Fontes historiae religionum ex auctoribus Graecis et Latinis collectos: Fasciculus 3 Fontes historiae religionis Germanicae 9783111403120, 9783111039718

Citation preview

FONTES HISTORIAE RELIGIONUM EX AUCTORIBUS GRAEC1S ET LATINIS COLLECTOS EDIDIT CAROLUS CLEMEN FASCICULUS III

FONTES HISTORIAE RELIGIONIS GERMANICAE COLLEGIT

CAROLUS CLEMEN

BEROLINI APUD WALTER DE GRUYTER ET SOCIOS 1928

FONTES HISTORIAE RELIGIONUM EX AUCTORIBUS GRAEC1S ET LATINIS COLLECTOS EDIDIT CAROLUS CLEMEN FASCICULUS III

FONTES HISTORIAE RELMONIS GERMANICAE COLLEGIT

CAROLUS CLEMEN

BEROLINI APUD WALTER DE GRUYTER ET SOCIOS 1928

Druck von Walter de Gruyter & Co., Berlin W 10

PRAEFATIO. Mireris me fontes historiae religionis Germanicae Latine, non vernacule edidisse ; sed et antea fontibus hac serie collectis id factum erat et hoc fascículo eos quoque usuros esse spero, qui Latino magis quam Germanico sermone sese assuefecerint. Etiam ceteris in rebus eandem rationem secutus sum quam in fontibus historiae religionis Persicae et Aegyptiacae, i. e. omnes recepì locos, qui omnino ad religionem Germanorum pei'tinere videbantur, non modo ad artem magicam vel medicinam populärem, etiam si qui fide digni non erant. Eos solum omisi, qui nihil aliud nisi quae antiquiores rettulerant repetunt, item haud paucos, qui quamquam ad religionem Germanorum referri soient, tarnen revera eo non pertinent ; de quibus locis accuratius egit Guilelmus Boudriot in libro, cui Die altgermanische Religion in der amtlichen kirchlichen Literatur des Abendlandes vom 5. bis 11. Jahrhundert inscripsit, qui liber nuper in serie quam edo quaestionum ad historiam religionum pertinentium foras datus est. Difficile fuit locorum Saxonis Grammatici delectum facere; satis igitur habui eas fabulas recipere, quibus ille quoque déos aut saltem ritus paganos describere voluit. Posteriores vero, qui religionem Germanorum antiquam et mortuam habent, omisi; priores secundum tempus, quo quisque vixit vel scripsit, disposui, eos, qui ad certam aetatem revocari nequeunt, eo loco, quo primum eos memorare licet, et ante omnes scriptores, qui eodem tempore fuerunt, inserui. Omnium scriptorum verba secundum óptimas editiones exhibui; in apparatu critico eas tantum varias lectiones sive ex editionibus sive aliunde promptas attuli, quae ad sensum interpretandum aut ad nominum formam constituendam aliquid lucis praebent, item eas, quae in codicibus manuscriptis non servatae in textum receptae sunt. In locis colligendis

4

Praefatío.

me libros, qui de religione Germanorum conscripti sunt, adiisse consentaneum est; praeterea complures collegae et discipuli me adiuverunt, quibus hoc quoque loco gratias ago maximas pariter ac societati nostrarum litterarum patronae, quae ad hunc libellum imprimendum pecuniam contulit. Scripsi Bonnae mense Martio a. 1928.

c. c.

Caesar, Strabo.

5

C. Iulius Caesar (inter a. 100. et 44. fuit) de bello gallico (ed. Klotz) I, 50, 4 s. : Cum ex captivis quaereret Caesar, quam ob rem Ariovistus proelio non decertaret, hanc reperiebat causam, quod apud Germanos ea consuetudo esset, ut matres familiae eorum sortibus vaticinationibusque declararent, utrum proelium committi 5 ex usu esset necne, (5) eas ita dicere : non esse fas Germanos superare, si ante novam lunam proelio contendissent. ib. 53, 7: Is (sc. C. Valerius Procillus) se praesente de se ter sortibus consultum dicebat, utrum igni statim necaretur an in aliud tempus reservaretur: sortium beneficio se esse 10 incolumem. ib. V I , 21, 1 s.: Germani multum ab hac consuetudine (se. Gallorum) différant. Nam ñeque druides habent, qui rebus divinis praesint, neque sacrificiis student. (2) Deorum numero eos solos ducunt, quos cernunt et quorum aperte 15 opibus iuvantur, Solem et Vulcanum et Lunam, reliquos ne fama quidem acceperunt... (4) Qui diutissime impúberes permanserunt, maximam inter suos ferunt laudem: hoc ali staturam, ali vires nervosque confirmari putant. (5) Intra annum vero vicesimum feminae notitiam habuisse in turpissimis 20 habent rebus; cuius rei nulla est occultatio, quod et promiscue in fluminibus perluuntur et pellibus aut parvis renonum tegimentis utuntur magna corporis parte nuda.

Strabo (inter a. circiter 63. a. Chr. η. et circiter 19. p. Chr. η. fuit) geogr. (ree. Kramer) (èv τφ τον νεώτερου Χάττων ιερεύς. ib. 2 , 1. 2 9 3 : δώρον τον ίιρα'τατον και άμνηΰτίαν των

V I I , 1, 4. 292: επόμπενϋε

Γερμανικού

&ριάμβφ)

και Λίβης

... των as

επεμψαν (οι Κίμβροι) τ παρ' αντοΐς λέβητα, αΐτοίμενοι φιλία ν υπηργμέιων.

ib. 2, 3. 2 9 4 : ε&ος ... 22 pellibus aut del. Gertz.

τι των

Κίμβρων

διηγούνται 3ο

6

Fontes historíae religionis Germanicae.

