ ﻧاﻫﻤﻮارىﻫاى جزﻳﻰ صرف ﻧظر گردد‪،‬‬ ‫در آن صﻮرت ﻣﻰتﻮان قاﻧﻮنﻣﻨدىﻫاى عﻤﻮﻣﻰرا در ﻣﻴﻼن بستر فرورفتگﻰﻫاى بحرى تعﻴﻴﻦ‬ ‫ﻧﻤﻮد‪ .‬ابتدا از ساحل تا عﻤق تقرﻳباً ‪ 200‬ﻣتر‪ ،‬بستر داراى زاوﻳﺔ ﻣﻴﻼن ﻣشابﻪ بﻪ زاوﻳﻪ ﻣﻴﻼن‬ ‫ساحل بﻮده‪ ،‬ﻳک سطح واحد را بﻪوجﻮد ﻣﻰآورد کﻪ بﻪﻧام کراﻧﺔ قاره ﻳاد ﻣﻰشﻮد‪.‬‬

‫‪140‬‬

‫قسﻤت زﻳر آبﻰ اﻳﻦ سطح بﻪﻧام شﻴلف و ﻳااﻧتﻬاى قارة زﻳر آبﻰ ﻳاد ﻣﻰشﻮد‪.‬‬ ‫بعد از شﻴلف (بﻪطرف عﻤق بحﻴره ﻳا بحر) ﻣﻴﻼن بستر زﻳاد ﻣﻰشﻮد کﻪ اﻳﻦ قسﻤت بستر بحر‬ ‫از عﻤق ‪ 200‬الﻰ ‪ 300‬ﻣتر بﻪﻧام ﻣﻴﻼن قاره ﻳﻰ ﻳاد ﻣﻰگردد‪.‬‬ ‫کاســﺔ بحرى‪ :‬وسﻴعترﻳﻦ عﻨصر بستر بحر بﻮده ســاحﺔ ‪ 200‬ﻣﻴلﻴﻮن کﻴلﻮﻣتر ﻣربع را اشغال‬ ‫ﻧﻤﻮده‪ ،‬بﻪ عﻤق ‪ 3000‬الﻰ ‪ 6000‬ﻣتر ﻣﻮقعﻴت دارد؛ اکﻨﻮن تثبﻴت شده کﻪ اﻳﻦ قسﻤت بستر‬ ‫ﻧﻴز ﻧاﻫﻤﻮار ﻣﻰباشد‪.‬‬ ‫ﻧظر بﻪ عﻤق بســتر در ابحار ﻣﻨاطق (زونﻫا) ﻣعﻴﻦ جدا ﻣﻰگردد‪ .‬قســﻤتﻰ از بحر کﻪ باﻻى‬ ‫کراﻧﺔ قارهﻳﻰ زﻳر آب ﻣﻮقعﻴت دارد‪ ،‬بﻪﻧام شــﻴلف ﻳاد ﻣﻰگردد اﻳﻦ ﻣﻨطقﻪ بﻪ ﻧﻮبﺔ خﻮد بﻪ دو‬ ‫ﻣﻨطقﺔ فرعﻰ لﻴتﻮرالﻰ (لﻴتﻮرالﻴس بزبان ﻻتﻴﻦ ﻣعﻨﻰ ســاحل را ﻣﻰدﻫد) و ﻧﻴرﻳتﻰ تقســﻴم‬ ‫ﻣﻰگردد‪.‬‬ ‫ﻣﻨطقﺔ فرعﻰ لﻴتﻮرالﻰ عبارت از قســﻤت ســاحل است کﻪ بﻪصﻮرت ﻣﻮقتﻰ و تﻨاوبﻰ در وقت‬ ‫ﻣدو تﻮفان از آب پﻮشﻴده ﻣﻰگردد‪.‬‬ ‫ﻣﻨطقﺔ فرعﻰ ﻧﻴرﻳتﻰ تا عﻤق ‪ 200‬ﻣتر رسﻴده تﻤام طبقﺔ آب تﻮسط اﻣﻮاج ﻣتاثر شده و شعاع‬ ‫آفتاب اﻳﻦ ﻣﻨطقﻪ را بخﻮبﻰ روشﻦ ﻣﻰﻧﻤاﻳد‪.‬‬ ‫ﻣﻨطقــﻪ باﻻى ﻣﻴﻼن قارهﻳــﻰ بﻪﻧام زون (ﻣﻨطقﻪ) باتﻴالﻰ و باﻻى کاســﻪ بحــرى بﻪﻧام زون‬ ‫ابﻴسالﻰ ﻳاد ﻣﻰگردد‪.‬‬ ‫ﻫر زون داراى شــراﻳط‪ ،‬ﻣجﻤﻮع جﻬان عضﻮى و اﻧکشاف بﻪخصﻮص پروسﻪﻫاى جﻴﻮلﻮجﻴکﻰ‬ ‫ﻣعﻴﻦ ﻣﻰباشﻨد‪.‬‬

