Chemistry 10 [10]

Citation preview

‫کیمیا‬

‫د پوهن‪ ３‬وزارت‬

‫لسم ټولگی‬

‫کﻴﻤﻴا ﻟسﻢ ！ﻮﻟگی‬ ‫د چاپ کال‪ ١٣٩٨ :‬ﻫـ ‪ .‬ش‪.‬‬

‫ملي سرود‬ ‫دا وطن افغانســـتـــان دى‬

‫دا عــــزت د هـــر افـغـان دى‬

‫کور د سول‪ ３‬کور د تورې‬

‫هر بچی ي‪ ３‬قهرمـــــان دى‬

‫دا وطن د ټولـــو کـور دى‬

‫د بـــــلـوڅـــــــو د ازبـکــــــــو‬

‫د پ‪＋‬ـــتــون او هـــــزاره وو‬

‫د تـــرکـمنـــــــو د تـــاجـکــــــو‬

‫ورســـره عرب‪ ،‬گوجــر دي‬

‫پــاميــريـــان‪ ،‬نـورســـتانيــــان‬

‫براهوي دي‪ ،‬قزلباش دي‬

‫هـــم ايمـــاق‪ ،‬هم پشـه ‪４‬ان‬

‫دا هيــــــواد به تل ځلي‪８‬ي‬

‫لـکـه لـمــر پـر شـــنـه آســـمـان‬

‫په ســـينــه ک‪ ３‬د آســـيـــا به‬

‫لـکــــه زړه وي جـــاويــــــدان‬

‫نوم د حق مـــو دى رهبـــر‬

‫وايـــو اهلل اکبر وايو اهلل اکبر‬

‫د پﻮﻫن‪ ３‬وزارت‬

‫کم ا‬ ‫لسم ！ولگی‬

‫د چاپ کال‪ 1398 :‬هـ ‪ .‬ش‪.‬‬

‫أ‬

‫د تاب ان ت او‬

‫‪---------------------------------------------------‬‬‫ما‬

‫مضمون‬

‫مؤلف ن د تعل مي نصاب د م ا د پار نت د در‬

‫تابونو مؤلف‬

‫ا يټ وون ي د پ تو ب د اډيټ د پار نت غړي‬ ‫ټول‬

‫دم‬

‫لسم‬

‫به پ تو‬

‫ان شاف ور وون‬

‫خ روون‬

‫د اپ ال‬ ‫د اپ ا‬ ‫اپخونه‬

‫بر نال‬

‫د تعل مي نصاب د پراخت ا او در‬

‫تابونو د تأل ف لو ر است‬

‫د پوهن وزارت د اړ و او عامه پوهاوي ر است‬ ‫هجري شم‬ ‫ابل‬ ‫ته ‪[email protected]‬‬

‫‪---------------------------------------------------‬‬‫تابونو د چاپ و ش او پلورلو حق د افغانستان اس مي جمهور ت د‬ ‫د در‬ ‫پلورل او پ رودل منع دي له‬ ‫پوهن وزارت ه محفوظ د په بازار‬ ‫غړوون و‬

‫ه قانو‬

‫ب‬

‫چلند‬

‫ي‬

‫د پوهن د وزير پيغام‬ ‫اقرأ باسم رب‬ ‫مو ته ي وند راب ل او د لوست او لي‬ ‫ش ر ه ا وو‬ ‫د لو او بخ ون خدا‬ ‫‪ ،‬اله‬ ‫له نعمت خه ي برخمن ي يو او د الله تعال ر وروست غم محمد مصطف‬ ‫لوم ن غام ورته لوستل وو درود وايو‬ ‫هجري ريز ال د وهن د ال ه نامه ونومول شو له د امله به د ران ه واد‬ ‫ن ه‬ ‫اداره او د والدينو‬ ‫تاب وون‬ ‫زده وون‬ ‫وونيز نظام د ورو بدلونونو شاهد وي وون‬ ‫د ه واد د وون او روزن‬ ‫شورا ان د ه واد د وهنيز نظام ش و بنس يز عنا بلل ي ي‬ ‫ه راختيا او رمختيا مهم رول لري ه داس مهم وخت د افغانستان د وهن وزارت د‬ ‫م تابه مقام د ه واد ه وونيز نظام د ود او راخت ا ه لوري بنس يزو بدلونونو ته من د‬ ‫له همد امله د وونيز نصاب اص ح او راختيا د وهن وزارت و مهم لوم يتوب د همدارن ه‬ ‫وونيزو تأسيساتو د در تابونو محتوا يفيت‬ ‫ه وون يو مدرسو او ولو دولت او خصو‬ ‫له با يفيته در‬ ‫ا لري مو ه د باور يو‬ ‫او توز ع ته ام د وهن وزارت د ارو ه‬ ‫تابونو رته د وون او روزن اسا اهدافو ته رس دل نشو‬ ‫ورتنيو موخو ته د رس دو او د اغ زنا وونيز نظام د رامن ته ولو ل اره د راتلون نسل د روزون و‬ ‫ه تو ه د ه واد له ولو ز ه سواندو وون و استادانو او مسل مديرانو خه ه درناوي هيله وم‬ ‫ه ول ه ه او‬ ‫تابونو ه تدريس او د محتوا ه ل دولو‬ ‫د ه واد ب يانو ته د د در‬ ‫زيار او‬ ‫هاند ونه س موي او د يوه فعال او ه دين م او انتقادي تف ر سمبال نسل ه روزنه‬ ‫ه ه د نيت لوست ل‬ ‫و ي هره ور د من ه نوي ولو او د مسؤوليت ه در‬ ‫و‬ ‫ران زده وون به سبا د يوه رمختل افغانستان مع ران او د ولن متمدن‬ ‫د نن ور‬ ‫ي‬ ‫او ور غ ي وي‬ ‫له هر فرصت‬ ‫د ه واد ارز تنا ه ان ه ده غو تنه لرم‬ ‫همدا راز له خو و زده وون و خه‬ ‫و او فعالو ونوالو ه تو ه او وون و ته‬ ‫ه روسه د‬ ‫خه ه ورته ي او د زده‬ ‫ه درناوي ه له تدر س خه ه او اغ زنا ه استفاده و ي‬ ‫د‬ ‫د وون او روزن له ولو وهانو او د وونيز نصاب له مسل هم ارانو خه‬ ‫ها‬ ‫دي مننه وم او د لو‬ ‫دون هل ل‬ ‫د تاب ه لي لو او متو ولو ي نه ست‬ ‫بر غوا م‬ ‫له دربار خه دو ته ه د س ي ل او انسان جو وون ه‬ ‫خدا‬ ‫و ي خ لوا وه او‬ ‫وونيز نظام او داس ودان افغانستان ه ه له‬ ‫د معياري او رمختل‬ ‫سو اله وي‬ ‫د وهن وزير‬ ‫د تور محمد م ويس بلخ‬

‫ج‬

‫سرﻟﻴک‬

‫ل‪７‬لﻴک‬

‫ﻣخ‬

‫لوم‪７‬ى ＇پرکى‬ ‫د اتﻮﻣﻲ تﻴﻮرۍ پراختﻴا ‪٢ .........................................................................................‬‬ ‫‪ :١-١‬د اتﻮﻣﻲ تﻴﻮري د پراختﻴا تارﻳخچﻪ ‪٣.........................................................................‬‬ ‫‪ :٢-١‬د اتﻮم جﻮړ＊ت‪٤ ............................................................................................‬‬ ‫‪ :٣-١‬اتﻮﻣﻲ ﻃﻴﻒ‪٩ ...............................................................................................‬‬ ‫‪:٤-١‬د بﻮر اتﻮﻣﻲ تﻴﻮري‪١١.........................................................................................‬‬ ‫‪ :٥-١‬اوسﻨ‪ ９‬اتﻮﻣﻲ تﻴﻮري ‪١٧ ....................................................................................‬‬ ‫‪ :٦-١‬د ＇ﻮ اﻟکتروﻧﻲ اتﻮﻣﻮﻧﻮ اﻟکتروﻧﻲ جﻮړ＊ت ‪٢٤ ............................................................‬‬ ‫د ﻟﻮﻣ‪７‬ي ＇پرکﻲ ﻟﻨ‪６‬ﻳز‪٢٨ .........................................................................................‬‬ ‫د ﻟﻮﻣ‪７‬ي ＇پرکﻲ پﻮ＊تﻨ‪٣٠ ....................................................................................... ３‬‬ ‫دوهــم ＇ــپرکى‬ ‫اﻟکتروﻧ‪ ３‬ترتﻴب او د دوره ﻳﻲ ﻋﻨصروﻧﻮ خﻮاص ‪٣٢ ...........................................................‬‬ ‫‪ :١-٢‬د پﻴرﻳﻮدﻳک سﻴستﻢ د جﻮړ＊ت تارﻳخچﻪ‪٣٣ ..............................................................‬‬ ‫‪ :٢-٢‬د ﻋﻨصروﻧﻮ اﻟکتروﻧﻲ جﻮړ＊ت ‪٣٨ .......................................................................‬‬ ‫‪ :٣-٢‬د ﻋﻨصروﻧﻮ خﻮاص او پﻪ دوره ﻳﻲ جدول ک‪ ３‬دﻫﻐﻮی پر ﻟﻪ پس‪ ３‬بدﻟﻮن ‪٤١ ................................‬‬ ‫‪ : ٤-٢‬د اﻧتﻘاﻟﻲ ﻋﻨصروﻧﻮ خﻮاص ‪٥٠............................................................................‬‬ ‫د ＇پرکﻲ ﻟﻨ‪６‬ﻳز ‪٥٤ ................................................................................................‬‬ ‫د ＇پرکﻲ پﻮ＊تﻨ‪٥٥ ...............................................................................................３‬‬ ‫دريم ＇پرکى‬ ‫کﻴﻤﻴاوي اړﻳک‪٥٨ .............................................................................................. ３‬‬ ‫‪ :١-٣‬د کﻴﻤﻴاوي اړﻳکﻮ ‪＄‬اﻧگ‪７‬تﻴاوې او د ﻟﻴﻮﻳس سﻤبﻮﻟﻮﻧﻪ ‪٥٩ ...................................................‬‬ ‫‪ :٢-٣‬د اوکتﻴت ﻗاﻧﻮن او د ﻟﻴﻮﻳس جﻮړ＊ت ‪٦٠ ..................................................................‬‬ ‫‪ : ٣-٣‬د کﻴﻤﻴاوي اړﻳکﻮ ډوﻟﻮﻧﻪ‪٦٤...............................................................................‬‬ ‫‪ :١-٣-٣‬اﻳﻮﻧﻲ اړﻳکﻪ‪٦٤ ........................................................................................‬‬ ‫‪ :٢-٣-٣‬اشتراکﻲ اړﻳکﻪ‪٧٠ ....................................................................................‬‬ ‫د درﻳﻢ ＇پرکﻲ ﻟﻨ‪６‬ﻳز ‪٨٥...........................................................................................‬‬ ‫د درﻳﻢ ＇پرکﻲ پﻮ＊تﻨ‪٨٦ ........................................................................................ ３‬‬ ‫＇لورم ＇پــرکى‬ ‫د ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻮﻧﻮ جﻮړ＊ت او د ﻫﻐﻮى ﻗﻄبﻴت ‪٨٨ ....................................................................‬‬ ‫‪ : ١ -٤‬د ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻮﻧﻮ د ﻣرکزي اتﻮم وﻻﻧسﻲ ﻗشر‪٨٩ ..............................................................‬‬ ‫‪ : ٢-٤‬خﻄﻲ ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻮﻧﻪ ( ﻳﻮه جﻮړه اﻟکتروﻧﻮﻧﻪ) ‪٩٢ .............................................................‬‬ ‫‪ : ٣-٤‬ﻣسﻄح ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻮﻧﻪ (د اﻟکتروﻧﻮﻧﻮ درې جﻮړې) ‪٩٣ .......................................................‬‬ ‫‪＇ : ٤ -٤‬ﻠﻮر سﻄحﻲ ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻮﻧﻪ (＇ﻠﻮر جﻮړې اﻟکتروﻧﻮﻧﻪ) ‪٩٤ ..................................................‬‬

‫د‬

‫سرﻟﻴک‬

‫ل‪７‬لﻴک‬

‫ﻣخ‬

‫‪ :٥-٤‬د اوبﻮ ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻲ جﻮړ＊ت‪٩٩ .......................................................................................................‬‬ ‫د ＇ﻠﻮرم ＇پرکﻲ ﻟﻨ‪６‬ﻳز‪١٠٦ ...................................................................................................................‬‬ ‫د ＇ﻠﻮرم ＇پرکﻲ پﻮ＊تﻨ‪١٠٧ ............................................................................................................... ３‬‬ ‫پنــــــ‪％‬م ＇پرکى‬ ‫د ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻮﻧﻮ ترﻣﻨ‪ ＃‬ﻗﻮاوې‪١١٠ ...............................................................................................................‬‬ ‫‪ :١-٥‬د کﻴﻤﻴاوي اړﻳکﻮ ترﻣﻨ‪ ＃‬تﻮپﻴروﻧﻪ او د ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻮﻧﻮ ترﻣﻨ‪ ＃‬ﻗﻮۀ‪١١١ .........................................................‬‬ ‫‪ :٢-٥‬د ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻮﻧﻮ ترﻣﻨ‪ ＃‬د جذب د ﻗﻮاو ډوﻟﻮﻧﻪ ‪١١١ ..............................................................................‬‬ ‫‪ :٣-٥‬د ﻣﻮادو پﻪ ﻓزﻳکﻲ خﻮاصﻮ باﻧدې د ﻗﻮاو اﻏﻴزي‪١٢٢ ........................................................................‬‬ ‫د پﻨ‪％‬ﻢ ＇پرکﻲ ﻟﻨ‪６‬ﻳز ‪١٢٨ ...................................................................................................................‬‬ ‫د پﻨ‪％‬ﻢ ＇پرکﻲ پﻮ＊تﻨ‪١٢٩ ................................................................................................................. ３‬‬ ‫شپ‪８‬م ＇پرکى‬ ‫د ﻣادې حاﻟتﻮﻧﻪ‪١٣٢.............................................................................................................................‬‬ ‫‪ ١-٦‬جاﻣدات ﻣاﻳﻌات او گازوﻧﻪ ‪١٣٣ ....................................................................................................‬‬ ‫‪ :١-١-٦‬د جاﻣداتﻮ ‪＄‬ﻴﻨ‪ ３‬ﻟﻮﻣ‪７‬ﻧ‪ ９‬ﻟﻴدﻧ‪١٣٤ ......................................................................................... ３‬‬ ‫‪ :٢-١-٦‬بﻠﻮروﻧﻪ ‪١٣٤ ........................................................................................................................‬‬ ‫‪ :٣-١-٦‬د جاﻣداتﻮ ډوﻟﻮﻧﻪ ‪١٤٠ ............................................................................................................‬‬ ‫‪ :٤-١-٦‬د جاﻣداتﻮ خﻮاص ‪١٤٤...........................................................................................................‬‬ ‫‪ :٢-٦‬ﻣاﻳﻌات ‪١٤٥ ..............................................................................................................................‬‬ ‫‪ :١-٢-٦‬د ﻣاﻳﻌاتﻮ ﻋﻤﻮﻣﻲ خﻮاص‪١٤٥ ..................................................................................................‬‬ ‫‪ :١-١-٢-٦‬د ﻣاﻳﻌاتﻮ اود گازوﻧﻮ دخپرﻳدﻟﻮ پرتﻠﻪ ‪١٤٥ ................................................................................‬‬ ‫‪ :٢-١-٢-٦‬ب‪７‬اس کﻴدل او دﻣاﻳﻌاتﻮ د ب‪７‬اس ﻓشار‪١٤٦ .............................................................................‬‬ ‫‪ :٣-١-٢-٦‬د ﻣاﻳﻌاتﻮ د اﻳشﻴدو درجﻪ‪١٤٧ .............................................................................................‬‬ ‫‪ :٣-١– ٢-٦‬تﻮدوخﻪ او د ﻣادې بدﻟﻮﻧﻮﻧﻪ‪١٤٨ ........................................................................................‬‬ ‫‪ :٤-١-٢-٦‬د ﻣاﻳﻌاتﻮ کﻨگﻞ کﻴدل ‪١٥٠ ..................................................................................................‬‬ ‫‪ : ٣-٦‬گازوﻧﻪ ‪١٥١ ..............................................................................................................................‬‬ ‫‪ :١- ٣–٦‬دگازي ﻣادې ﻣﻘدار‪١٥٢ .......................................................................................................‬‬ ‫‪ :٢-٣-٦‬د باﻳﻞ ﻗاﻧﻮن ‪١٥٢ ................................................................................................................‬‬ ‫‪ :٣-٣-٦‬د چارﻟس ﻗاﻧﻮن (پﻪ گازوﻧﻮ باﻧدې د تﻮدوخ‪ ３‬اﻏﻴزه) ‪١٥٤ .............................................................‬‬ ‫‪ :٤-٣-٦‬د اوگدرو اصﻞ‪١٥٧ ..............................................................................................................‬‬ ‫‪ :٥-٣-٦‬د اﻳدﻳال گازوﻧﻮ ﻗﻮاﻧﻴﻦ‪١٥٨ .....................................................................................................‬‬ ‫‪ : ٦-٣-٦‬پﻪ ‪ STP‬شراﻳﻄﻮ ک‪ ３‬دﻳﻮ اﻳدﻳال گاز د ﻣﻮﻟﻲ حجﻢ ﻣحاسبﻪ‪١٦١ ................................................‬‬ ‫د شپ‪８‬م ＇پرکﻲ ﻟﻨ‪６‬ﻳز‪١٧٢.....................................................................................................................‬‬ ‫د شپ‪８‬م ＇پرکﻲ پﻮ＊تﻨ‪١٧٣ ...................................................................................... ３‬‬

‫ه‬

‫سرﻟﻴک‬

‫ل‪７‬لﻴک‬

‫ﻣخ‬

‫اووم ＇پـــرکى‬ ‫کﻴﻤﻴاوي تﻌاﻣﻠﻮﻧﻪ‪١٧٦ .........................................................................................................................‬‬ ‫‪ :١-٧‬د کﻴﻤﻴاوي ﻣﻌادﻟ‪ ３‬ﻣﻔﻬﻮم‪١٧٧ ....................................................................................................‬‬ ‫‪:-٢-٧‬د کﻴﻤﻴاوي تﻌاﻣﻠﻮﻧﻮ ډوﻟﻮﻧﻪ ‪١٨٠ ..................................................................................................‬‬ ‫د اووم ＇پرکﻲ ﻟﻨ‪６‬ﻳز ‪١٩٨ ....................................................................................................................‬‬ ‫د اووم ＇پرکﻲ پﻮ＊تﻨ‪١٩٩ .................................................................................................................. ３‬‬ ‫اتـم ＇پرکـى‬ ‫د اکسﻴدﻳشﻦ‪ -‬رﻳدکشﻦ تﻌاﻣﻠﻮﻧﻪ‪٢٠٢ ......................................................................................................‬‬ ‫‪ :١-٨‬د اکسﻴدﻳشﻦ او رﻳدکشﻦ تﻌرﻳﻒ ‪٢٠٣ ...........................................................................................‬‬ ‫‪ :٢-٨‬د ﻋﻨصروﻧﻮ د اکسﻴدﻳشﻦ ﻧﻤبر ‪٢٠٤..............................................................................................‬‬ ‫‪ :٣-٨‬داکسﻴدشﻦ‪ -‬رﻳدکشﻦ د تﻌاﻣﻠﻮﻧﻮ ډوﻟﻮﻧﻪ‪٢٠٧ .................................................................................‬‬ ‫‪ :٤-٨‬د ‪ Oxidation- Reduction‬تﻌاﻣﻠﻮﻧﻮ د بﻴﻼﻧس د ترتﻴب ﻣﻴتﻮد ‪٢٠٨........................................‬‬ ‫‪ :٥-٨‬د ‪ Redox‬تﻌاﻣﻠﻮﻧﻪ پﻪ بﻴﻼبﻴﻠﻮ ﻣحﻴﻄﻮﻧﻮ ک‪٢١٢ .......................................................................... ３‬‬ ‫‪ : ٦-٨‬د اکسﻴدﻳشﻦ او رﻳدکشﻦ کﻴﻤﻴاوي تﻌاﻣﻠﻮﻧﻮ د بﻴﻼﻧس ترتﻴب د پر اکساﻳدوﻧﻮ‪٢١٦ ..............................‬‬ ‫‪ :٧-٨‬د رﻳدوکس تﻌاﻣﻠﻮﻧﻮ د ترتﻴب او تﻮازن ‪＄‬اﻧ‪７／‬ي حاﻟتﻮﻧﻪ او ﻧﻮر‪٢١٨.............................................. ).‬‬ ‫د اتﻢ ＇پرکﻲ ﻟﻨ‪６‬ﻳز‪٢٢١ .......................................................................................................................‬‬ ‫د اتﻢ ＇پرکﻲ پﻮ＊تﻨ‪٢٢٢ ................................................................................................................... ３‬‬ ‫نهم ＇ــپرکى‬ ‫پﻪ کﻴﻤﻴا ک‪ ３‬ﻗﻮاﻧﻴﻦ او ﻣحاسب‪٢٢٤ ......................................................................................................３‬‬ ‫‪ :١-٩‬د ﻋﻠﻤﻲ ﻣساﻳﻠﻮ بﻨس＂ﻮﻧﻪ‪٢٢٥ ......................................................................................................‬‬ ‫‪ :٢-٩‬د ﻣادې د بﻘا ﻗاﻧﻮن او ﻳا د کتﻠ‪ ３‬پاﻳ‪＋‬ت ‪٢٢٦ .................................................................................‬‬ ‫‪ :٣-٩‬د ثابتﻮ ﻧسبتﻮﻧﻮ ﻗاﻧﻮن ‪٢٢٩ ........................................................................................................‬‬ ‫‪ ٤-٩‬د ﻣتﻌددو ﻧسبتﻮﻧﻮ ﻗاﻧﻮن ﻳا د داﻟتﻦ ﻗاﻧﻮن‪٢٢٩ .................................................................................‬‬ ‫‪ :٥-٩‬دﻣﻌادﻟتﻮﻧﻮ ﻗاﻧﻮن ‪٢٣٠ .................................................................................................................‬‬ ‫‪ : ٦-٩‬د حجﻤﻲ ﻧسبتﻮﻧﻮ ﻗاﻧﻮن‪٢٣٤ ...................................................................................................‬‬ ‫‪: ٦ -٩‬د اوگدرو ﻗاﻧﻮن ‪٢٣٥...............................................................................................................‬‬ ‫‪ : ٨ -٩‬ﻧسبتﻲ اتﻮﻣﻲ کتﻠﻪ ‪٢٣٧ ..........................................................................................................‬‬ ‫‪ : ٩-٩‬ﻧسبتﻲ ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻲ کتﻠﻪ‪٢٣٩ .......................................................................................................‬‬ ‫‪ :١٠-٩‬ﻣﻮل(اتﻮم – گرام او ﻣاﻟﻴکﻮل – گرام) ‪٢٤٠...................................................................................‬‬ ‫‪ :١١ -٩‬د ﻣرکبﻮﻧﻮ د جﻮړوﻧکﻮ ﻋﻨصروﻧﻮ د سﻠﻨ‪ ３‬ﻻس تﻪ راوړل ‪٢٤١ .........................................................‬‬ ‫‪ : ١٢-٩‬تجربﻲ او ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻲ ﻓﻮرﻣﻮل‪٢٤٢ ............................................................................................‬‬ ‫د ﻧﻬﻢ ＇پرکﻲ ﻟﻨ‪６‬ﻳز‪٢٤٦ .....................................................................................................................‬‬ ‫د ﻧﻬﻢ ＇پرکﻲ تﻤرﻳﻦ ‪٢٤٧ ....................................................................................................................‬‬

‫و‬

‫سريزه‬ ‫کﻴﻤﻴا ﻫﻐﻪ پﻮﻫﻨﻪ ده چ‪ ３‬د ﻣﻮادو جﻮړ＊تﻮﻧﻮ‪ ،‬خﻮاصﻮ او بﻨس＂ﻴزو بدﻟﻮﻧﻮﻧﻮ او تﻐﻴراتﻮ بحث کﻮي‪.‬‬ ‫دا د ﻃبﻴﻌﻲ پﻮﻫﻨﻮ ﻳﻮه برخﻪ ده چ‪ ３‬پﻪ پرﻟﻪ پس‪ ３‬پﻴ‪７‬ﻳﻮ ک‪ ３‬د اﻧساﻧاﻧﻮ د تجربﻮ او ＇ﻴ‪７‬ﻧﻮ پﻪ بﻬﻴرک‪３‬‬ ‫ﻣﻨ‪％‬تﻪ راﻏﻠ‪ ３‬ده‪.‬‬ ‫کﻴﻤﻴا ډﻳرې ＇اﻧ‪ ３／‬ﻟري چ‪ ３‬ﻳﻮه ﻳ‪ ３‬ﻫﻢ ﻋﻤﻮﻣﻲ کﻴﻤﻴا ده‪ .‬د ﻟسﻢ ！ﻮﻟ‪／‬ﻲ کﻴﻤﻴا د ﻋﻤﻮﻣﻲ کﻴﻤﻴا‬ ‫ﻳﻮه ﻟﻨ‪６‬ه برخﻪ ده چ‪ ３‬پﻪ ‪＄‬اﻧ‪７／‬ې تﻮ‪－‬ﻪ دا ﻻﻧدې ＇پرکﻲ او سرﻟﻴکﻮﻧﻪ د پﻪ ک‪ ３‬ﻣﻄاﻟﻌﻪ او ＇ﻴ‪７‬ل‬ ‫شﻮي دي‪:‬‬ ‫پﻪ ﻟﻮﻣ‪７‬ی ＇پرک‪ ３‬ک‪ ３‬داتﻮﻣﻲ تﻴﻮري پراختﻴا‪ ،‬د اتﻮﻣی تﻴﻮري دپراختﻴا تارﻳخچﻪ‪،‬د اتﻮم جﻮړ＊ت‪ ،‬اتﻮﻣﻲ‬ ‫ﻃﻴﻒ‪ ،‬کﻮاﻧتﻮم ﻣﻴخاﻧﻴک او اوسﻨی اتﻮﻣﻲ تﻴﻮري رو＊اﻧﻪ شﻮې ده‪ .‬پﻪ دوﻳﻢ ＇پرکﻲ ک‪ ３‬د پرﻳﻮدﻳک‬ ‫سﻴستﻢ د جﻮړ＊ت تارﻳخچﻪ‪ ،‬د ﻋﻨصروﻧﻮ اﻟکتروﻧﻲ جﻮړ＊ت‪ ،‬د ﻋﻨصروﻧﻮ خﻮاص او پﻪ دوره‬ ‫ﻳﻲ جدول ک‪ ３‬د ﻋﻨصروﻧﻮ پرﻟﻪ پسﻲ بدﻟﻮن او د اﻧتﻘاﻟﻲ ﻋﻨصروﻧﻮ د خﻮاصﻮ پﻪ اړه بحث شﻮی دی‪ .‬پﻪ‬ ‫در‪４‬ﻢ ＇پرکﻲ ک‪ ３‬کﻴﻤﻴاوی اړﻳک‪ )chemical Bond( ３‬ﻟﻪ ！ﻮﻟﻮ ‪＄‬اﻧ‪７／‬تﻴاووسره ﻳ‪ ،３‬د ﻟﻴﻮﻳس‬ ‫سﻤبﻮﻟﻮﻧﻪ ‪ ،‬د اوکتﻴت ﻗاﻧﻮن او د ﻟﻴﻮﻳس جﻮړ＊ت رو＊اﻧﻪ شﻮی دی‪.‬‬ ‫پﻪ ＇ﻠﻮرم ＇پرک‪ ３‬ک‪ ３‬د ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻮﻧﻮ د جﻮړ＊ت او د ﻫﻐﻮی د ﻗﻄبﻴت پﻪ اړه ﻣﻌﻠﻮﻣات وړاﻧدې شﻮي‬ ‫دي ‪ .‬پﻪ پﻨ‪％‬ﻢ ＇پرکﻲ ک‪ ３‬د ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻮﻧﻮ ترﻣﻨ‪ ＃‬ﻗﻮاوې او د ﻗﻮاوو ډوﻟﻮﻧﻪ رو＊اﻧﻪ شﻮي دي چ‪ ３‬د‬ ‫ډای پﻮل – ډای پﻮل د ﻣتﻘابﻞ ﻋﻤﻞ ﻗﻮه‪ ،‬د واﻧدرواﻟس ‪ ))Vander walls forces‬او ﻟﻨدن‬ ‫ﻗﻮاو ‪ ،‬ﻫاﻳدروجﻨﻲ اړﻳکﻪ او د ﻣﻮادو پر ﻓزﻳکﻲ خﻮاصﻮ باﻧدې د ﻗﻮاوو اﻏﻴزه رو＊اﻧﻪ شﻮي ده‪.‬‬ ‫پﻪ شپ‪８‬م ＇پرکﻲ ک‪ ３‬د ﻣادې حاﻟتﻮﻧﻪ ( جاﻣد‪ ،‬ﻣاﻳﻊ او ‪－‬ازوﻧﻪ) د ‪－‬ازوﻧﻮ ﻗﻮاﻧﻴﻦ ＇ﻴ‪７‬ل شﻮي دي او پﻪ‬ ‫اووم ＇پرکﻲ ک‪ ３‬کﻴﻤﻴاوي تﻌاﻣﻠﻮﻧﻪ وړاﻧدې شﻮي دي چ‪ ３‬د کﻴﻤﻴاوي ﻣﻌادﻟﻮ د ﻣﻔﻬﻮم‪ ،‬د کﻴﻤﻴاوي‬ ‫تﻌاﻣﻠﻮﻧﻮ د ډوﻟﻮﻧﻮ پﻪ اړه تﻮضﻴحات ورک‪７‬ی شﻮي دي‪.‬‬ ‫پﻪ اتﻢ ＇پرکﻲ ک‪ ３‬د اکسﻴدﻳشﻦ‪ -‬رﻳدکشﻦ تﻌاﻣﻠﻮﻧﻪ‪ ،‬د اکسﻴدﻳشﻦ – رﻳدکشﻦ تﻌرﻳﻒ‪ ،‬د ﻋﻨصروﻧﻮ‬ ‫د اکسﻴدﻳشﻦ ﻧﻤبر‪ ،‬د اکسﻴدﻳشﻦ – رﻳدکشﻦ دتﻌاﻣﻠﻮﻧﻮ ډوﻟﻮﻧﻪ او د ‪oxidation – Reduction‬‬ ‫دتﻌاﻣﻠﻮﻧﻮ د بﻴﻼﻧس او د ترتﻴب ﻣﻴتﻮدوﻧﻪ رو＊اﻧﻪ شﻮي دي‪.‬‬ ‫پﻪ ﻧﻬﻢ ＇پرکﻲ ک‪ ３‬پﻪ کﻴﻤﻴا ک‪ ３‬ﻗاﻧﻮﻧﻮﻧﻪ او ﻣحاسب‪ ３‬را＊ﻴ‪ ３‬او د کﻴﻤﻴا بﻨس＂ﻴزﻗﻮاﻧﻴﻦ رو＊اﻧﻪ‬ ‫کﻮي‪.‬‬ ‫د ﻫر ＇پرکﻲ پﻪ پای ک‪ ３‬ﻟﻨ‪６‬ﻳز او ﻧاحﻞ شﻮې پﻮ＊تﻨ‪ ３‬د زده کﻮوﻧکﻮ د ﻣشﻖ او تﻤرﻳﻦ پﻪ ﻣﻮخﻪ‬ ‫وړاﻧدې شﻮې دي چ‪ ３‬د ﻫﻐﻮی پﻪ حﻞ سره زده کﻮوﻧکﻲ ＊ﻪ زده ک‪７‬ه وک‪７‬ی شﻲ‪ .‬پﻪ دې کتاب‬ ‫ک‪ ３‬کﻮ＊） شﻮی چ‪ ３‬زده کﻮوﻧکﻲ پﻪ ﻣﻄﻠبﻮﻧﻮ ک‪ ３‬وردﻧﻨﻪ او د ﻫﻐﻮی پﻪ زده ک‪７‬ه ک‪ ３‬اساﻧتﻴاوې‬ ‫را ﻣﻨ‪％‬تﻪ شﻲ‪.‬‬

‫‪1‬‬

‫لوم‪７‬ى ＇پرکى‬

‫د اتومي تيوري پراختيا‬ ‫اتﻮم ＇ﻪ شﻰ دی؟ د ساﻳﻨس کﻮﻣﻮ پﻮﻫاﻧﻮ د اتﻮم د جﻮړ＊ت پﻪ اړه ＇ﻴ‪７‬ﻧ‪ ３‬ک‪７‬ې دي او د اتﻮﻣﻮﻧﻮ‬ ‫د فعﻞ ＇رﻧگﻮاﻟﻰ‪ ،‬اﻧفعال او د اتﻮﻣﻮﻧﻮ جﻮړ＊ت ﻳ‪ ３‬رو＊اﻧﻪ ک‪７‬ی دی؟ اتﻮﻣﻮﻧﻪ ﻟﻪ کﻮﻣﻮبﻨس＂ﻴزو‬ ‫ذرو ＇خﻪ جﻮړ شﻮي دي؟ د اﻟکتروﻧﻮﻧﻮ ＇رﻧ‪／‬ﻮاﻟی او حرکت د اتﻮم د ﻫست‪ ３‬پﻪ چاپﻴرﻳال ک‪３‬‬ ‫پﻪ کﻮم شکﻞ دی؟ د اﻟکتروﻧﻮﻧﻮ ‪＄‬اﻧگ‪７‬تﻴاوې د اتﻮم د ﻫست‪ ３‬پﻪ چاپﻴرﻳال ک‪ ３‬پﻪ کﻮﻣﻮ کﻮاﻧتﻮﻣﻮ‬ ‫ﻧﻤبروﻧﻮ رو＊اﻧﻪ کﻴدی شﻲ؟‬ ‫د دې ＇پرکﻲ پﻪ ﻟﻮســتﻠﻮ کﻮﻟی شــﻮ چ‪ ３‬د اتﻮم او د اتﻮم د اﻟکتروﻧﻲ جﻮړ＊ت پﻪ اړه ﻣعﻠﻮﻣات‬ ‫ترﻻسﻪ او پﻮرتﻨ‪ ９‬پﻮ＊تﻨ‪ ３‬حﻞ ک‪７‬ی شﻮ‪.‬‬

‫‪2‬‬

‫‪ :١-١‬د اتومي تيورۍ د پراختيا تاريخچه‬ ‫د عﻠﻮﻣﻮ پﻪ تارﻳخ ک‪ ３‬ﻳﻮه پخﻮاﻧ‪ ９‬تﻴﻮري واﻳﻲ چ‪ ３‬ﻣﻮاد ترﻫغﻪ حده پﻪ کﻮچﻨﻴﻮ ذرو و‪４‬شﻞ کﻴدى شﻲ‬ ‫چ‪ ３‬ﻧﻮر پﻪ کﻮچﻨﻴﻮ ذرو د و‪４‬ش وړﻧﻪ وي‪.‬‬ ‫دا تﻴﻮري د ﻳﻮﻧاﻧﻲ فﻴﻠسﻮف دﻳﻤﻮکرﻳت(‪ )Democritus‬پﻪ ﻧﻮم پﻪ ‪٤٠٠‬ق م ک‪ ３‬پشﻨﻬاد شﻮې ده‪ ،‬ﻧﻮﻣﻮړي‬ ‫عاﻟــﻢ دا ذرې د اتﻮﻣﻮﻧــﻮ (‪ ١)Atoms‬پﻪ ﻧاﻣﻪ ﻳادې کــ‪７‬ې دي‪ ،‬پﻪ ﻫغﻪ وخت ک‪ ３‬د دﻳﻤﻮکرﻳت ﻧظرﻳﻪ‬ ‫ﻧﻮرو عﻠﻤاوو وﻧﻪ ﻣﻨﻠﻪ‪ .‬پﻪ ‪ 18‬پﻴ‪７‬ۍ ک‪ ３‬د ک‪５‬ﻤﻴا پﻮﻫاﻧﻮ د دوﻫﻢ ‪＄‬ﻞ ﻟپاره اتﻮﻣﻲ تﻴﻮرى پام وک‪.７‬‬ ‫پﻮﻫاﻧﻮ د تعاﻣﻞ کﻮوﻧکﻮ ﻣﻮادو کتﻠﻮي ﻧسبت ﻟﻪ ﻳﻮ بﻞ سره د تﻮضﻴح پﻪ اړه پﻪ خپﻠﻮ تجربﻲ ＇ﻴ‪７‬ﻧﻮ ک‪３‬‬ ‫ﻟﻪ اتﻮﻣﻲ تﻴﻮرۍ ＇خﻪ اســتفاده وک‪７‬ه او ﻟﻪ دې تﻴﻮرۍ ســره سﻢ ک‪５‬ﻤﻴاوي عﻨصروﻧﻪ ﻫرﻳﻮ ！اکﻠ‪ ３‬اتﻮﻣﻲ‬ ‫کتﻠ‪ ３‬ﻟري‪.‬‬ ‫پﻪ ‪ 1808‬م کال ک‪ ３‬داﻟتﻦ (‪)Dalton‬اﻧگﻠﻴســﻲ ک‪５‬ﻤﻴا پﻮه د اتﻮﻣﻲ تﻴﻮرۍ بﻨســ＀ کﻴ‪＋‬ــﻮد‪ .‬ﻟﻪ دې‬ ‫تﻴﻮرۍ سره سﻢ ！ﻮل ﻣﻮاد د ډﻳرو کﻮچﻨﻴﻮ ذرو ﻟﻪ اتﻮﻣﻮﻧﻮ ＇خﻪ جﻮړ شﻮي دي‪ ،‬دا اتﻮﻣﻮﻧﻪ ﻧﻪ پﻴدا کﻴدى‬ ‫شﻲ او ﻧﻪ ﻫﻢ بشپ‪ ７‬ﻟﻪ ﻣﻨ‪％‬ﻪ تﻠﻠی شﻲ‪ .‬د داﻟتﻦ د تﻴﻮري ﻣﻬﻢ ！کﻰ دا دي‪:‬‬ ‫‪ - 1‬ﻣﻮاد د اتﻮﻣﻮﻧﻮ پﻪ ﻧﻮم ﻟﻪ ﻫغﻮ وړو ذرو ＇خﻪ جﻮړ شﻮي‪ ،‬چ‪ ３‬د وﻳش وړ ﻧﻪ دي‪.‬‬ ‫‪ - 2‬د ک‪５‬ﻤﻴاوي عﻨصروﻧﻮ ！ﻮل اتﻮﻣﻮﻧﻪ سره ورتﻪ دي‪.‬‬ ‫‪ - 3‬اتﻮﻣﻮﻧﻪ‪ ،‬ﻧﻪ جﻮړﻳ‪８‬ي او ﻧﻪ ﻟﻪ ﻣﻨ‪％‬ﻪ ‪＄‬ﻲ‪.‬‬ ‫‪ - 4‬د ب‪５‬ــﻼ ب‪５‬ﻠﻮ عﻨصرو اتﻮﻣﻮﻧﻪ ﻳﻮ ﻟﻪ بﻞ ســره ﻳﻮ ‪＄‬اى شــﻮي او د ﻣرکــب ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻮﻧﻪ ﻳ‪ ３‬جﻮړک‪７‬ي‬ ‫دي‪.‬‬ ‫‪ - 5‬د ب‪５‬ﻼ ب‪５‬ﻠﻮ عﻨصرو اتﻮﻣﻮﻧﻪ ب‪５‬ﻼ ب‪５‬ﻠ‪ ３‬کتﻠ‪ ３‬او ب‪５‬ﻼ ب‪５‬ﻠﻮ ک‪５‬ﻤﻴاوي خﻮاصﻮ ﻟروﻧکﻲ دي‪.‬‬ ‫‪ - 6‬د ﻳﻮ ！اکﻠﻲ ﻣرکب پﻪ ﻫر ﻣاﻟﻴکﻮل ک‪ ３‬د جﻮړوﻧکﻮ اتﻮﻣﻮﻧﻮ ﻧسبتﻲ شﻤ‪５‬راو ډوﻟﻮﻧﻪ ﻳﻮ شان دي‪.‬‬ ‫‪ - 7‬ک‪５‬ﻤﻴاوي تعاﻣﻠﻮﻧﻪ د اتﻮﻣﻮﻧﻮ ‪＄‬اى پر ‪＄‬اى کﻴدﻟﻮ تﻪ واﻳﻲ او د ﻫغﻮی داړﻳکﻮ جﻮړ＊ت د ﻣرکبﻮﻧﻮ‬ ‫پﻪ ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻮﻧﻮ ک‪ ３‬دی چ‪ ３‬پﻪ دې ک‪５‬ﻤﻴاوي تعاﻣﻠﻮﻧﻮ ک‪ ３‬د عﻨصروﻧﻮ اتﻮﻣﻮﻧﻪ بدﻟﻴ‪８‬ی‪.‬‬ ‫ک‪５‬ﻤﻴــا پﻮﻫاﻧــﻮ تر ‪ 19‬پﻴ‪７‬ۍ پﻮرې د داﻟتﻦ اتﻮﻣﻲ تﻴﻮري تحﻠﻴﻞ ک‪７‬ه‪ .‬ســره ﻟﻪ دې چ‪ ３‬د داﻟتﻦ داتﻮﻣﻲ‬ ‫تﻴﻮري ‪＄‬ﻴﻨ‪！ ３‬کﻲ؛ د ب‪５‬ﻠگ‪ ３‬پﻪ ډول‪ :‬د اتﻮم د و‪４‬شﻠﻮ ﻧﻪ وړتﻴا او د ﻫﻤغﻪ عﻨصر د اتﻮﻣﻮﻧﻮ ﻳﻮ شان واﻟﻰ‬ ‫ب‪ ３‬دﻟﻴﻠﻪ ثابت شﻮ او پﻮﻫاﻧﻮ تآﻳﻴد ﻧﻪ ک‪７‬؛ خﻮ بﻴا ﻫﻢ د داﻟتﻦ اتﻮﻣﻲ تﻴﻮري د ک‪５‬ﻤﻴا پﻪ عﻠﻢ ک‪ ３‬گ＂ﻮره وه‬ ‫او د ک‪５‬ﻤﻴا پﻪ برخﻪ ک‪ ３‬ﻳﻮ ﻣثبت گام بﻠﻞ شﻮی دی‪.‬‬ ‫د ﻣــادې د اتﻮﻣﻲ جﻮړ＊ــ＀ تﻴﻮري چ‪ ３‬د ک‪５‬ﻤﻴــا د پﻮﻫاﻧﻮ د عﻠﻤﻲ تجاربﻮ پﻪ اســاس ﻣﻨ‪％‬تﻪ راغﻠﻪ پﻪ‬ ‫ﻻﻧدې ډول ده‪.‬‬

‫‪ - 1‬اتﻮم ﻳﻮﻧاﻧﻲ کﻠﻤﻪ ده‪ ،‬چﻪ د ‪( tom‬دو‪４‬ش وړ) او ‪ A‬ﻟﻪ ﻧفﻲ ＇خﻪ اخﻴستﻞ شﻮﻳدي‪ ،‬اتﻮم د و‪４‬ش وړ ﻧﻪ ده‪.‬‬

‫‪3‬‬

‫‪！ - 1‬ﻮل ﻣﻮاد ﻟﻪ ډ‪４‬رو کﻮچﻨﻴﻮ ذرو ＇خﻪ چ‪ ３‬اتﻮم ﻧﻮﻣﻴ‪８‬ي‪ ،‬جﻮړ شﻮﻳدي‪.‬‬ ‫‪ - 2‬اتﻮﻣﻮﻧــﻪ ﻫغــﻪ کﻮچﻨ‪ ９‬ذرې دي چ‪ ３‬پﻪ ک‪５‬ﻤﻴاوي ســاده وســاﻳﻠﻮ ﻧﻪ تجزﻳﻪ کﻴــ‪８‬ي او د ب‪５‬ﻼ ب‪５‬ﻠﻮ‬ ‫عﻨصروﻧﻮ اتﻮﻣﻮﻧﻪ ﻫر ﻳﻮ د ک‪５‬ﻤﻴاوي عﻨصر پﻪ ﻧﻮم ﻳادﻳ‪８‬ي‪.‬‬ ‫‪ - 3‬د ک‪５‬ﻤﻴــاوي عﻨصروﻧــﻮ اتﻮﻣﻮﻧﻪ تﻞ پﻪ حرکت ک‪ ３‬دي‪ ،‬د تﻮدوخ‪ ３‬پﻪ زﻳاتﻮاﻟﻲ ســره‪ ،‬د ﻫغﻮى د‬ ‫حرکت چ＂کتﻴا ﻫﻢ زﻳاتﻴ‪８‬ي او دا حرکت د ﻫغﻮى تر ﻣﻨ‪ ＃‬د تعاﻣﻞ ﻻﻣﻞ ک‪８５‬ي‪.‬‬ ‫‪ - 4‬د ب‪５‬ﻼ ب‪５‬ﻠﻮ عﻨصروﻧﻮ اتﻮﻣﻮﻧﻪ د کتﻠ‪ ،３‬حجﻢ او خﻮاصﻮ ﻟﻪ اﻣﻠﻪ ﻳﻮ ﻟﻪ بﻞ سره تﻮپﻴر ﻟري‪.‬‬ ‫د اتوم اندازه‬ ‫ﻫغﻪ ＇ﻴ‪７‬ﻧ‪ ３‬چ‪ ３‬پﻪ ‪ 20‬پﻴ‪７‬ۍ ک‪ ３‬د روﻧتگﻴﻦ د وړاﻧگﻮ پربﻨس＀ وشﻮې‪ ،‬ﻻس تﻪ راغﻠﻞ چ‪ ３‬د اتﻮم‬ ‫قطر ＇ﻪ ﻧا ＇ﻪ ‪ 2 10 10 m‬ﻳا )‪ (0,2nm‬دی‪.‬‬ ‫د اتﻮﻣﻮﻧــﻮ کتﻠــﻪ د ‪ 10 22 10 24 g‬ﻳــا ‪ 10 25 10 27‬کﻤﻴــت ترﻣﻨــ‪ ＃‬ده‪＇ .‬رﻧگﻪ چــ‪ ３‬دا کتﻠﻮي‬ ‫کﻤﻴــت ډ‪４‬ــر کﻮچﻨــﻰ دی؛ ﻟــﻪ دې اﻣﻠــﻪ اتﻮﻣﻲ ﻧســبتﻲ کتﻠــﻪ د اتﻮﻣﻮﻧﻮ ﻟپــاره و！اکﻞ شــﻮه چ‪ ３‬د‬ ‫‪ (amu = 1.661 10 27 kg )a m u‬قﻴﻤت پربﻨس＀ ！اکﻞ شﻮې ده‪.‬‬ ‫‪ :٢-١‬د اتوم جوړ＊ت‬ ‫پﻪ ‪1900‬م کال ک‪ ３‬د فزﻳک پﻮﻫاﻧﻮ ثابتﻪ ک‪７‬ه چ‪ ３‬اتﻮﻣﻮﻧﻪ ﻟﻪ ډ‪４‬رو کﻮچﻨﻴﻮ ذرو ＇خﻪ جﻮړ شﻮي دي‪.‬‬ ‫د تامسن مودل‬ ‫اﻧگﻠﻴســﻲ فزﻳک پﻮه تاﻣســﻦ‬ ‫(‪ )J.J. Tomson‬د کتــﻮد د‬ ‫وړاﻧگــﻮ اﻧحراف پﻪ بر‪＋４‬ــﻨاﻳﻲ‬ ‫او ﻣقﻨاطﻴسﻲ ساحﻪ ک‪ ３‬ﻣطاﻟعﻪ‬ ‫کــ‪ )1-1( ７‬شــکﻞ د ﻫغــ‪３‬‬ ‫دســتگاه جﻮړ＊ــت را＊ــﻴ‪،３‬‬ ‫چ‪ ３‬تاﻣسﻦ پﻪ خپﻠﻮ ＇ﻴ‪７‬ﻧﻮ ک‪３‬‬ ‫کار وﻟ‪ ３‬ده‪:‬‬ ‫)‪ (1-1‬شکﻞ د تاﻣسﻦ د ＇ﻴ‪７‬ﻧﻮ دستگاه‬ ‫د تامسن د دستگاه توضيح په الندې ډول ده‬ ‫‪ ١-١‬شــکﻞ د کتﻮد شــعاع ترتﻴب د برقﻲ ســاحی پﻪ داخﻠﻲ او ﻣقﻨاطﻴسی د تﻴﻮب د باﻧدې چ‪３‬‬ ‫برقﻲ او ﻣقﻨاطﻴسی ساحﻲ د کتﻮدي شعاع د حرکت پﻪ ﻟﻮر ﻣحﻮر واقع شﻲ‪.‬‬ ‫＊ﻴﻲ چ‪ ３‬د ‪ N‬او ‪ S‬ﻣقﻨاطﻴس قطبﻮﻧﻪ ＊ﻴﻲ تشخﻴص صفح‪ ３‬کتﻮدي شعاع د ﻣقﻨاطﻴسﻲ ساحﻲ‬ ‫پﻪ ﻣﻮجﻮدﻳت د ‪ A‬پﻪ ﻧقطﻪ ک‪ ３‬ﻟ‪／‬ﻴ‪８‬ي او د برقﻲ ساحﻲ پﻪ ﻣﻮجﻮدﻳت د ‪ C‬پﻪ ﻧقطﻪ ک‪ ３‬ﻟ‪／‬ﻴ‪８‬ي‬ ‫او د دواړو پﻪ ﻧﻪ شتﻮن او ﻳا د خﻨثی پﻪ حاﻟت ک‪ ３‬د ‪ B‬پﻪ ﻧقطﻪ ﻟ‪／‬ﻴ‪８‬ي‪.‬‬

‫‪4‬‬

‫تاﻣســﻦ پﻪ خپﻠﻮ ＇ﻴ‪７‬ﻧﻮ ک‪ ３‬د ) ‪ ( e‬ﻧســبت ﻳ‪ ３‬ﻣحاسبﻪ ک‪ ７‬چ‪ 1.76 1011 C ３‬کﻤﻴت ﻳ‪ ３‬پر ﻻس‬ ‫‪kg‬‬

‫‪m‬‬

‫راوړ ‪،‬دﻟتﻪ (‪)C‬کﻮﻟﻤب دى چ‪ ３‬د چارج د ﻣقدار بﻴﻦ اﻟﻤﻠﻠﻲ واحد دی‪.‬‬ ‫تاﻣســﻦ پﻴدا ک‪７‬ه چ‪ ３‬پﻪ دســتگاه ک‪ ３‬د گاز د اســتعﻤال او ﻫﻢ د اﻟکترودوﻧﻮ (اﻧﻮد او کتﻮد) ډول ﻧﻪ شﻲ‬ ‫کﻴدى چ‪ ３‬ﻣشخص او ﻣعﻴﻦ وي‪.‬‬ ‫پام وک‪７‬ئ‬ ‫تاﻣســﻦ دې پاﻳﻠ‪ ３‬تﻪ ورســﻴد چ‪ ３‬دا ﻣﻨفﻲ چارج ﻟروﻧکﻲ ذرې پﻪ ！ﻮﻟﻮ ﻣﻮادو ک‪ ３‬ﻟﻴدل‬ ‫کﻴــ‪８‬ي او دا ذرې ﻳ‪ ３‬د اﻟکتروﻧﻮﻧﻮ(‪)Electrons‬پﻪ ﻧﻮم ﻳادې ک‪７‬ي‪ .‬دا ﻧﻮم د اﻟکترﻳک ﻟﻪ کﻠﻤ‪３‬‬ ‫＇خﻪ اخﻴســتﻞ شــﻮی دی او ﻫغﻪ ذرو تﻪ وﻳﻞ کﻴ‪８‬ي چ‪ ３‬د ﻫغﻮی د حرکت پﻪ پاﻳﻠﻪ ک‪ ３‬د بر‪＋４‬ــﻨا‬ ‫جرﻳان راﻣﻨ‪％‬تﻪ ک‪８５‬ي‪.‬‬ ‫فعاليت‬ ‫‪ - 1‬ﻫغﻪ وړاﻧگ‪ ３‬چ‪ ３‬ﻟﻪ کتﻮد ＇خﻪ د تاﻣســﻦ د تجزﻳ‪ ３‬د تخﻠﻴ‪ ３‬پﻪ تﻴﻮب ک‪＄ ３‬ﻲ ‪،‬کﻮم‬ ‫ﻟﻮري تﻪ ک‪８‬ﻳ‪８‬ي؟‬ ‫‪ - 2‬د کتﻮد وړاﻧگ‪＇ ３‬ﻪ ډول چارج ﻟري؟‬

‫مهم ټک‪９‬‬ ‫د اﻟکترون د برقﻲ چارج قﻴﻤت د اﻣرﻳکاﻳﻲ پﻮه ﻣﻠﻴکان ‪ Millikan‬پﻪ واسطﻪ و！اکﻞ شﻮ‪ ،‬ﻧﻮﻣﻮړي دا‬ ‫کﻤﻴت پﻪ ) ‪ (1909 1917‬کاﻟﻮﻧﻮ ک‪ ３‬د ت‪５‬ﻠﻮ پﻪ ＇ا＇کﻮ ک‪ ３‬کشف ک‪ ７‬چ‪ ３‬ﻟﻪ ‪1.602 10 19 C‬‬ ‫سره ﻣساوي دی‪ .‬دا کﻤﻴت د چارج ﻟروﻧکﻮ ذرو د چارج د ﻟﻮﻣ‪７‬ﻧﻲ واحد پﻪ تﻮ‪－‬ﻪ وﻣﻨﻞ شﻮ؛ پردې‬ ‫بﻨس＀ د اﻟکترون کتﻠﻪ عبارت ده ﻟﻪ‪:‬‬ ‫‪e‬‬ ‫‪m‬‬

‫= ‪1.76 1011 C / kg‬‬

‫‪e‬‬ ‫‪1.602 10 19 C kg‬‬ ‫=‪m‬‬ ‫=‬ ‫‪1.76 1011 C / kg‬‬ ‫‪1.76 1011 C‬‬ ‫‪kg‬‬

‫‪31‬‬

‫‪m = 9.11 10‬‬ ‫‪1‬‬

‫ﻧﻮ د ﻳﻮ اﻟکترون کتﻠﻪ دﻫاﻳدروجﻦ د اتﻮم دکتﻠ‪( ３‬پروتﻮن) ﻟﻪ ‪ 9.11 10 31 kg‬ﻳا ‪ 1840‬برخ‪ ３‬ســره‬ ‫ﻣساوي ده‪ .‬پﻪ ‪ 1898‬کال ک‪ ３‬تاﻣسﻦ د ＇‪７５‬وﻧﻮ پﻪ پاﻳﻠﻪ ک‪ ３‬داس‪ ３‬ﻧظر ورک‪ :７‬اتﻮﻣﻮﻧﻪ د ﻳﻮ ﻣثبت چارج‬ ‫ﻟروﻧکﻲ ﻫســت‪＇ ３‬خﻪ جﻮړ شــﻮي دي چ‪ ３‬پﻪ چاپﻴرﻳال ک‪ ３‬ﻳ‪ ３‬اﻟکتروﻧﻮﻧﻪ ﻟﻪ ﻣﻨفﻲ چارج سره خپاره‬ ‫‪5‬‬

‫شــﻮي دي‪ .‬د تاﻣســﻦ اتﻮﻣﻲ ﻣﻮدل ﻣﻤﻴزﻟروﻧکﻲ کﻴک تﻪ ورتﻪ جﻮړ＊ــت ﻟري‪ ،‬داس‪ ３‬چ‪ ３‬ﻣﻤﻴز پﻪ‬ ‫کﻴک ک‪ ３‬د اﻟکتروﻧﻮﻧﻮ پﻪ شان د اتﻮﻣﻮﻧﻮ د ﻫستﻮ پﻪ ﻣﻨ‪ ＃‬ک‪ ３‬ﻟﻴدل کﻴ‪８‬ي ‪.‬‬ ‫ﻣﻨفﻲ اﻟکترون‬ ‫)‪ (1-2‬شکﻞ‪ :‬د تاﻣسﻦ اتﻮﻣﻲ ﻣﻮدل‬ ‫د ﻫستﻲ ﻣثبتﻪ چارج ﻟروﻧکﻲ ساحﻪ‬ ‫پﻪ ‪ 1909‬م کال ک‪ ３‬د رادر فﻮرد ﻣﻠگرو کاﻳگر ) ‪ (Geuger‬او ﻣرســدﻳﻦ )‪ (Merssden‬د‬ ‫تاﻣســﻦ پﻴشــﻨﻬاد ﻣطاﻟعﻪ ک‪ ７‬او کشف ﻳ‪ ３‬ک‪７‬ه چ‪ ３‬ذرې د سروزرو ﻟﻪ ﻧازکﻮ پا‪１‬ﻮ ＇خﻪ تﻴرﻳ‪８‬ي؛ خﻮ د‬ ‫‪1‬‬

‫برخﻪ ب‪５‬رتﻪ گر‪＄‬ﻲ او ﻳا خپرﻳ‪８‬ي‪.‬‬ ‫ﻫغﻮی‬ ‫‪800‬‬ ‫رادرفــﻮرد پﻪ دې ﻫکﻠﻪ داســ‪ ３‬ﻧظر ورک‪７‬ی دی‪( :‬چــ‪ ３‬تقرﻳباً د باور وړﻧﻪ دی کﻪ ﻣﻮږ ﻟﻪ ‪ 4,5m‬وا！ﻦ‬ ‫＇خﻪ د ســگر！ﻮ د قط‪ ９‬پر کاغذي ورقﻪ باﻧدې فﻴروک‪７‬و‪ ،‬دا ﻣرﻣ‪ ９‬بﻪ ﻟﻪ ﻟ‪／‬ﻴدو＇خﻪ وروســتﻪ ب‪５‬رتﻪ‬ ‫وگر‪＄‬ﻲ او پر تاســﻮ بﻪ وﻟ‪／‬ﻴ‪８‬ي)‪ .‬رادرفﻮرد پﻴدا ک‪７‬ه چ‪ ３‬کتﻠﻪ او ﻣثبت چارجﻮﻧﻪ د اتﻮم د حجﻢ پﻪ‬ ‫کﻮچﻨ‪ ９‬برخﻪ ک‪ ３‬را！ﻮل شﻮي دي‪ ،‬چ‪ ３‬د ﻫست‪ ３‬پﻪ ﻧﻮم ﻳادﻳ‪８‬ي‪( .‬ﻻﻧدې شکﻞ وگﻮرئ)‪:‬‬ ‫اشﻌﻪاﻟﻔا‬ ‫اﻧحرافﻛﻮچﻚ‬

‫صﻔحﻪ اﻧﻌﻜاس ﻛﻨﻨده از جﻨس سﻠﻔاﻳد جست‬ ‫بسﻴارى از شﻌاعات اﻟﻔا بﻪ طﻮر‬ ‫ﻣستﻘﻴﻢ عبﻮر ﻣﻰ ﻛﻨد‬

‫ﻣﻨبع رادﻳﻮ اﻛتﻴﻒ‬

‫اﻧحراف بزرگ‬ ‫ورق ﻧازك طﻼ‬ ‫برﮔشت بﻪ عﻘب‬ ‫ﻫستﻪ‬

‫اتﻮم ﻫاى ورق طﻼ‬ ‫ذرات اﻟﻔا‬

‫)‪ (1-3‬شکﻞ‪ :‬د اﻟفا‬

‫د ذرو خپرﻳدل د رادﻳﻮ اکتﻴف ﻣاده پﻪ واسطﻪ او د ﻫغ‪ ３‬تﻴرﻳدل د سرو زرو د پا‪＇ ３１‬خﻪ‬

‫د رادرفورد د تجربی لن‪６‬ه نتيجه‪:‬‬ ‫کﻪ چﻴرې د اﻟفا ) ( ذري چ‪ ３‬ﻣثبت ‪ ۲‬چارج ﻟري د سرو زرو ﻧازک‪ ３‬پا‪１‬ی ＇خﻪ د ت‪５‬رﻳدو پﻪ وخت‬ ‫ک‪ ３‬ﻫســتﻲ تﻪ ﻧژدي واقع کﻴدو ﻳﻮه اﻧدازه اﻧحراف (کﻮږ واﻟﻲ) کﻮي او کﻪ د ﻫســت‪＇ ３‬خﻪ ﻟري وي‬ ‫ﻣســتقﻴﻢ ډول تﻴرﻳ‪８‬ي او کﻪ د ﻫســتﻲ تﻪ ﻣخاﻣخ شــی ب‪５‬رتﻪ را‪－‬ر‪＄‬ﻲ‪ ،‬د دي ＇خﻪ دا ﻧتﻴجﻪ ترﻻسﻪ‬ ‫کﻴ‪８‬ي چ‪ ３‬ﻫست‪ ３‬د ﻣثبت چارج ﻟروﻧکﻲ ده او د اتﻮم د فضا کﻮچﻨ‪ ３‬برخﻪ تشکﻴﻠﻪ ک‪７‬ي ده‪.‬‬

‫‪6‬‬

‫د د ب（رکﻮ زﻳاتﻪ برخﻪ د اتﻮﻣﻮﻧﻮ د ﻫستﻮ د ﻣﻨ‪ ＃‬ﻟﻪ فضا ＇خﻪ تﻴرﻳ‪８‬ي‪ .‬پﻮرتﻨی شکﻞ داتﻮم ﻣﻮدل دی‪،‬‬ ‫د اتﻮم ر＊تﻨ‪ ３‬ب‪２‬ﻪ ﻧﻪ ده‪ .‬کﻪ د اتﻮم ﻫستﻪ د ) ( پﻪ اﻧدازه اوسﻲ د اتﻮم حجﻢ بﻪ د ﻳﻮ درسﻲ کﻮ！ﻲ ﻟﻪ حجﻢ‬ ‫سره برابر وي‪ .‬ﻫغﻪ اتﻮم چ‪ ３‬قطر ﻳ‪ 10 8 m ３‬وي‪ ،‬ﻫستﻪ بﻪ ‪ 10 15 m‬قطر وﻟري‪.‬‬ ‫رادرفﻮرد پﻪ ‪ 1911‬م کال ک‪ ３‬داســ‪ ３‬ﻣﻮدل پشــﻨﻬاد ک‪ ７‬چ‪ ３‬شﻤســﻲ ﻧظام ؛ داس‪ ３‬چ‪ ３‬ﻫستﻪ د ﻟﻤر‬ ‫پﻪ شــان پﻪ ﻣرکز ک‪ ３‬ده او اﻟکتروﻧﻮﻧﻪ د ســﻴارو پﻪ شان د ﻫســت‪ ３‬پﻪ چاپﻴرﻳال ک‪ ３‬پﻪ ！اکﻠﻮ ﻣدارو ک‪ ３‬د‬ ‫‪－‬ر‪＄‬ﻴدﻟﻮ پﻪ حال ک‪ ３‬دي‪.‬‬ ‫فکر وک‪７‬ئ !‬ ‫‪ - 1‬پﻪ ﻧازکﻪ طﻼﻳﻲ پا‪１‬ﻪ باﻧدې د ！کرکﻮوﻧکﻮ وړاﻧ‪／‬ﻮ ﻟﻪ ！کر وروستﻪ کﻮﻣﻪ پ‪＋５‬ﻪ راﻣﻨ‪％‬تﻪ شﻮه؟‬ ‫‪ - 2‬وﻟ‪＄ ３‬ﻴﻨ‪ ３‬ب（رکﻲ ب‪５‬رتﻪ گر‪＄‬ﻴدﻟﻲ دي؟‬ ‫‪ - 3‬وﻟ‪ ３‬د ‪＄‬ﻴﻨ‪ ３‬ب（رکﻲ کاږه شﻮﻳدي؟‬ ‫اتومي نمبر‬ ‫پــﻪ ‪ 1913‬کال کــ‪ ３‬اﻧگﻠﻴســﻲ فزﻳک پﻮه د ﻣﻮزﻟﻲ )‪ (Moseley‬پــﻪ ﻧﻮم د روﻧتگﻴــﻦ وړاﻧگ‪ ３‬چ‪ ３‬ﻟﻪ‬ ‫ب‪５‬ﻼب‪５‬ﻠــﻮ فﻠزوﻧﻮ ＇خﻪ پــﻪ کتﻮدي تﻴﻮب ک‪ ３‬خپرﻳ‪８‬ي‪ ،‬ﻣطاﻟعﻪ ک‪７‬ې‪ .‬ﻧﻮﻣــﻮړي د روﻧتگﻴﻦ د وړاﻧگﻮ د‬ ‫‪1‬‬ ‫＇پﻮ د اوږدواﻟﻲ د جذر ﻣربع‪ ３‬ﻣعکﻮس کﻤﻴت ) ( پﻮرې ﻣربﻮط گراف د عﻨصروﻧﻮ د ترتﻴبﻲ ﻧﻤبر‬ ‫پﻪ پرﻳﻮدﻳک سﻴستﻢ ک‪ ３‬رسﻢ ک‪ ７‬ﻻﻧدې شکﻞ وگﻮرئ‪ .‬ﻧﻮﻣﻮړی گراف ＊کاره کﻮي چ‪ ３‬د عﻨصروﻧﻮ‬ ‫اتﻮﻣﻲ ﻧﻤبر د عﻨصروﻧﻮ ﻟﻪ ﻣﻬﻤﻮ ‪＄‬اﻧگ‪７‬تﻴاوو ＇خﻪ کﻮم ﻳﻮ ﻣﻨعکس کﻮي‪.‬‬ ‫ﻣﻮزﻟﻲ داســ‪ ３‬ﻧظر ورک‪ : ７‬دا ‪＄‬اﻧگ‪７‬تﻴا د اتﻮم د ﻫســت‪ ３‬ﻣثبت چارج ＊ــﻴﻲ او ﻫﻢ دا ذرې ﻟﻪ ﻳﻮ عﻨصر‬ ‫＇خﻪ تر بﻞ راتﻠﻮﻧکﻰ عﻨصر پﻮرې د ﻳﻮ واحد پﻪ اﻧدازه پﻪ ﻣتﻨاوب شکﻞ زﻳاتﻴ‪８‬ي ‪.‬‬ ‫‪1‬‬

‫‪Co Cu‬‬

‫‪Mn‬‬

‫‪Sc V‬‬

‫‪P Cl K‬‬

‫‪Al‬‬

‫)‪ ( 4 - 1‬شکﻞ پراتﻮﻣﻲ ﻧﻤبر پﻮرې ت‪７‬ﻟﻰ گراف او د ﻫغﻮ د ＇پﻮ د اوږدواﻟﻲ د ﻣربع د جذر ﻣعکﻮس‬

‫د عﻨصروﻧﻮ ‪＄‬اى پﻪ پرﻳﻮدﻳک سﻴستﻢ ک‪( ３‬افقﻲ ﻣحﻮر) د ﻫغﻮ پﻪ ﻫستﻪ ک‪ ３‬د پروتﻮﻧﻮﻧﻮ شﻤ‪５‬ر ！اکﻲ‪ ،‬ﻣﻮزﻟﻲ د‬ ‫عﻨصروﻧﻮ ترتﻴبﻲ ﻧﻤبر پﻪ پرﻳﻮدﻳک سﻴستﻢ ک‪ ３‬د اتﻮﻣﻲ ﻧﻤبر پﻪ ﻧﻮم ﻳاد ک‪ ７‬او ) ‪ (Z‬پﻪ سﻤبﻮل ﻳ‪ ３‬و＊ﻮد ‪ .‬پﻪ پای‬ ‫ک‪ ３‬پﻮه شﻮ چ‪ ３‬پﻪ اتﻮم ک‪ ３‬د عﻨصروﻧﻮ ترتﻴبﻲ ﻧﻤبر د عﻨصروﻧﻮ د پروتﻮﻧﻮﻧﻮ ﻟﻪ شﻤ‪５‬ر سره سﻤﻮن ﻟري‪.‬‬ ‫‪7‬‬

‫نيوترون‬ ‫د ﻣﻮزﻟﻰ د ＇ر‪－‬ﻨدوﻧﻮ ﻟﻪ ﻣخ‪ ３‬د عﻨصروﻧﻮ اتﻮﻣﻲ ﻧﻤبر ‪ ،‬د ﻫغﻮى د ﻫست‪ ３‬ﻟﻪ چارج سره ﻣساوي دی او‬ ‫پﻪ ﻫستﻪ ک‪ ３‬د پروتﻮﻧﻮ شﻤ‪５‬ر ＊کاره کﻮي‪( .‬پروتﻮن ﻻتﻴﻨﻲ کﻠﻤﻪ ده ‪ ،‬د ﻟﻮﻣ‪７‬ﻧ‪ ９‬ﻳا ﻟﻪ ！ﻮﻟﻮ ＇خﻪ پخﻮاﻧ‪９‬‬ ‫ﻣعﻨا ورکﻮي)‬ ‫＇رﻧگــﻪ چ‪ ３‬د ک‪５‬ﻤﻴاوي عﻨصروﻧﻮ اتﻮﻣﻮﻧﻪ د بر‪＋４‬ــﻨاﻳﻲ چارج ﻟﻪ کبﻠﻪ خﻨثــﻰ دي ﻧﻮ د عﻨصر د اتﻮﻣﻮﻧﻮ‬ ‫دپروتﻮﻧﻮﻧﻮ شﻤ‪５‬ر د ﻫغﻮ د اﻟکتروﻧﻮﻧﻮ ﻟﻪ شﻤ‪５‬ر سره ﻣساوي دی‪.‬‬ ‫اتﻮﻣﻲ کتﻠﻪ د اتﻮم د ﻫســت‪ ３‬د پروتﻮﻧﻮﻧﻮ د ﻣجﻤﻮعﻲ کتﻠ‪ ３‬پﻪ ﻧســبت ﻟﻮﻳﻪ ده د دې تﻮپﻴر د تﻮضﻴح ﻟپاره‬ ‫رادرفﻮرد وړاﻧدوﻳﻨﻪ و ک‪７‬ه چ‪ ３‬د اتﻮم پﻪ ﻫستﻪ ک‪ ３‬خﻨثﻰ ذرې ﻫﻢ شتﻪ چ‪ ３‬د ﻫغﻮى د ﻫرې ﻳﻮې کتﻠﻪ د‬ ‫ﻳﻮ پروتﻮن ﻟﻪ کتﻠ‪ ３‬سره سﻤﻮن ﻟري‪ ،‬خﻮ د چارج ﻟﻪ اﻣﻠﻪ خﻨثﻰ دي ؛ ﻟﻪ دې کبﻠﻪ ﻧﻴﻮترون ) ‪(neutron‬‬ ‫د »خﻨثﻰ« پﻪ ﻧﻮم ﻳاد شﻮى دى ‪ .‬چادوﻳک ) ‪ (chadwick‬پﻪ ‪ 1932‬م کال ک‪ ３‬د ﻫستﻮي تعاﻣﻠﻮﻧﻮ پﻪ‬ ‫پاﻳﻠﻪ ک‪ ３‬ﻧﻴﻮترون کشــف ک‪７‬؛ ﻧﻮﻣﻮړي د بﻴرﻳﻠﻴﻢ ﻫســتﻪ د د ذرې پﻪ واسطﻪ بﻤباردﻣان ک‪７‬ه چ‪ ３‬پﻪ پاﻳﻠﻪ‬ ‫ک‪ ３‬ﻳ‪ ３‬ﻧﻴﻮترون ﻻس تﻪ راوړ‪ ،‬دتعاﻣﻞ ﻣعادﻟﻪ ﻳ‪ ３‬دا ده‪:‬‬ ‫‪12‬‬

‫‪1‬‬ ‫‪Be + 42 He‬‬ ‫‪6 C +0 n‬‬ ‫پﻪ دې ﻣعادﻟ‪ ３‬ک‪ 10 n ３‬د ﻧﻴﻮترون سﻤبﻮل‪ 42 He, 94 Be ،‬او ‪ 126 C‬پﻪ ترتﻴب سره د بﻴرﻳﻠﻴﻢ‪ ،‬ﻫﻴﻠﻴﻮم او کاربﻦ‬ ‫‪9‬‬ ‫‪4‬‬

‫د عﻨصروﻧﻮ ﻫست‪( ３‬ﻧﻮکﻠﻴدوﻧﻪ) را＊ﻴﻲ‪.‬‬ ‫د اتوم اساسي ذرې‬ ‫د پروتﻮﻧﻮﻧﻮ او ﻧﻴﻮتروﻧﻮﻧﻮ ﻣجﻤﻮع‪ ３‬تﻪ ﻧﻮکﻠﻴﻮن (‪ )Nucleon‬واﻳﻲ او‬ ‫د کتﻠ‪ ３‬د ﻧﻤبر پﻪ ﻧﻮم ﻫﻢ ﻳادﻳ‪８‬ي‪:‬‬ ‫‪n = Nuclion‬‬

‫‪P+‬‬

‫ﻻﻧدې جدول د اتﻮم د بﻨس＂ﻴزو ذرو ‪＄‬ﻴﻨ‪ ３‬فزﻳکﻲ خصﻮصﻴات را＊ﻴﻲ‪.‬‬ ‫)‪ (1-1‬جدول د اتﻮم د بﻨس＂ﻴرو ذرو فزﻳکﻲ خصﻮصﻴات‬ ‫ذرې‬

‫چارج پﻪ کﻮﻟﻤب (‪)C‬‬ ‫‪19‬‬

‫پروتﻮن‬

‫‪1.602 10‬‬

‫ﻧسبتﻰ چارج‬ ‫‪+1‬‬

‫‪1.6726 10‬‬

‫‪1. 0073‬‬

‫‪1.675 10‬‬

‫‪1.0087‬‬

‫‪0‬‬

‫ﻧﻴﻮترون‬ ‫اﻟکترون‬

‫کتﻠﻪ پﻪ کﻴﻠﻮ گرام‬ ‫‪27‬‬

‫‪19‬‬

‫‪27‬‬

‫‪-1‬‬

‫‪1.602 10‬‬

‫ﻧسبتﻲ کتﻠﻪ‬

‫‪31‬‬

‫‪9.1 10‬‬

‫‪4‬‬

‫‪5.4858 10‬‬

‫نوکليدونه او ايزوتوپونه‬ ‫ﻧﻮکﻠﻴدوﻧــﻪ د اتﻮﻣﻮﻧﻮ ﻫســت‪ ３‬افاده کﻮي ‪ ،‬د ﻫغﻮ پﻪ واســطﻪ د اتﻮم ﻫســتﻪ ＊ــﻮدل کﻴــ‪８‬ي‪ ،‬د عﻨصروﻧﻮ‬ ‫ﻧﻮکﻠﻴدوﻧﻪ داســ‪＊ ３‬ــﻮدل کﻴ‪８‬ي چ‪ ３‬ﻧﻮکﻠﻴﻮن ﻳ‪ ３‬د ســﻤبﻮل پــﻪ کﻴ‪２‬ﻪ او پﻮرتﻨ‪ ９‬خﻮاکــ‪ ３‬او اتﻮﻣﻲ ﻧﻤبر‬ ‫(دپروتﻮﻧﻮﻧﻮ شﻤ‪５‬ر) ﻳ‪ ３‬د سﻤبﻮل پﻪ کﻴ‪２‬ﻪ او ﻻﻧدﻳﻨ‪ ９‬خﻮا ک‪ ３‬ﻟﻴکﻞ ک‪８５‬ي؛ د ب‪５‬ﻠگ‪ ３‬پﻪ ډول‪:‬‬ ‫‪Na‬‬

‫‪23‬‬ ‫‪11‬‬

‫‪8‬‬

‫‪,‬‬

‫‪H‬‬

‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬

‫ايزوتوپونه )‪(Isotops‬‬

‫د عﻴﻦ عﻨصر ﻧﻴکﻠﻮﻳدوﻧﻪ دي چ‪ ３‬د پروتﻮﻧﻮﻧﻮ شﻤ‪５‬رﻳ‪ ３‬ﻳﻮشان وي؛ خﻮ د ﻫغﻮى د ﻧﻮکﻠﻴﻮﻧﻮﻧﻮ شﻤ‪５‬ر‬ ‫ﻳﻮ ﻟﻪ بﻞ ＇خﻪ تﻮپﻴر ﻟري‪ .‬ﻳعﻨ‪ ３‬د دوی د ﻧﻮکﻠﻴدوﻧﻮ او ﻧﻴﻮتروﻧﻮﻧﻮ شﻤ‪５‬ر ﻳﻮ ﻟﻪ بﻞ ＇خﻪ تﻮپﻴر ﻟري‪.‬‬ ‫＇رﻧگﻪ چ‪ ３‬د عﻨصروﻧﻮ ک‪５‬ﻤﻴاوي خﻮاص د عﻨصروﻧﻮ د اتﻮﻣﻮﻧﻮ د ﻫســت‪ ３‬پرﻣثبت چارج اود ﻫغﻮی‬ ‫پﻪ اﻟکتروﻧﻲ جﻮړ＊ــت پﻮرې اړه ﻟري‪ ،‬ﻧﻮ د عﻨصروﻧﻮ د اﻳزوتﻮپﻮﻧﻮ ک‪５‬ﻤﻴاوي خﻮاص ﻳﻮ شــان دي؛ د‬ ‫ب‪５‬ﻠگــ‪ ３‬پــﻪ ډول‪ :‬د کﻠﻮرﻳﻦ عﻨصر اﻳزوتﻮپﻮﻧﻪ ‪ 1735 Cl‬او ‪ 1737 Cl‬دي چ‪ ３‬د ﻫغﻮى اتﻮﻣﻲ ﻧﻤبر ‪ 17‬او د ﻫغﻪ‬ ‫ﻧﻮکﻠﻴﻮﻧﻮﻧﻪ پﻪ ترتﻴب ســره‪ 35‬او ‪ 37‬دي او ﻧﻴﻮتروﻧﻮﻧﻪ ﻳ‪ ３‬پﻪ ترتﻴب ســره ‪ 18‬او ‪ 20‬دي د کﻠﻮرﻳﻦ د‬ ‫دواړو اتﻮﻣﻮﻧﻮ ک‪５‬ﻤﻴاوي تعاﻣﻠﻮﻧﻪ ﻳﻮ شان دي‪.‬‬ ‫ک‪７‬نه ‪:‬‬ ‫‪ 1021 Ne, 1020 Ne‬او ‪ Ne‬ﻧﻮکﻠﻴﻮﻧﻮﻧﻮ تﻪ پام وک‪７‬ئ او ﻻﻧدې پﻮ＊تﻨﻮتﻪ ‪＄‬ﻮاب ورک‪７‬ئ‪:‬‬ ‫اﻟف‪ -‬د ﻧﻮﻣﻮړو ﻧﻮکﻠﻴﻮﻧﻮﻧﻮ د ﻧﻴﻮتروﻧﻮﻧﻮ شﻤ‪５‬ر ＇ﻮ دی؟‬ ‫ب‪ -‬دا ﻧﻮکﻠﻴﻮﻧﻮﻧﻪ ﻳﻮ د بﻞ پﻪ ﻧسبت پﻪ کﻮم ﻧﻮم ﻳادﻳ‪８‬ي؟‬ ‫‪22‬‬ ‫‪10‬‬

‫‪ :٣-١‬اتومي طيف‬ ‫د اتﻮﻣﻲ ســپکتر ‪＄‬اﻧ‪７／‬تﻴا او پﻴدا ﻳ‪＋‬ــت دا پﻮ＊ــتﻨ‪ ３‬حﻞ ک‪７‬ې‬ ‫دي چ‪ ３‬د رادرفﻮرد د اتﻮﻣﻲ ﻣﻮدل پﻪ ﻣرســتﻪ ﻳ‪ ３‬حﻞ اﻣکان ﻧﻪ‬ ‫درﻟﻮد‪ .‬کﻪ د ﻟﻤر او ﻳا د بر‪＋４‬ــﻨاﻳﻲ ＇راغ ر‪１‬ا ﻟﻪ ﻳﻮ ســﻮري ＇خﻪ‬ ‫ت‪５‬ــره او پﻪ ﻳﻮ ﻣﻨشــﻮر باﻧدې وﻟگﻴ‪８‬ي او ﻟﻪ ﻣﻨشــﻮر ＇خﻪ تﻴارې‬ ‫پردې تﻪ ت‪５‬رې شﻲ‪ ،‬ﻧﻮ سره زرغﻮﻧﻪ (رﻧگﻴﻦ کﻤان) ساحﻪ ＊کاره‬ ‫کﻴ‪８‬ي چ‪ ３‬ﻟﻪ جﻼ رﻧگﻪ ﻟﻴکﻮ ＇خﻪ جﻮړه شــﻮې ده‪ .‬د دې رﻧگﻮﻧﻮ ！ﻮﻟگ‪ ３‬دﻟﻴدﻟﻮ وړ وړاﻧگ‪ ３‬ﻟﻪ ！ﻮﻟﻮ‬ ‫＇پﻴزو ﻟﻴکﻮ سره سﻤﻮن ﻟري چ‪ ３‬د پرﻟﻪ پس‪ ３‬سپکتر پﻪ ﻧﻮم ﻳادﻳ‪８‬ي‪.‬‬ ‫ﻣﻨشﻮر‬

‫تﻴﻮب بدون چارج ﻛﻪ ﻣﻤﻠﻮ از ﮔاز‬ ‫ﻫاﻳدروجﻦ ﻣﻰ باشد‬

‫شﻜﻞ(‪ ) 5 – 1‬اتﻮﻣﻰ سپﻜتر‬

‫کﻪ د بر‪＋４‬ﻨا ﻣﻨبع ﻟﻪ خاﻟﻲ تﻴﻮب ＇خﻪ سرچﻴﻨﻪ واخﻠﻲ چ‪ ３‬د ﻫاﻳدروجﻦ ‪－‬از وي‪ ،‬پﻪ دې صﻮرت ک‪３‬‬ ‫ﻫغﻪ ســپکتر تﻮﻟﻴدوي چ‪ ３‬د جﻼ ب‪５‬ﻼب‪５‬ﻠﻮ رﻧگﻪ خطﻮﻧﻮ ﻟروﻧکﻲ وي‪ ،‬دا ډول ســپکتروﻧﻪ د وتﻮﻧکﻲ‬ ‫اتﻮﻣﻲ ســپکتر( ‪) Emission‬ﻳاد خطﻲ ســپکتر پﻪ ﻧﻮم ﻳادوي‪ (6 - 1) ،‬شــکﻞ‪ ،‬کﻪ ک‪５‬ﻤﻴاوي ﻣﻮاد‬ ‫پﻪ کﻮﻣﻪ وســﻴﻠﻪ تحرﻳک شــﻲ‪ ،‬د ﻫغﻮى خطﻲ ســپکتر پﻪ ﻣﻨشــﻮر ک‪ ３‬ﻟﻴدل کﻴ‪８‬ي؛ د ب‪５‬ﻠگ‪ ３‬پﻪ ډول‪:‬‬ ‫‪9‬‬

‫ﻣﻮاد کﻴدى شــﻲ چ‪ ３‬د تخﻠﻴﻪ تﻴﻮبﻮﻧﻮ د بر‪＋４‬ــﻨا پﻪ بﻬﻴر او ﻳا د تﻮدوخ‪ ３‬پﻪ وړاﻧ‪／‬ﻮ تحرﻳک شــﻲ‪،‬‬ ‫خطﻲ اتﻮﻣﻲ ســپکتروﻧﻪ د ﻟﻴدﻟﻮ وړ او د ﻣاوراى بﻨفش ســپکتروﻧﻮ پﻪ ســاحﻪ ک‪ ３‬ﻟﻴدل کﻴ‪８‬ي‪ ،‬ﻧﻮ‬ ‫کﻠﻪ چ‪ ３‬د ＇راغ پﻪ شــعﻠﻪ باﻧدې د ســﻮدﻳﻢ فﻠز او ﻳا د ﻫغﻪ ﻣرکبﻮﻧﻪ ور زﻳات شــﻲ‪ ،‬ﻧﻮ ر‪１‬ا پﻪ ＇پﻴزو‬ ‫خطﻮﻧﻮ‪ 590nm‬وړاﻧگﻰ ﻟگﻴ‪８‬ي او شــغﻠﻪ ﻳﻲ ز‪７４‬ه ده‪ .‬کﻪ پﻪ تخﻠﻴﻪ شــﻮي تﻴﻮب ک‪ ３‬د ﻫاﻳدروجﻦ‬ ‫گاز واچﻮل شﻲ او د بر‪＋４‬ﻨا پﻪ وﻟتاژ تحرﻳک شﻲ‪ ،‬ﻧﻮ سﻮر گﻼبﻲ تﻪ ورتﻪ رﻧ‪ ،，‬پﻪ ک‪ ３‬وﻟﻴدل شﻲ‪.‬‬ ‫جذبﻲ سپکتر ﻟﻪ ﻣﻮادو ＇خﻪ د سپﻴﻨﻰ ر‪１‬ا د تﻴرﻳدﻟﻮ ＇خﻪ ﻻستﻪ را‪＄‬ﻲ چ‪ ３‬د ﻟﻴدﻟﻮ پﻪ ساحﻪ ک‪ ３‬د‬ ‫＇پﻰ پﻪ ！ﻮل اوږدواﻟﻲ ک‪ ３‬شاﻣﻞ دی‪ ،‬ﻫغﻪ ر‪１‬ا چ‪ ３‬د اوږدواﻟﻲ ！اکﻠﻲ ＇پ‪ ３‬ﻟري‪ ،‬د ﻣﻮادو پﻪ واسطﻪ‬ ‫جذب کﻴ‪８‬ي چ‪ ３‬پﻪ دې ساحﻪ ک‪ ３‬تﻮر خطﻮﻧﻪ ﻟﻴدل کﻴ‪８‬ي‪ ،‬د جذبﻲ او وتﻮﻧکﻲ سپکتر د ﻣطاﻟع‪３‬‬ ‫پﻪ خاطر‪ ،‬د سپکترو ﻣتر(‪)Spectro meter‬پﻪ ﻧﻮم اﻟﻪ کارول کﻴ‪８‬ي‪.‬‬ ‫د سپکترو ﻣتر ﻟﻴدﻧ‪ ３‬او ＇ﻴ‪７‬ﻧ‪＊ ３‬ﻴﻲ چ‪ ３‬د ﻫاﻳدروجﻦ سپکتر‪Emission‬د ＇ﻮ گروپﻮ ﻟﻪ ﻣسﻠسﻠﻮ‬ ‫خطﻮﻧﻮ ＇خﻪ جﻮړﻳ‪８‬ي‪ ،‬د خطﻮﻧﻮ دا سﻠســﻠﻪ د ﻫغﻮی د کشــف کﻮوﻧکﻮ پﻪ ﻧﻮم ﻧﻮﻣﻮل شــﻮې ده؛ د‬ ‫ب‪５‬ﻠگ‪ ３‬پﻪ ډول‪ :‬د باﻟﻤﻴر ) ‪ ( Balmerceriss‬سﻠسﻠﻪ د ﻳﻮ عاﻟﻢ پﻪ واسطﻪ چ‪ ３‬باﻟﻤﻴر ) ‪( Balmer‬‬ ‫ﻧﻮﻣﻴده کشف شﻮه چ‪ ３‬د سپکتر د ﻟﻴدﻟﻮ پﻪ ساحﻪ ک‪ ３‬ﻟﻴدل کﻴ‪８‬ي‪ .‬پﻪ ﻫره ﻳﻮه سﻠسﻠﻪ ک‪ ３‬د حرکت‬ ‫پﻪ پاﻳﻠﻪ ک‪ ３‬د سپکتر د ﻟﻮړې فرﻳکﻮﻧسﻲ پﻪ ﻟﻮر د ﻣﻮادو د ﻣجاورو خطﻮﻧﻮ فاصﻠﻪ پﻪ پﻮره ډول کﻤﻮاﻟﻰ‬ ‫پﻴدا کﻮي چ‪ ３‬با خره ﻳﻮ ﻟﻪ بﻞ ســره ﻳﻮ ‪＄‬اى شــﻮي دي او ﻣسﻠســﻞ ســپکتر ) ‪ ( Cantinum‬ﻳ‪３‬‬ ‫تﻮﻟﻴد ک‪７‬ى دى‪.‬‬

‫)‪(6 - 1‬شکﻞ اﻟف) د ﻫاﻳدروجﻦ د اتﻮم سپکتر‪ ،‬ب) د ﻫاﻳدروجﻦ پﻪ اتﻮﻣﻲ سپکتر ک‪ ３‬د باﻟﻤﻴر سﻠسﻠﻪ‬

‫‪10‬‬

‫‪,Lyman, B-Balmer Pa-Pachen,Br-Bracket,Pf-Pfond‬سﻠسﻠﻪ‬ ‫د برکﻴت سﻠسﻠﻪ د پفﻮﻧد او پﻮشﻦ د سﻠسﻠ‪ ３‬پﻪ واسطﻪ پﻮ＊ﻞ شﻮې ده ‪.‬‬ ‫پام وک‪７‬ئ !‬ ‫‪ - 1‬کﻪ چﻴرې اﻟکتروﻧﻮﻧﻪ ﻟﻪ )‪ (n = 2,3,4‬قشــروﻧﻮ ＇خﻪ ﻫســت‪ ３‬تﻪ ﻧژدې قشــر (ﻟﻮﻣ‪７‬ﻧی‬ ‫قشــر) تﻪ اﻧتقال شــﻲ‪ ،‬ﻟﻪ اتﻮم ＇خﻪ زﻳاتﻪ اﻧرژي ازاد ﻳ‪８‬ي او د واړﻧگﻮ خﻮاص ﻟري چ‪ ３‬د ﻣاوراى‬ ‫بﻨفــش پﻪ ســاحﻪ ک‪ ３‬ﻟﻴدل کﻴــ‪８‬ي‪ ،‬دا گﻴ‪６‬ي د ﻟﻴﻤﻦ پﻪ ﻧــﻮم ﻳادﻳ‪８‬ي‪ ،‬د ﻧﻮﻣــﻮړې وړاﻧگ‪ ３‬د ＇پﻮ‬ ‫اوږدواﻟﻰ ‪ 973 1216 A°‬دی‪.‬‬ ‫‪ - 2‬کــﻪ اﻟکترون ﻟﻪ )‪ (n = 3,4,5‬قشــروﻧﻮ ＇خﻪ دوﻫﻢ قشــر تﻪ اﻧتقال شــﻲ‪ ،‬د ﻫغــﻪ ﻧﻮري اﻧرژى‬ ‫کﻤزوري او د ﻟﻴدود ر‪１‬ا خﻮاص ﻟري چ‪ ３‬د وړاﻧگﻮ دا ‪－‬ﻴ‪６‬ی د )‪ (Balmer‬پﻪ ﻧﻮم ﻳادوي‪ .‬د ﻧﻮﻣﻮړو‬ ‫وړاﻧگﻮ د ＇پﻮ اوږدواﻟی ‪ 410 6563Ao‬پﻪ ﻣﻨ‪ ＃‬ک‪ ３‬دی‪.‬‬ ‫‪ - 3‬کﻪ اﻟکتروﻧﻮﻧﻪ )‪ (n = 4,5,6‬ﻟﻪ ﻟﻮړو ســﻮﻳﻮ ＇خﻪ د اﻧرژي در‪４‬ﻤ‪ ３‬ســﻮﻳ‪ ３‬تﻪ اﻧتقال شــﻲ‪ ،‬د‬ ‫رو＊ﻨاﻳﻲ اﻧرژې او د ﻫغﻪ ﻧشر شﻮي وړاﻧگ‪ ３‬ﻳ‪ ３‬کﻤزورې دي او د ﻫغﻪ ‪＄‬اﻧگ‪７‬تﻴاوې د سرو وړاﻧگﻮ‬ ‫ﻻﻧدې ﻧژدې دي‪ .‬د رو＊ــﻨاﻳﻲ دا سﻠســﻠ‪ ３‬د ) ‪ ( Poshen‬پﻪ ﻧﻮم ﻳاد ﻳ‪８‬ي او د ﻧشــر شﻮو شعاعﻮ د‬ ‫＇پﻮ اوږدواﻟﻰ ﻳ‪ 12820 17850Ao ３‬دی‪.‬‬ ‫‪ - 4‬پﻪ پای ک‪ ３‬کﻪ د اﻟکتروﻧﻮ اﻧتقال د )‪＇ (n = 4‬خﻪ پﻮرتﻪ د اﻧرژۍ ＇ﻠﻮرﻣ‪ ３‬ســﻮﻳ‪ ３‬تﻪ ورشــﻲ‪،‬‬ ‫د ﻫغﻪ د ر‪１‬ا د وړاﻧ‪／‬ﻮﻧشر شﻮې اﻧرژي ډﻳر کﻤزوري ده اود ﻫغﻪ ‪＄‬اﻧگ‪７‬تﻴاوو د سره رﻧ‪ ，‬ﻟﻪ ساح‪３‬‬ ‫＇خﻪ ﻻﻧدې ﻟﻴدل کﻴ‪８‬ي‪ ،‬دا ر‪１‬اﻳ‪ ３‬سﻠسﻠﻪ د‪Pfund ،Brackett‬پﻪ ﻧﻮم ﻳادﻳ‪８‬ي‪.‬‬ ‫د ذکر شﻮو سﻠسﻠﻮ ‪＄‬اﻧگ‪７‬تﻴاوې )‪ (6 - 1‬شکﻞ ک‪ ３‬ﻟﻴدﻟﻲ شﻲ‪.‬‬ ‫‪ :٤-١‬د بور اتومي تيوري‬ ‫د اتﻮم د جﻮړ＊ــت پﻪ اړه د بﻮر ＇‪７５‬ﻧ‪ ３‬چ‪ ３‬د پﻼﻧک پﻪ کﻮاﻧتﻤﻲ تﻴﻮري باﻧدې وﻻړې دي‪ ،‬پﻪ ﻟﻮﻣ‪７‬ي‬ ‫ســرک‪ ３‬زﻳات‪ ３‬د برﻳاﻟﻴتﻮب خﻮاتﻪ ﻧ‪８‬دې شــﻮې وي؛خﻮ ﻟﻪ دووﻟسﻮکاﻟﻮ وروســتﻪ ب‪ ３‬دﻟﻴﻠﻴﻪ ثابت‪ ３‬شﻮې؛‬ ‫ﻻکــﻦ ﻣﻮزﻟﻲ ( ‪ ) 1889 1915‬پﻪ خپﻠﻮ ＇‪７５‬ﻧﻮک‪ ３‬د اتﻮم پﻪ جﻮړ＊ــت ک‪ ３‬د بــﻮر ﻟﻪ فرضﻴ‪＇ ３‬خﻪ گ＂ﻪ‬ ‫واخﻴستﻪ‪ .‬د بﻮر ﻧظرﻳﻪ د اتﻮم دسپکتر پﻪ خپرﻳدو ک‪ ３‬ﻣرستﻪ وک‪７‬ه‪.‬‬ ‫د پﻼﻧک ﻟﻪ تﻴﻮري ســره ســﻢ ‪ ،‬اﻧرژي کﻮاﻧتاﻳزﻳشﻦ ‪ Quantization‬کﻴ‪８‬ي‪ .‬د سپکتروﻧﻮ د ﻟﻴکﻮد‬ ‫تﻮضﻴح ﻟپاره د بﻮر )‪ (Boher‬پﻪ ﻧﻮم دﻧﻤارکﻲ عاﻟﻢ پﻪ ‪ 1913‬م کال ک‪ ３‬اتﻮﻣﻲ ﻣﻮدل پﻴشﻨﻬاد ک‪ ،７‬د بﻮر‬ ‫دا ﻣﻮدل د پﻼﻧک کﻮاﻧتﻲ فرضﻴ‪ ３‬باﻧدې ！ﻴﻨ‪ ，‬وو ‪ ،‬د پﻼﻧک ﻟﻪ تﻴﻮري سره سﻢ ‪ :‬ﻫغﻪ ﻣﻤکﻨﻪ اﻧرژي‬ ‫چــ‪ ３‬جذب او ﻳا خپرﻳ‪８‬ي‪ ،‬ﻟﻪ ！اکﻠﻮ قطعﻮ ＇خﻪ تشــکﻴﻞ شــﻮى ده چــ‪ ３‬د کﻮاﻧتﻮم (‪)Quantum‬‬ ‫اﻧرژي پﻪ ﻧﻮم ﻳادﻳ‪８‬ي او دا کﻮاﻧتﻮﻣﻲ اﻧرژي ده‪.‬‬ ‫‪ -١‬بــﻮر ﻧظر ورک‪ :７‬د اتﻮم دﻫســت‪ ３‬پــﻪ چاپﻴرﻳال ک‪ ３‬د ﻣتحرک اﻟکترون اﻧــرژي ！اکﻠ‪ ３‬او ﻣعﻴﻨﻪ ده‪ ،‬د‬ ‫اﻟکتروﻧﻮﻧﻮ ﻻزﻣﻪ اﻧرژي د ！اکﻠﻲ حرکت ﻟپاره د اتﻮم پﻪ قشــر )‪ (Orbite‬ک‪ ３‬د ﻫغﻪ د ！اکﻠﻲ قشــر پرشعاع‬ ‫پﻮرې اړه ﻟري‪( .‬کﻮاﻧتﻮم ﻻتﻴﻨﻪ کﻠﻤﻪ ده چ‪ ３‬ﻣعﻨا ﻳ‪ ３‬ﻣقدار اوﻳا کﻤﻴت دي‪).‬‬ ‫‪11‬‬

‫‪ -۲‬ﻫغﻪ اﻟکتروﻧﻮﻧﻪ چ‪ ３‬ﻟﻪ ﻫست‪＇ ３‬خﻪ پﻪ ﻟرې قشروﻧﻮ ک‪ ３‬حرکت کﻮي‪ ،‬د ﻫغﻮ اﻟکتروﻧﻮﻧﻮ پﻪ ﻧسبت چ‪３‬‬ ‫ﻫستﻲ تﻪ ﻧژدې پﻪ حرکت ک‪ ３‬دي‪ ،‬زﻳاتﻪ اﻧرژي ﻟري‪＇ ،‬رﻧگﻪ چ‪ ３‬د اﻟکتروﻧﻮﻧﻮ اﻧرژي کﻮاﻧتﻮﻣﻲ ده‪ ،‬ﻟﻪ دې اﻣﻠﻪ‬ ‫د اوربﻴتال شعاع ﻫﻢ کﻮاﻧتﻮﻣﻲ ده‪ ،‬د اوربﻴتاﻟﻮﻧﻮ شعاع کﻴدى شﻲ ﻳﻮازى د ！اکﻠﻮ قﻴﻤتﻮﻧﻮ ﻟروﻧکﻰ وي‪.‬‬ ‫کﻠﻪ چ‪ ３‬اﻟکتروﻧﻮﻧﻪ د اتﻮم پﻪ ！اکﻠﻮ اوربﻴتاﻟﻮﻧﻮ ک‪ ３‬د اتﻮم ﻫســتﻰ پر‬ ‫‪n=5‬‬ ‫شــاوخﻮا پﻪ حرکت واوســﻲ‪ ،‬ﻧﻪ کﻮاﻧت اﻧرژي جذب او ﻧﻪ ﻳ‪ ３‬ازاد‬ ‫‪n=4‬‬ ‫‪n=3‬‬ ‫وي‪ .‬کﻪ اﻟکترون د ﻫست‪ ３‬ﻟﻪ ﻧژدې قشر ＇خﻪ د ﻫست‪ ３‬ﻟرې قشر تﻪ‬ ‫‪n=2‬‬ ‫‪n =1‬‬ ‫اﻧتقال شــﻲ ‪ ،‬کﻮاﻧت اﻧرژي جذب او برعکس کﻪ پﻪ ！اکﻠﻲ ﻣقدار‬ ‫اﻧرژي ازاده ک‪７‬ي‪ ،‬ﻫست‪ ３‬تﻪ ﻧژدې قشر تﻪ اﻧتقال کﻴ‪８‬ې؛ خﻮ ډﻳر ژر‬ ‫ازاده شﻮي کﻮاﻧت اﻧرژي ب‪５‬رتﻪ جذب او ﻳا جذب شﻮي اﻧرژي ب‪５‬رتﻪ‬ ‫أزادوي دا اﻧرژي د دوو سﻮﻳﻮ د اﻧرژي د تفاوت سره ﻣساوي ده چ‪３‬‬ ‫سپکتري خطﻮﻧﻪ‬ ‫د بﻮر د ﻣعادﻟ‪＇ ３‬خﻪ ﻣحاسبﻪ ک‪８５‬ي‪.‬‬ ‫د ＇پ‪ ３‬اوږدواﻟی‬ ‫‪1‬‬ ‫‪n12‬‬

‫‪1‬‬ ‫‪n 22‬‬

‫‪E1 = RH‬‬

‫)‪ (8 - 1‬شکﻞ د بﻮر اتﻮﻣﻲ ﻣﻮدل‬

‫‪E = E2‬‬

‫چــ‪ ３‬پﻪ دي فارﻣﻮل ک‪ RH ３‬د رﻳدبرګ ثابــت د ‪ H‬ﻫاﻳدروجﻦ د اتﻮم دي ‪ n 2 , n1‬د اﻧرژي اصﻠﻲ‬ ‫سﻮﻳﻲ دي‪ .‬چ‪ ３‬د رﻳدبرګ د ثابت قﻴﻤت ‪ 2,18 × 10 18 J‬دي‪.‬‬ ‫د ر‪１‬اﻳــﻲ (ﻧــﻮری) فﻮتﻮﻧﻮﻧﻮ ﻟﻪ جذب ＇خﻪ پﻪ کافﻲ اﻧدازه او ﻟﻪ ﻫغــ‪＇ ３‬خﻪ ډﻳرې زﻳات‪ ３‬تﻮرې ﻟﻴک‪ ３‬پﻪ‬ ‫جذبﻲ سپکتر ک‪ ３‬ﻟﻴدل کﻴ‪８‬ي‪:‬‬ ‫د خطﻲ سپکتر فرﻳکﻮﻳﻨسﻲ د رﻳدبرګ عاﻟﻢ پﻪ واسطﻪ تﻮضﻴح شﻮه‪.‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪n12‬‬

‫‪1‬‬ ‫)‬ ‫‪n 22‬‬

‫(‪= R‬‬

‫پــﻪ پﻮرتﻨــﻲ ﻣعادﻟــﻪ کــ‪ ３‬ﻧﻴــﻮ فرﻳکﻮﻳﻨســﻲ ‪ R‬د رﻳدبــرګ ثابــت د فرﻳکﻮﻳﻨســﻲ ﻟپــاره دي چــ‪３‬‬ ‫‪ n1 ، R = 3.28 1015 / s‬او ‪ n2‬پﻮره ﻳا تام کﻮاﻧتﻮﻣﻲ عددوﻧﻪ را＊ﻴﻲ‪.‬‬ ‫ســوال‪ :‬د ﻫغﻪ ﻧﻮر فرﻳکﻮﻳﻨسﻲ پﻴدا ک‪７‬ي چ‪ ３‬د ﻳﻮ تحرﻳک شﻮي د ﻫاﻳدروجﻦ اتﻮم اﻟکترون د درﻳﻢ‬ ‫سﻮﻳﻲ اﻧرژي د اﻧرژي ﻟﻮﻣ‪７‬ي سﻮﻳﻪ تﻪ اﻧتقال شﻮی وی ＇ﻮ دي‪.‬‬ ‫حل‪:‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1 1‬‬ ‫)‬

‫‪32‬‬

‫‪12‬‬

‫( ‪) = 3.28 1015‬‬

‫‪9 1‬‬ ‫‪8‬‬ ‫‪15‬‬ ‫‪= 210‬‬ ‫‪.91‬‬ ‫‪1015 Hz‬‬ ‫‪) = 3.28 1015 ( ) = 22..91‬‬ ‫‪91 10‬‬ ‫‪101515Cycal‬‬ ‫‪s 1 = 2s.91‬‬ ‫‪Hz‬‬ ‫‪9‬‬ ‫‪9‬‬

‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪n‬‬

‫‪2‬‬ ‫‪1‬‬

‫‪n‬‬

‫(‪= R‬‬

‫( ‪= 3.28 1015‬‬

‫د کﻮاﻧتﻮم ﻟﻪ تﻴﻮري ســره ســﻢ د فﻮتﻮن اﻧرژي عبارت د ر‪１‬ا ﻳ‪ ３‬کﻮاﻧت ﻟﻪ فرﻳکﻮﻧســﻲ ( ) سره دی او‬ ‫ﻣساوي پﻪ ‪ hv‬دي؛ ﻳعﻨ‪: ３‬‬ ‫‪E = hv‬‬ ‫پــﻪ پﻮرتﻨ‪ ９‬ﻣعادﻟــﻪ ک‪ h ３‬د پﻼﻧک ثابت ( ‪ ) h = 6.63 10 34 J sec‬دي‪ .‬کــﻪ چﻴرې اﻟکترون ﻟﻪ‬ ‫‪12‬‬

‫ﻫغﻪ اوربﻴت ＇خﻪ چ‪ ３‬د ‪ E1‬اﻧرژی ﻟروﻧکﻰ دی‪ ،‬ﻫغﻪ اوربﻴت تﻪ چ‪ ３‬د ‪ E2‬اﻧرژی ﻟروﻧکﻰ دي؛ اﻧتقال‬ ‫شﻲ‪ ،‬ﻳﻮه اﻧدازه اﻧرژي جذب او ﻳا ﻳ‪ ３‬ازاد وي‪ ،‬ﻧﻮﻣﻮړې اﻧرژي عبارت ده ﻟﻪ‪.‬‬ ‫‪E2 = h‬‬

‫‪E1 = h‬‬

‫‪E1‬‬

‫‪E = E2‬‬

‫اضافي معلومات‬ ‫د اﻟکتــرون ﻣﻤکﻨــﻪ حرکﻲ حاﻟت ﻟﻪ ﻫغﻪ حاﻟت ＇خﻪ عبــارت دي چ‪ ３‬د زاوﻳﻮي حرکت د ﻣﻮﻣﻨ＀‬ ‫د اﻧدازې‪ ،‬د ﻫغﻪ د دوراﻧﻲ ﻳا زاوﻳﻮي حرکت ﻟﻪ قﻮاﻧﻴﻨﻮ ســره ســﻢ ！اکﻞ شــﻮی وي‪ .‬د داﻳروي حرکت‬ ‫ﻣﻮﻣﻨ＀ اﻧدازه د ﻫغﻪ حرکت اﻧدازه ده چ‪ ３‬د ســرعت‪ ،‬کتﻠ‪ ３‬او د داﻳرې د شــعاع د ضرب ﻟﻪ حاصﻞ‬ ‫سره ﻣساوي کﻴ‪８‬ي‪:‬‬ ‫‪P = mvr‬‬ ‫‪h‬‬ ‫د اﻟکترون د زاوﻳﻮي حرکت د کچ‪ ３‬ﻣﻮﻣﻨت ﻟﻪ صحﻴح او پﻮره ﻣضروبﻮ ســره ﻣســاوي دی چ‪３‬‬ ‫‪2‬‬ ‫ثابــت کﻤﻴت ＊ــﻴﻲ‪ ،‬پﻪ دې ‪＄‬اى کــ‪ ３‬صحﻴح او پﻮره ﻣضــروب اصﻠﻲ کﻮاﻧتــﻮم ﻧﻤبر )‪ (n‬دي چ‪３‬‬ ‫‪ 1,2,3.....‬او ﻧﻮر قﻴﻤتﻮﻧﻪ ‪＄‬اﻧتﻪ اختﻴاروي‪:‬‬ ‫‪nh‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪1‬‬

‫= ‪mvr‬‬

‫د بﻮر ﻟﻪ ﻧظرﻳﻮ ＇خﻪ کﻮﻟﻰ شﻮ داس‪ ３‬پاﻳﻠﻪ واخﻠﻮ چ‪ ３‬اﻟکترون د اتﻮم د ﻫست‪ ３‬پﻪ چاپﻴرﻳال ک‪ ３‬د دوو‬ ‫قــﻮو ﻻﻧدې حرکت کــﻮي چ‪ ３‬عبارت ﻟﻪ ﻣرکز ＇خﻪ د فرار قﻮه او د ذرو تر ﻣﻨ‪ ＃‬اﻟکتروســتاتﻴکﻰ د‬ ‫دفع‪ ３‬او ﻳا د جذب قﻮه ده‪:‬‬ ‫‪mv 2‬‬ ‫=‪F‬‬

‫ﻟﻪ ﻣرکز ＇خﻪ د فرار قﻮه‬

‫‪2‬‬ ‫‪r‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪ F = kze‬د کﻮﻟﻤب د جذب ﻳادفعﻲ قﻮه‬ ‫‪3‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪r‬‬ ‫＇رﻧگﻪ چ‪ ３‬د ‪ 2‬او ‪ 3‬ﻣعادﻟﻮ کﻴ‪ ３２‬خﻮا وې سره ﻣساوي دي‪ ،‬ﻧﻮ ＊‪ ３‬خﻮا وې ﻳ‪ ３‬ﻫﻢ سره ﻣساوي کﻴ‪８‬ي‪:‬‬ ‫‪mv 2 kze 2‬‬ ‫‪= 2‬‬ ‫‪r‬‬ ‫‪r‬‬

‫‪4‬‬

‫پﻪ پﻮرتﻨﻲ فﻮرﻣﻮل ک‪３‬‬ ‫او ‪ r‬د اتﻮم شعاع را＊ﻴﻲ ‪.‬‬ ‫پﻪ ﻟﻮﻣ‪７‬ۍ ﻣعادﻟﻪ ک‪ ３‬دوه ﻣجﻬﻮل کﻴﻤتﻮﻧﻪ دي چ‪ v ３‬او ‪ r‬دي‪ ،‬د دوو ﻣجﻬﻮﻟﻪ ﻟﻮﻣ‪７‬ۍ درجﻮ ﻣعادﻟﻮ‬ ‫د حﻞ پربﻨس＀‪ ،‬دا ﻣجﻬﻮل کﻤﻴتﻮﻧﻪ کﻮﻟی شﻮ داس‪ ３‬پﻴدا ک‪７‬و‪:‬‬ ‫د ‪ r‬قﻴﻤت ﻟﻪ ＇ﻠﻮرﻣ‪ ３‬ﻣعادﻟ‪＇ ３‬خﻪ پﻪ ﻻس راوړو او پﻪ ﻟﻮﻣ‪７‬ۍ ﻣعادﻟﻪ ک‪ ３‬ﻳ‪ ３‬دﻫغﻪ پر‪＄‬ای ږدو‪:‬‬ ‫‪m‬‬

‫کتﻠﻪ او‪V‬د اﻟکترون ســرعت دی‪ z ،‬د ﻫســت‪ ３‬چارج‪ e ،‬د اﻟکترون چارج‬

‫‪mv 2 kze 2 2‬‬ ‫‪= 2 r‬‬ ‫‪r‬‬ ‫‪r‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪rmv = .k ze 2‬‬ ‫‪r2‬‬

‫‪kze 2‬‬ ‫=‪r‬‬ ‫‪mv 2‬‬ ‫‪kze 2‬‬ ‫‪nh‬‬ ‫= ) ‪mv ( 2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪mv‬‬

‫‪5‬‬

‫‪13‬‬ ‫‪6‬‬

‫‪2‬‬

‫‪kze 2‬‬

‫= ‪V‬‬

‫‪vnh = kze 2 .2‬‬

‫‪r‬‬

‫‪r‬‬ ‫‪rmv = .k ze 2‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪kze 2‬‬ ‫‪mv 2‬‬ ‫‪kze 2‬‬ ‫‪nh‬‬ ‫= ) ‪mv ( 2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪mv‬‬ ‫=‪r‬‬

‫‪5‬‬

‫سرعت‬

‫‪kze 2 2‬‬ ‫‪nh‬‬

‫‪6‬‬

‫‪vnh = kze 2 .2‬‬

‫= ‪V‬‬

‫ﻟﻪ شپ‪８‬ﻣ‪ ３‬ﻣعادﻟ‪＇ ３‬خﻪ د ‪ V‬قﻴﻤت پﻪ پﻨ‪％‬ﻤ‪ ３‬ﻣعادﻟ‪ ３‬ک‪ ３‬ﻣعاﻣﻠﻪ کﻮوچ‪ r ３‬ترﻻسﻪ کﻮو‪:‬‬ ‫‪kze 2‬‬ ‫‪2‬‬

‫ﻳا‬ ‫‪2‬‬

‫‪7‬‬

‫‪kze 2‬‬ ‫‪m‬‬ ‫‪nh‬‬

‫=‪r‬‬

‫‪k ze 2‬‬ ‫‪n 2h 2‬‬ ‫=‬ ‫=‪r‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪mk 2 z 2 4 2 e 2 e 2 4‬‬ ‫‪n2h2‬‬ ‫=‪r‬‬ ‫‪mkze 2 4 2‬‬

‫کــﻪ چﻴرې د اﻟکتروﻧﻮﻧﻮ حرکﻲ او پﻮتﻨشــﻴاﻟﻲ اﻧرژي ﻟﻪ‬ ‫ک‪７‬و‪ ،‬د اﻟکترون ﻣجﻤﻮعﻲ اﻧرژي ﻻستﻪ را‪＄‬ﻲ‪:‬‬

‫‪1‬‬ ‫‪mv 2‬‬ ‫‪2‬‬

‫= ‪Ek‬‬

‫او‬

‫‪kze2‬‬

‫= ‪ Ep‬ســره جﻤع‬

‫‪1‬‬ ‫‪kze 2‬‬ ‫( ‪mv 2 +‬‬ ‫)‬ ‫‪2‬‬ ‫‪r‬‬ ‫‪kze 2‬‬ ‫‪r‬‬

‫= ‪E = E + Ep‬‬

‫‪8‬‬

‫‪1‬‬ ‫کﻪ چﻴرې د ＇ﻠﻮرﻣ‪ ３‬ﻣعادﻟ‪ ３‬دواړه خﻮاوې پﻪ ‪r‬‬ ‫‪2‬‬

‫ک‪ ３‬ضرب ک‪７‬و‪ ،‬پﻪ دې صﻮرت ک‪３‬‬

‫حاصﻠﻴ‪８‬ي چ‪:３‬‬

‫‪mv2 kze2‬‬ ‫‪= 2‬‬ ‫‪r‬‬ ‫‪r‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪1 mv kze2 1‬‬ ‫‪= 2‬‬ ‫‪2 r‬‬ ‫‪r 2‬‬ ‫‪1 2 kze2‬‬ ‫= ‪mv‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2r‬‬

‫‪9‬‬

‫اوس د‬

‫‪1‬‬ ‫‪mv 2‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪1‬‬ ‫‪mv 2‬‬ ‫‪2‬‬

‫=‪E‬‬

‫قﻴﻤت پﻪ ‪ 8‬ﻣعادﻟﻪ ک‪ ３‬ﻣعاﻣﻠﻪ کﻮو‪ ،‬حاصﻠﻴ‪８‬ي چ‪.３‬‬

‫‪kze 2‬‬ ‫‪2r‬‬ ‫‪10‬‬

‫‪14‬‬

‫‪kze 2‬‬ ‫‪2r‬‬ ‫‪kze 2‬‬

‫‪kze 2‬‬ ‫‪r‬‬ ‫‪2kze 2‬‬ ‫=‬ ‫‪2r‬‬ ‫‪1 kze 2‬‬ ‫(‬ ‫)‬ ‫‪2‬‬ ‫‪r‬‬

‫=‪E‬‬ ‫=‪E‬‬ ‫=‪E‬‬

‫د ‪ r‬قﻴﻤت ﻟﻪ اووچ‪ ３‬ﻣعادﻟ‪＇ ３‬خﻪ پﻪ ﻟسﻤ‪ ３‬ﻣعادﻟ‪ ３‬ک‪ ３‬ﻣعاﻣﻠﻪ کﻮو‪ ،‬حاصﻠﻴ‪８‬ي چ‪:３‬‬

‫‪( k 2 z 2 e 4 .2‬‬ ‫‪n2h2‬‬

‫=‪E‬‬

‫)‬

‫‪11‬‬

‫دﻟتﻪ ‪ n = 1,2,3 .....‬دی‪.‬‬

‫‪1( kze 2 ) mkze 2 4‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪n2h2‬‬

‫=‪E‬‬

‫‪2‬‬

‫پو＊ــتنه‪ :‬د ﻫاﻳدروجــﻦ د اتــﻮم ‪ n = 1‬کﻮاﻧتﻮم ﻟپاره د اﻧــرژي قﻴﻤت د ﻻﻧدې فارﻣﻮل پﻪ واســطﻪ‬ ‫ﻣحاسبﻪ ک‪７‬ي‪m .‬‬

‫حل‪:‬‬ ‫) ‪kg‬‬

‫‪31‬‬

‫‪2‬‬

‫‪z 2 e4 k 2 2‬‬ ‫‪n2 h2‬‬ ‫‪2‬‬

‫=‪E‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪9‬‬

‫‪4‬‬

‫‪c) (9 10 c) (2)(3,14) (9,1 10‬‬ ‫‪(1) 2 (6,62 10 34 J s) 2‬‬

‫‪19‬‬

‫‪2‬‬

‫‪(1) (1,62 10‬‬

‫‪J = 2,18 10 11 erg‬‬

‫‪18‬‬

‫=‪E‬‬

‫‪= 2,18 10‬‬

‫فعاليت‬ ‫ﻟﻪشپ‪８‬ﻣ‪３‬ﻣعادﻟ‪＇３‬خﻪﻻستﻪراغﻠﻞچ‪３‬دﻫاﻳدروجﻦداتﻮمداﻟکترونچ＂کتﻴا )‪ (n = 1‬ﻣساوي ‪2200km / sec‬‬ ‫ده او د ‪ 7‬ﻣعادﻟ‪ ３‬پربﻨس＀ ﻣحاسبﻪ شﻮي دي چ‪ ３‬د ﻫاﻳدروجﻦ د اتﻮم شعاع ‪ (n = 1) 0.053nm‬ده‪.‬‬ ‫دا عبارت سﻢ دی او ﻳا ﻧاسﻢ؟ پﻪ دې اړه فکر وک‪７‬ئ او پﻮرتﻨﻲ کﻤﻴتﻮﻧﻪ د ﻣحاسب‪ ３‬پربﻨس＀ پﻴدا ک‪７‬ئ‪.‬‬ ‫پام وک‪７‬ئ‬ ‫کــﻪ چﻴــرې د برق اﻧدازه ﻳــﻮ کﻮﻟﻤــب او د چارجﻮﻧﻮ د ترﻣﻨــ‪ ＃‬فاصﻠﻪ ‪ 1m‬وي‪ ،‬ﻫغــﻮى ﻳﻮ بﻞ پﻪ‬ ‫‪ 9 10 9 N‬قﻮه جذب او ﻳا دفع کﻮي‪ .‬ﻧﻮ د‪K‬قﻴﻤت پﻪ ﻻﻧدې ډول ﻣحاسبﻪ کﻴ‪８‬ي‪:‬‬ ‫‪q1 q 2‬‬ ‫‪r2‬‬ ‫‪F r 2 9 109 N.m 2‬‬ ‫=‪K‬‬ ‫=‬ ‫‪q1 q 2‬‬ ‫‪C C‬‬ ‫‪F=K‬‬

‫‪N m2‬‬ ‫‪C2‬‬

‫‪k = 9 109‬‬

‫الندې توضيحاتوته پام وک‪７‬ئ‪.‬‬ ‫د بﻮر د ﻟﻮﻣ‪７‬ۍ قاعدې پر اســاس کﻴداى شــﻲ چ‪ ３‬د اﻟکترون حرکﻲ چ＂کتﻴا ＇ر‪－‬ﻨده ک‪７‬ی شــﻲ ‪،‬پﻪ‬ ‫دوﻫﻤﻪ قاعده ک‪５‬داي شﻲ‪ ،‬دا ﻣطﻠب ＇ر‪－‬ﻨد شﻲ چ‪ ３‬اﻟکترون پرتﻪ ﻟﻪ دې چ‪ ３‬اﻧرژي جذب او ﻳا آزاده‬ ‫ک‪７‬ي‪ ،‬پﻪ ﻳﻮ قشــر ک‪ ３‬د ＇پﻴز حرکت پﻪ حال ک‪ ３‬دی او کﻪ اﻟکترون تﻪ اﻧرژي ورک‪７‬ل شــﻲ‪ ،‬د ﻫســت‪ ３‬ﻟﻪ‬ ‫‪15‬‬

‫ﻧژدې قشــر ＇خﻪ‪ ،‬د ﻫســت‪ ３‬ﻟرې قشر تﻪ اﻧتقاﻟﻴ‪８‬ي‪ ،‬خﻮ کﻪ چﻴرې ﻟﻪ اﻟکترون ＇خﻪ اﻧرژي واخ‪５‬ستﻞ‬ ‫شﻲ‪ ،‬ﻫست‪ ３‬تﻪ ﻧژدې ﻻﻧدﻳﻨﻴﻮ قشروﻧﻮ تﻪ سقﻮط کﻮي‪،‬خﻮ جذب شﻮي اﻧرژي پﻪ ‪ 10 10 10 8‬ثاﻧﻴﻪ ک‪３‬‬ ‫بﻴرتﻪ ازاده او ﻳا ازاده شﻮي اﻧرژي بﻴرتﻪ پﻪ ‪ 10 10 10 8‬ثاﻧﻴﻪ ک‪ ３‬جذبﻮي چ‪ ３‬خپﻞ اصﻠﻲ ﻣﻮقعﻴت تﻪ‬ ‫بﻴرتﻪ ‪＄‬ﻲ او اﻟکتروﻧﻮﻧﻪ پﻪ داﻳروي ﻣداروﻧﻮکﻲ د ﻫست‪ ３‬پﻪ چاپﻴرﻳال ک‪ ３‬د حرکت پﻪ حال ک‪ ３‬دي‪.‬‬ ‫فعاليت‬ ‫ﻻﻧدې شکﻞ تﻪ ‪＄‬ﻴر شئ‪ ،‬ﻟﻪ شکﻞ ＇خﻪ ﻻﻧدې جﻤﻠﻮ ک‪ ３‬د ﻧاﻣﻨاسبﻮ کﻠﻤﻮ ﻻﻧدې خط‬ ‫وباسﻲ او جﻤﻠ‪ ３‬سﻤ‪ ３‬ک‪７‬ئ‪:‬‬ ‫اﻟف‬ ‫‪+‬‬ ‫‪+‬‬ ‫اﻧرژي‪+‬‬

‫‪+‬‬

‫‪+‬اﻧرژي‬

‫‪+‬‬

‫ب‬

‫(‪ )9 - 1‬شکﻞ اتﻮﻣﻮﻧﻪ د اﻟکترون اخ‪５‬ستﻠﻮ او ﻳا ورکﻮﻟﻮ پﻪ بﻬﻴر ک‪３‬‬ ‫پﻪ اﻟف شــکﻞ ک‪ ３‬اﻟکترون (د اﻧرژي پﻪ اخﻴســتﻠﻮ د اﻧرژي ﻟﻪ ﻻسﻪ ورکﻮﻟﻮ ک‪ )３‬د اﻧرژي (پﻮرتﻪ‬ ‫＊کتﻪ) سﻮﻳﻮ تﻪ اﻧتقال شﻮﻳدی‪.‬‬ ‫د ب پﻪ شــکﻞ ک‪ ３‬اﻟکترون د (اﻧرژي پﻪ اخﻴســتﻠﻮ اﻧرژي ﻟﻪ ﻻسﻪ ورکﻮﻟﻮ ک‪ )３‬د اﻧرژي (پﻮرتﻪ‪/‬‬ ‫＊کتﻪ) سﻮﻳﻮ تﻪ اﻧتقال شﻮی دی‪.‬‬ ‫اضافي معلومات‬ ‫د بﻮر تﻴﻮري تﻪ پﻪ ‪ 1916‬م کال ک‪ ３‬د زوﻣﻴر فﻴﻠد پﻪ ﻧﻮم ﻳﻮ عاﻟﻢ پراختﻴا ورک‪７‬ه ‪ ،‬ﻧﻮﻣﻮړي داس‪ ３‬ﻧظر‬ ‫ورک‪ :７‬د کﻮاﻧتﻮم ﻫر ﻳﻮ ﻧﻤبرد کروي اوربﻴتﻮﻧﻮ اﻧرژي ！اکﻠﻲ ده او ﻫﻢ کﻴدای شــﻲ چ‪＄ ３‬ﻴﻨ‪ ３‬بﻴضﻮي‬ ‫قشروﻧﻪ د ﻫﻤدې اصﻠﻲ کﻮاﻧتﻮم ﻧﻤبروﻧﻮ پﻪ ﻧﻮم و ﻧﻮﻣﻮول شﻲ چ‪ ３‬دا ﻧﻤبر کﻮاﻧتﻢ د )‪ (n‬پﻪ تﻮري ＊ﻮدل‬ ‫کﻴ‪８‬ي او دوﻫﻢ کﻮاﻧتﻮم ﻧﻤبروﻧﻪ ﻫﻢ پﻪ ک‪ ３‬شــاﻣﻞ ک‪７‬ل شﻲ چ‪ ３‬د قشروﻧﻮ بﻴضﻮي شکﻞ (ﻣختﻠف‬ ‫اﻟﻤرکز) ！اکﻲ او پﻪ ‪＊ l‬ﻮدل کﻴ‪８‬ي‪ ،‬د ！ﻮﻟﻮ کﻮاﻧتﻮم ﻧﻤبروﻧﻮ پﻪ اړه بﻪ ﻣعﻠﻮﻣات وړاﻧدې شﻲ‪.‬‬ ‫فعاليت‬ ‫اﻟــف‪ -‬د اﻧــرژي د بدﻟﻮﻧﻮﻧــﻮ کﻤﻴت چ‪ ３‬ﻳﻮ اﻟکتــرون د اﻧرژي ﻟﻪ ﻟﻮﻣ‪７‬ی ســﻮﻳ‪＇ ３‬خﻪ د اﻧرژي‬ ‫دوﻫﻤ‪ ３‬سﻮﻳ‪ ３‬تﻪ اﻧتقال شﻲ‪＇ ،‬ﻮﻣره دی؟‬ ‫ب‪ -‬د اﻧــرژي د بدﻟﻮﻧﻮﻧﻮ کﻤﻴت کﻠﻪ چ‪ ３‬ﻳﻮ اﻟکترون ﻟﻪ دوﻫﻤ‪ ３‬ســﻮﻳ‪＇ ３‬خﻪ ﻟﻮﻣ‪７‬ى ســﻮﻳ‪ ３‬تﻪ‬ ‫سقﻮط کﻮي‪＇ ،‬ﻮﻣره بﻪ وي؟‬ ‫پﻮرتﻨﻴﻮ تﻴﻮرﻳﻮ د اتﻮم د اﻟکتروﻧﻲ جﻮړ＊ــت پﻪ اړه ضروري ﻣعﻠﻮﻣات ﻧﻪ شــﻮل ورکﻮﻟی‪ ،‬ﻧﻮ ﻧﻮرې‬ ‫تﻴﻮري ﻣﻨ‪％‬تﻪ راغﻠﻲ چ‪ ３‬ﻻﻧدې ﻣطاﻟعﻪ ک‪８５‬ي‪:‬‬ ‫‪16‬‬

‫‪ :٥-١‬اوسن‪ ９‬اتومي تيوري‬ ‫＊ــاﻳﻲ حﻴراﻧکﻮﻧک‪ ３‬وي‪ .‬چ‪ ３‬د بﻮر ﻧظرﻳﻪ ﻟﻪ خپﻠﻮ برﻳاﻟﻴتﻮبﻮﻧﻮ ســره ‪ ،‬ﻟﻪ ﻧشر＇خﻪ ﻟس کاﻟﻪ وروستﻪ‬ ‫رد شــﻮه‪ ،‬ســره ﻟﻪ دې چ‪ ３‬د بﻮر ﻧظرﻳ‪ ３‬وکﻮﻟی شــﻮل د ﻳﻮ اﻟکتروﻧﻲ اتﻮم سپکتر رو＊اﻧﻪ ک‪７‬ي ؛ خﻮ د‬ ‫＇ﻮ اﻟکتروﻧﻲ اتﻮﻣﻮﻧﻮ د ســپکتر پﻪ رو＊ــاﻧﻮﻟﻮ برﻳاﻟﻲ ﻧﻪ شﻮ‪ .‬پﻪ ‪ 1920 - 1930‬کاﻟﻮﻧﻮ ک‪ ３‬پﻪ ﻧظري‬ ‫فزﻳک ک‪ ３‬دوې پﻮ＊تﻨ‪ ３‬ﻣﻨ‪％‬تﻪ راغﻠﻲ‪:‬‬ ‫‪ - 1‬ﻟﻮﻣــ‪７‬ى پﻮ＊ــتﻨﻪ د ﻧﻮر د طبﻴعت پــﻪ اړه د دوو ب‪５‬ﻼب‪５‬ﻠﻮ ﻧظروﻧﻮ پﻮرې اړه ﻟــري چ‪＇» ３‬پﻴزه او د‬ ‫ﻧﻮرفﻮتﻮﻧﻲ طبﻴعت ﻧظرﻳﻪ« ده‪.‬‬ ‫‪ - 2‬دوﻫﻤﻪ پﻮ＊ــتﻨﻪ د ر‪１‬ا او اﻧرژي د ！اکﻠﻲ کچ‪ ３‬ﻟﻪ کﻮاﻧتﻮﻣﻲ پدﻳدې ＇خﻪ عبارت ده چ‪ ３‬باﻳد ﻫغﻪ‬ ‫د ﻳﻮ ﻫ‪５‬رې شﻮي ﻣسآﻟ‪ ３‬پﻪ ب‪２‬ﻪ د ﻧﻴﻮ！ﻦ پﻪ ﻣﻴخاﻧﻴک ک‪ ３‬ور دﻧﻨﻪ ک‪７‬ه‪.‬‬ ‫د ﻫﻤدې ﻻﻣﻞ پربﻨســ＀ د ﻣﻴخاﻧﻴک ﻧﻮي او ﻣعاصره تﻴﻮري راﻣﻨ‪％‬تﻪ شــﻮه‪ ،‬ﻟﻪ دې تﻴﻮري سره سﻢ‪:‬‬ ‫ر‪１‬ا ﻫﻢ ＇پﻴزخﻮاص ﻟري او ﻫﻢ ذروي‪.‬‬ ‫＇پيز او ذر وي طبيعت‬ ‫ﻟﻮﻣ‪７‬ي س‪７‬ي چ‪ ３‬د ﻣعاصر ＇پﻴز ﻣﻴخاﻧﻴک پﻪ اړه ﻣثبت ‪－‬ام کﻴ‪＋‬ﻮد‪ ،‬پﻪ ‪ 1924‬م کال ک‪ ３‬د ديبروگﻠﻰ‬ ‫)‪ ( De Broglie‬پﻪ ﻧﻮم عاﻟﻢ وو‪ .‬پﻪ پخﻮاﻧﻴﻮ وختﻮﻧﻮ ک‪ ３‬پﻮﻫاﻧﻮ ﻧظر درﻟﻮد چ‪ ３‬اﻟکتروﻣقﻨاطﻴسﻰ‬ ‫خپرﻳدﻧ‪ ３‬ﻟﻪ ﻣطﻠقﻮ ＇پﻮ ＇خﻪ عبارت دي (ســره د دې چ‪ ３‬اﻧشــتاﻳﻦ وﻳﻠﻲ دي» پﻪ ‪＄‬ﻴﻨﻮ تجروبﻮ ک‪３‬‬ ‫اﻟکتروﻣقﻨاطﻴسﻲ ＇پ‪ ３‬ذروي ﻳا فﻮتﻮﻧﻲ خاصﻴت ﻫﻢ ﻟﻪ ‪＄‬ان ＇خﻪ ＊ﻴﻲ«)‪.‬‬

‫پام وک‪７‬ی‬ ‫＇پﻴزې خپرﻳدﻧــ‪ ３‬د ﻣاﻳکر ذرو ک‪８‬ﻳدل او ﻧﻨﻮتﻞ دي‪،‬‬ ‫د دې دوو پدﻳــدو اغ‪５‬زو د پﻮﻫﻴدﻟﻮ ﻟپاره اړﻳﻨﻪ ده چ‪３‬‬ ‫ﻫرې ذرې تﻪ ﻧسبت ورکﻮل شی چ‪ ３‬د ＇پﻮ اوږدواﻟی‬ ‫زده ک‪７‬ی شﻲ‪.‬‬ ‫)‪ (10 - 1‬شکﻞ دسﻴستﻢ تصﻮﻳر د اﻫتزاز پﻪ حاﻟت ک‪３‬‬

‫د ﻟﻮﻣ‪７‬ۍ ＇پﻲ ﻧﻴﻢ اوږدواﻟی‬

‫د دوﻫﻤ‪＇ ３‬پ‪ ３‬ﻧﻴﻢ اوږدواﻟی‬

‫د درﻳﻤ‪＇ ３‬پ‪ ３‬ﻧﻴﻢ اوږدواﻟی‬

‫‪17‬‬

‫دى‪ -‬بروگﻠﻰ د ‪E‬‬ ‫ﻣعادﻟﻮ=تﻪ‪E‬پﻪ پام ســره‪ ،‬د فﻮتﻮﻧﻮ د ＇پــﻮ اوږدواﻟﻰ پﻪ ﻻﻧدې ډول‬ ‫داﻧرژﻳکﻲ‬ ‫اﻧشــتاﻳﻦ‬ ‫‪h‬‬ ‫‪,‬‬ ‫=‬ ‫‪h‬‬ ‫ترﻻسﻪ کﻮو‪c :‬‬ ‫‪E‬‬

‫‪=C‬‬ ‫‪,‬‬ ‫=‬ ‫‪h‬‬ ‫‪c‬‬ ‫چ＂کتﻴا او اﻧرژي تر‬ ‫ر‪１‬ا د حرکت ‪,‬کچﻪ‪= C ،‬‬ ‫د اﻧشــتاﻳﻦ د ﻧســبﻴت د تﻴﻮري پربﻨس＀ کﻴدای شــﻲ چ‪ ３‬د =‬ ‫=‬

‫‪E=h‬‬

‫‪,‬‬

‫ﻣﻨ‪ ＃‬اړﻳکﻪ ﻟﻪ ﻻﻧدې ﻣعادﻟﻮ سره سﻢ ﻣحاسبﻪ ک‪７‬ای شﻲ‪:‬‬ ‫‪E‬‬ ‫‪= mC‬‬ ‫‪C‬‬

‫‪E = mC2‬‬

‫＇رﻧگﻪ چ‪ ３‬د حرکت د کچ‪ ３‬ﻣﻮﻣﻨ＀ د کتﻠ‪ ３‬او چ＂کتﻴا د ضرب حاصﻞ دی؛ ﻳعﻨ‪:３‬‬ ‫‪P = mC‬‬ ‫‪E‬‬ ‫‪E‬‬ ‫ﻟﻪ دې کبﻠﻪ چ‪ P = ３‬ﻫﻢ ده ‪ ،‬کﻴدای شﻲ وﻟﻴکﻞ شﻲ چ‪= = p :３‬‬ ‫‪C‬‬ ‫‪c‬‬

‫‪h‬‬

‫د ﻳﻮې ذرې د حرکت کچﻪ چ‪ ３‬کتﻠﻪ ﻳ‪ m ３‬او چ＂کتﻴا ﻳ‪V３‬وي ؛ﻧﻮ ‪ p = mv‬کﻴدى شﻲ‪:‬‬ ‫‪h‬‬ ‫‪mv‬‬

‫‪= mv‬‬

‫=‬

‫‪h‬‬

‫وروســت‪ ９‬ﻣعادﻟــﻪ د کتﻠــی‪،‬د ＇پی د اوږدواﻟــﻲ او چ＂کتﻴا پﻪ ﻣﻨ‪ ＃‬ک‪ ３‬اړﻳکﻪ را＊ــﻴﻲ‪！ ،‬ﻮﻟ‪ ３‬ذرې د‬ ‫حرکــت د اﻧــدازو ﻣﻮﻣﻨ＀ ﻟروﻧکﻲ ( ‪ ) p = mv‬دي او د ＇پــی اوږدواﻟﻲ ﻳﻲ ‪ = h‬فﻮرﻣﻮل پﻪ‬ ‫‪mv‬‬ ‫واسطﻪ ﻣحاسبﻪ کﻴدى شﻲ‪.‬‬ ‫سوال‪ :‬د ﻳﻮ رادﻳﻮ د ﻣﻮج اوږدواﻟﻲ چ‪ ３‬فرﻳکﻮﻳﻨسﻲ ‪ = 102,5MHZ‬وي پﻴدا ک‪７‬ي‪.‬‬ ‫حل‪:‬‬

‫‪C‬‬ ‫‪= 2,9m‬‬

‫‪6‬‬

‫‪3 108 m / s‬‬ ‫‪3 108 m / s 10‬‬ ‫=‬ ‫‪102,5 106 HZ‬‬ ‫‪102,5 / s‬‬

‫=‬

‫‪C‬‬

‫=‬ ‫=‬

‫فعاليت‬ ‫پﻪ ﻻﻧدې جدول ک‪ ３‬د ذرو ‪＄‬ﻴﻨ‪＄ ３‬اﻧگ‪７‬تﻴاوې ﻟﻴکﻞ شﻮي دي‪ .‬د ذرو د ＇پﻮ اوږدواﻟﻲ چ‪ ３‬د‬ ‫پﻮرتﻨﻲ فﻮرﻣﻮل پربﻨســ＀ ﻻس تﻪ راغﻠ‪ ３‬دي ‪،‬ﻫﻢ پﻪ اړوﻧد ســتﻮن ک‪ ３‬ﻟﻴکﻞ شﻮي دي‪ ،‬تاس‪３‬‬ ‫ﻫﻢ د ﻣحاســب‪ ３‬پﻪ واســطﻪ د ﻫغﻮی ‪＄‬ﻮابﻮﻧﻪ ترﻻسﻪ ک‪７‬ئ او د جدول ﻟﻪ ‪＄‬ﻮابﻮﻧﻮ سره ﻳ‪ ３‬پرتﻠﻪ‬ ‫ک‪７‬ئ‪.‬‬ ‫‪18‬‬

‫جدول )‪ (1-2‬د بﻨس＂ﻴزو ذرو ‪＄‬اﻧگ‪７‬تﻴاوې‪.‬‬ ‫کتﻠﻪ پﻪ گرام‬

‫ذرې‬ ‫اﻟکترون ‪300k‬‬ ‫‪1ev‬‬

‫اﻟکتــرون د‬ ‫اﻧرژي‬ ‫اﻟکتــرون‬ ‫اﻧرژي سره‬

‫د‪100ev‬‬

‫‪،‬د ﻫﻴﻠﻴﻮم اتﻮم ‪300k‬‬ ‫اتﻮم ‪300k،...‬‬

‫‪cm‬‬ ‫چ＂کتﻴا‬ ‫‪s‬‬

‫د ＇پ‪ ３‬اوږدواﻟی‬

‫‪9,1 10 28‬‬

‫‪1,2 107‬‬

‫‪o‬‬

‫‪28‬‬

‫‪9,1 10‬‬

‫‪5,9 107‬‬

‫‪o‬‬

‫‪28‬‬

‫‪9,1 10‬‬

‫‪7‬‬

‫‪o‬‬

‫‪24‬‬

‫‪6,6 10‬‬

‫‪22‬‬

‫‪2,2 10‬‬

‫‪61 A‬‬ ‫‪12 A‬‬

‫‪5,9 10‬‬

‫‪5‬‬

‫‪1,2 A‬‬

‫‪1,4 10‬‬

‫‪2,4 10 4‬‬

‫د زده کﻮوﻧکﻲ‬ ‫پﻴداک‪７‬ي پاﻳﻠﻲ‬

‫‪o‬‬

‫‪0,1 A‬‬ ‫‪o‬‬

‫‪0,12 A‬‬

‫پﻪ ﻫره کچﻪ چ‪ ３‬د ذرو کتﻠﻪ ﻟﻮﻳﻪ او چ＂کتﻴا زﻳاتﻪ وي‪ ،‬پﻪ ﻫﻤاغﻪ کچﻪ ﻳ‪ ３‬د ＇پ‪ ３‬اږدواﻟی ﻟﻨ‪ ６‬وی‪ ،‬ﻧﻮ‬ ‫کﻪ ﻟﻪ ﻳﻮ کرستاﻟﻰ جسﻢ سره د اﻟکتروﻧﻮﻧﻮ ﻳﻮ گﻴ‪６‬ى ！کر وک‪７‬ي‪ ،‬ک‪８‬ﻳ‪８‬ي او ﻳا ب‪５‬رتﻪ راگر‪＄‬ﻲ‪.‬‬ ‫پام وک‪７‬ئ‬ ‫د کﻮچﻨﻴــﻮ ذرو (فﻮتﻮﻧﻮﻧــﻮ‪ ،‬اﻟکتروﻧﻮﻧﻮ‪ ،‬ﻧﻴﻮتروﻧﻮﻧﻮ‪ ...‬او ﻧــﻮرو) اغﻴزه دوه گﻮﻧﻰ طبﻴعت ﻟري‪ ،‬پﻪ‬ ‫‪＄‬ﻴﻨ‪ ３‬ازﻣاﻳ‪＋‬ــتﻮﻧﻮ ک‪ ３‬ﻳ‪ ３‬ذروي خﻮاص او پﻪ ‪＄‬ﻴﻨﻮ ﻧﻮرو ازﻣاﻳ‪＋‬ــتﻮﻧﻮ ک‪ ３‬د ﻫغﻮى ＇پﻴز خﻮاص‬ ‫ﻟﻴدل کﻴ‪８‬ي؛ ﻧﻮ کﻮچﻨ‪ ９‬ذرې ＇پﻴز او ذروي »دواړه ډوﻟﻪ« خﻮاص ﻟري‪.‬‬

‫)‪ (11 - 1‬شکﻞ د اﻟکترون ＇پﻪ ﻳﻲ طبﻴعت‬

‫فعاليت‬ ‫ﻻﻧدې کﻮم ﻳﻮ شــکﻞ د اﻟکترون ﻟﻪ پاره خاص ﻣسﻴر ！اکﻲ او کﻮم ﻳﻮ ﻳ‪＄ ３‬اﻧ‪７／‬ی ﻣسﻴرﻧﻪ‬ ‫شﻲ ！اکﻠی ؟‬ ‫)‪ (12 - 1‬شکﻞ د اﻟکتروﻧﻮﻧﻮ خاص ﻣسﻴر‬

‫‪19‬‬

‫＇ﻠﻮرواړه کﻮاﻧتﻮﻣﻲ ﻧﻤبروﻧﻪ د ﻳﻮې رﻳاضﻴکﻲ پاﻳﻠ‪ ３‬پﻪ ب‪２‬ﻪ ‪＄‬ان ＊کاره کﻮي او د اتﻮﻣﻮﻧﻮ ＇رﻧ‪／‬ﻮاﻟﻲ‬ ‫او اﻟکتروﻧﻲ اﻧرژي ！اک‪.３‬‬ ‫‪ -١‬اصلي کوانتوم نمبر (‪)The Principle Quantum Number‬‬ ‫اصﻠــﻲ کﻮاﻧتــﻮم ﻧﻤبر د اﻟکتروﻧﻲ ورﻳ‪ ３％‬جســاﻣت‪ ،‬د اتﻮم شــعاع او داﻟکتروﻧﻮﻧــﻮ اﻧرژي ﻳعﻨﻲ د‬ ‫اﻟکتروﻧﻮﻧــﻮ اﻧرژﻳکــﻲ ســطحﻪ د ﻫســت‪ ３‬ﻟــﻪ کبﻠﻪ ！اکﻲ چــ‪ ３‬تام طبﻴعــﻲ ！اکﻠﻲ عــددي قﻴﻤتﻮﻧﻪ‬ ‫)‪＄ (n = 1,2,3,4,5,6,7...‬اﻧتﻪ غﻮره کﻮﻟﻲ شﻲ او د )‪ (n‬پﻪ تﻮری ＊ﻮدل کﻴ‪８‬ي‪ ،‬ﻫر ＇ﻮﻣره چ‪ ３‬د‬ ‫‪ n‬قﻴﻤت کﻮچﻨی وي‪ ،‬پﻪ ﻫﻤاغﻪ کچﻪ اﻟکترون ډ‪４‬ره کﻤﻪ اﻧرژي ﻟري او ﻫست‪ ３‬تﻪ ﻧژدې وي‪ ،‬اصﻠی‬ ‫کﻮاﻧتــﻮم ﻧﻤبر ﻟﻪ ﻧﻮرو کﻮاﻧتﻮم ﻧﻤبروﻧﻮ＇خﻪ ﻣﻬﻢ دي؛ ‪＄‬کــﻪ د ﻫاﻳدروجﻦ د اتﻮم د اﻟکترون اﻧرژي‬ ‫کﻤﻴت اود ﻧﻮرو اتﻮﻣﻮﻧﻮ د اﻟکترون اﻧرژي کﻤﻴت را＊ــﻴﻲ او د ﻻﻧدې فﻮرﻣﻮل پﻪ واســطﻪ ﻣحاســبﻪ‬ ‫کﻴدای شﻲ چ‪ ３‬پﻪ ﻫغﻪ ک‪ n ３‬ﻫﻢ شاﻣﻞ دی‪:‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪4 2‬‬ ‫‪me z‬‬ ‫‪n h2‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪2‬‬

‫=‪E‬‬

‫‪ -٢‬فرعي کوانتوم نمبر يا زاويوي حرکت‬ ‫د بﻮر ﻟﻪ ﻧظرﻳ‪ ３‬ســره ســﻢ ﻳﻮ اصﻠﻲ ﻣدار ﻳا اﻟکتروﻧﻲ قشر د اﻟکترون د گر‪＄‬ﻴدﻟﻮ حاﻟت د ﻫست‪ ３‬پﻪ‬ ‫چاپﻴرﻳال کﻲ پﻪ داﻳروي دورو ک‪ ３‬دی او عﻤﻮﻣﻲ حاﻟت ﻳ‪ ３‬ﻟﻪ بﻴضﻮي ＇خﻪ عبارت دی چ‪ ３‬ﻫستﻪ‬ ‫د بﻴضــﻮي پــﻪ ﻳﻮه ﻣحراق ک‪＄ ３‬اى ﻟري‪ .‬پﻪ ﻳﻮ بﻴضﻮي شــکﻠﻪ ﻣدار ک‪ ،３‬د اﻟکتــرون چ＂کتﻴا ثابتﻪ‬ ‫او！اکﻠﻲ ﻧﻪ ده ‪ ،‬د ﻫغﻪ حرکﻲ اﻧرژي بدﻟﻮن ﻣﻮﻣﻲ او داﻧرژي بدﻟﻮﻧﻮﻧﻪ ﻳ‪ ３‬کﻮاﻧتﻮﻣﻲ دي‪ ،‬پر دې بﻨس＀‬ ‫د اﻟکتروﻧﻮﻧﻮ ﻟپاره ﻳﻮازي ‪＄‬ﻴﻨ‪＄ ３‬اﻧ‪７／‬ي بﻴضﻮي ﻣداروﻧﻪ ﻣجاز دي‪ ،‬پﻪ دي ترتﻴب دوﻫﻤﻲ کﻮاﻧتﻮم‬ ‫ﻧﻤبــر د زاوﻳــﻮي حرکت کچﻪ او ﻳــا زاوﻳﻮي حرکت د کچ‪ ３‬ﻣﻮﻣﻨ＀ ＇ر‪－‬ﻨدوي چ‪ ３‬د ‪ l‬پﻪ واســطﻪ‬ ‫＊ــﻮدل کﻴ‪８‬ي او د ﻣــدارو د بﻴضﻮي واﻟ‪ ９‬ضرﻳب ！اکی‪＇ .‬رﻧگﻪ چــ‪ ３‬اﻟکترون دوراﻧﻰ حرکت ﻫﻢ‬ ‫ﻟري ؛ ﻟﻪ دی کبﻠﻪ حرکی اﻧرژي ﻫﻢ ﻟري چ‪ ３‬د دوراﻧﻲ حرکت ＇خﻪ ﻻســتﻪ را‪＄‬ﻲ؛ ﻧﻮ د حرکت‬ ‫د کچ‪ ３‬ﻣﻮﻣﻨ＀ )‪！ ( p = mv‬اکﻠ‪ ３‬کچﻪ ﻟري او د اﻟکترون د اﻧرژي ﻟﻪ ﻣجﻤﻮع‪ ３‬ســره ﻣســاوي دی؛‬ ‫پردې بﻨســ＀ کﻪ چﻴرې د اﻟکترون د زاﻳﻮي حرکت د ﻣﻮﻣﻨ＀ کچ‪ ３‬ﻧظرﻳﻪ د ‪ l‬د اوربﻴتاﻟﻮ د حرکتﻮ‬ ‫د کچــﻮ ﻣﻮﻣﻨــ＀ د ‪ n‬د اﻧدازو ﻟﻪ ﻟﻮري ﻣﻨحصر شــﻲ‪ .‬ﻧظري او تجربﻰ تﻴﻮري ＊ــکاره کﻮي چ‪l ３‬‬ ‫کﻮﻟی شــﻲ د تاﻣﻮ عددوﻧﻮ ！ﻮل قﻴﻤتﻮﻧﻪ د صفر او ‪ n 1‬ترﻣﻨ‪ ＃‬تام قﻴﻤتﻮﻧﻪ د صفر او ‪ n 1‬پﻪ شﻤﻮل‬ ‫‪＄‬اﻧتﻪ غﻮره ک‪７‬ي‪:‬‬ ‫‪l=0‬‬

‫‪n 1‬‬

‫کﻪ ‪ n = 1‬وي‪ l ،‬ﻳﻮ قﻴﻤت غﻮره کﻮي چ‪ ３‬ﻫغﻪ صفر دی‪ .‬ﻫﻤدارﻧ‪／‬ﻪ‪ ،‬کﻪ ‪ l ، n = 2‬ﻫﻢ دوه قﻴﻤتﻪ‬ ‫ﻟري چ‪ 0 ３‬او ‪ 1‬دي‪ ...‬او کﻪ ‪ n = 5‬وي‪ l ،‬ﻫﻢ پﻨ‪％‬ﻪ قﻴﻤتﻪ ﻟري چﻲ ‪ 0,1,2,3,4‬دي‪.‬‬

‫‪20‬‬

‫‪ -٣‬مقناطيسي کوانتوم نمبر‬ ‫زاوﻳــﻮي حرکــت ﻳا د ﻳــﻮ اﻟکترون د دوراﻧﻲ حرکت د کچ‪ ３‬ﻣﻮﻣﻨ＀ پﻪ ﻫر اتﻮم ک‪ ３‬کﻴدای شــﻲ چ‪３‬‬ ‫داﻳروي سﻴستﻢ ﻟﻪ بر‪＋４‬ﻨا بﻬﻴر سره چ‪ ３‬پﻪ ﻫغﻪ ک‪ ３‬جرﻳان ﻟري‪ ،‬تشبﻪ ش‪３‬؛ ＇رﻧگﻪ چ‪ ３‬د بر‪＋４‬ﻨا بﻬﻴر‬ ‫د دوري پﻪ دﻧﻨﻪ ک‪ ３‬ﻣﻨ‪ ＃‬تﻪ را‪＄‬ﻲ او ﻣقﻨاطﻴســﻲ ســاحﻪ پﻪ دوري ک‪ ３‬جﻮړوي؛ د دې کبﻠﻪ وﻳﻼي شــﻮ‬ ‫چ‪ ３‬د اﻟکترون تحرﻳکﻴدل پﻪ ﻳﻮ داﻳروي ﻣدار ک‪ ３‬ﻣقﻨاطﻴسﻲ ساحﻪ ﻫﻢ تﻮﻟﻴدوﻟی شﻲ چ‪ ３‬ﻣقﻨاطﻴسﻲ‬ ‫کﻮاﻧتﻮم ﻧﻤبر ‪ ml‬ﻳﻰ ！اک‪ ،３‬ﻟﻪ بﻠﻪ پﻠﻮه د زاوﻳﻮﻳﻲ حرکت د ﻣﻮﻣﻨ＀ ﻟﻪ کچ‪＇ ３‬خﻪ ‪ ml‬حاصﻠﻴ‪８‬ي‪،‬‬ ‫ﻧــﻮ د ﻫغﻪ کچﻪ ﻟﻪ اوربﻴتاﻟﻲ کﻮاﻧتﻮم ﻧﻤبر ﻟﻪ قﻴﻤت ســره اړﻳکﻪ ﻟــرې‪ .‬تﻴﻮري او عﻤﻞ ＇ر‪－‬ﻨدوي چ‪３‬‬ ‫‪ ml‬کﻮﻟﻲ شﻲ ！ﻮل تام عددي قﻴﻤتﻮﻧﻪ د صفر او ‪ + l‬او صفر‪ l ،‬تر ﻣﻨ‪ ＃‬د صفر‪ + l ،‬او ‪ l‬پﻪ شﻤﻮل‬ ‫‪＄‬اﻧتﻪ غﻮره ک‪７‬ي او د ‪ ml‬د قﻴﻤتﻮﻧﻮ تعداد عبارت د ‪ ml = 2l + 1‬دي‪ ،‬چ‪ ３‬د ‪ ml‬د قﻴﻤتﻮﻧﻮدا اﻧدازه‬ ‫د اوربﻴتاﻟﻮﻧﻮ تعداد پﻪ فرعﻲ سﻮﻳﻮ ک‪ ３‬ﻫﻢ ！اکﻲ‪.‬‬ ‫‪l‬‬

‫‪ml = + l‬‬

‫‪0‬‬

‫‪ -٤‬دسپين کوانتوم نمبر‬ ‫اﻟکتــرون د خپــﻞ دوراﻧﻲ حرکت پﻪ بﻬﻴر ک‪ ３‬دﻣقﻨاطﻴســﻲ ســاح‪ ３‬ﻟﻪ جﻮړوﻟﻮ＇خــﻪ پرتﻪ کﻮچﻨ‪ ９‬د‬ ‫ﻣقﻨاطﻴس پﻪ شــان ﻫﻢ عﻤﻞ کﻮي؛ ﻧﻮ وﻳﻠی شــﻮ چ‪ ３‬اﻟکترون د ‪ Spin‬حرکت ﻟري‪ Spin ،‬کﻠﻤﻪ د‬ ‫تاوﻳدﻟﻮ ﻣعﻨا ﻟري‪ ،‬دا ﻣقدارد بﻨســ＂ﻴزو ذرو ﻟپاره پﻮره‪！ ،‬اکﻠی او ﻣشــخص دی‪ ،‬اﻟکترون‪ ،‬پروتﻮن او‬ ‫ﻧﻴﻮترون دسپﻴﻦ قﻴﻤت ‪ spin = ± 1‬دی‪.‬‬ ‫‪2‬‬

‫)‪ (13 - 1‬شکﻞ‪ :‬د اﻟکتروﻧﻮﻧﻮ سپﻴﻦ‬

‫پام وک‪７‬ئ‬ ‫＇رﻧگــﻪ چــ‪ ３‬د ‪ ml‬قﻤﻴــت د ‪ l‬پــﻪ واســطﻪ ！ــاکﻞ کﻴــ‪８‬ي؛ ﻟــﻪ دې اﻣﻠــﻪ د ‪l, n‬‬ ‫او ‪ ml‬ترﻣﻨــ‪ ＃‬باﻳد ‪＄‬اﻧگــ‪７‬ي اړﻳک‪ ３‬وي؛ د ب‪５‬ﻠگ‪ ３‬پــﻪ ډول‪ :‬پﻪ ثابت او بﻨســ＂ﻴزحاﻟت ک‪３‬؛ﻳعﻨ‪３‬‬ ‫‪: ml = 0, l = 0, n = 1‬دي چــ‪ ３‬ﻳﻮ قﻴﻤت ‪＄‬اﻧتﻪ غﻮره کﻮﻟی شــﻲ‪،‬ﻫﻤدارﻧگﻪ د ‪ l‬قﻴﻤتﻮﻧﻪ د ‪ ml‬د‬ ‫قﻴﻤتﻮﻧﻮ ！اکﻮﻧکﻲ دي چ‪ ３‬ﻣخک‪ ３‬ﻳ‪ ３‬ﻳا دوﻧﻪ شﻮې ده‪ ،‬د ‪ ml = 2 l + 1‬دي‪ ،‬ﻳعﻨ‪:３‬‬ ‫‪21‬‬

‫‪ml ml‬‬ ‫‪= 2=l +21l + 1‬‬ ‫‪l = l0= 0‬‬ ‫‪ml ml‬‬ ‫‪= 2=02+01 +=11= 1‬‬ ‫‪ml ml‬‬ ‫‪= +=l +l 0 0 l l‬‬ ‫‪ml ml‬‬ ‫‪= 0= 0‬‬

‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫ﻫﻤدارﻧگﻪ د ‪ ml, l, n‬ﻟﻪ ﻫر قﻴﻤت سره د ‪ Spin‬قﻴﻤت عبارت ﻟﻪ ‪ +‬او‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪S =+‬‬ ‫‪,‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬

‫دى‪.‬‬

‫کﻪ ‪ l = 1‬وي ‪ ml‬درې قﻴﻤتﻮﻧﻪ ﻟري چ‪ ３‬عبارت ﻟﻪ ‪ 1.0. + 1‬دي‪.‬‬

‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬

‫‪l =1‬‬ ‫‪ml = 2l + 1‬‬

‫‪ml = 2 1 + 1 = 3‬‬ ‫‪ml = +1‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪ml = +1‬‬ ‫‪0‬‬

‫‪ml = +1,0, 1‬‬

‫ستاس‪ ３‬د زيات‪ ３‬زده ک‪７‬ې لپاره‬ ‫‪ Orbital‬ﻻتﻴﻨــﻲ کﻠﻤــﻪ ده او د ‪＄‬اﻟﻰ ﻣعﻨا ﻟري‪ ،‬پﻪ دې ‪＄‬اى ک‪ ３‬ﻫﻢ پﻪ ﻫﻤدې ﻣفﻬﻮم کارول‬ ‫شــﻮې ده او د اتﻮم د ﻫســت‪ ３‬ﻟﻪ چاپﻴرﻳــال ﻟﻪ ﻫغ‪ ３‬برخ‪＇ ３‬خﻪ عبــارت دی چ‪ ３‬پﻪ ﻫغﻮ ک‪ ３‬د‬ ‫اﻟکتروﻧﻮﻧﻮ احتﻤاﻟﻲ شتﻮن ‪ 95%‬وي‪ ،‬د دې احتﻤال ﻫﻢ شتﻪ چ‪ ３‬اﻟکترون د وخت پﻪ ﻳﻮه ش‪５‬بﻪ‬ ‫ک‪ ３‬د ﻫست‪ ３‬د فضاﻳﻲ ساح‪ ３‬ﻟﻪ حدودو ＇خﻪ د باﻧدې ‪＄‬اى وﻟري چ‪ 5% ３‬ﻳ‪ ３‬احتﻮا کﻮي‪.‬‬

‫اصلي او فرعي قشرونه‬

‫ﻟﻪ ﻫر اصﻠﻲ کﻮاﻧتﻢ ﻧﻤبر سره ﻳﻮه اصﻠﻲ اﻧرژﻳکﻲ سﻮﻳﻪ سﻤﻮن ﻟري چ‪ ３‬دا سﻮﻳﻪ د اﻧ‪／‬ر‪４‬زۍژب‪３‬‬ ‫د اﻟفبا پﻪ ﻟﻮﻳﻮ تﻮرو ＊ﻮدل کﻴ‪８‬ي؛ ﻟکﻪ‪:‬‬ ‫‪6 7‬‬ ‫‪P Q‬‬

‫‪5‬‬ ‫‪O‬‬

‫‪22‬‬

‫‪4‬‬ ‫‪N‬‬

‫‪3‬‬ ‫‪M‬‬

‫‪2‬‬ ‫‪L‬‬

‫‪1‬‬ ‫‪K‬‬

‫=‪n‬‬

‫فعاليت‬ ‫د بﻮر د ﻣﻮدل پﻪ ﻧظر ک‪ ３‬ﻧﻴﻮﻟﻮ سره‬ ‫سﻠسﻠﻪ رسﻢ او تﻮضﻴح ک‪７‬ئ‪.‬‬ ‫ﻟﻪ ﻫر فرعﻲ کﻮاﻧتﻢ ﻧﻤبر ســره د ！اکﻠ‪ ３‬فرعﻲ اﻧرژﻳکﻲ ســﻮﻳﻪ ســﻤﻮن ﻟرې چ‪ ３‬دا فرعﻲ سﻮﻳﻪ د‬ ‫اﻧ‪／‬ر‪４‬زۍژب‪ ３‬د اﻟفبا پﻪ کﻮچﻨﻴﻮ تﻮرو ＊ﻮدل کﻴ‪８‬ي ؛ﻟکﻪ‪:‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪O‬‬

‫‪6 7‬‬ ‫‪P Q‬‬

‫‪4‬‬ ‫‪N‬‬

‫‪3‬‬ ‫‪M‬‬

‫‪2‬‬ ‫‪L‬‬

‫‪1‬‬ ‫‪K‬‬

‫=‪n‬‬

‫‪ 0 1 2 3 4 ...‬فرعﻲ کﻮاﻧتﻮم ﻧﻤبر‬ ‫‪ s p d f g ...‬فرعﻲ سﻮﻳﻪ‬ ‫د ﻫرې فرعﻲ ســﻮﻳ‪ ３‬د اوربﻴتاﻟﻮﻧﻮ شــﻤ‪５‬ر د ‪ ml‬ﻟﻪ اړوﻧد قﻴﻤتﻮﻧﻮ سره سﻤﻮن ﻟري‪ ،‬پﻪ ﻫر اوربﻴتال‬ ‫ک‪ ３‬ﻳﻮازې دوه اﻟکتروﻧﻮﻧﻪ ‪＄‬اى ﻟري چ‪ ３‬د ﻫغﻮی ﻟﻪ سپﻴﻦ ﻟﻮري سره ﻣخاﻟف دي‪.‬‬ ‫کــﻪ چﻴــرې د اﻟکتروﻧﻮﻧــﻮ تاوﻳدل د خپــﻞ ﻣحﻮر پﻪ چاپﻴرﻳال ک‪ ３‬د ســاعت ﻟﻪ عقرب‪ ３‬ســره‬ ‫ســﻤﻮن وﻟري‪ ،‬د ﻫغﻪ د ســپﻴﻦ قﻴﻤت ‪ 1‬دی او کﻪ د ساعت د عقرب‪ ３‬پﻪ ﻣخاﻟف ﻟﻮري ک‪３‬‬ ‫‪1 2‬‬ ‫تاو شــﻮی وي؛ ﻧﻮ د ﻫغﻪ د ســپﻴﻦ قﻴﻤت‬ ‫‪2‬‬

‫‪ +‬دی ‪.‬‬

‫اوربﻴتاﻟﻮﻧــﻪ پﻪ صﻨدوقچﻮ باﻧدې ＊ــﻮدل کﻴ‪８‬ي ‪ .‬د اوربﻴتاﻟﻮﻧﻮ شــﻤ‪５‬ر پﻪ ﻫره اصﻠﻲ اﻧرژﻳکﻲ‬ ‫ســﻮﻳﻪ ک‪ ３‬ﻟﻪ ‪ n 2‬ســره ســﻤﻮن ﻟري او د اﻟکتروﻧﻮﻧﻮ اعظﻤﻲ شﻤ‪５‬ر پﻪ ﻫره اصﻠﻲ اﻧرژﻳکﻲ سﻮﻳﻪ‬ ‫ک‪ ３‬ﻟﻪ ‪ 2n 2‬سره سﻤﻮن ﻟري‪.‬‬ ‫فعاليت‬ ‫د ﻻﻧدې جدول تش ‪＄‬اﻳﻮﻧﻪ پﻮره او سﻢ ک‪７‬ئ ‪.‬‬ ‫د اﻟکتروﻧﻮ ﻣجﻤﻮعﻲ‬ ‫تعداد‬

‫‪2n 2‬‬

‫اصﻠﻲ کﻮاﻧتﻮم ﻧﻤبر(‪)n‬‬

‫اصﻠﻲ قشر‬

‫‪2‬‬

‫‪2(1) 2‬‬

‫‪n=1‬‬

‫‪K‬‬

‫‪-----------------‬‬

‫‪------------‬‬

‫‪n=2‬‬

‫‪L‬‬

‫‪-----------------‬‬

‫‪------------‬‬

‫‪n=3‬‬

‫‪M‬‬

‫‪-----------------‬‬

‫‪------------‬‬

‫‪n=4‬‬

‫‪N‬‬

‫‪-----------------‬‬

‫‪------------‬‬

‫‪n=5‬‬

‫‪O‬‬

‫د اﻟکتروﻧﻮﻧﻮ د اﻧرژي حاﻟت پﻪ اعدادو او تﻮرو ＊ــﻮدل کﻴ‪８‬ي‪ ،‬داســ‪ ３‬چ‪ ３‬د ﻫغﻮى اصﻠﻲ کﻮاﻧتﻢ‬ ‫ﻧﻤبــر د عدد پﻪ واســطﻪ او دا عددوﻧﻪ د ﻫغﻪ تﻮرې کﻴ‪２‬ــ‪ ３‬خﻮاتﻪ ﻟﻴکﻞ کﻴ‪８‬ي چ‪ ３‬د اﻧرژي فرعﻲ‬ ‫ســﻮﻳ‪ ３‬را＊ــﻴﻲ او ﻟﻪ ﻳﻮ ！اکﻠﻲ فرعﻲ کﻮاﻧتﻢ ﻧﻤبر سره ســﻤﻮن ﻟري؛ د ب‪５‬ﻠگ‪ ３‬پﻪ ډول‪＊ 3 p :‬کاره‬ ‫کــﻮي چــ‪ ３‬اﻟکتروﻧﻮﻧﻪ پﻪ در‪４‬ﻤﻪ اصﻠﻲ ســﻮﻳﻪ ک‪ ３‬د ‪ p‬پﻪ حاﻟت کــ‪ ３‬دي او د اﻟکتروﻧﻲ ورﻳ‪３％‬‬ ‫‪23‬‬