τοιούτον, on ιαϊς γνναιξίν αυτών σνστρατενοΰσαις παρηχολον&ουν προμάντεις ίέρειαι πολιότριχες, λευχείμονες, χαρπαΰίνας εφαπ τίδας επιπεπορπημέναι, ζώαμα χαλχονν εχονΰαι, γυμνόποδες· τοις ου ν αίχμαλωτοις δια του στρατο5 πέδον αννήντων ξιφήρείς, χαταστέψαοαι δ5 αυτούς ηγον επί χρατηρα χαλχονν οσον αμφορέων εϊχοσιν εϊχον δε άναβά&ραν, ήν αναβασα . . . νπερπετής τον λεβητος ελαιμοτομει εκαατον μετεωρισ&έντα· ex δε τον προχεομενου α'ματος είς τον χρατηρα μαντείαν τινά εποιονντο, αλλαι ίο δε διασχίΰαβαι εσπλάγχνευον άναφ&εγγόμεναι νίχην τοις οικείοις.

C. Velleras Paterculus (a. 30. ρ. Chr. η. scripsit) (ed. Ellis) 11,107: Cum citeriorem ripam praedictifluminis (sc. Albis) castris occupassemus et ulterior armata hostium uirtute fulgeret, sub omnem motum undecumque xenostrarum nauium protinus refugientium, unus e barbaris aetate senior, corpore excellens, dignitate, quantum ostendebat cultus, eminens, cauatum, ut illis mos est, ex materia conscendit alueum solusque id nauigi genus temperans ad medium processit fluminis et petiit, liceret sibi sine periculo 20 in eam, quam armis tenebamus, egredi ripam ac uidere Caesarem. data petenti facultas, tunc appulso lintre et diu tacitus contemplatus Caesarem, nostra quidem, inquit, furit iuuentus, quae cum uestrum numen absentium colat, praesentium potius arma metuit quam sequitur fidem. sed ego 25 beneficio et permissu tuo, Caesar, quos ante audiebam, hodle uidi deos, nec feliciorem ullum uitae meae aut optaui aut sensi diem, impetratoque ut manum contingeret, reuersus in naviculam, sine fine respectans Caesarem ripae suorum appulsus est. P. Papinius Statius (inter a. circiter 45. et circiter 96. fuit) so

silvae (ed. Klotz) I, 4, 89 s.: Non vacat Arctoas acies Rhenumque rebellem 14 uirtute iuventute Ρ (ed. princeps) sub omnem motum P, metumque Burer, sed adnotavit: inter omnem motumque quiddam deesse videtur, sub nutum motumque Walter, sub o. conatum motumque Jacobs, sub o. motum conatumque Halm undecumque Ellis, cuiuscumque Heinsius.

Strabo — Tacitus.

7

captivaeque preces Yeledae et, quae maxima nuper gloria, depositam Dacis pereuntibus Urbem pandere, cum tanti lectus rectoris habenas, Gallice, Fortuna non admirante subisti. P. Cornelius Tacitus (initio imperii Hadriani obiit) Germania (ed. Halm-Andresen) 2: Celebrant carminibus 5 antiquis, quod unum apud illos memoriae et annalium genus est, Tuistonem deum terra editum; ei filium Mannum originem gentis conditoremque, Manno tris filios adsignant, e quorum nominibus proximi Oceano Ingaevones, medii Herminones, ceteri Istaevones vocentur. 10 ib. 3: Fuisse apud eos et Herculem memorant, primumque omnium virorum fortium ituri in proelia canunt. sunt illis haec quoque carmina, quorum relatu, quem barditum vocant, accendunt ánimos futuraeque pugnae fortunam ipso cantu augurantur; terrent enim trepidantve, prout sonuit is acies, nec tam vocis ille quam virtutis concentus videtur. adfectatur praecipue asperitas soni et fractum murmur, obiectis ad os scutis, quo plenior et gravior vox repercussu intumescat. ib. 6: Corpora suorum etiam in dubiis proeliis referunt. 20 ib. 7: Ceterum neque animadvertere neque vincire, ne verberare quidem nisi sacerdotibus permissum, non quasi in poenam nec ducis iussu, sed velut deo imperante, quem adesse bellantibus putant. effigiesque et signa quaedam detracta lucis in proelium ferunt etc. 25 ib. 8: Inesse quin etiam sanctum aliquid et providum (feminis) putant, nec aut Consilia earum aspernantur aut responsa neglegunt. vidimus sub divo Vespasiano Yeledam diu apud plerosque numinis loco habitam; sed etolimAlbrunam et compluris alias venerati sunt, non adulatione nec 30 tamquam facerent deas. ib. 9: Deorum maxime Mercurium colunt, cui certis 7 Tuistonem C (Vaticanus 1518) b (Leidensis Perizonianus) corr., Tristonem Β (Vaticanus 1862) b (Tuisman Β in marg.), Tuisconem Β (Aesinus lat. 9) Bistonem c (Neapolitans IV c. 21) 10 Istuaevones Müllenhoff, Iscaevones J. Grimm 13 illius Fr. Hertlein haec iure 2 suspectum baritum c et E in marg. 28 Veledam BcE, Valedam C, uoledam b 29 Albrunam Wackernagel et editores, auriniam BbCE, flutiniam c, Albriniam BE in marg., be supra lineam

8

Fontes historiae religionis Germanicae.