‫شکل (‪ )1-1‬تصﻨف ابحار‬

‫‪141‬‬

‫خﻼصﺔ ﻓصﻞ‬ ‫ابحار بﻪ ﻧﻮاحﻰ‪ :‬ساحلﻰ‪ ،‬کم عﻤق و عﻤﻴق تقسﻴم گردﻳدهاﻧد‪.‬‬ ‫عﻤق ﻧﻮاحﻰ ســاحلﻰ از صفر الﻰ ‪ 200‬ﻣتر بﻮده شــعاع آفتاب ﻣﻰتﻮاﻧد تا اﻳﻦ عﻤق ﻧﻮاحﻰ‬ ‫خــﻮب ﻧفﻮذ کﻨد و حﻴﻮاﻧات بحرى چﻮن ﻣاﻫﻴــان‪ ،‬خرچﻨگﻫا و غﻴره در اﻳﻦ ﻧﻮاحﻰ زﻧدهگﻰ‬ ‫ﻣﻰکﻨﻨد‪.‬‬ ‫ﻧﻮاحــﻰ کم عﻤق از ‪ 200‬الﻰ ‪ 2000‬ﻣتر عﻤق داشــتﻪ‪ ،‬ﻧﻮر آفتاب تا عﻤق ﻣعﻴﻦ ﻧفﻮذ کرده‬ ‫ﻣﻰتﻮاﻧد‪ .‬حﻴﻮاﻧات بحرى ﻣاﻧﻨد‪ :‬ستارة بحرى و ﻣاﻫﻴان بزرگ در اﻳﻦ ﻧﻮاحﻰ زﻳست دارﻧد‪.‬‬ ‫ﻧﻮاحﻰ عﻤﻴق دور از ساحل واقع بﻮده عﻤق آنﻫا حدود ‪ 2000‬ﻣتر بﻮده کﻪ در بعضﻰ جاﻫا‬ ‫بﻪ ‪ 10000‬ﻣتر ﻣﻰرسد‪ ،‬تاثﻴرات اﻣﻮاج در اﻳﻦ ﻧﻮاحﻰ بسﻴار ﻣحدود است‪.‬‬ ‫رﻳلﻴف ﻳا فزﻳﻮگرافﻰ بســتر ابحار فﻮق العاده ﻣغلق بﻮده‪ ،‬روى ﻫﻤﻮارىﻫاى وسﻴع ﻣﻴﻼن دار‬ ‫بحرى‪ ،‬گﻮدالﻫاى عظﻴم و عﻤﻴق و سلسلﻪ کﻮهﻫاى ﻧسبتاً ﻣرتفع بﻪ ﻣﻼحظﻪ ﻣﻰرسد‪.‬‬ ‫از ساحل بحر تا عﻤق تقرﻳباً ‪ 200‬ﻣتر‪ ،‬بستر داراى زاوﻳﺔ ﻣﻴﻼن ﻣشابﻪ بﻪ زاوﻳﻪ ﻣﻴﻼن ساحل‬ ‫بﻮده‪ ،‬ﻳک سطح واحد را کﻪ بﻪﻧام کراﻧﺔ قاره ﻳاد ﻣﻰشﻮد‪ ،‬وجﻮد ﻣﻰآورد‪.‬‬ ‫قسﻤت زﻳر آبﻰ کراﻧﺔ قاره را بﻪﻧام شﻴلف ﻳا اﻧتﻬاى قارة زﻳر آبﻰ ﻳاد ﻣﻰکﻨﻨد‪.‬‬ ‫بعد از شــﻴلف ﻣﻴﻼن بســتر زﻳاد ﻣﻰشﻮد کﻪ اﻳﻦ قسﻤت بستر بحر از عﻤق ‪ 200‬الﻰ ‪3000‬‬ ‫ﻣتر بﻪﻧام ﻣﻴﻼن قارهﻳﻰ ﻳاد ﻣﻰگردد‪.‬‬ ‫وسﻴعترﻳﻦ عﻨصر بستر بحر بﻪﻧام کاسﺔ بحرى ﻳاد ﻣﻰشﻮد کﻪ ساحﺔ ‪ 266‬ﻣﻴلﻴﻮن کﻴلﻮ ﻣتر‬ ‫ﻣربع را اشغال ﻧﻤﻮده و بﻪ عﻤق ‪ 3000‬الﻰ ‪ 6000‬ﻣتر ﻣﻮقعﻴت دارد‪.‬‬ ‫ﻧظر بﻪ عﻤق بستر در ابحار ﻣﻨاطق (زونﻫا) ﻣعﻴﻦ جدا ﻣﻰگردد‪.‬‬ ‫کراﻧﺔ قارهﻳﻰ زﻳر آب بﻪ دو ﻣﻨطقﻪ فرعﻰ‪ :‬لﻴتﻮرالﻰ و ﻧﻴرﻳتﻰ‪ ،‬تقسﻴم ﻣﻰگردد‪.‬‬ ‫ﻣﻨطقﻪ باﻻى ﻣﻴﻼن قاره ﻳﻰ بﻪﻧام زون باتﻴالﻰ و باﻻى کاســﺔ بحرى بﻪﻧام زون ابﻴســالﻰ ﻳاد‬ ‫ﻣﻰگردد‪.‬‬