‫شــکﻞ ﻳ‪ ３‬دﻣبﻞ پﻪ شــان دی‪ .‬د ‪ s‬اوربﻴتال د اﻟکتروﻧﻲ ورﻳ‪ ３％‬شــکﻞ کروي دى ‪ ،‬د ‪ d‬او ‪ f‬د‬ ‫اوربﻴتاﻟﻮﻧﻮ د اﻟکتروﻧﻮ ورﻳ‪％‬ﻮ شــکﻞ پﻴچﻠی دی‪ ،‬د ســﻞ پا‪１‬ﻲ او ﻳا ﻣرسﻞ د گﻠﻮﻧﻮ د پا‪１‬ﻮ پﻪ شان‬ ‫ﻳﻮ د بﻞ ﻟﻪ پاسﻪ وي‪.‬‬ ‫ﻻﻧدې جدول د ＇ﻠﻮر گﻮﻧ‪ ３‬کﻮاﻧتﻮم ﻧﻤبروﻧﻮ ترتﻴب او د ﻫغﻮی اوربﻴتاﻟﻮﻧﻪ ＊ﻴﻲ‪.‬‬ ‫)‪ (3 - 1‬جدول‪ :‬د ＇ﻠﻮرگﻮﻧﻮ کﻮاﻧتﻮم ﻧﻤبروﻧﻮ ترتﻴب او د ﻫغﻮي اوربﻴتاﻟﻮﻧﻪ‪:‬‬ ‫‪n+l‬‬

‫داﻟکتروﻧﻮﻧﻮ‬ ‫شﻤ‪５‬ر‬

‫د اوربﻴتاﻟﻮﻧﻮ اﻧرژﻳکﻲ‬ ‫حاﻟت‬ ‫شﻤ‪５‬ر‬

‫＇ﻠﻮر گﻮﻧﻲ کﻮاﻧتﻮم ﻧﻤبروﻧﻪ‬ ‫‪s‬‬

‫‪ml‬‬

‫‪1‬‬

‫‪2‬‬

‫‪1‬‬

‫‪s‬‬

‫‪1 1‬‬ ‫‪+ ,‬‬ ‫‪2 2‬‬

‫‪0‬‬

‫‪0‬‬

‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬

‫‪2‬‬ ‫‪6‬‬

‫‪1‬‬ ‫‪3‬‬

‫‪s‬‬ ‫‪p‬‬

‫‪// //‬‬ ‫‪// //‬‬

‫‪0‬‬ ‫‪0 -1‬‬

‫‪0‬‬ ‫‪1‬‬

‫‪3‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪5‬‬

‫‪2‬‬ ‫‪6‬‬ ‫‪10‬‬

‫‪1‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪5‬‬

‫‪s‬‬ ‫‪p‬‬ ‫‪d‬‬

‫‪// //‬‬ ‫‪// //‬‬ ‫‪// //‬‬

‫‪4‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪6‬‬ ‫‪7‬‬

‫‪2‬‬ ‫‪6‬‬ ‫‪10‬‬ ‫‪14‬‬

‫‪1‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪7‬‬

‫‪s‬‬ ‫‪p‬‬ ‫‪d‬‬

‫‪// //‬‬ ‫‪// //‬‬ ‫‪// //‬‬

‫‪f‬‬

‫‪+1‬‬

‫‪0‬‬ ‫‪+ 1,0, 1‬‬

‫‪l‬‬

‫‪n‬‬ ‫‪1‬‬

‫‪2‬‬

‫‪0‬‬ ‫‪1‬‬

‫‪3‬‬

‫‪+ 2,+1,0, 1, 2‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪+ 1,0, 1‬‬

‫‪+ 2,+1,0, 1, 2‬‬ ‫‪+ 3,+2,+1,0, 1, 2, 3‬‬

‫‪0‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬

‫‪4‬‬

‫فعاليت‬ ‫کﻪ ‪ n = 5‬وي د ‪ s, ml , l‬اړوﻧد قﻴﻤتﻮﻧﻪ‪ ،‬اﻧرژﻳکﻲ حاﻟت‪ ،‬د اوربﻴتاﻟﻮﻧﻮ تعداد‪ ،‬د اﻟکتروﻧﻮﻧﻮ تعداد‬ ‫د ‪ O‬د قشر ‪ n + l‬پﻴدا او پﻪ ﻳﻮ جدول ک‪ ３‬ﻳ‪ ３‬ترتﻴب ک‪７‬ئ‪.‬‬ ‫‪ :٦-١‬د ＇و الکتروني اتومونو الکتروني جوړ＊ت‬ ‫په الکترونونو د انرژيکي سويو د اوربيتالونو ډکيدل‬

‫اﻟکتروﻧﻮﻧﻪ پﻪ ﻟﻮﻣ‪７‬ۍ پ‪７‬او ک‪ ３‬د اﻧرژﻳکﻲ ســﻮﻳﻮ ﻫغﻪ اوربﻴتاﻟﻮﻧﻪ ﻧﻴســﻲ چ‪ ３‬پﻪ اﻧرژﻳکﻲ ！ﻴ＂ﻪ سطحﻪ‬ ‫ک‪ ３‬وي‪ .‬پﻪ دې ﻫکﻠﻪ ډ‪４‬رې قاعدې شــتﻪ چ‪ ３‬دا قاعدې او اړوﻧد گرافﻮﻧﻪ ﻳ‪ ３‬پﻪ ﻻﻧدې ډول شــرحﻪ‬ ‫کﻴ‪８‬ي‪:‬‬ ‫‪24‬‬

‫)‪ (7 - 1‬شکﻞ‪ :‬د اوربﻴتاﻟﻮﻧﻮ د اﻧرژﻳکﻲ سﻮﻳ‪ ３‬گراف‬ ‫د ﻻﻧدې سﻠســﻠ‪ ３‬پﻪ بﻨســ＀ ﻫﻢ کﻮﻟی شﻮ د اﻧرژﻳکﻲ ســﻮﻳﻮ پﻪ اوربﻴتاﻟﻮﻧﻮ ک‪ ３‬د اﻟکتروﻧﻮﻧﻮ و‪４‬شﻞ تر‬ ‫سره ک‪７‬و‪:‬‬

‫‪25‬‬

‫د هوند قاعده ( ‪) Hund Rule‬‬ ‫اﻟکتروﻧﻮﻧﻪ د عﻴﻦ فرعﻲ سﻮﻳﻮ اوربﻴتاﻟﻮﻧﻪ داس‪ ３‬ډکﻮي چ‪ ３‬د ﻫغﻮ د ‪ Spin‬عددي قﻴﻤتﻮﻧﻮ ﻣجﻤﻮعﻪ‬ ‫ﻟــﻮړ وي‪ .‬پــﻪ بﻞ عبارت‪ ،‬اﻟکتروﻧﻮﻧﻪ د فرعﻲ ســﻮﻳ‪ ３‬اوربﻴتاﻟﻮﻧﻪ ﻟﻮﻣ‪７‬ى پﻪ طاقــﻪ ب‪２‬ﻪ او پﻪ ﻫﻢ جﻬتﻪ‬ ‫‪ Spin‬سره ډکﻮي‪ ،‬خﻮ کﻪ اﻟکتروﻧﻮﻧﻪ زﻳات وي‪ ،‬د ﻫغﻮى جﻮړه کﻴدل پﻪ اوربﻴتاﻟﻮﻧﻮ ک‪ ３‬ﻟﻪ ﻣخاﻟف‬ ‫اﻟجﻬتﻪ ‪ Spin‬ســره پﻴﻞ کﻴــ‪８‬ي ؛ د ب‪５‬ﻠگ‪ ３‬پﻪ ډول‪ :‬پﻪ ﻧاﻳتروجﻦ او اکســﻴجﻦ ک‪ ３‬دا ﻣطﻠب تﻮضﻴح‬ ‫کﻴ‪８‬ي‪:‬‬ ‫‪1‬‬ ‫د سپﻴﻦ ﻣجﻤﻮعﻪ‬ ‫‪2‬‬

‫‪N‬‬

‫‪±1‬‬ ‫‪2 p3‬‬

‫‪1s 2‬‬

‫‪2s 2‬‬

‫‪O‬‬

‫د سپﻴﻦ ﻣجﻤﻮعﻪ ‪± 1‬‬

‫‪2p 4‬‬

‫‪1s 2‬‬

‫‪2s 2‬‬

‫فعاليت‬ ‫د ﻻﻧدې عﻨصروﻧﻮ اﻟکتروﻧﻲ جﻮړ＊ــت د ﻫغﻪ ﻟﻪ اوربﻴتاﻟﻮﻧﻮ ســره وﻟﻴکئ او د ﻫغﻮى د ســپﻴﻦ‬ ‫ﻣجﻤﻮعﻪ را پﻴدا ک‪７‬ئ‪:‬‬ ‫‪Pd, 25 Mn,19 K, 26 Fe‬‬

‫‪46‬‬

‫د کلچکوفسکى قاعده ‪Klechkows skyis Rule‬‬ ‫د اﻟکتروﻧﻮﻧــﻮ پﻪ واســطﻪ د ‪＄‬ﻴﻨﻮ عﻨصروﻧﻮ د اتﻮﻣﻮﻧﻮ د اﻟکتروﻧﻲ ســﻮﻳﻮ ډکﻴدل داســ‪ ３‬ترســره‬ ‫کﻴ‪８‬ي چ‪ ３‬ﻟﻪ ﻣخکﻨﻴﻮ فرعﻲ ســﻮﻳﻮ اوربﻴتاﻟﻮﻧﻪ د اﻟکتروﻧﻮﻧﻮ پﻪ واســطﻪ ﻧﻪ دي ډک شــﻮي؛ خﻮ‬ ‫اﻟکتروﻧﻮﻧــﻪ د راتﻠﻮﻧکﻮ اﻧرژﻳکﻲ ســﻮﻳﻮ اوربﻴتاﻟﻮﻧﻪ ﻧﻴﻮﻟﻲ دي‪ ،‬د ب‪５‬ﻠگــ‪ ３‬پﻪ ډول‪ :‬د ‪ 4S‬اوربﻴتال‬ ‫ﻫغــﻪ وخت ﻟﻪ اﻟکتروﻧﻮﻧﻮ ډکﻴ‪８‬ي چ‪ ３‬ﻻتراوســﻪ پﻮري ‪ 3d‬اوربﻴتاﻟﻮﻧــﻪ پﻪ اﻟکتروﻧﻮﻧﻮ ﻧﻪ دي ﻧﻴﻮل‬ ‫شــﻮي‪ .‬پﻪ ﻫﻤدې ترتﻴب ‪ 5s‬ﻣخک‪ ３‬ﻟــﻪ ‪ 4d‬او ‪＇ 4 f‬خﻪ او ﻫﻢ ‪ 6s‬ﻣخک‪ ３‬ﻟﻪ ‪ 4 f‬او ‪＇ 5d‬خﻪ ﻟﻪ‬ ‫اﻟکتروﻧﻮﻧﻮ ډکﻴ‪８‬ي‪ ،‬پﻪ دې اړه کﻠچکﻮفسکﻲ ﻳﻮه قاعده وضع ک‪７‬ه چ‪ ３‬پﻪ ﻻﻧدې ډول ده‪:‬‬ ‫اﻟکتروﻧﻮﻧــﻪ ﻟﻮﻣ‪７‬ى د ﻫغﻮی پﻪ اﻧرژﻳکﻲ ســﻮﻳﻮ اوربﻴتاﻟﻮﻧﻮ ک‪＄ ３‬اى پر ‪＄‬اى کﻴ‪８‬ي چ‪ ３‬د اصﻠﻲ‬ ‫کﻮاﻧتﻢ )‪ (n‬او د فرعﻲ کﻮاﻧتــﻢ ﻧﻤبر ) ‪ (n + l ) (l‬د قﻴﻤتﻮﻧﻮ ﻣجﻤﻮعﻪ ﻳ‪ ３‬کﻮچﻨﻰ وي‪ ،‬کﻪ چﻴرې‬ ‫د دوو ﻳا ＇ﻮ ســﻮﻳﻮ ) ‪ (n + l‬ســره ﻣســاوي وي؛ ﻧﻮ اﻟکتروﻧﻮﻧﻪ ﻟﻮﻣ‪７‬ى د اﻧرژﻳکﻲ ســﻮﻳﻮ ﻫغﻪ‬ ‫اوربﻴتاﻟﻮﻧــﻪ ډکــﻮي چ‪ ３‬د ﻫغﻪ د ‪ n‬عددي قﻴﻤت کﻮچﻨﻰ وي ‪ ،‬ﻳعﻨ‪ l n 1 ３‬رعاﻳت کﻴ‪８‬ي‪،‬‬ ‫دا ﻻﻧدې سﻠسﻠﻪ وگﻮرئ‪:‬‬ ‫اﻧرژﻳکی سﻮﻳﻪ ‪4f 5d 6p‬‬ ‫‪n+l‬‬

‫‪7‬‬

‫‪7‬‬

‫‪7‬‬

‫‪1s 2s 2p 3s 3p 4s 3d 4p 5s 4d 5p 6s‬‬ ‫‪6‬‬

‫‪6‬‬

‫‪6‬‬

‫‪26‬‬

‫‪5‬‬

‫‪5‬‬

‫‪5‬‬

‫‪4‬‬

‫‪4‬‬

‫‪3‬‬

‫‪3‬‬

‫‪2‬‬

‫‪1‬‬

‫لوم‪７‬ى فعاليت‬ ‫د ﻻﻧدې عﻨصروﻧﻮ د اتﻮﻣﻮﻧﻮ اﻟکتروﻧﻲ او اوربﻴتاﻟﻲ جﻮړ＊ت د کﻠچکﻮفسکﻲ د قاعدې پربﻨس＀‬ ‫وﻟﻴکئ او ترتﻴب ﻳ‪ ３‬ک‪７‬ئ‪:‬‬ ‫‪P‬‬

‫‪15‬‬

‫‪Li , 4 Be ,5 B,‬‬

‫‪3‬‬

‫‪Th ،‬‬

‫‪90‬‬

‫دوهم فعاليت‬ ‫د ﻻﻧدې جدول تش ‪＄‬اﻳﻮﻧﻪ پﻪ ﻣﻨاسبﻮ عددوﻧﻮ ډک ک‪７‬ئ‪:‬‬ ‫اﻟکتروﻧﻲ جﻮړ＊ت‬ ‫در‪４‬ﻤﻪ سﻮﻳﻪ‬

‫دوﻫﻤﻪ سﻮﻳﻪ‬

‫د اﻟکتروﻧﻮ شﻤ‪５‬ر‬ ‫ﻟﻮﻣ‪７‬ى سﻮﻳﻪ‬

‫\\\\\\\\\\\\\\\\\\‬

‫\\\\\\\\\\\‬

‫‪1‬‬

‫\\\\\\\\\\\\\\\\\\‬

‫\\\\\\\\\\\‬ ‫‪1‬‬

‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬

‫\\\\\\\\\\\\\\\\\\‬

‫‪4‬‬

‫‪2‬‬

‫\\\\\\\\\\\\\\\\\\‬ ‫‪2‬‬

‫‪8‬‬

‫\\\\\\\\\\\\\\\\\\‬

‫‪8‬‬

‫عﻨـــصر‬

‫‪H‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪He‬‬ ‫‪Li‬‬

‫‪6‬‬

‫‪C‬‬

‫‪10‬‬

‫‪Ne‬‬

‫‪8‬‬

‫‪2‬‬

‫‪12‬‬

‫‪Mg‬‬

‫‪8‬‬

‫‪2‬‬

‫‪16‬‬

‫‪S‬‬

‫‪2‬‬

‫‪18‬‬

‫‪Ar‬‬

‫‪27‬‬

‫د لوم‪７‬ي ＇پرکي لن‪６‬يز‬ ‫د دﻳﻤﻮکرات پﻪ ﻧﻮم ﻳﻮه پﻮه پﻪ ‪ 400‬ق‪ ،‬م کال ک‪ ３‬داس‪ ３‬ﻧظر ورک‪ :７‬ﻣﻮاد کﻴدی شﻲ چ‪ ３‬پﻪ داس‪３‬‬ ‫کﻮچﻨﻴﻮ ذرو وو‪４‬شﻞ شﻲ چ‪ ３‬ﻧﻮر د ﻫغﻮى دو‪４‬شﻠﻮ اﻣکان ﻧﻪ وي‪ ،‬ﻧﻮﻣﻮړي دا ذره د اتﻮم پﻪ ﻧﻮم ﻳاد ک‪７‬ه‪.‬‬ ‫اتﻮم ﻳﻮﻧاﻧﻲ کﻠﻤﻪ ده چ‪ ３‬ﻟﻪ ‪( tom‬و‪４‬شﻞ) او ‪( A‬ﻧف‪＇ )３‬خﻪ اخ‪５‬ستﻞ شﻮې ده‪.‬‬ ‫داﻟتﻦ پﻪ ‪ 1808‬م کال د اتﻮﻣﻲ تﻴﻮري بﻨســ＀ کﻴ‪＋‬ــﻮد‪ ،‬ﻟﻪ دې تﻴﻮرى ســره سﻢ ﻣﻮاد د اتﻮﻣﻮﻧﻮ پﻪ‬ ‫ﻧﻮم ﻟﻪ کﻮچﻨﻴﻮ ذرو ＇خﻪ جﻮړ شﻮي دي‪.‬‬ ‫ﻧﻮي اتﻮﻣﻲ تﻴﻮري وړاﻧدې کﻮي دا چ‪! ３‬‬ ‫اتﻮﻣﻮﻧﻪ کﻮچﻨﻰ ذرې دي چ‪ ３‬د ک‪５‬ﻤﻴا پﻪ ساده وساﻳﻠﻮ ﻧﻪ تجزﻳﻪ کﻴ‪８‬ي او د اتﻮﻣﻮﻧﻮ ﻣجﻤﻮعﻪ چ‪ ３‬عﻴﻦ‬ ‫چارج وﻟري ‪،‬د ک‪５‬ﻤﻴاوي عﻨصر پﻪ ﻧﻮم ﻳادﻳ‪８‬ي‪.‬‬ ‫اتﻮﻣﻮﻧﻪ تﻞ د حرکت پﻪ حال ک‪ ３‬دي‪ ،‬د تﻮدوخ‪ ３‬پﻪ زﻳاتﻮاﻟﻲ د ﻫغﻮی د حرکت چ＂کتﻴا زﻳاتﻴ‪８‬ي‬ ‫او دا حرکت ﻳﻮ ﻟﻪ بﻞ سره د ﻫغﻮى د تعاﻣﻞ ﻻﻣﻞ گر‪＄‬ﻲ‪.‬‬ ‫د ب‪５‬ﻼب‪５‬ﻠﻮ عﻨصروﻧﻮ اتﻮﻣﻮﻧﻪ د کتﻠ‪ ،３‬حجﻢ او خﻮاصﻮ ﻟﻪ کبﻠﻪ ﻳﻮ ﻟﻪ بﻞ ＇خﻪ تﻮپﻴر ﻟري‬ ‫د عﻨصروﻧﻮ اتﻮﻣﻮﻧﻪ ﻟﻪ دوو برخﻮ ＇خﻪ‪ ،‬ﻫست‪ ３‬او اﻟکتروﻧﻲ قشر‪＇ ،‬خﻪ جﻮړ شﻮي دي‪ .‬تاﻣسﻦ‬ ‫د تجربﻮ پربﻨس＀ پﻪ اتﻮم ک‪ ３‬اﻟکتروﻧﻮﻧﻪ کشف ک‪７‬ل‪.‬‬ ‫د رادرفﻮرد د ＇‪７５‬ﻧﻮ پربﻨس＀ د اتﻮم د ﻫست‪ ３‬کتﻠﻪ او چارج ﻳ‪ ３‬ﻣحاسبﻪ ک‪ ７‬او پﻴدا ﻳ‪ ３‬ک‪７‬ل چ‪３‬‬ ‫د اتﻮم پﻪ ﻫستﻪ ک‪ ３‬ﻣثبت چارج ﻟروﻧک‪ ３‬ذرې شتﻪ‪ ،‬ﻧﻮﻣﻮړي دا ذرې د پرتﻮﻧﻮﻧﻮ پﻪ ﻧﻮم ﻳادې ک‪７‬ي‪.‬‬ ‫چادوﻳک د اتﻮم پﻪ ﻫستﻪ ک‪ ３‬ﻧﻴﻮترﻧﻮﻧﻪ کشف ک‪７‬ل‪ .‬ﻧﻮﻣﻮړي ﻟﻪ ﻻﻧدې ﻫستﻮي ﻣعادﻟ‪ ３‬سره سﻢ‪،‬‬ ‫ﻧﻴﻮتروﻧﻮﻧﻪ ترﻻسﻪ ک‪７‬ل‪:‬‬ ‫‪6C + 01n‬‬

‫‪Be+ 24He‬‬

‫‪12‬‬ ‫‪6‬‬

‫‪9‬‬ ‫‪4‬‬

‫د پروتﻮﻧﻮﻧﻮ او ﻧﻴﻮتروﻧﻮﻧﻮ ﻣجﻤﻮعﻪ د ﻧﻮکﻠﻴﻮن پﻪ ﻧﻮم ﻳاد وي‪.‬‬ ‫‪2‬‬

‫د اﻟکتروﻧﻮﻧــﻮ چ＂کتﻴا کﻴدای شــﻲ د ‪ v = kze 2‬فﻮرﻣﻮل پﻪ واســطﻪ ﻣحاســب‪ ﾢ‬شــﻲ‪ .‬او د‬ ‫‪nh‬‬ ‫‪n2h2‬‬ ‫= ‪ r‬د فﻮرﻣﻮل پربﻨس＀ د اتﻮم شعاع پر ﻻس را‪＄‬ﻲ‬ ‫‪mkze2 4 2‬‬ ‫د اﻟکترون د ＇پﻮ اوږدواﻟﻰ د دې‪-‬بروگﻠﻲ د فﻮرﻣﻮل پربﻨس＀ پﻪ ﻻﻧدې ډول تر ﻻسﻪ کﻴ‪８‬ي‪:‬‬ ‫‪h‬‬ ‫‪mv‬‬

‫=‬

‫‪28‬‬

‫د اﻟکتروﻧﻮﻧﻮ ＇رﻧ‪／‬ﻮاﻟی او حاﻟت کﻴدای شــﻲ چ‪ ３‬د ＇ﻠﻮر کﻮاﻧتﻮﻣﻲ ﻧﻤبروﻧﻮ پﻪ واســطﻪ و！اکﻞ‬ ‫شﻲ‬ ‫‪ - 1‬اصﻠﻲ کﻮاﻧتﻮم ﻧﻤبر‪ :‬دا کﻮاﻧتﻮم ﻧﻤبر د اﻟکتروﻧﻲ ورﻳ‪ ３％‬جساﻣت‪ ،‬د اتﻮم شعاع او د اﻟکتروﻧﻮﻧﻮ‬ ‫اﻧرژﻳکﻲ سﻮﻳﻪ د ﻫست‪ ３‬پﻪ پرتﻠﻪ پﻪ ب‪５‬ﻼب‪５‬ﻠﻮ قشروﻧﻮ ک‪ ３‬را＊ﻴﻲ‪.‬‬ ‫‪ - 2‬فرعﻲ کﻮاﻧتﻮم ﻧﻤبر‪ :‬دا ﻧﻤبر د اﻟکتروﻧﻮﻧﻮ ＇رﻧ‪／‬ﻮاﻟی د اتﻮم د ﻫست‪ ３‬پﻪ چاپﻴرﻳال ک‪ ３‬پﻪ کﻮاردﻳﻨاتﻮﻧﻮ‬ ‫ک‪！ ３‬اکﻲ او د تاﻣﻮ عددوﻧﻮ ！اکﻠﻲ او پﻮره قﻴﻤتﻮﻧﻪ د صفر او ‪ n l‬ترﻣﻨ‪n 1) n 1 ＃‬‬

‫‪(l = 0‬‬

‫‪＄‬اﻧتﻪ غﻮره کﻮي‪.‬‬ ‫‪ - 3‬ﻣقﻨاطﻴسﻲ کﻮاﻧتﻮم ﻧﻤبر‪ :‬دا کﻮاﻧتﻮم ﻧﻤبر د اﻟکتروﻧﻮﻧﻮ ＇رﻧ‪／‬ﻮاﻟی او ﻣقﻨاطﻴسﻲ خاصﻴت د اتﻮم د‬ ‫ﻫست‪ ３‬پﻪ چاپﻴرﻳال ک‪＊ ３‬کاره کﻮي او د قﻤﻴتﻮﻧﻮ شﻤ‪５‬رﻳ‪ ml = 2l + 1 ３‬دی چ‪ ３‬دا قﻴﻤتﻮﻧﻪ تام عددوﻧﻪ‬ ‫‪＇ ml = +l‬خﻪ ﻻستﻪ را‪＄‬ﻲ‪.‬‬ ‫‪0‬‬ ‫دي او ‪+ l‬‬ ‫د اﻟکتروﻧﻮﻧﻮ تحرﻳک پﻪ داﻳروي ﻣداروﻧﻮ ک‪ ３‬ﻣقﻨاطﻴسﻲ ساحﻪ تﻮﻟﻴدوي چ‪ ３‬ﻫغﻪ ﻣقﻨاطﻴسﻲ کﻮاﻧتﻮم‬ ‫ﻧﻤبر！اکﻲ ‪.‬‬ ‫‪ - 4‬د سپﻴﻦ کﻮاﻧتﻮم ﻧﻤبر‪ :‬سپﻴﻦ )‪ (spin‬ﻻتﻴﻨﻲ کﻠﻤﻪ ده چ‪ ３‬د تاوﻳدو ﻣعﻨا ﻟري‪ ،‬پﻪ دې ‪＄‬ای ک‪ ３‬ﻫﻢ‬ ‫پﻪ ﻫﻤدې ﻣفﻬﻮم کارول شﻮې ده او د اﻟکتروﻧﻮﻧﻮ تاوﻳدل د خپﻞ ﻣحﻮر پﻪ شاوخﻮا باﻧدې چ‪ ３‬د سپﻴﻦ‬ ‫کﻮاﻧتﻮم ﻧﻤبر پﻪ ﻧﻮم ﻳاد شﻮي اود ﻣاﻳکرو ذرو قﻴﻤتﻮﻧﻪ ‪＄ ms = + 1 , 1‬اﻧتﻪ ！اکﻠی شﻲ‪.‬‬ ‫‪2 2‬‬ ‫اوربﻴتال )‪ : (Orbital‬ﻻتﻴﻨﻲ کﻠﻤﻪ ده او د‪＄‬اﻟ‪ ３‬ﻣعﻨا ﻟري‪ ،‬پﻪ دې ‪＄‬ای ک‪ ３‬ﻫﻢ پﻪ ﻫﻤدې ﻣفﻬﻮم‬ ‫کارول شﻮې ده او د اتﻮم د چاپ‪５‬رﻳال ﻫغﻪ برخﻪ ده چ‪ ３‬د اﻟکترون احتﻤاﻟﻲ شتﻮن پﻪ ک‪ 95% ３‬دی‪.‬‬ ‫د پاوﻟﻲ قاعده‪ :‬پﻪ ﻳﻮه اتﻮم ک‪ ３‬دوه اﻟکتروﻧﻮﻧﻪ ﻧﻪ شــﻲ کﻮﻟی چ‪ ３‬ﻳﻮ شــان ＇ﻠﻮر کﻮاﻧتﻮم ﻧﻤبروﻧﻪ‬ ‫وﻟري‪.‬‬ ‫د ﻫﻮﻧد قاعده‪ :‬فرعﻲ عﻴﻦ اﻧرژﻳکﻲ ســﻮﻳﻮ اوربﻴتاﻟﻮﻧﻪ ﻟﻪ اﻟکتروﻧﻮﻧﻮ داســ‪ ３‬ډکﻴ‪８‬ي چ‪ ３‬د سپﻴﻦ د‬ ‫عددي قﻴﻤتﻮﻧﻮ ﻣجﻤﻮعﻪ ﻳ‪ ３‬اعظﻤﻲ وي‪.‬‬ ‫د کﻠچکﻮفسکﻲ قاعده‪ :‬اﻟکتروﻧﻮﻧﻪ ﻟﻮﻣ‪７‬ى د ﻫغﻮ اﻧرژﻳکﻲ سﻮﻳﻮ پﻪ اوربﻴتاﻟﻮﻧﻮک‪＄ ３‬ای پر‪＄‬ای کﻴ‪８‬ي‬ ‫چــ‪ ３‬د اصﻠــﻲ کﻮاﻧتﻢ ﻧﻤبروﻧﻮ )‪ (n‬او د فرعﻲ کﻮاﻧتﻮم ﻧﻤبــر ) ‪ (l‬د عددي قﻴﻤتﻮﻧﻮ ﻣجﻤﻮعﻪ ) ‪(n + l‬‬ ‫ﻳ‪ ３‬کﻮچﻨﻰ وي‪ ،‬کﻪ چ‪５‬رې د دوو ﻳا ＇ﻮ سﻮﻳﻮ ) ‪ (n + l‬ســره ﻣســاوي وي‪ ،‬د ﻫغﻮ ســﻮﻳﻮ اوربﻴتاﻟﻮﻧﻪ ﻟﻪ‬ ‫اﻟکتروﻧﻮﻧﻮ ډکﻴ‪８‬ي چ‪ ３‬د ‪ n‬قﻴﻤت ﻳ‪ ３‬کﻮچﻨﻰ وي‪.‬‬

‫‪29‬‬

‫پو＊تن‪３‬‬ ‫＇لور ‪＄‬وابه پو＊تن‪３‬‬ ‫‪ - 1‬د ﻳﻮې ﻣادې کﻮچﻨ‪ ９‬ذره ﻟﻮﻣ‪７‬ی ‪＄‬ﻞ کﻮم عاﻟﻢ د اتﻮم پﻪ ﻧﻮم ﻳاده ک‪７‬ه؟‬ ‫د‪ -‬رادرفﻮرد‬ ‫اﻟف‪ -‬داﻟتﻦ ب‪ -‬دﻳﻤﻮکرات ج‪ -‬ارسطﻮ‬ ‫‪ - 2‬د اتﻮم کﻠﻤﻪ ﻟﻪ ﻻﻧدې کﻮﻣﻮ کﻠﻤﻮ ＇خﻪ اخ‪５‬ستﻞ شﻮﻳده؟‬ ‫ج‪ -‬اﻟف او ب دواړه سﻢ دي د‪ -‬ﻫ‪ ＆５‬ﻳﻮ‬ ‫ب‪( A -‬ﻧﻪ)‬ ‫اﻟف‪( tom -‬تقسﻴﻢ)‬ ‫‪ - 3‬د اتﻮﻣﻲ تﻴﻮري بﻨس＀ اﻳ‪＋‬ﻮدوﻧکﻰ ＇ﻮک دى؟‬ ‫ب‪ -‬دﻳﻤﻮکرات ج‪ -‬رادرفﻮرد د‪ -‬تاﻣسﻦ‬ ‫اﻟف‪ -‬ارسطﻮ‬ ‫‪ - 4‬د اتﻮم د ﻫست‪ ３‬د ‪＄‬اﻧ‪７／‬تﻴاوو کشف کﻮوﻧکﻰ کﻮم ﻳﻮ دی؟‬ ‫د‪ -‬سﻮدي‬ ‫ج‪ -‬رادرفﻮرد‬ ‫ب‪ -‬چادوﻳک‬ ‫اﻟف‪ -‬ﻣﻮزﻟﻲ‬ ‫‪ - 5‬د کﻮﻣﻮ فﻮرﻣﻮﻟﻮﻧﻮ پربﻨســ＀ کﻴدای شــﻲ چ‪ ３‬د اﻟکترون چ＂کتﻴا د اتﻮم د ﻫســت‪ ３‬پﻪ چاپ‪５‬رﻳال‬ ‫باﻧدې ﻣحاسبﻪ شﻲ‪:‬‬ ‫‪n2h2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫اﻟف‪ v = kze 2 -‬ب _ ‪ v = h‬ج‪ r = mkze2 4 2 -‬د‪ -‬ﻫﻴ＆ ﻳﻮ‬ ‫‪mv‬‬ ‫‪nh‬‬ ‫‪ - 6‬کﻪ چﻴرې ‪ n = 3‬وي ‪ ،‬د ‪ l‬قﻴﻤتﻮﻧﻪ عبارت دي ﻟﻪ‪:‬‬ ‫ب‪ -‬دوه قﻴﻤتﻪ‪ ،‬ج‪ -‬ﻳﻮ قﻴﻤت‪ ،‬د‪！ -‬ﻮل ﻧاسﻢ دي‪.‬‬ ‫اﻟف‪ -‬درې قﻴﻤتﻪ ‪،‬‬ ‫‪ - 7‬ﻫغــﻪ عﻨصــر چ‪ ３‬د ‪ 26‬اتﻮﻣﻲ ﻧﻤبر ﻟروﻧکﻰ دی د ســپﻴﻦ د کﻮﻣﻮ عــددي قﻴﻤتﻮﻧﻮ ﻣجﻤﻮع‪３‬‬ ‫ﻟري‪.‬‬ ‫‪±3‬‬ ‫د‪± 1 -‬‬ ‫اﻟف ‪ + 1 , 1 -‬ب‪± 2 -‬‬ ‫ج‪-‬‬ ‫‪2 2‬‬ ‫‪ - 8‬کﻪ ‪ l = 3‬وي ‪ ،‬د ‪ ml‬قﻴﻤتﻮﻧﻪ عبارت دي ﻟﻪ‪:‬‬ ‫اﻟف‪ -‬درې قﻴﻤتﻪ ‪ ،‬ب‪ -‬دوه قﻴﻤتﻪ ‪ ،‬ج‪ -‬اوه قﻴﻤتﻪ‪ ،‬د‪ -‬د ‪ ml‬قﻴﻤت پﻪ ‪ l‬اړه ﻧﻪ ﻟري‪.‬‬ ‫‪ - 9‬د اﻟکترون د ＇پ‪ ３‬اوږدواﻟﻰ د کﻮﻣﻮ ﻻﻧدې فارﻣﻮﻟﻮﻧﻮ پﻪ واسطﻪ ﻻس تﻪ را‪＄‬ﻲ ؟‬ ‫اﻟف‪kze 2 -‬‬ ‫ب‪h -‬‬ ‫‪ = nh‬د‪！ -‬ﻮل‬ ‫ج‪-‬‬ ‫=‬ ‫‪nh‬‬

‫‪mv‬‬

‫=‬

‫‪mkze 2 4‬‬

‫‪ - 10‬پروتﻮن د اتﻮم کﻮم ډول ذره ده؟‬ ‫اﻟف‪ -‬ﻣﻨفﻲ ذره ب‪ -‬ﻣثبت ذره ج‪ -‬خﻨثﻰ ذره‬

‫‪30‬‬

‫د‪ -‬ﻣثبتﻪ او ﻣﻨفﻲ چارج ﻟروﻧک‪ ３‬ذره‬

‫سم‪ ３‬او ناسم‪ ３‬پو＊تن‪ :３‬ﻻﻧدې سﻤ‪ ３‬جﻤﻠ‪ ３‬پﻪ (س) او ﻧا سﻤ‪ ３‬جﻤﻠ‪ ３‬پﻪ (ﻧا) ﻧ‪＋‬اﻧﻲ ک‪７‬ئ‬ ‫)‬ ‫‪ - 1‬ﻣﻮاد د اتﻮم پﻪ ﻧﻮم ﻟﻪ ډ‪４‬رو کﻮچﻨﻴﻮ ذرو ＇خﻪ جﻮړ شﻮي دي‪( .‬‬ ‫‪e‬‬ ‫‪ - 2‬تاﻣســﻦ پــﻪ خپﻠﻮ ＇‪７５‬ﻧﻮ ک‪ ３‬د ﻣﻮادو د چارج ﻧســبت پــر کتﻠ‪ ( m ) ３‬پﻴدا ک‪ ７‬چ‪kg ３‬‬

‫‪1.76 C‬‬

‫کﻤﻴت ﻳ‪ ３‬ترﻻسﻪ ک‪) (.７‬‬ ‫‪ - 3‬چادوﻳک ‪ Chadwick‬پﻪ ‪1932‬م کال ک‪ ３‬د ﻫستﻮي تعاﻣﻠﻮﻧﻮ پﻪ پاﻳﻠﻪ ک‪ ３‬پروتﻮن کشف ک‪７‬‬ ‫‪ - 4‬پﻪ ﻳﻮ اتﻮم ک‪ ３‬دوه اﻟکتروﻧﻮﻧﻪ کﻮﻟی شﻲ چ‪ ３‬ﻳﻮ شان ＇ﻠﻮر کﻮاﻧتﻮم ﻧﻤبروﻧﻪ وﻟري‪) (.‬‬ ‫‪ - 5‬د کﻮاﻧتــﻮم ﻟﻪ تﻴﻮري ســره ســﻢ د فﻮتﻮن اﻧــرژي عبارت د ﻧﻮر د کﻮاﻧ＀ اﻧرژی د د فرﻳکﻮﻧســﻲ‬ ‫ﻟرﻟﻮسره ده چ‪ E = hv ３‬کﻴ‪８‬ي‪) ( .‬‬ ‫‪ - 6‬د پﻼﻧک ﻟﻪ تﻴﻮري سره سﻢ اﻧرژي کﻮاﻧتاﻳزﻳشﻦ )‪ (cuentization‬کﻴ‪８‬ي‪) ( .‬‬ ‫‪ - 7‬د ب‪５‬ﻼ ب‪５‬ﻠﻮ عﻨصروﻧﻮ اتﻮﻣﻮﻧﻪ د کتﻠ‪ ،３‬حجﻢ او خﻮاصﻮ پر ﻟحاظ ﻳﻮ ﻟﻪ بﻞ ＇خﻪ تﻮپﻴر ﻧﻪ ﻟري‪.‬‬ ‫‪ - 8‬د اتﻮم د شاوخﻮا فضا ﻫغﻪ برخﻪ چ‪ ３‬د اﻟکترون د شتﻮن احتﻤال پﻪ ک‪ 95% ３‬وي ‪ ،‬د اوربﻴتال پﻪ‬ ‫ﻧﻮم ﻳادﻳ‪８‬ي‪) (.‬‬ ‫‪ - 9‬اصﻠﻲ کﻮاﻧتﻮم ﻧﻤبر د اتﻮم د ﻫست‪ ３‬پﻪ شاوخﻮا د اﻟکتروﻧﻮﻧﻮ دوضﻴعت پﻪ کﻮاردﻳﻨاتﻮﻧﻮ ک‪！ ３‬اکﻲ‪.‬‬ ‫( )‬ ‫تشريحي سوالونه ‪:‬‬ ‫‪ - 1‬ثبﻮت ک‪７‬ئ چ‪ = h ３‬دی‪.‬‬ ‫‪mv‬‬ ‫‪ - 2‬اصﻠﻲ کﻮاﻧتﻮم ﻧﻤبر ﻟﻨ‪＇ ６‬ر‪－‬ﻨد ک‪７‬ئ‪.‬‬ ‫‪ - 3‬ثبﻮت ک‪７‬ئ چ‪３‬‬

‫‪2‬‬

‫‪nh‬‬ ‫‪kze2 4‬‬

‫= ‪ r‬دي‪.‬‬

‫‪ - 4‬کﻪ چﻴرې د ﻳﻮ عﻨصر اتﻮﻣﻲ ﻧﻤبر ‪ 82‬وي‪ ،‬د ﻫغﻪ اﻟکتروﻧﻲ جﻮړ＊ــت وﻟﻴکئ او د عﻨصر ‪＄‬ای‬ ‫پﻪ پﻴرﻳﻮد او گروپ ک‪ ３‬و！اکئ ‪.‬‬ ‫‪ - 5‬د ﻫاﻳدروجــﻦ اتــﻮم د اﻟکتــرون ＇پــﻮ اوږدواﻟــی ﻣحاســبﻪ کــ‪７‬ئ‪ ،‬کــﻪ چﻴــرې چ＂کتﻴــا ﻳــ‪３‬‬ ‫‪ v = 2200km / sec‬او )‪ (n = 1‬وي‪.‬‬

‫‪31‬‬

‫دوهم ＇ــپرکى‬ ‫دعنصرونو الکتروني جوړ＊ت اودوره يي خواص‬

‫د ﻫــر عﻨصــر د خﻮاصﻮ ﻣطاﻟعﻪ بﻪ پﻪ جﻼ ډول ســتﻮزﻣﻦ کار ﻧﻪ وي؟ وﻟ‪ ３‬د عﻨصروﻧﻮ دوره ﻳ‪３‬‬ ‫جــدول ترتﻴــب او ﻣﻨ‪％‬تﻪ راغﻰ؟ د ﻣﻨدﻟﻴف د جدول د عﻨصروﻧــﻮ د اتﻮﻣﻮﻧﻮ د کﻮﻣﻮ پاراﻣترﻧﻮ‬ ‫پربﻨســ＀ ترتﻴبﻴدﻟی شــﻲ؟ د عﻨصروﻧﻮ اﻟکتروﻧﻲ جﻮړ＊ــت د جدول پﻪ ترتﻴب ک‪＇ ３‬ﻪ رول‬ ‫ﻟري؟ د ﻣﻨدﻟﻴف د جدول بﻼکﻮﻧﻪ‪ ،‬گروپﻮﻧﻪ او پﻴرﻳﻮدوﻧﻪ د عﻨصروﻧﻮ د اتﻮﻣﻮﻧﻮ د کﻮﻣﻮ بﻨس＂ﻴزو‬ ‫فکتﻮروﻧﻮ پربﻨس＀ ترتﻴب او تﻨظﻴﻢ شﻮي دي؟‬ ‫د پﻮرتﻨﻴﻮ پﻮ＊ــتﻨﻮ او ﻫغﻮی تﻪ ورتﻪ پﻮ＊ــتﻨﻮ د حﻞ ترﻻســﻪ کﻮﻟی شــئ د ﻣﻨدﻟﻴف جدول او د‬ ‫عﻨصروﻧﻮ د پرﻟﻪ پس‪ ３‬خﻮاصﻮ پﻪ اړه پﻪ دې ＇پرکﻲ ک‪ ３‬ﻣفصﻞ ﻣعﻠﻮﻣات ﻻستﻪ راوړئ‪.‬‬

‫‪32‬‬

‫‪ :١-٢‬د پيريوديک سيستم د جوړ＊ت تاريخچه‬ ‫پﻪ طبﻴعت ک‪ 92 ３‬عﻨصره پﻪ طبﻴعﻲ ډول او ﻧﻮر پات‪ ３‬داﻧساﻧاﻧﻮ ﻟﻪ خﻮا پﻪ ﻣصﻨﻮعﻲ ډول کشف شﻮي‬ ‫دي‪ ،‬د عﻨصروﻧﻮ پﻪ خﻮاصﻮ او ﻣشــخصاتﻮ پﻮﻫﻴدل پﻪ جﻼ ډول ســتﻮﻧزﻣﻦ کار دی‪ ،‬ﻟﻪ دې اﻣﻠﻪ ک‪５‬ﻤﻴا‬ ‫پﻮﻫاﻧﻮ کﻮشش وک‪ ７‬تر ＇ﻮ عﻨصروﻧﻪ پﻪ ﻳﻮ جدول ک‪ ３‬داس‪ ３‬تﻨظﻴﻢ ک‪７‬ي چ‪ ３‬د ﻫغﻮى د ﻳﻮه د خﻮاصﻮ‬ ‫پﻪ ﻫکﻠﻪ پﻮﻫﻪ ‪ ،‬د ﻫغﻮى د ﻳﻮشﻤ‪５‬ر ﻧﻮرو پﻪ خﻮاصﻮ ﻫﻢ پﻮه شﻲ‪.‬‬ ‫پﻪ ‪ 1865‬م کال ﻳﻮ اﻧگﻠﻴســﻲ ک‪５‬ﻤﻴا پﻮه د ﻧﻴﻮﻟﻴﻨدز ) ‪ (Newlands‬پﻪ ﻧﻮم د خپﻞ وخت کشف شﻮي‬ ‫عﻨصروﻧﻪ د ﻫغﻮى د ﻧسبتﻲ کتﻠ‪ ３‬د پرﻟﻪ پس‪ ３‬زﻳاتﻮاﻟﻮ پر بﻨس＀ پﻪ افقﻲ قطاروﻧﻮ ک‪ ３‬ترتﻴب ک‪７‬ل‪ ،‬دﻟتﻪ‬ ‫وﻟﻴدل شﻮ چ‪ ３‬اتﻢ ﻧﻤبر عﻨصر د ﻟﻮﻣ‪７‬ي ﻧﻤبر عﻨصر دﻻﻧدې چ‪ ３‬سره ﻳﻮشان خﻮاص ﻟري‪＄ ،‬اى وﻧﻴﻮ‬ ‫او پﻪ ﻫﻤدې ترتﻴب ﻧﻬﻢ ﻧﻤبر د دوﻫﻢ ﻧﻤبر دﻻﻧدې او داســ‪ ３‬ﻧﻮر‪＄‬اى وﻧﻴﻮه‪ ،‬ﻫﻤدارﻧ‪／‬ﻪ ﻳ‪ ３‬دﻳﻮشــان‬ ‫خﻮاصــﻮ ﻟروﻧکﻲ عﻨصروﻧﻪ پﻪ ﻳﻮه عﻤﻮدې ســتﻨ‪ ３‬ک‪＄ ３‬اى پر‪＄‬ای ک‪７‬ل (چ‪ ３‬ﻧﻦ ورځ دا سﻴســتﻢ د‬ ‫ﻧﻴﻮﻟﻴﻨدز د اوکتا پﻪ ﻧﻮم ﻳادﻳ‪８‬ي) د ﻧﻴﻮﻟﻴﻨدزجدول پﻪ ﻻﻧدې ډول دی‪:‬‬ ‫)‪ (1 - 2‬جدول د ﻧﻴﻮﻟﻴﻨدز اوکتا‬ ‫‪7‬‬

‫‪6‬‬

‫‪5‬‬

‫‪4‬‬

‫‪3‬‬

‫‪2‬‬

‫‪1‬‬

‫‪O‬‬

‫‪N‬‬

‫‪C‬‬

‫‪B‬‬

‫‪Be‬‬

‫‪Li‬‬

‫‪H‬‬

‫‪S‬‬

‫‪P‬‬

‫‪Si‬‬

‫‪Al‬‬

‫‪Mg‬‬

‫‪F Na‬‬

‫‪Fe‬‬

‫‪Ti Mn‬‬

‫‪Cr‬‬

‫‪Ca‬‬

‫‪K‬‬

‫‪Cl‬‬

‫ﻧﻴﻮﻟﻴﻨــدز خپــﻞ ک‪５‬ﻤﻴــاوي اوکتــا )‪ (octave‬د ﻣﻮزﻳک ﻟــﻪ اوکتاﻳدوﻧﻮ ســره پرتﻠﻪ کــ‪７‬ل او ﻫغﻪ ﻳ‪ ３‬د‬ ‫)‪ (octave‬د قاﻧــﻮن ＇ر‪－‬ﻨد شــﻮي قاﻧﻮﻧﻤﻨدې پﻪ ﻧﻮم ﻳاد ک‪７‬ه‪ ،‬د ﻧﻴﻮﻟﻴﻨدز پرتﻠﻪ کــﻮل بﻰ دﻟﻴﻠﻪ او ﻧا کاﻣﻪ‬ ‫وﻣﻮﻧدل شﻮه او دﻧﻮﻣﻮړي عاﻟﻢ تﻴﻮري ﻟﻪ ﻧظر وﻟﻮﻳده‪.‬‬ ‫‪١‬‬ ‫پﻪ ‪ 1869‬م کال ﻣﻨدﻟﻴف )‪ ( D.M .Mendelev‬روسﻲ عاﻟﻢ د ورتﻪ ﻣفکﻮري وړاﻧدﻳز وک‪ ، ７‬ﻧﻮﻣﻮړي‬ ‫ﻫﻢ د خپﻞ وخت کشف شﻮى عﻨصروﻧﻪ د ﻫغﻮى د ﻧسبتﻲ اتﻮﻣﻲ کتﻠ‪ ３‬د پرﻟﻪ پس‪ ３‬زﻳاتﻮاﻟﻲ پربﻨس＀‬ ‫پﻪ افقﻲ قطاروﻧﻮ( ‪ ) Period‬ک‪ ３‬ترتﻴب او پﻪ عﻤﻮدي ستﻮﻧﻮﻧﻮ (‪ )Group‬ک‪ ３‬ﻳﻮ ‪＄‬اى ک‪７‬ل‪ ،‬ﻧﻮﻣﻮړي‬ ‫دا ډول ترتﻴب شــﻮى جﻮړ＊ــت د عﻨصروﻧﻮ د پﻴرﻳﻮدﻳک سﻴســتﻢ پﻪ ﻧﻮم ﻳاد ک‪ .７‬د ﻣﻨدﻟﻴف دا ترتﻴب‬ ‫شــﻮي سﻴســتﻢ د ﻧﻴﻮﻟﻴﻨدز ﻟﻪ سﻴستﻢ ＇خﻪ بشپ‪ ７‬دى چ‪ ３‬ﻳﻮه برخﻪ ﻳ‪ ３‬ﻻﻧدې ﻟﻴدل کﻴ‪８‬ي‪( :‬دا جدول‬ ‫پﻪ (‪ )1871‬م کال ک‪ ３‬ترتﻴب شﻮﻳدي)‬ ‫‪ - 1‬د ﻣاﻳر‪L.moier‬پﻪ ﻧﻮم جرﻣﻨﻲ عاﻟﻢ پﻪ ‪1864‬م کال ک‪ 27 ３‬عﻨصره د ﻫغﻮى د اتﻮﻣﻲ کتﻠ‪ ３‬د زﻳاتﻮاﻟﻲ پربﻨس＀ ترتﻴب ک‪７‬ل او وروستﻪ‬ ‫ﻳ‪ ３‬ﻫغﻪ د تﻨاوب پربﻨس＀ پﻪ ﻧﻬﻮ گروپﻮﻧﻮ تقسﻴﻢ ک‪７‬ل چ‪ ３‬ﻫر ﻳﻮ ‪－‬روپ ﻳ‪ ３‬درې عﻨصروﻧﻪ درﻟﻮدل او پﻪ(‪ )1870‬کال ک‪ ３‬ﻳ‪ ３‬ادعا وک‪７‬ه چ‪３‬‬ ‫ﻣﻨدﻟﻴف تﻪ ورتﻪ جدول ﻳ‪ ３‬ترتﻴب ک‪７‬ی دی‪.‬‬

‫‪33‬‬

‫)‪ (2 - 2‬جدول د ﻣﻨدﻟﻴف پﻴرﻳﻮدﻳک سﻴستﻢ‬

‫د دوره ي‪ ３‬جدول په ترتيب ک‪ ３‬د مندليف نويوالي‬

‫‪ - 1‬ﻣﻨدﻟﻴف اوږدې سﻠسﻠ‪ ３‬او ﻳا ﻟﻮى پﻴرﻳﻮدوﻧﻪ پﻪ خپﻞ جدول ک‪ ３‬د عﻨصروﻧﻮ ﻟپاره و！اکﻞ‪ ،‬چ‪ ３‬د‬ ‫ﻟﻴ‪８‬دووﻧکﻮ ) ‪ (Transational‬عﻨصروﻧﻮ پﻪ ﻧﻮم ﻳاد ﻳ‪８‬ي‪ ،‬د ﻫغﻮ د！اکﻠﻮ ﻻﻣﻞ دا وچ‪Fe, Mn, Ti ３‬‬ ‫پــﻪ زﻳــات ډول د غﻴر فﻠزوﻧــﻮ ‪ Si, P, S‬د عﻨصروﻧﻮ ﻻﻧدې تﻨظﻴﻢ کﻴداى ﻧشــﻲ (د ﻧﻴﻮﻟﻴﻨدز د اوکتاى‬ ‫پﻮرتﻨﻰ شکﻞ وگﻮرئ‪).‬‬ ‫‪ - 2‬ﻣﻨدﻟﻴــف پﻪ خپﻞ ترتﻴب شــﻮي جدول ک‪ ３‬تشــ‪ ３‬حجــرې د ﻧ‪７‬ۍ د ﻧا کشــفﻮ عﻨصروﻧﻮ ﻟپاره‬ ‫پراﻳ‪＋‬ﻲ وې‪ ،‬ﻧﻮ دﻟتﻪ ﻳ‪ ３‬پام و چ‪ ３‬ارسﻨﻴک ‪ As‬پﻪ طبﻴعﻲ ب‪２‬ﻪ ‪ V‬گروپ تﻪ وت‪７‬ل شﻮ ‪ .‬ﻧﻮﻣﻮړي عاﻟﻢ‬ ‫دوه حجرې د جست ‪ Zn‬او ارسﻨﻴک ترﻣﻨ‪ ＃‬تش‪ ３‬پرﻳ‪＋‬ﻮدﻟ‪ ３‬وی‪.‬‬ ‫‪ - 3‬کﻠﻪ چ‪ ３‬د عﻨصروﻧﻮ ‪＄‬ای پﻪ ﻟﻮﻣ‪７‬ي پﻴرﻳﻮدﻳک سﻴســتﻢ ک‪ ３‬د ﻫغﻮى د اتﻮﻣﻲ کتﻠ‪ ３‬پربﻨســ＀‬ ‫پﻪ گروپﻮﻧﻮ ک‪ ３‬د ﻳﻮ گروپ عﻨصروﻧﻮ د کتﻠ‪ ３‬ﻟﻪ خﻮاصﻮ ســره ســﻤﻮن ﻧﻪ درﻟﻮد ‪،‬دﻟتﻪ بﻪ ﻣﻨدﻟﻴف د‬ ‫دې ډول عﻨصروﻧﻮ ﻟپاره ﻧﻮي ﻧسبتﻲ اتﻮﻣﻲ کتﻠ‪ ３‬وړاﻧدﻳز وک‪ ７‬د )‪ (Cr , In, Pt, Au‬عﻨصروﻧﻮتﻪ ﻧﻮي‬ ‫اتﻮﻣــﻲ کتﻠﻪ وړاﻧدې شــﻮې ده چــ‪ ３‬د ﻣﻨدﻟﻴف پﻪ جدول ک‪ ３‬د دې عﻨصروﻧــﻮ اړوﻧد ‪＄‬اى پﻪ ‪＄‬اى‬ ‫کﻴدل ﻳ‪ ３‬تآﻳﻴدوي‪.‬‬ ‫‪ - 4‬ﻣﻨدﻟﻴف د عﻨصروﻧﻮ د کشف وړاﻧدﻳز ک‪７‬ی وه چ‪ ３‬ﻟﻪ کشف ＇خﻪ وروستﻪ د ﻣﻨدﻟﻴف د جدول‬ ‫پﻪ ‪＄‬ﻴﻨ‪ ３‬تشﻮ ‪＄‬اﻳﻮﻧﻮ ک‪ ３‬دﻫغﻮى ک‪５‬ﻤﻴاوي خﻮاصﻮ تﻪ پﻪ پام سره ‪＄‬ای پر‪＄‬ای شﻮل‪ .‬ﻟﻪ ده سره سﻢ د‬ ‫ﻣﻨدﻟﻴف پﻪ پﻴرﻳﻮدﻳک جدول باﻧدې باور خﻮرا زﻳات او ترتﻴب تﻪ ﻳ‪ ３‬صحﻴح ب‪２‬ﻪ ورک‪７‬ل شﻮه‪.‬‬

‫‪34‬‬

‫فعاليت‬ ‫د عﻨصروﻧﻮ درې بعدي جدول ＇رﻧگﻪ جﻮړوﻟی شﻮ؟‬ ‫ﻟﻮﻣــ‪７‬ى پ‪７‬او‪ :‬پﻪ پﻴﻞ ک‪ ３‬د عﻨصروﻧﻮ اصﻠﻲ گروپﻮﻧﻪ د ﻣقﻮا کاغذ پر ﻣخ وﻟﻴکئ اود عﻨصروﻧﻮ ﻫر‬ ‫گروپ ﻟﻪ ﻣقﻮا ＇خﻪ جﻼ ک‪７‬ئ‪.‬‬ ‫‪IA‬‬ ‫‪VIIIA‬‬ ‫‪VIA VIIA‬‬ ‫‪O‬‬ ‫‪F‬‬ ‫‪S‬‬ ‫‪Cl‬‬ ‫‪Se‬‬ ‫‪Br‬‬ ‫‪Te‬‬ ‫‪I‬‬ ‫‪Po‬‬ ‫‪At‬‬

‫‪He‬‬ ‫‪Ne‬‬ ‫‪Ar‬‬ ‫‪Kr‬‬ ‫‪Xe‬‬ ‫‪Rn‬‬

‫‪IIIA IVA VA‬‬ ‫‪B‬‬ ‫‪C‬‬ ‫‪N‬‬ ‫‪Al‬‬ ‫‪Si‬‬ ‫‪P‬‬ ‫‪Ga‬‬ ‫‪Ge‬‬ ‫‪As‬‬ ‫‪In‬‬ ‫‪Sn‬‬ ‫‪Sb‬‬ ‫‪Ti‬‬ ‫‪Pb‬‬ ‫‪Bi‬‬

‫‪IIA‬‬ ‫‪Be‬‬ ‫‪Mg‬‬ ‫‪Ca‬‬ ‫‪Sr‬‬ ‫‪Ba‬‬ ‫‪Ra‬‬

‫‪H‬‬ ‫‪Li‬‬ ‫‪Na‬‬ ‫‪K‬‬ ‫‪Rb‬‬ ‫‪Cs‬‬ ‫‪Fr‬‬

‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪6‬‬ ‫‪7‬‬

‫دوﻫﻢ پ‪７‬او‪ :‬د ﻟﻮﻣ‪７‬ي گروپ د ＇ﻨ‪６‬ې برخﻪ د اتﻢ گروپ ﻟﻪ ＇ﻨ‪６‬ې ســره وﻧ‪＋‬ــﻠﻮئ‪ ،‬ﻳﻮ اتﻪ ضﻠعﻲ‬ ‫جﻮړ＊ت ﻻستﻪ در‪＄‬ﻲ؛ حتﻰ کﻮﻟی شئ چ‪ ３‬د ﻫر عﻨصر حجره پﻪ ب‪５‬ﻼب‪５‬ﻠﻮ رﻧگﻮﻧﻮ و＊ﻴئ‪.‬‬ ‫درﻳــﻢ پــ‪７‬او‪ :‬د فرعﻲ گروپﻮﻧﻮ عﻨصروﻧﻪ ﻫﻢ پﻪ ﻳﻮ ﻣقﻮا ک‪ ３‬پﻪ گروپﻮﻧﻮ او پﻴرﻳﻮدوﻧﻮ پﻪ ترتﻴب ســره‬ ‫وﻟﻴکﻲ او د دوﻫﻤ‪ ３‬ﻣرحﻠ‪ ３‬پﻪ شان عﻤﻞ وک‪７‬ئ ‪ ،‬دﻟتﻪ بﻪ ﻟس ضﻠعﻲ ﻻستﻪ درشﻲ‪.‬‬ ‫‪IIB‬‬ ‫‪Zn‬‬ ‫‪Cd‬‬ ‫‪Hg‬‬

‫‪IB‬‬ ‫‪Cu‬‬ ‫‪Ag‬‬ ‫‪Au‬‬

‫‪Ni‬‬ ‫‪Pd‬‬ ‫‪Pt‬‬

‫‪VIIIB‬‬ ‫‪Co‬‬ ‫‪Rh‬‬ ‫‪Ir‬‬

‫‪Fe‬‬ ‫‪Ru‬‬ ‫‪Os‬‬

‫‪VIIB‬‬ ‫‪Mn‬‬ ‫‪Tc‬‬ ‫‪Re‬‬

‫‪VIB‬‬ ‫‪Cr‬‬ ‫‪Mo‬‬ ‫‪W‬‬

‫‪VB‬‬ ‫‪V‬‬ ‫‪Nb‬‬ ‫‪Ta‬‬

‫‪IIIB IVB‬‬ ‫‪Sc‬‬ ‫‪Ti‬‬ ‫‪Y‬‬ ‫‪Zr‬‬ ‫‪La‬‬ ‫‪Hf‬‬

‫＇ﻠــﻮرم پــ‪７‬او‪ :‬د ﻟﻨتﻨاﻳدوﻧﻮ او اکتﻴﻨاﻳدوﻧﻮ د سﻠســﻠﻮ عﻨصروﻧﻪ د ﻣقﻮا پﻪ ﻣــخ وﻟﻴکئ او دپﻮرتﻨﻴﻮ‬ ‫پ‪７‬اووﻧﻮ ﻻســتﻪ راغﻠﻲ ﻣﻮاد پﻪ ترتﻴب ســره ﻳﻮې ＊ﻴ‪＋‬ﻪ ﻳﻲ تختﻲ ک‪ ３‬وﻧ‪＋‬ﻠﻮئ ‪ ،‬بﻴا ﻻس تﻪ راغﻠی‬ ‫ترتﻴب را ＇ر‪－‬ﻨد ک‪７‬ئ ‪.‬‬ ‫د ﻣﻨدﻟﻴف ﻟﻪ پﻴرﻳﻮدﻳک قاﻧﻮن ســره ســﻢ‪ ،‬د عﻨصروﻧﻮ خﻮاص او د ﻫغﻮى پرﻟﻪ پســ‪ ３‬بدﻟﻮن پﻪ‬ ‫پﻴرﻳﻮدوﻧﻮ ک‪ ３‬د ﻫغ‪ ３‬ﻟﻪ ﻧسبتﻲ اتﻮﻣﻲ کتﻠ‪ ３‬سره اړﻳکﻲ ﻟري او دﻫغﻮى ‪＄‬ای پﻪ پﻴرﻳﻮدوﻧﻮک‪！ ３‬اکﻲ‪.‬‬ ‫کﻠﻪ چ‪ ３‬ﻧجﻴبﻪ گازوﻧﻪ (د ‪ VIII‬اصﻠﻲ گروپ عﻨصروﻧﻪ) کشف شﻮل‪ ،‬پﻪ دې وخت پﻪ پﻴرﻳﻮدﻳک‬ ‫سﻴستﻢ ک‪ ３‬د عﻨصروﻧﻮ د ‪＄‬اى پر ‪＄‬اى کﻴدﻟﻮ شخ‪７‬ه د ﻫغﻮى د اتﻮﻣﻲ کتﻠ‪ ３‬د پرﻟﻪ پس‪ ３‬زﻳاتﻮاﻟﻲ‬ ‫پــﻪ پام کــ‪ ３‬ﻧﻴﻮل ﻫﻢ ﻟﻪ ﻣﻴﻨ‪％‬ــﻪ وﻻړل‪ .‬ﻧجﻴبﻪ گازوﻧﻪ د ﻧﻮو کشــفﻮﻧﻮ ﻟﻪ ډﻟ‪＇ ３‬خﻪ او وروســتﻪ د‬ ‫ﻣﻨدﻟﻴف د جدول ﻟﻪ ترتﻴب ＇خﻪ وو‪ ،‬دا عﻨصروﻧﻪ ﻳ‪ ３‬د ﻫﻠﻮجﻨﻮﻧﻮ او فعاﻟﻮ فﻠزوﻧﻮ (اﻟقﻠﻲ فﻠزوﻧﻮ)‬ ‫د ‪ I‬اصﻠﻲ گروپ ترﻣﻨ‪＄ ＃‬اى پر‪＄‬ای ک‪７‬ي دي‪.‬‬ ‫د جدول ＊ــ‪ ９‬خﻮاتﻪ چ‪ ３‬صفري ) ‪ (VIII‬جﻼ گروپ زﻳات شــﻮى دی‪ ،‬د دې ‪－‬روپ ﻳﻮعﻨصر چ‪３‬‬ ‫‪35‬‬

‫ار‪－‬ــﻮن( ‪ ) Ar‬دی‪ ،‬اتﻮﻣﻲ ﻧســبتﻲ کتﻠﻪ ﻳ‪ ３‬د ﻫغﻪ ﻟﻪ وروســتﻲ عﻨصر ＇خﻪ چ‪ ３‬پﻮتاشــﻴﻢ دی او ‪I‬‬ ‫‪amu, Ar‬‬ ‫‪39‬‬ ‫‪, amu‬‬ ‫گروپ =ک‪, Ar３‬‬ ‫اصﻠﻲ ‪40‬‬ ‫‪amu‬باﻳد ارگﻮن د پﻮتاشــﻴﻢ‬ ‫‪)KK ==39‬؛ ﻧﻮ‬ ‫ﻟﻮﻳﻪ==ده‪(K‬‬ ‫‪＄‬اى‬ ‫‪amu‬‬ ‫‪39,,amu‬‬ ‫‪amu,K,Ar‬‬ ‫‪Ar‬‬ ‫‪=40‬‬ ‫‪40‬‬ ‫‪= =39‬‬ ‫‪, amu‬‬ ‫ﻟري‪40،‬‬ ‫‪amu‬‬ ‫پﻪ حجره ک‪＄ ３‬اى وﻟري؛ ﻧﻮ برعکس باﻳد پﻪ صفري گروپ ک‪ ３‬ﻟﻪ ﻧجﻴبﻪ گازوﻧﻮ سره ‪＄‬اى پر‪＄‬ای‬ ‫وي؛ خــﻮ دﻟتــﻪ ﻣﻨدﻟﻴف د ﻧســبتﻲ اتﻮﻣﻲ کتﻠ‪ ３‬ﻟﻪ زﻳاتﻮاﻟﻲ ＇خﻪ د خپــﻞ جدول پﻪ ترتﻴب ک‪ ３‬گ＂ﻪ‬ ‫واﻧﻪ خ‪５‬ســتﻠﻪ ؛ ﻧﻮ د ﻫغﻮی د ک‪５‬ﻤﻴاوي او فزﻳکﻲ خﻮاصﻮ تشــابﻪ ﻳ‪ ３‬پﻪ پام ک‪ ３‬وﻧﻴﻮﻟﻪ اوعﻨصروﻧﻪ ﻳ‪３‬‬ ‫پــﻪ عﻴــﻦ گروپ ک‪＄ ３‬اى پﻪ ‪＄‬اى ک‪７‬ل‪ ،‬چ‪ K ３‬پــﻪ اول اصﻠﻲ گروپ ک‪ ３‬او ‪ Ar‬پﻪ صفري ( ‪VIII‬‬ ‫اصﻠﻲ) گروپ ک‪ ３‬ﻟﻪ ﻧجﻴبﻪ گازوﻧﻮ ســره ‪＄‬اى ﻟري چ‪ ３‬خپﻠﻪ ﻫﻢ پﻪ ترتﻴب ســره فعال فﻠز او ﻧجﻴب‪ﾢ‬‬ ‫گاز دی‪ ،‬د دې سﻠسﻠ‪ ３‬د جﻮړﻳدو بﻠﻪ ب‪５‬ﻠگﻪ د اﻳﻮدﻳﻦ او تﻠﻮرﻳﻢ ﻟﻪ ‪＄‬ای ＇خﻪ عبارت دی؛ کﻪ چﻴرې‬ ‫پﻪ پﻴرﻳﻮدﻳک سﻴستﻢ ک‪ ３‬د عﻨصروﻧﻮ د ‪＄‬اى پر ‪＄‬اى کﻴدﻟﻮ ﻣعﻴار د عﻨصروﻧﻮ ﻧسبتﻲ اتﻮﻣﻲ کتﻠﻪ وي‪ ،‬ﻧﻮ‬ ‫باﻳد تﻠﻮرﻳﻢ د بروﻣﻴﻦ ﻻﻧدې د ﻫﻠﻮجﻨﻮﻧﻮ او اﻳﻮدﻳﻦ بﻪ دســﻠفر او ســﻠﻴﻨﻴﻢ ﻻﻧدې ‪＄‬اى درﻟﻮده‪ ،‬خﻮ د‬ ‫تﻠﻮرﻳﻢ او اﻳﻮدﻳﻦ ک‪５‬ﻤﻴاوي خﻮاص د دوی ‪＄‬اى پر ‪＄‬اى کﻴدﻟﻮ باﻧدې ﻣعکﻮس حکﻢ کﻮي‪.‬‬ ‫پام وک‪７‬ئ ‪:‬‬ ‫ﻧﻮﻣــﻮړي پرابﻠﻤﻮﻧــﻪ د ﻣﻨدﻟﻴف پﻪ جدول ک‪ ３‬د ﻣﻮزﻟﻲ ) ‪ (Moseley‬پﻪ ﻧــﻮم عاﻟﻢ پﻪ ‪1916‬‬ ‫کال ک‪ ３‬حﻞ ک‪７‬ه‪ .‬ﻧﻮﻣﻮړي و＊ــﻮدﻟﻪ چ‪ ３‬اتﻮﻣﻲ ﻧﻤبر (د پروتﻮﻧﻮﻧﻮ شﻤ‪５‬ر) ﻟﻪ ﻧسبتﻲ اتﻮﻣﻲ کتﻠ‪３‬‬ ‫＇خــﻪ پﻪ ﻟﻮړﻣفﻬﻮم د عﻨصروﻧﻮ پﻪ پرﻟﻪ پســﻰ ترتﻴب ک‪ ３‬پــﻪ دوره ﻳ‪ ３‬ب‪２‬ﻪ ﻟري‪ ،‬ﻧﻮﻣﻮړي عاﻟﻢ د‬ ‫روﻧتگﻴﻦ د وړاﻧ‪／‬ﻮ د ＇پﻮ د اوږدواﻟﻲ دﻣربع جذر ﻣعکﻮس کﻤﻴت پﻪ پﻴرﻳﻮدﻳک سﻴستﻢ ک‪ ３‬د‬ ‫عﻨصروﻧﻮ ترتﻴبﻲ ﻧﻤبر ســره اړﻳکﻪ ﻳﻲ د گراف پﻪ ب‪２‬ﻪ رو＊ــاﻧﻪ ک‪７‬ه او وﻳﻲ وﻳﻞ چ‪ ３‬د عﻨصروﻧﻮ‬ ‫ترتﻴبﻲ ﻧﻤبر د دوی ﻣﻬﻤﻪ ‪＄‬اﻧ‪７／‬تﻴا ＊ــکاره کﻮي‪ ،‬دا خاصﻴت د اتﻮم د ﻫســت‪ ３‬چارج ﻟﻪ خپﻞ‬ ‫‪＄‬اﻧﻪ ＇خﻪ را＊ــﻴ‪ ３‬او ﻫﻢ دا ذرې د ﻳﻮ عﻨصر خپﻞ وروســتﻲ عﻨصر ＇خﻪ د ﻣﻨدﻟﻴف د جدول‬ ‫پﻪ پﻴرﻳﻮدوﻧﻮ ک‪ ３‬د ﻳﻮ واحد پﻪ کچﻪ پﻪ پرﻟﻪ پســ‪ ３‬ب‪２‬ﻪ زﻳاتﻴ‪８‬ي‪ .‬د ﻣﻮزﻟﻰ دا کشــف د ﻣﻨدﻟﻴف د‬ ‫جدول د ترتﻴب پﻪ وروســتﻴﻮ پ‪７‬اووﻧﻮ او د عﻨصروﻧﻮد پﻴرﻳﻮدﻳک سﻴســتﻢ پﻪ ！ﻴﻨگ‪＋‬ت ک‪ ３‬ﻟﻮى‬ ‫خدﻣــت وکــ‪ ７‬او عﻨصروﻧــﻪ ﻳ‪ ３‬پﻪ پﻴرﻳﻮدﻳک سﻴســتﻢ ک‪ ３‬د ﻫغﻮی د اتﻮﻣﻲ ﻧﻤبر د پرﻟﻪ پســ‪３‬‬ ‫زﻳاتﻮاﻟﻲ پربﻨس＀ ‪＄‬اى پﻪ ‪＄‬اى ک‪７‬ل‪.‬‬ ‫ﻫغﻪ عﻨصروﻧﻪ چ‪ ３‬پﻪ پﻴرﻳﻮدﻳک سﻴســتﻢ ک‪ ３‬ﻳﻮ ﻟﻪ بﻞ ﻻﻧدې پﻪ عﻤﻮدې شکﻞ پﻪ ستﻮﻧﻮﻧﻮ ک‪３‬‬ ‫‪＄‬اى ﻟري‪ ،‬ﻳﻮشــان ک‪５‬ﻤﻴاوي خــﻮاص ﻟري‪ .‬د ﻣﻨدﻟﻴف د جدول عﻤﻮدي ســتﻮﻧﻮ ﻧﻪ د گروپﻮﻧﻮ‬ ‫)‪ (Groups‬پﻪ ﻧﻮم او افقﻲ قطاروﻧﻪ ﻳ‪ ３‬د پﻴرﻳﻮدوﻧﻮ )‪ (Periods‬پﻪ ﻧﻮم ﻳادوي‪.‬‬ ‫دجدول پــﻪ اوږدو پﻴرﻳﻮدوﻧﻮ ک‪ ３‬اﻧتقاﻟــﻲ فﻠزوﻧﻪ )‪＄ (Transitional Elements‬ای پر＇ای‬ ‫شﻮي دي‪.‬‬ ‫د ﻣﻨدﻟﻴف جدول د عﻨصروﻧﻮ پﻪ سﻠســﻠﻪ ک‪ ３‬د عﻨصروﻧﻮ د ک‪５‬ﻤﻴاوي خﻮاصﻮ ورتﻪ واﻟی د ＇ﻮ‬ ‫‪36‬‬

‫عﻨصروﻧــﻮ تر ﻣﻨ‪ ＃‬وروســتﻪ ب‪５‬رتﻪ تکرارﻳــ‪８‬ي؛ د ب‪５‬ﻠگ‪ ３‬پﻪ ډول‪ :‬ﻟﻪ ﻧجﻴبــﻪ گازوﻧﻮ اتﻮﻣﻲ ﻧﻤبروﻧﻪ‬ ‫‪ 54, 36, 18, 10, 2‬او ‪ 86‬دي؛ ﻧــﻮ ورتــﻪ ک‪５‬ﻤﻴــاوي خــﻮاص د پﻮرتﻨﻴــﻮ ﻟﻴکﻞ شــﻮعددوﻧﻮ ﻟﻪ‬ ‫ﻣﻨ‪％‬ﻮﻧﻮ＇خﻪ وروستﻪ بﻴا ﻟﻴدل کﻴ‪８‬ي‪ .‬وروستﻪ ﻟﻪ ﻧجﻴبﻪ گازوﻧﻮ ＇خﻪ‪ ،‬فعال ک‪５‬ﻤﻴاوي فﻠزوﻧﻪ (ﻟﻮﻣ‪７‬ى‬ ‫گروپ) ‪＄‬اى ﻟري چ‪ ３‬د ‪ M +‬اﻳﻮﻧﻮﻧﻪ تشــکﻴﻠﻮي او ﻟﻪ اﻟقﻠﻲ عﻨصروﻧﻮ ) ‪ Cs, Rb, K , Na, Li‬او‬ ‫‪＇ ( Fr‬خــﻪ عبارت دي‪ .‬ﻟﻪ ﻫر ﻧجﻴبﻪ غاز ＇خﻪ ﻣخک‪ ３‬فعاﻟــﻪ غﻴري فﻠزي عﻨصروﻧﻪ ‪＄‬اى ﻟري‬ ‫چــ‪ ３‬د ‪ Y‬اﻳﻮن جﻮړوي او ﻟﻪ ﻫﻠﻮجﻨﻮﻧﻮ ) ‪＇ ( F2 , Cl2 , Br2 , I 2 , At‬خﻪ عبارت دي‪ .‬وروســتﻪ‬ ‫ﻟــﻪ فعاﻟﻮ اﻟقﻠﻲ فﻠزوﻧﻮ ＇خﻪ ‪＄‬ﻤکﻨــﻲ اﻟقﻠﻲ فﻠزوﻧﻪ ( ‪ Ba, Sr , Ca, Mg , Be‬او ‪＄) Ra‬اى ﻟري‬ ‫چ‪ IIA ３‬گروپ ﻳ‪ ３‬تشکﻴﻞ ک‪７‬ی دی‪ ،‬پﻪ ﻫﻤدې ترتﻴب ﻟﻪ ﻫﻠﻮجﻨﻮﻧﻮ ) ‪＇ (VII‬خﻪ د ﻣخﻪ ‪VIA‬‬ ‫عﻨصروﻧﻪ ( ‪ Te, Se, S , O‬او ‪＄ ) Po‬اى ﻟري چ‪ ３‬د ﻫغﻮى وﻻﻧس (‪ )2‬دی او د ﻫغﻮى خﻮاص ﻟﻪ‬ ‫غﻴر فﻠزوﻧﻮ ＇خﻪ تر فﻠزوﻧﻮ (د پﻮرتﻪ ＇خﻪ ＊کتﻪ خﻮاتﻪ پﻪ پرﻟﻪ پس‪ ３‬ب‪２‬ﻪ) بدﻟﻴ‪８‬ي‪.‬‬ ‫پﻪ ‪ IVA, IIIA‬او ‪ VA‬اصﻠــﻲ ‪－‬روپﻮﻧﻮ ک‪ ３‬ﻫغﻪ عﻨصروﻧﻪ شــاﻣﻞ دي‪ ،‬کﻮم چ‪ ３‬ډ‪４‬ر کﻢ ﻳﻮ بﻞ‬ ‫سره ﻳﻮشان خﻮاص ﻟري‪ ،‬د دوی خﻮاص خپﻞ اړوﻧد گروپ پﻮرې اړه ﻟري او ﻟﻪ پﻮرتﻪ خﻮا ＇خﻪ‬ ‫＊کتﻪ خﻮاتﻪ ﻳ‪ ３‬فﻠزي خاصﻴت زﻳاتﻴ‪８‬ي‪ ،‬دوی ！اکﻠﻲ وﻻﻧسﻮﻧﻪ ‪＄‬اﻧتﻪ غﻮره کﻮي‪.‬‬ ‫عﻨصروﻧــﻪ د ک‪５‬ﻤﻴــاوي خﻮاصﻮ او د ﻫغﻮى بدﻟﻮﻧﻮﻧﻮ تﻪ پﻪ پام ســره پــﻪ اوو پﻴرﻳﻮدو )‪ (Period‬ﻳا‬ ‫سﻠســﻠﻮ و‪４‬شــﻞ شﻮي دي چ‪ ３‬پﻪ ﻟﻮﻣ‪７‬ي پﻴرﻳﻮد ک‪ ３‬دوه عﻨصره‪ ،‬پﻪ دوﻫﻢ او درﻳﻢ پﻴرﻳﻮد ک‪8,8 ３‬‬ ‫عﻨصــره‪ ،‬پﻪ ＇ﻠــﻮرم او پﻨ‪％‬ﻢ پﻴرﻳﻮد ک‪ 18,18 ３‬عﻨصــره ‪ ،‬پﻪ شــپ‪８‬م او اووم پﻴرﻳﻮد ک‪32,32 ３‬‬ ‫عﻨصــره شــتﻮن ﻟري د عﻨصروﻧﻮ شــﻤ‪５‬ر پﻪ پﻴرﻳﻮدوﻧﻮ کــ‪ ３‬د ﻧجﻴبﻪ گازوﻧﻮ د اتﻮﻣــﻲ ﻧﻤبر د تﻮپ‪５‬ر‬ ‫پربﻨس＀ (وروستﻰ ﻟﻪ ﻣخک‪＇ ３‬خﻪ ﻣﻨفﻲ) او ﻳا پﻪ ﻻﻧدې فﻮرﻣﻮﻟﻮﻧﻮ ترﻻسﻪ کﻴ‪８‬ي ‪:‬‬ ‫‪2‬‬

‫)‪ = (n + 1‬پﻪ طاق پﻴرﻳﻮد ک‪ ３‬د عﻨصروﻧﻮ شﻤ‪５‬ر‬ ‫‪2‬‬

‫‪2‬‬

‫)‪ = (n + 2‬پﻪ جفت پﻴرﻳﻮد ک‪ ３‬د عﻨصروﻧﻮ شﻤ‪５‬ر‬ ‫‪2‬‬

‫پــﻪ ＇ﻠــﻮرم او پﻨ‪％‬ﻢ پﻴرﻳﻮد کــ‪ ３‬د ‪ IIA‬او ‪ IIIA‬د گروپﻮﻧﻮ تر ﻣﻨ‪ ＃‬پﻪ ﻫــر پﻴرﻳﻮد ک‪( ３‬د ‪ s‬او ‪ p‬د‬ ‫بﻼک د عﻨصروﻧﻮ تر ﻣﻨ‪ )＃‬ﻟس فﻠزي عﻨصروﻧﻪ ‪＄‬اى ﻟري چ‪＇ ３‬ﻪ ﻧا ＇ﻪ ﻳﻮ بﻞ تﻪ د ورتﻪ خﻮاص‬ ‫ﻟــري او د ﻟﻴ‪８‬دوﻧکﻮ ) ‪ (Transational‬عﻨصروﻧــﻮ پﻪ ﻧاﻣﻪ ﻳادﻳ‪８‬ي‪ .‬پﻪ شــپ‪８‬م او اووم پﻴرﻳﻮد ک‪ ３‬ﻟﻪ‬ ‫ﻟﻴ‪８‬دوﻧکﻮ فﻠزوﻧﻮ ＇خﻪ پرتﻪ د ‪ f‬عﻨصروﻧﻪ ﻫﻢ شتﻪ چ‪＄ ３‬اﻧ‪７／‬ې سﻠسﻠ‪ ３‬د ‪ Lanthanides‬او‬ ‫‪ Actinoides‬پﻪ ﻧﻮم ﻳ‪ ３‬جﻮړې ک‪７‬ﻳدي‪ .‬د دې سﻠسﻠﻮ عﻨصروﻧﻪ ﻳﻮ بﻞ تﻪ ډ‪４‬ر زﻳات ورتﻪ خﻮاص‬ ‫ﻟري او ﻫره سﻠسﻠﻪ ‪ 14 ،14‬عﻨصروﻧﻪ ﻟري‪.‬‬

‫‪37‬‬

‫)‪ ( 3 - 2‬جدول د دوره ﻳﻲ عﻨصروﻧﻮ ډ‪４‬ر ﻧﻮى او وروستﻨﻰ جدول‬

‫د ﻟﻴ‪８‬دووﻧکﻮ فﻠزي عﻨصروﻧﻮ د پﻴرﻳﻮدﻳک جدول فرعﻲ گروپﻮﻧﻪ تشکﻴﻞ ک‪７‬ي دي‪.‬‬ ‫‪ :٢-٢‬د عنصرونو الکتروني جوړ＊ت‬ ‫ﻫاﻳدروجــﻦ ﻳــﻮ اﻟکترون ﻟري‪ .‬ﻫﻴﻠﻴﻮم دوه اﻟکتروﻧﻮﻧﻪ ﻟري چــ‪ ３‬د ﻣﻨدﻟﻴف د جدول ﻟﻮﻣ‪７‬ى پﻴرﻳﻮد‬ ‫ﻳ‪ ３‬جﻮړ ک‪７‬ی دی‪ .‬د ﻧﻮﻣﻮړوعﻨصروﻧﻮ اﻟکترﻧﻮﻧﻪ د ＊ــکتﻪ اﻧرژﻳکﻲ ســﻮﻳ‪ ３‬ﻧﻴﻮﻟی دي چ‪ ３‬د ﻫغﻮى‬ ‫اﻟکتروﻧﻲ جﻮړ＊ت دا دی‪:‬‬ ‫‪H 1S 1‬‬ ‫‪He 1S 2‬‬

‫دﻟتــﻪ د فرعــﻲ اﻧرژﻳکﻲ ســﻮﻳ‪ ３‬کﻴ‪ ３２‬خﻮاتﻪ عدد اصﻠــﻲ کﻮاﻧتﻮم ﻧﻤبر او پﻮرتﻨــﻲ عددوﻧﻪ د فرعﻲ‬ ‫اﻧرژﻳکﻲ سﻮﻳ‪ ３‬د اﻟکتروﻧﻮﻧﻮ شﻤ‪５‬ر دﻫغﻮی پﻪ اوربﻴتاﻟﻮﻧﻮ ک‪ ３‬را＊ﻴﻲ‪.‬‬ ‫ﻟﻴتﻴــﻢ درې اﻟکتروﻧﻮﻧــﻪ‪ ،‬بﻴرﻳﻠﻴــﻮم( ‪ 4 ) Be‬اﻟکتروﻧــﻪ او بــﻮرون ( ‪ 5) B‬اﻟکتروﻧــﻪ ﻟــري چ‪ ３‬د‬ ‫ﻧﻮﻣﻮړوعﻨصروﻧﻮ اﻟکتروﻧﻲ جﻮړ＊ت دا دی‪:‬‬ ‫‪1S 2 2 S 1‬‬

‫‪Li‬‬

‫‪1S 2 2 S 2‬‬

‫‪Be‬‬

‫‪1S 2 2 S 2 2 P1‬‬

‫‪B‬‬

‫کاربــﻦ ‪ 6‬اﻟکتروﻧﻮﻧــﻪ ﻟري چ‪ ３‬پﻨ‪％‬ﻢ او شــپ‪８‬م اﻟکترون ﻳ‪ ３‬د ﻫﻮﻧد ﻟﻪ قاعدې ســره ســﻢ د ‪ P‬دوه‬ ‫‪38‬‬

‫اوربﻴتاﻟﻮﻧﻪ پﻪ طاق ډول ﻟﻪ ﻫﻢ جﻬتﻪ ســپﻴﻦ ســره (د ﻫغﻮ د ســپﻴﻦ ﻣجﻤﻮعــﻪ‪ ± 1‬ده) ‪＄‬اى ﻧﻴﻮﻟی چ‪３‬‬ ‫اﻟکتروﻧﻲ جﻮړ＊ت ﻳ‪ ３‬دا دی‪:‬‬

‫‪1S 2 2 S 2 2 P 2‬‬

‫‪C‬‬

‫پﻪ ﻫﻤدې ترتﻴب‪ ،‬د اکسﻴجﻦ اﻟکتروﻧﻲ جﻮړ＊ت ‪ Z = 8‬فﻠﻮرﻳﻦ ‪ Z = 9‬او ﻧﻴﻮن ‪ Z = 10‬دا دی‪:‬‬ ‫‪O 1S 2 2 S 2 2 P 4‬‬ ‫‪1S 2 2 S 2 2 P 5‬‬

‫‪F‬‬

‫‪Ne 1S 2 2 S 2 2 P 6‬‬

‫د ‪ Ne‬عﻨصرد ‪ L‬ﻣشبﻮع قشر (‪ )L-shell‬ﻟري‪ ،‬ﻟﻪ ﻧﻴﻮن )‪＇ (Ne‬خﻪ وروستﻪ عﻨصر ‪ Na‬دی چ‪ ３‬د‬ ‫ﻣﻨدﻟﻴف د جدول د در‪４‬ﻢ پﻴرﻳﻮد ﻟﻮﻣ‪７‬ﻧﻰ عﻨصر دی‪ ،‬اﻟکتروﻧﻲ جﻮړ＊ت ﻳ‪ ３‬دا دي‪:‬‬ ‫‪Na 1S 2 2 S 2 2 P 6 3S 1‬‬

‫‪－‬ــﻮرو چ‪ ３‬ســﻮدﻳﻢ در‪４‬ﻤﻪ د ‪ M‬ســﻮﻳﻪ کاروﻟ‪ ３‬ده او دﻫغ‪ ３‬د ‪ 3S‬فرعﻲ ســﻮﻳ‪ ３‬ﻟــﻪ اﻟکتروﻧﻮ ＇خﻪ پﻪ‬ ‫ډکﻴدو پﻴﻞ ک‪７‬ی دی ‪ :‬ﻟﻪ سﻮدﻳﻢ ﻧﻪ وروستﻪ عﻨصر ‪ Mg‬دی )‪ ( Z = 12‬چ‪ ３‬د ﻫغﻪ اﻟکتروﻧﻲ جﻮړ＊ت‬ ‫دا دی‪:‬‬ ‫‪Mg ( z = 12) 1S 2 2 S 2 2 P 6 3S 2‬‬

‫د ﻻﻧدې شپ‪８‬و عﻨصروﻧﻮ اﻟکتروﻧﻮﻧﻪ پﻪ ‪ 3P‬فرعﻲ قشر ک‪ ( 3p – Sub Shell) 3p３‬ﻟﻴدل کﻴ‪８‬ي ‪،‬‬ ‫د ﻧﻮﻣﻮړوعﻨصروﻧﻮ اﻟکتروﻧﻲ جﻮړ＊ت دا دی‪:‬‬

‫‪Al ( Z = 13)( Ne)3S 2 3P1‬‬

‫‪S ( Z = 16)( Ne)3s 2 3 p 4‬‬

‫‪Si ( Z = 14)( Ne)3S 2 3P 2‬‬

‫‪Cl ( Z = 17)( Ne)3S 2 P 5‬‬

‫‪P( Z = 15)( Ne)3S 2 3P3‬‬

‫‪Ar ( Z = 18)( Ne)3S 2 3P 6‬‬

‫پﻪ پﻮرتﻨﻴﻮ اﻟکتروﻧﻲ جﻮړ＊ــتﻮﻧﻮ ک‪ ３‬ﻟﻴدل کﻴ‪８‬ي چ‪ ３‬د ‪ 1S 2 2S 2 2 P 6‬جﻮړ＊ــت د ‪ Ne‬د اﻟکتروﻧﻲ‬ ‫جﻮړ＊ت ﻣعادل دی‪ ،‬ﻧﻮ د دې اﻟکتروﻧﻲ جﻮړ＊ت پر‪＄‬ای د ﻧﻴﻮن سﻤبﻮل( ‪) Ne‬ﻟﻴکﻞ کﻴ‪８‬ي‪.‬‬

‫‪39‬‬

‫سره پﻴﻞ او پﻪ )‪ Kr ( Z = 36‬پای تﻪ رس‪５‬ﻴ‪８‬ي‪ ،‬د ‪K‬‬ ‫‪20))Ca‬‬ ‫＇ﻠﻮرم پﻴرﻳﻮد پﻪ ‪ ( Z = 19) K‬او ‪Ca‬‬ ‫‪( Z( Z==20‬‬ ‫او ‪ Ca‬اﻟکتروﻧﻲ جﻮړ＊ت دا دی‪:‬‬

‫‪( Z = 19) K ( Ar )4 s1‬‬ ‫‪( Z = 20)Ca ( Ar )4 s 2‬‬ ‫ﻟﻪ ﻫغ‪ ３‬وروســتﻪ چ‪ 4S ３‬فرعﻲ ســﻮﻳﻪ (‪ )4S-sub shell‬ﻟﻪ اﻟکتروﻧﻮﻧﻮ ډکﻪ شﻲ‪ ،‬د ‪ 3d‬د فرعﻲ‬ ‫ســﻮﻳ‪ ３‬ډکﻴــدل پﻴــﻞ کﻴ‪８‬ي چــ‪ ３‬د ‪ ( Z = 21) Sc‬ﻟﻪ ‪ 3d‬فرعﻲ ســﻮﻳ‪＇ ３‬خﻪ عبــارت ده او د ‪3d‬‬

‫د ﻟســﻮ عﻨصروﻧــﻮ اوربﻴتاﻟﻮﻧﻪ ‪( Sc‬پﻪ شــﻤﻮل) ﻟــﻪ اﻟکتروﻧﻮﻧﻮ ډ کﻴ‪８‬ي چ‪ ３‬د ﻫغﻪ وروســتﻨﻰ عﻨصر‬ ‫‪ ( Z = 30) Zn‬دې‪ ،‬کﻠﻪ چ‪ ３‬د عﻨصروﻧﻮ د ‪ 3d‬ســﻮ داﻟکتروﻧﻮ پﻪ واســطﻪ د ډکﻴدو پﻪ حال وي‪ ،‬د‬ ‫داس‪ ３‬عﻨصروﻧﻮ ک‪５‬ﻤﻴاوي خﻮاص پﻪ ﻫغﻪ کچﻪ چ‪ ３‬د ﻟﻴدﻟﻮ وړوي‪ ،‬ﻧﻪ بدﻟﻴ‪８‬ي‪ .‬دا ﻟس عﻨصروﻧﻪ چ‪３‬‬ ‫د ﻫغﻮى د ‪ 3d‬د فرعﻲ سﻮﻳﻮ اوربﻴتاﻟﻮﻧﻪ د اﻟکتروﻧﻮﻧﻮ پﻪ واسطﻪ د ډک‪５‬دو پﻪ حال ک‪ ３‬دي‪ ،‬ﻳﻮ بﻞ تﻪ د‬ ‫ورتﻪ ک‪５‬ﻤﻴاوي خﻮاص ﻟري او د اﻧتقاﻟﻲ عﻨصروﻧﻮ پﻪ ﻧﻮم ﻳادﻳ‪８‬ي‪ .‬دشپ‪ ８‬عﻨصروﻧﻮ ﻟﻪ گاﻟﻴﻢ )‪( Z = 31‬‬ ‫＇خﻪ تر ‪ ( Z = 36) Kr‬پﻮرې د ‪ P‬فرعﻲ ســﻮﻳ‪ ３‬اوربﻴتاﻟﻮﻧﻪ ﻳ‪ ３‬ﻟﻪ اﻟکتروﻧﻮﻧﻮ د ډکﻴدو پﻪ حاﻟت ک‪３‬‬ ‫دي (د ﻫغﻮى د ‪ M‬اصﻠﻲ قشر د اﻟکتروﻧﻮﻧﻮ پﻪ واسطﻪ د ډکﻴدو پﻪ حاﻟت ک‪ ３‬دي)‪.‬‬ ‫پﻨ‪％‬ــﻢ پﻴرﻳﻮد ﻟﻪ دوﻫــﻢ اوږد پﻴرﻳﻮد ＇خﻪ عبارت دی چ‪ ３‬پﻪ ‪ ( Z = 37) Rb‬پﻴــﻞ او پﻪ زﻧﻴﻮن ‪Xe‬‬ ‫)‪ ( Z = 54‬پاى تﻪ رسﻴ‪８‬ي‪ ،‬د اﻧتقاﻟﻲ عﻨصروﻧﻮ دوﻫﻤﻪ سﻠسﻠﻪ پﻪ دې پﻴرﻳﻮد ک‪＄ ３‬اى ﻟري‪.‬‬ ‫شــپ‪８‬م پﻴرﻳــﻮد پﻪ ‪ ( Z = 55)Cs‬پﻴﻞ او د ‪ ( Z = 86) Rn‬پــﻪ عﻨصر پاى تﻪ رســﻴدﻟی دی چ‪ ３‬پﻪ دې‬ ‫پﻴرﻳﻮد ک‪ ３‬د ‪＇ f‬ﻮارﻟس (‪)14‬عﻨصروﻧﻪ ﻫﻢ ‪＄‬اي ﻟري‪ ،‬دا پرﻳﻮد ﻟﻪ ‪＇ ( Z = 58)Ce‬خﻪ پﻴﻞ او‬ ‫پر ‪ ( Z = 71) Lu‬پای تﻪ رسﻴ‪８‬ي‪ ،‬دا ﻫغﻪ عﻨصروﻧﻪ دي چ‪ ３‬د ﻫغﻮى د ‪ 4 f‬د فرعﻲ سﻮﻳﻮ اوربﻴتاﻟﻮﻧﻪ‬ ‫د اﻟکتروﻧﻮﻧــﻮ پﻪ واســطﻪ د ډکﻴدو پﻪ حال ک‪ ３‬دي او د ‪＄‬ﻤکــ‪ ３‬د ﻧادرو فﻠزوﻧﻮ ﻟﻪ ډﻟﻮ ＇خﻪ دي‪ ،‬دا‬ ‫عﻨصروﻧﻪ د ک‪５‬ﻤﻴاوي خﻮاصﻮ ﻟﻪ کبﻠﻪ ﻳﻮبﻞ تﻪ سره ډ‪４‬ر ورتﻪ ﻟﻪ ‪ d‬اﻧتقاﻟﻲ عﻨصروﻧﻮ ＇خﻪ دي‪ ،‬چ‪３‬‬ ‫ﻟﻪ ‪＇ La‬خﻪ وروستﻪ پﻪ پﻴرﻳﻮد ک‪＄ ３‬اي ﻟري؛ ﻟﻪ دې اﻣﻠﻪ دا سﻠسﻠﻪ د )‪ ( Lanthanoides‬پﻪ ﻧﻮم ﻳاده‬ ‫شــﻮي ده‪ ،‬ﻫغﻪ عﻨصروﻧﻮ چ‪ ３‬ﻟﻪ ‪＇ ( Z = 71) Lu‬خﻪ تر ‪ ( Z = 80) Hg‬پــﻮري د اﻧتقاﻟﻲ عﻨصروﻧﻮ‬ ‫در‪４‬ﻤﻪ سﻠسﻠﻪ تشکﻴﻞ ک‪７‬ي ده ‪،‬د ﻫغﻮى د ‪ 5d‬فرعﻰ سﻮﻳ‪ ３‬اوربﻴتاﻟﻮﻧﻪ ﻟﻪ اﻟکتروﻧﻮﻧﻮ ＇خﻪ د ډکﻴدو‬ ‫پﻪ حال ک‪ ３‬دي‪.‬‬ ‫اووم پﻴرﻳﻮد چ‪ ３‬تر اوسﻪ د ﻣﻨدﻟﻴف جدول د عﻨصروﻧﻮ وروستﻰ پﻴرﻳﻮد دی‪ ،‬پﻪ ‪ ( Z = 87) Fr‬پﻴﻞ‬ ‫کﻴ‪８‬ي‪ ،‬وروستﻨﻰ طبﻴعﻲ عﻨصر( ﻳﻮراﻧﻴﻢ )ﻫﻢ پﻪ دې پﻴرﻳﻮد ک‪＄ ３‬ای ﻟري‪ 14 ،‬فﻠزي عﻨصروﻧﻪ د ‪f‬‬ ‫ﻫﻢ پﻪ دې پﻴرﻳﻮد ک‪＄ ３‬اى ﻟري چ‪ ３‬د ‪ 5 f‬فرعﻲ سﻮﻳ‪ ３‬اوربﻴتاﻟﻮﻧﻪ ﻳ‪ ３‬ﻟﻪ اﻟکتروﻧﻮﻧﻮ ＇خﻪ د ډکﻴدو‬ ‫پﻪ حال ک‪ ３‬دي‪ ،‬دا عﻨصروﻧﻪ ﻟﻪ ‪＇ ( Z = 90)Th‬خﻪ پﻴﻞ او د ‪ Z = 103) Lr‬پر ﻣصﻨﻮعﻲ عﻨصر‬ ‫پاى تﻪ رســﻴ‪８‬ي؛ ＇رﻧگﻪ چ‪ ３‬دا عﻨصروﻧﻪ پﻪ پﻴرﻳﻮد ک‪ ３‬د ‪ ( Z = 89) Ac‬عﻨصر پس‪＄ ３‬اى ﻟري؛ ﻧﻮ‬ ‫د دې سﻠســﻠ‪ ３‬عﻨصروﻧﻪ چ‪ ３‬ﻳﻮ ﻟﻪ بﻞ سره ورتﻪ خصﻮخﻴات ﻟري‪ ،‬د )‪ ( Actinoides‬د سﻠسﻠ‪ ３‬پﻪ‬ ‫ﻧﻮم ﻳادﻳ‪８‬ي‪.‬‬ ‫‪40‬‬

‫ﻧﻮټ‪ :‬ﻟﻪ ﻳﻮارﻧﻴﻢ ＇خﻪ وروستﻪ عﻨصروﻧﻪ ﻣصﻨﻮعﻲ او رادﻳﻮ اکتﻴف دي‪.‬‬ ‫‪ :٣-٢‬د عنصرونو خواص اوپه دوره ي‪ ３‬جدول ک‪ ３‬دهغوى متناوب بدلون‬

‫دعﻨصروﻧــﻮ د اتﻮﻣﻮﻧــﻮ ‪＄‬ﻴﻨ‪ ３‬ﻣﻬﻢ خﻮاص پﻪ پﻴرﻳﻮدوﻧﻮ او گروپﻮﻧﻮ ک‪ ３‬ﻳﻮ د بﻞ پﻪ پرتﻠﻪ‪،‬پﻪ پرﻟﻪ پســ‪ ３‬ډول‬ ‫بدﻟﻴ‪８‬ي چ‪ ３‬د عﻨصروﻧﻮ د خﻮاصﻮ پرﻟﻪ پس‪ ３‬بدﻟﻮن د ﻣﻨدﻟﻴف جدول ک‪ ３‬پﻪ ﻻﻧدې ډول رو＊اﻧﻪ کﻴ‪８‬ي‪:‬‬ ‫‪ :١-٣-٢‬د ايونايزشن انرژي او د هغ‪ ３‬پرله پس‪ ３‬بدلون د مندليف په جدول ک‪３‬‬

‫د اﻳﻮﻧاﻳزشــﻦ اﻧرژي‪ :‬ﻫغﻪ ﻣقدار اﻧرژي ده چ‪ ３‬د ﻳﻮ اتﻮم ‪ -‬گرام ＇خﻪ د ﻳﻮ اﻟکترون د ﻟرې کﻮﻟﻮ ﻟپاره‬ ‫ﻻﻳتﻨاﻫﻲ فضا تﻪ اړتﻴا ده‪ ،‬د اﻳﻮﻧاﻳزﻳشﻦ د اﻧرژي کچﻪ د جﻼ شﻮي اﻟکترون او د أزاد شﻮي اﻟکترون د‬ ‫اﻧرژى ﻟﻪ تﻮپﻴر سره ﻣساوي ده‪( ،‬د آزاد اﻟکترون اﻧرژي صفر فرض شﻮې ده) پﻪ عﻤﻞ ک‪ ３‬د اﻳﻮﻧاﻳزﻳشﻦ‬ ‫د اﻧرژي اصطﻼح ﻟﻮﻣ‪７‬ﻧﻲ‪ ،‬دوﻫﻤ‪ ،３‬درﻳﻤ‪ ３‬او ﻧﻮرو اﻟکتروﻧﻮﻧﻮ د پاره کاروړي‪ .‬داسﻲ چ‪ ３‬د ﻟﻮﻣ‪７‬ﻧﻲ‬ ‫اﻟکتــرون د اﻳﻮﻧاﻳزﻳشــﻦ اﻧــرژي ﻟﻪ ﻫغﻪ اﻧرژي ＇خــﻪ عبارت ده چ‪ ３‬د ﻟﻮﻣ‪７‬ﻧﻲ اﻟکتــرون د جﻼ کﻮﻟﻮ‬ ‫ﻟپاره ضروري وي‪ ،‬ﻧﻮ دا اﻟکترون د اﻧرژي پﻪ ﻟﻮړه ســطحﻪ ﻧﻮرو اﻟکتروﻧﻮﻧﻮ پﻪ پرتﻠﻪ شــتﻪ د اتﻮم ﻟﻮﻣ‪７‬ى‬ ‫اﻟکترون د دوﻫﻢ ＇خﻪ اودوﻫﻢ د در‪４‬ﻢ اوﻧﻮرو پﻪ پرتﻠﻪ پﻪ کﻤﻪ اﻧرژي جﻼ کﻴ‪８‬ي او د اﻳﻮﻧاﻳزﻳشﻦ اﻧرژي‬ ‫ﻳــ‪ ３‬ډ‪４‬ره کﻤﻪ ده ؛ ﻳعﻨ‪ E1 < E2 < E3 < .... :３‬ﻻﻧدې جدول د ﻟﻮﻣ‪７‬ۍ‪ ،‬دوﻫﻤﻰ‪ .....‬د اﻳﻮﻧاﻳزﻳشــﻦ‬ ‫اﻧرژي را ＊ﻴﻲ‪:‬‬ ‫)‪( 4 - 2‬جــدول د ﻟﻮﻣــ‪７‬ي اصﻠﻲ ‪－‬روپ دعﻨصرو داتﻮﻣﻮﻧﻮ د ﻟﻮﻣ‪７‬ﻧ‪ ،９‬دوﻫﻤ‪ ３‬اﻳﻮن داﻳﻮﻧاﻳزﻳشــﻦ د‬ ‫اﻧرژي اﻧدازه‪:‬‬ ‫‪99 ev‬‬ ‫‪109 ev‬‬ ‫‪120 ev‬‬

‫‪72 ev‬‬ ‫‪80 ev‬‬ ‫‪2814 ev‬‬

‫‪47 ev‬‬ ‫‪15 ev‬‬ ‫‪18.8 ev‬‬

‫‪5.1 ev‬‬ ‫‪7.6 ev‬‬ ‫‪6.0 ev‬‬

‫‪11 Na‬‬ ‫‪ II 12 Mg‬اصﻠﻲ ﮔروپ‬ ‫‪ III 13 Al‬اصﻠﻲ ﮔروپ‬ ‫‪ I‬اصﻠﻲ ﮔروپ‬

‫د ســﻮدﻳﻢ ﻟﻮﻣ‪７‬ى اﻟکترون‪ ،‬د ‪ Mg‬ﻟﻮﻣ‪７‬ﻧی او دوﻫﻢ اﻟکترون او د اﻟﻤﻮﻧﻴﻢ درې اﻟکتروﻧﻮﻧﻪ پﻪ أســاﻧ‪９‬‬ ‫سره جﻼ کﻴ‪８‬ي‪.‬‬ ‫ضروري معلومات‬ ‫د ﻫاﻳدروجﻦ د اتﻮم د اﻳﻮﻧاﻳزﻳشﻦ اﻧرژي ‪ 13.6ev‬ده او دا اﻧرژي ‪＄‬کﻪ ﻟ‪＇８‬ﻪ زﻳاتﻪ ده چ‪ ３‬اﻟکترون‬ ‫ﻫست‪ ３‬تﻪ ﻧژدې ده او د ﻫست‪ ３‬د کشش قﻮه ور باﻧدې اغ‪５‬ز کﻮي‪.‬‬ ‫اضافي معلومات ‪:‬‬ ‫د گروپﻮﻧﻮ پﻪ حدود ک‪ ３‬د اﻳﻮﻧاﻳزﻳشــﻦ اﻧرژي ﻟﻪ پﻮرتﻪ ＇خﻪ ＊ــکتﻪ کﻤﻴ‪８‬ي‪ .‬برعکس‪ ،‬ﻟﻪ ＊کتﻪ ＇خﻪ‬ ‫پﻮرتــﻪ زﻳاتﻴــ‪８‬ي‪ .‬ﻻﻣﻞ ﻳ‪ ３‬دا دی چ‪ ３‬پﻪ عﻴﻦ گروپ ک‪ ３‬دعﻨصروﻧﻮ اﻟکتروﻧﻮﻧﻪ ﻟﻪ ﻫســت‪＇ ３‬خﻪ ﻟرې‬ ‫کﻴ‪８‬ي‪ .‬پﻪ ﻟﻮﻣ‪７‬ﻧﻲ اصﻠﻲ گروپ ک‪ ３‬د اﻳﻮﻧاﻳزﻳشــﻦ اﻧرژي ﻟﻪ پﻮرتﻪ ＇خﻪ ＊ــکتﻪ کﻤﻴ‪８‬ي او برعکس ﻟﻪ‬ ‫‪41‬‬

‫＊کتﻨ‪ ９‬خﻮا ＇خﻪ پﻮرتﻨ‪ ９‬خﻮاتﻪ زﻳاتﻴ‪８‬ي‪.‬‬ ‫)‪ (5 - 2‬د ﻣقاﻳسی جدول د ﻟﻮﻣ‪７‬ي گروپ د عﻨصروﻧﻮ د اﻳﻮﻧاﻳزﻳشﻦ اﻧرژي‬ ‫د اﻳﻮﻧاﻳزﻳشﻦ اﻧرژي‬

‫د عﻨصر سﻤبﻮل‬

‫‪13.6 ev‬‬ ‫‪5.4 ev‬‬ ‫‪5.1 ev‬‬ ‫‪4.3 ev‬‬ ‫‪4.2 ev‬‬

‫‪1H‬‬ ‫‪3 Li‬‬ ‫‪11 Na‬‬ ‫‪19 K‬‬ ‫‪37 Rb‬‬

‫‪3.9ev‬‬

‫‪55Cs‬‬

‫د پﻴرﻳﻮدوﻧﻮ پﻪ چاپﻴر ﻳال ک‪ ３‬د اﻳﻮﻧاﻳزﻳشــﻦ اﻧرژي د اتﻮﻣﻲ ﻧﻤبر د زﻳاتﻮاﻟﻲ پر بﻨســ＀ زﻳاتﻴ‪８‬ي‪＄ .‬کﻪ‬ ‫پﻪ پﻴرﻳﻮدوﻧﻮ ک‪ ３‬د اتﻮﻣﻲ ﻧﻤبر پﻪ زﻳاتﻮاﻟﻲ د قشــروﻧﻮ شــﻤ‪５‬ر ﻧﻪ زﻳاتﻴ‪８‬ي؛ خﻮ د ﻫست‪ ３‬چارج ﻟﻮړﻳ‪８‬ي‬ ‫چ‪ ３‬ﻫستﻪ اﻟکتروﻧﻮﻧﻪ ‪＄‬ان ورکش کﻮي او خپﻠ‪ ３‬شاوخﻮا تﻪ ﻳ‪ ３‬ور！ﻮﻟﻮي‪ .‬پﻪ پاﻳﻠﻪ ک‪ ３‬د اتﻮم حجﻢ‬ ‫او شــعاع کﻮچﻨﻰ کﻴ‪８‬ي‪ .‬د ﻫســت‪ ３‬د ﻣثبت چارج اغ‪５‬ز پﻪ اﻟکتروﻧﻮﻧﻮ باﻧدې زﻳاتﻴ‪８‬ي او اﻟکتروﻧﻮﻧﻪ‬ ‫خپﻞ خﻮاتﻪ کش کﻮي‪ .‬پﻪ دې بﻨســ＀ د اﻳﻮﻧاﻳزﻳشــﻦ د اﻧرژي ضرورت زﻳات دی او پﻪ زﻳات‪ ３‬اﻧرژۍ‬ ‫ﻟﻪ ﻫست‪＇ ３‬خﻪ اﻟکترون جﻼ کﻮﻟی شﻮ‪:‬‬ ‫‪H+ +e‬‬

‫)‪H + EI (13,6‬‬

‫)‪ (6 - 2‬جدول ‪ :‬د عﻨصروﻧﻮ د اتﻮﻣﻮﻧﻮ د اﻳﻮﻧاﻳزﻳشﻦ اﻧرژي‬

‫‪42‬‬

‫پﻪ پﻮرتﻨﻲ جدول ک‪ ３‬ﻟﻴدل کﻴ‪８‬ي‪ ،‬ﻫر ＇ﻮﻣره چ‪ ３‬د عﻨصروﻧﻮ د اتﻮﻣﻮﻧﻮ اﻟکتروﻧﻮ باﻧدې قشر پﻪ ډ‪４‬رو‬ ‫زﻳاتﻮ اﻟکتروﻧﻮﻧﻮ وﻧﻴﻮل شــﻲ‪ ،‬پﻪ ﻫﻤاغﻪ کچﻪ د عﻨصر د اتﻮم کﻠکﻮاﻟی او ！ﻴﻨگ‪＋‬ــت زﻳاتﻴ‪８‬ي‪ .‬ﻧﻮ ﻧجﻴبﻪ‬ ‫گازوﻧﻪ ډ‪４‬ر کﻢ اﻳﻮﻧاﻳزﻳشﻦ کﻴ‪８‬ي او د ﻫغﻮى د اﻳﻮﻧاﻳزﻳشﻦ اﻧرژي ډﻳره زﻳاتﻪ ده‪.‬‬ ‫فعاليت‬ ‫ﻻﻧدې گراف وگﻮرئ او ﻻﻧدې پﻮ＊تﻨﻮتﻪ ‪＄‬ﻮاب ورک‪７‬ئ‪.‬‬ ‫کﻮم عﻨصر د اﻳﻮﻧاﻳزﻳشﻦ ډ‪４‬ره زﻳاتﻪ اﻧرژي ﻟري؟ کﻮم ﻳﻮ د اﻳﻮﻧاﻳزﻳشﻦ ډ‪４‬ره ﻟ‪ ８‬اﻧرژي ﻟري ؟‬

‫ضروري معلومات‬ ‫اﻟکتروﻧﻲ جﻮړ＊ــت او د اتﻮﻣﻲ ﻧﻤبر د عﻨصر د پرﻟﻪ پس‪ ３‬اﻳﻮﻧاﻳزﻳشﻦ اﻧرژي پﻪ کاروﻟﻮ وړاﻧدې او‬ ‫ترﻻسﻪ کﻴدی شﻲ ‪.‬‬ ‫پﻪ ﻻﻧدې جدول ک‪ ３‬د ﻳﻮ عﻨصر پرﻟﻪ پس‪ ３‬اﻧرژي پﻪ کﻴﻠﻮ ژول فﻲ ﻣﻮل وړاﻧدې شﻮې ده‪:‬‬ ‫د )‪ (7 - 2‬جدول د ﻳﻮ عﻨصر ﻣتﻮاﻟﻲ اﻧرژي پﻪ کﻴﻠﻮ ژول فﻲ ﻣﻮل‬ ‫‪E6‬‬ ‫‪E7‬‬ ‫‪53266 64359‬‬

‫‪E4‬‬ ‫‪E5‬‬ ‫‪7475 9444‬‬

‫‪E3‬‬ ‫‪4578‬‬

‫‪E2‬‬ ‫‪2856‬‬

‫‪E1‬‬ ‫‪1402‬‬

‫پــﻪ جــدول ک‪ ３‬ﻟﻴدل کﻴ‪８‬ي‪ ،‬دﻧﻮﻣﻮړی عﻨصر د اﻳﻮﻧاﻳزﻳشــﻦ اﻧــرژي ﻟﻪ ‪＇ E5‬خﻪ ‪ E6‬تﻪ ډ‪４‬ر زﻳات ！ﻮپ‬ ‫وﻫﻠﻰ دی؛ ﻧﻮ‪:‬‬ ‫‪ +1‬ﻟﻮى ！ﻮپ د عﻨصر د اتﻮم د اﻳﻮﻧاﻳزﻳشﻦ پﻪ ！ﻮﻟﻪ اﻧرژى ک‪ = ３‬د عﻨصر پﻴرﻳﻮد‬ ‫‪ = 1 + 1 = 2‬د ‪ x‬دعﻨصر د پﻴرﻳﻮد پﻴداکﻮل‬ ‫＇رﻧگﻪ چ‪ ３‬د عﻨصر د اﻳﻮﻧاﻳزﻳشــﻦ د زﻳاتﻮاﻟﻲ ！ﻮپ پﻪ شــپ‪８‬م پ‪７‬اوک‪ ３‬ﻟﻴدل کﻴ‪８‬ي‪ ،‬ﻧﻮ عﻨصر پﻪ خپﻞ‬ ‫باﻧدﻧﻲ قشــر ک‪ ３‬ﻳﻮازې پﻨ‪％‬ﻪ اﻟکتروﻧﻪ ﻟــري او د ﻣﻨدﻟﻴف د جدول پﻪ پﻨ‪％‬ﻢ گروپ ک‪ ３‬دی‪ .‬ﻧﻮﻣﻮړی‬ ‫عﻨصر ﻧاﻳتروجﻦ دی او اتﻮﻣﻲ ﻧﻤبر ﻳ‪ 7 ３‬او اﻟکتروﻧﻲ جﻮړ＊ت ﻳ‪ ３‬دا دی‪:‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪N‬‬ ‫‪7 N 1S 2 S 2 P‬‬

‫‪43‬‬

‫‪ :٢-٣-٢‬دعنصرو د الکترون غو＊تلو خاصيت او تناوب ي‪３‬‬ ‫د عﻨصــرو د اتﻮﻣﻮﻧــﻮ ﻳﻮ د ﻧﻮرو خﻮاص چ‪ ３‬اﻟکتروﻧﻲ جﻮړ＊ــت پﻮرې اړه ﻟــري‪ ،‬ﻫغﻪ د اﻟکترون‬ ‫اخ‪５‬ســتﻠﻮ ﻣﻴــﻞ دی‪＇ .‬رﻧگﻪ چ‪ ３‬وړاﻧدې ووﻳﻞ شــﻮل‪ ،‬ﻟﻪ اتﻮم ＇خﻪ د ﻳﻮ اﻟکتــرون جﻼ کﻮل باﻳد‬ ‫اتﻮم تﻪ اﻧرژي ورکﻮل شــﻲ تر ＇ﻮ د ﻫســت‪ ３‬د جاذب‪ ３‬قﻮۀ ＇خﻪ جﻼ شــﻲ‪ ،‬کــﻪ چﻴرې ﻳﻮ اﻟکترون‬ ‫اتﻮم تﻪ ور زﻳات او پﻪ ﻣﻨفﻲ اﻳﻮن )‪ ( Anion‬بدﻟﻮن وړک‪７‬ل شــﻲ‪ ،‬زﻳات شــﻮی اﻟکترون د ﻫســت‪ ３‬د‬ ‫قﻮې پﻪ واســطﻪ جذبﻴ‪８‬ي او ﻟﻪ ﻫغﻪ ＇خﻪ پﻪ ！اکﻠﻲ کچﻪ اﻧرژي ازادﻳ‪８‬ي‪ ،‬دا اﻧرژي د اﻟکترون غﻮ＊ــتﻠﻮ‬ ‫( ‪ ) Electron affinity‬د اﻧرژي پﻪ ﻧﻮم ﻳادﻳ‪８‬ي او ﻟﻪ ﻫغ‪ ３‬اﻧرژي ســره ســﻤﻮن ﻟري چ‪ ３‬وروستﻪ ﻟﻪ‬ ‫ﻣﻨفﻲ اﻳﻮن ＇خﻪ د اﻟکترون د جﻼ کﻴدﻟﻮ پﻪ بﻬﻴر ک‪ ３‬جذبﻴ‪８‬ي‪.‬‬ ‫＇ﻪ ﻧا＇ﻪ د ！ﻮﻟﻮ عﻨصروﻧﻮ ﻟپاره د اﻟکترون غﻮ＊تﻠﻮ عﻤﻠﻴﻪ ‪ Exothermic‬تعاﻣﻞ دی؛ ﻧﻮ أزاده شﻮې‬ ‫تﻮدوخــﻪ ﻣﻨفــی ده‪ .‬پﻮرتــﻪ ﻣﻮضﻮع اﻟبتﻪ عﻤﻮﻣی ﻧــﻪ ده‪ .‬د ب‪５‬ﻠ‪ ３／‬پﻪ ډول‪ :‬کﻠﻪ چــ‪ ３‬ﻳﻮ بﻞ اﻟکترون‬ ‫د اکســﻴجﻦ اﻧﻴﻮن تﻪ ورزﻳات شــﻲ چ‪ ３‬د اکســﻴجﻦ ﻣﻨفﻲ دوه آﻳﻮﻧﻪ تشــکﻴﻞ شــﻲ‪ ،‬اړﻳﻨﻪ ده چ‪３‬‬ ‫ﻟ‪＇８‬ﻪ اﻧرژي د اکســﻴجﻦ اتﻮم تﻪ ورک‪７‬ل شــﻲ‪ .‬ﻧﻮ اﻟکترون ﻟﻪ ﻫغ‪ ３‬ســره ﻳﻮ ‪＄‬اى او دا اﻧدازه اﻧرژي‬ ‫ﻟﻪ ‪ + 844 KJ / mol‬ســره ﻣســاوي ده پﻪ داس‪ ３‬حال ک‪ ３‬چ‪ ３‬ازاده شــﻮې اﻧرژي د ‪ O 1‬د اﻳﻮن پر‬ ‫جﻮړﻳدو ک‪ 142 KJ / mol ３‬اﻧرژي ده‪ .‬ﻻﻧدې جدول د ‪＄‬ﻴﻨﻮ عﻨصروﻧﻮ ‪Electron affinity‬‬ ‫اﻧرژی کچﻪ را＊ﻴ‪:３‬‬ ‫)‪ (8 - 2‬جدول‪ :‬د ‪＄‬ﻴﻨﻮ عﻨصروﻧﻮ د اﻟکترون غﻮ＊تﻠﻮ اﻧرژي ﻣقدار‬ ‫عﻨصر‬ ‫ﻓﻠﻮرﻳﻦ‬ ‫ﻛﻠﻮرﻳﻦ‬ ‫بروﻣﻴﻦ‬ ‫اﻛسﻴجﻦ‬ ‫اﻳﻮن ‪O1‬‬

‫ﻫاﻳدروجﻦ‬ ‫سﻮدﻳﻢ‬

‫ﻣحصﻮﻻت‬

‫‪ Electron affinity‬اﻧرژي‬ ‫‪-344 KJ/mol‬‬

‫‪F‬‬

‫‪F + 1e‬‬

‫‪-349 KJ/mol‬‬

‫‪Cl‬‬

‫‪Cl + 1e‬‬

‫‪-325 KJ/mol‬‬

‫‪Br‬‬

‫‪Br + 1e‬‬

‫‪-142 KJ/mol‬‬

‫‪O‬‬

‫‪+844 KJ/mol‬‬

‫‪O + 1e‬‬

‫‪O2‬‬

‫‪O1 + 1e‬‬

‫‪-72 KJ/mol‬‬

‫‪H‬‬

‫‪H + 1e‬‬

‫‪-50 KJ/mol‬‬

‫‪Na‬‬

‫‪Na + 1e‬‬

‫د عﻨصروﻧــﻮ اﻟکترون غﻮ＊ــتﻨﻪ پﻪ پﻴرﻳﻮدوﻧﻮ او گروپﻮﻧﻮ ک‪ ３‬پرﻟﻪ پســ‪ ３‬ډول بدﻟﻴ‪８‬ي؛ داســ‪ ３‬چ‪ ３‬د‬ ‫ﻳــﻮ گروپ پﻪ چاپﻴرﻳال ک‪ ３‬د عﻨصروﻧﻮ ‪ Electron affinity‬ﻟﻪ پاســﻪ ＇خﻪ ＊ــکتﻪ کﻤﻴ‪８‬ې چ‪ ３‬د‬ ‫پﻴرﻳﻮدوﻧﻮ پﻪ چاپﻴرﻳال ک‪ ３‬اﻧرژي او د اﻟکترون اخﻴستﻠﻮ ﻣﻴﻞ ﻟﻪ کﻴ‪ ３２‬خﻮا ＇خﻪ ＊‪ ９‬خﻮاتﻪ زﻳاتﻴ‪８‬ي‬ ‫‪44‬‬

‫او د اﻳﻮﻧاﻳزﻳشﻦ ﻟﻪ اﻧرژي سره ﻣستقﻴﻤﻪ اړﻳکﻪ ﻟري‪.‬‬ ‫‪ Electron negativity:٣-٣-٢‬او ‪Electro positivety‬خاصيت‬ ‫ﻫغﻪ عﻨصروﻧﻪ چ‪ ３‬د اﻟکترون اخ‪５‬ستﻠﻮ ﻣﻴﻞ ﻟري او اﻟکتروﻧﻮﻧﻪ ‪＄‬ان تﻪ جذبﻮي‪ ،‬د اﻟکتروﻧﻴگاتﻴﻮﻳتﻲ‬ ‫(‪)Electro negativity‬پﻪ ﻧﻮم ﻳادﻳ‪８‬ي‪ ،‬برعکس ﻫغﻪ عﻨصروﻧﻪ چ‪ ３‬د اﻟکترون ﻟﻪ ﻻســﻪ ورکﻮﻟﻮ‬ ‫ﻣﻴﻞ ﻟروﻧکﻲ دي‪ ،‬د اﻟکترون ورکﻮوﻧکﻮ عﻨصروﻧﻮ (‪ )Electro positive‬پﻪ ﻧﻮم ﻳادﻳ‪８‬ي‪.‬‬ ‫د عﻨصروﻧــﻮ اﻟکتروپﻮزﻳتﻴﻮﻳتﻲ د ﻫغﻮى د اﻳﻮﻧاﻳزﻳشــﻦ پﻪ اﻧرژي پــﻮرې اړه ﻟري‪ ،‬کﻪ چﻴرې د عﻨصر د‬ ‫اﻳﻮﻧاﻳزﻳشــﻦ اﻧرژي کﻤﻪ وي‪ ،‬داعﻨصر اﻟکتروپﻮزﻳتﻴف دي او کﻪ چﻴرې د اﻳﻮﻧاﻳزﻳشــﻦ اﻧرژي ﻳ‪ ３‬زﻳاتﻪ‬ ‫وي‪ ،‬برعکس د ﻫغﻪ اﻟکتروپﻮزﻳتﻴﻮﻳتﻲ کﻤﻪ ده او اﻟکتروﻧﻴ‪／‬اتﻴف دي‪.‬‬ ‫اضافى معلومات‬ ‫د ﻳــﻮ پﻴرﻳــﻮد پﻪ چاپﻴرﻳال ک‪ ３‬د عﻨصروﻧﻮ اﻟکتروپﻮزﻳتﻴﻮﻳتﻲ ﻟﻪ کﻴ‪ ３２‬خﻮا ＊ــ‪ ９‬خﻮاتﻪ کﻤﻪ کﻴ‪８‬ي؛‬ ‫برعکس‪ ،‬ﻟﻪ ＊ﻲ خﻮا ＇خﻪ کﻴ‪ ３２‬خﻮاتﻪ زﻳاتﻴ‪８‬ي‪ ،‬پﻪ ﻫﻤدې ترتﻴب د ﻳﻮ گروپ پﻪ چاپﻴرﻳال ک‪ ３‬د‬ ‫عﻨصروﻧﻮ اﻟکتروپﻮزﻳتﻴﻮﻳتﻲ ﻟﻪ پﻮرتﻪ ＇خﻪ ＊کتﻪ خﻮاتﻪ زﻳاتﻪ شﻮي؛ برعکس ﻟﻪ ＊کتﻪ خﻮا＇خﻪ‬ ‫پﻮرتﻪ خﻮاتﻪ کﻤﻴ‪８‬ي‪ ،‬ﻫﻤدارﻧ‪／‬ﻪ د عﻨصروﻧﻮ اﻟکتروﻧﻴگاتﻴﻮﻳتﻲ ‪＄‬اﻧ‪７／‬تﻴا پﻪ گروپ او پﻴرﻳﻮد ک‪ ３‬پﻪ‬ ‫ﻣتﻨاوب شکﻞ بدﻟﻴ‪８‬ي؛ داس‪ ３‬چ‪ ３‬د ﻳﻮ پﻴرﻳﻮد پﻪ چاپﻴرﻳال ک‪ ３‬د عﻨصروﻧﻮ ‪ EN‬ﻟﻪ کﻴ‪ ３２‬خﻮا ＇خﻪ‬ ‫＊‪ ９‬خﻮاتﻪ پﻪ پرﻟﻪ پس‪ ３‬تﻮ‪－‬ﻪ زﻳاتﻴ‪８‬ي‪ ،‬برعکس ﻟﻪ ＊ﻲ خﻮا ＇خﻪ کﻴ‪ ３２‬خﻮاتﻪ کﻤﻴ‪８‬ي‪ .‬د ﻳﻮ گروپ‬ ‫پﻪ چاپﻴرﻳال ک‪ ３‬د عﻨصروﻧﻮ اﻟکتروﻧﻴگاتﻴﻮﻳتﻲ ﻟﻪ پاس ＇خﻪ ＊کتﻪ ﻟﻮرتﻪ پﻪ پرﻟﻪ پس‪ ３‬تﻮ‪－‬ﻪ کﻤﻴ‪８‬ي‬ ‫او برعکس ﻟﻪ ＊ــکتﻪ‪،‬خﻮا ＇خﻪ پﻮرتﻪ خﻮاتﻪ پﻪ پرﻟﻪ پســ‪ ３‬تﻮ‪－‬ﻪ زﻳاتﻴ‪８‬ي؛ ﻟﻪ دې ＇خﻪ ﻣعﻠﻮﻣﻴ‪８‬ي‬ ‫چ‪ ３‬د عﻨصروﻧﻮ ‪ EN‬ﻟﻪ اتﻮﻣﻲ شعاع سره ﻣعکﻮسﻪ اړﻳکﻪ ﻟري؛ پردې بﻨس＀ فﻠﻮرﻳﻦ د طبﻴعت ډﻳر‬ ‫اﻟکتروﻧﻴگاتﻴف عﻨصر دی‪ Cs ،‬او ‪ Fr‬د طبﻴعت ډﻳر اﻟکترو پﻮزتﻴف عﻨصروﻧﻪ دي‪.‬‬ ‫پﻪ ‪1939‬م کال د پاوﻟﻴﻨگ( ‪) Linus Cart Paiuling‬پﻪ ﻧﻮم عاﻟﻢ د عﻨصروﻧﻮ اﻟکتروﻧگاتﻴﻮﻳتﻲ‬ ‫ﻟپاره ﻧسبتﻲ واحد و！اکﻪ چی د ‪ Fr‬او ‪ Cs‬اﻟکتروﻧﻴ‪／‬اتﻴﻮﻳتی ‪ 0.7ev‬او د فﻠﻮرﻳﻦ ‪ 4.1evt‬ده‬ ‫)‪ ( 9 - 2‬جدول د پاوﻟﻴﻨگ اﻟکتروﻧﻴگاتﻴﻮﻳتﻲ را＊ﻴﻲ‪ .‬دا جدول د عﻨصروﻧﻮ ﻫغﻪ جدول دی چ‪３‬‬ ‫پﻪ ک‪ ３‬د ﻧجﻴبﻪ عﻨصروﻧﻮ گازوﻧﻪ شــتﻮن ﻧﻪ ﻟري؛ ‪＄‬کﻪ د ﻫغﻮى اﻟکتروﻧﻴگاتﻴﻮﻳتﻲ صفرده‪＇ ،‬رﻧگﻪ‬ ‫چــ‪ ３‬ﻟﻪ جدول ＇خﻪ ﻣعﻠﻮﻣﻴ‪８‬ي‪ .‬ﻫغﻪ عﻨصروﻧﻪ چ‪ ３‬پﻪ ＊ــﻲ خــﻮا او پﻮرتﻨﻲ برخﻪ ک‪＄ ３‬اى ﻟري‬ ‫‪،‬اﻟکتروﻧگاتﻴــف دي او د ﻫغﻮى اﻟکتروﻧﻴگاتﻴﻮﻳتــﻲ ＇ﻪ ﻧا ＇ﻪ ‪ E 2ev‬ده ‪ ،‬دا عﻨصروﻧﻪ دغﻴر‬ ‫فﻠزوﻧــﻮ ( ‪ ) Nonmetals‬پــﻪ ﻧاﻣﻪ ﻳادﻳ‪８‬ي او ﻧﻮر عﻨصروﻧﻪ فﻠزوﻧﻪ او شــبﻪ فﻠزوﻧــﻪ دي ‪ ،‬د جدول پﻪ‬ ‫ﻻﻧدﻳﻨﻰ او کﻴ‪２‬ﻪ برخﻪ ک‪ ３‬فﻠزوﻧﻪ ‪＄‬اى پﻪ ‪＄‬اى دي چ‪ ３‬ډﻳر اﻟکتروپﻮزتﻴف دي‪.‬‬

‫‪45‬‬

‫)‪ (9 - 2‬جدول د عﻨصروﻧﻮ اﻟکتروﻧﻴگاتﻴﻮﻳتﻲ‬

‫دا چ‪ ３‬داﻟکتروﻧگاتﻴﻮﻳتﻲ عددوﻧﻪ ﻣحاســبﻪ شــﻮي دي‪ ،‬پﻪ جدول ک‪ ３‬د سﻤبﻮل دﻻﻧدې عددوﻧﻪ د‬ ‫پاوﻟﻴﻨگ پﻪ ﻻرې ﻻستﻪ راغﻠﻲ دي ‪.‬‬ ‫‪ :٤-٣-٢‬د اتومي او آيوني شعاع ) ‪ ( Atomic and Ionic Radius‬پرله پس‪ ３‬بدلون‬

‫د عﻨصروﻧﻮ اتﻮﻣﻲ شعاع د اتﻮم د ﻫست‪ ３‬او باﻧدﻧ‪ ３‬قشر د وروستﻲ اﻟکترون ترﻣﻨ‪ ＃‬فاصﻠﻪ ده او د اتﻮم‬ ‫ﻟﻪ ﻫﻨدسﻲ پاراﻣتروﻧﻮ ＇خﻪ ‪２－‬ﻞ کﻴ‪８‬ي ‪.‬‬ ‫بﻮر د ﻟﻮﻣ‪７‬ي ‪＄‬ﻞ ﻟپاره د ﻫاﻳدروجﻦ اتﻮﻣﻲ شــعاع د اﻟکترون د حرکت فرضﻮل پﻪ داﻳروي قشر ک‪３‬‬ ‫پﻪ رﻳاضﻴکﻲ ﻣعادﻟﻰ ک‪ ３‬ﻣحاسبﻪ ک‪７‬ل چ‪ ３‬کﻤﻴت ﻳ‪ 52.9 ３‬پﻴکاﻣتر دی‪.‬‬ ‫د اتﻮم پﻪ جﻮړ＊ــت ک‪ ３‬ﻣﻮ وﻟﻮســتﻞ چ‪ ３‬داﻟکتروﻧﻮﻧﻮ ‪＄‬اﻳﻮﻧﻪ پﻪ اوربﻴتاﻟﻮﻧﻮ )‪ (Orbitals‬ک‪ ３‬دي او‬ ‫اوربﻴتال ﻫﻢ د اتﻮم د ﻫســتﻲ د شــاوخﻮا ﻟﻪ فضا ﻫغﻪ برخﻪ ده چ‪ ３‬پﻪ ﻫغﻪ ک‪ ３‬د اﻟکترون احتﻤاﻟﻲ‬ ‫شــتﻮن ‪ 95%‬دی‪ ،‬دا اوربﻴتاﻟﻮﻧﻪ کﻴداى شﻲ کروي (د‬ ‫‪ S‬اوربﻴتــال) د دﻣبﻞ پﻪ شــان (د ‪ P‬اوربﻴتاﻟﻮﻧﻪ) او ﻧﻮر‬ ‫وي‪ ،‬ﻧﻮ کﻮﻟی شــﻮ چ‪ ３‬پﻪ ب‪５‬ﻼب‪５‬ﻠﻮ طرﻳقﻮ اتﻮﻣﻲ شعاع‬ ‫پﻴدا ک‪７‬و‪.‬‬ ‫‪ - 1‬د واﻧدرواﻟــس د شــعاع پر بﻨســ＀ کﻴدای شــﻲ‬ ‫‪d‬‬ ‫د ﻣطﻠــﻮب عﻨصــر اتﻮﻣﻲ شــعاع ﻻس تﻪ راشــﻲ‪ .‬د‬ ‫واﻧدرواﻟس شــعاع ﻧﻴﻤﻪ فاصﻠﻪ د دوو ﻣجاورو اتﻮﻣﻮﻧﻮ‬ ‫‪1‬‬ ‫د دوو ﻫستﻮ ترﻣﻨ‪ ＃‬ده‪.‬‬ ‫‪d = rW‬‬ ‫‪2‬‬

‫د واﻧدرواﻟس شعاع = ﻧﻴﻤﻪ فاصﻠﻪ د دوو ﻣجاور ﻫستﻮ ترﻣﻨ‪＃‬‬

‫‪46‬‬

‫‪o‬‬

‫لوم‪７‬ی مثال‪ :‬د اوسپﻨ‪ ３‬د دوو ＇ﻨ‪ ，‬پر‬ ‫＇ﻨ‪ ，‬اتﻮﻣﻮﻧﻮ ترﻣﻨ‪ ＃‬فاصﻠﻪ پﻪ فﻠزي شبکﻪ ک‪2.48 A ３‬‬ ‫‪o‬‬ ‫‪o‬‬ ‫ده‪ ،‬ﻧﻮ د اوسپﻨ‪ ３‬اتﻮﻣﻲ شعاع ‪ 2.48 A = 1.24 A‬ده‪.‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪ - 2‬کﻪ چﻴرې پﻪ ﻣاﻟﻴکﻮل ک‪ ３‬د دوو داخﻞ شﻮو اتﻮﻣﻮﻧﻮ د ﻫستﻮ ترﻣﻨ‪ ＃‬فاصﻠﻪ پر دو وو‪４‬شﻞ شﻲ‪ ،‬د‬ ‫ﻫغﻪ کﻮوﻻﻧسﻲ )‪ (rco‬شعاع پﻴدا کﻴ‪８‬ي‪.‬‬

‫‪o‬‬

‫دوهــم مثال‪:‬د أﻳﻮدﻳﻦ پﻪ ﻣاﻟﻴکﻮل ک‪ ３‬د اتﻮﻣﻮﻧﻮ فاصﻠﻪ ‪2.66 A‬‬

‫ده‪ ،‬د أﻳﻮدﻳﻦ اتﻮﻣﻲ شعاع پﻴدا ک‪７‬ئ‪.‬‬ ‫‪o‬‬

‫حل ‪:‬‬

‫‪o‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2.66 A‬‬ ‫= ‪rco = d‬‬ ‫‪= 1.33 A‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪d‬‬

‫‪1‬‬ ‫‪d = rC‬‬ ‫‪2‬‬

‫کﻮﻻﻧسﻰ شعاع = د ﻣاﻟﻴکﻮل د اتﻮﻣﻮﻧﻮ د دوو ﻫستﻮ تر ﻣﻨ‪ ＃‬ﻧﻴﻤﻪ فاصﻠﻪ‬

‫د عﻨصروﻧﻮ اتﻮﻣﻲ شــعاع د ﻫغﻮى د ‪＄‬اﻧ‪／‬رې اﻟکتروﻧﻲ جﻮړ＊ــت د ﻟرﻟﻮ ﻟﻪ اﻣﻠﻪ ﻳﻮ ﻟﻪ بﻞ ＇خﻪ تﻮپﻴر‬ ‫ﻟري‪ .‬دا تﻮ پﻴروﻧﻪ پر ﻟﻪ پس‪ ３‬تﻮ ‪－‬ﻪ ﻟﻴدل ک‪８５‬ي‪ ،‬داس‪ ３‬چ‪:３‬‬ ‫د عﻨصروﻧﻮ د ﻳﻮ گروپ پﻪ چاپﻴرﻳال ک‪ ３‬اتﻮﻣﻲ شعاع ﻟﻪ پﻮرتﻪ خﻮا＇خﻪ ＊کتﻪ خﻮاتﻪ ﻟﻮﻳﻪ او ﻟﻪ ＊کتﻪ‬ ‫خﻮا ＇خﻪ پﻮرتﻪ خﻮاتﻪ پرﻟﻪ پس‪ ３‬ډول کﻮچﻨ‪ ９‬کﻴ‪８‬ي‪ ،‬ﻻﻣﻞ ﻳ‪ ３‬دا دي چ‪ ３‬د عﻨصروﻧﻮ اتﻮﻣﻲ ﻧﻤبر پﻪ‬ ‫！اکﻠﻮکﻤﻴتﻮﻧﻮ ﻟﻪ پﻮرتﻪ خﻮا ＇خﻪ ＊ــکتﻪ خﻮاتﻪ زﻳاتﻴ‪８‬ي اود اﻟکتروﻧﻲ قشــروﻧﻮ شﻤ‪５‬ر ﻫﻢ د ﻳﻮ واحد پﻪ‬ ‫کچــﻪ ﻟﻮړﻳــ‪８‬ي چ‪ ３‬پﻪ پاﻳﻠﻪ ک‪ ３‬د عﻨصروﻧﻮ د اتﻮﻣﻮﻧﻮ حجﻢ پﻪ گروپ ک‪ ３‬ﻟﻪ پﻮرتﻪ خﻮا ＇خﻪ ＊ــکتﻪ‬ ‫خﻮا تﻪ ﻟﻮړﻳ‪８‬ي او اتﻮﻣﻲ شعاع ﻫﻢ ﻟﻮﻳﻴ‪８‬ي‪.‬‬ ‫د پﻴرﻳﻮدوﻧــﻮ پــﻪ چاپﻴرﻳــال ک‪ ３‬د عﻨصروﻧﻮ اتﻮﻣﻲ شــعاع ﻟﻪ کﻴ‪ ３２‬خﻮا ＇خﻪ ＊ــﻲ خﻮاتــﻪ کﻮچﻨﻰ او‬ ‫برعکس د ＊ﻲ ﻧﻪ کﻴ‪ ３２‬خﻮاتﻪ پرﻟﻪ پس‪ ３‬تﻮ‪－‬ﻪ ﻟﻮﻳﻴ‪８‬ي‪ .‬د ﻫغ‪ ３‬ﻻﻣﻞ دا دی چ‪ ３‬د ﻫست‪ ３‬ﻣثبت چارج‬ ‫اغ‪５‬ز پﻪ اﻟکتروﻧﻲ قشر باﻧدې زﻳات او اﻟکتروﻧﻮﻧﻪ ﻳ‪ ３‬د ﻫست‪ ３‬پﻪ چاپﻴرﻳال ک‪ ３‬را！ﻮﻟﻴ‪８‬ي‪ ،‬پر دى بﻨس＀‬ ‫د اتــﻮم حجﻢ او شــعاع ﻳ‪ ３‬کﻮچﻨﻰ کﻴ‪８‬ي ‪.‬پﻪ )‪ (10 - 2‬جــدول ک‪ ３‬گﻮرئ چ‪ ３‬دعﻨصروﻧﻮ د اتﻮﻣﻲ‬ ‫‪47‬‬

‫شعاع کﻤﻮاﻟﻰ او زﻳاتﻮاﻟی پﻪ پﻴرﻳﻮدوﻧﻮ او گروپﻮﻧﻮ ک‪＇ ３‬ﻪ رﻧ‪／‬ﻪ بدﻟﻴ‪８‬ي‪.‬‬ ‫)‪ (10 - 2‬جدول‪ :‬د ک‪５‬ﻤﻴاوي عﻨصروﻧﻮ د اتﻮﻣﻮﻧﻮ شعاع‬

‫فعاليت‬

‫‪ - 1‬د ‪ 13 Al, 11Na‬او ‪ 15 P‬عﻨصروﻧــﻮ اﻟکتروﻧﻲ جﻮړ＊ــت وﻟﻴکــئ او د ﻫغﻮى اتﻮﻣﻲ‬ ‫شعاع ﻟﻪ ‪ 10 2‬جدول ＇خﻪ ترﻻسﻪ او د شعاع د زﻳاتﻮاﻟﻲ پربﻨس＀ ﻳ‪ ３‬ترتﻴب ک‪７‬ئ‪.‬‬ ‫‪ - 2‬د ﻻﻧدې ＇ﻠﻮرو اتﻮﻣﻮﻧﻮ اﻟکتروﻧﻲ جﻮړ＊ت وﻟﻴکئ او د ﻫغﻮى اتﻮﻣﻲ شعاع ﻟﻪ (‪(10 - 2‬‬ ‫جدول ＇خﻪ ترﻻسﻪ او د زﻳاتﻮاﻟﻲ پربﻨس＀ ﻳ‪ ３‬تﻨظﻴﻢ ک‪７‬ئ‪.‬‬ ‫‪Rb, 19 K , 11 Na, 3 Li‬‬

‫‪37‬‬

‫آيوني شعاع او د مندليف په جدول ک‪ ３‬د هغ‪ ３‬بدلون‬

‫عﻨصروﻧــﻪ ﻣﻴــﻞ ﻟري چ‪ ３‬خپﻞ اوکتﻴت بشــپ‪ ７‬او د خپﻞ باﻧدﻧﻴﻮ ﻣداروﻧــﻮ اﻟکتروﻧﻮﻧﻪ اتﻮ عددوﻧﻮتﻪ‬ ‫ورســﻮي چ‪ ３‬د ﻧجﻴبﻪ گازوﻧﻮ ثابت اﻟکتروﻧﻲ جﻮړ＊ــت ‪＄‬اﻧتﻪ غﻮره ک‪７‬ي؛ ﻟﻪ ﻫﻤدې اﻣﻠﻪ فﻠزوﻧﻪ د‬ ‫خپﻞ باﻧد‪４‬ﻨﻲ قشر اﻟکتروﻧﻮﻧﻪ ﻟﻪ ﻻسﻪ ورکﻮي او غﻴر فﻠزوﻧﻪ اﻟکتروﻧﻮﻧﻪ اخﻠﻲ او پﻪ اﻳﻮﻧﻮﻧﻮ بدﻟﻴ‪８‬ي‪.‬‬ ‫د اﻳﻮﻧاﻳزﻳشــﻦ عﻤﻠﻴﻪ د عﻨصروﻧﻮ پﻪ اتﻮﻣﻲ شــعاع ک‪ ３‬ﻣﻬﻢ بدﻟﻮﻧﻮﻧﻪ راﻣﻨــ‪ ＃‬تﻪ کﻮي؛ ＇رﻧگﻪ چ‪ ３‬د‬ ‫عﻨصروﻧﻮ د کتﻴﻮن شعاع د ﻫغﻮى د اړوﻧد اتﻮم ﻟﻪ اتﻮﻣﻲ شعاع ＇خﻪ کﻮچﻨ‪ ９‬او د عﻨصروﻧﻮ د اﻧﻴﻮﻧﻮﻧﻮ‬ ‫شعاع د ﻫغﻮى ﻟﻪ اتﻮﻣﻲ شعاعﻮ ＇خﻪ ډ‪４‬ره ﻟﻮﻳﻪ ده؛ خﻮ د ﻫغﻮى بدﻟﻮﻧﻮﻧﻪ پﻪ پﻴرﻳﻮد ﻳک سﻴستﻢ ک‪ ３‬د‬ ‫اتﻮﻣﻲ شعاع د پرﻟﻪ پس‪ ３‬بدﻟﻮﻧﻮﻧﻮ پﻪ شان د پﻴرﻳﻮدوﻧﻮ او گروپﻮﻧﻮ پﻪ چاپﻴرﻳال ک‪ ３‬دي‪ .‬ﻻﻧدې جدول‬ ‫‪48‬‬

‫د عﻨصروﻧﻮ د اﻧﻴﻮﻧﻮﻧﻮ اوکتﻴﻮﻧﻮﻧﻮ شعاع را＊ﻴﻲ‪:‬‬ ‫)‪ (11 - 2‬جدول‪ :‬د اﻧﻴﻮﻧﻲ اوکتﻴﻮﻧﻲ شعاع پرتﻠﻪ کﻮل‪.‬‬ ‫د اتﻮم شﻌاع‬ ‫‪o‬‬

‫‪1A‬‬

‫د اﻧﻴﻮن شﻌاع‬ ‫‪o‬‬

‫‪Cl‬‬

‫‪o‬‬

‫‪o, 78 A‬‬

‫‪O‬‬

‫‪1, 27 A‬‬

‫‪S‬‬

‫‪o‬‬

‫‪o‬‬

‫‪0,92 A‬‬

‫‪N‬‬

‫‪o, 92 A‬‬

‫‪O‬‬

‫‪o‬‬

‫د اتﻮم شﻌاع‬

‫‪1,8 A‬‬

‫‪Cl‬‬

‫‪1,4 A‬‬

‫‪O2‬‬

‫‪1,84 A‬‬

‫‪S2‬‬

‫‪o‬‬

‫‪o‬‬

‫‪o‬‬

‫‪1,7 A‬‬ ‫‪o‬‬

‫‪0,11 A‬‬

‫‪o‬‬

‫‪1.5 A‬‬ ‫‪o‬‬

‫‪1,9 A‬‬ ‫‪2,3 A‬‬

‫‪K‬‬

‫‪2,4 A‬‬

‫‪Rb‬‬

‫‪2,6 A‬‬

‫‪Cs‬‬

‫‪1,7 A‬‬

‫‪Ca‬‬

‫‪o‬‬

‫‪o‬‬

‫‪N 5+‬‬

‫‪o‬‬

‫‪o‬‬

‫‪1,2 A‬‬

‫‪Fe‬‬

‫‪1,2 A‬‬

‫‪Fe‬‬

‫‪o‬‬

‫‪o‬‬

‫‪Li‬‬ ‫‪Na‬‬

‫‪o‬‬

‫‪N3‬‬

‫د ﻛتﻴﻮن شﻌاع‬ ‫‪0,8 A‬‬ ‫‪o‬‬

‫‪1A‬‬ ‫‪o‬‬

‫‪+‬‬

‫‪Li‬‬

‫‪Na +‬‬

‫‪1,3 A‬‬

‫‪K+‬‬

‫‪1,5 A‬‬

‫‪Rb +‬‬

‫‪1,6 A‬‬

‫‪Cs +‬‬

‫‪1,0 A‬‬

‫‪Ca 2+‬‬

‫‪0,7 A‬‬

‫‪Fe 2+‬‬

‫‪0,6 A‬‬

‫‪Fe3+‬‬

‫‪o‬‬

‫‪o‬‬

‫‪o‬‬

‫‪o‬‬

‫‪o‬‬

‫فعاليت‬

‫)‪ (11 - 2‬جدول پﻪ ‪＄‬ﻴر سره و‪－‬ﻮرئ او پﻪ ﻻﻧدې ﻣطﻠبﻮﻧﻮ باﻧدې پﻪ گروپﻲ ب‪２‬ﻪ پﻪ ！ﻮﻟ‪／‬ﻲ ک‪３‬‬ ‫＇ﻴ‪７‬ﻧ‪ ３‬وک‪７‬ئ‪.‬‬ ‫‪ - 1‬د عﻨصروﻧﻮ اتﻮﻣﻲ شعاع د ﻫغﻮى د اﻧﻴﻮﻧﻮﻧﻮ ﻟﻪ اﻳﻮﻧﻲ شعاع ＇خﻪ وﻟ‪ ３‬کﻮچﻨ‪ ９‬ده؟‬ ‫‪ - 2‬د عﻨصروﻧﻮ اتﻮﻣﻲ شعاع د ﻫغﻮى ﻟﻪ اړوﻧد کتﻴﻮﻧﻲ شعاع ＇خﻪ وﻟ‪ ３‬ﻟﻮﻳﻪ ده؟‬ ‫‪ - 3‬د عﻨصروﻧﻮ د اتﻮﻣﻲ او اﻳﻮﻧﻲ شعاعﻮ پرﻟﻪ پس‪ ３‬بدﻟﻮﻧﻮﻧﻪ پﻪ گروپﻮﻧﻮ او پﻴرﻳﻮدوﻧﻮ ک‪＇ ３‬ﻪ ډول دي؟‬ ‫‪ - 4‬ﻫغــﻪ عﻨصروﻧﻪ چ‪ ３‬د ﻣﻨدﻟﻴف پﻪ جدول کــ‪ ３‬د دﻳ‪５‬اگﻮﻧال (زاوﻳﻮي) پﻪ حاﻟت ک‪ ３‬دي‪ ،‬د ﻫغﻮى‬ ‫اتﻮﻣﻲ او اﻳﻮﻧﻲ شعاع ﻳﻮ ﻟﻪ بﻞ سره ＇ﻪ ﻧسبت ﻟري؟‬ ‫زده ي‪ ３‬ک‪７‬ئ !‬

‫ﻫغﻪ ذرې چ‪ ３‬ﻣساوي اﻟکتروﻧﻮﻧﻪ ﻟري‪ ،‬د اﻳزواﻟکتروﻧﻴک )‪ ( Iso electronic‬پﻪ ﻧﻮم ﻳادﻳ‪８‬ي‪.‬‬ ‫ﻫغــﻪ عﻨصروﻧﻪ چ‪ ３‬د ﻣﻨدﻟﻴف پﻪ جــدول ک‪ ３‬د دﻳ‪５‬اگﻮﻧال پﻪ حاﻟت ک‪ ３‬وي‪ ،‬د ﻫغﻮى اتﻮﻣﻲ او اﻳﻮﻧﻲ‬ ‫شعاع سره ﻣشابﻪ ده‪.‬‬ ‫‪49‬‬

‫‪ : ٤-٢‬د انتقالي عنصرونو)‪(d- Elements‬خواص‬

‫اﻧتقاﻟﻲ عﻨصروﻧﻪ زﻳاتره ډ‪４‬ر کﻠک فﻠزوﻧﻪ دي چ‪ ３‬پﻪ ســاختﻤاﻧﻲ کاروﻧﻮ ک‪ ３‬د کاروﻟﻮ زﻳات ‪＄‬اﻳﻮﻧﻪ‬ ‫ﻟري‪ .‬اوسپﻨﻪ پﻪ فﻠزي ب‪２‬ﻪ ﻟﻪ ﻣس‪ ،‬وﻧادﻳﻢ‪ ،‬ﻧﻴکﻞ او ﻣﻨگاﻧﻴز سره د اﻟﻴاژوﻧﻮ پﻪ جﻮړوﻟﻮ ک‪ ３‬بﻨس＂ﻴز رول‬ ‫ﻟــري‪ .‬ﻧﻮﻣﻮړي فﻠزوﻧﻪ د ﻧﻨﻨﻲ د تﻤدن ﻻﻣﻞ گر‪＄‬ﻴدﻟﻲ دي‪ .‬د اﻧتقاﻟﻲ فﻠزي عﻨصروﻧﻮ ترﻣﻨ‪ ＃‬داســ‪３‬‬ ‫فﻠزوﻧﻪ ﻫﻢ شــتﻪ چ‪ ３‬د ﻧﻦ ور‪ ３＄‬پر ﻣخ تﻠﻠﻮ صﻨاﻳعﻮ ک‪ ３‬بﻨســ＂ﻴز رول ﻟﻮبﻮي؛ د ب‪５‬ﻠگ‪ ３‬پﻪ ډول‪ :‬د‬ ‫تﻴتان ) ‪ (Ti‬فﻠز د طﻴارو جﻮړوﻟﻮ پﻪ صﻨعت او وﻧادﻳﻢ ) ‪ (V‬د کتﻠست پﻪ تﻮگﻪ پﻪ ک‪５‬ﻤﻴاوي تعاﻣﻠﻮﻧﻮ ک‪３‬‬ ‫کارول کﻴ‪８‬ي او ﻫﻢ د دې عﻨصروﻧﻮ پﻪ ﻣﻨ‪ ＃‬ک‪ ３‬قﻴﻤتﻲ فﻠزوﻧﻪ چ‪ ３‬د ﻧ‪７‬ۍ د ډ‪４‬رو ﻫ‪５‬ﻮادوﻧﻮ د پﻴســﻮ‬ ‫ﻣﻼ ت‪ ７‬ده‪ ،‬ﻫﻢ شتﻮن ﻟري چ‪ ３‬ﻟﻪ پﻼتﻴﻦ‪ ،‬سروزرو او سپﻴﻨﻮزرو ＇خﻪ عبارت دي‪ ،‬دﻧﻮﻣﻮړوفﻠزوﻧﻮ د‬ ‫سطح‪ ３‬د ＊اﻳستﻪ واﻟﻲ او د زﻧگ وﻫﻠﻮ پﻪ ﻣقابﻞ ک‪ ３‬د ﻣقاوﻣت ﻟﻪ اﻣﻠﻪ د ＊کﻠﻮ فﻠزوﻧﻮ پﻪ تﻮگﻪ ترې‬ ‫گ＂ﻪ اخﻴســتﻞ کﻴ‪８‬ي‪ .‬دا ！ﻮل عﻨصروﻧﻪ فﻠزوﻧﻪ او د بر‪＋４‬ــﻨا تﻴروﻧکﻲ دي‪ .‬ســپﻴﻦ زر پﻪ عادې شراﻳطﻮ‬ ‫ک‪ ３‬ﻟﻮﻣ‪７‬ى درجﻪ د بر‪＋４‬ــﻨا تﻴرووﻧکﻲ دی‪ .‬دا فﻠز ‪＄‬ﻼ ﻟري‪ .‬د ＇＂ک خﻮړﻟﻮ او ســﻴﻢ جﻮړوﻟﻮ وړتﻴا‬ ‫ﻟري چ‪ ３‬پﻪ ﻧازکﻮ پا‪１‬ﻮ تبدﻳﻠﻴ‪８‬ي‪ .‬د ډ‪４‬رو اﻧتقاﻟﻲ فﻠزوﻧﻮ رﻧگ سپﻴﻦ دی او د ﻫغﻮى د اﻳشﻴدو درجﻪ‬ ‫د ﻟﻮﻣ‪７‬ي او دوﻫﻢ ‪－‬روپ ﻟﻪ فﻠزوﻧﻮ ＇خﻪ ﻟﻮړه ده؛ خﻮ د ﻫغﻮى پﻪ رﻧگﻮﻧﻮ ک‪ ３‬اســتثﻨا ﻫﻢ شــتﻪ ده؛ د‬ ‫ب‪５‬ﻠگ‪ ３‬پﻪ ډول‪ :‬د ﻣس رﻧگ ســﻮر قﻬﻮې تﻪ ورتﻪ‪ ،‬ســره زر ژ‪ ７４‬او سﻴﻤاب ﻫﻢ سپﻴﻦ دي او پﻪ ‪STP‬‬ ‫شراﻳطﻮ ک‪ ３‬دﻣاﻳع پﻪ حاﻟت پﻴدا کﻴ‪８‬ي‪.‬‬ ‫‪ :١-٣-٢‬د انتقالي عنصرونو په خواصو ک‪ ３‬د ‪ d‬اوربيتالونو اغيزه‬

‫پﻪ ﻟﻮﻣ‪７‬ى ＇پرکﻲ ک‪ ３‬وﻟﻮســتﻞ شــﻮ‪ ،‬داوربﻴتاﻟﻮﻧﻮ ډکﻴــدل د اﻟکتروﻧﻮﻧﻮ پﻪ واســطﻪ ﻟﻪ ﻧظري قاﻧﻮن‬ ‫ســره ســﻢ د ﻫغﻮى د اﻧرژي د زﻳاتﻮاﻟﻲ پر بﻨســ＀ کﻴ‪８‬ي او اﻟکتروﻧﻮﻧﻪ ﻟﻮﻣ‪７‬ی د ﻫغﻮ اﻧرژﻳکﻲ سﻮﻳﻮ‬ ‫اوربﻴتاﻟﻮﻧﻪ ډک وي چ‪ ３‬پﻪ ！ﻴ＂ﻮ اﻧرژﻳکﻲ ســﻮﻳﻮ ک‪ ３‬وي‪ .‬د ‪ d‬د اوربﻴتال اﻧرژي د قاعدې پر بﻨســ＀‬ ‫د ‪ S‬ﻟﻪ اوربﻴتال ＇خﻪ ﻟﻮړه ده؛ ﻧﻮ اﻟکتروﻧﻮﻧﻪ پﻪ ﻟﻮﻣ‪７‬ی ســرک‪ ３‬د ‪ S‬پﻪ اوربﻴتاﻟﻮﻧﻮ ک‪＄ ３‬اى ﻧﻴســﻲ او‬ ‫زﻳاتــﻲ اﻟکتروﻧﻮﻧــﻪ د ‪ d‬پﻪ اوربﻴتاﻟﻮﻧﻮ ک‪＄ ３‬اى پر ‪＄‬اى کﻴ‪８‬ي‪ .‬ﻧــﻮ باﻳد د ‪ d‬پﻪ اوربﻴتال ک‪ ３‬ﻣﻮجﻮد‬ ‫اﻟکتروﻧﻮﻧــﻪ ﻟــﻪ ‪＇ s‬خﻪ ب‪ ３‬ثباتﻪ وي؛ خﻮ پﻪ عﻤﻞ ک‪ ３‬داســ‪ ３‬ﻧﻪ ده‪ .‬پــﻪ اﻧتقاﻟﻲ عﻨصروﻧﻮ ک‪ ３‬د ‪d‬‬ ‫اﻟکتروﻧﻮﻧﻪ د راتﻠﻮﻧکﻮ ‪ s‬اوربﻴتاﻟﻮﻧﻮ ﻟﻪ اﻟکتروﻧﻮﻧﻮ ＇خﻪ ډ‪４‬ر ！ﻴﻨگ ﻧ‪＋‬ــتﻲ دي او د دې عﻨصروﻧﻮ د‬ ‫اتﻮﻣﻮﻧﻮ تبدﻳﻠﻴدل پﻪ کتﻴﻮﻧﻮ باﻧدې‪ ،‬د ﻧظري وړاﻧد وﻳﻨﻮ پر خﻼف د ‪ s‬اﻟکتروﻧﻮﻧﻪ پﻪ ﻟﻮﻣ‪７‬ى سرک‪ ３‬ﻟﻪ‬ ‫ﻻسﻪ ورکﻮي او د اړتﻴا پﻪ صﻮرت ک‪ ３‬خپﻞ د ‪ d‬اوربﻴتاﻟﻮﻧﻮ اﻟکتروﻧﻮﻧﻪ وروستﻪ ﻟﻪ ‪＇ s‬خﻪ ﻟﻪ ﻻسﻪ‬ ‫ورکﻮي؛ د ب‪５‬ﻠگ‪ ３‬پﻪ ډول‪ :‬د اوســپﻨ‪ ３‬د اتﻮم اﻟکتروﻧﻲ جﻮړ＊ت ‪ ( Ar)3d 6 4s 2‬دی‪ ،‬د ‪ Fe2+‬کتﻴﻮن‬ ‫‪ ( Ar)3d 6 4s o‬او ‪ Fe3+‬کتﻴﻮن د اﻟکتروﻧﻲ جﻮړ＊ت ‪ ( Ar )3d 5 4s o‬دی‪.‬‬ ‫د ‪ d‬د فﻠزوﻧﻮ ډ‪４‬ر زﻳات ب‪５‬ﻼب‪５‬ﻞ ک‪５‬ﻤﻴاوي خﻮاص کﻴدی شــﻲ چ‪ ３‬دﻫغﻮی د ‪ d‬اوربﻴتاﻟﻮ د فضاﻳﻲ‬ ‫جﻮړ＊ــت د ﻟﻮري درﻟﻮدﻟﻮ پر بﻨســ＀ درک شــﻲ؛‪＄‬کﻪ اﻟکتروﻧﻮﻧﻪ د ‪ d‬پﻪ ب‪５‬ﻼب‪５‬ﻠﻮ اوربﻴتاﻟﻮﻧﻮ ک‪３‬‬ ‫د اﻟکتروﻧﻮﻧــﻮ د اتﻮم د ﻫســت‪ ３‬پﻪ چاپﻴرﻳال ک‪！ ３‬اکﻠــﻲ ‪＄‬اﻳﻮﻧﻪ ‪＄‬اﻧتﻪ غﻮره کﻮي چ‪ ３‬د ﻫغﻮى ترﻣﻨ‪＃‬‬ ‫د دفعــ‪ ３‬قــﻮه ډ‪４‬ر کﻤﻪ وي‪ .‬د اﻟکتروﻧﻮ اغ‪５‬ز پﻪ ‪ d‬اوربﻴتاﻟﻮﻧﻮ ک‪ ３‬ﻟﻪ ‪ s‬او ‪ p‬اوربﻴتاﻟﻮﻧﻮ ＇خﻪ ډ‪４‬ر کﻢ‬ ‫‪50‬‬

‫دی‪ .‬د دوو اﻟکتروﻧﻮﻧﻮ اغ‪５‬ز چ‪ ３‬پﻪ عﻴﻦ اوربﻴتال ک‪ ３‬شــتﻪ‪ ،‬د ‪ d‬د اوربﻴتاﻟﻮﻧﻮ وا！ﻦ ‪＄20‬ﻠﻪ د ‪ p‬ﻟﻪ‬ ‫اوربﻴتاﻟﻮﻧﻮ تر ﻣﻨ‪ ＃‬وا！ﻦ ＇خﻪ زﻳات دی‪ .‬ﻻﻧدې شکﻠﻮﻧﻪ دا ﻣطﻠب ＊ﻪ رو＊اﻧﻪ کﻮي‪:‬‬

‫‪py‬‬

‫)‪ (1 - 2‬شکﻞ‪＊ :‬اﻳی د دوو اوربﻴتاﻟﻮﻧﻮ اﻟکتروﻧﻮﻧﻪ پﻪ دې ‪＄‬ای ک‪ ３‬وي‬

‫(‪ (1 - 2‬شــکﻞ د ‪ d‬دوه اوربﻴتاﻟﻮﻧــﻪ پــﻪ اړوﻧــد وا！ﻦ ﻳﻮ ﻟﻪ بﻞ ＇خﻪ فاصﻠﻪ ﻟــري او د ﻫغﻮى تر ﻣﻨ‪＃‬‬ ‫ﻣتقابــﻞ عﻤﻞ ډ‪４‬ر کﻤﻮي‪ .‬پﻪ داســ‪ ３‬حــال ک‪ ３‬چ‪ ３‬د ‪ p‬د اوربﻴتاﻟﻮﻧﻮ اﻟکتروﻧﻮﻧﻪ ســره ﻧژدې دي او د‬ ‫ﻫغﻮى تر ﻣﻨ‪ ＃‬ﻣتقابﻞ اغ‪５‬ز ډ‪４‬ر زﻳات ده‪.‬‬ ‫فعاليت‬

‫د اﻧتقاﻟــﻲ عﻨصروﻧــﻮ فﻮق اﻟعــاده ب‪５‬ﻼب‪５‬ﻞ فعاﻟﻴتﻮﻧــﻪ د دې عﻨصروﻧﻮ پﻪ کﻮم جﻮړ＊ــت پﻮرې اړه‬ ‫ﻟري؟‬ ‫دﻧﻮﻣﻮړو عﻨصرو دا جﻮړ＊ــت د دﻟﻴﻠﻮﻧﻮ پر بﻨســ＀ پﻪ خپﻞ ﻣﻨ‪ ＃‬ک‪ ３‬پﻪ گروپﻲ شــکﻞ ＇ر‪－‬ﻨد او‬ ‫！ﻮﻟگﻴﻮاﻟﻮ تﻪ ﻳ‪ ３‬وړاﻧدې ک‪７‬ئ‪.‬‬

‫)‪ (2-2‬شکﻞ‪ :‬د اﻧتقاﻟﻲ عﻨصروﻧﻮ د اتﻮﻣﻲ شعاع بدﻟﻮﻧﻮﻧﻪ پﻪ ＇ﻠﻮرم‪ ،‬پﻨ‪％‬ﻢ او شپ‪８‬م پﻴرﻳﻮد ک‪. ３‬‬