diebus humanis quoque hostiis litare fas habent. Herculem et Martern concessis animalibus plaçant, pars Sueborumetlsidi sacrificat; unde causa et origo peregrino sacro parum comperi, nisi quod signum ipsum in modum liburnae figuratum 5 docet advectam religionem. ceterum nec cohibere parietibus déos neque in ullam humani oris speciem adsimulare ex magnitudine caelestium arbitrantur: lucos ac nemora consecrant deorumque nominibus adpellant secretum illud, quod sola reverentia vident, io ib. 10: Auspicia sortesque ut qui maxime observant, sortium consuetudo simplex, virgam frugiferae arbori decisam in surculos amputant eosque notis quibusdam discretos super candidam vestem temere ac fortuito spargunt. mox, si publice consultetur, sacerdos civitatis, sin privatim, ipse pater is familiae precatus deos caelumque suspiciens ter singulos tollit, sublatos secundum impressam ante notam interpretatur. si prohibuerunt, nulla de eadem re in eundem diem consultatio ; sin permissum, auspiciorum adhuc fides exigitur. et illud quidem etiam hie notum avium voces volatusque 20 interrogare : proprium gentis equorum quoque praesagia ac monitus experiri. publice aluntur isdem nemoribus ac lucis, candidi et nullo mortali opere contact! ; quos pressos sacro curru sacerdos ac rex vel princeps civitatis comitantur hinnitusque ac fremitus observant, nec ulli auspicio maior "fides, 25 non solum apud plebem, sed apud proceres, sacerdotes enim ministros deorum, illos conscios putant. est et alia observatio auspiciorum, qua gravium bellorum eventus explorant. eius gentis, cum qua bellum est, captivum quoquo modo interceptum cum electo popularium suorum, patriis 3° quemque armis, committunt: victoria huius vel illius pro praeiudicio accipitur. ib. 11: Coëunt, nisi quid fortuitum et subitum incidit, certis diebus, cum aut incohatur luna aut impletur; nam agendis rebus hoc auspicatissimum initium credunt. 1 Herculem et Martern Y (consensus Vaticani et Neapolitani) E, Martern concessis animalibus plaçant et Herculem Bb, Herculem et del. Bitter, Gudeman, Norden, Kurfess, Philol. Wochenschr. 1928, 349 2 Sueborum del. Halm, Altgermanische Religionsgeschichte I, 309 et Beiträge zur Geschichte der deutschen Sprache 1918, 627 sequ. 4 libumicae Gudeman 8 nominibus c s. 1., numinibus c 14 consultetur Haase, consulatur Rhenanus, consuletur codd. 25 apud plebem, apud proceres, sed apud sacerdotes, se enim codd. dett., sed ante apud pr. Β s. 1., apud plebem sed apud proceres, sacerdotes enim Woelfilin

Tacitus.

9

ib. 12: Proditores et transfugas arboribus suspendunt, ignavos et imbelles et corpore infames caeno ac palude, iniecta insuper crate, mergunt. diversitas supplicii illuc respicit, tamquam scelera ostendi oporteat, dum puniuntur,flagitiaabscondi. ib. 27: Funerum nulla ambitio: id solum observatur, s ut corpora clarorum virorum certis lignis crementur. struem rogi nec vestibus nec odoribus cumulant: sua cuique arma, quorundam igni et equus adicitur. sepulcrum caespes erigit: monumentorum arduum et operosum honorem ut gravem defunctis aspernantur. lamenta ac lacrimas cito, dolorem et io tristitiam tarde ponunt. feminis lugere honestum est, viris meminisse. ib. 31 : E t aliis Germanorum populis usurpatum raro et privata cuiusque audentia apud Chattos in consensum vertit, ut primum adoleverint, crinem barbamque summittere, nec is nisi hoste caeso exuere votivum obligatumque virtuti oris habitum. super sanguinem et spolia révélant frontem seque tum demum pretia nascendi rettulisse dignosque patria ac parentibus ferunt: ignavis et imbellibus manet squalor, fortissimus quisque ferreum insuper anulum (ignominiosum 20 id genti) velut vinculum gestat, donee se caede hostis absolvat. plurimis Chattorum hic placet habitus, iamque canent insignes et hostibus simul suisque monstrati. ib. 34: Superesse adhuc Herculis columnas fama vulgavit, sive adiit Hercules, seu, quidquid ubique magnificum 25 est, in claritatem eius referre consensimus. nec defuit audentia Druso Germanico, sed obstitit Oceanus in se simul atque in Herculem inquiri. mox nemo temptavit, sanetiusque ac reverentius visum de actis deorum credere quam scire. ib. 38: Insigne gentis obliquare crinem nodoque sub- 30 stringere: sic Suebi a ceteris Germanis, sic Sueborum ingenui a servis separantur; in aliis gentibus seu cognatione aliqua Sueborum seu, quod saepe accidit, imitatione, rarum et intra iuventae spatium, apud Suebos usque ad canitiem horrentem capillum retro sequuntur ac saepe in ipso solo vertice religantur ; 3 5 principes et ornatiorem habent. ea cura formae, sed innoxia ; ñeque enim ut ament amenturve, in altitudinem quandam et terrorem adituri bella comptius hostium oculis ornantur. 7 coloribus E 22 plurimis] ferocissimis Nipperdey (plurimisque eorum hic Weidner) 27 et Gennanico Freinsheim, Druso, Neroni, Germanico Gruber 36 retro sequentem C, r. agunt Haupt, recurvant Lachmann, rétorquent Madvig

10

Fontes historiae religionis Germanicae.

ib. 39: Vetustissimos nobilissimosque Sueborum Semnones memorant; fides antiquitatis religione firmatur. stato tempore in silvani auguriis patrum et prisca formidine sacram omnes eiusdem sanguinis populi legationibus coëunt » caesoque publice homine celebrant barbari ritus horrenda primordia. est et alia luco reverentia: nemo nisi vinculo ligatus ingreditur, ut minor et potestatem numinis prae se ferens. si forte prolapsus est, attolli et insurgere haud licitum : per humum evolvuntur. eoque omnis superstitio respicit, io tamquam inde initia gentis, ibi regnator omnium deus, cetera subiecta atque parentia. ib. 40: Reudigni deinde et Aviones et Anglii et Yarini et Eudoses et Suardones et Nuitones fluminibus aut silvis muniuntur. nec quicquam notabile in singulis, nisi quod is in commune Nerthum, id est Terram matrem, colunt eamque intervenire rebus hominum, invehi populis arbitrantur. est in insula Oceani castum nemus, dicatumque in eo vehiculum, veste contectum; attingere uni sacerdoti concessimi, is adesse penetrali deam intellegit vectamque 20 bubus feminis multa cum veneratione prosequitur, laeti tunc dies, festa loca, quaecumque adventu hospitioque dignatur. non bella ineunt, non arma sumunt; clusum omne ferrimi; pax et quies tunc tantum nota, tunc tantum amata, donec idem sacerdos satiatam conversatione 25 mortalium deam tempio reddat. mox vehiculum et vestis et, si credere velis, numen ipsum secreto lacu abluitur. servi ministrant, quos statini idem lacus haurit. arcanus hinc terror sanctaque ignorantia, quid sit illud, quod tantum perituri vident. 30 ib. 43: Apud Nahanarvalos antiquae religionis lucus ostenditur. praesidet sacerdos muliebri ornatu, sed deos interpretatione Eomana Castorem Pollucemque memorant. ea vis nummi, nomen Alcis. nulla simulacra, nullum peregrinae superstitionis vestigium; ut fratres tamen, ut iuvenes 35 venerantur. ceterum Harii super vires, quibus enumerates paulo ante populos antecedunt, truces insitae feritati arte ac tempore lenocinantur: nigra scuta, tincta corpora; atras 2 semnones Be s. 1., b con-., E in marg., semones BCcE, senones b 12 Reudigni YE, Veusdigni Bb Aniones b1 uarmi C 13 Suaidones b8 et E in marg., Suarines Bb1 YE 13 Nuitones b l , Nuithones BYE, Nurtones b1 15 Nertum E, neithum Bb1 30 naharualos BbE, nacharualoa Y 33 alcis b 35 alii libri

Tacitus.