‫‪142‬‬

‫سؤاﻻت ﻓصﻞ‬ ‫‪ -1‬ابحار بﻪ کدام ﻧﻮاحﻰ تقسﻴم ﻣﻰگردﻧد‪ ،‬ﻧام بگﻴرﻳد؟‬ ‫‪ -2‬ﻧﻮاحــﻰ عﻤﻴــق داراى کدام عﻤق بﻮده وآﻳا شــعاع آفتاب بﻪ آن عﻤق ﻧفــﻮذ ﻣﻰکﻨد و ﻳا‬ ‫خﻴر؟‬ ‫‪ -3‬کدام حﻴﻮاﻧات در ﻧﻮاحﻰ کم عﻤق و ﻧﻮاحﻰ ساحلﻰ زﻧدهگﻰ ﻣﻰکﻨﻨد؟‬ ‫‪ -4‬در ﻣﻮرد فزﻳﻮگرافﻰ بستر ابحار چﻪ ﻣﻰداﻧﻴد ﻣختصرا ًشرح دﻫﻴد؟‬ ‫‪ -5‬در ﻣﻮرد کراﻧﺔ قاره چﻪ ﻣﻰداﻧﻴد ﻣختصرا ً تﻮضﻴح دﻫﻴد؟‬ ‫‪ -6‬وسﻴعترﻳﻦ عﻨصر بستر بحر بﻪﻧام چﻪ ﻳاد ﻣﻰشﻮد‪ ،‬ﻣساحت و عﻤق آن را واضح سازﻳد؟‬ ‫‪ -7‬رﻳلﻴف بستر بحرى فﻮق العاده ﻣغلق بﻮده (بﻪ روى) ﻫﻤﻮارىﻫاى وسﻴع ﻣﻴﻼن دار بحرى‪،‬‬ ‫‪ .........................‬و ‪ .........................‬و ‪ .........................‬ﻧسبتاً ﻣرتفع بﻪ ﻣﻼحظﻪ ﻣﻰرسﻨد‪.‬‬ ‫‪ -8‬بعد از شــﻴلف (بﻪطرف عﻤق بحﻴره ﻳا بحر) ‪ .........................‬زﻳاد ﻣﻰشــﻮد کﻪ اﻳﻦ قسﻤت‬ ‫بستر بحر از عﻤق ‪ .........................‬الﻰ ‪ .........................‬بﻪﻧام ‪ .........................‬ﻳاد ﻣﻰگردد‪.‬‬ ‫‪ -9‬کراﻧﺔ قاره ﻳﻰ ﻳا شﻴلف بﻪ کدام ﻣﻨاطق فرعﻰ ذﻳل تقسﻴم ﻣﻰگردد‪:‬‬ ‫ب‪ -‬ابﻴسالﻰ‬ ‫الف‪ -‬لﻴتﻮرالﻰ و ﻧﻴرﻳتﻰ‬ ‫د‪ -‬ﻫﻴچکدام‬ ‫ج‪ -‬باتﻴالﻰ‬ ‫‪ -10‬ﻣﻨطقﻪ باﻻى ﻣﻴﻼن قارهﻳﻰ بﻪ ﻳکﻰ از ﻧامﻫاى ذﻳل ﻳاد ﻣﻰشﻮد‪ ،‬آن را ﻧشاﻧﻰ کﻨﻴد‪:‬‬ ‫ب‪ -‬اﻳسالﻰ‬ ‫الف‪ -‬باتﻴالﻰ‬ ‫د‪ -‬ﻧﻴرﻳتﻰ‬ ‫ج‪ -‬لﻴتﻮرالﻰ‬

‫‪143‬‬

‫ﻓصﻞ دوم‬ ‫اوشﻴاﻧﻮ ﮔراﻓﻰ ﻓزﻳﻜﻰ‬ ‫اوشــﻴاﻧﻮ گرافﻰ فزﻳکــﻰ علم ﻣطالعﺔ خﻮاص فزﻳکﻰ و دﻳﻨاﻣﻴکﻰ اوقﻴاﻧﻮسﻫا اســت‪ .‬اﻳﻦ علم‬ ‫در ﻣــﻮرد اﻳجاد جرﻳاﻧات و اﻣﻮاج و ســاﻳر خصﻮصﻴات آبﻫــاى ابحار بحث ﻣﻰکﻨد اوقﻴاﻧﻮس‬ ‫شﻨاسان فزﻳکﻰ با تکﻨالﻮژى اﻣروزى تﻮاﻧستﻪاﻧد تاحرکت اوقﻴاﻧﻮس‪ ،‬قﻮاى کﻪ باعث اﻳجاد اﻳﻦ‬ ‫حرکات ﻣﻰشﻮﻧد؛ ﻣاﻧﻨد‪ :‬بادﻫا‪ ،‬اﻣﻮاج‪ ،‬ﻣد و جزر را بخﻮبﻰ ﻣطالعﻪ کﻨﻨد‪.‬‬ ‫براى شــﻤا ﻧﻴز ســؤاﻻتﻰ در رابطﻪ بﻪ اوشــﻴاﻧﻮگرافﻰ فزﻳکﻰ پﻴدا شده است؛ زﻳرا اﻳﻦ ﻣﻮضﻮع‬ ‫بســﻴار جالب بﻮده و ﻫر کس ﻣﻰخﻮاﻫد در رابطﻪ بﻪ پدﻳدهﻫاى کﻪ باعث حرکات‪ ،‬جرﻳاﻧات و‬ ‫اﻣﻮاج ﻣﻰشﻮﻧد بداﻧﻨد‪.‬‬ ‫آﻳا ﻣﻰداﻧﻴد کﻪ آبﻫاى ابحار حرکت دارﻧد؟‬ ‫آﻳا ﻣﻰخﻮاﻫﻴد بداﻧﻴد کﻪ حرکات آبﻫاى ابحار ﻧاشﻰ از کدام پدﻳدهﻫاى طبﻴعﻰ است؟‬ ‫آﻳا در رابطﻪ بﻪ ﻣد و جزر ﻣعلﻮﻣات دارﻳد؟ و آﻳا ﻣﻰخﻮاﻫﻴد بداﻧﻴد کﻪ ﻣد و جزر باﻻى حرکت‬ ‫آبﻫاى ابحار چگﻮﻧﻪ اثر ﻣﻰگذارﻧد؟‬ ‫عﻼوه بر حرکات‪ ،‬اﻣﻮاج و جرﻳاﻧات‪ ،‬ساﻳر خﻮاص فزﻳکﻰ آبﻫاى ابحار؛ ﻣاﻧﻨد‪ :‬ﻧﻤکﻴت‪ ،‬کثافت‪،‬‬ ‫حرارت آبﻫا و تجﻤع رسﻮبات ﻧﻴز ﻣﻮضﻮعات جالبﻰاﻧد کﻪ در اﻳﻦ فصل گﻨجاﻧﻴده شده است‪.‬‬ ‫ﻫرگاه شــﻤا ﻣحتﻮﻳات اﻳﻦ فصل را بﻪ دقت بخﻮاﻧﻴد‪ ،‬بﻪ ﻫﻤﺔ اﻳﻦ ﻣســاﻳل پﻰ خﻮاﻫﻴد برد و‬ ‫اکثرﻳت سؤاﻻت شﻤا پاسخ خﻮاﻫد ﻳافت‪.‬‬ ‫اﻣﻮاج و جرﻳاﻧات‬ ‫اﻧﻮاع حرکت آب در بحﻴرهﻫا و ابحار عبارتاﻧد از‪ :‬ﻣد و جزر‪ ،‬اﻣﻮاج و جرﻳاﻧات‪ .‬اﻣﻮاج اساســاً‬ ‫تﻮسط باد بﻪوجﻮد آﻣده بﻪ ﻫراﻧدازة کﻪ سرعت باد زﻳاد وساحﺔ بحر وسﻴع باشد بﻪ ﻫﻤاناﻧدازه‬ ‫اﻣﻮاج بزرگتر تﻮلﻴد ﻣﻰگردد‪ .‬ارتفاع اعظﻤﻰﻣﻮج در ابحار تا ‪ 14‬الﻰ ‪ 18‬ﻣتر ﻣﻰرسد بزرگترﻳﻦ‬ ‫ﻣﻮج تا بﻪ حال ارتفاع حدود ‪ 34‬ﻣتر را داشتﻪ کﻪ در بحر آرام واقع گردﻳده است‪.‬‬ ‫ﻣــد و جــزر عبارت از اﻫتزازات آب بحر اســت کﻪ بــﻪ اثر قﻮة جاذبﺔ ﻣﻬتــاب و آفتاب تﻮلﻴد‬ ‫ﻣﻰگردد‪ .‬ﻣد ﻧاشﻰ از ﻣﻬتاب ﻧسبت بﻪ آفتاب دو ﻣرتبﻪ بزرگتر بﻮده‪ ،‬در ظرف ﻳک شباﻧﻪ روز‬