‫‪51‬‬

‫د انتقالي عنصرونو د اکسيديشن نمبر‬

‫د اﻧتقاﻟــﻲ عﻨصروﻧــﻮ ﻳﻮه ﻣﻬﻤﻪ ‪＄‬اﻧ‪７／‬تﻴا دا ده چ‪ ３‬ب‪５‬ﻼب‪５‬ﻞ پ‪５‬چﻠــﻲ ( کاﻣپﻠکس) ﻣرکبﻮﻧﻪ جﻮړوﻟی‬ ‫شــﻲ‪ ،‬دا عﻨصروﻧــﻪ ب‪５‬ﻼب‪５‬ﻞ او ﻣتحﻮل اکسﻴدﻳشــﻦ ﻧﻤبروﻧﻪ ﻟــري‪ .‬ﻻﻧدې جــدول د ‪＄‬ﻴﻨﻮ اﻧتقاﻟﻲ‬ ‫عﻨصروﻧﻮ د اکسﻴدﻳشﻦ ﻧﻤبر را＊ﻴﻲ‪:‬‬ ‫)‪ (12 - 2‬جدول‪ :‬د اﻧتقاﻟﻲ عﻨصروﻧﻮ اکسﻴدﻳشﻦ ﻧﻤبر‬

‫د ﻣس عادي اکسﻴدﻳشﻦ ﻧﻤبر‪ + 1‬دی؛ د ب‪５‬ﻠگ‪ ３‬پﻪ ډول‪ :‬د ‪ CuCl‬پﻪ ﻣرکب ک‪ ３‬د ﻣس اکسﻴدﻳشﻦ‬ ‫ﻧﻤبر ‪ + 1‬او پﻪ ‪ CuCl 2‬ک‪ + 2 ３‬دی خﻮ ‪＄‬ﻴﻨ‪ ３‬وخت ﻣس پﻪ ﻣرکبﻮﻧﻮ ک‪ + 3 ３‬اکسﻴدﻳشــﻦ ﻧﻤبر‬ ‫ﻫﻢ غﻮره کﻮل شﻲ‪.‬‬ ‫د اوږدو پﻴرﻳﻮدوﻧــﻮ تــر ﻣﻨــ‪ ＃‬عﻨصروﻧﻪ ﻣتحﻮل اکسﻴدﻳشــﻦ ﻧﻤبروﻧﻪ ﻟري چــ‪ ３‬ﻟﻪ ‪＇ + 1‬خﻪ تر ‪+ 8‬‬ ‫پــﻮرې ﻫــﻢ وي؛ د ب‪５‬ﻠ‪ ３／‬پــﻪ ډول‪ :‬ﻣﻨ‪／‬ان داکسﻴدﻳشــﻦ ب‪５‬ﻼب‪５‬ﻞ ﻧﻤبروﻧﻪ ﻟــري او د پﻼتﻴﻦ فرعﻲ‬ ‫‪－‬روپ عﻨصروﻧﻪ ) ‪ Ir , Os , Pd , Ru , Rh‬او ‪) Pt‬ﻣتحﻮل اکسﻴدﻳشــﻦ ﻧﻤبر ﻟري‪ .‬ﻫغﻪ پﻴرﻳﻮد چ‪ ３‬د ‪d‬‬ ‫د عﻨصروﻧﻮ د اکسﻴدﻳشﻦ درجﻪ ﻳ‪ ３‬ﻟﻮړه وي‪ ،‬د اﻳﻮﻧﻮﻧﻮ د اکسﻴدي کﻮﻟﻮ وړتﻴا ﻳ‪ ３‬ﻫﻢ ﻟﻮړه ده؛ د ب‪５‬ﻠگ‪ ３‬پﻪ‬ ‫ډول‪ Mn :‬ﻟﻪ ‪ + 7‬اکسﻴدﻳشﻦ ﻧﻤبر سره ډ‪４‬ر قﻮي اکسﻴدي کﻮوﻧکی دی‪:‬‬ ‫‪= +1,5v‬‬

‫‪o‬‬

‫‪Mn 2+ (aq) + 12 H 2O ,‬‬

‫‪+‬‬

‫‪1‬‬

‫‪Mn O 4 (aq) + 8 H 3 O(aq) + 5e‬‬

‫د ‪ d‬عﻨصروﻧﻪ ﻟﻪ ب‪５‬ﻼب‪５‬ﻠﻮ اکسﻴدﻳشــﻦ ﻧﻤبر ســره ب‪５‬ﻼب‪５‬ﻞ اکســاﻳدوﻧﻪ جﻮړوﻟی شﻲ‪ .‬کﻪ چﻴرې د دې‬ ‫عﻨصروﻧﻮد اکسﻴدﻳشــﻦ ﻧﻤبر پﻪ اکســاﻳدوﻧﻮک‪ ３‬ډ‪４‬ر ！ﻴ＀ وي‪ ،‬اکســاﻳد ﻳ‪ ３‬د اﻟقﻠﻲ خاصﻴت ﻟري‪ .‬کﻪ‬ ‫دﻧﻮﻣﻮړو عﻨصروﻧﻮ داکسﻴدﻳشﻦ ﻧﻤبر ﻣﻨ‪％‬ﻨ‪ ９‬ب‪２‬ﻪ وﻟري‪ ،‬اړوﻧد اکساﻳد ﻳ‪ ３‬اﻣفﻮترﻳک خاصﻴت او کﻪ د‬ ‫اکسﻴدﻳشﻦ ﻧﻤبر ﻳ‪ ３‬ډ‪４‬ر ﻟﻮړ وي‪ ،‬اکساﻳد ﻳ‪ ３‬تﻴزابﻲ خاصﻴت غﻮره کﻮي ؛ دب‪５‬ﻠ‪ ３／‬پﻪ ډول ‪ :‬دکروﻣﻴﻢ‬ ‫دفرعﻲ ‪－‬روپ عﻨصروﻧﻪ پﻮرتﻨﻲ خﻮاص غﻮره کﻮي‪.‬‬ ‫‪52‬‬

‫د کروﻣﻴــﻢ د اکسﻴدﻳشــﻦ ﻧﻤبــر پﻪ ‪ CrO‬کــ‪ ، + 2 ３‬پﻪ ‪ Cr2 O3‬ک‪ + 3 ３‬اوپــﻪ ‪ CrO3‬کــ‪ + 6 ３‬دی؛‬ ‫ﻧﻮاکساﻳدوﻧﻪ ﻳ‪ ３‬پﻪ ترتﻴب سره اﻟقﻠﻲ‪ ،‬اﻣفﻮترﻳک او تﻴزابﻲ خاصﻴتﻮﻧﻪ ﻟري‪.‬‬ ‫د ‪ d‬عﻨصروﻧــﻪ چــ‪ ３‬د جــدول کﻴ‪ ３２‬خﻮا کــ‪ ３‬دي‪ ،‬د ‪ s‬د بﻼک ﻟﻪ عﻨصروﻧﻮ ســره ورتﻪ واﻟی ﻟري‪.‬‬ ‫‪＄‬ﻴﻨ‪ ３‬ﻳ‪ ３‬زﻳات‪ ３‬اﻟکتروپﻮزتﻴﻮﻳتﻲ ﻟري‪ .‬دا عﻨصروﻧﻪ زﻳات ﻣرکبﻮﻧﻪ جﻮړوﻟی شــﻲ او د ﻫغﻮ اﻳســتﻞ ﻟﻪ‬ ‫کاﻧﻮﻧﻮ ＇خﻪ ‪－‬ران کار دي‪.‬‬ ‫لوم‪７‬ى فعاليت‬

‫ﻻﻧدې سﻮاﻟﻮﻧﻮ تﻪ پﻪ ډﻟﻴزه ب‪２‬ﻪ ﻟﻪ ＇‪７５‬ﻧ‪ ３‬وروستﻪ پﻪ ！ﻮﻟگﻲ ک‪ ３‬د ډﻟ‪ ３‬پﻪ ﻧﻤاﻳﻨده ‪＄‬ﻮاب ک‪７‬ئ‪.‬‬ ‫‪ - 1‬د اوسپﻨ‪ ３‬اتﻮم خپﻞ د ‪ 4s‬د اوربﻴتاﻟﻮﻧﻮ اﻟکتروﻧﻮﻧﻪ ﻟﻪ ‪＇ 3d‬خﻪ ﻟﻮﻣ‪７‬ى وﻟ‪ ３‬ﻟﻪ ﻻسﻪ ورکﻮي؟‬ ‫ﻟﻪ دې ســره ســره چ‪ ３‬د ‪ s‬اوربﻴتال د ‪ 3d‬د اوربﻴتاﻟﻮﻧﻮ پﻪ ﻧســبت د اﻧرژﻳکﻲ پﻪ ！ﻴ＂ﻪ سطحﻪ ک‪３‬‬ ‫دی‪.‬‬ ‫‪ - 2‬د ‪ d‬دعﻨصروﻧﻮ ب‪５‬ﻼب‪５‬ﻞ خﻮاص ＇ﻨ‪／‬ﻪ رو＊ــاﻧﻮﻟی شــئ؟ پﻪ دې اړه پﻪ ډﻟﻴز شــکﻞ ＇‪７５‬ﻧﻪ‬ ‫وک‪７‬ئ او د ډﻟ‪ ３‬پﻪ ﻧﻤاﻳﻨده د سﻮاﻟﻮﻧﻮ ‪＄‬ﻮابﻮﻧﻪ پﻪ ！ﻮﻟگﻲ ک‪ ３‬ﻟﻪ قاﻧع کﻮوﻧکﻮ دﻟﻴﻠﻮﻧﻮ سره وړاﻧدې‬ ‫ک‪７‬ئ‪.‬‬

‫دوهم فعاليت‬

‫‪ MnO2 , MnO3 , Mn2O7‬او ‪ MnO‬اکســاﻳدوﻧﻪ د ﻫغﻮد اکسﻴدﻳشــﻨﻲ خﻮاصﻮ د زﻳاتﻮاﻟﻲ پر‬ ‫بﻨســ＀ پــﻪ جدول ک‪ ３‬ترتﻴــب او د دﻟﻴﻠﻮﻧﻮ پر بﻨســ＀ د ﻣﻨگان د ﻣرکبﻮﻧــﻮ دا خاصﻴت ＇ر‪－‬ﻨد‬ ‫ک‪７‬ئ‪.‬‬

‫‪53‬‬

‫د ＇پرکي لن‪６‬يز‬

‫ک‪５‬ﻤﻴا پﻮﻫاﻧﻮ کﻮشش وک‪ ７‬چ‪ ３‬د خپﻞ وخت کشف شﻮي عﻨصروﻧﻪ پﻪ واحد جدول ک‪ ３‬داس‪３‬‬ ‫ترتﻴب ک‪７‬ي چ‪ ３‬د ﻳﻮه پﻪ خﻮاصﻮ ﻟﻪ پﻮﻫﻴدﻟﻮ ســره د ﻫغﻮی د‪＄‬ﻴﻨﻮ ﻧﻮرو پﻪ خﻮاصﻮ ﻫﻢ پﻮه شــﻲ‪ .‬پﻪ‬ ‫‪ 1865‬کال ک‪ ３‬اﻧگﻠﻴسﻲ ک‪５‬ﻤﻴا پﻮه ﻧﻴﻮﻟﻴﻨدز ) ‪ (NewLands‬د خپﻞ وخت کشف شﻮي عﻨصروﻧﻪ‬ ‫د ﻫغﻮى د ﻧسبتﻲ اتﻮﻣﻲ کتﻠ‪ ３‬د پرﻟﻪ پس‪ ３‬زﻳاتﻮاﻟﻲ پربﻨس＀ پﻪ افقﻲ قطاروﻧﻮ ک‪ ３‬ترتﻴب ک‪７‬ل‪.‬‬ ‫پــﻪ ‪ 1869‬کال کــ‪ ３‬روســﻲ عاﻟﻢ ﻣﻨدﻟﻴف ( ‪) D.M .Mendlev‬د خپﻞ وخت کشــف شــﻮي‬ ‫عﻨصروﻧﻪ د ﻫغﻮى د ﻧســبتﻲ اتﻮﻣﻲ کتﻠ‪ ３‬د پرﻟﻪ پس‪ ３‬زﻳاتﻮاﻟﻲ پر بﻨس＀ پﻪ افقﻲ )‪ (Period‬قطاروﻧﻮ‬ ‫ک‪ ３‬ترتﻴب او پﻪ عﻤﻮدي ستﻮﻧﻮﻧﻮ ک‪ ３‬ﻳ‪＄ ３‬ای پر‪＄‬اى ک‪７‬ل‪ .‬ﻧﻮﻣﻮړي خپﻞ ترتﻴب شﻮی جﻮړ＊ت د‬ ‫عﻨصروﻧﻮ د پﻴرﻳﻮدﻳک سﻴستﻢ پﻪ ﻧﻮم ﻳاد ک‪.７‬‬ ‫د عﻨصروﻧﻮ خﻮاص او پﻪ پﻴرﻳﻮدوﻧﻮ ک‪ ３‬د ﻫغﻮى پرﻟﻪ پســ‪ ３‬بدﻟﻮن ‪ ،‬د ﻫغﻮى ﻟﻪ ﻧســبتﻲ اتﻮﻣﻲ‬ ‫کتﻠﻮ سره سﻤﻮن ﻟري او د ﻫغﻮی ‪＄‬ای پﻪ پﻴرﻳﻮدوﻧﻮ ک‪！ ３‬اکﻲ‪.‬‬ ‫پﻪ پﻴرﻳﻮدوﻧﻮ ک‪ ３‬د عﻨصروﻧﻮ شﻤ‪５‬ر د ﻧجﻴبﻪ گازوﻧﻮ د اتﻮﻣﻲ ﻧﻤبر د تﻮپﻴر او ﻳا د ﻻﻧدې فﻮرﻣﻮﻟﻮﻧﻮ‬ ‫پربﻨس＀ تر ﻻسﻪ کﻴدای شﻲ‪:‬‬ ‫‪(n + 1) 2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬

‫= پﻪ طاقﻮ پﻴرﻳﻮدو ک‪ ３‬د عﻨصروﻧﻮ شﻤ‪５‬ر‬

‫)‪ = (n + 2‬پﻪ جفتﻮ پﻴرﻳﻮدو ک‪ ３‬د عﻨصروﻧﻮ شﻤ‪５‬ر‬ ‫‪2‬‬

‫د اﻳﻮﻧاﻳزﻳشــﻦ اﻧــرژي‪ :‬ﻫغــﻪ اﻧرژي ده چ‪ ３‬د ﻳﻮ اﻟکترون د ﻟــرې کﻮﻟﻮ ﻟپاره ﻟﻪ ﻳﻮ اتﻮم ‪ -‬گرام ＇خﻪ‬ ‫ﻻﻳتﻨاﻫﻲ فضا تﻪ اړتﻴا ﻟري‪.‬‬ ‫د گروپﻮﻧــﻮ پﻪ حدودو ک‪ ３‬د اﻳﻮﻧاﻳزﻳشــﻦ اﻧرژي ﻟﻪ پﻮرتﻪ ＇خﻪ ＊ــکتﻪ خﻮا تــﻪ کﻤﻪ او برعکس ﻟﻪ‬ ‫＊کتﻪ ＇خﻪ پﻮرتﻪ خﻮاتﻪ زﻳاتﻴ‪８‬ي‪.‬‬ ‫د پﻴرﻳﻮدوﻧﻮ پﻪ حدودو ک‪ ３‬د اﻳﻮﻧاﻳزﻳشﻦ اﻧرژي د اتﻮﻣﻲ ﻧﻤبر د زﻳاتﻮاﻟﻲ پربﻨس＀ زﻳاتﻴ‪８‬ي؛ ‪＄‬کﻪ‬ ‫پﻪ پﻴرﻳﻮدوﻧﻮ ک‪ ３‬د اتﻮﻣﻲ ﻧﻤبر ﻟﻪ زﻳاتﻮاﻟﻲ ســره قشــروﻧﻪ ﻧﻪ زﻳاتﻴ‪８‬ي؛ خﻮ د ﻫســت‪ ３‬چارج زﻳاتﻴ‪８‬ي‬ ‫چــ‪ ３‬اﻟکتروﻧﻮﻧــﻪ ‪＄‬ان تﻪ ورکش کﻮي او پﻪ خپﻞ چاپﻴرﻳال ک‪ ３‬ﻳــ‪ ３‬ور！ﻮل او ﻣتراکﻢ کﻮي‪ .‬پﻪ پاﻳﻠﻪ‬ ‫ک‪ ３‬د اتﻮم شعاع او حجﻢ کﻮچﻨﻰ کﻴ‪８‬ي‪ .‬د ﻫست‪ ３‬د ﻣثبت چارج اغ‪５‬ز پﻪ اﻟکتروﻧﻮﻧﻮ باﻧدې زﻳاتﻴ‪８‬ي‬ ‫اواﻟکتروﻧﻮﻧﻪ خپﻞ ‪＄‬اﻧتﻪ ورکش کﻮي‪.‬‬ ‫کﻪ چﻴرې ﻳﻮ اﻟکترون ﻳﻮ اتﻮم تﻪ ورزﻳات شﻲ‪ ،‬تر ＇ﻮ چ‪ ３‬پﻪ ﻣﻨفﻲ اﻳﻮن )‪ ( Anion‬تبدﻳﻞ شﻲ‪ ،‬ورزﻳات‬ ‫شــﻮي اﻟکتــرون د ﻫســت‪ ３‬پﻪ قﻮې جــذب او د ﻫغﻪ اﻧرژی پﻪ ！اکﻠــﻲ اﻧدازه ازادﻳــ‪８‬ي‪ .‬ﻫﻤدا اﻧرژي‬ ‫‪54‬‬

‫داﻟکترون غﻮ＊تﻠﻮ د اﻧرژي )‪ (Electron affainity‬پﻪ ﻧﻮم ﻳادﻳ‪８‬ي‪.‬‬ ‫د ﻳــﻮ پﻴرﻳــﻮد پــﻪ چاپﻴرﻳال ک‪ ３‬د عﻨصروﻧــﻮ اﻟکتروپﻮزﻳتﻮﻳتﻲ د کﻴ‪ ３２‬خﻮا ﻧﻪ ＊ــﻲ خﻮاتﻪ کﻤﻴ‪８‬ي‪.‬‬ ‫برعکــس‪ ،‬ﻟﻪ ＊ــﻲ خﻮاﻧﻪ کﻴ‪ ３２‬خﻮاتــﻪ زﻳاتﻴ‪８‬ي‪ .‬ﻧﻮ ﻣعﻠﻮﻣﻴ‪８‬ي چ‪ ３‬د عﻨصروﻧﻮ ‪ EN‬ﻟﻪ اتﻮﻣﻲ شــعاع‬ ‫ســره ﻣعکﻮسﻪ اړﻳکﻪ ﻟري‪ .‬ﻟﻪ دې اﻣﻠﻪ‪ ،‬فﻠﻮرﻳﻦ ﻟﻪ ！ﻮﻟﻮ عﻨصروﻧﻮ ＇خﻪ ډ‪４‬ر اﻟکتروﻧﻴگاتﻴف عﻨصر او‬ ‫‪ Cs‬او ‪ Fr‬طبﻴعت ډﻳر اﻟکتروپﻮزﻳتﻴف عﻨصروﻧﻪ دي‪.‬‬ ‫د عﻨصروﻧﻮ اتﻮﻣﻲ شــعاع د اتﻮم د ﻫســت‪ ３‬او د اتﻮم د باﻧدې قشروروســتﻲ اﻟکترون ترﻣﻨ‪ ＃‬فاصﻠﻪ‬ ‫ده چ‪ ３‬د اتﻮم ﻫﻨدسﻲ پاراﻣتروﻧﻪ ﻳ‪ ３‬بﻮﻟﻲ‪.‬‬ ‫د ﻳﻮ گروپ پﻪ چاپﻴرﻳال ک‪ ３‬اتﻮﻣﻲ شعاع ﻟﻪ پﻮرتﻨ‪ ９‬برخ‪＇ ３‬خﻪ ＊کتﻪ خﻮاتﻪ ﻟﻮﻳﻴ‪８‬ي او برعکس‪،‬‬ ‫ﻟﻪ ＊کتﻨ‪ ９‬برخ‪＇ ３‬خﻪ پﻮرتﻪ خﻮاتﻪ پرﻟﻪ پس‪ ３‬کﻮچﻨ‪ ９‬کﻴ‪８‬ي‪.‬‬ ‫د پﻴرﻳﻮدوﻧﻮ پﻪ چاپﻴرﻳال ک‪ ３‬د عﻨصروﻧﻮ اتﻮﻣﻲ شــعاع ﻟﻪ کﻴ‪ ３２‬خﻮا ＇خﻪ ＊ــﻲ خﻮاتﻪ کﻮچﻨ‪ ９‬او‬ ‫برعکس‪ ،‬ﻟﻪ ＊ﻲ خﻮا ＇خﻪ کﻴ‪ ３２‬خﻮاتﻪ پرﻟﻪ پس‪ ３‬ﻟﻮﻳﻴ‪８‬ي‪.‬‬ ‫‪ d‬عﻨصروﻧﻪ چ‪ ３‬د جدول کﻴ‪ ３２‬خﻮا ک‪ ３‬دي‪ ،‬د ‪ s‬گروپ ﻟﻪ عﻨصروﻧﻮ سره ﻳﻮشان خﻮاص ﻟري‬ ‫چــ‪＄ ３‬ﻴﻨــ‪ ３‬ﻳ‪ ３‬زﻳات اﻟکتروپﻮزﻳتﻴف دي‪ .‬ددې عﻨصروﻧﻮ ﻣرکبﻮﻧــﻪ ﻫﻢ زﻳات دي او ﻟﻪ کاﻧﻮﻧﻮ ＇خﻪ‬ ‫را اﻳستﻞ ﻳ‪ ３‬ستﻮﻧزﻣﻦ دي‪ .‬د ‪！ d‬ﻮل عﻨصروﻧﻪ فﻠزي خاصﻴت ﻟري او د بر‪＋４‬ﻨا ﻫادې دي ‪ .‬سپﻴﻦ زر‬ ‫پﻪ عادې شــراﻳطﻮ ک‪ ３‬د بر‪＋４‬ــﻨا ﻟﻮﻣ‪７‬ۍ درجﻪ ﻫادي دي‪ .‬دا فﻠزوﻧﻪ ‪＄‬ﻼ او د ＇＂ک خﻮړﻟﻮ وړتﻴا ﻟري‬ ‫چ‪ ３‬پﻪ ﻧرﻳﻮ پا‪１‬ﻮ تبدﻳﻠﻴدﻟﻰ شﻲ او ﻟﻪ ﻫغﻮی ＇خﻪ سﻴﻤﻮﻧﻪ ﻫﻢ جﻮړﻳ‪８‬ي‪.‬‬

‫د ＇پرکي پو＊تن‪３‬‬ ‫انتخابي پو＊تن‪:３‬‬

‫‪ - 1‬ﻫغﻪ عﻨصرچ‪ ３‬پﻪ ＇ﻠﻮرم پﻴرﻳﻮد او ＇ﻠﻮرم گروپ ک‪ ３‬دی‪ ،‬کﻮم اتﻮﻣﻲ ﻧﻤبر ﻟري؟‬ ‫د ‪14 -‬‬ ‫ج ‪33 -‬‬ ‫ب ‪32 -‬‬ ‫اﻟف ‪31 -‬‬ ‫‪ - 2‬ﻻﻧدې کﻮم اتﻮﻣﻲ ﻧﻤبر ﻫغﻪ عﻨصر پﻮرې اړه ﻟري چ‪ ３‬ډ‪４‬ر اﻟکتروﻧﻮﻧﻪ ﻟري؟‬ ‫د‪19 -‬‬ ‫ج ‪15 -‬‬ ‫ب ‪14 -‬‬ ‫اﻟف ‪13 -‬‬ ‫‪ - 3‬د تﻨاوب د قاﻧﻮن سﻤﻪ ＇ر‪－‬ﻨدوﻧﻪ دا ده‪ ،‬چ‪ ３‬کﻠﻪ عﻨصروﻧﻪ ‪ ............‬د زﻳاتﻮاﻟﻲ پربﻨس＀ تﻨظﻴﻢ‬ ‫شﻲ‪ ،‬فزﻳکﻲ او ک‪５‬ﻤﻴاوي خﻮاص ﻳ‪ ３‬پﻪ ﻣتﻨاوب ډول‪ ...........‬؟‬ ‫ب‪ -‬اتﻮﻣﻲ کتﻠﻪ – بدﻟﻴ‪８‬ي‬ ‫اﻟف‪ -‬اتﻮﻣﻲ کتﻠﻪ‪ -‬تکرارﻳ‪８‬ي‬ ‫د‪ -‬د اتﻮﻣی ﻧﻤبر – بدﻟﻮن ﻣﻮﻣﻲ‬ ‫ج‪ -‬اتﻮﻣﻲ ﻧﻤبر – تکرارﻳ‪８‬ي‬ ‫‪ - 4‬ﻣﻨدﻟﻴف د عﻨصروﻧﻮ د دوره ﻳﻲ جدول پﻪ تﻨظﻴﻢ ک‪ ３‬دوو اصﻠﻮﻧﻮ تﻪ پام وراړوﻟی دی‪:‬‬ ‫د عﻨصروﻧــﻮ ‪＄‬ــاى پﻪ ‪＄‬اى کﻴــدل د‪ ...............‬پرﻟﻪ پســ‪ ３‬زﻳاتﻮاﻟــﻲ د ﻫغﻮى پﻪ ﻫــر پﻴرﻳﻮد ک‪３‬‬ ‫‪55‬‬

‫‪ .......‬ﻳــ‪ ３‬ﻳﻮ ﻟﻪ بﻞ پﻪ ＇ﻨــگ او دعﻨصروﻧﻮ د ک‪５‬ﻤﻴاوي خﻮاصﻮ ورتﻪ واﻟی ﻳ‪ ３‬پﻪ پام ک‪ ３‬ﻧﻴﻮل او پﻪ‬ ‫ﻫر‪..............‬‬ ‫ب‪ -‬د اتﻮم کتﻠﻪ – دوره – گروپ‬ ‫اﻟف‪ -‬اتﻮﻣﻲ کتﻠﻪ – گروپﻮﻧﻪ – پﻴرﻳﻮدوﻧﻪ‬ ‫د‪ -‬اتﻮﻣﻲ ﻧﻤبر – گروپ‪ -‬پﻴرﻳﻮد‬ ‫ج‪ -‬اتﻮﻣﻲ ﻧﻤبر‪ -‬پﻴرﻳﻮد – گروپ‬ ‫‪ - 5‬ﻳﻮ ﻟﻪ ﻻﻧدې ﻣﻮاردو ＇خﻪ کﻮم د ﻣﻨدﻟﻴف ابتکار ﻧﻪ دی؟‬ ‫اﻟف‪ -‬د ‪＄‬ﻴﻨﻮ ډ‪４‬رو درﻧدو عﻨصروﻧﻮ ‪＄‬اى پر ‪＄‬اي کﻴدل ﻣخک‪ ３‬ﻟﻪ سپکﻮ عﻨصروﻧﻮ ＇خﻪ‬ ‫ب‪ -‬پﻪ جدول ک‪ ３‬د ‪＄‬ﻴﻨﻮ تشﻮ ‪＄‬اﻳﻮﻧﻮ پر‪＋４‬ﻮدل‬ ‫ج‪ -‬د عﻨصروﻧﻮ و‪４‬شﻞ پر فﻠزوﻧﻮ او غﻴر فﻠزوﻧﻮ‬ ‫د‪ -‬د ﻧﻪ پ‪５‬ژﻧدل شﻮو عﻨصروﻧﻮ د خﻮاصﻮ وړاﻧدوﻳﻨﻪ‬ ‫‪ - 6‬د ﻣﻨدﻟﻴــف د جدول پﻪ پﻴرﻳﻮد ک‪ ３‬شــاﻣﻞ عﻨصروﻧﻪ د ﻻﻧدې کﻮﻣﻮ ‪＄‬اﻧگ‪７‬تﻴاوو ﻟﻪ ﻣخ‪ ３‬ســره‬ ‫ورتﻪ دي‪.‬‬ ‫اﻟف‪ -‬دﻟﻮړ اکسﻴدﻳشﻦ ﻧﻤبر‪ ،‬ب‪ -‬د وﻻﻧسﻲ قشر اﻟکتروﻧﻲ جﻮړ＊ت‬ ‫ج‪ -‬پﻪ اﻟکتروﻧﻮﻧﻮ د ﻧﻴﻮل شﻮو اﻟکتروﻧﻲ سﻮﻳﻮ شﻤ‪５‬ر‪ ،‬د‪ -‬د اصﻠﻲ اﻟکتروﻧﻲ سﻮﻳﻮ شﻤ‪５‬ر‬ ‫‪ - 7‬د ﻳــﻮ عﻨصــر اتﻮﻣــﻲ ﻧﻤبر ‪ 21‬دی‪ .‬د ﻧﻮﻣﻮړى عﻨصــر ‪＄‬ای پﻪ ！اکﻠﻲ پﻴرﻳــﻮد او گروپ ک‪ ３‬دا‬ ‫دی‪:‬‬ ‫اﻟف‪ -‬در‪４‬ﻢ اصﻠﻲ گروپ او ＇ﻠﻮرم پﻴرﻳﻮد ‪ ،‬ب‪ -‬در‪４‬ﻢ فرعﻲ گروپ او ＇ﻠﻮرم پﻴرﻳﻮد‬ ‫د‪ -‬دوﻫﻢ اصﻠﻲ گروپ او ＇ﻠﻮرم پﻴرﻳﻮد‬ ‫ج‪ -‬ﻟﻮﻣ‪７‬ى اصﻠﻲ گروپ‬ ‫‪2‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪ - 8‬د ﻳﻮ عﻨصر د وروســتﻲ اﻟکتروﻧﻲ قشر جﻮړ＊ــت ‪ 3S 3P‬دی‪ .‬ﻧﻮﻣﻮړی عﻨصر پﻪ کﻮم پﻴرﻳﻮد‬ ‫ک‪ ３‬دی؟‬ ‫ج‪ -‬شپ‪８‬م پﻴرﻳﻮد ‪ ،‬د‪＇ -‬ﻠــﻮرم‬ ‫ب‪ -‬دوﻫﻢ پﻴرﻳﻮد ‪،‬‬ ‫اﻟف‪ -‬در‪４‬ﻢ پﻴرﻳﻮد‪،‬‬ ‫پﻴرﻳﻮد‪.‬‬ ‫‪ - 9‬د ﻻﻧدې کﻮم عﻨصر اتﻮﻣﻲ شعاع ﻟﻮﻳﻪ ده‪.‬‬ ‫د‪ -‬سﻠفر‪.‬‬ ‫ج‪ -‬روبﻴدﻳﻢ‬ ‫اﻟف‪ -‬ستراﻧشﻴﻢ ب‪ -‬اﻟﻤﻮﻧﻴﻢ‬ ‫‪ - 10‬اکتﻴﻨاﻳدوﻧﻪ د ﻣﻨدﻟﻴف د جدول پﻪ کﻮﻣﻮ حجرو ک‪ ３‬دي‪.‬‬ ‫ب‪ 57 -‬ﻧﻤبر حجره‬ ‫اﻟف‪ 64 -‬ﻧﻤبر حجره‬ ‫د‪ 72 -‬ﻧﻤبر حجره‬ ‫ج‪ 89 -‬ﻧﻤبر حجره‬ ‫‪ - 11‬پﻪ دوره ﻳﻲ جدول ک‪ ３‬د ﻳﻮ عﻨصر پر ﻣﻮقعﻴت پﻮﻫﻴدل‪ ،‬د عﻨصروﻧﻮ پﻪ اړه کﻮم ﻣطﻠبﻮﻧﻪ دقﻴق‬ ‫پﻪ واک ک‪ ３‬ورکﻮي‪.‬‬ ‫اﻟف‪ -‬ک‪５‬ﻤﻴاوي خﻮاص‪ ،‬ب‪ -‬فزﻳکﻲ خﻮاص‬ ‫د‪ -‬ﻫ‪ ＆５‬ﻳﻮ‪.‬‬ ‫ج‪ -‬اﻟف او ب دواړه‬

‫‪56‬‬

‫تشريحي پو＊تن‪３‬‬

‫‪ .1‬د ﻣﻨدﻟﻴف جدول وﻟ‪ ３‬د پﻴرﻳﻮدﻳک جدول پﻪ ﻧﻮم ﻳادوي؟‬ ‫‪ .2‬د ﻣﻨدﻟﻴف قاﻧﻮن د ﻣﻨدﻟﻴف د جدول پﻪ اړه وﻟﻴکئ‪.‬‬ ‫‪ .3‬د ﻣﻨدﻟﻴف پﻪ جدول ک‪ ３‬ډ‪４‬ر اوږد او ډ‪４‬ر ﻟﻨ‪ ６‬پﻴرﻳﻮد کﻮم ﻳﻮ دی؟ ﻣعﻠﻮﻣات ورک‪７‬ئ‪.‬‬ ‫‪ .4‬د ‪ M‬عﻨصــر پــﻪ ﻟﻮﻣــ‪７‬ي اصﻠﻲ گروپ او شــپ‪８‬م پﻴرﻳﻮد کــ‪ ３‬دی؛ د ﻫغﻪ اﻟکتروﻧﻲ جﻮړ＊ــت‬ ‫وﻟﻴکئ‪.‬‬ ‫‪ .5‬د عﻴﻦ گروپ عﻨصروﻧﻪ وﻟ‪ ３‬ﻳﻮشان خﻮاص ﻟري؟ پﻪ دې اړه ﻣعﻠﻮﻣات وړاﻧدې ک‪７‬ئ‪ .‬د عﻨصروﻧﻮ‬ ‫دوره ﻳﻲ جدول ﻟﻪ ＇ﻮ گروپﻮﻧﻮ او ＇ﻮ پﻴرﻳﻮدوﻧﻮ ＇خﻪ جﻮړشﻮی دی؟‬ ‫‪ .6‬د فﻠزي عﻨصروﻧﻮ شﻤ‪５‬ر زﻳات دی او کﻪ د غﻴر فﻠزي؟‬ ‫‪ .7‬د اﻳﻮﻧاﻳزﻳشﻦ اﻧرژۍ ＇ﻪ تﻪ واﻳﻲ او د ﻫغﻮ تﻨاوب د ﻣﻨدﻟﻴف پﻪ جدول ک‪＇ ３‬ﻪ ډول دی؟‬ ‫‪ .8‬اتﻮﻣﻲ شعاع ＇ﻪ شی دی؟ د ﻫغ‪ ３‬پرﻟﻪ پس‪ ３‬بدﻟﻮن د ﻣﻨدﻟﻴف پﻪ جدول ک‪＇ ３‬ﻪ ډول دی؟‬ ‫‪ .9‬د عﻨصروﻧﻮ اﻟکترون غﻮ＊تﻞ او د ﻫغﻮی پرﻟﻪ پس‪ ３‬واﻟی د ﻣﻨدﻟﻴف پﻪ جدول ک‪＇ ３‬ﻪ ډول دی؟‬ ‫‪ .10‬د ﻣﻨدﻟﻴــف پــﻪ جدول کــ‪ ３‬د فﻠزي او غﻴــري فﻠزي خﻮاصﻮ ﻟــﻪ ﻣخ‪ ３‬د عﻨصروﻧــﻮ ترتﻴب او‬ ‫تﻨظﻴﻤ（ﻪ ډول دی؟ پﻪ دې اړه ﻣعﻠﻮﻣات وړاﻧدې ک‪７‬ئ‪.‬‬

‫‪57‬‬

‫در‪４‬م ＇پرکى‬

‫ک‪５‬مياوي اړيکي ) ‪(Chemical Bonds‬‬ ‫کﻠﻪ ﻣﻮ ﻫﻢ دې ﻣطﻠب تﻪ پام شﻮي چ‪ ３‬د ﻣﻮادو کﻮچﻨﻰ ذرې وﻟ‪ ３‬سره ﻧ‪＋‬ت‪ ３‬او ﻟﻮى جسﻤﻮﻧﻪ‬ ‫ﻳــ‪ ３‬جﻮړ ک‪７‬ي دي؟ ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻮﻧﻪ ＇ﻨ‪／‬ﻪ تشــکﻴﻠﻴ‪８‬ي؟ ﻣــﻮاد ＇ﻨ‪／‬ﻪ او پﻪ کﻮﻣﻪ قﻮه ﻳﻮ پﻪ بﻞ ک‪３‬‬ ‫حﻞ شﻮي دي؟ پﻪ ﻫﻤدې ترتﻴب اړﻳکﻪ ＇ﻪ شﻲ ده؟‬ ‫کﻮﻣﻪ قﻮه ﻳﻮه ﻟﻪ بﻠ‪ ３‬سره د ذرو د وصﻞ کﻴدو ﻻﻣﻞ کﻴ‪８‬ي؟ د اړﻳکﻮ ډوﻟﻮﻧﻪ کﻮم دي؟ د ﻣﻮادو‬ ‫د اتﻮﻣﻮﻧﻮ تر ﻣﻨ‪ ＃‬اړﻳکﻪ وﻟ‪ ３‬تشکﻴﻠﻴ‪８‬ي؟ د اړﻳکﻮ د تشکﻴﻞ ﻻره ＇ﻪ ډول ده؟ پﻪ دې ＇پرکﻲ‬ ‫ک‪ ３‬د اړﻳکﻮ د ‪＄‬اﻧگ‪７‬تﻴاوو‪ ،‬د اړﻳکﻮ د جﻮړﻳدو‪ ،‬د اړﻳکﻮ د ډوﻟﻮﻧﻮ او ﻧﻮرو خصﻮصﻴاتﻮ پﻪ اړه‬ ‫ﻣعﻠﻮﻣات وړاﻧدې شــﻮي او د ﻣﻮادو ！ﻮل فعﻞ او اﻧفعال چ‪ ３‬د اړﻳکﻮ د جﻮړﻳدو ﻻﻣﻞ کﻴ‪８‬ي‪،‬‬ ‫رو＊اﻧﻪ شﻮي دي‪.‬‬ ‫‪58‬‬

‫‪ :١-٣‬د ک‪５‬مياوي اړيکو ‪＄‬انگ‪７‬تياوي او د ليويس سمبولونه‬

‫د ﻳــﻮ ﻣاﻟﻴکﻮل د اتﻮﻣﻮﻧﻮ تر ﻣﻨ‪ ＃‬دجاذب‪ ３‬قﻮه د ک‪５‬ﻤﻴاوي اړﻳکﻮ (‪ )Chemical bond‬پﻪ ﻧﻮم ﻳادﻳ‪８‬ي‪.‬‬ ‫د ＇ــﻮ اتﻮﻣﻮﻧﻮ ﻟروﻧکﻮ ﻣﻮادو شــتﻮن دا واقعﻴت ＇ر‪－‬ﻨد ک‪ ７‬چ‪ ３‬اتﻮﻣﻮﻧــﻪ ﻳﻮ پر بﻞ اغ‪５‬ز کﻮي‪ ،‬ﻣرکبﻮﻧﻪ‬ ‫جﻮړوي چ‪ ３‬د ﻫغﻮى د اتﻮﻣﻮﻧﻮ پﻪ ﻧسبت ！ﻴ＂ﻪ اﻧرژﻳکﻲ سطحﻪ ﻟري کﻪ چ‪５‬رې د اﻧرژي د ﻣقاوﻣت کچﻪ‬ ‫د اړوﻧدو اتﻮﻣﻮﻧﻮ او ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻮ تر ﻣﻨ‪ 10 Calory / mol ＃‬وي‪ ،‬اړﻳکﻪ جﻮړﻳ‪８‬ي‪.‬‬ ‫د ک‪５‬ﻤﻴــاوي اړﻳک‪ ３‬ﻣﻮضﻮع د ﻧظري ک‪５‬ﻤﻴا بﻨســ＂ﻴزه برخــﻪ ده‪ .‬د اتﻮﻣﻮﻧﻮ تر ﻣﻨ‪ ＃‬د اړﻳکﻮ د جﻮړﻳدو پﻪ‬ ‫پاﻳﻠﻪ ک‪ ３‬پ‪５‬چﻠ‪ ３‬ذرې‪ ،‬ﻟکﻪ ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻮﻧﻪ‪ ،‬رادﻳکاﻟﻮﻧﻪ‪ ،‬د ﻣﻮادو کرستﻠﻮﻧﻪ او ﻧﻮر جﻮړﻳ‪８‬ي‪.‬‬ ‫ک‪５‬ﻤﻴــاوي اړﻳکــﻪ د دوو او ﻳا ﻟﻪ دوو ＇خﻪ د زﻳاتﻮ عﻨصروﻧﻮ د ﻣتقابــﻞ عﻤﻞ پﻪ پاﻳﻠﻪ ک‪ ３‬جﻮړﻳ‪８‬ي او د‬ ‫اﻧرژي ﻟﻪ ازادﻳدو سره ﻳﻮ ‪＄‬اى وي‪.‬‬ ‫د کﻮاﻧــت د تﻴﻮري ﻟﻪ راﻣﻨ‪％‬تــﻪ ک‪５‬دو ＇خﻪ د ﻣخﻪ د ک‪５‬ﻤﻴاوي اړﻳکﻮ د جﻮړﻳدو پﻪ اړه د ﻟﻴﻮﻳس ﻧظرﻳﻪ‬ ‫حاکﻤــﻪ وه‪ .‬پــﻪ ‪ 1916‬م کال د ﻟﻴﻮﻳس ) ‪ (Liwess‬پــﻪ ﻧﻮم عاﻟﻢ د ک‪５‬ﻤﻴــاوي اړﻳکﻮ د جﻮړﻳدو ﻧظرﻳﻪ‬ ‫تــﻪ پراختﻴــا ورک‪７‬ه چ‪ ３‬ﻟﻪ دې ﻧظرﻳ‪ ３‬ســره ســﻢ ((ک‪５‬ﻤﻴاوي اړﻳکــﻪ)) د دوو اتﻮﻣﻮﻧﻮ تــر ﻣﻨ‪ ＃‬د جﻮړه‬ ‫اﻟکتروﻧﻮﻧﻮ د گ‪６‬و اﻳ‪＋‬ــﻮدﻟﻮ پﻪ پاﻳﻠﻪ ک‪ ３‬جﻮړﻳ‪８‬ي‪ .‬دﻟتﻪ ﻫر اتﻮم ﻳﻮ‪ ،‬ﻳﻮ اﻟکترون ﻟﻪ بﻞ ســره ‪ ６－‬وي چ‪３‬‬ ‫دا ډول اړﻳکــﻪ د کﻮوﻻﻧــت اړﻳک‪ ３‬پﻪ ﻧﻮم ﻳادﻳ‪８‬ي‪ .‬د ﻻﻧــدې اتﻮﻣﻮﻧﻮ تر ﻣﻨ‪ ＃‬اړﻳک‪ ３‬پﻪ ‪NH 3 , F2 , H 2‬‬ ‫او ‪ CH 4‬ﻣآﻟﻴکﻮﻟﻮﻧﻮکــ‪ ３‬وړاﻧدې شــﻮې دي چ‪ ３‬د عﻨصروﻧﻮ د اتﻮﻣﻮﻧــﻮ اﻟکتروﻧﻮﻧﻪ پﻪ )‪ (x‬او ﻳا ) (‬ ‫＊ﻮدل شﻮي دي‪:‬‬

‫‪H:H‬‬

‫‪,‬‬

‫‪..‬‬

‫‪..‬‬

‫‪..‬‬

‫‪..‬‬

‫‪:F : F:‬‬

‫د ﻣرکبﻮﻧﻮ ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻮﻧﻮ پﻪ جﻮړ＊ت ک‪ ３‬د اتﻮﻣﻮﻧﻮ د اړﻳکﻮ د جﻮړﻳدو پﻪ پاﻳﻠﻪ ک‪ ３‬اتﻮﻣﻮﻧﻪ او ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻮﻧﻪ‬ ‫باثبات اﻟکتروﻧﻲ جﻮړ＊ت پﻴدا کﻮي او خپﻞ باﻧدﻧ‪ ９‬قشر ‪ 2‬او‪ 8‬اﻟکتروﻧﻮﻧﻮ تﻪ رسﻮي‪.‬‬

‫الندې جمله په ياد ولرئ!‬

‫د اوکتﻴت قاعده ﻳا اتﻪ ﻳ‪５‬زه قاعده‬ ‫ﻳﻮ ﻟﻪ بﻞ ســره د اتﻮﻣﻮﻧﻮ د جﻮړوشــﻮو اړﻳکﻮ شﻤ‪５‬ر ‪ ،‬د ﻫغﻮی د بﻬرﻧﻲ قشر د ډ کﻴدﻟﻮ ﻻﻣﻞ پﻪ اتﻮ‬ ‫اﻟکتروﻧﻮ کﻴ‪８‬ي ‪.‬‬ ‫‪59‬‬

‫پﻪ پﻴﻞ ک‪ ３‬ﻟﻴﻮﻳس فکر کاوه چ‪ ３‬د اتﻮﻣﻮﻧﻮ د اړﻳکﻮد جﻮړﻳدو د ＇رﻧگﻮاﻟﻲ د ＊ﻮدﻧ‪ ３‬ﻟپاره د اوکتﻴت‬ ‫د قاعدې پر بﻨس＀ د ﻫر اتﻮم وﻻﻧسﻲ اﻟکتروﻧﻮﻧﻪ د ﻫر ﻣکعب پﻪ رآس ک‪ ３‬وي‪ .‬د اتﻮم ﻫستﻪ د ﻫغﻪ‬ ‫پﻪ ﻣرکز ک‪ ３‬وي او تر ﻫغﻪ چ‪ ３‬د ﻣکعب پﻪ دې رآســﻮﻧﻮ ک‪ ３‬اﻟکتروﻧﻮﻧﻪ ‪＄‬اى و ﻧﻪ ﻧﻴســﻲ‪ ،‬ﻫغﻪ اتﻮم‬ ‫کﻮﻟی شﻲ چ‪ ３‬اړﻳکﻪ جﻮړه ک‪７‬ي‪ .‬دا شکﻠﻮﻧﻪ پﻪ ﻻﻧدې ډول دي‪:‬‬

‫)‪ (1 - 3‬شکﻞ د ﻟﻴﻮﻳس جﻮړ＊ت‬ ‫‪ :٢-٣‬د اوکتيت قانون او د ليويس جوړ＊ت‬

‫د اتﻮﻣﻮﻧﻮ او ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻮﻧﻮ د ＊ــﻮدﻟﻮ ﻻره چ‪ ３‬پﻪ ک‪ ３‬د وﻻﻧســﻲ قشر اﻟکتروﻧﻮﻧﻪ د ！کﻲ او د اړﻳک‪ ３‬د‬ ‫شــرﻳکﻮ اﻟکتروﻧﻮﻧﻮ جﻮړې پﻪ ！کﻮ او ﻳا خطﻮﻧﻮ ) ( ＊ــﻮدل کﻴ‪８‬ي چ‪ ３‬د دوو اتﻮﻣﻮﻧﻮ تر ﻣﻨ‪＄ ＃‬اى‬ ‫ﻟري او د ！کﻮ د جﻮړ＊ت او ﻳا د ﻟﻴﻮﻳس د ساختﻤان پﻪ ﻧﻮم ﻳادﻳ‪８‬ي‪.‬‬

‫‪60‬‬

‫‪ :١-٢-٣‬د الکتروني جوړ＊ت د ټاکلو الره – د ماليکولي ټکى ‪:‬‬ ‫آلف ‪ -‬د امتحان او ت‪５‬روتن‪ ３‬الره‬

‫پﻪ دې تک ﻻره ک‪ ３‬د ﻫرې اړﻳکﻲ جﻮړووﻧکی اتﻮم طاقﻪ اﻟکتروﻧﻪ پﻪ ！کﻮ ＊ﻮدل کﻴ‪８‬ي چ‪ ３‬د دواړو‬ ‫اتﻮﻣﻮﻧﻮ د سﻤبﻮﻟﻮﻧﻮ تر ﻣﻨ‪ ＃‬ﻟﻴکﻞ کﻴ‪８‬ي؛ د ب‪５‬ﻠگ‪ ３‬پﻪ ډول‪:‬‬

‫)‪ (2 - 3‬شکﻞ‪ :‬داﻟکتروﻧﻲ ！کﻮ جﻮړ＊ت‬ ‫ب‪ -‬سيستماتيکه الر‬

‫پﻪ دې ﻻره ک‪ ３‬د اﻟکتروﻧﻮﻧﻮ سرچ‪５‬ﻨﻪ پﻪ پام ک‪ ３‬ﻧﻪ ده ﻧﻴﻮل شﻮې؛ بﻠک‪ ３‬پﻪ اتﻮﻣﻮﻧﻮک‪ ３‬د اﻟکتروﻧﻮﻧﻮ د و‪４‬شﻠﻮ‬ ‫＇رﻧگﻮاﻟﻲ تﻪ پام شﻮی‪ .‬دا ﻻره او روش د ‪ CO32‬آﻳﻮﻧﻮﻧﻮ او ‪ NO2‬ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻮﻧﻮ ﻟپاره پﻪ ﻻﻧدې ډول دی‪:‬‬ ‫لوم‪７‬ى پ‪７‬او‪ :‬د والنسي الکترونونو مجموعي محاسبه او د ساده اړيکو جوړيدل‬

‫د ！ﻮﻟﻮ وﻻﻧســﻲ اﻟکتروﻧﻮﻧﻮ ﻣجﻤﻮعﻪ پﻪ ﻳﻮه ﻣاﻟﻴکﻮل )‪ N (v‬ترﻻســﻪ او د اتﻮﻣﻮﻧﻮ ‪＄‬ای پﻪ ﻣاﻟﻴکﻮل‬ ‫ک‪！ ３‬اکﻞ کﻴ‪８‬ي‪ .‬د دوو اتﻮﻣﻮﻧﻮ تر ﻣﻨ‪ ＃‬ﻳﻮه جﻮړه اﻟکتروﻧﻮﻧﻪ د ساده اړﻳک‪ ３‬پﻪ تﻮگﻪ ‪＄‬اى پر ‪＄‬اى کﻮي‪.‬‬ ‫د ﻫــرې اړﻳک‪ ３‬ﻻﻣﻞ دوه وﻻﻧســﻲ اﻟکتروﻧﻮﻧﻪ ﻟﻪ ﻫر ﻣاﻟﻴکﻮل ＇خــﻪ کﻤﻴ‪８‬ي‪ .‬د اﻳﻮﻧﻮﻧﻮ پﻪ اړه د ﻣﻨفﻲ‬ ‫چارجﻮﻧﻮ شﻤ‪５‬ر پﻪ )‪ N (v‬باﻧدې زﻳات او د ﻣثبت چارج شﻤ‪５‬ر کﻤﻴ‪８‬ي‪ .‬د عﻨصروﻧﻮ ډ‪４‬ر زﻳات اتﻮﻣﻮﻧﻪ‬ ‫چ‪ ３‬شــﻤ‪５‬ر ﻳ‪ ３‬پﻪ ﻣاﻟﻴکﻮل ک‪ ３‬ﻟ‪ ８‬دی‪ ،‬پﻪ ﻣرکز ک‪＄ ３‬اى پﻪ ‪＄‬اى کﻴ‪８‬ي او د ﻧﻮرو عﻨصروﻧﻮ اتﻮﻣﻮﻧﻪ د‬ ‫ﻫغﻮى پﻪ شاوخﻮاک‪ ３‬پﻪ ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻮﻧﻮ ک‪ ３‬د دوو اتﻮﻣﻮﻧﻮ تر ﻣﻨ‪ ＃‬ﻟﻮﻣ‪７‬ﻧ‪ ９‬اړﻳکﻪ د سگﻤا ) ( د اړﻳک‪３‬‬ ‫ډول ده او دوﻫﻤﻪ اړﻳکﻪ ﻳ‪ ３‬د پاى ) ( د اړﻳک‪ ３‬پﻪ ﻧﻮم ﻳادوي‪.‬‬ ‫‪CO32‬‬

‫) ‪6e (O) + 2e (cathion‬‬

‫‪ + 3‬د ‪ C‬ﻟپاره‬

‫‪N ( v ) = 4e‬‬ ‫‪N (v) = 24 e‬‬

‫‪ O N O‬ﻳا ‪O‬‬ ‫‪4e = 13e‬‬

‫‪N‬‬

‫‪O‬‬

‫‪N (v) 4e = 17e‬‬

‫‪61‬‬

‫پاتﻲ اﻟکتروﻧﻮﻧﻪ‬

‫دوهم ت‪７‬او‪ :‬د پات‪ ３‬الکترونونو و‪４‬ش د اوکتيت د قاعدې پر بنسټ‬

‫پاتــ‪ ３‬وﻻﻧســﻲ اﻟکتروﻧﻮﻧﻪ پﻪ اتﻮﻣﻮﻧﻮ باﻧدې داســ‪ ３‬و‪４‬شــﻞ کﻴ‪８‬ي چ‪ ３‬د ﻫر اتــﻮم اوکتﻴت د ﻫغﻪ پر‬ ‫بﻨســ＀ بشــپ‪ ７‬شــﻲ‪ .‬ﻟﻮﻣ‪７‬ى د عﻨصروﻧﻮ د ﻫغﻮ اتﻮﻣﻮﻧــﻮ اوکتﻴت پﻴدا کﻮو چ‪ ３‬ﻟــ‪ ８‬اړﻳکﻲ ﻟري او د‬ ‫اﻟکتروﻧﻴگاتﻴف عﻨصروﻧﻮ پﻪ ډﻟﻪ ک‪ ３‬وي‪:‬‬

‫ﻧﻪ بشپ‪ ７‬شﻮی اوکتﻴت‬

‫ﻧاﻣکﻤﻞ اوکتﻴت‬

‫بشپ‪ ７‬اوکتﻴت‬

‫بشپ‪ ７‬اوکتﻴت‬

‫)‪ (3-3‬شکﻞ‪ :‬پﻪ ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻮﻧﻮ او آﻳﻮﻧﻮﻧﻮ ک‪ ３‬اﻟکتروﻧﻲ جﻮړ＊ت‬

‫در‪４‬م پ‪７‬او‪ :‬د پاى ) ( د اړيکو جوړ＊ت اود اکسيديشن د نمبر محاسبه‬

‫کﻪ چ‪５‬رې د ﻣرکب پﻪ ﻣاﻟﻴکﻮل ک‪ ３‬د عﻨصروﻧﻮ د اتﻮﻣﻮﻧﻮ اوکتﻴت بشــپ‪ ７‬شــﻮي ﻧﻪ وي‪ ،‬د ﻧ‪８‬دي اتﻮم‬ ‫ازاد جﻮړه اﻟکتروﻧﻮﻧﻪ داس‪＄ ３‬ای پر ‪＄‬اى کﻴ‪８‬ی چ‪ ３‬د دوى تر ﻣﻨ‪ ＃‬شرﻳک واقع شﻲ او د پاى ) (‬ ‫اړﻳکﻪ جﻮړه ک‪７‬ي‪ .‬ﻧﻮ پﻪ ﻣاﻟﻴکﻮل ک‪ ３‬د ﻫر اتﻮم د اکسﻴدﻳشﻦ ﻧﻤبر پﻪ ﻻﻧدې ډول ﻣحاسبﻪ کﻴ‪８‬ي‪:‬‬

‫‪62‬‬

‫( مخک‪ ３‬له اړيکو ＇خه د والنسي الکترونونو شم‪５‬ر ) ‪ ( -‬د آزادو الکترونونو شم‪５‬ر) = ( د اتومونو ترمنځ د اړيکو شم‪５‬ر) د ‪－‬روپ نمبر = د اتوم د اکسيديشن نمبر‬

‫پﻪ دې بﻨس＀‪ ،‬د ﻣرکب د ﻣاﻟﻴکﻮل د جﻮړووﻧکﻮ عﻨصروﻧﻮ د اتﻮﻣﻮﻧﻮ د اکسﻴدﻳشﻦ ﻧﻤبروﻧﻮ اﻟجبري‬ ‫ﻣجﻤﻮعﻪ ﻟﻪ صفر سره ﻣساوي ده او پﻪ اﻳﻮﻧﻮﻧﻮ ک‪ ３‬د ﻫغﻮى ﻟﻪ چارج سره ﻣساوي وي‪.‬‬

‫زياتي معلومات !‬

‫＊ــاﻳﻲ ‪＄‬ﻴﻨ‪ ３‬اتﻮﻣﻮﻧﻪ (ﻟکﻪ ﻧاﻳتروجﻦ پﻪ ‪ NO2‬ک‪) ３‬اوکتﻴت ﻧﻪ وي پﻮره ک‪７‬ي او دا ﻳﻮه اســتثﻨا ده‬ ‫چ‪ ３‬د ‪ NO2‬پﻪ ﻣاﻟﻴکﻮل ک‪ ３‬ﻟﻴدل کﻴ‪８‬ي ؛ پﻪ دې ﻣاﻟﻴکﻮل ک‪ ３‬د اﻟکترون د طاق واﻟﻲ پﻪ خاطر د‬ ‫وﻻﻧسﻲ اﻟکتروﻧﻮﻧﻮ پﻪ ﻣجﻤﻮعﻪ ک‪ ３‬د اتﻮم د اوکتﻴت د پﻮره کﻴدو ﻟپاره ﻫ‪ ＆５‬اﻣکان ﻧشتﻪ‪.‬‬ ‫د ﻟﻴﻮﻳس ﻣفکﻮره د اړﻳکﻮ پﻪ ﻫکﻠﻪ ‪＄‬ﻴﻨ‪ ３‬حقﻴقتﻮﻧﻪ وړاﻧدې کﻮي‪ ،‬خﻮ د اړﻳکﻮ د جﻮړﻳدو ﻻﻣﻞ‬ ‫ﻳ‪ ３‬ﻧﻪ شــﻮ رو＊ــاﻧﻪ کﻮﻟﻲ‪ .‬د کﻮاﻧ＀ ﻣﻴخاﻧﻴک د ﻧظرﻳاتﻮ ﻟﻪ پراختﻴا ســره سﻢ د اړﻳکﻮ د جﻮړﻳدو‬ ‫ﻵﻣﻞ رو＊اﻧﻪ شﻮ‪ :‬کﻪ چ‪５‬رې اﻟکترون د ورﻳ‪ ３％‬حاﻟت وﻟري‪ ،‬ﻧﻮ د داس‪ ３‬اړﻳکﻮ د جﻮړﻳدو فکر د‬ ‫جﻮړه اﻟکتروﻧﻮﻧﻮ پﻪ واسطﻪ د اتﻮﻣﻮﻧﻮ د اﻟکتروﻧﻲ ورﻳ‪ ３％‬د ﻧﻨﻮتﻠﻮ پﻪ پاﻳﻠﻪ ک‪ ３‬کﻴدای شﻲ‪:‬‬

‫)‪ (4 - 3‬شکﻞ‪ :‬د دوو اتﻮﻣﻮ تر ﻣﻨ‪ ＃‬د ک‪５‬ﻤﻴاوي اړﻳکﻮ د جﻮړﻳدو ب‪２‬ﻪ او د ‪S‬‬

‫‪63‬‬

‫‪ S‬داوربﻴتال د اﻟکتروﻧﻲ ورﻳ‪ ３％‬ﻧﻨﻮتﻞ‬

‫پﻪ )‪ (4 - 3‬شــکﻞ ک‪ ３‬ﻟﻴدل کﻴ‪８‬ي چ‪ ３‬د اﻟکتروﻧﻲ ورﻳ‪ ３％‬کثافت د ﻫاﻳدروجﻦ د اتﻮﻣﻮﻧﻮ د‬ ‫دوو ﻫستﻮ تر ﻣﻨ‪ ＃‬د ﻫغﻮى پﻪ ﻣاﻟﻴکﻮل ک‪ ３‬زﻳات دی‪＄ .‬کﻪ چ‪ ３‬دا ساحﻪ زﻳاتﻪ د ﻫستﻮ تر اغ‪５‬ز‬ ‫ﻻﻧدې ده او اﻟکتروﻧﻮﻧﻪ د دې دوو ﻫستﻮ پﻪ واسطﻪ کش شﻮي او دﻟتﻪ را！ﻮل شﻮي دي‪ ،‬ﻧﻮ وﻳﻠی‬ ‫شﻮ‪ ،‬ﻫغﻪ قﻮه چ‪ ３‬د ک‪５‬ﻤﻴاوي اړﻳکﻮ د جﻮړﻳدو ﻻﻣﻞ شﻮې‪ ،‬اﻟکترو ستاتﻴکﻲ ‪＄‬اﻧ‪７／‬تﻴا ﻟري‪.‬‬ ‫د ﻟﻴﻮﻳس ﻧظرﻳات د دوو اﻟکتروﻧﻮﻧﻮ د شرﻳک واﻟﻲ پﻪ ﻫکﻠﻪ پﻪ اړﻳکﻪ ک‪ ３‬د ﻣﻴخاﻧﻴک ﻟﻪ ﻧظره‬ ‫عﻤﻮﻣﻲ ﻣفﻬﻮم ﻟري‪ .‬د پاوﻟﻲ د پرﻧســﻴپ پر بﻨســ＀‪ ،‬دا دواړه اﻟکتروﻧﻮﻧﻪ باﻳد د کﻮاﻧتﻮم ﻧﻤبر ﻟﻪ‬ ‫ﻣخ‪ ３‬تﻮپﻴر وﻟري‪( .‬د ﻫغﻪ د ســپﻴﻦ ﻧﻤبر) د ﻫاﻳدروجﻦ د اتﻮم د ســپﻴﻦ ‪ Spin‬جﻬتﻮﻧﻪ ﻳﻮ ﻟﻪ بﻞ‬ ‫ﻣخاﻟف دي‪ .‬ﻫغﻪ ﻻره چ‪ ３‬د دوو اتﻮﻣﻮﻧﻮ تر ﻣﻨ‪ ＃‬اﻟکتروﻧﻮﻧﻪ پﻪ ک‪ ３‬پﻪ شرﻳکﻪ اﻳ‪＋‬ﻮدل کﻴ‪８‬ي او‬ ‫اړﻳک‪ ３‬جﻮړوي‪ ،‬د ک‪５‬ﻤﻴاوي اړﻳکﻮ د وﻻﻧسﻲ ﻣﻴتﻮد ) ‪ (MVB‬پﻪ ﻧﻮم ﻳادﻳ‪８‬ي‪ .‬پﻪ عﻤﻮﻣﻲ ډول‪،‬‬ ‫ک‪５‬ﻤﻴاوي اړﻳکﻪ د ) ( پﻪ واسطﻪ ＊ﻮدل کﻴ‪８‬ي‪ .‬د دې خط پﻪ ＇ﻮکﻮ ک‪ ３‬د ﻳﻮ‪ ،‬ﻳﻮ اﻟکترون خﻴال‬ ‫کﻴ‪８‬ي‪.‬‬

‫‪ :٢-٢-٣‬والنس ‪Valance‬‬

‫وﻻﻧس د عﻨصروﻧﻮ د اتﻮﻣﻮﻧﻮ ﻳﻮ ‪＄‬اﻧ‪７／‬تﻴا ده چ‪ ３‬د ﻧﻮرو اتﻮﻣﻮﻧﻮ ﻟﻪ ！اکﻠﻲ شﻤ‪５‬ر سره ﻳﻮ ‪＄‬ای ک‪８５‬ي‬ ‫او ﻳــا ﻳــ‪ ３‬تعﻮﻳضﻮي‪ .‬پﻪ بﻞ عبارت‪ ،‬د ک‪５‬ﻤﻴاوي عﻨصروﻧﻮ د اتﻮﻣﻮﻧﻮ د ﻳﻮ ‪＄‬اي کﻴدﻟﻮ قﻮه پﻪ تعاﻣﻠﻮﻧﻮ‬ ‫ک‪ ３‬د ﻫﻤاغﻮ عﻨصروﻧﻮ د اتﻮم د وﻻﻧس پﻪ ﻧﻮم ﻳادﻳ‪８‬ي‪.‬‬ ‫د وﻻﻧــس کﻠﻤــﻪ ﻟﻪ ﻻتﻴﻨﻲ اصطﻼح ) ‪＇ (Valantia‬خﻪ اخ‪５‬ســتﻞ شــﻮې ده چــ‪ ３‬د ظرفﻴت ﻣعﻨا‬ ‫ورکﻮي‪.‬‬ ‫کﻮســﻴﻞ ) ‪ (Kossel‬پﻪ خپﻠﻪ ﻟﻮﻣ‪７‬ۍ عﻠﻤﻲ ﻣقاﻟﻪ ک‪＇ ３‬ر‪－‬ﻨده ک‪７‬ه چ‪ ３‬اړﻳک‪ ３‬ﻟﻪ ﻳﻮه اتﻮم ＇خﻪ بﻞ‬ ‫اتــﻮم تﻪ پﻪ بشــپ‪ ７‬ډول د اﻟکتروﻧﻮﻧﻮ د ﻟﻴ‪８‬دوﻟﻮ پﻪ پاﻳﻠﻪ کــ‪ ３‬جﻮړﻳ‪８‬ي‪ .‬د عﻨصروﻧﻮ د اتﻮﻣﻮﻧﻮ د باﻧدﻳﻨﻲ‬ ‫قشــر د اﻟکتروﻧﻮﻧﻮ شــﻤ‪５‬ر چ‪ ３‬کﻠﻪ اتﻮ اﻟکتروﻧﻮﻧﻮ تﻪ ورس‪８５‬ي ‪ ،‬د ﻫر اتﻮم اخﻴستﻞ شﻮي ﻳا ورک‪７‬ي‬ ‫شﻮي اﻟکتروﻧﻮﻧﻪ د ﻫغﻪ وﻻﻧس ！اکﻲ‪.‬‬ ‫‪ :٣-٣‬د ک‪５‬مياوي اړيکو ډولونه‬ ‫‪ :١-٣-٣‬آيوني اړيکه‪(Electro Volant Bond):‬‬

‫د اتﻮم د جﻮړ＊ــت ＇‪７５‬ﻧﻪ د اتﻮم اﻟکتروﻧﻲ جﻮړ＊ــت ＊ــﻴﻲ چ‪ ３‬د ‪ ns 2 np 6‬جﻮړ＊ــت‪ ،‬د ﻧجﻴبﻮ‬ ‫گازوﻧﻮ ﻟﻪ اﻟکتروﻧﻲ جﻮړ＊ت سره سﻤﻮن ﻟري‪ .‬دا گازوﻧﻪ ‪ Rn, Xe, Kr, Ar, Ne(1S 2 ) eHe‬دي‪.‬‬ ‫د ＇‪７５‬ﻧﻮ ثابتﻪ ک‪７‬ه چ‪ ３‬ﻧﻮﻣﻮړي گازوﻧﻪ پﻪ ک‪５‬ﻤﻴاوي تعاﻣﻠﻮﻧﻮ ک‪ ３‬برخﻪ ﻧﻪ اخﻠﻲ او با ثباتﻪ دي‪ .‬د ﻧجﻴبﻮ‬ ‫گازوﻧﻮ ثبات دا دی چ‪ ３‬بﻬرﻧﻲ قشر ﻳ‪ ３‬پﻪ اتﻮ اﻟکتروﻧﻮﻧﻮ ﻣشبﻮع شﻮي دي‪.‬‬ ‫پﻪ ‪ 1916‬م کال د فزﻳک پﻮﻫاﻧﻮ ﻫر ﻳﻮ کﻮســﻴﻞ ) ‪ (Kossel‬او ﻟﻴﻮﻳس ) ‪ (Liwes‬د ک‪５‬ﻤﻴاوي اړﻳکﻮ‬ ‫‪64‬‬

‫تﻴــﻮري وړاﻧدې ک‪７‬ه‪ .‬ﻫغﻮى د ک‪５‬ﻤﻴاوي اړﻳکﻮ جﻮړﻳدل د اتﻮﻣﻮﻧﻮ د اﻟکتروﻧﻮﻧﻮ باﻳﻠﻞ ﻳا اخﻴســتﻞ او د‬ ‫وروستﻲ ﻣدار د اتﻮ اﻟکتروﻧﻮ پﻮره کﻴدل بﻠﻠﻲ چ‪ ３‬اړوﻧده ثبات ترﻻستﻪ ک‪７‬ي‪.‬‬ ‫پﻪ پﻴرﻳﻮدﻳک سﻴســتﻢ ک‪ ３‬د عﻨصروﻧﻮ تسﻠســﻞ چ‪ ３‬ﻟﻪ ﻧﻴﻮن )‪＇ (Ne‬خﻪ پﻴﻞ شﻮی‪ .‬پﻪ قﻮسﻮﻧﻮ ک‪ ３‬د‬ ‫عﻨصروﻧﻮ د ‪ L, K‬او ‪ M‬د قشروﻧﻮ د اﻟکتروﻧﻮﻧﻮ شﻤ‪５‬ر ＊ﻮدل شﻮی دی‪:‬‬ ‫)‪N (2,5) O(2,6) F (2,7) Ne(2,8) Na(2,8,1) Mg (2,8,2) Al (2,8,3‬‬

‫د ‪ Na‬اتﻮم کﻮﻟی شــﻲ چ‪ ３‬د ﻳﻮ اﻟکترون د باﻳﻠﻠﻮ پﻪ پاﻳﻠﻪ ک‪ ３‬د ‪ Ne‬د ﻧجﻴبﻪ ‪－‬از اﻟکتروﻧﻲ جﻮړ＊ــت‬ ‫‪＄‬اﻧتﻪ غﻮره او با ثباتﻪ اﻟکتروﻧﻲ جﻮړ＊ت ترﻻستﻪ ک‪７‬ي‪:‬‬ ‫‪Na + (2,8 ) + 1e‬‬

‫‪E‬‬

‫)‪Na(2, 8,1‬‬

‫د ســﻮدﻳﻢ پﻪ اتﻮم ک‪ ３‬د ‪ 10‬اﻟکتروﻧﻮﻧﻮ او ‪ 11‬پروتﻮﻧﻮﻧﻮ شــتﻮن د دې ﻻﻣﻞ شﻮی چ‪ ３‬سﻮدﻳﻢ ﻣثبت‬ ‫چارج وﻟري او پﻪ چارج ﻟروﻧکﻲ ذرۀ ‪ Na +‬تبدﻳﻞ شﻲ چ‪ ３‬د کتﻴﻮن )‪ (Cathion‬پﻪ ﻧﻮم ﻳادﻳ‪８‬ي‪.‬‬ ‫‪F (2,7) + 1e‬‬

‫) ‪F (2,8‬‬

‫ﻫغﻪ ذره چ‪ ３‬ﻟﻪ ‪ 10‬اﻟکتروﻧﻮ او ‪ 9‬پروتﻮﻧﻮ＇خﻪ جﻮړه شﻮې ده‪ ،‬د ‪ F‬ﻣﻨفﻲ چارج ﻟروﻧکی اﻳﻮن دی‪.‬‬ ‫د ) ‪ ( Na +‬ﻣثبت چارج ﻟروﻧک‪ ３‬ذرې او د ) ‪ ( F‬د ﻣﻨفﻲ اﻳﻮن د ذرو تر ﻣﻨ‪ ＃‬اﻟکتروستاتﻴکﻲ جاذبﻪ قﻮه‬ ‫عﻤﻞ کﻮي او د دې جذب پﻪ پاﻳﻠﻪ ک‪ ３‬ک‪５‬ﻤﻴاوي اړﻳکﻪ جﻮړﻳ‪８‬ي‪.‬‬ ‫دا ډول اړﻳکﻪ د أﻳﻮﻧﻲ ﻳا برقﻲ اړﻳک‪)Electro valente bond(３‬پﻪ ﻧﻮم ﻳادﻳ‪８‬ي‪.‬‬ ‫‪Na + + F‬‬

‫‪NaF‬‬

‫أﻳﻮﻧﻲ اړﻳکﻪ د ک‪５‬ﻤﻴاوي اړﻳک‪ ３‬ﻳﻮ ډول دی چ‪ ３‬د اﻟکتروستاتﻴکﻲ قﻮې د جذب پﻪ پاﻳﻠﻪ ک‪ ３‬د ﻣخاﻟف‬ ‫اﻟعﻼﻣﻪ چارج ﻟروﻧکﻮ ذرو تر ﻣﻨ‪ ＃‬جﻮړﻳ‪８‬ي‪.‬‬ ‫په کووالنسي اړيکو ک‪ ３‬ايوني خاصيت‬

‫قطبﻲ اشــتراکﻲ اړﻳکﻪ د پﻮره اشــتراکﻲ (غﻴر قطبﻲ) او اﻳﻮﻧﻲ اړﻳک‪ ３‬ترﻣﻨ‪ ＃‬سرحد جﻮړوي؛ ‪＄‬کﻪ پﻪ‬ ‫دې اړﻳکﻪ ک‪ ３‬اﻟکتروﻧﻲ ورﻳ‪ ＃‬ﻟ‪＇ ８‬ﻪ ﻟﻪ ﻳﻮ اتﻮم ＇خﻪ بﻞ تﻪ تﻴرﻳ‪８‬ي‪ .‬کﻪ چ‪５‬رې اﻟکتروﻧﻮﻧﻪ دا ﻟﻪ ﻳﻮ اﻳﻮن‬ ‫＇خﻪ بﻞ تﻪ پﻮره وﻟﻴ‪８‬ل شــﻲ‪ ،‬اﻳﻮﻧﻲ اړﻳکﻪ جﻮړ‪８４‬ي‪ ،‬د اﻳﻮﻧﻲ او اشتراکﻲ اړﻳک‪ ３‬د تﻮپﻴر ‪＄‬اﻧ‪７／‬تﻴاوې‬ ‫دا دي‪:‬‬ ‫پــﻪ ﻫره کچﻪ چ‪ ３‬د عﻨصروﻧــﻮ د اتﻮﻣﻮﻧﻮ تر ﻣﻨ‪ ＃‬اﻟکتروﻧﻴگاتﻴﻮﻳتﻲ تﻮپﻴــر زﻳات وي‪ ،‬پﻪ ﻫﻤغﻪ کچﻪ د‬ ‫ﻫغــﻮى اړﻳکــﻪ قطبﻲ ده‪ .‬ﻻﻧدې گــراف د اﻳﻮﻧﻲ اړﻳک‪ ３‬د خاصﻴت ســﻠﻤﻪ او اﻟکتروﻧﻴگاتﻴﻮﻳتﻲ تﻮپﻴر‬ ‫＊ﻴﻲ‪:‬‬

‫‪65‬‬

‫د پﻮرتﻨﻲ گراف پر بﻨســ＀ وﻳﻠﻲ‬ ‫شــﻮ چــ‪ ３‬د دوو اتﻮﻣﻮﻧــﻮ اړﻳکﻪ‬ ‫ﻫغﻪ وخت برقﻲ ﻳا اﻟکترووﻻﻧ＀‬ ‫ده چــ‪ ３‬د دوو اتﻮﻣﻮﻧــﻮ د‬ ‫اﻟکتروﻧﻴگاتﻴﻮﻳتﻲ تﻮپﻴر )‪ (1.7‬او‬ ‫ﻟﻪ ﻫغــﻪ ＇خﻪ پﻮرتــﻪ وي‪ .‬اﻳﻮﻧﻲ‬ ‫ﻣرکبﻮﻧــﻪ او ﻳــا اﻟکترووﻻﻧــ＀‬ ‫ﻣرکبﻮﻧﻪ ﻟــﻪ اﻳﻮﻧﻮﻧــﻮ ＇خﻪ جﻮړ‬ ‫(‪ )3-5‬شکﻞ‪ :‬د أﻳﻮﻧﻲ اړﻳک‪ ３‬د خاصﻴت د سﻠﻨﻰ اود اﻟکتروﻧﻴگاتﻴﻮﻳتﻲ‬ ‫شــﻮي‪ .‬کﻪ چ‪５‬رې د دوو اتﻮﻣﻮﻧﻮ‬ ‫تﻮپﻴراړوﻧده گراف‬ ‫اﻟکتروﻧﻴگاتﻴﻮﻳتﻲ تﻮپﻴر ﻟﻪ ‪＇I‬خﻪ تر‬ ‫)‪ (1.7‬پﻮرې وي‪ ،‬د ﻫغﻮی اړﻳکﻪ ‪ 50%‬اﻳﻮﻧﻲ او ‪ 50%‬قطبﻲ اشتراکﻲ ده ‪.‬‬ ‫د اﻳﻮﻧﻲ اړﻳکﻲ د ‪＄‬اﻧ‪７／‬تﻴا وي سﻠﻨﻪ‬

‫‪LlF‬‬

‫‪KCl‬‬

‫‪NaCl‬‬

‫‪KF‬‬

‫‪KBr‬‬

‫‪LiCl‬‬ ‫‪LiBr‬‬

‫‪100‬‬

‫‪Kl‬‬

‫‪IONIC‬‬

‫‪75‬‬

‫‪Lil‬‬

‫د خپﻠﻮاکﻲ پری کﻴدو خط‬

‫‪50‬‬

‫‪HF‬‬

‫‪COVALENT‬‬

‫‪HCl‬‬

‫‪3.0‬‬

‫‪2.0‬‬

‫‪HBr‬‬

‫‪25‬‬

‫‪lCl‬‬ ‫‪Cl2 lBr Hl‬‬

‫‪1.0‬‬

‫ايوني مرکبونه او د هغوى خواص‬

‫ﻫغﻪ ﻣرکبﻮﻧﻪ چ‪ ３‬اﻟکتروﻧﻲ اړﻳک‪ ３‬ﻟري‪ ،‬کرستﻠﻮﻧﻪ تشکﻴﻠﻮي‪.‬‬ ‫د خــﻮړو د ﻣاﻟگــ‪ ３‬پــﻪ اړه ﻣعﻠﻮﻣات ﻟرئ؟ پﻮﻫﻴ‪８‬ئ چــ‪ ３‬د خﻮړو ﻣاﻟگﻪ ﻟﻪ کﻮﻣــﻮ عﻨصروﻧﻮ ＇خﻪ‬ ‫جﻮړه شﻮې ده؟ د خﻮړو ﻣاﻟگﻪ سﻮدﻳﻢ کﻠﻮراﻳد دی چ‪ ３‬پﻪ طبﻴعت ک‪ ３‬ﻣﻮﻧدل کﻴ‪８‬ي او فﻮرﻣﻮل ﻳ‪３‬‬ ‫‪ NaCl‬دی‪.‬‬ ‫دا فﻮرﻣﻮل را＊ﻴﻲ چ‪ ３‬دخﻮړو ﻣاﻟگﻪ دسﻮدﻳﻢ او کﻠﻮرﻳﻦ ﻟﻪ عﻨصروﻧﻮ＇خﻪ جﻮړه شﻮې ده‪.‬‬ ‫ســﻮدﻳﻢ ﻧــرم او فعال ک‪５‬ﻤﻴاوي فﻠز دی او کﻠﻮرﻳــﻦ گازي عﻨصر دی‪ .‬د دې دوو عﻨصروﻧﻮ د تعاﻣﻞ پﻪ‬ ‫پاﻳﻠﻪ ک‪ ３‬ﻟﻪ ﻻﻧدې شکﻞ سره سﻢ د خﻮړو ﻣاﻟگﻪ جﻮړﻳ‪８‬ي چ‪ ３‬سپﻴﻦ رﻧگ ﻟري‪:‬‬

‫)‪ (6 - 3‬شکﻞ‪ :‬د کﻠﻮرﻳﻦ د گاز تعاﻣﻞ ﻟﻪ سﻮدﻳﻢ سره‬

‫！ﻮﻟ‪ ３‬ﻣاﻟگ‪ ３‬د خﻮړو د ﻣاﻟگ‪ ３‬پﻪ شــان اﻳﻮﻧﻲ ﻣرکبﻮﻧﻪ دي او ﻟﻪ ﻣثبتﻮ او ﻣﻨفﻲ اﻳﻮﻧﻮﻧﻮ ＇خﻪ جﻮړې‬ ‫شــﻮې دي‪ .‬د ســﻮدﻳﻢ کﻠﻮراﻳد پﻪ ﻣاﻟﻴکﻮل ک‪ ３‬د سﻮدﻳﻢ او کﻠﻮرﻳﻦ د اتﻮﻣﻮﻧﻮ أﻳﻮﻧﻲ اړﻳکﻪ شتﻪ‪＇ .‬رﻧگﻪ‬ ‫چ‪ ３‬د سﻮدﻳﻢ اتﻮم د ﻳﻮ اﻟکترون ﻟﻪ ﻻسﻪ ورکﻮﻟﻮ سره ﻳﻮ ﻣثبت چارج او د کﻠﻮرﻳﻦ اتﻮم د ﻳﻮ اﻟکترون‬ ‫‪66‬‬

‫پﻪ اخﻴســتﻠﻮ ســره ﻳﻮ ﻣﻨفﻲ چارج اخﻠﻲ‪ .‬دوی د اﻟکتروســتاتﻴکﻲ قﻮاوو پربﻨس＀ ﻳﻮ بﻞ جذبﻮي او د‬ ‫ســﻮدﻳﻢ کﻠﻮراﻳد ﻣاﻟﻴکﻮل جﻮړوي‪ .‬د خﻮړو ﻣاﻟگ‪ ３‬خﻮاص د ﻫﻤدې اړﻳک‪ ３‬پﻪ وړتﻴا پﻮرې اړه ﻟري‪.‬‬ ‫د خﻮړو د ﻣاﻟگ‪ ３‬ﻣکعبﻲ بﻠﻮروﻧﻪ کﻠک او ﻣاتﻴدوﻧکﻲ دي او پﻪ ‪ 801o C‬تﻮدوخﻪ ک‪ ３‬وﻳﻠ‪ ３‬ک‪８５‬ي او پﻪ‬ ‫‪ 1413o C‬تﻮدوخﻪ ک‪ ３‬پﻪ اﻳشﻴدو را‪＄‬ﻲ‪ .‬د سﻮدﻳﻢ کﻠﻮراﻳد ﻣاﻟ‪／‬ﻪ پﻪ اوبﻮ ک‪ ３‬حﻞ کﻴ‪８‬ي چ‪ ３‬د ﻣحﻠﻮل‬ ‫پﻪ حاﻟت د بر‪＋４‬ﻨا ＊ﻪ ت‪５‬روﻧک‪ ３‬ده‪.‬‬ ‫د کﻠﻮرﻳﻦ اﻳﻮن‬

‫دکﻠﻮرﻳﻦ اتﻮم‬

‫‪17e‬‬

‫‪18e‬‬ ‫‪17P‬‬

‫داﻟکترون اخﻴستﻞ‬

‫‪17P‬‬

‫‪e‬‬

‫‪1IP +‬‬

‫‪1IP‬‬

‫داﻟکترون باﻳﻠﻞ‬ ‫‪ 10e‬د سﻮدﻳﻢ اﻳﻮن‬ ‫‪11e‬‬ ‫(‪ )7 - 3‬شکﻞ‪ :‬د سﻮدﻳﻢ کﻠﻮراﻳد د جﻮړﻳدو پﻪ وخت ک‪ ３‬د اﻟکتروﻧﻮﻧﻮ ﻟ‪８５‬دوﻧﻪ‬ ‫د سﻮدﻳﻢ اتﻮم‬

‫د ســﻮدﻳﻢ کﻠﻮراﻳد خﻮاص د ﻫغﻪ پﻪ جﻮړووﻧکﻮ ذرو پﻮرې اړه ﻟري‪ .‬پﻪ ســﻮدﻳﻢ کﻠﻮراﻳد ک‪ ３‬د ســﻮدﻳﻢ‬ ‫او کﻠﻮرﻳﻦ ترﻣﻨ‪ ＃‬د جاذب‪ ３‬پﻴاوړې قﻮۀ شتﻪ چ‪ ３‬دوى ﻳ‪ ３‬ﻳﻮ ﻟﻪ بﻞ سره ډ‪４‬ر ！ﻴﻨ‪ ，‬ک‪７‬ي دي او دا قﻮه د‬ ‫اﻳﻮﻧﻲ اړﻳک‪ ３‬پﻪ ﻧﻮم ﻳادوي‪ .‬دا اړﻳکﻪ پﻪ ！ﻮﻟﻮ ﻣاﻟگﻮ ک‪ ３‬شتﻪ ‪ .‬کﻪ ＇ﻪ ﻫﻢ دا ډول اړﻳکﻪ ﻳﻮازې د سﻮدﻳﻢ‬ ‫پﻪ ﻳﻮکتﻴﻮن او د کﻠﻮرﻳﻦ پﻪ ﻳﻮ اﻧﻴﻮن پﻮرې اړه ﻧﻪ ﻟري؛ خﻮ د ！ﻮﻟﻮ ＇ﻨگ تر ＇ﻨگ اﻧﻴﻮﻧﻮﻧﻮ او کتﻴﻮﻧﻮﻧﻮ‬ ‫تر ﻣﻨ‪ ＃‬جﻮړه شــﻮې او د ذرو ﻧظﻢ ﻳ‪ ３‬راﻣﻨ‪ ＃‬تﻪ ک‪７‬ی دی‪ .‬ﻫرﻳﻮ کتﻴﻮن د ＇ﻮ اﻧﻴﻮﻧﻮﻧﻮ او ﻳﻮ اﻧﻴﻮن د ＇ﻮ‬ ‫کتﻴﻮﻧﻮﻧﻮ پﻪ واسطﻪ چاپ‪５‬رﻳ‪８‬ي‪ .‬ﻻﻧدې شکﻠﻮﻧﻪ وگﻮرئ‪:‬‬

‫د کﻠﻮراﻳد اﻳﻮن‬

‫د سﻮدﻳﻢ اﻳﻮن‬

‫)‪ (8 - 3‬شکﻞ‪ :‬د خﻮړو د ﻣاﻟگ‪ ３‬پﻪ ﻳﻮ کرستال ک‪ ３‬د اﻳﻮﻧﻮﻧﻮ جﻮړ＊ت‬

‫‪67‬‬

‫پﻮرتﻨ‪ ９‬شکﻞ را＊ﻴﻲ چ‪ ３‬د سﻮدﻳﻢ ﻫر اﻳﻮن د کﻠﻮرﻳﻦ د شپ‪８‬و اﻳﻮﻧﻮﻧﻮ پﻪ واسطﻪ او د کﻠﻮرﻳﻦ ﻫر اﻳﻮن‬ ‫د سﻮدﻳﻢ د شپ‪８‬و اﻳﻮﻧﻮ پﻪ واسطﻪ چاپ‪５‬ر شﻮی او د ذرو ﻧظﻢ ﻳ‪ ３‬راﻣﻨ‪ ＃‬تﻪ ک‪７‬ی دی‪.‬‬ ‫د کﻮﻟﻤب د قاﻧﻮﻧﻮ پربﻨس＀ د ﻳﻮ ډول چارجﻮﻧﻮ ﻟروﻧک‪ ３‬ذرې ﻳﻮ ﻟﻪ بﻠ‪＇ ３‬خﻪ دفعﻪ او د ﻣخاﻟفﻮ چارجﻮﻧﻮ‬ ‫ﻟروﻧک‪ ３‬ذرې ﻳﻮ بﻞ جذبﻮي‪ .‬د ﻣخاﻟف عﻼﻣﻪ چارج ﻟروﻧکﻮ ذرو تر ﻣﻨ‪ ＃‬د جذب قﻮه د ﻳﻮ ډول عﻼﻣﻪ‬ ‫ﻟروﻧکﻮ ذرو ﻟﻪ دفع قﻮاوو ＇خﻪ زﻳاتﻪ ده‪ .‬پﻪ آﻳﻮﻧﻲ ﻣرکبﻮﻧﻮ ک‪ ３‬د ﻣثبتﻮ او ﻣﻨفﻲ چارجﻮﻧﻮ شﻤ‪５‬ر ﻳﻮ ﻟﻪ بﻞ سره‬ ‫ﻣساوي دی‪ ،‬ﻧﻮ دا ډول ﻣرکبﻮﻧﻪ د بر‪＋４‬ﻨاﻳﻲ چارج ﻟﻪ کبﻠﻪ خﻨثی دي‪.‬‬ ‫د أيوني مرکبونو خواص‬

‫د اﻳﻮﻧﻲ ﻣرکبﻮﻧﻮ وﻳﻠ‪ ３‬شﻮې ب‪２‬ﻪ ﻳا اوبﻠﻦ ﻣحﻠﻮل د بر‪＋４‬ﻨا ﻫادي دی؛ ‪＄‬کﻪ پﻪ دې ﻣرکبﻮﻧﻮ ک‪ ３‬اﻳﻮﻧﻮﻧﻪ‬ ‫ازاداﻧﻪ حرکت کﻮﻟی شــﻲ؛ خﻮ پﻪ جاﻣد حاﻟت ک‪ ３‬دا ﻣرکبﻮﻧﻪ د بر‪＋４‬ــﻨا ﻫادي ﻧﻪ دي؛ ‪＄‬کﻪ د ﻣاﻟگ‪３‬‬ ‫اﻳﻮﻧﻮﻧــﻪ پﻪ جاﻣد حاﻟت ک‪ ３‬ﻳﻮازې اﻫتزازي حرکت ﻟري‪ .‬کﻪ د خﻮړو د ﻣاﻟگ‪＇ ３‬ﻮ بﻠﻮره پﻪ اوبﻮ ک‪３‬‬ ‫واچﻮل شــﻲ‪ ،‬د ﻣاﻟگ‪ ３‬اﻳﻮﻧﻮﻧﻪ د اوبﻮ پﻪ ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻮﻧﻮ ک‪ ３‬خپرﻳ‪８‬ي او ازاداﻧﻪ حرکت کﻮي؛ د بر‪＋４‬ــﻨا‬ ‫بﻬﻴر تﻴروي‪ .‬ﻻﻧدې شکﻞ وگﻮرئ‪:‬‬

‫)‪ (9 - 3‬شکﻞ د بر‪＋４‬ﻨا بﻬﻴرد خﻮړو د ﻣاﻟگ‪ ３‬پﻪ ﻣحﻠﻮل ک‪３‬‬

‫اضافي معلومات‬

‫اﻳﻮﻧﻮﻧﻪ پﻪ ﻣاﻟگﻮ ک‪＊ ３‬ﻪ تﻨظﻴﻢ او جﻮړ＊ت ﻟري‪.‬‬ ‫پﻪ کرستﻠﻮﻧﻮ ک‪ ３‬د اﻳﻮﻧﻮﻧﻮ جﻮړﻳدل پر ﻟﻪ پس‪ ３‬دي او ﻫر اﻳﻮن د خپﻞ چارج د ﻣخاﻟفﻮ اﻳﻮﻧﻮﻧﻮ پﻪ‬ ‫واسطﻪ چاپ‪５‬ر شﻮی چ‪ ３‬ﻧظﻢ ﻳ‪ ３‬راﻣﻨ‪％‬تﻪ ک‪７‬ی او اړﻳک‪ ３‬ﻳ‪ ３‬جﻮړې ک‪７‬ې دي‪ .‬چارج ﻟروﻧکﻲ‬ ‫داﻳﻮﻧﻮﻧﻮ تﻨظﻴﻤﻲ جﻮړ＊ــت پﻪ کرســتﻠﻲ شــبکﻪ ک‪ ３‬د اﻧﻴﻮﻧﻮﻧﻮ او کتﻴﻮﻧﻮﻧﻮ د ﻧســبﻲ جساﻣت د‬ ‫ترتﻴب پﻴروي کﻮي او دا ترتﻴب د کرستاﻟﻮﻧﻮ پﻪ ！ﻮﻟﻮ برخﻮ ک‪ ３‬تکرارﻳ‪８‬ي ‪ .‬ﻫغﻪ جﻮړ＊ت چ‪ ３‬د‬ ‫جﻮړووﻧکﻮ ذرو د را！ﻮﻟﻴدو پﻪ اغ‪５‬ز (کتﻴﻮﻧﻮﻧﻪ او اﻧﻴﻮﻧﻮﻧﻪ) ﻳﻮ جسﻢ ﻟﻪ درې بعدي ب‪ ３２‬سره راﻣﻨ‪＃‬‬ ‫تﻪ کﻮي‪ ،‬د بﻠﻮري شبک‪ ３‬پﻪ ﻧﻮم ﻳادﻳ‪８‬ي‪ (8 - 3) ،‬شکﻞ وگﻮرئ‪.‬‬ ‫‪68‬‬

‫د کرستاﻟﻲ شبکﻮ جﻮړﻳدل د اﻧرژي ﻟﻪ ازادﻳدﻟﻮ سره ﻳﻮ‪＄‬اى دی‪.‬‬ ‫د کرستاﻟﻲ شبک‪ ３‬اﻧرژي د ﻫغﻪ کﻤﻴت ﻟﻪ اﻧرژي ＇خﻪ عبارت ده چ‪ ３‬ﻟﻪ ﻣثبت او ﻣﻨفﻲ گازي اﻳﻮﻧﻮﻧﻮ‬ ‫＇خﻪ د ﻳﻮ بﻠ‪ ３‬کرستﻠﻰ ﻣادې د جﻮړﻳدو پﻪ وخت ک‪ ３‬ﻟﻪ ﻫغﻮ ＇خﻪ آزادﻳ‪８‬ي؛ د ب‪５‬ﻠگ‪ ３‬پﻪ ډول‪:‬‬ ‫) ‪Na + (g ) + Cl (g‬‬

‫‪NaCl(s) + 787.5kJ / mol‬‬

‫ﻻﻧدې جدول د ‪＄‬ﻴﻨﻮ ﻣﻮادو د کرستاﻟﻲ شبکﻮ اﻧرژي پﻪ ‪＊ kJ / mol‬ﻴﻲ‪:‬‬ ‫)‪ (1 - 3‬جدول د اﻟقﻠﻲ فﻠزوﻧﻮ د ﻫﻼﻳدوﻧﻮ د کرستﻠﻮﻧﻮ د شبکﻮ اﻧرژي‬ ‫آﻳﻮﻧﻮﻧﻪ‬

‫‪F‬‬

‫‪Cl‬‬

‫‪I‬‬

‫‪Br‬‬

‫ﻛتﻴﻮﻧﻮﻧﻪ‬ ‫‪Li +‬‬

‫‪1036‬‬

‫‪853‬‬

‫‪807‬‬

‫‪757‬‬

‫‪Na +‬‬

‫‪923‬‬

‫‪787‬‬

‫‪747‬‬

‫‪704‬‬

‫‪K+‬‬

‫‪821‬‬

‫‪715‬‬

‫‪682‬‬

‫‪649‬‬

‫‪Rb +‬‬

‫‪785‬‬

‫‪689‬‬

‫‪660‬‬

‫‪630‬‬

‫‪Cr +‬‬

‫‪740‬‬

‫‪659‬‬

‫‪631‬‬

‫‪604‬‬

‫)‪ (2 - 3‬جدول د‪ + 2 ، + 1‬او ‪ + 3‬چارج ﻟروﻧکﻮ ﻣرکبﻮﻧﻮد شبک‪ ３‬د اﻧرژي پرتﻠﻪ‬ ‫اﻧﻴﻮن‬

‫‪O2‬‬

‫‪F‬‬

‫ﻛتﻴﻮن‬ ‫` ‪Na +‬‬

‫‪923‬‬

‫‪2481‬‬

‫‪Mg 2+‬‬

‫‪2957‬‬

‫‪3791‬‬

‫‪Al 3+‬‬

‫‪5492‬‬

‫‪15916‬‬

‫‪69‬‬

‫فعاليت‬

‫(‪ 1‬او ‪ )2‬جدول تﻪ ‪＄‬ﻴر شئ‪:‬‬ ‫اﻟف‪ -‬ستاســ‪ ３‬پﻪ ﻧظر ﻻﻧدې کﻮﻣ‪ ３‬پاﻳﻠ‪ ３‬د کرســتاﻟﻲ شــبک‪ ３‬د اﻧرژي پﻪ اړه ســﻤ‪ ３‬دي؟ او‬ ‫وﻟ‪３‬؟‬ ‫‪ - 1‬ﻫر ＇ﻮﻣره چ‪ ３‬کتﻴﻮﻧﻮﻧﻪ کﻮچﻨﻲ وي‪ ،‬د ﻫغﻮى د کرستاﻟﻲ شبک‪ ３‬اﻧرژي ډ‪４‬ره ده‪.‬‬ ‫‪ - 2‬ﻫر ＇ﻮﻣره چ‪ ３‬د اﻧﻴﻮن چارج ﻟﻮى وي‪ .‬د شبک‪ ３‬اﻧرژي کﻤﻪ ده‪.‬‬ ‫‪ - 3‬ﻫر ＇ﻮﻣره چ‪ ３‬د اﻧﻴﻮﻧﻮﻧﻮ شعاع ﻟﻮﻳﻪ وي‪ ،‬د شبک‪ ３‬اﻧرژي زﻳاتﻪ ده‪.‬‬ ‫‪ - 4‬د شــبک‪ ３‬اﻧرژي د کتﻴﻮﻧﻮﻧﻮ ﻟﻪ چارج ســره ﻣســتقﻴﻤﻪ او د ﻫغﻮى ﻟﻪ شــعاع سره ﻣعکﻮسﻪ‬ ‫اړﻳکﻪ ﻟري ‪.‬‬ ‫ب‪ -‬ووائﻲ چ‪ ３‬ﻻﻧدې کﻮﻣﻮ اﻳﻮﻧﻲ ﻣرکبﻮﻧﻮ د شبک‪ ３‬اﻧرژي زﻳاتﻪ ده ؟‬ ‫‪ MgO‬ﻳا ‪CaO‬‬ ‫ج‪ -‬أﻳا کﻴدى شﻲ چ‪ ３‬دشبک‪ ３‬د اﻧرژي او د اﻳﻮﻧﻲ ﻣرکبﻮﻧﻮ د وﻳﻠ‪ ３‬کﻴدو درج‪ ３‬ترﻣﻨ‪ ＃‬اړﻳکﻪ‬ ‫پام ک‪ ３‬وﻧﻴﻮل شﻲ؟‬ ‫＇رﻧگﻪ چ‪ ３‬د أﻳﻮﻧﻲ ﻣرکبﻮﻧﻮ د ذرو تر ﻣﻨ‪ ＃‬د جذب قﻮه زﻳاتﻪ ده‪ ،‬ﻧﻮ د ﻫغﻮى خﻮاص سره ورتﻪ‬ ‫دي؛ د ب‪５‬ﻠگ‪ ３‬پﻪ ډول‪ :‬د ﻫغﻮى د وﻳﻠ‪ ３‬کﻴدو او اﻳشﻴد درج‪ ３‬سره ورتﻪ دي‪.‬‬ ‫ﻻﻧدې جدول وگﻮرئ‪:‬‬ ‫)‪ (3 - 3‬جدول‪ :‬د وﻳﻠ‪ ３‬کﻴدو او اﻳشﻴدو د درج‪ ３‬ورتﻪ واﻟی‬ ‫أﻳﻮﻧﻲ ﻣرکب‬

‫د وﻳﻠ‪ ３‬کﻴدو ！کﻲ ‪C‬‬

‫‪0‬‬

‫د اﻳشﻴدو ！کﻲ ‪C‬‬

‫‪NaCl‬‬

‫‪801‬‬

‫‪1413‬‬

‫‪RbCl‬‬

‫‪715‬‬

‫‪1390‬‬

‫‪KF‬‬

‫‪858‬‬

‫‪1505‬‬

‫‪KBr‬‬

‫‪734‬‬

‫‪1435‬‬

‫‪0‬‬

‫‪ :٢-٣-٣‬اشتراکي اړيکه)‪(CovalentBond‬‬ ‫د کووالنــت اړيکو تيوري‪ :‬اﻳﻮﻧﻲ اړﻳکﻪ د ک‪５‬ﻤﻴاوي اړﻳکــﻮ ﻳﻮاز‪４‬ﻨ‪ ９‬ب‪２‬ﻪ ﻧﻪ ده‪ .‬پﻪ ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻮﻧﻮ ک‪３‬‬

‫ب‪５‬ﻼب‪５‬ﻠ‪ ３‬اړﻳک‪ ３‬شتﻪ دي؛ د بﻴﻠ‪ ３／‬پﻪ ډول‪ :‬د ‪ Cl 2‬پﻪ ﻣاﻟﻴکﻮل ک‪ ３‬خاصﻪ اړﻳکﻪ شتﻪ چ‪ ３‬پﻪ دې اړه‬ ‫ﻟﻴﻮﻳــس وړاﻧدﻳز ک‪７‬ی دی‪ :‬د کﻠﻮرﻳﻦ ﻫر اتﻮم خپﻞ د باﻧدﻳﻨﻲ قشــر ﻳﻮ اﻟکترون پﻪ خپﻠﻮ ﻣﻨ‪％‬ﻮﻧﻮ ک‪３‬‬ ‫پــﻪ گــ‪６‬ه ږدي‪ .‬د اوربﻴتاﻟﻮﻧﻮ د ﻧﻨﻮتﻠﻮ پﻪ غرض د کﻠﻮرﻳﻦ ﻟــﻪ اتﻮﻣﻮﻧﻮ ＇خﻪ ﻫر ﻳﻮ د اﻣکان تر حده ﻳﻮ‬ ‫‪70‬‬

‫بــﻞ ســره ﻧژدې کﻴ‪８‬ي او د گ‪６‬و اﻟکتروﻧﻮﻧﻮ جﻮړه د کﻮوﻻﻧــ＀ اړﻳکﻪ جﻮړوي‪ .‬دا اﻟکتروﻧﻮﻧﻪ ﻳﻮازې ﻳﻮ‬ ‫اوربﻴتال ﻧﻴسﻲ چ‪ (Spin) ３‬ﻳ‪ ３‬ﻣخاﻟف ﻟﻮری ﻟري‪ .‬ﻻﻧدې شکﻞ وگﻮرئ ‪:‬‬

‫)‪ (10 - 3‬شکﻞ‪ :‬د کﻠﻮرﻳﻦ پﻪ ﻣاﻟﻴکﻮل ک‪ ３‬د ک‪５‬ﻤﻴاوي اړﻳکﻮ د وړاﻧدې کﻮﻟﻮ ﻻر‬

‫د وﻻﻧســﻲ اړﻳکﻮ پﻪ ﻣﻴتﻮد ک‪ ３‬اتﻮﻣﻲ اوربﻴتاﻟﻮﻧﻮ ســره ﻧﻨﻮ‪＄‬ﻲ او جﻮړه اﻟکتروﻧﻮﻧﻮ سره ﻳﻮ‪＄‬اى کﻴ‪８‬ي؛‬ ‫ﻧﻮﻣﻮړي ﻣاﻟﻴکﻮل تﻮصﻴف شــﻮي د وﻻﻧســﻲ اړﻳکــﻮ د ﻣﻴتﻮد پﻪ ﻧﻮم ﻳادﻳ‪８‬ي‪ .‬ﻫر اتــﻮم خپﻞ کرکتر پﻪ‬ ‫ﻣاﻟﻴکــﻮل ک‪ ３‬ســاتﻲ؛ خﻮ د اتﻮﻣﻮﻧﻮ د باﻧدﻳﻨﻲ قشــروﻧﻮ ﻳﻮ ﻳا ＇ﻮ اﻟکتروﻧﻮﻧﻪ ﻟــﻪ اتﻮﻣﻮﻧﻮ ＇خﻪ ﻫر ﻳﻮ د‬ ‫اوربﻴتاﻟﻮﻧﻮ د ﻧﻨﻮتﻠﻮ ﻟپاره د بﻞ اتﻮم پﻪ باﻧدﻳﻨﻲ قشر ک‪ ３‬ﻧفﻮذ کﻮي‪.‬‬ ‫د اﻟکتروﻧــﻲ ورﻳ‪ ３％‬کثافت د اﻟکتروﻧﻮﻧﻮ د رقﻤﻮﻧﻮ پﻪ واســطﻪ د ﻳــﻮ ﻣکعب د اتﻮﻣﻲ اوږدواﻟی واحد‬ ‫(د بﻮر ﻟﻪ ﻧظره‪ ،‬د اتﻮﻣﻲ اوږدواﻟﻲ واحد د ﻫاﻳدروجﻦ د اتﻮم د ﻟﻮﻣ‪７‬ي اوربﻴتال ﻟﻪ شــعاع ســره ﻣساوي‬ ‫دی) ترﻻسﻪ کﻮي‪.‬‬ ‫پام وک‪７‬ئ‬

‫کﻮوﻻﻧس پﻪ ﻟغت ک‪ ３‬د گ‪ ６‬وﻻﻧس ﻣعﻨا ﻟري او د اړﻳک‪ ３‬ﻫغﻪ ډول تﻪ اشاره ده چ‪ ３‬اتﻮﻣﻮﻧﻪ پﻪ ک‪３‬‬ ‫ﻳﻮ ﻟﻪ بﻞ وﻻﻧســﻲ قشــر ＇خﻪ ﻳا پﻪ ！اکﻠﻲ ډول ﻳﻮ ﻟﻪ بﻞ د وﻻﻧسﻲ قشر ﻟﻪ اﻟکتروﻧﻮﻧﻮ ＇خﻪ پﻪ گ‪６‬ه‬ ‫گ＂ﻪ اخﻠﻲ‪ .‬ﻫغﻪ اړﻳکﻪ چ‪ ３‬د وﻻﻧسﻲ قشر اﻟکتروﻧﻮﻧﻪ پﻪ ک‪ ３‬پﻪ شرﻳکﻪ ک‪＋５‬ﻮدل شﻲ‪ ،‬د اشتراکﻲ‬ ‫اړﻳک‪ ３‬پﻪ ﻧﻮم ﻳادﻳ‪８‬ي‪.‬‬ ‫کووالنس اړيکه ＇رنگه جوړي‪８‬ي؟‬

‫د دې پﻮ＊تﻨ‪ ３‬د ‪＄‬ﻮاب ﻟپاره‪ ،‬د کﻮوﻻﻧس ساده اړﻳکﻪ چ‪ ３‬د ﻫاﻳدروجﻦ د ﻣاﻟﻴکﻮل د دوو اتﻮﻣﻮﻧﻮ تر‬ ‫ﻣﻨ‪ ＃‬شتﻪ‪７５＇ ،‬و د ﻫاﻳدروجﻦ دوه اتﻮﻣﻮﻧﻪ ﻳﻮ بﻞ تﻪ ﻧژدې شﻮي دي‪ .‬د ﻳﻮ اتﻮم د اﻟکترون او د بﻞ اتﻮم د‬ ‫ﻫست‪ ３‬ترﻣﻨ‪ ＃‬د جذب قﻮې قﻮۀ عﻤﻞ ک‪７‬ى دی‪ .‬ﻟﻪ بﻠﻪ طرفﻪ د ﻫاﻳدروجﻦ د اتﻮﻣﻮﻧﻮ د اړوﻧد اﻟکتروﻧﻮ‬ ‫ترﻣﻨ‪ ＃‬د دفع‪ ３‬قﻮه او پﻪ ﻫﻤدي ترتﻴب د اتﻮﻣﻮﻧﻮ د ﻫستﻮ ترﻣﻨ‪ ＃‬د دفع‪ ３‬قﻮه عﻤﻞ ک‪７‬ی چ‪ ３‬دا قﻮاوې‬ ‫پﻪ ک‪ ３‬باﻳد ﻳﻮه بﻠﻪ خﻨثﻰ ک‪７‬ي او ﻟﻪ دې ﻻﻣﻞ شﻲ چ‪ ３‬د ﻫاﻳدروجﻦ اتﻮﻣﻮﻧﻪ ﻳﻮ ﻟﻪ بﻞ ＇خﻪ ب‪５‬ﻞ وي؛‬ ‫خﻮ پﻪ ک‪ ３‬ﻟﻴدل کﻴ‪８‬ي‪ ،‬ﻫاﻳدروجﻦ د ﻣاﻟﻴکﻮل پﻪ ب‪２‬ﻪ شتﻪ دی‪.‬‬ ‫‪71‬‬

‫د اړﻳکــ‪ ３‬جﻮړﻳــدو پﻪ وخت ک‪ ３‬د جاذب‪ ３‬قﻮه د دفع‪ ３‬ﻟﻪ قــﻮاوو ＇خﻪ ډ‪４‬ره زﻳاتﻪ ده اود ﻫاﻳدروجﻦ‬ ‫اتﻮﻣﻮﻧﻪ ﻳ‪ ３‬ﻳﻮ ﻟﻪ بﻞ ســره ت‪７‬ﻟﻲ او ﻣاﻟﻴکﻮل ﻳ‪ ３‬جﻮړک‪７‬ی دی؛ ﻧﻮ د اړﻳک‪ ３‬ﻟﻪ جﻮړﻳدو＇خﻪ وروســتﻪ‬ ‫د جاذب‪ ３‬او دافع‪ ３‬قﻮاوې دواړه سره ﻣساوي کﻴ‪８‬ي ‪:‬‬

‫)‪ (11 - 3‬شکﻞ‪ :‬د ﻫاﻳدروجﻦ د ﻣاﻟﻴکﻮل پﻪ جﻮړﻳدو ک‪ ３‬د ﻫاﻳدروجﻦ د اتﻮﻣﻮﻧﻮ ترﻣﻨ‪ ＃‬دافعﻪ او جاذبﻪ قﻮه‬

‫کﻮوﻻﻧســﻲ اړﻳک‪ ３‬کﻴدي شــﻲ چﻰ د ﻳﻮ فﻨر پﻪ شکﻞ تصﻮر شﻲ‪ .‬ﻻﻧدې شکﻞ وگﻮرئ! کﻠﻪ چ‪ ３‬د‬ ‫ﻫاﻳدروجﻦ دوه اتﻮﻣﻮﻧﻪ ﻳﻮ ﻟﻪ بﻞ ＇خﻪ ﻟرې شﻲ‪ ،‬دﻫغﻮى د اﻟکتروﻧﻮﻧﻮ او ﻫست‪ ３‬تر ﻣﻨ‪ ＃‬د جاذب‪ ３‬قﻮه‬ ‫بﻴا ﻫغﻮى سره ﻧژدې کﻮي او ﻟﻮﻣ‪７‬ﻧﻲ حاﻟت تﻪ ﻳ‪ ３‬گر‪＄‬ﻮى؛ خﻮ ﻟﻪ بﻠ‪ ３‬خﻮا د دافع‪ ３‬قﻮه ﻫغﻮى ب‪５‬رتﻪ‬ ‫ﻳــﻮ ﻟــﻪ بﻞ ＇خﻪ ﻟرې کﻮي‪ .‬ﻧﻮ د ﻫاﻳدروجﻦ اتﻮم د اړﻳکــﻮ د ﻣحﻮر پﻪ اوږدواﻟﻲ ک‪ ３‬د ＇پﻮ پﻪ حاﻟت‬ ‫ک‪ ３‬وي‪ .‬خﻮ دا ＇پ‪ ３‬د ﻫغﻮى ﻫست‪ ３‬ﻳﻮه ﻟﻪ بﻠ‪＇ ３‬خﻪ تﻞ پﻪ تعادﻟﻲ فاصﻠﻮ ک‪ ３‬ساتﻲ چ‪ ３‬دا فاصﻠﻪ‬ ‫د اړﻳک‪ ３‬د اوږدواﻟﻲ پﻪ ﻧﻮم ﻳاد ﻳ‪８‬ي‪:‬‬ ‫د گﻠﻮﻟ‪ ３‬او ﻣﻴﻠ‪ ３‬ﻣﻮدل‬

‫)‪ (12 - 3‬شکﻞ فﻨري اړﻳکﻪ‬ ‫‪1‬‬

‫‪2‬‬

‫)‪ (13 - 3‬شکﻞ‪ :‬د ﻫاﻳدروجﻦ کﻠﻮراﻳد پﻪ ﻣاﻟﻴکﻮل ک‪ ３‬د ﻟرې کﻮﻟﻮ او ﻧژدې کﻮﻟﻮ قﻮه‬

‫‪ - 1‬د ﻫستﻮ او اﻟکتروﻧﻲ ورﻳ‪％‬ﻮ د ﻧژدې کﻮﻟﻮ قﻮه د ﻫستﻮ تر ﻣﻨ‪ ＃‬فضا ک‪３‬‬ ‫‪ - 2‬د دوو ﻫستﻮ دفع‪( ３‬ﻟرې کﻮﻟﻮ) قﻮه‬ ‫‪72‬‬

‫د کووالنټ شعاع‬

‫د اتﻮﻣﻮﻧﻮ د ﻫستﻮ تر ﻣﻨ‪ ＃‬وا！ﻦ چ‪ ３‬د کﻮوﻻﻧسﻲ اړﻳکﻮ پﻪ واسطﻪ ت‪７‬ل شﻮی‪ ،‬د ﻫغﻮ اتﻮﻣﻮﻧﻮ د وﻻﻧسﻲ‬ ‫شــعاعﻮ ﻟﻪ ﻣجﻤﻮع‪ ３‬ســره ﻣساوي دی‪ .‬د کﻮوﻻﻧ＀ شعاع د کﻮوﻻﻧت د تشکﻴﻠﻮوﻧکﻮ اتﻮﻣﻮﻧﻮ د شعاع‬ ‫ﻣجﻤﻮعﻪ ده‪ .‬د کﻠﻮرﻳﻦ او ﻫاﻳدروجﻦ د کﻮوﻻﻧت شــعاع ﻣجﻤﻮعﻪ د ﻫاﻳدروجﻦ کﻠﻮراﻳد د کﻮوﻻﻧ＀‬ ‫اړﻳکﻮ ﻟﻪ وا！ﻦ سره ﻣساوي ده‪:‬‬ ‫‪ :٢-٢-٣‬د ک‪５‬مياوي اړيکو اوږدوالی‪:‬‬

‫د اتﻮﻣﻮﻧﻮ د ﻫســتﻮ تر ﻣﻨ‪ ＃‬وا！ﻦ چ‪ ３‬ﻳﻮ ﻟﻪ بﻞ ســره ت‪７‬ﻟی دی‪ ،‬د اړﻳکﻮ اوږد واﻟی دی‪ .‬د ب‪５‬ﻼب‪５‬ﻠﻮ ﻣرکبﻮﻧﻮ د‬ ‫عﻨصروﻧﻮ د اتﻮﻣﻮﻧﻮ تر ﻣﻨ‪ ＃‬د اړﻳکﻮ اوږدواﻟی عﻤﻮﻣاً ‪ 1‬برخﻪ د ﻳﻮ ﻧاﻧﻮ ﻣتر ده‪ .‬د ﻣرکب پﻪ ﻣاﻟﻴکﻮل ک‪ ３‬د‬ ‫‪10‬‬ ‫دوو اتﻮﻣﻮﻧﻮ تر ﻣﻨ‪ ＃‬د اړﻳکﻮ د شﻤ‪５‬ر زﻳاتﻮاﻟی د اړﻳکﻮ اوږدواﻟی کﻢ او کﻮچﻨﻰ کﻴ‪８‬ي‪.‬‬ ‫‪N ,N=N ,N N‬‬

‫‪ N‬پــﻪ ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻮﻧﻮ ک‪ ３‬د ﻧاﻳتروجــﻦ د اتﻮﻣﻮﻧﻮ د اړﻳکﻮ اوږدواﻟی پﻪ ترتﻴب‬

‫ســره ‪0.124nm, 0.147 nm‬‬

‫‪ 0.110nm,‬دی او د اړﻳکــﻮ اوږدواﻟی بﻪ ‪C , C = C , C C‬‬

‫‪ C‬پﻪ‬

‫ترتﻴب سره ‪0.120nm ، 0.134 nm ، 0.154nm‬دی‪.‬‬ ‫د اړﻳک‪ ３‬اږدواﻟی ﻟﻪ اﻧرژي سره ﻣعکﻮس تﻨاسب ﻟري‪.‬‬ ‫چی د ﻫاﻳدروجﻦ اتﻮﻣﻮﻧﻪ ﻟﻪ تعادﻟﻲ وا！ﻦ ＇خﻪ پﻪ ﻟرې وا！ﻦ ک‪ ３‬د جاذب‪ ３‬د قﻮې شتﻮن ﻟﻪ کبﻠﻪ‪ ،‬ﻣﻴﻞ‬ ‫ﻟري چ‪ ３‬سره ﻧژدې شﻲ؛ خﻮ ﻟﻪ تعادﻟﻲ قﻮې ＇خﻪ پﻪ ډ‪４‬ره ﻟ‪ ８‬فاصﻠﻪ د دفع‪ ３‬قﻮه زﻳاتﻪ شﻮې ده او ﻣﻴﻞ‬ ‫ﻟري چ‪ ３‬تعادﻟﻲ حاﻟت تﻪ وروگر‪＄‬ﻲ‪.‬‬ ‫دوه وصﻞ شــﻮي اتﻮﻣﻮﻧﻪ ﻳﻮ ﻟﻪ بﻞ ســره داﻳﻤﻲ د ﻧﻮسان پﻪ حال ک‪ ３‬دي؛ خﻮ د اﻧرژي د ﻟ‪８‬ې سطح‪ ３‬د‬ ‫ﻟرﻟﻮ ﻟﻪ کبﻠﻪ کﻮوﻻﻧسﻲ اړﻳکﻪ جﻮړوي‪.‬‬ ‫ﻟﻪ دې ＇خﻪ پاﻳﻠﻪ اخ‪５‬ستﻞ کﻴ‪８‬ي چ‪ ３‬د ﻫاﻳدروجﻦ وصﻞ شﻮي اتﻮﻣﻮﻧﻪ د جﻼ اتﻮﻣﻮﻧﻮ پﻪ ﻧسبت ！ﻴﻨگ‬ ‫او کﻠــک دي‪ .‬ﻳــا پﻪ بﻞ عبارت‪ ،‬دﻫاﻳدروجﻦ ﻣاﻟﻴکﻮل ﻟﻪ اتﻮﻣﻲ ﻫاﻳدروجﻦ ＇خﻪ د اﻧرژي پﻪ ＊ــکتﻪ‬ ‫ســطح‪ ３‬ک‪ ３‬دي؛ ﻧــﻮ کﻠﻪ چ‪ ３‬د دوو اتﻮﻣﻮﻧﻮ ترﻣﻨ‪ ＃‬اړﻳکﻪ جﻮړﻳ‪８‬ي‪ ،‬اﻧــرژي ازادﻳ‪８‬ي‪ .‬ﻻﻧدې جدول د‬ ‫کﻮوﻻﻧســﻲ اړﻳکﻮ اوږدواﻟی او اﻧرژي ＊ــﻴ‪ ３‬چ‪ ３‬د اړﻳک‪ ３‬د پرې کﻴدو او د اتﻮﻣﻮﻧﻮ د راﻣﻨ‪ ＃‬تﻪ کﻴدو‬ ‫ﻟپاره پﻪ ﻫﻤاغﻪ کچﻪ اﻧرژي ضروري ده چ‪ ３‬د ﻫغﻪ پﻪ جﻮړﻳدو ک‪ ３‬ازاده شﻮې ده‪.‬‬

‫‪73‬‬

‫)‪ (14 - 3‬جدول‪ :‬د کﻮوﻻﻧسﻲ اړﻳک‪ ３‬اوږدواﻟی او اﻧرژي‬ ‫اړﻳکﻪ‬

‫اړﻳکﻪ‬

‫اﻧرژي‬

‫اﻧرژي‬

‫اوږدواﻟی‬ ‫(‪)pm‬‬

‫اوږدواﻟی‬ ‫(‪)pm‬‬

‫‪kJ / mol‬‬

‫‪kJ / mol‬‬

‫‪161‬‬

‫‪298‬‬

‫‪H-H‬‬

‫‪75‬‬

‫‪436‬‬

‫‪H-I‬‬

‫‪338‬‬

‫‪H-C‬‬

‫‪109‬‬

‫‪412‬‬

‫‪C - Cl‬‬

‫‪177‬‬

‫‪H - Cl‬‬

‫‪127‬‬

‫‪432‬‬

‫‪H - Br‬‬

‫‪194‬‬

‫‪276‬‬

‫‪H - Br‬‬

‫‪142‬‬

‫‪366‬‬

‫‪Cl - Cl‬‬

‫‪199‬‬

‫‪243‬‬

‫‪C-O‬‬

‫‪143‬‬

‫‪360‬‬

‫‪Br - Br‬‬

‫‪229‬‬

‫‪193‬‬

‫‪C-C‬‬

‫‪154‬‬

‫‪348‬‬

‫‪I-I‬‬

‫‪266‬‬

‫‪151‬‬

‫قطبي اشتراکي ‪ ،‬غير قطبي اشتراکي اړيکي او الکترونيگاتيويتي‬

‫د دوو ﻳﻮ شــان اتﻮﻣﻮﻧﻮ تر ﻣﻨ‪ ＃‬د )‪ ( Bonding‬اړﻳکﻮ تشــکﻴﻞ کﻮوﻧکــﻮ اوربﻴتاﻟﻮﻧﻮ اﻟکتروﻧﻲ‬ ‫کثافت پﻪ ﻧسبﻲ ﻣتﻨاظر ډول د دې دوو اتﻮﻣﻮﻧﻮ پﻪ ﻣﻨ‪ ＃‬ک‪ ３‬شتﻪ‪ ،‬د ب‪５‬ﻠگ‪ ３‬پﻪ ډول د ‪ H 2‬پﻪ ﻣاﻟﻴکﻮل‬ ‫ک‪ ３‬چ‪ ３‬پﻪ )‪ (14 3‬شکﻞ ک‪ ３‬ﻟﻴدل کﻴ‪８‬ي‪:‬‬

‫‪1°A = 0.1nm‬‬

‫)‪ (14 - 3‬شکﻞ‪ :‬د ﻫاﻳدروجﻦ د ﻣاﻟﻴکﻮل د اﻟکتروﻧﻲ کثافت ب‪２‬ﻪ‬

‫کﻪ چ‪５‬رې د دې اړﻳک‪ ３‬ﻟروﻧکﻲ اتﻮﻣﻮﻧﻪ د ب‪５‬ﻼب‪５‬ﻠﻮ عﻨصروﻧﻮ وي‪ ،‬اړﻳک‪ ３‬ﻳ‪ ３‬قطبﻲ دي او اﻟکتروﻧﻮﻧﻮ‬ ‫ﻟﻪ دې اتﻮﻣﻮﻧﻮ ＇خﻪ د ﻳﻮه اتﻮم ﻟﻮري تﻪ اﻧحراف ک‪７‬ی دی؛ د ب‪５‬ﻠگ‪ ３‬پﻪ ډول‪ :‬د ‪ HF‬پﻪ ﻣاﻟﻴکﻮل ک‪ ３‬د‬ ‫اﻟکتروﻧﻲ ورﻳ‪ ３％‬کثافت د اړﻳکﻮ پﻪ ساحﻪ ک‪ ３‬د فﻠﻮرﻳﻦ اتﻮم تﻪ ﻧژدې دﻫاﻳدروجﻦ د اتﻮم پﻪ ﻧسبت‬ ‫دی چــ‪ ３‬د ﻫاﻳدروجــﻦ ﻟﻪ اتﻮم ＇خﻪ د فﻠﻮرﻳﻦ اتﻮم تﻪ ﻧژدې دی؛ ‪＄‬کﻪ د فﻠﻮرﻳﻦ اﻟکتروﻧﻴگاتﻴﻮﻳتﻲ‬ ‫وړتﻴــا ﻟﻪ ﻫاﻳدروجﻦ ＇خﻪ ډ‪４‬ــره ده ( ‪ EN‬د فﻠﻮرﻳﻦ ‪ 4‬او د ﻫاﻳدروجﻦ ‪ 2.1‬ده)‪ ،‬ﻧﻮ د ﻫاﻳدروجﻦ او‬ ‫فﻠﻮرﻳﻦ تر ﻣﻨ‪ ＃‬اړﻳکﻪ قطبﻲ ده‪ ،‬د ﻣﻨفﻲ چارجﻮﻧﻮ د ثقﻞ ﻣرکز د ﻫست‪ ３‬د ﻣثبتﻮ چارجﻮﻧﻮ د ثقﻞ پﻪ‬ ‫‪74‬‬

‫ﻣرکز باﻧدې ﻧ‪＋‬تی ﻧﻪ دی‪ .‬د ﻣرکبﻮﻧﻮ زﻳات ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻮﻧﻪ قطبﻲ دي چ‪ ３‬د اشتراکﻲ او اﻳﻮﻧﻲ اړﻳکﻮ ترﻣﻨ‪＃‬‬ ‫د جﻼ کﻴدو سرحد ！اکﻞ کﻴداي ﻧﻪ شﻲ ‪.‬‬ ‫‪ 2rcov‬د دوو اتﻮﻣﻮﻧﻮ د ﻫستﻮ ترﻣﻨ‪ ＃‬د فاصﻠﻪ چ‪ ３‬ﻳﻮ بﻞ ک‪ ３‬ﻧﻨﻮتﻲ وي‪.‬‬

‫‪2rvdw‬‬

‫د دوو ﻫﻢ ﻧﻮع ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻮﻧﻮ ترﻣﻨ‪ ＃‬د فاصﻠﻪ چ‪ ３‬ﻳﻮ د بﻞ سره پﻪ تﻤاس ک‪ ３‬وي‪.‬‬

‫)‪ (15 - 3‬شکﻞ د کﻮوﻻﻧ＀ او واﻧدرواﻟس اړﻳکﻮ شعاع‬ ‫اﻟف‪ rv -‬د ‪ H 2‬واﻧدرواﻟــس شــعاع ‪ rco : 0,12nm H 2‬د کﻮوﻻﻧ＀ شــعاع ‪ 0,017 nm‬د ‪ rco‬طﻮل ﻟﻪ‬ ‫)‪ (2nm‬سره ﻣساوي ده‪.‬‬

‫ب‪ -‬د ‪ Cl2‬ﻣاﻟﻴکﻮل‪rv = 0.1nm, rco = 0.104nm : Cl 2 :‬‬

‫ج‪ -‬د ‪ HCl‬پﻪ ﻣاﻟﻴکﻮل ک‪ :３‬د اړﻳک‪ ３‬اوږدواﻟی ‪ 0.141nm‬دی‪.‬‬ ‫زيات پوه شئ‬

‫کــﻪ چ‪５‬ــرې د دوو اتﻮﻣﻮﻧﻮ ترﻣﻨــ‪ ＃‬اﻟکتروﻧﻴگاتﻴﻮﻳتﻲ تﻮپﻴر صفر او ﻳــا ﻟﻪ ‪＇ 0.5‬خﻪ ﻟ‪ ８‬وي‪ ،‬د دې‬ ‫دوواتﻮﻣﻮﻧــﻮ ترﻣﻨ‪ ＃‬اړﻳکﻪ غﻴر قطبﻲ ) ‪ ( Non Polar Bond‬ده او ﻟﻪ ‪＇ 0.5‬خﻪ تر ﻳﻮ پﻮرې اړﻳکﻪ‬ ‫قطبــﻲ ده‪ ،‬ﻫﻤدارﻧ‪／‬ﻪ کﻪ چ‪５‬ري د عﻨصروﻧﻮ د دوو اتﻮﻣﻮﻧﻮ ترﻣﻨ‪ ＃‬د اﻟکتروﻧﻴگاتﻴﻮﻳتﻲ تﻮپﻴر ﻟﻪ ‪I‬‬ ‫＇خﻪ تر ‪ 1.7‬پﻮرې وي‪ ،‬د ﻫغﻮی ترﻣﻨ‪ ＃‬اړﻳکﻪ تقرﻳبا ً ‪ 50%‬قطبﻲ او ‪ 50%‬اﻳﻮﻧﻲ ده او کﻪ ﻟﻪ ‪1.7‬‬ ‫＇خﻪ ﻟﻮړه وي‪ ،‬اړﻳکﻪ اﻳﻮﻧﻲ ده؛ د ب‪５‬ﻠگ‪ ３‬پﻪ ډول‪ :‬کﻪ سﻴزﻳﻢ فﻠﻮراﻳد ) ‪ (CsF‬پﻪ پام ک‪ ３‬وﻧﻴسﻮ‪ ،‬د‬ ‫سﻴزﻳﻢ اﻟکتروﻧﻴگاتﻴﻮﻳتﻲ ‪ 0.7‬او د فﻠﻮرﻳﻦ ‪ 4.0‬ده‪ ،‬ﻧﻮ د دوی ترﻣﻨ‪ ＃‬اﻟکتروﻧﻴگاتﻴﻮﻳتﻲ تﻮپﻴر ‪3.3‬‬ ‫دی‪ .‬ﻟﻪ دې کبﻠﻪ د دې اړﻳک‪ ３‬خﻮاص ﻟﻪ اﻳﻮﻧﻲ اړﻳک‪ ３‬سره ډ‪４‬ر سﻤﻮن ﻟري‪.‬‬ ‫‪＄‬ان وآزمايئ‬

‫د اکسﻴجﻦ اﻟکتروﻧﻴگاتﻴﻮﻳتﻲ ‪ 3.5‬او د سﻠﻴکان اﻟکتروﻧﻴگاتﻴﻮﻳتﻲ ‪ 1.8‬ده‪ .‬د دوی اﻟکتروﻧﻴگاتﻴﻮﻳتﻲ‬ ‫تﻮپﻴر ‪ 1.7‬دی‪ .‬د سﻠﻴکان او اکسﻴجﻦ د اړﻳک‪ ３‬ډول پﻪ سﻠﻴکان ډای اکساﻳد ک‪ ３‬د ﻣﻨطقﻲ د ﻟﻴﻠﻮﻧﻮ‬ ‫پر بﻨس＀ رو＊اﻧﻪ ک‪７‬ئ‪.‬‬ ‫‪75‬‬

‫پام وک‪７‬ئ‪:‬‬

‫کﻪ پﻪ ‪＄‬ﻴﻨﻮ ﻣﻮاردو ک‪ ３‬د دوو عﻨصروﻧﻮ د اتﻮﻣﻮﻧﻮ ترﻣﻨ‪ ＃‬د اﻟکتروﻧﻴگاتﻴﻮﻳتﻲ تﻮپﻴر ﻟﻪ ‪＇ 0,4‬خﻪ‬ ‫ﻟ‪ ８‬وي‪ ،‬غﻴر قطبﻲ ‪２－‬ﻞ ک‪８５‬ي‪ ،‬د ب‪５‬ﻠگ‪ ３‬پﻪ ډول‪ :‬د ‪ C H‬اړﻳکﻪ پﻪ عضﻮي ک‪５‬ﻤﻴا ک‪ ３‬ﻳﻮه ﻣﻬﻤﻪ‬ ‫اړﻳکﻪ ده چ‪ ３‬غﻴر قطبﻲ ‪２－‬ﻞ ک‪８５‬ي‪.‬‬ ‫‪ :٣-٣-٣‬د کواردينيشن اړيکه )‪(Coordination Bond‬‬

‫د کﻮاردﻳﻨﻴشﻦ اړﻳکﻪ د کﻮوﻻﻧت د اړﻳک‪ ３‬ﻳﻮډول ده چ‪ ３‬د‪６－‬و اﻟکتروﻧﻮﻧﻮ جﻮړې پﻪ ک‪ ３‬ﻳﻮازې دﻳﻮ‬ ‫اتﻮم ﻟﻪ خﻮا ﻟﻪ ！ﻮﻟﻮ ﻫغﻮ اتﻮﻣﻮﻧﻮ ＇خﻪ چ‪ ３‬پﻪ دې اړﻳکﻮ ک‪ ３‬برخﻪ ﻟري‪ ،‬د بﻞ اتﻮم پﻪ واک کﻲ ورکﻮل‬ ‫ک‪８５‬ي ﻟﻪ دې اتﻮﻣﻮﻧﻮ ＇خﻪ ﻳﻮ اتﻮم د ورکﻮوﻧکﻲ )‪ (Donar‬پﻪ ب‪２‬ﻪ او بﻞ د اخ‪５‬ستﻮﻧکﻲ )‪( Acceptor‬‬ ‫پﻪ ب‪２‬ﻪ ‪＄‬ان ＊ــکاره کﻮي چ‪ ３‬دا ډول اړﻳکﻪ د دوﻧار – اکسپتﻮر )‪ ( Donar Acceptor‬پﻪ ﻧﻮم ﻫﻢ‬ ‫ﻳاد‪８４‬ي‪ .‬د ورکﻮوﻧکﻮ )‪ (Donar‬عﻨصروﻧﻮ اتﻮﻣﻮﻧﻪ پﻪ خپﻞ باﻧدﻳﻨﻲ قشر ک‪ ３‬ﻳﻮه جﻮړه أزاد اﻟکتروﻧﻮﻧﻪ‬ ‫ﻟر ي‪:‬‬

‫اکســپتﻮر پﻪ خپﻞ باﻧدﻳﻨﻲ قشــر ک‪ ３‬ﻳﻮ تش اوربﻴتال ﻟري‪ ،‬د اﻧتقاﻟﻲ فﻠزوﻧﻮ کتﻴﻮﻧﻮﻧﻪ کﻮﻟی شــﻲ‪ ،‬د‬ ‫اکســپتﻮر پﻪ تﻮ‪－‬ﻪ عﻤﻞ وک‪７‬ي‪ .‬د اوبﻮ پﻪ ﻣاﻟﻴکﻮل ک‪ ３‬د اکســﻴجﻦ اتﻮم دوه جﻮړې ازاد اﻟکتروﻧﻮﻧﻪ‬ ‫ﻟــري‪ .‬دا اتــﻮم خپﻠــﻪ ازاده جﻮړه اﻟکتروﻧﻮﻧﻪ د ﻫغﻮى د اوکتﻴت د بشــپ‪７‬ﻳدو ﻟپــاره د اﻟکتروﻧﻲ خﻼ‬ ‫ﻟروﻧکــﻮ ذرو پﻪ واک ک‪ ３‬ورکﻮي؛ د ب‪５‬ﻠگ‪ ３‬پــﻪ ډول‪ H + :‬اﻟکتروﻧﻲ خﻼ ﻟري او د ﻫغﻪ د ‪ S‬اوربﻴتال‬ ‫تش دی چ‪ ３‬دا تش اوربﻴتال د اکســﻴجﻦ د جﻮړه ازادو اﻟکترﻧﻮﻧﻮ پﻪ واســطﻪ ډک او پﻪ پاﻳﻠﻪ ک‪ ３‬د‬ ‫کﻮاردﻧﻴت اشــتراکﻲ اړﻳکﻪ جﻮړ‪８４‬ي؛ ﻧﻮ وﻳﻠی شــﻮ چ‪ ( H 3O + ) ３‬د کﻮاردﻧﻴــ＀ اړﻳک‪ ３‬پﻪ پاﻳﻠﻪ ک‪３‬‬ ‫ﻻستﻪ را‪＄‬ﻲ اود پروتﻮن ) ‪ ( H +‬چارج پﻪ ！ﻮل اﻳﻮن ک‪ ３‬و‪４‬شﻞ کﻴ‪８‬ي‪ .‬پﻪ ﻫﻤدې ترتﻴب‪ ،‬اوبﻪ د فﻠزوﻧﻮ‬ ‫] )‪[Cu ( H O‬‬ ‫د اﻳﻮﻧﻮﻧﻮ سره کﻮاردﻳﻨﻴشﻦ کﻴ‪８‬ي‪ ،‬د ب‪５‬ﻠگ‪ ３‬پﻪ ډول‪:‬‬ ‫د ډ‪４‬رو ﻣاﻟگﻮ حﻠﻴدل د کﻮاردﻧﻴت اړﻳکﻮ پﻪ جﻮړﻳدو د فﻠزوﻧﻮ د اﻳﻮﻧﻮﻧﻮ او اوبﻮ د ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻮﻧﻮ پﻪ ﻣﻨ‪＃‬‬ ‫ک‪ ３‬دي ‪ .‬د کرستﻠﻮﻧﻮ د شبکﻮ د اﻳﻮﻧﻮﻧﻮ پﻪ ﻣﻨ‪ ＃‬ک‪ ３‬د اړﻳکﻮ د پرې ک‪５‬دو ﻟپاره اﻧرژي ﻣصرف شﻮې‬ ‫او پــﻪ کرســتﻠﻮﻧﻮک‪ ３‬د اﻳﻮﻧﻮﻧﻮ د اړﻳکﻮ د جﻮړﻳدو پﻪ وخت ک‪ ３‬اﻧرژي ازاد‪８４‬ي‪ .‬کﻪ د کﻮاردﻧﻴشــﻦ د‬ ‫اړﻳکﻮ جﻮړﻳدو پﻪ واسطﻪ‪ ،‬چ‪ ３‬د فﻠزوﻧﻮ د اتﻮﻣﻮﻧﻮ او اوبﻮ پﻪ ﻣﻨ‪ ＃‬ک‪ ３‬شتﻪ‪ ،‬اﻧرژي ازاده ش‪ ،３‬ﻧﻮ ﻣﻤکﻦ‬ ‫د حﻞ کﻴدﻟﻮ بﻬﻴراداﻣﻪ پﻴدا ک‪７‬ي او د فﻠزوﻧﻮ اﻳﻮﻧﻮﻧﻪ بﻪ ‪ Hydration‬شﻲ‪.‬‬ ‫‪2+‬‬

‫‪6‬‬

‫‪[Cu ( H 2 O) 6 ] 2+‬‬

‫‪2‬‬

‫‪Cu 2+ + 6 H 2 O‬‬

‫‪76‬‬

‫‪H‬‬

‫کــﻪ چﻴرې د اﻣﻮﻧﻴا پﻪ ﻣاﻟﻴکــﻮل ک‪ H NH ３‬د ﻧاﻳتروجﻦ اتﻮم خپﻞ ﻳﻮه جﻮړه ازاد اﻟکتروﻧﻮﻧﻪ داﻟﻤﻮﻧﻴﻢ‬ ‫اتــﻮم تﻪ د ‪ AlF‬پﻪ ﻣاﻟﻴکﻮل ک‪ ３‬ورک‪７‬ي‪ ،‬د ﻧاﻳتروجﻦ او اﻟﻤﻮﻧﻴﻢ د اتﻮم ترﻣﻨ‪ ＃‬د کﻮاردﻧﻴشــﻦ اړﻳکﻪ‬ ‫جﻮړﻳ‪８‬ي‪ .‬دغﻪ وخت د ﻧاﻳتروجﻦ او اﻟﻤﻮﻧﻴﻢ اﻟکتروﻧﻲ قشروﻧﻪ اتﻪ‪ ،‬اتﻪ اﻟکتروﻧﻪ ﻟري او وروستی قشر‬ ‫ﻟﻪ اﻟکتروﻧﻮﻧﻮ ډک واﻟﻲ ＇خﻪ برخﻤﻦ دی‪:‬‬ ‫|‬

‫‪3‬‬

‫‪F‬‬ ‫‪F‬‬

‫‪H‬‬ ‫‪N‬‬

‫‪Al‬‬

‫‪F‬‬

‫‪H‬‬

‫‪F‬‬ ‫‪H‬‬

‫‪H‬‬

‫‪F‬‬

‫‪N + Al‬‬

‫‪F‬‬

‫پﻪ واسطﻪ ＊ﻮدل کﻴ‪８‬ي او )‬

‫د کﻮاردﻧﻴشﻦ اړﻳکﻪ د تﻴر خط‬ ‫د اکسپتﻮر خﻮاتﻪ دى‪.‬‬

‫‪H‬‬ ‫‪H‬‬ ‫‪H‬‬

‫( ﻟﻪ تﻴر سﻤت د دوﻧار ＇خﻪ‬

‫فعاليت‬

‫ﻻﻧدې شــکﻞ د ﻧﻮ شادر (اﻣﻮﻧﻴﻢ کﻠﻮراﻳد) ﻣاﻟﻴکﻮل را＊ﻴ‪ .３‬د ﻧﻮﻣﻮړي ﻣاﻟﻴکﻮل شکﻞ تﻪ‬ ‫پﻪ پام ﻳ‪ ３‬سره پﻪ ﻫغﻪ ک‪ ３‬د اړﻳکﻮ ډوﻟﻮﻧﻪ پﻪ گروپﻲ ب‪２‬ﻪ و！اکئ او ！ﻮﻟ‪／‬ﻲ واﻟﻮتﻪ وړاﻧدې ک‪７‬ئ‪.‬‬

‫‪Cl‬‬

‫)‪ (16 - 3‬شکﻞ‪ :‬پﻪ اﻣﻮﻧﻴﻢ کﻠﻮراﻳد ک‪ ３‬د کﻮاردﻳﻨﻴشﻦ اړﻳکﻪ‬

‫پام وک‪７‬ئ‬

‫د ﻳﻮه اﻟکترون ﻟروﻧکﻲ دوو اوربﻴتاﻟﻮﻧﻮ ﻳﻮ پﻪ بﻞ ک‪ ３‬ﻧﻨﻮتﻞ د اشــتراکﻲ اړﻳکﻲ پﻪ ﻧﻮم او د‬ ‫دوه اﻟکترون ﻟروﻧکﻲ اوربﻴتال ﻳﻮ پﻪ بﻞ ک‪ ３‬ﻧﻨﻮتﻞ‪ ،‬پﻪ ﻳﻮه تش اوربﻴتال ک‪ ３‬د کﻮاردﻳﻨﻴشﻦ اشتراکﻲ‬ ‫اړﻳک‪ ３‬پﻪ ﻧﻮم او ﻳا د ﻳﻮ طرفﻪ اړﻳک‪ ３‬پﻪ ﻧﻮم ﻳادﻳ‪８‬ي‪.‬‬ ‫‪77‬‬

‫‪ :٤-٣-٣‬فلزي اړيکه‬

‫د فﻠزوﻧﻮ د اﻳﻮﻧاﻳزﻳشــﻦ اﻧرژي او اﻟکتروﻧﻴگاتﻴﻮﻳتﻰ ！ﻴ＂ﻪ ده او د ﻫغﻮی د باﻧدﻳﻨﻲ قشــر د اﻟکتروﻧﻮﻧﻮ‬ ‫وصﻠﻴدل (ﻳﻮ‪＄‬ای کﻴدل) ﻟ‪＇ ８‬ﻪ سست دی‪.‬‬

‫په ياد ولرئ چ‪３‬‬

‫ﻟﻪ اﻟکتروﻧﻮﻧﻮ ＇خﻪ د جﻮړې شﻮې اﻟکتروﻧﻲ ورﻳ‪ ＃‬او د فﻠزوﻧﻮ د ﻣثبتﻮ اﻳﻮﻧﻮﻧﻮ ترﻣﻨ‪ ＃‬د جذب‬ ‫قﻮه‪ ،‬دفﻠزي اړﻳک‪ ３‬پﻪ ﻧﻮم ﻳادﻳ‪８‬ي‪.‬‬ ‫د ﻣثبتﻮ اﻳﻮﻧﻮﻧﻮ اود تشــکﻴﻞ شــﻮې اﻟکتروﻧﻲ ورﻳ‪ ３％‬ترﻣﻨ‪ ＃‬د جذب قﻮه پﻪ فﻠزوﻧﻮ ک‪ ３‬پﻪ ﻫغﻪ کچﻪ‬ ‫قﻮي ده چ‪ ３‬د ﻫغﻮ د ذرو تراکﻢ ډ‪４‬ر ﻧ‪８‬دي کﻴدو ﻻﻣﻞ گر‪＄‬ﻲ او د ﻫﻤدې کبﻠﻪ ده چ‪ ３‬فﻠزوﻧﻪ کﻠک‬ ‫دي‪ ،‬د ＇＂ــک خﻮړﻟــﻮ او پا‪ ３１‬کﻴدو وړتﻴا ﻟري؛ د ب‪５‬ﻠگ‪ ３‬پﻪ ډول‪ :‬د ﻣس‪ ،‬اﻟﻤﻮﻧﻴﻢ او ﻟﻪ ﻧﻮرو فﻠزوﻧﻮ‬ ‫＇خﻪ د سﻴﻢ او تختﻮ جﻮړﻳدل‪ ،‬پﻪ فﻠزي جسﻤﻮﻧﻮ ک‪ ３‬د فﻠزي ذرو کﻠک‪ ３‬اړﻳک‪＊ ３‬ﻴﻲ‪.‬‬ ‫‪ :٥-٣-٣‬د ک‪５‬مياوي اړيکو فزيکي خواص‬

‫د ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻮﻧــﻮ د اړﻳکــﻮ ډوﻟﻮﻧــﻪ د ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻮﻧــﻮ ＇رﻧ‪／‬ﻮاﻟﻰ ＇رکﻨد وي‪ .‬د اﻳشــﻴدو ！کــﻰ او د وﻳﻠ‪３‬‬ ‫کﻴدو ！کﻰ پﻪ ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻮﻧﻮ ک‪ ３‬د اتﻮﻣﻮﻧﻮ ﻟﻪ اړﻳکﻮ ســره ﻣســتقﻴﻤا ً ت‪７‬ون ﻟري؛ د ب‪５‬ﻠگ‪ ３‬پﻪ ډول‪ :‬درې‬ ‫ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻮﻧﻪ ‪ HF, F2‬او ‪ NaF‬د اﻳشﻴدو او وﻳﻠ‪ ３‬کﻴدﻟﻮ ﻟﻪ پﻠﻮه سره پرتﻠﻪ کﻮو‪:‬‬ ‫)‪ (4 - 3‬جدول د درې ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻮ ‪ HF, F2‬او ‪ NaF‬د اﻳشﻴدو او وﻳﻠ‪ ３‬کﻴدو د درج‪ ３‬پرتﻠﻪ کﻮل‬ ‫د وﻳﻠﻰ کﻴدو درجﻪ‬

‫ﻣاﻟﻴکﻮل‬

‫د اﻳشﻴدو درجﻪ‬

‫‪218 oC‬‬

‫‪187 o C‬‬

‫‪F2‬‬

‫‪83 oC‬‬

‫‪+ 20 oC‬‬

‫‪HF‬‬

‫‪995 oC‬‬

‫‪1707 oC‬‬

‫‪NaF‬‬

‫‪78‬‬

‫＇رﻧ‪／‬ــﻪ چ‪ NaF ３‬اﻳﻮﻧــﻲ ﻣاﻟﻴکــﻮل دی‪ ،‬د وﻳﻠ‪ ３‬کﻴدو او اﻳشــﻴدو ！کﻰ ﻳ‪ ３‬ﻟﻮړ دی‪ .‬پﻪ داســ‪ ３‬حال‬ ‫کــ‪ ３‬چ‪ HF ３‬ﻳــﻮ قطبﻲ ﻳا ﻧﻴﻤﻪ اﻳﻮﻧﻲ ﻣاﻟﻴکﻮل دی‪ ،‬د اﻳشــﻴدو او وﻳﻠﻲ کﻴدو درجــﻪ ﻳ‪ ３‬ډ‪４‬ره ！ﻴ＂ﻪ ده‪.‬‬ ‫ﻫﻤدارﻧ‪／‬ﻪ ‪ F2‬ﻳــﻮ غﻴــر قطبــﻲ ﻣاﻟﻴکﻮل دی‪ .‬د ﻫغــﻪ د وﻳﻠ‪ ３‬کﻴدو او اﻳشــﻴدو ！کﻰ ﻟــﻪ دوو ﻣخکﻨﻴﻮ‬ ‫ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻮﻧﻮ ＇خﻪ ＇ﻮ‪＄‬ﻠﻲ ډ‪４‬ر ！ﻴ＀ دی‪.‬‬ ‫د ﻳﻮ ﻣاﻟﻴکﻮل د اﻳشﻴدو او وﻳﻠ‪ ３‬کﻴدو او تفکﻴک درجﻪ‪ ،‬پرتﻪ ﻟﻪ دې چ‪ ３‬د ﻫغﻮ اتﻮﻣﻮﻧﻮ د اړﻳکﻮ ＇رﻧ‪／‬ﻮاﻟﻲ‬ ‫پﻮرې اړه ﻟري‪ ،‬د دوﻳﻤﻲ اړﻳکﻮ اود ﻫغﻮى د ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻮﻧﻮ ترﻣﻨ‪ ＃‬ﻟﻪ قﻮاوو سره ﻫﻢ اړﻳکﻪ ﻟري‪.‬‬ ‫‪ :٦-٣-٣‬د ک‪５‬مياوي اړيکو هوموليتيکي او هتروليتيکى پرې کيدل‬

‫د ک‪５‬ﻤﻴاوي اړﻳکﻮ د پرې ک‪５‬دو ﻟپاره پﻪ ﻫﻤاغﻪ کچﻪ اﻧرژي ضروري ده چ‪ ３‬د تشکﻴﻞ پر وخت ﻳ‪ ３‬ازاده‬ ‫شﻮې ده‪ .‬ک‪５‬ﻤﻴاوي اړﻳکﻪ پﻪ دوو ﻣﻴخاﻧﻴــــــکتﻴﻮﻧﻮ پرې کﻴ‪８‬ي چــــ‪ ３‬ﻟﻪ ﻫﻮﻣﻮﻟﻴتﻴکﻲ ) ‪(Hemolytic‬‬ ‫اودﻫتروﻟﻴتﻴکﻰ )‪ (Hetrolytic‬پري کﻴدو ＇خﻪ عبارت دي‪ .‬پﻪ ﻫﻮﻣﻮﻟﻴتﻴکﻰ پرﻳکﻴدو ک‪ ３‬د ﻫر اتﻮم‬ ‫اﻟکترون چ‪ ３‬د اړﻳک‪ ３‬پﻪ جﻮړ‪４‬دو ک‪ ３‬کاروﻟی دی‪ ،‬ب‪５‬رتﻪ ﻳ‪ ３‬اخﻠﻲ‪ .‬ﻫر ذره طاق اﻟکترون ﻟري‪ .‬داس‪３‬‬ ‫ذرې د رادﻳکال )‪ (Radical‬پﻪ ﻧﻮم ﻳادﻳ‪８‬ي‪:‬‬ ‫‪H‬‬

‫‪H +‬‬

‫‪H‬‬

‫‪H‬‬

‫د اړﻳکــ‪ ３‬پر‪４‬کﻴدل چ‪ ３‬پــﻪ ﻫغ‪ ３‬ک‪ ３‬د اړﻳک‪ ３‬جﻮړه اﻟکتروﻧﻮﻧﻪ ﻳــﻮ اﻟکتروﻧﻴگاتﻴف اتﻮم اخﻠﻲ او د‬ ‫ب‪５‬ﻼب‪５‬ﻠﻮ چارجﻮﻧﻮ ﻟروﻧکﻲ اﻳﻮﻧﻮﻧﻪ جﻮړﻳ‪８‬ي‪ ،‬د ﻫتروﻟﻴتﻴکﻲ پر‪４‬کﻮن پﻪ ﻧاﻣﻪ ﻳادﻳ‪８‬ي؛ د ب‪５‬ﻠگ‪ ３‬پﻪ‬ ‫ډول‪ :‬د ‪ HCl‬د ﻣاﻟﻴکﻮل اﻧفکاک‪:‬‬ ‫‪H + + Cl‬‬

‫‪H Cl‬‬

‫نوټ‪ :‬د اړﻳک‪ ３‬ﻫﻮﻣﻮﻟﻴتﻴکﻲ پر‪４‬کﻴدل د ر‪１‬ا‪ ،‬تﻮدوخ‪ ３‬او ﻳا د رو＊ﻨاﻳ‪ ９‬پﻪ اغ‪５‬ز ترسره کﻴ‪８‬ي‪.‬‬ ‫‪ :٧-٣-٣‬د اړيکو ب‪３２‬‬

‫پﻪ عﻤﻮﻣﻲ ډول اړﻳکﻪ دوه شکﻠﻪ ﻟري ‪:‬‬ ‫‪ -١‬د ســگما اړيکه‪ :‬ک‪５‬ﻤﻴاوي اړﻳک‪ ３‬د اوربﻴتاﻟﻮﻧﻮ د ﻧﻨﻮتﻠﻮاو پﻮ＊ــ） پر بﻨس＀ جﻮړﻳ‪８‬ي‪ .‬کﻪ چ‪５‬رې‬ ‫د اﻟکتروﻧﻲ ورﻳ‪％‬ﻮ پﻮ＊） دﻫغ‪ ３‬ﻟﻴک‪ ３‬پﻪ پﻴﻞ ک‪ ３‬چ‪ ３‬د دوو اتﻮﻣﻮﻧﻮ ﻫست‪ ３‬سره ﻧ‪＋‬ﻠﻮي ‪ ،‬وشﻲ؛ ﻳعﻨ‪ :３‬د‬ ‫اوربﻴتاﻟﻮﻧﻮ ﻧﻨﻮتﻨﻪ ﻣســتقﻴﻤﻪ او ﻟﻮړه وي‪ ،‬اړﻳکﻪ کﻠکﻪ ده چ‪ ３‬د ســگﻤا ) ( اړﻳک‪ ３‬پﻪ ﻧﻮم ﻳادﻳ‪８‬ي‪ .‬دا‬ ‫اړﻳکــﻪ کﻴــدی شــﻲ د دوه ‪ s‬اوربﻴتاﻟﻮﻧﻮ د ﻣخاﻣخ ﻧﻨﻮتﻨﻮ او ﻳا د ﻳــﻮ ‪ s‬او ﻳﻮ ‪ p‬اوربﻴتاﻟﻮﻧﻮ او ﻳا د دوو ‪p‬‬ ‫اوربﻴتاﻟﻮﻧﻮ دﻧﻴغ ډول ﻧﻨﻮتﻨﻮپﻪ پاﻳﻠﻪ ک‪ ３‬جﻮړه شﻲ‪ (17 - 3) .‬شکﻞ‬ ‫ﻫغﻪ ک‪５‬ﻤﻴاوي اړﻳکﻪ چ‪ ３‬د ﻳﻮې جﻮړې اﻟکتروﻧﻮﻧﻮ د شرﻳکﻮﻟﻮ پر بﻨس＀ د دوو اتﻮﻣﻮﻧﻮ تر ﻣﻨ‪ ＃‬جﻮړه‬ ‫شﻮې وي‪ ،‬د ﻳﻮ گﻮﻧ‪ ３‬اړﻳک‪ ３‬پﻪ ﻧﻮم ﻳادﻳ‪８‬ي‪ .‬اوربﻴتاﻟﻮﻧﻪ د ﻣستقﻴﻤی ﻧﻨﻮتﻠﻮ پﻪ پاﻳﻠﻪ ک‪ ３‬ﻳﻮازې د سگﻤا‬ ‫) ( اړﻳکﻪ جﻮړوي‪.‬‬ ‫‪ -٢‬د پــاى ( ) اړيکه‪ :‬د ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻮﻧﻮ د دوو اتﻮﻣﻮﻧﻮ تر ﻣﻨ‪ ＃‬اشــتراکﻲ اړﻳکﻪ کﻴدى شــﻲ چ‪ ３‬دوه‬ ‫گﻮﻧ‪ ３‬ﻳا درې گﻮﻧ‪ ３‬وي‪ .‬دا ډول اړﻳکﻪ ﻟﻪ ﻳﻮې جﻮړې ＇خﻪ د زﻳاتﻮ اﻟکتروﻧﻮﻧﻮ پﻪ واســطﻪ جﻮړﻳ‪８‬ي؛ د‬ ‫ب‪５‬ﻠگ‪ ３‬پﻪ ډول‪ :‬د اکسﻴجﻦ پﻪ ﻣاﻟﻴکﻮل ک‪ ３‬د اکسﻴجﻦ د دوو اتﻮﻣﻮﻧﻮ تر ﻣﻨ‪ ＃‬دوه گﻮﻧ‪ ３‬او د ﻧاﻳتروجﻦ‬ ‫‪79‬‬

‫پﻪ ﻣاﻟﻴکﻮل ک‪ ３‬د ﻧاﻳتروجﻦ د دوو اتﻮﻣﻮﻧﻮ تر ﻣﻨ‪ ＃‬درې گﻮﻧ‪ ３‬اړﻳکﻪ شتﻪ‪.‬‬ ‫کﻪ چ‪５‬رى د اتﻮﻣﻲ اوربﻴتاﻟﻮﻧﻮ ﻧﻨﻮتﻞ جاﻧبﻲ وي؛ ﻳعﻨ‪ ３‬کﻪ د ‪ P‬د اوربﻴتاﻟﻮﻧﻮ پﻮ＊） پر ﻫغﻪ اړخ وي‬ ‫چ‪ ３‬د)‪(x‬پر ﻣحﻮر باﻧدې پﻪ عﻤﻮدي ب‪２‬ﻪ شتﻪ‪ ،‬ﻧﻮ جﻮړه شﻮې اړﻳکﻪ د پﻪ ﻧﻮم ﻳادﻳ‪８‬ي‪.‬‬ ‫د ﻧاﻳتروجــﻦ پــﻪ ﻣاﻟﻴکﻮل کــ‪ ３‬د ﻧاﻳتروجﻦ د دوو اتﻮﻣﻮﻧــﻮ د ‪ Px‬اوربﻴتاﻟﻮﻧﻮ ﻧ‪５‬غ پر ﻧ‪５‬ــغ ﻳﻮ پﻪ بﻞ ک‪３‬‬ ‫ﻧﻨﻮتــﻲ دي‪ ،‬چــ‪ ３‬د ) ( اړﻳکﻪ ﻳ‪ ３‬جﻮړ کــ‪７‬ې ده‪ .‬ﻫغﻪ اړﻳکﻪ چ‪ ３‬د ﻧاﻳتروجــﻦ دوو اتﻮﻣﻮﻧﻮ د ‪Py‬‬ ‫اوربﻴتاﻟﻮﻧــﻮ د ﻧﻨﻮتﻠــﻮ ﻟــﻪ اﻣﻠﻪ جﻮړﻳ‪８‬ي‪＇ ،‬ﻨ‪／‬ﻪ چــ‪ ３‬د اوربﻴتاﻟﻮﻧﻮ ﻧﻨﻮتﻞ ＇ﻨ‪ ，‬پــر ＇ﻨ‪ ，‬دي او د‬ ‫پﻮ＊ــ） دوې ســاحﻰ ﻳ‪ ３‬راﻣﻨ‪％‬تﻪ ک‪７‬ې دي چ‪ ３‬دا دوې ســاح‪ ３‬د ‪ x‬ﻣحﻮر پﻪ پﻮرتﻪ او＊کتﻪ برخﻮ‬ ‫ک‪ ３‬شتﻪ‪ .‬دا جﻮړه شﻮې اړﻳکﻪ د اړﻳک‪ ３‬پﻪ ﻧﻮم ﻳادﻳ‪８‬ي‪ .‬د ﻧاﻳتروجﻦ د ﻣاﻟﻴکﻮل د دوﻫﻤﻪ اړﻳکﻪ‬ ‫د ﻧاﻳتروجــﻦ د دوو اتﻮﻣﻮﻧــﻮد ‪ Pz‬د اوربﻴتاﻟﻮﻧﻮ جاﻧبﻲ ﻧﻨﻮتﻠﻮ ＇خﻪ ﻣﻨ‪ ＃‬تﻪ را‪＄‬ﻲ او ＇ﻨ‪／‬ﻪ چ‪ ３‬ووﻳﻞ‬ ‫شــﻮ‪ ،‬د اړﻳک‪ ３‬پﻪ جﻮړﻳدو ک‪ ３‬د اتﻮم د اوربﻴتاﻟﻮﻧﻮ ﻧﻨﻮتﻞ اړخ پر اړخ او سســت دي؛ ﻧﻮﻟﻪ دې اﻣﻠﻪ‬ ‫اړﻳکﻪ سســتﻪ (ضعﻴفﻪ) او د ) ( د اړﻳک‪ ３‬پﻪ ﻧسبت ﻧاﻣستحکﻤﻪ ده‪ .‬د ‪ P‬اوربﻴتاﻟﻮﻧﻪ کﻮﻟی شﻲ چ‪３‬‬ ‫د اړﻳکﻪ او ﻫﻢ ) ( اړﻳکﻪ تشــکﻴﻞ ک‪７‬ي‪ .‬پﻪ ＇ﻮ گﻮﻧﻮ اړﻳکﻮ ک‪ ３‬ﻳﻮه د ســگﻤا ) ( اړﻳکﻪ او بﻠﻪ د‬ ‫( ) اړﻳکــﻪ ده ﻻﻧــدې شــکﻠﻮﻧﻪ د ﻣاﻟﻴکﻮل د اړﻳکﻮ پــﻪ جﻮړﻳدو ک‪ ３‬د اتــﻮم د اوربﻴتاﻟﻮﻧﻮ ﻧﻨﻮتﻞ او‬ ‫پﻮ＊） را＊ﻴ‪: ３‬‬

‫)‪ (17 - 3‬شکﻞ د ﻫا ﻳدروجﻦ‪ ،‬کﻠﻮرﻳﻦ او ﻫاﻳدروجﻦ کﻠﻮراﻳد پﻪ ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻮﻧﻮ ک‪ ３‬د اوربﻴتاﻟﻮﻧﻮ ﻧﻨﻮتﻞ او دﻫغﻮى پﻮ＊）‪.‬‬

‫فعاليت‬

‫د ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻲ جﻮړ＊ت ﻟﻪ رسﻤﻮﻟﻮ وروستﻪ د ﻣرکبﻮﻧﻮ د اتﻮﻣﻮﻧﻮ تر ﻣﻨ‪ ＃‬د اړﻳکﻮ ډوﻟﻮﻧﻪ د‬ ‫ﻻﻧدې ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻮﻧﻮ پﻪ جﻮړ＊ت ک‪ ３‬و！اکئ ‪:‬‬ ‫اﻟف‪ KNO3 -‬ب‪H 2 SO4 -‬‬ ‫ج‪NaCl -‬‬ ‫‪ :١-٤-٣‬هايبريديزيشن)‪(Hybridization‬او د اړيکو تر منځ زاويه‬

‫)‪ : ( Hybridizat ion‬د ‪ Hybrid‬کﻠﻤــﻪ پــﻪ ﻳﻮﻧاﻧﻲ ژبﻪ ک‪ ３‬دوﻳﻨ‪ ３‬د اختــﻼط ﻣعﻨا ﻟري؛ ﻟکﻪ ﻫغﻪ‬ ‫ﻧسﻞ چ‪ ３‬ﻟﻪ دوو ب‪５‬ﻼب‪５‬ﻠﻮ ﻧسﻠﻮﻧﻮ ＇خﻪ حاصﻞ شﻮی دی چ‪ ３‬د اﻣتزاج او ﻳا اختﻼط ﻣفﻬﻮم رسﻮي‪.‬‬ ‫دﻟتــﻪ ﻣقصــد دا دی چ‪ ３‬د دوو ﻳا ＇ــﻮ ب‪５‬ﻼب‪５‬ﻠﻮ اتﻮﻣﻲ اوربﻴتاﻟﻮ ﻟﻪ اختﻼط ＇خــﻪ دوه او ﻳا ＇ﻮ ﻧﻮي‬ ‫ﻫاﻳبرﻳد شﻮي اوربﻴتاﻟﻮﻧﻪ راﻣﻨ‪ ＃‬تﻪ ک‪８５‬ي‪.‬‬ ‫‪80‬‬

‫پﻪ اوربﻴتاﻟﻮﻧﻮ ک‪３‬‬ ‫د ک‪５‬ﻤﻴاوي عﻨصروﻧﻮ د اتﻮﻣﻮﻧﻮ وﻻﻧســﻲ اﻟکتروﻧﻮﻧﻪ کﻮﻟی شﻲ د ‪f , d , p, s‬‬ ‫شــتﻪ وي چ‪ ３‬پﻪ دې صﻮرت ک‪ ３‬ﻧﻮﻣﻮړي ！ﻮل او ربﻴتاﻟﻮﻧﻪ د اﻧرژي ﻟﻪ کبﻠﻪ ﻳﻮ شــان ارز＊ــت ﻧﻪ ﻟري‬ ‫او د ﻫغــﻮى اړﻳک‪ ３‬ﻫﻢ ﻳﻮ شــان ﻧﻪ دي؛ خﻮ تجربﻮ ＊ــﻮدﻟ‪ ３‬ده‪ ،‬پﻪ ﻫغــﻮ ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻮﻧﻮ ک‪ ３‬چ‪ ３‬ﻣرکزي‬ ‫اتﻮم د ‪f , d , p, s‬‬ ‫ب‪５‬ﻼب‪５‬ﻞ وﻻﻧســﻲ اوربﻴتاﻟﻮﻧﻮ ﻟري‪ ،‬د اړﻳکﻮﻟﻪ کبﻠﻪ ﻳﻮشــان ارز＊ت ﻟري‪ .‬دا‬ ‫ﻣطﻠب ‪ Cleyster‬او ‪ Pamling‬رو＊ــاﻧﻪ ک‪７‬ی دی‪ .‬ﻧﻮﻣﻮړوعﻠﻤاوو داس‪ ３‬ﻧظر ＇ر‪－‬ﻨد ک‪７‬ی دی‪ ،‬ﻫغﻪ‬ ‫اوربﻴتاﻟﻮﻧﻪ چ‪ ３‬د اﻧرژي ﻟﻪ کبﻠﻪ زﻳات تﻮپﻴر ﻧﻪ ﻟري او پﻪ عﻴﻦ اصﻠﻲ قشــر او د اتﻮم پﻪ وروســتﻲ قشــر‬ ‫ک‪＄ ３‬اى پر‪＄‬ای شــﻮي دي‪ ،‬د ﻟﻮﻣ‪７‬ﻧﻲ تعداد پﻪ کچﻪ ﻫاﻳبرﻳدﻳزﻳشــﻦ ( ‪) Hybridization‬کﻴ‪８‬ي او پﻪ‬ ‫خپﻞ ﻟﻮﻣ‪７‬ﻧﻲ شــﻤ‪５‬ر ســره سﻢ ﻫاﻳبرﻳد شﻮي اوربﻴتاﻟﻮﻧﻪ جﻮړوي چ‪ ３‬د اﻧرژي پﻪ عﻴﻦ سطح ک‪ ３‬دي‪.‬‬ ‫اﻟکتروﻧﻲ ورﻳ‪ ３％‬ﻳ‪ ３‬ﻳﻮشان جﻮړ＊ت ﻟري‪ .‬دا اوربﻴتاﻟﻮﻧﻪ د اړﻳک‪ ３‬د جﻮړﻳدو پﻪ خﻮا راکش کﻴ‪８‬ي او‬ ‫دﻫغﻮی ﻧﻨﻮتﻞ پﻪ ﻳﻮ بﻞ ک‪ ３‬ﻟﻮړدي چ‪ ３‬دﻟتﻪ د اړﻳکﻮ د جﻮړﻳدو زﻣﻴﻨﻪ برابرﻳ‪８‬ي‪.‬‬ ‫د اتﻮﻣﻲ اوربﻴتاﻟﻮﻧﻮ د ﻫاﻳبرﻳدﻳزﻳشﻦ پﻪ بﻬﻴر ک‪ ３‬ﻟ‪＇ ８‬ﻪ اﻧرژي ﻣصرف شﻮې؛ ﻧﻮ ددې اوربﻴتاﻟﻮﻧﻮ پاﻳ‪＋‬ت‬ ‫بﻪ ﻟ‪８‬وي؛ خﻮ د اړﻳکﻮ د جﻮړﻳدو پﻪ وخت ک‪ ３‬اﻧرژي ﻟﻪ ﻻسﻪ ورکﻮي او اړوﻧد ثبات پﻴدا کﻮي‪.‬‬ ‫د ‪ SP‬هايبريد‪ :‬پﻪ دې ډول ﻫاﻳبرﻳد ک‪ ３‬ﻳﻮ د ‪ s‬اوربﻴتال او ﻳﻮ د ‪ p‬اوربﻴتال ســره ﻣزدوج شــﻮي دي او د‬ ‫‪ sp‬ﻫاﻳبرﻳد شﻮي اوربﻴتاﻟﻮﻧﻪ ) ‪ ( sp hybrid‬ﻳ‪ ３‬جﻮړک‪７‬ي دي چ‪ ３‬د اړﻳکﻮ وﻻﻧسﻲ زاوﻳﻪ ﻳ‪180 o ３‬‬ ‫درج‪ ３‬ده‪ .‬د ‪ sp‬ﻫاﻳبرﻳد بﻴﻠگﻪ کﻮﻟی شــﻮ د ‪ Hg Cd , Zn, Be‬عﻨصروﻧﻮ پﻪ ﻫﻠﻮجﻨﻴدي ﻣرکبﻮﻧﻮ ک‪３‬‬ ‫وړاﻧدې ک‪７‬و‪ :‬د تجرب‪ ３‬پاﻳﻠ‪＊ ３‬ــکاره کﻮي چ‪ ３‬پﻪ ﻫﻠﻮجﻨﻴدوﻧﻮ ک‪ Hg Cd , Zn, Be ３‬د ‪ SP‬ﻫاﻳبرﻳد‬ ‫او د ﻫغﻮى ﻣرکبﻮﻧﻪ خطﻲ ﻫﻨدســﻲ جﻮړ＊ــت ﻟري‪ .‬پﻪ ‪ sp hybrid‬کــ‪ ３‬د ‪ s‬او ‪ p‬ﻫر ﻳﻮ برخﻪ ‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫ده‪:‬‬