11

ad proelia noctes legunt ipsaque formidine atque umbra feraüs exercitus terrorem inferunt nullo hostium sustinente novum ac velut internum aspectum; nam primi in omnibus proeliis oculi vincuntur. ib. 45: Ergo iam dextro Suebici maris litore Aestiorum s gentes alluuntur, quibus ritus habitusque Sueborum, lingua Britannicae propior. matrem deum venerantur. insigne superstitionis formas aprorum gestant: id pro armis omnique tutela securum deae cultorem etiam inter hostis praestat. hist. (rte. Halm-Andresen) I Y , 14: Civilis primores 10 gentis et promptissimos vulgi specie epularum sacrum in nemus vocatos, ubi nocte ac laetitia incaluisse videt, a laude gloriaque gentis orsus iniurias et raptus et cetera servitii mala enumerai etc. ib. 22: Hinc veteranarum cohortium signa, inde de- is promptae silvis lucisque ferarum imagines, ut cuique genti inire proelium mos est, mixta belli civilis externique facie obstupefecerant obsessos. ib. 61: Civilis barbaro voto post coepta adversus Romanos arma propexum rutilatumque crinem patrata demum 20 caede legionum deposuit . . . Munius Lupercus legatus legionis inter dona missus Yelaedae. ea virgo nationis Bructerae late imperitabat, vetere apud Germanos more, quo plerasque feminarum fatídicas et augescente superstitione arbitrantur deas, tuncque Yelaedae auctoritas adolevit; nam 25 prosperas Germanis res et excidium legionum praedixerat. ib. 65: Agrippinenses . . . in hunc modum respondent: ' . . . arbitrum habebimus Civilem et Velaedam, apud quos pacta sancientur.' sic lenitis Tencteris legati ad Civilem ac Velaedam missi cum donis cuneta ex volúntate Agrippinensium 30 perpetravere ; sed coram adire adloquique Velaedam negatum: arcebantur adspectu, quo venerationis plus inesset, ipsa edita in turre ; delectus e propinquis consulta responsaque ut internuntius numinis portabat. ib. V, 17: Nec Civilis silens instruxit aciem, locum 35 pugnae testem virtutis ciens : . . . Rhenum et Germaniae deos in adspectu: quorum numine capesserent pugnam. ib. 22 : Multa luce revecti hostes captivis navibus, praetoriam triremem ilumine Lupia donum Velaedae traxere. ib. 24: . . . Cerialis per occultos nuntios Batavis pacem, 49 5 seuici libri plerique, sed corr. eflu estiorum b 35 silens instruxit] Pichena: silentem struxit (silens vel silenter struxit Lipsius).

12

Fontes historiae religionis Germanicae.

Civili veniam ostentane, Yelaedam propinquosque monebat fortunam belli, tot cladibus adversam, opportuno erga populum Romanum merito mutare. ab excessu divi Augusti (ed. Halm-Andresen) I, 51: ·< Profana simul et sacra et celeberrimum illis gentibus (sc. Marsis) templum quod Tamfanae vocabant solo aequantur. ib. 59: (Arminius:) cerni adhuc Germanorum in lucis signa Romana quae dis patriis suspenderit. ib. 61: Prima Yari castra lato ambitu et dimensis prinio cipiis trium legionum manus ostentabant ; dein semiruto vallo, humili fossa accisae iam reliquiae consedisse intellegebantur. . . . adiacebantfragminatelorumequorumqueartus, simultruncis arborum antefixa ora. lucis propinquisbarbaraearae, aput quas tribunos ac primorum ordmum centuriones mactaverant. 16 ib. II, 12: Caesar transgressus Visurgim indicio perfugae cognoscit delectum ab Arminio locum pugnae; convenisse et alias nationes in silvam Herculi sacram, ausurosque nocturnam castrorum oppugnationem. ib. 16: Sic accensos et proelium poscentes in camio pum, cui Idistaviso nomen, deducunt. ib. IV, 73: Mox compertum a transfugis nongentos Romanorum apud lucum, quem Baduhennae vocant, pugna in posterum extracta confectos. ib. XIII, 55: Boiscalus . . . solem . . . suspiciens et 36 cetera sidera vocans quasi coram interrogabat, vellentne contueri inane solum. ib. 57: Eadem aestate inter Hermunduros Chattosque certatum magno proelio, dum flumen gignendo sale fecundum et conterminum vi trahunt, super libidinem cuncta armis 30 agendi religione insita, eos maxime locos propinquare cáelo precesque mortalium a deis nusquam propius audiri. inde indulgentia numinum ilio in amne illisque silvis salem provenire, non ut alias apud gentes eluvie maris arescente unda, sed super ardentem arborum struem fusa ex contrariis inter 35 se elementis, igne atque aquis, concretum. sed bellum Hermunduris prosperum, Chattis exitiosius fuit, quia victores diversam aciem Marti ac Mercurio sacravere, quo voto equi viri, cuncta viva occidioni dantur. 6 täfanae Laurentianus 68,1, unde alii Tanfanae 20 Idisiaviso J . Grimm 22 Baduennae Müllenhoff, Zeitschr. f. deutsch. Altert. IX, 240 24 boicalus corr. eadem m. suspiciens Heinsius, despiciens cf. Germ. 10 Halm.

Tacitus — Plutarchus.