‫‪144‬‬

‫دو ﻣد و دو جزر رخ ﻣﻰدﻫد‪ .‬ﻣد در سﻮاحل کم عﻤق واضحاً قابل احساس است کﻪ در آنجا‬ ‫تﻤام کتلﺔ آب حﻴﻦ خروج از ســاحل بلﻨد رفتﻪ و ‪ 6‬ساعت در ساحل در حال تﻤﻮج ﻣﻰباشد‬ ‫ارتفاع ﻣد در قســﻤتﻫاى ﻣختلف ساحل ولﻮ‬ ‫کﻪ عﻴﻦ بحر باشــد ﻳکســان ﻧﻤﻰباشد؛ طﻮر‬ ‫ﻣثال‪ :‬ارتفاع ﻣد در بحر اطلس ﻧزدﻳک جزﻳرة‬ ‫ﻫلﻦ ﻣــدس ‪ 0 .8‬ﻣتر در ســﻮاحل فراﻧســﻪ‬ ‫‪ 1 2 .4‬ﻣتر بﻮده در ســﻮاحل اﻣرﻳکاى شﻤالﻰ‬ ‫بﻪ صﻮرت اعظﻤﻰتا ‪ 16 .2‬ﻣتر ﻣﻰباشد ﻣد در‬ ‫بعضﻰ ﻣﻮارد عﻤل تخرﻳباتﻰ اﻣﻮاج را شــدت‬ ‫بخشﻴده‪ ،‬ســﻮاحل دور افتاده از خط ساحلﻰ‬ ‫وسطﻰ را ﻣﻮرد شستشﻮ قرار ﻣﻰدﻫد‪.‬‬ ‫شکل (‪ )2-1‬اﻣﻮاج آبﻫاى بحر را ﻧشان ﻣﻰدﻫد‬ ‫حرکت آبﻫاى بحر در قدم اول ذرﻳعﺔ بادﻫا‬ ‫و بﻪ درجﺔ دوم در اثر اختﻼف درجﺔ حرارت و ﻣقدار ﻣﻮاد ﻣﻨحلﻪ در آب بحر صﻮرت ﻣﻰگﻴرد‪.‬‬ ‫در ﻧتﻴجﻪ عﻮاﻣل فﻮق الذکر ﻣقدار زﻳادى آب در ســﻤتﻫاى ﻣعﻴﻦ جرﻳان ﻧﻤﻮده‪ ،‬از ﻳکجاى‬ ‫بﻪ جاى دﻳگر اﻧتقال ﻣﻰﻳابد ﻣعروفترﻳﻦ جرﻳاﻧات عبارت از جرﻳان اتﻼﻧتﻴک شــﻤال‪ ،‬جرﻳان‬ ‫استﻮاﻳﻰ شﻤال‪ ،‬جرﻳان استﻮاﻳﻰ جﻨﻮبﻰ و غﻴره شﻬرت جﻬاﻧﻰ دارد‪.‬‬ ‫ﻧﻤﻜﻴت‬ ‫اکثر عﻨاصر کﻴﻤﻴاوى بﻪ شکل ﻣﻨحل در آب بحر دﻳده ﻣﻰشﻮﻧد در حال حاضر بعضﻰ از عﻨاصر‬ ‫ﻣاﻧﻨد آﻳﻮدﻳﻦ‪ ،‬بروﻣﻴﻦ‪ ،‬فلﻮرﻳﻦ و غﻴره را از آبﻫاى ابحار استحصال ﻣﻰﻧﻤاﻳﻨد اکثر عﻨاصر بﻪ‬ ‫ﻣقدار کم در آبﻫاى بحر وجﻮد داشــتﻪ و تﻨﻬا چﻬار عﻨصر کﻴﻤﻴاوى (اکســﻴجﻦ‪،‬ﻫاﻳدروجﻦ‪،‬‬ ‫کلﻮرﻳﻦ و ســﻮدﻳم) ‪ 9 9 .5‬فﻴصد را از ﻧگاه وزن تشــکﻴل داده است ﻣقدار عﻨاصر کﻴﻤﻴاوى و‬ ‫ﻣرکبات ﻣﻨحل در آب تﻮســط ﻧﻤکﻴت آن تعﻴﻴﻦ ﻣﻰشــﻮﻧد ﻣقدار ﻣتﻮسط ﻧﻤک در آبﻫاى‬ ‫ابحار ﻣســاوى بﻪ ‪ 3 5‬گرام فﻰ لﻴتر (پروﻣﻴل) بﻮده و در بعضﻰ ﻣﻮارد اﻳﻦ ﻣقدار از ‪ 31‬تا ‪37‬‬ ‫گرام فﻰ لﻴتر (پروﻣﻴل) تغﻴﻴر ﻣﻰﻧﻤاﻳد‪ .‬ﻧﻤکﻫاى عﻤده کﻪ در آبﻫاى ابحار پﻴدا ﻣﻰشــﻮﻧد؛‬ ‫عبارتاﻧد از‪ :‬کلﻮراﻳدﻫا‪ ،‬سلفاتﻫا و کاربﻮﻧاتﻫا‪.‬‬ ‫تﻤاﻣﻰاﻳﻦ ﻣرکبات تحت شــراﻳط ﻣعﻴﻦ فزﻳکﻰ و کﻴﻤﻴاوى بﻪ حال ﻣﻨحل ﻣﻰباشــﻨد‪ ،‬ﻫرگاه‬ ‫اﻳﻦ شراﻳط تغﻴﻴر ﻧﻤاﻳد؛ ﻣث ً‬ ‫ﻼ‪ :‬تبخﻴر زاﻳد گردد در اﻳﻦ صﻮرت باعث غلظت ﻣحلﻮل و رسﻮب‬ ‫‪145‬‬