‫)‪ (18 - 3‬شکﻞ د ‪ SP‬ﻫاﻳبرﻳد‬

‫د ‪ SP2‬هايبريديزيشــن‪ :‬پﻪ دې ډول ﻫاﻳبرﻳد ک‪ ３‬ﻳﻮ د ‪ S‬اوربﻴتال او دوه د ‪ P‬اوربﻴتاﻟﻮﻧﻪ ســره گ‪ ６‬ﻳا‬ ‫ﻳﻮ‪＄‬اى شــﻮي او پﻪ پاﻳﻠﻪ ک‪ ３‬ﻳ‪ ３‬د ‪ SP2‬درې ﻫاﻳبرﻳد شــﻮي اوربﻴتاﻟﻮﻧﻪ ﻳ‪ ３‬جﻮړک‪７‬ي دي‪ .‬دا اوربﻴتاﻟﻮﻧﻪ‬ ‫پﻪ ﻳﻮه سطح ک‪ ３‬پﻪ ‪ 120‬درج‪ ３‬زاوﻳﻮ ﻳﻮ ﻟﻪ بﻞ سره شتﻪ‪ .‬د ‪ SP2‬ﻫاﻳبرﻳد پﻪ ﻫراوربﻴتال ک‪ ３‬د ‪ s‬برخﻪ‬ ‫‪ 1‬او د ‪ 2 P‬ده‪.‬‬ ‫‪3‬‬

‫‪3‬‬

‫‪81‬‬

‫)‪ (19 - 3‬شکﻞ د ‪ SP2‬ﻫاﻳبرﻳد‬ ‫د کاربﻦ اتﻮﻣﻮﻧﻪ د اﻳتﻴﻠﻴﻦ پﻪ کﻮرﻧ‪ ９‬ک‪ ３‬پﻪ غﻴر ﻣشــبﻮع ﻫاﻳدروکاربﻨﻮﻧﻮ ‪ SP2‬ﻫاﻳبرﻳد ﻟري‪ .‬د ‪ BF3‬پﻪ‬ ‫ﻣاﻟﻴکﻮل ک‪ ３‬بﻮرون د ‪ SP2‬ﻫاﻳبرﻳد ﻟري‪:‬‬

‫‪2‬‬ ‫)‪ (20 - 3‬د ‪ SP‬ﻫاﻳبرﻳد پﻪ ‪BF3‬‬

‫د ‪ SP 3‬هايبريديزيشن‪ :‬دا ډول ﻫاﻳبرﻳدﻳزﻳشﻦ پﻪ ﻣشبﻮع ﻫاﻳدروکاربﻨﻮﻧﻮ ک‪ ３‬د کاربﻦ اتﻮﻣﻮﻧﻪ ﻟري‪.‬‬ ‫پــﻪ دې ډول چــ‪ ３‬ﻳﻮ ‪ S‬اوربﻴتال ﻟﻪ درې ‪ P‬اوربﻴتاﻟﻮﻧﻮ ســره د اﻧــرژۍ د جذب پﻪ پاﻳﻠﻪ ک‪ ３‬ﻳﻮ‪＄‬ای‬ ‫شﻮي او د ‪＇ SP 3‬ﻠﻮر ﻫاﻳبرﻳد شﻮي اوربﻴتاﻟﻮﻧﻪ ﻳ‪ ３‬جﻮړ ک‪７‬ي دي چ‪＇ ３‬ﻠﻮرﻣخﻴزو رآسﻮﻧﻮ تﻪ تﻮجﻪ‬ ‫او د ﻫغــﻮى تر ﻣﻨ‪ ＃‬زاوﻳﻪ ‪ 109.5‬درج‪ ３‬ده او دا ﻫاﻳبرﻳدﻳزﻳشــﻦ پﻪ ‪ CF4 ,CH 4‬او ﻧﻮرو ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻮﻧﻮ‬ ‫ک‪ ３‬ﻟﻴدﻟی شئ‪ .‬پﻪ ‪ SP 3‬ﻫاﻳبرﻳد ک‪ ３‬د ‪ s‬برخﻪ ‪ 1‬او د ‪ p‬برخﻪ ‪ 3‬ده‪.‬‬ ‫‪4‬‬

‫‪82‬‬

‫‪4‬‬

‫پﻪ ﻫاﻳبرﻳدﻳزﻳشــﻦ ک‪ ３‬ﻧﻴﻢ‬ ‫ډک شــﻮي اوربﻴتاﻟﻮﻧﻪ او ﻳا‬ ‫پﻮره ډک شﻮي اوربﻴتاﻟﻮﻧﻪ‬ ‫برخﻪ ﻟري چــ‪ ３‬ﻣاﻟﻴکﻮل‬ ‫اوربﻴتال جﻮړوي؛ د ب‪５‬ﻠگ‪３‬‬ ‫پﻪ ډول‪ :‬د ﻧاﻳتروجﻦ پﻪ اتﻮم‬ ‫کــ‪ ３‬د ‪ 2 P‬اوربﻴتاﻟﻮﻧﻪ د ﻳﻮ‬ ‫اﻟکتــرون او ‪ 2S‬پــﻪ دوو‬ ‫اﻟکتروﻧﻮﻧــﻮ پــﻪ ﻟرﻟﻮ برخﻪ‬ ‫اخﻠﻲ‪:‬‬ ‫پــﻪ ﻫاﻳبرﻳدﻳزﻳشــﻦ ک‪ ３‬ﻧﻪ‬ ‫ﻳﻮازې د ‪ s‬او ‪ p‬اوربﻴتاﻟﻮﻧﻪ‬ ‫برخﻪ اخﻠــﻲ؛ خﻮ د ‪ d‬او‬ ‫)‪ (21 - 3‬شکﻞ د ‪ SP 3‬ﻫاﻳبرﻳد‬

‫‪ f‬اوربﻴتاﻟﻮﻧــﻪ ﻫــﻢ برخــﻪ‬ ‫اخ‪５‬ستﻠی شــﻲ‪ ،‬پﻪ ﻻﻧدې‬

‫جدول ک‪ ３‬د ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻮﻧﻮ او اﻳﻮﻧﻮﻧﻮ ب‪５‬ﻼب‪５‬ﻞ شــکﻠﻮﻧﻪ ﻟﻴدل ک‪８５‬ي چ‪ ３‬ﻟﻪ خاﻟصﻮ اوربﻴتاﻟﻮﻧﻮ او ﻫاﻳبرﻳد‬ ‫شﻮو اوربﻴتاﻟﻮﻧﻮ＇خﻪ جﻮړ شﻮي دي‪:‬‬

‫‪83‬‬

‫اضافي معلومات‬

‫)‪ (5 - 3‬جدول د ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻮﻧﻮ او اﻳﻮﻧﻮﻧﻮ فضاﻳﻲ جﻮړ＊ت‬ ‫بﻴﻠگﻪ‬

‫د ﻣاﻟﻴکﻮل ﻫﻨدسﻲ‬ ‫شکﻞ‬

‫دﻣاﻟﻴکﻮل‬ ‫شکﻞ‬

‫فارﻣﻮل‬

‫ﻫﻴبرﻳدي‬ ‫‪L‬اړﻳکﻪ ﻳﻲ‬ ‫دکﻮردﻳﻨاسﻴﻮن‬ ‫‪NL‬ﻧا اړﻳکﻪ ﻳﻲ جﻮړ＊ت‬ ‫اﻧدﻳس‬

‫د‪ A‬پﻪ ﻣخ د‬ ‫اﻟکتروﻧﻮﻧﻮ د جﻮړو‬ ‫شﻤ‪５‬ر‬

‫خطﻲ‬

‫خطﻲ‬ ‫ﻣتساواﻻضﻼع‬ ‫ﻣثﻠث‬

‫پﻪ صفحﻪ ک‪３‬‬ ‫واقع ﻣثﻠث‬

‫د ‪ v‬پﻪ‬ ‫شکﻞ‬

‫ﻟپاره‬ ‫ﻣﻨظﻤﻪ‬ ‫＇ﻠﻮر‬ ‫وجﻬﻲ‬

‫＇ﻠﻮر وجﻬﻲ‬ ‫ﻣثﻠث ﻫرم‬ ‫د‪ T‬پﻪ‬ ‫شکﻞ‬

‫ﻟپاره‬ ‫دوه ﻫرﻣﻲ‬ ‫ﻣﻨظﻢ‬ ‫ﻣثﻠث‬

‫ﻣثﻠثﻲ دوه ﻫرﻣﻲ‬ ‫ﻧاﻣﻨظﻤﻪ‬ ‫＇ﻠﻮر وجﻬﻲ‬ ‫د پﻪ شکﻞ‬

‫خطﻲ‬ ‫ﻣﻨظﻤﻪ اتﻪ‬ ‫وجﻬﻲ‬

‫اتﻪ وجﻬﻲ‬

‫د ﻣربع پﻪ‬ ‫قاعده ﻫرم‬ ‫پﻪ سطح‬ ‫ک‪ ３‬ﻣربع‬

‫‪84‬‬

‫فعاليت‬

‫د ﻣرکبﻮﻧﻮ ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻲ جﻮړ＊ت تﻪ پﻪ پام سره او د ﻫغﻮى د رسﻤﻮﻟﻮ پر بﻨست‪ ،‬د اوبﻮ پﻪ ﻣاﻟﻴکﻮل‬ ‫ک‪ ３‬د اکسﻴجﻦ ﻫاﻳبرﻳدﻳزﻳشﻦ او د کاربﻦ د اتﻮﻣﻮﻧﻮ ﻫاﻳبرﻳدﻳزﻳشﻦ د ‪ 4 - 1‬پﻮرې د کاربﻦ شﻤ‪５‬ر‬ ‫پﻪ ‪ 4 CH 3 3CH = 2C = 1CH 2‬ک‪ ３‬و！اکئ‪.‬‬ ‫د در‪４‬م ＇پرکي لن‪６‬يز‬

‫پﻪ ﻳﻮ ﻣاﻟﻴکﻮل ک‪ ３‬د اتﻮﻣﻮﻧﻮ د جاذب‪ ３‬قﻮه د ک‪５‬ﻤﻴاوي اړﻳک‪) Chemical Bond (３‬پﻪ ﻧﻮم ﻳادﻳ‪８‬ي‪.‬‬ ‫وﻻﻧــس د عﻨصروﻧﻮ د اتﻮﻣﻮﻧﻮ ﻫغــﻪ ‪＄‬اﻧ‪７／‬تﻴا ده چ‪＄ ３‬ﻴﻨ‪！ ３‬اکﻠﻲ اتﻮﻣﻮﻧﻪ پﻪ ک‪５‬ﻤﻴاوي تعاﻣﻠﻮﻧﻮ ک‪３‬‬ ‫‪＄‬ــای پر‪＄‬ای او ﻳا ب‪＄ ３‬اﻳﻪ کﻮي‪ .‬پﻪ بــﻞ عبارت‪ ،‬د ک‪５‬ﻤﻴاوي عﻨصروﻧﻮ د اتﻮﻣﻮﻧﻮ د ﻳﻮ ‪＄‬ای ک‪５‬دو قﻮه‬ ‫پﻪ ک‪５‬ﻤﻴاوي تعاﻣﻠﻮﻧﻮ ک‪ ３‬د عﻨصروﻧﻮ د اتﻮم د وﻻﻧس پﻪ ﻧﻮم ﻳادﻳ‪８‬ي‪.‬‬ ‫دﻳﻮې ک‪５‬ﻤﻴاوي اړﻳک‪ ３‬اﻧرژي ﻟﻪ ﻫغ‪ ３‬اﻧدازې اﻧرژي ﻫغﻪ کچﻪ ده چ‪ ３‬د ﻣاﻟﻴکﻮل پﻪ جﻮړﻳدو ک‪ ３‬ﻟﻪ‬ ‫دوو اتﻮﻣﻮﻧﻮ ＇خﻪ جﻼ کﻴ‪８‬ي‪.‬‬ ‫د اتــﻮم پﻪ واســطﻪ د اﻟکتروﻧﻲ جﻮړو د اﻟکتروﻧﻲ ورﻳ‪％‬ــ‪ ３‬د کش کﻮﻟﻮ وړتﻴا د اﻟکتروﻧﻴگاتﻴﻮﻳتﻲ پﻪ‬ ‫ﻧﻮم ﻳادوي چ‪ ３‬پﻪ ‪ EN‬باﻧدې ＊ﻮدل کﻴ‪８‬ي‪.‬‬ ‫د ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻮﻧﻮ د اړﻳکﻮ ډوﻟﻮﻧﻪ‪ ،‬د ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻮﻧﻮ ＇رﻧ‪／‬ﻮاﻟی ！اکﻲ ‪ .‬د اﻳشــﻴدو او وﻳﻠ‪ ３‬کﻴدو ！کﻲ ﻧ‪５‬غ پﻪ‬ ‫ﻧ‪５‬غﻪ پﻪ ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻮﻧﻮ ک‪ ３‬د اتﻮﻣﻮﻧﻮ ﻟﻪ اړﻳکﻮ سره اړه ﻟري‪.‬‬ ‫پﻪ ﻫﻮﻣﻮﻟﻴتﻴکﻲ پرﻳکﻮن ک‪ ３‬ﻫر اتﻮم خپﻞ اﻟکترون چ‪ ３‬د اړﻳک‪ ３‬پﻪ تشکﻴﻞ ک‪ ３‬ﻳ‪ ３‬برخﻪ درﻟﻮدﻟﻪ‪ ،‬ب‪５‬رتﻪ‬ ‫اخﻠﻲ او ﻫره ذره طاق اﻟکترون ﻟري چ‪ ３‬داس‪ ３‬ذرې د رادﻳکال )‪ (Radical‬پﻪ ﻧﻮم ﻳادﻳ‪８‬ي‪.‬‬ ‫کﻪ د اﻟکتروﻧﻲ ورﻳ‪ ３％‬پﻮ＊ــ） د ﻫغﻪ ﻟﻴک (خط) پﻪ اوږدواﻟﻲ وشــﻲ چ‪ ３‬د دوو اتﻮﻣﻮﻧﻮ ﻫســت‪３‬‬ ‫ســره ﻧ‪＋‬ــﻠﻮي؛ ﻳع‪ ３‬د اوربﻴتاﻟﻮﻧﻮ ﻧﻨﻮ تﻞ ﻧ‪５‬غ پر ﻧ‪５‬غﻪ او اعظﻤﻲ وي ﻧﻮ اړﻳکﻪ ﻳ‪ ３‬کﻠکﻪ ده چ‪ ３‬د سگﻤا‬ ‫) ( اړﻳک‪ ３‬پﻪ ﻧاﻣﻪ ﻳادﻳ‪８‬ي‪.‬‬ ‫کــﻪ د اتﻮﻣــﻲ اوربﻴتاﻟﻮﻧﻮ ﻧﻨﻮ تﻞ ＇ﻨ‪ ，‬پر ＇ﻨ‪ ，‬وي؛ ﻳعﻨــ‪ ３‬د ‪ P‬د اوربﻴتاﻟﻮﻧﻮ د اﻟکتروﻧﻲ ورﻳ‪％‬ﻮ‬ ‫پﻮ＊） ＇ﻨ‪ ，‬پر ＇ﻨ‪ ，‬او د ‪ X‬د ﻣحﻮر ﻟﻪ پاسﻪ عﻤﻮدي وي‪ ،‬دا جﻮړه شﻮې اړﻳکﻪ د پاى د اړﻳک‪３‬‬ ‫پﻪ ﻧﻮم ﻳادﻳ‪８‬ي‪.‬‬ ‫ﻫاﻳبرﻳدﻳزﻳشــﻦ( ‪ :) Hybridization‬د دوو ﻳا ＇ﻮ ب‪５‬ﻼب‪５‬ﻠﻮ اتﻮﻣﻲ اوربﻴتاﻟﻮﻧﻮ اختﻼط دى چ‪ ３‬دوه‬ ‫او ﻳا ＇ﻮ ﻧﻮي ﻫاﻳبرﻳدي اوربﻴتاﻟﻮﻧﻪ راﻣﻨ‪％‬تﻪ کﻮي‪.‬‬ ‫اﻳﻮﻧﻲ اړﻳکﻪ‪ :‬اﻳﻮﻧﻲ اړﻳکﻪ د ک‪５‬ﻤﻴاوي اړﻳک‪ ３‬ﻳﻮ ډول دی چ‪ ３‬د ﻣخاﻟف اﻟعﻼﻣﻪ چارج ﻟروﻧکﻮ ذرو‬ ‫تر ﻣﻨ‪ ＃‬د اﻟکتروستاتﻴکﻲ قﻮې د جذب پﻪ پاﻳﻠﻪ ک‪ ３‬جﻮړﻳ‪８‬ي‪ .‬د دوو اتﻮﻣﻮﻧﻮ تر ﻣﻨ‪ ＃‬اړﻳکﻪ ﻫغﻪ وخت‬ ‫برقﻲ ﻳا اﻟکترووﻻﻧ＀ ده چ‪ ３‬د دې دوو اتﻮﻣﻮﻧﻮ تر ﻣﻨ‪ ＃‬ﻳ‪ ３‬د اﻟکتروﻧﻴگاتﻴﻮﻳتﻲ تﻮپﻴر )‪ (1.7‬او ﻳا د ﻫغﻰ‬ ‫＇خﻪ ﻟﻮړ وي‪ .‬اﻳﻮﻧﻲ ﻣرکبﻮﻧﻪ او ﻳا اﻟکترووﻻﻧ＀ ﻣرکبﻮﻧﻪ ﻟﻪ اﻳﻮﻧﻮﻧﻮ ＇خﻪ تشکﻴﻞ شﻮي دي‪.‬‬ ‫‪85‬‬

‫کــﻪ د دوو اتﻮﻣﻮﻧــﻮ پﻪ ﻣﻨ‪ ＃‬ک‪ ３‬د اﻟکتروﻧﻴگاتﻴﻮﻳتﻲ تﻮپﻴر صفــر او ﻳا ﻟﻪ ‪＇ 0.5‬خﻪ ﻟ‪ ８‬وي‪ ،‬تر ﻣﻨ‪＃‬‬ ‫اړﻳکــﻪ ﻳــ‪ ３‬غﻴر قطبــﻲ )‪ ( Non Polar Bond‬ده او ﻟﻪ ‪＇ 0.5‬خﻪ تر ﻳﻮ پﻮرې اړﻳکــﻪ قطبﻲ ده کﻪ د‬ ‫عﻨصروﻧــﻮ د اتﻮﻣﻮﻧﻮ تر ﻣﻨ‪ ＃‬د اﻟکتروﻧﻴگاتﻴﻮتﻲ تﻮپﻴر ﻟﻪ ‪＇ 1‬خﻪ ‪ 1.7‬پﻮرې وي‪ ،‬د دوی اړﻳکﻪ تقرﻳبا ً‬ ‫‪ 50%‬قطبﻲ او ‪ 50%‬اﻳﻮﻧﻲ ده او کﻪ ﻟﻪ ‪＇ 1.7‬خﻪ ﻟﻮړ وي‪ ،‬اړﻳکﻪ اﻳﻮﻧﻲ ده‪.‬‬

‫د در‪４‬م ＇پرکي تمرين‬

‫‪ - 1‬ک‪５‬ﻤﻴاوي اړﻳک‪ ３‬د اتﻮﻣﻮﻧﻮ د کﻮﻣﻮ فکتﻮروﻧﻮ پر بﻨس＀ جﻮړﻳ‪８‬ي؟‬ ‫ب‪ -‬وﻻﻧسﻲ قﻮه‬ ‫اﻟف‪ -‬د واﻧدرواﻟس قﻮه‬ ‫د‪ -‬ﻳﻮ ﻫﻢ ﻧﻪ‪.‬‬ ‫ج‪ -‬د دﻧﻨﻨﻴﻮ اﻟکتروﻧﻮﻧﻪ‬ ‫‪ - 2‬پﻪ ﻳﻮ ﻣاﻟﻴکﻮل ک‪ ３‬د اتﻮﻣﻮﻧﻮ د جذب قﻮه د ‪ ..................‬پﻪ ﻧﻮم ﻳادﻳ‪８‬ي‪.‬‬ ‫د‪ -‬سﻤبﻮل‬ ‫ج‪ -‬اﻟکتروﻧﻴگاتﻴﻮﻳتﻲ‬ ‫ب‪ -‬اړﻳکﻪ‬ ‫اﻟف‪ -‬وﻻﻧس‬ ‫‪ - 3‬د اړﻳک‪ ３‬د جﻮړﻳدو پﻪ وخت ک‪ ３‬اﻧرژي‪ ................‬کﻴ‪８‬ي‪.‬‬ ‫د‪ -‬اړﻳکﻪ اﻧرژي تﻪ اړتﻴا ﻧﻪ ﻟري‪.‬‬ ‫ج‪ -‬تشکﻴﻞ‬ ‫ب‪ -‬ازاده‬ ‫اﻟف‪ -‬جذب‬ ‫‪ - 4‬د ‪ s‬د ﻳﻮ اوربﻴتال او د ‪ p‬دوه اوربﻴتاﻟﻮﻧﻮ ﻟﻪ اختﻼط ＇خﻪ کﻮم ﻫاﻳبرﻳد جﻮړﻳ‪８‬ي ؟‬ ‫اﻟف‪SP 3 -‬‬ ‫ب‪ SP -‬ج‪ SP 2 -‬د‪SdP2 -‬‬ ‫‪ - 5‬د اړﻳک‪ ３‬پرې کﻴدو پر وخت پﻪ ﻫﻮﻣﻮﻟﻴتﻴکﻲ شکﻞ ک‪ ３‬کﻮﻣ‪ ３‬ذرې تشکﻴﻠﻴ‪８‬ي؟‬ ‫د‪ -‬اﻟف او ب دواړه‬ ‫ج‪ -‬رادﻳکال‬ ‫ب‪ -‬اﻧﻴﻮن‬ ‫اﻟف‪ -‬کتﻴﻮن‬ ‫‪ - 6‬کﻪ د دوو اتﻮﻣﻮﻧﻮ تر ﻣﻨ‪ ＃‬د اﻟکتروﻧﻴگاتﻴﻮﻳتﻲ تﻮپﻴر ‪ 1.4‬وي ‪ ،‬اړﻳکﻪ‪ ....‬ده‪.‬‬ ‫د‪ -‬غﻴر قطبﻲ‬ ‫ج‪ -‬اشتراکﻲ‬ ‫اﻟف‪ 50% -‬قطبﻲ ‪ 50% ،‬ب‪ -‬اﻳﻮﻧﻲ‬ ‫‪ - 7‬کــﻪ د اﻟکتروﻧﻮﻧﻮ شــرﻳک‪ ３‬جﻮړې ﻳﻮازې د ﻳﻮ اتﻮم ﻟﻪ خــﻮا‪ ،‬چ‪ ３‬پﻪ اړﻳکﻪ ک‪ ３‬برخﻪ اخﻠﻲ‪،‬ورک‪７‬‬ ‫شﻮې وي‪ ،‬دا اړﻳکﻪ د ‪ ...............‬پﻪ ﻧﻮم ﻳادﻳ‪８‬ي‪.‬‬ ‫ب‪ -‬ﻳﻮ طرفﻪ اشتراکﻲ‬ ‫اﻟف‪ -‬کﻮاردﻳﻨﻴشﻦ‬ ‫د‪！ -‬ﻮل سﻢ دي‬ ‫ج‪ -‬کﻮاردﻳﻨﻴت کﻮوﻻﻧ＀‬ ‫‪ - 8‬کــﻪ د اتﻮﻣــﻲ اوربﻴتاﻟﻮﻧﻮ ﻧﻨﻮتﻞ ＇ﻨ‪ ，‬پر ＇ﻨک وي‪ ،‬ﻳعﻨــ‪ P ３‬د اوربﻴتاﻟﻮﻧﻮ د اﻟکتروﻧﻲ ورﻳ‪％‬ﻮ‬ ‫پﻮ＊ــ） اړخ پر اړخ او د ‪ X‬د ﻣحﻮر ﻟﻪ پاســﻪ عﻤﻮدي وي‪ ،‬دا جﻮړه شﻮې اړﻳکﻪ د‪ .........‬اړﻳک‪３‬‬ ‫پﻪ ﻧﻮم ﻳادﻳ‪８‬ي‪.‬‬ ‫د‪ -‬دوگﻮﻧﻲ او ﻳا ＇ﻠﻮرگﻮﻧ‪３‬‬ ‫ج‪ -‬ﻳﻮه گﻮﻧ‪３‬‬ ‫ب‪ -‬پاى‬ ‫اﻟف‪ -‬سگﻤا‬ ‫‪ - 9‬کــﻪ د دوو اتﻮﻣﻮﻧــﻮ تر ﻣﻨ‪ ＃‬د اﻟکتروﻧﻴگاتﻴﻮﻳتﻲ تﻮپﻴر صفر او ﻳا ﻟﻪ ‪＇0.5‬خﻪ ډ‪４‬ر ﻟ‪ ８‬وي‪ ،‬د دوو‬ ‫اتﻮﻣﻮﻧﻮ تر ﻣﻨ‪ ＃‬اړﻳکﻪ ‪ ....................‬ده‪.‬‬ ‫د‪ -‬اﻟف او ب‬ ‫ب‪ Non Polar Bond -‬ج‪ -‬اﻳﻮﻧﻲ‬ ‫اﻟف‪ -‬غﻴر قطبﻲ‬ ‫‪86‬‬

‫‪ - 10‬د ک‪５‬ﻤﻴاوي اړﻳکﻮ زاوﻳﻪ ﻟﻪ دوو خطﻮ د پرﻳک‪５‬دﻟﻮ ﻣﻨ‪％‬ﻨ‪ ９‬زاوﻳﻪ ده چ‪ ３‬د ﻣرکزي اتﻮم ﻟﻪ ﻫست‪３‬‬ ‫سره ﻟﻪ دوو ﻧﻮرو وصﻞ شﻮﻳﻮ ﻫستﻮ ＇خﻪ ‪ ---‬رسﻢ کﻴ‪８‬ي ‪.‬‬ ‫اﻟف‪ -‬دوه اتﻮﻣﻪ ب‪ -‬ﻣرکزي اتﻮم ج‪ -‬د اتﻮﻣﻮﻧﻮ پﻪ ﻣﻨ‪ ＃‬ک‪ ３‬د‪ -‬د دوو اﻳﻮﻧﻮﻧﻮ پﻪ ﻣﻨ‪ ＃‬ک‪３‬‬ ‫‪ - 11‬د ک‪５‬ﻤﻴاوي اړﻳکﻮ تﻴﻮري کﻮم عاﻟﻢ وړاﻧدې ک‪７‬ه؟‬ ‫ب‪ -‬سﻮدي او فاﻳﻨس‬ ‫اﻟف‪ -‬کﻮسﻴﻞ )‪ (Kocell‬او ﻟﻴﻮﻳس )‪(Liwes‬‬ ‫د‪ -‬ﻫاﻳزﻧبرگ او اﻳﻮاﻧﻨکﻪ‬ ‫ج‪ -‬ﻧﻴﻮ！ﻦ او فارادې‬ ‫تشريحي پو＊تن‪３‬‬

‫‪ - 1‬د اړﻳکــﻮ جﻮړﻳــدل دتﻮدوخــ‪ ３‬تﻮﻟﻴدووﻧکــﻰ او ﻳا جذبﻮوﻧکــﻰ بﻬﻴردی‪ .‬پــﻪ دې اړه ﻣعﻠﻮﻣات‬ ‫ورک‪７‬ئ‪.‬‬ ‫‪ - 2‬پﻪ ﻳﻮه اشترکﻲ اړﻳکﻪ ک‪ ３‬کﻮم عﻮاﻣﻞ د دوو ﻫستﻮ د ﻧژدې ک‪５‬دو ﻻﻣﻞ ک‪８５‬ي؟‬ ‫‪ - 3‬دوه غﻴر فﻠزي عﻨصروﻧﻪ اﻳﻮﻧﻲ اړﻳکﻪ وﻟ‪ ３‬ﻧشﻲ جﻮړوﻟی ؟ پﻪ دې اړه ﻣعﻠﻮﻣات وړاﻧدې ک‪７‬ئ‪.‬‬ ‫‪ - 4‬د اوکتﻴــت قاعــدې تﻪ پﻪ پام ســره‪ ،‬ﻟــﻪ ﻻﻧدې عﻨصروﻧﻮ ＇خــﻪ د جﻮړوشــﻮو ﻣرکبﻮﻧﻮ فﻮرﻣﻮل‬ ‫وﻟﻴکئ‪.‬‬ ‫ب‪ -‬دﻫاﻳدروجﻦ او فاسفﻮرس‬ ‫اﻟف‪ -‬دﻫاﻳدروجﻦ او سﻠفر‬ ‫ج‪ -‬دسﻠفر او فﻠﻮرﻳﻦ‬ ‫‪ - 5‬د دوﻫﻢ پﻴرﻳﻮد عﻨصروﻧﻪ ﻟﻪ ＇ﻠﻮرو ＇خﻪ زﻳات‪ ３‬اړﻳک‪ ３‬وﻟ‪ ３‬ﻧﻪ شﻲ جﻮړوﻟی؟‬ ‫‪ - 6‬د سگﻤا او پاى د اړﻳکﻮ تر ﻣﻨ‪ ＃‬تﻮپﻴر رو＊اﻧﻪ ک‪７‬ئ‪.‬‬ ‫‪ - 7‬ﻟﻪ ﻻﻧدې ﻣرکبﻮﻧﻮ ＇خﻪ کﻮم ﻳﻮ پﻪ اوبﻮ ک‪ ３‬زﻳات حﻞ ک‪８５‬ي؟‬ ‫اﻟف‪ MgF2 -‬او ﻳا ‪ BaF2‬ب‪ MgCl 2 -‬او ﻳا ‪MgF2‬‬ ‫‪ - 8‬پﻪ ﻻﻧدې ﻣرکبﻮﻧﻮ ＇خﻪ کﻮم ﻳﻮ اړﻳکﻪ ډ‪４‬ره قطبﻲ ده ؟ ﻟﻪ ﻣﻨﻮﻧکﻮ دﻟﻴﻠﻮﻧﻮ سره ﻣعﻠﻮﻣات وړاﻧدې‬ ‫ک‪７‬ئ‪.‬‬ ‫اﻟف‪ Hg I -‬ب‪ P Cl -‬ج‪ Si F -‬د‪Mg N -‬‬ ‫‪ - 9‬ﻻﻧدې تعاﻣﻞ وگﻮرئ‪:‬‬

‫] ‪[H 2 F ]+ + [SbF6‬‬

‫‪2 HF + SbF5‬‬

‫اﻟف‪ -‬پﻪ تعاﻣﻞ کﻮوﻧکﻮ ﻣﻮادو او د تعاﻣﻞ پﻪ ﻣحصﻮل ک‪ ３‬ﻫاﻳبرﻳد پﻴدا ک‪７‬ئ‪.‬‬ ‫ب‪-‬پﻪ ‪ [H 2 F ]+‬ک‪ ３‬د فﻠﻮرﻳﻦ ﻫاﻳبرﻳد رو＊اﻧﻪ ک‪７‬ئ‪.‬‬ ‫‪ - 10‬د کﻮاردﻳﻨﻴشﻦ اړﻳکﻪ رو＊اﻧﻪ ک‪７‬ئ‪.‬‬ ‫‪ - 11‬د ‪ SP 2‬ﻫاﻳبرﻳد ﻟﻪ ﻳﻮ ﻣثال سره رو＊اﻧﻪ ک‪７‬ئ‪.‬‬ ‫‪ - 12‬اﻟﻤﻮﻧﻴﻢ کﻠﻮراﻳد پﻪ گازي حاﻟت ک‪ ３‬د ‪ Al 2Cl 6‬پﻪ ب‪２‬ﻪ شتﻪ‪ ،‬ﻻﻣﻞ ک‪＇ ３‬ﻪ دی؟‬

‫‪87‬‬

‫＇لورم ＇پـــرکى‬

‫د ماليکولونو جوړ＊ت او د هغوى قطبيت‬ ‫پﻮﻫﻴــ‪８‬ئ چــ‪ ３‬ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻮﻧﻪ ＇رﻧگﻪ جﻮړ‪４‬ــ‪８‬ي؟ د عﻨصروﻧﻮ د اتﻮﻣﻮﻧﻮ ﻟــﻪ اتحاد ＇خﻪ د ﻫغﻮى‬ ‫د وﻻﻧســﻲ قﻮې پربﻨســ＀ کﻮﻣــ‪ ３‬ذرې جﻮړﻳ‪８‬ي؟ وﻟ‪ ３‬اتﻮﻣﻮﻧﻪ کﻮﻟی شــﻲ چــ‪ ３‬ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻮﻧﻪ‬ ‫جﻮړک‪７‬ي؟ وﻻﻧســﻲ اﻟکتروﻧﻮﻧﻪ ＇ﻪ شــﻰ دي؟ اتﻮﻣﻮﻧﻪ او د ﻫغﻮى تشــک‪５‬ﻞ شﻮي ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻮﻧﻪ‬ ‫د اﻧرژي ﻟﻪ کبﻠﻪ ﻳﻮ ﻟﻪ بﻞ ＇خﻪ تﻮپﻴر ﻟري کﻪ ﻧﻪ؟ د ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻮﻧﻮ ﻫﻨدســﻲ شــکﻠﻮﻧﻪ او جﻮړ＊ت‬ ‫＇رﻧگﻪ کﻮﻟی شــﻮ چ‪ ３‬رو＊ــاﻧﻪ ﻳ‪ ３‬کــ‪７‬و؟ ＇ﻪ وخت ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻮﻧﻪ قطبــﻲ دي او د کﻮﻣﻮ ﻣﻮادو‬ ‫ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻮﻧﻪ قطبﻲ ک‪５‬دی شــﻲ؟ د دې ＇پرکﻲ ﻟﻪ ﻣطاﻟع‪ ３‬ســره کﻮﻟی شــﻮ چ‪ ３‬پﻮرتﻨ ﻮ پﻮ＊تﻨﻮ‬ ‫تﻪ ‪＄‬ﻮاب وواﻳﻮ او د ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻮﻧﻮ د جﻮړ‪４‬دو او د ﻫغﻮى د ﻫﻨدســﻲ شــکﻞ او جﻮړ＊ــت پﻪ اړه‬ ‫کافﻲ ﻣعﻠﻮﻣات ترﻻســﻪ ک‪７‬و او د ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻮﻧﻮ د جﻮړووﻧکﻮ عﻮاﻣﻠﻮ ＇رﻧگﻮاﻟﻲ باﻧدې د ﻫغﻪ ﻟﻪ‬ ‫جﻮړوﻧکﻮ اتﻮﻣﻮﻧﻮ ＇خﻪ پﻮه شﻲ‪.‬‬

‫‪88‬‬

‫‪ :١ -٤‬د ماليکولونو د مرکزي اتوم والنسي قشر‬ ‫＇ﻪ فکر کﻮئ چ‪ ３‬پﻪ ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻮﻧﻮ ک‪ ３‬ﻣرکزي اتﻮﻣﻮﻧﻪ ＇ﻪ ډول اتﻮﻣﻮﻧﻪ دي؟‬ ‫پــﻪ ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻮﻧــﻮ ک‪ ３‬ﻣرکزي اتﻮﻣﻮﻧﻪ ﻟﻪ ﻫغﻪ اتﻮﻣﻮﻧﻪ ＇خﻪ عبارت دي چ‪ ３‬د ﻣرکبﻮﻧﻮ پﻪ ﻣاﻟﻴکﻮل ک‪ ３‬د‬ ‫اکسﻴدﻳشﻦ ډ‪４‬ر ﻟﻮړ ﻧﻤبر او وﻻﻧس ﻟري‪ .‬دا اتﻮﻣﻮﻧﻪ کﻮﻟی شﻲ اﻳﻮﻧﻲ‪ ،‬اشتراکﻲ او ﻳا ﻳﻮ طرفﻪ اشتراکﻲ‬ ‫د ﻧــﻮرو عﻨصروﻧــﻮ ﻟﻪ اتﻮﻣﻮﻧﻮ ســره اړﻳک‪ ３‬جﻮړې ک‪７‬ي‪ .‬ددې ډول اړﻳکﻮ جﻮړ‪４‬دل د وﻻﻧســﻲ قشــر‬ ‫جﻮړ＊ت‪ ،‬ﻳعﻨ‪ ３‬د دې عﻨصروﻧﻮ اتﻮﻣﻮﻧﻮ پﻮرې اړه ﻟري چ‪ ３‬پﻪ ﻫغﻮى ک‪ ３‬وﻻﻧسﻲ اﻟکتروﻧﻮﻧﻪ شتﻪ‪ .‬پﻪ‬ ‫ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻮﻧﻮ ک‪ ３‬د اتﻮﻣﻮﻧﻮ تر ﻣﻨ‪ ＃‬اړﻳکﻪ ک‪５‬دی شﻲ اﻳﻮﻧﻲ اوﻳا اشتراک‪ ３‬وي‪ .‬د اﻳﻮﻧﻲ اړﻳک‪ ３‬پﻪ جﻮړﻳدو‬ ‫ک‪ ３‬د ﻣخاﻟف اﻟعﻼﻣﻪ چارج ﻟروﻧکﻮ اﻳﻮﻧﻮﻧﻮ تر ﻣﻨ‪ ＃‬د جذب اﻟکتروســتاتﻴکﻲ قﻮه شــتﻪ او د بر‪＋４‬ــﻨا‬ ‫ﻫغﻪ ساحﻪ چ‪ ３‬اﻳﻮﻧﻮﻧﻪ ﻳ‪ ３‬جﻮړوي‪ ،‬کروى تﻨاظر ﻟري؛ ﻧﻮ ﻟﻪ دې کبﻠﻪ اﻳﻮﻧﻲ اړﻳکﻪ پرتﻪ ﻟﻪ ﻟﻮري ＇خﻪ‬ ‫ده‪ .‬کﻠﻪ چ‪ ３‬اتﻮﻣﻮﻧﻪ ﻳﻮ ﻟﻪ بﻞ ســره ﻧژدې شــﻲ‪ ،‬د ﻫغﻮى د اتﻮﻣﻮﻧﻮ اوربﻴتاﻟﻮﻧﻪ ﻳﻮ پربﻞ ک‪ ３‬دﻧﻨﻪ کﻴ‪８‬ي او‬ ‫ﻣاﻟﻴکﻮل اوربﻴتال جﻮړوي‪ .‬کﻪ د اړﻳکﻮ د جﻮړه اﻟکتروﻧﻮﻧﻮ ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻲ اوربﻴتال اﻧرژﻳکﻲ سطح وﻟري‪،‬‬ ‫پــﻪ دې صــﻮرت ک‪ ３‬د کﻮوﻻﻧت اړﻳکﻪ جﻮړﻳــ‪８‬ي‪ .‬د ﻫﻮﻧد د قاعدې پربﻨســ＀‪ ،‬د دې دوواﻟکتروﻧﻮﻧﻮ‬ ‫ســپﻴﻨﻮﻧﻪ حتﻤا ً ﻣخاﻟف اﻟجﻬتﻪ دي‪ .‬ﻫر＇ﻮﻣره چ‪ ３‬د اتﻮﻣﻮﻧــﻮ د اوربﻴتاﻟﻮﻧﻮﻧﻨﻮتﻞ ﻧ‪５‬غ پﻪ ﻧ‪５‬غﻪ او کﻠک‬ ‫وي‪ ،‬پﻪ ﻫﻤاغﻪ کچﻪ د ﻫغﻪ د ﻣاﻟﻴکﻮل اوربﻴتاﻟﻮﻧﻮ ‪＄‬اﻧگ‪７‬تﻴا وي او خصﻮصﻴات ﻟﻮړ دي‪ .‬د دوو اتﻮﻣﻮﻧﻮ‬ ‫تــر ﻣﻨ‪ ＃‬ﻫغﻪ وخت اړﻳکﻪ کﻠکﻪ ده چ‪ ３‬د اتﻮﻣﻲ اوربﻴتاﻟﻮﻧﻮ ﻧﻨﻮتﻨﻪ ﻧ‪５‬غﻪ او داتﻮﻣﻲ اوربﻴتاﻟﻮﻧﻮ پﻮ＊ــ）‬ ‫ﻟﻮړ وي‪ .‬دغﻪ وخت د کﻮوﻻﻧت اړﻳکﻮ فضا ﻳﻲ ســﻤت پﻴدا کﻮل ﻟﻮړ دي‪ .‬د کﻮوﻻﻧ＀ اړﻳکﻮ ﻟروﻧکﻮ‬ ‫ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻮﻧﻮ شکﻞ د ﻫغﻮ د جﻮړووﻧکﻮ اتﻮﻣﻮﻧﻮ د اړﻳکﻮ تر ﻣﻨ‪ ＃‬زاوﻳ‪ ３‬پﻪ واسطﻪ ！اکﻞ ک‪８５‬ي‪ BCl 3 .‬او‬ ‫‪ NH 3‬ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻮﻧﻪ ب‪５‬ﻼب‪５‬ﻞ ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻲ ساختﻤاﻧﻲ شکﻠﻮﻧﻪ ﻟري‪.‬‬ ‫＇ــﻪ ﻻﻣــﻞ دی چ‪ ３‬د بﻴرﻳﻠﻴــﻢ کﻠﻮراﻳد ‪ BeCl 2‬ﻣاﻟﻴکﻮل خطﻲ او دﻫغﻪ ډاى پﻮل ﻣﻮﻣﻨ＀ ﻟﻪ صفر ســره‬ ‫سﻤﻮن ﻟري؟ پﻪ داس‪ ３‬حال ک‪ ３‬چ‪ ３‬د ‪ SnCl 2‬ﻣاﻟﻴکﻮل ﻣسطح زاوﻳﻮي ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻲ جﻮړ＊ت ﻟري او‬ ‫دﻫغــﻪ ډاى پــﻮل ﻣﻮﻣﻨ＀ د صفر خﻼف دی‪ .‬کﻮم ﻻﻣﻞ بﻪ وي چ‪ BCl 3 ３‬ﻣرﻛب ＇ﻠﻮر اتﻮﻣﻪ پﻪ ﻳﻮه‬ ‫ســطح کــ‪ ３‬وي او پﻪ ﻫﻤدې ترتﻴب د ﻧاﻳتروجﻦ اتﻮم پﻪ اﻣﻮﻧﻴا کــ‪ ３‬د ﻫرم پﻪ رآس او ﻫاﻳدروجﻦ درې‬ ‫اتﻮﻣﻪ د ﻫرم پﻪ کﻨجﻮﻧﻮ ک‪ ３‬وي‪ .‬ﻻﻧدې شکﻠﻮﻧﻪ وگﻮرئ‪:‬‬

‫‪89‬‬

‫‪Sn‬‬ ‫‪Cl‬‬

‫‪Cl‬‬

‫‪Cl S n Cl‬‬

‫)‪4‬‬ ‫‪ (1 -‬شکﻞ‪ :‬د بﻴرﻳﻠﻴﻢ کﻠﻮراﻳد‪ ،‬بﻮرون کﻠﻮراﻳد او اﻣﻮﻧﻴا د ﻣرکبﻮﻧﻮ ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻲ ب‪３２‬‬

‫‪90‬‬

‫فعاليت‬ ‫ﻟﻮﻣ‪７‬ی د ‪ SO3‬د ﻣاﻟﻴکﻮل فضاﻳﻲ شکﻞ وﻟﻴکئ او بﻴا ﻻﻧدې پﻮ＊تﻨﻮتﻪ ‪＄‬ﻮاب ورک‪７‬ئ‪.‬‬ ‫‪＇ - 1‬ﻮ اﻟکتروﻧﻲ جﻮړو د سﻠفر اتﻮم احاطﻪ ک‪７‬ﻳدى؟‬ ‫‪ - 2‬د اړﻳکﻮ فضاﻳﻲ تﻨظﻴﻢ رسﻢ ک‪７‬ئ‪.‬‬ ‫سژوﻳک او پاوﻟﻲ پﻪ ‪1940‬م کال ک‪ ３‬د ساده اوﻟ‪＇ ８‬ﻪ دقﻴقﻮ ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻮﻧﻮ د ﻫﻨدسﻲ جﻮړ＊ت تﻴﻮري‬ ‫پﻴشــﻨﻬاد ک‪７‬ه‪ .‬دا تﻴﻮري د وﻻﻧســﻲ جﻮړه اﻟکتروﻧﻮﻧﻮ د دفع‪ ３‬د تﻴﻮري پﻪ شــان ＊کاره شﻮه‪ .‬د ﻫﻤدې‬ ‫تﻴﻮري طرح کﻮوﻧکﻮ پﻮﻫاﻧﻮ دســاده ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻮﻧﻮاو اﻳﻮﻧﻮﻧﻮ ﻫﻨدســﻲ جﻮړ＊ــت و＇‪７５‬ه چ‪ ３‬ب‪５‬ﻠ‪ ３／‬ﻳ‪３‬‬ ‫‪ NH 3 , BCl 3 , BeCl 2‬او ‪ CH 4‬دي‪ .‬ﻧﻮﻣﻮړو عﻠﻤاوو پﻴدا ک‪７‬ل چ‪ ３‬د ﻣرکزي اتﻮﻣﻮﻧﻮ پﻪ چاپﻴرﻳال ک‪３‬‬ ‫د ازادو اﻟکتروﻧﻲ جﻮړو شــتﻮن د ﻣرکبﻮﻧﻮ پﻪ ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻮﻧﻮ ک‪ ３‬د ﻣخاﻣخ شﻮﻳﻮاﻟکتروﻧﻲ جﻮړو د دفع‪３‬‬ ‫ﻻﻣﻞ شــﻮی او دﻫغﻮى تر ﻣﻨ‪ ＃‬د دفع‪ ３‬اﻟکتروســتاتﻴک‪ ３‬قﻮه شتﻪ دي‪ .‬دي قﻮاوو ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻲ اوربﻴتاﻟﻮﻧﻪ‬ ‫تر ﻳﻮ ！اکﻠ‪ ３‬حد پﻮرې ﻳﻮ ﻟﻪ بﻞ ＇خﻪ ﻟرې ک‪７‬ي دي او د ﻣرکزي اتﻮم ﻫر جﻮړه شــﻮي ازاد اﻟکتروﻧﻮﻧﻪ‬ ‫خپﻞ اوربﻴتال پﻪ ﻣاﻟﻴکﻮل ک‪ ３‬ﻧﻴسﻲ او دا اﻟکتروﻧﻮﻧﻪ ﻫﻢ ﻧﻮرجﻮړه اﻟکتروﻧﻮﻧﻪ ﻟﻪ ‪＄‬اﻧﻪ ＇خﻪ ﻟرې کﻮي‬ ‫او پﻪ عﻤﻮﻣﻲ ډول د ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻮﻧﻮ پﻪ جﻮړ＊ــت کــ‪ ３‬خپﻠﻪ اغ‪５‬ز ＇رگﻨدوي‪ .‬د ‪ CH 4‬ﻣاﻟﻴکﻮل او ‪NH 4+‬‬ ‫اﻳﻮن فضاﻳﻲ شکﻠﻮﻧﻪ پﻪ ﻻﻧدې ډول دي‪:‬‬

‫)‪ ( 2 - 4‬شکﻞ‪ :‬د اﻣﻮﻧﻴﻢ د اﻳﻮن او د ﻣﻴتان د ﻣاﻟﻴکﻮل د فضاﻳﻲ جﻮړ＊ت رسﻢ‬

‫فعاليت‬ ‫‪ - 1‬د زﻳﻨــﻮن اتــﻮم ＇ــﻮ اﻟکتروﻧﻮﻧﻪ د ‪ XeF4‬پﻪ ﻣاﻟﻴکــﻮل ک‪ ３‬د اړﻳکــﻮ د جﻮړ‪４‬دو ﻟپاره‬ ‫کاروي؟ او ＇ﻮ جﻮړې اﻟکتروﻧﻮﻧﻪ د زﻳﻨﻮن د اتﻮم د پاســﻪ پﻪ ﻧﻮﻣﻮړي ﻣاﻟﻴکﻮل ک‪ ３‬شــتﻪ دي؟ د‬ ‫‪ XeF4‬ﻣاﻟﻴکﻮل بﻪ کﻮم ﻫﻨدسﻲ شکﻞ وﻟري؟‬ ‫‪ - 2‬د ‪ XeF3 , XeF2‬او ‪ XeF6‬پﻪ ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻮ ک‪ ３‬د اړﻳکﻮ ＇رﻧ‪／‬ﻮاﻟی د شــکﻞ پﻪ واســطﻪ تﻮضﻴح‬ ‫او وﻟﻴکئ‪.‬‬ ‫‪91‬‬

‫‪ :٢ -٤‬خطي ماليکولونه ( يوه جوړه الکترونونه)‬ ‫کﻮم ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻮﻧﻪ د خطﻲ ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻮﻧﻮ پﻪ ﻧﻮم ﻳادﻳ‪８‬ي؟ خطﻲ ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻮﻧﻪ د کﻮم ﻣفﻬﻮم ＊ﻴﻲ؟ د بﻴرﻳﻠﻴﻢ‬ ‫کﻠﻮراﻳــد( ‪) BeCl2‬د گاز ﻣاﻟﻴکــﻮل خطﻲ دی‪ .‬بﻴرﻳﻠﻴﻢ پﻪ ‪ II‬اصﻠﻲ گــروپ ک‪＄ ３‬ای ﻟري او د ﻫغﻪ‬ ‫پﻪ وﻻﻧســﻲ قشر ک‪ ３‬دوه اﻟکتروﻧﻪ شــتﻪ چ‪ ３‬کﻮﻟی شﻲ دوه د کﻮوﻻﻧ＀ اړﻳک‪ ３‬جﻮړې ک‪７‬ي چ‪ ３‬پﻪ‬ ‫ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻮﻧﻮ ک‪ ３‬د اتﻮﻣﻮﻧﻮ د خطﻲ تﻨظﻴﻢ دوې جﻮړې اﻟکتروﻧﻮﻧﻪ ﻳﻮ ﻟﻪ بﻞ‪ ،‬جﻼ کﻮي‪:‬‬ ‫‪Cl Be Cl‬‬ ‫‪EN = 3.0‬‬ ‫‪3.0‬‬ ‫‪1.5‬‬ ‫‪14243 14243‬‬

‫)‪ (3 - 4‬شکﻞ د بﻴرﻳﻠﻴﻢ کﻠﻮراﻳد د ﻣاﻟﻴکﻮل خطﻲ جﻮړ＊ت‬

‫د خطﻲ ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻮﻧﻮ ﻧﻮرې ب‪５‬ﻠگ‪ ３‬اســﻴتﻠﻴﻦ‪ ،‬کاربﻦ ډاى اکســاﻳد او ﻧﻮر ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻮﻧﻪ دي چ‪ ３‬شکﻠﻮﻧﻪ‬ ‫ﻳ‪ ３‬پﻪ ﻻﻧدې ډول دي‪:‬‬

‫‪..‬‬ ‫)‪ (4 - 4‬شکﻞ‪ :‬د ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻮﻧﻮ خطﻲ جﻮړ＊ت‬

‫فعاليت‬ ‫‪ - 1‬درې پﻮکا‪ ９１‬ﻟﻪ ﻫﻮا ＇خﻪ ډک‪ ３‬ک‪７‬ئ او پﻪ خطﻲ شــکﻞ ﻳ‪ ３‬ســره ک‪８５‬دئ‪ .‬پﻪ پﻮرتﻨ‪ ９‬برخﻪ‬ ‫ﻟﻮﻣ‪７‬ۍ او ﻻﻧد‪４‬ﻨﻴﻮ کروي پﻮقا‪１‬ﻮ باﻧدې فشــار واچﻮئ‪ .‬کروي تﻨظﻴﻢ وگﻮرئ او خپﻞ د ســترگﻮ‬ ‫ﻟﻴدﻟی حال پﻪ خپﻠﻮ کتابچﻮ ک‪ ３‬وﻟﻴکئ‪.‬‬ ‫‪ - 2‬کﻪ ＇ﻠﻮرﻣﻪ پﻮکا‪１‬ﻪ ورزﻳاتﻪ شﻲ‪ ،‬ﻧﻮ د ﻫغﻮى ﻧظﻢ بﻪ ＇رﻧگﻪ وي؟‬

‫‪92‬‬

‫‪ :٣-٤‬مسطح ماليکولونه (د الکترونونو درې جوړې)‬ ‫＇ﻪ فکر کﻮئ؟ د ﻣرکبﻮﻧﻮ ﻣسطح شکﻠﻪ ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻮﻧﻪ ﻫﻢ شتﻪ دي؟‬ ‫پﻪ دې ډول ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻮﻧﻮ ک‪ ３‬د اﻟکتروﻧﻮﻧﻮ درې جﻮړې پﻪ ﻳﻮه ســطحﻪ ک‪ ３‬دي او د ﻣثﻠث رآســﻮﻧﻮ‬ ‫تﻪ ﻣتﻮجﻪ شﻮي دي‪.‬‬ ‫پام وک‪７‬ئ‬ ‫کــﻪ د ﻣرکبﻮﻧﻮ دﻣاﻟﻴکﻮﻟﻮﻧﻮ د ﻣرکزي اتﻮم پــﻪ چاپ‪５‬رﻳال ک‪ ３‬درې جﻮړې اﻟکتروﻧﻮﻧﻪ ‪＄‬ای پر‪＄‬ای‬ ‫شﻮي وي؛ ﻧﻮ اړﻳک‪ ３‬ﻳ‪ ３‬پﻪ ﻳﻮه سطح ک‪ ３‬دي او د ﻫغﻮى ترﻣﻨ‪ ＃‬زاوﻳﻪ (‪ )120‬درج‪ ３‬ده او درې‬ ‫اتﻮﻣﻪ د ﻣثﻠث پﻪ رآســﻮﻧﻮ او د ﻣرکزي اتﻮم پﻪ چاپ‪５‬رﻳال ک‪ ３‬شــتﻪ دی‪ .‬دا ډول ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻲ جﻮړ＊ت‬ ‫د ﻣثﻠثــی ﻣســتﻮي پﻪ ﻧــﻮم ﻳادﻳــ‪８‬ي‪ .‬د دې ډول ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻮﻧﻮ ب‪５‬ﻠگ‪ ３‬کﻴدی شــﻲ د ‪ BF3‬د ﻣاﻟﻴکﻮل‬ ‫جﻮړ＊ت ورک‪７‬ی شﻲ‪ .‬ﻻﻧدې شکﻠﻮﻧﻪ وگﻮرئ‪:‬‬

‫)‪ ( 5 - 4‬شکﻞ‪ :‬د بﻮرون فﻠﻮراﻳد د ﻣاﻟﻴکﻮل ﻣثﻠثﻲ جﻮړ＊ت‬

‫بــﻮرون ﻫغﻪ عﻨصر دی چ‪ ３‬د پرﻳﻮدﻳک جــدول پﻪ در‪４‬ﻢ( ‪) III‬اصﻠﻲ گروپ ک‪＄ ３‬اى ﻟري‪ .‬دا عﻨصر‬ ‫د درې وﻻﻧسﻲ اﻟکتروﻧﻮﻧﻪ ﻟري او درې اشتراک‪ ３‬اړﻳکﻲ د ﻧﻮرو عﻨصروﻧﻮ ﻟﻪ اتﻮﻣﻮﻧﻮ سره جﻮړوي‪ .‬د‬ ‫‪ SnCl 2‬د ﻣرکــب ډاى پــﻮل ﻣﻮﻣﻨ＀ د صفر خﻼف دی چ‪ ３‬د ﻫغــﻪ د ﻣاﻟﻴکﻮل ﻧﻪ خطﻲ واﻟﻲ باﻧدې‬ ‫دﻻﻟت کﻮي‪ .‬ﻻﻣﻞ ﻳ‪ ３‬دا دی چ‪ ３‬قﻠعﻲ (د قﻠعﻲ عﻨصر د پرﻳﻮدﻳک سﻴستﻢ پﻪ ‪ IV‬اصﻠﻲ گروپ ک‪３‬‬ ‫‪＄‬ــای ﻟري) ﻟﻪ ＇ﻠﻮرو اﻟکتروﻧﻮﻧﻮ ＇خــﻪ دوه اﻟکتروﻧﻮﻧﻪ د اړﻳک‪ ３‬جﻮړوﻟﻮ ﻟپاره کاروﻟ‪ ３‬دي‪ .‬د اړﻳکﻮ‬ ‫جــﻮړه شــﻮي اﻟکتروﻧﻮﻧــﻪ او جﻮړه ازاد اﻟکتروﻧﻮﻧﻪ ﻳﻮ ﻟﻪ بﻞ ＇خﻪ ﻟرې شــﻮي او درې کﻨجﻪ ﻣســطح‬

‫‪93‬‬

‫جﻮړ＊ــتﻪ ﻣاﻟﻴکﻮل جﻮړوي‪ .‬د اﻟکتروﻧﻮﻧﻮ د داس‪ ３‬تﻨظﻴﻢ د اﻟکتروﻧﻲ جﻮړو پﻪ ﻣﻨ‪ ＃‬ک‪ ３‬زاوﻳﻪ ﻟﻮﻳﻪ او‬ ‫د ﻫغﻮى پﻪ ﻣﻨ‪ ＃‬د دفع‪ ３‬قﻮه کﻮچﻨ‪ ９‬ده‪ .‬ﻻﻧدې شکﻠﻮﻧﻪ وگﻮرئ‪:‬‬ ‫ب‬

‫اﻟﻒ‬ ‫‪H‬‬

‫‪H‬‬ ‫‪C‬‬ ‫‪H‬‬

‫ج‬ ‫‪S‬‬

‫‪Sn‬‬

‫‪C‬‬

‫‪H‬‬

‫‪Cl‬‬

‫‪Cl‬‬

‫‪O‬‬

‫‪O‬‬

‫د‬

‫(‪ SO2 , SnCl2 , CH 2 = CH 2 ) 6 – 4‬ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻮﻧﻮ او ‪ NO3‬د اﻳﻮن جﻮړ＊ت‬ ‫فعاليت‬ ‫د ‪ BrF3‬د ﻣاﻟﻴکﻮل ﻫﻨدسﻲ جﻮړ＊ت رسﻢ ک‪７‬ئ او د ﻫغﻪ پر بﻨس＀ ﻻﻧدې پﻮ＊تﻨﻮتﻪ ‪＄‬ﻮاب ورک‪７‬ئ‪.‬‬ ‫‪ - 1‬د بروﻣﻴﻦ اتﻮم ＇ﻮ اﻟکتروﻧﻪ پﻪ پﻮرتﻨﻲ ﻣرکب ک‪ ３‬د اړﻳکﻮ جﻮړوﻟﻮ ﻟپاره کاروﻟﻲ دي؟‬ ‫‪ - 2‬د بروﻣﻴﻦ پﻪ اتﻮم ک‪＇ ３‬ﻮ جﻮړې ازاد اﻟکتروﻧﻮﻧﻪ شتﻪ؟‬ ‫‪ - 3‬د بروﻣﻴﻦ د اتﻮم د جﻮړه اﻟکتروﻧﻮﻧﻮ ！ﻮل شﻤ‪５‬ر بﻪ ＇ﻮﻣره وي؟‬ ‫‪ - 4‬پﻪ پﻮرتﻨﻲ ﻣاﻟﻴکﻮل ک‪ ３‬د اړﻳکﻮ تﻨظﻴﻢ رسﻢ ک‪７‬ئ او د دې جﻮړ＊ت ﻧﻮم وواﻳئ‪.‬‬ ‫‪＇ : ٤ -٤‬لور سطحي ماليکولونه (＇لور جوړې الکترونونه)‬ ‫د خطــﻲ او ﻣســطح ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻮﻧﻮ پــﻪ ﻫکﻠﻪ ﻣعﻠﻮﻣات ترﻻســﻪ ک‪７‬ي دي‪＇ .‬ﻪ فکر کــﻮئ چ‪＇ ３‬ﻠﻮر‬ ‫ســطحﻲ ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻮﻧــﻪ بﻪ ﻫﻢ شــتﻮن وﻟري؟ پــﻪ دې ډول ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻮﻧــﻮ ک‪ ３‬ﻣرکزي اتــﻮم د کﻮم ډول‬ ‫اﻟکتروﻧﻲ جﻮړ＊ت ﻟري؟‬ ‫پﻪ ＇ﻠﻮر وجﻬﻲ ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻮﻧﻮ ک‪＇ ،３‬ﻠﻮر جﻮړې اﻟکتروﻧﻮﻧﻪ ＇ﻠﻮر ســطحﻲ رآســﻮﻧﻮ تﻪ ﻣخاﻣخ شﻮي‬ ‫دي‪.‬‬ ‫‪ H 2O, NH 3 , CH 4‬ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻮﻧﻪ او د ‪ NH 4+‬اﻳﻮن د خپﻞ ﻣرکزي اتﻮم پﻪ چاپ‪５‬رﻳال ک‪＇ ３‬ﻠﻮر اﻟکتروﻧﻲ‬ ‫جﻮړې ﻟري‪ .‬اﻟکتروﻧﻲ جﻮړې ﻳﻮه ﻟﻪ بﻠ‪＇ ３‬خﻪ پﻪ ازاد شکﻞ ﻳا د ازادو جﻮړو پﻪ ب‪２‬ﻪ او ﻳا د اﻟکتروﻧﻲ‬ ‫‪94‬‬

‫جﻮړو پﻪ شکﻞ د اړﻳکﻮ پﻪ جﻮړ‪４‬دو ک‪ ３‬شتﻪ دي‪ .‬د دې جﻮړو تر ﻣﻨ‪ ＃‬د دفع‪ ３‬قﻮه شتﻪ ده؛ د دې ﻟپاره‬ ‫چ‪ ３‬دا قﻮه کﻤﻪ شــﻲ‪ ،‬د ﻫغﻮى ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻲ اوربﻴتاﻟﻮﻧﻪ داســ‪ ３‬تﻨظﻤﻴ‪８‬ي چ‪ ３‬د ﻫغﻮى تر ﻣﻨ‪ ＃‬زاوﻳﻪ ﻟﻮﻳﻪ‬ ‫وي او ﻟﻪ ﻣرکزي اتﻮم ســره ت‪７‬ل شــﻮي اتﻮﻣﻮﻧﻪ ﻳﻮ ﻟﻪ بﻞ ＇خﻪ ﻟرې ‪＄‬اى وﻟري‪ .‬د اړﻳکﻮ جﻮړووﻧک‪３‬‬ ‫اﻟکتروﻧــﻲ جــﻮړې او ازادې اﻟکتروﻧﻲ جﻮړې د ＇ﻠﻮر ســطحﻲ پﻪ رآســﻮﻧﻮ ک‪ ３‬ﻣخاﻣخ شــﻮې دي‪.‬‬ ‫)‪ (6 - 4‬شکﻞ وگﻮرئ‪.‬‬ ‫پﻪ ！ﻮﻟﻮ ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻮﻧﻮ ک‪ ،３‬اتﻮﻣﻮﻧﻪ د ＇ﻠﻮر ســطحﻲ پﻪ رآســﻮﻧﻮ ک‪＄ ３‬اى ﻧﻪ ﻧﻴســﻲ‪ .‬پﻪ ‪ CH 4‬او ‪NH 4+‬‬ ‫اﻳﻮن ک‪ ３‬د ﻣاﻟﻴکﻮل او اﻳﻮن اتﻮﻣﻮﻧﻮ ＇ﻠﻮر سطحﻲ جﻮړه ک‪７‬ې ده؛ خﻮ د ‪ NH 3‬ﻣاﻟﻴکﻮل د تراي گﻮﻧال‬ ‫پﻴراﻣﻴد شکﻞ ﻟري‪ .‬د اوبﻮ ﻣاﻟﻴکﻮل زاوﻳﻮي جﻮړ＊ت ﻟري‪ .‬د ‪ CH 4‬پﻪ ﻣاﻟﻴکﻮل او ‪ NH 4+‬پﻪ اﻳﻮن ک‪３‬‬ ‫！ﻮﻟ‪ ３‬اړﻳک‪ ３‬د اتﻮﻣﻮﻧﻮ تر ﻣﻨ‪ ＃‬ﻳﻮ شان دي‪.‬‬ ‫پر کﻮوﻻﻧسﻲ اړﻳکﻮ سر ب‪５‬ره د ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻮﻧﻮ د اتﻮﻣﻮﻧﻮ پﻪ ﻣﻨ‪ ＃‬ک‪ ３‬ﻧﻮرې اړﻳک‪ ３‬ﻫﻢ شتﻪ چ‪ ３‬د کﻮاردﻳﻨﻴشﻦ‬ ‫د اړﻳکﻮ پﻪ ﻧﻮم ﻳادﻳ‪８‬ي‪ .‬دا اړﻳکﻪ ﻟﻪ کﻮوﻻﻧســﻲ اړﻳکﻮ ســره ＇ﻪ تﻮپﻴر ﻧﻪ ﻟري او ﻳﻮشــان ارز＊ت ﻟري‪.‬‬ ‫پﻪ ﻫغﻮ ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻮﻧﻮ ک‪ ３‬چ‪ ３‬د اتﻮﻣﻮﻧﻮ تر ﻣﻨ‪ ＃‬ﻳ‪ ３‬د کﻮاردﻳﻨﻴشــﻦ اړﻳک‪ ３‬شــتﻪ‪ ،‬دا ډول ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻮﻧﻪ ＇ﻠﻮر‬ ‫ســطحﻲ جﻮړ＊ت ﻟري او د اتﻮﻣﻮﻧﻮ د اړﻳکﻮ زاوﻳﻪ پﻪ دې ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻮﻧﻮ ک‪ 109.5o ３‬درج‪ ３‬تتراﻫاﻳدرال‬ ‫وﻻﻧســﻲ زاوﻳﻪ ده‪ .‬پﻪ اﻣﻮﻧﻴا ک‪ ３‬د اړﻳکﻮ تر ﻣﻨ‪ ＃‬زاوﻳﻪ ‪ 107‬درج‪ ３‬او پﻪ اوبﻮ ک‪ 104.5o ３‬درج‪ ３‬ده‪.‬‬ ‫د دې ډول ت‪５‬روتﻨــﻮ د ﻣخﻨﻴــﻮي ﻟپاره د وﻻﻧســﻲ زاوﻳﻮ ﻧظرﻳﻪ ﻟﻪ اﻧتظار ＇خــﻪ د باﻧدې‪ ،‬عﻠﻤاوو ﻫر ﻳﻮ‬ ‫ژﻳﻠﻴســپﻰ )‪ (Jillespi‬او ﻧاﻳﻬﻮﻟﻢ )‪ (niho lim‬د وﻻﻧــس د اﻟکتروﻧﻲ جﻮړو د دفعــ‪ ３‬تﻴﻮري وړاﻧدی‬ ‫ک‪７‬ه‪＇ .‬رﻧگﻪ چ‪ ３‬د اتﻮﻣﻮﻧﻮ اﻟکتروﻧﻲ ازادې جﻮړې د اړﻳک‪ ３‬د تشک‪５‬ﻠﻮوﻧکﻮ اﻟکتروﻧﻲ جﻮړو پﻪ ﻧسبت‬ ‫ﻫست‪ ３‬تﻪ ﻧژدې دي؛ ﻧﻮ دا اﻟکتروﻧﻲ جﻮړې پﻪ قﻮي ب‪２‬ﻪ د ﻧﻮرو جﻮړو پﻪ واسطﻪ دفع ک‪８５‬ي‪.‬د اﻟکتروﻧﻲ‬ ‫جﻮړو تر ﻣﻨ‪ ＃‬دفعﻪ ﻟﻪ ﻻﻧدې سﻠسﻠ‪ ３‬سره سﻤﻪ بدﻟﻴ‪８‬ي‪.‬‬ ‫داړﻳک‪ ３‬جﻮړه‪ /‬داړﻳک‪ ３‬جﻮړه > داړﻳک‪ ３‬جﻮړه‪ /‬ازاده جﻮړه > ازاده جﻮړه ‪ /‬ازاده جﻮره‬ ‫د اﻟکتروﻧﻲ ازادې جﻮړې او د اړﻳکﻮ اﻟکتروﻧﻲ جﻮړو تر ﻣﻨ‪ ＃‬د دفع‪ ３‬قﻮه پﻪ اﻣﻮﻧﻴا( ‪) NH 3‬ک‪ ３‬د دې‬ ‫ﻻﻣﻞ ک‪８５‬ي چ‪ ３‬د زاوﻳﻪ د ＇ﻠﻮر سطحﻲ زاوﻳ‪ ３‬پﻪ ﻧسبت ( ‪ 109.5‬درج‪ )３‬ﻟﻮﻳﻪ او د زاوﻳﻪ ﻟﻪ ＇ﻠﻮر‬ ‫سطحﻲ زاوﻳ‪＇ ３‬خﻪ ډ‪４‬ره کﻮچﻨ‪ ９‬ده‪ .‬ﻻﻧدې شکﻠﻮﻧﻪ وگﻮرئ‪:‬‬

‫‪95‬‬

‫‪H‬‬ ‫‪H‬‬ ‫‪H‬‬

‫‪N‬‬

‫‪H‬‬ ‫‪H‬‬ ‫‪H‬‬

‫‪H‬‬ ‫‪N‬‬

‫‪H‬‬

‫‪O‬‬

‫‪H‬‬

‫‪H‬‬

‫|‬

‫‪H C H‬‬ ‫|‬

‫‪H‬‬

‫)‪ ( 7 - 4‬شکﻞ‪ :‬د ‪ H 2O, NH 3 , CH 4‬پﻪ ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻮﻧﻮ او ‪ NH 4+‬اﻳﻮن ک‪ ３‬ک‪５‬ﻤﻴاوي اړﻳک‪３‬‬

‫په ＇لور سطحي ک‪ ３‬د والنسي الکتروني جوړو ترتيب‬ ‫ﻟﻪ پﻮرتﻨﻴﻮ ＇ر‪－‬ﻨدوﻧﻮ ســره ســﻢ د اوبﻮ پﻪ ﻣاﻟﻴکﻮل ک‪ ３‬او زاوﻳ‪ ３‬د ‪ 109,5‬درجﻮ پﻪ پرتﻠﻪ ډ‪４‬رې‬ ‫د زاوﻳﻪ د اړﻳکﻮ تر ﻣﻨ‪ 104,5o ＃‬ده‪.‬‬ ‫ﻟﻮﻳ‪ ３‬دي او پﻪ اوبﻮ ک‪３‬‬ ‫د ‪ SO32 , SO42‬اﻳﻮﻧﻮﻧﻮ د ﻣاﻟﻴکﻮل جﻮړ＊ــت ﻫﻢ تتراﻫاﻳدرال ) ‪ (Tetrahydral‬دی چ‪ ３‬پﻪ ﻻﻧدې‬ ‫شکﻞ ک‪ ３‬ﻟﻴدل ک‪８５‬ي‪:‬‬

‫)‪ ( 8 - 4‬شکﻞ‪ SO42 :‬او ‪ SO32‬د اﻳﻮﻧﻮﻧﻮ جﻮړ＊ت‬

‫‪96‬‬

‫فعاليت‬ ‫پﻪ ﻻﻧدې ﻣرکبﻮﻧﻮ ک‪ ３‬د اړﻳکﻮ تﻨظﻴﻢ ﻟﻪ شکﻠﻮﻧﻮ سره سﻢ عﻤﻠﻲ ک‪７‬ئ‪:‬‬ ‫اﻟف‪XeF2 -‬‬ ‫ب‪ XeF6 -‬ج‪SeO3 -‬‬ ‫اضافي معلومات‬ ‫د داس‪ ３‬ﻣاﻟﻴکﻮل جﻮړ＊ت ﻫﻢ ﻟﻴدل کﻴ‪８‬ي چ‪＇ ３‬ﻮ )‪ (7,6,5‬وﻻﻧسﻲ اﻟکتروﻧﻲ جﻮړې ﻫﻢ پﻪ ک‪３‬‬ ‫شــتﻪ‪ .‬دا ډول جﻮړ＊ــت ﻫغﻪ ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻮﻧﻪ ﻟري چ‪ ３‬د ﻫغﻮى ﻣرکزي اتﻮم د دوﻫﻢ او در‪４‬ﻢ ﻟﻨ‪ ６‬پرﻳﻮد‬ ‫ﻟﻪ عﻨصروﻧﻮ ＇خﻪ دي‪ .‬پﻪ دې ﻫکﻠﻪ د اوکتﻴت د پراختﻴا پﻪ اړه خبرې ک‪８５‬ي‪.‬‬ ‫د ‪ PCl5‬ﻣرکب ﻣاﻟﻴکﻮل ﻟﻪ پﻨ‪％‬ﻮ اﻟکتروﻧﻲ اړﻳکﻮجﻮړشﻮی دی چ‪ ３‬تراي گﻮﻧال پﻴراﻣﻴد جﻮړ＊ت‬ ‫ﻟــري‪ .‬د اړﻳکﻮ تر ﻣﻨ‪ ＃‬ﻳــ‪ ３‬زاوﻳﻪ ‪ 90o‬او ‪ 120o‬درج‪ ３‬ده او پﻪ ﻣاﻟﻴکﻮل کــ‪ ３‬د کﻠﻮرﻳﻦ دوه اتﻮﻣﻪ د‬ ‫پﻴراﻣﻴد پﻪ ﻣﻨ‪％‬ﻨ‪ ９‬برخﻪ ک‪＄ ３‬اى ﻧﻴسﻲ او د ﻫغﻮى ﻧﻮرو درې اتﻮﻣﻮﻧﻮ د پﻴراﻣﻴد استﻮاﻳﻲ ‪＄‬ای ﻳ‪３‬‬ ‫ﻧﻴﻮﻟی دی‪.‬‬ ‫ﻫﻤدارﻧ‪／‬ﻪ‪ ،‬پﻪ ‪ SF4‬ک‪ ３‬اﻟکتروﻧﻲ جﻮړه تﻨظﻴﻢ شﻮ‪４‬ده چ‪ (9 - 4( ３‬شکﻞ ک‪ ３‬ﻳ‪ ３‬گﻮرئ‪.‬‬ ‫ســﻠفر ﻫغﻪ عﻨصر دی چ‪ ３‬پﻪ ‪ VI‬اصﻠﻲ گروپ ک‪＄ ３‬اى ﻟري‪ .‬د شــپ‪ ８‬وﻻﻧسﻲ اﻟکتروﻧﻮﻧﻮ ﻟﻪ ډﻟ‪３‬‬ ‫＇خــﻪ ＇ﻠــﻮر اﻟکتروﻧﻮﻧﻪ ﻳ‪ ３‬د اړﻳکــﻮ د جﻮړﻳدو ﻟپاره کاروﻟﻲ دي او ﻟﻪ ﻫغــﻮ ＇خﻪ ﻳﻮه اﻟکتروﻧﻲ‬ ‫جــﻮړه ازاده پاتــ‪ ３‬ده چ‪ ３‬دا ازاده اﻟکتروﻧﻲ جﻮړه پﻪ ﻣﻨ‪％‬ﻨ‪( ９‬ﻣﻴاﻧﻪ) باﻧدې عﻤﻮد ‪＄‬ای ﻟري او ﻳا دا‬ ‫چ‪ ３‬اســتﻮاﻳﻲ برخﻪ ﻳ‪ ３‬ﻧﻴﻮﻟ‪ ３‬ده‪ .‬پﻪ اســتﻮاﻳﻲ برخﻪ ک‪ ３‬د ﻫغﻮى ‪＄‬اى پر ‪＄‬اى ک‪５‬دل د ژﻳﻠﻴســپﻲ‬ ‫)‪ (Jillespi‬او ﻧاﻳﻬﻮﻟﻢ ) ‪ (Niholm‬ﻟﻪ تﻴﻮري ســره ســﻤﻮن ﻟري چ‪ ３‬د ازادو اﻟکتروﻧﻮﻧﻮ د جﻮړو‬ ‫اوربﻴتال د اړﻳکﻮ د اوربﻴتاﻟﻮﻧﻮ پﻪ ﻧسبت ﻫست‪ ３‬تﻪ ډ‪４‬ر ﻧژدې را！ﻮل شﻮی دی‪.‬‬ ‫اﻟکتروﻧﻲ جﻮړې پﻪ دې تﻨظﻴﻢ ک‪ 120o ３‬درج‪ ３‬زاوﻳﻪ ﻟﻪ دوو اوربﻴتاﻟﻮ ســره او ﻟﻪ دوو ﻧﻮرو ســره د‬ ‫‪ 90o‬درجﻮ ﻻﻧدې ‪＄‬اى ﻟري‪.‬‬

‫)‪ (9 - 4‬شکﻞ‪ Trigonal Bipyramid :‬وﻻﻧسﻲ اﻟکتروﻧﻲ جﻮړې پﻪ ‪＄‬ﻴﻨﻮ ﻣرکبﻮﻧﻮ ک‪３‬‬

‫‪97‬‬

‫د ‪ IF7‬ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻮﻧﻪ د ﻣرکزي اتﻮم پﻪ چاپﻴرﻳال ک‪ ３‬اوو اوربﻴتاﻟﻮﻧﻪ ﻟري او د اړﻳکﻮ تﻨظﻴﻢ ﻳ‪ ３‬د پﻨتاگﻮﻧال‬ ‫پﻴراﻣﻴد پﻪ ب‪２‬ﻪ دی‪ ،‬ﻻﻧدې شکﻞ وگﻮرئ‪:‬‬

‫‪F‬‬

‫)‪ (11 - 4‬شکﻞ‪ :‬د پﻨ‪％‬ﻪ کﻮﻧجﻲ – ﻣﻨشﻮري جﻮړ＊ت‬

‫‪98‬‬

‫فعاليت‬ ‫ﻻﻧدې شکﻠﻮﻧﻮ تﻪ ‪＄‬ﻴر شئ او ﻟﻴکﻞ شﻮو پﻮ＊تﻨﻮ تﻪ ‪＄‬ﻮابﻮﻧﻪ ور ک‪７‬ئ‪:‬‬

‫)‪ (12 - 4‬شکﻞ‪ :‬د پﻨتافﻠﻮرو فاسفﻴت فضاﻳﻲ جﻮړ＊ت او فﻮرﻣﻮل‬

‫‪ - 1‬د ﻧﻮﻣﻮړي ﻣرکب ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻲ جﻮړ＊ت ﻟﻪ کﻮم ﻫﻨدسﻲ جﻮړ＊ت سره سﻤﻮن ﻟري؟‬ ‫‪ - 2‬پﻪ دې ﻣرکب ک‪ ３‬فاسفﻮرس ﻫاﻳبرﻳد کﻮم دی؟‬ ‫‪ - 3‬د فﻠﻮرﻳﻦ د اړﻳکﻮ تر ﻣﻨ‪ ＃‬وﻻﻧســﻲ زاوﻳﻪ ＇ﻮﻣره ده ؟ فﻠﻮرﻳﻦ د اړﻳکﻮ پﻪ جﻮړ‪４‬دو ک‪ ３‬کﻮم‬ ‫ډول اوربﻴتاﻟﻮﻧﻪ کاروﻟﻲ دي؟‬ ‫‪ :٥-٤‬د اوبو ماليکولي جوړ＊ت‬ ‫د اوبو ماليکول غير خطي دي‬ ‫د اوبــﻮ ﻣاﻟﻴکــﻮل ډاى پﻮل ﻣﻮﻣﻨ＀ ﻟري‪ .‬کﻪ چﻴرې د اوبﻮ ﻣاﻟﻴکﻮل خطﻲ وای‪ ،‬ﻧﻮ د ‪ O H‬ډاى پﻮل‬ ‫ﻣﻮﻣﻨ＀ بﻪ ﻳﻮ ﻟﻪ بﻞ سره خﻨثی او د اوبﻮ د ﻣاﻟﻴکﻮل ډاي پﻮل ﻣﻮﻣﻨ＀ بﻪ صفر وای او ﻣاﻟﻴکﻮل بﻪ قطبﻲ‬ ‫ﻧﻪ وای‪ .‬د ډاى پﻮل ﻣﻮﻣﻨ＀ پدﻳده د اتﻮﻣﻲ اوربﻴتال پﻪ واسطﻪ ！اکﻞ کﻴ‪８‬ی چ‪ ３‬د اړﻳکﻮ پﻪ جﻮړوﻟﻮ ک‪３‬‬ ‫برخﻪ ﻟري‪ .‬کﻪ چ‪５‬رې اکســﻴجﻦ د اړﻳکﻮ د جﻮړ‪４‬دو ﻟپاره د ‪ P‬دوه اوربﻴتاﻟﻮﻧﻪ کاروﻟﻲ وي‪ ،‬باﻳد د اوبﻮ‬ ‫پــﻪ ﻣاﻟﻴکــﻮل ک‪ ３‬د ﻫغﻪ د اړﻳکﻮ زاوﻳﻪ ﻟﻪ ﻫاﻳدروجﻦ ســره ‪ 90o‬درج‪ ３‬وي‪ .‬ﻣطاﻟع‪ ３‬او عﻠﻤﻲ ＇‪７５‬ﻧ‪３‬‬ ‫ﻼ ‪ 104.5o‬درج‪ ３‬ده‪ .‬د اوبﻮ پﻪ ﻣاﻟﻴکﻮل ک‪ ３‬د اکســﻴجﻦ اتﻮم د ‪SP3‬‬ ‫＊ــﻴﻲ چ‪ ３‬ﻧﻮﻣﻮړې زاوﻳﻪ عﻤــ ً‬ ‫ﻫاﻳبرﻳــد حاﻟــت ﻟري چ‪ ３‬پﻪ ﻫغﻪ ک‪ ３‬دوې جﻮړې د اړﻳکﻮ اﻟکتروﻧﻮﻧﻪ او دوې جﻮړې ازاد اﻟکتروﻧﻮﻧﻪ‬ ‫شتﻪ‪ (13 - 4) .‬شکﻞ وگﻮرئ‪:‬‬

‫‪99‬‬

‫)‪ (13 - 4‬شکﻞ‪ :‬د اکسﻴجﻦ اتﻮم ‪hybridization‬‬

‫‪ SP 3‬اوربﻴتال د اوبﻮ پﻪ ﻣاﻟﻴکﻮل ک‪３‬‬

‫د تتراﻳــدري زاوﻳــ‪ (109.5o ) ３‬او د اوبﻮ د وﻻﻧســﻲ زاوﻳ‪ (104.5o ) ３‬د کﻤﻴتﻮﻧﻮ تر ﻣﻨ‪ ＃‬تﻮپﻴر داســ‪３‬‬ ‫رو＊ــاﻧﻪ ک‪５‬ــ‪８‬ي‪ ،‬چ‪ ３‬د ازادو اﻟکتروﻧــﻲ جﻮړو د دفع قﻮه د اوربﻴتاﻟﻮﻧﻮ د اړﻳکــﻮ د اﻟکتروﻧﻲ جﻮړو پﻪ‬ ‫ﻧسبت ﻟﻮﻳﻪ ده ؛ ‪＄‬کﻪ خﻮ دا زاوﻳ‪ ３‬ﻳﻮه ﻟﻪ بﻠ‪＇ ３‬خﻪ تﻮپﻴر ﻟري‪.‬‬

‫لوم‪７‬ی فعاليت‬ ‫د اړﻳکﻮ تﻨظﻴﻢ او د ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻮﻧﻮ جﻮړ＊ــت پﻪ ﻻﻧدې ﻣرکبﻮﻧﻮ ک‪ ３‬رو＊ــاﻧﻪ ک‪７‬ئ او د ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻮﻧﻮ‬ ‫ﻫﻨدسﻲ شکﻞ ﻳ‪ ３‬وﻟﻴکئ‪.‬‬ ‫اﻟف‪F2O -‬‬ ‫ب‪SeCl 4 -‬‬ ‫ج‪ ICl3 -‬د‪COCl 2 -‬‬

‫‪100‬‬

‫دوهم فعاليت‬ ‫ﻻﻧدې شکﻞ وگﻮرئ او ﻻﻧدې پﻮ＊تﻨﻮ تﻪ ‪＄‬ﻮاب وړاﻧدې ک‪７‬ئ‪:‬‬

‫)‪ (14 - 4‬شکﻞ‪ :‬د سﻠفر او ﻫاﻳدروجﻦ اوربﻴتاﻟﻲ شکﻠﻮﻧﻪ پﻪ ‪ H 2 S‬ک‪３‬‬

‫‪ - 1‬پﻪ ﻧﻮﻣﻮړوﻣرکبﻮﻧﻮ ک‪ ３‬د سﻠفر اتﻮم کﻮم ﻫاﻳبرﻳد ﻟري ؟‬ ‫‪ - 2‬د ﻧﻮﻣــﻮړي ﻣرکــب د اړﻳکــﻮ زاوﻳﻪ وﻟ‪ ３‬د اوبﻮ د ﻣاﻟﻴکﻮل د اړﻳکﻮ ﻟــﻪ زاوﻳ‪＇ ３‬خﻪ ډﻳره وړه‬ ‫ده؟‬ ‫‪ - 3‬د ﻧﻮﻣﻮي ﻣرکب ﻫﻨدسﻲ جﻮړ＊ت تﻮضﻴح ک‪７‬ئ‪.‬‬ ‫‪ : ٦-٤‬د امونيا د ماليکول جوړ＊ت‬ ‫ﻧاﻳتروجــﻦ د اړﻳکﻮ د جﻮړ‪４‬دو پﻪ غرض د ‪ 2 P‬د اوربﻴتاﻟﻮﻧﻮ درې طاقﻪ اﻟکتروﻧﻪ ﻳ‪ ３‬پﻪ کاروړي چ‪ ３‬پﻪ‬ ‫عﻤﻮدي سطح‪ ３‬باﻧدې شتﻮن ﻟري‪.‬‬ ‫＇ﻴ‪７‬ﻧﻮ ＊ــﻮدﻟ‪ ３‬ده چ‪ ３‬د اﻣﻮﻧﻴا پﻪ ﻣاﻟﻴکﻮل ک‪ ３‬د اړﻳکﻮ تر ﻣﻨ‪ ＃‬زاوﻳﻪ ‪ 107‬درج‪ ３‬ده اود ﻧاﻳتروجﻦ اتﻮم‬ ‫د ‪ sp 3‬ﻫاﻳبرﻳــد حاﻟت ﻟــري‪ ،‬د ‪ sp 3‬ﻟﻪ ＇ﻠﻮرو اوربﻴتاﻟﻮﻧﻮ ＇خﻪ د ﻫغﻪ ﻳﻮ اوربﻴتــال د ازادو اﻟکتروﻧﻲ‬ ‫جﻮړو پﻪ واسطﻪ ﻧﻴﻮل شﻮﻳدي ؛ خﻮ د ﻫغﻪ درې ﻧﻮر اوربﻴتاﻟﻮﻧﻪ د اړﻳکﻮ اﻟکتروﻧﻲ جﻮړو پﻪ واسطﻪ ډک‬ ‫شﻮﻳدي‪.‬‬

‫‪101‬‬

‫)‪ (15 - 4‬شکﻞ‪ :‬د اﻣﻮﻧﻴا د ﻣاﻟﻴکﻮل جﻮړ＊ت‬

‫د اﻣﻮﻧﻴــا د ﻣاﻟﻴکﻮل د اړﻳکﻮ تر ﻣﻨ‪ ＃‬د وﻻﻧســﻲ زاوﻳــﻮ کچﻪ ( ‪ 107o‬درج‪ )３‬د تتراﻫاﻳدرﻳد ﻟﻪ حاﻟت‬ ‫＇خﻪ ( ‪ 109.5o‬درج‪ )３‬تﻮپﻴر ﻟري؛ ‪＄‬کﻪ د ازادو اﻟکتروﻧﻲ جﻮړو د دفع‪ ３‬قﻮه د اړﻳکﻮ داﻟکتروﻧﻲ‬ ‫جﻮړو د دفع‪ ３‬قﻮاوې ﻟﻪ اوربﻴتاﻟﻲ دوه گﻮﻧﻮ جﻮړو ＇خﻪ زﻳات‪ ３‬دي‪ ( 15 - 4).‬شکﻞ وگﻮرئ‪.‬‬ ‫فعاليت ‪:‬‬

‫د ‪ NF3‬پــﻪ ﻣرکب کــ‪ ３‬د فﻠﻮرﻳﻦ اتﻮﻣﻮﻧﻮ د ﻣرکــزي اتﻮم (ﻧاﻳتروجﻦ) تــر ﻣﻨ‪ ＃‬کﻮم ډول‬ ‫اړﻳک‪ ３‬جﻮړې شــﻮې دي؟ د ﻫغﻪ ﻣاﻟﻴکﻮل ﻫﻨدسﻲ جﻮړ＊ت ﻟﻪ اﻣﻮﻧﻴا سره سﻤﻮن ﻟري کﻪ ﻧﻪ؟‬ ‫د ﻣﻨطقﻲ دﻟﻴﻠﻮﻧﻮ پر بﻨس＀ پﻪ دې اړه ＇ر‪－‬ﻨدوﻧ‪ ３‬وک‪７‬ئ‪.‬‬ ‫‪ : ٧ – ٤‬د ماليکولونو ډولونه (قطبي‪ ،‬غير قطبي او ايوني)‬

‫قطبﻲ ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻮﻧﻪ کﻮم ډول ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻮﻧﻮ تﻪ وﻳﻞ ک‪８５‬ي؟ کﻮم عﻮاﻣﻞ د ﻣرکبﻮﻧﻮ د ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻮﻧﻮ د قطبﻴت‬ ‫ﻻﻣﻞ شﻮي دي؟ د قطب )‪ (Polar‬اصطﻼح ＇ﻪ ﻣفﻬﻮم ﻟري؟‬ ‫د ﻣرکبﻮﻧــﻮ د ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻮﻧــﻮ قطبﻴــت د جﻮړوﻧکﻮ اتﻮﻣﻮﻧﻮ د اړﻳکﻮ پﻪ ＇رﻧ‪／‬ﻮاﻟــﻲ او د ﻫﻤدې اتﻮﻣﻮﻧﻮ‬ ‫اﻟکتروﻧﻴگاتﻴﻮﻳتﻲ خاصﻴت پﻮرې اړه ﻟري‪ .‬د عﻨصروﻧﻮ د اتﻮﻣﻮﻧﻮ اﻟکتروﻧﻴگاتﻴﻮﻳتﻲ د قطبﻲ اړﻳکﻮ د‬ ‫جﻮړ‪４‬دو ﻻﻣﻞ پﻪ ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻮﻧﻮ ک‪ ３‬کﻴ‪８‬ي‪ .‬کﻠﻪ چ‪ ３‬د ﻣاﻟﻴکﻮل ﻳﻮه برخﻪ ﻟ‪＇８‬ﻪ ﻣﻨفﻲ چارج او بﻠﻪ برخﻪ‬ ‫ﻳ‪ ３‬ﻟ‪＇８‬ﻪ ﻣثبت چارج واخﻠﻲ‪ ،‬قطبﻲ ﻣاﻟﻴکﻮل جﻮړﻳ‪８‬ي‪.‬‬ ‫کﻠﻪ چ‪ ３‬د عﻴﻦ عﻨصر دوه اتﻮﻣﻮﻧﻪ ﻳﻮه کﻮوﻻﻧسﻲ اړﻳکﻪ جﻮړوي؛ د ب‪５‬ﻠگ‪ ３‬پﻪ ډول د ) ‪ (Cl2 , H 2‬ﻫر‬ ‫اتﻮم د اړﻳک‪ ３‬پﻪ جﻮړوﻟﻮ ک‪ ３‬ﻳﻮشان اﻟکتروﻧﻲ سﻬﻢ ﻟري‪ .‬د اﻟکتروﻧﻲ ورﻳ‪ ３％‬کثافت د دې اړﻳک‪３‬‬ ‫پﻪ دوو اتﻮﻣﻮﻧﻮ ک‪ ３‬ﻳﻮ شــان دی‪＄ .‬کﻪ اﻟکتروﻧﻮﻧﻪ د دواړو اتﻮﻣﻮﻧﻮ د ﻫســتﻮ پﻪ واسطﻪ پﻪ ﻣساوي ډول‬ ‫جذب ک‪８５‬ي‪ .‬دا ډول اړﻳکﻪ غﻴر قطبﻲ )‪ (NonPolar‬ده او ﻣاﻟﻴکﻮل غﻴر قطبﻲ دی‪.‬‬ ‫کﻠﻪ چ‪ ３‬د ب‪５‬ﻼب‪５‬ﻠﻮ عﻨصروﻧﻮ دوه اتﻮﻣﻮﻧﻪ ﻳﻮ ﻟﻪ بﻞ ســره اړﻳکﻪ پﻴدا او ﻣاﻟﻴکﻮل جﻮړ ک‪７‬ي (د ب‪５‬ﻠگ‪３‬‬ ‫پﻪ ډول‪ :‬پﻪ ‪) HCl‬؛ ک‪ ３‬د دواړو ﻫســتﻮ د جاذب‪ ３‬قﻮه ﻳﻮ شــان ﻧﻪ ده‪ .‬ﻳﻮه ﻫســتﻪ ﻟﻪ ﻣثبت چارج سره‬ ‫‪102‬‬

‫اﻟکتروﻧﻮﻧــﻪ ‪＄‬اﻧتــﻪ کش کﻮي چــ‪ ３‬د اﻟکتروﻧﻲ ورﻳ‪ ３％‬کثافت ور باﻧدې زﻳاتﻴــ‪８‬ي‪ .‬پﻪ پاﻳﻠﻪ ک‪ ３‬ﻟ‪＇８‬ﻪ‬ ‫ﻣﻨفﻲ چارج ) ( تر ﻻســﻪ کــﻮي‪ .‬ﻫﻤدارﻧ‪／‬ﻪ‪ ،‬بﻞ اتﻮم چ‪ ３‬د ﻫغﻪ اﻟکتروﻧﻮﻧﻪ کش شــﻮﻳدي‪ ،‬ﻟ‪＇８‬ﻪ‬ ‫ﻣثبــت چارج )‪ ( +‬اخﻠــﻲ؛ د ب‪５‬ﻠگ‪ ３‬پﻪ ډول‪ ،‬د ‪ HCl‬پــﻪ ﻣاﻟﻴکﻮل ک‪ ３‬ﻫاﻳدروجــﻦ ﻟ‪＇８‬ﻪ ﻣثبت او‬ ‫کﻠﻮرﻳﻦ ﻟ‪＇８‬ﻪ ﻣﻨفﻲ ﻟري چ‪ ３‬د ‪ H +Cl‬پﻪ شکﻞ ﻟﻴکﻞ کﻴ‪８‬ي‪.‬‬ ‫ﻫغــﻪ اړﻳکــﻪ چ‪ ３‬د ﻫغ‪ ３‬پــﻪ دواړو ＇ﻨ‪６‬و ک‪ ３‬ﻟ‪＇８‬ﻪ ﻣثبــت او ﻣﻨفﻲ چارجﻮﻧﻪ شــتﻪ‪ ،‬د قطبﻲ اړﻳک‪３‬‬ ‫( ‪ ) Polar Bond‬پــﻪ ﻧــﻮم ﻳاد ﻳــ‪８‬ي او ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻮﻧــﻪ د قطبــﻲ اړﻳکﻮ ﻟروﻧکــﻮ دوه قطبــﻲ ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻮﻧﻮ‬ ‫( ‪ ) Dipole‬پﻪ ﻧﻮم ﻳادﻳ‪８‬ي‪ .‬ﻣخک‪ ３‬ووﻳﻞ شــﻮ چ‪ ３‬ﻟ‪＇８‬ﻪ چارج پﻪ ) ( او فاصﻠﻪ پﻪ ‪ L‬ســره ＊ــﻴﻲ؛ د‬ ‫ب‪５‬ﻠگ‪ ３‬پﻪ ډول‪H + Cl :‬‬

‫)‪ (16 - 4‬شکﻞ‪ :‬د اﻟکتروﻧﻲ ورﻳ‪ ３％‬کشش او د ﻫاﻳدروجﻦ کﻠﻮراﻳد پﻪ ﻣاﻟﻴکﻮل ک‪ ３‬قطبﻴت‬

‫د ﻫاﻳدروجــﻦ اتﻮم چارج ﻟ‪＇８‬ﻪ ﻣثبــت )‪ + 0.17 ) ParticleCh arges‬دی او د کﻠﻮرﻳﻦ اتﻮم ﻟ‪＇８‬ﻪ‬ ‫ﻣﻨفﻲ چارج ‪ 0.17‬ﻟري‪.‬‬ ‫پﻪ عﻤﻮﻣﻲ ډول قطبﻲ ډاى پﻮل ﻣﻮﻣﻨ＀ پﻪ ＊ــﻮدل کﻴ‪８‬ي‪ .‬ﻧﻮ دوه قطبﻲ ډاى پﻮل ﻣﻮﻣﻨ＀ عبارت ﻟﻪ‬ ‫ﻟ‪＇８‬ﻪ چارجﻮﻧﻮ او د ﻟ‪＇８‬ﻪ چارجﻮﻧﻮ د فاصﻠ‪ ３‬د ضرب حاصﻞ تﻪ واﻳﻲ‪:‬‬ ‫‪ = q l‬ﻳا ‪= L‬‬ ‫پﻪ ر＊ــتﻴا چ‪ ３‬د ﻳﻮ ﻣاﻟﻴکﻮل ډاى پﻮل ﻣﻮﻣﻨ＀ د ﻫغﻪ پﻪ ﻣاﻟﻴکﻮل ک‪ ３‬د چارجﻮﻧﻮ د کچ‪ ３‬ﻧﻪ ﻣســاوي‬ ‫واﻟــی دی‪ .‬دوه ﻣخاﻟف چارجﻮﻧﻪ چ‪ ３‬د چارج ‪ = e = 4.81 10 10 esu = 1.6 10 19 C‬کﻤﻴت‬ ‫‪o‬‬ ‫ﻟري او د ‪ 1A‬پﻪ وا！ﻦ ﻳﻮ ﻟﻪ بﻞ ＇خﻪ پروت دی‪ ،‬ﻻﻧدې ډاى پﻮل ﻣﻮﻣﻨ＀ ﻟري‪:‬‬ ‫‪esu cm‬‬

‫‪18‬‬

‫‪Cm‬‬

‫‪29‬‬

‫‪esu 10 8 cm = 4,8 10‬‬ ‫‪o‬‬

‫‪m(A) = 1,6 10‬‬

‫‪10‬‬

‫‪10‬‬

‫‪C 10‬‬

‫‪µ = q l = 4,81 10‬‬ ‫‪19‬‬

‫‪µ = q l = 1,6 10‬‬

‫‪ 4,8 10 18 esu cm‬ﻳــﻮ ډبــاى ( ‪ Debye ( ) D‬تعرﻳف ک‪７‬ي دي؛ د ب‪５‬ﻠگ‪ ３‬پﻪ ډول‪ :‬د ‪ HCl‬پﻪ‬ ‫‪o‬‬ ‫ﻣاﻟﻴکﻮل ک‪ ３‬د اړﻳک‪ ３‬اوږدواﻟی( ‪ ) 1 27 A‬دی‪ ،‬د ﻫغﻪ ډاى پﻮل ﻣﻮﻣﻨ＀ ‪ 1.03D‬دی‪.‬‬ ‫‪103‬‬

‫د ‪ HCl‬ﻣاﻟﻴکــﻮل ﻳــﻮه اړﻳکﻪ ﻟــري او دا اړﻳکﻪ قطبــﻲ ده؛ ﻧﻮﻣاﻟﻴکﻮل ﻳ‪ ３‬ﻳﻮه قطبــﻲ اړﻳکﻪ ﻟري‪ .‬ﻫغﻪ‬ ‫ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻮﻧﻪ چ‪ ３‬سره ﻳﻮشان دي او ﻟﻪ ﻳﻮې خطﻲ اړﻳک‪＇ ３‬خﻪ زﻳاتی اړﻳک‪ ３‬ﻟري‪ ،‬دا اړﻳک‪ ３‬د ﻳﻮ او بﻞ‬ ‫قطبﻲ عﻤﻞ خﻨثﻰ کﻮي‪ .‬ﻟﻪ دې سره چ‪ ３‬اړﻳک‪ ３‬ﻳ‪ ３‬قطبﻲ دي؛ خﻮ ﻣاﻟﻴکﻮل پﻪ کﻠﻲ ب‪２‬ﻪ غﻴر قطبی دی‬ ‫چ‪ ３‬ب‪５‬ﻠگ‪ ３‬ﻳ‪ ３‬کﻮﻟی شﻮ ‪ CCl 4 , BCl3 , CO2‬ورتﻪ ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻮﻧﻪ وړاﻧدى ک‪７‬و‪.‬‬ ‫ﻻﻧدې شکﻠﻮﻧﻪ پﻮرتﻨﻲ ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻮﻧﻪ ＊ﻴﻲ چ‪ ３‬دﻫغﻮی د خطﻲ اړﻳکﻮ ډاى پﻮل ﻣﻮﻣﻨ＀ خﻨثا شﻮﻳدي‬ ‫＊ﻮدل شﻮﻳدي‬ ‫او د ﻣاﻟﻴکﻮل عﻤﻮﻣﻲ ډاى پﻮل ﻣﻮﻣﻨ＀ صفر دی‪ .‬دا ډاى پﻮل ﻣﻮﻣﻨ＂ﻮﻧﻪ پﻪ‬ ‫چ‪ ３‬د تﻴر ﻟﻮری د ډاى پﻮل ﻟﻪ ﻣﻨفﻲ سر سره ﻣخاﻣخ شﻮی دی‪.‬‬

‫)‪ (17 - 4‬شکﻞ‪ :‬د اﻳستﻞ شﻮو اړﻳکﻮ ډاى پﻮل ﻣﻮﻣﻨ＀ او ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻮﻧﻪ پﻪ غﻴر قطبﻲ ډول‬

‫ضروري معلومات‬

‫د ﻣاﻟﻴکــﻮل فضاﻳﻲ شــکﻞ د ﻫغﻮى پﻪ قطبﻲ واﻟﻲ ډ‪４‬ره اغ‪５‬ــز ﻟري؛ د ب‪５‬ﻠگ‪ ３‬پﻪ ډول‪ :‬د‬ ‫‪ MX‬ﻣاﻟﻴکﻮل پﻪ ﻧظر ک‪ ３‬ﻧﻴسﻮ چ‪ ３‬پﻪ ﻫغﻪ ک‪ M ３‬ﻣرکزي اتﻮم او ‪ X‬اتﻮم او ﻳا د اتﻮﻣﻮﻧﻮ گروپ‬ ‫دی چــ‪ ３‬ﻟــﻪ ﻫغﻪ ســره اړﻳکﻪ ﻟري‪ .‬کﻪ چ‪５‬ــرې د ‪ X‬اتﻮﻣﻮﻧﻪ ！ﻮل ﻳﻮ شــان وي (د ب‪５‬ﻠگ‪ ３‬پﻪ ډول‬ ‫‪ CCl , BCl , CO‬ﻣاﻟﻴکﻮل) او د ‪ M‬ﻣرکزي اتﻮم ازادې اﻟکتروﻧﻲ جﻮړې ﻟروﻧک‪ ３‬ﻧﻪ وي‪ ،‬ﻻســتﻪ‬ ‫راغﻠــی ﻣاﻟﻴکﻮل غﻴــر قطبﻲ دی‪ .‬کﻪ ﻣرکزي اتﻮم ازادې اﻟکتروﻧــﻲ جﻮړې وﻟري‪ ،‬پﻪ ﻣعﻤﻮﻟﻲ‬ ‫ډول د اړﻳکﻮ ډاى پﻮﻟﻮﻧﻪ اﻳستﻞ شﻮي ﻧﻪ وي او ﻣاﻟﻴکﻮل قطبﻲ وي‪ ،‬ﻟﻪ دې سره سره چ‪ ３‬پﻮرتﻨﻰ‬ ‫ﻣطﻠب عﻤﻮﻣﻲ ﻧﻪ دی‪ ،‬دا پدﻳده د اوبﻮ او اﻣﻮﻧﻴا پﻪ ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻮﻧﻮ ک‪ ３‬چ‪ ３‬ﻫغﻮى دواړه قطبﻲ دي‪،‬‬ ‫پﻪ (‪ )18 - 4‬شکﻞ ک‪ ３‬ﻟﻴدل کﻴ‪８‬ي‪.‬‬ ‫‪n‬‬

‫‪2‬‬

‫‪3‬‬

‫‪4‬‬

‫‪104‬‬

‫د اړﻳک‪ ３‬دوه گﻮﻧــی قطبﻴت د اوبﻮ پﻪ ﻣاﻟﻴکﻮل‬ ‫ک‪ ３‬ﻟﻴدل کﻴ‪８‬ي‪.‬‬

‫د اړﻳک‪ ３‬دوه گﻮﻧی قطبﻴت د اﻣﻮﻧﻴا پﻪ ﻣاﻟﻴکﻮل‬ ‫ک‪ ３‬ﻟﻴدل کﻴ‪８‬ي‪.‬‬

‫)‪ (18 - 4‬شکﻞ‪ :‬د ﻧﻪ اﻳستﻞ شﻮو اړﻳکﻮ ډاى پﻮل او ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻮﻧﻪ پﻪ قطبﻲ ډول‬

‫د ب‪５‬ﻠگــ‪ ３‬پــﻪ ډول‪ :‬د ‪ HF‬پﻪ ﻣاﻟﻴکﻮل ک‪ ３‬د اﻟکتروﻧﻲ ورﻳ‪ ３％‬کثافت د اړﻳکﻮ پﻪ ســاحﻪ ک‪ ３‬د فﻠﻮرﻳﻦ‬ ‫اتــﻮم تــﻪ ډ‪４‬ر ﻧژدې او د ﻫاﻳدروجﻦ ﻟﻪ اتﻮم ＇خﻪ ﻟــرې دی؛ ‪＄‬کﻪ د فﻠﻮرﻳﻦ د اتﻮم اﻟکتروﻧﻴگاتﻴﻮﻳتﻲ د‬ ‫ﻫاﻳدروجﻦ د اتﻮم پﻪ ﻧسبت زﻳاتﻪ ده‪ .‬پﻪ دې ﻣاﻟﻴکﻮل ک‪ ３‬د ﻣﻨفﻲ چارج د ثقﻞ ﻣرکز (چ‪ ３‬ﻟﻪ اﻟکتروﻧﻮﻧﻮ‬ ‫سره اړﻳکﻪ ﻟري) د ﻣثبت چارج د ثقﻞ ﻟﻪ ﻣرکز (چ‪ ３‬پﻪ ﻫست‪ ３‬پﻮرې ت‪７‬ﻟﻰ دی) سره سﻤﻮن ﻧﻪ ﻟري‪.‬‬ ‫فعاليت ‪:‬‬

‫‪ C + Cl‬او ‪ C + O‬فﻮرﻣﻮﻟﻮﻧﻮ تﻪ ‪＄‬ﻴر شئ او ﻻﻧدې پﻮ＊تﻨﻮتﻪ ‪＄‬ﻮاب ورک‪７‬ئ‪.‬‬ ‫‪ - 1‬پــﻪ پﻮرتﻴﻨــﻮ فﻮرﻣﻮﻟﻮﻧﻮ ک‪ ３‬د کاربﻦ او کﻠﻮرﻳﻦ اړﻳکﻪ او د کاربﻦ او اکســﻴجﻦ تر ﻣﻨ‪ ＃‬اړﻳک‪３‬‬ ‫کﻮم ډول اړﻳک‪ ３‬دي‪.‬‬ ‫‪ - 2‬ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻮﻧﻪ ﻳ‪ ３‬قطبﻲ دي کﻪ ﻧﻪ؟ او د اړﻳکﻮ تر ﻣﻨ‪ ＃‬زاوﻳﻪ ﻳ‪＇ ３‬ﻮﻣره ده؟‬ ‫د ﻫغﻮى فضاﻳﻲ جﻮړ＊ت رسﻢ ک‪７‬ئ او ﻟﻪ خپﻠﻮ ！ﻮﻟگﻴﻮاﻟﻮ سره ورباﻧدې بحث وک‪７‬ئ‪.‬‬

‫‪105‬‬

‫د ＇لورم ＇پرکي لن‪６‬يز‬

‫*پﻪ ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻮﻧﻮ ک‪ ３‬ﻣرکزي اتﻮﻣﻮﻧﻪ ﻫغﻪ اتﻮﻣﻮﻧﻮ دي چ‪ ３‬د ﻣرکبﻮﻧﻮ پﻪ ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻮﻧﻮ ک‪ ３‬د اکسﻴدﻳشــﻦ‬ ‫ﻟﻮړ ﻧﻤبر ﻳا وﻻﻧس ﻟري‪.‬‬ ‫* د اړﻳکﻮ جﻮړ‪４‬دل د وﻻﻧسﻲ قشر پﻪ جﻮړ＊ت پﻮرې اړه ﻟري؛ ﻳعﻨ‪ ３‬د عﻨصروﻧﻮ د اتﻮﻣﻮﻧﻮ باﻧدﻳﻨﻴﻮ‬ ‫قشروﻧﻮ ک‪ ３‬وﻻﻧسﻲ اﻟکتروﻧﻮﻧﻪ ‪＄‬اى ﻟري‪.‬‬ ‫* کﻠﻪ چ‪ ３‬اتﻮﻣﻮﻧﻪ ﻳﻮ بﻞ تﻪ ﻧژدې ک‪８５‬ي‪ ،‬د ﻫغﻮی اتﻮم اوربﻴتاﻟﻮﻧﻪ ﻳ‪ ３‬ﻳﻮ بﻞ تﻪ ورﻧﻨﻮ‪＄‬ﻲ چ‪ ３‬ﻣاﻟﻴکﻮل‬ ‫اوربﻴتاﻟﻮﻧﻪ جﻮړوي‪ .‬کﻪ د اړﻳکﻮاﻟکتروﻧﻲ جﻮړې پﻪ ﻫغﻮ ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻲ اوربﻴتاﻟﻮﻧﻮ ک‪＄ ３‬ای وﻧﻴسﻲ چ‪３‬‬ ‫！ﻴ＂ﻪ اﻧرژي وﻟري‪ ،‬ﻧﻮ د کﻮوﻻﻧ＀ اړﻳکﻪ جﻮړوي‪.‬‬ ‫*خطــﻲ ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻮﻧﻪ‪ :‬پــﻪ ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻮﻧﻮ ک‪ ３‬د اتﻮﻣﻮﻧــﻮ خطﻲ تﻨظﻴﻢ د اﻟکتروﻧــﻲ دوو جﻮړو اعظﻤﻰ‬ ‫جﻼواﻟﻰ تآﻣﻴﻨﻮي‪.‬‬ ‫* ﻣســطح ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻮﻧﻪ‪ :‬کــﻪ د ﻣرکبﻮﻧﻮ د ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻮ پﻪ ﻣرکزي اتﻮم کــ‪ ３‬درې جﻮړې اﻟکتروﻧﻮﻧﻪ وي؛‬ ‫اړﻳک‪ ３‬پﻪ ﻳﻮه سطحﻪ ک‪ ３‬دي او د ﻫغﻮى تر ﻣﻨ‪ ＃‬زاوﻳﻪ ‪ 120o‬درج‪ ３‬ده چ‪ ３‬د ﻣثﻠث پﻪ رآسﻮﻧﻮ ک‪３‬‬ ‫درې اتﻮﻣﻪ د ﻣرکزي اتﻮم پﻪ چاپﻴرﻳال ک‪ ３‬شتﻪ دي‪.‬‬ ‫* پﻪ ＇ﻠﻮر وجﻬ‪ ３‬ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻮﻧﻮ ک‪ ３‬د اﻟکتروﻧﻮﻧﻮ ＇ﻠﻮر جﻮړې ＇ﻠﻮر سطحﻲ رآسﻮﻧﻮ تﻪ ﻟﻮری ﻣﻮﻧدﻟی‬ ‫دی‪.‬‬ ‫* د اوبــﻮ ﻣاﻟﻴکــﻮل ډاى پﻮل ﻣﻮﻣﻨ＀ ﻟري‪ .‬کﻪ د اوبــﻮ ﻣاﻟﻴکﻮل خطﻲ ب‪２‬ﻪ ﻟرﻟﻲ‪ ،‬ﻧﻮ ‪ O H‬د اړﻳکﻮ‬ ‫ډاى پﻮل ﻣﻮﻣﻨ＀ بﻪ ﻳﻮ بﻞ خﻨثی ک‪７‬ی وای‪ .‬د اوبﻮ د ﻣاﻟﻴکﻮل ډاى پﻮل ﻣﻮﻣﻨ＀ بﻪ صفر او ﻣاﻟﻴکﻮل‬ ‫بــﻪ قطبــﻲ ﻧﻪ وای‪ .‬د ډاى پﻮل ﻣﻮﻣﻨ＀ پدﻳــده د اتﻮم د ﻫغﻮ اوربﻴتاﻟﻮﻧﻮ پﻪ واســطﻪ ！اکﻞ ک‪８５‬ي چ‪ ３‬د‬ ‫اړﻳکﻮ پﻪ جﻮړ‪４‬دو ک‪ ３‬برخﻪ ﻟري‪.‬‬ ‫* ＇‪７５‬ﻧﻮ ＊ﻮدﻟ‪ ３‬ده چ‪ ３‬د اﻣﻮﻧﻴا پﻪ ﻣاﻟﻴکﻮل ک‪ ３‬د اړﻳکﻮ ترﻣﻨ‪ ＃‬زاوﻳﻪ ‪ 107‬درج‪ ３‬ده او ﻧاﻳتروجﻦ د‬ ‫‪ SP3‬ﻫاﻳبرﻳد حاﻟت ﻟرې چ‪ ３‬د ‪ SP3‬د ＇ﻠﻮرو اوربﻴتاﻟﻮ ﻟﻪ ډﻟ‪＇ ３‬خﻪ ﻳﻮ اوربﻴتال د ازادو اﻟکتروﻧﻮﻧﻮ‬ ‫د جﻮړې پﻪ واسطﻪ ﻧﻴﻮل شﻮی دی؛ خﻮ د ﻫغﻪ درې ﻧﻮر اوربﻴتاﻟﻮﻧﻪ ﻳ‪ ３‬د اړﻳکﻮ د اﻟکتروﻧﻮﻧﻮ د جﻮړو‬ ‫پﻪ واسطﻪ ﻧﻴﻮل شﻮی دی‪.‬‬ ‫* ﻫغﻪ اړﻳکﻪ چ‪ ３‬پﻪ دواړو خﻮاوو ک‪ ３‬ﻳ‪＇ ３‬ﻪ ﻧا ＇ﻪ ﻣثبت او ﻣﻨفﻲ چارجﻮﻧﻪ شــتﻪ‪ ،‬د قطبﻲ اړﻳک‪３‬‬ ‫‪106‬‬

‫)‪ ( Polar Bond‬پــﻪ ﻧﻮم ﻳادﻳ‪８‬ي او ﻫغﻪ ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻮﻧﻪ چ‪ ３‬قطبﻲ اړﻳک‪ ３‬ﻟري‪ ،‬د دوه قطبﻲ‪ ،‬ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻮﻧﻮ‬ ‫)‪ ) Dipole‬پﻪ ﻧﻮم ﻳادﻳ‪８‬ي‪.‬‬ ‫* د دوه قطبﻲ ډاى پﻮل ﻣﻮﻣﻨت قسﻤﻲ چارج او ﻳﻮ ﻟﻪ بﻞ ＇خﻪ د ﻫغﻮی وا！ﻦ د دوی د ضرب حاصﻞ‬ ‫دی‪= q l :‬‬

‫د ＇لورم ＇پرکي پو＊تن‪３‬‬ ‫＇لور ‪＄‬وابه پو＊تن‪３‬‬

‫‪ - 1‬د ﻣرکبﻮﻧﻮ پﻪ ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻮﻧﻮ ک‪ ３‬ﻣرکزي اتﻮﻣﻮﻧﻪ ﻫغﻪ اتﻮﻣﻮﻧﻪ دي چ‪ ......... ３‬ﻟري‪.‬‬ ‫اﻟف‪ -‬د اکسﻴدﻳشﻦ ﻣﻨفﻲ ﻧﻤبر‬

‫ب‪ -‬د اکسﻴدﻳشﻦ ﻟﻮی ﻣثبت ﻧﻤبر‬

‫ج‪ -‬د اکسﻴدﻳشﻦ ﻟﻮى ﻣﻨفﻲ ﻧﻤبر‬

‫د‪ -‬ﻫ‪ ＆５‬ﻳﻮ‬

‫‪ - 2‬د اړﻳکﻮ جﻮړ＊ت د اتﻮم پﻪ کﻮم جﻮړ＊ت پﻮرې اړه ﻟري؟‬ ‫اﻟف‪ -‬ﻫستﻪ ب‪ -‬باﻧدﻳﻨﻪ اﻟکتروﻧﻲ قشر‬

‫ج‪！ -‬ﻮل قشروﻧﻪ د‪！ -‬ﻮل ‪＄‬ﻮابﻮﻧﻪ سﻢ دي‪.‬‬

‫‪ - 3‬کﻪ د اړﻳکﻮ اﻟکتروﻧﻲ جﻮړې د اوربﻴتاﻟﻮﻧﻮد ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻮﻧﻮ د ！ﻴ＂‪ ３‬اﻧرژي پﻪ ﻟرﻟﻮ سره ‪＄‬ای وﻧﻴسﻲ‪،‬‬ ‫ﻧﻮ ‪ ................‬جﻮړوي‪.‬‬ ‫اﻟف‪ -‬عﻨصر‬

‫ب‪ -‬کﻮوﻻﻧت‬

‫ج‪ -‬اﻳﻮﻧﻲ اړﻳکﻪ‬

‫د‪ -‬د کﻮاردﻳﻨﻴشﻦ اړﻳکﻪ‪.‬‬

‫‪ - 4‬پﻪ ＇ﻠﻮر وجﻬﻲ ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻮﻧﻮ ک‪＇ ................... ３‬ﻠﻮر ســطحﻲ راسﻮﻧﻮتﻪ ﻟﻮرى ورکﻮل شﻮی‬ ‫دی‪.‬‬ ‫اﻟف‪＇ -‬ﻠﻮر اﻟکتروﻧﻲ جﻮړې‬

‫ب‪ -‬دوې اﻟکتروﻧﻲ جﻮړې‬

‫ج‪ -‬درې اﻟکتروﻧﻲ جﻮړې‬

‫د‪ -‬ﻳﻮه اﻟکتروﻧﻲ جﻮړه‬

‫‪ - 5‬کﻠــﻪ چــ‪ ３‬اتﻮﻣﻮﻧــﻪ ﻳﻮ ﻟﻪ بﻞ ســره ﻧــژدې ک‪８５‬ي‪ ،‬اتﻮﻣــﻲ اوربﻴتاﻟﻮﻧﻪ ﻳــ‪ ３‬ﻳﻮ پﻪ بﻞ کــ‪ ３‬ﻧﻨﻮزي او‬ ‫‪ .................‬تشکﻴﻠﻮي‪.‬‬ ‫اﻟف‪ -‬اﻳﻮﻧﻲ ﻣرکبﻮﻧﻪ‬ ‫ج‪ -‬اتﻮﻣﻲ اوربﻴتال‬

‫ب‪ -‬غﻴر عضﻮي ﻣرکبﻮﻧﻪ‬ ‫د‪ -‬ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻲ اوربﻴتال‬

‫‪107‬‬

‫‪ - 6‬ﻻﻧدې کﻮم ﻳﻮ شکﻞ قطبﻲ اړﻳک‪ ３‬را＊ﻴﻲ؟‬ ‫اﻟف‪-‬‬

‫‪Cl‬‬

‫‪+‬‬

‫‪C‬‬

‫ب‪-‬‬

‫ج‪ -‬اﻟف او ب د واړه‬

‫‪O‬‬

‫‪+‬‬

‫‪C‬‬

‫د‪ -‬ﻫ‪ ＆５‬ﻳﻮ‬

‫‪ - 7‬ﻳﻮ دباى(‪ ................. )D( )Debye‬دی‪.‬‬ ‫اﻟف‪esu cm -‬‬

‫ج‪esu cm -‬‬

‫‪18‬‬

‫‪20‬‬

‫ب‪esu cm - -‬‬

‫‪4,8 10‬‬

‫‪10‬‬

‫‪28‬‬

‫‪10‬‬

‫د‪ -‬ﻫﻴ＆ ﻳﻮ‬

‫‪ - 8‬د ډاى پﻮل ﻣﻮﻣﻨ＀ پدﻳده د ‪ ...................‬پﻪ واسطﻪ ！اکﻞ ک‪８５‬ي چ‪ ３‬د اړﻳک‪ ３‬پﻪ جﻮړ‪４‬دو‬ ‫ک‪ ３‬برخﻪ ﻟري‪.‬‬ ‫اﻟف‪ -‬د دافعﻪ قﻮې‬

‫ب‪ -‬د جاذبﻪ قﻮاوو‬

‫ج‪ -‬اتﻮﻣﻲ اوربﻴتال‬

‫د‪ -‬ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻲ جﻮړ＊ت‬

‫‪ - 9‬ﻫغــﻪ اړﻳکﻪ چ‪ ３‬پﻪ دواړو خﻮا وو ک‪ ３‬قســﻤﻲ ﻣثبت او ﻣﻨفــﻲ چارجﻮﻧﻪ ﻟري‪ ،‬د ‪ ...........‬پﻪ‬ ‫ﻧﻮم ﻳادﻳ‪８‬ي‪.‬‬ ‫ب‪Polar Bond -‬‬

‫اﻟف‪ -‬قطبﻲ اړﻳکﻪ‬ ‫ج‪ -‬اﻟف او ب دواړه‬

‫د‪ -‬ﻫ‪ ＆５‬ﻳﻮ‬

‫‪ - 10‬د ‪ PCl5‬د ﻣرکب ﻣاﻟﻴکﻮل د اړﻳکﻮ دپﻨ‪％‬ﻮ اﻟکتروﻧﻲ جﻮړو پﻪ ﻟرﻟﻮ د ‪ ..............‬جﻮړ＊ت‬ ‫ﻟري‪.‬‬ ‫اﻟف‪ -‬ﻣسطح‬

‫ب‪ -‬خطﻲ‬

‫ج‪ -‬تتراﻫاﻳدرال‬

‫د‪ -‬تراي گﻮﻧال پﻴراﻣﻴد‬

‫‪ - 11‬د اﻣﻮﻧﻴــا پــﻪ ﻣاﻟﻴکﻮل ک‪ ３‬د اړﻳکﻮ تر ﻣﻨ‪ ＃‬زاوﻳﻪ ﻟﻪ ‪ ..................‬درج‪ ３‬ده او د ﻧاﻳتروجﻦ‬ ‫اتﻮم‪ .....................‬ﻫاﻳبرﻳد حاﻟت ﻟري‪.‬‬ ‫اﻟف‪ 120 -‬او ‪SP 2‬‬

‫ب‪ 107 -‬او ‪SP3‬‬

‫ج‪ 180 -‬او ‪SP‬‬

‫د‪ 90 -‬او ‪P‬‬

‫‪108‬‬

‫تشريحي پو＊تن‪３‬‬

‫‪ - 1‬د ﻫغﻪ اتﻮﻣﻮﻧﻮ ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻲ فﻮرﻣﻮل وﻟﻴکئ چ‪ ３‬ﻻﻧدې ﻫﻨدسﻲ جﻮړ＊ت ﻳﻲ تشک‪５‬ﻞ ک‪７‬ی دی‪.‬‬ ‫اﻟف‪ -‬خطﻲ‬

‫ب‪ -‬ﻣثﻠثﻲ ﻣسطح‬

‫ج‪＇ -‬ﻠﻮر وجﻬﻲ‬

‫د‪ -‬اتﻪ ﻣخﻴز‬

‫‪ - 2‬د ﻻﻧدې ﻣطﻠبﻮﻧﻮ ﻟﻪ پاره کﻮم ﻻﻣﻞ شتﻪ؟‬ ‫اﻟف‪ -‬دوه ب‪５‬ﻼب‪５‬ﻞ ﻣرکبﻮﻧﻪ ﻟﻪ ﻳﻮ شان ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻲ فﻮرﻣﻮل سره‪.‬‬ ‫ب‪ -‬د اتﻮﻣﻮﻧﻮ فضاﻳﻲ ﻣﻮقعﻴت پﻪ ‪ BF3‬او ‪ NH 3‬ک‪ ３‬دی‪.‬‬ ‫ج‪ -‬د ‪ NH 3‬زاوﻳ‪ ﾢ‬د اوبﻮ ﻟﻪ ﻣاﻟﻴکﻮل ＇خﻪ وﻟ‪ ３‬ﻟﻮﻳﻪ ده؟‬ ‫‪ - 3‬د اړﻳکﻮ طبﻴعت او د ﻫغﻮی فضاﻳﻲ ﻣﻮقعﻴت پﻪ ﻻﻧدې ﻣرکبﻮﻧﻮ ک‪ ３‬وﻟﻴکئ‪.‬‬ ‫اﻟف‪CO2 -‬‬

‫ب‪HCN -‬‬

‫ج‪NO3 -‬‬

‫‪ - 4‬د ﻻﻧدې ﻣرکبﻮﻧﻮ ﻫﻨدسﻲ ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻲ جﻮړ＊ت و＊اﻳئ‪.‬‬ ‫اﻟف‪-‬‬

‫‪2‬‬

‫‪ CO3‬ب‪ PCl6 -‬ج‪NO2 -‬‬

‫‪ - 5‬د ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻮﻧﻮ ډوﻟﻮﻧﻪ ＇ر‪－‬ﻨد ک‪７‬ئ‪.‬‬

‫‪109‬‬

‫پن‪％‬م ＇پرکى‬

‫د ماليکولونو ترمنځ قواوې‬ ‫د ک‪５‬ﻤﻴاوي ﻣرکبﻮﻧﻮ د ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻮﻧﻮ پﻪ ﻫکﻠﻪ ﻣﻮ پﻪ ت‪５‬رو ﻟﻮستﻮﻧﻮ ک‪ ３‬ﻣعﻠﻮﻣات تر ﻻسﻪ ک‪７‬ﻳدي‪.‬‬ ‫پﻮﻫﻴ‪８‬ئ چ‪ ３‬د ﻣرکبﻮﻧﻮ د ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻮﻧﻮ ترﻣﻨ‪ ＃‬کﻮﻣ‪ ３‬قﻮاوې شــتﻪ چ‪ ３‬ﻫغﻮى ﻳ‪ ３‬ﻳﻮ ﻟﻪ بﻞ ســره‬ ‫ﻳــﻮ ‪＄‬اى ک‪７‬ي دي؟ د واﻧدر واﻟس قﻮه ＇ﻪ شــﻰ ده؟ ﻫاﻳدروجﻨﻲ اړﻳکﻪ ＇ﻪ ډول اړﻳکﻪ ده؟‬ ‫د قطبﻲ ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻮﻧﻮ ترﻣﻨ‪＇ ＃‬ﻪ ډول اړﻳک‪ ３‬شــتﻪ دي؟ کﻪ ﻣرکبﻮﻧﻪ ﻣاﻳع حاﻟت ﻟري‪ ،‬د ﻫغﻮى‬ ‫د ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻮﻧــﻮ ترﻣﻨ‪ ＃‬کﻮم ډول قﻮه شــتﻪ ده؟ او دا قــﻮه د ﻫغﻮى پﻪ فزﻳکﻲ خﻮاصﻮ باﻧدې ＇ﻪ‬ ‫اغ‪５‬ز ﻟري؟‬ ‫د دې ＇پرکــﻰ ﻣعﻠﻮﻣات‪ ،‬پﻮرتﻨﻴﻮ پﻮ＊ــتﻨﻮ تﻪ د ﻣﻨﻠــﻮ وړ‪＄‬ﻮابﻮﻧﻪ ورکﻮي او ﻫﻢ د ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻮﻧﻮ‬ ‫اړﻳک‪ ３‬او ‪＄‬اﻧ‪７／‬تﻴاوي د ساختﻤاﻧﻲ او فزﻳکﻲ خﻮاصﻮ ﻟﻪ کبﻠﻪ رو＊اﻧﻪ کﻮي‪.‬‬

‫‪110‬‬

‫‪ :١-٥‬د ک‪５‬مياوي اړيکو ترمنځ او د ماليکولونو ترمنځ د قوې توپيرونه‬ ‫اتﻮﻣﻮﻧﻪ د اﻳﻮﻧﻲ اړﻳکﻮ او ﻳا کﻮوﻻﻧسﻲ اړﻳکﻮ پر بﻨس＀ سره ت‪７‬ل ک‪８５‬ي او د ک‪５‬ﻤﻴاوي ﻣرکبﻮﻧﻮ ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻮﻧﻪ‬ ‫تشــکﻴﻠﻮي‪ .‬د اﻳﻮﻧــﻲ اړﻳکﻮ ﻟروﻧکﻲ زﻳاتــره ﻣرکبﻮﻧﻪ پﻪ اوبﻮ کــ‪ ３‬حﻠﻴ‪８‬ي او د ﻫغــﻮى ﻣحﻠﻮﻟﻮﻧﻪ ازاد‬ ‫اﻟکتروﻧﻮﻧﻪ ﻟري چ‪ ３‬اﻟکتروﻟﻴز کﻴ‪８‬ي‪ .‬د کﻮوﻻﻧســﻲ ﻣرکبﻮﻧﻮﻣاﻟﻴکﻮﻟﻮﻧﻪ ډ‪４‬ر زﻳات پﻪ اوبﻮ ک‪ ３‬ﻧﻪ حﻞ‬ ‫کﻴ‪８‬ي او کﻪ چ‪５‬رې حﻞ ﻫﻢ شﻲ د ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻮﻧﻮ پﻪ ب‪２‬ﻪ ﻟﻪ ﻟﻮﻳ‪ ３‬کتﻠﻰ ＇خﻪ جﻼکﻴ‪８‬ي‪ ،‬چ‪ ３‬پﻪ ﻣحﻠﻮل ک‪３‬‬ ‫دﻫغــﻮی ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻮﻧﻪ ﻟﻴدل کﻴ‪８‬ي ‪ .‬ډ‪４‬ر زﻳــات د کﻮوﻻﻧ＀ ﻣرکبﻮﻧﻪ پﻪ عضﻮي ﻣحﻠﻠﻮﻧﻮ؛ ﻟکﻪ‪ :‬پروپاﻧﻮن‬ ‫او کاربﻦ تتراکﻠﻮراﻳد ک‪ ３‬حﻠﻴ‪８‬ي‪.‬‬ ‫د ک‪５‬ﻤﻴــاوي اړﻳکــﻮ پﻪ ＇پرکﻲ ک‪ ３‬ﻣﻮ وﻟﻮســتﻞ چــ‪ ３‬اتﻮﻣﻮﻧﻪ د ک‪５‬ﻤﻴــاوي ﻣرکبﻮﻧــﻮ د ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻮﻧﻮ پﻪ‬ ‫جﻮړ＊ــت ک‪ ３‬اﻳﻮﻧﻲ‪ ،‬کﻮوﻻﻧســﻲ او ﻳا دکﻮاردﻳﻨﻴشــﻦ اړﻳک‪ ３‬جﻮړې ک‪７‬ي دي چ‪ ３‬پردې بﻨســ＀ د‬ ‫ﻣرکبﻮﻧــﻮ ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻮﻧﻪ د خﻮاصﻮ ﻟﻪ کبﻠﻪ ســره تــﻮ پﻴرﻟري؛ ‪＄‬کﻪ د اتﻮﻣﻮﻧﻮ اړﻳکﻮ پــﻪ ب‪５‬ﻼب‪５‬ﻠﻮ ﻣرکبﻮﻧﻮ‬ ‫ک‪ ３‬ﻟﻪ ب‪５‬ﻼب‪５‬ﻠﻮ جﻮړ＊ــتﻮﻧﻮ او خﻮاصﻮ ســره ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻮﻧﻪ او ﻟﻪ ب‪５‬ﻼب‪５‬ﻠﻮ شکﻠﻮﻧﻮ سره جسﻤﻮﻧﻪ جﻮړک‪７‬ي‬ ‫دي‪ .‬پﻪ دې ډول جســﻤﻮﻧﻮ ک‪ ３‬ﻣاﻟﻴکﻮﻧﻪ د ﻳﻮې قﻮې پﻪ واســطﻪ ســره ﻳﻮ ‪＄‬اى او ﻫغﻪ جســﻤﻮﻧﻪ چ‪３‬‬ ‫ب‪５‬ﻼب‪５‬ﻠــﻮ حاﻟتﻮﻧﻮ ﻟري‪ ،‬جﻮړوي‪ .‬د ک‪５‬ﻤﻴاوي اړﻳکــﻮ ترﻣﻨ‪ ＃‬عﻤدۀ تﻮپﻴروﻧﻪ او د ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻮﻧﻮ ترﻣﻨ‪ ＃‬قﻮه‬ ‫پﻪ ﻻﻧدې ډول ＇ر‪－‬ﻨدوﻟی شﻮ‪ :‬ک‪５‬ﻤﻴاوي اړﻳک‪ ３‬د وﻻﻧسﻲ اﻟکتروﻧﻮﻧﻮ پﻪ بﻨس＀ جﻮړﻳ‪８‬ي او دا اړﻳک‪３‬‬ ‫د اتﻮﻣﻮﻧﻮ ترﻣﻨ‪ ＃‬کﻴداي شــﻲ‪ ،‬اﻳﻮﻧﻲ وي‪ .‬ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻮﻧﻪ پﻪ اﻳﻮﻧﻲ اوقطبﻲ شــکﻞ شــتﻪ دي او د جذب د‬ ‫قﻮاوو پﻪ بﻨســ＀ ﻟﻪ ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻮﻧﻮ ﻟﻮی کرســتاﻟﻲ جسﻤﻮﻧﻪ جﻮړﻳ‪８‬ي‪ .‬کﻪ چ‪５‬ري دﻣاﻟﻴکﻮﻟﻮﻧﻮ د اتﻮﻣﻮﻧﻮ پﻪ‬ ‫ﻣﻨ‪ ＃‬ک‪ ３‬اړﻳکﻪ کﻮوﻻﻧســﻲ وي‪ ،‬دا ډول ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻮﻧﻪ د ډاى پﻮل ډاى پﻮل ﻣﻮﻣﻨ＀‪ ،‬واﻧدرواﻟس قﻮې او‬ ‫ﻫاﻳدروجﻨﻲ اړﻳکﻮ پﻪ واسطﻪ سره ﻳﻮ ‪＄‬اى او ﻣکرو ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻲ (ﻟﻮی ﻣاﻟﻴکﻮﻟی) جسﻤﻮﻧﻪ او ﻳا ﻣاﻳکرو‬ ‫ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻲ (کﻮچﻨی ﻣاﻟﻴکﻮﻟی) جسﻤﻮﻧﻪ جﻮړوي‪.‬‬ ‫الندې ټن ته پام وک‪７‬ئ‬ ‫پــﻪ ک‪５‬ﻤﻴــاوي اړﻳکﻮ کــ‪ ３‬د اتﻮﻣﻮﻧﻮ وﻻﻧســﻲ اﻟکتروﻧﻮﻧﻪ برخﻪ اخﻠــﻲ؛ ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻮﻧــﻪ اﻳﻮﻧﻮﻧﻪ او ﻳا‬ ‫رادﻳکاﻟﻮﻧﻪ جﻮړوي‪ .‬خﻮ ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻮﻧﻪ د ب‪５‬ﻼب‪５‬ﻠﻮ قﻮاوو پر بﻨســ＀ ﻳﻮ ‪＄‬اى شــﻮي او ﻟﻮي جســﻤﻮﻧﻪ‬ ‫ﻳ‪ ３‬جﻮړ ک‪７‬ي دي‪ ،‬دا قﻮاوې ﻻﻧدې ﻣطاﻟعﻪ کﻴ‪８‬ي‪.‬‬ ‫‪ :٢-٥‬د ماليکولونو ترمنځ د جذب د قواوو ډولونه‬ ‫پــﻪ ＇ﻠــﻮرم ＇پرکﻲ ک‪ ３‬د کﻮوﻻﻧــ＀ اړﻳکﻮ ﻟروﻧکــﻮ ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻮﻧﻮ د جذب قﻮې پﻪ اړه بحث وشــﻮ‪ .‬د‬ ‫ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻮﻧــﻮ ترﻣﻨــ‪ ＃‬د جــذب د قﻮاوو ب‪５‬ﻼب‪５‬ﻞ ډوﻟﻮﻧﻪ شــتﻪ دی چ‪ ３‬دا قﻮاوې ﻻﻧــدې ﻣطاﻟعﻪ کﻮو‪ .‬د‬ ‫‪111‬‬

‫اتﻮﻣﻮﻧــﻮ او ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻮﻧــﻮ ترﻣﻨ‪ ＃‬د ﻣتقابﻞ عﻤﻞ ب‪５‬ﻼب‪５‬ﻞ شــکﻠﻮﻧﻪ ﻟﻴدل کﻴ‪８‬ي چ‪ ３‬د ﻫغﻮى د اړﻳکﻮ د‬ ‫تــ‪７‬او ﻻﻣﻞ ک‪５‬ــ‪８‬ي چ‪ ３‬ﻫغﻪ د ډاى پﻮل‪ -‬ډاى پﻮل ﻣتقابﻞ عﻤــﻞ‪ ،‬د واﻧدرواﻟس قﻮه او ﻫاﻳدروجﻨﻲ‬ ‫اړﻳک‪ ３‬دي‪.‬‬ ‫‪ :١-٢-٥‬د ډاى پول – ډاى پول متقابل عمل‬ ‫پﻪ جاﻣدو جســﻤﻮﻧﻮ ک‪ ３‬د قطبﻲ ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻮﻧﻮ د ﻣﻨظﻤﻮ جﻮړ＊ــتﻮﻧﻮ د راﻣﻨ‪ ＃‬تﻪ ک‪５‬دو پﻪ ﻣﻮخﻪ ﻣتقابﻞ‬ ‫عﻤﻞ تر ســره کﻴ‪８‬ي او دﻣاﻟﻴکﻮﻟﻮﻧﻮ ترﻣﻨ‪ ＃‬د ډاى پﻮل ډاى پﻮل ﻣتقابﻞ عﻤﻞ ﻫغﻪ وخت ﻟﻴدل کﻴ‪８‬ي‬ ‫چــ‪ ３‬ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻮﻧــﻪ ﻳﻮ ﻟﻪ بﻞ ســره ﻧژدي شــﻲ‪ .‬دا ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻮﻧﻪ ﻣثبت او ﻣﻨفﻲ قســﻤﻲ چارجﻮﻧﻪ اخﻠﻲ‬ ‫چ‪ ３‬ﻳﻮ بﻞ جذب او جاﻣد جســﻤﻮﻧﻪ جﻮړوي‪ .‬قطبﻲ کرســتﻠﻮﻧﻪ پﻪ قطبﻲ ﻣحﻠﻠﻮﻧﻮ ک‪＊ ３‬ﻪ حﻠﻴ‪８‬ي‪.‬‬ ‫پﻪ کرســتاﻟﻲ شــبکﻪ ک‪ ３‬د اړﻳکﻮ د جﻼ کﻮﻟﻮ ﻟپاره د اړتﻴا وړ اﻧرژي د ﻫغ‪ ３‬کچ‪ ３‬اﻧرژي پﻪ واســط‪ﾢ‬‬ ‫برابرﻳــ‪８‬ي‪ ،‬چــ‪ ３‬دا اﻧرژي د حﻞ کﻴدوﻧکــ‪ ３‬ﻣادې د قطبﻲ ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻮﻧــﻮ او د قطبﻲ حﻞ کﻮوﻧکﻲ د‬ ‫ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻮﻧﻮ ترﻣﻨ‪ ＃‬د ﻣتقابﻞ عﻤﻞ پﻪ پاﻳﻠﻪ ک‪ ３‬ازاد‪８４‬ي‪.‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪1‬‬

‫‪+‬‬ ‫‪+‬‬ ‫‪+‬‬

‫‪+‬‬ ‫‪+‬‬

‫‪3‬‬

‫‪+‬‬

‫‪+‬‬

‫‪ - 1‬پﻪ کرستال ک‪ ３‬پﻮﻻر ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻮﻧﻪ‬ ‫‪ - 2‬د حﻞ کﻴدوﻧک‪ ３‬ﻣادې پﻮﻻر ﻣاﻟﻴکﻮل‬ ‫‪ - 3‬د ﻣحﻠﻞ پﻮﻻر ﻣاﻟﻴکﻮل‬

‫) ‪ (1 - 5‬شکﻞ د حﻠﻴدﻟﻮ بﻬﻴر‬

‫د کرستالي شبک‪ ３‬د ماتيدو لپاره ضروري انرژي‬ ‫‪(E Solvatation ) E Solve = E Solution‬‬ ‫دا ډول ﻣتقابــﻞ عﻤــﻞ د ‪ Solvation‬پــﻪ ﻧــﻮم ﻳادﻳــ‪８‬ي‪ .‬کﻪ چﻴــرې حﻞ کﻮوﻧکــی اوبــﻪ وي‪ ،‬ﻧﻮ د‬ ‫‪ Hydration‬پﻪ ﻧﻮم ﻳادﻳ‪８‬ي‪.‬‬ ‫‪112‬‬

‫فعاليت‬ ‫ﻻﻧدې شکﻠﻮﻧﻮ تﻪ ‪＄‬ﻴر شئ او د ﻫغﻮى اړوﻧد پﻮ＊تﻨﻮ تﻪ ‪＄‬ﻮاب ورک‪７‬ئ‪:‬‬ ‫‪ - 1‬کﻮم ﻣﻮاد دا شکﻠﻮﻧﻪ ﻟري؟ د دې ډول ﻣﻮادو سﻴت د ＊ﻮوﻧکﻮ پﻪ ﻣرستﻪ برابر ک‪７‬ئ‪.‬‬ ‫‪ - 2‬د دافع‪ ３‬او جاذب‪ ３‬قﻮاوې پﻪ ﻧﻮﻣﻮړوشکﻠﻮﻧﻮ ک‪ ３‬و‪－‬ﻮرئ اود ﻫغﻮی ﻻﻣﻞ رو＊اﻧﻪ ک‪７‬ئ‪.‬‬

‫‪ :٢-٢-٥‬د واندر والس او لندن قواوې‬ ‫د ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻮﻧــﻮ ﻧــژدې کﻴدﻟﻮ ﻟپاره د ﻣﻮادو د ﻣاﻳع ﻳا جاﻣد حاﻟتﻮﻧﻮ د راﻣﻨ‪ ＃‬تﻪ کﻮﻟﻮ ﻟپاره د ﻫغﻮی ترﻣﻨ‪＃‬‬ ‫د جــذب قﻮاوې عﻤﻞ کﻮي‪ .‬د گازوﻧﻮ د خﻮاصﻮ ﻣطاﻟع‪ ３‬پﻪ )‪ (1873‬کال ک‪ ３‬واﻧدرواﻟس دې پاﻳﻠ‪ ３‬تﻪ‬ ‫ورساوه چ‪ ３‬غﻴر اﻳﻮﻧﻲ او غﻴر کﻮوﻻﻧسﻲ خﻮاصﻮ تﻪ پﻪ پام د ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻮﻧﻮ ترﻣﻨ‪ ＃‬د جذب او دفع‪ ３‬قﻮه‬ ‫شــتﻪ چ‪ ３‬ﻟﻪ دې قﻮاوو ＇خﻪ ب‪５‬ﻼ ب‪５‬ﻞ ﻣفﻬﻮﻣﻮﻧﻪ تر ﻻســﻪ کﻮﻟی شــﻮ‪ .‬خﻮ پﻪ عﻤﻮﻣﻲ ډول دا قﻮاوې د‬ ‫واﻧدرواﻟس د قﻮې بﻨس＀ جﻮړوي ‪.‬‬ ‫د غﻴر قطبﻲ ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻮﻧﻮ ترﻣﻨ‪ ＃‬د جاذب‪ ３‬قﻮه شــتﻪ ده‪ .‬د ﻟﻨدن ﻟﻪ تﻴﻮري ســره سﻢ دا قﻮاوې د ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻮﻧﻮ پر‬ ‫شــﻴبﻪ ﻳز (ﻟحظﻮي) پﻮﻻرﻳزﻳشــﻦ پﻮرې اړه ﻟري چ‪ ３‬د جذب قﻮاوې د ثابت ﻣتقابﻞ عﻤﻞ ﻻﻣﻞ ک‪８５‬ي‪ .‬د‬ ‫واﻧدرواﻟس قﻮاوو شکﻠﻮﻧﻮ د قطبﻲ ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻮﻧﻮ ترﻣﻨ‪ ＃‬د ډاى پﻮل ‪ -‬ډاى پﻮل ﻣتقابﻞ عﻤﻞ دی‪ .‬د غﻴر قطبﻲ‬ ‫ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻮﻧﻮ ترﻣﻨ‪ ＃‬د جذب قﻮاوې ﻫﻢ شتﻪ‪ .‬حتی د ﻧجﻴبﻮ گازوﻧﻮ د اتﻮﻣﻮﻧﻮتر ﻣﻨ‪ ＃‬ﻫﻢ ډ‪４‬ره ضعﻴفﻪ دجذب‬ ‫قﻮه ﻟﻴدل کﻴ‪８‬ي چ‪ ３‬پﻪ ！اکﻠﻲ ډول ﻫغﻮى کﻮﻻی شﻲ ﻣاﻳع حاﻟت ‪＄‬اﻧتﻪ غﻮره کﻮﻟی شﻲ‪.‬‬ ‫د غﻴــر قطبﻲ ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻮﻧﻮ ترﻣﻨ‪ ＃‬د واﻧدرواﻟس ‪＄‬اﻧ‪７／‬ې قﻮه عﻤﻞ کﻮي چ‪ ３‬ﻫغﻪ د ‪ Dispersion‬د‬ ‫قــﻮۀ او ﻳــا د ﻟﻨدن (‪ )London‬قﻮه ده‪ .‬د دې قﻮاوو د ﻣﻨ‪％‬تﻪ راتگ پﻪ )‪ (1930‬م کال ک‪ ３‬د فزﻳک پﻮه‬ ‫ﻟﻨدن د تﻴﻮري پﻪ واسطﻪ پﻪ ﻻﻧدې ډول رو＊اﻧﻪ شﻮې ده‪:‬‬ ‫د ﻳﻮ او بﻞ تر ＇ﻨک د دوو غﻴر قطبﻲ ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻮﻧﻮ ‪＄‬اى پر ‪＄‬اى ک‪５‬دل ‪－‬ﻮرو‪＇ :‬رﻧگﻪ چ‪ ３‬دا ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻮﻧﻪ‬ ‫‪113‬‬

‫غﻴــر قطبﻲ دي‪،‬د اﻟکتروﻧﻲ ورﻳ‪％‬ﻲ کثافت د دوی ترﻣﻨ‪ ＃‬پﻪ ﻣتﻨاظر ډول دی؛ خﻮپﻪ ！اکﻠﻲ ﻟحظﻮي‬ ‫ﻣﻮﻣﻨ＀ ک‪ ３‬د اﻟکتروﻧﻮ و‪４‬ش پﻪ ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻮﻧﻮ ک‪＊ ３‬اﻳﻲ غﻴر ﻣتﻨاظر وي؛د ب‪５‬ﻠگ‪ ３‬پﻪ ډول‪ :‬پﻪ ﻳﻮه شﻴبﻪ‬ ‫ک‪ ３‬دا ډول ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻮﻧﻪ ډای پﻮل ﻣﻮﻣﻨت ＊ــکاره کﻮي ‪＇ .‬رﻧگﻪ چ‪ ３‬پﻪ (‪ ) 2 – 5‬شــکﻞ ک‪ ３‬ﻟﻴدل‬ ‫کﻴ‪８‬ې دا ډول ﻟحظﻮي ډاى پﻮل ﻣﻮﻣﻨت د دوو ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻮﻧﻮ ترﻣﻨ＆ ﻫغﻪ وخت راﻣﻨ‪％‬تﻪ ک‪８５‬ي چ‪ ３‬دﻳﻮ‬ ‫ﻣاﻟﻴکﻮل ( ‪ ) A‬داﻟکتروﻧﻲ ورﻳ‪ ３％‬کثافت د ﻧ‪８‬دې ﻣاﻟﻴکﻮل ( ‪ ) B‬پﻪ واسطﻪ جذب شﻲ؛ دغﻪ وخت‬ ‫دا دواړه ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻮﻧﻪ ډاى پﻮﻟﻲ ﻣﻮﻣﻨ＀ تر ﻻسﻪ کﻮي چ‪ ３‬ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻮﻧﻪ ﻳﻮ بﻞ جذبﻮي‪＇ .‬رﻧگﻪ چ‪ ３‬دا‬ ‫اﻟکتروﻧﻮﻧﻪ ډ‪４‬ر چ＂ک حرکت کﻮي‪ .‬دا جذب پﻪ ﻳﻮه شﻴبﻪ ک‪ ３‬تر سره کﻴ‪８‬ي‪.‬‬

‫)‪ (2 - 5‬شکﻞ‪ :‬د شﻴبﻪ ﻳﻲ ډاﻳپﻮﻟﻮﻧﻮ ترﻣﻨ‪ ＃‬جذب‬

‫‪ - 1‬د ！اکﻠﻲ ﻣﻮﻣﻨ＀ اﻟکتروﻧﻲ ورﻳ‪ ＃‬کﻴ‪ ０‬ﻟﻮري تﻪ ‪＄‬اى پﻪ ‪＄‬اى شﻮې‪.‬‬ ‫‪ - 2‬د اﻟکتروﻧﻲ ورﻳ‪ ＃‬جذب را＊ﻴﻲ چ‪ ３‬کﻴ‪ ０‬خﻮاتﻪ حرکت کﻮي‪.‬‬ ‫‪ - 3‬د ﻟحظﻮي ډاى پﻮل ﻟﻮري‪.‬‬ ‫‪ - 4‬د قﻴاس شﻮي ډاى پﻮل ﻟﻮری‪.‬‬ ‫ﻫﻤدارﻧگﻪ‪ ،‬د ‪ A‬ﻣاﻟﻴکﻮل وروســتﻰ ډاى پﻮل ﻣﻮﻣﻨ＀ ک‪５‬دى شــﻲ ﻣخاﻟف ﻟﻮري تﻪ وﻟ‪８５‬ل شــﻲ او‬ ‫ﻧﻮي قﻴاس شــﻮي ډاى پﻮل ﻣﻮﻣﻨ＂ﻮﻧﻪ د ‪B‬پﻪ ﻣاﻟﻴکﻮل ک‪ ３‬داس‪＄ ３‬اى پﻪ ‪＄‬اى کﻴ‪８‬ي چ‪ ３‬ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻮﻧﻪ‬ ‫ســره جذب شــﻲ او خپﻠﻪ ډاى پﻮل ﻣﻮﻣﻨ＀ پﻪ ﻳﻮه شﻴبﻪ ک‪ ３‬وﻟﻴدل شﻲ؛خﻮ د ﻫغﻮى ﻣجﻤﻮعﻲ تاثﻴر‬ ‫ﻣتقابﻞ عﻤﻞ ﻟري چ‪ ３‬ﻫغﻪ د داﻳﻤﻲ عﻤﻞ کﻮوﻧکﻲ د جذب قﻮاوې دي‪.‬‬

‫‪114‬‬

‫فعاليت‬ ‫ﻻﻧدې شکﻠﻮﻧﻪ وگﻮرئ او پﻮ＊تﻨﻮ تﻪ گروپﻲ ‪＄‬ﻮاب ورک‪７‬ئ‪.‬‬ ‫‪ - 1‬کﻪ د ﻟﻨدن قﻮه د ډاى پﻮل ﻣﻮﻣﻨ＀ پﻪ واسطﻪ راﻣﻨ‪ ＃‬تﻪ شﻲ‪ ،‬ﻧﻮ ﻫغﻪ عاﻣﻞ چ‪ ３‬د دې ډاى پﻮل‬ ‫ﻣﻮﻣﻨ＀ راﻣﻨ‪％‬تﻪ ک‪５‬دو ﻻﻣﻞ ک‪８５‬ي‪ ،‬کﻮم دی؟‬ ‫‪ - 2‬دا ډای پﻮل د ﻣادې د کﻮﻣﻮ خﻮاصﻮ ﻟﻪ راﻣﻨ‪ ＃‬تﻪ کﻴدو سره درک ک‪５‬دﻟی شﻲ؟‬ ‫‪ - 3‬ﻟﻪ اﻟف او ب شــکﻞ ســره سﻢ د ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻮﻧﻮ او د ‪ A‬او ‪ B‬د اتﻮﻣﻮﻧﻮ ترﻣﻨ‪ ＃‬کﻮم ﻣﻨاسبات‬ ‫ﻟﻴدل ک‪８５‬ي؟ پﻪ گروپﻲ شکﻞ ﻣعﻠﻮﻣات ورک‪７‬ئ‪.‬‬

‫(‪ (3 - 5‬شکﻞ‪ :‬د دوو ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻮﻧﻮ او دوو اتﻮﻣﻮﻧﻮ ترﻣﻨ‪ ＃‬د ﻟحظﻮي دوو قطبﻮﻧﻮ د راﻣﻨ‪％‬تﻪ ک‪５‬دو ＇رﻧگﻮاﻟﻲ‬

‫د لندن د قواوو په قوت باندې اغيزناکه عوامل‬ ‫＇رﻧگﻪ چ‪ ３‬د ﻟﻨدن قﻮه د ډاى پﻮل ﻣﻮﻣﻨ＀ د راﻣﻨ‪％‬تﻪ ک‪５‬دو پﻪ پاﻳﻠﻪ ک‪ ３‬راﻣﻨ‪ ＃‬تﻪ ک‪８５‬ي او ﻫرﻫغﻪ عاﻣﻞ‬ ‫چ‪ ３‬پﻪ ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻮﻧﻮ ک‪ ３‬د اﻟکتروﻧﻲ ورﻳ‪ ３％‬گ‪６‬وډي او دا ډاى پﻮل زﻳاتﻮي‪ ،‬عاﻣﻞ ﻳ‪ ３‬دا دی‪:‬‬

‫‪115‬‬

‫الف‪ -‬د ماليکولونو حجم‬

‫پﻪ ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻮﻧﻮ ک‪ ３‬د اﻟکتروﻧﻮﻧﻮ د شﻤ‪５‬ر پﻪ زﻳاتﻮاﻟی او د ﻫر اتﻮم پﻪ چاپ‪５‬رﻳال ک‪ ３‬د اﻟکتروﻧﻲ قشروﻧﻮ‬ ‫د شﻤ‪５‬ر زﻳاتﻮاﻟی او ﻳا پﻪ ﻳﻮه ﻣاﻟﻴکﻮل ک‪ ３‬د اتﻮﻣﻮﻧﻮ زﻳاتﻮاﻟی د ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻮ دحجﻢ او اﻟکتروﻧﻲ ورﻳ‪３％‬‬ ‫زﻳاتﻮاﻟــﻲ ﻻﻣــﻞ ک‪８５‬ي‪ .‬ﻫر ＇ﻮﻣره چ‪ ３‬د اﻟکتروﻧﻲ ورﻳ‪ ３％‬کچﻪ زﻳاتﻪ اوﻟﻪ ﻫســت‪＇ ３‬خﻪ ﻟرې وي‪،‬‬ ‫د اﻟکتروﻧﻮﻧــﻮ گــ‪６‬وډي زﻳاتﻪ او د ﻟﻨدن قﻮه ﻫﻢ راﻣﻨ‪ ＃‬تﻪ ک‪５‬ــ‪８‬ي‪ .‬د ﻟﻨدن د قﻮې د قﻮت پﻪ زﻳاتﻮاﻟﻲ د‬ ‫ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻮﻧﻮ د حجﻢ پﻪ زﻳاتﻮاﻟﻲ ک‪５‬دی شﻲ چ‪ ３‬د ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻮﻧﻮ د وﻳﻠ‪ ３‬ک‪５‬دو او اﻳشﻴدو د ！کﻮ د پرتﻠﻪ‬ ‫کﻮﻟﻮ پر بﻨس＀ ﻻﻧدې فعاﻟﻴت ﻟﻪ ‪－‬راف سره سﻢ وﻣﻮﻧدل شﻲ‪:‬‬ ‫فعاليت‬ ‫ﻻﻧدې گراف تﻪ ‪＄‬ﻴر شئ او پﻮ＊تﻨﻮ تﻪ ‪＄‬ﻮاب وړک‪７‬ئ‪.‬‬ ‫‪ - 1‬د کﻮﻣﻮ ﻫﻠﻮجﻨﻮ د ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻮﻧﻮ د اﻳش‪５‬دو ！کﻰ ﻟﻮړدی؟ ﻻﻣﻞ ﻳ‪ ３‬رو＊اﻧﻪ ک‪７‬ئ‪.‬‬ ‫‪ - 2‬د ﻫﻠﻮجــﻦ د کــﻮم عﻨصــر د ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻮﻧﻮ د وﻳﻠــ‪ ３‬ک‪５‬دو ！کی ﻟﻮړ دی؟ ﻻﻣــﻞ ﻳ‪＇ ３‬ر‪－‬ﻨد‬ ‫تودوخه‬ ‫ک‪７‬ئ‪.‬‬

‫د ايشﻴدو درجۀ‬ ‫دويلﻰ کﻴدو درجۀ‬

‫)‪ (4 - 5‬شکﻞ‪ :‬د ﻫﻠﻮجﻨﻮﻧﻮ د اﻳشﻴدو ！کﻰ د گراف پرتﻠﻪ‬ ‫ب‪ -‬د ماليکول کتله‬ ‫د عــادي ﻫاﻳدروجــﻦ ) ‪ ، ( H‬دﻳترﻳــﻢ )‪ (12 D‬او ترﻳشــﻴﻢ ) ‪ (13 T‬ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻮﻧﻪ‪ ،‬درې واړه غﻴر قطبــﻲ دي‪ .‬د‬ ‫ﻫاﻳدروجﻦ پﻪ دې درې واړو اﻳزوتﻮپﻮﻧﻮ ک‪ ３‬د ﻣاﻟﻴکﻮل حجﻢ او پﻪ ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻮﻧﻮ ک‪ ３‬د اړﻳکﻮ اوږدواﻟﻰ‬ ‫ﻳﻮشــان دی؛ خﻮ د درې واړو کتﻠ‪ ３‬ﻳﻮه ﻟﻪ بﻠ‪＇ ３‬خﻪ تﻮپ‪５‬رﻟري‪ .‬ﻧﻮ ﻟﻪ دې اﻣﻠﻪ د ﻫغﻮى د اﻳشــﻴدو او‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬

‫‪116‬‬

‫وﻳﻠــ‪ ３‬کﻴدو ！کﻲ تﻮپﻴر ﻟري‪ .‬ﻟﻪ دې ＇خﻪ پاﻳﻠﻪ اخﻴســتﻞ کﻴــ‪８‬ي چ‪ ３‬د ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻮﻧﻮ کتﻠﻪ ﻫﻢ د ﻟﻨدن د‬ ‫قﻮاوو پﻪ قﻮت ک‪ ３‬اغ‪５‬ز ﻟري (ﻻﻧدې جدول وگﻮرئ)‬ ‫)‪ (1 - 5‬جدول‪ :‬د ﻫاﻳدروجﻦ د اﻳزوتﻮپﻮﻧﻮ ‪＄‬ﻴﻨ‪＄ ３‬اﻧگرتﻴاوې‬ ‫د اﻳشﻴدو ！کی‬

‫د وﻳﻠ‪ ３‬کﻴدو‬

‫(‪) K‬‬

‫！کی(‪)K‬‬

‫ﻣاﻟﻴکﻮﻟی کتﻠﻪ د اړﻳک‪ ３‬اوږدواﻟی‬ ‫(‪)g‬‬ ‫(‪)pm‬‬

‫ﻣاﻟﻴکﻮﻟی‬

‫ﻓﻮرﻣﻮل‬

‫فﻮرﻣﻮل‬

‫‪20.39‬‬

‫‪13.957‬‬

‫‪2.00‬‬

‫‪74.14‬‬

‫‪H2‬‬

‫) ‪(11 H‬‬

‫‪23.67‬‬

‫‪18.73‬‬

‫‪4.03‬‬

‫‪74.14‬‬

‫‪D2‬‬

‫)‪(12 D‬‬

‫‪25.04‬‬

‫‪20.62‬‬

‫‪6.03‬‬

‫‪74.14‬‬

‫‪T2‬‬

‫)‪(13 T‬‬

‫ج‪ -‬د ماليکول شکل او د تماس سطح‬ ‫د ډ‪４‬رو تﻤاس ﻟروﻧکﻮ ســطحﻮ ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻮﻧﻪ ﻳﻮ ﻟﻪ بﻞ ســره ﻧژدې اود ﻟﻨدن قﻮه ډ‪４‬ره زﻳاتﻪ ده‪ .‬ﻣسطح او خطﻲ‬ ‫ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻮﻧﻪ د ﻫرﻣﻲ او ک‪８‬و ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻮﻧﻮ پﻪ پرتﻠﻪ او زﻧ‪％‬ﻴري ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻮﻧﻪ د ﻣﻨشعبﻮ او ＊اخ ﻟروﻧکﻮ ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻮﻧﻮ پﻪ‬ ‫پرتﻠﻪ د تﻤاس ډ‪４‬رې سطح‪ ３‬ﻟري؛ ﻟﻪ دې اﻣﻠﻪ د ﻟﻨدون قﻮه زﻳاتﻪ ده‪ .‬ﻻﻧدې جدول وگﻮرئ‪:‬‬ ‫)‪ (2 - 5‬جدول‪ :‬د ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻮﻧﻮ د شکﻠﻮﻧﻮ اغ‪５‬ز د ﻟﻨدن پر قﻮې باﻧدې‬ ‫داﻳشﻴدو ！کﻰ ) ‪( 0 C‬‬

‫د وﻳﻠﻲ کﻴدو ！کﻰ‬

‫جﻮړ＊تﻴز فﻮرﻣﻮل‬

‫) ‪(0 C‬‬

‫‪0‬‬

‫‪-138‬‬

‫‪-12‬‬

‫‪-159‬‬

‫‪CH 3‬‬

‫‪CH 2‬‬

‫‪CH 2‬‬

‫‪CH 3‬‬

‫ﻣاﻟﻴکﻮل‬ ‫فﻮرﻣﻮل‬ ‫‪CH 3‬‬

‫‪C4 H10‬‬

‫‪C4 H10‬‬

‫‪CH 3 CH CH 3‬‬

‫فعاليت‬ ‫پﻪ ﻻﻧدې جدول ک‪ ３‬د ‪＄‬ﻴﻨﻮ سپکﻮ او درﻧﻮ اوبﻮ فزﻳکﻲ خﻮاص درک‪７‬ل شﻮي دي‪ .‬د ﻧﻮﻣﻮړو اوبﻮ‬ ‫د خﻮاصﻮ تﻮپﻴر پﻴدا‪ ،‬ﻻﻣﻞ ﻳ‪ ３‬رو＊اﻧﻪ او پﻪ خپﻠﻮ کتابچﻮ ک‪ ３‬ﻳادداشت ک‪７‬ئ‪.‬‬