13

Sex. Iulius Frontinue (ca. a. 103. obiit) strategem. II, 1, 16 (ed. Gundermann): C. Caesar in Gallia, quia compererai, Ariovisto Germanorum regi institutum et quasi legem esse non pugnandi decrescente luna, tum potissimum acie commissa impeditos religione hostes vicit. C. Suetonius Tranquillus (inter a. 119. et 121. scripsit) de vita Caes. (ed. Ihm) Y, Claudius, 1, 2: Drusus in quaesturae praeturaeque honore dux Raetici, deinde Germanici belli Oceanum septemtrionalem primus Romanorum ducum nauigauit transque Rhenum fossas naui et immensi operis effecit, quae nunc adhuc Drusinae uocantur. hostem etiam frequenter caesum ac penitus in intimas solitudines actum non prius destitit insequi, quam species barbarae mulieris humana amplior uictorem tendere ultra sermone Latino prohibuisset. ib. VII, Vitellius, 1 4 , 5 : Suspectus et in morte matris fuit, quasi aegrae praeberi cibum prohibuisset, uaticinante Chatta mullere, cui uelut oráculo adquiescebat, ita demum firmiter ac diutissime imperaturum, si superstes parenti extitisset. ib. V i l i , Domitianus, 16,1: Mane haruspicem ex Germania missum, qui consultus de fulgure mutationem rerum praedixerat, audiit condemnauitque. Plutarchus (inter a. circiter 46. et circiter 121. fuit) vit. Caes. (ed. Sintenis) 19: αυτούς (sc. τους Γερμανοίις) ημβλυνε τα μαντενματα των ιερών γυναιχών, α'ί ποταμών δίνακ προΰβλέπουααι xal γευμάτων ελιγμοις χαι ψοφοις τίχμαιρόμεναι προε&έΰηιζον ονχ εώααι μάχην τί&εσ&αι πριν επιλάμψαι ν ε αν αελήνψ. Mar. (ed. Ziegler) 2 3 : oí . . . βάρβαροι (sc. Κίμβροι) το μεν πέραν τον Νατιαώνος φρονριον επελ&όντες ελαβον, 8 naui M(emmianu8, nunc Parisinus 6116) G(udianus 268), gnaui Bentley, noui Parisinus 6116, 6802, Kegius mus. Brit. 16 C III, magna ui Laur. 68, 7, Parisinus 5801, Lara. 66, 39, Montepess. 117, Berol. lat. fol. 337, om. Parisinus 6804 interpolane fossas immensis operibus. 27 Νατιαωι ος C. Müller, Pais, άιαπώνος Palatinus gr. 283, Yaticanus Urbmas gr. 97, άτιπώνος Sangermanensis vel Coisllnianus 319, Marcianus Venetus gr. 386, Laurentianus plut. 69, 6.

Fontes historiae religionis Germanicae.

14

xai τους αυτόθι 'Ρωμαίους ανδρών χρατίστονς γενομένους xai προχινδννευσαντας άξίως της πατρίδος &ανμάσαντες νποσπόνδους άφή·χαν, ομόσαντες τον χαλχονν ταΰρον, ον ύστερον αλόντα μετά την μόχην εις την Κάτλον ψασίν Β οιχιαν ώσπερ αχρο&ίνιον της νίχης χομισ-9-ήναι.

Appianus (a. circiter 160. scripsit) hist. rom. (ed. Mendelssohn) 4 (έχ της κέλτικης), 3: Καίσαρ — ενίχησε ... τους μετ ΐΑριοουίστου Γερμανούς, οι — υπηρχον ... 9-ανάτου χαταφρονηταί δι ελπίδα αναβιώσεως.

Clemens Alexandrinus (inter a. circiter 150. et circiter 211. fuit) io

ström, (ed. Stählin) I, 15, 72, 3: ειαΐ ... xai παρά Γερμανοίς αϊ ίεραί χαλονμεναι γυναίκες, ai ποταμών δίναις ηροσβλέπουσαι xai γευμάτων ελιγμοϊς χαί ψόφοις τεκμαίρονται χαί προ-9-εοπίζουσι τα μέλλοντα, αύται γοϋν olx ε'ιασαν αυτούς την μάχην ά-έσ&αι προς Καίσαρα πριν 15 επ ιλάμψαι σελήνη ν την νέαν.

Cassius Dio (inter a. circiter 155. et circiter 235. fuit) hist. Rom. (ed. Melber) LV, 1, 3 s.: γυνή ... τις μείζων ή χατα άν&ρώπου φΰαιν απαντήσασα αυτ/ñ (sc. Λρονοω) '¿φη ϊδείν πέπρωται. αλλ' cimiti· xai γάρ eoi και των έργων 20 χαί τον βίου τιλεντή ήδη πάρεστι."· -3-ανμαστον μεν ουν τό τινα φωνή ν παρά τον δαιμονίου τοιαντην τφ γενέσθαι, ον μέντοι xai απισιείν εχω· παραχρήμα γαρ-απέβη, σπουδή τε υποστρέψαντος αυτόν χαί εν τη οδφ νοσφ τινι, πριν επί τον 'Ρήνον ελ&εϊν, τελευτήιίαντος. 25 ib. (ed. Boissevain) LXYII, 5, 3: ou Μάσνος ο 2εμνόνων βασιλεύς xai Γάννα (παρ&ένος ήν μετά την Ούεληδαν εν τη Κέλτικη -9-ειάζουσα) ηλ&ον προς τον Λομιτιανον, χαί τιμής παρ' αυτοϋ τυχόντες ανεχομίσ&ησαν. 25 Μάαυος A (ParisÌnus 1750) Β (Vindobonensis 16) M(onacensis 185), Μαίανας

Suidas s. ν. »ίιάζουαα

βΐΐήά« ABM Suid.

26 Ονελήάαν

Leunclavius,

Plutarchus — Claudianus.