‫ﻧﻤکﻫا روى بستر ﻣﻰگردد‪.‬‬ ‫ﻣﻮجﻮدﻳت ﻧﻤک سﻮدﻳم و ﻣگﻨزﻳم ذاﻳقﺔ آب‬ ‫بحر را شــﻮر و تلخ ﻣﻰسازد‪ .‬غلظت آبﻫاى‬ ‫بحﻴرهﻫاى کﻪ در ﻣﻨاطق گرم واقعاﻧد بﻴشتر‬ ‫ﻣﻰباشــد؛ بﻪطﻮر ﻣثال‪ :‬بحﻴرة احﻤر و خلﻴج‬ ‫فــارس کﻪ در ﻣﻨاطــق گرم واقعاﻧــد‪ ،‬ﻣقدار‬ ‫ﻧﻤــک ﻣﻨحلﻪ در آنﻫا بﻪ حــدود (‪ )40‬گرام‬ ‫فﻰ لﻴتر ﻣﻰرسد‪.‬‬

‫شل (‪ )2-2‬اﻧحالﻴت ﻧﻤک در قسﻤتﻫا ﻣختلف ابحار‬

‫حرارت و ﻛثاﻓت آبﻫاى ابحار‬ ‫درجﺔ حرارت آبﻫاى بحر در ﻣﻨاطق قطبﻰ بﻪ (‪ )-3‬درجﻪ ساﻧتﻰ گراد و در ﻣﻨاطق استﻮاﻳﻰ‬ ‫اﻧحﻼلﻴت‬ ‫بﻪ (‪ )+32‬درجﻪ ساﻧتﻰ گراد ﻣﻰرسد‪.‬‬ ‫عاﻣل اصلﻰ گرم کﻨﻨدة آبﻫاى ابحار‪ ،‬ﻧﻮر آفتاب است کﻪ تا عﻤق بﻴشتر از صد ﻣتر ﻧفﻮذ‬ ‫ﻣﻰکﻨد‪ .‬بﻴشترﻳﻦ حرارت ﻧﻮر آفتاب در ﻧزدﻳکﻰ سطح آب جذب ﻣﻰگردد‪ .‬سطح آب حرارت‬ ‫ﻣتغﻴر دارد در عﻤق بﻴشــتر از ‪ 500‬ﻣتر حرارت آب ثابت و برابر بﻪ (‪ )4‬درجﻪ ســاﻧتﻰ گراد‬ ‫است در بعضﻰ حاﻻت حتﻰ در آبﻫاى گرم استﻮاﻳﻰ‪ ،‬حرارت دفعتاً از ‪ 32‬درجﻪ بﻪ ‪ 4‬درجﻪ‬ ‫ﻣقدار تبخﻴر بﻴشتر‬ ‫ساﻧتﻰ گراد کاﻫش ﻣﻰﻳابد‪.‬‬ ‫کثافــت آب بحرﻫا بﻨابر عﻮاﻣل ﻣختلف؛ ﻣاﻧﻨد شــﻮرى‪ ،‬حــرارت و ﻣقدار ﻣﻮاد ﻣعلق در آنﻫا‪،‬‬ ‫ﻣدتراﻧﻪآب زﻳاد و داراى ﻣﻮاد ﻣعلق بﻴشــتر باشد بﻪ ﻫﻤاناﻧدازه‬ ‫شــﻮرى‬ ‫بســتگﻰ دارد ﻫر قدر ﻣقدار‬ ‫بحره‬ ‫کثافت آن ﻧﻴز بﻴشتر ﻣﻰباشد‪.‬‬ ‫بﻴشتر‬ ‫ابحارو کثافت‬ ‫ﻧﻤکﻴت‬ ‫ﻫاى بزرگ ســطح زﻣﻴﻦ است کﻪ ﻣقدار زﻳاد ﻣﻮاد‬ ‫فرورفتگﻰ‬ ‫واضح اســت کﻪ بحﻴرهﻫا و‬ ‫داﻧﻪ دار در آن رسﻮب ﻧﻤﻮده و ذخﻴره ﻣﻰگردد‪.‬‬ ‫ترســبات بحرى بﻪ سﻪ گروپ ذﻳل تقســﻴم ﻣﻰگردﻧد‪:‬ترﻳجﻴﻨﻰ (ﻣﻨشــأ قاره ﻳﻰ) ‪،‬کﻴﻤﻴاوى‬ ‫(ﻧاشﻰ از تعاﻣﻼت کﻴﻤﻴاوى) و عضﻮى (ﻣربﻮط فعالﻴت حﻴاتﻰ) ‪.‬‬ ‫‪146‬‬