‫‪117‬‬

‫)‪ (3 - 5‬جدول‪ :‬د اوبﻮ د ډوﻟﻮﻧﻮ خﻮاص‬ ‫د اﻳشﻴدو درجﻪ‬ ‫) ‪(0 C‬‬

‫د وﻳﻠ‪ ３‬کﻴدو‬ ‫درجﻪ ) ‪( 0 C‬‬

‫د ﻣاﻟﻴکﻮل کتﻠﻪ‬

‫ﻟﻪ (‪＇ )D‬خﻪ پﻮرتﻪ‬

‫ﻣاﻟﻴکﻮل‬ ‫فﻮرﻣﻮل‬

‫‪100‬‬

‫‪0‬‬

‫‪18.0151‬‬

‫‪1.84‬‬

‫‪H 2O‬‬

‫‪101.42‬‬

‫‪3.81‬‬

‫‪20.0276‬‬

‫‪1.84‬‬

‫‪D2O‬‬

‫اضافي معلومات‬ ‫د ﻟﻨدن قﻮه ﻧﻪ ﻳﻮازې پﻪ غﻴر قطبﻲ ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻮﻧﻮ ک‪ ،３‬بﻠک‪ ３‬پﻪ قطبﻲ ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻮﻧﻮک‪ ３‬ﻫﻢ شتﻪ او دا‬ ‫قﻮه ＇ﻮ ‪＄‬ﻠﻪ د ډاى پﻮل‪ -‬ډاى پﻮل ﻟﻪ اغ‪５‬زې ＇خﻪ ﻟ‪ ８‬ده‪.‬‬ ‫‪ :٣-٢-٥‬هايدروجني اړيکه ) ‪( HydrogenBond‬‬

‫ﻫاﻳدروجﻨﻲ اړﻳکﻪ ﻳﻮ ډول ‪＄‬اﻧ‪７／‬ې ک‪５‬ﻤﻴاوي اړﻳکﻪ ده چ‪ ３‬د ﻫاﻳدروجﻦ او اﻟکتروﻧﻴگاتﻴﻮ عﻨصروﻧﻮ‬ ‫) ‪ ( N , O, F‬ترﻣﻨــ‪ ＃‬پﻪ ﻫغــﻪ وخت جﻮړﻳ‪８‬ي چــ‪ ３‬د ﻫاﻳدروجﻦ اتــﻮم ﻟﻪ ﻫﻤــدې اﻟکتروﻧﻴگاتﻴف‬ ‫عﻨصروﻧﻮ ســره اړﻳکﻪ وﻟري‪ .‬دا اړﻳکﻪ د ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻮﻧﻮ ترﻣﻨ‪ ＃‬ﻫﻢ تشــکﻴﻠﻴ‪８‬ي‪ .‬ﻳا دا چ‪ ３‬د ﻫاﻳدروجﻦ‬ ‫د اتﻮﻣﻮﻧــﻮ او اﻟکتروﻧﻴگاتﻴف عﻨصروﻧﻮ د اتﻮﻣﻮﻧﻮ ترﻣﻨــ‪ ＃‬پﻪ عﻴﻦ ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻮﻧﻮ ک‪ ３‬داخﻠﻰ ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻲ‬ ‫اړﻳکــﻪ جﻮړﻳ‪８‬ي‪ .‬ﻫاﻳدروجﻦ ﻟروﻧکﻲ ﻣرکبﻮﻧﻪ چ‪ ３‬د ﻫغﻮى پﻪ ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻲ ترکﻴب ک‪ ３‬ﻳ‪ ３‬غﻴر فﻠزي‬ ‫اﻟکتروﻧﻴگاتﻴف عﻨصروﻧﻪ شتﻮن وﻟري )‪ ، ( F , N , O‬ت‪５‬ر اﻳستﻮﻧکﻲ خﻮاصﻲ ﻟري او د اﻳشﻴدو ！کﻰ‬ ‫ﻳ‪ ３‬ﻟﻮړ دی‪.‬‬ ‫(‪ )٤-٥‬جدول‪ :‬د أ کسﻴجﻦ‪ ،‬ﻧاﻳتروجﻦ او فﻠﻮرﻳﻦ د عﻨصروﻧﻮ ﻟروﻧکﻮ د سﻠسﻠﻮ د ﻣرکبﻮﻧﻮ داﻳشﻴدو ！کی‬ ‫داﻳش‪５‬دو درجﻪ‬

‫ﻣرکبﻮﻧﻪ‬

‫د اﻳش‪５‬دو درجﻪ‬

‫ﻣرکبﻮﻧﻪ‬

‫‪19°C‬‬

‫‪HF‬‬

‫‪100°C‬‬

‫‪H 2o‬‬

‫‪84°C‬‬

‫‪HCl‬‬

‫‪60°C‬‬

‫‪H2S‬‬

‫‪57°C‬‬

‫‪HBr‬‬

‫‪41°C‬‬

‫‪H 2 Se‬‬

‫‪53°C‬‬

‫‪HI‬‬

‫‪2°C‬‬

‫‪H 2Te‬‬

‫‪118‬‬

‫د پﻮرتﻨﻴﻮ سﻠسﻠﻮ پﻪ ﻣرکبﻮﻧﻮ ک‪ ３‬ﻟﻴدل کﻴ‪８‬ي‪،‬د اوبﻮ د اﻳش‪５‬دو درجﻪ ‪ 100o C‬ده او اکسﻴجﻦ د‪－‬روپ د‬ ‫ﻧﻮرو عﻨصروﻧﻮ دﻣرکبﻮﻧﻮ د اﻳش‪５‬دو درجﻪ ！ﻴ＂ﻪ ده‪ .‬د ﻣرکبﻮﻧﻮ پﻪ بﻠﻪ سﻠسﻠﻪ ک‪ ３‬د ‪ HF‬د اﻳش‪５‬دو درجﻪ‬ ‫ﻟﻮړه او د ‪ F2‬گروپ د ﻧﻮرو عﻨصروﻧﻮ دﻣرکبﻮﻧﻮ اﻳش‪５‬دو ！کی ＊کتﻪ دی‪ .‬ﻻﻣﻞ ﻳ‪ ３‬دا دی چ‪ ３‬د اوبﻮ پﻪ‬ ‫ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻮﻧﻮ ک‪ ３‬اکســﻴجﻦ او ﻫاﻳدروجﻦ ترﻣﻨ‪ ＃‬ﻣتقابﻞ عﻤﻞ کﻮي‪ .‬ﻫﻤدارﻧ‪／‬ﻪ‪ ،‬د ‪ HF‬پﻪ ﻳﻮ ﻣاﻟﻴکﻮل‬ ‫ک‪ ３‬د ﻫاﻳدروجﻦ اتﻮم د ‪ HF‬د بﻞ ﻣاﻟﻴکﻮل د فﻠﻮرﻳﻦ سره اتﻮم سره ﻣتقابﻞ عﻤﻞ کﻮي‪ .‬د ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻮﻧﻮ‬ ‫ترﻣﻨــ‪ ＃‬د دې ﻣتقابــﻞ عﻤﻞ ﻟﻪ اﻣﻠﻪ‪ ،‬د دې ﻣرکبﻮﻧﻮ د اﻳشــ‪５‬دو درجﻪ ﻟﻮړه شــﻮې ده او ﻣفرﻳت ﻳ‪！ ３‬ﻴ＀‬ ‫دی‪ .‬د اتﻮﻣﻮﻧــﻮ د ډ‪４‬رې اﻟکتروﻧﻴ‪／‬اتﻴﻮﻳتی پﻪ پاﻳﻠﻪ ک‪ ３‬د ‪ H N , H O, H F‬اړﻳک‪ ３‬ډ‪４‬رې قطبﻲ‬ ‫دي؛ ﻧــﻮ د ﻫاﻳدروجﻦ اتﻮﻣﻮﻧــﻪ ﻟ‪＇８‬ﻪ ﻣثبت چارج او د فﻠﻮرﻳﻦ‪ ،‬اکســﻴجﻦ او ﻧاﻳتروجﻦ اتﻮﻣﻮﻧﻪ ﻟ‪＇８‬ﻪ‬ ‫ﻣﻨفﻲ چارج اخﻠﻲ چ‪ ３‬د کﻮﻟﻤب قﻮه د ﻣخاﻟفﻮ چارجﻮﻧﻮ ترﻣﻨ‪ ＃‬داســ‪ ３‬عﻤﻞ کﻮي‪ ،‬داســ‪ ３‬چ‪ ３‬دﻳﻮ‬ ‫ﻣاﻟﻴکﻮل د ﻫاﻳدروجﻦ اتﻮم ﻟ‪＇８‬ﻪ ﻣثبت چارج ﻟري‪ ،‬د بﻞ ﻣاﻟﻴکﻮل د اﻟکتروﻧﻴگاتﻴف اتﻮم پﻪ واســطﻪ‬ ‫کش کﻴ‪８‬ي‪ ،‬ﻧﻮې اړﻳکﻪ جﻮړﻳ‪８‬ي او ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻮﻧﻪ ﻳﻮ ﻟﻪ بﻞ سره اړﻳکﻪ پﻴدا کﻮي‪.‬‬

‫آکسﻴجﻦ‬ ‫ﻫاﻳدروجﻦ‬ ‫ﻫاﻳدروجﻨﻲ اړﻳکﻪ‬

‫(‪ ( 5-5‬شکﻞ‪ :‬ﻫاﻳدروجﻨﻲ اړﻳکﻪ اﻟف ‪ ، HF -‬ب‪ -‬اﻣﻮﻧﻴا‪ ،‬ج‪ -‬ﻳخ‬

‫‪ ١-٣-٢-٥‬د هايدروجني اړيک‪ ３‬ماهيت‬ ‫کــﻪ ＇ﻪ ﻫــﻢ د ﻫاﻳدروجﻨﻲ اړﻳک‪ ３‬د ﻣاﻫﻴت پﻪ اړه ﻳﻮ ﻧظر ﻧشــتﻪ؛خﻮ پﻪ دې ‪＄‬اى ک‪ ３‬د ﻫغﻮى ‪＄‬ﻴﻨ‪３‬‬ ‫‪＄‬اﻧگ‪７‬تﻴــاوې ＇‪５‬ــ‪７‬و چ‪ ３‬ب‪５‬ﻼب‪５‬ﻠﻰ ‪＄‬اﻧ‪７／‬تﻴاوې د دې قﻮاو پﻪ ﻫکﻠــﻪ وپ‪５‬ژﻧئ‪ .‬پﻪ ﻻﻧدې جدول ک‪ ３‬د‬ ‫‪119‬‬

‫ب‪５‬ﻼب‪５‬ﻠﻮ ﻣرکبﻮﻧﻮ ＇ﻮ ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻮﻧﻪ او خﻮاص ﻳ‪ ،３‬چ‪ ３‬ﻫاﻳدروجﻨﻲ اړﻳک‪ ３‬ﻟري‪ ،‬د ﻫغﻮى ترﻣﻨ‪ ＃‬د قﻮاوو‬ ‫پﻪ ‪＄‬اﻧگ‪７‬تﻴا سره پﻪ پرتﻠﻴزه تﻮگﻪ وړاﻧدې شﻮې دي‪:‬‬ ‫(‪ (5-5‬جدول‪ :‬د ‪＄‬ﻴﻨﻮ ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻮﻧﻮ فزﻳکﻲ خﻮاص‬ ‫ﻣاﻟﻴکﻮل‬

‫دﻣاﻟﻴکﻮل ترﻣﻨ‪＃‬‬ ‫اړﻳکﻪ‬

‫‪HF‬‬

‫‪H ...F‬‬

‫دﻫاﻳدروجﻨﻲ‬ ‫اړﻳکﻮ اوږدواﻟﻲ‬ ‫‪Pm‬‬

‫پﻪ ﻣاﻟﻴکﻮل د‬ ‫اتﻮﻣﻮﻧﻮ د اړﻳکﻮ‬ ‫اوږدواﻟﻲ ‪Pm‬‬

‫‪F‬‬

‫‪120‬‬

‫‪120‬‬

‫‪H 2O‬‬

‫‪O H ...O‬‬

‫‪170‬‬

‫‪100‬‬

‫‪NH 3‬‬

‫‪N‬‬

‫‪220‬‬

‫‪90‬‬

‫‪H ...N‬‬

‫دﻫاﻳدروجﻨﻲ د ﻣاﻟﻴکﻮل‬ ‫اړﻳک‪ ３‬اﻧرژي ډاي پﻮل‬ ‫ﻣﻮﻣﻨ＀‬

‫‪1.8D‬‬

‫‪-19kg/‬‬ ‫‪mol‬‬ ‫‪1.82D -22kg/‬‬ ‫‪mol‬‬ ‫‪1.47D -17kg/‬‬ ‫‪mol‬‬

‫داړﻳک‪ ３‬ډاي‬ ‫پﻮل ﻣﻮﻣﻨ＀‬

‫‪1.9D‬‬ ‫‪1.5D‬‬ ‫‪1.4D‬‬

‫د اړﻳکﻮ د ډاى پﻮل ﻣﻮﻣﻨ＀ دقﻮاو پرتﻠﻪ را＊ﻴﻲ چ‪ ３‬د اړﻳکﻮ د قطبﻴت زﻳاتﻮاﻟی او پﻪ ﻫر اتﻮم باﻧدې د‬ ‫ﻟ‪＇８‬ﻪ چارجﻮﻧﻮ زﻳاتﻮاﻟی د ﻫاﻳدروجﻨﻲ اړﻳکﻮ وړتﻴا زﻳاتﻮي‪ .‬پردې بﻨس＀‪ ،‬کﻴدی شﻲ چ‪ ３‬ﻫاﻳدروجﻨﻲ‬ ‫اړﻳکﻪ د ډاى پﻮل‪ -‬ډاى پﻮل سره ورتﻪ د اﻟکتروستاتﻴکﻲ اﻫﻤﻴت ﻟروﻧک‪ ３‬وﻣﻨﻞ شﻲ‪.‬‬ ‫د ﻫاﻳدروجﻨــﻲ اړﻳکــ‪＄ ３‬اﻧگ‪７‬تﻴا ﻟﻪ دې اﻣﻠﻪ ده چ‪ ３‬د در‪４‬ﻮو اتﻮﻣﻮﻧﻮ ) ‪ ( X H ....Y‬پﻪ ﻳﻮه ﻧ‪５‬غ خط‬ ‫ک‪＄ ３‬اى ﻧﻴﻮل د اړﻳکﻮ قﻮت زﻳات وي او ﻫاﻳدروجﻨﻲ اړﻳکﻪ ﻟﻮرى ﻣﻮﻣﻲ‪ .‬د دې اړﻳک‪ ３‬ﻟﻮری د ﻫغ‪３‬‬ ‫ﻟﻪ کﻮوﻻﻧســﻲ اړﻳک‪ ３‬ســره ت‪７‬او ﻟرې؛ خﻮ اﻳﻮﻧﻲ اړﻳکﻪ دا ‪＄‬اﻧ‪７／‬تﻴا ﻧﻪ ﻟــري؛ ‪＄‬کﻪ د اﻳﻮﻧﻮﻧﻮ ترﻣﻨ‪＃‬‬ ‫قﻮه پﻪ ！ﻮﻟﻮ ﻟﻮرو ک‪ ３‬ﻳﻮشــان ده؛ خﻮ بﻴا ﻫﻢ ﻫاﻳدروجﻨﻲ اړﻳکﻪ ﻧﻪ شــﻮ کﻮﻟی چ‪ ３‬کﻮوﻻﻧسﻲ ﻳا اﻳﻮﻧﻲ‬ ‫و‪２－‬ــﻮ؛ ‪＄‬کــﻪ ﻟﻮﻣ‪７‬ی دا چ‪ ３‬د ﻫاﻳدروجﻦ اتﻮم د ‪ s‬اوربﻴتال ﻟري چ‪ ３‬پﻪ ﻟﻮﻣ‪７‬ي وﻻﻧســﻲ قشــر ک‪３‬‬ ‫ﻳﻮ اﻟکترون ﻟري او ﻟﻪ ﻳﻮې کﻮوﻻﻧســﻲ اړﻳک‪＇ ３‬خﻪ زﻳاتی اړﻳک‪ ３‬ﻧﻪ شــﻲ جﻮړوﻟی او ﻟﻪ بﻠ‪ ３‬خﻮا د‬ ‫کﻮوﻻﻧســﻲ او اﻳﻮﻧﻲ اړﻳک‪ ３‬اﻧرژي ﻟﻪ ‪＇ 100kj / mol‬خﻪ زﻳاتﻪ ده‪ .‬پﻪ پاﻳﻠﻪ ک‪ ،３‬ﻫاﻳدروجﻨﻲ اړﻳکﻪ‬ ‫ﻟﻪ دې سره سره چ‪ ３‬د ډاى پﻮل‪ -‬ډاى پﻮل قﻮاوو او ک‪５‬ﻤﻴاوي اړﻳکﻮ سره ورتﻪ واﻟﻰ ﻟري؛ خﻮ ﻟﻪ ﻫ‪＆５‬‬ ‫ﻳﻮې سره ﻳﻮ شان ﻧﻪ ده‪.‬‬ ‫د ﻫاﻳدروجﻨــﻲ اړﻳک‪ ３‬اﻧــرژي ‪ 21 29kj / mol‬ده او ﻟﻪ ‪＇ 10‬خﻪ تر‪＄ 20‬ﻠــﻮ پﻮرې د کﻮوﻻﻧ＀‬ ‫اړﻳکــﻮ پــﻪ پرتﻠﻪ کﻤزورې ده؛ خﻮ ＇ﻮ ‪＄‬ﻠ‪ ３‬د واﻧدر واﻟس د قﻮې پﻪ پرتﻠﻪ ډ‪４‬ره قﻮې ده‪ .‬ﻫاﻳدروجﻨﻲ‬ ‫اړﻳکﻪ د ب‪７‬اس پﻪ حاﻟت ک‪ ３‬د ډاﻳﻤﻴروﻧﻮ ‪ (HF ) 2‬او ‪ ( H 2O) 2‬د جﻮړ‪４‬دو ﻻﻣﻞ کﻴ‪８‬ي‪ .‬ﻫﻤدارﻧگﻪ‪ ،‬پﻪ‬ ‫فارﻣﻴک اسﻴد ک‪ ３‬ﻫﻢ ډاى ﻣﻴر پﻪ ﻻﻧدې ډول دی‪:‬‬ ‫‪120‬‬

‫‪O‬‬ ‫‪C H‬‬

‫‪O‬‬

‫‪H O‬‬

‫‪H C‬‬

‫‪O‬‬

‫‪O H‬‬

‫ﻫاﻳدروجﻨﻲ اړﻳکﻪ پﻪ(‪ )---‬را＊ــﻴﻲ چ‪ ３‬ﻫاﻳدروجﻨﻲ اړﻳکﻪ د عﻴﻨ‪ ３‬ﻣاﻟﻴکﻮل پﻪ دﻧﻨﻪ ک‪ ３‬جﻮړﻳ‪８‬ي؛‬ ‫د ب‪５‬ﻠگ‪ ３‬پﻪ ډول‪ :‬د ﻫاﻳدروکســﻲ بﻨزاﻟدﻳﻬاﻳد پﻪ ﻣاﻟﻴکﻮل ک‪ ３‬د ‪- OH‬د گروپ او د کاربﻮﻧﻴﻞ د گروپ‬ ‫ترﻣﻨ‪ ＃‬ﻫاﻳدروجﻨﻲ اړﻳکﻪ شتﻪ‪:‬‬ ‫او‬

‫ﻟﻪ دې اﻣﻠﻪ‪ ،‬د اورتﻮﻫاﻳدروکســﻲ بﻨزاﻟدﻳﻬاﻳد د اﻳشــ‪５‬دو درجﻪ د پارا ﻫاﻳدروکســﻲ بﻨزاﻟدﻳﻬاﻳد پﻪ پرتﻠﻪ‬ ‫‪ 1,6°C‬زﻳاتﻪ ده؛ ‪＄‬کﻪ د پارا ﻫاﻳدروکسﻲ بﻨزاﻟدﻳﻬاﻳد د ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻮﻧﻮ ترﻣﻨ‪ ＃‬ﻫاﻳدروجﻨﻲ اړﻳکﻪ ﻧﻪ شتﻪ‪.‬‬ ‫لوم‪７‬ى فعاليت ‪:‬‬ ‫د )‪ (4 - 5‬جدول تﻪ پﻪ پام سره وواﻳئ چ‪ ３‬د ﻫاﻳدروجﻨﻲ اړﻳک‪ ３‬اوږدواﻟﻲ زﻳات دی او‬ ‫کﻪ د کﻮوﻻﻧســﻲ اړﻳک‪３‬؟ د اړﻳکﻮ د اوږدواﻟﻲ ترﻣﻨ‪ ( X H ......Y ) ＃‬شــکﻞ سره د ‪ y‬او ‪ x‬د‬ ‫اﻟکتروﻧﻴگاتﻴﻮﻳتﻲ ترﻣﻨ‪ ＃‬کﻮﻣﻪ اړﻳکﻪ شتﻪ کﻪ ﻧﻪ؟‬

‫دويم فعاليت ‪:‬‬ ‫د ﻫاﻳدروجــﻦ ‪ ، 120pm‬فﻠﻮرﻳــﻦ ‪ ، 147pm‬اکســﻴجﻦ ‪ 152pm‬او ﻧاﻳتروجــﻦ ‪ 155pm‬د‬ ‫اتﻮﻣﻮﻧــﻮ ترﻣﻨــ‪ ＃‬د واﻧدر واﻟس شــعاع ده‪ .‬د اتﻮﻣﻮﻧﻮ ترﻣﻨ‪ ＃‬د واﻧدر واﻟس د شــعاعﻮ ﻣجﻤﻮعﻪ د‬ ‫‪ H‬پــﻪ اړﻳکﻮ ک‪ ３‬ﻣحاســبﻪ او د ﻫاﻳدروجﻨــﻲ اړﻳک‪ ３‬ﻟﻪ‬ ‫‪N, H‬‬ ‫‪O, H‬‬ ‫‪F‬‬ ‫واقعﻲ اوږدواﻟﻲ سره پرتﻠﻪ ک‪７‬ئ؛ تﻮپ‪５‬روﻧﻪ بﻪ ﻳ‪＇ ３‬ﻨ‪／‬ﻪ رو＊اﻧﻪ ک‪７‬ی شئ؟‬ ‫ﻫاﻳدروجﻨﻲ اړﻳکﻪ ﻳﻮازې پﻪ ک‪５‬ﻤﻴا ک‪ ３‬بﻨس＂ﻴز رول ﻧﻪ دی ﻟﻮبﻮﻟﻰ؛ پﻪ بﻴﻮﻟﻮژي ک‪ ３‬ﻫﻢ دا شان رول‬ ‫ﻟري؛ د ب‪５‬ﻠگ‪ ３‬پﻪ ډول‪ :‬ﻫاﻳدروجﻨﻲ اړﻳکﻪ د ﻧﻮکﻠﻴک اسﻴد د دوه گﻮﻧﻲ فﻨر د جﻮړ‪４‬دو ﻻﻣﻞ شﻮي‬ ‫او د ارثﻲ ﻣعﻠﻮﻣاتﻮ ﻟ‪８５‬دول پﻪ ژوﻧدﻳﻮ اورگاﻧﻴزﻣﻮﻧﻮ ک‪ ３‬ﻫﻢ برابر وي‪.‬‬ ‫‪121‬‬

‫)‪ (7 - 5‬شکﻞ‪ :‬د ‪ DNA‬ﻣاﻟﻴکﻮل او ﻫاﻳدروجﻨﻲ اړﻳکﻪ‬

‫‪ :٣-٥‬د موادو په فزيکي خواصو باندې د قواو اغ‪５‬زې‬ ‫د ﻣــﻮادو د ذرو ترﻣﻨــ‪ ＃‬قــﻮه (د ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻮﻧﻮ‪ ،‬اتﻮﻣﻮﻧﻮ او اﻳﻮﻧﻮﻧﻮترﻣﻨ‪ ＃‬قــﻮه ) د ﻫغﻮ پر فزﻳکﻲ خﻮاصﻮ‬ ‫باﻧدې ＊کاره اغ‪５‬ز ﻟري ﻻﻧدې د دې قﻮاوو اغ‪５‬ز د ﻣﻮادو پر ‪＄‬ﻴﻨﻮ فزﻳکﻲ خﻮاصﻮ باﻧدې ＇‪７５‬و‪.‬‬ ‫‪ :١-٣-٥‬د موادو دويلي کيدو او کنگل ک‪５‬دو په ټکي باندې د ماليکولونو ترمنځ د جذب د قواوو اغ‪５‬ز‬

‫د ﻣﻮادو د ا‪４‬ش‪５‬دو او وﻳﻠ‪ ３‬ک‪５‬دو عﻤﻠﻴﻪ د ﻣﻮادو بﻠﻮروﻧﻮ تﻪ تﻮدوخﻪ او اﻧرژي ورکﻮل دي چ‪ ３‬د ﻣﻮادو‬ ‫پﻮتﻨسﻴاﻟﻲ اﻧرژي باﻧدې چ‪ ３‬ﻫغﻮی ﻳ‪ ３‬ﻳﻮ ﻟﻪ بﻞ سره ﻧ‪＋‬ﻠﻮﻟﻲ دي؛ ﻻس بر شﻲ‪.‬‬ ‫د ﻳادوﻟﻮ وړ ده چ‪ ３‬د بﻠﻮري ﻣﻮادو وﻳﻠ‪ ３‬ک‪５‬دل او د ب‪７‬اس عﻤﻠﻴﻪ د ﻣﻮادو پﻪ تجزﻳﻲ باﻧدې پﻪ اتﻮﻣﻮﻧﻮ‬ ‫او ﻳــا اﻳﻮﻧﻮﻧــﻮ او د ک‪５‬ﻤﻴاوي ！ﻮﻟﻮ قــﻮاوو د پﻮره ﻟﻪ ﻣﻨ‪％‬ﻪ وړﻟﻮ ﻻﻣﻞ ﻧﻪ ک‪５‬ــ‪８‬ي‪ ،‬د ک‪５‬ﻤﻴاوي قﻮاوو او د‬ ‫ﻣﻮادو د فزﻳکﻲ خﻮاصﻮ ترﻣﻨ‪ ＃‬د اړﻳکﻮ دپﻮﻫﻴدﻟﻮ پﻪ اړه؛ د ب‪５‬ﻠگ‪ ３‬پﻪ ډول‪ :‬د وﻳﻠ‪ ３‬ک‪５‬دو او ا‪４‬ش‪５‬دو د‬ ‫！کﻮ ﻟپاره ﻻزﻣﻪ ده چ‪ ３‬د ﻣﻮادو د جﻮړوﻧکﻮ اجزاوو د ﻧ‪＋‬ــﻠﻮﻟﻮ اﻧرژي د ﻣﻮادو پﻪ درې گﻮﻧﻮ حاﻟتﻮﻧﻮ‬ ‫ک‪ ３‬پرتﻠﻪ شﻲ‪.‬‬ ‫د ﻳــﻮ جاﻣد جســﻢ د ب‪７‬اس ک‪５‬دﻟﻮ ﻟپــاره باﻳد ﻳﻮازي د ﻣعادﻟ‪ ３‬اﻧرژي کچﻪ‪ ،‬ﻳعﻨــ‪ ３‬د دې دوو حاﻟتﻮﻧﻮ‬ ‫داختﻼف اﻧرژي‪ ،‬دې جسﻢ تﻪ ورک‪７‬ل شﻲ‪.‬‬ ‫بﻠــﻮري ﻣــﻮاد چ‪ ３‬ﻳﻮازې د ﻟﻨدن قﻮاوو پﻪ واســطﻪ ســره ！ﻴﻨ‪ ，‬او را！ﻮل شــﻮﻳدي‪ ،‬پــﻪ ！ﻴ＂ﻪ تﻮدوخﻪ‬ ‫‪122‬‬

‫وﻳﻠ‪ ３‬کﻴ‪８‬ي او ﻻســتﻪ راغﻠ‪ ３‬ﻣاﻳع پﻪ اســاﻧ‪ ９‬ســره اﻳشــ‪８５‬ي‪ ،‬د ﻫغﻮی ب‪５‬ﻠگﻪ ک‪ ３‬کﻨ‪／‬ﻞ شــﻮي ﻧجﻴبﻪ‬ ‫گازوﻧــﻪ وړاﻧدې کﻮﻟی شــﻮ‪ .‬د ﻫﻴﻠﻴــﻮم گاز پﻪ ‪ 269o C‬تﻮدوخــﻪ او رادون ‪－‬از پﻪ ‪ 62o C‬تﻮدوخﻪ‬ ‫کــ‪ ３‬اﻳشــ‪８５‬ي‪ .‬د عضﻮي او غﻴر عضــﻮي ﻣرکبﻮﻧﻮ زﻳات ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻮﻧﻪ چ‪ ３‬د بر‪＋４‬ــﻨاﻳﻲ قطبﻴت ﻣﻮﻣﻨ＀‬ ‫ﻳــ‪ ３‬کﻤزوری وي‪ ،‬ﻧ‪５‬ــغ پﻪ ﻧ‪５‬غ تصعﻴد کﻮي؛ د ب‪５‬ﻠگ‪ ３‬پــﻪ ډول‪ :‬ﻣﻴتان ) ‪ (CH 4‬پﻪ ‪ BF3 , 262o C‬پﻪ‬ ‫‪ 101o C‬او ‪ SF6‬پﻪ ‪ 64o C‬ک‪ ３‬اﻟﻮزي‪.‬‬ ‫دا چ‪ ３‬د ﻟﻨدن قﻮه د ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻮﻧﻮ د قطبﻴت ﻟﻪ زﻳاتﻮاﻟﻲ ســره زﻳاتﻴ‪８‬ي‪ ،‬زﻳاتره ﻣﻮاد چ‪ ３‬ﻟﻮی ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻮﻧﻪ‬ ‫ﻟــري او د ﻟﻨدن د قﻮاوو پﻪ واســطﻪ ﻳﻮ ‪＄‬ای شــﻮﻳدي‪ ،‬پــﻪ عادې تﻮدوخﻪ ک‪ ３‬د ﻣاﻳــع حاﻟت ﻟري چ‪３‬‬ ‫ب‪５‬ﻠگﻪ ک‪ ３‬ﻳ‪ Ni (CO ) 4 ３‬د اﻳشــﻴدو ！کی ‪ CCl4 , 43o C‬د اﻳشــﻴدو ！کﻰ ‪ N 3 H 6 ,77°C‬د اﻳشﻴدو‬ ‫！کی ‪ 53°C‬سره وړاﻧدې ک‪５‬دﻟی شﻲ‪.‬‬ ‫پﻪ قطبﻲ ﻣاﻳعاتﻮ ک‪ ３‬ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻮﻧﻪ د ډاى پﻮل‪ -‬ډاى پﻮل او د ﻫاﻳدروجﻨﻲ اړﻳکﻮ د ﻣتقابﻞ عﻤﻞ پﻪ واسطﻪ‬ ‫ت‪７‬او ﻟري او را！ﻮل شــﻮي دي چ‪ ３‬دا ډول اړﻳک‪ ３‬د ﻟﻨدن او واﻧدرواﻟس قﻮاوو د اړﻳکﻮ پﻪ پرتﻠﻪ ډ‪４‬رې‬ ‫！ﻴﻨ‪／‬ــ‪ ３‬دي؛ ﻟــﻪ دې کبﻠﻪ د دې ډول ﻣﻮادو د ا‪４‬شــ‪５‬دو ！کﻰ ډ‪４‬ر ﻟﻮړ دی؛ د ب‪５‬ﻠگــ‪ ３‬پﻪ ډول‪ :‬اوبﻪ‪ ،‬ﻣاﻳع‬ ‫اﻣﻮﻧﻴا‪ ،‬سﻠفﻮرﻳک اسﻴد‪ ،‬کﻠﻮروفارم او ﻧﻮر د ډاى پﻮل – ډاى پﻮل او ﻫاﻳدروجﻨﻲ اړﻳکﻮ د ﻟرﻟﻮ ﻟﻪ اﻣﻠﻪ‬ ‫ﻟﻮړه ده‪.‬‬ ‫ډ‪４‬رســپک ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻮﻧﻪ ؛ ﻟکﻪ‪ :‬د ‪ PH3 , H 2 Se, H 2 S , H 2O‬او ‪ HI‬د قــﻮي قطبﻲ ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻮﻧﻮ ډوﻟﻮﻧﻪ‬ ‫ﻧــﻪ دي (د دې غﻴرې فﻠزي عﻨصروﻧﻮاﻟکتروﻧﻴگاتﻴﻮﻳتﻲ ﻟﻪ ﻫاﻳدروجﻦ ســره ﻳﻮشــان ده ) ﻟﻪ دې اﻣﻠﻪ د‬ ‫دې ډول ﻣرکبﻮﻧﻮ د ا‪４‬شــ‪５‬دو ！کﻲ ！ﻴ＀ دی‪ .‬د ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻲ کتﻠ‪ ３‬زﻳاتﻮاﻟی‪ ،‬د ﻫغﻮى د ا‪４‬شــ‪５‬دو د درج‪３‬‬ ‫د زﻳاتﻮاﻟــﻲ ﻻﻣــﻞ ک‪８５‬ي‪ .‬ﻟﻪ ‪＇ V‬خﻪ تر ‪ VII‬گروپ پﻮرې عﻨصروﻧﻪ‪ ،‬چ‪ ３‬ﻣرکبﻮﻧﻪ ﻳﻰ جﻮړ ک‪７‬ي دي‪،‬‬ ‫د دې ډﻟــ‪ ３‬ﻟﻮﻣ‪７‬ﻧﻲ غ‪７‬ي ( ‪ H 2 O, NH 3‬او ‪ ) HF‬ﻣرکبﻮﻧﻪ د ﻣاﻳع پﻪ حاﻟت د خپﻠﻮ ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻮﻧﻮ ترﻣﻨ‪＃‬‬ ‫ﻫاﻳدروجﻨــﻲ اړﻳکــ‪ ３‬جﻮړې کــ‪７‬ې دي؛ ﻧﻮ ﻟﻪ دي اﻣﻠﻪ د ﻫغﻮى د ا‪４‬شــ‪５‬دو ！کﻲ ﻟــﻮړ دي؛ خﻮ د دې‬ ‫سﻠسﻠ‪ ３‬پﻪ ﻧﻮرو ﻣرکبﻮﻧﻮ ک‪ ３‬ﻫاﻳدروجﻨﻲ اړﻳکﻪ ﻧﻪ شتﻪ چ‪ ３‬د اﻳشﻴدو ！کﻲ ﻳ‪！ ３‬ﻴ＀ وي‪.‬‬ ‫اﻳﻮﻧﻲ ﻣرکبﻮﻧﻪ د اﻟکتروســتاتﻴکﻲ ډ‪４‬رې زﻳاتﻮ قﻮاوو پﻪ واســطﻪ‪ ،‬چ‪ ３‬د ﻫغﻮى د ﻣخاﻟف چارج اﻳﻮﻧﻮﻧﻮ‬ ‫ترﻣﻨ‪ ＃‬شــتﻪ‪ ،‬ســره زﻳات ﻣتراکﻢ شﻮﻳدي؛ ﻟﻪ دې اﻣﻠﻪ ﻧﻪ شﻲ ک‪５‬دی چ‪ ３‬د ﻟ‪８‬ي اﻧرژي پﻪ واسطﻪ اﻳﻮﻧﻮﻧﻪ‬ ‫ﻳﻮ ﻟﻪ بﻞ ＇خﻪ ﻟرې شﻲ‪ ،‬ﻧﻮ د دې ﻣﻮادو د وﻳﻠ‪ ３‬ک‪５‬دو او ا‪４‬ش‪５‬دو درج‪ ３‬ﻟﻮړې دي‪ .‬کﻠﻪ چ‪ ３‬دې ﻣﻮادو‬ ‫تﻪ تﻮدوخﻪ ورک‪７‬ل شﻲ؛ د ﻫغﻮى د کرستﻠﻲ شبک‪ ３‬اړﻳک‪ ３‬د پرې کﻴدﻟﻮپﻪ پاﻳﻠﻪ ک‪ ３‬وﻳﻠ‪ ３‬او اﻳش‪８５‬ي‪.‬‬ ‫د بﻠﻮري ﻣﻮادو د تشــکﻴﻞ کﻮوﻧکﻮ اﻳﻮﻧﻮﻧﻮ د بر‪＋４‬ــﻨاﻳﻲ چارج زﻳاتﻮاﻟﻲ د کرســتﻠﻰ شــبک‪ ３‬د اﻧرژي د‬ ‫زﻳاتﻮاﻟﻲ ﻻﻣﻞ ک‪８５‬ي چ‪ ３‬پﻪ پاﻳﻠﻪ ک‪ ３‬د ﻫغﻮی دوﻳﻠ‪ ３‬کﻴدو اواﻳشﻴدو درج‪ ３‬زﻳاتﻴ‪８‬ې؛ د ب‪５‬ﻠ‪／‬ی پﻪ ډول‪:‬‬ ‫د ‪ NaF‬د اﻳشــﻴدو درجﻪ ‪ 997 o C‬او د ‪ MgO‬ﻟﻪ ‪ 2800o C‬ســره ﻣســاوي ده‪ .‬ﻫغﻪ جسﻤﻮﻧﻪ چ‪ ３‬پﻪ‬ ‫‪123‬‬

‫جاﻣد حاﻟت ک‪ ３‬کﻮوﻻﻧســﻲ اړﻳک‪ ３‬سره ت‪７‬ي؛ خﻮ د گاز پﻪ حاﻟت ک‪ ３‬کﻮوﻻﻧسﻲ کﻤزورې اړﻳک‪３‬‬ ‫ﻟري‪ .‬د ﻫغﻮى د وﻳﻠ‪ ３‬ک‪５‬دو او ا‪４‬ش‪５‬دو درج‪ ３‬ک‪５‬دى شﻲ ﻟﻮړې وي؛ د ب‪５‬ﻠگ‪ ３‬پﻪ ډول‪ :‬کاربﻦ د اﻟﻤاس‬ ‫او گرافﻴت پﻪ ب‪２‬ﻪ پﻪ ‪ 3700o C‬ک‪ ３‬اﻟﻮزي‪ .‬ســﻠﻴکان ډاى اکســاﻳد چ‪ ３‬پﻪ ‪ 1710 o C‬ک‪ ３‬وﻳﻠﻲ کﻴ‪８‬ي‪ ،‬ﻟﻪ‬ ‫‪＇ 2200o C‬خﻪ پﻪ ﻟﻮړه تﻮدوخﻪ ک‪ ３‬اﻳش‪８５‬ي‪.‬‬ ‫پــﻪ جاﻣد حاﻟت ک‪ ３‬د کاربﻦ د اتﻮﻣﻮﻧﻮ ＇ﻠــﻮر گﻮﻧﻲ اړﻳک‪ ３‬پﻪ اﻟﻤاس ک‪ ３‬د اړﻳکﻮ ﻟﻪ ډوﻟﻮﻧﻮ ＇خﻪ‬ ‫دي‪ ،‬کــﻪ چﻴــرې د گاز حاﻟــت ِغﻮره ک‪７‬ي‪ ،‬د ﻫغــﻪ د دوه اړﻳک‪ ３‬د پﻪ اړﻳکــﻪ بدﻟ‪８５‬ي‪ ،‬چ‪ ３‬ﻳﻮه‬ ‫کﻤزورې اړﻳکﻪ ده‪.‬‬ ‫)‪ (6 - 5‬جدول‪ :‬د اﻟقﻠﻲ فﻠزوﻧﻮ د ﻫﻼﻳدوﻧﻮ د تفکﻴک اﻧرژي پﻪ جاﻣد‪ ،‬ﻣاﻳع او گاز فازوﻧﻮ ک‪ ３‬پﻪ ‪KJ / mol‬‬

‫ﻣرﻛب‬

‫)‪X (g‬‬

‫‪M‬‬

‫)‪M + (g) + X (g‬‬

‫‪KJ / mol‬‬

‫‪M‬‬

‫)‪X (s‬‬ ‫‪+‬‬

‫)‪M (g) + X (g‬‬

‫‪KJ / mol‬‬

‫د اﻟﻮتﻨ‪( ３‬تصعﻴد)‬

‫ﻧسبت‬

‫تﻮدوخ‪ ３‬درجﻪ پﻪ ‪°C‬‬

‫‪LiF‬‬

‫‪766‬‬

‫‪1033‬‬

‫‪268‬‬

‫‪LiCl‬‬

‫‪636‬‬

‫‪845‬‬

‫‪209‬‬

‫‪LiBr‬‬

‫‪615‬‬

‫‪799‬‬

‫‪184‬‬

‫‪LiI‬‬

‫‪573‬‬

‫‪741‬‬

‫‪167‬‬

‫‪NaCl‬‬

‫‪644‬‬

‫‪916‬‬

‫‪272‬‬

‫‪NaBr‬‬

‫‪556‬‬

‫‪778‬‬

‫‪222‬‬

‫‪NaI‬‬

‫‪536‬‬

‫‪741‬‬

‫‪205‬‬

‫‪KF‬‬

‫‪506‬‬

‫‪690‬‬

‫‪184‬‬

‫‪KBr‬‬

‫‪582‬‬

‫‪812‬‬

‫‪230‬‬

‫‪KI‬‬

‫‪494‬‬

‫‪707‬‬

‫‪213‬‬

‫‪RbF‬‬

‫‪477‬‬

‫‪678‬‬

‫‪201‬‬

‫‪RbCl‬‬

‫‪498‬‬

‫‪686‬‬

‫‪192‬‬

‫‪RbBr‬‬

‫‪463‬‬

‫‪661‬‬

‫‪213‬‬

‫کﻪ د کﻮوﻻﻧســﻲ اړﻳکﻮتعداد پﻪ ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻮﻧﻮ ک‪ ،３‬چ‪ ３‬د گاز پﻪ فاز ک‪ ３‬وي‪ ،‬د ﻫغﻮى د جاﻣد حاﻟت‬ ‫‪124‬‬

‫د اړﻳکﻮ ﻟﻪ تعداد ســره ﻣســاوي وي او د ﻫغﻮى غﻮﻧدې ثبات وﻟري‪ ،‬د ﻫغﻮى د ب‪７‬اس عﻤﻞ چ＂ک او‬ ‫ســاده ترسره کﻴ‪８‬ي‪ .‬ب‪５‬ﻠگ‪ ３‬ﻳ‪ ３‬کﻴدی شــﻲ د پﻮﻟﻲ ﻣﻴروﻧﻮ اړﻳک‪ ،３‬چ‪ ３‬د تﻮدوخ‪ ３‬پﻪ سﻞ ‪－‬ﻮﻧﻮ درجﻮ‬ ‫ک‪ ３‬جﻮړ‪８４‬ي‪ ،‬وړاﻧدې شــﻲ؛ د ب‪５‬ﻠگ‪ ３‬پﻪ ډول‪ :‬ســﻮر فاسفﻮرس پﻪ ‪ 280°C‬اﻟﻮزي‪ ،‬بﻴا ب‪５‬رتﻪ پﻪ سپﻴﻦ‬ ‫فاسفﻮرس کﻨگﻞ کﻴ‪８‬ي‪:‬‬ ‫‪P‬‬

‫‪P‬‬ ‫‪P‬‬

‫‪P‬‬

‫‪n‬‬

‫‪2n‬‬

‫‪P‬‬

‫‪P‬‬ ‫‪P‬‬

‫‪P‬‬

‫‪P‬‬

‫‪P‬‬

‫‪P‬‬ ‫‪P‬‬

‫)‪ (7 - 5‬جدول د پﻮتاشﻴﻢ او سپﻴﻨﻮ زرو د ﻫﻼﻳدوﻧﻮ دوﻳﻠﻲ ک‪５‬دو درجﻪ‬ ‫ﻣرکب‬

‫د وﻳﻠ‪ ３‬ک‪５‬دو درجﻪ‬

‫ﻣرکب‬

‫د وﻳﻠ‪ ３‬ک‪５‬دو درجﻪ‬

‫‪KF‬‬

‫‪880 0 C‬‬

‫‪AgF‬‬

‫‪4350 C‬‬

‫‪KCl‬‬

‫‪776 0 C‬‬

‫‪AgCl‬‬

‫‪4550 C‬‬

‫‪KBr‬‬

‫‪730 0 C‬‬

‫‪AgBr‬‬

‫‪4340 C‬‬

‫فعاليت‬ ‫)‪ (8 - 5‬جدول پﻪ غﻮر ســره ﻣطاﻟعﻪ ک‪７‬ئ ‪ ،‬د ﻟﻴکﻞ شــﻮو ﻣرکبﻮﻧﻮ د وﻳﻠ‪ ３‬ک‪５‬دو درجﻪ ﻳﻮ ﻟﻪ بﻞ‬ ‫ســره پرتﻠﻪ ک‪７‬ئ‪ ،‬د ﻫغﻮى د وﻳﻠ‪ ３‬ک‪５‬دو او ا‪４‬شــ‪５‬دو د تﻮدوخ‪ ３‬درجﻮ د کﻤﻮاﻟﻲ او زﻳاتﻮاﻟﻲ ﻻﻣﻞ‬ ‫＇ر‪－‬ﻨد ک‪７‬ئ اوﻫﻢ د ﻫغﻮى د تﻮپﻴر ＇رﻧگﻮاﻟﻲ د دﻟﻴﻠﻮﻧﻮ پربﻨس＀ وړاﻧدې ک‪７‬ئ‪.‬‬ ‫)‪ (8 - 5‬جدول د اﻟقﻠﻲ او ‪＄‬ﻤکﻨﻲ اﻟقﻠﻲ د ﻫﻼﻳدوﻧﻮ د وﻳﻠ‪ ３‬ک‪５‬دو او ا‪４‬ش‪５‬دو درج‪３‬‬ ‫ﻣرکب‬

‫د وﻳﻠﻲ ک‪５‬دو‬ ‫درجﻪ‬

‫د ا‪４‬ش‪５‬دو‬ ‫درجﻪ‬

‫ﻣرکب‬

‫د وﻳﻠﻲ ک‪５‬دو د ا‪４‬ش‪５‬دو درجﻪ‬ ‫درجﻪ‬

‫‪KBr‬‬

‫‪730 0 C‬‬

‫‪1380 0 C‬‬

‫‪CaBr2‬‬

‫‪7650 C‬‬

‫‪812 0 C‬‬

‫‪CsF‬‬

‫‪684 0 C‬‬

‫‪1250 0 C‬‬

‫‪BaF2‬‬

‫‪1280 0 C‬‬

‫‪21370 C‬‬

‫‪125‬‬

‫‪ :٢-٣-٥‬پر انحالليت باندې د قواوو اغ‪５‬ز‬ ‫اﻧحﻼﻟﻴت اود حﻞ شــﻮو جســﻤﻮﻧﻮ ﻧﻮرې ‪＄‬اﻧ‪７／‬تﻴاوې پ‪５‬چﻠ‪ ３‬ﻣﻮضﻮع ده‪ .‬پﻪ دې ‪＄‬اى ک‪ ３‬ﻳﻮازې‬ ‫ﻟﻨ‪６‬ه ＇ر‪－‬ﻨدوﻧﻪ کﻴ‪８‬ي‪.‬‬ ‫د غﻴر قطبﻲ جسﻤﻮﻧﻮ حﻠ‪５‬دل پﻪ غﻴر قطبﻲ ﻣحﻠﻠﻮﻧﻮ ک‪ ３‬د ﻣحﻠﻮﻟﻮﻧﻮ ډ‪４‬ر ساده ډول دی‪ .‬ﻫغﻪ قﻮاوې‬ ‫چ‪ ３‬د حﻞ ک‪５‬دوﻧک‪ ３‬ﻣادې او حﻞ کﻮوﻧکﻲ ترﻣﻨ‪ ＃‬پﻪ ﻣحﻠﻮﻟﻮﻧﻮ ک‪ ３‬شتﻪ‪ ،‬د ﻟﻨدن د قﻮاوو ډول دی‬ ‫او کﻤزورې ده‪ .‬د دې قﻮاوو شــتﻮن د حﻞ ک‪５‬دوﻧک‪ ３‬ﻣادې او ﻣحﻠﻞ ترﻣﻨ‪ ＃‬چ‪ ３‬د دې دوو ﻣﻮادو د‬ ‫حﻠ‪５‬دو او ﻧ‪＋‬ﻠ‪５‬دو ﻻﻣﻞ ک‪８５‬ي‪ ،‬د دې ﻣحﻠﻮﻟﻮﻧﻮ تﻮپﻴر د اﻳدﻳاﻟﻮ گازوﻧﻮ ﻟﻪ ﻣخﻠﻮطﻮ سره ＊ﻴﻲ ‪.‬‬ ‫پــﻪ اﻳدﻳــال ﻣحﻠﻮﻟﻮﻧﻮ ک‪ ３‬د غﻴــر قطبﻲ ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻮﻧﻮ ﻟروﻧکﻲ جســﻤﻮﻧﻪ‪ ،‬اﻳﻮﻧــﻲ ﻣرکبﻮﻧﻪ‪ ،‬ډ‪４‬ر قطبﻲ‬ ‫ﻣحﻠﻠﻮﻧــﻪ؛ ﻟکــﻪ اوبــﻪ شــتﻪ‪ .‬د دې ﻟپاره چ‪ ３‬ﻳﻮ اﻳﻮﻧﻲ ﻣرکب پﻪ ﻣحﻠﻞ ک‪＊ ３‬ــﻪ حﻞ شــﻲ‪ ،‬باﻳد پﻪ‬ ‫کرســتﻠﻲ شــبکﻪ ک‪ ３‬د اﻳﻮﻧﻲ ذرو ترﻣﻨ‪ ＃‬د جذب قﻮاوو باﻧدې برﻻســی شــﻲ او د اﻳﻮﻧﻮﻧﻮ ترﻣﻨ‪ ＃‬د‬ ‫اﻟکتروستاتﻴکﻲ د جاذب‪ ３‬اﻧرژي باﻳد ﻣغﻠﻮبﻪ شﻲ‪ .‬پﻪ ﻣحﻠﻮﻟﻮﻧﻮ ک‪ ３‬چ‪ ３‬د حﻞ شﻮى ﻣادې اﻳﻮﻧﻮﻧﻪ د‬ ‫ﻟﻮړ ډاى اﻟکترﻳک د ثابت ﻟروﻧکﻲ ﻣحﻠﻞ پﻪ واســطﻪ (د ب‪５‬ﻠگ‪ ３‬پﻪ ډول ‪ ) o H 2O = 87‬جﻼ کﻴ‪８‬ي‪.‬‬ ‫د دې اﻳﻮﻧﻮﻧﻮ ترﻣﻨ‪ ＃‬د جاذب‪ ３‬قﻮه ﻟ‪ ８‬ده او پﻪ اساﻧ‪ ９‬سره ﻳﻮ بﻞ ﻧﻪ شﻲ جذبﻮﻟی او رسﻮب ﻧﻪ جﻮړﻳ‪８‬ي‪.‬‬ ‫ﻧﻮﻣﻮړې قﻮه ک‪５‬دای شﻲ چ‪ ３‬د کﻮﻟﻤب د قاﻧﻮن پربﻨس＀ ＇ر‪－‬ﻨده ک‪７‬ی شﻲ‪:‬‬ ‫‪q1 q2‬‬ ‫‪o‬‬ ‫‪r2‬‬

‫‪F=K‬‬

‫پﻪ دې فارﻣﻮل ک‪ F ３‬د ﻣخاﻟف اﻟعﻼﻣﻪ اﻳﻮﻧﻲ ذرو ترﻣﻨ‪ ＃‬د جذب قﻮه‪ K ،‬ثابت‪ q1 ،‬او ‪ q2‬د چارجﻮﻧﻮ‬ ‫کچﻪ‪ r ،‬د دوو چارجﻮﻧﻮ فاصﻠﻪ او ‪ o‬د ﻣحﻠﻞ د ډاى اﻟکترﻳک ثابت را＊ﻴﻲ ‪.‬‬ ‫د حﻞ کﻮوﻧکﻲ د حﻞ کﻮﻟﻮ وړتﻴا ﻳﻮ ＊ــﻪ عاﻣﻞ د ﻫغﻪ د کﻮاردﻳﻨﻴشــﻦ عﻤﻠﻴﻪ ده چ‪ ３‬د حﻞ کﻮوﻧکﻮ‬ ‫ﻣﻮادو د ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻮﻧﻮ ﻟﻪ ﻣرکزي اتﻮﻣﻮﻧﻮ ســره ﻳ‪ ３‬ترسره کﻮي‪ .‬قطبﻲ حﻞ کﻮوﻧکﻲ د حﻞ شﻮي ﻣادې‬ ‫ﻟﻪ کتﻴﻮﻧﻮﻧﻮ ســره ډ‪４‬ر ＊ــﻪ کﻮاردﻳﻨﻴشــﻦ کﻴ‪８‬ي او د ﻫغﻪ د حﻞ ک‪５‬دو ﻧﻮر عﻮاﻣﻞ پﻪ ﻣحﻠﻮﻟﻮﻧﻮ ک‪ ３‬د‬ ‫اړوﻧدو اﻳﻮﻧﻮﻧﻮ ‪＄‬اﻧ‪７／‬تﻴاوي؛ ﻟکﻪ کچﻪ‪،‬ﻟﻪ اﻳﻮﻧﻮســره د حﻞ کﻮوﻧکﻮ ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻮﻧﻮ د اړﻳکﻮ د جﻮړﻳدو‬ ‫وړتﻴا اود ﻧﻮﻣﻮړو اﻳﻮﻧﻮﻧﻮ جساﻣت پﻮري اړه ﻟرې‪ .‬د کرستﻠﻰ شبک‪ ３‬اﻧرژي ﻫﻢ د ﻣرکزى اﻳﻮن پﻪ ﻫغﻪ‬

‫‪126‬‬

‫جســاﻣت پﻮرې اړه ﻟري‪ ،‬چ‪ ３‬پﻪ کرســتﻠﻲ شــبکﻪ ک‪ ３‬شــتﻪ دی‪ .‬پﻪ کرستﻠﻲ شــبکﻪ ک‪ ３‬شتﻪ قﻮاوې‬ ‫(اﻳﻮن – اﻳﻮن) ﻟﻪ حﻞ کﻮوﻧکﻮ پﻪ ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻮﻧﻮ او ور سره دﻧ‪８‬دې اﻳﻮن ترﻣﻨ‪ ＃‬قﻮاوې (اﻳﻮن – ډاى پﻮﻟﻲ)‬ ‫ډ‪４‬رې قﻮي دي‪ .‬کﻪ چﻴرې د کرســتﻠﻲ شــبک‪ ３‬اﻧرژي د سﻠﻮﻳشﻦ پﻪ پرتﻠﻪ ﻟﻮړه وي‪ ،‬د داس‪ ３‬ﻣحﻠﻮﻟﻮﻧﻮ‬ ‫ﻣحﻴط ســﻮړ وي‪ .‬د ب‪５‬ﻠ‪ ３／‬پﻪ ډول کﻪ چﻴرې د کرســتﻠﻲ شــبک‪ ３‬اﻧرژي پﻪ ﻣحﻠﻮﻟﻮﻧﻮ ک‪ ３‬د سﻠﻮﻳشﻦ‬ ‫) ‪ (Solvation‬د اﻧرژي پﻪ پرتﻠﻪ ډ‪４‬ره ！ﻴ＂ﻪ وي‪ ،‬د ﻣحﻠﻮﻟﻮﻧﻮ ﻣحﻴط بﻪ تﻮد وي‪.‬‬

‫‪127‬‬

‫د پن‪％‬م ＇پرکي لن‪６‬يز‬ ‫د ب‪５‬ﻼب‪５‬ﻠــﻮ ﻣرکبﻮﻧﻮ ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻮﻧﻪ ب‪５‬ﻼب‪５‬ﻞ خﻮاص او جﻮړ＊ــت ﻟري‪ .‬ب‪５‬ﻼب‪５‬ﻞ جســﻤﻮﻧﻪ پﻪ ب‪５‬ﻼب‪５‬ﻠﻮ‬ ‫ب‪２‬ﻮ جﻮړوي‪ .‬پﻪ داســ‪ ３‬جســﻤﻮﻧﻮ ک‪ ３‬ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻮﻧﻪ د ﻳﻮې قﻮې پربﻨســ＀ سره ﻳﻮ ‪＄‬ای شﻮي او داس‪３‬‬ ‫جسﻤﻮﻧﻪ ﻳ‪ ３‬جﻮړ ک‪７‬ﻳدي چ‪ ３‬ب‪５‬ﻼب‪５‬ﻞ حاﻟتﻮﻧﻪ ﻟري‪.‬‬ ‫پــﻪ ک‪５‬ﻤﻴــاوي اړﻳکﻮ کــ‪ ３‬د اتﻮﻣﻮﻧﻮ وﻻﻧســﻲ اﻟکتروﻧﻮﻧﻪ برخﻪ ﻟــري‪ .‬ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻮﻧــﻪ‪ ،‬اﻳﻮﻧﻮﻧﻪ او ﻳا‬ ‫رادﻳکاﻟﻮﻧﻪ ﻳ‪ ３‬جﻮړ ک‪７‬ﻳدي؛ خﻮ ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻮﻧﻪ د ب‪５‬ﻼب‪５‬ﻠﻮ قﻮاو پربﻨســ＀ ســره ﻳﻮ ‪＄‬اي او ﻟﻮى جسﻤﻮﻧﻪ‬ ‫ﻳ‪ ３‬جﻮړ ک‪７‬ي دي‪.‬‬ ‫د اتﻮﻣﻮﻧﻮ او ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻮﻧﻮ ترﻣﻨ‪ ＃‬د ﻣتقابﻞ عﻤﻞ ب‪５‬ﻼب‪５‬ﻞ شکﻠﻮﻧﻪ شتﻪ چ‪ ３‬د ﻫغﻮى ترﻣﻨ‪ ＃‬د اړﻳکﻮ د‬ ‫جﻮړﻳدو ﻻﻣﻞ گر‪＄‬ﻲ‪ ،‬د ﻫغﻮ ﻟﻪ ډﻟ‪＇ ３‬خﻪ د ډاى پﻮل‪ -‬ډاى پﻮل د قﻮې ﻣتقابﻞ عﻤﻞ د واﻧدرواﻟس‬ ‫د قﻮو ﻣتقابﻞ عﻤﻞ او د ﻫاﻳدروجﻨﻲ اړﻳک‪ ３‬ﻟﻪ ﻣتقابﻞ عﻤﻞ ＇خﻪ عبارت دي‪.‬‬ ‫پﻪ جاﻣدو جســﻤﻮﻧﻮ ک‪ ３‬قطبﻲ ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻮﻧﻪ د ﻣﻨظﻤﻮ جﻮړ＊ــتﻮﻧﻮ د جﻮړﻳدو پﻪ ﻣﻮخﻪ ﻣتقابﻞ عﻤﻞ‬ ‫ﻳ‪ ３‬تر ســره کﻮي‪ .‬د ډاى پﻮل‪ -‬ډاي پﻮل ﻣتقابﻞ عﻤﻞ ﻫغﻪ وخت ترســره کﻴ‪８‬ي چ‪ ３‬ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻮﻧﻪ ﻳﻮ ﻟﻪ‬ ‫بﻞ سره ﻧژدې شﻲ‪ .‬دغﻪ وخت دوى ﻳﻮ بﻞ جذب او جاﻣد جسﻤﻮﻧﻪ جﻮړوي‪.‬‬ ‫پﻪ کرستﻠﻲ شبکﻪ ک‪ ３‬د اړﻳکﻮ د جﻼ کﻮﻟﻮ ﻟپاره ضروري اﻧرژي د ﻫغﻪ ﻣادې د اﻧرژي د اﻧدازي پﻪ‬ ‫واسطﻪ تآﻣﻴﻨﻴ‪８‬ي چ‪ ３‬دا اﻧرژي د حﻞ ک‪５‬دوﻧک‪ ３‬ﻣادې د قطبﻲ ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻮﻧﻮ او د حﻞ کﻮوﻧکﻲ دقطبﻲ‬ ‫ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻮﻧﻮ د ﻣتقابﻞ عﻤﻞ پﻪ پاﻳﻠﻪ ک‪ ３‬ازاد‪８４‬ي‪.‬‬ ‫د غﻴر قطبﻲ ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻮﻧﻮ ترﻣﻨ‪ ＃‬د جذب قﻮه شــتﻪ‪ .‬د ﻟﻨدن ﻟﻪ تﻴﻮري ســره سﻢ‪ ،‬دا قﻮه د ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻮﻧﻮ‬ ‫پﻪ شﻴبﻪ ﻳﻲ پﻮﻻرﻳزﻳشﻦ پﻮرې اړه ﻟري‪ ،‬چ‪ ３‬د جذب د قﻮاوو د ثابت ﻣتقابﻞ عﻤﻞ ﻻﻣﻞ کﻴ‪８‬ي‪.‬‬ ‫ﻫاﻳدروجﻨﻲ اړﻳکﻪ ﻳﻮ ډول ‪＄‬اﻧ‪７／‬ې ک‪５‬ﻤﻴاوي اړﻳکﻪ ده چ‪ ３‬د ﻫاﻳدروجﻦ او ﻧﻮرو اﻟکتروﻧﻴگاتﻴف‬ ‫عﻨصروﻧﻮ ترﻣﻨــ‪ ＃‬ﻫغﻪ وخت جﻮړﻳ‪８‬ي چ‪ ３‬د ﻫاﻳدروجﻦ اتﻮم ﻟﻪ ﻫﻤدې اﻟکتروﻧﻴگاتﻴف عﻨصروﻧﻮ‬ ‫سره اړﻳکﻪ وﻟري‪.‬‬ ‫بﻠﻮري ﻣﻮاد چ‪ ３‬ﻳﻮازې د ﻟﻨدن د قﻮې پﻪ واســطﻪ ســره ！ﻴﻨگ شﻮي وي‪ ،‬پﻪ ！ﻴ＂ﻪ تﻮدوخﻪ ک‪ ３‬وﻳﻠ‪３‬‬ ‫کﻴ‪８‬ي او ﻟﻪ ﻫغﻮی ＇خﻪ حاصﻞ شﻮې ﻣاﻳع پﻪ اساﻧ‪ ９‬سره اﻳش‪８５‬ي‪.‬‬ ‫کﻠــﻪ چــ‪ ３‬پــﻪ ﻣحﻠﻮﻟﻮﻧﻮ کــ‪ ３‬د ﻣﻮادو د اﻳﻮﻧﻮﻧــﻮ ترﻣﻨ‪ ＃‬د جاذب‪ ３‬قﻮۀ ﻟ‪８‬ه وي او پﻪ اســاﻧ‪９‬‬ ‫ســره ﻳﻮ بﻞ جذب ﻧﻪ شــﻲ ک‪７‬ی‪ ،‬رســﻮب ﻧﻪ جﻮړﻳ‪８‬ي‪ ،‬چ‪ ３‬دا عﻤﻞ د حــﻞ کﻮوﻧکﻲ ډاى‬ ‫اﻟکترﻳــک د ثابــت ﻟــﻮی واﻟﻲ تــﻪ ﻫﻢ اړه ﻟري‪ .‬ﻧﻮﻣﻮړې قــﻮه د کﻮﻟﻤب د قاﻧﻮن پﻪ واســطﻪ‬ ‫‪128‬‬

‫‪q1 q2‬‬ ‫تﻮضﻴح کﻮﻟی شــﻮ‬ ‫‪o‬‬ ‫‪r2‬‬

‫‪:F = K‬‬

‫د بﻠﻮري ﻣﻮادو د جﻮړوﻧکﻮ اﻳﻮﻧﻮﻧﻮ د بر‪＋４‬ﻨاﻳﻲ چارج زﻳاتﻮاﻟی د کرستﻠﻲ شبک‪ ３‬د اﻧرژي د زﻳاتﻮاﻟﻲ‬ ‫ﻻﻣﻞ ک‪８５‬ي او د ﻫغﻮى د وﻳﻠ‪ ３‬ک‪５‬دو او ا‪４‬ش‪５‬دو درج‪ ３‬ورسره ﻟﻮړﻳ‪８‬ي‪.‬‬ ‫د پن‪％‬م ＇پرکي تمرين‬ ‫＇لور ‪＄‬وابه پو＊تن‪３‬‬ ‫‪ - 1‬د ﻟﻮﻳﻮ جســﻤﻮﻧﻮ ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻮﻧﻪ د ﻳﻮ‪ ................‬پربﻨســ＀ ســره ﻳﻮ ‪＄‬اى شــﻮي او جسﻤﻮﻧﻪ چ‪３‬‬ ‫‪ ..........‬ﻟري‪ ،‬جﻮړ ک‪７‬ي دي‪.‬‬ ‫ب‪ -‬اړﻳکﻪ‪ ،‬ب‪５‬ﻼب‪５‬ﻞ حاﻟتﻮﻧﻪ‬ ‫اﻟف‪ -‬قﻮه‪ ،‬ب‪５‬ﻼب‪５‬ﻞ حاﻟتﻮﻧﻪ‬ ‫د‪ -‬ﻫ‪ ＆５‬ﻳﻮ ﻫﻢ‬ ‫ج‪ -‬اﻟف او ب دواړه‬ ‫‪ - 2‬ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻮﻧﻪ د ب‪５‬ﻼب‪５‬ﻠﻮ قﻮاوو ﻟﻪ اﻣﻠﻪ ﻳﻮ ﻟﻪ بﻞ سره ﻳﻮ ‪＄‬اى شﻮي دي‪ .............‬جسﻤﻮﻧﻪ ﻳ‪ ３‬جﻮړ‬ ‫ک‪７‬ي دي‪.‬‬ ‫د‪！ -‬ﻮل سﻢ دي‪.‬‬ ‫اﻟف‪ -‬کﻮچﻨﻲ ﻣﻮاد ب‪ -‬ﻟﻮى جسﻤﻮﻧﻪ ج‪ -‬اﻳﻮﻧﻮﻧﻪ‬ ‫‪ - 3‬د کﻮﻣﻮ عﻨصروﻧﻮ شــتﻮن د ﻣرکبﻮﻧﻮ پﻪ ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻮﻧﻮ ک‪ ３‬د ﻫاﻳدروجﻨﻲ اړﻳک‪ ３‬د ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻮﻧﻮ ترﻣﻨ‪＃‬‬ ‫ﻻﻣﻞ شﻮی دی‪.‬‬ ‫ب‪ -‬ﻳﻮازې اکسﻴجﻦ‬ ‫اﻟف‪ -‬ﻧاﻳتروجﻦ‪ ،‬اکسﻴجﻦ‪ ،‬فﻠﻮرﻳﻦ او ﻫاﻳدروجﻦ‬ ‫د‪ -‬ﻫاﻳدروجﻦ‬ ‫ج‪ -‬ﻳﻮازې فﻠﻮرﻳﻦ‬ ‫‪ - 4‬د ﻫاﻳدروجﻨﻲ اړﻳکﻮ د جﻮړﻳدو حتﻤﻲ شرط بﻪ کﻮم ﻳﻮ وي؟‬ ‫ب‪ -‬د درې اﻟکتروﻧﻴگاتﻴــف عﻨصروﻧﻮ(فﻠﻮرﻳﻦ‪،‬اکســﻴجﻦ‪،‬‬ ‫اﻟف‪ -‬د ﻫاﻳدروجﻦ شتﻮن‬ ‫ﻧاﻳتروجﻦ) شتﻮن او د ﻫﻤدې عﻨصروﻧﻮ د ﻣرکبﻮﻧﻮ پﻪ ﻣاﻟﻴکﻮل ک‪ ３‬د ﻫاﻳدروجﻦ اړﻳکﻪ‬ ‫د‪ -‬ﻫﻴ＆ ﻳﻮ‬ ‫ج‪ -‬اﻟف او ب دواړو‬ ‫‪ - 5‬بﻠﻮري ﻣﻮاد‪ ،‬چ‪ ３‬صرف د ﻟﻨدن قﻮاوو پﻪ واسطﻪ ﻳﻮ ﻟﻪ بﻞ سره ！ﻴﻨ‪ ，‬شﻮي وي‪ ،‬پﻪ ‪ ......‬تﻮدوخﻪ‬ ‫وﻳﻠ‪ ３‬اود ﻫغﻮى حاصﻞ شﻮې ﻣاﻳع‪ ..........‬اﻳش‪８５‬ي‪.‬‬ ‫ب‪ -‬تﻮدوخﻪ‪ ،‬پﻪ ﻣشکﻞ‬ ‫اﻟف‪＊ -‬کتﻪ پﻪ اساﻧ‪９‬‬ ‫د‪ -‬ډ‪４‬ر ﻟﻮړ‪ ،‬ساده‬ ‫ج‪ -‬ﻣتﻮسط‪ ،‬سست‬ ‫‪ – 6‬د اړﻳکﻮ د پر‪４‬ک‪５‬دﻟﻮ اړﻳﻨﻪ اﻧرژي پﻪ کرستاﻟﻲ شبکﻮ ک‪ ３‬د اﻧرژي د ﻫغ‪ ３‬پﻪ واسطﻪ برابرﻳ‪８‬ي‪ ،‬کﻮم‬ ‫چ‪ ３‬دا اﻧرژي د حﻞ ک‪５‬دوﻧکﻮ ﻣﻮادو د قطبﻲ ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻮﻧﻮ او د حﻞ کﻮوﻧکﻮ ﻣﻮادو د قطب‪ ３‬ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻮﻧﻮ‬ ‫ﻟﻪ ﻣتقابﻞ عﻤﻞ ＇خﻪ ‪ .......‬کﻴ‪８‬ې‪.‬‬ ‫د – اﻟف او ب دواړه‬ ‫ب – ازاد ج‪ -‬جذب‬ ‫اﻟف – خﻨثی‬ ‫‪ - 7‬زﻳات ﻣﻮاد چ‪ ３‬ﻟﻮی ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻮﻧﻪ ﻟري او د ﻟﻨدن د قﻮې ﻟﻪ اﻣﻠﻪ ﻳﻮ ﻟﻪ بﻞ ســره ﻣتراکﻢ شــﻮﻳدي‪ ،‬پﻪ‬ ‫‪129‬‬

‫عادې تﻮدوخﻪ ک‪ ................. ３‬ﻟري‪.‬‬ ‫ب‪ -‬گاز حاﻟت‬ ‫اﻟف‪ -‬جاﻣد حاﻟت‬ ‫د‪ -‬د پﻼزﻣا حاﻟت‬ ‫ج‪ -‬ﻣاﻳع حاﻟت‬ ‫‪ - 8‬ﻫغﻪ جسﻤﻮﻧﻪ چ‪ ３‬پﻪ جاﻣدحاﻟت ک‪ ３‬ﻳ‪ ３‬کﻮوﻻﻧسﻲ اړﻳک‪ ３‬جﻮړوي‪ ،‬خﻮ د گاز پﻪ حاﻟت ک‪３‬‬ ‫کﻮوﻻﻧسﻲ کﻤزورې اړﻳک‪ ３‬ﻟري؛ د ﻫغﻮى د وﻳﻠ‪ ３‬ک‪５‬دو او ا‪４‬ش‪５‬دو درج‪ ................... ３‬کﻴدی‬ ‫شﻲ‪.‬‬ ‫د‪ -‬ډ‪４‬رې ＊کتﻪ‬ ‫ج‪ -‬ﻣﻨ‪％‬ﻨ‪９‬‬ ‫ب‪！ -‬ﻴ＂‪３‬‬ ‫اﻟف‪ -‬ﻟﻮړې‬ ‫‪ - 9‬د بﻠــﻮري ﻣﻮادو د جﻮړووﻧکﻮ آﻳﻮﻧﻮﻧﻮ د بر‪＋４‬ــﻨا چارج زﻳاتﻮاﻟی د کرســتﻠﻲ شــبک‪ ３‬د اﻧرژي د‬ ‫زﻳاتﻮاﻟﻲ ﻻﻣﻞ شﻮی او د ﻫغﻮی د وﻳﻠ‪ ３‬ک‪５‬دو او ا‪４‬ش‪５‬دو درجﻪ‪ ...................‬ک‪８５‬ي‪.‬‬ ‫ب‪ -‬پﻮرتﻪ‬ ‫اﻟف‪＊ -‬کتﻪ‬ ‫د‪ -‬فﻮق اﻟعاده ＊کتﻪ‬ ‫ج‪ -‬بدﻟﻴ‪８‬ي‬ ‫‪ - 10‬کﻪ کﻮوﻻﻧسﻲ اړﻳک‪ ３‬د گاز د فاز پﻪ ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻮﻧﻮ ک‪ ３‬د ﻫغﻮى د جاﻣد حاﻟت د اړﻳکﻮ ﻟﻪ شﻤ‪５‬ر‬ ‫ســره ﻣســاوي وي او ﻫغﻮى تﻪ ﻳ‪ ３‬عﻴﻦ ثبات ورک‪７‬ی وي‪ ،‬د ﻫغﻮى د ب‪７‬اس عﻤﻞ‪ ...............‬او‬ ‫ساده تر سره ک‪８５‬ي‪.‬‬ ‫د‪ -‬ﻫ‪ ＆５‬ﻳﻮ‬ ‫ج‪ -‬ډ‪４‬ر کﻢ‬ ‫ب‪ -‬سست‬ ‫اﻟف‪ -‬چ＂ک‬ ‫تشريحي پو＊تن‪３‬‬ ‫‪ - 1‬د ﻫاﻳدروجﻨﻲ اړﻳک‪ ３‬د جﻮړﻳدو ﻟپاره کﻮم شرطﻮﻧﻪ ﻻزم دي؟ پﻪ دې اړه ﻣعﻠﻮﻣات ورک‪７‬ئ‪.‬‬ ‫‪ - 2‬د ﻻﻧدې ﻣﻮادو د ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻮﻧﻮ تر ﻣﻨ‪ ＃‬د قﻮاو کﻮم شکﻠﻮﻧﻪ ﻟﻴدل کﻴ‪８‬ي؟‬ ‫اﻟف‪ HBr )g(-‬ب‪Br2 )g(-‬‬ ‫ج‪ICl )g(-‬‬ ‫د‪HF )l(-‬‬ ‫‪ - 3‬د اوبــﻮ د ا‪４‬شــ‪５‬دو درجﻪ ‪ 100o C‬او داکســﻴجﻦ عﻨصر د ﻧــﻮرو ﻫﻢ گروپﻮ عﻨصروﻧــﻮ ﻣرکبﻮﻧﻮ‬ ‫د ا‪４‬شــ‪５‬دو درجﻪ ＊ــکتﻪ ده؛ ﻫﻤدارﻧ‪／‬ﻪ‪ ،‬د فﻠﻮرﻳﻦ د ﻧﻮرو ﻫﻢ گروپﻮ عﻨصروﻧﻮ د ﻣرکبﻮﻧﻮ پﻪ سﻠســﻠﻪ‬ ‫ک‪ ３‬د ‪ HF‬د ا‪４‬ش‪５‬دو درجﻪ ‪ 19o C‬ده او د ﻧﻮرو عﻨصروﻧﻮ د ﻣرکبﻮﻧﻮ د ا‪４‬ش‪５‬دو درجﻪ ＊کتﻪ ده‪ .‬ﻻﻣﻞ‬ ‫ﻳ‪ ３‬رو＊اﻧﻪ ک‪７‬ئ‪.‬‬ ‫‪ - 4‬ﻻﻧدې ﻣرکبﻮﻧﻪ د ا‪４‬ش‪５‬دو د درج‪ ３‬د ﻟﻮړﻳدو پر بﻨس＀ تﻨظﻴﻢ او خپﻞ حﻞ رو＊اﻧﻪ ک‪７‬ئ‪.‬‬ ‫اﻟف‪- C4 H 9 OH -‬‬ ‫ب ‪CH 3 CH 2 CL2 CH 2 CH 3‬‬ ‫د‪N 2 -‬‬ ‫ج‪(CH 3 )CCH 3 -‬‬ ‫‪ - 5‬د ﻣــﻮادو د ذرو ترﻣﻨــ‪ ＃‬د جذب قﻮه د ﻫغﻮى د وﻳﻠ‪ ３‬ک‪５‬دو او ا‪４‬شــ‪５‬دو پر درجﻪ باﻧدې ＇ﻪ اغ‪５‬ز‬ ‫‪130‬‬

‫ﻟري؟ ﻣعﻠﻮﻣات ورک‪７‬ئ‪.‬‬ ‫‪ - 6‬د ﻣﻮادو پﻪ اﻧحﻼﻟﻴت ک‪ ３‬کﻮﻣ‪ ３‬قﻮاوې اغ‪５‬ز ﻟري؟ ﻣعﻠﻮﻣات وړک‪７‬ئ‪.‬‬ ‫‪ - 7‬کــﻮم فکتﻮروﻧــﻪ د اﻳﻮﻧﻮﻧﻮ پــﻪ اﻧحﻼﻟﻴت ک‪ ３‬اغ‪５‬ز ﻟري؟ ډاى اﻟکترﻳک ＇ﻪ شــی دی؟پﻪ دې اړه‬ ‫ﻣعﻠﻮﻣات ورک‪７‬ئ‪.‬‬ ‫‪ - 8‬د ک‪５‬ﻤﻴــاوي اړﻳکــﻮ او ﻣاﻟﻴکﻮﻟــﻲ قــﻮاوو ترﻣﻨ‪ ＃‬کﻮم تﻮپﻴر شــتﻮن ﻟــري؟ پﻪ اړه ﻳــ‪ ３‬ﻣعﻠﻮﻣات‬ ‫ورک‪７‬ئ‪.‬‬

‫‪131‬‬

‫شپ‪８‬م ＇پرکى‬ ‫د مادې حالتونه‬

‫پــﻪ خپﻞ چاپ‪５‬رﻳال کــ‪ ３‬ب‪５‬ﻼب‪５‬ﻞ ﻣﻮاد پﻪ ب‪５‬ﻼب‪５‬ﻠــﻮ حاﻟتﻮﻧﻮ ک‪－ ３‬ﻮری‪ ،‬پﻮﻫﻴــ‪８‬ئ چ‪ ３‬ﻣﻮاد پﻪ‬ ‫طبﻴعت ک‪ ３‬پﻪ ＇ﻮحاﻟتﻮﻧﻮ پﻴدا کﻴ‪８‬ي؟ د ﻣادې حاﻟتﻮﻧﻪ پﻪ کﻮﻣﻮ شراﻳطﻮپﻮرې اړه ﻟري؟ ﻣﻮاد‬ ‫پﻪ ب‪５‬ﻼب‪５‬ﻠﻮ حاﻟتﻮﻧﻮ ک‪ ３‬کﻮﻣ‪＄ ３‬اﻧ‪７／‬تﻴاوې ﻟري؟ د ﻣادې گاز‪ ،‬ﻣاﻳع او جاﻣد حاﻟت ﻳﻮ پر بﻞ‬ ‫＇رﻧگﻪ بدﻟﻮل شــئ؟ د ﻣادې د حاﻟتﻮﻧﻮ پﻪ بدﻟﻮﻧﻮﻧﻮ ک‪ ３‬کﻮم شراﻳط بﻨس＂ﻴز رول ﻟري؟ د دې‬ ‫＇پرکﻲ پﻪ ﻟﻮستﻠﻮ ک‪５‬دی شﻲ د ﻣادې د حاﻟتﻮﻧﻮ پﻪ اړه ﻣعﻠﻮﻣات ترﻻسﻪ او پﻮرتﻨ ﻮ پﻮ＊تﻨﻮتﻪ‬ ‫‪＄‬ﻮاب ورک‪７‬ئ او ﻫﻢ د دې ډول پﻮ＊تﻨﻮ ب‪５‬ﻠگ‪ ３‬حﻞ ک‪７‬ى شئ‪.‬‬

‫‪132‬‬

‫‪ :١-٦‬جامدات‪،‬مايعات او گازونه‬ ‫ﻫره ﻣاده ﻣحﻴطﻲ شــراﻳطﻮ تﻪ پﻪ پام ســره درې حاﻟتﻮﻧﻪ (جاﻣد‪ ،‬ﻣاﻳع او گاز) ﻟرﻟی شــﻲ‪ .‬کﻪ ＇ﻪ ﻫﻢ‪،‬‬ ‫ﻣــﻮاد پﻪ عادي شــراﻳطﻮ ک‪ ３‬د گاز پﻪ حاﻟــت ډ‪４‬ر ﻟ‪ ８‬پﻴدا کﻴ‪８‬ي‪ .‬خﻮ گازوﻧــﻪ ‪＄‬اﻧ‪７／‬ی اﻫﻤﻴت ﻟري؛ د‬ ‫ب‪５‬ﻠگ‪ ３‬پﻪ ډول‪ :‬پﻪ ژوﻧدﻳﻮ ﻣﻮجﻮداتﻮ ک‪ ３‬اﻧســاﻧان د گازي ﻣحﻠﻮل دﻧﻨﻪ ژوﻧد کﻮي‪ .‬د‪＄‬ﻤک‪ ３‬اتﻤﻮسفﻴر‬ ‫دگازوﻧﻮ ﻣخﻠﻮط دی چ‪ ３‬زﻳاتﻪ برخﻪ ﻳ‪ ３‬ﻟﻪ ﻧاﻳتروجﻦ او اکســﻴجﻦ ＇خﻪ جﻮړه شــﻮې ده‪ .‬گازوﻧﻪ ﻫغﻪ‬ ‫ﻣﻮاد دي چ‪ ３‬د ﻫغﻮی جﻮړوﻧکﻲ ذرې ﻳﻮ پر بﻞ باﻧدې ﻟ‪ ８‬اغ‪５‬ز ﻟري اود ﻫغﻮی د ذرو د جذب قﻮه ډ‪４‬ره‬ ‫کﻤــزورې ده او ﻧاﻣﻨظﻢ حرکت ﻟري‪ .‬پﻪ ﻟﻮړه تﻮدوخﻪ او ﻟ‪ ８‬فشــار کــ‪ ３‬د گازوﻧﻮ د ذرو حرکت چ＂ک‬ ‫دی‪ .‬د جاﻣداتﻮ خﻮاص د گازوﻧﻮ ﻟﻪ خﻮاصﻮ ＇خﻪ تﻮپﻴر ﻟري‪.‬‬ ‫د گازوﻧﻮ کثافت ډ‪４‬ر ﻟ‪ ８‬او دجاﻣداتﻮ کثافت ﻟﻮړ دي‪ .‬گازوﻧﻪ د فشار پﻪ پاﻳﻠﻪ ک‪ ３‬ﻣتراکﻢ ک‪５‬دی شﻲ؛ خﻮ‬ ‫د جاﻣداتﻮ د ﻣتراکﻢ کﻴدﻟﻮ ‪＄‬اﻧ‪７／‬تﻴا کﻤﻪ ده؛ ‪＄‬کﻪ د ﻫغﻮی د ذرو ترﻣﻨ‪ ＃‬د جذب قﻮه دگازوﻧﻮ پﻪ پرتﻠﻪ‬ ‫＇ﻮ ‪＄‬ﻠ‪ ３‬زﻳاتﻪ ده‪ .‬جاﻣدات کﻠک او ﻣاتﻴدوﻧکﻲ دي؛ خﻮ گازوﻧﻪ دا ډول خﻮاص ﻧﻪ ﻟري‪.‬‬ ‫ﻣاﻳعــات د جاﻣداتﻮ او گازوﻧﻮ پﻪ ﻧســبت ‪＄‬اﻧگــ‪７‬ي خاصﻴتﻮﻧﻪ ﻟري ؛ د ب‪５‬ﻠگ‪ ３‬پﻪ ډول‪ :‬د ﻣاﻳع پﻪ حاﻟت‬ ‫ک‪ ３‬د ﻣﻮادو د ذرو ترﻣﻨ‪ ＃‬د جذب قﻮه ډ‪４‬ره زﻳاتﻪ‪ ،‬خﻮ د جاﻣداتﻮ پﻪ پرتﻠﻪ کﻤزورې ده‪ .‬ﻻﻧدې شکﻠﻮﻧﻪ‬ ‫د ﻣﻮادو ذرې پﻪ درو حاﻟتﻮﻧﻮ ک‪ ３‬را＊ﻴﻲ‪:‬‬

‫)‪ (1 - 6‬شکﻞ‪ :‬جاﻣد‪ ،‬ﻣاﻳع او گاز حاﻟت‬ ‫د جاﻣــد او ﻣاﻳــع حاﻟت ﻟروﻧکﻲ ﻣﻮاد ＇ﻪ ﻧا ＇ﻪ ﻳﻮشــان کثافت ﻟري چــ‪ ３‬د اوبﻮ د جاﻣد‪ ،‬ﻣاﻳع او گاز‬ ‫(ب‪７‬اس) حاﻟت کثافت ﻳ‪＊ ３‬ﻪ ب‪５‬ﻠ‪／‬ﻪ ک‪５‬دﻟی شﻲ‪ ،‬ﻻﻧدې جدول وگﻮرئ‪:‬‬

‫‪133‬‬

‫)‪ (1 - 6‬جدول‪ :‬پﻪ ب‪５‬ﻼب‪５‬ﻠﻮ تﻮدوخﻮ ک‪ ３‬د اوبﻮ درې حاﻟتﻪ‬ ‫حاﻟت‬

‫جاﻣدي اوبﻪ‬

‫ﻣاﻳع اوبﻪ‬

‫د اوبﻮ گاز (ب‪７‬اس)‬

‫ﻣشخصات‬ ‫کثافت‬

‫‪0.997 g / cm 3‬‬

‫‪0.9168 g / cm3‬‬

‫‪0.326 g / cm3‬‬

‫د تﻮدوخ‪ ３‬درجﻪ‬

‫‪250 C‬‬

‫‪00 C‬‬

‫‪4000 C‬‬

‫‪ :١-١-٦‬د جامداتو ‪＄‬ين‪ ３‬لوم‪７‬ن‪ ９‬ليدنه‬ ‫د جاﻣداتــﻮ ســاده تعرﻳف د ﻣﻮادو ﻟپــاره دا دی چ‪ ３‬ﻳﻮه جاﻣده ﻣاده ！اکﻠی شــکﻞ او حجﻢ ﻟري‪ .‬د‬ ‫جاﻣدو ﻣﻮادو شکﻞ او حجﻢ د ﻟﻮ＊ﻲ د حجﻢ او شکﻞ تابع ﻧﻪ دی‪ .‬د جاﻣدو ﻣﻮادو پﻮره تعرﻳف دا‬ ‫دی چ‪ ３‬تشــکﻴﻞ کﻮوﻧک‪ ３‬اجزاوې ﻳ‪ ３‬پﻪ ‪＄‬اﻧ‪７／‬ی ﻧظﻢ پر ﻟﻪ پســ‪ ３‬او ﻳﻮ د بﻞ تر ＇ﻨگ ‪＄‬اى ﻟري‪.‬‬ ‫ﻧﻮ د جاﻣداتﻮ پﻮرتﻨﻲ تعرﻳفﻮﻧﻪ ﻳﻮ ﻟﻪ بﻞ ســره ســﻤﻮن ﻟري؟ ‪＄‬ﻮاب بﻪ دا وې چ‪ ３‬پﻪ ‪＄‬ﻴﻨﻮ برخﻮ ک‪３‬‬ ‫ﻳﻮ ﻟﻪ بﻞ سره ﻳﻮ شان ﻧﻪ دي‪.‬‬ ‫‪ :٢-١-٦‬بلورونه )‪(Crystal‬‬

‫د جاﻣداتﻮ ﻟﻪ رو＊ــاﻧﻪ ‪＄‬اﻧگ‪７‬تﻴاوو ＇خﻪ ﻳﻮه ﻫﻢ د ﻫغﻮى کرســتﻠﻲ ب‪２‬ﻪ ده چ‪ ３‬بﻠﻮري جﻮړ＊ت ﻟري‪.‬‬ ‫پــﻪ ب‪５‬ﻼب‪５‬ﻠــﻮ بحثﻮﻧﻮ ک‪ ３‬پﻪ ﻳﻮ جاﻣد ک‪ ３‬د اتﻮﻣﻮﻧﻮ د ﻧظام پﻪ اړه‪ ،‬د اتﻮﻣﻮﻧﻮ ﻳﻮ درې بعدي جﻮړ＊ــت‬ ‫باﻧدې خبرې شﻮي دي‪ .‬دې درې بعدي جﻮړ＊ت تﻪ ﻳﻮه بﻠﻮري شبکﻪ واﻳﻲ‪ ،‬د بﻠﻮري شبکﻮ شکﻠﻮﻧﻪ‬ ‫او ډوﻟﻮﻧﻪ پﻪ ﻻﻧدې ډول دي‪.‬‬ ‫‪ :١-٢-١-٦‬فضايي شبکه‬ ‫پﻪ فضا ک‪ ３‬د ！کﻮ ﻣﻨظﻢ ﻫﻨدسﻲ جﻮړ＊ت د فضاﻳﻲ شبک‪ ３‬پﻪ ﻧاﻣﻪ ﻳادﻳ‪８‬ي‪ .‬پﻪ )‪ (2 - 6‬شکﻞ ک‪３‬‬ ‫د فضاﻳﻲ شبکﻮ ﻳﻮ شکﻞ ﻟﻴدﻟی شئ چ‪ ３‬د خطﻮﻧﻮ پﻪ واسطﻪ ﻳﻮ ﻟﻪ بﻞ سره ت‪７‬ل شﻮی دی‪ .‬کﻪ تصﻮر‬ ‫شــﻲ چ‪ ３‬د اوســپﻨ‪ ３‬د اتﻮﻣﻮﻧﻮ ﻧ‪＋‬ــتﻞ پﻪ دې شبک‪ ３‬ک‪ ３‬شتﻪ او داســ‪ ３‬شکﻞ ﻟري چ‪ ３‬د اوسپﻨ‪ ３‬د‬ ‫ﻫر اتﻮم ﻣرکز د ﻳﻮې ﻧقط‪ ３‬ﻟﻪ پاســﻪ پﻪ دې شــبکﻪ ک‪ ３‬واقع وي ﻧﻮ دﻟتﻪ د اوســپﻨ‪ ３‬د بﻠﻮر ﻳﻮه برخﻪ د‬ ‫ﻧﻮﻣﻮړي شکﻞ پﻪ ＊‪ ９‬خﻮا ک‪ ３‬ﻟﻴدل کﻴ‪８‬ي‪:‬‬ ‫‪134‬‬

‫فضاﻳﻲ شبکﻪ‬

‫بﻠﻮري شبکﻪ‬

‫(‪ )۲-٦‬بﻠﻮري فضاﻳﻲ شبکﻪ‬

‫بﻠﻮري شــبکﻪ ک‪５‬دی شﻲ د ﻳﻮې فضاﻳﻲ شــبک‪ ３‬پﻪ شکﻞ تصﻮر شﻲ چ‪ ３‬پﻪ ﻫغ‪ ３‬ک‪ ３‬ب‪５‬ﻼب‪５‬ﻠ‪ ３‬ﻧقط‪３‬‬ ‫پــﻪ کــ‪ ３‬د اتﻮﻣﻮﻧــﻮ‪ ،‬اﻳﻮﻧﻮﻧﻮ او ﻳــا ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻮﻧﻮ او ﻳــا د ﻫغﻮی گروپﻮﻧــﻮ ﻧﻴﻮﻟ‪ ３‬وي‪ .‬د ذرو جﻮړ＊ــت پﻪ‬ ‫بﻠﻮري شــبکﻪ ک‪ ３‬پﻪ ﻣتﻮاﻟﻲ ډول پﻪ ﻳﻮه درې بعدي شــبکﻪ ک‪ ３‬تکرارﻳ‪８‬ي چ‪ ３‬دﻫر واحد بﻠﻮر فزﻳکﻲ‬ ‫سرحدوﻧﻪ ترﻻسﻪ شﻲ‪.‬‬ ‫د ﻳــﻮي بﻠﻮري شــبک‪ ３‬د تﻮصﻴف ﻟپاره ضروري ده چ‪ ３‬ســﻠﻮل ﻳا واحده حجــره تعرﻳف ک‪７‬و‪ :‬واحده‬ ‫حجره د بﻠﻮري شــبک‪ ３‬ﻫغﻪ برخﻪ ده چ‪ ３‬ﻫغ‪ ３‬تﻪ ﻟﻪ ！اکﻠﻮ قاعدو ســره ســﻢ پﻪ حرکت ورکﻮﻟﻮ ک‪５‬دی‬ ‫شﻲ بشپ‪７‬ه بﻠﻮري شبکﻪ ترﻻسﻪ شﻲ‪.‬‬ ‫ﻫغــﻪ واحده حجره چ‪ ３‬ﻣعﻤﻮ ًﻻ د فضاﻳﻲ شــبک‪ ３‬ﻟپاره ！اکﻞ کﻴ‪８‬ي‪！ ،‬اکﻠی شــکﻞ ﻟري‪ .‬دا حجره ﻟﻪ‬ ‫شپ‪８‬و ﻣخﻮ ﻧﻮ ＇خﻪ جﻮړه شﻮې ده چ‪ ３‬د ﻫغ‪ ３‬ﻫر وجﻬﻪ ﻳﻮه ﻣتﻮازي اﻻضﻼع ده‪ )٣-٦( .‬شکﻞ ﻳﻮه‬ ‫ســاده ﻣکعبﻲ شــبکﻪ او واحده حجره را＊ــﻴﻲ چ‪ ３‬پﻪ ﻫر ＇ﻨ‪６‬ه ک‪ ３‬ﻳ‪ ３‬ﻳﻮازې ﻳﻮ ！کی شتﻪ دی چ‪ ３‬د‬ ‫ساده ﻣکعب‪ ３‬واحدې حجرې پﻪ ﻧﻮم ﻳادﻳ‪８‬ي‪ .‬ﻫﻤدارﻧ‪／‬ﻪ‪ ،‬دا ﻣکعبﻲ واحده حجره ﻳﻮه بﻨس＂ﻴزه واحده‬ ‫حجره ده‪:‬‬

‫)‪ (3 - 6‬شکﻞ‪ :‬ﻳﻮه ساده ﻣکعبﻲ فضاﻳﻲ شبکﻪ او د ﻫغ‪ ３‬حجروي واحدوﻧﻪ‬

‫دوه ډوﻟﻪ ﻣکعبﻲ فضاﻳﻲ شبک‪ ３‬شتﻪ چ‪ ３‬د ﻫغﻮى واحدې حجرې پﻪ ﻣعﻤﻮﻟی تﻮ‪－‬ﻪ ﻣرکز ﻟروﻧکﻲ او‬ ‫ﻳا غﻴر ﻣتﻨاظرې دي‪( .‬د ‪ 4 - 6‬شکﻞ پﻪ شان) ﻣرکز ﻟروﻧک‪ ３‬ﻣکعب‪ ３‬واحدې حجرې د اتﻮﻣﻮﻧﻮ پر اتﻮ‬ ‫！کﻮ ســر ب‪５‬ره چ‪ ３‬د ﻣکعب پﻪ کﻨجﻮﻧﻮ ک‪ ３‬دي‪ ،‬د ﻣکعب پﻪ ﻣرکز ک‪ ３‬ﻳﻮ بﻞ ！کی ﻫﻢ ﻟري او د ﻫغﻪ‬ ‫‪135‬‬

‫پﻪ ﻫرﻣخ ک‪ ３‬ﻳﻮه ！کی شتﻪ دی‪ .‬د دې د ﻫر ﻳﻮ حجروي واحد ﻟپاره دوه ﻣﻮدﻟﻪ وړاﻧدې شﻮﻳدي چ‪３‬‬ ‫ﻳﻮ ﻳ‪ ３‬د تﻮپ او ﻣﻴﻠ‪ ３‬ﻣﻮدل او بﻞ ﻳ‪ ３‬د غ＂‪ ３‬کرې ﻣﻮدل دي‪.‬‬

‫)‪ (4 - 6‬شکﻞ‪ :‬درې ﻣکعبﻲ حجروي واحدوﻧﻪ تﻮپ‪ ،‬ﻣﻴﻠﻪ او ﻟﻮﻳ‪ ３‬کرې‬

‫(‪ (5 - 6‬شکﻞ‪ :‬ساده ﻣکعبﻲ فضاﻳﻲ شبکﻪ او د ﻫغﻪ حجروي واحد‬

‫په (‪ (5 - 6‬شکﻞ ک‪ ３‬ﻳﻮه ﻣکعبﻲ واحده ﻣرکز ﻟروﻧک‪ ３‬حجره ﻟﻪ ﻣخ سره(ﻧا اصﻠﻰ) ﻟﻴدل کﻴ‪８‬ي او‬ ‫ﻫﻢ ﻳﻮه واحده حجره ﻟﻴدل ک‪８５‬ي چ‪ ３‬اصﻠﻲ حجره ده ‪.‬‬ ‫فعاليت‬ ‫د ＇ﻮ پﻼســتﻴکﻲ گﻠﻮﻟﻮ او ﻣﻨاسب سر‪ ）４‬پﻪ کاروﻟﻮ سره ساده‪ ،‬ﻣرکز ﻟروﻧک‪ ３‬او د ﻣخ‬ ‫ډک‪ ３‬ﻣکعب‪ ３‬حجرې جﻮړې او و＊ﻴئ‪.‬‬ ‫‪136‬‬

‫مشق او تمرين‬ ‫ﻫره واحده ﻣکعبی حجره ﻟﻪ ＇ﻮ اتﻮﻣﻮﻧﻮ ＇خﻪ ډکﻪ وي‪ ،‬دا حجري رو＊اﻧﻪ ک‪７‬ئ‪.‬‬ ‫په کرستلونو ک‪ ３‬د ذرو کلک ن‪＋‬تل‬ ‫پﻪ ډ‪４‬رو زﻳاتﻮ بﻠﻮري شــبکﻮ ک‪ ３‬د اتﻮﻣﻮﻧﻮ ترتﻴب د ﻧ‪＋‬ــتﻠﻮ پﻪ ب‪２‬ﻪ کﻠک او ﻣتراکﻢ شــﻮی دی ﻳا پﻪ بﻞ‬ ‫عبارت‪ ،‬داتﻮﻣﻮﻧﻮ د ﻳﻮ ‪＄‬اى ک‪５‬دو ســطح پﻪ بﻠﻮري شــبکﻪ ک‪ ３‬ﻟﻮړه ده؛ د ب‪５‬ﻠگ‪ ３‬پﻪ ډول‪ :‬د واحدې‬ ‫حجرې حجﻢ‪ ،‬چ‪ ３‬د اتﻮﻣﻮﻧﻮ پﻪ واسطﻪ ﻧﻴﻮل شﻮﻳدی‪！ ،‬اکﻞ کﻴ‪８‬ي‪.‬‬ ‫مثال‪ :‬د ارگﻮن د )‪ (6 - 6‬شــکﻞ‪ :‬ﻟﻪ جﻮړ＊ــت سره سﻢ تبﻠﻮر کﻴ‪８‬ي‪ ،‬د اتﻮﻣﻮﻧﻮ د ذرو د ﻳﻮ ‪＄‬اى‬ ‫ک‪５‬دو سﻮﻳﻪ پﻪ جاﻣد ارگﻮن ک‪ ３‬ﻣحاسبﻪ ک‪７‬ئ‪.‬‬

‫( ‪ )6 - 6‬شکﻞ‪ :‬ارگﻮن د ﻳﻮ ﻣکعبﻲ جﻮړ＊ت ﻟﻪ ﻣرکز ﻟروﻧک‪ ３‬وجﻬ‪ ３‬سره‬

‫اﻟف‪ -‬د ﻟﻮﻳﻮ کرو ﻣﻮدل‪ ،‬ب‪ -‬دا ډول ﻣﻮدل د اتﻮﻣﻮﻧﻮ پﻪ ﻣکعبﻲ واحدو حجروک‪＊ ３‬ﻮدل شﻮی دی‪.‬‬ ‫حﻞ‪ :‬پﻪ ﻟﻮﻣ‪７‬ي سرک‪ ３‬ﻫغﻪ حجﻢ چ‪ ３‬د کروي جاﻣدو اتﻮﻣﻮﻧﻮ پﻪ اصﻠﻲ واحده حجره ک‪＄ ３‬ای ﻧﻴﻮﻟی‬ ‫دی‪ ،‬ﻣحاســبﻪ کﻴــ‪８‬ي‪ .‬د دې ﻟپــاره ضروري ده چ‪ ３‬د ارگﻮن ＇ﻮ اتﻮﻣﻮﻧﻪ پــﻪ ﻫر واحده حجره ک‪３‬‬ ‫‪＄‬ای ﻟري‪ ،‬د ﻫرې حجرې پﻪ راســﻮﻧﻮک‪ ３‬اتﻪ اتﻮﻣﻪ او د ســطحﻮ پﻪ ﻣرکزوﻧﻮ ک‪ ３‬شپ‪ ８‬اتﻮﻣﻪ وي‪ .‬خﻮ‬ ‫د واحدې حجرې د راســﻮﻧﻮ ＇خﻪ ﻳﻮ‪ ،‬د اوو(‪ )7‬ﻧﻮرو واحدو حجرو ﻟپاره رآســﻮﻧﻪ ﻫﻢ ک‪５‬دی شﻲ؛‬ ‫‪1‬‬ ‫ﻧــﻮ ﻳﻮازې برخــﻪ راس د ﻫر اتﻮم ﻳﻮې واحــدی حجرې پﻮرې اړه ﻟري‪ ،‬ﻫﻤدارﻧگﻪ‪ ،‬ﻫر ﻳﻮ شــپ‪８‬‬ ‫‪8‬‬ ‫اتﻮﻣﻮﻧــﻪ چ‪ ３‬پﻪ ﻣرکز ک‪ ３‬دي‪ ،‬د دوه ﻧــ‪８‬دې واحدو حجروترﻣﻨ‪ ＃‬ﻧﻴﻤاﻳﻲ برخﻪ ﻫرې حجرې پﻮرې‬ ‫اړه ﻟري‪.‬‬ ‫＇رﻧگﻪ چ‪ ３‬اتﻪ اتﻮﻣﻮﻧﻪ پﻪ رآســﻮﻧﻮ او شــپ‪ ８‬اتﻮﻣﻮﻧﻪ د واحدو حجرو د سطح‪ ３‬پﻪ ﻣرکزوﻧﻮ ک‪ ３‬شتﻪ‬ ‫‪137‬‬

‫دي‪ ،‬د ارگﻮن د اتﻮﻣﻮﻧﻮ ﻣجﻤﻮعﻲ شﻤ‪５‬ر چ‪ ３‬ﻫرې حجرې پﻮرې اړه ﻟري‪ ،‬د رآسﻮﻧﻮ اتﻮﻣﻮﻧﻪ دي‬ ‫چ‪ ３‬پﻪ ﻻﻧدې ډول ﻣحاسبﻪ کﻴ‪８‬ي‪:‬‬ ‫‪1‬‬ ‫د راس اتﻮﻣﻮﻧﻪ ‪8 = 1‬‬ ‫‪8‬‬

‫‪1‬‬ ‫د سطح د ﻣرکز اتﻮﻣﻮﻧﻪ ‪= 3‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪6‬‬

‫د اتﻮﻣﻮﻧﻮ ﻣجﻤﻮعﻲ شﻤ‪５‬ر د ﻫرې ﻳﻮې حجرې پﻪ ﻳﻮه واحد ک‪1 + 3 = 4 :３‬‬

‫‪4 3‬‬ ‫‪r‬‬ ‫‪3‬‬

‫= ‪ V‬د کرې حجﻢ‬

‫جاﻣــد ارگﻮن ﻳــا ﻫغﻪ ﻣرکبﻮﻧﻪ چــ‪ ３‬د ﻣکعبﻲ ﻣرکز ﻟروﻧک‪ ３‬وجﻬ‪ ３‬جﻮړ＊ــت ﻟــري‪ ،‬ﻟﻪ ﻫرې‬ ‫واحدې حجرې سره ＇ﻠﻮر اتﻮﻣﻪ اړﻳکﻪ ﻟري‪.‬‬ ‫‪4 3 16 3‬‬ ‫= ‪r‬‬ ‫‪r‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬

‫= ‪ V‬د ＇ﻠﻮرو کروي اتﻮﻣﻮﻧﻮ حجﻢ‬

‫اوس بﻪ د واحدې حجرې حجﻢ د ‪ r‬پربﻨس＀ پﻴداکﻮو‪ .‬د )‪ (6-6‬شکﻞ پربﻨس＀ پﻴدا کﻮﻟی شﻮ‬ ‫چ‪ ３‬د ﻳﻮې واحدې حجرې د ﻳﻮې وجﻬ‪ ３‬قطر ﻟﻪ ‪ 4r‬سره ﻣساوي دې؛ ﻟﻪ دې کبﻠﻪ ﻟﻪ رﻳاضﻴکﻲ‬ ‫فﻮرﻣﻮﻟﻮﻧﻮ پﻪ کاروﻟﻮ سره ک‪５‬دی شﻲ چ‪ ３‬ﻳﻮ ﻳال ( ‪ e‬د دوو ﻣستﻮي ‪－‬اﻧﻮ ﻳا پﻪ ﻣتﻮازي اﻟسطﻮح‬ ‫ﻣﻨشﻮر او ﻫرم ک‪ ３‬دوه وجﻬﻲ ‪ ６－‬فصﻞ د ﻳال پﻪ ﻧﻮم ﻳاد وي‪ ).‬ترﻻسﻪ ک‪７‬و‪:‬‬ ‫‪ 2 e 2 = 16r 2‬پس ‪(4 r ) 2 = e 2 + e 2‬‬ ‫‪ e = 2 r 2‬او ‪e 2 = 8 r 2‬‬ ‫＇رﻧگﻪ چ‪ ３‬د واحدې حجرې حجﻢ ( ‪ Vcell = e3 ) Vcell‬دی؛ ﻧﻮ ترﻻسﻪ کﻴ‪８‬ي چ‪:３‬‬ ‫‪= 16r 3 2‬‬

‫‪3‬‬

‫]‬

‫[‬

‫‪V = 2r 2‬‬

‫د واحدې حجرې د حجﻢ ﻧسبت چ‪ ３‬د ارگﻮن اتﻮﻣﻮﻧﻮ ﻧﻴﻮﻟی‪ ،‬دا دی‪:‬‬ ‫‪V‬‬ ‫‪16 / 3 r 3‬‬ ‫=‬ ‫=‬ ‫‪= 0.74‬‬ ‫‪VCell 16r 3 2 3 2‬‬

‫‪ = 0.74 100 = 74%‬د اتصاﻻتﻮ سﻠﻤﻪ‬

‫‪138‬‬

‫ﻫغﻪ عﻨصروﻧﻪ چ‪ ３‬پﻪ ﻣتراکﻤﻮ جﻮړ＊تﻮﻧﻮ ک‪ ３‬ﻟﻪ ﻧ‪＋‬تﻠﻮ سره ﻣتبﻠﻮر کﻴ‪８‬ي‪ ،‬ﻧجﻴبﻪ گازوﻧﻪ او ﻟﻪ ‪＇40‬خﻪ‬ ‫زﻳات فﻠزي عﻨصروﻧﻪ دي‪＄ .‬ﻴﻨ‪ ３‬ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻲ جسﻤﻮﻧﻪ‪ ،‬ﻟکﻪ ‪ CH 4 ، H 2 :‬او داس‪ ３‬ﻧﻮر ﻫﻢ د بﻠﻮري‬ ‫جﻮړ＊تﻮﻧﻮ د ذرو د ﻟﻮړو تراکﻢ ﻟﻪ ﻧ‪＋‬ﻠﻮﻟﻮ سره ﻳﻮ‪＄‬اى دي‪.‬‬ ‫سوديم کلورايد‪:‬‬ ‫د ســﻮدﻳﻢ کﻠﻮراﻳد بﻠﻮري جﻮړ＊ــت ﻣکعبﻲ ﻣرکز ﻟروﻧک‪ ３‬سطح‪ ３‬ﻟري چ‪ ３‬د ‪ Cl‬اﻳﻮﻧﻮﻧﻮ د ﻫغﻮی‬ ‫کﻨج او ﻣﻨ‪ ＃‬ﻧﻴﻮﻟی دی؛ خﻮ ＇رﻧگﻪ چ‪ ３‬پﻪ شکﻞ ک‪ ３‬ﻟﻴدل کﻴ‪８‬ي‪ ،‬د ‪ Na +‬اﻳﻮﻧﻮﻧﻪ د ﻣکعب ﻣﻨ‪ ＃‬او د‬ ‫ﻣخﻮﻧﻮ ﻣﻨ‪ ＃‬ﻫﻢ ﻧﻴﻮﻟی دی‪.‬‬ ‫کﻪ د ﻫر ‪ Na +‬پﻪ ﻣقابﻞ ک‪ ３‬ﻳﻮ ‪ Cl‬ﻣﻮجﻮد وي‪ ،‬ﻧﻮ وضعﻴت بﻪ رو＊اﻧﻪ وي دې تﻪ پﻪ پام سره‪ ،‬کﻪ پﻪ‬ ‫ﻳﻮه درې بعدي شــبکﻪ ک‪ ３‬د ‪ Cl‬اﻳﻮﻧﻮﻧﻪ د سﻴســتﻢ پﻪ کﻨجﻮﻧﻮ ک‪＄ ３‬اى وﻟري‪ ،‬اتﻮ ﻣکعبﻮ پﻮرې اړه‬ ‫‪1‬‬ ‫ﻟري‪ ،‬ﻧﻮ پﻪ کﻨجﻮﻧﻮ ک‪ ３‬د کﻠﻮراﻳد د اتﻮ آﻳﻮﻧﻮﻧﻮ شــتﻮن ﻳﻮازې ﻳﻮ )‪ (8 = 1‬د ﻫرې واحدې حجرې‬ ‫‪8‬‬ ‫پﻮرې اړه ﻟري اوﻫﻢ ！ﻮﻟ‪ ３‬ســطح‪ ３‬پﻪ خپﻞ ﻣرکز ک‪ ３‬د کﻠﻮراﻳد ﻳﻮ اﻳﻮن ﻟري‪ .‬داچ‪ ３‬ﻫره ﻳﻮ ســطحﻪ ﻟﻪ‬ ‫دوو ﻣکعبﻮ سره اړﻳکﻪ ﻟري‪ ،‬ﻧﻮد کﻠﻮراﻳد د شپ‪８‬و ﻣﻮجﻮدو اﻳﻮﻧﻮﻧﻮﻟﻪ ډﻟ‪＇ ３‬خﻪ چ‪ ３‬د سطح‪ ３‬پﻪ ﻣﻨ‪＃‬‬ ‫ک‪ ３‬شتﻪ‪ ،‬د ﻫغ‪ ３‬درې )‪ (6 1 = 3‬پر ﻫرې اصﻠﻲ واحدې حجرې پﻮرې اړه ﻟري؛ ﻧﻮ پﻪ ﻣجﻤﻮع ک‪３‬‬ ‫‪2‬‬ ‫پﻪ شپ‪ ８‬واحده عدد حجرو ک‪＇ ３‬ﻠﻮر واحده کﻠﻮراﻳد ‪ Cl‬شتﻪ؛ داس‪ ３‬چ‪ ３‬پﻪ ﻳﻮ عدد واحده حجره‬ ‫ک‪ ３‬د ‪＇ Na +‬ﻠﻮر اﻳﻮﻧﻮﻧﻪ شتﻪ؛ ﻳعﻨ‪ ３‬پﻪ واحده حجره ک‪ ３‬د کﻠﻮراﻳد ﻳﻮ أﻳﻮن د سﻮدﻳﻢ ﻟﻪ ﻳﻮ اﻳﻮن سره‬ ‫سﻤﻮن ﻟري‪ ،‬ﻧﻮ د سﻮدﻳﻢ کﻠﻮراﻳد فﻮرﻣﻮل ‪ NaCl‬دی‪:‬‬

‫(‪ (7 - 6‬شکﻞ‪ :‬د ‪ NaCl‬واحده حجره د تﻮپ او ﻣﻴﻠ‪ ３‬ﻣﻮډل‬ ‫ﻫــر ＇ﻮﻣــره چ‪ ３‬د بﻠﻮروﻧﻮ د جﻮړﻳدﻟﻮ او رشــد چ＂کتﻴا کراره وي‪ ،‬پﻪ ﻫﻤاغﻪ کچﻪ ＊ــﻪ اوکﻴفﻴت‬ ‫ﻟروﻧکﻲ کرستﻠﻮﻧﻪ جﻮړﻳ‪８‬ي‪ )8 - 6( ،‬شکﻞ د زﻧ‪( ＃‬پ＂کري) )‪ ( KCr ( SO4 ) 2 12 H 2O‬د ﻣرکب‬ ‫طبﻴعﻲ بشپ‪ ７‬کرستال را＊ﻴﻲ‪:‬‬

‫‪139‬‬

‫)‪ (8 - 6‬شکﻞ‪ :‬بشپ‪ ７‬بﻠﻮروﻧﻪ ﻟﻪ طبﻴعﻲ بشپ‪ ７‬شکﻞ ＇خﻪ وتﻠﻲ ‪KCr ( SO4 ) 2 12 H 2O‬‬

‫‪ :٣-١-٦‬د جامداتو ډولونه‬ ‫د جاﻣداتــﻮ خــﻮاص تر ﻳﻮه ‪＄‬اﻳﻪ د ﻫغﻮ ﻫﻨدســﻲ بﻠﻮري شــبکﻮ پﻪ ب‪２‬ﻮ‪ ،‬د ﻫغﻮى د ک‪＋５‬ــﻮدل شــﻮو‬ ‫واحدوﻧﻮ ‪＄‬اﻧ‪７／‬تﻴا (اتﻮﻣﻮﻧﻮ‪ ،‬اﻳﻮﻧﻮﻧﻮ او ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻮﻧﻮ)‪ ،‬د شبک‪ ３‬پﻪ ！کﻮ اود ﻫغﻮی ترﻣﻨ‪ ＃‬قﻮې پﻮرې‬ ‫اړه ﻟري‪ .‬پﻪ دې بﻨس＀‪ ،‬کﻴداى شﻲ جاﻣدات پﻪ ＇ﻠﻮرو ډوﻟﻮﻧﻮ وﻟﻴدل شﻲ چ‪ ３‬ﻟﻪ اﻳﻮﻧﻲ‪ ،‬ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻲ‪،‬‬ ‫کﻮوﻻﻧسﻲ او فﻠزي ＇ﻠﻮرو ډوﻟﻮﻧﻮ وﻟ‪５‬دل شﻲ‪:‬‬ ‫‪ - ١‬ايونــي جامــدات‪ :‬د اﻳﻮﻧــﻲ جاﻣداتﻮ پﻪ شــبکﻪ ک‪ ３‬ﻣثبت او ﻣﻨفﻲ اﻳﻮﻧﻮﻧﻪ شــتﻪ‪＇ .‬رﻧگﻪ چ‪３‬‬ ‫د ﻫغــﻮى ترﻣﻨــ‪ ＃‬اﻟکتروســتاتﻴکﻲ قﻮاوې (آﻳﻮﻧﻲ اړﻳک‪ )３‬شــدﻳدې دي‪ ،‬ﻧﻮ د دې ډول شــبکﻮ ب‪３‬‬ ‫ترتﻴبــﻪ کﻮل شــﻮﻧﻲ ﻧﻪ دي‪ .‬ﻟــﻪ دې کبﻠﻪ‪ ،‬جاﻣدات ﻟﻪ کﻠکــﻮ اﻳﻮﻧﻮﻧﻮ ＇خﻪ جﻮړشــﻮي دي؛ خﻮ دا‬ ‫ډول جاﻣــدات ﻣاتﻴدوﻧکﻲ دي؛ د ب‪５‬ﻠگــ‪ ３‬پﻪ ډول‪ :‬د ‪ NaCl‬ﻳﻮ بﻠﻮر د ﻣات‪５‬دو پﻪ ﻣقابﻞ ک‪ ３‬کﻠک‬ ‫ﻣقاوﻣت ＊ﻴﻲ؛ خﻮ کﻪ ﻣات شﻲ‪ ،‬پﻪ پﻮډرو بدﻟﻴ‪８‬ي‪.‬‬

‫)‪ (9 - 6‬شکﻞ‪ :‬د اﻳﻮﻧﻲ جاﻣداتﻮ ！ﻮ！ﻪ ک‪５‬دل‬

‫د اﻳﻮﻧﻲ جاﻣداتﻮ د وﻳﻠﻲ ک‪５‬دو ！کﻰ ﻟﻮړ دی او د بﻠﻮري شبک‪ ３‬ﻟﻪ ﻣاتﻴدﻟﻮ سره ﻳﻮ ‪＄‬اى وي‪＇ .‬رﻧگﻪ‬ ‫چــ‪ ３‬اﻳﻮﻧــﻲ اړﻳک‪ ３‬ډ‪４‬رې ！ﻴﻨگﻲ دي؛ پﻪ ﻟﻮړه تﻮدوخﻪ ک‪ ３‬وﻳﻠ‪ ３‬کﻴ‪８‬ي؛ د ب‪５‬ﻠگ‪ ３‬پﻪ ډول‪ NaCl :‬پﻪ‬ ‫‪140‬‬

‫‪ 800o C‬تﻮدوخﻪ ک‪ ３‬وﻳﻠ‪ ３‬کﻴ‪８‬ي‪ .‬د اﻳﻮﻧﻲ جاﻣداتﻮبر‪＋４‬ﻨاﻳﻲ ت‪５‬روﻧﻪ کﻤزورې ده؛ ‪＄‬کﻪ د ﻫغﻮى اﻳﻮﻧﻮﻧﻪ‬ ‫پراخﻪ حرکت ﻧﻪ شﻲ کﻮﻟی؛ خﻮ پﻪ وﻳﻠ‪ ３‬شﻮي حاﻟت ک‪ ３‬د ﻟﻮړې بر‪＋４‬ﻨا ت‪５‬روﻧکی دی‪.‬‬

‫فکر وک‪７‬ئ‬ ‫د ‪ Na +‬او ‪ Cl‬اﻳﻮﻧﻮﻧﻮ اﻳﻮﻧﻲ شعاع پﻪ وار سره ‪ 116 pm‬او ‪ 167 pm‬ده‪ .‬د ‪ Na‬او ‪ Cl‬حجﻢ پﻪ‬ ‫ﻣتر ﻣکعب او ساﻧتﻲ ﻣتر ﻣکعب او د ﻫغﻮی ﻣﻮﻟﻲ کثافت پﻴدا ک‪７‬ئ‪.‬‬ ‫‪ -٢‬ماليکولي جامدات‪ :‬پﻪ ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻲ جاﻣداتﻮ ک‪ ３‬ﻫغﻪ واحدوﻧﻪ چ‪ ３‬د ﻳﻮې شبک‪！ ３‬کﻲ جﻮړوي‪،‬‬ ‫ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻮﻧﻪ دي او پﻪ ﻫر ﻣاﻟﻴکﻮل ک‪ ３‬اتﻮﻣﻮﻧﻪ د کﻮوﻻﻧسﻲ قﻮې پربﻨس＀ ترکﻴب شﻮﻳدي‪ .‬پﻪ ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻲ‬ ‫جاﻣدوجســﻤﻮﻧﻮک‪ ３‬د واﻧدر واﻟس کﻤزورې قﻮه شــتﻪ‪ .‬واﻧدر واﻟس قﻮه ب‪５‬ﻼب‪５‬ﻞ ډوﻟﻮﻧﻪ ﻟري چ‪ ３‬ﻣﻬﻢ‬ ‫ﻳ‪ ３‬د ډاى پﻮل– ډاى پﻮﻟﻲ ( ‪ ) Di pol Di poly‬او ﻟﻨدن )‪ (London‬قﻮه ده‪.‬‬ ‫ډاى پــﻮل – ډاى پﻮﻟ‪ ３‬قﻮه د پﻮﻻر )‪ (Polar‬ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻮﻧﻮ ترﻣﻨ‪ ＃‬اﻟکترﻳکﻲ ﻣتقابﻞ عﻤﻞ دی‪ .‬ﻻﻧدې‬ ‫شــکﻞ پﻪ شــﻴﻤاتﻴک ډول د ﻧ‪８‬دې دوو قطبﻮﻧﻮ ﻳﻮه جﻮړه ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻮﻧﻪ ﻳﻮﻟﻪ بﻞ ســره پﻪ ﻳﻮې شبک‪ ３‬ک‪３‬‬ ‫＊ﻴﻲ‪ .‬ډاى پﻮل‪ -‬ډاى پﻮﻟﻲ قﻮه د اﻳﻮﻧﻲ کﻮوﻻﻧسﻲ قﻮې پﻪ پرتﻠﻪ کﻤزورې ده‪:‬‬

‫)‪ (10 - 6‬شکﻞ‪ :‬ډاى پﻮل – ډاى پﻮﻟﻲ قﻮاوې‪.‬‬

‫‪ - 3‬کووالنســي جامدات‪ :‬کﻮوﻻﻧســﻲ جاﻣدات ‪＄‬ﻴﻨ‪ ３‬وخت د اتﻮﻣﻲ جاﻣداتﻮ پﻪ ﻧﻮم ﻫﻢ ﻳادشــﻮي‬ ‫دي‪ .‬پﻪ دې ډول جاﻣداتﻮ ک‪ ３‬جﻮړووﻧکﻲ واحدوﻧﻪ د شــبک‪ ３‬پﻪ ！کﻮ ک‪ ３‬ﻳﻮ ﻟﻪ بﻞ ســره پﻪ کﻮوﻻﻧت‬ ‫اړﻳکﻮ ﻳﻮ‪＄‬اى شــﻮي دي‪.‬اتﻮﻣﻮﻧﻪ درې بعدي شــبک‪ ３‬راﻣﻨ‪％‬تﻪ کﻮي چ‪ ３‬د بﻠﻮر فزﻳکﻲ حدود ﻟﻮی او‬ ‫پراخ وي‪ .‬د کﻮوﻻﻧســﻲ جاﻣداتﻮ ساده ب‪５‬ﻠگﻪ ســﻠﻴکان کارباﻳد( ‪ ) SiC‬دی‪ .‬د دې ﻣادې پﻪ شبکﻪ ک‪３‬‬ ‫د ‪ Si‬ﻫــر اتﻮم د ＇ﻠﻮر وجﻬﻲ پﻪ جﻮړ＊ــت ک‪ ３‬د کاربــﻦ ﻟﻪ ＇ﻠﻮرو اتﻮﻣﻮﻧﻮ ســره او دکاربﻦ ﻫر اتﻮم د‬ ‫‪ Si‬د ＇ﻠﻮرو اتﻮﻣﻮﻧﻮ ســره اړﻳکﻪ ﻟري چ‪ ３‬پﻪ پاﻳﻠﻪ ک‪ ３‬ﻳ‪ ３‬کﻠکﻪ جاﻣده بﻠﻮري ﻣاده جﻮړه ک‪７‬ې ده‪ .‬د‬ ‫‪141‬‬

‫دې ډول جاﻣداتﻮ د وﻳﻠ‪ ３‬ک‪５‬دو درجﻪ ﻟﻮړه ده‪＄ .‬کﻪ اتﻮﻣﻮﻧﻪ پﻪ قﻮي اړﻳکﻮ ســره ﻳﻮ ‪＄‬اى شــﻮﻳدي‪.‬‬ ‫＇رﻧگﻪ چ‪ ３‬پﻪ دې ډول جاﻣداتﻮ ک‪ ３‬حرکت کﻮوﻧکﻲ اﻳﻮﻧﻮﻧﻪ او اﻟکتروﻧﻮﻧﻪ ﻧشتﻪ؛ ﻧﻮ د بر‪＋４‬ﻨا ﻫادي‬ ‫ﻧــﻪ دي؛ اﻟﻤاس ﻫﻢ د کﻮوﻻﻧســﻲ جاﻣداتﻮ ﻳﻮ ډول دی چــ‪ ３‬د کاربﻦ ﻫر اتﻮم ﻟﻪ ﻧﻮرو ＇ﻠﻮرو اتﻮﻣﻮﻧﻮ‬ ‫سره اړﻳکﻪ ﻟري‪:‬‬

‫)‪ (11 - 6‬شکﻞ‪ :‬د گرافﻴت او اﻟﻤاس جاﻣد جﻮړ＊ت‬ ‫‪ -٤‬فلزي جامدات‪ :‬پﻪ ﻳﻮ فﻠزي جاﻣد ک‪ ３‬ﻫغﻪ واحدوﻧﻪ چ‪ ３‬د شــبک‪！ ３‬کﻲ ﻧﻴسﻲ‪ ،‬ﻣثبت اﻳﻮﻧﻮﻧﻪ‬ ‫دي‪ .‬ب‪５‬ﻠگﻪ ﻳ‪ ３‬کﻮﻟی شــﻮ جاﻣد ســﻮدﻳﻢ وړاﻧدې ک‪７‬و‪ .‬د ‪ Na +‬اﻳﻮﻧﻮﻧﻪ د ﻳﻮې ﻣرکز ﻟروﻧک‪ ３‬ﻣکعبﻲ‬ ‫شــبک‪！ ３‬کﻲ ﻧﻴﻮﻟﻲ دي‪ .‬سﻮدﻳﻢ ) ‪ (Na‬خپﻞ ﻳﻮ اﻟکترون د شبک‪ ３‬د ﻣجﻤﻮعﻲ اﻟکتروﻧﻲ ورﻳ‪ ３％‬د‬ ‫جﻮړﻳدو ﻟپاره ﻟﻪ ﻻســﻪ ورکﻮي‪ .‬د ﻻســﻪ ورک‪７‬ل شﻮي اﻟکتروﻧﻮﻧﻪ د ﻳﻮه ﻳا دوو اتﻮﻣﻮﻧﻮ پﻪ وﻟکﻪ ک‪ ３‬ﻧﻪ‬ ‫وي‪ .‬خﻮ پﻪ ！ﻮﻟﻪ شبکﻪ ک‪ ３‬د ﻻﻣبﻮ او حرکت پﻪ حال ک‪ ３‬پات‪ ３‬کﻴ‪８‬ي او ！اکﻠی ‪＄‬اى ﻧﻪ ﻟري‪ .‬دا ډول‬ ‫اﻟکتروﻧﻮﻧﻪ د ازادو اﻟکتروﻧﻮﻧﻮ پﻪ ﻧﻮم ﻳادشــﻮي دي‪ .‬د آﻳﻮﻧﻮﻧﻮ او اﻟکتروﻧﻲ ورﻳ‪ ３％‬ترﻣﻨ‪ ＃‬د جاذب‪３‬‬ ‫＊ﻪ قﻮه شتﻪ چ‪ ３‬د جاذب‪ ３‬دا قﻮه د شبک‪ ３‬جﻮړ＊ت ثابت او پاﻳدار ساتﻲ او پﻪ عﻴﻦ وخت ک‪ ３‬اجازه‬ ‫ورکﻮي چ‪ ３‬د شــبک‪ ３‬ب‪２‬ﻪ پرتﻪ ﻟﻪ ﻣات‪５‬دو بدﻟﻪ شــﻲ؛ ﻟﻪ دې کبﻠﻪ سﻮدﻳﻢ او ‪＄‬ﻴﻨ‪ ３‬ﻧﻮر فﻠزوﻧﻪ ﻧرم دي؛‬ ‫ډ‪４‬ر اســاﻧﻪ ﻳ‪ ３‬ب‪２‬ﻪ بدﻟ‪８５‬ي‪＄ .‬ﻴﻨ‪ ３‬فﻠزوﻧﻪ ډ‪４‬ر کﻠک دي‪ .‬ب‪５‬ﻠگﻪ ﻳ‪ ３‬ک‪５‬دی شــﻲ چ‪ ３‬وﻟفرام (‪ )w‬او‬ ‫کروﻣﻴــﻢ )‪ (Cr‬ورک‪７‬ل شــﻲ‪ .‬پﻪ دې ډول فﻠزوﻧﻮ ک‪ ３‬اړﻳکــﻪ قطبﻲ ده؛ ﻟﻪ دې کبﻠﻪ ﻣﻴﻞ ﻟري چ‪ ３‬د‬ ‫جﻮړ＊ــت ک‪８‬واﻟــﻰ ﻳ‪ ３‬ډ‪４‬ر ﻟ‪ ８‬او دﻫغﻪ د ب‪ ３２‬د بدﻟﻮن ﻣخﻪ وﻧﻴســﻲ‪ .‬د فﻠزوﻧــﻮ د وﻳﻠﻲ ک‪５‬دو درجﻪ د‬ ‫‪142‬‬

‫پﻮرتﻨﻴﻮدﻟﻴﻠﻮﻧﻮ پربﻨســ＀ پﻪ ﻟﻮﻳﻪ ســاحﻪ ک‪ ３‬بدﻟ‪８５‬ي؛ د ب‪５‬ﻠگ‪ ３‬پﻪ ډول‪ :‬د سﻮدﻳﻢ د ا‪４‬ش‪５‬دو ！کﻰ ‪89o C‬‬

‫؛خﻮ د وﻟفرام ‪ 3415o C‬دی‪.‬‬ ‫د فﻠزوﻧﻮ ازاد اﻟکتروﻧﻮﻧﻪ د ﻫغﻮى د تﻮدوخ‪ ３‬او بر‪＋４‬ﻨا د ﻟﻴ‪８‬دوﻟﻮ ﻻﻣﻞ شﻮي دي‪ .‬اﻟکتروﻧﻮﻧﻪ کﻮﻟی شﻲ‬ ‫چ‪ ３‬د فﻠز د ﻳﻮې برخ‪＇ ３‬خﻪ بﻠ‪ ３‬برخ‪ ３‬تﻪ حرکت وک‪７‬ي اود تﻮدوخ‪ ３‬او بر‪＋４‬ــﻨا ت‪５‬روﻟﻮ ﻻﻣﻞ شــﻲ‪.‬‬ ‫حرکت کﻮوﻧکﻲ او ازاد اﻟکتروﻧﻮﻧﻪ پﻪ فﻠزوﻧﻮ ک‪ ３‬ﻫﻢ د ﻫغﻮى د ‪＄‬ﻼ ﻻﻣﻞ کﻴ‪８‬ي‪ .‬ﻫغﻪ بر‪＋４‬ــﻨا چ‪ ３‬د‬ ‫فﻠز پر ســطحﻪ ﻟگﻴ‪８‬ي‪ ،‬اﻟکترون ﻳ‪ ３‬جذبﻮي اوب‪５‬رتﻪ ﻳ‪ ３‬پﻪ چاپ‪５‬رﻳال ک‪ ３‬خپروي‪ .‬دا عﻤﻞ د دې ﻻﻣﻞ‬ ‫کﻴ‪８‬ي چ‪ ３‬فﻠزي سطح ！ﻮﻟﻮ خﻮاووتﻪ ر‪１‬ا خپره ک‪７‬ي‪:‬‬

‫)‪ (12 - 6‬شکﻞ فﻠزي شبکﻪ پﻪ جاﻣد فﻠز ک‪３‬‬

‫‪ -٥‬امورف جامدات (ب‪ ３‬ب‪２‬ى جامدات)‪ :‬پﻪ ！ﻴ＂ﻪ تﻮدوخﻪ ک‪ ３‬ﻣاﻳعات ډ‪４‬ر زﻳات ساړه او کﻠکﻴ‪８‬ي‬ ‫چ‪ ３‬د ﻣاﻳع دا حاﻟت د س‪７‬ې ﻣاﻳع پﻪ ﻧﻮم ﻳادﻳ‪８‬ي‪ .‬ﻫر ＇ﻮﻣره چ‪ ３‬د ﻣادې تﻮدوخﻪ ！ﻴ＂ﻪ شﻲ‪ ،‬پﻪ ﻫﻤاغﻪ‬ ‫کچﻪ ﻣاﻳع خپﻞ سﻴال حاﻟت ﻟﻪ ﻻسﻪ ورکﻮي او جاﻣد حاﻟت تﻪ ﻧژدې کﻴ‪８‬ي چ‪ ３‬جاﻣد حاﻟت غﻮره‬ ‫ک‪７‬ي‪ .‬پﻪ دې حاﻟت ک‪ ３‬ﻣاده کﻠک‪８５‬ي او ！اکﻠی شکﻞ او حجﻢ ﻟري؛ خﻮ د د ﻧﻨﻨﻲ جﻮړ＊ت ﻟﻪ کبﻠﻪ د‬ ‫ﻫغﻮى جﻮړووﻧک‪ ３‬اجزاوې ﻧا ﻣﻨظﻤﻪ ب‪２‬ﻪ ﻟري‪ .‬دا ډول جاﻣدات د اﻣﻮرف )‪ ( Amorph‬ب‪ ３‬ب‪２‬ﻲ پﻪ ﻧﻮم‬ ‫ﻳادوي او د ﻣﻨظﻤﻮ جاﻣداتﻮ جﻮړ＊ت ﻟروﻧکﻲ بﻠﻮري )‪ (Crystal‬جاﻣدات ﻳ‪ ３‬بﻮﻟﻲ‪.‬‬

‫‪143‬‬

‫اﻟف‬

‫ب‬

‫)‪ (13 - 6‬شکﻞ‪ :‬اﻟف‪ -‬کرستال‬

‫ب‪ -‬اﻣﻮرف‬

‫پﻪ دې ﻫکﻠﻪ پﻮ＊تﻨﻪ پﻴدا کﻴ‪８‬ي چ‪ ３‬کﻴدی شﻲ اﻣﻮرف جاﻣــــــداتﻮ تﻪ ﻫﻢ جاﻣدو وﻳﻠی شﻲ؟ خﻮ‬ ‫‪＄‬ــﻮاب دادی‪ :‬ﻫر شــی چ‪！ ３‬اکﻠﻲ شــکﻞ او حجﻢ ﻟري‪ ،‬جاﻣد ورتﻪ واﻳــﻲ؛ خﻮ اﻣﻮرف جاﻣدات‬ ‫د دﻧﻨﻨــﻲ جﻮړ＊ــت ﻟﻪ کبﻠﻪ ﻣاﻳعاتﻮ ســره ورتﻪ واﻟﻰ ﻟري‪＊ .‬ﻴ‪＋‬ــﻪ ﻫﻢ د اﻣــﻮرف جاﻣداتﻮ پﻪ ډﻟﻪ ک‪３‬‬ ‫را‪＄‬ﻲ‪.‬‬ ‫‪ :٤-١-٦‬د جامداتو خواص‬ ‫جاﻣدات ！اکﻠی حجﻢ او شــکﻞ ﻟري؛ خﻮ کﻪ د ﻫغﻮى تﻮدوخﻪ ﻟﻮړه ک‪７‬ى شــﻲ‪ ،‬ﻟ‪ ８‬اﻧبساط کﻮي‪ .‬د‬ ‫جاﻣداتﻮ د تﻮدوخ‪ ３‬د اﻧبســاط ضرﻳب (د ﻳﻮې درج‪ ３‬تﻮدوخ‪ ３‬د زﻳاتﻮاﻟﻲ پﻪ کچﻪ د حجﻢ ﻧســبتﻲ‬ ‫بدﻟﻮن) د گازوﻧﻮ پﻪ پرتﻠﻪ ډ‪４‬ر کﻮچﻨﻰ دی‪ .‬د فشار اغ‪５‬ز پﻪ جاﻣداتﻮ ک‪ ３‬ډ‪４‬ره ﻟ‪８‬ه دی‪ .‬جاﻣدات ＇ﻪ ﻧا‬ ‫＇ﻪ د اﻧقباض وړ ﻧﻪ دي؛ د ب‪５‬ﻠگ‪ ３‬پﻪ ډول‪ :‬کﻪ غﻮ＊ــتﻲ ﻣﻮ وي چ‪ ３‬د ســپﻴﻨﻮ زرو د ﻧﻤﻮﻧ‪ ３‬حجﻢ ﻟ‪８‬‬ ‫＇ﻪ ﻧﻴﻤاﻳﻲ تﻪ ورسﻮو‪ ،‬باﻳد پﻪ ﻫغﻪ باﻧدې ‪ 5 105 atm‬فشار وارد شﻲ‪ .‬د جاﻣداتﻮ د حجﻢ ت‪７‬ون ﻟﻪ‬ ‫فشــار او تﻮدوخ‪ ３‬سره د ﻫغﻮى پر جﻮړ＊ت پﻮرې اړه ﻟري‪ .‬پﻪ جاﻣداتﻮ ک‪ ３‬د اتﻮﻣﻮﻧﻮ او ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻮﻧﻮ‬ ‫ترﻣﻨ‪ ＃‬وا！ﻦ ډ‪４‬ر ﻟ‪８‬؛ خﻮ پﻪ گازوﻧﻮ ک‪ ３‬ډ‪４‬ر زﻳات د جاﻣدي ﻣادې جﻮړ＊ت را＊ﻴﻲ چ‪ ３‬د جاﻣداتﻮ پﻪ‬ ‫جﻮړ＊ــت ک‪ ３‬ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻮﻧﻪ او اتﻮﻣﻮﻧﻪ ﻳﻮ ﻟﻪ بﻞ سره ！ﻴﻨ‪ ３／‬اړﻳکﻲ ﻟري‪ .‬پﻪ جاﻣداتﻮ ک‪ ３‬د ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻮﻧﻮ‬ ‫حرکت ډ‪４‬ر ورو او حتﻰ ﻧﻪ ﻟﻴدل کﻴ‪８‬ي‪ .‬ﻣاﻳعات پﻪ زﻳاتﻪ چ＂کتﻴا جاري کﻴ‪８‬ي؛ ＇رﻧگﻪ چ‪ ３‬پﻪ ﻣاﻳعاتﻮ‬ ‫ک‪ ３‬ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻮﻧﻪ پﻪ اساﻧﻲ ﻳﻮ د بﻞ پر سطح‪＊ ３‬ﻮﻳﻴ‪８‬ي‪ ،‬ﻧﻮ د ﻫﻤدې کبﻠﻪ دي چ‪ ３‬ﻣاﻳعات د ﻫﻤاغﻪ د‬ ‫ﻟﻮ＊ﻲ شکﻞ غﻮره کﻮي چ‪ ３‬پﻪ ک‪＄ ３‬اى ﻟري‪ ،‬ﻟﻪ بﻠﻪ پﻠﻮه‪ ،‬د جاﻣداتﻮ د ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻮﻧﻮ ترﻣﻨ‪ ＃‬د جذب‬ ‫قﻮه د گازوﻧﻮ د ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻮﻧﻮ د جذب د قﻮې پﻪ ﻧسبت ډ‪４‬ره زﻳاتﻪ او ډ‪４‬ره قﻮي ده‪ .‬دا عاﻣﻞ د دې سبب‬ ‫کﻴ‪８‬ي چ‪ ３‬د ﻳﻮې ﻣاﻳع د ﻧﻨﻨی ﻣقاوﻣت د بﻬﻴدو پﻪ وړاﻧدې د گازوﻧﻮ پﻪ پرتﻠﻪ زﻳات وي‪.‬‬

‫‪144‬‬

‫‪ :٢-٦‬مايعات‬ ‫ﻣاﻳعات ک‪５‬دى شﻲ چ‪ ３‬پر دوو ﻻرو ترﻻسﻪ شﻲ‪.‬‬ ‫‪ - 1‬د جاﻣداتﻮ د وﻳﻠﻲ ک‪５‬دو ﻟﻪ ﻻره‪.‬‬ ‫‪ - 2‬د گازوﻧﻮ د ﻣاﻳع جﻮړوﻟﻮﻟﻪ ﻻره‪.‬‬ ‫پﻪ ﻟﻮﻣ‪７‬ۍ ﻻره ک‪ ３‬جاﻣدې ﻣادې اﻧرژي جذب ک‪７‬ې ده او دا اﻧرژي د ﻫغﻮی د ذرو د حرکﻲ اﻧرژي پﻪ‬ ‫زﻳاتﻮاﻟﻲ ک‪ ３‬کارول شﻮې ده‪ .‬پﻪ دوﻫﻤﻪ ﻻره ک‪ ３‬د ﻣﻮادو د ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻮﻧﻮ ترﻣﻨ‪ ＃‬د جذب قﻮه پﻪ گازي فاز‬ ‫ک‪ ３‬زﻳاتﻪ شــﻮې ده او سﻴســتﻢ خپﻞ چاپ‪５‬رﻳال تﻪ اﻧرژي ورک‪７‬ې ده چ‪ ３‬ﻣاﻳع حاﻟت ﻳ‪ ３‬غﻮره ک‪７‬ی دی‪.‬‬ ‫＇رﻧگــﻪ چ‪ ３‬د ﻣاﻳعاتﻮ جﻮړووﻧک‪ ３‬ذرې ﻳﻮه ﻟﻪ بﻠ‪ ３‬ســره ډ‪４‬رې ﻧــ‪８‬دې دي؛ ﻟﻪ دې کبﻠﻪ ﻣاﻳعات ک‪５‬دى‬ ‫شــﻲ چ‪ ３‬جاﻣداتﻮ تﻪ ورتﻪ وي‪ .‬ﻫﻤدارﻧ‪／‬ﻪ‪＇ ،‬رﻧگﻪ چ‪ ３‬د ﻣاﻳعاتﻮ ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻮﻧﻪ او ذرې ازادا حرکت تر‬ ‫سره کﻮﻻی شﻲ؛ ﻟﻪ دې اﻣﻠﻪ گازوﻧﻮ تﻪ ﻫﻢ ورتﻪ ک‪５‬دی شﻲ‪.‬‬ ‫‪ :١-٢-٦‬د مايعاتو عمومي خواص‬ ‫ﻣاﻳعات پﻪ زﻳات‪ ３‬چ＂کتﻴا ســره جاري کﻴ‪８‬ي او ＇رﻧگﻪ چ‪ ３‬پﻪ ﻣاﻳعاتﻮ ک‪ ３‬ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻮﻧﻪ پﻪ اســاﻧﻪ ﻳﻮ د بﻞ‬ ‫د ســطحﻲ ﻟﻪ پاســﻪ ＊ﻮﻳﻴ‪８‬ی‪ ،‬ﻧﻮ د ﻫغﻪ ﻟﻮ＊ﻲ شکﻞ ‪＄‬اﻧتﻪ غﻮره کﻮي چ‪ ３‬پﻪ ک‪ ３‬ﻣﻮجﻮد دي‪ .‬ﻟﻪ بﻠ‪３‬‬ ‫خــﻮا‪ ،‬د جاﻣداتــﻮ د ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻮﻧــﻮ ترﻣﻨ‪ ＃‬د جذب قــﻮه د گازوﻧﻮ د ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻮﻧــﻮ د جذب د قﻮې پﻪ‬ ‫پرتﻠــﻪ ډ‪４‬ــره زﻳاتﻪ ده‪ .‬دا عاﻣﻞ ﻻﻣﻞ کﻴ‪８‬ي چ‪ ３‬تر ＇ﻮ د ﻳﻮې ﻣاﻳــع دﻧﻨﻨﻲ ﻣقاوﻣت د جاري کﻴدﻟﻮ‬ ‫پــﻪﻣقابــﻞکــ‪３‬دگازوﻧــﻮپــﻪ پرتﻠــﻪ ډﻳــروې‪.‬‬ ‫‪:١-١-٢-٦‬د مايعاتو اود گازونو دخپريدلو پرتله‬ ‫＇رﻧگﻪ چ‪ ３‬د گازوﻧﻮ ډﻳرزﻳات حجﻢ تشــی فضا جﻮړ ک‪７‬ې دی‪ ،‬پﻪ ﻫغﻮى ک‪ ３‬د ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻮﻧﻮ ！کر کﻢ‬ ‫دى؛خﻮ دا ﻣطﻠب پﻪ ﻣاﻳعاتﻮ ک‪ ３‬ډ‪４‬ر ﻟ‪ ８‬دى‪ .‬پردې بﻨســ＀‪ ،‬وﻳﻠی شــﻮ چ‪ ３‬د ﻣاﻳعاتﻮ خپر‪４‬دل د گازوﻧﻮ‬ ‫د خپر‪４‬ــدو پــﻪ پرتﻠﻪ چ＂ک دي او د ﻣاﻳعاتﻮ د ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻮﻧــﻮ ترﻣﻨ‪！ ＃‬کر ډ‪４‬ر زﻳات دی چﻲ ﻟﻪ دي کبﻠﻪ د‬ ‫ﻫغــﻮى حرکت پﻪ ﻳﻮ ！اکﻠﻲ ﻟﻮري حرکت کــﻮي؛ د ب‪５‬ﻠگ‪ ３‬پﻪ ډول‪ :‬کﻪ چ‪５‬رې ﻣاﻳع رﻧگ ﻳﻮ ＇ا＇کﻰ‬ ‫پﻪ اوبﻮ ک‪ ３‬ورزﻳات ک‪７‬و‪ ،‬وبﻪ ﻟﻴدل شﻲ چ‪ ３‬رﻧگ پﻪ اوبﻮ ک‪ ３‬پﻪ کراره‪،‬کراره خپرﻳ‪８‬ي او ﻟﻪ اوبﻮ ＇خﻪ‬ ‫د ډک ﻟﻮ＊ــﻲ ！ﻮﻟﻪ فضا ﻧﻴســﻲ ‪.‬د ﻣاﻳعاتﻮ د تراکﻢ وړتﻴا د گازوﻧﻮ د تراکﻢ پﻪ ﻧسبت ډ‪４‬ره ﻟ‪８‬ه ده‪ .‬ﻣاﻳعات‬ ‫‪＄‬اﻧ‪７／‬ی حجﻢ ﻟري‪ .‬کﻪ ＇ﻪ ﻫﻢ د ﻣاﻳع ب‪２‬ﻪ د ﻟﻮ＊ــﻲ پﻪ جﻮړ＊ــت پﻮرې اړه ﻟري؛ خﻮ ﻣاﻳع د گازوﻧﻮ پر‬ ‫خــﻼف د ﻟﻮ＊ــﻲ ！ﻮل حجﻢ ﻧﻪ ﻧﻴســﻲ‪ .‬د ﻣاﻳعاتﻮ د ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻮﻧﻮ د جاذب‪ ３‬قــﻮه د ‪－‬ازوﻧﻮ د ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻮﻧﻮ د‬ ‫جاذب‪ ３‬د قﻮې پﻪ پرتﻠﻪ د ﻟ‪＇ ８‬ﻪ تراکﻢ ﻻﻣﻞ ک‪８５‬ي‪.‬‬ ‫ﻣاﻳعات د ســطح‪ ３‬کشــش ﻟري‪ .‬د ﻳﻮې ﻣاﻳع ﻣﻴﻞ د خپﻠ‪ ３‬سطح‪ ３‬د کﻤﻮاﻟ‪ ３‬ﻟپاره د سطح‪ ３‬کشش تﻪ‬ ‫واﻳﻲ چ‪ ３‬ﻟﻪ ‪＄‬اﻧﻪ ﻳ‪＊ ３‬ﻴ‪ ３‬او د ﻣاﻳع پﻪ سطح د قﻮاوو د تﻮازن د ﻧشتﻮاﻟﻲ ﻟﻪ اﻣﻠﻪ راﻣﻨ‪ ＃‬تﻪ ک‪８５‬ي‪＇ .‬رﻧگﻪ‬ ‫‪145‬‬

‫چ‪ ３‬دﻧﻨﻨﻲ ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻮﻧﻪ دﻧﻨﻪ ﻟﻮري تﻪ د باﻧدﻳﻨﻴﻮ ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻮﻧﻮ د کش کﻮﻟﻮ ﻻﻣﻞ کﻴ‪８‬ي‪ ،‬ﻧﻮ د ســطح‪ ３‬د‬ ‫ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻮﻧﻮ ﻟﻪ پاسﻪ اغ‪５‬زﻧاکﻪ قﻮه چ‪ ３‬دﻧﻨﻨ‪ ９‬قﻮاوې خﻨثی ک‪７‬ی‪ ،‬ﻧشتﻪ‪.‬‬ ‫‪ :٢-١-٢-٦‬ب‪７‬اس ک‪５‬دل او دمايعاتو د ب‪７‬اس فشار‬ ‫د ﻣاﻳعاتــﻮ ﻳــﻮ ﻣﻬﻢ خاصﻴــت د ﻫغﻮى د ب‪７‬اس ک‪５‬دﻟــﻮ ‪＄‬اﻧ‪７／‬تﻴا ده‪ .‬د ﻣاﻳــع د ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻮﻧﻮ چ＂کتﻴا د‬ ‫جاﻣداتﻮ او گازوﻧﻮ د ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻮﻧﻮ د چ＂کتﻴا پﻪ شــان ب‪５‬ﻠﻪ ده او پﻪ ﻣقابﻞ ک‪ ３‬د ﻣاﻳع ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻮﻧﻮ حرکﻲ‬ ‫اﻧــرژي ﻫــﻢ ور ＇خﻪ تﻮپﻴر ﻟري چ‪ ３‬پﻪ ﻫره شــﻴبﻪ ک‪＄ ３‬ﻴﻨ‪ ３‬ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻮﻧــﻪ چ＂ک حرکت کﻮي او پﻪ‬ ‫ﻫﻤــدې ﻣحﻴط ک‪＄ ３‬ﻴﻨــ‪ ３‬ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻮﻧﻪ پﻪ کراره حرکت ﻟري‪ .‬ﻻﻧدې گــراف ﻣطﻠب پﻪ ＇ر‪－‬ﻨد ډول‬ ‫رو＊اﻧﻪ ک‪７‬ی‪:‬‬

‫＊کتﻪ تﻮدوخﻪ‬ ‫پﻮرتﻪ تﻮدوخﻪ‬

‫！ﻴ＂ﻪ اﻧرژي‬

‫)‪ (14 - 6‬شکﻞ‪ :‬پﻪ ﻳﻮه ﻣاﻳع ک‪ ３‬د ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻲ اﻧرژي و‪４‬ش‬

‫پﻪ ﻳﻮه ﻣاﻳع ک‪ ３‬د ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻮﻧﻮ اﻧرژﻳکﻲ گراف او د ﻫغ‪ ３‬وﻳش ﻟﻪ پﻮرتﻨﻲ شکﻞ سره سﻢ رو＊اﻧﻪ کﻮي‬ ‫چ‪ ３‬ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻮﻧﻪ پﻪ ﻟﻮړه تﻮدوخﻪ ک‪ ３‬ﻟﻪ ډ‪４‬رې حرکﻲ اﻧرژي ســره پﻪ ﻣحﻴط ک‪ ３‬شــتﻪ‪ .‬ﻫغﻪ ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻮﻧﻪ‬ ‫چ‪ ３‬د ﻳﻮې ﻣاﻳع پﻪ ســطحﻪ ک‪ ３‬شــتﻪ؛ کﻪ خپﻞ ‪＄‬ان د ﻧﻮرو ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻮﻧﻮ ﻟﻪ جاذب‪ ３‬قﻮې وژغﻮري‪ ،‬پﻪ‬ ‫ب‪７‬اس بدﻟﻴ‪８‬ي چ‪ ３‬دې عﻤﻠﻴ‪ ３‬تﻪ ب‪７‬اس ک‪５‬دل واﻳﻲ‪ .‬د ب‪７‬اس ک‪５‬دﻟﻮ عﻤﻠﻴﻪ ﻫره شــﻴبﻪ تر ســره کﻴدی‬ ‫شــﻲ‪ .‬د تﻮدوخــ‪ ３‬زﻳاتﻮاﻟی د ﻣاﻳــع د ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻮﻧﻮ د حرکﻲ اﻧرژي د زﻳاتﻮاﻟــﻲ ﻻﻣﻞ ک‪８５‬ي او د ب‪７‬اس‬ ‫عﻤﻠﻴﻪ چ＂ک وي‪.‬‬

‫‪146‬‬

‫‪ :٣-١-٢-٦‬د مايعاتو د ايشيدو درجه‬ ‫کﻪ ﻣاﻳع تﻪ پﻪ سر ﻟﻮ＇ﻲ ﻟﻮ＊ﻲ ک‪ ３‬تﻮدوخﻪ ورک‪７‬ل شﻲ‪ ،‬تﻮدوخﻪ ﻳ‪ ３‬زﻳاتﻴ‪８‬ي‪ .‬د ﻣاﻳع د اﻳشﻴدو پﻪ بﻬﻴر‬ ‫ک‪( ３‬کﻪ فشار ثابت وي) د ا‪４‬ش‪５‬دو ！کﻰ ثابت پات‪ ３‬کﻴ‪８‬ي‪ .‬پﻪ ر＊تﻴا چ‪ ３‬پﻪ ثابت فشار ک‪ ３‬ﻫغﻪ تﻮدوخﻪ‬ ‫چ‪ ３‬ﻣاﻳع پﻪ ک‪ ３‬اﻳشــ‪８５‬ي‪ ،‬د ﻫﻤدې ﻣاﻳع د ا‪４‬شــ‪５‬دو د ！کﻲ پﻪ ﻧاﻣﻪ ﻳادﻳ‪８‬ي‪ .‬ﻳﻮه ﻣاﻳع ﻫغﻪ وخت اﻳش‪８５‬ي‬ ‫چ‪ ３‬د ﻣاﻳع د بخار فشار ﻟﻪ وارد شﻮي باﻧدﻳﻨﻲ فشار ﻳا اتﻤﻮسفﻴر سره ﻣساوي شﻲ‪.‬‬ ‫د ﻣاﻳعاتﻮد ا‪４‬شــ‪５‬دو پروســﻪ پﻪ سر ﻟﻮ＇ﻲ ﻟﻮ＊ﻲ ک‪ ３‬ﻟﻴدل کﻴ‪８‬ي؛ پﻪ سرپ＂ﻲ ﻟﻮ＊ﻲ ک‪ ３‬ﻧﻪ تر سره کﻴ‪８‬ي‪.‬‬ ‫پﻪ سر ﻟﻮ＇ﻲ ﻟﻮ＊ﻲ ک‪ ３‬پﻪ ﻣاﻳع باﻧدې وارد شﻮی باﻧدﻳﻨی فشار ثابت دی‪ .‬خﻮ د باﻧدﻳﻨﻲ فشار ﻟﻪ بدﻟﻮن‬ ‫ســره د ا‪４‬شــ‪５‬دو درجﻪ ﻫﻢ داس‪ ３‬بدﻟ‪８５‬ي چ‪ ３‬د فشار ﻟﻪ زﻳاتﻮاﻟﻲ سره د ﻣاﻳعاتﻮ د ا‪４‬ش‪５‬دو درجﻪ ﻟﻮړﻳ‪８‬ي‬ ‫او د فشــار ﻟﻪ ﻟ‪８‬واﻟﻲ ســره د ﻣاﻳع د اﻳشﻴدو تﻮدوخﻪ ！ﻴ＂ﻴ‪８‬ي؛ د ب‪５‬ﻠگ‪ ３‬پﻪ ډول‪ :‬د اوبﻮ د ا‪４‬ش‪５‬دو درجﻪ پﻪ‬ ‫ﻳﻮ اتﻤﻮســفﻴر فشــار ک‪ 100o C ３‬ده؛ خﻮ پﻪ ﻟﻮړو ‪＄‬اﻳﻮﻧﻮ ک‪ ３‬چ‪ ３‬فشار ‪ 650mmHg‬وي‪ ،‬اوبﻪ پﻪ‬ ‫‪ 95o C‬ک‪ ３‬اﻳش‪８５‬ي‪.‬‬

‫فعاليت‬ ‫اﻟف‪ -‬د اوبﻮ د ا‪４‬شــ‪５‬دود تﻮدوخ‪ ３‬درجﻪ د غره پﻪ ســرک‪ ３‬زﻳاتﻪ ده‪ ،‬کﻪ د غره پﻪ ！ﻴ＂ﻮبرخﻮ ک‪３‬؟‬ ‫وﻟ‪３‬؟‬ ‫ب‪ -‬پﻪ اوبﻮ ک‪ ３‬د کچاﻟﻮ پخﻮل د غره پﻪ سرک‪ ３‬ډ‪４‬ر وخت ﻧﻴسﻲ‪ ،‬کﻪ د غره پﻪ ！ﻴ＂ﻮبرخﻮ ک‪３‬؟‬ ‫ج‪ -‬ﻫغﻪ اوبﻪ چ‪ ３‬د غره پﻪ ســر ک‪ ３‬اﻳشــ‪８５‬ي‪ ،‬ﻻس زﻳات ســﻮ‪＄‬ﻮي‪ ،‬کﻪ ﻫغﻪ اوبﻪ چ‪ ３‬د غره پﻪ‬ ‫＊کتﻨی برخﻪ ک‪ ３‬اﻳشﻴ‪８‬ي؟‬ ‫د ا‪４‬ش‪５‬دو پروسﻪ پﻪ سرپ＂ﻮ ﻟﻮ＊ﻮ ک‪ ３‬ﻧﻪ تر سره کﻴ‪８‬ي؛ ‪＄‬کﻪ پﻪ سر پ＂ﻮ ﻟﻮ＊ﻮ ک‪ ３‬ب‪７‬اسﻮﻧﻪ ！ﻮﻟﻴ‪８‬ي‪ ،‬د‬ ‫ﻣاﻳع سطحﻪ ب‪７‬اس راچاپ‪５‬روي او د ﻣاﻳع د سطح‪ ３‬فشار ﻟﻮړﻳ‪８‬ي چ‪ ３‬د ﻣاﻳع د ا‪４‬ش‪５‬دو خﻨ‪ ６‬ک‪８５‬ي‪.‬‬ ‫ﻧﻮ ﻫر ＇ﻮﻣره چ‪ ３‬پﻪ ﻣاﻳع باﻧدې تﻮدوخﻪ زﻳاتﻪ شــﻲ‪ ،‬پﻪ ﻫﻤاغﻪ کچﻪ پﻪ ســر پ＂ﻲ ﻟﻮ＊ﻲ ک‪ ３‬د ﻣاﻳع‬ ‫پر سطحﻪ ﻣجﻤﻮعﻲ فشار زﻳاتﻴ‪８‬ي او د ا‪４‬ش‪５‬دو بﻬﻴر ﻧﻪ ترسره کﻴ‪８‬ي‪.‬‬

‫‪147‬‬

‫فکر وک‪７‬ئ‪:‬‬ ‫اﻟف‪ -‬د بخار پﻪ ســرپ＂ﻲ د‪／４‬ﻲ ک‪ ،３‬چ‪ ３‬پر اور اﻳ‪＋‬ــﻮدل شــﻮی وی‪ ،‬د ا‪４‬شــ‪５‬دو عﻤﻠﻴﻪ تر سره‬ ‫کﻴ‪８‬ي؟‬ ‫ب‪ -‬د بخار د‪４‬گﻮﻧﻮ پﻪ پﻮرتﻨ‪ ９‬برخﻪ ک‪ ３‬ســﻮري وﻟ‪ ３‬وباســﻲ چ‪ ３‬پﻪ ！اکﻠ‪ ３‬وخت ک‪ ３‬واز شﻲ‬ ‫او بخار ﻳ‪ ３‬وو‪＄‬ﻲ؟‬ ‫ج‪ -‬د اوبــﻮ تﻮدوخــﻪ د بخار د‪４‬گ ک‪ ３‬زﻳاتﻪ ده‪ ،‬کﻪ پﻪ ســر وازو د‪４‬گﻮﻧﻮ ک‪３‬؟ اوبﻪ پﻪ کﻮم د‪，４‬‬ ‫ک‪ ３‬ډ‪４‬رې زﻳات‪ ３‬اﻳش‪８５‬ي‪.‬‬ ‫ﻟﻨ‪６‬ه داچ‪ ３‬د ﻣادې جاﻣد او ﻣاﻳع حاﻟت ＇ﻪ ﻧا ＇ﻪ سره ﻳﻮشان او د ‪－‬از ﻟﻪ حاﻟت ＇خﻪ تﻮپﻴر ﻟري‪.‬‬ ‫‪ :-٤-١– ٢-٦‬تودوخه او د مادې بدلونونه‬ ‫کﻪ ﻳﻮي جاﻣدې ﻣادې تﻪ تﻮدوخﻪ ورک‪７‬ل شﻲ‪ ،‬کﻮم بﻬﻴربﻪ وﻟﻴدل شﻲ؟پﻪ عﻤﻮﻣﻲ ډول‪ ،‬جاﻣده ﻣاده‬ ‫وﻳﻠ‪ ３‬کﻴ‪８‬ي او پﻪ ﻣاﻳع بدﻟﻴ‪８‬ي کﻪ ترﻻســﻪ شــﻮې ﻣاﻳع تﻪ بﻴا ﻫﻢ تﻮدوخﻪ ورک‪７‬ل شــﻲ تﻮدوخﻪ پﻪ ﻳﻮه‬ ‫！اکﻠ‪ ３‬درجﻪ ک‪ ３‬اﻳشﻴ‪８‬ي اود گاز فاز راﻣﻨ‪ ＃‬تﻪ ک‪８５‬ي‪ .‬د اوبﻮ د تﻮدوخ‪ ３‬او درې ‪－‬ﻮﻧﻮ حاﻟتﻮﻧﻮ (جاﻣد‪،‬‬ ‫ﻣاﻳع او گاز) بدﻟﻮﻧﻮﻧﻪ د ﻣﻨحﻨﻲ ‪－‬راف پﻪ ﻻﻧدې ډول ﻟﻴدﻟی شی‪:‬‬ ‫＊کتﻪ تﻮ دوخﻪ‬ ‫ﻟﻮړه تﻮدوخﻪ‬

‫صعﻮدي حرکﻲ اﻧرژي‬ ‫)‪ (15 - 6‬شکﻞ‪ :‬د اوبﻮ د درې حاﻟتﻮﻧﻮ(جاﻣد‪،‬ﻣاﻳع او‪－‬از) د بدﻟﻮن د وخت او تﻮدوخ‪ ３‬د درج‪ ３‬د ﻣﻨحﻨﻲ ‪－‬راف ﻟﻪ ت‪７‬او سره‪.‬‬

‫ﻫغــﻪ اﻧــرژي چ‪ ３‬ﻳخ تﻪ وردﻧﻨﻪ کﻴ‪８‬ي‪ ،‬د اوبﻮ د ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻮﻧﻮ حرکﻲ اﻫتزازوﻧﻪ زﻳاتﻮي چ‪ ３‬پﻪ پاﻳﻠﻪ ک‪３‬‬ ‫ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻮﻧﻪ سره جﻼ او کرستاﻟﻲ شبک‪ ３‬ﻳﻮه ﻟﻪ بﻠ‪＇ ３‬خﻪ ب‪５‬ﻠ‪８５‬ي چ‪ ３‬جاﻣده ﻣاده پﻪ ﻣاﻳع بدﻟﻴ‪８‬ي او‬ ‫دﻣاﻟﻴکﻮﻟﻮﻧﻮ اﻧرژي دوﻣره زﻳاتﻴ‪８‬ي چ‪ ３‬خپﻞ ‪＄‬ای پﻪ شبکﻪ ک‪ ３‬ﻟﻪ ﻻسﻪ ورکﻮي‪ .‬د جاﻣداتﻮ تﻮدوخﻪ‬ ‫دوﻳﻠ‪ ３‬ک‪５‬دو تر ﻫغﻪ وختﻪ ثابتﻪ پات‪ ３‬کﻴ‪８‬ي چ‪！ ３‬ﻮﻟﻪ جاﻣده ﻣاده پﻪ ﻣاﻳع بدﻟﻪ شﻲ‪ .‬ﻟﻪ وﻳﻠﻲ ک‪５‬دو ＇خﻪ‬ ‫وروســتﻪ د تﻮدوخ‪ ３‬درجﻪ د ا‪４‬شــ‪５‬دو تر درج‪ ３‬پﻮرې ﻟﻮړﻳ‪８‬ي او د تﻮدوخ‪ ３‬دا درجﻪ تر ب‪７‬اس ک‪５‬دﻟﻮ‬ ‫‪148‬‬

‫پﻮرې بشپ‪７‬ه ثابتﻪ پات‪ ３‬کﻴ‪８‬ي‪ .‬کﻠﻪ چ‪ ３‬ﻣاﻳع پﻮره ب‪７‬اس شﻲ ‪،‬ﻧﻮ دتﻮدوخ‪ ３‬درجﻪ ﻟﻮړﻳ‪８‬ي‪.‬‬

‫فعاليت‬ ‫و＇‪７５‬ئ چ‪ ３‬جاﻣد ﻣﻮاد د تﻮدوخ‪ ３‬د زﻳاتﻮاﻟﻲ ﻟﻪ اﻣﻠﻪ وﻟ‪ ３‬وﻳﻠ‪ ３‬کﻴ‪８‬ي؟ د تﻮدوخ‪ ３‬د زﻳاتﻮاﻟﻲ‬ ‫ﻟﻪ اﻣﻠﻪ ﻣاﻳعات پﻪ ب‪７‬اس او ﻳا گاز وﻟ‪ ３‬بدﻟ‪８５‬ي؟ ﻻﻧدې شکﻠﻮﻧﻪ وگﻮرئ او ‪＄‬ﻮاب ورک‪７‬ئ‪.‬‬ ‫ﻳخﻨﻲ‬

‫ﻳخﻨﻲ ﻳا تراکﻢ‬ ‫تﻮ دوخﻪ ﻳا دفشار‬

‫تﻮدوخﻪ‬

‫ﻟ‪８‬واﻟی‬

‫کرستاﻟﻲ جاﻣد‬

‫گاز‬

‫ﻣاﻳع‬

‫)‪ (16 - 6‬شکﻞ‪ :‬د د تﻮدوخ‪ ３‬پﻪ ب‪５‬ﻼب‪５‬ﻠﻮ درجﻮ ک‪ ３‬د اوبﻮ حاﻟتﻮﻧﻪ‬

‫د ﻳﻮې ﻣادې د وﻳﻠ‪ ３‬ک‪５‬دو او ا‪４‬شــ‪５‬دو ！کﻰ او د جاﻣد او ﻣاﻳع حاﻟتﻮﻧﻪ د ب‪７‬اس د فشــار پﻪ واســطﻪ‬ ‫！اکﻞ ک‪８５‬ي‪ .‬ﻻﻧدې گراف د اوبﻮ د جاﻣد او ﻣاﻳع د ب‪７‬اس فشار ＊ﻴﻲ‪:‬‬ ‫د ‪ OA‬خط‪ :‬ﻳﻮ اتﻤﻮسفﻴر فشار ک‪ ３‬د جاﻣد او ﻣاﻳع پﻪ ﻣﻨ‪ ＃‬ک‪ ３‬سرحد ＊ﻲ چ‪ ３‬پﻪ ثابت فشار ک‪ ３‬د‬ ‫تﻮدوخ‪ ３‬پﻪ بدﻟﻮن جاﻣد پﻪ ﻣاﻳع بدﻟﻴ‪８‬ي‪.‬‬ ‫د ‪ OC‬خــط‪ :‬کــﻪ چﻴرتﻪ فشــار د درې‬ ‫‪－‬ﻮﻧــ‪ ３‬ﻧقطﻲ ＇خﻪ کﻢ شــﻲ جاﻣد فاز پﻪ‬ ‫بخار (ب‪７‬اس) بدﻟﻴ‪８‬ي‪(.‬تصعﻴد)‬