15

Ammianus Marcellinus (inter a. circiter 330. et circiter 400. fuit) rer. gest. libri (ed. Clark) XIV, 10, 9: Barbari (sc. Alamanni) suscepto pro instantium rerum ratione Consilio, dirimentibus forte auspiciis, uel congredi prohibente auctoritate sacrorum, mollito rigore, quo fidentius resistebant, optimates misere delictorum ueniam petituros et pacem. 5 ib. XVI, 12, 24: Chnodomarius quidam nefarius turbinis totius incentor, cuius uerticiflammeustorulus aptabatur, anteibat cornu sinistrum etc. ib. XYII, 12, 21: Quadorum . . . regalis Yitrodorus, Yiduari Alius regis, et Agilimundus subregulus, aliique opti- ω mates et iudices, uariis populis praesidentes . . . eductis . . mucronibus, quos pro numinibus colunt, iurauere se permansuros in fide. ib. XXVIII, 5, 14: Apud hos (se. Burgundios) generali nomine rex appellatur Hendinos, et ritu ueteri potestate 15 deposita remouetur, si sub eo fortuna titubauerit belli, uel segetum copiam negauerit terra, ut soient Aegyptii casus eius modi suis adsignare rectoribus. nam sacerdos apud Burgundios omnium maximus uocatur Sinistus, et est perpetuus, obnoxius discriminibus nullis, ut reges. 20 Claudius Claudianus (a. 404. obiit) de consul. Stil. (ed. Koch = M. G., Auct. ant. X ) 1,218 s. : Tempore tarn parvo tot proelia sanguine nullo Perficis et luna nuper nascente profectus Ante redis, quam tota fuit, Rhenumque minacem Cornibus infractis adeo mitescere cogis . . . 25 Ut proeul Hercyniae per vasta silentia silvae Venari tuto liceat, lucosque vetusta Religione truces et robur numinis instar Barbarici nostrae feriant impune bipennes. 4 mollito rigore quo Wm 2 (corrector coaequalis codicia Venet. Bibl. S. Marc. 388 Bess.), meliori augurio fidentibus editiones Accursii Augustana et Castelli Bononiensis 6 (tur)binis Heraeus, belli Accursius, G(elenius) 7 flammeus torulus G, fulmen Castellus, fiamma et Wm 2 9 Vithodoris uel -rix Reines 12 quos add. cod. Vat. Lat. 2969, Wm 2 15 hendiuos cod. Vat. Lat. 8341 m. 1.

16

Fontes historiae religionis Germanicae.

de bello goth. (ed. Schroff) 520 s.: . . . rupit rabidas accensa superbia voces : . . . Hortantes his adde deos: non somnia nobis Nec volucres, sed clara palam vox edita luco: s „Rumpe omnes, Alarice, moras; hoc impiger anno „Alpibus Italiae ruptis penetrabis ad urbem."

Eunapius (inter a. circiter 345/6. et circiter 414. fuit) fragm. 12 (Dindorf, Historici graeci minores I, 221 = de Boor, Excerpta de legationibus I, 593): προοεχννησαν ètti τούτοις απαντες (oì Χάμαβοι) xcei ανενφήμουν &εόν ίο τινα erti τοις λόγοις ηγούμενοι.

Epistola concilii Aquileiensis (a. 381. habiti) ad Oratianum et Yalentinianum et Theodosium imperatore» apud Vigilii Tapsensis contra Palladium Arianum libros duos II, 8 (Migne, P. L. LXII, 465): Quid de magistro eius (sc. Attali) Valente dicamus? qui cum esset proximus, declinavit sacerdotale concilium, ne eversae patriae, perdi15 torumque causas praestare sacerdotibus cogeretur: qui etiam torque (ut asseritur) et brachiali, impietate Gothica profanatus, more indutus gentilium, ausus sit in prospectum exercitus prodire Romani. Quod sine dubio non solum in sacerdote sacrilegum, sed etiam in quocumque est Christiano. 20 Etenim abhorretur more Romano ; nisi forte sic soient idololatrae sacerdotes prodire Gothorum.

Aurelias Augustinus (inter a. 354. et 430. fuit) de civ. Dei (ed. Dombart-Kalb) V, 23: Quas . . . isti (se. Gothi) pro diis suis voces haberent, quanta insultatione iactarent, quodille (se. Radagaisus) ideo vicisset, ideo tanta 25 potuisset, quia cotidianis sacrificiis placabat atque invitabat deos, quod Romanos tacere Christiana religio non sinebat? Nam propinquante iam ilio his locis, ubi nutu summae maiestatis oppressus est, cum eius fama ubique crebresceret, nobis apud Karthaginem dicebatur, hoc credere spargere so iactare paganos, quod ille diis amicis protegentibus et opitulantibus, quibus immolare cotidie ferebatur, vinci omnino

Claudianus — Apollinaris Sidonius.

17

non posset ab eis, qui talia diis Romanis sacra non facerent nec fieri a quoquam permitterent. Orosius (usque ad a. 418. scripsit) hist. (ed. Zangemeister) Y, 16, 5 s. : Höstes (sc. Cimbri et Teutones) . . . noua quadam atque insolita exsecratione cuncta quae ceperant pessum dederunt; (6) uestis discissa s et proiecta est, aurum argentumque in flumen abiectum, loricae uirorum concisae, phalerae equitum disperditae, equi ipsi gurgitibus immersi, homines laqueis coÛo inditis ex arboribus suspensi sunt, ita ut nihil praedae uictor, nihil misericordiae uictus adgnosceret. . . . (13) mulleres eorum io constantiore animo quam si uicissent consuluere consulem, ut, si inuiolata castitate uirginibus sacris ac dis seruiendum esset, uitam sibi reseruarent. itaque cum petita non impetrauissent, paruulis suis ad saxa conlisis cunctae sese ferro ac suspendió peremerunt. haec de Tigurinis et Ambronibus 15 gesta sunt. . . . (17) (Teutonum et Cimbrorum) mulieres . . . Ferrum, quod in hostes sumpserant, in se suosque uerterunt. ib. VII, 37, 4 s.: Radagaisus, omnium antiquorum praesentiumque hostium longe immanissimus, repentino ímpetu totam inundauit Italiani, nam fuisse in populo eius 20 plus quam ducenta milia Gothorum ferunt. hic supra hanc incredibilem multitudinem indomitamque uirtutem paganus et Scytha erat: qui, ut mos est barbaris huiusmodi gentibus, omnem Romani generis sanguinem dis suis propinare deuouerat. 20 Sozomenus (post a. 439. scripsit) hist, eccles. (ed. Hussey) VI, 37, 13: λέγεται ... ως τι ξόανον εφ' αρμαμά'ξης ίστώς, ο'Ι γε τοντο ποιεϊν υπό Ιίί&αναρίχου προσιτάχΰησαν, χα& εχάϋτην σχηνήν ηεριάγοντες των χριοτιανίζειν χαταγγελλομένην, εχελενον τοντο προΰχυνείν, χαί ϋ-ίειν. Tmv âk παραιτουμένων, συν αντοίς 30 άν$·ρωποις τάς σχηνάς ενεπίμηρων. Apollinaris Sidonius (inter a. 430. et 479. fuit) ep. (ree. Mohr) Vili, 6 , 1 5 : (Saxones) priusquam de continenti in patriam vela laxantes hostico mordaces anchoras G i e m e n , Fontes historiae religionls Germanícae.