‫ترسـباتترﻳجﻴﻨﻰ‪ :‬ﻣﻮادىکﻪ از خشکﻪ تﻮســط درﻳاﻫا اﻧتقال ﻣﻰﻳابد در تﻤام ﻣﻨاطق بحر‬ ‫دﻳده شــده لﻴکﻦ ﻣقدار بزرگ آن در ساحات ﻧﻴرﻳتﻰ و لﻴتﻮرال رسﻮب ﻣﻰﻧﻤاﻳﻨد‪ .‬در ﻣﻨطقﺔ‬ ‫لﻴتﻮرال ﻳا ســاحﺔ کﻪ ﻣﻮقتاً زﻳر آب آﻣده ﻣﻮادترﻳجﻴﻨﻰ (ترسب) ﻣﻰﻧﻤاﻳد کﻪ اساساً عبارت از‬ ‫جغلﻪ ســﻨگ‪ ،‬رﻳگ و ﻧدرتاً لﻮش ﻣﻰباشد قسﻤت عﻤدة ﻣﻮاد ﻣذکﻮر ﻣدور و صﻴقل شده بﻮده‬ ‫زﻳرا تﻮسط اﻣﻮاج و جرﻳاﻧات ﻣد و جزر سﻮرت بﻨدى شده و تجﻤع ﻣﻰﻧﻤاﻳﻨد‪.‬‬ ‫ترسـبات ﻛﻴﻤﻴاوى‪ :‬طﻮرىکﻪ در عﻨﻮان گذشتﻪ بﻪ آن اشاره شد آبﻫاى ابحار تقرﻳباً تﻤام‬ ‫عﻨاصر جدول دوراﻧﻰ را با خﻮد دارد اﻳﻦ ﻣﻮاد بﻪ شکل ﻣﻨحل در آبﻫا وجﻮدداشتﻪ و ﻧظر بﻪ‬ ‫ﻣﻬﻴا شدن شــراﻳط ﻣعﻴﻦ رسﻮب ﻣﻰﻧﻤاﻳﻨد‪ ،‬ﻣث ً‬ ‫ﻼ‪ :‬در بحﻴرة کسپﻴﻦ در ﻣﻮسم تابستان ﻧﻤک‬ ‫طعام و در زﻣســتان ﻣﻴرابلﻴت رسﻮب ﻣﻰﻧﻤاﻳﻨد‪ .‬در عﻤلﻴﺔترسب ﻧﻤکﻴات فﻮق الذکر حرارت‬ ‫رول اصلﻰ داشــتﻪ و بﻪ ﻫﻤﻴﻦ دلﻴل در ﻫﻮاى گرم ﻳکﻧﻮع آنﻫا ودر حرارت پاﻳﻴﻦ ﻧﻮع دﻳگر‬ ‫آن رسﻮب ﻣﻰﻧﻤاﻳد ﻫمچﻨان قسﻤتﻰ ازترسبات آﻫکﻰ در ابحار گرم تشکﻴل شده در ﻧزدﻳک‬ ‫ســاحل تحت شراﻳط تﻤﻮج‪ ،‬آﻫک بﻪ شکل اقشــار ﻣتحد الﻤرکز بﻪ اطراف اجساﻣﻰ از قبﻴل‪:‬‬ ‫تﻮتﻪ سﻨگ رﻳگﻰ‪ ،‬صدف و غﻴره‪ ،‬رشد ﻣﻰﻧﻤاﻳد‪.‬‬ ‫رسﻮبات ﻋضﻮى‪ :‬بحﻴرهﻫا و ابحار از ارگاﻧﻴزمﻫاى زﻧده خﻴلﻰ غﻨﻰ بﻮده در آنﻫا حدود ‪160‬‬ ‫ﻫزار ﻧﻮع زﻧده جان و ‪ 10‬ﻫزار ﻧﻮع الجﻰﻫا بسر ﻣﻰبرﻧد‪.‬‬ ‫در تشــکﻴل احجار ﻣﻨشــاى عضﻮى تﻤام حﻴﻮاﻧات و ﻧباتات بحر سﻬم ﻧداشتﻪ بلکﻪ بﻪ صﻮرت‬ ‫اساســﻰ تﻨﻬا آنﻫاﻳﻰ کﻪ براى تغﻴﻴر قشــر دفاعﻰ (صدف) ﻳا اسکلﻴت داخلﻰ از ذرات ﻣﻨرالﻰ‬ ‫آب استفاده ﻣﻰﻧﻤاﻳﻨد‪ ،‬رول ﻣﻬم دارﻧد‪ .‬صدفﻫا کﻪ ﻣعﻤﻮﻻًاز کسلﻴم کاربﻮﻧﻴت ) ‪(C a C O 3‬‬ ‫و اکســاﻳد سﻴلﻴسﻴﻮم ) ‪ ( S i O 2‬تشــکﻴل گردﻳده‪ ،‬بعد از ﻣرگ اﻳﻦ حﻴﻮاﻧات بﻪ تعداد زﻳاد بﻪ‬ ‫روى بستر ابحارترسب ﻧﻤﻮده و احجار صدفﻰ را بﻪوجﻮد ﻣﻰآورﻧد‪ .‬اﻳﻦ احجار اکثرا ً در بحر کم‬ ‫عﻤق (ﻧاحﻴﻪ شﻴلف) از ‪ 100‬تا ‪ 200‬ﻣتر رسﻮب ﻣﻰﻧﻤاﻳﻨد‪.‬‬ ‫اگــر صدفﻫا بﻪ اثر اﻣﻮاج بســﻴار ﻣﻴده شــﻮﻧد در اﻳﻦ صﻮرت رﻳگ آﻫکــﻰ دترﻣﻴت بﻪوجﻮد‬ ‫ﻣﻰآﻳد‪( .‬ﻫمچﻨان) ﻣرجانﻫا ﻧﻴز از جﻤلﺔ احجار رسﻮبﻰ بﻮده کﻪ از بقاﻳاى حﻴﻮاﻧات چسپﻴده‬ ‫در بستر ابحار بﻪوجﻮد ﻣﻰآﻳﻨد‪.‬‬ ‫‪147‬‬