‫‪A‬‬

‫‪B‬‬

‫د ‪ OB‬خط‪ :‬د ﻣاﻳع او بخار ترﻣﻨ‪ ＃‬فشار‬ ‫او د تﻮدوخ‪ ３‬پﻪ درجﻪ ک‪ ３‬د ﻣاﻳع او بخار‬ ‫ترﻣﻨ‪ ＃‬تعادل را＊ﻴﻲ کﻪ فشار ثابت اوسی‬ ‫د تﻮدوخﻲ د درج‪ ３‬پﻪ زﻳاتﻴدو ســره ﻣاﻳع‬

‫‪O‬‬ ‫‪C‬‬

‫پﻪ بخار بدﻟﻴ‪８‬ي‪.‬‬ ‫تﻮدوخﻪ ) ‪( o C‬‬ ‫)‪ (17 - 6‬شکﻞ‪ :‬ﻟﻪ تﻮدوخ‪ ３‬سره د اوبﻮ د ب‪７‬اس د فشار ت‪７‬او‬

‫‪149‬‬

‫‪ :٥-٢-٦‬د مايعاتو کنگل کيدل‬ ‫کﻠﻪ چ‪ ３‬ﻟﻪ ﻳﻮې ﻣاﻳع ＇خﻪ تﻮدوخﻪ واخﻴســتﻞ شــﻲ‪ ،‬د ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻮﻧﻮ حرکﻲ اﻧرژي ！ﻴ＂ﻴ‪８‬ي چ‪ ３‬د ﻣاﻳع‬ ‫تﻮدوخﻪ ورسره ＊کتﻪ ک‪８５‬ي او ثابت حاﻟت ‪＄‬اﻧتﻪ غﻮره کﻮي او ﻟﻪ ﻫغ‪ ３‬سره د ﻣﻮادو گ‪ ６‬جاﻣد بﻠﻮروﻧﻪ‬ ‫ﻻستﻪ را‪＄‬ﻲ‪ .‬د ﻳﻮې ﻣاﻳع د کﻨگﻞ ک‪５‬دو درجﻪ ﻫغﻪ اﻧدازه تﻮدوخﻪ ده چ‪ ３‬د ﻳﻮې ﻣادې جاﻣد ﻳا ﻣاﻳع فاز‬ ‫ﻳﻮ ﻟﻪ بﻞ سره د تعادل پﻪ حاﻟت ک‪ ３‬ساتﻲ‪.‬‬ ‫ﻣاﻳع‬ ‫جاﻣد‬ ‫کﻪ چ‪５‬رې ﻟﻪ ﻳﻮې ﻣاﻳع ＇خﻪ تﻮدوخﻪ واخﻴســتﻞ شــﻲ‪ ،‬د پروس‪ ３‬ﻟﻮری ＊ﻲ خﻮاتﻪ دوام پﻴدا کﻮي او‬ ‫دې حاﻟت تﻪ کﻨگﻞ ک‪５‬دل واﻳﻲ‪ .‬کﻪ جاﻣدو ﻣﻮادو تﻪ تﻮدوخﻪ و رک‪７‬ل شــﻲ‪ ،‬د تعاﻣﻞ بﻬﻴر ﻟﻪ پﻮرتﻨ‪９‬‬ ‫ﻣعادﻟ‪ ３‬ســره ســﻢ کﻴ‪ ０‬ﻟﻮري تﻪ دوام پﻴدا کﻮي‪ .‬دي بﻬﻴرتﻪ وﻳﻠ‪ ３‬ک‪５‬دل واﻳﻲ‪ .‬د کﻨگﻞ ک‪５‬دﻟﻮ چ＂کتﻴا‬ ‫د وﻳﻠ‪ ３‬کﻴدو داســ‪ ３‬چ＂کتﻴا ده‪ ،‬چ‪ ３‬سﻴســتﻢ ﻧﻪ تﻮدوخﻪ جذب او ﻧﻪ ازادوي‪ ،‬دﻟتﻪ د تگ او راتگ‬ ‫بﻬﻴر پﻪ دې سﻴســتﻢ ک‪ ３‬د تﻮدوخ‪ ３‬پﻪ عﻴﻦ درجﻪ ک‪ ３‬ترســره کﻴ‪８‬ي؛ پر دې بﻨســ＀‪ ،‬د ﻳﻮې خاﻟص‪３‬‬ ‫ﻣادې د وﻳﻠ‪ ３‬ک‪５‬دو او کﻨگﻞ ک‪５‬دو ！کﻲ سره ﻳﻮ شان دي‪.‬‬ ‫د جســﻤﻮﻧﻮ د جاﻣــد حاﻟت ﻧ‪５‬غ پر ﻧ‪５‬غــﻪ د ‪－‬از پﻪ حاﻟت بدﻟﻴدﻟﻮ تــﻪ د تصعﻴد (‪)Sublimation‬‬ ‫عﻤﻠﻴﻪ واﻳﻲ‪ .‬د ﻣﻮادو جاﻣد حاﻟت د ﻣاﻳع او گاز د حاﻟت پﻪ شان د ب‪７‬اس فشار ﻟري او ＇رﻧگﻪ چ‪３‬‬ ‫پﻪ جاﻣداتﻮ ک‪ ３‬د ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻮﻧﻮ ترﻣﻨ‪ ＃‬د کشــکﻮﻟﻮ قﻮه غ‪＋‬ــتﻠ‪ ３‬ده؛ پردې بﻨس＀‪ ،‬د جاﻣداتﻮ ب‪７‬اس ډ‪４‬ر‬ ‫ﻟ‪ ８‬دی‪ .‬د تعادل پﻪ حاﻟت ک‪ ３‬د جاﻣد او گاز د ب‪７‬اس فشــار ســره ﻣساوي دی او د سﻴستﻢ د تﻮدوخ‪３‬‬ ‫درجﻪ د تعادل پﻪ حاﻟت ک‪ ３‬ثابتﻪ ده‪ .‬کﻪ د گازي ﻣادې تﻮدوخﻪ ﻟ‪８‬ه شﻲ او ﻟﻪ دې پرتﻪ چ‪ ３‬ﻣاﻳع شﻲ‪،‬‬ ‫جاﻣد حاﻟت ‪＄‬اﻧتﻪ غﻮره ک‪７‬ي‪ ،‬دا بﻬﻴر د تبرﻳد (س‪７‬ه ول) پﻪ ﻧﻮم ﻳادﻳ‪８‬ي‪ .‬کﻴدی شﻲ چ‪＄ ３‬ﻴﻨ‪ ３‬ﻣﻮاد‬ ‫پﻪ عادي شــراﻳطﻮ ک‪ ３‬د تصعﻴد او تبرﻳد ﻟﻪ ﻻرې‪ ،‬خاﻟص ک‪７‬ى شــﻲ‪ .‬ب‪５‬ﻠگﻪ ک‪ ３‬ﻳ‪ ３‬ک‪５‬دى شﻲ چ‪３‬‬ ‫‪ I 2‬او ﻧفتاﻟﻴﻦ ) ‪ (C10 H 8‬ورک‪７‬ل شﻲ‪.‬‬ ‫پﻪ عﻤﻮﻣﻲ ډول‪ ،‬ﻳﻮه ﻣاده شراﻳطﻮ تﻪ پﻪ پام سره پﻪ درې حاﻟتﻮﻧﻮ (جاﻣد‪ ،‬ﻣاﻳع او گاز) ک‪ ３‬ﻟﻴدل ک‪８５‬ي‬ ‫چ‪ ３‬د دغﻮ حاﻟتﻮﻧﻮ ﻳﻮ پر بﻞ باﻧدې بدﻟ‪５‬دل پﻪ ﻻﻧدې شکﻞ ک‪ ３‬ﻟﻴدل کﻴ‪８‬ي‪:‬‬

‫)‪ ( 18 - 6‬شکﻞ‪ :‬د ﻣادې د درې حاﻟتﻮﻧﻮ ﻳﻮ پر بﻞ باﻧدې تبدﻳﻠﻴدل ＊ﻴﻲ‬

‫‪150‬‬

‫‪ : ٣-٦‬گازونه‬ ‫‪ :١-٣-٦‬د ‪－‬ازونو صفتونه‬

‫د ‪－‬ازوﻧﻮ ‪＄‬اﻧ‪７／‬تﻴاووتﻪ پﻪ پام سره چ‪ ３‬طبﻴعی ‪－‬ازوﻧﻪ ﻳﻮ بﻞ تﻪ ورتﻪ دي او دا ورتﻪ واﻟی ﻣﻮږ تﻪ دا اﻣکان‬ ‫راکﻮي چ‪ ３‬اﻳدﻳال گاز تعرﻳف ک‪７‬و او وروستﻪ د حقﻴقﻲ گازوﻧﻮ خﻮاص د اﻳدﻳال گازوﻧﻮ ﻟﻪ خﻮاصﻮ سره‬ ‫پرتﻠﻪ ک‪７‬و‪ .‬ﻟﻪ دې سره بﻪ وﻟﻴدل شﻲ چ‪ ３‬حقﻴقﻲ گاز اواﻳدﻳال گاز پﻪ ‪＄‬ﻴﻨﻮ ﻣﻮاردو ک‪ ３‬سره ﻳﻮشان دي‬ ‫(کﻠﻪ چ‪ ３‬فشار او تﻮدوخﻪ زﻳات ﻧﻪ وي) د گازوﻧﻮ خﻮاص د گازي ﻣﻮادو ＊ﻪ فکتﻮروﻧﻪ دي چ‪ ３‬ک‪５‬دى‬ ‫شﻲ د ساده قﻮاﻧﻴﻨﻮ پﻪ واسطﻪ ﻳ‪ ３‬رو＊اﻧﻪ ک‪７‬و‪ .‬خﻮ ﻟﻮﻣ‪７‬ى اړﻳﻨﻪ ده‪＇ ،‬ﻮ ﻫغﻮ کﻤﻴتﻮﻧﻮ باﻧدې بحث وک‪７‬و‬ ‫چ‪ ３‬پﻪ گازوﻧﻮ باﻧدې اغ‪５‬ز ﻟري چ‪ ３‬ﻫغﻪ حجﻢ‪ ،‬فشار‪ ،‬د گاز اﻧدازه او تﻮدوخﻪ ده‪ ،‬دا کﻤﻴتﻮﻧﻪ بﻪ ددې‬ ‫＇پرکﻲ پﻪ وروستﻴﻮ بحثﻮﻧﻮک‪ ３‬د ازﻣاﻳشﻲ قﻮاﻧﻴﻨﻮ پﻪ باره ک‪ ３‬زﻳات کﻮﻣک وک‪７‬ي‪.‬‬ ‫حجم ‪:‬‬ ‫گازوﻧﻪ ﻧا＇اپﻪ ﻣﻨبسط کﻴ‪８‬ي او خپﻞ اړوﻧد ﻟﻮ＊ی ډکﻮي؛ د گازوﻧﻮ حجﻢ تﻞ د ﻫغﻮى د ﻟﻮ＊ﻲ ﻟﻪ حجﻢ‬ ‫ســره ﻳﻮشــان دی؛ خﻮ د گازوﻧﻮ د حجﻢ د اﻧدازه کﻮﻟﻮ کﻤﻴتﻮﻧﻪ باﻳد ﻟﻪ ﻧ‪７‬ﻳﻮال سﻴستﻢ سره سﻢ پﻪ واحد‬ ‫تﻮ‪－‬ﻪ و！اکﻞ شﻲ‪＇ .‬رﻧگﻪ چ‪ ３‬پﻪ ﻧ‪７‬ﻳﻮال سﻴستﻢ ) ‪ (SI‬ک‪ ３‬د وا！ﻦ واحد ﻣتر )‪ (m‬دی؛ ﻧﻮ بﻴﻦ اﻟﻤﻠﻠﻲ‬ ‫سﻴستﻢ ک‪ (SI ) ３‬د حجﻢ واحد ﻣتر ﻣکعب ) ‪ (m3‬دی او عﻤدتاً ‪( decm3‬دﻳسﻲ ﻣتر ﻣکعب) د‬ ‫حجﻢ د واحد پﻪ تﻮگﻪ ！اکﻲ‪ .‬ﻳﻮ دﻳسﻲ ﻣتر ﻣکعب حجﻢ د ﻟﻴتر )‪ (Liter‬پﻪ ﻧﻮم ﻫﻢ ﻳادﻳ‪８‬ي‪ .‬د ﻣﻮادو‬ ‫د حجﻤﻮﻧــﻮ د اﻧــدازه کﻮﻟﻮ ﻟپاره د ‪ m 3‬ﻟﻪ اجزاؤو او اضعافﻮ ＇خﻪ ﻫﻢ کار اخﻠﻲ چ‪ ３‬عﻤدتا ً ‪cm 3‬‬

‫دي او ‪ 1cc = cc = 1cm 3 = 1mL‬کﻴ‪８‬ي‪.‬‬ ‫فشار‬ ‫د سطح‪ ３‬پر ﻳﻮ واحد باﻧدې وارده شﻮې قﻮه فشار د‪:‬‬ ‫‪F‬‬ ‫‪S‬‬

‫=‪p‬‬

‫د ‪ cgs‬پﻪ سﻴســتﻢ ک‪ ３‬د فشــار واحد ‪ Bary‬د ‪ MKS‬پﻪ سﻴستﻢ ک‪ ３‬پاسکال او پﻪ ‪ FPS‬ک‪ ３‬پﻮﻧد‬ ‫( ‪ ) Lb‬تقســﻴﻢ پر اﻧچ ﻣربع ) ‪ ( In 2‬دی چ‪ 1atm = 14,7 Lb / In 2 ( ３‬کﻴ‪８‬ي اود پﻴســ‪ PSi ３‬پﻪ‬ ‫ﻧﻮم ﻫﻢ ﻳادﻳ‪８‬ي‪.‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪ 1atm = 14,7 Lb Inch = Psi = 760mmHg‬دي‪ .‬د فشار واحدات پﻪ ک‪５‬ﻤﻴا ک‪ ３‬اتﻤﻮسفﻴر‬ ‫او ﻣﻠﻲ ﻣتر ستﻮن سﻴﻤاب دي‪.‬‬ ‫‪1atm = 760mmHg = 760torr‬‬ ‫‪1atm = 14.1b / inch2 = 101.3Kpa‬‬

‫‪151‬‬

‫‪:١-٣-٦‬د گازي مادې مقدار‬ ‫پــﻪ عﻤﻮﻣﻲ تﻮ‪－‬ﻪ‪ ،‬د ﻣﻮادو ﻣقدار پﻪ ﻣﻮل اﻧدازه کﻴ‪８‬ي چ‪ ３‬پﻪ )‪＊ (n‬ــﻮدل کﻴ‪８‬ي‪ .‬د ﻣطﻠﻮب‪ ３‬ﻣادې‬ ‫د گراﻣﻮﻧــﻮ اﻧــدازه پر ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻲ ﻳا اتﻮﻣﻲ کتﻠ‪ ３‬ﻟﻪ و‪４‬شــﻠﻮ ＇خﻪ ک‪５‬دی شــﻲ د ﻣادې د ﻣﻮﻟﻮﻧﻮ ﻣقدار‬ ‫ترﻻسﻪ شﻲ‪:‬‬ ‫‪m‬‬ ‫‪M‬‬

‫=‪n‬‬

‫د گازونو تودوخه‬ ‫د گآزوﻧــﻮ تﻮدوخــﻪ‪ ،‬پﻪ عﻤﻮﻣــﻲ تﻮ‪－‬ﻪ‪ ،‬پﻪ کاﻟﻮﻳﻦ ！اکﻞ کﻴ‪８‬ي چ‪ ３‬د ﻣطﻠقــ‪ ３‬تﻮدوخ‪ ３‬پﻪ ﻧﻮم ﻳ‪ ３‬ﻫﻢ‬ ‫ﻳادوي‪:‬‬ ‫‪°‬‬ ‫‪T = C + 273‬‬ ‫‪k‬‬

‫‪ :٢-٣-٦‬د بايل قانون )‪( Boyls Low‬‬

‫پﻪ ‪ 1662‬م کال ک‪ ３‬د رابرت باﻳﻞ او ادام ﻣارﻳﻮت پﻪ ﻧاﻣﻪ دوو فراﻧسﻮي فزﻳک پﻮﻫاﻧﻮ ﻳﻮ ﻟﻪ بﻞ ＇خﻪ‬ ‫جﻼ د گازوﻧﻮ د حجﻢ او فشــار ترﻣﻨ‪ ＃‬اړﻳکﻪ پﻪ ثابتﻪ تﻮدوخﻪ ک‪ ３‬و＇‪７５‬ﻟﻪ او ترﻻســﻪ ﻳ‪ ３‬ک‪７‬ه چ‪ ３‬پﻪ‬ ‫ثابتــﻪ تﻮدوخﻪ ) ‪ (T = Cons tant‬کــ‪ ３‬د گازوﻧﻮ د ！اکﻠ‪ ３‬کچ‪ ３‬حجﻢ پرﻫغﻮی باﻧدې د وارد شــﻮي‬ ‫فشارسره ﻣعکﻮسا ً ﻣتﻨاسب دی‪.‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪p‬‬

‫‪I‬‬

‫‪V‬‬

‫ﻧﻮﻣﻮړو پﻮﻫاﻧﻮ ﻟﻪ ﻫغ‪ ３‬دســتگاه ＇خﻪ کار اخ‪５‬ســتﻪ چ‪ ３‬د گاز ﻳﻮه ﻧﻤﻮﻧﻪ پﻪ ک‪ ３‬د ت‪７‬ل شــﻮي درجﻪ‬ ‫ﻟروﻧکﻲ ﻣاﻧﻮﻣتر پﻪ ﻻﻧدﻳﻨ‪ ９‬برخﻪ ک‪ ３‬شــتﻪ‪ .‬د ﻣاﻧﻮﻣتر پﻪ واز ســرک‪ ３‬د ســﻴﻤابﻮ د زﻳاتﻮاﻟﻲ پﻪ واسطﻪ‬ ‫ک‪５‬دای شﻲ چ‪ ３‬د گاز فشار زﻳات ک‪７‬اي شﻲ او د فشار ﻟﻪ زﻳاتﻮاﻟﻲ سره د گاز حجﻢ پﻪ ب‪５‬ﻼب‪５‬ﻠﻮ پ‪７‬اوﻧﻮ‬ ‫ک‪ ３‬و！اکﻞ شﻲ‪.‬‬ ‫‪Patm‬‬

‫‪PHg‬‬

‫‪Pgas‬‬

‫ﮔاز‬ ‫‪Hg‬‬ ‫‪Patm + PHg = Pgas‬‬

‫)‪ (19 - 6‬شکﻞ‪ :‬سر وازی ﻣاﻧﻮﻣتر د ﻫاﻳدروجﻦ ﻟﻪ گاز سره‬

‫‪152‬‬

‫ﻟﻪ تجزﻳ‪ ３‬ﻻﻧدې د ﻫاﻳدروجﻦ گاز د فشار‪ -‬حجﻢ د اﻧدازې اخﻴستﻠﻮ ‪＄‬ﻴﻨ‪ ３‬پاﻳﻠ‪ ３‬چ‪ ３‬د تﻮدوخ‪ ３‬پﻪ‬ ‫‪ 25o C‬ک‪ ３‬ترﻻسﻪ شﻮي‪ ،‬پﻪ ﻻﻧدې جدول ک‪ ３‬خﻼصﻪ شﻮﻳدي‪:‬‬ ‫)‪ (2 - 6‬جدول‪ :‬د ﻫاﻳدروجﻦ د گاز تراکﻢ د تﻮدوخ‪ ３‬پﻪ ‪ 25o C‬درجﻮ ک‪３‬‬ ‫حجﻢ ‪ X‬د فشار‬

‫حجﻢ پﻪ ‪ml‬‬

‫فشار پﻪ ‪mm Hg‬‬

‫د تجربﻮ ﻧﻤبر‬

‫‪1.75 10 4‬‬

‫‪25‬‬

‫‪760‬‬

‫‪I‬‬

‫‪1.75 10 4‬‬

‫‪21.1‬‬

‫‪830‬‬

‫‪II‬‬

‫‪1.75 10 4‬‬

‫‪19.7‬‬

‫‪890‬‬

‫‪III‬‬

‫‪1.75 10 4‬‬

‫‪16.5‬‬

‫‪1060‬‬

‫‪IV‬‬

‫‪1.75 10 4‬‬

‫‪14.1‬‬

‫‪1240‬‬

‫‪V‬‬

‫‪1.75 10 4‬‬

‫‪11.6‬‬

‫‪1510‬‬

‫‪VI‬‬

‫پﻪ دې پاﻳﻠﻮ ک‪ ３‬دوه ﻣﻬﻢ ！کﻲ دي‪ :‬ﻟﻮﻣ‪７‬ى داچ‪ ３‬د فشار پﻪ زﻳاتﻮاﻟﻲ د ﻫاﻳدروجﻦ د گاز حجﻢ ﻟ‪ ８‬شﻮی‬ ‫او دوﻫﻢ دا چ‪ ３‬د فشار د زﻳاتﻮاﻟﻲ او د حجﻢ د ﻟ‪８‬واﻟﻲ د ضربﻮﻟﻮ پاﻳﻠﻪ ) ‪ (PV‬ثابتﻪ پات‪ ３‬کﻴ‪８‬ي او دې‬ ‫فکتﻮر د باﻳﻞ او ﻣارﻳﻮت تﻮجﻪ ‪＄‬ان تﻪ ورواړوﻟﻪ چ‪ ３‬د ﻫغﻪ ﻣعادﻟﻪ پﻪ ﻻﻧدې ډول ده‪:‬‬ ‫‪PV = K‬‬

‫‪2‬‬

‫پﻪ پﻮرتﻨﻴﻮ اړﻳکﻮ ک‪ p３‬فشار ‪ v‬د گاز حجﻢ او ‪ K‬ثابت دی چ‪ ３‬دﻫغﻪ کچﻪ د تﻮدوخﻪ او گاز پﻪ کچ‪３‬‬ ‫پﻮرې اړه ﻟري‪ ،‬ﻧﻮ ک‪５‬دی شﻲ چ‪ I ３‬ﻣعادﻟﻪ پﻪ ﻻﻧدې تﻮ‪－‬ﻪ وﻟﻴکﻞ ش‪:３‬‬ ‫‪n = Cons tant , T = Cons tant‬‬ ‫‪PV = K‬‬

‫‪3‬‬

‫‪I‬او ‪ II‬ﻣعادﻟ‪ ３‬د باﻳﻞ او ﻣارﻳﻮت د قاﻧﻮن پﻪ ﻧﻮم ﻫﻢ ﻳادﻳ‪８‬ي‪ .‬دا ﻣعادﻟ‪ ３‬داس‪ ３‬ﻫﻢ ﻟﻴکﻞ کﻴ‪８‬ې‪:‬‬ ‫‪K1‬‬ ‫‪P‬‬

‫‪4‬‬

‫=‪V‬‬

‫پﻪ ﻟﻨ‪ ６‬ډول وﻳﻠی شــﻮ چ‪ ３‬پﻪ ثابتﻪ تﻮدوخﻪ ک‪ ３‬د گاز د ﻳﻮ ！اکﻠﻲ ﻣقدار حجﻢ ﻟﻪ فشــار ســره ﻣعکﻮس‬ ‫تﻨاسب ﻟري‪.‬‬ ‫ﻣثال‪ :‬ﻳﻮ اﻳدﻳال گاز د باﻳﻞ د اﻧدازه کﻮﻟﻮ پﻪ دســتگاه ک‪ ３‬داســ‪ ３‬شــتﻪ چ‪ ３‬پﻪ ‪ 625mmHg‬فشار ک‪３‬‬ ‫‪153‬‬

‫د گاز حجﻢ ‪ 247mL‬دی‪ .‬کﻪ چﻴرې فشــار‪ 825mmHg‬تﻪ بدل شــﻲ‪ ،‬حجﻢ ورســره بدﻟ‪８５‬ي‬ ‫) ‪. (T = Cons tan t‬‬ ‫حﻞ‪ :‬د باﻳﻞ ﻟﻪ قاﻧﻮن سره سﻢ ‪ P2V2 = K , P1V1 = K‬دی ﻧﻮ ‪ P1V1 = P2V2‬ک‪５‬دى شﻲ‪:‬‬ ‫‪V1 P2‬‬ ‫=‬ ‫‪V2 P1‬‬

‫‪V1 = 247mL‬‬

‫= ‪V2‬‬

‫‪P1 = 625mmHg‬‬

‫‪V1 P1‬‬ ‫‪P2‬‬

‫‪P2 = 825mmHg‬‬ ‫‪247mL 625mmHg‬‬ ‫‪= 187mL‬‬ ‫‪825mmHg‬‬

‫= ‪V2‬‬

‫? = ‪V1‬‬

‫مشق او تمرين وک‪７‬ئ‬ ‫پﻪ ‪ 1.23atm‬فشــارک‪ ３‬د اﻳدﻳال گاز حجﻢ ‪ 4.63L‬دی‪ .‬کﻪ فشــار ‪ 4.14 10 2‬تﻪ بدﻟﻮن‬ ‫وﻣﻮﻣﻲ‪ ،‬د گاز حجﻢ پﻴدا ک‪７‬ئ ‪(T = Cons tan t ) .‬‬ ‫فعاليت‬ ‫‪ PV = K‬پــﻪ ﻣعادﻟــﻲ ک‪ K ３‬د باﻳﻞ د ثابت پﻪ ﻧﻮم ﻳادﻳ‪８‬ي‪ .‬د ‪－‬ازوﻧﻮ ﻟپاره ددې ثابت‬ ‫ﻣقدار پﻪ ﻣعﻴاري شراﻳطﻮ ک‪ ３‬پﻪ ‪ atm L, mmHg L, Pa m3‬ک‪ ３‬ترﻻسﻪ ک‪７‬ئ‪.‬‬ ‫‪ :٣-٣-٦‬د چارلس قانون (په گازونو باندې د تودوخ‪ ３‬اغ‪５‬ز)‬ ‫د چارﻟــس پﻪ ﻧﻮم فراﻧســﻮي فزﻳــک پﻮه پﻪ ‪1787‬م کال ک‪ ３‬د گازوﻧــﻮ د حجﻢ بدﻟﻮن دتﻮدوخ‪ ３‬پﻪ‬ ‫بدﻟــﻮن پﻪ ثابت فشــار ک‪ ３‬ﻣطاﻟعﻪ ک‪ .７‬ﻧﻮﻣــﻮړي عاﻟﻢ وﻟﻴدل چ‪ ３‬پﻪ ثابت فشــار ک‪( P = con) ３‬‬ ‫کــﻪ گازوﻧﻮ تﻪ تﻮدوخﻪ ورک‪７‬ل شــﻲ‪ ،‬تﻮدوخﻪ ﻟﻪ ‪ 0o C‬درجﻮ ＇خــﻪ تر ‪ 80o C‬پﻮرې بدﻟ‪８５‬ي؛ ﻧﻮ د‬ ‫ﻧﻮﻣﻮړوگازوﻧﻮ د حجﻢ بدﻟﻮﻧﻮﻧﻪ ﻳﻮ د بﻞ ﻣعادل دي‪.‬‬ ‫ﻟﻪ ‪ 1806‬تر ‪ 1808‬کاﻟﻮﻧﻮ گﻴﻠﻮســک وک‪７‬ی شــﻮل چی د چارﻟس د گازوﻧﻮ فﻬرست پﻮره ک‪７‬ي او‬ ‫دا ﻳ‪ ３‬ﻫﻢ و＊ــﻮدل چﻲ پﻪ ثابت فشــار ک‪ ３‬د تﻮدوخ‪ ３‬د ﻳﻮې درج‪ ３‬ســاﻧتﻲ گراد پﻪ زﻳاتﻮاﻟﻲ‪ ،‬د گازد‬ ‫حجﻢ ‪ 1‬برخﻪ اﻧبساط کﻮي‪ .‬د چارﻟس او گﻴﻠﻮسک د درې ﻧﻤﻮﻧﻪ ﻳﻲ ＇‪７５‬ﻧﻮ پاﻳﻠ‪ ３‬پﻪ )‪(20 - 6‬‬ ‫‪273‬‬ ‫شکﻞ ﻳا گراف ک‪ ３‬وړاﻧدې شﻮي دي‪:‬‬ ‫پــﻪ دې گــراف ک‪ ３‬د درې ﻧﻤﻮﻧﻮ ﻟپــاره د تﻮدوخ‪ ３‬او حجﻢ ترﻣﻨ‪ ＃‬اړﻳکــ‪ ３‬د ﻫاﻳدروجﻦ د ب‪５‬ﻼب‪５‬ﻠﻮ‬ ‫کتﻠﻮ ﻟپاره ＇ر‪－‬ﻨدې شــﻮې دي‪ .‬پﻪ دې تجربﻮ ک‪ ３‬فشــار ثابت دی‪ .‬کﻪ د گراف دی خطﻮﻧﻮ تﻪ چ‪ ３‬د‬ ‫‪154‬‬

‫تﻮدوخ‪ ３‬او حجﻢ د ت‪７‬او اړﻳک‪ ３‬را＊ــﻴﻲ‪ ،‬دوام ورک‪７‬ل شــﻲ‪ ،‬د تﻮدوخ‪ ３‬د درجﻮ افقﻲ ﻣحﻮر بﻪ پﻪ ﻳﻮه‬ ‫！اکﻠــﻲ ！کــﻲ ک‪ ３‬چ‪ ３‬پﻪ دې ！کﻲ ک‪ (V = 0) ３‬دی‪ ،‬پرې کﻮي‪ .‬ﻟﻪ دې تجربﻮ ＇خﻪ پاﻳﻠﻪ اخﻴســتﻞ‬ ‫کﻴ‪８‬ي چ‪ ３‬د تﻮدوخ‪ ３‬د تﻨزﻳﻞ پﻪ بﻬﻴر ک‪ ３‬ﻟﻪ ‪ 0°C 273 °C‬پﻮرې‪ ،‬د گازوﻧﻮ حجﻢ ﻟﻪ صفر سره ﻣساوي‬ ‫دی‪ .‬پﻪ ‪ 273o C‬تﻮدوخﻪ ک‪ ３‬گاز باﻳد د ﻣﻨ‪％‬ﻪ ﻻړ شﻲ‪.‬‬ ‫ﻟﻪ اړوﻧدو ترســره شــﻮو تجربﻮ چ‪ ３‬پﻪ ب‪５‬ﻼب‪５‬ﻠﻮ گازوﻧﻮ باﻧدې شــﻮې دي‪ ،‬پاﻳﻠﻪ اخﻴســتﻞ شﻮﻳده چ‪ ３‬د‬ ‫ﻫغﻮى د ‪－‬رافﻮﻧﻮ ﻟﻪ رسﻤﻮﻧﻮ ＇خﻪ ﻣستقﻴﻢ خطﻮﻧﻪ حاصﻠﻴ‪８‬ي او ﻫغﻪ د تﻮدوخ‪！ ３‬ﻮل افقﻲ ﻣحﻮر پﻪ ﻳﻮه‬ ‫！اکﻠ‪ ３‬تﻮدوخﻪ ‪！ 273 °C‬کﻲ ک‪ ３‬پرې کﻮي‪＇ .‬رﻧگﻪ چ‪ ３‬حجﻢ ﻟﻪ صفر ＇خﻪ پﻪ ！ﻴ＂ﻪ تﻮدوخﻪ ک‪３‬‬ ‫ﻧشــتﻪ؛ ﻧﻮ ‪ 273 °C‬تﻮدوخﻪ ډ‪４‬ره ﻟ‪ ８‬ده؛ ﻧﻮ دغﻪ دتﻮدوخ‪ ３‬درجﻪ‪ ،‬ﻣطﻠق صفر ﻣﻨﻞ شــﻮ‪４‬ده (د ﻫغ‪３‬‬ ‫دقﻴق عدد ‪ 273.15o C‬دی)‪ .‬د ﻣستقﻴﻤﻮ خطﻮﻧﻮ عﻤﻮﻣﻲ ﻣعادﻟﻪ )‪ (20 - 6‬شکﻞ ده‪:‬‬ ‫)‪V = a (t + 273‬‬

‫‪I‬‬

‫پﻪ ) ‪ (I‬ﻣعادﻟﻪ ک‪ V ３‬د گاز حجﻢ ‪ T ،‬پﻪ ‪ o C‬د تﻮدوخ‪ ３‬درجﻪ او ‪ a‬د ﻣستقﻴﻤﻮ خطﻮ ﻣﻴﻞ دی‪.‬‬ ‫＇ﻨگﻪ چ‪ (v = a(t + 273) ３‬دی اود کاﻟﻮﻳﻦ ﻟﻪ ﻣقﻴاس ســره اړﻳکﻪ ﻟري‪ ،‬ﻧﻮ دا ﻣعادﻟﻪ داســ‪ ３‬ﻫﻢ‬ ‫ﻟﻴکﻠی شﻮ‪V/T = a )n. p(……………………………………….……. II :‬‬ ‫ﻟﻮﻣ‪７‬ی ﻧﻤﻮﻧﻪ‬

‫دوﻫﻤﻪ ﻧﻤﻮﻧﻪ‬

‫درﻳﻤﻪ ﻧﻤﻮﻧﻪ‬ ‫‪273o C‬‬

‫‪200 o C‬‬

‫‪200‬‬ ‫‪100‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪100‬‬ ‫)‪ (20 - 6‬شکﻞ‪ :‬د فشار او تﻮدوخ‪ ３‬ترﻣﻨ‪ ＃‬اړﻳکﻪ‬

‫‪300‬‬

‫پﻪ ثابت فشــار ) ‪ ( p = cons tan t‬ک‪ ３‬د ！اکﻠﻲ ﻣقدار گازوﻧﻮ حجﻢ ﻟﻪ تﻮدوخ‪ ３‬ســره ﻣســتقﻴﻤﻪ اړﻳکﻪ‬ ‫ﻟري‪ .‬پﻮرتﻨ‪ ９‬قضﻴﻪ د چارﻟس او گﻴﻠﻮسک پﻪ قاﻧﻮن پﻮرې اړه ﻟري‪.‬‬ ‫کﻪ پﻪ ثابت فشار ک‪ ３‬د ﻳﻮ ！اکﻠﻲ ﻣقدار گاز حجﻢ ‪ V1‬وي؛ ﻧﻮ د دغﻪ گاز ﻟﻮﻣ‪７‬ﻧ‪ ９‬تﻮدوخﻪ ‪ T1‬ده او کﻪ دا‬ ‫تﻮدوخﻪ ‪ T2‬شﻲ‪ ،‬د گاز حجﻢ ‪ V2‬دی‪ .‬ﻧﻮ ﻟﻴکﻠی شﻮ چ‪:３‬‬ ‫‪155‬‬

‫‪V = KT‬‬ ‫‪V12‬‬ ‫‪=K‬‬ ‫‪TT1‬‬ ‫‪V2‬‬ ‫‪=K‬‬ ‫‪T2‬‬ ‫‪V1 V2‬‬ ‫=‬ ‫‪T1 T2‬‬

‫‪3‬‬ ‫‪4‬‬

‫‪5‬‬

‫‪6‬‬

‫‪o‬‬ ‫لوم‪７‬ى مثال ‪ :‬ﻳﻮ اﻳدﻳال گاز پﻪ ‪ 25o C‬ک‪ 1.28L ３‬حجﻢ ﻟري‪ .‬کﻪ تﻮدوخﻪ ‪ 50 C‬تﻪ بدﻟﻪ شــﻲ‪،‬‬ ‫د دغﻪ گاز حجﻢ بﻪ ＇ﻮﻣره وي ؟ (کﻪ فشار ثابت وي)‬ ‫‪V1 = 1.28L‬‬ ‫حﻞ‪:‬‬ ‫‪t = 25 o C‬‬ ‫‪T = 25 o C + 273 o C = 298 K‬‬

‫‪1‬‬

‫‪T2 = 50 o C + 273 o C = 323 K‬‬

‫‪1‬‬

‫‪t 2 = 50 C‬‬ ‫‪o‬‬

‫? ‪V2‬‬ ‫‪V1 T1‬‬ ‫=‬ ‫‪V2 T2‬‬ ‫‪V1T2 1.28L 323K‬‬ ‫=‬ ‫‪= 1.39L‬‬ ‫‪T1‬‬ ‫‪298K‬‬

‫= ‪V2‬‬

‫فکر وک‪７‬ئ‬ ‫پﻪ ثابت فشاراو ‪ 27o C‬تﻮدوخﻪ ک‪ ،３‬ﻳﻮ اﻳد ﻳال گاز ‪ 128cm 3‬حجﻢ ﻧﻴﻮﻟی دی‪ ،‬کﻪ د ﻧﻮﻣﻮړی‬ ‫گاز حجﻢ ‪ 214cm3‬تﻪ بدﻟﻮن وﻣﻮﻣﻲ‪ ،‬ﻧﻮ تﻮدوخﻪ بﻪ ＇ﻮﻣره وي؟‬

‫دوهــم مثال‪ :‬پﻪ ‪ 25o C‬تﻮدوخﻪ او ‪ 1atm‬فشــار ک‪ ３‬ﻳــﻮ اﻳدﻳال گاز ‪ 2.65L‬حجﻢ ﻧﻴﻮﻟی دی‪،‬‬ ‫کــﻪ چ‪５‬ــرې پــﻪ ﻳﻮه وخت ک‪ ３‬تﻮدوخﻪ ‪ 75o C‬او فشــار ‪ 2atm‬تﻪ ﻟﻮړ شــﻲ‪ ،‬د دغﻪ گاز حجﻢ بﻪ‬ ‫＇ﻮﻣره وي؟‬ ‫حﻞ‪:‬‬ ‫‪ - 1‬د باﻳﻞ د قاﻧﻮن پربﻨس＀ ( ‪ n‬او ‪ t‬ثابت دي)‬ ‫‪1‬‬ ‫‪P‬‬

‫‪V‬‬

‫‪156‬‬

‫‪ - 2‬د چارﻟس د قاﻧﻮن پربﻨس＀ (‪ n‬او‪ p‬ثابت دي)‬ ‫‪V‬‬

‫‪T‬‬

‫د باﻳﻞ او چارﻟس د ﻣعادﻟ‪ ３‬د ترکﻴب ＇خﻪ کﻮﻻی شﻮ چ‪ ３‬وﻟﻴکﻮ‬ ‫(‪ n‬ثابت دی)‬ ‫‪CT‬‬ ‫‪P‬‬

‫=‪V‬‬

‫پﻪ دې فﻮرﻣﻮل ک‪ c３‬د تﻨاسب ثابت دی چ‪ ３‬تﻨاسب ﻳ‪ ３‬پرﻣساوات تبدﻳﻞ ک‪７‬ي دی؛ ﻧﻮ‪:‬‬ ‫‪PV‬‬ ‫‪=C‬‬ ‫‪T‬‬

‫پﻮرتﻨ‪ ９‬اړﻳکﻪ د گازوﻧﻮ د ترکﻴب د قاﻧﻮن پﻪ ﻧﻮم ﻳادﻳ‪８‬ي چ‪ ３‬د گازوﻧﻮ د دوو ب‪５‬ﻼب‪５‬ﻠﻮ حاﻟتﻮﻧﻮ ﻟپاره‬ ‫ﻳ‪ ３‬پﻪ ﻻﻧدې ډول ﻟﻴکﻠی شﻮ‪:‬‬ ‫‪P1V1‬‬ ‫‪=C‬‬ ‫‪T1‬‬ ‫‪P1V1T2 1atm 2.65L 348K‬‬ ‫=‬ ‫‪= 1.55L‬‬ ‫‪P2 T1‬‬ ‫‪2atm 298K‬‬

‫= ‪V2‬‬

‫‪P2 V2‬‬ ‫‪=C‬‬ ‫‪T2‬‬ ‫‪P1V1 P2 V2‬‬ ‫=‬ ‫‪T1‬‬ ‫‪T2‬‬

‫‪ :٤-٣-٦‬د اوگدرو اصل‬ ‫د گﻴﻠﻮســک ﻟﻪ قاﻧﻮن ســره ســﻢ‪ ،‬د تعاﻣﻞ کﻮوﻧکﻮ گازوﻧﻮ د حجﻤﻮﻧﻮ ﻧســبت پﻪ ک‪５‬ﻤﻴاوي تعاﻣﻞ ک‪３‬‬ ‫د فشــار او تﻮدوخ‪ ３‬د ﻳﻮشــان شــراﻳطﻮ ﻻﻧدې تام او کﻮچﻨﻲ عددوﻧﻪ دي؛ د ب‪５‬ﻠگ‪ ３‬پﻪ ډول‪ :‬ﻧاﻳتروجﻦ‬ ‫او ﻫاﻳدروجــﻦ د زﻳــات فشــار او تﻮدوخ‪ ３‬ﻻﻧدې ﻳﻮ ﻟﻪ بﻞ ســره تعاﻣﻞ کــ‪７‬ی او اﻣﻮﻧﻴا ﻳ‪ ３‬جﻮړه ک‪７‬ې‬ ‫ده‪ .‬د اﻣﻮﻧﻴــا پــﻪ جﻮړوﻟــﻮ ک‪ ３‬د ﻧاﻳتروجــﻦ او ﻫاﻳدروجــﻦ حجﻤﻲ ﻧســبت ‪ 1 : 3‬او د ﻫغﻪ برعکس‬ ‫‪ H 2 : N 2 = 3 : 1‬دی‪.‬‬ ‫‪3H 2 + N 2‬‬

‫‪2 NH 3‬‬ ‫دوه حجﻤﻪ‬

‫ﻳﻮ حجﻢ ‪ +‬درې حجﻤﻪ‬

‫‪157‬‬

‫پﻪ دې ﻣﻮرد ک‪ ３‬پﻮ＊تﻨ‪ ３‬ﻣﻨ‪ ＃‬تﻪ را‪＄‬ﻲ‪ ،‬دا چ‪ ３‬وﻟ‪ ３‬د حجﻤﻮﻧﻮ ترﻣﻨ‪ ＃‬اړﻳک‪ ３‬تﻪ پﻪ پام سره دا ﻫﻤاغﻪ‬ ‫اړﻳکﻪ ده کﻮم چ‪ ３‬د تعاﻣﻞ کﻮوﻧکﻮ ﻣﻮادو د ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻮﻧﻮ د شﻤ‪５‬ر ترﻣﻨ‪ ＃‬پﻪ ک‪５‬ﻤﻴاوي تعاﻣﻞ ک‪ ３‬شتﻪ؟‬ ‫د دې ســﻮال ‪＄‬ﻮاب دا دی چ‪ ３‬د ب‪５‬ﻼب‪５‬ﻠﻮ گازوﻧﻮ ﻣســاوي حجﻤﻮﻧﻪ د فشــار او تﻮدوخ‪ ３‬تر ﻳﻮشــان‬ ‫شــراﻳطﻮ ﻻﻧدې ﻣســاوي شــﻤ‪５‬ر ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻮﻧﻪ ﻟري (د اوگدرو ﻟﻮﻣ‪７‬ى قاﻧﻮن)‪.‬د ب‪５‬ﻼب‪５‬ﻠﻮ گازوﻧﻮ د ذرو‬ ‫ﻣساوي شﻤ‪５‬ر (ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻮﻧﻪ‪ ،‬اتﻮﻣﻮﻧﻪ او ﻳا اﻳﻮﻧﻮﻧﻪ) د فشار او تﻮدوخ‪ ３‬د ﻳﻮشان شراﻳطﻮ ﻻﻧدې ﻣساوي‬ ‫حجﻤﻮﻧﻪ ﻟري‪( .‬د اوگدرو دوﻫﻢ قاﻧﻮن)‬ ‫د اوگدرو د اصﻞ پربﻨســ＀‪ ،‬پﻪ ثابت فشــار او تﻮدوخﻪ ک‪ ３‬د گازوﻧﻮ حجﻢ ﻧ‪５‬غ پﻪ ﻧ‪５‬غﻪ د ﻫﻤاغﻪ گاز د‬ ‫ﻣﻮل ﻟﻪ شﻤ‪５‬ر سره ﻣتﻨاسب دی‪:‬‬ ‫‪T=constant‬‬ ‫‪P=constant‬‬ ‫‪V‬‬

‫‪1‬‬

‫‪n‬‬

‫‪2‬‬

‫‪n‬‬ ‫‪=K‬‬ ‫‪V‬‬

‫مشق او تمرين وک‪７‬ئ‬ ‫اﻟف‪ -‬د ﻧاﻳتروجﻦ د‪－‬از ‪ 3.011 10 23‬ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻮﻧﻪ بﻪ ‪ STP‬شراﻳطﻮ ک‪＇ ３‬ﻮ ﻟﻴتره حجﻢ ﻟري؟‬ ‫ب‪ -‬د گازوﻧﻮ ﻣﻮﻟﻲ حجﻢ پر کﻮم عاﻣﻞ پﻮرې اړه ﻟري؟ ﻣﻮﻟﻲ حجﻢ تﻪ پﻪ پام ســره پﻪ ســتﻨدرد‬ ‫شراﻳطﻮ ک‪ ３‬د گازوﻧﻮ ﻣﻮﻟﻲ حجﻢ پﻪ ﻳﻮ اتﻤﻮسفﻴر فشار او ‪ 127o C‬ک‪ ３‬ﻣحاسبﻪ ک‪７‬ئ‪.‬‬

‫‪ :٥-٣-٦‬د ايديال گازونو قوانين‬ ‫د باﻳﻞ قاﻧﻮن‪ ،‬د چارﻟس قاﻧﻮن او د اوگدرو اصﻞ درې واړه ﻫغﻪ تﻨاســب بﻴاﻧﻮوي چ‪ ３‬اﻳدﻳال گازوﻧﻪ‬ ‫پرې رو＊اﻧﻪ کﻴ‪８‬ي‪ .‬دﻧﻮﻣﻮړوعﻠﻤاوو د قﻮاﻧﻴﻨﻮ تﻨاسب داس‪ ３‬ﻟﻨ‪６‬وﻟی شﻮ‪:‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪( V‬د باﻳﻞ قاﻧﻮن)‬ ‫( ‪ n‬او ‪ T‬ثابت دي)‬ ‫‪p‬‬ ‫‪( V T‬د چارﻟس قاﻧﻮن)‬ ‫( ‪ n‬او ‪ p‬ثابت دي)‬ ‫‪( V n‬د اوگدرو اصﻞ)‬ ‫( ‪ p‬او ‪ T‬ثابت دي)‬ ‫ﻟﻪ در‪４‬ﻮو تﻨاسبﻮﻧﻮ ＇خﻪ ﻟﻴکی شﻮ چ‪:３‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪nT‬‬ ‫‪p‬‬

‫‪3‬‬

‫‪V‬‬

‫کﻪ د در‪４‬ﻤ‪ )3( ３‬ﻣعادﻟ‪ ３‬تﻨاســب پر ﻣســاوات تبدﻳﻞ ک‪７‬و‪ R ،‬چ‪ ３‬د گازوﻧﻮ د تﻨاسب پﻪ ﻧﻮم ﻳادﻳ‪８‬ي‪،‬‬ ‫‪158‬‬

‫د ﻣعادﻟ‪ ３‬پﻪ ＊‪ ９‬خﻮا ور زﻳاتﻮو او ﻟﻴکﻮ چ‪:３‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪p‬‬

‫‪V = RTn‬‬

‫‪nRT‬‬ ‫‪P‬‬ ‫‪PV = nRT‬‬

‫‪V‬‬

‫‪4‬‬

‫＇ﻠﻮرﻣــﻪ اړﻳکــﻪ د اﻳدﻳــال گازوﻧﻮ د حاﻟت د عﻤﻮﻣﻲ ﻳا بشــپ‪７‬ې ﻣعادﻟ‪ ３‬پﻪ ﻧﻮم ﻳــادوي‪ .‬د ‪ R‬قﻴﻤت د‬ ‫حجﻢ‪ ،‬تﻮدوخ‪ ،３‬فشــار اود گازوﻧﻮ پﻪ کچ‪ ３‬پﻮرې اړه ﻟري‪ .‬د شــراﻳطﻮ او ‪－‬ازوﻧﻮ ﻣقدار تﻪ پﻪ پام ســره‬ ‫د ‪ R‬قﻴﻤــت بدﻟ‪８５‬ي؛ خﻮ پﻪ ‪ STP‬شــراﻳطﻮ ک‪ ３‬ﻳﻮ ﻣﻮل د ﻫــر گاز ‪ 22.4 L‬حجﻢ ﻟري؛ ﻧﻮ کﻪ د اﻳد‬ ‫ﻳــال گازوﻧــﻮ ‪ n, T , P‬او ‪ V‬قﻴﻤتﻮﻧــﻪ د گازوﻧﻮ د حاﻟت پﻪ عﻤﻮﻣﻲ ﻣعادﻟﻪ کــ‪ ３‬ﻣعاﻣﻠﻪ ک‪７‬و‪ ،‬د پﻮرتﻨﻴﻮ‬ ‫پاراﻣتروﻧﻮ ﻟﻪ قﻴﻤتﻮﻧﻮ سره سﻢ د ‪ R‬ب‪５‬ﻼب‪５‬ﻞ قﻴﻤتﻮﻧﻪ ﻻستﻪ را‪＄‬ﻲ‪:‬‬ ‫‪T = 0 0 C = 273K‬‬

‫‪P V = nRT‬‬ ‫‪PV‬‬ ‫‪nT‬‬ ‫‪J‬‬ ‫‪101.3KPa 22.4 10 3 m 3‬‬ ‫‪= 8.31‬‬ ‫=‪R‬‬ ‫‪mol K‬‬ ‫‪1mol 273K‬‬

‫‪P = 1atm = 101.3KPa‬‬

‫=‪R‬‬

‫‪n = 1mol‬‬ ‫‪V = 22.4L = 22.4 10 3 m 3‬‬ ‫?= ‪R‬‬

‫لوم‪７‬ى مثال‪ :‬ﻳﻮ اﻳد ﻳال گاز پﻪ ‪ 0,432atm‬فشار ک‪ 8,64 L ３‬حجﻢ ﻧﻴﻮﻟی دی او د ﻫغﻪ ﻣقدار‬ ‫‪ 0,176‬ﻣﻮل دی‪ .‬پﻪ ﻧﻮﻣﻮړي گاز باﻧدې وارده شﻮې تﻮدوخﻪ وﻣﻮﻣئ‪.‬‬

‫‪= 258K‬‬

‫‪1‬‬

‫‪P V = nRT‬‬

‫?=‪T‬‬ ‫‪P = 0.432‬‬

‫=‪T‬‬

‫‪n = 0.176mol‬‬

‫‪PV‬‬ ‫‪0.432atm 8.64 L‬‬ ‫=‬ ‫‪nR o.176mol 0.0802atm L mol 1K‬‬

‫‪V = 8.64L = 8.64 10 3 m 3‬‬ ‫‪1‬‬

‫‪R = 0.0802atm L mol 1 K‬‬

‫‪＄‬ان وازمايئ‬ ‫د اکســﻴجﻦ ‪ 5 g‬گاز پــﻪ ‪ 35o C‬تﻮدوخــﻪ ک‪ 6 L ３‬حجﻢ ﻟري‪ .‬دﻧﻮﻣﻮړي گاز فشــاربﻪ ＇ﻮﻣره‬ ‫وي؟‬ ‫‪159‬‬

‫د گازونو کثافت‬ ‫کﻪ د گاز ﻣﻮﻟﻲ کتﻠﻪ د ﻫغﻮی پر ﻳﻮ ﻣﻮل حجﻢ باﻧدې پﻪ ستﻨدرد شراﻳطﻮ ک‪ ３‬تقسﻴﻢ شﻲ‪ ،‬د گاز‬ ‫ﻣﻮﻟﻲ کثافت ﻻس تﻪ را‪＄‬ﻲ‪:‬‬ ‫) ‪m(mol‬‬ ‫‪VSTP‬‬

‫‪Dmol‬‬

‫لوم‪７‬ى مثال‪:‬‬ ‫د ﻫاﻳدروجﻦ د گاز پﻨ‪％‬ﻪ گراﻣﻪ پﻪ ‪ 22o C‬تﻮدوخﻪ او ﻳﻮ اتﻤﻮسفﻴر فشار ک‪61,5(101,3KPa) ، ３‬‬

‫ﻟﻴتره حجﻢ ﻟري‪ .‬د ﻫغﻪ ﻣﻮﻟﻲ کثافت پﻴدا ک‪７‬ئ‪.‬‬ ‫＇رﻧگــﻪ چــ‪ n = m ３‬دی‪ ،‬کﻪ د ‪ n‬قﻴﻤت پﻪ ‪ PV = nRT‬ﻣعادﻟﻪ ک‪ ３‬ﻣعاﻣﻠﻪ ک‪７‬و‪ ،‬ﻻس‬ ‫‪M‬‬ ‫تﻪ را‪＄‬ﻲ چﻲ‪:‬‬ ‫‪m‬‬ ‫‪m‬‬ ‫‪ PV = nRT‬ﻳا ‪RT‬‬ ‫= ‪ PV‬ﻳا ‪ PM = RT‬ﻳا ‪PM = DRT‬‬ ‫‪v‬‬

‫‪M‬‬

‫‪PM‬‬ ‫‪RT‬‬ ‫‪101.3KPa 2.016g / mol‬‬ ‫=‪d‬‬ ‫‪= 0.09g / L‬‬ ‫‪8.31J mol 1 295K‬‬ ‫=‪D‬‬

‫دوهم مثال‬

‫د اکســﻴجﻦ د گاز کثافت پﻪ ‪ 350K‬تﻮدوخﻪ او ‪ 2.5atm‬فشــار ک‪ ３‬پﻴدا ک‪７‬ئ‪ .‬د اکســﻴجﻦ د‬ ‫‪PM‬‬ ‫گاز ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻲ کتﻠﻪ ‪ 32amu‬ده‪.‬‬ ‫=‪D‬‬ ‫‪RT‬‬ ‫حﻞ‪:‬‬ ‫‪1‬‬

‫‪2.5atm 32 g mol 1‬‬ ‫‪= 2.79 g L‬‬ ‫‪0.082L atm mol 1 K 1 350K‬‬

‫= ‪dD‬‬

‫مشق او تمرين وک‪７‬ئ‬ ‫د ﻧاﻳتروجﻦ گاز د ﻫغ‪ ３‬ﻳﻮې ﻧﻤﻮﻧ‪ ３‬فشار پﻴدا ک‪７‬ئ چ‪ ３‬کثافت ﻳ‪ ３‬پﻪ ‪ 300K‬تﻮدوخﻪ‬ ‫ک‪ 2.0 g / L ３‬دی‪ .‬د ﻳﻮ ﻣﻮل ﻧاﻳتروجﻦ کتﻠﻪ ‪ 28g / mol‬ده‪.‬‬

‫‪160‬‬

‫‪ : ٦-٣-٦‬په ‪ STP‬شرايطو ک‪ ３‬ديو ايديال گاز د مولي حجم محاسبه‬ ‫ﻣحاسبﻮ ＊ﻮدﻟ‪ ３‬ده چ‪ ３‬د ﻳﻮ اﻳدﻳال گاز حجﻢ پﻪ ‪ STP‬شراﻳطﻮ ک‪ 22.4 L ３‬دی‪:‬‬ ‫‪PV = nRT‬‬ ‫‪= 22.4 L‬‬

‫‪K 1 273k‬‬

‫‪1‬‬

‫‪nRT 1mol 0.0802atm mol‬‬ ‫=‬ ‫‪P‬‬ ‫‪1atm‬‬

‫=‪V‬‬

‫ﻧﻮ پﻪ ‪ STP‬شراﻳطﻮ ک‪ ３‬د ﻫر گاز ﻳﻮ ﻣﻮل ‪ 22.4 L‬حجﻢ ﻧﻴسﻲ‪.‬‬ ‫‪ :٧-٣-٦‬د گازونو عمومي معادل‪ ３‬پر او د گازونو کثافت پر بنســټ د گازونو د‬ ‫ماليکولي کتل‪ ３‬پيدا کول‪.‬‬ ‫د گازوﻧﻮ عﻤﻮﻣﻲ ﻣعادﻟ‪ ３‬تﻪ پﻪ پام سره ک‪５‬دی شﻲ چ‪ ３‬د گازوﻧﻮ د ﻣاﻟﻴکﻮل کتﻠﻪ ترﻻسﻪ شﻲ‪:‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪mRT‬‬ ‫‪PV‬‬

‫=‪M‬‬

‫‪PV = nRT‬‬ ‫‪m‬‬ ‫=‪n‬‬ ‫‪M‬‬ ‫‪m‬‬ ‫= ‪PV‬‬ ‫‪RT‬‬ ‫‪M‬‬

‫لوم‪７‬ى مثال‪ :‬د فاســفﻴﻦ ‪ PH 3‬د گاز کثافت پﻪ ‪ 50o C‬تﻮدوخﻪ او ‪ 732mm Hg‬فشــار کﻲ‬ ‫‪ 1.26 g / L‬دی‪ ،‬ﻧﻮﻣﻮړی گاز اﻳدﻳال دی؛ ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻲ کتﻠﻪ ﻳ‪ ３‬ﻣحاسبﻪ ک‪７‬ئ‪.‬‬ ‫‪mRT‬‬ ‫‪MM= = mRT‬‬ ‫‪PV‬‬ ‫‪PV‬‬ ‫‪1.126‬‬ ‫‪g 62.36 mmHg mol 1 1KK1 1323‬‬ ‫‪KK‬‬ ‫‪323‬‬ ‫‪MM= = .26g 62.36 mmHg mol‬‬ ‫‪3 3 3 3‬‬ ‫‪732‬‬ ‫‪mmHg‬‬ ‫‪732‬‬ ‫‪mmHg1010 mm‬‬ ‫‪MM= =3434‬‬ ‫‪g g/ mol‬‬ ‫‪/ mol‬‬

‫‪P P= =727‬‬ ‫‪mmHg‬‬ ‫‪727‬‬ ‫‪mmHg‬‬

‫‪P = 732 mmHg‬‬

‫‪d d= =1,126‬‬ ‫‪gg‬‬ ‫‪,26‬‬ ‫‪3 3 3‬‬ ‫‪VV= =1L1L= =10103 m‬‬ ‫‪m‬‬ ‫‪0 0‬‬ ‫‪TT= =5050‬‬ ‫‪CC= =323‬‬ ‫‪KK‬‬ ‫‪323‬‬ ‫‪1‬‬

‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪RR= =6262‬‬ ‫‪,36‬‬ ‫‪mmHg‬‬ ‫‪,36‬‬ ‫‪mmHg mol‬‬ ‫‪mol 1KK‬‬ ‫? ?= =‪MM‬‬

‫مشق او تمرين وک‪７‬ئ!‬ ‫پﻪ صفر درجﻪ ســاﻧتﻲ گراد تﻮدوخﻪ‪ ،‬او ‪ 0.1 Pa‬فشــار ک‪ ،３‬ﻳﻮ ﻟﻴتر ﻣشــبﻮع ﻫاﻳدروکاربﻦ گاز‬ ‫‪ 1.96 g‬کتﻠﻪ ﻟري؛ ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻲ کتﻠﻪ او فﻮرﻣﻮل ﻳ‪ ３‬پﻴدا ک‪７‬ئ‪.‬‬

‫‪161‬‬

‫‪ :٨-٣-٦‬د گازونو مخلوط (د دالتن قسمي يا جزيي فشار)‬ ‫پﻪ ‪ 1801‬م کال ک‪ ３‬جان داﻟتﻦ د ﻳﻮ ﻟ‪７‬عﻠﻤﻲ تجربﻮ پر بﻨســ＀ پاﻳﻠﻪ تر ﻻســﻪ ک‪７‬ه چ‪ ３‬د گازوﻧﻮ ﻟﻪ‬ ‫ﻣخﻠﻮطﻮ ＇خﻪ د ډک ﻟﻮ＊ــﻲ پر د‪４‬ﻮال باﻧدې وارد شــﻮی فشــار د گازي ﻣخﻠﻮط د تشکﻴﻞ کﻮوﻧکﻮ‬ ‫اجــزاوو د گازوﻧــﻮ د ﻫر ﻳﻮه د ﻣجﻤﻮعﻲ فشــار ＇خﻪ عبارت دی؛ پر دی بﻨســ＀ دﻳﻮ گازي ﻣخﻠﻮط‬ ‫！اکﻞ شــﻮی فشــار باﻳد د گازوﻧﻮ د جﻤع‪ ３‬ﻟﻪ حاصﻞ سره ﻣساوي وي‪ ،‬داس‪ ３‬چ‪ :３‬کﻪ د ﻣخﻠﻮط ﻫر‬ ‫ﻳﻮ جز د ﻟﻮ＊ــﻲ حجﻢ ﻳﻮازې ‪＄‬اﻧتﻪ وﻧﻴســﻲ او د ﻟﻮ＊ــﻲ پر دﻳﻮاﻟﻮ باﻧدې فشار واچﻮي‪ ،‬ﻧﻮ د داﻟتﻦ ﻟﻪ‬ ‫جزئﻲ فشاروﻧﻮ سره سﻢ ک‪５‬دي شﻲ ووﻳﻞ شﻲ‪ :‬د ﻳﻮ گازي ﻣخﻠﻮط جﻤعﻲ فشار د ‪－‬ازوﻧﻮ د ﻫر جز د‬ ‫فشاروﻧﻮ د جﻤع‪ ３‬حاصﻞ ＇خﻪ عبارت ده‪ .‬جزئﻲ ﻳا قسﻤﻲ فشار داس‪ ３‬تعرﻳفﻴ‪８‬ی‪ :‬کﻪ چ‪５‬رې ﻳﻮ گاز‬ ‫پﻪ ﻳﻮازې تﻮ‪－‬ﻪ ﻳﻮ ﻟﻮ＊ــﻰ وﻧﻴســﻲ اوخپﻞ جزئﻲ فشار او ﻣعادل فشار ﻳﻲ د ﻟﻮ＊ﻲ پر دﻳﻮال وارد ک‪７‬ي‪،‬‬ ‫د قسﻤﻲ ﻳا دجزئﻲ فشارپر ﻧاﻣﻪ ﻳادﻳ‪８‬ي‪ .‬ﻻﻧدې شکﻠﻮﻧﻪ د داﻟتﻦ د جزئﻲ فشار او د گازوﻧﻮ د ﻣخﻠﻮط‬ ‫ﻣجﻤﻮعﻲ فشار را＊ﻴﻲ؛ د ب‪５‬ﻠ‪ ３／‬پﻪ ډول‪ :‬کﻪ د ﻫﻴﻠﻴﻮم جزئﻲ فشار ‪ 100mmHg‬اود ﻫاﻳدروجﻦ‬ ‫جزئﻲ فشــار ‪ 300 mmHg‬وي‪ ،‬ﻧﻮ ﻣجﻤﻮعﻲ فشــار ﻳا ！ﻮل فشار ‪ 400mmHg‬دی‪＇ .‬ﻪ ﻧا＇ﻪ د‬ ‫گازوﻧﻮ ډ‪４‬ر ﻣخﻠﻮطﻮﻧﻪ د داﻟتﻦ د جزئﻲ فشاروﻧﻮ د قاﻧﻮن ＇خﻪ پﻴروي کﻮي او بﻨس＂ﻴز شرط ﻳ‪ ３‬دا دی‬ ‫چ‪ ３‬ﻣخﻠﻮط شﻮي گازوﻧﻪ باﻳد ﻳﻮ ﻟﻪ بﻞ سره تعاﻣﻞ وﻧﻪ ک‪７‬ي‪:‬‬

‫)‪ (21 - 6‬شکﻞ‪ :‬د داﻟتﻦ د قسﻤﻰ فشاروﻧﻮ قاﻧﻮن پﻪ ثابت‪ ３‬تﻮدوخ‪ ３‬ک‪３‬‬

‫د عﻤﻮﻣﻲ ﻣعادﻟ‪ ３‬پربﻨســ＀ ( ‪ ) PV = nRT‬د گازوﻧﻮ حاﻟت ک‪５‬دای شــﻲ ﻣجﻤﻮعﻲ فشار او د ﻫر‬ ‫گاز جزئﻲ فشارپﻪ ﻻس راوړل شﻲ‪:‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪3‬‬

‫‪4‬‬

‫‪162‬‬

‫‪nTotal RT‬‬ ‫‪V‬‬ ‫‪niRT‬‬ ‫= ‪Pi‬‬ ‫‪V‬‬ ‫‪n i RT‬‬ ‫‪n RT‬‬ ‫‪Pi‬‬ ‫‪V‬‬ ‫=‬ ‫‪= i‬‬ ‫‪PTotal n Total RT n Total RT‬‬ ‫‪V‬‬ ‫‪Pi‬‬ ‫‪n‬‬ ‫‪= i‬‬ ‫‪PTotal n Total‬‬

‫= ‪PTotal‬‬

‫دا چــ‪ ３‬د ﻣخﻠﻮطﻮ ﻣﻮادو د ﻳﻮ جز ﻣﻮل تقســﻴﻢ پرجﻮړووﻧکﻮ اجــزاؤو دﻣﻮﻟﻮﻧﻮ پر ﻣجﻤﻮع‪ ３‬باﻧدې د‬ ‫ﻳﻮه جزء د ﻣﻮل تقســﻴﻢ‪ ،‬د اجزاؤو ﻣﻮﻟﻲ کســر دی‪ ،‬ﻧﻮ کﻪ د ﻳﻮ جزء ﻣﻮﻟﻲ کسر پﻪ ‪ X i‬و＊ﻮدل شﻲ‪،‬‬ ‫ﻧﻮ ﻟرو چ‪:３‬‬ ‫‪4‬‬

‫‪Pi‬‬ ‫‪= Xi‬‬ ‫‪PTotal‬‬

‫‪5‬‬

‫‪Pi = PTotal Xi‬‬

‫مثال‪ :‬کﻪ چﻴرې ‪ N 2 ,O2‬ﻳا ‪－ H 2‬ازوﻧﻮ ＇خﻪ ﻫر ﻳﻮ‪ ،‬د ﻳﻮ گرام پﻪ کچﻪ پﻪ ﻳﻮ ﻟس ﻟﻴتره باﻟﻮن کﻲ‬ ‫وردﻧﻨﻪ ک‪７‬ئ‪ ،‬ﻧﻮﻣﻮړي گازوﻧﻪ اﻳد ﻳال دي‪ .‬د دې گازوﻧﻮ د ﻣخﻠﻮط تﻮدوخﻪ ‪ 125o C‬ده‪ .‬ﻣجﻤﻮعﻲ‬ ‫فشار ) ‪ (Total‬ﻳ‪ ３‬پﻴدا ک‪７‬ئ‪( .‬د ‪ atm‬پﻪ واحد ﻳ‪ ３‬پﻴدا ک‪７‬ئ)‬ ‫حل‪:‬‬

‫‪1g‬‬ ‫‪= 0.5mol‬‬ ‫‪2 g / mol‬‬

‫=‬

‫‪1g‬‬ ‫‪= 0,0625mol‬‬ ‫‪16g / mol‬‬

‫=‬

‫‪1g‬‬ ‫‪= 0,0714mol‬‬ ‫‪14g / mol‬‬ ‫‪0.5mol 0.082atm L 398K‬‬ ‫=‬ ‫‪= 1.63atm‬‬ ‫‪10L mol K‬‬ ‫‪0,0625mol 0.082atm L mol 1 K 1 398K‬‬ ‫=‬ ‫‪= 0,203atm‬‬ ‫‪10L‬‬ ‫=‬

‫‪mH 2‬‬ ‫‪M‬‬

‫= ‪nH 2‬‬

‫‪mO2‬‬

‫= ‪n O2‬‬

‫‪M‬‬ ‫‪mN2‬‬

‫= ‪n N2‬‬

‫‪M‬‬ ‫‪nRT‬‬ ‫=‬ ‫‪V‬‬ ‫‪nRT‬‬ ‫=‬ ‫‪V‬‬

‫‪n N 2 RT‬‬

‫‪0,0714 mol 0.082 atm L mol 1 K 1 398 K‬‬ ‫‪= 0,233atm‬‬ ‫‪V‬‬ ‫‪10 L‬‬ ‫‪= PH 2 + PO2 + PN 2 = 1.63atm + 0,203atm + 0,233atm = 2,66atm‬‬ ‫=‬

‫‪PH 2‬‬ ‫‪PO 2‬‬

‫= ‪PN 2‬‬ ‫‪PTotal‬‬

‫پﻪ عﻤﻮﻣﻲ ډول‪ ،‬د گازوﻧﻮ د ﻣخﻠﻮط سﻴستﻢ ﻣجﻤﻮعﻲ فشار پﻪ ﻻﻧدې فﻮرﻣﻮل پﻪ واسطﻪ ﻣحاسبﻪ‬ ‫ک‪７‬و‪:‬‬ ‫‪nTotal RT‬‬ ‫‪V‬‬

‫‪163‬‬

‫= ‪PTotal‬‬

‫‪ :٩-٣-٦‬د ‪－‬ازونو دماليکولونو د خپر‪４‬دو او ننوتن‪ ３‬په اړه د گراهام قوانين‬ ‫پــﻪ ‪1829‬م کال کــ‪ ３‬اﻧ‪／‬رﻳز پﻮه تﻮﻣــاس گراﻫام ‪ Tomas Graham‬پر ب‪５‬ﻼب‪５‬ﻠــﻮ گازوﻧﻮ باﻧدې د‬ ‫خپرﻳدو چ＂کتﻴا ) ‪ (Diffusion‬او ﻧﻨﻮتﻨﻪ ) ‪ (Effusion‬و＇‪７５‬ﻟﻪ‪ .‬خپرﻳدﻧﻪ ﻫغﻪ اصطﻼح ده چ‪ ３‬ﻟﻪ‬ ‫ﻳﻮه ﻣحﻴط ＇خﻪ بﻞ ﻣحﻴط تﻪ د ﻣﻮادو د کتﻠﻮ دحرکت پﻪ اړه استعﻤاﻟﻴ‪８‬ي؛ د ب‪５‬ﻠگ‪ ３‬پﻪ ډول‪ :‬کﻠﻪ چ‪３‬‬ ‫خﻮاړه د پخ‪５‬دﻟﻮ پﻪ حال ک‪ ３‬وي‪ ،‬ﻟﻪ ﻟﻮ＊ﻲ ＇خﻪ گازوﻧﻪ بﻬر تﻪ و‪＄‬ﻲ او پﻪ چاپ‪５‬رﻳال ک‪ ３‬خپرﻳ‪８‬ي چ‪３‬‬ ‫ﻣﻮږ د خپﻠ‪ ３‬شاﻣ‪ ３‬پﻪ حس د غذا بﻮى حس کﻮو‪.‬‬ ‫گراﻫام وﻣﻮﻧدﻟﻪ چ‪ ３‬د گازوﻧﻮ د ﻧﻨﻮتﻨ‪ ３‬چ＂کتﻴا پﻪ گازي ﻣحﻴط ک‪ ،３‬د گازوﻧﻮ د کثافت ﻟﻪ جذر ﻣربع‬ ‫سره ﻣعکﻮس تﻨاسب ﻟري‪:‬‬ ‫‪K‬‬ ‫‪1‬‬ ‫= ‪ V‬د ‪－‬از د خپرﻳدو چ＂کتﻴا‬ ‫‪D‬‬

‫د ‪ A‬او‪ B‬دوو گازوﻧﻮ د ﻧﻨﻮتﻨ‪ ３‬ﻧسبت ک‪５‬دای شﻲ داس‪ ３‬ترﻻسﻪ شﻲ‪:‬‬ ‫‪K‬‬ ‫‪DA‬‬

‫‪2‬‬

‫‪3‬‬

‫= ‪ V‬د ‪ AA‬د گاز د خپرﻳدو چ＂کتﻴا‬ ‫‪ V = K‬د ‪ B‬گاز د خپرﻳدو چ＂کتﻴا‬

‫‪DB‬‬

‫‪DB‬‬

‫‪4‬‬

‫‪DA‬‬

‫‪VA‬‬ ‫=‬ ‫‪VB‬‬

‫‪ 1‬او ‪ 4‬ﻣعادﻟﻪ د گراﻫام د خپرﻳدو د قاﻧﻮن پﻪ ﻧﻮم ﻳادﻳ‪８‬ي‪.‬‬ ‫پﻪ ！اکﻠ‪ ３‬تﻮدوخﻪ او فشــارک‪ ３‬د گازوﻧﻮ ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻲ کثافت او ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻲ کتﻠﻪ ﻳﻮ ﻟﻪ بﻠ‪ ３‬ســره ﻣســتقﻴﻤا ً‬ ‫‪m‬‬ ‫اړﻳک‪ ３‬ﻟري‪:‬‬ ‫‪5‬‬ ‫=‪D‬‬ ‫‪6‬‬

‫د ‪ 6‬ﻣعادﻟ‪ ３‬د ‪ V‬قﻴﻤت ＇خﻪ پﻪ ‪ 5‬ﻣعادﻟﻪ ک‪ ３‬ﻣعاﻣﻠﻪ کﻮو‪ ،‬ﻻستﻪ را‪＄‬ﻲ چ‪:３‬‬ ‫‪7‬‬

‫‪8‬‬

‫‪9‬‬

‫‪8‬‬

‫‪9‬‬

‫‪164‬‬

‫‪v‬‬ ‫‪nRT‬‬ ‫= ‪V‬‬ ‫‪P‬‬

‫‪m‬‬ ‫‪mP‬‬ ‫=‬ ‫‪nRT nRT‬‬ ‫‪P‬‬ ‫‪m‬‬ ‫‪m‬‬ ‫== ‪nn‬‬ ‫‪M‬‬ ‫‪M‬‬ ‫‪mP mP‬‬ ‫‪mP M‬‬ ‫‪M‬‬ ‫‪mP‬‬ ‫‪D‬‬ ‫‪= mRT == 1 mRT‬‬ ‫=‪D‬‬ ‫‪mRT‬‬ ‫‪1 mRT‬‬ ‫‪M‬‬ ‫‪PM‬‬ ‫‪D = PM‬‬ ‫‪D = RT‬‬ ‫‪RT‬‬ ‫=‪D‬‬

‫د دوو ثابتﻮد ضرب او تقسﻴﻢ حاصﻞ ﻟﻪ در‪４‬ﻢ ثابت سره ﻣساوي دی؛ ﻳعﻨﻲ‪:‬‬ ‫‪P‬‬ ‫‪=K‬‬ ‫‪RT‬‬ ‫‪10‬‬ ‫‪11‬‬

‫‪D = MK‬‬ ‫‪D M‬‬

‫＇رﻧگﻪ چ‪ ３‬د گازوﻧﻮ ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻲ کتﻠﻪ او ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻲ کثافت ﻳﻮ ﻟﻪ بﻞ سره ﻧ‪５‬غﻪ اړﻳکﻪ ﻟري‪ ،‬ﻧﻮ د گراﻫام د‬ ‫ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻲ خپرﻳدﻧ‪ ３‬د قاﻧﻮن پﻪ بﻨس＀ کﻮﻻی شﻮ د دوو گازوﻧﻮ ﻟپاره داس‪ ３‬ﻟﻴکﻠی شﻮ‪:‬‬ ‫‪MB‬‬ ‫‪MA‬‬

‫) ‪VA ( Diffusion‬‬ ‫=‬ ‫) ‪VB ( Diffusion‬‬

‫گراﻫام پﻪ (‪ )1826‬م کال ک‪ ３‬بﻠﻪ ﻣقاﻟﻪ ﻫﻢ ﻧشر ک‪７‬ه‪ .‬پﻪ ﻫغ‪ ３‬ک‪ ３‬ﻳ‪ ３‬د د‪４‬ﻮاﻟﻮﻧﻮ ﻟﻪ کﻮچﻨﻴﻮ سﻮرﻳﻮ ＇خﻪ‬ ‫د گازوﻧــﻮ د ﻧفــﻮذ پﻪ اړه عﻠﻤﻲ ﻣطﻠبﻮﻧﻪ وړاﻧدې ک‪７‬ﻳدي‪ .‬د ﻳــﻮ گاز د ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻮﻧﻮ ﻧفﻮذ د ﻫغﻪ ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻲ‬ ‫حرکت د د‪４‬ﻮال تر ﻣﻨ‪ ＃‬تخﻠخﻞ دی‪ .‬د ﻣاﻟﻴکﻮل د ت‪５‬رﻳدو قاﻧﻮن د ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻲ خپرﻳدﻧ‪ ３‬ﻟﻪ قاﻧﻮن ســره‬ ‫ﻳﻮشــان دی‪ .‬د گازوﻧــﻮ د ت‪５‬رﻳدو چ＂کتﻴا د د‪４‬ــﻮال اود ت‪５‬رﻳدو ﻧﻴﻢ تﻴرﻳدو وړ غشــا (پردې) د ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻲ‬ ‫کثافت د جذر ﻣربع او د ﻫغﻮى د ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻲ کتﻠ‪ ３‬ﻟﻪ جذر ﻣربع سره ﻣعکﻮس تﻨاسب ﻟري؛‬ ‫ﻳعﻨ‪:３‬‬ ‫‪MB‬‬ ‫‪MA‬‬

‫) ‪VA ( Effusion‬‬ ‫=‬ ‫) ‪VB ( Effusion‬‬

‫ﻳا‬

‫‪DB‬‬ ‫) ‪VA ( Effusion‬‬ ‫=‬ ‫) ‪VB ( Effusion‬‬ ‫‪DA‬‬

‫)‪ (22 - 6‬شکﻞ‪ :‬د گازوﻧﻮ د ﻧفﻮذ چ＂کتﻴا‬

‫لومــ‪７‬ى مثــال‪ :‬د ‪ X‬ﻧاﻣعﻠﻮم گاز د ت‪５‬رﻳدﻧ‪ ３‬چ＂کتﻴا تخﻠخﻞ(ســﻮري) ﻟروﻧکﻮ د‪４‬ﻮاﻟﻮﻧﻮ ﻟﻪ ســﻮرﻳﻮ‬ ‫＇خﻪ ‪ 0.279‬دی چ‪ ３‬د ﻫاﻳدروجﻦ گاز د ت‪５‬روﻧ‪ ３‬چ＂کتﻴا ﻟﻪ ﻧﻮﻣﻮړي دﻳﻮال ســره ﻳﻮشــان ده (کﻪ‬ ‫شــراﻳط ‪ STP‬وي) د ﻧاﻣعﻠﻮم گاز ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻲ کتﻠﻪ ترﻻســﻪ کــ‪７‬ئ؛ د ﻫاﻳدروجﻦ ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻲ کتﻠﻪ‬ ‫‪ 2.016‬ده‪.‬‬ ‫‪165‬‬

‫حل ‪:‬‬

‫‪M H2‬‬

‫) ‪VX ( Effusion‬‬ ‫=‬ ‫) ‪VH 2 ( Effusion‬‬

‫‪MX‬‬

‫‪2,016‬‬ ‫‪Mx‬‬

‫جﻮاب‬ ‫‪2‬‬

‫‪M x = 26‬‬

‫= ‪0,279‬‬

‫‪2.016‬‬ ‫‪2.02‬‬ ‫= ‪Mx‬‬ ‫= ‪Mx‬‬ ‫‪0.279‬‬ ‫‪0.279‬‬

‫دوهم مثال‪ :‬د اکســﻴجﻦ پﻪ شــتﻮن ک‪ ３‬د اﻳتان ﻟﻪ سﻮ‪５＄‬دو ＇خﻪ ‪ H 2O‬او ‪ CO2‬ﻻس تﻪ را‪＄‬ﻲ‪.‬‬ ‫کﻪ ‪ 1.26L‬اﻳتان د ‪ 4.50L‬اکســﻴجﻦ پﻪ واسطﻪ وسﻮ‪＄‬ﻮل شﻲ‪＇ ،‬ﻮ ﻟﻴتره کاربﻦ ډاي اکساﻳد‬ ‫‪ CO2‬او ＇ﻮ ﻟﻴتره د اوبﻮ ب‪７‬اســﻮﻧﻪ بﻪ تﻮﻟﻴد شــﻲ؟ تﻮدوخﻪ ‪ 400o C‬او فشــار ‪4.00atm‬‬ ‫دى‪.‬‬ ‫حل‪:‬‬

‫) ‪4CO2 ( g ) + 6 H 2O(l‬‬ ‫‪4L‬‬

‫‪6L‬‬

‫) ‪2C2 H 6 ( g ) + 7O2 ( g‬‬ ‫‪2L‬‬

‫‪7L‬‬ ‫‪7L‬‬

‫‪1.26 L 7 L‬‬ ‫‪= 4.41L‬‬ ‫‪2L‬‬

‫‪1.26L 4 L‬‬ ‫‪= 2.52L CO2‬‬ ‫‪2L‬‬

‫= ‪X1‬‬

‫‪X1‬‬

‫‪2L‬‬ ‫‪1.26 L‬‬

‫‪4L‬‬

‫‪2L‬‬

‫‪X2‬‬

‫‪1.26L‬‬

‫‪6 LH‬‬ ‫‪6 LH‬‬ ‫‪2 O2O‬‬

‫‪22LLC‬‬ ‫‪C2 H‬‬ ‫‪2H‬‬ ‫‪6 6‬‬

‫= ‪X2‬‬

‫‪1.261L‬‬ ‫‪6LLL4 L6L‬‬ ‫‪1..26‬‬ ‫‪26‬‬ ‫‪2=.78‬‬ ‫== ‪X 3 =XX33‬‬ ‫‪= 3=.76‬‬ ‫‪L3.L78L‬‬ ‫‪2 L 22LL‬‬ ‫د اکسﻴجﻦ کچﻪ ‪ 4.50L‬ده‪ .‬د ‪ 1.26L‬اﻳتان ﻣعادل اکسﻴجﻦ ‪ 4.4 L‬دی چ‪0.094L ３‬‬ ‫‪X 3X 3‬‬

‫‪21LC‬‬ ‫‪H6 2 H6‬‬ ‫‪.262 LC‬‬

‫اکســﻴجﻦ ﻟــﻪ تعاﻣﻞ ＇خــﻪ پرتﻪ پات‪ ３‬دی‪ .‬ﻧــﻮ د ‪ CO2‬او ‪ H 2O‬کچﻪ ک‪５‬دی شــﻲ‪ ،‬د اﻳتان ﻟﻪ‬ ‫حجﻤﻲ کچ‪＇ ３‬خﻪ پﻪ پﻮرتﻪ ډول ترﻻسﻪ شﻲ‪.‬‬ ‫مشق او تمرين وک‪７‬ئ‬ ‫پروپان د اکسﻴجﻦ پﻪ واسطﻪ سﻮ‪＄‬ﻲ او پﻪ کاربﻦ ډاى اکساﻳد او اوبﻮ باﻧدې بدﻟ‪８５‬ي‪.‬‬ ‫ﻳﻮ ﻟﻴتر پروپان پﻪ ‪ 12o C‬تﻮدوخﻪ او ‪ 8,44atm‬فشــار ک‪ ３‬د اکســﻴجﻦ ﻟﻪ زﻳات ﻣقدار ســره‬ ‫ســﻮ‪＄‬ﻮل شــﻮی دی؛ د تﻮﻟﻴد شﻮي ‪ CO2‬حجﻢ د ‪ 925o C‬تﻮدوخﻪ او ﻳﻮ اتﻤﻮسفﻴر فشار پﻪ‬ ‫ﻟﻴتر ﻣحاسبﻪ ک‪７‬ئ‪.‬‬ ‫‪166‬‬

‫‪ :١٠-٣-٦‬د گازونو جنبشي (حرکي) نظريه‬ ‫تــر اوســﻪ ﻣﻮ د اﻳدﻳال گازوﻧﻮ ﻣﻬــﻢ خﻮاص د گازوﻧــﻮ د قﻮاﻧﻴﻨﻮ ﻻﻧدې؛ ﻟکﻪ‪ :‬د باﻳــﻞ قاﻧﻮن‪ ،‬د داﻟتﻦ‬ ‫قاﻧــﻮن‪ ،‬د گراﻫام قاﻧﻮن‪ .....‬ﻣطاﻟعﻪ ک‪７‬ل‪ .‬پﻮ＊ــتﻨﻪ پﻴدا کﻴ‪８‬ي چ‪ ３‬وﻟــ‪ ３‬گازوﻧﻪ دا ﻧﻮﻣﻮړي خﻮاص ﻟﻪ‬ ‫‪＄‬اﻧﻪ ＊ــﻴﻲ؟ تارﻳخ ثابتﻪ ک‪７‬ې ده چ‪ ３‬عﻠﻮم پﻪ ﻣشــاﻫدو او تجروبﻮ پﻴﻞ شﻮي دي‪ ،‬ﻧظرﻳ‪ ３‬او ﻣﻮدﻟﻮﻧﻪ د‬ ‫ﻫﻤدې ﻣشــاﻫدو او تجربﻮ پر بﻨســ＀ ！ﻴﻨ‪ ，‬دي‪ .‬وﻳﻠﻲ شﻮ چ‪ ３‬ﻧظرﻳ‪ ３‬د ﻣﻮدل پر بﻨس＀ ！ﻴﻨگ‪ ３‬دي‪،‬‬ ‫دﻣﻮدﻟﻮ پربﻨس＀ ک‪５‬داى شﻲ چ‪ ３‬د سﻴستﻢ فﻮرﻣﻮل او خﻮاص رو＊اﻧﻪ شﻲ‪.‬‬ ‫د گازوﻧــﻮ حرکــﻲ ﻧظرﻳﻪ چ‪ ３‬ﻫغﻲ تﻪ حرکﻲ ﻧظرﻳﻪ وﻳــﻞ کﻴ‪８‬ي‪ ،‬د گازوﻧﻮ د طبﻴعت او فزﻳکﻲ ﻣﻮدل د‬ ‫حرکت ＇رﻧگﻮاﻟی رو＊اﻧﻪ کﻮي‪ .‬دا ﻧظرﻳﻪ د ﻻﻧدې فرضﻴﻮ پر بﻨس＀ وﻻړه ده‪:‬‬ ‫‪ - 1‬گازوﻧــﻪ ﻟــﻪ ډ‪４‬رو زﻳاتﻮ کﻮچﻨﻴــﻮ ذرو (اتﻮﻣﻮﻧﻮ او ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻮﻧﻮ) ＇خﻪ جﻮړ شــﻮﻳدي‪ .‬دا ذرې دوﻣره‬ ‫کﻮچﻨ‪ ９‬دي چ‪ ３‬د ﻫغﻮى د حجﻢ کچﻪ ﻳ‪ ３‬د ﻫغﻮ ترﻣﻨ‪ ＃‬د فاصﻠﻮ پﻪ پرتﻠﻪ پﻪ ﻣﻨ‪％‬ﻨﻲ ډول د ﻟﻮ＊ﻲ ﻫغﻪ‬ ‫حجﻢ‪ ،‬چ‪ ３‬گازوﻧﻮ پﻪ ﻫغ‪ ３‬ک‪＄ ３‬اى ﻧﻴﻮﻟﻲ دى‪ ،‬ډ‪４‬ر کﻢ دی او د ﻟﻮ＊ــﻲ دﻧﻨﻪ د گازوﻧﻮ اعظﻤﻲ حد د‬ ‫ذرو ترﻣﻨ‪ ＃‬ﻟﻪ تش‪ ３‬فضا ＇خﻪ جﻮړه شﻮې دی‪.‬‬ ‫‪ - 2‬د گازوﻧﻮ جﻮړووﻧکﻲ اتﻮﻣﻮﻧﻪ او ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻮﻧﻪ پرﻟﻪ پســ‪ ３‬پﻪ حرکت ک‪ ３‬دي اود ﻫغﻮی حرکت بﻰ‬ ‫ﻧظﻢ‪ ،‬چ＂ک او پر خط ﻧ‪５‬غ دی‪ .‬د ‪－‬ازوﻧﻮ د ذرو ددې حرکت پﻪ پاﻳﻠﻪ ک‪ ３‬ﻳﻮ ﻟﻪ بﻞ ســره ！کر او ﻫﻢ د‬ ‫ﻟﻮ＊ــﻲ ﻟﻪ د‪４‬ﻮال ســره ！کر کﻮي‪ .‬دا ！کروﻧﻪ اﻻســتﻴکﻲ (ب‪５‬رتﻪ گر‪＄‬ﻴدوﻧکﻲ) دي‪＇ .‬رﻧگﻪ چ‪ ３‬پﻪ ﻫر‬ ‫！کر ک‪ ３‬د ！کر کﻮوﻧکﻮ ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻮﻧﻮ حرکﻲ اﻧرژي بدﻟﻮن ﻧﻪ کﻮي‪ ،‬پﻪ بﻞ عبارت د دې اﻣکان شتﻪ چ‪３‬‬ ‫ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻮﻧﻪ پﻪ خپﻞ ﻣﻨ‪ ＃‬ک‪ ３‬خپﻠﻪ ســﻴﻨتﻴک (د ذرو حرکت) اﻧرژي ﻟﻪ ﻻســﻪ ورک‪７‬ي؛ خﻮ د دوو ！کر‬ ‫کﻮوﻧکﻮ ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻮﻧﻮ سﻴﻨتﻴکﻲ اﻧرژي ﻣجﻤﻮعﻪ ثابتﻪ پات‪ ３‬کﻴ‪８‬ي‪.‬‬ ‫‪ - 3‬پــﻪ گازوﻧــﻮ ک‪ ３‬ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻮﻧﻪ او ﻳا اتﻮﻣﻮﻧﻪ ﻳﻮ ﻟﻪ بﻞ ＇خﻪ جﻼ وي‪＄ .‬اى ﻟري چ‪ ３‬ﻫﻴ＆ د جاذب‪ ３‬او‬ ‫دافع‪ ３‬قﻮه د گازوﻧﻮ د اتﻮﻣﻮﻧﻮ او ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻮﻧﻮ ترﻣﻨ‪ ＃‬شتﻮن ﻧﻪ ﻟري‪( .‬د ！کر د وخت پﻪ استثﻨاء)‬ ‫‪- 4‬پــﻪ گازوﻧﻮ ک‪ ３‬د ذرو (ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻮﻧﻮ او ﻳا اتﻮﻣﻮﻧﻮ) حرکت ب‪５‬ﻼب‪５‬ﻠﻮ شــﻴبﻮک‪ ３‬ک‪５‬داى شــﻲ چ＂ک او‬ ‫ﻳا ورو وي‪＄.‬ﻴﻨ‪ ３‬ذرې چ＂ک حرکت ﻟري او ‪＄‬ﻴﻨ‪ ３‬ﻳ‪ ３‬ورو حرکت ســرتﻪ رســﻮي؛ پر دې بﻨس＀‪ ،‬د‬ ‫گازوﻧــﻮ د ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻮﻧﻮ حرکﻲ اﻧرژي ﻫﻢ پﻪ ﻟﻮﻳﻪ ســاحﻪ کــ‪ ３‬د خﻮ‪＄‬ﻴدو پﻪ حاﻟت ک‪ ３‬ده‪ .‬خﻮ د گازوﻧﻮ‬ ‫د اتﻮﻣﻮﻧــﻮ او ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻮﻧﻮ ﻣﻨ‪％‬ﻨ‪ ９‬حرکﻲ اﻧرژي ﻟﻪ ﻣطﻠق‪ ３‬تﻮدوخ‪ ３‬ســره ﻧ‪５‬غــﻪ اړﻳکﻪ ﻟري او پﻪ ！اکﻠ‪３‬‬ ‫تﻮدوخﻪ ک‪ ３‬ثابتﻪ پات‪ ３‬کﻴ‪８‬ي‪ .‬پﻪ (‪ )23-6‬شکﻞ ک‪ ３‬د گازوﻧﻮ تصﻮﻳري ﻣﻮدل وړاﻧدې شﻮﻳدي‪ .‬پﻪ دی‬ ‫ﻣﻮدل ک‪ ３‬ﻟﻴدل کﻴ‪８‬ي چ‪ ３‬د گاز ﻳﻮه ！اکﻠ‪ ３‬کچﻪ پﻪ ر＊ــتﻴا د ډ‪４‬رې فضاﻳﻲ خاﻟﻴگاوې ﻟروﻧک‪ ３‬ده او دا‬ ‫خاﻟﻴگاوې پﻪ ډ‪４‬ره چ＂کتﻴا د گازوﻧﻮ د ذرو پﻪ واسطﻪ ډکﻴ‪８‬ي‪.‬‬

‫‪167‬‬

‫(‪ )23 - 6‬شــکﻞ‪ :‬اﻟــف‪ -‬د گازوﻧﻮ حرکﻲ ﻣﻮدل او بروﻧﻰ حرکــت‪ ،‬ب‪ -‬د ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻮﻧﻮ کچﻪ چ‪３‬‬ ‫ذرې ﻳــ‪ ３‬کﻴ‪２‬ــ‪ ３‬خﻮا تﻪ بﻤباردﻣان کــﻮي‪ ،‬ج‪ -‬پﻪ راتﻠﻮﻧکﻮ شــﻴبﻮک‪ ３‬چ‪ ３‬وضعﻴــت د اﻟف د جزء‬ ‫ﻣعکﻮس ک‪８５‬ي‪.‬‬ ‫(‪ :)١١-٣-٦‬حقيقي گازونه ‪:‬‬ ‫ﻫغــﻪ گازوﻧﻪ اﻳدﻳال خﻮاص را＊ــﻴﻲ چــ‪ ３‬د ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻮﻧﻮ ترﻣﻨ‪ ＃‬ﻣتقابﻞ عﻤﻞ ﻳ‪ ３‬و ﻧﻪ ﻟﻴدل شــﻲ‪( .‬کﻪ‬ ‫چ‪５‬رې د ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻮﻧﻮ ترﻣﻨ‪ ＃‬اﻻســتﻴکﻲ ！کر شــتﻮن وﻧﻪ ﻟري) او پﻪ ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻮﻧﻮ ﻧﻴﻮل شﻮی حجﻢ ﻳ‪３‬‬ ‫د ﻫغﻪ ﻟﻮ＊ــﻲ د حجﻢ پﻪ پرتﻠﻪ‪ ،‬چ‪ ３‬ﻣطﻠﻮب گازوﻧﻪ پﻪ ک‪ ３‬دي‪ ،‬د پام وړ ﻧﻪ وي؛ باﻳد پﻮه شــﻮ چ‪ ３‬پﻪ‬ ‫حقﻴقﻲ گازوﻧﻮ ک‪ ３‬دغﻪ شــراﻳط ﻧﻪ شــﻲ کﻴدى چ‪ ３‬ســﻞ پﻪ ســﻠﻮ ک‪ ３‬وﻟﻴدل شﻲ؛ ﻧﻮ وﻳﻠی شﻮ چ‪３‬‬ ‫حقﻴقﻲ گازوﻧﻪ د اﻳدﻳال ﻟﻪ طبﻴعت او سﻠﻮک ＇خﻪ ک‪８‬واﻟی کﻮي‪.‬‬ ‫‪ :١٢-٣-٦‬د حقيقي (ر＊تيني) گازو لپاره د حالتو معادله‬ ‫کــﻪ د ﻳــﻮه ！اکﻠﻲ ﻣقدار گاز ﻟپاره درې ﻣتحﻮﻟﻮ ‪ P,V‬او ‪ T‬تﻪ ﻳﻮ تربﻞ اړﻳکﻪ ورک‪７‬ل شــﻲ‪ ،‬پﻪ دې‬ ‫صﻮرت ک‪ ،３‬د ﻧﻮﻣﻮړو دوو ﻣتحﻮﻟﻮ پﻪ ！اکﻠﻮ ســره ‪ ،‬کﻴدی شــﻲ درﻳﻢ ﻣتحﻮل اســاﻧﻪ ترﻻسﻪ شﻲ؛ د‬ ‫ب‪５‬ﻠگ‪ ３‬پﻪ ډول‪ :‬د اکســﻴجﻦ د گاز ‪ 0.1mol‬پﻪ ‪ 0.5atm‬فشــار او ‪ 39o C‬تﻮدوخﻪ ک‪ ３‬ﻳﻮ ！اکﻠی‬ ‫حجﻢ ﻧﻴســﻲ‪ .‬پﻪ عﻤﻮﻣﻲ صﻮرت‪ ،‬ﻫغﻪ رﻳاضﻴکﻰ ﻣعادﻟﻪ چ‪ ３‬فشــار‪ ،‬حجــﻢ‪ ،‬تﻮدوخﻪ او د ﻳﻮ گاز‬ ‫د ﻣﻮﻟﻮﻧــﻮ شــﻤ‪５‬ر ﻳــ‪ ３‬ﻳﻮ ﻟﻪ بﻞ ســره ت‪７‬ﻟ‪ ３‬دی او د گازوﻧــﻮ د حاﻟت د ﻣعادﻟ‪ ３‬پﻪ ﻧاﻣﻪ ﻳاده شــﻮې ده‪،‬‬ ‫‪ PV = nRT‬ده چ‪ ３‬د اﻳدﻳال گاز د حاﻟت ﻣعادﻟﻪ را＊ــﻴﻲ؛ خﻮ دا ﻣعادﻟﻪ د حقﻴقﻲ گازوﻧﻮ حاﻟت‬ ‫ﻧﻪ شﻲ ＇ر‪－‬ﻨدوﻟی‪.‬‬ ‫واﻧــدر واﻟس ) ‪ (Vander Waals‬پﻪ (‪ )1873‬م کال کــ‪ ３‬د حقﻴقﻲ گازوﻧﻮ د حاﻟت ﻣعادﻟﻪ د‬ ‫‪168‬‬

‫‪ ( P + a2 )(v b) = RT‬پــﻪ ب‪２‬ﻪ د ﻳﻮ ﻣﻮل حقﻴقﻲ گاز ﻟپــاره د اﻳدﻳاﻟﻮ گازوﻧﻮ د حاﻟت ﻣعادﻟ‪ ３‬تﻪ پﻪ‬ ‫‪v‬‬

‫پام ک‪ ３‬ﻧﻴﻮﻟﻮ سره او د فشار اغ‪５‬زه پر حقﻴقﻲ گازوﻧﻮ باﻧدې و！اکﻠﻪ‪ .‬پﻪ پﻮرتﻨ‪ ９‬ﻣعادﻟﻪ ک‪ a ３‬او ‪ b‬ﻣثبت‬ ‫ثابتﻮﻧــﻪ دي چــ‪ ３‬د ﻫرگاز ！اکﻠﻮې ‪＄‬اﻧ‪７／‬تﻴاوو ＇خﻪ عبارت دي‪ ،‬کــﻪ د گاز کثافت ډ‪４‬ر کﻢ وي‪ ،‬د گاز‬ ‫حجﻢ (‪ )V‬زﻳات دی او د ‪ b‬ارزش د حجﻢ (‪ )V‬پﻪ پرتﻠﻪ خﻮرا ډ‪４‬ر کﻮچﻨﻰ دی چ‪ ３‬کﻴدي شــﻲ‬ ‫‪a‬‬ ‫د ﻫغﻪ ﻟﻪ پاﻣﻪ وغﻮر‪＄‬ﻮل شﻲ‪ .‬پﻪ دې حاﻟت ک‪ 2 ３‬صفر تﻪ ﻧﻴ‪８‬دې کﻴ‪８‬ي‪ .‬دﻟتﻪ د واﻧدر واﻟس ﻣعادﻟﻪ د‬ ‫‪V‬‬ ‫اﻳدﻳاﻟﻮ گازوﻧﻮ د حاﻟت ﻣعادﻟ‪ ３‬تﻪ ﻧ‪８‬دې کﻴ‪８‬ي‪:‬‬ ‫‪PV‬‬ ‫‪=Z‬‬ ‫‪RT‬‬ ‫‪PV = nRT‬‬

‫‪,‬‬ ‫‪,‬‬

‫‪an 2‬‬ ‫‪)=P‬‬ ‫‪V2‬‬ ‫‪V nb = V‬‬

‫‪(P +‬‬

‫‪a‬او‪ b‬ﻣقدار کﻴدی شﻲ د تجرب‪ ３‬پﻪ واسطﻪ د ﻫر گاز ﻟپاره ترﻻسﻪ شﻲ‪ .‬پﻪ )‪ (2 - 6‬جدول ک‪ ３‬د‬ ‫واﻧدرواﻟس د ثابتﻮ( ‪a‬او ‪ ) b‬ﻣقدار ＊ﻮدل شﻮی دی ‪:‬‬ ‫)‪ (2 - 6‬جدول‪ :‬د حقﻴقﻰ گازوﻧﻮ ثابتﻮﻧﻪ‬ ‫ﮔازوﻧﻪ‬

‫) ‪a (litler.atm / mol 2‬‬

‫‪b(liter / mol‬‬

‫‪H2‬‬

‫‪0.244‬‬

‫‪0266 .0‬‬

‫‪He‬‬

‫‪0.3412‬‬

‫‪0.0237‬‬

‫‪N2‬‬

‫‪1.390‬‬

‫‪0.03913‬‬

‫‪O2‬‬

‫‪1.360‬‬

‫‪0.03183‬‬

‫‪CO2‬‬

‫‪3.59‬‬

‫‪0.0427‬‬

‫‪CO‬‬

‫‪1.485‬‬

‫‪0.03985‬‬

‫‪CH 4‬‬

‫‪2.25‬‬

‫‪0.0428‬‬

‫‪NH 3‬‬

‫‪4.17‬‬

‫‪0.0371‬‬

‫‪H2O‬‬

‫‪5.464‬‬

‫‪0.03049‬‬

‫‪NO‬‬

‫‪1.340‬‬

‫‪0.02789‬‬

‫‪169‬‬

‫مثال‪ 10 g :‬د ﻣﻴتان گاز د تﻮدوخ‪ ３‬پﻪ ‪ 25o C‬ک‪ ３‬پﻪ ﻳﻮه ﻟﻴتره ﻟﻮ＊ــﻲ ک‪ ３‬ســاتﻞ شــﻮﻳدي؛ پر‬ ‫ﻧﻮﻣﻮړي گاز باﻧدې وارد شــﻮى فشــار د اﻳدﻳال گازوﻧﻮ د قاﻧﻮن او واﻧدر واﻟس ﻣعادﻟ‪ ３‬پر بﻨس＀‬ ‫ﻣحاسبﻪ ک‪７‬ئ؛ ‪ b, a‬قﻴﻤتﻮﻧﻪ ﻟﻪ )‪ (3 - 6‬جدول ＇خﻪ ترﻻسﻪ ک‪７‬ئ‪.‬‬ ‫‪mRT‬‬ ‫اﻟف ‪:‬‬ ‫حﻞ ‪:‬‬ ‫‪m = 10g‬‬ ‫=‪P‬‬

‫‪MV‬‬ ‫‪10g 0.082atm L mol 1 K 1 298K‬‬ ‫=‪P‬‬ ‫‪16g 1L‬‬ ‫‪P = 15.3atm‬‬ ‫ب‬

‫‪(0.625 mol ) 2 2.25L2 atm‬‬ ‫‪L2 mol 2‬‬

‫‪298 K‬‬

‫‪1‬‬

‫‪V = 1L‬‬ ‫?=‪P‬‬ ‫‪M = 16‬‬

‫‪nRT‬‬ ‫‪n 2a‬‬ ‫‪0.625 mol 0.082 atm L mol 1 K‬‬ ‫=) ‪) ( 2‬‬ ‫‪V nb‬‬ ‫‪V‬‬ ‫‪1L 0.625 mol 0,0428‬‬ ‫‪P = 14.8atm‬‬

‫= ‪(P‬‬

‫د گازوﻧــﻮ د حاﻟــت د عﻤﻮﻣﻲ ﻣعادﻟ‪ ３‬پﻪ پرتﻠﻪ د واﻧدر واﻟس ﻣعادﻟﻪ پﻪ ＊ــﻪ تﻮ‪－‬ﻪ کﻮﻻی شــی چ‪３‬‬ ‫حقﻴقﻲ گازوﻧﻪ تﻮصﻴفﻮﻟی شــﻲ‪ (24 - 6) .‬شــکﻞ د ﻳﻮﻣﻮل ‪ CO2‬د حاﻟتﻮﻧﻮ ＇رﻧگﻮال او د ‪PV‬‬ ‫وضﻴعت پﻪ ‪ 350 K‬تﻮدوخﻪ ک‪ ３‬پﻪ تجربﻲ ډول را＊ﻴﻲ‪ ،‬ﻫﻤدارﻧگﻪ‪ ،‬د ﻫغﻮى د حاﻟت ＇رﻧگﻮاﻟﻰ‬ ‫او تجربــﻲ خــﻮاص د اﻳدﻳال گاز د حاﻟت ﻣعادﻟ‪ ３‬ﻟﻪ واﻧدر واﻟس ﻣعادﻟ‪ ３‬پﻪ وړاﻧدې پرتﻠﻪ کﻮي‪ .‬ﻧﻮر‬ ‫ﻳــ‪ ３‬ﻣعادﻟــ‪ ３‬ﻫﻢ د گازوﻧﻮ د حاﻟت د ﻣحاســب‪ ３‬پﻪ خاطر وړاﻧدې شــﻮي دي چــ‪ ３‬د واﻧدر واﻟس د‬ ‫ﻣعادﻟ‪ ３‬پﻪ ﻧسبت ډ‪４‬رې ＊‪ ３‬دي؛ خﻮ د ﻫغﻮى د ثابتﻮﻧﻮ شﻤ‪５‬ر ﻟﻪ پﻨ‪％‬ﻮ ＇خﻪ ډ‪４‬ر وي‪.‬‬ ‫دواﻧدورواﻟس ﻣعادﻟ‪ﾢ‬‬ ‫داﻳدﻳال گاز قاﻧﻮن‬

‫ﻟﻴدل شﻮي سﻠﻮک‬

‫)‪ (24 - 6‬شکﻞ‪ :‬د ﻳﻮ ﻣﻮل گاز ﻟپاره پﻪ ﻣطﻠقﻪ تﻮدوخﻪ ک‪ ３‬د حاﻟتﻮﻧﻮ گراف‬

‫‪170‬‬

‫مشق او تمرين وک‪７‬ئ‬ ‫د ﻻﻧدې گازوﻧﻮ د ‪a‬او ‪ b‬کچﻪ د ﻫرې جﻮړې ﻟپاره پرتﻠﻪ ک‪７‬ئ‪:‬‬ ‫اﻟف‪ H 2 ( g ) -‬او ) ‪NH 3 ( g‬‬ ‫ب‪ N 2 ( g ) -‬او ) ‪I 2 ( g‬‬ ‫)‪ (3 - 6‬جدول‪ :‬د گازوﻧﻮ‪ ،‬ﻣاﻳعاتﻮ او جاﻣداتﻮ ‪＄‬ﻴﻨ‪＄ ３‬اﻧ‪７／‬تﻴاوي‬ ‫جاﻣدات‬

‫ﻣاﻳعات‬

‫گازوﻧﻪ‬

‫‪！ - 1‬اکﻠی شکﻞ ﻟري‪.‬‬ ‫(د شکﻞ د بدﻟﻮن ﻣقاوﻣت)‬ ‫‪＇ - 2‬ﻪ ﻧا ＇ﻪ تراکﻢ ﻧﻪ ﻣﻨﻲ‪.‬‬ ‫‪ - 3‬د ﻫغﻮی کتﻠ‪ ３‬د ﻣاﻳعاتﻮ پﻪ‬ ‫پرتﻠﻪ ﻟﻮﻳ‪ ３‬دي‪.‬‬ ‫‪ - 4‬د سﻴال شکﻞ ﻧﻪ ﻟري‬ ‫‪ - 5‬د ذرو خپر‪４‬دل ﻳ‪ ３‬کﻢ دي‬ ‫او د ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻮﻧﻮ حرکت ﻳ‪ ３‬ډ‪４‬ر‬ ‫ورو دی‪.‬‬ ‫‪ - 6‬ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻮﻧﻪ ﻳ‪ ３‬ﻳﻮ ﻟﻪ بﻞ‬ ‫سره ﻧ‪＋‬تﻲ دي؛ ﻳﻮازې اﻫتزازي‬ ‫حرکت ﻟري‪.‬‬ ‫‪.‬‬

‫‪！ - 1‬اکﻠی شکﻞ ﻧﻪ ﻟري او‬ ‫پﻪ ب‪５‬ﻼب‪５‬ﻠﻮ ﻟﻮ＊ﻮ ک‪ ３‬ب‪５‬ﻼب‪５‬ﻞ‬ ‫شکﻠﻮﻧﻪ غﻮره کﻮي‪.‬‬ ‫‪！ - 2‬اکﻠی حجﻢ ﻟري او د‬ ‫تراکﻢ کﻴدﻟﻮ خاصﻴت ﻧﻪ ﻟري‪.‬‬ ‫‪ - 3‬کثافت ﻳ‪ ３‬ﻟ‪＇８‬ﻪ زﻳات‬ ‫دی‪.‬‬ ‫‪ - 4‬د سﻴال حاﻟت ﻟري‪.‬‬ ‫‪ - 5‬ذرې ﻳ‪ ３‬پﻪ ﻧﻮرو ﻣاﻳعاتﻮ‬ ‫ک‪ ３‬د خپرﻳدو وړتﻴا ﻟري‪.‬‬ ‫‪ - 6‬د ذرو ترﻣﻨ‪ ＃‬خاﻟﻴگاوې‬ ‫ﻳ‪ ３‬ډ‪４‬رى ﻟ‪ ８‬دي؛ چ＂ک او درې‬ ‫بعدي ب‪ ３‬ﻧظﻤﻪ حرکت ﻟري‪.‬‬

‫‪！ - 1‬اکﻠی شکﻞ ﻧﻪ ﻟري‪( .‬د‬ ‫ظرف ！ﻮل حجﻢ پﻪ بشپ‪ ７‬شکﻞ‬ ‫ﻧﻴسﻲ)‬ ‫‪ - 2‬ﻣتراکﻢ کﻴدي شﻲ‪.‬‬ ‫‪ - 3‬ډ‪４‬ر ！ﻴ＀ کثافت ﻟري او‬ ‫کتﻠ‪ ３‬ﻳ‪ ３‬ډﻳرې کﻮچﻨ‪ ９‬دي‪.‬‬ ‫‪ - 4‬د سﻴال شکﻞ ﻟري‪.‬‬ ‫‪ - 5‬چ＂ک حرکت ﻟري او‬ ‫خپرﻳ‪８‬ي‪.‬‬ ‫‪ - 6‬چ＂ک حرکت ﻟري او ﻫر‬ ‫ﻟﻮري تﻪ پﻪ درې بعدي شکﻞ‬ ‫حرکت کﻮي‪.‬‬

‫‪171‬‬

‫د شپ‪８‬م ＇پرکي لن‪６‬يز‬ ‫ﻫر ﻣاده کﻮﻟﻲ شﻲ د ﻣحﻴطﻲ شراﻳطﻮ ﻟﻪ کبﻠﻪ ﻫره ﻣاده درې حاﻟتﻮﻧﻪ (جاﻣد‪ ،‬ﻣاﻳع او گاز) ﻟروﻧکﻲ وي‪.‬‬ ‫گازوﻧــﻪ ﻫغــﻪ ﻣﻮاد دي چــ‪ ３‬جﻮړوﻧک‪ ３‬ذرې ﻳ‪ ３‬ﻳﻮ پر بﻠ‪ ３‬باﻧدې ډ‪４‬ره ﻟــ‪ ８‬اغ‪５‬ز ﻟري‪ .‬ﻳﻮه پر بﻠ‪３‬‬ ‫باﻧــدې د ذرو د جــذب ډ‪４‬ره ﻟــ‪ ８‬ده او ﻧاﻣﻨظﻢ حرکت ﻟري‪ .‬پﻪ ﻟﻮړه تﻮدوخﻪ او ﻟ‪ ８‬فشــار ک‪ ３‬دگازوﻧﻮ‬ ‫د ذرو حرکت چ＂ک دی‪.‬‬ ‫د جاﻣداتــﻮ خــﻮاص د گازوﻧــﻮ ﻟﻪ خﻮاصﻮ ＇خﻪ تﻮپﻴر ﻟري‪ .‬گازوﻧــﻪ ډ‪４‬ر ﻟ‪ ８‬کثافت ﻟري خﻮ چ‪３‬‬ ‫جاﻣدات ﻟﻮړ کثافت ﻟري‪ .‬گازوﻧﻪ د فشــار پﻪ پاﻳﻠﻪ ک‪ ３‬ﻣتراکﻢ کﻴ‪８‬ي؛ خﻮ جاﻣدات ډﻳر کﻢ د تراکﻢ‬ ‫‪＄‬اﻧگ‪７‬تﻴاوي ﻟري‪ .‬جاﻣدات کﻠک او ﻣاتﻴدوﻧکﻲ دي ‪ ،‬پﻪ داســ‪ ３‬حال ک‪ ３‬چ‪ ３‬گازوﻧﻪ دا حاﻟت ﻧﻪ‬ ‫ﻟري‪.‬‬ ‫ﻣاﻳعــات د جاﻣداتــﻮ او گازوﻧﻮ پﻪ پرتﻠﻪ ‪＄‬اﻧ‪７／‬ي خﻮاص ﻟري؛ د ب‪５‬ﻠگ‪ ３‬پﻪ ډول‪ :‬د ﻣﻮادو د ذرو‬ ‫ترﻣﻨ‪ ＃‬ﻳ‪ ３‬د جذب قﻮه پﻪ ﻣاﻳع حاﻟت ک‪ ３‬ډ‪４‬ره ده؛ خﻮ د جاﻣداتﻮ پﻪ ﻧسبت ضعﻴفﻪ ده‪.‬‬ ‫پﻪ ثابتﻪ تﻮدوخﻪ (‪ )T= constant‬ک‪ ３‬د گازوﻧﻮ د ！اکﻠ‪ ３‬کچ‪ ３‬حجﻢ ﻟﻪ فشــار ســره ﻣعکﻮســﻪ‬ ‫اړﻳکﻪ ﻟري‪.‬‬ ‫پﻪ ثابت فشار (‪ )P=constant‬ک‪ ３‬د گازوﻧﻮ ！اکﻠی حجﻢ ﻟﻪ تﻮدوخ‪ ３‬سره ﻧ‪５‬غ ﻣتﻨاسب دى‪.‬‬ ‫د ب‪５‬ﻼب‪５‬ﻠﻮ گازوﻧﻮ ﻣســاوي حجﻤﻮﻧﻪ د فشــار او تﻮدوخ‪ ３‬د ﻳﻮشــان شراﻳطﻮ ﻻﻧدې ﻣساوي شﻤ‪５‬ر‬ ‫ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻮﻧــﻪ ﻟري (د اوگدرو ﻟﻮﻣ‪７‬ى قاﻧﻮن)‪ .‬د ب‪５‬ﻼب‪５‬ﻠﻮ گازوﻧﻮ د ذرو (ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻮﻧﻮ‪ ،‬اتﻮﻣﻮﻧﻮ او اﻳﻮﻧﻮﻧﻮ)‬ ‫ﻣساوي کچﻪ‪ ،‬د فشار او تﻮدوخ‪ ３‬تر ﻳﻮ ډول شراﻳطﻮ ﻻﻧدې ﻣساوي حجﻤﻮﻧﻪ غﻮره کﻮي‪.‬‬ ‫د ‪－‬ازوﻧﻮ د ﻣخﻠﻮطﻮ پﻪ واسطﻪ وارد شﻮی ﻣجﻤﻮعﻲ فشار‪ ،‬د ‪－‬ازوﻧﻮ د ﻣخﻠﻮط د اجزاؤو د ﻫر‬ ‫جزء فشار د جﻤع‪ ３‬ﻟﻪ حاصﻞ سره ﻣساوي دى‪.‬‬ ‫گراﻫــام پﻴداکــ‪７‬ه چ‪ ３‬د گازوﻧﻮ د ت‪５‬رﻳدو چ＂کتﻴا پﻪ بﻞ ‪－‬ازې ﻣحﻴط ک‪ ３‬د کثافت ﻟﻪ جذرﻣربع ســره‬ ‫ﻣعکﻮس تﻨاسب ﻟري‪.‬‬ ‫د گازوﻧــﻮ د حاﻟــت ﻣعادﻟﻪ د ﻳﻮ ﻣﻮل گاز ﻟپاره ‪ PV = nRT‬ده چ‪ ３‬پﻪ دې ﻣعادﻟﻪ ک‪V ３‬د گاز‬ ‫حجﻢ دی؛ ﻟﻪ پﻮرتﻨ‪ ９‬ﻣعادﻟ‪＇ ３‬خﻪ دا پاﻳﻠﻪ اخﻠﻮچ‪:３‬‬ ‫‪PV‬‬ ‫‪=Z‬‬ ‫‪RT‬‬

‫‪172‬‬

‫د شپ‪８‬م ＇پرکي پو＊تن‪３‬‬ ‫‪ - 1‬گازوﻧﻪ ﻫغﻪ ﻣﻮاد دي چ‪ ３‬د ﻫغﻮى جﻮړووﻧک‪ ３‬ذرې ﻳﻮپر بﻞ باﻧدي‪.....‬ﻟري‪.‬‬ ‫ب‪ -‬د ﻫغﻮ د ذرو د جذب قﻮه ﻳﻮه ﻟﻪ بﻠ‪ ３‬سره ډ‪４‬ره کﻤﻪ‬ ‫اﻟف‪ -‬ډ‪４‬ر کﻢ اغ‪５‬ز‬ ‫د‪！ -‬ﻮل‬ ‫ج‪ -‬ﻧاﻣﻨظﻢ حرکت‬ ‫‪ - 2‬جاﻣدات ﻫغﻪ ﻣﻮاد دي چ‪ ............... ３‬ﻟري‪.‬‬ ‫ب‪ -‬ﻣعﻴﻦ شکﻞ‬ ‫اﻟف‪ -‬ﻣعﻴﻦ حجﻢ‬ ‫د‪ -‬ﻫ‪ ＆５‬ﻳﻮ‬ ‫ج‪ -‬اﻟف او ب دواړه‬ ‫‪ - 3‬د ﻣاﻳعاتــﻮ خپرﻳــدل د گازوﻧﻮ پر ﻧســبت‪ .................‬دى او پﻪ ﻣاﻳعاتــﻮ ک‪ ３‬د ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻮﻧﻮ ！کر‬ ‫‪ .......‬دی‪.‬‬ ‫د‪ -‬زﻳات‪ ،‬ﻧﻮرﻣال‬ ‫ج‪ -‬ﻧﻮرﻣال‪ ،‬ډ‪４‬ر زﻳات‬ ‫ب‪ -‬چ＂ک‪ ،‬ډ‪４‬ر زﻳات‬ ‫اﻟف‪ -‬ورو‬ ‫‪ - 4‬پﻪ ثابتﻪ تﻮدوخﻪ ) ‪ (T = cons tan t‬ک‪ ３‬د ﻳﻮې ！اکﻠ‪ ３‬کچ‪ ３‬د گازوﻧﻮ حجﻢ ﻟﻪ فشــار ســره ＇ﻪ‬ ‫ډول ت‪７‬او ﻟري؟‬ ‫ب‪ -‬ﻣعکﻮس ﻣتﻨاسب‬ ‫اﻟف‪ -‬ﻣستقﻴﻢ ﻣتﻨاسب‬ ‫د‪ -‬د اﻟف جزء سﻢ دی‪.‬‬ ‫ج‪ -‬تﻨاسب ﻧﻪ ﻟري‬ ‫‪ - 5‬پﻪ ثابت فشــارک‪ ３‬د ســاﻧتﻲ گراد د ﻳﻮې درج‪ ３‬تﻮدوخ‪ ３‬پﻪ زﻳاتﻮاﻟﻲ‪ ،‬د گاز حجﻢ پﻪ ‪ .....‬ﻧســبت‬ ‫ﻟﻪ ‪＇ 0o C‬خﻪ اﻧبساط کﻮي‪.‬‬ ‫اﻟف‪1: 273 -‬‬

‫ب‪1 : 1 -‬‬

‫ج‪3 : 2 -‬‬

‫د‪1 : 100 -‬‬

‫‪ - 6‬د ب‪５‬ﻼب‪５‬ﻠﻮ ‪－‬ازوﻧﻮ ﻣساوي حجﻤﻮﻧﻪ د فشار او تﻮدوخ‪ ３‬د ﻳﻮشان شراﻳطﻮ ﻻﻧدې ﻣساوي ‪..........‬‬ ‫ﻟري‪.‬‬ ‫اﻟف‪ -‬اﻳﻮﻧﻮﻧﻪ ب‪ -‬ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻮﻧﻪ ج‪ -‬اتﻮﻣﻮﻧﻪ (پﻪ ﻫغﻪ عﻨصر ک‪ ３‬چ‪ ３‬گاز وي) د‪！ -‬ﻮل‬ ‫‪ - 7‬ﻳﻮ ﻣﻮل د ﻫر گاز پﻪ ‪ STP‬شراﻳطﻮ ک‪ ............. ３‬حجﻢ ﻧﻴسﻲ‪.‬‬ ‫د‪22,4m 3 -‬‬ ‫اﻟف‪22.4 L -‬‬ ‫ج‪22,4mL -‬‬ ‫ب‪22 mL -‬‬ ‫‪ - 8‬کــﻪ د ﻳﻮﻣــﻮل ‪－‬از ﻣﻮﻟــﻲ کتﻠــﻪ د ﻳﻮ ﻣﻮل گاز پر حجﻢ تقســﻴﻢ شــﻲ‪ ،‬پﻪ ســتﻨدرد شــراﻳطﻮ ک‪ ３‬د‬ ‫‪ ................‬پﻪ ﻧﻮم ﻳادﻳ‪８‬ي‪.‬‬ ‫ب‪ -‬ترکﻴبﻲ کثافت‬ ‫اﻟف‪ -‬ﻧسبتﻲ کتﻠﻪ‬ ‫ج‪ -‬ﻣﻮﻟﻲ کثافت‬

‫د‪ -‬ﻣخصﻮص وزن‬

‫‪173‬‬

‫‪ - 9‬واﻧدر واﻟس د ر＊تﻴﻨﻲ ‪－‬ازوﻧﻮ ﻣعادﻟﻪ پﻪ ‪.........‬و＊ﻮدﻟﻪ‪:‬‬ ‫‪a‬‬ ‫اﻟف) ‪ ( p + 2 )(V b) = RT‬ب) ‪ PV = Z‬ج) اﻟف و ب د) ﻫ‪ ＆５‬ﻳﻮ‬ ‫‪V‬‬ ‫‪RT‬‬ ‫‪－ - 10‬ازوﻧﻪ ﻟﻪ ډﻳرو وړو ذرو‪＇ .....‬خﻪ تشکﻴﻞ شﻮي دي‪.‬‬ ‫د) تﻮل ‪＄‬ﻮابﻮﻧﻪ سﻢ دي‪.‬‬ ‫ج) اﻳﻮﻧﻮﻧﻮ‬ ‫ب) ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻮﻧﻮ‬ ‫اﻟف) اتﻮﻣﻮﻧﻮ‬ ‫‪ - 11‬د ﻳﻮ ﻟﻮ＊ﻲ د ‪－‬ازوﻧﻮ ډ‪４‬ره فضا‪ .....‬فضا جﻮړه ک‪７‬ې ده‪:‬‬ ‫اﻟف) ډک‬

‫ب ) خاﻟﻰ‬

‫ج) د اتﻮﻣﻮﻧﻮ‬

‫د) د ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻮﻧﻮ‬

‫تشــريحي پو＊ــتن‪３‬‬ ‫د ！ﻮﻟﻮ تﻤرﻳﻨﻮﻧﻮ پﻪ حﻞ ک‪ ３‬باﻳد فرض شﻲ چ‪ ３‬گازوﻧﻪ اﻳدﻳال دي‪.‬‬ ‫‪＄ - 1‬ﻴﻨــ‪ ３‬ﻣــﻮاد پﻪ عادي شــراﻳطﻮ ک‪ ３‬وﻟ‪ ３‬د ﻣاﻳع پﻪ حاﻟت او ‪＄‬ﻴﻨ‪ ３‬ﻧــﻮر د جاﻣد ﻳا گاز پﻪ حاﻟت‬ ‫پﻴدا کﻴ‪８‬ي؟‬ ‫‪ - 2‬ﻟ‪＇８‬ــﻪ د ‪ N 2‬گاز د چــ‪ ３‬حجــﻢ ﻳ‪ 58L ３‬د ی ‪ ،‬تر ﻣحﻴطﻲ فشــار ﻻﻧــدې دی چ‪ ３‬پرﻫغﻪ‬ ‫‪ 125mmHg‬فشار ورباﻧدې زﻳات شﻮی دی او حجﻢ ﻳ‪ 49.6mL ３‬کﻤ‪＋‬ت ﻣﻮﻧدﻟی دی ‪ ،‬پر دې‬ ‫گاز باﻧدې ﻟﻮﻣ‪７‬ﻧﻰ ﻣحﻴطﻲ فشار (پﻪ ثابتﻪ تﻮدوخﻪ ک‪＇ )３‬ﻮﻣره دی؟‬ ‫‪o‬‬ ‫‪ - 3‬د ‪ A‬ﻟﻮ＊ــی ‪ 48.2 L‬حجﻢ او د ‪ N 2‬گاز ﻟري‪ .‬تﻮدوخﻪ ﻳ‪ 25 C ３‬او فشــار ﻳ‪8.35atm ３‬‬

‫دی‪ .‬د ‪ B‬ﻟﻮ＊ــﻲ حجﻢ ﻧا ﻣعﻠﻮم دی او د ‪－ He‬از پﻪ ک‪ ３‬دی چ‪ ３‬پر ﻫغﻪ باﻧدې وارد شــﻮی فشــار‬ ‫‪ 9.5atm‬او تﻮدوخﻪ ﻳ‪ 25o C ３‬ده ‪ .‬د ‪ A‬او ‪ B‬ﻟﻮ＊ﻲ ﻳﻮ ﻟﻪ بﻞ سره وصﻞ شﻮي دي؛ د گازوﻧﻮ‬ ‫د ﻣخﻠﻮط فشار پﻪ دواړو ﻟﻮ＊ﻮ ک‪ 8,71atm ３‬تﻪ ﻟﻮړ شﻮی دی ‪ ،‬د ‪ B‬حجﻢ پﻴدا ک‪７‬ئ‪.‬‬ ‫‪ - 4‬پﻪ ﻳﻮه ازﻣاﻳ‪＋‬ــتﻲ دســتگاه ‪ 1 10 15 mmHg‬فشار شتﻪ‪ ،‬پﻪ ازﻣاﻳ‪＋‬ــتﻲ د ستگاه ک‪ ３‬ﻳﻮ ﻟﻴتره‬ ‫ﻟﻮ＊ــی پﻪ پام ک‪ ３‬وﻧﻴســئ‪ .‬کﻪ تﻮدوخﻪ ‪ 0o C‬وي‪ ،‬پﻪ ﻫغﻪ ﻟﻮ＊ﻲ ک‪ ３‬چ‪ ３‬ﻟﻪ ﻫﻮا ＇خﻪ ډک دی‪ ،‬د‬ ‫ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻮﻧﻮ کچﻪ بﻪ ﻳ‪＇ ３‬ﻮﻣره وي؟‬ ‫‪ - 5‬پﻪ ﻳﻮه ستﻮري ک‪ ３‬د ﻫاﻳدروجﻦ د گاز کثافت ‪ 10 g / cm3‬او د ﻫغﻮى تﻮدوخﻪ ` ‪ 100K‬ده پﻪ‬ ‫دې ستﻮري ک‪ ３‬د ﻫاﻳدروجﻦ فشار بﻪ ﻳ‪＇ ３‬ﻮﻣره وي؟‬ ‫‪ - 6‬د اوبﻮ پر سطح ﻳﻮه کروي پﻮکا‪１‬ﻪ چ‪ 2cm ３‬قطرﻟري‪ ،‬پﻪ ‪ 25o C‬تﻮدوخﻪ او ‪ 1atm‬ﻣحﻴطﻲ‬ ‫فشار ک‪ ３‬بﻪ دا پﻮکا‪１‬ﻪ د اوبﻮ د ب‪７‬اس ＇ﻮﻣره ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻮﻧﻪ ﻟري ؟‬ ‫‪ - 7‬پــﻪ ‪ 177o C‬تﻮدوخــﻪ او ‪ 2atm‬فشــار د ﻧاﻳتروجــﻦ د گاز کثافــت ‪ 1.25 g / L‬دی؛ پﻪ دې‬ ‫شراﻳطﻮ ک‪ ３‬بﻪ ﻫغﻪ پﻪ پﻨ‪％‬ﻪ ﻟﻴتره ﻟﻮ＊ﻲ ک‪＇ ３‬ﻮﻣره ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻮﻧﻪ وﻟري؟‬ ‫‪174‬‬

‫‪ - 8‬پﻪ ﻳﻮ ســﻠﻨدر ک‪ 1.5kg ３‬د ‪ N 2‬گاز شــتﻪ دی چ‪ ３‬فشــار پﻪ ﻫغﻪ ‪ 31.8atm‬فشــار ورباﻧدې‬ ‫دی‪＇ ،‬ﻮﻣره ‪ N 2‬بﻪ پﻪ دې ســﻠﻨدر ک‪ ３‬زﻳات شــﻲ چ‪ ３‬پﻪ ثابتﻪ تﻮدوخﻪ ک‪ ３‬د سﻠﻨدر فشار ‪75atm‬‬ ‫ﻟﻮړ شﻲ ؟‬ ‫‪ - 9‬فرض ک‪７‬ئ چ‪ ３‬د گاز دوه ﻧﻤﻮﻧ‪ A ３‬او‪ B‬درک‪７‬ل شــﻮي دي‪ .‬د ‪ A‬د گاز ﻣﻨ‪％‬ﻨ‪ ９‬چ＂کتﻴا د ‪B‬‬ ‫د گاز د ﻣﻨ‪％‬ﻨ‪ ９‬چ＂کتﻴا دوه برابره ده (اﻟبتﻪ د ﻧﻮﻣﻮړو گازوﻧﻮ د ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻮﻧﻮ چ＂کتﻴا)؛ کﻪ د دواړو ﻧﻤﻮﻧﻮ‬ ‫ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻲ کثافت ﻳﻮ شان او د ‪ B‬د گاز فشار ‪ 3atm‬وي‪ ،‬د ‪ A‬د گاز فشار پﻴدا ک‪７‬ئ‪.‬‬ ‫‪ - 10‬پﻪ ثابتﻪ تﻮدوخﻪ او ‪ 700mmHg‬فشار ک‪ ３‬ﻳﻮ گاز ‪ 30L‬ﻟﻴتره حجﻢ ﻟري ‪ ،‬د ﻧﻮﻣﻮړي گاز‬ ‫حجﻢ پﻪ ‪STP‬شراﻳطﻮ ک‪ ３‬پﻴدا ک‪７‬ئ‪.‬‬

‫‪175‬‬

‫اووم ＇پـــــرکى‬

‫ک‪５‬مياوي تعاملونه‬ ‫پــﻪ ﻧ‪７‬ۍ ک‪ ３‬زﻳات بدﻟﻮﻧﻮﻧﻪ او او＊ــتﻮﻧﻮﻧﻪ راﻣﻨــ‪ ＃‬تﻪ کﻴ‪８‬ي‪ .‬اوبﻪ ب‪７‬اس ک‪５‬دل او د ب‪７‬اســﻮﻧﻮ بﻴا‬ ‫ســ‪７‬ﻳدل د بــاران ﻳــا واورو او ږﻟ‪ ９‬پﻪ ب‪２‬ﻪ‪ ،‬دغــﻪ راز‪ ،‬د ډبرو ！ﻮ！ﻪ ک‪５‬دل او د ﻫغﻮى او＊ــتﻮن پﻪ‬ ‫خاورو‪ ،‬شگﻮ او ﻧﻮرو وړاﻧدې شﻮي دې‪ .‬دا ډول بدﻟﻮﻧﻮﻧﻪ فزﻳکﻲ دي‪ ،‬د فﻠزوﻧﻮ زﻧگ وﻫﻞ‪ ،‬د‬ ‫سﻮﻧ‪ ，‬د ﻣﻮادو سﻮ‪＄‬ﻴدل‪ ،‬د دواگاﻧﻮ‪ ،‬ډول ډول وساﻳﻠﻮ او زﻳﻨتﻰ ﻣﻮادو جﻮړول او ﻧﻮر ک‪５‬ﻤﻴاوي‬ ‫بدﻟﻮﻧﻮﻧــﻪ دي چــ‪ ３‬دا ډول بدﻟﻮﻧﻮﻧﻪ د ک‪５‬ﻤﻴاوي تعاﻣﻠﻮﻧﻮ پﻪ ﻧﻮم ﻳاد‪４‬ــ‪８‬ي‪ .‬پﻪ دې ＇پرکﻲ ک‪ ３‬بﻪ‬ ‫د ک‪５‬ﻤﻴاوي تعاﻣﻠﻮﻧﻮ ډوﻟﻮﻧﻪ او دک‪５‬ﻤﻴاوي تعاﻣﻠﻮﻧﻮ شــکﻠﻮﻧﻪ زده ک‪７‬ئ او د ک‪５‬ﻤﻴاوي تعاﻣﻠﻮﻧﻮ د‬ ‫ﻣعادﻟﻮ ســﻢ ﻟﻴکﻞ او ســﻤﻪ ﻻره بﻪ ﻣطاﻟعﻪ ک‪７‬ئ‪.‬چ‪ ３‬ک‪５‬ﻤﻴاوی تعاﻣﻠﻮﻧﻪ ＇ﻮ ډوﻟﻪ دي‪＇ ،‬ﻪ ډول‬ ‫کﻮﻻی شــﻮ چ‪ ３‬ﻣﻮادوتﻪ ﻳﻮ د بﻞ ســره تعاﻣﻞ ورک‪７‬و؟ ا‪－‬زوترﻣﻴک او اﻧ‪６‬و ترﻣﻴک کﻮم ډول‬ ‫تعاﻣﻠﻮﻧﻪ دي؟ او د ﻣعادﻟ‪ ３‬د ﻟﻴکﻠﻮ سﻤﻪ ﻻرکﻮﻣﻪ ده؟‬ ‫‪176‬‬

‫‪ :١-٧‬د ک‪５‬مياوي معادل‪ ３‬مفهوم‬ ‫ک‪５‬ﻤﻴاوي ﻣعادﻟﻪ ک‪５‬ﻤﻴاوي تعاﻣﻠﻮﻧﻪ ＊ــﻴﻲ چ‪ ３‬پﻪ ســﻤبﻮﻟﻮﻧﻮ او د ﻣرکبﻮﻧﻮ د فﻮرﻣﻮﻟﻮﻧﻮ پﻪ وسﻴﻠﻪ ﻟﻴکﻞ‬ ‫کﻴ‪８‬ي‪ .‬ﻫغﻪ ﻣﻮاد چ‪ ３‬پﻪ تعاﻣﻞ ک‪ ３‬برخﻪ اخﻠﻲ د تعاﻣﻞ کﻮوﻧکﻮ ﻣﻮادو ﻳا د ﻟﻮﻣ‪７‬ﻧﻴﻮ ﻣﻮادو پﻪ ﻧﻮم او ﻫغﻪ‬ ‫ﻣﻮاد چ‪ ３‬د ﻟﻮﻣ‪７‬ﻧﻴﻮ ﻣﻮادو د تعاﻣﻞ پﻪ پاﻳﻠﻪ ک‪ ３‬حاصﻠﻴ‪８‬ي‪ ،‬د تعاﻣﻞ د ﻣحصﻮل پﻪ ﻧﻮم ﻳاد‪８４‬ي‪.‬‬ ‫پﻪ ک‪５‬ﻤﻴاوي ﻣعادﻟﻮ ک‪ ３‬تعاﻣﻞ کﻮوﻧکﻲ ﻣﻮاد کﻴ‪ ０‬ﻟﻮري تﻪ او د تعاﻣﻞ ﻣحصﻮل د ﻣعادﻟ‪＊ ３‬ﻲ ﻟﻮري تﻪ‬ ‫( ＇خﻪ کار اخﻠﻲ‪ .‬وکتﻮر »ورکﻮي«‬ ‫ﻟﻴکﻲ او د )=( عﻼﻣ‪ ３‬پر‪＄‬ای پﻪ ﻣعادﻟﻪ ک‪ ３‬ﻟﻪ وکتﻮر )‬ ‫ﻣعﻨا ﻟري؛ د ب‪５‬ﻠگ‪ ３‬پﻪ ډول‪:‬‬ ‫سﻠفر‬

‫اوسپﻨ‪ (II ) ３‬سﻠفاﻳد‬

‫‪ +‬اوسپﻨﻪ‬

‫(‪ )1-7‬شکﻞ‪ :‬د اوسپﻨ‪ ３‬او سﻠفر تعاﻣﻞ او د فﻴرﻳﻢ سﻠفاﻳد جﻮړﻳدل‬

‫ﻣخکــ‪ ３‬ﻟﻪ دې چ‪ ３‬ک‪５‬ﻤﻴاوي ﻣعادﻟﻪ وﻟﻴکﻮ‪ ،‬باﻳد د تعاﻣــﻞ ډول او د ﻣﻮادو فﻮرﻣﻮل وپ‪５‬ژﻧﻮ‪ .‬ک‪５‬ﻤﻴاوي‬ ‫ﻣعادﻟــﻪ د عﻤﻠــﻲ تجربﻮ پاﻳﻠ‪ ３‬بﻴاﻧﻮي او د ﻫغﻮى ﻣﻮاد د ﻟﻴدﻟﻮ او ﻟﻤس کﻮﻟﻮ وړ دي‪ .‬د ک‪５‬ﻤﻴا ﻳﻮه ﻣﻮخﻪ‬ ‫د اصﻮﻟﻮ او قﻮاﻧﻴﻨﻮ کشف او پﻮره ک‪５‬دل دي چ‪ ３‬د تعاﻣﻠﻮﻧﻮ د ﻣحصﻮﻻتﻮ وړاﻧدوﻳﻨﻪ کﻮﻟﻲ شﻲ‪ .‬کﻪ ＇ﻪ‬ ‫ﻫﻢ دکاغذ پر پا‪ ３１‬ﻟﻴکﻨ‪ ３‬پﻪ ســﻤبﻮﻟﻴک ډول د تعاﻣﻞ کﻮوﻧکﻮ ﻣﻮادو او ﻣحصﻮل د ‪＄‬اﻧ‪７／‬تﻴاو پﻮره‬ ‫ﻧﻤاﻳﻨده گﻰ پﻪ ﻣعادﻟﻪ ک‪ ３‬ﻧﻪ شــﻲ کﻮﻟی؛ خﻮ بﻴا ﻫﻢ ک‪５‬ﻤﻴا پﻮﻫان کﻮشــش کﻮي چ‪ ３‬ک‪５‬ﻤﻴاوي ﻣعادﻟﻪ‬ ‫ســﻤﻪ او پﻮره پام سره ورو＊ــﻴﻲ‪ .‬د ﻳﻮې ک‪５‬ﻤﻴاوي ﻣعادﻟ‪ ３‬د ﻟﻴکﻠﻮ ﻟپاره ب‪５‬ﻼب‪５‬ﻠ‪ ３‬ﻻرې کارول شﻮﻳدي‬ ‫چــ‪ ３‬د ﻫغــﻮى د ﻫر ﻳﻮې ﻣعرفﻲ پﻪ ﻻﻧدې ډول کﻮو؛ خﻮ د ﻣعادﻟﻮ ﻟﻪ ﻟﻴکﻠﻮ ﻣخک‪ ３‬د ﻻرو د وړاﻧدې‬ ‫کﻮﻟﻮ ﻟپاره باﻳد وواﻳﻮ چ‪ ３‬پﻪ ک‪５‬ﻤﻴاوي ﻣعادﻟﻮ ک‪ ３‬د تعاﻣﻞ کﻮوﻧکﻮ ﻣﻮادو او د تعاﻣﻞ د ﻣحصﻮل حاﻟتﻮﻧﻪ‬ ‫ﻫــﻢ ！ــاکﻞ کﻴ‪８‬ي چ‪ ３‬پﻪ ﻻﻧدې جدول کــ‪ ３‬د تعاﻣﻞ کﻮوﻧکﻮ او د تعاﻣــﻞ د ﻣحصﻮل د ﻣﻮادو حاﻟت‬ ‫ﻟﻴدﻟﻰ شئ‪:‬‬

‫‪177‬‬

‫(‪ )1-7‬جدول‪ :‬د تعاﻣﻞ کﻮوﻧکﻮ ﻣﻮادو او د تعاﻣﻞ د ﻣحصﻮل حاﻟت‬ ‫سﻤبﻮﻟﻮﻧﻪ‬

‫ﻣفﻬﻮﻣﻮﻧﻪ‬

‫)‪(Gas=g‬‬

‫ﻣاده د گاز پﻪ حاﻟت ده‬

‫)‪(Liquid=l‬‬

‫ﻣاده د ﻣاﻳع پﻪ حاﻟت ده‬

‫)‪(Solid = s‬‬

‫ﻣاده د جاﻣد پﻪ حاﻟت ده‬

‫)‪(Aqueouse=aq‬‬ ‫)‪(Solved=sol‬‬

‫اوبﻠﻦ ﻣحﻠﻮل‬ ‫ب‪５‬ﻼب‪５‬ﻞ ﻣحﻠﻠﻮﻧﻪ‬ ‫ورکﻮي‬ ‫د تعاﻣﻞ دواړو ﻟﻮروتﻪ د ﻣحصﻮل ﻣﻮاد بﻴا پﻪ‬ ‫ﻟﻮﻣ‪７‬ﻧﻴﻮ ﻣﻮادو او＊تﻲ دې‪.‬‬ ‫تعاﻣﻞ د تﻮدوخ‪ ３‬پﻪ شتﻮن ک‪ ３‬ترسره کﻴ‪８‬ي‬

‫‪Ni‬‬

‫پﻪ تعاﻣﻞ ک‪ ３‬د کتﻠست شتﻮن ضروري دی‪.‬‬

‫‪1200 C , 5 atm‬‬

‫تعاﻣﻞ د فشار او تﻮدوخ‪ ３‬پﻪ شتﻮن ک‪３‬‬

‫‪ :١-١-٧‬په تورو ليکل‪ ３‬معادله‬ ‫پــﻪ دې ډول ﻣعادﻟﻮ ک‪ ３‬ﻳﻮازې د تعاﻣــﻞ کﻮوﻧکﻮ اود تعاﻣﻞ د ﻣحصﻮﻻتﻮ د ﻣﻮادو ﻧﻮم پﻪ تﻮرو ﻟﻴکﻞ‬ ‫کﻴ‪８‬ي‪ ،‬چ‪ ３‬د تعاﻣﻞ کﻮوﻧکﻮ او د تعاﻣﻞ ﻣحصﻮﻻتﻮ د ﻣﻮادو تجارتﻲ او ﻳا عﻠﻤﻲ ﻧﻮم وي‪ :‬پﻪ دې ﻣعادﻟﻮ‬ ‫کــ‪ ３‬تعاﻣــﻞ کﻮوﻧکﻲ ﻣﻮاد کﻴ‪ ０‬ﻟﻮري تﻪ اود تعاﻣﻞ ﻣحصﻮل د وکتﻮر ＊ــﻲ ﻟﻮري تﻪ ﻟﻴکﻞ کﻴ‪８‬ي‪ .‬دا‬ ‫ډول ﻣعادﻟ‪ ３‬د تعاﻣﻞ پﻪ اړه ډ‪４‬ر زﻳات اطﻼعات ﻧﻪ وړاﻧدې کﻮي؛ د ب‪５‬ﻠگ‪ ３‬پﻪ ډول‪:‬‬ ‫گاز کاربﻮﻧﻴک ‪ +‬ژوﻧدي چﻮﻧﻪ تﻮدوخﻪ‬ ‫د چﻮﻧ‪ ３‬تﻴ‪８‬ه (پﻪ پ‪＋‬تﻮ ﻣﻤﻴﻴز ﻧﻮﻣﻮﻧﻪ )‬ ‫تﻮدوخﻪ‬ ‫کﻠسﻴﻢ کاربﻮﻧﻴ＀ (عﻠﻤﻲ ﻧﻮﻣﻮﻧﻪ)‬ ‫کارب‪ ０‬ډاى اکساﻳد‪ +‬کﻠسﻴﻢ اکساﻳد‬ ‫(‪ :)٢-١-٧‬سمبوليک‪ ３‬معادل‪３‬‬ ‫پﻪ دې ډول ﻣعادﻟﻮ ک‪ ３‬ﻟﻪ ک‪５‬ﻤﻴاوي ﻣﻮادو‪ ،‬ســﻤبﻮﻟﻮﻧﻮ او فﻮرﻣﻮﻟﻮﻧﻮ ＇خﻪ کار اخﻴستﻞ کﻴ‪８‬ي چ‪ ３‬د‬ ‫تعاﻣــﻞ کﻮوﻧکــﻮ او د تعاﻣﻞ د ﻣحصﻮل د ﻣﻮادو فزﻳکﻲ حاﻟت پﻪ پام ک‪ ３‬ﻧﻴﻮل کﻴ‪８‬ي‪＇ .‬رﻧگﻪ چ‪ ３‬د‬ ‫‪178‬‬

‫تﻮرو د ﻟﻴکﻠﻮ د ﻣعادﻟﻮ پﻪ ﻧسبت ﻟﻪ سﻤبﻮﻟﻴکﻮ ﻣعادﻟﻮ＇خﻪ ډ‪４‬ر ﻣعﻠﻮﻣات او اطﻼعات تر ﻻسﻪ کﻴ‪８‬ي؛‬ ‫ﻟﻪ دې کبﻠﻪ ﻫغﻪ ډ‪４‬رې پﻪ کاروړي‪ ،‬د تﻮرو ﻟﻴکﻞ شــﻮې پﻮرتﻨ‪ ９‬ﻣعادﻟﻪ پﻪ ﻻﻧدې ډول کﻮﻻی شــﻮ چ‪３‬‬ ‫پﻪ سﻤبﻮﻟﻴک شکﻞ داس‪ ３‬ﻟﻴکی شﻮ‪:‬‬

‫) ‪CaO( s ) + CO2 ( g‬‬

‫) ‪CaCO3 ( s‬‬

‫فعاليت‬ ‫د ﻻﻧدې افادو ﻟپاره پﻪ تﻮرو ﻟﻴکﻞ شﻮې او سﻤبﻮﻟﻴک‪ ３‬ﻣعادﻟ‪ ３‬وﻟﻴکئ‪.‬‬ ‫‪ - 1‬د ﻣﻴتان د گاز ﻟﻪ سﻮ‪＄‬ﻮﻟﻮ ＇خﻪ‪ ،‬د کاربﻦ ډاى اکساﻳد گاز او اوبﻪ ﻻستﻪ را‪＄‬ﻲ‪.‬‬ ‫‪ - 2‬بﻮر ) ‪ (II‬اکســاﻳد جاﻣد او کاربﻦ (گرافﻴت) پﻪ ﻟﻮړه تﻮدوخﻪ‪ ،‬جاﻣد بﻮر کارباﻳد ) ‪( B2C2‬‬ ‫او کاربﻦ ﻣﻮﻧﻮاکساﻳد )‪ (CO‬گاز جﻮړوي‪.‬‬ ‫‪ - 3‬د ﻧاﻳتروجﻦ ډاى اکساﻳد گاز ﻟﻪ اوبﻮ سره د تعاﻣﻞ پﻪ پاﻳﻠﻪ ک‪ ３‬ﻧاﻳترﻳک اسﻴد گاز او ﻧاﻳتروجﻦ‬ ‫‪ II‬اکساﻳد گاز تﻮﻟﻴد‪８４‬ي‪.‬‬ ‫‪ - 4‬د اﻣﻮﻧﻴا گاز او فﻠﻮرﻳﻦ گاز ﻟﻪ تعاﻣﻞ ＇خﻪ ډاى ﻧاﻳتروجﻦ تترا فﻠﻮراﻳد پﻪ ﻻس را‪＄‬ﻲ‪.‬‬ ‫‪ - 5‬اﻣﻮﻧﻴــﻢ ډاى کروﻣﻴــت تﻪ ﻟﻪ تﻮدوخ‪ ３‬ورکﻮﻟﻮ ســره ﻧاﻳتروجﻦ گاز‪ ،‬د اوبﻮ ب‪７‬اســﻮﻧﻪ او جاﻣد‬ ‫کروﻣﻴﻢ( ‪ ) III‬اکساﻳد تر ﻻسﻪ کﻴ‪８‬ي‪.‬‬ ‫‪ :٣-١-٧‬توصيفي معادله‬ ‫پﻪ دې روش ک‪ ３‬د تعاﻣﻞ کﻮوﻧکﻮ او د تعاﻣﻞ د ﻣحصﻮل د عﻨصروﻧﻮ او ﻣرکبﻮﻧﻮ‪ ،‬د ﻳﻮې تﻮصﻴفﻰ ډﻟ‪３‬‬ ‫پﻪ چﻮکاټ ک‪ ３‬کار اخ‪５‬ستﻞ کﻴ‪８‬ي؛ د ب‪５‬ﻠگ‪ ３‬پﻪ ډول‪ :‬کﻠسﻴﻢ کاربﻮﻧﻴ＀ ﻟﻪ تﻮدوخﻰ پﻪ واسطﻪ پﻪ کﻠسﻴﻢ‬ ‫اکساﻳد او کاربﻦ ډاى اکساﻳد گاز تجزﻳﻪ کﻴ‪８‬ي‪.‬‬ ‫فعاليت‬ ‫‪ - 1‬د اﻣﻮﻧﻴــﻢ ﻧاﻳتراﻳــت ﻟﻪ تجزﻳ‪＇ ３‬خﻪ د اﻣﻮﻧﻴا گاز او اوبﻪ حاصﻠﻴ‪８‬ي‪ .‬د ﻫغﻮی ﻟﻪ تﻮرو ﻟﻴکﻠ‪ ３‬او‬ ‫سﻤبﻮﻟﻴکﻪ ﻣعادﻟﻪ وﻟﻴکئ‪.‬‬ ‫‪ - 2‬د ﻣاﻟگ‪ ３‬تﻴزابﻮ او سﻮد‪４‬ﻢ ﻫاﻳدروکساﻳد سره تعاﻣﻞ ک‪７‬ی‪ ،‬ﻣاﻟگﻪ او اوبﻪ ﻳ‪ ３‬جﻮړې ک‪７‬ې دي‪ .‬د‬ ‫تﻮرو ﻟﻴکﻠﻮ او سﻤبﻮﻟﻴکﻪ ﻣعادﻟﻪ وﻟﻴکئ‪.‬‬

‫‪179‬‬

‫‪ :٤-١-٧‬شکلي معادله‬ ‫د ﻣعادﻟﻮ د ﻟﻴکﻠﻮ پﻪ دې ت‪／‬ﻼره ک‪ ３‬ﻟﻪ شکﻠﻮﻧﻮ ＇خﻪ د اتﻮﻣﻮﻧﻮاو ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻮﻧﻮ د ﻟﻴکﻠﻮ ﻟپاره د ﻣعادﻟﻮ‬ ‫د ﻟﻴکﻠﻮ پﻪ غرض کار اخ‪５‬ســتﻞ کﻴ‪８‬ي؛ د ب‪５‬ﻠگ‪ ３‬پﻪ ډول‪ :‬ﻫاﻳدروجﻦ ﻟﻪ اکســﻴجﻦ سره تعاﻣﻞ ک‪７‬ی‪،‬‬ ‫اوبﻪ ﻳ‪ ３‬جﻮړې ک‪４７‬دي‪:‬‬

‫(‪)2-7‬شکﻞ‪ :‬د ﻫاﻳدروجﻦ او اکسﻴجﻦ تعاﻣﻞ او د اوبﻮ جﻮړﻳدﻟﻮ شکﻠﻲ ﻣعادﻟﻪ‬

‫فعاليت‬ ‫د ﻻﻧدې تعاﻣﻠﻮﻧﻮ شکﻠﻲ ﻣعادﻟ‪ ３‬وﻟﻴکئ‪.‬‬ ‫‪ - 1‬د ﻫاﻳدروجﻦ او ﻧاﻳتروجﻦ تعاﻣﻞ او د اﻣﻮﻧﻴا جﻮړ＊ت‬ ‫‪ - 2‬د کاربﻦ او اکسﻴجﻦ تعاﻣﻞ او د کاربﻦ ډاى اکساﻳد جﻮړ＊ت‬ ‫‪ - 3‬د ﻫاﻳدروجﻦ او کاربﻦ تعاﻣﻞ او د ﻣﻴتان جﻮړ＊ت‬ ‫‪ :٢-٧‬د ک‪５‬مياوي تعاملونو ډولونه‬ ‫زﻣﻮږ پﻪ چاپ‪５‬رﻳال ک‪ ３‬ﻫره ورځ تعاﻣﻠﻮﻧﻪ ترسره کﻴ‪８‬ي چ‪ ３‬زﻣﻮږ پﻪ ژوﻧد باﻧدې ﻧ‪５‬غ او ﻳا پﻪ بﻠﻪ ﻻره اغ‪５‬ز‬ ‫ﻟري‪ .‬ﻟﻪ ﻫﻤدې کبﻠﻪ ضروري ده چ‪ ３‬د ک‪５‬ﻤﻴاوي تعاﻣﻠﻮﻧﻮ پﻪ اړه ﻣعﻠﻮﻣات ترﻻســﻪ شﻲ؛ خﻮ ک‪５‬ﻤﻴاوي‬ ‫تعاﻣﻠﻮﻧﻪ ډ‪４‬ر زﻳات دي چ‪ ３‬زﻳات‪ ３‬ﻣطاﻟع‪ ３‬او زﻳات وخت غﻮاړي‪.‬‬ ‫سﻮن‬

‫ترﻛﻴبﻰ‬

‫دوه ‪－‬ﻮﻧﻰ تعﻮﻳضﻰ‬

‫د ک‪５‬ﻤﻴا او تعاﻣﻠﻮﻧﻪ‬ ‫ډوﻟﻮﻧﻪ‬

‫تجزﻳﻮى‬

‫ﻳﻮ ‪－‬ﻮﻧﻰ تعﻮﻳضﻰ‬

‫د ﻳادوﻟﻮ وړ ده چ‪ ３‬ک‪５‬ﻤﻴاوي تعاﻣﻠﻮﻧﻪ د ک‪５‬ﻤﻴاوي ﻣطاﻟعاتﻮ ﻟﻮﻳﻪ برخﻪ تشــکﻴﻠﻮي‪ .‬د دې کبﻠﻪ ک‪５‬ﻤﻴا‬ ‫پﻮﻫاﻧﻮ ک‪５‬ﻤﻴاوي تعاﻣﻠﻮﻧﻪ پﻪ ب‪５‬ﻼب‪５‬ﻠﻮ ډوﻟﻮﻧﻮ و‪４‬شﻠﻲ دي او دو‪４‬شﻠﻮ ﻻره ﻳ‪ ３‬د ﻫغﻮی ﻣﻴخاﻧﻴکﻴت تﻪ پﻪ‬ ‫پام سره پﻪ ﻻﻧدې جدول ک‪ ３‬ﻟﻨ‪６‬وو‪:‬‬ ‫‪180‬‬

‫(‪ )2-7‬د جدول‪ :‬د ک‪５‬ﻤﻴاوي تعاﻣﻠﻮﻧﻮ ډوﻟﻮﻧﻪ‬ ‫شﻤاره‬

‫‪1‬‬

‫طبقﻪ بﻨدي‬

‫ډوﻟﻮﻧﻪ‬

‫تعرﻳفﻮﻧﻪ‬

‫داﻟکترون ﻟ‪８５‬دول‬

‫اکسﻴد‪４‬شﻦ او‬ ‫رﻳدکشﻦ‬

‫د ‪＄‬ﻴﻨﻮ اتﻮﻣﻮﻧﻮ د‬ ‫اکسﻴد‪４‬شﻦ ﻧﻤبر‬ ‫بدﻟ‪８５‬ي‬

‫‪C O2 + 2 H 2 O‬‬

‫‪2‬‬

‫ﻟﻪ اکسﻴد‪４‬شﻦ او‬ ‫رﻳدکشﻦ ＇خﻪ پرتﻪ‬

‫د اکسﻴد‪４‬شﻦ ﻧﻤبر‬ ‫ﻧﻪ بدﻟ‪８５‬ي‬

‫‪Ca 2+ (OH ) 2‬‬

‫د اﻧرژي ﻟﻴ‪８‬دول‬

‫‪2‬‬

‫ﻣثاﻟﻮﻧﻪ‬

‫اگزوترﻣﻴک ( تﻮدوخﻪ پﻪ ！اکﻠ‪ ３‬کچﻪ اﻧرژي‬ ‫ازادوي‬ ‫تﻮﻟﻴدووﻧکﻲ)‬ ‫اﻧ‪６‬وترﻣﻴک ( اﻧرژي اﻧرژي ﻟﻪ ﻣحﻴط‬ ‫＇خﻪ جذبﻮي‬ ‫جذبﻮوﻧکﻲ)‬

‫ب‪５‬رتﻪ گر‪＄‬ﻴدل ﻣﻨﻞ‬

‫‪3‬‬

‫د ﻣﻮادو ＇رﻧ‪／‬ﻮاﻟی‬

‫‪+4‬‬

‫‪C O2 + E‬‬

‫‪C + O2‬‬

‫‪2 Hg + O2‬‬

‫‪2 NH 3‬‬

‫‪3H 2 + N 2‬‬

‫رجعﻲ‬ ‫(‪－‬ر‪＄‬ﻴدوﻧکﻰ)‬ ‫غﻴر رجعﻲ‬ ‫(ﻧﻪ ‪－‬ر‪＄‬ﻴدوﻧکﻰ)‬

‫د تعاﻣﻞ ﻣحصﻮل بﻴا‬ ‫پﻪ ﻟﻮﻣ‪７‬ﻧﻴﻮ ﻣﻮادو ﻧﻪ‬ ‫تبد‪４‬ﻠﻴ‪８‬ي‬

‫‪3 C O2 +‬‬

‫سﻮ‪＄‬ﻴدل‬

‫د ﻣﻮادو تعاﻣﻞ ﻟﻪ‬ ‫اکسﻴجﻦ سره چ‪３‬‬ ‫تﻮدوخﻪ او رو＊ﻨاﻳﻲ‬ ‫تﻮﻟﻴدوي‬

‫‪C O2 +‬‬

‫ﻫاﻳدروﻟﻴز‬

‫د اوبﻮ پﻪ واسطﻪ‬ ‫د ﻳﻮي ﻣادې ！ﻮ！ﻪ‬ ‫کﻴدل پﻪ ＇ﻮ ﻣادو‬ ‫او د اوبﻮ د اﻳﻮﻧﻮﻧﻮ‬ ‫ﻣتقابﻞ عﻤﻞ د‬ ‫ﻣرکب د ﻣاﻟﻴکﻮل ﻟﻪ‬ ‫اﻳﻮﻧﻮﻧﻮ سره‬

‫‪NH 4 OH + H + + Cl‬‬

‫خﻨثی کﻴدل‬

‫د تﻴزاب او اﻟقﻠﻲ‬ ‫تعاﻣﻠﻮﻧﻪ‬

‫‪181‬‬

‫‪Ca 2+ O + H 2O‬‬

‫‪2 HgO + E‬‬

‫د تعاﻣﻞ ﻣحصﻮل‬ ‫بﻴا پﻪ ﻟﻮﻣ‪７‬ﻧﻴﻮ ﻣﻮاد‬ ‫تبدﻳﻠﻴ‪８‬ي‬

‫‪4‬‬

‫‪4‬‬

‫‪C H 4 + 2O2‬‬

‫‪C3H 8 + 5O 2‬‬ ‫‪4H 2 O + E‬‬ ‫‪C H 4 + O2‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪H2 O‬‬

‫‪NaCl + H 2 O‬‬

‫‪H 2O‬‬

‫‪NH 4 Cl‬‬

‫‪HCl + NaOH‬‬

‫‪5‬‬

‫ﻣﻴخاﻧﻴکﻴت‬

‫رادﻳکال‬

‫ﻫغﻪ تعاﻣﻠﻮﻧﻪ چ‪ ３‬د‬ ‫رادﻳکاﻟﻮﻧﻮ پربﻨس＀‬ ‫کﻴ‪８‬ي‬

‫زﻳاتﻴدل‬

‫ﻳﻮه ﻣاده پﻪ بﻠﻪ ﻣاده‬ ‫زﻳاتﻴ‪８‬ي‬

‫ﻟرې کﻴدل‬

‫ﻟﻪ ﻣاﻟﻴکﻮل ＇خﻪ ﻳﻮ‬ ‫جز جﻼ کﻴ‪８‬ي‬

‫‪.‬‬

‫‪C 2 H 4 + H 2O‬‬ ‫‪HSO 4 +‬‬

‫＇ای ﻧﻴﻮل‬

‫‪HNO 3 + H 2 SO 4‬‬ ‫‪H 2O + N O2‬‬ ‫‪+‬‬

‫‪+‬‬

‫‪N O2 + C6 H 6‬‬

‫‪C6 H‬‬ ‫‪O2 + H‬‬ ‫‪25HN O‬‬ ‫‪2‬‬

‫ﻟﻪ ﻳﻮ ﻣادې ＇خﻪ‬ ‫＇ﻮ ﻣادې حاصﻠﻴ‪８‬ي‬

‫‪2 H 2 + O2‬‬

‫د ＇ﻮ ﻣادو ＇خﻪ ﻳﻮه‬ ‫ﻣاده حاصﻠﻴ‪８‬ي‬

‫‪2 H 2O‬‬

‫ساده تعﻮﻳض‬

‫ﻳﻮ ﻳا ＇ﻮ اتﻮﻣﻪ پﻪ‬ ‫ﻣاﻟﻴکﻮل ک‪ ３‬د ﻳﻮ‬ ‫ﻳا ＇ﻮ اتﻮﻣﻮﻧﻮ ‪＄‬ای‬ ‫ﻧﻴسﻲ‪.‬‬

‫دوه گﻮﻧی تعﻮﻳض‬

‫د ﻳﻮ بﻞ پﻪ واسطﻪ‬ ‫د ﻣرکبﻮﻧﻮ د اﻳﻮﻧﻮﻧﻮ‬ ‫تعﻮﻳض‬

‫‪7‬‬

‫‪C 2 H 6O‬‬ ‫‪+‬‬

‫‪2H 2 +‬‬

‫‪6‬‬

‫‪Cl 2‬‬

‫‪C2H 4 + H 2‬‬

‫‪C2H 6‬‬

‫اﻟکترون خﻮ＊ﻮﻧکﻲ د ﻳﻮ اﻟکترون‬ ‫خﻮ＊ﻮوﻧک‪ ３‬ذرې‬ ‫پﻪ تﻮﻟﻴد سره تعاﻣﻞ‬ ‫پﻴﻞ کﻴ‪８‬ي‬ ‫د ﻟﻮﻣ‪７‬ﻧﻴﻮ ﻣﻮادو او د تجزﻳﻪ‬ ‫تعاﻣﻞ د ﻣحصﻮﻻتﻮ‬ ‫ﻣقدار‬ ‫ترکﻴب‬

‫‪2Cl‬‬

‫ر‪１‬ا‬

‫‪2 NaOH + H 2‬‬

‫‪NaNO 3 + H 2 O‬‬

‫‪2 H 2O‬‬ ‫‪O2‬‬ ‫‪2 H 2 + O2‬‬ ‫‪2 Na + 2H 2O‬‬

‫‪HNO 3 + NaOH‬‬

‫‪ :١-٢-٧‬تعويضي تعاملونه‬ ‫‪ :١-١-٢-٧‬يو گوني يا ساده تعويضي تعاملونه‪ :‬پﻪ دې ډول تعاﻣﻠﻮﻧﻮ ک‪ ３‬د ﻳﻮ خاﻟص‬ ‫عﻨصــر اتﻮﻣﻮﻧــﻪ‪ ،‬د بﻞ عﻨصر اتﻮﻣﻮﻧﻪ پﻪ ﻳﻮ ﻣرکب ک‪ ３‬تعﻮﻳضﻮي‪ .‬پﻪ بﻞ عبارت‪ ،‬د ﻳﻮ خاﻟص عﻨصر‬ ‫اتﻮﻣﻮﻧــﻪ د بــﻞ عﻨصر اتﻮﻣﻮﻧﻪ ﻟﻪ ﻣرکب ＇خــﻪ ب‪＄ ３‬اﻳﻪ کﻮي او خپﻠﻪ د ﻫغﻪ ‪＄‬اى ﻧﻴســﻲ؛ د ب‪５‬ﻠگ‪３‬‬ ‫پﻪ ډول‪ :‬کﻠﻮرﻳﻦ ﻟﻪ پﻮتاشــﻴﻢ بروﻣاﻳد ســره تعاﻣﻞ کﻮي چ‪ ３‬پﻪ پاﻳﻠﻪ ک‪ ３‬د پﻮتاشــﻴﻢ بروﻣاﻳد د ﻣرکب‬ ‫بروﻣﻴﻦ د کﻠﻮرﻳﻦ پﻪ واسطﻪ ﻟﻪ ﻻﻧدې ﻣعادﻟ‪ ３‬سره سﻢ تعﻮﻳض ک‪８５‬ي‪:‬‬ ‫) ‪2 KCl (aq) + Br2 (l‬‬

‫)‪Cl Cl ( g ) + 2 KBr (aq‬‬

‫(د بروﻣاﻳد أﻳﻮن د کﻠﻮراﻳد پﻪ اﻳﻮن تعﻮﻳض شﻮی دی)‬ ‫اﻟﻤﻮﻧﻴﻢ د اوسپﻨ‪＄ ３‬ای پﻪ فﻴرﻳﻢ ( ‪ ) II‬اکساﻳدک‪ ３‬ﻧﻴﻮﻟی دی‪.‬‬ ‫)‪Al 2 O 3 (s) + 2Fe(s‬‬