2

18

Fontes historiae religionis Germanicae.

vado vellant, mos est remeaturis decimum quemque captorum per aquales et cruciarias poenas plus ob hoc tristi quod superstitioso ritu necare superque collectam turbam periturorum morbis iniquitatem sortis aequitate dispergere. 5 Talibus se ligant votis, victimis solvunt; et per huiusmodi non tarn sacrificia purgati quam sacrilegia polluti religiosum putant caedis infaustae perpetratores de capite captivo magis exigere tormenta quam pretia. Lex Salica (initio s. VI. composita) II, 12 (ed. Behrend, 2. ed. 5): Si quis majale votivo io furaverit et hoc testibus quod votivus fuit potuerit adprobare Malb. rhammodo hoc est DCC dinarios qui faciunt solidos XVII culpabiles judicetur excepto capitale et delatura. ib. XLI, 8 (1. 1. 81): Si quis vero hominem in quadruvio invenerit sine manus et sine pedes quem inimici sui is demisserunt et eum perocciderit cui fuerit adprobatum Malb. frio ferto hoc est IV M dinarios qui faciunt solidos C culpabilis judicetur. Add. 2: Si quis caput de homine quem suus inimicus in palo mississet aliquis eum exinde sine permisso judicis 20 aut illius qui eum ibidem missit tollere praesumpserit Malb. banchal solidos XV culpabilis judicetur. ib. XLIV. De reipus (1.1. 86 s.): Sicut adsolit homo moriens et viduam dimiserit qui earn voluerit accipere antequam sibi copulet ante thunginum aut centenario hoc est ut thunginus aut centenarius mallo indicant et in ipso mallo scutum habere debet. ib. XLVI. De acfatmire (1. 1. 95 s.): Hoc convenit observare ut thunginus aut centenarius mallo indicant et scutum in ilio mallo habere debent et tres homines tres causas demandare debent. Postea requirent hominem qui ei non perteneat et sic fistucam in laisum jactet. Et ipse in cui laisum fistucam jactavit de furtuna sua quantum voluerit aut totam furtunam suam cui voluerit dare. Ipse in cujus laisum fistucam jactavit in casa ipsius manere debet. Et hospites tres vel amplius collegere debet et de facultatem 5 se ligant Laudianus lat. 104, eligant Ν (Parisinus 18 684), V(aticanus 1783), eligunt Ν 1 V1 Marcianus 564, Matritensis Ee 102, Laurentianus plut. XLV, 23.

Apollinaris Sidonius, lex Salica.

19

quantum ei creditum est in potestatem suam habere debet. E t postea ipse cui isto creditum est ista omnia cum testibus collectis agere debet. Postea aut ante rege aut in mallo illius cui furtuna sua depotavit reddere debet accipiat fistucam in mallo ipso ante duodecim menses quos heredes appellavit β in laisum jactet nec minus nec majus nisi quantum ei creditum est. E t si contra hoc aliquis aliquid dicere voluerit debent tres testes jurati dicere quod ibi fuissent in mallo quem thunginus aut centenarius indixerit et quomodo vidissent hominem illum qui furtuna sua dare voluerit in laisum illius io jam quem elegit fistucam jactare: nominare debent denominatim ilio qui fortuna sua in laiso jactat et ilio quem heredem appeUit similiter nominet. E t alteri tres testes jurati dicere debent quod in casa illius qui furtuna sua donavit ille in cujus laisu fistuca jactata est ibidem mansisset et 15 hospites tres vel amplius ibidem collegisset et in beodum pultis manducassent et testes collegissent et illi hospites ei de susceptione gracias egissent. Ista omnia illi alii testes jurati dicere debent et hoc quod in mallo ante regem vel legitimo mallo publico ille qui accepit in laisum furtuna ipsa 20 aut ante regem aut in mallo publico legitimo hoc est in mallobergo ante teoda aut thunginum furtunam illam quas heredes appellavit publice coram populo fistucam in laiso jactasset hoc est novem testes ista omnia debent adfirmare. ib. LXrV. De herburgium (1. 1. 129 s.): 1. Si quis as alterum herburgium clamaverit hoc est strioporcium aut ilium qui hineo portare dicitur ubi strias coccinant Malb. humnisfith hoc est MMD dinarios qui faciunt solidos L X I I I culpabilis judicetur. 2. Si quis mulierem ingenuam stria clamaverit et probare 30 non potuerit MMD dinarios in triplum qui faciunt solidos C L X X X I X culpabilis judicetur. Add. Si stria hominem comederit et ei fuerit adprobatum Malb. granderba sunt dinarii VIII M qui faciunt solidos CC culpabilis judicetur. 35 Capitulare VI, 15 (1. 1. 159): De eo qui alterum inputaverit perjurasse. § 1. Si quis alterum inculpaverit perjurasse et ei potuerit probare X V solidos conponat qui perjurat. § 2. Si tamen non potuerit adprobare qui crimen dixerit X V solidos solvat et postea si ausus fuerit pugnet. 40 Extravagantia Β IV (1. 1. 167): Si aliquis cartam suam in mallo adduxerit et aliquis illam dixerit falsam esse et ille 2*

20

Fontes historiae religionis Germanicae.

cui carta est dixerit earn magis esse bonam quam falsam et ille qui falsam [estijmaverit subula statim transforaverit adhibeat contra unumquemque testem ex VII testibus quieam firmaverunt VII testes qui fiunt insimul XLYIIII et sic jurati » falsam illam faciant. Si autem ille cuius carta est se concredere nolùerit unus ex VII testibus qui eam firmaverunt et unus ex illis qui eam ream dixerunt per pugnam contendant.