‫خﻼصﺔ ﻓصﻞ‬ ‫اﻧﻮاع حرکت آب در بحﻴرهﻫا و ابحار عبارتﻨد از ﻣد و جزر‪ ،‬اﻣﻮاج و جرﻳاﻧات‪.‬‬ ‫اﻣﻮاج تﻮســط باد بﻪوجﻮد آ ﻣده بﻪ ﻫراﻧدازه کﻪ ســرعت باد زﻳاد باشــد بﻪ ﻫﻤاناﻧدازه اﻣﻮاج‬ ‫بزرگتر تﻮلﻴد ﻣﻰگردد‪.‬‬ ‫ﻣد و جزر عبارت از‪ :‬اﻫتزازات آب بحر است کﻪ بر اثر قﻮة جاذبﺔ ﻣﻬتاب و آفتاب تﻮلﻴد ﻣﻰگردد‪.‬‬ ‫حرکت آبﻫاى بحر در قدم اول ذرﻳعﺔ بادﻫا و بﻪ درجﺔ دوم در اثر اختﻼف درجﺔ حرارت و‬ ‫ﻣقدار ﻣﻮاد ﻣﻨحلﻪ در آب بحر صﻮرت ﻣﻰگﻴرد‪.‬‬ ‫ﻣعروفترﻳﻦ جرﻳاﻧات عبارت از‪ :‬جرﻳان اتﻼﻧتﻴک شــﻤال‪ ،‬جرﻳان استﻮاﻳﻰ شﻤالﻰ و جرﻳان‬ ‫استﻮاﻳﻰ جﻨﻮبﻰ ﻣﻰباشﻨد‪.‬‬ ‫اکثــر عﻨاصــر بــﻪ ﻣقدار کــم در آبﻫــاى ابحــار وجﻮد داشــتﻪ تﻨﻬا چﻬــار عﻨصــر کﻴﻤﻴاوى‬ ‫(اکسﻴجﻦ‪،‬ﻫاﻳدروجﻦ‪ ،‬کلﻮرﻳﻦ و سﻮدﻳم) (‪ )99.5‬فﻴصد از ﻧگاه وزن در آبﻫاى بحر وجﻮد دارﻧد‪.‬‬ ‫ﻣقدار ﻣتﻮسط ﻧﻤک در آبﻫاى ابحار ﻣساوى بﻪ ‪ 35‬گرام فﻰ لﻴتر (پروفﻴل) بﻮده و در بعضﻰ‬ ‫ﻣﻮارد اﻳﻦ ﻣقدار از‪ 31‬تا ‪ 37‬گرام فﻰ لﻴتر تغﻴﻴر ﻣﻰﻧﻤاﻳﻨد‪.‬‬ ‫ﻧﻤکﻫاى عﻤدة کﻪ در آبﻫاى ابحار پﻴدا ﻣﻰشﻮﻧد عبارت از‪ :‬کلﻮراﻳدﻫا‪ ،‬سلفﻴتﻫا و کاربﻮﻧاتﻫا ﻣﻰباشﻨد‪.‬‬ ‫درجﺔ حرارت آبﻫاى بحر در ﻣﻨاطق قطبﻰ بﻪ (‪ )-3‬درجﻪ ساﻧتﻰ گراد و در ﻣﻨاطق استﻮاﻳﻰ‬ ‫بﻪ (‪ )+32‬درجﻪ ساﻧتﻰ گراد ﻣﻰرسد‪.‬‬ ‫عاﻣل اصلﻰ گرم کﻨﻨدة آبﻫاى ابحار ﻧﻮر آفتاب است کﻪ تا عﻤق بﻴش از صد ﻣتر ﻧفﻮذ ﻣﻰکﻨد‪.‬‬ ‫در عﻤق بﻴشتر از ‪ 500‬ﻣتر حرارت آبﻫاى ابحار ثابت بﻮده ‪ 4‬درجﻪ ساﻧتﻰ گراد ﻣﻰباشد‪.‬‬ ‫کثافت آب ابحار بﻨابر عﻮاﻣل ﻣختلف؛ ﻣاﻧﻨد‪ :‬شﻮرى‪ ،‬حرارت و ﻣقدار ﻣﻮاد ﻣعلق در آنﻫا بستگﻰ دارد‪.‬‬ ‫ترسبات بحرى بﻪ سﻪ گروپ ذﻳل تقسﻴم ﻣﻰشﻮﻧد‪:‬ترﻳجﻴﻨﻰ‪ ،‬کﻴﻤﻴاوى و عضﻮى‪.‬‬ ‫ﻣﻮاد ترﻳجﻴﻨﻰ اساساً عبارت از‪ :‬جغل سﻨگ‪ ،‬رﻳگ و ﻧدرتاً لﻮش ﻣﻰباشد‪.‬‬ ‫در بحﻴرة کسپﻴﻦ در ﻣﻮسم تابستان‪ ،‬ﻧﻤک طعام و در زﻣستان ﻣﻴرابلﻴت رسﻮب ﻣﻰﻧﻤاﻳد‪.‬‬ ‫در عﻤلﻴﺔترسب رسﻮبات کﻴﻤﻴاوى‪ ،‬حرارت رول اصلﻰ را بازى ﻣﻰکﻨد‪.‬‬ ‫قسﻤتﻰ ازترسبات آﻫکﻰ در ابحار گرم تشکﻴل ﻣﻰگردﻧد‪.‬‬ ‫بحﻴرهﻫــا و ابحار از ارگاﻧﻴزمﻫاى زﻧده خﻴلﻰ غﻨﻰ بﻮده‪ ،‬در آنﻫا حدود ‪ 160‬ﻫزار ﻧﻮع زﻧده‬ ‫جان و ‪ 10‬ﻫزار ﻧﻮع الجﻰﻫا بﻪ سر ﻣﻰبرﻧد‪.‬‬ ‫در تشــکﻴل احجار ﻣﻨشــاى عضﻮى تﻨﻬــا حﻴﻮاﻧات کﻪ براى تغﻴﻴر قشــر دفاعﻰ (صدف) ﻳا‬ ‫اسکلﻴت داخلﻰ از ذرات ﻣﻨرالﻰ آب استفاه ﻣﻰﻧﻤاﻳﻨد رول ﻣﻬم دارﻧد‪.‬‬ ‫صدفﻫا ﻣعﻤﻮﻻً از کلسﻴم کاربﻮﻧﻴت و اکساﻳد سﻴلﻴسﻴﻮم تشکﻴل ﻣﻰگردﻧد‪.‬‬ ‫‪148‬‬