‫)‪2Al(s) + Fe 2 O 3 (s‬‬

‫‪182‬‬

‫پﻪ ‪＄‬ﻴﻨﻮ ساده تعﻮﻳضﻲ تعاﻣﻠﻮﻧﻮ ک‪ ３‬ک‪５‬دای شﻲ ﻟﻪ ﻻﻧدې اړﻳکﻮ ＇خﻪ د ﻧﻤﻮﻧ‪ ３‬پﻪ ډول کار واخ‪５‬ستﻞ شﻲ‪:‬‬ ‫کــﻪ چﻴرتــﻪ ‪ A‬فﻠز اوســﻲ د ‪ (CuSO 4 )BC‬ﻣرکب اوســی د ﻣــس عﻨصر (‪ )B‬جدا کــﻮي او ‪AC‬‬ ‫جﻮړوی‪.‬‬ ‫‪AC + B‬‬ ‫‪FeSO 4 + Cu‬‬

‫‪A + BC‬‬ ‫‪Fe + CuSO 4‬‬

‫ﻻﻧدې شکﻞ د جست او کاپرسﻠفﻴ＂ﻮ ﻳﻮ گﻮﻧی تعﻮﻳضﻲ تعاﻣﻞ او ﻣعادﻟﻪ را＊ﻴﻲ‪:‬‬ ‫) ‪Cu ( s ) + ZnSO4 (aq‬‬

‫) ‪CuSO4 (aq ) + Zn( s‬‬

‫(‪ (3 - 7‬شکﻞ‪ :‬ﻟﻪ جستﻮ سره د کاپرسﻠفﻴ＀ تعاﻣﻞ‬

‫فعاليت ‪:‬‬ ‫اﻟف‪ -‬ﻻﻧدې ساده تعﻮﻳضﻲ تعاﻣﻠﻮﻧﻪ بشپ‪ ７‬ک‪７‬ئ‪:‬‬ ‫‪ - 1‬اﻟﻤﻮﻧﻴﻢ د ﻣاﻟگ‪ ３‬ﻟﻪ تﻴزاب ســره تعاﻣﻞ ک‪７‬ی‪ ،‬اﻟﻤﻮﻧﻴﻢ کﻠﻮراﻳد او ﻫاﻳدروجﻦ ﻳ‪ ３‬جﻮړ ک‪７‬ی‬ ‫دی‪.‬‬ ‫) ‪C ( s ) + Al 2O3 ( s‬‬ ‫‪-2‬‬ ‫) ‪K ( s ) + H 2O(l‬‬ ‫‪-3‬‬ ‫‪ - 4‬ﻣس د سپﻴﻨﻮ زرو د ﻧاﻳتروﻳتﻮ ﻟﻪ ﻣحﻠﻮل سره تعاﻣﻞ ک‪７‬ی‪.‬‬ ‫‪183‬‬

‫‪-5‬‬

‫) ‪SiO2 ( s ) + C ( s‬‬

‫ب‪ -‬د جستو دفلز په واسطه د مالگ‪ ３‬له تيزابو ＇خه د هايدروجن ب‪＄ ３‬ايه کيدل‪.‬‬

‫د اړتيا وړلوازم او مواد‪ :‬فﻼسک‪ ،‬سرپﻮښ‪ ،‬زﻧگﻮن کﻮږى ﻧﻞ‪ ،‬رابري ﻧﻞ د ‪ 50cm‬پﻪ‬ ‫اوږدواﻟﻲ رب‪７‬ي ﻧﻞ‪ ،‬د اوبﻮ تشت‪ ،‬عادي اوبﻪ‪＇ ،‬ﻠﻮر عدده تست تﻴﻮبﻮﻧﻪ‪ ،‬پاﻳﻪ‪ -‬گﻴرا‪ ،‬تست تﻴﻮب داﻧ‪ ،３‬د‬ ‫جستﻮ ‪ 5‬ﻳا ‪！ 6‬ﻮ！‪ 10 mL ،３‬پﻪ اﻧدازه د ﻣاﻟگ‪ ３‬او ﻳا گﻮگ‪７‬و تﻴزاب‬ ‫ک‪７‬نالر‪ :‬د جستﻮ ！ﻮ！‪ ３‬پﻪ ﻳﻮه فﻼسک ک‪ ３‬واچﻮئ او د ﻫغﻮ ﻟﻪ پاسﻪ د ﻣاﻟگ‪ ３‬تﻴزاب ور زﻳات‬ ‫ک‪７‬ئ‪ ،‬ب‪＄ ３‬اﻳﻪ شﻮى ﻫاﻳدروجﻦ ﻟﻪ شکﻞ سره سﻢ اﻣتحان ک‪７‬ئ‪.‬‬

‫(‪ )4-7‬شکﻞ‪ :‬د جستﻮ تعاﻣﻞ د ﻣاﻟ‪ ３／‬ﻟﻪ تﻴزابﻮ سره‬

‫‪ - 1‬د تعاﻣﻞ ﻣعادﻟﻪ ﻳ‪ ３‬وﻟﻴکئ ‪.‬‬ ‫‪ - 2‬ﻧﻮر کﻮم فﻠزوﻧﻪ ﻫاﻳدروجﻦ ب‪＄ ３‬اﻳﻪ کﻮﻟی شﻲ؟ ﻟست ﻳ‪ ３‬ک‪７‬ي‪.‬‬

‫خپل ‪＄‬ان امتحان ک‪７‬ئ‪.‬‬ ‫ﻻﻧدى پﻪ تﻮرو ﻟﻴکﻞ شﻮو ساده تعﻮﻳضﻲ ﻣعادﻟﻮ تﻪ ‪＄‬ﻴر شئ‪:‬‬ ‫اوبﻪ‪ +‬فعاﻟﻪ فﻠزوﻧﻪ‬ ‫اﻟف‪ -‬د ﻫاﻳدروجﻦ گاز ‪ +‬اﻟقﻠﻲ‬ ‫‪＄‬ﻴﻨ‪ ３‬تﻴزابﻮﻧﻪ ‪ +‬د فﻠزوﻧﻮ ‪＄‬ﻴﻨ‪！ ３‬ﻮ！‪３‬‬ ‫ب‪ -‬ضعﻴف غﻴر فﻠز ‪ +‬ﻧﻮې ﻣاﻟگﻪ د‬ ‫ﻣاﻟگﻪ‪ +‬ډ‪４‬ر فعاﻟﻪ غﻴر فﻠز‬ ‫ج‪ -‬د ﻫاﻳدروجﻦ گاز‪ +‬ﻧﻮې ﻣاﻟگﻪ‬ ‫ﻣاﻟگﻪ ‪ +‬ډ‪４‬ر فعاﻟﻪ فﻠز‬ ‫د‪ -‬ډ‪４‬ر ضعﻴف فﻠز‪ +‬ﻧﻮې ﻣاﻟگﻪ‬ ‫ﻻﻧدې ﻣعادﻟ‪ ３‬د پﻮرتﻨﻴﻮ ﻣعادﻟﻮ ﻟﻪ کﻮﻣ‪ ３‬ﻳﻮې سره سﻤﻮن ﻟري؟ د ﻫغﻮى شﻤ‪５‬ره ﻳ‪ ３‬ورتﻪ ﻣخ‪３‬‬ ‫تﻪ وﻟﻴکئ‪.‬‬ ‫‪184‬‬

‫‪2 NaBr + I 2‬‬ ‫‪MgSO4 + Cu‬‬ ‫‪2 NaOH + H 2‬‬

‫‪1 Br2 + 2 NaI‬‬ ‫‪Mg + CuSO4‬‬

‫‪2‬‬

‫‪3 2 Na + 2 H 2O‬‬

‫‪ZnCl2 + H 2‬‬

‫‪Zn + 2 HCl‬‬

‫‪4‬‬

‫زيات پوه شئ !‬

‫تعاﻣﻞ ﻧﻪ کﻮي‬

‫‪Cu + HCl‬‬

‫‪ :٢-١-٢-٧‬دوه گوني تعويضي تعاملونه‬ ‫پﻪ دې ډول تعاﻣﻠﻮﻧﻮ ک‪ ３‬د ﻳﻮ ﻣرکب اﻳﻮﻧﻮﻧﻪ او اتﻮﻣﻮﻧﻪ د بﻞ ﻣرکب د اﻳﻮﻧﻮﻧﻮ ﻳا اتﻮﻣﻮﻧﻮ پﻪ واسطﻪ تعﻮﻳض‬ ‫کﻴ‪８‬ي‪ .‬پﻪ بﻞ عبارت‪ ،‬د دوو ﻣرکبﻮ اﻳﻮﻧﻮﻧﻮ ‪＄‬اﻳﻮﻧﻪ ﻳﻮ ﻟﻪ بﻞ ســره پﻪ ﻣاﻟﻴکﻮل ک‪ ３‬ﻧﻴســﻲ‪ .‬د دوو ﻣﻨحﻠﻮ‬ ‫ﻣاﻟگــﻮ تعاﻣﻠﻮﻧﻪ چــ‪ ３‬د غﻴر ﻣﻨحﻠ‪ ３‬ﻣاﻟگ‪ ３‬پﻪ جﻮړﻳدو پاى تﻪ رســﻴ‪８‬ي‪ ،‬دوه گﻮﻧﻲ تعﻮﻳضﻲ تعاﻣﻠﻮﻧﻪ‬ ‫‪２－‬ﻞ کﻴ‪８‬ي‪:‬‬

‫(‪ )5-7‬شکﻞ‪ :‬تعﻮﻳضﻲ تعاﻣﻠﻮﻧﻪ او د ﻫغﻮی شکﻠﻲ ﻣعادﻟﻪ‬

‫د ﻛتﻴﻮن تﻌﻮﻳض‬ ‫)‪PbSO4 ( s ) + 2 LiCl (aq‬‬

‫)‪PbCl2 (aq) + Li2 SO4 (aq‬‬

‫د اﻧﻴﻮن تﻌﻮﻳض‬ ‫) ‪Zn( NO3 ) 2 (aq) + 2 AgBr( s‬‬

‫)‪ZnBr2 (aq) + 2 AgNO3 (aq‬‬

‫)‪Ba(ClO3 ) 2 ( s ) + 2 KCl(aq‬‬

‫)‪BaCl2 (aq) + 2 KClO3 (aq‬‬

‫د دوه ‪－‬ﻮﻧﻮ تعﻮﻳضﻲ تعاﻣﻠﻮﻧﻮ عﻤﻮﻣﻲ شکﻞ دا دی‪:‬‬ ‫‪CB + AD‬‬ ‫＇ﻠﻮرم ترکﻴب ‪ +‬در‪４‬ﻢ ترکﻴب‬

‫‪AB + CD‬‬ ‫دوﻳﻢ ترکﻴب ‪ +‬ﻟﻮﻣ‪７‬ی ترکﻴب‬

‫پﻪ ﻳاد وﻟرئ چ‪ ３‬پﻪ دوه گﻮﻧﻮ تعﻮﻳضﻲ تعاﻣﻠﻮﻧﻮ ک‪ ３‬د ﻣحصﻮﻟﻮﻧﻮ ﻳﻮه غﻴر ﻣﻨحﻠﻪ ﻣاده اوبﻪ ﻳا گاز دی‪.‬‬

‫‪185‬‬

‫فعاليت‬ ‫له سود‪４‬م سلفايد سره د سپينو زرو د نايتريتو تعامل‬

‫د اړتيا وړ لوازم او مواد‪ :‬تســت تﻴﻮب‪＊ ،‬ﻴ‪＋‬ــﻪ ﻳﻲ ﻣﻴﻠﻪ‪ ،‬د تﻮدوخ‪ ３‬سرچﻴﻨﻪ‪ ،‬د سپﻴﻨﻮ زرو‬ ‫ﻧاﻳترﻳت‪ ،‬سﻮد‪４‬ﻢ سﻠفاﻳد او گﻴرا‪.‬‬ ‫ک‪７‬نالره‪ :‬سﻮد‪４‬ﻢ سﻠفاﻳد پﻪ ﻳﻮ تست تﻴﻮب ک‪ ３‬واچﻮئ او د سپﻴﻨﻮ زرو ﻧاﻳترﻳت ور زﻳات ک‪７‬ئ‪.‬‬ ‫تست تﻴﻮب د گﻴرا پﻪ واسطﻪ وﻧﻴس‪ .９‬د ﻳﻮې دقﻴقﻰ ﻟپاره ﻫغﻪ تﻪ تﻮدوخﻪ ورک‪７‬ئ‪ .‬وبﻪ ‪－‬ﻮرئ چ‪３‬‬ ‫تﻮر رسﻮب جﻮړ شﻮی دي چ‪ ３‬د سپﻴﻨﻮ زرو سﻠفاﻳد ﻳ‪ ３‬بﻮﻟﻲ‪:‬‬ ‫‪Ag 2 S ( s ) + 2 NaNO3‬‬

‫)‪2 AgNO3 (aq) + Na2 S (aq‬‬

‫)‪ (6 - 7‬شکﻞ‪ :‬ﻟﻪ سﻮدﻳﻢ سﻠفاﻳد سره د سپﻴﻨﻮ زرو ﻧاﻳترﻳتﻮ تعاﻣﻞ‬ ‫پر رسﻮب سرب‪５‬ره بﻪ بﻠﻪ کﻮﻣﻪ ﻣاده وگﻮرئ چ‪ ３‬د تعاﻣﻞ د ﻣحﻴط د بدﻟﻮن ﻻﻣﻞ شﻮې ده؟‬

‫‪ :٢-٢-٧‬انحالليت او د محلولونو جوړيدل ‪:‬‬ ‫ک‪５‬ﻤﻴاوي ﻣﻮاد د ک‪５‬ﻤﻴاوي ﻣتقابﻠﻮ عﻤﻠﻮ پربﻨس＀ ﻳﻮ پﻪ بﻞ ک‪ ３‬حﻠﻴ‪８‬ي؛ ﻧﻮ د ﻣﻮادو اﻧحﻼﻟﻴت ک‪５‬دی‬ ‫شﻲ ﻳﻮ ډول قسﻤﻲ تعاﻣﻞ ‪２－‬ﻞ شﻲ‪ .‬د ﻻﻧدې ﻣﻮادو اﻧحﻼﻟﻴت پﻪ اوبﻮ ک‪ ３‬ﻣطاﻟعﻪ کﻮو‪.‬‬

‫‪186‬‬

‫په اوبو ک‪ ３‬منحل او غير منحل مواد‬ ‫ﻣاﻟگ‪ ،３‬اﻟقﻠﻲ او ﻫغﻪ تﻴزابﻮﻧﻪ چ‪ ３‬ﻟﻪ ‪( 0.1mol / L‬ﻣﻮل پﻪ ﻳﻮﻟﻴتر اوبﻮ ک‪＇ )３‬خﻪ زﻳات پﻪ اوبﻮ ک‪３‬‬ ‫حﻞ شــﻲ‪ ،‬د حﻞ شــﻮو ﻣﻮادو پﻪ ﻧاﻣﻪ او کﻪ د ‪ 0.1 0.001mol / L‬ترﻣﻨ‪ ＃‬پﻪ ﻳﻮ ﻟﻴتر اوبﻮ ک‪ ３‬حﻞ‬ ‫شــﻮي وي‪ ،‬ډ‪４‬ر ﻟ‪ ８‬حﻞ شــﻮو او کﻪ ﻟﻪ ‪＇ 0.001mol / L‬خﻪ کﻢ پﻪ ﻳﻮﻟﻴتر اوبﻮ ک‪ ３‬حﻞ شﻮي وي‪ ،‬د‬ ‫غﻴر ﻣﻨحﻠﻮ ﻣﻮادو پﻪ ﻧﻮم ﻳاد‪８４‬ي‪.‬‬ ‫ﻫغﻪ ﻣاﻟگ‪ ３‬چ‪ ３‬د ﻧاﻳترﻳتﻮ ‪ NO3‬اﻳﻮﻧﻮﻧﻪ وﻟري پﻪ اوبﻮ ک‪ ３‬ﻣﻨحﻞ دي‪.‬‬ ‫！ﻮل اسﻴتﻴتﻮﻧﻪ ) ‪ (CH 3COO‬پﻪ اوبﻮ ک‪ ３‬ﻣﻨحﻞ دي‪.‬‬ ‫د کﻠﻮرﻳتــﻮ ) ‪！ (ClO3‬ﻮﻟ‪ ３‬ﻣاﻟگی ﻟﻪ پﻮتاشــﻴﻢ کﻠﻮرﻳت ＇خﻪ پرتﻪ پﻪ اوبﻮ ک‪ ３‬ﻣﻨحﻞ دي او پﻮتاشــﻴﻢ‬ ‫کﻠﻮرﻳت پﻪ اوبﻮ ک‪ ３‬ډ‪４‬ر ﻟ‪ ８‬ﻣﻨحﻞ دي‪.‬‬ ‫ډ‪４‬ــر کﻠﻮراﻳدوﻧﻪ ) ‪ (Cl‬پﻪ اوبﻮ کــ‪ ３‬ﻣﻨحﻞ دي؛ ﻟﻪ ‪＇ PbCl2 , CuCl, Hg 2Cl2 , AgCl‬خﻪ پرتﻪ‬ ‫چ‪ ３‬پﻪ اوبﻮ ک‪ ３‬غﻴر ﻣﻨحﻞ دي (سرب ‪ II‬کﻠﻮراﻳد ‪ PbCl2‬پﻪ اﻳشﻴدﻟﻮ اوبﻮ ک‪ ３‬حﻠﻴ‪８‬ي)‪.‬‬ ‫ډ‪４‬ــر بروﻣاﻳدوﻧــﻪ ) ‪ ( Br‬پــﻪ اوبﻮ ک‪ ３‬ﻣﻨحــﻞ دي؛ ﻟﻪ ‪HgBr2 , PbBr2 CuBr, Hg 2 Br2 , AgBr‬‬ ‫＇خﻪ پرتﻪ چ‪ ３‬پﻪ اوبﻮ ک‪ ３‬غﻴر ﻣﻨحﻞ دي او ‪ HgBr2‬ډ‪４‬ر ﻟ‪ ８‬حﻠﻴ‪８‬ي‪.‬‬ ‫ډ‪４‬ــر اﻳﻮداﻳدوﻧــﻪ ) ‪ (I‬پﻪ اوبﻮ ک‪ ３‬ﻣﻨحﻞ دي؛ ﻟــﻪ ‪ PbI2 , CuI, Hg2 I 2 , AgI‬او ‪ HgI 2‬پرتﻪ چ‪ ３‬پﻪ‬ ‫اوبﻮ ک‪ ３‬غﻴر ﻣﻨحﻞ دي‪.‬‬ ‫！ﻮل سﻠفﻴ＂ﻮﻧﻪ ) ‪ ( SO4‬ﻟﻪ ‪＇ Hg 2 SO4 , BaSO4 , SrSO4 , CaSO4 , Ag 2 SO4‬خﻪ پرتﻪ پﻪ اوبﻮ ک‪３‬‬ ‫حﻠﻴــ‪８‬ي‪ .‬ډ‪４‬ر زﻳات غﻴر ﻣﻨحﻞ ســﻠفﻴ＂ﻮﻧﻪ د عﻨصروﻧﻮ د دوره ﻳــﻲ جدول د ‪ IIA‬گروپ فﻠزوﻧﻮ پﻮرې‬ ‫اړه ﻟري ‪.‬‬ ‫ســﻠفاﻳدوﻧﻪ ) ‪ ( S 2‬پﻪ اوبﻮ ک‪ ３‬غﻴر ﻣﻨحﻞ دي‪ .‬پرتﻪ د دوره ﻳﻲ جدول د ﻟﻮﻣ‪７‬ي او دوﻫﻢ اصﻠﻲ گروپ‬ ‫دعﻨصروﻧﻮ ﻟﻪ سﻠفاﻳدوﻧﻪ او اﻣﻮﻧﻴﻢ سﻠفاﻳد ‪＇ ( NH 4 ) 2 S‬خﻪ چ‪ ３‬پﻪ اوبﻮ ک‪ ３‬ﻣﻨحﻞ دي‪.‬‬ ‫کاربﻮﻧﻴ＂ﻮﻧــﻪ ) ‪ (CO32‬پﻪ اوبﻮ ک‪ ３‬غﻴر ﻣﻨحﻞ دي‪ .‬د دوره ﻳﻲ جدول د ﻟﻮﻣ‪７‬ي گروپ (اﻟقﻠﻲ فﻠزوﻧﻪ)‬ ‫عﻨصروﻧﻪ او اﻣﻮﻧﻴﻢ کاربﻮﻧﻴ＀ ‪ ( NH 4 ) 2 CO3‬پﻪ اوبﻮ ک‪ ３‬حﻠﻴ‪８‬ي‪.‬‬ ‫فاسفﻴ＂ﻮﻧﻪ پﻪ اوبﻮ ک‪ ３‬غﻴر ﻣﻨحﻞ دي؛ خﻮ ) ‪ (( NH 4 )3 PO4‬پﻪ اوبﻮ ک‪ ３‬حﻞ کﻴ‪８‬ي‪.‬‬ ‫ﻫاﻳدروکســاﻳدوﻧﻪ ) ‪ (OH‬پﻪ اوبﻮ کــ‪ ３‬غﻴر ﻣﻨحﻞ دي‪ .‬د ﻟﻮﻣ‪７‬ي گروپ ﻟﻪ ﻫاﻳدروکســاﻳدوﻧﻮ (اﻟقﻠﻲ‬ ‫فﻠزوﻧﻪ) ‪＇ Sr (OH ) 2 , Ba(OH ) 2‬خﻪ پرتﻪ او کﻠسﻴﻢ ﻫاﻳدروکساﻳد ډ‪４‬ر ﻟ‪ ８‬ﻣﻨحﻞ دی‪.‬‬

‫‪187‬‬

‫فعاليت‬ ‫د ﻻﻧدې تعاﻣﻠﻮﻧﻮ ﻣحصﻮﻟﻮﻧﻪ وﻟﻴکئ‪.‬‬

‫)‪1 NaHCO3 (aq) + HCl(aq‬‬ ‫) ‪2 CaO( s ) + CO2 ( g‬‬

‫) ‪AgNO3 (aq) + Cu ( s‬‬

‫‪3‬‬

‫)‪4 Ca( NO3 ) 2 (aq) + NaCO3 (aq‬‬ ‫)‪NaCl(aq) + AgNO3 (aq‬‬

‫‪5‬‬

‫)‪6 Ca( HCO3 ) 2 (aq‬‬

‫‪ :٢-٢-٧‬تجزيوي تعاملونه‬ ‫زﻳاتره ﻣرکبﻮﻧﻪ د اﻧرژی جذبﻮل د تﻮدوخ‪ ３‬پﻪ ب‪２‬ﻪ‪ ،‬بر‪＋４‬ﻨا‪ ،‬ر‪１‬ا او ﻣﻴخاﻧﻴکﻲ ！کروﻧﻮ پﻪ واسطﻪ تجزﻳﻪ‬ ‫اوپﻪ ساده ﻣﻮادو بدﻟﻴ‪８‬ي چ‪ ３‬د دې تعاﻣﻠﻮﻧﻮ عﻤﻮﻣﻲ شکﻞ دا دي‪:‬‬ ‫‪C+D‬‬

‫‪AB‬‬

‫د دې ډول ﻣرکبﻮﻧﻮ د تجزﻳ‪ ３‬پﻪ پاﻳﻠﻪ ک‪ ３‬ﻣﻤکﻦ د تعاﻣﻞ ﻣحصﻮﻟﻮﻧﻪ ﻫﻢ ﻣرکبﻮﻧﻪ وي‪ ،‬ﻧﻮ ‪C‬او ‪A‬‬ ‫ﻣرکبﻮﻧﻪ دي‪ .‬کﻪ د تعاﻣﻞ ﻣحصﻮل عﻨصروﻧﻪ وي ﻧﻮ ‪ C‬او ‪ A‬عﻨصروﻧﻪ دي‪ .‬پﻪ ﻫﻤدې ترتﻴب‪ ،‬کﻪ د‬ ‫تعاﻣﻞ د ﻣحصﻮل ﻣﻮاد ﻫﻢ عﻨصر او ﻫﻢ ﻣرکب وي‪ ،‬ﻧﻮ ‪ C‬عﻨصر او ‪ D‬ﻣرکب دی‪ .‬پردې بﻨس＀‪،‬‬ ‫ک‪５‬دی شﻲ چ‪ ３‬ﻻﻧدې ﻣعادﻟ‪ ３‬د پﻮرتﻨﻴﻮ تعاﻣﻠﻮﻧﻮ پﻪ ډول وﻟﻴکﻞ شﻲ‪:‬‬ ‫‪ - 1‬ﻣرکب ‪ +‬ﻣرکب تﻮدوخﻪ‬ ‫ﻣرکب‬ ‫‪ - 2‬عﻨصر ‪ +‬ﻣرکب تﻮدوخﻪ ﻣرکب‬ ‫‪( - 3‬عﻨصروﻧﻪ) عﻨصر‪ +‬عﻨصر تﻮدوخﻪ‬ ‫ﻣرکب‬ ‫کﻪ د سﻴﻤابﻮ اکساﻳدو تﻪ تﻮدوخﻪ ورک‪７‬ل شﻲ‪ ،‬فﻠزي سﻴﻤاب او اکسﻴجﻦ ﻻستﻪ را‪＄‬ﻲ‪:‬‬

‫(‪ )7-7‬شکﻞ د ﻣرکﻴﻮري اکساﻳد د تجزﻳ‪ ３‬شکﻠﻲ ﻣعادﻟﻪ‬

‫‪188‬‬

‫فعاليت‬ ‫ﻻﻧدې ﻣثاﻟﻮﻧﻪ وگﻮرئ‪ .‬د پﻮرتﻨﻴﻮ تعاﻣﻠﻮﻧﻮ ډوﻟﻮﻧﻮ تﻪ پﻪ پام ســره د ﻫر تعاﻣﻞ ﻣخاﻣخ د ‪ 2 ،1‬او ﻳا‬ ‫‪ 3‬چ‪ ３‬د پﻮرتﻨﻴﻮ تعاﻣﻠﻮﻧﻮ ﻧﻤبر دی‪ ،‬وﻟﻴکئ‪:‬‬

‫) (‬ ‫)(‬ ‫)(‬ ‫)(‬ ‫)(‬ ‫)(‬ ‫)(‬

‫) ‪H 2 ( g ) + O2 ( g‬‬ ‫) ‪CdO( s ) + CO2 ( g‬‬ ‫) ‪PbO( s ) + H 2O(l‬‬

‫‪H 2O‬‬ ‫) ‪CdCO3 ( s‬‬

‫) ‪Pb(OH ) 2 ( s‬‬

‫) ‪2 NO2 ( g‬‬

‫) ‪N 2O4 ( g‬‬

‫) ‪2 Hg (l ) + O2 ( g‬‬

‫) ‪2 HgO( s‬‬

‫) ‪PCl3 ( s ) + Cl2 ( g‬‬

‫) ‪PCl5 ( s‬‬

‫) ‪CO2 ( g ) + H 2O(l‬‬

‫)‪H 2CO3 (aq‬‬

‫د دې ډول تعاﻣﻠﻮﻧــﻮ ‪－‬ــ‪６‬ه ‪＄‬اﻧ‪７／‬تﻴا ﻟﻪ پ‪５‬چﻠﻮ ﻣرکبﻮﻧﻮ ＇خﻪ د ســاده ﻣﻮادو ترﻻســﻪ ک‪７‬ي دي‪ .‬د‬ ‫تجزﻳﻮي تعاﻣﻠﻮﻧﻮ ﻟﻪ پاره عﻤﻮﻣﻲ قاعده ک‪５‬دی شﻲ داس‪ ３‬وﻟﻴکﻞ شﻲ‪:‬‬ ‫فﻠز کاربﻮﻧﻴ＀‬ ‫‪ + CO2‬فﻠز اکساﻳد‬ ‫فﻠز ﻫاﻳدروجﻦ کاربﻮﻧﻴ＀‬ ‫‪ + CO2 + H 2O‬فﻠز کاربﻮﻧﻴ＀‬ ‫فﻠز سﻠفﻴ＀‬ ‫‪ + SO2‬د فﻠز اکساﻳد‬ ‫فﻠز ﻧاﻳترﻳت‬ ‫‪ + O2‬فﻠز ﻧاﻳتراﻳت‬ ‫فﻠز کﻠﻮرﻳت‬ ‫‪ + O2‬فﻠز کﻠﻮراﻳد‬ ‫اوبﻪ ﻟروﻧکﻲ بﻠﻮري ﻣاﻟگﻪ‬ ‫‪ + H 2O‬ب‪ ３‬اوبﻮ ﻣاﻟگﻪ‬ ‫دوه عﻨصري ﻣادي ﻣرکب‬ ‫د ‪ B‬عﻨصر ‪ +‬د ‪ A‬عﻨصر‬ ‫اکسﻴجﻦ ﻟروﻧکﻲ تﻴزاب‬ ‫اوبﻪ ‪+‬د غﻴرفﻠز اکساﻳد‬ ‫بر‪＋４‬ﻨا‬ ‫وﻳﻠ‪ ３‬شﻮې ﻣاﻟگﻪ‬ ‫فﻠز‪ +‬غﻴر فﻠز‬ ‫بر‪＋４‬ﻨا‬ ‫اوبﻪ‬ ‫ﻫاﻳدروجﻦ ‪ +‬اکسﻴجﻦ‬ ‫بر‪＋４‬ﻨا‬ ‫د فﻠز ﻫاﻳدروکساﻳد‬ ‫اوبﻪ ‪ +‬دفﻠز اکساﻳد‬ ‫زيات پوه شئ!‬ ‫د فﻠز ﻧاﻳترﻳت ﻣرکب د تﻮدوخ‪ ３‬پﻪ واسطﻪ د فﻠز پﻪ ﻧاﻳتراﻳت او اکسﻴجﻦ او پﻪ ﻟﻮړه تﻮدوخﻪ ک‪ ３‬د‬ ‫فﻠز پﻪ اکساﻳد او د ﻧاﻳتروجﻦ او اکسﻴجﻦ پﻪ گازوﻧﻮ بدﻟ‪８５‬ي‪.‬‬ ‫) ‪2KNO 2 (s) + O 2 (g‬‬ ‫) ‪K 2 O(s) + N 2 (g ) + 2 O 2 (g‬‬

‫‪189‬‬

‫)‪2KNO 3 (s‬‬

‫ﻟﻮړه تﻮدوخﻰ‬

‫‪2KNO 3‬‬

‫پلټنه وک‪７‬ئ‬ ‫د تجزﻳﻮي تعاﻣﻠﻮﻧﻮ ﻟپاره ﻟﻪ ﻧﻮﻣﻮړو ب‪５‬ﻠگﻮ ＇خﻪ پرتﻪ ﻧﻮرې ب‪５‬ﻠگ‪ ３‬پﻪ دې ﻟﻮست ک‪ ３‬وړاﻧدې کﻮﻟی شئ؟‬

‫‪ :٣-٢-٧‬ترکيبي تعاملونه‬ ‫ﻫغﻪ تعاﻣﻠﻮﻧﻪ چ‪ ３‬پﻪ پاﻳﻠﻪ ک‪ ３‬ﻳ‪ ３‬دوې ﻳا ＇ﻮ ســاده ﻣادې ﻳﻮه ﻟﻪ بﻠ‪ ３‬ســره ترکﻴب شــﻲ او ﻳﻮه داســ‪３‬‬ ‫پ‪５‬چﻠ‪ ３‬ﻣاده ﻳا ﻣرکب شــﻲ چ‪ ３‬ﻟﻪ ب‪５‬ﻼب‪５‬ﻠﻮ اتﻮﻣﻮﻧﻮ ＇خﻪ جﻮړ شــﻮی وي‪ ،‬د ترکﻴبﻲ تعاﻣﻠﻮﻧﻮ پﻪ ﻧﻮم‬ ‫ﻳاد‪８４‬ي‪ .‬د دې تعاﻣﻠﻮﻧﻮ عﻤﻮﻣﻲ ﻣعادﻟﻪ دا ده‪:‬‬ ‫‪CD‬‬

‫‪A+ B‬‬

‫پــﻪ دې ﻣعادﻟــﻪ ک‪ CD ３‬ﻣرکب دی او ‪ A‬او‪ B‬کﻴدی شــﻲ چ‪ ３‬عﻨصروﻧﻪ ﻳا ﻣرکبﻮﻧﻪ وي او ﻳا ﻫﻢ‬ ‫‪ A‬عﻨصر او ‪ B‬ﻣرکب وي‪ .‬ﻻﻧدې ترکﻴبﻲ تعاﻣﻞ و‪－‬ﻮرئ‪:‬‬

‫(‪ )8-7‬شکﻞ‪ :‬د فﻴرﻳﻢ ) ‪ (II‬سﻠفاﻳد د جﻮړﻳدو د تعاﻣﻞ شکﻠﻲ سﻤبﻮﻟﻴک ﻣعادﻟﻪ‬

‫د ترکﻴبﻲ تعاﻣﻠﻮﻧﻮ عﻤﻮﻣﻲ ﻣعادﻟ‪ ３‬دا دي‪:‬‬ ‫ﻣرکب‬ ‫‪( - 1‬ﻣرکبﻮﻧﻪ) ﻣرکب ‪ +‬ﻣرکب‬ ‫عﻨصر ‪ +‬ﻣرکب‬ ‫‪ - 2‬ﻣرکب‬ ‫عﻨصر ‪ +‬عﻨصر‬ ‫‪ - 3‬ﻣرکب‬ ‫ﻻﻧدې شکﻞ د اوسپﻨ‪ ３‬او کﻠﻮرﻳﻦ جﻤعﻲ تعاﻣﻞ را＊ﻴﻲ‪:‬‬

‫(‪ )9-7‬شکﻞ‪ :‬ﻟﻪ اوسپﻨ‪ ３‬سره د کﻠﻮرﻳﻦ تعاﻣﻞ‬ ‫‪1‬‬

‫‪+3‬‬

‫) ‪2 Fe Cl3 ( s‬‬

‫‪o‬‬

‫‪o‬‬

‫) ‪2 Fe( s ) + 3 Cl2 ( g‬‬

‫‪190‬‬

‫فعاليت‬ ‫ﻻﻧدې تعاﻣﻠﻮﻧﻮ تﻪ ‪＄‬ﻴر شئ‪ .‬د ‪ 2,1‬او ‪ 3‬شﻤ‪５‬رو پﻪ واسطﻪ ﻳ‪ ３‬چ‪ ３‬د پﻮرتﻨﻴﻮ عﻤﻮﻣﻲ تعاﻣﻠﻮﻧﻮ د‬ ‫شکﻠﻮﻧﻮ ﻧﻤبروﻧﻪ دي‪ ،‬ﻟﻪ ﻫغ‪ ３‬سره پرتﻠﻪ ک‪７‬ئ‪:‬‬ ‫) ‪H 2 ( g ) + O2 ( g‬‬ ‫) ‪H 2O(l‬‬ ‫) ‪Hg(l ) + O2 ( g‬‬

‫) ‪HgO( s‬‬

‫‪H‬‬

‫) ‪NH 4Cl( g‬‬

‫) ‪NH3 ( g ) + HCl( g‬‬

‫) ‪CaSiO3 ( s‬‬

‫)‪CaO( s) + SiO2 ( s‬‬

‫‪H‬‬

‫‪H‬‬

‫پﻮﻟﻴﻤراﻳزﻳشﻦ‬

‫‪C C‬‬ ‫‪H H‬‬

‫‪n‬‬

‫‪H‬‬

‫داﻟکﻴﻦ بدﻟ‪５‬دل پﻪ اﻟکان‬

‫‪H‬‬

‫‪+ H2‬‬

‫‪H‬‬ ‫‪C =C‬‬ ‫‪H‬‬

‫‪H‬‬

‫‪H‬‬

‫اﻳتﻠﻴﻦ‬ ‫داﻟکاﻳﻦ بدﻟ‪５‬دل پﻪ اﻟکﻴﻦ‬

‫‪H + H2‬‬

‫‪C‬‬

‫‪C‬‬

‫‪H‬‬

‫‪H‬‬

‫اسﻴتﻠﻴﻦ‬

‫اﻳتﻠﻴﻦ‬ ‫‪2NaHCO 3‬‬

‫‪H‬‬ ‫‪C =C‬‬

‫اﻳتان‬ ‫‪H‬‬

‫‪n C =C‬‬ ‫‪H‬‬

‫اﻳتﻠﻴﻦ‬

‫پﻮﻟﻰ اﻳتﻠﻴﻦ‬ ‫‪H H‬‬ ‫‪H C C H‬‬ ‫‪H H‬‬

‫‪H‬‬

‫‪Na 2CO3 + H 2O + CO2‬‬

‫د ترکﻴبﻲ تعاﻣﻠﻮﻧﻮ عﻤﻮﻣﻲ شکﻠﻮﻧﻪ ک‪５‬دی شﻲ پﻪ ﻻﻧدې فﻮرﻣﻮﻟﻮﻧﻮ ﻫﻢ و＊ﻮدﻟی شﻲ چ‪ ３‬د دې‬ ‫تعاﻣﻠﻮﻧﻮ ډ‪４‬ر شکﻠﻮﻧﻪ ورسره سﻤﻮن ﻟري‪:‬‬ ‫اکسﻴجﻦ ‪ +‬فﻠز‬ ‫د فﻠز اکساﻳد‬ ‫اکسﻴجﻦ ‪ +‬غﻴر فﻠز‬ ‫د غﻴر فﻠز اکساﻳد‬ ‫اوبﻪ ‪ +‬فﻠز اکساﻳد‬ ‫(قﻠﻮي) د فﻠز ﻫاﻳدروکساﻳد‬ ‫اوبﻪ ‪ +‬د غﻴر فﻠز اکساﻳد‬ ‫اکسﻴجﻦ ﻟروﻧکﻲ تﻴزاب‬ ‫د غﻴر فﻠز اکساﻳد ‪ +‬د فﻠز اکساﻳد‬ ‫ﻣاﻟگﻪ‬ ‫‪191‬‬

‫پﻮﻟﻴﻤﻴر‬ ‫اوبﻪ‬ ‫) ‪X = ( F , Cl, Br, I‬‬

‫پﻮﻟﻲ ﻣﻴراﻳزﻳشﻦ‬

‫ﻣﻮﻧﻮﻣﻴر‬

‫اکسﻴجﻦ ‪ +‬ﻫاﻳدروجﻦ‬ ‫‪ + HX‬اﻣﻮﻧﻴاک‬

‫‪NH 4 X‬‬

‫د ﻫاﻳدروکاربﻨﻮﻧﻮ اکسﻴجﻨﻰ ﻣشتقات‬

‫‪ + H 2‬غﻴر ﻣشبﻮع ﻣرکبﻮﻧﻪ‬

‫) ‪ X = (Cl, Br, I‬ﻫﻠﻮجﻦ ﻟروﻧکﻲ ﻣشبﻮع ﻫاﻳدروکاربﻨﻮﻧﻪ‬

‫‪ + X 2‬غﻴر ﻣشبﻮع ﻣرکبﻮﻧﻪ‬

‫) ‪ X = (Cl, Br, I‬ﻫﻠﻮجﻦ ﻟروﻧکﻲ ﻣشبﻮع ﻫاﻳدروکاربﻨﻮﻧﻪ‬

‫‪ + HX‬غﻴر ﻣشبﻮع ﻣرکبﻮﻧﻪ‬

‫فعاليت‬ ‫د سماوارونو او چاى جوشونو د منگ لري کول‬

‫کﻠســﻴﻢ بــاى کاربﻮﻧﻴ＀ او ﻣگﻨﻴزﻳﻢ باى کاربﻮﻧﻴ＀ ﻣاﻟ‪ ３／‬چ‪ ３‬پــﻪ عادې اوبﻮ ک‪ ３‬ﻣﻨحﻞ دي‪،‬‬ ‫دا‪４‬شــﻮﻟﻮ پﻪ بﻬﻴر ک‪ ３‬ترســب کﻮي او پﻪ ﻧﻪ حﻠﻴدوﻧکﻮ ﻣاﻟگﻮ بدﻟﻴ‪８‬ي‪ .‬دا کاربﻮﻧﻴ＂ﻮﻧﻪ پﻪ ﻟﻮ＊ﻮ او‬ ‫وساﻳﻠﻮ ک‪ ３‬رسﻮب کﻮي چ‪ ３‬د ﻟﻮ＊ﻮ د کتﻠ‪ ３‬د زﻳات‪５‬دﻟﻮ او د ســــﻮرﻳﻮ ( شﻴر دﻫﻨﻮﻧﻮ) د بﻨد‪４‬دو‬ ‫ﻻﻣﻞ ک‪８５‬ي‪ .‬ﻟﻪ وساﻳﻠﻮ ＇خﻪ د ﻣﻨگ د ﻟرې کﻮﻟﻮ ﻟپاره ﻟﻪ ب‪５‬ﻼب‪５‬ﻠﻮ ﻻرو ＇خﻪ کاراخﻠﻲ چ‪ ３‬ﻳﻮه‬ ‫ﻳ‪ ３‬د قﻠﻮي ﻣحﻠﻮﻟﻮﻧﻮ برابرول دي‪.‬‬ ‫د اړتيا وړ لوازم او مواد‪ :‬گﻴﻼس‪ ،‬ﻫاوﻧگ ﻟﻪ ﻻستﻲ سره‪ ،‬تﻠﻪ‪ ،‬ﻣﻨگ ﻧﻴﻮﻟﻰ ﻟﻮ＊ی‬ ‫‪ 10 g‬د خﻮړو ﻣاﻟگﻪ‪ 9 g ،‬ســﻮد‪４‬ﻢ ﻫاﻳدروکساﻳد‪ 0.5 g ،‬پﻮتاشــﻴﻢ کاربﻮﻧﻴت او ‪ 0.2 g‬د ＇‪７５‬ۍ‬ ‫پﻮستک‪.９‬‬ ‫ک‪７‬نالر‪ :‬د خﻮړو ﻣاﻟگﻪ‪ ، K 2CO3 ،‬د ＇‪７５‬ۍ پﻮستکی او ﻧﻮﻣﻮړي ﻣﻮاد ﻟﻪ پﻮرتﻨﻴﻮ کچﻮ سره سﻢ پﻪ‬ ‫＊ــﻪ تﻮگﻪ وتﻠئ او ســره ﻣخﻠﻮط ﻳ‪ ３‬ک‪７‬ئ‪ .‬بﻴا ﻳ‪ ３‬پﻪ ﻫاوﻧگ ک‪＊ ３‬ﻪ و！کﻮئ چ‪ ３‬پﻪ پﻮډرو بدل شﻲ‪.‬‬ ‫وروستﻪ ﻳ‪ ３‬پﻪ ﻳﻮ گﻴﻼس ک‪ ３‬واچﻮئ او ﻟﻪ ﻫغﻪ ＇خﻪ دﻣﻨگ د ﻣﻨ‪％‬ﻪ وړﻟﻮ ﻟپاره کار واخﻠئ‪.‬‬ ‫د چــاى جــﻮش ‪ 2‬برخــﻪ ﻟﻪ اوبﻮ ＇خﻪ ډکﻪ کــ‪７‬ئ‪ .‬د اوبﻮ د ﻫر ﻟﻴتر پﻪ ﻣقابــﻞ ک‪ ３‬داﻟقﻠﻲ پﻮډر‬ ‫‪3‬‬ ‫چ‪ ３‬پﻪ پﻮرتﻨﻲ ډول ترﻻســﻪ شــﻮي دي‪ ،‬ورزﻳات ک‪７‬ئ‪ .‬ﻟﻮ＊ــی د تﻮدوخ‪ ３‬د سرچﻴﻨ‪ ３‬پﻪ واسطﻪ‬ ‫جﻮش ک‪７‬ئ‪ .‬ﻟﻪ اﻳشــﻴدو ＇خﻪ وروســتﻪ ﻳ‪ ３‬ﻫﻢ ﻟﻪ دوو ＇خﻪ تر ＇ﻠﻮر دقﻴقﻮ پﻮرې ﻟرې ﻧﻪ ک‪７‬ئ‬ ‫او تﻮدوخ‪ ３‬تﻪ دوام ورک‪７‬ئ‪ .‬ﻟﻪ دې ＇خﻪ وروســتﻪ بﻴا اوبﻪ ﻟﻪ ﻟﻮ＊ــﻲ ﻟرې ک‪７‬ئ‪ .‬پﻪ عادي اوبﻮ او د‬ ‫ﻟﻮ＊ــﻮ ﻣﻴﻨ‪％‬ﻠﻮ پﻪ ﻣاﻳع باﻧدې ﻳ‪ ３‬وﻣﻴﻨ‪％‬ئ‪ .‬پﻪ ﻟﻮ＊ــﻲ ک‪ ３‬راﻣﻨ‪ ＃‬تﻪ شﻮي بدﻟﻮﻧﻮﻧﻪ پﻪ خپﻠﻮ کتابچﻮ‬ ‫ک‪ ３‬ﻳادداشت ک‪７‬ئ‪.‬‬

‫‪192‬‬

‫‪ :٣-٢-٧‬د سون‪ ，‬تعاملونه‬ ‫ﻟﻪ اکسﻴجﻦ سره د ﻣﻮادو تعاﻣﻞ چ‪ ３‬د تﻮدوخ‪ ３‬او ر‪１‬ا ﻟﻪ تﻮﻟﻴد سره ﻳﻮ ‪＄‬ای وي‪ ،‬د سﻮﻧ‪ ，‬د تعاﻣﻞ پﻪ‬ ‫ﻧﻮم ﻳاد‪８４‬ي‪ .‬د فﻠزوﻧﻮ د سﻮﻧ‪ ，‬ﻟﻪ تعاﻣﻞ ＇خﻪ فﻠزي اکساﻳدوﻧﻪ او د عضﻮي ﻣرکبﻮﻧﻮ ﻟﻪ سﻮ‪＄‬ﻮﻟﻮ ＇خﻪ‬ ‫د اکسﻴجﻦ پﻪ شتﻮن ک‪ ３‬اوبﻪ‪ CO2 ،‬او اﻧرژي تﻮﻟﻴدﻳ‪８‬ي‪ .‬کﻪ سﻠفرﻟروﻧکﻲ عضﻮي ﻣرکبﻮﻧﻪ وسﻮ‪＄‬ﻮل‬ ‫شﻲ ‪،‬سﻠفر ډای اکساﻳد اوکﻪ ﻧاﻳتروجﻦ ﻟروﻧکﻲ عضﻮي ﻣﻮاد وسﻮ‪＄‬ﻮل شﻲ‪ ،‬د ﻧاﻳتروجﻦ اکساﻳدوﻧﻪ‪،‬‬ ‫پﻪ ت‪５‬ره بﻴا ‪ NO2‬جﻮړﻳ‪８‬ي؛ د ب‪５‬ﻠگ‪ ３‬پﻪ ډول‪ :‬د ﻣﻴتان د سﻮ‪＄‬ﻮﻟﻮ ﻣعادﻟﻪ و‪－‬ﻮرئ‪:‬‬ ‫) ‪CO2 ( g ) + 2 H 2O( g‬‬

‫) ‪CH 4 ( g ) + 2O2 ( g‬‬

‫کﻪ د اکســﻴجﻦ ﻣقدار ﻟ‪８‬وي‪ ،‬ﻟﻪ کاربﻦ ډاى اکساﻳد ‪ CO2‬سره جﻮخت د کاربﻦ ﻣﻮﻧﻮ اکساﻳد ‪ CO‬ﻳا‬ ‫د کاربﻦ ﻟﻮگی ﻫﻢ ﻟﻴدل کﻴ‪８‬ي‪.‬‬ ‫د اتﻤﻮسفﻴر پﻪ ج‪／‬ﻮطبقﻮ ک‪ ３‬ﻫاﻳدروجﻦ داکسﻴجﻦ پﻪ شتﻮن ک‪ ３‬سﻮ‪＄‬ﻲ او اوبﻪ ﻻس تﻪ را‪＄‬ﻲ‪:‬‬ ‫تﻮدوخﻪ ‪2 H 2O( g ) +‬‬

‫‪2 H 2 + O2‬‬

‫د اکســﻴجﻦ او غﻴرې فﻠزي عﻨصروﻧﻮ ﻟﻪ تعاﻣﻞ ＇خﻪ غﻴري فﻠزې اکســاﻳدوﻧﻪ او د فﻠزي عﻨصروﻧﻮ او‬ ‫اکسﻴجﻦ ﻟﻪ تعاﻣﻞ ＇خﻪ فﻠزي اکساﻳدوﻧﻪ تﻮﻟﻴد‪８４‬ي؛ د ب‪５‬ﻠگ‪ ３‬پﻪ ډول‪ :‬کﻪ د ﻣگﻨﻴزﻳﻢ فﻠز د اور د ﻟﻤب‪３‬‬ ‫ﻟﻪ پاسﻪ ک‪＋５‬ﻮدل شﻲ‪ ،‬شعﻠﻪ ور کﻴ‪８‬ي (اور اخﻠﻲ) او سﻮ‪＄‬ﻴ‪８‬ي‪:‬‬ ‫‪2 Mg + O2‬‬ ‫تﻮدوخﻪ او ر‪１‬ا ‪2 MgO +‬‬ ‫د ﻣــﻮادو ســﻮ‪５＄‬دل د ترکﻴبــﻲ تعاﻣﻠﻮﻧﻮ ﻟﻪ ډوﻟﻮﻧﻮ ＇خﻪ دي؟ پﻪ اړوﻧده ﻫﻮا ک‪ ３‬د فاســفﻮرس پﻪ خپﻞ‬ ‫ســر ســﻮ‪５＄‬دل د ﻣﻮادو د ســﻮ‪＄‬ﻴدﻟﻮ ﻳﻮ ﻣﻬﻢ تعاﻣﻞ دی‪ .‬ﻻﻧدې شکﻞ د سپﻴﻦ فاسفﻮرس پﻪ خپﻞ سر‬ ‫سﻮ‪５＄‬دل را＊ﻴﻲ‪:‬‬

‫(‪ )10-7‬شکﻞ‪ :‬پﻪ ﻫﻮا ک‪ ３‬د فاسفﻮرس سﻮ‪＄‬ﻴدل‬

‫تﻮدوخﻪ او ر‪１‬ا ‪P4O10 ( s ) +‬‬

‫‪193‬‬

‫) ‪P4 ( s ) + 5O2 ( g‬‬

‫فکر وک‪７‬ئ‬ ‫د ﻣﻮادو سﻮ‪５＄‬دﻟﻮ تعاﻣﻞ ک‪５‬دی شﻲ د ترکﻴبﻲ تعاﻣﻠﻮﻧﻮ ﻳﻮ ډول وﻣﻨﻞ شﻲ؟‬ ‫فعاليت‬ ‫د مگنيزيم د فلز سو‪＄‬ول‬

‫د اړتيا وړ لوازم او مواد‪ :‬د ﻣگﻨزﻳﻢ فﻠز او اورﻟگﻴت‬ ‫ک‪７‬نــالر‪ :‬د ﻣگﻨﻴزﻳــﻢ د فﻠــز ‪ 20cm‬فﻴتﻪ واخﻠئ‪ ،‬اورﻟگﻴت ورتﻪ ووﻫئ‪ ،‬تﻮدوخــ‪ ３‬او ر‪１‬ا تﻪ ﻳ‪ ３‬پام‬ ‫وک‪７‬ئ وگﻮرئ‪ ،‬سپﻴﻨﻪ اﻳره بﻪ‪ ،‬چ‪ ３‬د ﻣگﻨﻴزﻳﻢ اکساﻳد دی‪ ،‬وگﻮرئ‪.‬‬

‫اﻟف‬ ‫(‪ )11-7‬شکﻞ‪ :‬د ﻣگﻨﻴزﻳﻢ د سﻴﻢ‬

‫ب‬ ‫ﻣگﻨﻴزﻳﻢ ﻟﻪ اکسﻴجﻦ سره تعاﻣﻞ ک‪７‬ی او‬

‫سﻮ‪５＄‬دل او د تﻮدوخ‪ ３‬راﻣﻨ‪ ＃‬تﻪ ک‪５‬دل‬

‫ﻣگﻨﻴزﻳﻢ اکساﻳد ﻳ‪ ３‬جﻮړک‪７‬ی دی‪.‬‬

‫‪ :٤-٢-٧‬اکزوترميک او اندوترميک تعاملونه‬ ‫ک‪５‬ﻤﻴاوي تعاﻣﻠﻮﻧﻪ د اﻧرژي د جذب ﻳا ازادوﻟﻮ ﻟﻪ کبﻠﻪ پر دوو برخﻮ و‪４‬شﻞ شﻮﻳدي‪ .‬ﻟﻮﻣ‪７‬ۍ برخﻪ ﻳ‪３‬‬ ‫ﻫغﻪ ډول تعاﻣﻠﻮﻧﻪ دي چ‪ ３‬پﻪ پاﻳﻠﻪ ک‪ ３‬ﻳ‪ ３‬د تعاﻣﻞ پر ﻣحصﻮل ســرب‪５‬ره اﻧرژي ﻫﻢ د تﻮدوخ‪ ３‬او ر‪１‬ا‬ ‫پــﻪ ب‪２‬ﻪ ازاد‪８４‬ي‪ .‬دا ډول تعاﻣﻠﻮﻧﻪ د اکزوترﻣﻴک )‪ (Exothermic‬تعاﻣﻠﻮﻧﻮ پﻪ ﻧﻮم ﻳادﻳ‪８‬ي‪ .‬د اﻟقﻠﻴﻮ‬ ‫او تﻴزابﻮﻧﻮ زﻳاتره تعاﻣﻠﻮﻧﻪ اکزوترﻣﻴک دي او د تﻮدوخ‪ ３‬ﻟﻪ ازاد‪４‬دﻟﻮ ســره ترســره کﻴ‪８‬ي؛ د ب‪５‬ﻠگ‪ ３‬پﻪ‬ ‫ډول‪:‬‬ ‫تﻮدوخﻪ‬ ‫‪NaOH + HCl‬‬ ‫‪NaCl + H 2O + E‬‬ ‫د ﻣاﻟگ‪ ３‬تﻴزاب ‪ +‬سﻮد‪４‬ﻢ ﻫاﻳدروکساﻳد‬ ‫اﻧرژي‪ +‬اوبﻪ ‪ +‬ﻣاﻟگﻪ‬ ‫فعال فﻠزوﻧﻪ ﻟﻪ اوبﻮ سره تعاﻣﻞ کﻮي‪ ،‬ر‪１‬ا او تﻮدوخﻪ تﻮﻟﻴدوي؛ د ب‪５‬ﻠگ‪ ３‬پﻪ ډول‪ :‬کﻠﻪ چ‪ ３‬د سﻮد‪４‬ﻢ د‬ ‫‪194‬‬

‫فﻠز ﻳﻮ وړه ！ﻮ！ﻪ د اوبﻮ پﻪ ډک تشــت ک‪ ３‬واچﻮل شــﻲ‪ ،‬ډ‪４‬رچ＂ک تعاﻣﻞ کﻮي چ‪ ３‬ر‪１‬ا او تﻮدوخﻪ تﻮﻟﻴد‬ ‫وي‪:‬‬

‫(‪ )12-7‬شکﻞ‪ :‬د سﻮدﻳﻢ او اوبﻮ اکزوترﻣﻴک تعاﻣﻞ ‪ ،‬د تﻮدوخ‪ ３‬او ر‪１‬ا تﻮﻟﻴد‬

‫تﻮدوخﻪ ‪ +‬ر‪１‬ا ‪2 NaOH + H 2 +‬‬

‫ﻫاﻳدروجﻦ ‪ +‬سﻮد‪４‬ﻢ ﻫاﻳدروکساﻳد‬

‫‪2 Na + 2 H 2O‬‬

‫اوبﻪ ‪ +‬سﻮد‪４‬ﻢ‬

‫اکزوترﻣﻴــک تعاﻣﻠﻮﻧﻪ ﻫﻢ د تعاﻣﻞ کﻮوﻧکﻮ ﻣــﻮادو د فعاﻟﻮﻟﻮ ﻟپاره اﻧرژي تﻪ اړتﻴا ﻟري؛ خﻮ ﻫغﻪ اﻧرژي‬ ‫چ‪ ３‬د تعاﻣﻞ پﻪ بﻬﻴر ک‪ ３‬ازاد‪８４‬ي‪ ،‬د اﻧرژي ﻟﻪ ﻫغ‪ ３‬کچ‪＇ ３‬خﻪ زﻳاتﻪ ده چ‪ ３‬د تعاﻣﻞ کﻮوﻧکﻮ ﻣﻮادو د‬ ‫فعاﻟﻮﻟﻮ ﻟپاره ﻟ‪／‬ﻮل ک‪８５‬ي؛ د ب‪５‬ﻠگ‪ ３‬پﻪ ډول‪ :‬د ﻣگﻨزﻳﻢ فﻠز ﻟﻮﻣ‪７‬ى باﻳد د اور شغﻠ‪ ３‬تﻪ ﻧژدې ک‪７‬ى شﻲ‪،‬‬ ‫چ‪ ３‬تعاﻣﻞ پﻴﻞ شــﻲ‪ .‬کﻠﻪ چ‪ ３‬تعاﻣﻞ پﻴﻞ شــﻮ؛ ډ‪４‬ره زﻳاتﻪ اﻧرژي ازاد‪８４‬ي‪ .‬ﻫﻤدارﻧگﻪ‪ ،‬کﻪ پر پﻮتاشﻴﻢ‬ ‫پرﻣﻨگﻨﻴــت باﻧدې گﻠﻴســرﻳﻦ ور زﻳات کــ‪７‬و‪ ،‬د تعاﻣﻞ پﻪ پﻴﻞ ک‪ ３‬د ﻟﻤر اﻧرژي تﻪ ضرورت دی چ‪ ３‬دا‬ ‫اﻧـــــــرژي د فعاﻟﻮﻧک‪ ３‬اﻧرژي (‪ )Activition‬پﻪ ﻧﻮم ﻳاد‪４‬ــ‪８‬ي‪ .‬ﻫغﻪ تعاﻣﻠﻮﻧﻪ چ‪ ３‬د اﻧرژي ﻟﻪ جذب‬ ‫سره تر سره کﻴ‪８‬ي اوﻳا ﻫغﻪ تعاﻣﻠﻮﻧﻪ چ‪ ３‬تﻮدوخ‪ ３‬تﻪ اړتﻴا ﻟري‪ ،‬د اﻧ‪６‬وترﻣﻴک تعاﻣﻠﻮﻧﻮ پﻪ ﻧﻮم ﻳاد‪８４‬ي‪.‬‬ ‫زﻳاتره تعاﻣﻠﻮﻧﻪ‪ ،‬چ‪ ３‬پﻪ ﻧ‪７‬ۍ ک‪ ３‬ترســره کﻴ‪８‬ي‪ ،‬اﻧ‪６‬وترﻣﻴک تعاﻣﻠﻮﻧﻪ دي؛ د ب‪５‬ﻠگ‪ ３‬پﻪ ډول‪ :‬د چﻮﻧ‪３‬‬ ‫ﻟﻪ تﻴ‪ ８‬و ＇خﻪ د چﻮﻧ‪ ３‬ترﻻسﻪ کﻮل زﻳاتﻪ اﻧرژي غﻮاړي‪:‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪CaO + CO‬‬

‫‪Δ‬‬

‫‪195‬‬

‫‪CaC O‬‬ ‫‪3‬‬

‫فعاليت‪:‬‬ ‫اکزوترﻣﻴک او اﻧ‪６‬وترﻣﻴک تعاﻣﻠﻮﻧﻪ‬ ‫د ﻻﻧــدې تعاﻣﻠﻮﻧﻮ ﻣعادﻟــ‪ ３‬وگﻮرئ‪ ،‬اکزوترﻣﻴک تعاﻣﻞ د ) ‪ (EX‬او اﻧ‪６‬وترﻣﻴک تعاﻣﻞ د ‪ En‬پﻪ‬ ‫تﻮرو ﻧ‪＋‬ﻪ ک‪７‬ئ‪:‬‬ ‫‪2 H 2O (l ) + 571,6kJ‬‬ ‫‪CO2 ( g ) + 2 H 2O (l ) + 890kJ‬‬

‫) ‪4 H 2 ( g ) + O2 ( g‬‬ ‫) ‪CH 4 ( g ) + 2O2 ( g‬‬

‫‪2Cu ( s ) + O2‬‬

‫‪2CuO ( s ) + 314,6kJ‬‬

‫) ‪2 H 2 ( g ) + O2 ( g‬‬

‫‪2 H 2O (l ) + 571,6kJ‬‬

‫) ‪H 2O (l‬‬

‫‪H 2O ( s ) + 6kJ‬‬

‫‪2 HCl ( g ) + 185kJ‬‬

‫) ‪H 2 ( g )Cl2 ( g‬‬

‫‪H 2O ( s ) + 6kJ‬‬ ‫‪2 Al2O3 + 3351,4kJ‬‬

‫) ‪H 2O (l‬‬ ‫) ‪2 Al2O3 ( s‬‬

‫‪2 Al2O3 + 3351,4kJ‬‬

‫) ‪4 Al ( s ) + 3O2 ( g‬‬

‫‪SnCl4 (l ) + 511,3kJ‬‬

‫) ‪Sn( s ) + 2Cl2 ( g‬‬

‫‪CO2 ( g ) + 393,5kJ‬‬

‫) ‪C ( s ) + O2 ( g‬‬

‫‪ :٥-٢-٧‬د اکزوترميک او ان‪６‬وترميک تعاملونو لپاره د انرژي د‪４‬اگرام‬ ‫＇رﻧگﻪ چ‪ ３‬ووﻳﻞ شﻮل‪ ،‬ک‪５‬ﻤﻴاوي تعاﻣﻠﻮﻧﻪ د اﻧرژي ﻟﻪ کبﻠﻪ پر دوو برخﻮ اکزوترﻣﻴک او اﻧ‪６‬وترﻣﻴک‬ ‫و‪４‬شــﻞ شــﻮﻳدي‪ .‬اکزوترﻣﻴک تعاﻣﻠﻮﻧــﻪ د تعاﻣﻞ پﻪ پﻴﻞ ک‪ ３‬ﻟ‪＇８‬ﻪ اﻧرژي تــﻪ اړتﻴا ﻟري چ‪ ３‬دا اﻧدازه‬ ‫اﻧــرژي د فعاﻟﻮوﻧکــ‪ ３‬پﻪ ﻧﻮم ﻳادﻳ‪８‬ي‪ .‬خﻮ ﻫغــﻪ اﻧرژي چ‪ ３‬ازاد‪８４‬ي ﻟــﻪ فعاﻟﻮﻧک‪)Activition(３‬‬ ‫اﻧرژي ＇خﻪ زﻳاتﻪ ده‪.‬‬ ‫پــﻪ اکزوترﻣﻴک تعاﻣﻠﻮﻧﻮ کــ‪ ３‬تعاﻣﻞ کﻮوﻧکﻲ ﻣﻮاد د ډ‪４‬ره زﻳاتﻪ ذخﻴــروي اﻧرژي ﻟري او دﻫغﻮی د‬ ‫تعاﻣــﻞ د ﻣحصﻮل د ﻣﻮادو پﻪ پرتﻠﻪ ﻟ‪８‬ه ذخﻴروي اﻧــرژي ﻟري‪ .‬د اکزوترﻣﻴکﻮ تعاﻣﻠﻮﻧﻮ ﻣحصﻮﻟﻮﻧﻪ با‬ ‫ثباتــﻪ دي او د ﻫغــﻮى د تجزﻳــ‪ ３‬ﻟپاره پﻪ ﻫﻤاغﻪ کچــﻪ اﻧرژي تﻪ اړتﻴا ده چــ‪ ３‬د ﻫغﻮى د جﻮړﻳدو پﻪ‬ ‫وخت ک‪ ３‬ازاد‪８４‬ي‪.‬‬ ‫د اﻧ‪６‬وترﻣﻴک تعاﻣﻠﻮﻧﻮ د ﻣحصﻮﻟﻮﻧﻮ د ﻣﻮادو د جﻮړﻳدو پﻪ بﻬﻴرک‪ ３‬ﻟﻮﻣ‪７‬ﻧﻲ ﻣﻮاد اﻧرژي جذب وي‪،‬‬ ‫چــ‪ ３‬ﻟــﻪ دې کبﻠــﻪ د تعاﻣﻞ د ﻣحصﻮﻟﻮﻧﻮ د ﻣﻮادو اﻧــرژي د تعاﻣﻞ کﻮوﻧکﻮ ﻣﻮادو پــﻪ پرتﻠﻪ زﻳاتﻪ ده‪.‬‬ ‫د اﻧ‪６‬وترﻣﻴکــﻮ تعاﻣﻠﻮﻧــﻮ ﻣحصﻮﻟﻮﻧﻪ ب‪ ３‬ثباتﻪ دي؛ ‪＄‬کﻪ ﻫغﻪ اﻧــرژي چ‪ ３‬د جﻮړﻳدو بﻪ بﻬﻴر ک‪ ３‬ﻳ‪３‬‬ ‫اخ‪５‬ستﻰ ده‪ ،‬ب‪５‬رتﻪ ازادوي‪.‬‬

‫‪196‬‬

‫تعاﻣﻞ کﻮوﻧکﻲ ﻣﻮاد‬ ‫د تعاﻣﻞ ﻣحصﻮل‬ ‫سﻴستﻢ ﻣحﻴط تﻪ تﻮدوخﻪ ازادوي‬ ‫ﻟﻪ ﻣحﻴط ＇خﻪ تﻮدوخﻪ اخﻠﻲ‬

‫تعاﻣﻞ کﻮوﻧکﻲ ﻣﻮاد‬

‫د تعاﻣﻞ ﻣحصﻮل‬

‫(‪ )13-7‬شکﻞ‪ :‬د اکزوترﻣﻴک او اﻧ‪６‬وترﻣﻴک تعاﻣﻠﻮﻧﻮ دﻳاگرام‬

‫اﻟف‪ -‬د ﻫﻮا پﻪ شتﻮن ک‪ ３‬د اسﻴتﻠﻴﻦ سﻮ‪＄‬ﻴدل (اکزوترﻣﻴک)‬ ‫ب‪ -‬دﻣرکﻴﻮرى ) ‪ (II‬د اکساﻳد د تجزﻳﻲ تعاﻣﻞ (اﻧ‪６‬وترﻣﻴک)‬

‫(‪ )14-7‬شــکﻞ‪ :‬اکســ‪ ３‬اســﻴتﻠﻴﻦ ＇راغ د ســﻮ‪５＄‬دﻟﻮ پﻪ وخت ک‪ ３‬زﻳاتﻪ تﻮدوخﻪ تﻮﻟﻴدوي چ‪ ３‬پﻪ وﻟ‪６‬ﻳﻨگ او د فﻠزوﻧﻮ پﻪ‬ ‫پرې کﻮﻟﻮ ک‪ ３‬کارول کﻴ‪８‬ي‪.‬‬

‫‪197‬‬

‫د اووم ＇پرکي لن‪６‬يز‬ ‫ک‪５‬ﻤﻴاوي ﻣعادﻟﻪ ک‪５‬ﻤﻴاوي تعاﻣﻠﻮﻧﻪ ＊ــﻴﻲ چ‪ ３‬پﻪ ســﻤبﻮﻟﻮﻧﻮ او د ﻣرکبﻮﻧﻮ پﻪ فﻮرﻣﻮﻟﻮﻧﻮ ＊ــﻮدل‬ ‫کﻴــ‪８‬ي‪ .‬ﻫغــﻪ ﻣﻮاد چ‪ ３‬پﻪ تعاﻣــﻞ ک‪ ３‬برخﻪ اخﻠﻲ د تعاﻣﻞ کﻮوﻧکﻮ ﻣﻮادو ﻳــا د ﻟﻮﻣ‪７‬ﻧﻴﻮ ﻣﻮادو پﻪ ﻧﻮم‬ ‫او ﻫغــﻪ ﻣــﻮاد چ‪ ３‬د ﻟﻮﻣ‪７‬ﻧﻴﻮ ﻣﻮادو د تعاﻣﻞ پﻪ پاﻳﻠﻪ ک‪ ３‬ترﻻســﻪ ک‪５‬ــ‪８‬ي‪ ،‬د تعاﻣﻞ د ﻣحصﻮل پﻪ ﻧﻮم‬ ‫ﻳاد‪８４‬ي‪.‬‬ ‫ک‪５‬ﻤﻴاوي تعاﻣﻠﻮﻧﻪ پﻪ ک‪５‬ﻤﻴاوي ﻣعادﻟﻮ ＊ﻮدل کﻴ‪８‬ي‪.‬‬ ‫ک‪５‬ﻤﻴاوي تعاﻣﻠﻮﻧﻪ ﻫغﻪ بﻬﻴروﻧﻪ دي چ‪ ３‬ﻟﻮﻣ‪７‬ﻧﻲ ﻣﻮاد پﻪ ک‪ ３‬پﻪ ﻧﻮﻳﻮ ﻣﻮادو ﻳا د تعاﻣﻠﻮﻧﻮ ﻣحصﻮل‬ ‫چ‪ ３‬ﻧﻮي خﻮاص ﻟري‪ ،‬بدﻟﻴ‪８‬ي‪.‬‬ ‫ســاده تعﻮﻳضﻲ تعاﻣﻠﻮﻧﻪ ﻫغﻪ تعاﻣﻠﻮﻧﻪ دي چ‪ ３‬ﻳﻮ ﻳا ＇ﻮ اتﻮﻣﻮﻧﻪ پﻪ ک‪ ３‬د ﻫغﻮی پﻪ جﻮړو شــﻮﻳﻮ‬ ‫ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻮﻧﻮ ک‪＄ ３‬ای ﻧﻴسﻲ‪.‬‬ ‫دوه گﻮﻧﻰ تعﻮﻳضﻲ تعاﻣﻞ ﻫغﻪ تعاﻣﻞ دی چ‪ ３‬د ﻳﻮ ﻣرکب ﻳﻮ ﻳا ＇ﻮ اتﻮﻣﻪ پﻪ ک‪ ３‬د بﻞ ﻣرکب ﻟﻪ‬ ‫ﻳﻮ ﻳا ＇ﻮ اتﻮﻣﻮﻧﻮ سره تعﻮﻳض کﻴ‪８‬ي‪.‬‬ ‫تجزﻳﻮي تعاﻣﻞ ﻫغﻪ تعاﻣﻞ دی چ‪ ３‬ﻟﻪ ﻳﻮې ﻣادې ＇خﻪ ﻳ‪＇ ３‬ﻮ ﻧﻮې ﻣادې پﻪ ﻻس را‪＄‬ﻲ‪.‬‬ ‫ترکﻴبــﻲ تعاﻣــﻞ ﻫغﻪ تعاﻣﻞ دی چ‪ ３‬د دوو ﻳا＇ﻮ ﻣادو ﻟﻪ ﻳﻮ‪＄‬ــای ک‪５‬دو＇خﻪ ﻧﻮې ﻣاده ﻳا ﻣرکب‬ ‫جﻮړﻳ‪８‬ي‪.‬‬ ‫د سﻮﻧ‪ ，‬تعاﻣﻞ ﻫغﻪ تعاﻣﻞ دی چ‪ ３‬ﻳﻮه ﻣاده پﻪ ک‪ ３‬د اکسﻴجﻦ پﻪ شتﻮن ک‪ ３‬سﻮ‪＄‬ﻰ‪ ،‬اکساﻳدوﻧﻪ‪،‬‬ ‫تﻮدوخﻪ او رو＊ﻨاﻳﻲ تﻮﻟﻴد وي‪.‬‬ ‫د اکزوترﻣﻴکﻮ تعاﻣﻠﻮﻧﻮ پﻪ بﻬﻴر ک‪ ３‬ﻟ‪＇８‬ﻪ اﻧرژي ازاد‪８４‬ي‪.‬‬ ‫د اکزوترﻣﻴــک تعاﻣﻠﻮﻧــﻮ ﻣحصﻮﻟﻮﻧــﻪ د ﻟ‪＇８‬ﻪ اﻧرژي ﻟرﻟﻮ ﻟﻪ کبﻠﻪ ثبــات ﻟري او د اﻧ‪６‬وترﻣﻴک د‬ ‫تعاﻣﻠﻮﻧﻮ ﻣحصﻮﻟﻮﻧﻪ د زﻳات‪ ３‬اﻧرژي ﻟرﻟﻮ ﻟﻪ کبﻠﻪ ب‪ ３‬ثباتﻪ دي‪.‬‬ ‫کــﻪ اﻟقﻠﻴــﻮ‪ ،‬تﻴزابﻮ اوﻣاﻟ‪／‬ﻮ حﻞ کﻴدل پﻪ اوبﻮ کــ‪ 0.1mol / L ３‬وي‪ ،‬د حﻞ کﻴدوﻧکﻮ ﻣﻮادو پﻪ‬ ‫ﻧاﻣﻪ‪ ،‬کﻪ د ‪ 0.1mol / L‬او ‪ 0.001mol / L‬ترﻣﻨ‪ ＃‬وي‪ ،‬ﻟ‪ ８‬حﻠک‪５‬دوﻧکﻲ او کﻪ ﻟﻪ ‪0.001mol / L‬‬ ‫＇خﻪ ﻟ‪ ８‬وي‪ ،‬دﻧﻪ حﻞ کﻴدوﻧکﻮ ﻣﻮادو پﻪ ﻧاﻣﻪ ﻳادﻳ‪８‬ي‪.‬‬ ‫اکزوترﻣﻴــک تعاﻣﻠﻮﻧــﻪ ﻫﻢ د تعاﻣﻞ کﻮوﻧکﻮ ﻣﻮادو د فعاﻟﻮﻟﻮ ﻟپــاره اﻧرژي تﻪ اړتﻴا ﻟري؛ خﻮ ﻫغﻪ‬ ‫اﻧــرژي چــ‪ ３‬د تعاﻣﻞ پــﻪ بﻬﻴر ک‪ ３‬ازاد‪８４‬ي‪ ،‬ﻟﻪ ﻫغ‪ ３‬اﻧــرژي ＇خﻪ زﻳاتﻪ ده چــ‪ ３‬د تعاﻣﻞ د ﻣﻮادو د‬ ‫‪198‬‬

‫فعاﻟﻮﻟــﻮ ﻟپــــــــاره ﻟ‪／‬ﻮل ک‪８５‬ي‪ ،‬دا اﻧـــــرژي د فعاﻟﻮوﻧک‪ ３‬اﻧرژي ﻳا د اکتﻴﻮﻳشــﻦ ) ‪ ( Activition‬د‬ ‫اﻧرژي پﻪ ﻧﻮم ﻳاد‪８４‬ي‪،‬‬ ‫د اووم ＇پرکي تمرين‬ ‫＇لور ‪＄‬وابه پو＊تنى!‬ ‫‪ - 1‬د ﻣﻮادو د اوبﻠﻦ ﻣحﻠﻮل د حاﻟت ﻟپاره ﻟﻨ‪６‬ه عﻼﻣﻪ ‪ ---‬ده ‪.‬‬ ‫د‪sol -‬‬ ‫ج‪aq -‬‬ ‫اﻟف‪ L-‬ب‪l -‬‬ ‫‪ - 2‬د ﻣﻴتان گاز ﻟﻪ سﻮ‪＄‬ﻮﻟﻮ ＇خﻪ کاربﻦ ډاى اکساﻳد گاز او اوبﻪ تﻮﻟﻴد‪８４‬ي‪ .‬دا جﻤﻠﻪ ＇ﻪ شی ده ؟‬ ‫ب‪ -‬ﻟﻴکﻠ‪ ３‬ﻣعادﻟﻪ‬ ‫اﻟف‪ -‬سﻤبﻮﻟﻴکﻪ ﻣعادﻟﻪ ده‬ ‫د‪ -‬ﻳﻮ عبارت دی‬ ‫ج‪ -‬تﻮصﻴفﻲ ﻣعادﻟﻪ ده‬ ‫) ‪ K ( s) + H 2O(l‬تعاﻣﻞ ﻣحصﻮل ‪ -----‬دی‪.‬‬ ‫‪-3‬د‬ ‫اﻟف‪K 2O + H 2O -‬‬ ‫ب‪KOH + H 2 -‬‬ ‫د= ﻫﻴ＆ ﻳﻮ‬ ‫ج‪K + H 2 + O2 -‬‬ ‫‪ - 4‬ﻟﻪ اﻟقﻠﻴﻮ سره د ت‪５‬زابﻮ تعاﻣﻞ کﻮم ډول تعاﻣﻞ دی؟‬ ‫ب‪ -‬دوه گﻮﻧی تعﻮﻳضﻲ‬ ‫اﻟف‪ -‬خﻨثﻰ کﻮل‬ ‫د‪ -‬اﻟف او ب دواړه‪.‬‬ ‫ج‪ -‬رسﻮب ورکﻮوﻧکی‬ ‫‪- 5‬ﻻﻧدې سﻠفﻴ＂ﻮﻧﻮ ک‪ ３‬کﻮم ﻳﻮ پﻪ اوبﻮ ک‪ ３‬غﻴر ﻣﻨحﻞ دی؟‬ ‫اﻟف‪Na 2 SO4 -‬‬ ‫ب‪K 2 SO4 -‬‬ ‫د‪FeSO4 -‬‬ ‫ج‪BaSO4 -‬‬ ‫‪ - 6‬دا تعاﻣﻞ ‪CaO + CO2‬‬ ‫‪ CaCO3‬کﻮم ډول تعاﻣﻞ دی؟‬ ‫د‪ -‬اکزوترﻣﻴک‬ ‫ج‪ -‬سﻮ‪＄‬ﻮل‬ ‫ب‪ -‬تجزﻳﻮي‬ ‫اﻟف‪ -‬ترکﻴبﻲ‬ ‫)‪(s‬‬

‫سم‪ ３‬او ناسم‪ ３‬پو＊تن‪: ３‬‬ ‫سﻤﻪ جﻤﻠﻪ د (س) پﻪ تﻮري او ﻧاسﻤﻪ جﻤﻠﻪ د (ن) پﻪ تﻮري ﻧ‪＋‬ﻪ ک‪７‬ئ‪.‬‬ ‫‪ - 1‬وﻳﻠ‪ ３‬شﻮې ﻣاﻟگﻪ د بر‪＋４‬ﻨا د جرﻳان پﻪ واسطﻪ پﻪ فﻠز او تﻴزابﻲ پاتﻲ شﻮﻧﻮ تجزﻳﻪ کﻴ‪８‬ي‪.‬‬ ‫)‬ ‫(‬ ‫)‬ ‫‪ - 2‬پﻪ اﻳتﻴﻠﻴﻦ باﻧدې د اسﻴتﻠﻴﻦ تبد‪４‬ﻠﻮل ترکﻴبﻲ تعاﻣﻞ دی‪( .‬‬ ‫)‬ ‫‪ - 3‬ﻟﻪ اکسﻴجﻦ سره د ﻣﻮادو تعاﻣﻞ د سﻮ‪＄‬ﻮﻟﻮ پﻪ ﻧﻮم ﻳاد‪８４‬ي(‬ ‫‪199‬‬

‫‪ - 4‬ﻟﻪ اوبﻮ او تﻴزابﻮﻧﻮ سره د اﻟقﻠﻲ فﻠزوﻧﻮ تعاﻣﻞ اکزوترﻣﻴک تعاﻣﻞ دی(‬ ‫‪ - 5‬د اﻧ‪６‬وترﻣﻴک د تعاﻣﻞ ﻣحصﻮﻟﻮﻧﻪ باثباتﻪ دي (‬

‫)‬

‫‪ - 6‬د ‪ S‬سﻤبﻮل د ﻣاﻳعاتﻮ ﻟپاره پﻪ ﻣعادﻟﻮ ک‪ ３‬کارول کﻴ‪８‬ي‪(.‬‬ ‫‪-7‬‬ ‫‪-8‬‬

‫د (ورکﻮوﻧکﻲ) ﻣعﻨا ﻟري‪(.‬‬ ‫‪2 Fe + CO2‬‬

‫)‬ ‫)‬

‫)‬

‫‪ C + 2 FeO‬تعاﻣﻞ دوه گﻮﻧی تعﻮﻳضﻲ تعاﻣﻞ دی‪(.‬‬

‫)‬

‫دالندې جملو تش ‪＄‬ايونه له اړوندو کليمو سره بشپ‪ ７‬ک‪７‬ئ‪.‬‬ ‫‪ - 1‬ﻣگﻨزﻳﻢ ﻟﻪ ﻣس (‪ )II‬سﻠفﻴ＀ سره تعاﻣﻞ ‪ ...........‬او ‪ ................‬جﻮړوي‪.‬‬ ‫‪ PbCl2 - 2‬پﻪ اوبﻮ ک‪ ......... ３‬دی‪.‬‬ ‫‪ - 3‬د ‪ Pb(OH ) 2‬د تجزﻳﻮي تعاﻣﻞ ﻣحصﻮﻟﻮﻧﻪ ‪ .............‬او ‪＇ ............‬خﻪ دي‪.‬‬ ‫‪ - 4‬د ترکﻴبﻲ تعاﻣﻠﻮﻧﻮ عﻤﻮﻣﻲ ب‪２‬ﻪ ‪ .............‬ده‪.‬‬ ‫‪ - 5‬فﻠز ‪ +‬اکسﻴجﻦ ﻣحصﻮل‪ ...............‬دی‪.‬‬ ‫‪ - 6‬سﻮد‪４‬ﻢ ﻫاﻳدروکساﻳد د ﻣاﻟگ‪ ３‬ﻟﻪ تﻴزاب سره تعاﻣﻞ کﻮي‪ ..........‬او ‪ ............‬جﻮړوي‪.‬‬ ‫‪ - 7‬ﻫغﻪ تعاﻣﻠﻮﻧﻪ چ‪ ３‬ﻟﻪ چاپﻴر ﻳال ＇خﻪ اﻧرژي جذبﻮي د ‪ ......‬پﻪ ﻧﻮم کﻴ‪８‬ي‪.‬‬ ‫‪ - 8‬ﻫغﻪ تعاﻣﻠﻮﻧﻪ چ‪ ３‬چاپﻴرﻳال تﻪ اﻧرژي ورکﻮي د ‪ ................‬پﻪ ﻧﻮم ﻳادﻳ‪８‬ي‪.‬‬ ‫تشريحي پو＊تن‪３‬‬ ‫‪ - 1‬ک‪５‬ﻤﻴاوي تعاﻣﻞ پﻪ کﻮﻣﻮ ﻣفﻬﻮﻣﻮﻧﻮ ＊ﻮدل کﻴ‪８‬ي؟‬ ‫‪ - 2‬د ک‪５‬ﻤﻴاوي تعاﻣﻠﻮﻧﻮ د عﻤده ډوﻟﻮﻧﻮ ﻧﻮﻣﻮﻧﻪ واخﻠئ‬ ‫‪ - 3‬تﻮصﻴفﻲ ﻣعادﻟﻪ پﻪ ﻳﻮه ب‪５‬ﻠگﻪ ک‪＇ ３‬ر‪－‬ﻨده ک‪７‬ئ‪.‬‬ ‫‪ - 4‬سﻤبﻮﻟﻴکﻪ ﻣعادﻟﻪ پﻪ ﻳﻮه ب‪５‬ﻠگﻪ ک‪ ３‬و＊اﻳﻲ‪.‬‬ ‫‪ - 5‬اکزو ترﻣﻴک تعاﻣﻞ پﻪ ﻳﻮه ب‪５‬ﻠگﻪ ک‪＇ ３‬ر‪－‬ﻨده ک‪７‬ئ‪.‬‬ ‫‪ - 6‬ترکﻴبﻲ تعاﻣﻞ تعرﻳف او عﻤﻮﻣﻲ شکﻞ ﻳ‪ ３‬وﻟﻴکئ‪.‬‬ ‫‪ - 7‬ساده تعﻮﻳضﻲ تعاﻣﻞ پﻪ ﻳﻮه ب‪５‬ﻠگﻪ ک‪ ３‬رو＊اﻧﻪ ک‪７‬ئ‪.‬‬ ‫‪ - 8‬ﻟﻪ تﻴزابﻮ سره د اﻟقﻠﻴﻮ تعاﻣﻞ تعﻮﻳضﻲ تعاﻣﻞ دی؛ وﻟﻲ؟‬ ‫‪200‬‬

‫‪ - 9‬د اکزوترﻣﻴک او اﻧ‪６‬وترﻣﻴکﻮ تعاﻣﻠﻮﻧﻮ دﻳا‪－‬رام رسﻢ ک‪７‬ئ‪.‬‬ ‫‪ - 10‬د ﻻﻧــدې تعاﻣﻠﻮﻧــﻮ ﻣحصﻮل وﻟﻴکــئ او د ک‪５‬ﻤﻴاوي تعاﻣﻠﻮﻧﻮ د ډوﻟﻮﻧﻮ ＇رﻧ‪／‬ﻮاﻟی ﻳ‪ ３‬رو＊ــاﻧﻪ‬ ‫ک‪７‬ئ‪:‬‬

‫‪201‬‬

‫) ‪Al ( s) + HCl(l‬‬

‫‪1‬‬

‫) ‪Fe( s) + H 2O(l‬‬

‫‪2‬‬

‫)‪C ( s) + Fe2O3 ( s‬‬

‫‪3‬‬

‫)‪NaOH (aq) + H 3 PO4 (aq‬‬

‫‪4‬‬

‫) ‪C2 H 5OH (l ) + O2 ( g‬‬

‫‪5‬‬

‫اتـــم ＇پرکــى‬

‫د اکسيديشن‪ -‬ريدکشن تعاملونه‬

‫د ســﻮﻧ‪ ，‬د ﻣﻮادو ســﻮ‪＄‬ﻮل‪ ،‬د بخاردﻳگﻮﻧﻪ‪ ،‬د فﻠزوﻧﻮ اﻟکتروﻟتﻴکﻲ رســﻮب او ﻫغﻪ بﻬﻴروﻧﻪ‬ ‫چــ‪ ３‬گﻠﻮاﻧﻴکﻲ عﻨصروﻧﻮ (د ‪－‬ﻠﻮاﻧﻴک د بتری اﻟکترودوﻧﻪ) او بترﻳﻮ ک‪ ３‬ترســره کﻴ‪８‬ي‪！ .‬ﻮل د‬ ‫اکسﻴدﻳشﻦ‪ -‬رﻳدکشﻦ تعاﻣﻠﻮﻧﻮ پربﻨس＀ کﻴ‪８‬ي‪ .‬د ﻟﻮﻣ‪７‬ﻧﻴﻮ ﻣﻮادو ترﻻسﻪ کﻮل (اوسپﻨﻪ‪ ،‬کروم‪،‬‬ ‫ﻣﻨگﻨﻴز‪ ،‬سره زر‪ ،‬سپﻴﻦ زر‪ ،‬کﻠﻮرﻳﻦ‪ ،‬اﻳﻮدﻳﻦ او ﻧﻮر)‪ ،‬ﻫﻤدارﻧگﻪ‪ ،‬ک‪５‬ﻤﻴاوى ！اکﻠﻲ ﻣحصﻮﻟﻮﻧﻮ‬ ‫(اﻣﻮﻧﻴا‪ ،‬د ＊ــﻮرې ت‪５‬زاب‪ ،‬د گﻮگ‪７‬و ت‪５‬زاب او ﻧﻮر) د اکسﻴدﻳشــﻦ رﻳدکشﻦ د تعاﻣﻠﻮﻧﻮ پربﻨس＀‬ ‫ﻻســتﻪ راغﻠــﻲ دي‪ .‬د ژوﻧدﻳــﻮ ﻣﻮجﻮداتﻮ (حﻴﻮاﻧاتــﻮ او ﻧباتاتﻮ) پﻪ ارگاﻧﻴزم ک‪ ３‬د اکسﻴدﻳشــﻦ‬ ‫رﻳدکشﻦ ډ‪４‬ر ﻣﻬﻢ تعاﻣﻠﻮﻧﻪ ترسره کﻴ‪８‬ي‪ ،‬چ‪ ３‬اﻧرژي پﻪ ک‪ ３‬تﻮﻟﻴد اوﻳا ازادﻳ‪８‬ي‪ .‬دا تﻮﻟﻴد شﻮي‬ ‫اﻧرژي د ژوﻧدﻳﻮ ﻣﻮجﻮداتﻮ د ژوﻧد د پاﻳ‪＋‬ت ﻟپاره اړﻳﻨﻪ ده‪.‬‬ ‫پﻪ دې ＇پرکﻲ بﻪ د اکسﻴدﻳشﻦ او رﻳدکشﻦ پﻪ اړه ﻣعﻠﻮﻣات ترﻻسﻪ ک‪７‬ئ‪ .‬د ﻣرکب پﻪ ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻮﻧﻮ‬ ‫ک‪ ３‬د اتﻮﻣﻮﻧﻮ د اکسﻴدﻳشﻦ ﻧﻤبر او د اکسﻴدﻳشﻦ ‪-‬رﻳدکشﻦ د تعاﻣﻠﻮﻧﻮ د ﻣعادﻟﻮ تﻮازن بﻪ زده‬ ‫ک‪７‬ئ‪ .‬دغﻪ راز‪ ،‬د اکسﻴدﻳشﻦ ‪ -‬رﻳدکشﻦ د تعاﻣﻠﻮﻧﻮد تﻮازن بﻨس＂ﻴز ﻣﻴتﻮد بﻪ ﻫﻢ زده ک‪７‬ئ‪.‬‬

‫‪202‬‬

‫‪ :١-٨‬د اکسيديشن او ريدکشن تعريف ‪:‬‬ ‫پﻪ پخﻮاﻧﻴﻮ وختﻮﻧﻮ ک‪ ３‬د اکسﻴدﻳشــﻦ او رﻳدکشــﻦ اصطﻼح پﻪ بﻞ ﻣفﻬﻮم کارول کﻴده؛ د اکســﻴجﻦ‬ ‫ﻧ‪＋‬ــﻠﻮل(ﻧصب) د ﻣرکــب پﻪ ﻣاﻟﻴکﻮل ک‪ ３‬د اکسﻴدﻳشــﻦ د عﻤﻠﻴــﻲ پﻪ ﻧاﻣﻪ ﻳادشــﻮې ده؛ د ب‪５‬ﻠگ‪ ３‬پﻪ‬ ‫دول‪:‬‬ ‫‪Oxidation‬‬

‫‪SO2‬‬

‫‪S + O2‬‬

‫‪CO2‬‬

‫‪C + O2‬‬

‫د ازاد اکسﻴجﻦ پﻪ ﻧﻪ شتﻮن ک‪ ３‬د اکسﻴدﻳشﻦ عﻤﻠﻴﻪ ＊اﻳﻲ‪ ،‬د ترکﻴبﻲ اکسﻴجﻦ ﻟروﻧکﻮ ﻣﻮادو پﻪ واسطﻪ‬ ‫ﻫﻢ ترسره شﻲ؛ ﻻﻧدې تعاﻣﻞ وگﻮرئ‪:‬‬ ‫‪2 KCl + SO2‬‬

‫‪Oxidation‬‬

‫‪2 K ClO3 + 3S‬‬

‫پﻪ پﻮرتﻨﻲ تعاﻣﻞ ک‪ KClO3 ３‬د اکسﻴدي کﻮوﻧکﻲ پﻪ تﻮ‪－‬ﻪ عﻤﻞ ک‪７‬ی او سﻠفر ﻳ‪ ３‬اکسﻴدی ک‪７‬ي دي؛‬ ‫ﻫﻤدارﻧ‪／‬ﻪ‪ ،‬د اکســﻴجﻦ اﻳســتﻞ او د ﻫاﻳدروجﻦ ﻧ‪＋‬ﻠﻮل پﻪ ک‪５‬ﻤﻴاوي تعاﻣﻠﻮﻧﻮ ک‪ ３‬د ارجاع ﻳا رﻳدکشﻦ‬ ‫پﻪ ﻧاﻣﻪ ﻳاد شﻮي دي؛ د ب‪５‬ﻠگ‪ ３‬پﻪ ډول‪:‬‬ ‫‪Re duction‬‬

‫‪2 Fe + 3H 2O‬‬

‫‪Fe2O3 + 3H 2‬‬

‫‪2 Fe + 3CO2‬‬

‫‪Fe2O3 + 3CO‬‬

‫اکسﻴدﻳشــﻦ ﻫغﻪ عﻤﻠﻴﻪ ده چ‪ ３‬د ‪＄‬ﻴﻨﻮ عﻨصروﻧﻮ د اتﻮﻣﻮﻧﻮ د اکسﻴدﻳشــﻦ ﻧﻤبر(قسﻤﻲ ﻣثبت چارج)‬ ‫پــﻪ کــ‪ ３‬ﻟﻮړ‪８４‬ي‪ ،‬پﻪ ﻳﻮه ک‪５‬ﻤﻴاوي تعاﻣــﻞ ک‪ ３‬د عﻨصروﻧﻮ د اتﻮﻣﻮﻧﻮ د اکسﻴدﻳشــﻦ د ﻧﻤبر ！ﻴ＂ﻴدﻟﻮ تﻪ د‬ ‫رﻳدکشﻦ عﻤﻠﻴﻪ واﻳﻲ‪.‬‬ ‫زﻳات ک‪５‬ﻤﻴاوي تعاﻣﻠﻮﻧﻪ د اکسﻴدﻳشــﻦ او رﻳدکشــﻦ دتعاﻣﻠﻮﻧﻮ ډوﻟﻮﻧﻪ دي؛ د ب‪５‬ﻠگ‪ ３‬پﻪ ډول‪ :‬د کاربﻦ د‬ ‫سﻮ‪＄‬ﻮﻟﻮ تعاﻣﻞ د اکسﻴدﻳشﻦ ‪ -‬رﻳدکشﻦ تعاﻣﻠﻮﻧﻮ ﻟﻪ ﻳﻮ ډول دی‪:‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪+4‬‬

‫‪0‬‬

‫‪C O2‬‬ ‫ارجاع شﻮي‬

‫‪0‬‬

‫‪C+ O‬‬

‫اکسﻴدي شﻮي‬

‫خﻮ ﻻﻧدې تعاﻣﻠﻮﻧﻪ د اکسﻴدﻳشــﻦ او رﻳدکشﻦ د تعاﻣﻠﻮﻧﻮ ډوﻟﻮﻧﻪ ﻧﻪ دي؛ ‪＄‬کﻪ د تعاﻣﻞ کﻮوﻧکﻮ ﻣﻮادو‬ ‫د اتﻮﻣﻮﻧــﻮ د اکسﻴدﻳشــﻦ ﻧﻤبروﻧﻪ د ﻣحصﻮﻻتﻮ ﻟﻪ جﻮړﻳدو＇خﻪ وروســتﻪ ﻫﻢ پﻪ خپﻞ ﻟﻮﻣ‪７‬ﻧﻲ حاﻟت‬ ‫ک‪ ３‬پات‪ ３‬کﻴ‪８‬ي‪:‬‬

‫‪Ba(OH ) 2‬‬ ‫‪Na2 SO4 + 2 H 2O‬‬

‫‪BaO + H 2O‬‬ ‫‪2 NaOH + H 2 SO4‬‬

‫د اکسﻴد‪４‬شــﻦ او رﻳدکشــﻦ عﻤﻠﻴﻪ پﻪ ک‪５‬ﻤﻴاوي تعاﻣﻠﻮﻧﻮ ک‪ ３‬پﻪ ﻳﻮ وخت ک‪ ３‬ترسره کﻴ‪８‬ي او د اخ‪５‬ستﻞ‬ ‫‪203‬‬

‫شﻮو اﻟکتروﻧﻮﻧﻮ شﻤ‪５‬ر د باﻳﻠﻞ شﻮو اﻟکتروﻧﻮﻧﻮ ﻟﻪ شﻤ‪５‬ر سره ﻣساوي دی‪ .‬کﻪ باﻳﻠﻞ شﻮي اﻟکتروﻧﻮﻧﻪ‬ ‫ﻣﻨفﻲ او اخﻴستﻞ شﻮي اﻟکتروﻧﻮﻧﻪ ﻣثبت وﻣﻨﻞ شﻲ‪ ،‬د ﻫغﻮ اﻟجبري ﻣجﻤﻮعﻪ صفرده‪.‬‬ ‫داچ‪ ３‬د ﻳﻮې ک‪５‬ﻤﻴاوي ﻣادې ارجاع د بﻠ‪ ３‬ﻣادې ﻟﻪ اکسﻴدﻳشــﻦ ســره پﻪ ﻳﻮ وخت ک‪ ３‬کﻴ‪８‬ي‪ .‬پﻪ ﻫر‬ ‫کچﻪ چ‪ ３‬د عﻨصروﻧﻮ د اتﻮﻣﻮﻧﻮ د اﻟکترو ﻧﻴگاتﻴﻮ‪４‬تﻰ کچﻪ زﻳاتﻪ وي‪ ،‬پﻪ ﻫﻤاغﻪ کچﻪ د ﻫغﻪ اکسﻴدي‬ ‫کﻮوﻧکــی (اکســﻴداﻧﻲ) خاصﻴت قــﻮي وي (دا خاصﻴت پــﻪ غﻴر فﻠزي عﻨصروﻧﻮ کــ‪ ３‬زﻳات دی)‪.‬‬ ‫برعکس‪ ،‬ﻫر ＇ﻮﻣره چ‪ ３‬د عﻨصروﻧﻮ اﻟکتروﻧﻴگاتﻴﻮ‪４‬تﻲ ！ﻴ＂ﻪ وي‪ ،‬پﻪ ﻫﻤاغﻪ کچﻪ د ﻫغﻪ اکسﻴداﻧﻲ‬ ‫خاصﻴت ضعﻴف او ارجاعﻲ ‪＄‬اﻧ‪７／‬تﻴا ﻳ‪ ３‬قﻮي وي‪.‬‬

‫فعاليت ‪:‬‬ ‫پﻪ ﻻﻧدې تعاﻣﻞ ک‪ ３‬اکسﻴدي کﻮوﻧکﻲ او ارجاع کﻮوﻧکﻲ و！اکئ‪:‬‬ ‫‪NaClO + + NaCl + H 2O‬‬

‫‪Cl2 + 2 NaOH‬‬

‫فکر وک‪７‬ئ‬ ‫اﻟف‪ -‬د بر‪＋４‬ــﻨا جرﻳان د اﻟکتروﻧﻮﻧﻮ د بﻬﻴرپاﻳﻠﻪ ده‪ .‬د اکسﻴدﻳشﻦ او رﻳدکشﻦ ﻟﻪ تعاﻣﻠﻮﻧﻮ ＇خﻪ‬ ‫د بر‪＋４‬ﻨا جرﻳان ترﻻسﻪ ک‪５‬دی شﻲ؟‬ ‫ب‪ -‬اکسﻴدﻳشﻦ او رﻳدکشﻦ ﻳﻮ ﻟﻪ بﻞ سره وﻟ‪ ３‬ﻻزم او ﻣﻠزوم دي ؟‬ ‫‪ :٢-٨‬د عنصرونو د اکسيديشن نمبر‬ ‫د ک‪５‬ﻤﻴاوي عﻨصروﻧﻮ ﻟﻪ وﻻﻧسﻮﻧﻮ سره ک‪５‬دی شﻲ چ‪ ３‬د ک‪５‬ﻤﻴاوي اړﻳکﻮ پﻪ جﻮړﻳدو ک‪ ３‬د عﻨصروﻧﻮ‬ ‫پﻪ وړتﻴا پﻮه شئ (او ﻳا دا چ‪ ３‬د اړﻳکﻮ پﻪ جﻮړوﻟﻮ ک‪ ３‬د ﻫغﻮی د وړتﻴا د ډ‪４‬رې ﻟﻮړې کچ‪ ３‬پﻪ ﻫکﻠﻪ پﻮه‬ ‫شئ)‪ .‬وﻻﻧس د ک‪５‬ﻤﻴاوي اړﻳکﻮ ﻫغﻪ شﻤ‪５‬ر ！اکﻲ چ‪ ３‬د اتﻮﻣﻮﻧﻮ پﻪ واسطﻪ جﻮړ شﻮی دی‪ .‬وﻻﻧسﻮﻧﻪ‬ ‫د اتﻮﻣﻮﻧﻮد اﻟکتروﻧﻴگاتﻴﻮ‪４‬تﻲ کﻤﻴت پﻪ تﻮگﻪ‪ ،‬چ‪ ３‬ﻟﻪ ！اکﻠﻲ اتﻮم ســره اړﻳکﻪ ﻟري ‪،‬ﻧﻪ شــﻤ‪５‬رل کﻴ‪８‬ي‬ ‫او ﻣثبــت )‪ (+‬او ﻣﻨفــﻲ ) ( عﻼﻣــ‪ ３‬ﻧﻪ ﻟري؛ ‪＄‬کﻪ چــ‪ ３‬وﻻﻧس پﻪ ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻮﻧــﻮ ک‪ ３‬د اړﻳکﻮ‬ ‫شــﻤ‪５‬ر ！اکﻲ‪ .‬خﻮ پﻪ ﻣرکبﻮﻧﻮ ک‪ ３‬اﻟکتروﻧﻮﻧﻪ چ‪ ３‬ک‪５‬ﻤﻴاوي اړﻳک‪ ３‬جﻮړوي ‪ ،‬د ﻟﻮړو اﻟکتروﻧﻴگاتﻴﻮ‬ ‫اتﻮﻣﻮﻧﻮ ﻟﻪ پاســﻪ ‪＄‬ای ﻧﻴســﻲ او پﻪ پاﻳﻠﻪ ک‪ ３‬اتﻮﻣﻮﻧﻪ ！اکﻠﻰ چارج تر ﻻســﻪ کﻮي‪ .‬پﻪ ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻮﻧﻮ ک‪ ３‬د‬ ‫اکسﻴدﻳشــﻦ د درج‪ ３‬پﻪ واسطﻪ قسﻤﻲ بر‪＋４‬ﻨاﻳﻲ چارج د ！اکﻠﻮاتﻮﻣﻮﻧﻮ د وﻻﻧسﻲ اﻟکتروﻧﻮﻧﻮ د ‪＄‬اي‬ ‫‪204‬‬

‫پر ‪＄‬اى ک‪５‬دﻟﻮ ﻟﻪ کبﻠﻪ‪ ،‬چ‪ ３‬پﻪ اﻟکتروﻧﻴگاتﻴفﻮ عﻨصروﻧﻮ ک‪ ３‬ﻟﻴدل کﻴ‪８‬ي‪ ،‬وړاﻧدوﻳﻨﻪ ک‪５‬دی شــﻲ چ‪３‬‬ ‫پــﻪ ﻣاﻟﻴکﻮل ﻳا اﻳﻮن ک‪ ３‬ﻟﻪ اړﻳکﻮ ＇خﻪ د ﻫرې ﻳــﻮې اﻟکتروﻧﻮﻧﻪ ډ‪４‬ر زﻳاتﻮ اﻟکتروﻧﻴگاتﻴفﻮ اتﻮﻣﻮ پﻮرې‬ ‫اړه ﻟري‪ .‬د اتﻮﻣﻮﻧﻮ د اکسﻴدﻳشــﻦ درجﻪ د )‪ (+‬او ) ( عﻼﻣﻮ پﻪ واســطﻪ ＊ــﻮدل کﻴ‪８‬ي‪ .‬د عﻨصر د‬ ‫اکسﻴدﻳشﻦ درجﻪ ﻟﻪ ﻣثبتﻮ عﻼﻣﻮ سره د اتﻮم د اﻟکتروﻧﻮﻧﻮ ﻟﻪ ﻫغﻮ شﻤ‪５‬رو سره سﻤﻮن ﻟري چ‪ ３‬ور＇خﻪ‬ ‫جﻼ شﻮي دي او د ﻣﻨفﻲ اکسﻴدﻳشﻦ د درج‪ ３‬کﻤﻴت د اﻟکتروﻧﻮﻧﻮ ﻳﻮ ‪＄‬اي کﻴدل را＊ﻴﻲ چ‪ ３‬د عﻨصر‬ ‫ﻟﻪ اتﻮم سره ﻳﻮ ‪＄‬اى شﻮﻳدي‪.‬‬ ‫‪:١-٢-٨‬د اکسيديشن د نمبر د ټاکلو قوانين‬ ‫پﻪ ازاد (عﻨصري) حاﻟت ک‪ ３‬د عﻨصروﻧﻮ د اکسﻴدﻳشــﻦ ﻧﻤبر ！اکﻞ او د ک‪５‬ﻤﻴاوي ﻣرکبﻮﻧﻮ پﻪ ﻣاﻟﻴکﻮل‬ ‫ک‪ ３‬د عﻨصروﻧﻮ داتﻮﻣﻮﻧﻮ اﻟکتروﻧﻴگاتﻴﻮﻳت‪ ３‬او ‪＄‬اﻧ‪７／‬تﻴاوې باﻳد ﻟﻪ ﻻﻧدې ﻣﻮادو سره سﻢ عﻤﻠﻲ شﻲ‪:‬‬ ‫‪ - 1‬پﻪ ﻣرکبﻮﻧﻮ ک‪ ３‬د اکســﻴجﻦ اتﻮﻣﻮﻧﻪ کﻮﻟﻲ شــﻲ‪ ،‬د اکسﻴدﻳشــﻦ تام او ﻳا کســري درج‪ ３‬و＊ﻴﻲ؛ د‬ ‫ب‪５‬ﻠگ‪ ３‬پﻪ ډول‪ :‬پﻪ اوبﻮ ک‪ ( H 2O) ３‬د اکســﻴجﻦ د اکسﻴدﻳشــﻦ درجﻪ ‪ ،- 2‬پﻪ ‪ H 2O2‬ک‪،)- 1 ( ３‬‬

‫پــﻪ ‪ KO2‬او ‪ KO3‬ﻣرکبﻮﻧــﻮ ک‪ ３‬پﻪ ترتﻴب ســره ‪ 1‬او ‪ 1‬ده‪ .‬خﻮ د اکســﻲ فﻠﻮراﻳد ‪ OF2‬پﻪ‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫ﻣرکب ک‪ ３‬د اکســﻴجﻦ د اکسﻴدﻳشــﻦ درجﻪ ‪ + 2‬ده‪ .‬د ﻫاﻳدروجﻦ د اکسﻴدﻳشــﻦ درجﻪ پﻪ ک‪５‬ﻤﻴاوي‬ ‫ﻣرکبﻮﻧﻮ ک‪ + 1 ３‬ده؛ خﻮ د فعاﻟﻮ فﻠزوﻧﻮ پﻪ ﻫاﻳدراﻳدوﻧﻮ )‪ ( Hydride Metals‬ک‪ ３‬د ﻫاﻳدروجﻦ د‬ ‫اکسﻴدﻳشﻦ ﻧﻤبر ‪ - 1‬دی‪.‬‬ ‫‪ - 2‬د اتﻮﻣﻮﻧــﻮ د اکسﻴدﻳشــﻦ درجﻪ د ســاده ﻣرکبﻮﻧﻮد ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻮﻧﻮ پــﻪ اﻳﻮﻧﻮﻧﻮ ک‪ ３‬د کﻤﻴت او د ﻫغﻪ د‬ ‫عﻼﻣ‪ ３‬پر بﻨســ＀ د ﻫغﻮ اﻳﻮﻧﻮﻧﻮ ﻟﻪ بر‪＋４‬ــﻨاﻳﻲ چارج ســره ﻣســاوي ده؛ د ب‪５‬ﻠگ‪ ３‬پﻪ ډول‪ :‬د ‪ KCl‬پﻪ‬ ‫ﻣرکــب کــ‪ ３‬د ‪ K‬د اکسﻴدﻳشــﻦ درجﻪ ‪ + 1‬او د کﻠﻮرﻳﻦ ‪ - 1 Cl‬ده چــ‪ ３‬د ﻫغﻪ چارج پﻪ ترتﻴب‬ ‫سره ‪ + 1‬او ‪ - 1‬دی‪.‬‬ ‫‪ - 3‬کﻪ ﻣاﻟﻴکﻮل د کﻮوﻻﻧ＀ اړﻳک‪ ３‬او ﻳا اﻳﻮﻧﻲ – کﻮوﻻﻧســﻲ اړﻳکﻮ پر بﻨســ＀ جﻮړ شــﻮی وي؛ د‬ ‫ب‪５‬ﻠگ‪ ３‬پﻪ ډول‪ HNO3 , NH 4 NO3 , NH 4 NO2 , NH 3 :‬د قﻮي اﻟکتروﻧﻴگاتﻴف اتﻮم د اکسﻴدﻳشﻦ‬ ‫درج‪ ３‬ﻣﻨفﻲ عﻼﻣ‪ )- ( ３‬او د ضعﻴف اﻟکتروﻧﻴگاتﻴف خاصﻴت ﻟروﻧکﻲ اتﻮم پﻪ ﻣثبت‪ ３‬عﻼﻣ‪)+(３‬‬ ‫سره ＊ﻮدل کﻴ‪８‬ي‪.‬‬ ‫د عﻨصروﻧــﻮ د ！اکﻠــ‪ ３‬سﻠســﻠ‪ ３‬د اکسﻴدﻳشــﻦ درجــ‪ ３‬باﻧــدې د پﻮﻫ‪５‬دﻟــﻮ ﻟپــاره ﻻزﻣــﻪ ده‬ ‫چــ‪ ３‬د غﻮ＊ــتﻠﻮ ﻣرکبــﻮ گرافﻴکــﻲ فارﻣــﻮل وﻟﻴــکﻞ شــﻲ‪ .‬پــﻪ ﻧاﻳتروجــﻦ ﻟروﻧکــﻮ ﻣرکبﻮﻧﻮکــ‪３‬‬ ‫) ‪ ( N 2 H 4 , HNO3 , HNO2 , NH 4OH , NH 3‬ﻧاﻳتروجــﻦ د اکسﻴدﻳشــﻦ درج‪ ３‬پﻪ ترتﻴب ســره‬ ‫‪205‬‬

‫‪ 2,+5,+3, 3, 3‬دي چ‪ ３‬د اکسﻴدﻳشــﻦ دا درج‪ ３‬د ﻫغﻪ پﻪ ســاختﻤاﻧﻲ فﻮرﻣﻮﻟﻮﻧﻮ ک‪ ３‬ﻟﻴدل‬ ‫کﻴــ‪８‬ي‪ .‬د ﻳﻮشــان عﻨصرﻧﻮ د اتﻮﻣﻮﻧــﻮ ترﻣﻨ‪ ＃‬د ک‪５‬ﻤﻴاوي اړﻳکﻮ پﻪ شــتﻮن کــ‪３‬؛ د بﻴﻠ‪ ３／‬پﻪ ډول‪:‬پﻪ‬ ‫‪ N 2 H 4‬کــ‪ ３‬دوو ﻧاﻳتروجــﻦ د اتﻮﻣﻮﻧﻮ دجــﻮړه اﻟکتروﻧﻮﻧﻮ و‪４‬ش چ‪ ３‬ﻫغﻮى تﻪ ﻳــ‪ ３‬اړﻳکﻪ ورک‪７‬ې‬ ‫ده ترســره کﻴ‪８‬ي او ﻟﻪ دې ســره ســﻢ د ﻫر اتﻮم د اﻟکتروﻧﻮﻧﻮ ﻣحاســبﻪ عﻤﻠﻲ کﻴ‪８‬ي‪ .‬د ازاد اتﻮم د‬ ‫اﻟکتروﻧﻮﻧﻮ د شﻤ‪５‬ر تﻮپﻴر پﻪ ﻟﻮړه کچﻪ د اتﻮم د اکسﻴدﻳشﻦ د درج‪ ３‬شﻤ‪５‬ر را＊ﻴﻲ‪.‬‬ ‫‪ - 4‬ﻫغــﻪ ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻮﻧــﻪ چــ‪ ３‬د ﻳﻮشــان عﻨصروﻧــﻮ ﻟــﻪ اتﻮﻣﻮﻧــﻮ ＇خــﻪ تشــکﻴﻞ شــﻮي وي (ﻟکﻪ‪:‬‬ ‫‪ N 2 , Br2 , Cl2 , H 2‬او ﻧــﻮر) د دې عﻨصروﻧﻮ داتﻮﻣﻮﻧﻮ د اکسﻴدﻳشــﻦ درجﻪ د ﻫغﻮى پﻪ ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻮﻧﻮ‬ ‫ک‪ ３‬صفر ده؛ ‪＄‬کﻪ د دا رﻧ‪／‬ﻪ اتﻮﻣﻮﻧﻮ ترﻣﻨ‪ ＃‬د جذب اﻟکتروﻧﻲ قﻮه د ﻫغﻮ پﻪ ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻮﻧﻮ ک‪ ３‬ﻧشــتﻪ‬ ‫او ‪－‬ــ‪ ６‬اﻟکتروﻧﻮﻧﻪ د دواړو اتﻮﻣﻮﻧﻮ د ﻫســتﻮ ترﻣﻨ‪ ＃‬وي؛ د ب‪５‬ﻠگ‪ ３‬پــﻪ دول‪ :‬د ﻫاﻳدروجﻦ ) ‪( H : H‬‬

‫کﻠﻮرﻳﻦ ) ‪ (Cl : Cl‬د ﻫر اتﻮم د اکسﻴدﻳشــﻦ درجﻪ صفر ده‪ ،‬خﻮ کﻮوﻻﻧس ( ‪ ) Covalence‬ﻳ‪ ３‬د‬ ‫ﻫغﻮی د وﻻﻧسﻲ جﻮړه اﻟکتروﻧﻮﻧﻮ کﻤﻴت تﻪ پﻪ پام ﻳﻮ سره سﻤﻮن ﻟري‪.‬‬ ‫‪ - 5‬پــﻪ ډ‪４‬رو عضﻮي ﻣرکبﻮﻧﻮ ک‪ ３‬ک‪５‬ﻤﻴاوي اړﻳکــ‪ ３‬ضعﻴف قطبﻲ خاصﻴت ﻟري‪ ،‬د کاربﻦ د اتﻮم‬ ‫ﻳﻮ ‪＄‬ای ک‪５‬دل ﻟﻪ ﻧﻮرو اتﻮﻣﻮﻧﻮ ســره ؛ د ب‪５‬ﻠگ‪ ３‬پﻪ ډول‪ :‬فﻠﻮرﻳﻦ‪ ،‬اکســﻴجﻦ‪ ،‬کﻠﻮرﻳﻦ‪ ،‬ﻧاﻳتروجﻦ چ‪３‬‬ ‫د عضــﻮي ﻣرکبﻮﻧﻮ پﻪ اســکﻠﻴ＀ ک‪ ３‬شــاﻣﻞ وي‪ ،‬د کاربﻦ او د ﻧﻮﻣﻮړوعﻨصروﻧــﻮد اتﻮﻣﻮﻧﻮ ترﻣﻨ‪ ＃‬د‬ ‫اﻟکتروﻧﻲ پﻮتﻨســﻴال د بدﻟﻮن ﻻﻣﻞ کﻴ‪８‬ي اود ﻫغﻮی ترﻣﻨ‪ ＃‬د جﻮړو شــﻮو اړﻳکﻮ پﻮﻻر！ﻲ (قطبﻴت)‬ ‫زﻳاتﻮي‪ .‬پﻪ ﻫغﻮي ک‪ ３‬د اتﻮﻣﻮﻧﻮد اکسﻴدﻳشﻦ درجﻪ د قطبﻲ کﻮوﻻﻧسﻲ ﻣرکبﻮﻧﻮ پﻪ شان ده‪.‬‬ ‫‪ - 6‬فﻠزوﻧﻪ پﻪ عﻨصري حاﻟت ک‪ ３‬د ﻫست‪ ３‬پﻪ شاوخﻮا د اﻟکتروﻧﻲ کثافت ﻣﻨظﻢ و‪４‬ش ﻟري؛ ﻟﻪ دې‬ ‫کبﻠﻪ د ﻫغﻮی د اکسﻴدﻳشﻦ درجﻪ صفر ﻣﻨﻞ شﻮې ده‪.‬‬ ‫‪ - 7‬پﻪ اﻳﻮن ک‪ ３‬د اکسﻴدﻳشﻦ د درج‪ ３‬اﻟجبري ﻣجﻤﻮعﻪ د ！ﻮﻟﻮ اتﻮﻣﻮﻧﻮ د اﻳﻮن ﻟﻪ چارج سره ﻣساوي‬ ‫ده او د اتﻮﻣﻮﻧﻮد اکسﻴدﻳشﻦ د درجﻮ اﻟجبري ﻣجﻤﻮعﻪ چ‪ ３‬د بر‪＋４‬ﻨا د خﻨثﻰ ﻣرکبﻮﻧﻮ پﻪ ترکﻴب ک‪３‬‬ ‫شاﻣﻠﻪ ده‪ ،‬صفر ده ‪.‬‬ ‫‪ - 8‬پــﻪ کاﻣپﻠکــس ﻣرکبﻮﻧﻮ کــ‪ ３‬تﻞ د ﻫغﻮی د ﻣرکزي اتﻮم د اکسﻴدﻳشــﻦ درجﻪ ！ــاکﻞ کﻴ‪８‬ي ؛ د‬ ‫ب‪５‬ﻠگ‪ ３‬پﻪ ډول‪ :‬پﻪ ] ‪ K 2 [Fe( SCN )5‬او ‪ [Ni( NH 3 )5 ]SO4‬ﻣرکبﻮﻧﻮ ک‪ ３‬د اوســپﻨ‪ ３‬د اکسﻴدﻳشﻦ‬ ‫درجــﻪ ‪ + 3‬او د ﻧــکﻞ د اکسﻴدﻳشــﻦ درجــﻪ ‪ + 2‬ده‪ .‬د ﻳادوﻟــﻮ وړ ده چ‪ ３‬داکسﻴدﻳشــﻦ پر درجﻮ‬ ‫پﻮﻫﻴــدل پﻪ ظاﻫــري ب‪２‬ﻪ ﻟﻴدل کﻴ‪８‬ي او د ﻣطﻠــﻮب اتﻮم واقعﻲ حاﻟت پﻪ ﻣرکب ک‪ ３‬ﻧﻪ شــﻲ ！اکﻠی‪.‬‬

‫‪206‬‬

‫پﻪ ډ‪４‬رو حاﻻتﻮ ک‪ ３‬د اکسﻴدﻳشــﻦ درجﻪ د ！اکﻠﻲ عﻨصر ﻟﻪ وﻻﻧس ســره ﻣســاوي ﻧﻪ ده ؛ د ب‪５‬ﻠگ‪ ３‬پﻪ‬ ‫ډول‪ :‬پﻪ ﻣﻴتان ) ‪ ، (CH 4‬فارﻣﻴک اسﻴد ) ‪ ، (HCOOH‬ﻣﻴتاﻧﻮل ) ‪ ، (CH 3 OH‬فارم اﻟدﻳﻬاﻳد‬ ‫)‪ (CH 2O‬او کاربﻦ ډاى اکساﻳد ) ‪ (CO2‬ک‪ ３‬د کاربﻦ د اکسﻴدﻳشﻦ درجﻪ پﻪ ترتﻴب سره ‪2 ،- 4‬‬ ‫‪ + 4 ،0،- 2 ،+‬ده‪ .‬خﻮ د کاربﻦ داتﻮم وﻻﻧس پﻪ ！ﻮﻟﻮ پﻮرتﻨﻴﻮ ﻣرکبﻮﻧﻮ ک‪ 4 ３‬دی‪ .‬د اکسﻴدﻳشــﻦ‬ ‫پر درجﻮ د پﻮﻫﻴدﻟﻮ او پﻪ ‪＄‬اﻧ‪７／‬ي ډول د اکسﻴدﻳشﻦ ‪ -‬رﻳدکشﻦ تعاﻣﻠﻮﻧﻮد ﻣطاﻟع‪ ３‬پﻪ ！ﻮﻟﻮ خﻮاوو ک‪３‬‬ ‫ترې کار اخﻴستﻞ کﻴ‪８‬ي‪.‬‬

‫خپل ‪＄‬ان وازمايئ‬ ‫پﻪ ﻻﻧدې ﻣرکبﻮﻧﻮ ک‪ ３‬د عﻨصروﻧﻮ د اتﻮﻣﻮﻧﻮ د اکسﻴدﻳشــﻦ ﻳﻮ ﻧﻤبر ﻣجﻬﻮل ) ‪ ( X‬دی‪ ،‬پﻴدا ﻳ‪３‬‬ ‫ک‪７‬ئ‪.‬‬ ‫‪x‬‬

‫‪x‬‬

‫اﻟف‪Ni ( NH 3 ) 5 SO4 -‬‬

‫ب‪Al2 (SO4 ) 3 -‬‬

‫‪x‬‬

‫ج‪Na ClO -‬‬

‫د‪-‬‬

‫‪x‬‬

‫‪H 3 PO3‬‬

‫د سﻠفر د اکسﻴدﻳشﻦ ﻧﻤبر ‪ ،+ 4‬د ﻫاﻳدروجﻦ ‪ ،+ 1‬د ﻧاﻳتروجﻦ ‪ ،- 3‬د سﻮدﻳﻢ ‪ + 1‬او‬ ‫د اکسﻴجﻦ ‪- 2‬دی‪.‬‬ ‫‪ :٣-٨‬د اکسيديشن ‪ -‬ريدکشن د تعاملونو ډولونه‬ ‫د اکسﻴدﻳشﻦ ‪ -‬رﻳدکشﻦ ！ﻮل تعاﻣﻠﻮﻧﻪ پﻪ ﻻﻧدې ډول وو‪４‬شﻠی شﻮ‪:‬‬ ‫‪ - 1‬د اتﻮﻣﻮﻧﻮ او ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻮﻧﻮ ترﻣﻨ‪ ＃‬د اکسﻴدﻳشﻦ‪ ،‬رﻳدکشﻦ تعاﻣﻠﻮﻧﻪ‪ :‬د ب‪５‬ﻼب‪５‬ﻠﻮ ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻮﻧﻮ‪ ،‬ب‪５‬ﻼب‪５‬ﻠﻮ‬ ‫اتﻮﻣﻮﻧﻮ او ب‪５‬ﻼب‪５‬ﻠﻮ اﻳﻮﻧﻮﻧﻮ ترﻣﻨ‪ ＃‬د اﻟکتروﻧﻮﻧﻮ ورک‪７‬ه او راک‪７‬ه د اکسﻴدﻳشﻦ‪-‬رﻳدکشﻦ تعاﻣﻞ دی‪ ،‬د ب‪５‬ﻠگ‪３‬‬ ‫پﻪ ډول‪ :‬ترکﻴبﻲ او تعﻮﻳضﻲ بسﻴط تعاﻣﻠﻮﻧﻪ‪:‬‬ ‫) ‪2Ca( s ) + O2 ( g‬‬

‫) ‪2CaO( s‬‬ ‫‪2 HBr + + I 2‬‬ ‫‪Al2 ( SO4 ) 3 + 3Cu‬‬

‫‪207‬‬

‫‪2 HI + Br2‬‬ ‫‪2 Al + 3CuSO4‬‬

‫‪ -٢‬په خپل سر اکسيديشن ‪ -‬ريدکشن تعامل(‪ :( Disproprotionation‬د دا ډول‬ ‫تعاﻣﻠﻮﻧﻮ د ﻣرکبﻮﻧﻮ او ﻳا ساده ﻣﻮادو ‪＄‬اﻧ‪７／‬تﻴا دا ده چ‪ ３‬پﻪ ﻣرکب ک‪ ３‬دعﻴﻦ عﻨصر ‪＄‬ﻴﻨ‪ ３‬اتﻮﻣﻮﻧﻪ‬ ‫اکسﻴدي او ‪＄‬ﻴﻨ‪ ３‬ﻧﻮر اتﻮﻣﻮﻧﻪ ارجاع کﻴ‪８‬ي؛ د ب‪５‬ﻠگ‪ ３‬پﻪ ډول‪:‬‬ ‫‪Cl2 + 2 NaOH‬‬

‫‪NaClO + NaCl + H 2O‬‬

‫‪ -٣‬د ماليکولونو په داخل ک‪ ３‬اکسيديشن ‪ -‬ريدکشن تعاملونه‪:‬‬ ‫پﻪ دې ډول تعاﻣﻠﻮﻧﻮ ک‪ ３‬د ﻣرکب د ﻣاﻟﻴکﻮل ﻳﻮه برخﻪ اکسﻴدي کﻮوﻧک‪ ３‬او بﻠﻪ برخﻪ ارجاع کﻮوﻧک‪３‬‬ ‫دﻧده ترسره کﻮي‪ .‬د دې ډوﻟﻮ تعاﻣﻠﻮ ساده بﻴﻠگﻪ کﻴدی شﻲ د ﻣرکب پﻪ ب‪５‬ﻼب‪５‬ﻠﻮ برخﻮ د پﻴچﻠ‪ ３‬ﻣادې‬ ‫！ﻮ！ﻪ کﻴدل ﻳا ترکﻴبﻲ پروسس وړاﻧدې شﻲ؛ د ب‪５‬ﻠگ‪ ３‬پﻪ ډول‪:‬‬ ‫‪1‬‬

‫‪2 NO2 + O2‬‬

‫‪2 NO3‬‬

‫‪2 KCl + 3O2‬‬

‫‪2 KClO3‬‬

‫‪2 Ag + 2 NO2 + O2‬‬

‫‪2 AgNO3‬‬

‫فعاليت‬ ‫د اکسﻴدﻳشــﻦ‪ -‬رﻳدکشــﻦ ﻻﻧدې تعاﻣﻠﻮﻧﻪ کﻮم ډول تعاﻣﻠﻮﻧﻪ دي؟ د ﻫغﻮی ډوﻟﻮﻧﻪ او اکسﻴدي‬ ‫کﻮوﻧکﻲ و！اکئ‪:‬‬ ‫‪3S + 2Cr (OH ) 3 + 2 KOH + 6 N 2‬‬

‫‪1 3( NH 4 ) 2 S + K 2Cr2O7 + H 2O‬‬ ‫‪2 NaClO3 + 6 NaI + 3H 2 SO4‬‬

‫‪NaCl + 3I 2 + 3 Na2 SO4 + 3H 2O‬‬

‫‪3K 2 SO3 + K 2 S‬‬

‫‪3 4 K 2 SO4‬‬

‫‪2 H 2O + N 2‬‬

‫‪4 NH 4 NO2‬‬

‫‪4 NH 3 + N 2‬‬

‫‪5 3N 2 H 4‬‬

‫‪ : ٤- ٨‬د ‪ Oxidation- Reduction‬د تعاملونو د بيالنس د ترتيب ميتود‬ ‫د اکسﻴدﻳشــﻦ او رﻳدکشــﻦ د تعاﻣﻠﻮﻧﻮ د بﻴﻼﻧس او ترتﻴب ﻟپاره اړﻳﻨﻪ ده چ‪ ３‬د اکســﻴدي کﻮوﻧکﻮ او‬ ‫ارجاع کﻮوﻧکﻮ خﻮاصﻮ پﻪ باره ک‪ ،３‬چ‪ ３‬د ﻣرکبﻮﻧﻮ پﻪ جﻮړﻳدو پﻴﻞ کﻮي‪ ،‬ﻣعﻠﻮﻣات تر ﻻســﻪ شــﻲ‪.‬‬ ‫باﻳد وپﻮﻫ‪８５‬و چ‪ ３‬اکسﻴدي کﻮوﻧکﻲ او ارجاع کﻮوﻧکﻲ تﻞ پﻪ ！ﻮﻟﻴز ډول د فعاﻟﻮ عﻨصروﻧﻮ د ﻣعﻠﻮﻣﻮ‬ ‫‪208‬‬

‫خﻮاصﻮ پربﻨســ＀ فعاﻟﻴت کﻮي‪ .‬دې تﻪ پام پﻪ کار دی چ‪ ３‬د اکسﻴدﻳشــﻦ – رﻳدکشﻦ پﻪ تعاﻣﻠﻮﻧﻮ ک‪ ３‬د‬ ‫اکسﻴدي کﻮوﻧکﻮ او ارجاع کﻮوﻧکﻮ ترﻣﻨ‪ ＃‬ﻳﻮازې د ﻣعادﻟﻮ (ﻣتﻮازﻧﻮ) اﻟکتروﻧﻮﻧﻮ ورک‪７‬ه راک‪７‬ه کﻴ‪８‬ي؛‬ ‫ﻳعﻨــﻰ پــﻪ ﻣجﻤﻮع ک‪ ３‬ﻫغﻪ اﻟکتروﻧﻮﻧﻪ چ‪ ３‬د ارجاع کﻮوﻧکﻲ پﻪ واســطﻪ ورک‪７‬ل شــﻮي دي‪ ،‬د ﻫغﻮ د‬ ‫اﻟکتروﻧﻮﻧﻮ ﻟﻪ ﻣجﻤﻮع‪ ３‬سره ﻣساوي دي چ‪ ３‬د اکسﻴدي کﻮوﻧکﻮ پﻪ واسطﻪ اخﻴستﻞ شﻮي دي‪.‬‬ ‫پــﻪ ！ﻮﻟﻮ` ک‪５‬ﻤﻴاوي تعاﻣﻠﻮﻧﻮ کــ‪ ３‬د ﻳﻮ عﻨصر د اتﻮﻣﻮﻧﻮ ﻣجﻤﻮعﻲ تعداد د ﻣعادﻟ‪ ３‬کﻴ‪２‬ﻪ خﻮا‪ ،‬د ﻫﻤدې‬ ‫عﻨصر د اتﻮﻣﻮﻧﻮ د ﻣجﻤﻮعﻲ کﻤﻴت د تعاﻣﻞ د ﻣعادﻟ‪ ３‬ﻟﻪ ＊‪ ９‬خﻮا سره ﻣساوي دی‪.‬‬ ‫کﻪ ‪ Re dox‬تعاﻣﻞ پﻪ ﻣحﻠﻮﻟﻮﻧﻮ ک‪ ３‬تر ســره شــﻲ؛ ﻧﻮ پﻪ کار دي چ‪ ３‬د ﻣحﻴط اغ‪５‬ز د ‪ O 2‬او ‪H +‬‬

‫اﻳﻮﻧﻮ د ﻣﻨ‪％‬تﻪ را تﻠﻞ پﻪ پام ک‪ ３‬وﻧﻴﻮل شﻲ چ‪ ３‬دا ازاد شﻮي اﻳﻮﻧﻮﻧﻪ پﻪ تﻴزابﻲ ﻣحﻴط ک‪ ３‬د اوبﻮ تعاﻣﻞ‬ ‫پــﻪ ﻟ‪８‬و تفکﻴک شــﻮو ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻮﻧﻮ دجﻮړ ﻳدو ﻻﻣﻞ او پﻪ اﻟقﻠﻲ ﻳــا خﻨثﻰ ﻣحﻠﻮﻟﻮﻧﻮک‪ ３‬ﻟﻪ ﻣﻨفﻲ اﻳﻮﻧﻮﻧﻮ‬ ‫سره داوبﻮتعاﻣﻞ او د ﻫاﻳدروکساﻳد ) ‪ (OH‬د جﻮړﻳدو ﻻﻣﻞ ک‪８５‬ي‪:‬‬ ‫‪HOH + O 2‬‬

‫‪2OH‬‬

‫د دوو ﻣﻴتﻮدوﻧﻮ پربﻨس＀ کﻴدای شﻲ د ‪ Rodox‬تعاﻣﻠﻮﻧﻪ ترتﻴب او بﻴﻼﻧس شﻲ‪:‬‬ ‫‪ :١-٤-٨‬د الکتروني بيالنس ميتود‬ ‫ددې ﻣﻴتﻮد پربﻨســ＀ کﻴدی شــﻲ ﻫغﻪ ﻣجﻤﻮعﻲ اﻟکتروﻧﻮﻧﻪ و！اکﻞ شﻲ چ‪ ３‬ﻟﻪ ارجاع کﻮوﻧکﻮ ＇خﻪ‬ ‫اکســﻴدې کﻮوﻧکــﻮ تﻪ ورک‪７‬ل شــﻮي دي‪ .‬د ارجــاع کﻮوﻧکــﻮ د اﻟکتروﻧﻮﻧﻮ ﻣجﻤﻮعﻲ شــﻤ‪５‬ر د ﻫغﻮ‬ ‫اﻟکتروﻧﻮﻧﻮ ﻟﻪ ﻣجﻤﻮع‪ ３‬سره ﻣساوي دی چ‪ ３‬ﻟﻪ اکسﻴدي کﻮوﻧک‪ ３‬ﻣادې سره ﻳﻮ‪＄‬ای شﻮی دی‪.‬‬ ‫‪ :٢-٤-٨‬د نيم‪７／‬و تعاملونو ميتود (د ايون الکتروني ميتود)‬ ‫پﻪ دې ﻣﻴتﻮد ک‪ ３‬د ﻣعادﻟ‪ ３‬جﻼ برخ‪( ３‬د اﻳﻮﻧﻲ تعاﻣﻞ ﻧﻴﻤﻪ ﻣعادﻟﻪ) د اکسﻴدﻳشﻦ ‪ -‬رﻳدکشﻦ د پروسس‬ ‫ﻟپــاره د ﻫغﻮ وروســتﻨﻲ جﻤع کﻮل ‪ ،‬پﻪ ﻣجﻤﻮع‪ ３‬ډول پﻪ اﻳﻮﻧــﻲ ﻣعادﻟ‪ ３‬ک‪ ３‬پﻪ پام ک‪ ３‬ﻧﻴﻮل کﻴ‪８‬ي‪ .‬دا‬ ‫ﻣﻴتــﻮد د ﻧﻴﻤﻪ اﻳﻮﻧﻲ تعاﻣﻠﻮﻧــﻮد ﻣﻴتﻮد پﻪ ﻧﻮم ﻫﻢ ﻳادﻳ‪８‬ي‪ .‬پﻪ دې ﻣﻴتﻮد ک‪ ３‬حقﻴقﻲ اﻳﻮﻧﻮﻧﻪ چ‪ ３‬پﻪ اوبﻠﻦ‬ ‫ﻣحﻠﻮل ک‪ ３‬شتﻪ‪ ،‬ﻳاد داشت کﻴ‪８‬ي چ‪ ３‬د اﻳﻮﻧﻮﻧﻮ شﻤ‪５‬ر ﻟﻪ ﻳادداشت ＇خﻪ وروستﻪ د ‪ Rodox‬تعاﻣﻞ د‬ ‫ﻣعادﻟ‪ ３‬ﻟﻪ دواړو خﻮاو سره ﻣساوي کﻴ‪８‬ي‪ .‬پﻪ دې ﻣﻴتﻮد ک‪ ３‬ﻻزم دي چ‪ ３‬ﻧﻪ ﻳﻮازې د اکسﻴدي کﻮوﻧکﻮ‬ ‫اوﻳــا ارجاع کﻮوﻧکﻮ ضرﻳــب‪ ،‬بﻠک‪ ３‬د تعاﻣﻞ ﻣحﻴط د اوبﻮ‪ ،‬تﻴزابﻮ‪ ،‬اﻟقﻠﻴــﻮ د ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻮﻧﻮ ضرﻳب ﻫﻢ‬ ‫پﻴداک‪７‬ل شﻲ‪ .‬د اﻟکتروﻧﻮﻧﻮ ارقام پﻪ ﻫغﻮ ﻣحﻴطﻲ ‪＄‬اﻧ‪７／‬تﻴاوو پﻮرې اړه ﻟري چ‪ ３‬د اکسﻴدي کﻮوﻧکﻮ‬ ‫پﻪ واسطﻪ اخ‪５‬ستﻞ شﻮي او ﻳا ﻟﻪ ارجاع کﻮوﻧکﻮ ＇خﻪ جﻼ شﻮي دي‪ .‬ﻣﻤکﻦ چ‪ ３‬دا اﻟکتروﻧﻮﻧﻪ بدل‬ ‫‪209‬‬

‫شﻲ؛ پﻪ دې حاﻟت ک‪ ３‬ﻣحﻴط د ک‪５‬ﻤﻴاوي پروسسﻮﻧﻮ د بدﻟﻴدو ﻻﻣﻞ ﻫﻢ ک‪５‬دﻟی شﻲ ‪:‬‬ ‫پﻪ اﻟقﻠﻲ ﻣحﻴط ک‪pH > 7 ３‬‬

‫پﻪ تﻴزابﻲ ﻣحﻴط ک‪pH < 7 ３‬‬

‫‪3I 2 + 3H 2O‬‬

‫‪HIO3 + 5 HI‬‬

‫پﻪ خﻨثی ﻣحﻴط او ﻳا کﻤزوري اﻟقﻠﻲ ﻣحﻴط ک‪pH 7 ３‬‬

‫‪AS 2O5 + 4 HI‬‬

‫‪AS 2O3 + 2 I 2 + 2 H 2O‬‬

‫پﻪ تﻴزابﻲ ﻣحﻴط ک‪pH < 7 ３‬‬

‫کﻪ ‪ pH 1‬وي‪ ،‬ﻫاﻳدروجﻦ پر اکســاﻳد د اﻳﻮدﻳﻦ پر عﻨصر اغ‪５‬ز کﻮي‪ .‬اکســﻴدي پﻪ ترکﻴبﻲ اﻳﻮدﻳﻦ‬ ‫بدﻟﻮي او د اکسﻴدي کﻮوﻧکﻲ پﻪ تﻮ‪－‬ﻪ ‪＄‬ان ＊کاره کﻮي‪:‬‬ ‫‪5 H 2O2 + I 2‬‬

‫‪2 HIO3 + 4 H 2O‬‬

‫ستاس‪ ３‬د زياتو معلوماتو لپاره‬ ‫د تعاﻣﻞ ﻣحﻴط ＊ــاﻳﻲ تعاﻣﻞ دې تﻪ اړ ک‪７‬ي چ‪ ３‬ﻳﻮ ﻟﻮري تﻪ ﻣﻴﻼن وک‪７‬ي اوتعاﻣﻞ ﻫﻤدې ﻟﻮري‬ ‫تﻪ جرﻳان ﻟري‪ .‬دا بدﻟﻮﻧﻮﻧﻪ ﻫﻢ د تعاﻣﻞ کﻮوﻧکﻮ ﻣﻮادو ﻟﻪ غﻠظت سره ت‪７‬ﻟﻲ دي‪.‬‬ ‫د اکسﻴدﻳشﻦ‪ -‬رﻳدکشﻦ د تعاﻣﻞ ﻣعادﻟﻪ پﻪ درې پرﻟﻪ پس‪ ３‬پ‪７‬اووﻧﻮ ک‪ ３‬تر سره کﻴ‪８‬ي‪:‬‬ ‫‪ - 1‬ﻫغﻪ پ‪７‬او چ‪ ３‬ﻟﻮﻣ‪７‬ﻧﻲ ﻣحصﻮﻻت ور ＇خﻪ پﻪ ﻻس را‪＄‬ﻲ‪.‬‬ ‫‪ - 2‬د ﻟﻮﻣ‪７‬ﻧﻴﻮ ﻣحصﻮﻻتﻮ پ‪７‬او او د ﻫغﻪ ！ﻮﻟﻴدل‬ ‫‪ - 3‬د اخرﻳﻨﻮ ﻣحصﻮﻻتﻮ پ‪７‬او‬ ‫د تعاﻣﻞ د دوﻫﻢ ظاﻫري پ‪７‬او ﻟپاره‪ ،‬ﻻزﻣﻪ ده چ‪ ３‬د ﻣحصﻮﻟﻮﻧﻮ د ！ﻮﻟﻴدو پﻪ تگﻼرې وپﻮﻫﻴ‪８‬و‪:‬‬ ‫‪ - 1‬ﻣﻮﻧدل شــﻮي اتﻮﻣﻮﻧﻪ ﻟﻪ ﻣثبت ‪ + 4,+5,+6,+7‬اکسﻴدﻳشﻦ درج‪ ３‬سره چ‪ ３‬د اکسﻴدﻳشﻦ‪-‬‬ ‫رﻳدکشــﻦ پﻪ تعاﻣﻠﻮﻧﻮ ک‪ ３‬جﻮړ شــﻮي وي‪ ،‬د اکســﻴجﻦ ﻟﻪ اﻳﻮﻧﻮﻧﻮ ســره تعاﻣﻞ او د ‪ [RO4 ]n‬او‬ ‫‪210‬‬

‫‪m‬‬ ‫] ‪ [RO3‬پﻪ ب‪２‬ﻪ رســﻮبﻮﻧﻪ کﻮي چ‪ ３‬د ﻫغﻮی ب‪５‬ﻠگ‪SO42 , MnO41 , SO32 , CO32 , ClO41 :３‬‬

‫او ﻧﻮر دي‪.‬‬ ‫‪＄‬ﻴﻨ‪ ３‬وختﻮﻧﻪ ‪ Mn, S , C‬پﻪ خﻨثﻰ ﻣحﻴط او تﻴزابﻲ ﻣحﻴط ک‪ ３‬ډاى اکســاﻳدوﻧﻪ جﻮړوي چ‪ ３‬د دې‬ ‫عﻨصروﻧﻮ د اکسﻴدﻳشﻦ ﻧﻤبر ‪ + 4‬وي او ﻫغﻪ اکساﻳدوﻧﻪ ‪ SO2 , MnO 2 , CO2‬دي‪.‬‬ ‫اﻣفﻮتﻴر عﻨصروﻧﻪ ) ‪ ( Amphotric Elementes‬چ‪ ３‬د ‪ + 4,+3,+2‬د اکسﻴدﻳشﻦ درج‪ ３‬ﻟري پﻪ‬ ‫اﻟقﻠﻲ ﻣحﻴط ک‪ ３‬د ﻫاﻳدروکساﻳدوﻧﻮ کاﻣپﻠکس ﻣرکبﻮﻧﻪ پﻪ ﻻﻧدې ب‪２‬ﻪ جﻮړﻳ‪８‬ي‪:‬‬

‫‪[Me(OH ) 4 ] 2 , [Me(OH )6 ] 3 , [Me(OH )6 ]2‬‬ ‫عﻨصروﻧﻪ ﻟﻪ ﻣثبت )‪ (+3,+2,+1‬اکسﻴدﻳشﻦ ﻧﻤبر سره پﻪ تﻴزابﻲ ﻣحﻴط ک‪ ３‬ﻣاﻟگ‪ ３‬جﻮړوي‪.‬‬ ‫‪- 2‬پﻪ تﻴزابﻲ ﻣحﻴط ک‪ ３‬د اکسﻴجﻦ د اﻳﻮن ) ‪ (O 2‬اضافﻲ او ﻟﻪ حد ＇خﻪ زﻳات شتﻮن د ﻫاﻳدروجﻦ‬ ‫ﻟﻪ ( ‪) H +‬سره تعاﻣﻞ کﻮي‪ ،‬د ﻟ‪８‬و تفکﻴک شﻮو اوبﻮ ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻮﻧﻪ جﻮړوي‪:‬‬ ‫‪O 2 + 2H +‬‬

‫‪H 2O‬‬

‫‪ - 3‬د اکسﻴجﻦ د اﻳﻮن ﻟﻪ اﻧدازې ＇خﻪ زﻳات شتﻮن پﻪ خﻨثﻰ ﻳا اﻟقﻠﻲ ﻣحﻴط ک‪ ３‬د اوبﻮ ﻟﻪ ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻮﻧﻮ‬ ‫سره تعاﻣﻞ کﻮي‪ ،‬د ‪ OH‬أﻳﻮن جﻮړوي‪:‬‬ ‫‪O 2 + H 2O‬‬

‫‪2OH‬‬

‫‪ - 4‬د ‪ H +‬اضافــﻲ اﻳــﻮن پــﻪ اﻟقﻠﻲ ﻣحﻴط ک‪ ３‬د ‪ OH‬ﻟﻪ اﻳﻮن ســره تعاﻣﻞ کــﻮي او د اوبﻮ ﻣاﻟﻴکﻮل‬ ‫جﻮړوي‪.‬‬ ‫‪2OH + 2 H +‬‬

‫‪2 H 2O‬‬

‫‪ - 5‬پﻪ تﻴزابﻲ ﻳا خﻨثﻰ ﻣحﻴط ک‪ ３‬د اکسﻴجﻦ د اﻳﻮن ) ‪ (O 2‬ﻟ‪８‬واﻟی د اوبﻮ ‪ H 2O‬ﻟﻪ ﻣاﻟﻴکﻮل ＇خﻪ‬ ‫د اکسﻴجﻦ د اﻳﻮن د جﻼ ک‪５‬دو ﻻﻣﻞ ک‪８５‬ي او پﻪ پاﻳﻠﻪ ک‪ ３‬د ‪ H +‬اﻳﻮن جﻮړﻳ‪８‬ي‪.‬‬ ‫‪H 2O‬‬ ‫‪2H + + O 2‬‬ ‫‪ - 6‬پﻪ اﻟقﻠﻲ ﻣحﻴط ک‪ ３‬د اکســﻴجﻦ د اﻳﻮن ﻧشــتﻮاﻟﻲ ﻟﻪ ‪ OH‬اﻳﻮﻧﻮﻧﻮ ＇خﻪ د اکســﻴجﻦ اﻳﻮن اﻳستﻞ‬ ‫کﻴ‪８‬ي چ‪ ３‬پﻪ پاﻳﻠﻪ ک‪ ３‬د اوبﻮ ﻣاﻟﻴکﻮل تﻮﻟﻴدوي‪:‬‬ ‫‪H 2O + O 2‬‬

‫‪2OH‬‬

‫‪ - 7‬پﻪ اﻟقﻠﻲ ﻣحﻴط ک‪ ３‬د ‪ H +‬د اﻳﻮن دﻟ‪ ８‬واﻟﻲ او کﻤ‪＋‬ت پﻪ صﻮرت ک‪ ３‬د ‪ Re dox‬تعاﻣﻠﻮﻧﻪ د اوبﻮ‬ ‫ﻟﻪ ﻣاﻟﻴکﻮل ＇خﻪ ‪ H +‬اﻳﻮن جﻼ ک‪８５‬ي او د ‪ OH‬اﻳﻮن جﻮړﻳ‪８‬ي‪:‬‬

‫‪OH + H +‬‬

‫‪211‬‬

‫‪H 2O‬‬

‫‪ :٥-٨‬په ب‪５‬الب‪５‬لو محيطونو ک‪ ３‬د ‪ Redox‬تعاملونه‬ ‫‪ : ١-٥-٨‬په تيزابي محيط ک‪ ３‬ريدوکس تعاملونه‬ ‫لومــ‪７‬ى مثال‪ :‬ﻫاﻳدروجﻦ ســﻠفاﻳد ) ‪ ( H 2 S‬اکسﻴدﻳشــﻦ د ‪ KMnO 4‬ﻟﻪ اوبﻠﻦ ﻣحﻠﻮل ســره پﻪ‬ ‫تﻴزابﻲ ﻣحﻴط ک‪ ３‬ﻟﻪ ﻻﻧدې ﻣعادﻟ‪ ３‬سره سﻢ تر سره کﻴ‪８‬ي‪:‬‬ ‫‪KMnO 4 + H 2 S + H 2 SO4‬‬

‫‪K 2 SO4 + MnSO4 + S + H 2O‬‬

‫د تعاﻣﻞ پﻪ بﻬﻴر ک‪ ３‬د ‪ Mn‬د اکسﻴدﻳشﻦ درجﻪ چ‪ ３‬پﻪ ‪ MnO41‬اﻳﻮن ک‪ ３‬شتﻪ او د سﻠفر د‬ ‫اکسﻴدﻳشﻦ درجﻪ چ‪ ３‬د ‪ H 2 S‬پﻪ ﻣرکب ک‪ ３‬شتﻪ‪ ،‬بدﻟ‪８５‬ي‪.‬‬ ‫اﻳﻮن‪ -‬اﻟکتروﻧﻲ ﻣعادﻟﻪ ﻳ‪ ３‬ﻟﻴکﻮ چ‪ MnO41 ３‬ارجاع او ‪ H 2 S‬اکسﻴدﻳشﻦ ور＊ﻴﻲ‪:‬‬ ‫‪+‬‬ ‫‪Mn 2+‬‬ ‫‪4H 2 O‬‬

‫‪I‬‬

‫‪II‬‬

‫‪MnO 41 + 8 H + + 5e‬‬ ‫‪+‬‬

‫‪S + 2H‬‬

‫‪2‬‬

‫‪5 H 2 S 2e‬‬

‫د ﻫرې ﻣعادﻟ‪ ３‬پﻪ ＊ــ‪ ９‬او کﻴ‪２‬ﻪ خﻮا ک‪ ３‬باﻳد د عﻨصروﻧﻮ د اتﻮﻣﻮﻧﻮ عﻴﻦ رقﻤﻮﻧﻪ اود ذرو ﻣجﻤﻮعﻪ‬ ‫وي‪ .‬پﻮرتﻨﻲ رﻳدوکس تعاﻣﻞ پﻪ تﻴزابﻲ ﻣحﻴط ک‪ ３‬جرﻳان ﻟري‪ .‬ﻟﻪ دې کبﻠﻪ درقﻤﻮﻧﻮ د ﻣساوي واﻟﻲ‬ ‫ﻟپاره د اکسﻴجﻦ اتﻮﻣﻮﻧﻪ د (‪ )1‬ﻣعادﻟ‪ ３‬کﻴ‪ ３２‬خﻮاتﻪ د ﻫاﻳدروجﻦ ‪ 8‬اﻳﻮﻧﻮﻧﻪ ورزﻳاتﻮو او دﻣعادﻟ‪＊ ３‬ﻲ‬ ‫خﻮاتــﻪ ‪ 4‬ﻣاﻟﻴکﻮﻟــﻪ اوبﻮ ﻟﻴکﻮ‪ .‬د ﻫاﻳدروجﻦ او اکســﻴجﻦ د اتﻮﻣﻮﻧﻮ کﻤﻴت د (‪ )1‬ﻣعادﻟ‪ ３‬پﻪ دواړو‬ ‫خﻮاو ک‪ ３‬باﻳد سره ﻣساوی وي‪ .‬ﻫﻤدا رﻧ‪／‬ﻪ‪ ،‬د اتﻮﻣﻮﻧﻮ د کﻤﻴت ﻣساوي کﻴدل او د ﻣعادﻟ‪ ３‬د ﻻستﻪ‬ ‫راغﻠﻮ اﻳﻮﻧﻮﻧﻮ د اﻟکتروﻧﻮﻧﻮ اﻟجبري ﻣجﻤﻮعﻪ د ‪ H 2 S‬د اکسﻴدﻳشــﻦ پﻪ واســطﻪ ﻟﻪ ) ‪ (II‬ﻣعادﻟ‪３‬‬ ‫سره سﻢ ！اکﻞ کﻴ‪８‬ي‪ .‬د ﻣعادﻟ‪ ３‬د ورک‪７‬ل شﻮو او اخﻴستﻞ شﻮو اﻟکتروﻧﻮﻧﻮ د کﻤﻴت ﻟﻪ ﻣساوي کﻴدﻟﻮ‬ ‫＇خﻪ وروســتﻪ‪ ،‬د اﻳﻮﻧﻮﻧﻮ اﻟکتروﻧﻲ ﻣجﻤﻮعﻪ ﻟﻴکﻞ کﻴ‪８‬ي ( ‪ III‬ﻣعادﻟﻪ) او ضرﻳبﻮﻧﻪ ﻳ‪ ３‬د تعاﻣﻞ پﻪ‬ ‫ﻣعادﻟﻪ ک‪ ３‬چ‪ ３‬پﻪ ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻲ شکﻞ ده‪＄ ،‬اى پر ‪＄‬ای کﻴ‪８‬ي؛ ﻳعﻨ‪:３‬‬ ‫‪III‬‬ ‫‪IV‬‬

‫‪2 Mn + + 5S + 8 H 2O + 10 H +‬‬ ‫‪K 2 SO4 + 2 MnSO4 + 5S + 8 H 2O‬‬

‫‪2 MnO4 + 16 H + + 5 H 2 S‬‬ ‫‪2 KMnO4 + 5 H 2 S + 3H 2 SO4‬‬

‫خپل ‪＄‬ان وازمايئ‪:‬‬ ‫دســرب سﻠفاﻳد )‪ (PbS‬اکسﻴدﻳشﻦ د ＊ﻮرې ت‪５‬زاب ( ‪ ) HNO3‬پﻪ واسطﻪ‪ ،‬چ‪ ３‬د ﻫغ‪ ３‬د تعاﻣﻞ د‬ ‫ﻣعادﻟ‪ ３‬ب‪２‬ﻪ پﻪ ﻻﻧدې ډول ده‪ ،‬رو＊اﻧﻪ ک‪７‬ئ‪:‬‬

‫‪212‬‬

PbS + HNO3

PbSO4 + NO2 + H 2O

PbS + 8 HNO3

PbSO4 + 8 NO2 + 4 H 2O

:‫ئ‬７‫ ﻻﻧدې ﻣعادﻟﻪ بﻴﻼﻧس ک‬:‫دوهم مثال‬ NaBr + NaBrO3 + H 2 SO4

Br2 + Na 2 SO4 + H 2O

:‫حل‬

5

2 Br 2e Br2 2 BrO3 + 10e + 12 H +

1 10 Br

Br2 + 6 H 2O

+

+ 2 BrO3 + 12 H 10 NaBr + 2 NaBrO3 + 6 H 2 SO4

5 Br2 + Br2 + 6 H 2O 6 Br2 + 6 Na2 SO4 + 6 H 2O

‫ئ‬７‫ ﻻﻧدې ﻣعادﻟﻪ تﻮزﻳﻦ ک‬:‫م مثال‬４‫در‬ 7H + 3Sn( SO4 ) 2 + 7 H SnCl 2 + K 2Cr2O73+SnCl H 2 SO K7 2+SO Sn4( SO4 ) 2 K + 2HSO 2 +4K 2 Cr2 O 2 SO 4 + CrCl 2:‫حﻞ‬ 4 + 2O 3

3 1

Sn 2+

2e

Cr2 O 7

2

Sn 4+ + 14 H + + 6e

3SnCl 2 + K 2 Cr2 O 7 + 7H 2SO 4

2Cr 3+ + 7H 2 O K 2SO 4 + 2CrCl 3 + 3Sn(SO 4 ) 2 + 7H 2 O

.‫ي‬８‫ﻪ پﻪ پﻮرتﻪ ډول ﻟﻴکﻞ کﻴ‬２‫ تﻮزﻳﻦ شﻮې ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻲ ب‬３‫د ﻣعادﻟ‬ ‫ئ‬７‫ت ک‬＋‫ان ازماي‬＄ ‫خپل‬ ３‫ چ‬３‫ د تعاﻣــﻞ ﻣعادﻟ‬Oxidation Re duction ‫ اﻟکتــرون او اﻳــﻮن – ﻣاﻟﻴکﻮل‬- ‫د اﻳــﻮن‬ :‫ئ‬７‫ ترتﻴب او تﻮزﻳﻦ ک‬،‫ﻻﻧدې ﻟﻴکﻞ شﻮې دي‬ 1 KNO 2 + K 2 Cr2 O7 + HNO3

KNO3 + Cr ( NO3 ) 3 + H 2 O

2 FeSO4 + KClO 4 + H 2 SO4

KCl + Fe2 ( SO4 ) 3 + H 2 O

3 AS 2 S 3 + HNO3 4 Zn + HNO3 5

P + HNO3

H 3 AsO4 + NO + H 2 SO4 Zn ( NO3 ) 2 + NH 4 NO3 + H 3 PO4 + NO +

‫ تعاملونه‬Oxidation- Reduction‫ د‬３‫ په القلي محيط ک‬:٢-٥-٨ ‫ د ﻫغﻮی‬３‫و چ‬７５＇ ‫ ( تعاﻣﻞ ﻟﻪ بروﻣﻴﻦ سره‬Sodium Chromite ) NaCrO2 ‫ پﻪ دې اړه‬:‫ى مثال‬７‫لوم‬ 213

‫د تعاﻣﻞ ﻣعادﻟﻪ پﻪ اﻟقﻠﻲ ﻣحﻴط ک‪ ３‬پﻪ ﻻﻧدې ډول ده‪:‬‬ ‫‪NaCrO2 + Br2 + NaOH‬‬

‫‪Na2CrO4 + NaBr + H 2O‬‬

‫د تعاﻣﻞ پﻪ بﻬﻴرک‪ ،３‬د کروم ) ‪ (Cr‬د اکسﻴدﻳشــﻦ درجﻪ چ‪ ３‬د ‪ CrO 1‬پﻪ ترکﻴب ک‪ ３‬شــاﻣﻠﻪ ده او‬ ‫‪2‬‬

‫‪ Br2‬د اکسﻴدﻳشﻦ درجﻪ بدﻟﻪ شﻮې ده‪ ،‬د اﻳﻮن – اﻟکتروﻧﻲ تعاﻣﻞ چ‪ ３‬ﻧﻴﻤ‪７／‬ې ﻣعادﻟ‪ ３‬ﻳ‪ ３‬ﻟﻴکﻮ‪.‬‬ ‫د ‪ CrO 1‬اکسﻴدﻳشــﻦ (‪ 1‬ﻣعادﻟﻪ) او د بروﻣﻴﻦ ارجاعﻲ پروســس (‪ 2‬ﻣعادﻟﻪ) ！اکﻲ پﻪ پام ک‪ ３‬ﻧﻴسﻮ‬ ‫‪2‬‬

‫چ‪ ３‬د ‪ Re dox‬دا تعاﻣﻞ پﻪ اﻟقﻠﻲ ﻣحﻴط ک‪ ３‬ترسره کﻴ‪８‬ي‪:‬‬ ‫‪CrO42 + 2 H 2O‬‬

‫‪1‬‬

‫‪2‬‬

‫‪3e‬‬

‫‪2 Br‬‬

‫‪CrO2 + 4OH‬‬

‫‪2‬‬

‫‪Br2 + 2e‬‬

‫‪3‬‬

‫د اکســﻴجﻦ د اتﻮﻣﻮﻧــﻮ د ﻣســاوي کﻮﻟﻮ ﻟپاره د ‪1‬ﻣعادﻟ‪ ３‬کﻴ‪ ３２‬خﻮاتــﻪ د ‪＇ OH‬ﻠﻮر اﻳﻮﻧﻮﻧﻪ ﻟﻴکﻞ‬ ‫شﻮﻳدي‪ .‬د ﻣعادﻟ‪＊ ３‬ﻲ ﻟﻮري تﻪ ﻫﻢ اړﻳﻨﻪ ده چ‪ ３‬دوه ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻪ اوبﻪ وﻟﻴکﻞ شﻲ‪ .‬ددې ﻣعادﻟﻮ د ﻟﻮري‬ ‫پﻪ ﻟﻮري جﻤع کﻮﻟﻮ＇خﻪ ﻻستﻪ را‪＄‬ﻲ چ‪:３‬‬ ‫‪2CrO2 + 3Br2 + 8OH‬‬

‫‪2CrO42 6 Br + 4 H 2O‬‬

‫کــﻪ د تعاﻣــﻞ کﻮوﻧکﻮ ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻮﻧﻮ او د تعاﻣﻞ د ﻣحصﻮﻻتــﻮ د ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻮﻧﻮ اړوﻧده ضرﻳبﻮﻧﻪ پﻪ پﻮرتﻨ‪９‬‬ ‫ﻣعادﻟﻪ ک‪＄ ３‬اى پر ‪＄‬اى شﻲ‪ ،‬ﻧﻮ ﻟﻴکﻮ چ‪:３‬‬ ‫‪2 NaCrO2 + 3Br2 + 8 NaOH‬‬

‫‪2 Na2CrO4 + 6 NaBr + 4 H 2O‬‬

‫دوهم مثال‪ :‬د ســﻮدﻳﻢ ســﻠفاﻳ＀ ) ‪ ( Na2 SO3‬د تعاﻣﻞ ﻣعادﻟﻪ ﻟﻪ ‪ KMnO 4‬ســره پﻪ قﻮي اﻟقﻠﻲ‬ ‫ﻣحﻴط ک‪ ３‬د ﻟ‪ ８‬ﻣقدار ارجاع کﻮوﻧکﻲ پﻪ اغ‪５‬ز ﻻﻧدې ﻣﻮادو تﻪ پﻪ پام سره رو＊اﻧﻪ کﻴدی شﻲ‪:‬‬ ‫‪ - 1‬د تعاﻣﻞ ﻣعادﻟﻪ ﻳ‪ ３‬ﻟﻴکﻮ‪ ،‬اکسﻴدي کﻮوﻧکﻲ او ارجاع کﻮوﻧکﻲ ﻳ‪！ ３‬اکﻮ‪:‬‬ ‫‪Na2 SO3 + KMnO4 + KOH‬‬

‫‪Na2 SO4 + K 2 MnO4 + H 2O‬‬

‫د ‪ Na 2 SO3‬پــﻪ ﻣاﻟﻴکــﻮل کــ‪ ３‬د ‪ SO32‬اﻳﻮن د ارجــاع کﻮوﻧکﻲ پﻪ ب‪２‬ﻪ ‪＄‬ان ＊ــﻮدﻟی دی‪ .‬دې‬ ‫اﻳﻮن دوه اﻟکتروﻧﻪ ﻟﻪ ﻻســﻪ ورک‪７‬ي او پﻪ ‪ SO42‬اﻳﻮن بدل شــﻮی‪ .‬د ‪ KMnO 4‬پﻪ ﻣاﻟﻴکﻮل ک‪ ３‬د‬ ‫‪ MnO4‬اﻳﻮن د اکسﻴدي کﻮوﻧکﻲ پﻪ تﻮگﻪ عﻤﻞ ک‪７‬ی‪ .‬پﻪ غﻠﻴظ اﻟقﻠﻲ ﻣحﻴط او د ارجاع کﻮوﻧکﻲ‬ ‫د کﻤﻮاﻟﻲ پﻪ پ‪＋５‬ﻪ ک‪ ،３‬دې ﻣاﻟﻴکﻮل ﻳﻮ اﻟکترون اخﻴستی او ‪ MnO42‬اﻳﻮن تﻪ ارجاع شﻮی دی‪.‬‬ ‫‪ - 2‬د تعاﻣﻞ ﻧﻴﻤﻪ ﻣعادﻟﻪ چ‪ ３‬د اکسﻴدﻳشــﻦ ‪ -‬رﻳدکشــﻦ پروســس پرې ！اکﻞ کﻴ‪８‬ى‪ ،‬ﻟﻴکﻞ کﻴ‪８‬ي‪.‬‬ ‫‪214‬‬

‫ددې تعاﻣﻞ جرﻳان پﻪ اﻟقﻠﻲ ﻣحﻴط ک‪ ３‬پﻪ پام ک‪ ３‬ﻧﻴســﻮ ‪－‬ﻮرو چ‪ ３‬ارجاع کﻮوﻧکﻲ اﻳﻮﻧﻮﻧﻪ د اکسﻴجﻦ‬ ‫کﻤﻴــت د ‪ OH‬ﻟﻪ اﻳﻮﻧﻮﻧﻮ ＇خﻪ بشــپ‪７‬وي چ‪ ３‬ﻟﻪ دې ســره د اوبﻮ ﻣاﻟﻴکﻮل جﻮړﻳــ‪８‬ي‪ .‬ضرﻳبﻮﻧﻪ پﻪ‬ ‫ﻧﻴﻤ‪７／‬و تعاﻣﻠﻮﻧﻮ ک‪７５＇ ３‬و او د ﻧﻴﻤ‪７／‬ي تعاﻣﻞ د ﻣعادﻟﻮ ﻣجﻤﻮعﻪ پﻪ اﻳﻮﻧﻲ ب‪２‬ﻪ ﻟﻴکﻮ‪:‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪MnO4‬‬

‫‪2‬‬

‫‪SO4 + H 2O‬‬

‫‪2e‬‬

‫‪2‬‬

‫‪2 MnO4 + SO42 + H 2O‬‬

‫‪MnO4 + 1e‬‬

‫‪2‬‬

‫‪SO3 + 2OH‬‬

‫‪1‬‬

‫‪2‬‬

‫‪2 MnO4 + SO32 + 2OH‬‬

‫پﻮرتﻨ‪ ９‬ﻣعادﻟﻪ پﻪ ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻲ شکﻞ داس‪ ３‬ﻟﻴکﻮ‪:‬‬

‫‪2 KMnO4 + Na2 SO3 + 2 KOH‬‬

‫‪2 K 2 MnO4 + Na2 SO4 + H 2O‬‬

‫‪ : ٣-٥-٨‬په خنثى محيط ک‪ ３‬د ‪ Redox‬تعامل‬ ‫لوم‪７‬ى مثال‪ :‬د ‪ Re dox‬تعاﻣﻠﻮﻧﻪ پﻪ خﻨثﻰ ﻣحﻴط ک‪７５＇ ３‬و او ﻻﻧدې ﻣعادﻟﻪ ﻟﻴکﻮ‪:‬‬ ‫‪MnO2 + Na2 SO4 + OH‬‬

‫‪SO42 + 2 H +‬‬ ‫‪MnO2 + 4OH‬‬ ‫‪2 MnO2 + 3SO42 + 6 H + + 8OH‬‬

‫‪KMnO4 + Na2 SO3 + H 2O‬‬

‫‪SO32 + H 2O 2e‬‬ ‫‪MnO4 + 2 H 2O + 3e‬‬

‫‪3‬‬

‫‪2‬‬

‫‪2 MnO4 + 3SO32 + 7 H 2O‬‬

‫د ‪ H +‬او ‪ OH‬اﻳﻮﻧﻮﻧﻮ ﻳﻮ ﻟﻪ بﻞ سره تعاﻣﻞ ک‪７‬ى‪ ،‬د اوبﻮ ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻮﻧﻪ ﻳ‪ ３‬جﻮړ ک‪７‬ي دي چ‪ ３‬پﻪ ！ﻴ＂ﻪ‬ ‫کچﻪ ！ﻮ！ﻪ کﻴ‪８‬ي‪:‬‬ ‫‪2 MnO + 3 Na2 SO4 + 6 H 2O + 2OH‬‬ ‫‪2 MnO2 + 3 Na2 SO4 + 2 KOH‬‬

‫‪2 KMnO4 + 3 Na2 SO3 + 7 H 2O‬‬ ‫‪2 KMnO4 + 3 Na2 SO3 + H 2O‬‬

‫دوهم مثال‪ :‬د ‪ SO32‬د اﻳﻮن او ‪ Co‬ترﻣﻨ‪ ＃‬د رﻳدوکشــﻦ د تعاﻣﻞ ﻣعادﻟﻪ پﻪ اﻳﻮﻧﻲ ب‪２‬ﻪ پﻪ خﻨثﻰ ﻣحﻴط‬ ‫ک‪ ３‬ترتﻴبﻮو‪ .‬د ﻫغﻪ دتعاﻣﻞ ﻧﻴﻤ‪７／‬ې ﻣعادﻟﻪ ﻟﻴکﻮ او اړوﻧده ضرﻳبﻮﻧﻪ د ﻫغﻪ پر بﻨســ＀ ترﻻســﻪ کﻮو‪ ،‬د‬ ‫اکسﻴجﻦ ﻟ‪ ８‬اﻳﻮﻧﻮﻧﻪ د اوبﻮ ﻟﻪ ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻮﻧﻮ ＇خﻪ بشپ‪７‬ﻳ‪８‬ي چ‪ ３‬د تعاﻣﻞ پﻪ پاﻳﻠﻪ ک‪ ３‬تﻴزابﻲ ﻣحﻴط راﻣﻨ‪＃‬‬ ‫تﻪ ک‪８５‬ي‪ ،‬ﻻس تﻪ راغﻠﻲ ضرﻳبﻮﻧﻪ د ﻣعادﻟ‪ ３‬پﻪ ﻣجﻤﻮعﻪ ک‪ ３‬ﻟﻴکﻮ‪:‬‬

‫‪215‬‬

‫‪2‬‬

‫‪SO4 + 2 H +‬‬ ‫‪+ 2H + + Co 2+‬‬

‫‪2‬‬

‫‪Co 3+ + 1e‬‬

‫‪2‬‬

‫‪2e + H 2 O‬‬ ‫‪Co 3+‬‬

‫‪2‬‬

‫‪SO3‬‬

‫‪1‬‬

‫‪2‬‬

‫‪SO 3 + Co 3+ + H 2 O‬‬

‫‪SO 4‬‬

‫خپل ‪＄‬ان وازمايئ‬ ‫اړوﻧد ضرﻳبﻮﻧﻪ د ﻻﻧدې ﻣعادﻟﻮ د تﻮازن ﻟپاره پﻴدا ک‪７‬ئ‪:‬‬ ‫‪1 KMnO4 + MnSO4‬‬

‫‪2 MnO + K 2 SO4‬‬

‫‪2 KMnO4 + SO2‬‬

‫‪MnO2 + K 2 SO4‬‬ ‫‪Cl2 + N 2 + H 3 PO4‬‬ ‫‪CaCl 2 + NaOH + HBr‬‬

‫‪P + NH 4ClO4‬‬

‫‪3‬‬

‫‪4 NaBr + CaOCl 2 + H 2O‬‬

‫‪S + NaBr + NaOH‬‬ ‫‪Ni 3+ + MnO2 + OH‬‬

‫‪5 Na2 S + Br2 + H 2O‬‬ ‫‪6 Ni 2+ + MnO4 + H 2O‬‬

‫‪MnO + KMnO + KOH‬‬

‫‪7 K MnO + H O‬‬

‫سره د ‪4‬‬ ‫‪2‬او نورو په ‪６－‬ون ‪2‬‬ ‫‪4‬‬ ‫اکسيديشن‪ -2‬ريدکشن‬ ‫‪ : ٦-٨‬د پر اکسايدونو‬ ‫‪H 2O2 , CaO‬‬ ‫) ‪2 , H 2 S 2 , FeO2‬‬

‫ک‪５‬مياوي تعاملونو د بيالنس ترتيب‬

‫د پر اکساﻳدوﻧﻮ ！ﻮل ﻣرکبﻮﻧﻪ د ) ‪ ( S S‬او )‪ (O O‬دوه وﻻﻧسﻪ اﻳﻮن ﻟري؛ ﻟﻪ دې کبﻠﻪ د اکسﻴجﻦ‬ ‫او ســﻠفر د اتﻮﻣﻮﻧﻮ د اکسﻴدﻳشــﻦ ﻧﻤبر چ‪！ ３‬اکﻠی زﻧ‪％‬ﻴر ﻳ‪ ３‬جﻮړ ک‪７‬ی دی‪ -1 ،‬دی‪ .‬د ‪ H 2O2‬د‬ ‫！ﻮ！ﻪ کﻴدﻟﻮ ﻟﻪ کبﻠﻪ د اوبﻮ ﻣاﻟﻴکﻮل او د اکســﻴجﻦ با ثباتﻪ ﻣاﻟﻴکﻮل تشــکﻴﻠﻴ‪８‬ي چ‪ ３‬د اکســﻴجﻦ د‬ ‫اکسﻴدﻳشــﻦ درجﻪ پﻪ اوبﻮ او د اکســﻴجﻦ پﻪ ﻣاﻟﻴکﻮل ک‪ ３‬پﻪ وار ســره ‪ - 2‬او صفر ده‪ .‬داکسﻴدﻳشﻦ‬ ‫رﻳدکشــﻦ پﻪ تعاﻣﻠﻮﻧﻮک‪ ３‬ﻫاﻳدروجﻦ پر اکســاﻳد د تعاﻣﻞ گ‪６‬وﻧﻮال دي او ﻟﻪ تعاﻣﻞ ســره سﻢ کﻴدی‬‫شــﻲ چ‪ ３‬د اکســﻴدي کﻮوﻧکﻲ ﻳا ارجاع کﻮوﻧکــﻲ رول وﻟري؛ د ب‪５‬ﻠگ‪ ３‬پــﻪ ډول‪ :‬د ﻫاﻳدروجﻦ پر‬ ‫اکساﻳد تعاﻣﻞ د ﻧﻮرو پر اکساﻳدوﻧﻮ د ﻣرکبﻮﻧﻮ دﻧﻤاﻳﻨده پﻪ تﻮ‪－‬ﻪ گﻮرو‪:‬‬ ‫لوم‪７‬ى مثال‪ :‬ﻫاﻳدروجﻦ پراکساﻳد د اکسﻴدې کﻮوﻧکﻲ پﻪ تﻮگﻪ‪:‬‬ ‫اﻟف‪ :‬پﻪ تﻴزابﻲ ﻣحﻴط ک‪ ،３‬د ﻫاﻳدروجﻦ پراکســاﻳد ﻣاﻟﻴکﻮل دوه اﻟکتروﻧﻮﻧﻪ اخﻠﻲ او د اوبﻮ پﻪ دوو‬ ‫ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻮﻧﻮ ﻟ‪８５‬ي‪.‬‬ ‫‪216‬‬

H 2O2 + 2 H + + 2e

4

1

4 H 2O + HS

2 H 2O 2

SO4 + 9 H +

8e

2

4 H 2O2 + 8 H + + HS + 4 H 2O 4 H 2O2 + H 2 S

8 H 2O + SO4 + 9 H +

4 H 2O + H 2 SO4 2OH :３‫ پﻪ خﻨثی ﻣحﻴط ک‬-‫ب‬

4 H 2O2 + 2e

:‫دوهم مثال‬

4H 2 O 2 + PbS

4

H 2O2 + 2e

1

PbSO 4 + H 2 O 2OH PbSO 4 + 8 H +

PbS 8e + 4 H 2O2

4H 2 O 2 + PbS + 4H 2 O

8OH + PbSO 4 + 8H +

:‫ اوبﻪ جﻮړوي‬،‫ اﻳﻮﻧﻮﻧﻪ ﻳﻮ ﻟﻪ بﻞ سره تعاﻣﻞ کﻮي‬OH ‫ او‬H + ‫ د‬３‫ ﻣعادﻟﻪ ک‬９‫پﻪ پﻮرتﻨ‬ 4 H 2O2 + 2 PbS + 4 H 2O2

4 H 2O2 + PbS +

2 PbSO4 + 8 H 2O

PbSO4 + 4 H 2O

:‫ تعاﻣﻞ‬Re dox ‫ون د‬６‫ پﻪ گ‬H 2O2 ‫ د‬３‫ پﻪ اﻟقﻠﻲ ﻣحﻴط ک‬-‫ج‬ H 2O2 + 2e

14 1

2OH 2

As2 S3 + H 2O2 + NH 4OH

AsO43 + SO4

4 H 2O2 + 2e 2OH As2 S3 + 14 H 2O2 + 40OH

2 AsO43 + 3SO4 + 20 H 2O

As2 S3 + 14 H 2O2 + 40OH As2 S3 + 14 H 2O2 + 12 NH 4OH

‫دريم مثال‬ 2

2

28OH + 3SO4 + 2 AsO4 + 20 H 2O 2

3( NH 4 ) 2 SO4 + 2( NH 4 ) 3 AsO4 + 20 H 2O

.‫ ﻫاﻳدروجﻦ پر اکساﻳد د ارجاع کﻮوﻧکﻲ پﻪ تﻮگﻪ عﻤﻞ کﻮي‬３‫ پﻪ تﻴزابﻲ ﻣحﻴط ک‬-‫د‬

2 5

KMnO4 + H 2O2 + H 2 SO4

2O 2 + 2 H + : ‫＇لورم مثال‬

MnO4 + 5e + 8 H + Mn 2+ + 4 H 2O H 2O2 + 2e 2O 2 + 2 H +

2

MnO4 + 5 H 2O2 + 16 H + 2 KMnO4 + 5 H 2O2 + 8 H 2 SO4

Mn 2+ + 8 H 2O + 5O2 + 10 H + 2 MnSO4 + 8 H 2O + 5O2 + K 2 SO4

217

‫فعاليت ‪:‬‬ ‫د ﻻﻧــدې ‪ Re dox‬تعاﻣﻠﻮﻧــﻮ ﻟﻪ پاره د تعاﻣــﻞ ﻧﻴﻤگ‪７‬ې ﻣعادﻟ‪( ３‬اﻳــﻮن – اﻟکتروﻧﻲ)‬ ‫وﻟﻴکئ او تﻮزﻳﻦ ﻳ‪ ３‬ک‪７‬ئ ‪:‬‬ ‫‪1 KMnO4 + H 2O2 + CaOCl 2‬‬

‫‪CaCl 2 + O2‬‬

‫‪2 H 2O2 + AuCl3 + NaOH‬‬

‫‪Au + O2 +‬‬

‫‪3 CrBr3 + H 2O2 + NaOH‬‬ ‫‪Na2CrO4 + NaBr +‬‬ ‫‪44 KM‬‬ ‫‪H 2 O2‬‬ ‫‪O2 ++OM 2 O2‬‬ ‫‪4 +‬‬ ‫‪H 2O42O+‬‬ ‫‪AuCl‬‬ ‫‪Au‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪55 H‬‬ ‫‪O‬‬ ‫‪+‬‬ ‫‪AuCl‬‬ ‫‪Au‬‬ ‫‪+‬‬ ‫‪O‬‬ ‫‪2 2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪+H O‬‬ ‫‪KMnO‬‬ ‫‪O + MnO‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪2‬‬

‫‪2‬‬

‫‪4‬‬

‫‪2‬‬

‫‪KMnO4 + H 2O2‬‬ ‫‪O2 + MnO2‬‬ ‫‪BaO2 + AgNO3‬‬ ‫‪Ag + O2 +‬‬ ‫‪BaO2 + AgNO3‬‬ ‫‪Ag + O2 +‬‬ ‫‪KO2 ++MnO‬‬ ‫‪MnO2 ++HH 2SO‬‬ ‫‪SO4‬‬ ‫‪MnSO4‬‬ ‫‪KO‬‬ ‫‪OO2++MnSO‬‬ ‫‪4‬‬

‫‪4‬‬

‫‪2‬‬

‫‪2‬‬

‫‪FeCl22++SS++HH2 2SS‬‬ ‫‪FeCl‬‬ ‫‪Fe‬‬ ‫‪Fe22 ((SO‬‬ ‫‪SO44))33 ++ NO‬‬ ‫‪NO ++‬‬

‫‪2‬‬

‫‪2‬‬

‫‪6‬‬ ‫‪6‬‬ ‫‪7‬‬ ‫‪87‬‬

‫‪FeS22 ++HCl‬‬ ‫‪HCl‬‬ ‫‪98 FeS‬‬ ‫‪10‬‬ ‫‪FeS22 +‬‬ ‫‪+ HNO‬‬ ‫‪HNO33‬‬ ‫‪9 FeS‬‬

‫‪ :٧-٨‬د ريدوکس تعاملونو د ترتيب او توازن ‪＄‬ان‪７／‬ي حالتونه‬ ‫کﻪ پﻪ ک‪５‬ﻤﻴاوي تعاﻣﻠﻮﻧﻮ ک‪ ３‬ﻫغﻪ ﻣﻮاد برخﻪ وﻟري چ‪ ３‬د ﻫغﻮی ﻟپاره د اکسﻴدﻳشﻦ د درجﻮ ！اکﻞ ‪－‬ران‬ ‫وي (ﻟکﻪ ‪ FeAsS , B5 H11 :‬او عضﻮي ﻣرکبﻮﻧﻪ) ک‪５‬دی شــﻲ‪ ،‬ســﻤبﻮﻟﻴک ﻣﻴتﻮد (شــکﻠﻰ ﻣﻴتﻮد)‬ ‫اﻟکتروﻧﻲ بﻴﻼﻧس وکار وشﻲ‪ ،‬چ‪ ３‬د ﻫغﻪ ＇رﻧ‪／‬ﻮاﻟی پﻪ ﻻﻧدې ډول دی‪:‬‬ ‫د ‪ Re dox‬تعاﻣــﻞ د ﻣعادﻟــﻮ کﻴ‪ ３２‬خﻮاتﻪ د چارجﻮﻧﻮ اﻟجبري ﻣجﻤﻮعﻪ د ﻫﻤدې ﻣعادﻟ‪ ３‬د ＊ــﻲ‬ ‫خﻮاد چارجﻮﻧﻮ ﻟﻪ اﻟجبري ﻣجﻤﻮع‪ ３‬سره باﻳد ﻣساوي شﻲ؛‬ ‫لوم‪７‬ی مثال‬

‫‪B2 H 6 + KClO3‬‬

‫‪KCl + H 3 BO3‬‬

‫پﻪ پﻮرتﻨ‪ ９‬ﻣعادﻟﻪ ک‪ ３‬اکسدﻳشﻦ کﻮوﻧکﻲ او ارجاع کﻮوﻧکﻲ ！اکﻮ او ﻣعادﻟﻪ د اکسﻴدﻳشﻦ او رﻳدکشﻦ‬ ‫د بﻬﻴر پر بﻨس＀ تﻨظﻴﻤﻮو‪:‬‬ ‫‪2 H 3 BO3 + 12H +‬‬

‫‪B2 H 6 12e + 6 H 2O‬‬

‫پﻪ پﻮرتﻨﻲ تعاﻣﻞ ک‪ B2 H 6 ３‬ﻣرکب ارجاع کﻮوﻧکی دی چ‪ ３‬پﻪ ‪ H 3 BO3‬ﻣرکب اکسﻴدي کﻴ‪８‬ي‪:‬‬ ‫‪H 3 BO3 + 12 H +‬‬

‫‪B2 H 6 + 6 H 2O‬‬

‫د ‪ H 3 BO3‬د جﻮړﻳدو ﻟپاره د اکســﻴجﻦ د اﻳﻮﻧﻮﻧﻮ کﻤﻴت د اوبﻮ ﻟﻪ ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻮﻧﻮ ＇خﻪ پﻮره کﻮو‬ ‫‪218‬‬

‫چ‪ ３‬دﻟتﻪ ‪ H +‬ﻫﻢ ترﻻســﻪ کﻴ‪８‬ي؛ ＇رﻧگﻪ چ‪ ３‬د پﻮرتﻨ‪ ９‬ﻣعادﻟ‪ ３‬کﻴ‪ ３２‬خﻮاتﻪ چارجﻮﻧﻪ صفر دي‬ ‫او د ﻫغ‪＊ ３‬ــﻲ خﻮاتﻪ ‪ 12‬ﻣثبت چارجﻮﻧﻪ شــتﻪ؛ ﻧﻮ د چارجﻮﻧﻮ د ﻣســاوي کﻮﻟﻮ ﻟپاره د ﻣعادﻟ‪ ３‬ﻟﻪ‬ ‫کﻴ‪ ３２‬خﻮا＇خﻪ ‪ 12‬اﻟکتروﻧﻮﻧﻪ باﻳد کﻢ شﻲ‪.‬‬ ‫دوهــم مثــال‪ :‬د ﻫغﻮﻣرکبﻮﻧﻮ رﻳدوکس تعاﻣﻠﻮﻧﻪ ﻣطاﻟعﻪ کﻮو‪ ،‬چ‪ ３‬عضــﻮي ﻣرکبﻮﻧﻪ پﻪ ک‪ ３‬برخﻪ‬ ‫ﻟري‪.‬‬

‫‪2‬‬

‫‪2e + H 2 O‬‬

‫‪2CO3‬‬

‫‪2‬‬

‫‪C2O4‬‬

‫د کﻠﻮرﻳﻦ او کاربﻦ داکسﻴدﻳشﻦ درج‪ ３‬او د ﻫغﻮی ﻣرکبﻮﻧﻪ د تعاﻣﻞ پﻪ پاﻳﻠﻪ ک‪ ３‬بدﻟ‪８５‬ي‪:‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪2e + H 2 O‬‬

‫‪2CO3‬‬

‫‪ClO2 + H 2O‬‬

‫‪ClO3 + 2 H 2O + 1e + 2 H +‬‬

‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪2‬‬

‫‪C2O4 + 2 H 2O + 2ClO3 + 4 H +‬‬

‫‪2CO3 + 2ClO2 + 2 H 2O‬‬

‫دريم مثال‪K 2 CO 3 + 2ClO 2 + H 2 O + CO 2 :‬‬

‫‪N 2 + CO 2 + NaBr + H 2 O‬‬

‫‪H 2 C 2 O 4 + 2KClO 3‬‬

‫‪CO ( NH 2 ) 2 + 6 NaOH + Br2‬‬

‫‪N 2 + CO2 + 5 H 2O‬‬

‫‪6e‬‬

‫‪CO ( NH 2 ) 2 + 6OH‬‬ ‫‪2 Br‬‬

‫‪N 2 + CO2 + 6 Br + 5 H 2O‬‬

‫‪N 2 + CO2 + 6 NaBr + 5 H 2O‬‬

‫‪2‬‬

‫‪C2O4‬‬

‫‪1‬‬

‫‪Br2 + 2e‬‬

‫‪CO ( NH 2 ) 2 + CO3 + 6OH + 3Br2‬‬

‫‪CO ( NH 2 ) 2 + 6 NaOH + 3Br2‬‬

‫‪219‬‬

‫‪1‬‬ ‫‪3‬‬

‫زيات زده ک‪７‬ئ‬ ‫ﻫغــﻪ تعاﻣﻠﻮﻧــﻪ چ‪ ３‬پﻪ تﻮدوخﻪ ترســره کﻴ‪８‬ي‪ ،‬د ﻣعادﻟﻮ تﻮازن او تعاﻣﻞ ﻳ‪ ３‬کﻴدي شــﻰ چ‪ ３‬د‬ ‫اﻟکترون – اﻳﻮن پﻪ ﻣﻴتﻮد سره وشﻲ‪.‬‬

‫فعاليت‪ :‬د ﻻﻧدې اکسﻴد‪４‬شــﻦ ‪ -‬رﻳدکشــﻦ ﻣعادﻟﻮ اﻟکترون ‪ -‬اﻳﻮﻧﻲ بﻴﻼﻧس ترســره‬ ‫ک‪７‬ئ‪.‬‬ ‫‪2CO2 + NaBr + Fe3O4‬‬ ‫‪CO2 + I 2 + H 2O‬‬

‫‪1 Na 2CO3 + Fe3 Br6‬‬ ‫‪2 I 2O4 + HCOOH + Br2‬‬

‫‪3 B5 H11 + KMnO 4 + H 2 SO4‬‬

‫‪MnSO 4 + H 3 BO3 + K 2 SO4 + H 2O‬‬

‫‪220‬‬

‫د اتم ＇پرکي لن‪６‬يز‬ ‫*اکسﻴدﻳشﻦ ﻫغﻪ عﻤﻠﻴﻪ ده چ‪ ３‬د ‪＄‬ﻴﻨﻮ عﻨصروﻧﻮد اتﻮﻣﻮﻧﻮد اکسﻴدﻳشﻦ ﻧﻤبر پﻪ ک‪ ３‬ﻟﻮړﻳ‪８‬ي‪.‬‬ ‫* پﻪ ﻳﻮ ک‪５‬ﻤﻴاوي تعاﻣﻞ ک‪ ３‬د عﻨصروﻧﻮ د اتﻮﻣﻮﻧﻮد اکسﻴدﻳشﻦ د ﻧﻤبر د ＊کتﻪ راتﻠﻠﻮ عﻤﻠﻴﻪ د رﻳدکشﻦ‬ ‫پﻪ ﻧاﻣﻪ ﻳادﻳ‪８‬ي‪.‬‬ ‫* د اتﻮم د اکسﻴدﻳشﻦ درجﻪ پﻪ ﻣثبت )‪ (+‬او ﻣﻨفﻲ ) ( عﻼﻣﻮ ＊ﻮدل کﻴ‪８‬ي‪ .‬د عﻨصرد اکسﻴ‪６‬ﻳشﻦ‬ ‫ﻣثبت‪ ３‬درج‪ ３‬عﻼﻣ‪ ３‬د اتﻮﻣﻮﻧﻮد اﻟکتروﻧﻮﻧﻮ ﻟﻪ ﻫغﻪ رقﻤﻮﻧﻮ سره سﻤﻮن ﻟري چ‪ ３‬ور＇خﻪ جﻼ شﻮﻳدي‬ ‫او دﻣﻨفﻲ اکسﻴدﻳشــﻦ د درج‪ ３‬کﻤﻴت ﻟﻪ ﻫغﻮ اﻟکتروﻧﻮﻧﻮ ســره سﻤﻮن ﻟري چ‪ ３‬د عﻨصر ﻟﻪ اتﻮم سره‬ ‫ﻳﻮ ‪＄‬اى شﻮي دي‪.‬‬ ‫* د اکسﻴدﻳشﻦ ‪ -‬رﻳدکشﻦ ！ﻮل تعاﻣﻠﻮﻧﻪ کﻴدی شﻲ پﻪ ﻻﻧدې ډول وو‪４‬شﻞ شﻲ‪:‬‬ ‫‪ - 1‬د اکسﻴدﻳشــﻦ او رﻳدکشــﻦ د اتﻮﻣﻮﻧﻮ او ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻮﻧﻮ ترﻣﻨ‪ ＃‬تعاﻣﻠﻮﻧﻪ‪ :‬د ب‪５‬ﻼب‪５‬ﻠﻮ ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻮﻧﻮ‪ ،‬اﻳﻮﻧﻮﻧﻮ او‬ ‫اتﻮﻣﻮﻧﻮ ترﻣﻨ‪ ＃‬د اﻟکتروﻧﻮﻧﻮورکﻮل او اخ‪５‬ستﻞ دي‪.‬‬ ‫‪ - 2‬پﻪ خپﻞ ســر اکسﻴدﻳشــﻦ او رﻳدکشــﻦ تعاﻣﻞ ( ‪ :) Disproprotionation‬دا ډول تعاﻣﻠﻮﻧﻪ د‬ ‫ﻣرکبﻮﻧﻮ او ســاده ﻣﻮادو ‪＄‬اﻧ‪７／‬تﻴا ده چ‪ ３‬پﻪ ﻳﻮﻣرکب ک‪ ３‬دعﻴﻦ عﻨصر ‪＄‬ﻴﻨ‪ ３‬اتﻮﻣﻮﻧﻪ اکســﻴدي او پﻪ‬ ‫عﻴﻦ وخت ک‪ ３‬د ﻫﻤدې عﻨصر ﻳﻮ ‪＄‬ﻴﻨ‪ ３‬ﻧﻮر اتﻮﻣﻮﻧﻪ ارجاع کﻴ‪８‬ي‪.‬‬ ‫‪ - 3‬د ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻮﻧﻮ دﻧﻨﻪ اکسﻴدﻳشﻦ ‪ -‬رﻳدکشﻦ تعاﻣﻠﻮﻧﻪ‪:‬‬ ‫پﻪ دې ډول تعاﻣﻠﻮﻧﻮ ک‪ ３‬د ﻣرکب د ﻣاﻟﻴکﻮل ﻳﻮه برخﻪ د اکسﻴدي کﻮوﻧک‪ ３‬دﻧده او بﻠﻪ برخﻪ ﻳ‪ ３‬دارجاع‬ ‫کﻮوﻧک‪ ３‬دﻧده ترسره کﻮي‪.‬‬ ‫* د دوو ﻣﻴتﻮدوﻧﻮ پر بﻨس＀ کﻴدی شﻲ د ‪ Re dox‬تعاﻣﻠﻮﻧﻪ ترتﻴب او بﻴﻼﻧس ک‪７‬و‪.‬‬ ‫‪ - 1‬د الکتروني بيالنس ميتود‬ ‫ددې ﻣﻴتﻮد پربﻨســ＀ کﻴدای شــﻲ ﻫغــﻪ ﻣجﻤﻮعﻲ اﻟکتروﻧﻮﻧﻪ و！ا کﻞ شــﻲ چ‪ ３‬ﻟــﻪ ارجاع کﻮوﻧکﻮ‬ ‫＇خﻪ اکســﻴدي کﻮوﻧکﻮ تﻪ ورک‪７‬ل شــﻮي دي‪ .‬د ارجاع کﻮوﻧکﻮ د اﻟکتروﻧﻮﻧﻮ ﻣجﻤﻮعﻲ شﻤ‪５‬ر د ﻫغﻮ‬ ‫د اﻟکتروﻧﻮﻧﻮ ﻟﻪ ﻫغ‪ ３‬ﻣجﻤﻮع‪ ３‬ســره ﻣســاوي دی چ‪ ３‬ﻟﻪ ﻳﻮې اکســﻴ‪６‬ي کﻮوﻧک‪ ３‬ﻣادې سره ﻳﻮ‪＄‬ای‬ ‫شﻮي دي‪.‬‬

‫‪221‬‬

‫‪2‬‬ ‫پﻪ دې ﻣﻴتﻮد ک‪ ３‬د ﻣعادﻟ‪ ３‬جﻼ برخ‪( ３‬د اﻳﻮﻧﻲ تعاﻣﻞ ﻧﻴﻤﻪ ﻣعادﻟﻪ) د اکسﻴدﻳشﻦ رﻳدکشﻦ د بﻬﻴر ﻟپاره‬ ‫ﻟﻴکﻞ کﻴ‪８‬ي‪ .‬جﻤع کﻮل پﻪ ﻣجﻤﻮعﻲ ډول پﻪ اﻳﻮﻧﻲ ﻣعادﻟ‪ ３‬ک‪ ３‬پﻪ پام ک‪ ３‬ﻧﻴﻮل کﻴ‪８‬ي‪ .‬دا ﻣﻴتﻮد د ﻧﻴﻤﻪ‬ ‫اﻳﻮﻧــﻲ تعاﻣﻠﻮﻧــﻮ د ﻣﻴتﻮد پﻪ ﻧﻮم ﻫﻢ ﻳادﻳ‪８‬ي‪ .‬پﻪ دې ﻣﻴتﻮد ک‪ ３‬حقﻴقﻲ اﻳﻮﻧﻮﻧﻪ چ‪ ３‬پﻪ اوبﻠﻦ ﻣحﻠﻮل ک‪３‬‬ ‫شــتﻪ‪ ،‬ﻳادداشت کﻴ‪８‬ي چ‪ ３‬د اﻳﻮﻧﻮﻧﻮ شﻤ‪５‬ر ﻟﻪ ﻳادداشــت ＇خﻪ وروستﻪ د ‪ Re dox‬تعاﻣﻞ د ﻣعادﻟ‪３‬‬ ‫دواړه خﻮاوې ســره ﻣساوي شــﻲ‪ .‬پﻪ دې ﻣﻴتﻮد ک‪ ３‬ﻧﻪ ﻳﻮازې د اکسﻴدي کﻮوﻧکﻮ اوﻳا ارجاع کﻮوﻧکﻮ‬ ‫ضرﻳب ‪ ،‬بﻠک‪ ３‬د تعاﻣﻞ د ﻣحﻴط د اوبﻮ‪ ،‬تﻴزابﻮ‪ ،‬اﻟقﻠﻴﻮ د ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻮﻧﻮ ضرﻳب ﻫﻢ پﻴداکﻴ‪８‬ي‪.‬‬ ‫‪ -‬د نيم‪７／‬و تعاملونو ميتود (د ايون الکتروني ميتود)‬

‫د اتم ＇پرکي پو＊تن‪３‬‬ ‫＇لور ‪＄‬وابه پو＊تن‪３‬‬ ‫‪ - 1‬د اکسﻴ‪６‬ﻳشﻦ ‪-‬رﻳدکشﻦ تعاﻣﻠﻮﻧﻪ ﻫغﻪ تعاﻣﻠﻮﻧﻪ دي چ‪ ３‬د اتﻮﻣﻮﻧﻮ‪،‬ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻮﻧﻮاو آﻳﻮﻧﻮﻧﻮ ترﻣﻨ‪ ＃‬د‬ ‫‪ ..............‬تبادﻟ‪ ３‬کﻴ‪８‬ي‬ ‫د‪ -‬اﻟکترون‬ ‫ج‪ -‬اﻧرژي‬ ‫ب‪ -‬اتﻮﻣﻮﻧﻪ‬ ‫اﻟف‪ -‬اﻳﻮﻧﻮﻧﻪ‬ ‫‪ - 2‬ﻫغﻪ تعاﻣﻠﻮﻧﻪ چ‪ ３‬د عﻴﻦ عﻨصر ‪＄‬ﻴﻨ‪ ３‬اتﻮﻣﻮﻧﻪ پﻪ ک‪ ３‬پﻪ ﻳﻮ ﻣرکب ک‪ ３‬اکسﻴدي او پﻪ عﻴﻦ وخت‬ ‫ک‪ ３‬د ﻫﻤدې عﻨصر ‪＄‬ﻴﻨ‪ ３‬اتﻮﻣﻮﻧﻪ ارجاع کﻴ‪８‬ي‪ ،‬د ‪ ................‬پﻪ ﻧﻮم ﻳادﻳ‪８‬ي‪.‬‬ ‫ب‪ -‬پﻪ خپﻞ سر رﻳدکشﻦ‬ ‫اﻟف‪ -‬پﻪ خپﻞ سر اکسﻴدﻳشﻦ‬ ‫ج‪ -‬پﻪ خپﻞ سر اکسﻴدﻳشﻦ ‪-‬رﻳدکشﻦ د‪ -‬تعﻮﻳضﻲ تعاﻣﻠﻮﻧﻮ‬ ‫‪ - 3‬ﻫغﻪ تعاﻣﻠﻮﻧﻪ چ‪ ３‬د ﻣرکب د ﻣاﻟﻴکﻮل ﻳﻮه برخﻪ ﻳ‪ ３‬د اکسﻴدي کﻮوﻧک‪ ３‬او بﻠﻪ برخﻪ ﻳ‪ ３‬د ارجاع‬ ‫کﻮوﻧک‪ ３‬وظﻴفﻪ تر سره کﻮي‪ ،‬پﻪ‪ ..............‬ﻧﻮم ﻳادﻳ‪８‬ي؟‬ ‫اﻟف‪ -‬د اکسﻴدﻳشﻦ تعاﻣﻠﻮﻧﻪ ب‪ -‬د ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻮﻧﻮپﻪ داخﻞ ک‪ ３‬اکسﻴدﻳشﻦ او رﻳدکشﻦ‬ ‫د‪ -‬ﻫﻴ＆ ﻳﻮ‬ ‫ج‪ -‬رﻳدکشﻦ‬ ‫‪ - 4‬پﻪ رﻳ‪６‬وکس تعاﻣﻠﻮﻧﻮک‪ ３‬د ارجاع شــﻮو اﻟکتروﻧﻮﻧﻮ شــﻤ‪５‬ر تﻞ د ‪ ...............‬ﻟﻪ ﻫغ‪ ３‬جﻤع‪３‬‬ ‫سره ﻣساوي دی‪ ،‬چ‪ ３‬ﻟﻪ اکسﻴدي کﻮوﻧکﻲ ﻣادې سره ﻳﻮ ‪＄‬اى شﻮﻳدي‪.‬‬ ‫د‪ -‬پروتﻮﻧﻮﻧﻪ‬ ‫ج‪ -‬ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻮﻧﻪ‬ ‫اﻟف‪ -‬اﻟکترون ب‪ -‬اتﻮﻣﻮﻧﻪ‬ ‫‪ - 5‬د اکسﻴدﻳشﻦ‪ -‬رﻳدکشﻦ د تعاﻣﻞ ﻣعادﻟﻪ پﻪ‪ .......‬پ‪７‬اووﻧﻮک‪ ３‬اﻣکان ﻟري‪.‬‬ ‫ب‪ -‬دوه ج‪ -‬پﻨ‪％‬ﻪ د‪ -‬درې‬ ‫اﻟف‪＇ -‬ﻠﻮر‬ ‫‪ - 6‬پﻪ )‪Cu ( NO3 ) 2 + NO + H 2O‬‬ ‫‪ (Cu + HNO3‬ﻣعادﻟﻪ ک‪ ３‬اکسﻴدي کﻮوﻧکﻲ‪:‬‬ ‫اﻟف‪Cu -‬‬ ‫د‪NO -‬‬ ‫ب‪HNO3 -‬‬ ‫ج‪H 2O -‬‬ ‫‪222‬‬

‫‪ H 2O + 2e‬تعاﻣﻞ پﻪ‪ ......‬ﻣحﻴط ک‪ ３‬اﻣکان ﻟري‪.‬‬ ‫‪ - 7‬د ‪2O 2 + 2 H +‬‬ ‫ج‪ -‬اﻟقﻠﻲ د‪ -‬اوبﻠﻦ‬ ‫ب‪ -‬تﻴزابﻲ‬ ‫اﻟف‪ -‬خﻨثﻲ‬ ‫‪- 8‬پﻪ ﻻﻧدې تعاﻣﻞ ک‪ ３‬کﻮم عﻨصر ارجاع شﻮى دی؟‬ ‫‪ClO3 + 6e + 3H 2O‬‬

‫‪Cl + 6OH‬‬

‫ج‪ -‬ﻫاﻳدروجﻦ د‪ -‬کﻠﻮرﻳﻦ او ﻫاﻳدروجﻦ‬ ‫اﻟف‪ -‬کﻠﻮرﻳﻦ ب‪ -‬اکسﻴجﻦ‬ ‫‪ - 9‬پﻪ ﻻﻧدې ﻣعادﻟﻪ ک‪ ３‬د اوبﻮ د ﻣاﻟﻴکﻮل ضرﻳب ‪ ................‬دی‪.‬‬ ‫‪H 3 BO3 + 12 H +‬‬

‫‪B2 H 6 + H 2O‬‬

‫د‪ 7 -‬؟‬ ‫ج‪6 -‬‬ ‫ب‪4 -‬‬ ‫اﻟف‪3 -‬‬ ‫‪ - 10‬اکسﻴدﻳشﻦ – رﻳدکشﻦ د تعاﻣﻞ پﻪ ﻣعادﻟﻪ ک‪ ３‬د اﻳﻮﻧﻮﻧﻮ شﻤ‪５‬ر پﻪ دواړو خﻮا سره ‪..............‬‬ ‫ک‪８５‬ي‬ ‫اﻟف – جﻤع ب – ﻣﻨفﻲ ج ‪ -‬ﻣساوي د – تغﻴﻴر ورکﻮل‬ ‫تشريحي پو＊تن‪３‬‬ ‫ﻻﻧدې ﻣعادﻟ‪ ３‬تﻮزﻳﻦ ک‪７‬ئ‪:‬‬ ‫‪I2 +‬‬ ‫‪Na2CrO4 +‬‬

‫‪1 H 2O2 + KI + H 2 SO4‬‬ ‫‪NaCrO2 + H 2O2 + NaOH‬‬

‫‪2‬‬

‫‪S + HNO3‬‬

‫‪3‬‬

‫‪Cu + H 2 SO4‬‬

‫‪4‬‬

‫‪MnO2 + HCOOH + H 2 SO4‬‬

‫‪5‬‬

‫‪H 3 PO4 + H 3 PO3‬‬

‫‪P2O4 + H 2O‬‬

‫‪6‬‬

‫‪Zn( NO3 ) 2 + NH 4 NO3 + .....‬‬

‫‪Zn + HNO3‬‬

‫‪7‬‬

‫‪P + HNO3‬‬

‫‪8‬‬

‫‪KO2 + MnO2 + H 2 SO4‬‬

‫‪9‬‬

‫‪H 2 SO4 + NO2 +‬‬ ‫‪CuSO4 + SO2 + H 2O‬‬ ‫‪MnSO4 + CO2 + H 2O‬‬

‫‪H 3 PO4 + NO + .............‬‬ ‫‪O2 + MnSO4‬‬

‫‪FeCl2 + S + H 2 S‬‬

‫‪223‬‬

‫‪10 FeS 2 + HCl‬‬

‫نهم ＇ــپرکى‬

‫په ک‪５‬ميا ک‪ ３‬قوانين او محاسب‪３‬‬ ‫کﻪ ＇ﻪ ﻫﻢ د ک‪５‬ﻤﻴا ﻫره ＇اﻧ‪／‬ﻪ ‪＄‬اﻧتﻪ ！اکﻠﻲ قﻮاﻧﻴﻦ ﻟري؛ خﻮ ‪＄‬ﻴﻨ‪ ３‬قﻮاﻧﻴﻦ داس‪ ３‬ﻫﻢ شتﻪ چ‪ ３‬د‬ ‫ک‪５‬ﻤﻴا پﻪ ！ﻮﻟﻮ ＇اﻧگﻮ ک‪ ３‬ور＇خﻪ کار اخﻴستﻞ کﻴ‪８‬ي‪ .‬پﻪ دې ＇پرکﻲ ک‪ ３‬ﻫغﻪ قﻮاﻧﻴﻦ او ﻣحاسب‪３‬‬ ‫＇‪７５‬ل کﻴ‪８‬ي چ‪ ３‬د ﻫغﻮی پﻪ واسطﻪ کﻴدی شﻲ ﻻﻧدې عﻠﻤﻲ ﻣطﻠبﻮﻧﻪ زده ک‪７‬ل شﻲ‪:‬‬ ‫د ک‪５‬ﻤﻴا د عﻠﻤﻲ کشفﻴاتﻮ تارﻳخﻲ بﻬﻴر تﻪ پﻪ پام سره‪ ،‬پراخ ﻧﻮی ﻧظر بﻪ د ک‪５‬ﻤﻴا پﻪ عﻠﻢ ک‪ ３‬پﻴدا‬ ‫ک‪７‬ئ؛ د قﻮاﻧﻴﻨﻮ د کاروﻟﻮ د ＇رﻧگﻮاﻟﻲ پربﻨســ＀ د عﻠﻤﻲ ﻣســائﻠﻮ او کشفﻴاتﻮ پﻪ اړه بﻪ ﻣعﻠﻮﻣات‬ ‫ترﻻسﻪ کﻮئ؛ پﻪ ک‪５‬ﻤﻴا ک‪ ３‬ﻟﻪ ﻣحاسبﻮ سره اشﻨا کﻴ‪８‬ئ‪.‬‬

‫‪224‬‬

‫‪ :١-٩‬د علمي مسائلو بنسټونه‬ ‫پﻪ عﻤﻮﻣﻲ ډول ﻳﻮه عﻠﻤﻲ ﻣسآﻟﻪ پر ＇ﻠﻮروﻻﻧدﻧﻴﻮ بﻨس＂ﻴزو ستﻨﻮ وﻻړه ده‪:‬‬ ‫‪ - 1‬قﻮاﻧﻴﻦ‬ ‫‪ - 2‬اصﻮل‬ ‫‪ - 3‬ﻧظرﻳ‪ ３‬او فرضﻴ‪３‬‬ ‫‪ - 4‬ت‪７‬وﻧﻮﻧﻪ او قاعدې‬ ‫د ﻳــﻮې اجتﻤاعﻲ ﻣســآﻟ‪ ３‬د حﻠﻮﻟﻮ ﻟپاره د ارشــﻤﻴدس پﻪ ﻧﻮم د ﻳﻮ پﻮه ﻫﻠ‪＄ ３‬ﻠــ‪ ３‬پر فﻨﻲ او تخﻨﻴکﻲ‬ ‫ﻧﻴﻤگ‪７‬تﻴاوو باﻧدې د اﻧساﻧاﻧﻮ غﻠب‪ ３‬ﻳﻮه ب‪５‬ﻠ‪／‬ﻪ ده‪ .‬ﻳﻮې اجتﻤاعﻲ پ‪ ３＋５‬تﻪ پام وک‪７‬ی‪:‬‬ ‫پادشاه »ﻫﻴرو« ﻟ‪＇８‬ﻪ خاﻟص سره زره زر‪－‬ر تﻪ ورک‪７‬ل چ‪ ３‬ﻫغﻪ تﻪ ور ＇خﻪ تاج جﻮړ ک‪７‬ي‪ .‬زرگر تاج‬ ‫جﻮړ ک‪ ７‬او پادشاه تﻪ ﻳ‪ ３‬ورک‪ .７‬ﻟﻪ پادشاه سره پﻮ＊تﻨﻪ پﻴدا شﻮه چ‪ ３‬دا تاج د خاﻟصﻮ سرو زرو دی او کﻪ‬ ‫ﻟﻪ ســروزرو ســره ﻳ‪ ３‬ﻣس ‪ ６－‬ک‪７‬ي او ﻟﻪ دې اﻟﻴاژ ＇خﻪ ﻳﻲ تاج جﻮړ ک‪７‬ی دی؟ پادشاه د خپﻞ وخت‬ ‫رﻳاضﻲ پﻮه او ﻣشﻬﻮر ستﻮرى پ‪５‬ژﻧدوﻧکﻲ ارشﻤﻴدس تﻪ ﻣخ ورواړوه‪.‬‬ ‫ارشﻤﻴدس ﻟﻪ دې سره سره چ‪ ３‬پﻪ دې اړه ﻳ‪ ３‬پﻮره ﻣعﻠﻮﻣات ﻧﻪ ﻟرل‪ ،‬د خپﻞ تفکر او ذﻫﻨﻲ قﻮاوو پر‬ ‫تکﻴﻪ د پادشاه د ستﻮر وﻣاﻧﻪ‪ ،‬ﻫغﻪ ډ‪４‬ره ﻣﻮده پﻪ دې فکر ک‪ ３‬وه چ‪ ３‬د خپﻠﻲ ﻧظرﻳﻪ او فرضﻴﻪ ＇خﻪ ﻳ‪３‬‬ ‫کار واخست او ﻣسآﻟﻪ تﻪ ﻳ‪ ３‬د حﻞ ﻻر پﻴدا ک‪７‬ه‪.‬‬ ‫فعاليت‬ ‫ﻟﻪ ﻻﻧدې عﻠﻤﻲ کر＊ﻮ ＇خﻪ‪ ،‬د عﻠﻤﻲ اصﻞ او قاﻧﻮن ﻣفﻬﻮم پﻴدا ک‪７‬ئ‪.‬‬ ‫‪ - 1‬کﻪ ﻳﻮ جسﻢ پﻪ اوبﻮ ک‪ ３‬ﻻﻣبﻮ وﻫﻲ‪ ،‬د ﻫغﻪ جسﻢ وزن ﻳ‪ ３‬کﻤﻴ‪８‬ي‪ .‬د جسﻢ د وزن د کﻤﻴت کچﻪ ﻟﻪ ب‪３‬‬ ‫‪＄‬اﻳﻪ شﻮ اوبﻮ ﻟﻪ کچ‪ ３‬سره ﻣساوي دی چ‪ ３‬د ﻫﻤدې جسﻢ پﻪ واسطﻪ ب‪＄ ３‬اﻳﻪ شﻮي دي‪.‬‬ ‫‪ - 2‬د تﻴزابﻲ باراﻧﻮﻧﻮ اورﻳدل د داﻳﻨا سﻮروﻧﻮ ﻧسﻞ تﻪ ضرر رسﻮي‪.‬‬ ‫‪！ - 3‬ﻮل ﻣﻮاد د اتﻮﻣﻮﻧﻮ پﻪ ﻧﻮم ﻟﻪ کﻮچﻨﻴﻮ ذرو ＇خﻪ جﻮړ شــﻮي دي‪ .‬د ﻣﻮادو ب‪５‬ﻼب‪５‬ﻞ خﻮاص د‬ ‫ﻫغﻮی د اتﻮﻣﻮﻧﻮ د تﻮپﻴرﻟﻪ کبﻠﻪ دي‪.‬‬ ‫فرضﻴﻪ او ﻧظرﻳﻪ د اﻧســاﻧاﻧﻮ ＇‪７５‬ﻧﻪ ده‪.‬اﻧســاﻧان ﻟﻪ ﻫغ‪ ３‬وروســتﻪ چ‪ ３‬ﻟﻪ ﻳﻮې ﻣســآﻟ‪ ３‬سره ﻣخاﻣخ‬ ‫شﻲ‪ ،‬د ﻫغ‪ ３‬د حﻞ ﻟپاره کﻮ＊） کﻮي‪ ،‬اطﻼعات را ！ﻮﻟﻮي او وروستﻪ د ﻫغﻮی ترﻣﻨ‪ ＃‬ﻟﻪ اړﻳکﻮ‬ ‫راﻣﻨ‪％‬تــﻪ کﻮﻟﻮ＇خﻪ پاﻳﻠ‪ ３‬اخﻠــﻲ‪ ،‬پﻪ دې پ‪７‬او ک‪ ３‬فرضﻴﻪ جﻮړ‪８４‬ي‪ .‬کﻪ د فرضﻴ‪ ３‬ســﻤﻮاﻟﻰ ＇ﻮ‬ ‫وارې پﻪ ب‪５‬ﻼب‪５‬ﻠﻮ وختﻮﻧﻮ ک‪ ３‬پﻪ ثبﻮت ورسﻴ‪８‬ي ‪،‬ﻫغﻪ د عﻠﻤﻲ فرضﻴ‪ ３‬پﻪ ﻧاﻣﻪ ﻳادﻳ‪８‬ي‪.‬‬ ‫د ﻧظرﻳﻮ اصﻼح او ＊ﻪ کﻴدل د پﻮ＊تﻨﻮ د حﻞ ﻻره ده‪.‬‬ ‫‪225‬‬

‫فکر وک‪７‬ئ !‬ ‫‪ - 1‬د ﻳﻮې عﻠﻤﻲ ﻧظرﻳ‪ ３‬ارز＊ت اواعتبار د کﻮﻣﻮعﻮاﻣﻠﻮ سره اړﻳک‪ ３‬ﻟري؟‬ ‫‪ - 2‬تﻴﻮري ﻳا عﻠﻤﻲ ﻧظرﻳﻪ ﻟﻪ عﻠﻤﻲ قاﻧﻮن سره ＇ﻪ تﻮپﻴر ﻟري؟‬ ‫پﻪ ﻧظري ک‪５‬ﻤﻴا ک‪ ３‬د داﻟتﻦ اتﻮﻣﻲ تﻴﻮري ﻳﻮه پر ﻣختﻠﻠ‪ ３‬تﻴﻮري ده‪ .‬د دې کتاب ﻟﻮستﻮﻧکﻲ بﻪ‬ ‫د داﻟتﻦ ﻟﻪ تﻴﻮري ســره اشــﻨا ﻳﻲ وﻟري (پﻪ ﻟﻮﻣ‪７‬ی ＇پرکﻲ ک‪ ３‬ﻟﻴکﻞ شــﻮې ده) دا تﻴﻮري کﻮﻟی‬ ‫شــﻲ ب‪５‬ﻼب‪５‬ﻠ‪ ３‬پدﻳدې؛ ﻟکﻪ‪ :‬ب‪７‬اس‪ ،‬ﻳﻮ پﻪ بﻞ ک‪ ３‬د ﻣﻮادو حﻞ کﻴدل‪ ،‬پﻪ تعاﻣﻠﻮﻧﻮ ک‪ ３‬د گازوﻧﻮ‬ ‫حجﻤﻲ ﻧســبتﻮﻧﻪ‪ ،‬د ﻣﻮادو د حجﻤﻲ او کتﻠﻮي ﻧســبتﻮﻧﻮ ثابتﻮاﻟﻰ او ﻧــﻮر پﻪ ک‪５‬ﻤﻴاوي تعاﻣﻠﻮﻧﻮ‬ ‫ک‪＇ ３‬ر‪－‬ﻨدوي؛ خﻮ د ‪＄‬ﻴﻨﻮ پدﻳدو؛ ﻟکﻪ‪ :‬د ســاکﻨ‪ ３‬بر‪＋４‬ــﻨا‪ ،‬د ﻣحﻠﻮﻟﻮﻧــﻮ اﻟکتروﻟﻴز‪ ،‬د رادﻳﻮ‬ ‫اکتﻴف ﻣﻮادو رادﻳﻮ اکتﻴﻮﻳتﻲ او رو＊ــﻨاﻳﻲ ورکﻮل او داس‪ ３‬ﻧﻮرو پﻪ ﻫکﻠﻪ اړوﻧده ＇ر‪－‬ﻨدوﻧ‪ ３‬ﻧﻪ‬ ‫شﻲ کﻮﻟی‪ .‬داﻧدازه کﻮﻟﻮواحدوﻧﻪ‪ ،‬فﻮرﻣﻮﻟﻮﻧﻪ‪ ،‬سﻤبﻮﻟﻮﻧﻪ‪ ،‬د ﻧﻮم د اﻳ‪＋‬ﻮدﻟﻮﻻرې او داس‪ ３‬ﻧﻮر د‬ ‫عﻠﻤﻲ ت‪７‬وﻧﻮﻧﻮ ب‪５‬ﻠگ‪ ３‬دي‪.‬‬ ‫علمي ت‪７‬ون‬ ‫ﻫغﻪ ﻣجﻤﻮعﻲ پرې ک‪７‬ې چ‪ ３‬دعﻠﻮﻣﻮ پﻪ ﻫکﻠﻪ راﻣﻨ‪ ＃‬تﻪ شﻲ او د ﻳﻮي ＇اﻧ‪ ３／‬د＇‪７５‬وﻧکﻮ ﻟﻪ اړﻳکﻮ‬ ‫ســره او حتی دب‪５‬ﻼب‪５‬ﻠﻮ ＇اﻧ‪／‬ﻮد پﻮﻫاﻧﻮ ترﻣﻨ‪ ＃‬د اړﻳکﻮ اســاﻧتﻴا وې راﻣﻨ‪ ＃‬تﻪ ک‪７‬ي‪ ،‬دعﻠﻤﻲ ت‪７‬ون پﻪ‬ ‫ﻧاﻣﻪ ﻳادﻳ‪８‬ي ‪.‬‬ ‫اضافي معلومات‬ ‫اﻳﻮپــاک )‪ (IUPAC‬د تجربــ‪ ３‬او خاﻟصــ‪ ３‬ک‪５‬ﻤﻴــا د ﻧ‪７‬ﻳﻮاﻟــ‪ ３‬کﻤﻴ＂ــ‪ ３‬ﻟﻨــ‪ ６‬ســﻤبﻮل‬ ‫(‪ )International Union of Pur Applied Chemictry‬دی‪ .‬دﻧ‪７‬ۍ د ک‪５‬ﻤﻴا‬ ‫ډ‪４‬ر ﻣشﻬﻮر پﻮﻫان پﻪ ک‪ ３‬غ‪７‬ﻳتﻮب ﻟري او دک‪５‬ﻤﻴا د ﻣسا‪４‬ﻠﻮ پﻪ اړه عﻠﻤﻲ ت‪７‬وﻧﻮﻧﻪ سره کﻮي‪.‬‬ ‫‪ :٢-٩‬د مادې د پاي‪＋‬ت قانون او يا د کتل‪ ３‬پاي‪＋‬ت‬ ‫پــﻪ ‪ 18‬م پ‪５‬ــ‪７‬ۍ کــ‪ ３‬د ﻻوازﻳــﻪ ( ‪ ) Antoine loucent lavoisier‬پــﻪ ﻧــﻮم فراﻧســﻮي عاﻟــﻢ‬ ‫(‪ )1794-1843‬داســ‪ ３‬ﻧظر ورک‪ :７‬پﻪ ک‪５‬ﻤﻴاوي تعاﻣﻞ ک‪ ３‬د تعاﻣﻞ د ﻣحصﻮل ﻣجﻤﻮعﻲ کتﻠﻪ د‬ ‫تعاﻣﻞ کﻮوﻧکﻮ ﻣﻮادو ﻟﻪ ﻣجﻤﻮعﻲ کتﻠ‪ ３‬سره ﻣساوي ده‪:‬‬ ‫‪226‬‬

‫) ‪C ( s ) + O2 ( g‬‬

‫‪CO2 ( g ) + 49 KJ / mol‬‬

‫دا قاﻧــﻮن د داﻟتــﻦ داتﻮﻣﻲ‪ -‬ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻲ تﻴﻮري ﻟﻪ ﻧظره ﻫﻢ ســﻢ دی‪ .‬پﻪ ﻫر ک‪５‬ﻤﻴاوي تعاﻣﻞ ک‪ ３‬د تعاﻣﻞ‬ ‫کﻮوﻧکﻮ ﻣﻮادو د جﻮړووﻧکﻮ عﻨصروﻧﻮ د اتﻮﻣﻮﻧﻮ ﻣجﻤﻮعﻲ شﻤ‪５‬ر د تعاﻣﻞ د ﻣحصﻮل ﻣﻮادو د اتﻮﻣﻮﻧﻮ‬ ‫ﻟﻪ شــﻤ‪５‬ر ســره ﻣســاوي دی؛ ک‪５‬ﻤﻴــاوي تعاﻣﻠﻮﻧﻪ د اﻧرژي ﻟﻪ جــذب او ﻳا ازادﻳدﻟﻮ ســره ﻳﻮ ‪＄‬ای دي‪.‬‬ ‫ﻫغــﻪ تعاﻣﻠﻮﻧــﻪ چ‪ ３‬پﻪ ﻧتﻴجﻪ کــ‪ ３‬ﻳ‪ ３‬اﻧرژي ازادﻳــ‪８‬ي د ‪( Exothermic‬د تﻮدوخــ‪ ３‬تﻮﻟﻴدوﻧکﻲ)‬ ‫تعاﻣﻠﻮﻧــﻮ پــﻪ ﻧﻮم ﻳادﻳ‪８‬ي او ﻫغﻪ تعاﻣﻠﻮﻧﻪ چ‪ ３‬د اﻧرژي (تﻮدوخ‪ )３‬د جذب پﻪ پاﻳﻠﻪ ک‪ ３‬ترســره کﻴ‪８‬ي د‬ ‫)‪ ( Endothermic‬تعاﻣﻠﻮﻧﻮ پﻪ ﻧﻮم ﻳادﻳ‪８‬ي‪ .‬د پﻮرتﻨﻲ تعاﻣﻞ پﻪ بﻬﻴرک‪ ،３‬چ‪ ３‬د کاربﻦ او اکســﻴجﻦ‬ ‫ترﻣﻨ‪ ＃‬شﻮی دی‪ ،‬اﻧرژي ازاده شﻮې او د ‪ Exothermic‬تعاﻣﻞ ﻳﻮ ډول دی چ‪ ３‬د ازادې شﻮې اﻧرژي‬ ‫کچﻪ ‪ 94kjoul / mol‬ده‪ .‬د دې ازادې شــﻮې تﻮدوخ‪ ３‬کچﻪ پﻪ اﻧرژي باﻧدې د کاربﻦ او اکســﻴجﻦ د‬ ‫کتﻠ‪ ３‬ﻟﻪ بدﻟﻮﻟﻮ ســره راﻣﻨ‪ ＃‬تﻪ شــﻮی دی؛ پردې بﻨســ＀‪ ،‬د تعاﻣﻞ د ﻣحصﻮل ﻣﻮادو ﻣجﻤﻮعﻲ کتﻠﻪ د‬ ‫تعاﻣﻞ کﻮوﻧکﻮ ﻣﻮادو ﻟﻪ ﻣجﻤﻮعﻲ کتﻠ‪＇ ３‬خﻪ ﻟ‪８‬ه ده‪ .‬د شﻠﻤ‪ ３‬پ‪７５‬ي پﻪ پﻴﻞ ک‪ ３‬اﻧﻴشتاﻳﻦ )‪(Enstein‬‬

‫ووﻳﻞ چ‪ ３‬پﻪ تعاﻣﻠﻮﻧﻮ ک‪ ３‬ترﻻســﻪ شــﻮې اﻧرژي؛ د پﻮرتﻨﻲ تعاﻣﻞ پﻪ شان‪ ،‬د تعاﻣﻞ د ﻣحصﻮل د کتﻠ‪３‬‬ ‫پﻪ کﻤﻮاﻟی پﻮرې اړه ﻟري چ‪ ３‬کﻤﻪ شــﻮې کتﻠﻪ ﻳ‪ ３‬د ‪ E = mc2‬فﻮرﻣﻮل پر بﻨســ＀ ﻣحاسبﻪ ک‪７‬ه او د‬ ‫کتﻠ‪ ３‬د پاﻳ‪＋‬ت او اﻧرژي قاﻧﻮن ﻳ‪ ３‬راﻣﻨ‪％‬تﻪ ک‪.７‬‬ ‫پﻪ ر＊تﻴا سره چ‪ ３‬پﻪ اﻧرژي باﻧدې بدﻟﻪ شﻮې کتﻠﻪ پﻪ ‪ Exothermic‬تعاﻣﻠﻮﻧﻮ ک‪ ３‬دوﻣره کﻮچﻨ‪ ９‬ده‬ ‫چ‪ ３‬پﻪ ﻫﻴ＆ وســﻴﻠﻪ ﻧﻪ شــﻲ اﻧدازه کﻴدى‪ .‬ﻟﻪ دې کبﻠﻪ‪ ،‬د ﻻوازﻳﻪ د پاﻳ‪＋‬ت قاﻧﻮن پر ‪＄‬اى دی؛ خﻮ کﻠﻪ‬ ‫چ‪ ３‬د ﻳﻮراﻧﻴﻢ کتﻠﻪ پﻪ ﻫســتﻮي رﻳکتﻮرک‪！ ３‬ﻮ！ﻪ کﻴ‪８‬ي‪ ،‬د تعاﻣﻞ د ﻣحصﻮل د کتﻠ‪ ３‬تﻮپﻴر د ﻳﻮراﻧﻴﻢ ﻟﻪ‬ ‫ﻟﻮﻣ‪７‬ﻧ‪ ９‬کتﻠ‪＇ ３‬خﻪ ډ‪４‬ر زﻳات دی چ‪ ３‬پﻨ‪％‬ﻮس ﻣﻴﻠﻴﻮﻧﻪ ‪＄‬ﻠﻲ د کاربﻦ او اکســﻴجﻦ ﻟﻪ ســﻮ‪＄‬ﻮﻟﻮ ＇خﻪ‬ ‫ډ‪４‬ر دی‪.‬‬ ‫‪+ 200 mev‬‬

‫‪1‬‬ ‫‪Ba + 92‬‬ ‫‪36 Kr +30 n‬‬

‫‪141‬‬ ‫‪56‬‬

‫‪U + 01n‬‬

‫‪235‬‬ ‫‪92‬‬

‫پﻪ پﻮرتﻨﻴﻮ ﻫستﻮي تعاﻣﻠﻮﻧﻮ ک‪ ３‬باﻳد د اﻧشتاﻳﻦ قاﻧﻮن ﻳعﻨ‪ ３‬د ﻣادې او اﻧرژي دپاﻳ‪＋‬ت قاﻧﻮن تﻪ پام وشﻲ‪:‬‬ ‫ﻳﻮ ﻣﻴﻠﻴﻮن اﻟکترون وﻟت ) ‪ (mev‬ﻟﻪ ‪ 3.810 14 Kcalory‬ســره ﻣعادل دی‪ .‬د ‪ E = mc2‬د فﻮرﻣﻮل‬ ‫پر بﻨســ＀ ترﻻســﻪ ک‪８５‬ي چ‪ 94Kcalory / mol ３‬او ‪ 200 mev / mole‬د اﻧرژۍ ﻟﻪ کﻮﻣ‪ ３‬کتﻠ‪３‬‬ ‫سره سﻤﻮن ﻟري چ‪ ３‬دوﻣره اﻧرژي تبدﻳﻠﻪ شﻮې ده‪:‬‬

‫‪227‬‬

‫‪E1‬‬ ‫‪C2‬‬ ‫‪94.103 calory / mol 94.103 joul / mol‬‬ ‫= ‪m1‬‬ ‫=‬ ‫‪(3 108 m / sec) 2‬‬ ‫‪9 1016 m 2 / sec 2‬‬ ‫= ‪m1‬‬

‫‪g / mol‬‬

‫‪10‬‬

‫‪m1 = 10.44 10‬‬

‫پﻪ پﻮرتﻨﻴﻮ ﻫستﻮي تعاﻣﻠﻮﻧﻮ ک‪ ３‬کﻤﻪ شﻮې کتﻠﻪ داس‪ ３‬ﻻستﻪ را‪＄‬ﻲ‪:‬‬ ‫د ‪ 235g‬ﻳﻮراﻧﻴــﻢ ( ﻳــﻮ ﻣــﻮل) ‪( 6.02 1023‬د اوگدرو د عــدد پﻪ کچﻪ) د ﻳﻮراﻧﻴــﻢ اتﻮﻣﻮﻧﻪ ﻟري؛‬ ‫＇رﻧگــﻪ چ‪ ３‬د ﻫســت‪ ３‬پﻪ ﻫر و‪４‬ــش ک‪ 200 mev ３‬اﻧرژي ازادﻳ‪８‬ي ‪ ،‬ﻧﻮ ！ﻮﻟﻪ ازاده شــﻮې اﻧرژي پﻪ‬ ‫ارگ )‪ (erg‬داس‪ ３‬ﻣحاسبﻪ کﻴ‪８‬ي‪:‬‬ ‫‪4.18 10 7 erg 6.02 10 23‬‬

‫‪14‬‬

‫‪E2 = 200 3.8 10 14 calory = 200 3.8 10‬‬ ‫‪E 2 = 1.91 10 20 erg / mol‬‬ ‫‪E 2 1.91 10 20 erg / mol‬‬ ‫=‬ ‫‪= 0.13g‬‬ ‫‪C2‬‬ ‫‪(3 1010 cm / sec) 2‬‬

‫‪= 2.5 10 6‬‬

‫‪1‬‬

‫= ‪m2‬‬

‫‪m1 / 235 molU‬‬ ‫‪0.13 g / 235 g mol 1‬‬ ‫=‬ ‫=‬ ‫‪m 2 / 12‬‬ ‫‪molC 4.36 10 9 g / 12 g mol‬‬

‫ﻟﻪ پﻮرتﻨﻲ ﻧســبت ＇خﻪ ترﻻســﻪ کﻴ‪８‬ي چ‪ ３‬ﻟﻪ ﻳﻮ ﻣﻮل ﻳﻮراﻧﻴﻢ ＇خﻪ ازاده شﻮې اﻧرژي ‪ 2.5‬ﻣﻴﻠﻴﻮﻧﻪ‬ ‫‪＄‬ﻠ‪ ３‬د کاربﻦ د ﻳﻮه ﻣﻮل ازادې شﻮې اﻧرژۍ پﻪ پرتﻠﻪ زﻳاتﻪ ده‪.‬‬

‫(‪ )1-9‬شکﻞ‪ :‬اﻟف‪ -‬د بر‪＋４‬ﻨاﻳﻲ عکاسﻲ‬

‫ب‪ -‬د بر‪＋４‬ﻨاﻳﻲ عکاسﻲ ＇راغﻮﻧﻮ‬

‫د ＇راغﻮﻧﻮ کتﻠﻪ ﻟﻪ سﻮ‪＄‬ﻴد ＇خﻪ ﻣخک‪３‬‬

‫کتﻠﻪ ﻟﻪ سﻮ‪＄‬ﻴدﻟﻮ ＇خﻪ وروستﻪ‬

‫‪228‬‬

‫( ‪ :)٣-٩‬د ثابتو نسبتونو قانون ( ‪( Proust 1807‬‬ ‫دا قاﻧــﻮن ﻟﻮﻣــ‪７‬ى ‪＄‬ﻞ پﻪ (‪ )1807‬کال ک‪ ３‬د ‪ Pr oust‬پﻪ ﻧﻮم عاﻟﻢ راﻣﻨ‪ ＃‬تﻪ ک‪７‬؛ او ﻟﻪ ﻫﻤدې کبﻠﻪ د‬ ‫ﻧﻮﻣﻮړي پﻪ ﻧﻮم ﻳاد شﻮی دی‪ .‬دی واﻳﻲ‪:‬‬ ‫د ﻣرکــب د ﻣاﻟﻴکــﻮل جﻮړووﻧکــﻲ عﻨصروﻧﻪ پﻪ ！اکﻠﻲ او ثابت وزﻧﻲ ﻳا کتﻠﻮي ﻧســبت ﻳﻮ ﻟﻪ بﻞ ســره‬ ‫تعاﻣﻞ کﻮي‪ .‬د دې ترکﻴبﻲ جســﻤﻮﻧﻮ ترﻻســﻪ کﻮل ک‪５‬دی شﻲ‪ ،‬پﻪ ﻫره ﻻره وشﻲ‪ ،‬ﻣﻬﻤﻪ دا ده چ‪ ３‬دوه‬ ‫ســاده جســﻤﻮﻧﻪ تﻞ پﻪ ﻳﻮ ！اکﻠﻲ او ثابت کتﻠﻮي ﻧسبت ﻳﻮ ﻟﻪ بﻞ سره ﻳﻮ ‪＄‬ای کﻴ‪８‬ي اوﻣرکب جﻮړوي؛‬ ‫د ب‪５‬ﻠگ‪ ３‬پﻪ ډول‪ :‬ﻫاﻳدروجﻦ ﻟﻪ اکســﻴجﻦ ســره تعاﻣﻞ کﻮي‪ ،‬اوبﻪ جﻮړوي؛ د ﻫاﻳدروجﻦ او اکسﻴجﻦ‬ ‫کتﻠﻮي ﻧسبت د اوبﻮ پﻪ جﻮړﻳدو ک‪ 1 : 8 ３‬دی‪:‬‬ ‫‪2 H 2 + O2‬‬

‫‪2 H 2O‬‬ ‫‪2 18‬‬

‫‪2 1 2 + 16 2‬‬

‫‪4 g + 32 g‬‬ ‫‪36 g‬‬ ‫‪H 2 : O2 = 4 g : 32 g = 1 : 8‬‬

‫＇ه فکر کوئ؟‬ ‫د اکســﻴجﻦ او ﻧاﻳتروجــﻦ پــﻪ ﻣرکبﻮﻧﻮ ک‪ ３‬ﻳــﻮ ﻫﻢ ‪ N 2O4‬دی چ‪ ３‬ب‪ ３‬رﻧگــﻪ گاز دی‪ .‬د کتﻠﻮي‬ ‫ﻧسبتﻮﻧﻮ د قاﻧﻮن پﻪ کﻮﻣک کﻴدی شﻲ چ‪ ３‬دې ک‪５‬ﻤﻴاوي فﻮرﻣﻮل تﻪ ورسﻴ‪８‬ئ؟‬ ‫‪ :٤-٩‬د متعددو نسبتونو قانون يا د دالتن قانون‬ ‫دوه عﻨصروﻧﻪ ﻳﻮ ﻟﻪ بﻞ ســره تعاﻣﻞ کﻮي‪ ،‬ﻧﻪ ﻳﻮازي ﻳﻮ ډول ﻣرکب ﻧﻪ جﻮړوي؛ خﻮ کﻪ د ﻫغﻮى کتﻠﻮي‬ ‫ﻧسبت بدل شﻲ‪ ،‬ب‪５‬ﻼب‪５‬ﻞ ﻣرکبﻮﻧﻪ جﻮړﻳ‪８‬ي‪ .‬د دې عﻨصروﻧﻮ د ﻳﻮ کتﻠﻮي ﻧسبت چ‪ ３‬د ﻫغﻪ پﻪ ب‪５‬ﻼب‪５‬ﻠﻮ‬ ‫ﻣرکبﻮﻧﻮکــ‪ ３‬ﻳ‪ ３‬د بــﻞ عﻨصر ﻟﻪ ！اکﻠ‪ ３‬کتﻠ‪ ３‬ســره جﻮړک‪７‬ی دی‪ ،‬تام ثابــت او کﻮچﻨﻲ عددوﻧﻪ دي؛د‬ ‫ب‪５‬ﻠگ‪ ３‬پﻪ ډول‪ :‬ﻧاﻳتروجﻦ ﻟﻪ اکســﻴجﻦ ســره تعاﻣﻞ ک‪７‬ی دی‪ ،‬پﻨ‪％‬ﻪ ډوﻟﻪ اکساﻳدوﻧﻪ ﻳ‪ ３‬جﻮړ ک‪７‬ي دي‪،‬‬ ‫چ‪ ３‬د اکسﻴجﻦ کتﻠﻮي ﻧسبت پﻪ دې (پﻨ‪％‬ﻪ) ډوﻟﻪ اکساﻳدوﻧﻮ ک‪ 1 : 2 : 3 : 4 : 5 ３‬دی؛ خﻮ د ﻧاﻳتروجﻦ‬ ‫‪N 2 : O2‬‬ ‫‪N 2 : O2‬‬ ‫کتﻠﻪ ثابتﻪ ده؛ ﻳعﻨ‪:３‬‬ ‫‪1‬‬

‫‪4/‬‬

‫‪:‬‬

‫‪7/‬‬

‫‪1‬‬

‫‪N 2O 14 2 : 16‬‬

‫‪2‬‬

‫‪8/‬‬ ‫‪: 1/ 2‬‬

‫‪7/‬‬ ‫‪7/‬‬

‫‪1‬‬ ‫‪1/‬‬

‫‪NO 14 : 16‬‬ ‫‪N 2O3 14 2 : 16 3‬‬

‫‪4‬‬

‫‪1/ 6‬‬

‫‪:‬‬

‫‪1 7/‬‬

‫‪: 16 2‬‬

‫‪NO2 14‬‬

‫‪5‬‬

‫‪2/ 0‬‬

‫‪:‬‬

‫‪1 7/‬‬

‫‪N 2O5 14 2 : 16 5‬‬

‫‪3‬‬

‫‪:‬‬

‫‪229‬‬

‫د ﻧاﻳتروجﻦ داکساﻳدوﻧﻮ‬ ‫ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻮﻧﻪ‬

‫)‪ (2 - 9‬شکﻞ‪ :‬د ﻧاﻳتروجﻦ د اکساﻳدوﻧﻮ د ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻮﻧﻮ ﻣﻮډل‬

‫د اکســﻴجﻦ ﻧســبت د ﻫغﻪ پﻪ پﻨ‪％‬ﻪ ډوﻟﻪ اکســاﻳدوﻧﻮ ک‪ ،３‬چ‪ ３‬ﻟﻪ ﻧاﻳتروجﻦ سره ﻳ‪ ３‬جﻮړ ک‪７‬ي دي‪،‬‬ ‫‪ 1 : 2 : 3 : 4 : 5‬دی‪.‬‬ ‫فعاليت‬ ‫دﻣتعددوﻧســبتﻮقاﻧﻮن دکﻠﻮرﻳﻦ پﻪ ＇ﻠﻮر ډوﻟﻪ اکســاﻳدوﻧﻮ ) ‪(Cl 2O, Cl 2O3 , Cl 2O5 , Cl 2O7‬‬

‫ک‪ ３‬تطبﻴق ک‪７‬ئ‪.‬‬ ‫‪ : ٥- ٩‬د معادلتونو قانون‬ ‫دوې ﻣادې ﻳا عﻨصروﻧﻪ ﻫر ﻳﻮ جﻼ‪ ،‬جﻼ ﻟﻪ در‪４‬ﻢ عﻨصر سره پﻪ ﻳﻮ ！اکﻠﻲ کتﻠﻮي ﻧسبت تعاﻣﻞ کﻮي‪،‬‬ ‫د ﻟﻤ‪７‬ﻧﻴﻮ ﻣﻮادو د پات‪ ３‬شﻮﻧﻮ پرتﻪ‪ ،‬ﻣرکبﻮﻧﻪ جﻮړوي‪ .‬دا دوه عﻨصروﻧﻪ پﻪ خپﻞ ﻣﻨ‪ ＃‬ک‪ ３‬ﻫﻢ پﻪ ﻫﻤاغﻪ‬ ‫کتﻠﻮي ﻧسبت تعاﻣﻞ کﻮي او ﻣرکب جﻮړ وي چ‪ ３‬ﻟﻪ در‪４‬ﻢ عﻨصر سره ﻳ‪ ３‬تعاﻣﻞ ک‪７‬ی دی‪:‬‬ ‫‪AB‬‬

‫‪A‬‬

‫‪B‬‬

‫‪AC‬‬

‫‪C‬‬

‫‪BC‬‬

‫د پﻮرتﻨﻴﻮ ＇ر‪－‬ﻨدوﻧﻮ پاﻳﻠﻪ دا ده چ‪ ３‬عﻨصروﻧﻪ پﻪ ！اکﻠﻮ کچﻮ ﻳﻮ ﻟﻪ بﻞ سره تعاﻣﻞ کﻮي‪.‬‬ ‫د ﻳﻮ عﻨصر ﻣعادﻟﻪ کتﻠﻪ د ﻫﻤاغﻪ عﻨصرد کتﻠ‪ ３‬ﻫغﻪ ﻣقداردی چ‪ ３‬ﻟﻪ اتﻪ گراﻣﻪ اکســﻴجﻦ ســره ﻳﻲ‬ ‫تعاﻣﻞ ک‪７‬ی او ﻟﻪ پات‪ ３‬شﻮﻧﻲ ＇خﻪ پرتﻪ ﻳ‪ ３‬خپﻞ اړوﻧد اکساﻳد جﻮړ ک‪７‬ی دی‪.‬‬

‫‪230‬‬

‫مثال‪ 1.5 g :‬د اوســپﻨ‪ ３‬اکســاﻳد شــتﻪ چ‪ ３‬پﻪ ﻫغﻪ ک‪ 1.17 g ３‬اوسپﻨﻪ شــتﻮن ﻟري‪ ،‬د اوسپﻨ‪３‬‬ ‫ﻣعادﻟﻪ کتﻠﻪ پﻴدا ک‪７‬ئ‪:‬‬ ‫‪0.33 gO2‬‬

‫‪1.17 gFe‬‬

‫‪mFe = 1.17 g‬‬

‫‪X‬‬

‫‪m Oxide = 1,5 g‬‬

‫‪X =.‬‬

‫‪mO2 = 0.33 g‬‬

‫‪8 g O2‬‬ ‫‪1,17 gFe 8 gO2‬‬ ‫‪= 28 gFe‬‬ ‫‪0.33 gO2‬‬

‫د اوسپﻨ‪ ３‬ﻣعادﻟﻪ کتﻠﻪ ﻳا ﻣعادل‪ -‬گرام ﻟﻪ ‪ 28g‬سره ﻣساوي دی‪.‬‬ ‫د ﻳــﻮ عﻨصــر ﻣعادﻟﻪ کتﻠﻪ د ﻫغﻪ عﻨصر د کتﻠ‪ ３‬ﻫﻤاغﻪ کچﻪ ده‪ ،‬چ‪ ３‬پــﻪ ﻳﻮ ک‪５‬ﻤﻴاوي تعاﻣﻞ ک‪ ３‬ﻳ‪ ３‬ﻳﻮ‬ ‫گرام اوﻳا ﻳﻮ اتﻮم ‪ -‬گرام ﻫاﻳدروجﻦ ب‪＄ ３‬اﻳﻪ او ﻳا ازاد ک‪７‬ی وي؛ د ب‪５‬ﻠگ‪ ３‬پﻪ ډول‪ :‬پﻪ ﻻﻧدې تعاﻣﻞ ک‪３‬‬ ‫د کﻠسﻴﻢ ﻣعادﻟﻪ کتﻠﻪ ‪ 20‬ده او داس‪ ３‬ﻣحاسبﻪ کﻴ‪８‬ي‪:‬‬ ‫‪Ca + H 2 SO4‬‬

‫‪CaSO4 + H 2‬‬

‫‪98g‬‬

‫‪2g‬‬ ‫‪1g‬‬

‫‪40 g‬‬ ‫‪X‬‬

‫‪40 g 1g‬‬ ‫‪= 20 g‬‬ ‫‪2g‬‬

‫=‪X‬‬

‫‪2g‬‬ ‫‪1g‬‬

‫‪40 g‬‬ ‫‪X‬‬

‫پــﻪ عﻤﻮﻣــﻲ ډول‪ ،‬د ﻳﻮ عﻨصر ﻣعادﻟﻪ کتﻠﻪ عبارت ﻟﻪ ﻫﻤدې عﻨصــر اتﻮﻣﻲ کتﻠﻪ ﻳ‪ ３‬پر وﻻﻧس د‬ ‫عﻨصرپﻪ جﻮړ شﻮي ﻣرکب ک‪ ３‬ده‪:‬‬ ‫اتﻮﻣﻲ ﻧسبتﻲ کتﻠﻪ‬ ‫وﻻﻧس‬

‫= ﻣعادﻟﻪ کتﻠﻪ‬

‫مثال‪ :‬د اﻟﻤﻮﻧﻴﻢ اتﻮﻣﻲ ﻧسبتﻲ کتﻠﻪ ‪ 27 amu‬او وﻻﻧس ﻳ‪ 3 ３‬دی‪ ،‬ﻣعادﻟﻪ کتﻠﻪ ﻳ‪ ３‬پﻴدا ک‪７‬ئ‪.‬‬ ‫‪M A Al = 27 amu‬‬

‫حل ‪:‬‬

‫‪M A Al‬‬ ‫‪Volance‬‬ ‫‪27 amu‬‬ ‫= ‪EqAl‬‬ ‫‪= 9amu‬‬ ‫‪3‬‬ ‫= ‪EqAl‬‬

‫‪VolanceAl = 3‬‬

‫? = ‪Eq gAl‬‬

‫‪231‬‬

‫‪ : ١- ٥-٩‬د ک‪５‬مياوي مرکبونو د معادل‪ ３‬کتل‪ ３‬ترالسه کول‬ ‫د ک‪５‬ﻤﻴاوي ﻣرکبﻮﻧﻮ ﻣعادﻟﻪ کتﻠﻪ دا ده چ‪ ３‬ﻧسبتﻲ ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻲ کتﻠﻪ ﻳ‪ ３‬تقسﻴﻢ پر ﻣؤثر وﻻﻧس وو‪４‬شﻞ‬ ‫شﻲ‪:‬‬

‫‪M Compounds‬‬ ‫‪Effective Volance‬‬

‫= ‪Eq Compounds‬‬

‫پام وک‪７‬ئ‬ ‫اغ‪５‬ز ﻣﻦ وﻻﻧس پﻪ تﻴزابﻮﻧﻮ ک‪ ３‬د ﻫاﻳدروجﻦ د اتﻮﻣﻮﻧﻮ ﻟﻪ شــﻤ‪５‬ر‪ ،‬پﻪ اﻟقﻠﻴﻮ ک‪ ３‬د ﻫاﻳدروکسﻴﻞ‬ ‫د گروپ ﻟﻪ شــﻤ‪５‬ر ســره ﻣساوی دی‪ .‬ﻫﻤدارﻧگﻪ‪ ،‬پﻪ ﻣاﻟگﻮ ک‪ ３‬اغ‪５‬زﻣﻦ وﻻﻧس د ﻣاﻟگﻮ دفﻠزي‬ ‫کتﻴﻮﻧﻮﻧﻮ وﻻﻧس دى؛ د ﻻﻧدې فﻮرﻣﻮﻟﻮﻧﻮ پر بﻨس＀ کﻴدی شﻲ د ﻧﻮﻣﻮړو ﻣرکبﻮﻧﻮ ﻣعادﻟ‪ ３‬کتﻠ‪３‬‬ ‫ﻻس تﻪ راشﻲ ‪:‬‬ ‫‪M Acides‬‬ ‫‪H+‬‬

‫= ‪Eq Acide‬‬

‫‪M Bases‬‬ ‫‪OH‬‬

‫= ‪EqBases‬‬

‫‪M Salts‬‬ ‫‪Cathions volance‬‬

‫= ‪EqSaltes‬‬

‫کﻪ د اتﻮﻣﻮﻧﻮ او ﻳا ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻮﻧﻮ ﻣعادﻟﻪ کتﻠﻪ پﻪ گراﻣﻮﻧﻮ و＊ﻮدل شﻲ ‪ ،‬دا کﻤﻴت د اتﻮم ﻳا ﻣاﻟﻴکﻮل‬ ‫د ﻣعادل ‪ -‬گرام )‪ ( Equivalent gram‬پﻪ ﻧﻮم ﻳادﻳ‪８‬ي چ‪ ３‬تﻞ پﻪ ‪＊ Eq g‬ﻮدل کﻴ‪８‬ي‪.‬‬ ‫باﻳد ﻳادوﻧﻪ وک‪７‬و چ‪ ３‬د ﻣتحﻮﻟﻮ وﻻﻧسﻮﻧﻮ عﻨصروﻧﻪ ب‪５‬ﻼب‪５‬ﻠ‪ ３‬ﻣعادﻟ‪ ３‬کتﻠ‪ ３‬ﻟري؛ د ب‪５‬ﻠگ‪ ３‬پﻪ ډول‪:‬‬ ‫د ‪ Cu 2O‬پﻪ ﻣرکب ک‪ ３‬د ﻣسﻮ ﻣعادﻟﻪ کتﻠﻪ ‪ ، 63.4amu‬خﻮ پﻪ ‪ CuO‬کﻲ د ﻣسﻮ ﻣعادﻟﻪ کتﻠﻪ‬ ‫‪ 31.7amu‬ده‪.‬‬ ‫لوم‪７‬ی مثال‪ :‬د ‪ H 3 PO4‬ﻣعادﻟﻪ کتﻠﻪ پﻴدا ک‪７‬ئ‪ .‬د ‪ H 3 PO4‬ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻲ کتﻠﻪ ‪ 98amu‬ده‪.‬‬

‫‪232‬‬

‫‪= 98amu‬‬

‫حل‬ ‫‪M H PO‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪4 = 98amu = 32,6amu‬‬ ‫= ‪qH 3 PO 4‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪H+‬‬

‫‪H 3 PO 4‬‬

‫‪M‬‬

‫?= ‪Eq H PO‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪H + =3‬‬

‫دوهم مثال‪ :‬د ‪ Ca(OH ) 2‬ﻣعادﻟﻪ کتﻠﻪ پﻴدا ک‪７‬ئ‪ ،‬د ‪ Ca(OH ) 2‬ﻧسبتﻲ ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻲ کتﻠﻪ‬ ‫‪ 74‬ده‪.‬‬

‫‪M Ca ( OH ) 2 = 74 amu‬‬ ‫? = ‪EqCa ( OH ) 2‬‬ ‫‪OH = 2‬‬

‫‪74amu‬‬ ‫‪= 37amu‬‬ ‫‪3‬‬

‫‪M Ca (OH ) 2‬‬

‫=‬

‫‪OH‬‬

‫= ‪Eq Ca(OH ) 2‬‬

‫دريــم مثــال‪ :‬د ‪ MgSO 4‬ﻣعادﻟــﻪ کتﻠﻪ ﻣحاســبﻪ کــ‪７‬ئ ‪ .‬د ‪ MgSO 4‬ﻧســبتﻲ ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻲ کتﻠﻪ‬ ‫‪ 120amu‬ده‪.‬‬ ‫حل‪:‬‬

‫‪M MgSO4 = 120 amu‬‬ ‫‪M MgSO4‬‬

‫= ‪EqMgSO4‬‬

‫‪Effictive Volance = 2‬‬

‫‪EqMgSO4‬‬

‫? = ‪EqMgSO4‬‬

‫‪Cathion Volance‬‬ ‫‪120amu‬‬ ‫=‬ ‫‪= 60amu‬‬ ‫‪2‬‬

‫ﻫغﻪ ﻣرکبﻮﻧﻪ چ‪ ３‬پﻪ ‪ Re dox‬تعاﻣﻠﻮﻧﻮ ک‪ ３‬برخﻪ اخﻠﻲ‪ ،‬د ﻣاﻟﻴکﻮل د تشکﻴﻞ کﻮوﻧکﻮ عﻨصروﻧﻮ‬ ‫اتﻮﻣﻮﻧــﻪ ﻳــ‪ ３‬ارجــاع او ﻳا )‪ (Oxidation‬کﻴ‪８‬ي‪ .‬د ﻫغــﻮی ﻣعادﻟﻪ کتﻠﻪ داســ‪ ３‬ﻻس تﻪ را‪＄‬ﻲ‬ ‫چ‪ ３‬ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻲ کتﻠﻪ ﻳ‪ ３‬د ﻫغﻪ پرباﻳﻠﻞ شــﻮو )‪ (Losese‬ﻳا اخ‪５‬ســتﻞ شــﻮو )‪( gain electrons‬‬

‫اﻟکتروﻧﻮﻧﻮ و‪４‬شﻞ کﻴ‪８‬ي‪:‬‬ ‫‪M Compound‬‬ ‫‪Losese‬‬

‫‪or gain e‬‬

‫= ‪EqCopound‬‬

‫مثال‪ H 2 SO4 :‬پﻪ ﻻﻧدې ‪ Re dox‬تعاﻣﻞ ک‪ ３‬ﻣعادﻟﻪ کتﻠﻪ ﻣحاسبﻪ ک‪７‬ئ‪.‬‬ ‫‪CuSO4 + S + H 2O‬‬

‫‪233‬‬

‫‪Cu + H 2 SO4‬‬

‫حﻞ‬

‫‪CuSO4 + S + H 2O‬‬ ‫‪oxidation‬‬

‫‪Cu + H 2 SO4‬‬ ‫‪2e losese‬‬

‫‪Re duction‬‬

‫‪+ 6e gain‬‬ ‫‪M H 2 SO4 98amu‬‬ ‫=‬ ‫=‬ ‫‪= 16,33amu‬‬ ‫‪gaine‬‬ ‫‪6‬‬

‫‪EqH 2 SO4‬‬

‫ﻣثال‪ :‬د ﻣس کتﻠﻲ ﻣعادل پﻪ پﻮرتﻨ‪ ３‬تعاﻣﻞ ک‪ ３‬ﻣحاسبﻪ ک‪７‬ي‪.‬‬ ‫‪63.5‬‬ ‫‪= 31.7amu‬‬ ‫‪2‬‬

‫=‬

‫اتﻮﻣی کتﻠﻪ‬

‫= د ﻣس ﻣعادﻟﻪ کتﻠﻪ‬

‫ورک‪７‬ل شﻮي اﻟکتروﻧﻮﻧﻪ‬

‫فعاليت‬ ‫‪ - 1‬د ﻻﻧدې ﻣرکبﻮﻧﻮ ﻣعادﻟﻪ کتﻠﻪ ＇ﻨ‪／‬ﻪ پﻴدا کﻮﻟی شئ؟‬ ‫‪H 3 PO4 , KOH , NaNO3‬‬

‫‪ - 2‬پﻪ ﻻﻧدې رﻳدوکس تعاﻣﻞ ک‪ ３‬د‬

‫ﻣعادﻟﻪ کتﻠﻪ پﻴدا ک‪７‬ئ‪.‬‬

‫‪H 2 SO4‬‬

‫‪CuSO4 + H 2 S + H 2O‬‬

‫‪Cu + H 2 SO4‬‬

‫‪ : ٦-٩‬د حجمي نسبتونو قانون‬ ‫د حجﻤﻲ ﻧسبتﻮﻧﻮ قاﻧﻮن د ‪ Gay Liusec‬پﻪ ﻧاﻣﻪ ﻳﻮ عاﻟﻢ راﻣﻨ‪ ＃‬تﻪ ک‪７‬ی‪ .‬دی واﻳﻲ‪:‬‬ ‫پﻪ ثابتﻪ تﻮدوخﻪ او فشــار ک‪ ３‬د تعاﻣﻞ کﻮوﻧکﻮ گازي ﻣﻮادو حجﻤﻲ ﻧســبت او د گازي ﻣحصﻮﻟﻮ ﻳا‬ ‫ب‪７‬اســﻮﻧﻮ ﻧســبت تام‪ ،‬کﻮچﻨﻲ او ！اکﻠﻲ عددوﻧﻪ دي او د گازي تعاﻣﻞ کﻮوﻧکﻮ ﻣﻮادوحجﻤﻲ ﻧسبت‬ ‫ﻫــﻢ د ‪－‬ازي ﻣحصــﻮل پﻪ جﻮړﻳدو ک‪ ３‬کﻮچﻨﻲ او ！اکﻠﻲ عددوﻧﻪ دي؛د ب‪５‬ﻠگ‪ ３‬پﻪ ډول‪ :‬د ﻫاﻳدروجﻦ‬ ‫گاز اود کﻠﻮرﻳﻦ گاز دتعاﻣﻞ پﻪ پاﻳﻠﻪ ک‪ ،３‬ﻫاﻳدروجﻦ کﻠﻮراﻳد گاز جﻮړﻳ‪８‬ي‪ .‬د ﻫاﻳدروجﻦ کﻠﻮراﻳد پﻪ‬ ‫جﻮړ＊ــت ک‪ ３‬د ﻫاﻳدروجﻦ او کﻠﻮرﻳﻦ د گازوﻧﻮ حجﻤﻲ ﻧســبت ‪ 1 : 1‬د ﻫاﻳدروجﻦ او ﻫاﻳدروجﻦ‬ ‫کﻠﻮراﻳد حجﻤﻲ ﻧسبت ‪1 : 2‬‬

‫او د کﻠﻮرﻳﻦ او ﻫاﻳدروجﻦ کﻠﻮراﻳد حجﻤﻲ ﻧسبت ‪ 1 : 2‬دی‪:‬‬ ‫‪234‬‬

‫دﻫاﻳدروجﻦ کﻠﻮراﻳد ‪－‬از‬

‫د کﻠﻮرﻳﻦ ‪－‬از‬

‫ﻳﻮ حجﻢ‬

‫دوه حجﻤﻪ‬

‫دﻫاﻳدورجﻦ ‪－‬از‬

‫ﻳﻮ حجﻢ‬

‫(‪ )3-9‬شکﻞ‪ :‬د ‪＄‬ﻴﻨ‪ ３‬گازوﻧﻮ حجﻤﻮﻧﻪ‬ ‫‪: ٧ -٩‬د اوگدرو قانون‬ ‫د برزﻳﻠﻴــﻮس ) ‪ (Berzelius‬پــﻪ ﻧــﻮم عاﻟﻢ پر حجﻤﻲ ﻧســبتﻮﻧﻮ باﻧدې اتﻮﻣﻲ تﻴــﻮري وکاروﻟﻪ او وی ﻳ‪３‬‬ ‫ﻣﻮﻧدﻟﻪ چ‪ ３‬د‪－‬ازوﻧﻮﻣســاوي حجﻤﻮﻧﻪ د فشــار او تﻮدوخ‪ ３‬د ﻳﻮشــان شــراﻳطﻮ ﻻﻧدې ﻣســاوي شﻤ‪５‬ر‬ ‫اتﻮﻣﻮﻧــﻪ ﻟــري‪ .‬د برزﻳﻠﻴﻮس دا قضﻴﻪ پﻪ ﻫغﻮ گازوﻧﻮ باﻧدې صدق کﻮي چ‪ ３‬پﻪ اتﻮﻣﻲ ب‪２‬ﻪ ﻣﻮﻧدل کﻴ‪８‬ي؛‬ ‫خــﻮ پﻪ ﻫغﻮ‪－‬ازوﻧﻮ ک‪ ３‬چــ‪ ３‬ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻲ ب‪２‬ﻪ ﻟري‪ ،‬صدق ﻧﻪ کﻮي‪ .‬ﻟﻪ دې کبﻠــﻪ‪ ،‬بﻠﻪ تﻴﻮري د اوگدرو پﻪ‬ ‫واسطﻪ وړاﻧدې شﻮه‪ ،‬چ‪ ３‬د اوگدرو‪Avogadro‬داقضﻴﻪ پﻪ ‪1811‬م کال ک‪ ３‬وړاﻧدې شﻮې ده او دا‬ ‫قضﻴﻪ اوس دقاﻧﻮن ب‪２‬ﻪ ﻟري او پﻪ ﻻﻧدې ډول ده‪:‬‬ ‫د گازوﻧﻮ ﻣســاوي حجﻤﻮﻧﻪ د فشاراو تﻮدوخ‪ ３‬پﻪ ﻳﻮشان شراﻳطﻮ ک‪ ３‬ﻣساوي شﻤ‪５‬ر ذرې (ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻮﻧﻪ‪،‬‬ ‫اتﻮﻣﻮﻧــﻪ‪ ،‬اﻳﻮﻧﻮﻧــﻪ او ﻧــﻮر) ﻟري‪ .‬د اوگدرو فرضﻴــﻲ اوس د قاﻧﻮن ب‪２‬ﻪ غﻮره ک‪７‬ې ده او ﻳﻮ شــﻤ‪５‬ر زﻳات‪３‬‬ ‫تجرب‪ ３‬او حقﻴقتﻮﻧﻪ رو＊اﻧﻪ ک‪７‬ې دي‪( .‬د اوگدرو ﻟﻮﻣ‪７‬ى قاﻧﻮن)‪.‬‬ ‫＇رﻧگﻪ چ‪ ３‬دوه حجﻤﻪ ﻫاﻳدروجﻦ کﻠﻮراﻳد ﻫغﻪ وخت جﻮړﻳدﻟﻲ شــﻲ چ‪ ３‬ﻳﻮ حجﻢ کﻠﻮرﻳﻦ او ﻳﻮ‬ ‫حجﻢ ﻫاﻳدروجﻦ ســره تعاﻣﻞ وکــ‪７‬ي؛ ﻧﻮ د کﻠﻮرﻳﻦ او ﻫاﻳدروجﻦ ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻮﻧــﻪ دوه برخ‪ ３‬کﻴ‪８‬ي او د‬ ‫کﻠﻮرﻳﻦ ﻫاﻳدروجﻦ ﻫره برخﻪ ســره تعاﻣﻞ کﻮي چ‪ ３‬د ﻫاﻳدروجﻦ کﻠﻮراﻳد ﻧﻮي ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻮﻧﻪ (دوه ﻧﻮي‬ ‫ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻮﻧﻪ) جﻮړوي‪:‬‬ ‫‪H 2 + Cl2‬‬

‫‪2 HCl‬‬

‫مثال‪ :‬پﻪ ﻻﻧدې تعاﻣﻞ ک‪ ３‬د حجﻤﻲ ﻧسبتﻮﻧﻮ قاﻧﻮن تطبﻴق ک‪７‬ئ‪:‬‬ ‫‪+ N2‬‬

‫‪2 NH 3‬‬

‫‪235‬‬

‫‪3H 2‬‬

‫‪2 NH 3‬‬

‫‪+ N2‬‬

‫دوه حجﻤﻪ‬

‫‪1‬حجﻢ‬

‫حﻞ‬

‫‪3H 2‬‬

‫‪3‬حجﻢ‬

‫‪H 2 : N2 = 3 :1‬‬ ‫‪H 2 : NH 2 = 3 : 2‬‬ ‫‪N 2 : NH 3 = 1 : 2‬‬

‫د اوگدرو قاﻧﻮن کﻴدي شﻲ چ‪ ３‬پﻪ ﻣعکﻮس ډول ﻫﻢ ووﻳﻞ شﻲ‪:‬‬ ‫د گازوﻧﻮ ﻣســاوي شﻤ‪５‬ر ذرې (ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻮﻧﻪ او اتﻮﻣﻮﻧﻪ )د فشار او تﻮدوخ‪ ３‬پﻪ ﻳﻮشان شراﻳطﻮ ک‪３‬‬ ‫ﻣساوي حجﻤﻮﻧﻪ ﻟري‪( .‬د اوگدرو دوﻫﻢ قاﻧﻮن)‬ ‫زيات پوه شئ!‬ ‫د ﻫــرې ﻣادې ﻳﻮ ﻣﻮل د اوگــدرو د عدد ) ‪(6.02 10 23‬‬

‫گاز حاﻟــت وﻟري‪ ،‬د ﻫر گاز ﻳﻮ ﻣﻮل پﻪ‬

‫‪STP‬‬

‫پﻪ کچﻪ ذرې ﻟــــــــــري؛ خﻮ کﻪ ﻣاده د‬

‫شــراﻳطﻮ کــ‪３‬‬

‫‪22 .4 L‬‬

‫حجﻢ ﻟري چ‪ ３‬د گازوﻧﻮد‬

‫عﻤﻮﻣﻲ ﻣعادﻟ‪ ３‬پربﻨس＀ ( ‪ ) Pv = nRT‬ﻣحاسبﻪ کﻴدى شﻲ‪.‬‬ ‫د او گدرو عدد پﻪ ب‪５‬ﻼب‪５‬ﻠﻮ ﻻرو ﻣﻮﻧدل کﻴ‪８‬ي چ‪ ３‬دﻟتﻪ ﻳ‪ ３‬د دووﻻرو ﻳادوﻧﻪ کﻴ‪８‬ي‪:‬‬ ‫‪ - 1‬کﻪ ﻧســبتﻲ اتﻮﻣﻲ کتﻠﻪ او ﻳا ﻧســبتﻲ ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻲ کتﻠﻪ پﻪ گرام افاده شﻲ (اتﻮم ﻣﻮل ﻳا ﻣاﻟﻴکﻮل‬ ‫ﻣﻮل) او دا ﻣﻮﻟﻲ کﻤﻴتﻮﻧﻪ دعﻨصر د ﻳﻮ اتﻮم پر حقﻴقﻲ کتﻠ‪ ３‬او ﻳا د ﻣرکب د ﻳﻮﻣاﻟﻴکﻮل پر کتﻠﻪ‬ ‫باﻧدې وو‪４‬شﻞ شﻲ‪ ،‬د اوگدرو عدد ﻻستﻪ را‪＄‬ﻲ‪:‬‬ ‫د عﻨصر ﻧسبتﻲ کتﻠﻪ پﻪ گرام‬ ‫د عﻨصر د ﻳﻮ اتﻮم حقﻴقﻲ کتﻠﻪ‬ ‫د ﻣرکب ﻳﻮ ﻣﻮل‬ ‫د ﻣرکب د ﻳﻮ ﻣاﻟﻴکﻮل کتﻠﻪ‬

‫= د اوگدرو عدد‬ ‫= د اوگدرو عدد‬

‫مثال‪ :‬د کاربﻦ ﻧسبتﻲ اتﻮﻣﻲ کتﻠﻪ ‪ 12‬او د ﻫغﻪ دﻳﻮ اتﻮم کتﻠﻪ ‪ 1.993 10 23 g‬ده‪ ،‬د اوگدرو عدد ترﻻسﻪ ک‪７‬ئ‪:‬‬ ‫د کاربﻦ د ﻳﻮ اتﻮم کتﻠﻪ پر گرام‬ ‫دکاربﻦ د ﻳﻮ اتﻮم کتﻠﻪ‬

‫‪236‬‬

‫= د اوگدرو عدد‬

‫‪12 g‬‬ ‫‪= 6.02 1023‬‬

‫‪kg‬‬

‫‪26‬‬

‫‪1.99 10‬‬

‫=‬

‫د اوگدرو عدد‬

‫‪＄‬ان و ازمايئ‬ ‫د اوبــﻮ د ﻣاﻟﻴکﻮل کتﻠــﻪ ‪ 2.9898 10 26 kg‬او دﻫغﻪ ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻲ کتﻠﻪ ‪ 18amu‬ده‪ ،‬د اوگدرو‬ ‫عدد پﻴدا ک‪７‬ئ‪.‬‬ ‫‪ - 2‬د اﻟکتروﻟﻴز ﻟﻪ تگ ﻻرې ســره کﻴدى شــﻲ چ‪ ３‬د اوگدرو عدد ترﻻسﻪ شﻲ ﻳعﻨ‪ ３‬کﻪ فارادې‬ ‫عــدد( ‪) F = 96491Cb‬د چــارج پﻪ قﻴﻤت (‪ ) e = 1.602 10 19 Cb ( )e‬وو‪４‬شــﻞ شــﻲ‪ ،‬د‬ ‫اوگدرو عدد ﻻستﻪ را‪＄‬ﻲ‪:‬‬ ‫‪96491Cb‬‬ ‫‪F‬‬ ‫=‬ ‫‪= 6.02 1023‬‬ ‫‪19‬‬ ‫‪e 1.602 10 Cb‬‬

‫= ‪NA‬‬

‫د چارج قﻴﻤت دﻣﻠﻴکان پﻪ ﻧاﻣﻪ اﻣرﻳکاﻳﻲ عاﻟﻢ د ت‪５‬ﻠﻮ پﻪ ＇ا＇کﻮ ک‪ ３‬کشف ک‪.７‬‬ ‫‪ : ٨ -٩‬نسبتي اتومي کتله‬ ‫د ک‪５‬ﻤﻴاوي عﻨصروﻧﻮ د اتﻮﻣﻮﻧﻮ د حقﻴقﻲ کتﻠ‪ ３‬کﻤﻴتﻮﻧﻪ کﻮچﻨﻲ دي چ‪ ３‬د ‪ 10 22 10 24 g‬ترﻣﻨ‪＃‬‬ ‫دي‪ ،‬دا کﻮچﻨﻲ کﻤﻴتﻮﻧﻪ ﻟﻪ ﻣﻨفﻲ تﻮاﻧﻮﻧﻮ سره پﻪ ک‪５‬ﻤﻴاوي ﻣحاسبﻮ ک‪ ３‬ستﻮﻧزې راﻣﻨ‪％‬تﻪ ک‪７‬ې دي؛ ﻟﻪ‬ ‫دې کبﻠﻪ‪ ،‬ساﻳﻨس پﻮﻫاﻧﻮ د ک‪５‬ﻤﻴاوي عﻨصروﻧﻮ د اتﻮﻣﻮﻧﻮ ﻟپاره اتﻮﻣﻲ ﻧسبتﻲ کتﻠﻪ ！اکﻠ‪ ３‬ده‪ .‬ﻫغﻮى د ﻳﻮ‬ ‫عﻨصر د اتﻮم کتﻠﻪ پر ‪ 1‬برخﻲ د کاربﻦ ‪ 12 -‬د اتﻮم د اﻳزوتﻮپ ( ‪ ) 126 C‬پرکتﻠ‪ ３‬وو‪４‬شﻠﻪ او د ﻫغ‪３‬‬ ‫‪12‬‬

‫حاصﻞ ﻳ‪ ３‬دپام وړ عﻨصر د اتﻮﻣﻲ ﻧسبتﻲ کتﻠ‪ ３‬پﻪ تﻮگﻪ وﻣاﻧﻪ‪:‬‬ ‫‪mass per atomic Element‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪per atomic of Carbon‬‬ ‫‪12‬‬

‫= ‪M atomic‬‬

‫پلټنه وک‪７‬ئ‬ ‫د کاربﻦ ‪ 12 -‬ﻟﻪ واحد ＇خﻪ د کار اخ‪５‬ستﻨ‪ ３‬ﻻﻣﻞ ＇ﻪ دی؟‬ ‫‪ 14‬او ‪ 166 C‬اﻳزوتﻮپﻮﻧﻪ وکارول شﻲ ‪ ،‬پﻪ ﻣحاسبﻮ ک‪ ３‬بﻪ کﻮم بدﻟﻮﻧﻮﻧﻪ‬ ‫کﻪ د‬ ‫‪ 12‬پﻪ عﻮض ‪C ,13 C‬‬ ‫‪6 C‬‬ ‫‪6‬‬ ‫‪6‬‬ ‫راﻣﻨ‪％‬تﻪ شﻲ؟‬ ‫‪237‬‬

‫د کاربﻦ– ‪12‬د اتﻮم د اﻳزوتﻮپ دکتﻠ‪ 1 ３‬برخﻪ داتﻮﻣﻲ کتﻠ‪ ３‬د واحد (‪)Atomic Mass- Unit‬‬ ‫‪12‬‬

‫پﻪ تﻮ‪－‬ﻪ ﻣﻨﻞ شﻮې او پﻪ (‪＊ )amu‬ﻮدل شﻮې ده؛ ﻳعﻨ‪:３‬‬

‫‪1‬‬ ‫د اتﻮﻣﻲ کتﻠ‪ ３‬ﻧ‪７‬ﻳﻮال واحد =‬ ‫‪12‬‬ ‫＇رﻧگــﻪ چــ‪ ３‬د کاربﻦ ‪ - 12‬د ﻳﻮ اتﻮم کتﻠــﻪ ) ‪ (126 C‬د ‪ 1.993 10 26 Kg‬ده‪ ،‬ﻧﻮ د ‪amu‬‬

‫د کاربﻦ دﻳﻮ اتﻮم د کتﻠ‪ ３‬برخﻪ = ‪amu‬‬

‫قﻴﻤت دا دی‪:‬‬ ‫‪Kg‬‬

‫‪27‬‬

‫‪Kg = 1.661 10‬‬

‫‪26‬‬

‫‪1‬‬ ‫‪1.993 10‬‬ ‫‪12‬‬

‫= ‪amu‬‬

‫ﻧﻮﻟﻴکﻠﻰ شﻮ چ‪: ３‬‬ ‫د عﻨصر د ﻳﻮ اتﻮم کتﻠﻪ‬

‫= ﻧسبتﻲ اتﻮﻣﻲ کتﻠﻪ‬

‫‪amu‬‬ ‫د عﻨصر د ﻳﻮ اتﻮم کتﻠﻪ‬ ‫‪Kg‬‬

‫‪27‬‬

‫= ﻧسبتﻲ اتﻮﻣﻲ کتﻠﻪ‬

‫‪1.661 10‬‬

‫مثال‪ :‬د سﻮدﻳﻢ د ﻳﻮ اتﻮم کتﻠﻪ ‪ 3.8203 10 27 Kg‬ده‪ ،‬ﻧسبتﻲ کتﻠﻪ ﻳ‪ ３‬پﻴدا ک‪７‬ئ‪.‬‬ ‫حل‪:‬‬ ‫‪m peratom Na 3.8203.10 27 kg‬‬ ‫=‬ ‫‪= 23amu‬‬ ‫‪amu‬‬ ‫‪1.661.10 27 kg‬‬

‫= ‪M atom Na‬‬

‫مثال‪ :‬د ﻫاﻳدروجﻦ د ﻳﻮ اتﻮم کتﻠﻪ ‪ 1 674 10 27 kg‬ده‪ ،‬د ﻫغﻪ اتﻮﻣﻲ ﻧسبتﻲ کتﻠﻪ پﻴدا ک‪７‬ئ‪.‬‬ ‫حل‪:‬‬ ‫‪mass Per atom H 1.674 10 27 Kg‬‬ ‫=‬ ‫‪= 1.008 amu‬‬ ‫‪amu‬‬ ‫‪1.661 10 27 Kg‬‬

‫= ‪M atomic H‬‬

‫اضافي معلومات‬ ‫د عﻨصروﻧــﻮ پــﻪ دوره ﻳﻲ جدوﻟﻮﻧــﻮ ک‪ ３‬د عﻨصروﻧﻮ اتﻮﻣﻲ کتﻠ‪ ３‬ﻟﻴکﻞ شــﻮې دي چــ‪ ３‬د ب‪５‬ﻼب‪５‬ﻠﻮ‬ ‫عﻨصروﻧﻮ د اﻳزوتﻮپﻮﻧﻮ د اتﻮﻣﻲ کتﻠ‪ ３‬د ﻣجﻤﻮع‪ ３‬ﻟﻪ اوسط سره برابرې دي‪.‬‬

‫‪238‬‬

‫فعاليت‪:‬‬ ‫ﻻﻧدې جدول تﻪ و‪－‬ﻮرئ او د اکســﻴجﻦ عﻨصر د ب‪５‬ﻼب‪５‬ﻠﻮ اﻳزوتﻮپﻮﻧﻮ د اتﻮﻣﻮﻧﻮ د ﻣجﻤﻮعﻲ کتﻠ‪３‬‬ ‫اوسط ﻣحاسبﻪ ک‪７‬ئ‪.‬‬

‫‪O‬‬

‫‪O‬‬

‫‪18‬‬ ‫‪8‬‬

‫‪0.2%‬‬ ‫‪18.00‬‬

‫‪O‬‬

‫‪17‬‬ ‫‪8‬‬

‫‪16‬‬ ‫‪8‬‬

‫اﻳزوتﻮپ‬

‫‪0.04%‬‬

‫‪99.76%‬‬

‫سﻠﻤﻪ پﻪ طبﻴعت ک‪３‬‬

‫‪17.00‬‬

‫‪15.99‬‬

‫اتﻮﻣﻲ کتﻠﻪ‬

‫‪ : ٩-٩‬نسبتی ماليکولي کتله‬ ‫د ک‪５‬ﻤﻴــاوي ﻣرکبﻮﻧﻮ ﻧســبتﻲ ﻣاﻟﻴکﻮﻟــﻲ کتﻠﻪ د ﻣاﻟﻴکــﻮل د جﻮړووﻧکﻮ عﻨصروﻧــﻮ د اتﻮﻣﻮﻧﻮ د کتﻠﻮ‬ ‫ﻣجﻤﻮعﻪ ده؛ دبﻴﻠ‪ ３／‬پﻪ ډول‪:‬‬ ‫د اکسﻴجﻦ اتﻮﻣﻲ کتﻠﻪ‪ +‬د ﻫاﻳدوجﻦ د دوو اتﻮﻣﻮﻧﻮ ﻧسبتﻲ کتﻠﻪ= د اوبﻮﻣاﻟﻴکﻮﻟﻲ کتﻠ‪３‬‬ ‫‪MH 2 O = 1 2 + 16 = 18amu‬‬

‫مشق او تمرين‬ ‫د ﻻﻧدې ﻣرکبﻮﻧﻮ ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻲ کتﻠﻪ ﻣحاسبﻪ ک‪７‬ئ‪.‬‬ ‫اﻟف‪C6 H12O6 :‬‬ ‫ب‪C2 H 5OH :‬‬

‫)‪ (4 - 9‬شکﻞ‪ :‬د اﻳتاﻧﻮل ﻣﻮدل‬ ‫د اړتيا وړ معلومات ‪:‬‬ ‫＇رﻧگﻪ چ‪ ３‬د عﻨصروﻧﻮ اتﻮﻣﻲ ﻧســبﻲ کتﻠﻪ د ‪ amu‬د قﻴﻤت پربﻨســ＀ ﻣﻮﻧدل شﻮې ده ﻧﻮ کﻪ د‬ ‫ﻣرکب د ﻳﻮ ﻣاﻟﻴکﻮل کتﻠﻪ وﻟرو او ﻫغﻪ د ‪ amu‬پر قﻴﻤت باﻧدې وو‪４‬شﻮ‪ ،‬د غﻮ＊تﻞ شﻮی ﻣرکب‬ ‫ﻧسبتﻲ ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻲ کتﻠﻪ ترﻻسﻪ کﻴ‪８‬ي‪:‬‬ ‫د ﻣرکب د ﻳﻮ ﻣاﻟﻴکﻮل کتﻠﻪ‬ ‫‪amu‬‬ ‫‪239‬‬

‫= ﻧسبتﻲ ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻲ کتﻠﻪ‬

‫مثال‪ :‬د اوبﻮ د ﻳﻮ ﻣاﻟﻴکﻮل کتﻠﻪ ‪ 2.9898 10 26 Kg‬ده‪ ،‬د اوبﻮ ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻲ ﻧســبتﻲ کتﻠﻪ ﻻســتﻪ‬ ‫راوړئ‪.‬‬ ‫حﻞ‪ :‬د اوبﻮ ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻲ کتﻠﻪ‬ ‫‪mH‬‬

‫‪2.9898 10 26 kg‬‬ ‫‪= 18amu‬‬ ‫‪amu 1.661 10 27 kg‬‬ ‫‪2O‬‬

‫=‬

‫‪2O‬‬

‫‪MH‬‬

‫نوټ‪:‬کــﻪ د ﻫــرې ذرې حقﻴقﻲ کتﻠﻪ د ‪ amu‬پر قﻴﻤت وو‪４‬شــﻞ شــﻲ‪ ،‬ﻧســبتﻲ کتﻠ‪ ３‬ﻳ‪ ３‬ﻻس تﻪ‬ ‫را‪＄‬ﻲ‪.‬‬ ‫‪ :١٠-٩‬مول(اتوم – گرام او ماليکول – گرام)‬ ‫کﻪ د ک‪５‬ﻤﻴاوي عﻨصروﻧﻮ اتﻮﻣﻲ ﻧســبتﻲ کتﻠﻪ پﻪ گرام و＊ــﻮدل شﻲ‪ ،‬دا کﻤﻴت د اتﻮم‪ -‬گرام ﻳا اتﻮﻣﻲ‬ ‫ﻣﻮل پﻪ ﻧﻮم ﻳادﻳ‪８‬ي؛ د ب‪５‬ﻠگ‪ ３‬پﻪ تﻮگﻪ‪ :‬د سﻮدﻳﻢ اتﻮﻣﻲ ﻧسبتﻲ کتﻠﻪ ‪ 23amu‬ده‪ ،‬ﻧﻮ د سﻮدﻳﻢ ﻳﻮ ﻣﻮل‬ ‫ﻟﻪ ‪ 23g‬سره ﻣساوي دی‪.‬‬ ‫ﻫﻤدارﻧگﻪ‪ ،‬کﻪ د ک‪５‬ﻤﻴاوي ﻣرکبﻮﻧﻮ ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻲ ﻧســبتﻲ کتﻠﻪ پﻪ گرام و＊ﻮدل شﻲ‪ ،‬دا کتﻠﻮي کﻤﻴت د‬ ‫ﻣاﻟﻴکــﻮل‪ -‬گرام ﻳا ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻲ ﻣﻮل پﻪ ﻧــﻮم ﻳادﻳ‪８‬ي ؛ د ب‪５‬ﻠگ‪ ３‬پﻪ ډول‪ :‬د گﻮگ‪７‬و د ت‪５‬زابﻮ ( ‪) H 2 SO4‬‬ ‫ﻧســبتﻲ ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻲ کتﻠﻪ ‪ 98amu‬ده؛ ﻧﻮ پر دې بﻨســ＀‪ ،‬د ﻫغﻪ ‪ 98‬گراﻣﻪ ﻳﻮ ﻣﻮل دی‪ .‬پﻪ عﻤﻮﻣﻲ‬ ‫ډول‪ ،‬کﻪ د ﻫرې ک‪５‬ﻤﻴاوي ذرې ﻧسبتﻲ کتﻠﻪ پﻪ گرام ＊ﻮدل شﻮې وي‪ ،‬ﻫﻤدا کتﻠﻮي کﻤﻴت د ﻫﻤاغ‪３‬‬ ‫ذرې د ﻣﻮل پﻪ ﻧﻮم ﻳادﻳ‪８‬ي؛ د ب‪５‬ﻠگ‪ ３‬پﻪ ډول‪ :‬د اﻟکترون ﻧسبتﻲ کتﻠﻪ ‪ 5.4 10 4 amu‬ده‪ ،‬ﻧﻮ پر دې‬ ‫بﻨس＀‪ ،‬د ﻫغﻪ ﻳﻮ ﻣﻮل ‪ 5.4 10 4 g‬دی‪＇ .‬رﻧگﻪ چ‪ ３‬اتﻮم‪ -‬گرام‪ ،‬ﻣاﻟﻴکﻮل‪ -‬گرام‪ ،‬اﻳﻮن‪ -‬گرام او‬ ‫داس‪ ３‬ﻧﻮر ！ﻮل د ﻣﻮل پﻪ ﻧﻮم ﻳاد شﻮي دي‪ ،‬ﻧﻮ دا کﻤﻴتﻮﻧﻪ ！ﻮل د اوگدرو د عدد پﻪ کچﻪ ذرې ﻟري؛ ﻧﻮ‬ ‫پر دې بﻨس＀ پﻪ ‪＄‬اﻧ‪７／‬ې تﻮ‪－‬ﻪ ک‪５‬دى شﻲ چ‪ ３‬ﻣﻮل داس‪ ３‬تعرﻳف شﻲ ‪:‬‬ ‫ﻣــﻮل‪ :‬د اوگــدرو د عدد پﻪ کچﻪ د ذرو کتﻠﻪ پر گرام‪ ،‬ﻣﻮل دی؛ ﻳا پﻪ بﻞ عبارت‪ ،‬کﻪ د اوگدرو د عدد‬ ‫پﻪ کچﻪ د ذرو کتﻠﻪ پﻪ گرام ＊ﻮدل شﻮې وي‪ ،‬دا کﻤﻴت د ﻣﻮل پﻪ ﻧﻮم ﻳادﻳ‪８‬ي‪.‬‬

‫‪240‬‬

‫مثال‪ 200g :‬سﻮدﻳﻢ ﻫاﻳدروکساﻳد ＇ﻮ ﻣﻮﻟﻪ ک‪８５‬ي؟ ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻲ کتﻠﻪ ﻳ‪ 40amu ３‬ده‪.‬‬ ‫حﻞ‪:‬‬

‫‪m = 200 g‬‬

‫‪200 g 1mol‬‬ ‫‪= 5mol‬‬ ‫‪40 g‬‬

‫‪40 g 1mo1‬‬ ‫‪200 g n‬‬

‫=‪n‬‬

‫‪m‬‬ ‫ﻟﻪ پﻮرتﻨﻲ ﻣثال ＇خﻪ کﻴدي شﻲ چ‪３‬‬ ‫‪M‬‬

‫‪M = 40amu‬‬ ‫?=‪n‬‬

‫= ‪ n‬فﻮرﻣﻮل د ﻣﻮل د ﻣحاسبﻲ ﻟپاره وﻟﻴکﻞ شﻲ‪.‬‬

‫‪27‬‬

‫‪79,9 2‬‬

‫‪200,0‬‬

‫‪63‬‬

‫‪65‬‬

‫‪56‬‬

‫‪32‬‬

‫)‪ (5 - 9‬شکﻞ‪ :‬د ﻣس‪ ،‬سﻴﻤاب‪ ،‬اﻟﻤﻮﻧﻴﻢ‪ ،‬بروﻣﻴﻦ‪ ،‬اوسپﻨ‪ ،３‬جست او سﻠفر د ﻣﻮل اﻧدازه‬

‫‪ :١١ -٩‬د مرکبونو د جوړوونکو عنصرونو د سلم‪ ３‬ترالسه کول‬ ‫ددې ﻟپاره چ‪ ３‬د ک‪５‬ﻤﻴاوي ﻣرکبﻮﻧﻮ د ﻣاﻟﻴکﻮل د جﻮړووﻧکﻮ عﻨصروﻧﻮ سﻠﻤﻪ (فﻴصدی) ترﻻسﻪ ک‪７‬ی‬ ‫شــﻮ‪ ،‬اړﻳﻨﻪ ده چ‪ ３‬د ﻫغﻪ د ﻳﻮ ﻣﻮل پﻪ کﻤﻴت ک‪ ３‬د ﻫر عﻨصر کچﻪ د ﻣرکب ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻲ کتﻠ‪ ３‬تﻪ پﻪ پام‬ ‫ســره وﻣﻮﻧدل شــﻲ؛ ﻧﻮ د غﻮ＊ــتﻠﻲ عﻨصر کچﻪ چ‪ ３‬د ﻣرکب پﻪ ﻳﻮ ﻣﻮل ک‪ ３‬شــتﻪ‪ ،‬ﻟﻪ ‪ 100‬عدد سره‬ ‫ضرب او د ﻫﻤدې ﻣرکب پر ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻲ کتﻠ‪ ３‬باﻧدې وو‪４‬شــﻞ شــﻲ‪ ،‬حاصﻞ شــﻮی کﻤﻴت د غﻮ＊تﻠﻲ‬ ‫عﻨصر د سﻠﻤ‪ ３‬اﻧدازه را＊ﻴﻲ‪:‬‬ ‫د عﻨصرﻣقدار‬ ‫د عﻨصرﻣقدارد ﻣرکب ﻳﻮ ﻣﻮل‬

‫‪241‬‬

‫= پﻪ ﻣرکب ک‪ ３‬د عﻨصر سﻠﻤﻪ‬

‫لومــ‪７‬ل مثــال‪ :‬د کاربﻦ‪ ،‬ﻫاﻳدروجﻦ او اکســﻴجﻦ ســﻠﻨﻪ پﻪ گﻠﻮکﻮز ک‪ ３‬ﻣحاســبﻪ ک‪７‬ئ‪ .‬د گﻠﻮکﻮز‬ ‫) ‪ (C6 H12O6‬ﻣاﻟﻴکﻮﻟــﻲ کتﻠﻪ ‪ 180amu‬ده‪ .‬ﻫﻤدارﻧ‪／‬ــﻪ‪ ،‬د ﻫاﻳدروجﻦ اتﻮﻣﻲ کتﻠﻪ ‪ ،1amu‬د‬ ‫کاربﻦ ‪12amu‬او د اکسﻴجﻦ ‪ 16amu‬ده‪.‬‬ ‫حل‪:‬‬

‫‪MC6 H12O6 = 12 6 + 1 12 + 16 6 = 180 amu‬‬ ‫‪MC6 H12O6 = 72 + 12 + 96 = 180 amu‬‬ ‫‪mole C6 H12O6 = 72 g + 12 g + 96 g = 180 g‬‬ ‫‪72 gC‬‬

‫‪180 g C6 H12O6‬‬

‫‪W%‬‬

‫‪100‬‬

‫‪72 gC 100‬‬ ‫‪= 40%C‬‬ ‫‪180 g‬‬ ‫‪96 gO‬‬

‫= ‪W %C‬‬

‫‪180 g C6 H12O6‬‬

‫‪W%‬‬

‫‪100‬‬

‫‪96 gO 100‬‬ ‫‪= 53.33%O‬‬ ‫‪180 g‬‬ ‫‪180gC 6 H12 O 6‬‬ ‫‪12gH‬‬

‫= ‪W %O‬‬

‫‪W %H‬‬ ‫‪12gH 100‬‬ ‫‪= 6.7%H‬‬ ‫‪180g‬‬

‫‪100‬‬ ‫= ‪W %H‬‬

‫ﻧﻮټ‪ :‬د ک‪５‬ﻤﻴاوي ﻣرکبﻮﻧﻮ دﻣاﻟﻴکﻮﻟﻮﻧﻮ د جﻮړووﻧکﻮ اجزاوو د سﻠﻨﻮ ﻣجﻤﻮعﻪ ‪ 100‬ده‪.‬‬ ‫‪ :١٢-٩‬تجربي او ماليکولي فورمول‬ ‫ک‪５‬ﻤﻴاوي ﻣرکب تﻞ دﻫغﻪ جﻮړوﻧکﻮ عﻨصروﻧﻮ د ســﻤبﻮﻟﻮﻧﻮ پﻪ ترتﻴب او ﻟﻪ ﻧســبتﻲ اتﻮﻣﻲ ضرﻳبﻮﻧﻮ‬ ‫ســره چ‪ ３‬د ســتﻴکﻴﻮ ﻣتــري(‪ )Stoichiometry‬ضرﻳبﻮﻧﻮ پﻪ ﻧﻮم ﻫﻢ ﻳادﻳ‪８‬ي‪＊ ،‬ــﻮدل کﻴ‪８‬ي؛ د‬ ‫ب‪５‬ﻠگ‪ ３‬پﻪ ډول‪ NaCl :‬د خﻮړو ﻣاﻟگﻪ او ‪ H 2O‬اوبﻪ ＊ﻴﻲ‪ ،‬پﻪ ﻣرکبﻮﻧﻮ ک‪ ３‬د جﻮړووﻧکﻮ عﻨصروﻧﻮ‬ ‫د اتﻮﻣﻮﻧﻮ د سﻤبﻮﻟﻮﻧﻮترتﻴب‪ ،‬دﻫغﻮی ﻟﻪ ﻧسبتﻲ ضرﻳبﻮﻧﻮ سره د ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻲ فﻮرﻣﻮل پﻪ ﻧﻮم ﻳاد ﻳ‪８‬ي‪.‬‬ ‫داوبــﻮ ﻳــﻮ ﻣاﻟﻴکﻮل ﻟﻪ دوه اتﻮﻣــﻪ ﻫاﻳدروجﻦ او ﻳﻮ اتﻮم اکســﻴجﻦ ＇خﻪ جﻮړ شــﻮی دی؛ ﻧﻮ د اوبﻮ‬ ‫ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻲ فﻮرﻣﻮل ‪ H 2O‬دی‪.‬‬ ‫ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻲ فﻮرﻣﻮل کﻴدای شــﻲ چ‪ ３‬د ک‪５‬ﻤﻴاوي تجزﻳ‪ ３‬پر بﻨس＀ و！اکﻞ شﻲ‪ .‬د ک‪５‬ﻤﻴاوي فﻮرﻣﻮﻟﻮﻧﻮ‬ ‫‪242‬‬

‫ﻳﻮ ډول تجربﻲ فﻮرﻣﻮل دی‪ .‬پﻪ دې فﻮرﻣﻮل ک‪ ３‬د ب‪５‬ﻼب‪５‬ﻠﻮ عﻨصروﻧﻮ د اتﻮﻣﻮﻧﻮ ﻧســبتﻲ شــﻤ‪５‬ر پﻪ ﻳﻮ‬ ‫ﻣرکب ک‪＊ ３‬ﻮدل ک‪８５‬ي‪ .‬دﻟتﻪ د تجرب‪ ３‬د کﻠﻤ‪ ３‬ﻣعﻨا دا ده چ‪ ３‬وړاﻧدې شﻮی فﻮرﻣﻮل ﻳﻮازې پﻪ ﻟﻴدﻧ‪３‬‬ ‫او اﻧدازه کﻮﻟﻮ ﻳعﻨ‪ ３‬د تﻮصﻴفﻲ او ﻣقداري تحﻠﻴﻞ پر بﻨس＀ ！اکﻞ شﻮی دی‪.‬‬ ‫د گﻠﻮکﻮز ﻣاﻟﻴکﻮل د ‪ 6‬اتﻮﻣﻪ کاربﻦ‪ 12 ،‬اتﻮﻣﻪ ﻫاﻳدروجﻦ او ‪ 6‬اتﻮﻣﻪ اکســﻴجﻦ ＇خﻪ جﻮړ شــﻮی‬ ‫دی او د ﻫغــﻪ تجربﻲ فﻮرﻣــﻮل ‪ CH 2O‬دی چ‪ ３‬ﻳﻮازې د کاربﻦ‪ ،‬ﻫاﻳدروجﻦ او اکســﻴجﻦ اتﻮﻣﻮﻧﻪ د‬ ‫گﻠﻮکﻮز پﻪ ﻣاﻟﻴکﻮل ک‪ ３‬را＊ﻴﻲ؛ ＇رﻧگﻪ چ‪ ３‬دا ﻧسبتﻮﻧﻪ د ﻳﻮې ﻣادې تر ！ﻮﻟﻮ ساده شکﻞ ＊کاره کﻮي‪،‬‬ ‫ﻟﻪ دې کبﻠﻪ دا فارﻣﻮل ‪ ،‬د ساده فارﻣﻮل پﻪ ﻧﻮم ﻫﻢ ﻳادﻳ‪８‬ي‪.‬‬ ‫د دې ﻟپاره چ‪ ３‬د ﻣرکبﻮﻧﻮ ساده فﻮرﻣﻮل ＊ﻪ وﻟﻴکﻮ او ﻻستﻪ راوړﻟ‪ ３‬شﻲ؛ ﻧﻮ اړﻳﻨﻪ ده چ‪ ３‬د ﻣرکبﻮﻧﻮ‬ ‫پﻪ تﻮصﻴفﻲ او ﻣقداري تحﻠﻴﻞ باﻧدې پﻮه شﻮ‪ .‬د ﻣرکب تﻮصﻴفﻲ او ﻣقداري تحﻠﻴﻞ باﻧدې ﻟﻪ پﻮﻫﻴدﻟﻮ‬ ‫سره کﻴدى شﻲ‪ ،‬دﻫغﻪ تجربﻲ فﻮرﻣﻮل ﻻﻧدې ﻣﻮادو تﻪ پﻪ پام سره وﻟﻴکﻮ‪:‬‬ ‫‪ - 1‬د ﻫر عﻨصر ﻣقداري کﻤﻴت‪ ،‬چ‪ ３‬د تجزﻳ‪ ３‬پﻪ واسطﻪ ﻻستﻪ راغﻠی دی‪ ،‬پﻪ ﻣﻮل بدل ک‪７‬و‪.‬‬ ‫‪ - 2‬د ﻣرکب د جﻮړووﻧکﻲ ﻫر عﻨصر د ﻣﻮﻟﻮﻧﻮ کچﻪ‪ ،‬چ‪ ３‬د ﻟﻮﻣ‪７‬ی ﻣادې پربﻨســ＀ تر ﻻســﻪ کﻴ‪８‬ي‪،‬‬ ‫پــﻪ پﻮره پام کﻮچﻨﻰ کﻤﻴت ﻳ‪ ３‬و！اکﻮ‪ ،‬وروســتﻪ دغﻮ＊ــتﻮﻧکﻲ ﻣرکب د ﻣاﻟﻴکﻮل د تشــکﻴﻞ کﻮوﻧکﻮ‬ ‫عﻨصروﻧﻮ ！ﻮل ﻣﻮﻟﻲ کﻤﻴتﻮﻧﻪ پﻪ ﻫﻤدې کﻮ چﻨﻲ ﻣﻮﻟﻲ کﻤﻴت تقســﻴﻢ ک‪７‬و‪ ،‬اعداد ﻟﻪ قﻴاســﻲ واحده‬ ‫پرتﻪ ﻻس تﻪ را‪＄‬ﻲ ‪.‬‬ ‫‪ - 3‬ﻫغﻪ ارقام چ‪ ３‬ﻟﻪ دوﻫﻤ‪ ３‬ﻣادې ســره ســﻢ ﻻس تﻪ را‪＄‬ﻲ‪ ،‬پﻪ پﻮره پام کتﻞ کﻴ‪８‬ي؛ کﻪ تام عددوﻧﻪ‬ ‫وي‪ ،‬د ﻣرکب د ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻮﻧﻮ د جﻮړووﻧکﻮ عﻨصروﻧﻮ د اتﻮﻣﻮﻧﻮ ﻧســبتﻮﻧﻪ پﻪ ســاده فﻮرﻣﻮل ک‪＊ ３‬ﻴﻲ او‬ ‫کﻪ ﻧﻮﻣﻮړي رقﻤﻮﻧﻪ تام ﻧﻪ وي‪ ،‬ﻫغﻮى د روﻧداف پﻪ ﻻره او ﻳا د کﻮم کﻮچﻨﻲ تام عدد ﻟﻪ ضربﻮﻟﻮ ســره‬ ‫پﻪ تاﻣﻮ عددوﻧﻮ بدل شــﻲ ﻧﻮ دا تام عددوﻧﻪ پﻪ ســاده فﻮرﻣﻮل ک‪ ３‬د عﻨصروﻧﻮ داتﻮﻣﻮﻧﻮ ﻧســبتﻮﻧﻪ دي‪ .‬د‬ ‫عﻨصروﻧﻮ داتﻮﻣﻮﻧﻮد ﻧســبت رقﻤﻮﻧﻪ د ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻲ فﻮرﻣﻮل د ســﻢ ﻟﻴکﻠﻮ دﻻرې پﻪ پام ک‪ ３‬ﻧﻴﻮﻟﻮســره د‬ ‫عﻨصروﻧﻮ ﻟﻪ سﻤبﻮﻟﻮﻧﻮ سره ﻳﻮ ‪＄‬اى کﻴ‪８‬ي او ساده فﻮرﻣﻮل ﻻس تﻪ را‪＄‬ﻲ ‪.‬‬ ‫‪ - 4‬د ﻣرکــب د ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻲ فﻮرﻣﻮل د ســﻤﻮ ﻟﻴکﻠــﻮ ﻟپاره‪ ،‬پر تﻮصﻴفﻲ او ﻣقداري تحﻠﻴﻞ ســرب‪５‬ره د‬ ‫ﻣرکب ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻲ کتﻠﻪ ﻫﻢ ﻣعﻠﻮﻣﻪ وي‪ .‬ﻧﻮ تﻮصﻴفﻲ او ﻣقداري تحﻠﻴﻞ تﻪ پﻪ پام ســره د پﻮرتﻨﻴﻮ ﻣﻮادو‬ ‫ﻟﻪ کاروﻟﻮ سره سﻢ ساده فﻮرﻣﻮل ﻻس تﻪ را‪＄‬ﻲ؛ کﻪ د غﻮ＊تﻠﻲ ﻣرکب ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻲ کتﻠﻪ د ساده فﻮرﻣﻮل‬ ‫پﻪ ﻧسبتﻲ ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻲ کتﻠﻪ وو‪４‬شﻞ شﻲ‪ ،‬ﻳﻮ تام عدد بﻪ ﻻس تﻪ راشﻲ‪ .‬کﻪ دا عدد پﻪ ساده فﻮرﻣﻮل ک‪ ３‬د‬ ‫عﻨصروﻧﻮ ﻟﻪ ﻧسبت سره ضرب شﻲ‪ ،‬د ﻣرکب ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻲ فﻮرﻣﻮل ﻻستﻪ را‪＄‬ﻲ‪.‬‬

‫‪243‬‬

‫لوم‪７‬ى مثال‪ :‬د ﻳﻮ ﻣرکب ﻳﻮ گرام کتﻠﻪ چ‪ ３‬ﻟﻪ کاربﻦ او ﻫاﻳدروجﻦ ＇خﻪ جﻮړه شﻮې‪ ،‬سﻮ‪＄‬ﻮل‬ ‫شــﻮې ده؛ پﻪ پاﻳﻠﻪ ک‪ 3.3g ３‬کاربﻦ ډاى اکســاﻳد ) ‪ (CO2‬او ‪ 0.899 g‬اوبﻪ ﻻســتﻪ راغﻠ‪３‬‬ ‫دي‪ .‬د ﻣرکب ساده فﻮرﻣﻮل تر ﻻسﻪ ک‪７‬ئ‪.‬‬ ‫حﻞ‪:‬‬ ‫‪ = 1g‬د عضﻮي ﻣادې سﻮ‪＄‬ﻮل شﻮی ﻣقدار‬ ‫‪ = 3.3g‬کاربﻦ ډاى اکساﻳد‬ ‫‪ = 0.899g‬ﻻس تﻪ راغﻠ‪ ３‬اوبﻪ‬ ‫پﻪ ﻟﻮﻣ‪７‬ي سرک‪ :３‬پﻪ غﻮ＊تﻠﻲ ﻣرکب ک‪ ３‬د ﻫاﻳدروجﻦ او کاربﻦ ﻣقدار ترﻻسﻪ کﻮو‪:‬‬ ‫‪0.899 gH 2O 2 gH 2‬‬ ‫‪= 0.1gH 2‬‬ ‫‪18 gH 2O‬‬ ‫‪12 g 3.3 gCO2‬‬ ‫‪= 0.9 gC‬‬ ‫‪44 gCO2‬‬

‫= ‪mH 2‬‬

‫= ‪mC‬‬

‫‪2 gH 2‬‬

‫‪18 g H 2O‬‬

‫‪mH 2‬‬

‫‪0.899 g‬‬

‫‪12 gC‬‬

‫‪44 gCO2‬‬

‫‪mC‬‬

‫‪3.3 gCO2‬‬

‫‪nC = 0.9 g ÷ 12 g / mol = 0.075 mol‬‬ ‫‪nH 2 = 0.1g ÷ 2 g / mol = 0.1mol‬‬ ‫‪C = 0.075 mol ÷ 0.075 mol = 1‬‬ ‫‪H 2 = 0.1mol ÷ 0.075 mol = 1.3‬‬ ‫‪C =1 3 = 3‬‬ ‫‪H 2 = 1.3 3 = 4‬‬

‫) ‪(CH 2 = C = CH 2‬‬

‫‪C3 H 4‬‬

‫‪C =3‬‬ ‫‪H2 = 4‬‬

‫مشق او تمرين‬ ‫د اوســپﻨ‪ ３‬د اکســاﻳد ‪ 3,2 g‬تﻪ ﻟﻪ ﻫاﻳدروجﻦ گاز ســره تﻮدوخﻪ ورک‪ ７‬شــﻮې ده؛ پــﻪ پاﻳﻠﻪ ک‪３‬‬ ‫‪ 2.24 g‬د اوســپﻨ‪ ３‬فﻠز ﻻســتﻪ راغﻠی دی؛ د اوســپﻨ‪ ３‬د اکســاﻳد ســاده فﻮرﻣﻮل پﻴداک‪７‬ئ‪ .‬د‬ ‫اوسپﻨ‪ ３‬اتﻮﻣﻲ کتﻠﻪ ‪ 56‬او د اکسﻴجﻦ ‪ 16amu‬ده‪.‬‬

‫‪244‬‬

‫دوهم مثال‪ :‬د ﻳﻮ ﻣرکب پﻪ ترکﻴب ک‪ 8 g ３‬کاربﻦ‪ 1.33 g ،‬ﻫاﻳدروجﻦ او ‪ 0.667g‬اکسﻴجﻦ‬ ‫دی؛ د ﻣرکــب ﻣاﻟﻴکﻮﻟــﻲ کتﻠﻪ ‪ 180amu‬ده‪ .‬ســاده فﻮرﻣﻮل او د غﻮ＊ــتﻠﻲ ﻣرکــب ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻲ‬ ‫فﻮرﻣﻮل پﻴدا ک‪７‬ئ‪.‬‬ ‫حل‪:‬‬

‫‪nC = 8 g ÷ 12 g / mol = 0.667 mol‬‬ ‫‪nH 2 = 1.33 g ÷ 1g / mol = 1.33mol‬‬ ‫‪nO2 = 10.667 g ÷ 16 g / mol = 0.667‬‬

‫‪mC = 8 g‬‬ ‫‪mH 2 = 1.33 g‬‬ ‫‪mO2 = 10 .66 g‬‬

‫‪nC = 0.667mol ÷ 0.667mol = 1‬‬ ‫‪nH 2 = 1.33mol ÷ 0.66mol = 2‬‬ ‫‪nO2 = 0.667mol ÷ 0.667 mol = 1‬‬ ‫‪C =1‬‬ ‫‪H=2‬‬ ‫‪O =1‬‬ ‫‪CH 2O‬‬ ‫‪M (CH 2O) n = 180‬‬ ‫‪(30)n = 180‬‬ ‫‪180‬‬ ‫‪=6‬‬ ‫=‪n‬‬ ‫‪30‬‬ ‫‪(CH 2O)n = (CH 2O)6‬‬ ‫‪C6 H12O6‬‬

‫د گﻠﻮکﻮز ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻲ فﻮرﻣﻮل ‪:‬‬

‫‪245‬‬

‫د نهم ＇پرکي لن‪６‬يز‬

‫* پــﻪ ک‪５‬ﻤﻴــاوي تعاﻣﻞ ک‪ ３‬د تعاﻣﻞ د ﻣحصﻮل د کتﻠﻮ ﻣجﻤﻮعــﻪ ‪ ،‬د تعاﻣﻞ کﻮوﻧکﻮ ﻣﻮادو د کتﻠﻮ ﻟﻪ‬ ‫ﻣجﻤﻮع‪ ３‬سره ﻣساوي ده‪.‬‬ ‫* د ﻣرکــب د ﻣاﻟﻴکــﻮل جﻮړووﻧکﻲ عﻨصروﻧﻪ د ﻣرکب د جﻮړﻳدو پﻪ وخــت ک‪ ３‬ﻟﻪ ！اکﻠﻲ او ثابت‬ ‫وزﻧﻲ ﻳا کتﻠﻮي ﻧسبت سره تعاﻣﻞ کﻮي‪.‬‬ ‫* دوه عﻨصروﻧﻪ ﻳﻮ ﻟﻪ بﻞ سره تعاﻣﻞ کﻮي‪ ،‬ﻳﻮازې ﻳﻮ ډول ﻣرکب جﻮړوي؛ خﻮ کﻪ کتﻠﻮي ﻧسبت ﻳ‪３‬‬ ‫بدل شﻲ‪ ،‬ب‪５‬ﻼب‪５‬ﻞ ﻣرکبﻮﻧﻪ جﻮړوي‪ .‬د دې عﻨصروﻧﻮ کتﻠﻮي ﻧسبت د ﻫغﻮی پﻪ ب‪５‬ﻼب‪５‬ﻠﻮ ﻣرکبﻮﻧﻮ ک‪،３‬‬ ‫چ‪ ３‬دبﻞ عﻨصر ﻟﻪ ！اکﻠ‪ ３‬کتﻠ‪ ３‬سره ﻳ‪ ３‬جﻮړک‪７‬ی‪ ،‬تام ثابت او کﻮچﻨﻰ عددوﻧﻪ دي‬ ‫* دوه ﻣادې ﻳا عﻨصروﻧﻪ ﻫر ﻳﻮ ﻟﻪ در‪４‬ﻢ عﻨصر ســره پﻪ ﻳﻮه ！اکﻠﻲ کتﻠﻮي ﻧســبت تعاﻣﻞ کﻮي‪ ،‬ﻟﻪ پاتﻲ‬ ‫شــﻮﻧﻮ پرتﻪ‪ ،‬ﻣرکبﻮﻧﻪ جﻮړوي‪ .‬دا دوه عﻨصروﻧﻪ پﻪ خپﻞ ﻣﻨ‪ ＃‬ک‪ ３‬ﻫﻢ ﻟﻪ ﻫﻤاغ‪ ３‬کچ‪ ３‬کتﻠ‪ ３‬ســره‪،‬‬ ‫چ‪ ３‬ﻟﻪ در‪４‬ﻢ عﻨصر سره ﻳ‪ ３‬تعاﻣﻞ ک‪７‬ی دی‪ ،‬تعاﻣﻞ کﻮي او ﻣرکب جﻮړوي‪.‬‬ ‫* د ﻳﻮه عﻨصر ﻣعادﻟﻪ کتﻠﻪ د ﻫﻤاغﻪ عﻨصرد کتﻠ‪ ３‬ﻫغﻪ کچﻪ ده چ‪ ３‬ﻟﻪ اتﻪ گراﻣﻪ اکســﻴجﻦ ســره ﻳ‪３‬‬ ‫تعاﻣﻞ ک‪７‬ی او ﻟﻪ پات‪ ３‬شﻮﻧﻮ ＇خﻪ پرتﻪ ﻟﻪ خپﻞ اړوﻧد اکساﻳد جﻮړ ک‪７‬ی دی‪.‬‬ ‫*د ﻳــﻮ عﻨصــر ﻣعادﻟﻪ کتﻠﻪ ﻫغﻪ کتﻠﻪ ده چ‪ ３‬پﻪ ﻳﻮ ک‪５‬ﻤﻴاوي تعاﻣــﻞ ک‪ ３‬ﻳ‪ ３‬ﻳﻮگرام او ﻳا ﻳﻮ اتﻮم‪ -‬گرام‬ ‫ﻫاﻳدروجﻦ ب‪＄ ３‬اﻳﻪ او ازاد ک‪７‬ی‪.‬‬ ‫* کﻪ د ﻳﻮه ﻣرکب ﻧســبتﻲ ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻲ کتﻠﻪ پﻪ ﻫﻤدې ﻣرکب ک‪ ３‬پر اغ‪５‬زﻣﻦ وﻻﻧس وو‪４‬شــﻞ شــﻲ‪ ،‬د‬ ‫ﻫﻤدې ﻣرکب ﻣعادﻟﻪ ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻲ کتﻠﻪ ﻻستﻪ را‪＄‬ﻲ‪.‬‬ ‫* پﻪ ثابتﻪ تﻮدوخﻪ او فشــار ک‪ ３‬د تعاﻣﻞ کﻮوﻧکﻮ گازي ﻣﻮادو حجﻤﻲ ﻧســبت او د گازي ﻣحصﻮﻟﻮﻧﻮ‬ ‫ﻳا ب‪７‬اســﻮﻧﻮ تام ﻧسبت‪ ،‬کﻮچﻨﻲ او ！اکﻠﻲ عددوﻧﻪ دي او د گازي تعاﻣﻞ کﻮوﻧکﻮ ﻣﻮادوحجﻤﻲ ﻧسبت‬ ‫ﻫﻢ د ‪－‬ازي ﻣحصﻮل پﻪ جﻮړﻳدو ک‪ ３‬کﻮچﻨﻲ او ！اکﻠﻲ عددوﻧﻪ دي‪.‬‬ ‫* د ﻫرې ﻣادې ﻳﻮ ﻣﻮل د اوگدرو د عددوﻧﻮ ) ‪ (6,02 10 23‬پﻪ کچﻪ ذرې ﻟري‪ ،‬کﻪ ﻣاده گازي حاﻟت‬ ‫وﻟري‪ ،‬د ﻫر گاز ﻳﻮ ﻣﻮل پﻪ ‪ STP‬شراﻳطﻮ ک‪ 22 .4 L ３‬حجﻢ ﻫﻢ پﻴدا کﻮي‪.‬‬ ‫* ﻣﻮل‪ :‬د اوگدرو د عدد پﻪ کچﻪ دذرو کتﻠﻪ پر گرام‪ ،‬ﻣﻮل دی‪ .‬پﻪ بﻞ عبارت‪ ،‬کﻪ د ذرو کتﻠﻪ د اوگدرو‬ ‫د عدد پﻪ کچﻪ پر گرام ＊ﻮدل شﻮې وي‪ ،‬دا کﻤﻴت د ﻣﻮل پﻪ ﻧﻮم ﻳادﻳ‪８‬ي‪.‬‬ ‫* کﻪ د غﻮ＊تﻠﻲ عﻨصر کچﻪ‪ ،‬چ‪ ３‬د ﻣرکب پﻪ ﻳﻮ ﻣﻮل ک‪ ３‬شتﻪ‪ ،‬ﻟﻪ ‪ 100‬عدد سره ضرب او د ﻫغﻪ ﻣرکب‬ ‫پر ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻲ کتﻠ‪ ３‬باﻧدې وو‪４‬شﻞ شﻲ‪ ،‬ﻻستﻪ راغﻠی کﻤﻴت د غﻮ＊تﻠﻲ عﻨصر د سﻠﻨ‪ ３‬کچﻪ را＊ﻴﻲ‪:‬‬

‫‪246‬‬

‫د نهم ＇پرکي تمرين‬ ‫＇لور ‪＄‬وابه پو＊تن‪: ３‬‬ ‫‪ - 1‬پﻪ عﻤﻮﻣﻲ ډول‪ ،‬ﻳﻮه عﻠﻤﻲ ﻣسآﻟﻪ پر ‪ ..........‬بﻨس＂ﻮﻧﻮ وﻻړه ده‪:‬‬ ‫ج‪ -‬درې د‪＇ -‬ﻠﻮر‬ ‫اﻟف‪ -‬ﻳﻮه ب‪ -‬دوه‬ ‫‪ - 2‬د تعاﻣﻞ د ﻣحصﻮﻟﻮﻧﻮ ﻣجﻤﻮع‪ ３‬کتﻠﻪ د تعاﻣﻞ کﻮوﻧکﻮ ﻣﻮادو د کتﻠﻮ ﻟﻪ ﻣجﻤﻮع‪ ３‬سره‪ ---‬ده‪.‬‬ ‫د‪＄ -‬ﻴﻨ‪ ３‬وختﻮﻧﻪ زﻳات او ‪＄‬ﻴﻨ‪ ３‬وختﻮﻧﻪ کﻢ‬ ‫ج‪ -‬ﻣساوي‬ ‫اﻟف‪ -‬ډ‪４‬ر زﻳات ب‪ -‬ډ‪４‬ر کﻢ‬ ‫‪ - 3‬د ‪ ........‬پﻪ ﻧاﻣﻪ ﻳﻮ عاﻟﻢ د！اکﻠﻲ ﻧسبتﻮﻧﻮ ﻳا ساده ﻧسبتﻮﻧﻮ قاﻧﻮن راﻣﻨ‪ ＃‬تﻪ ک‪ ،７‬ﻧﻮ ﻟﻪ ﻫﻤدې کبﻠﻪ‬ ‫د ﻧﻮﻣﻮړي پﻪ ﻧﻮم ﻳادﻳ‪８‬ي ‪.‬‬ ‫د‪ -‬داﻟتﻦ‬ ‫ب‪ -‬گﻴﻠﻮسک‬ ‫اﻟف‪ -‬ﻻوازﻳﻪ‬ ‫ج‪Pr oust` -‬‬ ‫‪ - 4‬د اوبﻮ او ﻫاﻳدروجﻦ پر اکساﻳد پﻪ ﻣرکب ک‪ ３‬د اکسﻴجﻦ ﻧسبت ‪ .............‬دی‪.‬‬ ‫اﻟف‪2 : 1 -‬‬ ‫ب‪3 : 1 -‬‬ ‫ج‪2 : 3 -‬‬ ‫د‪1 : 2 -‬‬ ‫‪ - 5‬ﻻﻧدې کﻮم رقﻤﻮﻧﻪ د ‪ H 3 PO4‬ﻣعادﻟ‪ ３‬کتﻠﻪ را＊ﻴﻲ‪.‬‬ ‫ب‪15 -‬‬ ‫اﻟف‪16 -‬‬ ‫ج‪32 : 6 -‬‬ ‫د‪22 : 6 -‬‬ ‫‪ - 6‬پﻪ ثابتﻪ تﻮدوخﻪ او فشــار ک‪ ３‬د تعاﻣﻞ کﻮوﻧکﻮ گازي ﻣﻮادو حجﻤﻲ ﻧســبت او د ﻫغﻮ د ﻻس تﻪ‬ ‫راغﻠﻲ گازي د ﻣحصﻮل حجﻤﻲ ﻧسبت ‪ ....................‬دی‪.‬‬ ‫اﻟف‪ -‬تام‪ ،‬ثابت او کﻮچﻨﻲ عددوﻧﻪ ب‪ -‬کسري عددوﻧﻪ‬ ‫د‪ -‬ﻫ‪ ＆５‬ﻳﻮ‬ ‫ج‪ -‬ﻧﻮي رقﻤﻮﻧﻪ‬ ‫‪ - 7‬د ﻫرې ﻣادې ﻳﻮ ﻣﻮل‪ ---‬پﻪ کچﻪ ذرې ﻟري ‪.‬‬ ‫ج‪ 22 4 -‬ﻟﻴتر د‪ -‬اﻟف او ب‬ ‫اﻟف‪ -‬د اوگدرو عدد‬ ‫ب‪6.02 10 23 g -‬‬ ‫‪ - 8‬د کاربــﻦ ﻧســبتﻲ اتﻮﻣﻲ کتﻠﻪ ‪ 12‬او د ﻫغﻪ د ﻳﻮ اتــﻮم کتﻠﻪ ‪ 1.993 10 23 g‬ده‪ ،‬د ‪ amu‬قﻴﻤت‬ ‫‪ -----‬دی‪.‬‬‫ج ‪-‬اﻟف او ب د‪ -‬ﻫﻴ＆ ﻳﻮ‬ ‫اﻟف‪1.661 10 24 g -‬‬ ‫ب‪6.02 10 27 g -‬‬ ‫‪ - 9‬پﻪ گﻠﻮکﻮز ک‪ ３‬د کاربﻦ سﻠﻨﻪ ﻣحاسبﻪ ک‪７‬ئ‪.‬‬ ‫ب‪23% -‬‬ ‫ج‪40% -‬‬ ‫د‪33% -‬‬ ‫اﻟف‪50% -‬‬ ‫‪ - 10‬ﻣﻮل د‪ ....................‬ذرو د کتﻠ‪ ３‬کچﻪ پر گرام ده‪.‬‬ ‫اﻟف‪ -‬کﻴﻠﻮ گرام‬ ‫ب‪6.02 10 23 g -‬‬ ‫د‪ -‬ب او ج دواړه سﻢ دي‪.‬‬ ‫ج‪ -‬اوگدرو عدد‬

‫‪247‬‬

‫تشريحي سوالونه‬ ‫‪ - 1‬پــﻪ ﻟــﻮړه تﻮدوخﻪ او فشــارک‪ ３‬ﻧاﻳتروجﻦ او ﻫاﻳدروجﻦ ﻳﻮ ﻟﻪ بﻞ ســره تعاﻣﻞ کــ‪７‬ى او اﻣﻮﻧﻴا ﻳ‪３‬‬ ‫جﻮړه ک‪７‬ې ده‪ .‬کﻪ د ﻧاﻳتروجﻦ ‪ 4.20 10 26‬ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻮﻧﻪ ﻟﻪ ﻫاﻳدروجﻦ ســره تعاﻣﻞ وک‪７‬ي‪ ،‬د تعاﻣﻞ‬ ‫کﻮوﻧکــﻲ ﻫاﻳدروجﻦ دکتﻠ‪ ３‬کچــﻪ او د تعاﻣﻞ کﻮوﻧکﻲ ﻫاﻳدروجــﻦ د ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻮﻧﻮ تعداد بﻪ ＇ﻮﻣره‬ ‫وي؟ﻻستﻪ راغﻠ‪ ３‬اﻣﻮﻧﻴا بﻪ ＇ﻮﻣره او ＇ﻮ ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻮﻧﻪ وﻟري؟‬ ‫‪ - 2‬اﻣﻮﻧﻴــا ﻟﻪ اکســﻴجﻦ ســره تعاﻣﻞ کــﻮي چ‪ NO ３‬او اوبﻪ ﻻس تﻪ را‪＄‬ﻲ‪ 3.6 10 21 .‬شــﻤ‪５‬ر د‬ ‫اکسﻴجﻦ ﻣاﻟﻴکﻮل بﻪ د ‪＇ NO‬ﻮﻣره ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻮﻧﻪ جﻮړ ک‪７‬ي؟‬ ‫‪ - 3‬د ‪ B‬سﻠﻨﻪ د ‪ HGa3 AlBSi2 O16‬پﻪ ﻣرکب ک‪ ３‬ﻣحاسبﻪ ک‪７‬ئ‪.‬‬ ‫‪ - 4‬د ﻣس ســﻠفﻴت( ‪ KCrO4 ،) CuSO4‬او اوبﻪ ‪ H 2O‬د ！اکﻠﻮ شــراﻳطﻮ ﻻﻧدې ﻳﻮ ﻟﻪ بﻞ سـره‬ ‫تعاﻣــﻞ ک‪７‬ی‪ .‬د تعاﻣﻞ ﻣحصــﻮل ﻳ‪ ３‬ﻫغﻪ ﻣرکب دی چ‪ ３‬ﻟﻪ ‪ CrO42 ,Cu2+‬او ‪＇ OH‬خﻪ جﻮړ‬ ‫شــﻮی دی‪ .‬ﻣقداري تحﻠﻴﻞ را＊ﻴﻲ چ‪ ３‬پﻪ ﻧﻮﻣﻮړي ﻣرکب ک‪ ３‬پﻮرتﻨﻲ ﻟﻴکﻞ شﻮي اﻳﻮﻧﻮﻧﻪ پﻪ ترتﻴب‬ ‫سره ‪ 35.6% , 48.7%‬او‪ 15.7%‬دي‪ .‬د دې ﻣرکب تجربﻲ فﻮرﻣﻮل وﻟﻴکئ‪.‬‬ ‫‪ - 5‬ﻻﻧدې ！اکﻞ شﻮي کﻤﻴتﻮﻧﻪ پﻴدا ک‪７‬ئ‪.‬‬ ‫اﻟف‪ -‬د جست ‪ 9.32 10 25‬اتﻮﻣﻮﻧﻮ ﻣﻮﻟی کتﻠﻪ‬ ‫ب‪ -‬د ارگﻮن ‪ 3.27‬ﻣﻮﻟﻪ کتﻠﻪ ＇ﻮ گراﻣﻪ ده؟‬ ‫ج‪ -‬د سپﻴﻨﻮ زرو ) ‪ (3.07 10 20‬اتﻮﻣﻲ ذرې ＇ﻮ ﻣﻠﻲ گراﻣﻪ کتﻠﻪ ﻟري؟‬ ‫د‪ 46.5cm 3 -‬اوسپﻨﻪ ＇ﻮﻣره اتﻮﻣﻮﻧﻪ ﻟري ؟ ‪ d Fe = 7.68 g / cm 3‬دی‪.‬‬ ‫‪ - 6‬دﻫغــﻪ فﻠــز اتﻮﻣﻲ وزن پﻴدا ک‪７‬ئ چ‪ ３‬د اړوﻧد اکســاﻳد تجربــﻲ فﻮرﻣﻮل ﻳ‪ Me 2O3 ３‬وي او د‬ ‫غﻮ＊تﻠﻲ فﻠز سﻠﻨﻪ د ﻫغﻪ پﻪ ډای اکساﻳد ک‪ 68.4% ３‬ده‪.‬‬ ‫‪ x - 7‬عﻨصر ﻟﻪ کﻠﻮرﻳﻦ سره تعاﻣﻞ ک‪７‬ی او د ‪ XCl 4‬ﻣرکب ﻳ‪ ３‬جﻮړ ک‪７‬ى دی‪ .‬پﻪ ﻧﻮﻣﻮړي ﻣرکب‬ ‫ک‪ ３‬د ‪ Cl‬د اﻳﻮن سﻠﻨﻪ ‪ 74%‬ده ‪ X ،‬کﻮم عﻨصر دی؟‬ ‫‪ 1.423g - 8‬د ســکاﻧدﻳﻨﻴﻮم اکســاﻳد ﻟﻪ ‪ H 2‬ســره تعاﻣﻞ اوارجاع شــﻮی دی‪ .‬پﻪ پاﻳﻠﻪ ک‪ ３‬ﻳ‪３‬‬ ‫‪ 0.929 g‬د ‪ Sc‬فﻠز او اوبﻪ ﻻستﻪ راغﻠ‪ ３‬دي‪ ،‬د اکساﻳد فﻮرﻣﻮل پﻴدا ک‪７‬ئ‪.‬‬ ‫‪ - 9‬کﻪ ‪ KClO3‬تﻪ تﻮدوخﻪ ورک‪７‬ل شﻲ‪ ،‬ﻟﻪ ﻻﻧدې ﻣعادﻟ‪ ３‬سره سﻢ پﻪ ‪ KCl‬او اکسﻴجﻦ تجزﻳﻪ‬ ‫ک‪８５‬ي‪:‬‬ ‫‪2 KCl + 3O2‬‬ ‫سﻠﻮک‪50 % ３‬‬

‫کﻪ ﻧﻮﻣﻮړی ﻣرکب پﻪ‬ ‫( ‪ KClO3‬وزن ‪ 100g‬دی)‬

‫‪2 KCl 03‬‬

‫تجزﻳﻪ شﻲ ‪،‬د ‪ KClO3‬وزن ＇ﻮﻣره کﻤ‪８５‬ي؟‬

‫‪248‬‬

‫‪- 10‬ﻳــﻮ ‪－‬ــرام ‪ NaCl‬او ‪ KCl‬ﻣخﻠﻮط شــتﻪ‪ ،‬کﻠﻪ چ‪ ３‬ﻧﻮﻣــﻮړى ﻣخﻠﻮط پﻪ اوبﻮ ک‪ ３‬حﻞ شــﻲ او‬ ‫‪ AgNO 3‬ورزﻳات شــﻲ ‪،‬د کﻠﻮراﻳد ！ﻮل اﻳﻮﻧﻮﻧﻪ پﻪ ‪ AgCl‬تبدﻳﻠﻴ‪８‬ي او رســﻮب کﻮي‪ .‬د ‪ AgCl‬د‬ ‫رسﻮب کچﻪ ‪ 2.1476 g‬ده ‪ ،‬د ‪ NaCl‬ﻣقدار بﻪ پﻪ ﻟﻮﻣ‪７‬ﻧﻲ ﻣخﻠﻮط ک‪＇ ３‬ﻮﻣره وي؟‬ ‫‪ 1.35 g - 11‬کﻠســﻴﻢ د ﻫﻮا پﻪ شــتﻮن ک‪ ３‬پﻪ ‪ 1.8 g‬کﻠســﻴﻢ اکســاﻳد تبدﻳﻞ شﻮی دی‪ ،‬د کﻠسﻴﻢ‬ ‫اتﻮﻣﻲ کتﻠﻪ پﻴدا ک‪７‬ئ‪ .‬د اکسﻴجﻦ اتﻮﻣ‪ ３‬کتﻠﻪ ‪16‬ده‪.‬‬ ‫‪ - 12‬کﻪ ‪ Pb3O4 ، 2.75 g‬ﻣرکب تﻪ تﻮدوخﻪ ورک‪ ７‬شﻲ‪ ،‬تجزﻳﻪ ک‪８５‬ي او ‪ 0.064 g‬اکسﻴجﻦ او د‬ ‫ﻫغﻪ بﻞ اکساﻳد جﻮړ ﻳ‪８‬ي‪ ،‬د ترﻻسﻪ شﻮي سرب اکساﻳد فﻮرﻣﻮل پﻴدا ک‪７‬ئ‪.‬‬ ‫‪ - 13‬د ﻫاﻳــدرو کاربــﻦ پﻪ ﻳﻮ ﻣخﻠﻮط ک‪ 40% ３‬د ‪ C3 H 8‬او ‪ 40%‬د ‪ CxHy‬کتﻠ‪ ３‬شــاﻣﻠ‪ ３‬دي؛‬ ‫ددې ﻣخﻠﻮط ‪ 10‬گراﻣﻪ ســﻮ‪＄‬ﻮل شــﻮی دی‪ ،‬پﻪ پاﻳﻠﻪ ک‪ CO2 ３‬او ‪ 18.8 g‬اوبﻪ ﻻس تﻪ راغﻠﻲ دي‪،‬‬ ‫د ‪ CxHy‬ﻫاﻳدرو کاربﻦ فﻮرﻣﻮل پﻴدا ک‪７‬ئ‪.‬‬ ‫‪ - 14‬د ﻟﻴتﻴــﻢ کاربﻮﻧﻴــ＀ تجربــﻲ فﻮرﻣﻮل ‪ Li2CO3‬دی‪ ،‬د دغﻪ فﻮرﻣﻮل ﻫــر واحد د جﻮړووﻧکﻮ‬ ‫عﻨصروﻧﻮ ＇ﻮﻣره اتﻮﻣﻮﻧﻪ ﻟري؟‬ ‫‪ - 15‬د ﻧاﻳتروجﻦ د گاز ﻧﻤﻮﻧﻪ چ‪ 4.6 10 22 ３‬اتﻮﻣﻪ ﻧاﻳتروجﻦ ﻟري‪ ،‬د ﻧاﻳتروجﻦ د اتﻮم ＇ﻮ ﻣﻮﻟﻪ پﻪ‬ ‫دې اتﻮﻣﻲ کﻤﻴت ک‪ ３‬شتﻪ؟‬ ‫‪ - 16‬د چﻮﻧ‪ ３‬تﻴ‪８‬ې (کﻠســﻴﻢ کاربﻮﻧﻴ＀) تﻪ تﻮدوخﻪ ورک‪７‬ل شــﻮې ده چ‪ ３‬پﻪ پاﻳﻠﻪ ک‪ ３‬پﻪ ‪ CaO‬او‬ ‫‪ CO2‬تبدﻳﻠ‪８５‬ي‪ .‬کﻪ ‪ 40 g‬د چﻮﻧ‪ ３‬تﻴ‪８‬ه تجزﻳﻪ شﻲ‪ CaO 22.4 g ،‬ﻻستﻪ راغﻠ‪ ３‬ده‪ ،‬د ‪ CO2‬کچﻪ‬ ‫ﻣحاسبﻪ ک‪７‬ئ‪.‬‬

‫‪249‬‬

‫ليکونه‬％‫اخ‬ 1- Kotz John C., paul Treichel, Jr. Chemistry and Chemical Reactivity(fourth edition). Harourt Barace and Company. U.S.A., 1999. 2- Raymony Chang. Chemistry(seventh edition). 2002. 3- Chemistry News are selected from chemistry in Britian, Nos. May, Jun, August/ 1998. 4- Hotl, Rinehart/Winston Physical Science, a Harcourt education chemistry Company 2005. 5- Hotl, Rinehart/Winston Modern chemistry 2005. 6- Chemistry stouten S.Zumdahl, third edition university of lllinois 1993. 7- Fuddamental of Chemistry, third edition, David E. Goldberg. Brookly College, 1998. 8- Kotz John C., paul Treichel, Jr. Chemistry and Chemical Reactivity(fourth edition). Harourt Barace and Company. U.S.A., 1999.

‫ ﻛﻮد‬1386 ،‫ سال سﻮم دبﻴرستان‬،‫ برﻫﻢ ﻛﻨش ﻣﻴان ﻣﻮاد‬.‫) و آزﻣاﻳشﮕاه‬3( ‫ شﻴﻤﻰ‬- 9 257.1 .1386 ‫ سال‬143 ‫ ﻛﻮد‬،‫ سال سﻮم دورة راﻫﻨﻤاﻳﻰ‬.‫ عﻠﻮم تجربﻰ‬- 10 . 1384 ‫ سال‬207.1 ‫ ﻛﻮد‬،)1(‫ شﻴﻤﻰ براى زﻧده ﮔﻰ‬.‫ شﻴﻤﻰ‬- 11 ‫ د ﻛابﻞ پﻮﻫﻨتﻮن‬،‫ پﻮﻫﻨدوى دﻳپﻠﻮم اﻧجﻨﻴر عبداﻟﻤحﻤد عزﻳز‬:‫ ﻣؤﻟﻒ‬.‫ عﻤﻮﻣﻰ ﻛﻴﻤﻴا‬- 12 .1387 ‫ ﻛال‬،‫استاد‬

250