‫سؤاﻻت ﻓصﻞ‬ ‫‪ -1‬اﻧﻮاع حرکات آب ابحار را ﻧام بگﻴرﻳد‪.‬‬ ‫‪ -2‬ﻣد و جزر را تعرﻳف ﻧﻤاﻳﻴد‪.‬‬ ‫‪ -3‬عﻮاﻣل اصلﻰ حرکت آبﻫاى ابحار را ﻧام بگﻴرﻳد‪.‬‬ ‫‪ -4‬کدام چﻬار عﻨصر کﻴﻤﻴاوى اســت کﻪ ‪ 99.5‬فﻴصد ﻣﻮاد ﻣﻨحلﺔ آبﻫاى ابحار را تشــکﻴل‬ ‫ﻣﻰدﻫﻨد؟‬ ‫‪ -5‬ﻣقدار ﻣتﻮسط ﻧﻤک در آبﻫاى ابحار در کدام حدود است و تا کدام حدود ﻧﻤکﻴت آبﻫاى‬ ‫ابحار تغﻴﻴر ﻣﻰکﻨد؟‬ ‫‪ -6‬درجــﺔ حــرارت آبﻫاى ابحــار در ﻧﻮاحﻰ قطبﻰ و اســتﻮاﻳﻰ بﻪ چﻨد درجﻪ ســاﻧتﻰ گراد‬ ‫ﻣﻰرسد؟‬ ‫‪ -7‬عاﻣل اصلﻰ گرم کﻨﻨدة آبﻫاى ابحار کدام است؟ آن را واضح سازﻳد‪.‬‬ ‫‪-8‬ترسبات بحرى بﻪ کدام گروپﻫاى ذﻳل تقسﻴم ﻣﻰشﻮﻧد؟ جﻮاب درست را ﻧشاﻧﻰ کﻨﻴد‪.‬‬ ‫الف‪-‬ترﻳجﻴﻨﻰ‬

‫ب‪ -‬کﻴﻤﻴاوى‬

‫ج‪ -‬عضﻮى‬

‫د‪ -‬ﻫرسﻪ‬

‫‪ -9‬ارتفاع اعظﻤﻰﻣﻮج در ابحار حدود چﻨد ﻣتر ﻣﻰباشد؛ جﻮاب درست را ﻧشاﻧﻰ کﻨﻴد‪:‬‬ ‫الف‪ 14 -‬تا ‪ 18‬ﻣتر‬

‫ب‪-4 -‬تا ‪ 8‬ﻣتر‬

‫ج‪ 20 -‬تا ‪ 30‬ﻣتر‬

‫د‪ 34 -‬ﻣتر‬

‫‪ -10‬ﻣعروفترﻳﻦ جرﻳاﻧــات ابحار عبــارت از ‪ ......................... ......................... .........................‬و‬ ‫غﻴره است کﻪ شﻬرت جﻬاﻧﻰ دارد‪.‬‬

‫‪149‬‬