Leges Burgundionum liber constitut. XLV (a. 502. compositus) (M.G., Leg. sect. I, II, I, 75 s.): Multos in populo nostro et per vacaίο tionem causantium et cupiditatis instinctum ita cognoscimus depravari, ut de rebus incertis sacramenta plerumque offerre non dubitent et de cognitis iugiter periurare. Cuius sceleris consuetudinem submoventes praesenti lege decernimus, ut, quotiens inter homines nostros causa surrexerit, et is, qui is pulsatus fuerit, non deberi a se quod requiritur, aut non factum quod obicitur, sacramentorum oblatione negaverit, hac ratione litigio eorum fìnem oportebit inponi: ut, si pars eius, cui oblatum fuerit iusiurandum, noluerit sacramenta suscipere, sed adversarium suum veritatis fiducia armis 20 dixerit posse convinci, et pars diversa non cesserit, pugnandi licentia non negetur; ita ut unus de eisdem testibus, qui ad danda convenerint sacramenta, Deo iudicante confligat; quoniam iustum est, ut si quis veritatem rei incunctanter scire se dixerit et obtulerit sacramentum, pugnare non dubitet. 2 5 Quod si testis partis eius, qui obtulerit sacramentum, in eo certamine fuerit superatus, omnes testes, qui se promiserant iuraturos, trecenos solidos multae nomine absque ulla induciarum praestatione cogantur exsolvere. Verum si ille, qui renuerit sacramentum, fuerit interemptus, quidquid debebat, 30 de facultatibus eius novigildi solutione pars victoriae reddatur indempnis, ut veritate potius quam periuriis delectentur.

Ennodius (a. 521. obiit) vita beati Antoni 13 s. (M. G., Auct. ant. VII, 187): Iam Franci Heruli Saxones multíplices crudelitatum species beluarum more peragebant; quae nationum diversitas super35 stitiosis mancipata culturis déos suos humana credebant caede mulceri nec umquam propitia se habere numina, nisi 4 XLVIII habet codex.

Lex Salica — Jordanes.

21

cum ea aequalium cruore plaçassent. Cessare confidebant iram caelicolum innocentis effusione sanguinis, qui ut in gratiam redirent cum superis suis, propinquorum consueverant mortes offerre. (14) Quoscumque tarnen religiosi titulus declarabat officii, hos quasi sereniores hostias immolabant, aestimantes quod piorum iugulis divinitatis cessaret indignatio et fieret materia gratiae locus offensae. Concilium Aspasii episcopi metropolitani Elusani (a. 551. habitum) c. 3 (M. G., Leg. sect. III, I, 114): De incantatoribus vel eis, qui instinctu diabuli cornua praecantare dicuntur, si superiores forte personae sunt, a liminibus excommunicatione pellantur ecclesiae, humiliores vero personae vel servi correpti a iudice fustigentur, ut, si se timoremDei corrigi forte dissimulant, velut scriptum est, verberibus corrigantur. Jordanes (a. 551. scripsit) Get. Y, 40 (M. G., Auct. ant. V, 1, 64): (Dio) dicit primum Tarabosteseos, deinde vocatos Pilleatos hos, qui inter eos (sc. Gothos) generosi extabant, ex quibus eis et reges et sacerdotes ordinabantur ib. 41 (1.1. 64) : Quem Martern Gothi semper asperrima placavere cultura (nam victimae eius mortes fuere captorum), opinantes bellorum praesulem apte humani sanguinis effusione placandum. huic praede primordia vovebantur, huic truncis suspendebantur exubiae, eratque illis religionis preter ceteros insinuatus affectus, cum parenti devotio numinis videretur impendi. ib. Χ, 65 (1. 1. 73): Sacerdotes Gothorum illi qui pii vocabantur subito patefactis portis cum citharis et vestibus candidis obviam egressi patriis diis, ut sibi prepitii Macedonas repellerent, voce supplici modulantes. ib. XI, 71 (1. 1. 74): Haec et alia nonnulla Dicineus Gothis sua peritia tradens mirabilis apud eos enituit, ut non solu mediocribus, immo et regibus imperaret. elegit namque 22 religionis] regionis P(alatinus Vat. 920) 29 nonnulla] nulla 0(ttobonianus Vat. 1346), multa B(reslaviensis Rehdigerenus repos. 106) Diceneus OB 30 enituit] invenitur OB 31 solu H(eidelbergensis 921) P, solum alii, solis V (L) Β

22

Fontes historiae religionis Germanicae.

ex eis tunc iiobilissimos prudentioresque viros, quos theologiara instruens, numina quaedam et sacella venerare suasit fecitque sacerdotes, nomen illis pilleatorum contradens, ut reor, quia opertis capitibus tyaris, quos pílleos alio nomine 5 nuncupamus, litabant. ib. 73 (1. 1. 75): Decedente . . . Dicineo pene pari veneratione habuerunt Comosicum, quia nec inpar erat sollertiae. ib. XIII, 78 (1. 1. 76): Gothi . . . proceres suos, quoio rum quasi fortuna vincebant, non puros homines, sed semideos id est Ansis vocaverunt. ib. XIY, 79 (1. 1. 76): Horum . . . heroum, ut ipsi suis in fabulis référant, primus fuit Gapt. ib. XXIV, 121 (1. 1. 89): Filimer rex Gothorum et is Godarici magni filius . . . repperit in populo suo quasdam magas mulleres, quas patrio sermone Haliurunnas is ipse cognominai, easque habens suspectas de medio sui proturbat longeque ab exercitu suo fugatas in solitudinem coegit errare, ib. XXX, 158 (1. 1. 99): quem (sc. Halaricum) nimia 20 sui dilectione lugentes Busento amne iuxta Consentina civitate de alveo suo derivato . . . huius ergo in medio alvei collecta captivorum agmina saepulturae locum effodiunt, in cuius foveae gremium Halaricum cum multas opesobruunt, rursusque aquas in suo alveo reducentes, et ne a quoquam 25 quandoque locus cognosceretur, fossores omnes interemerunt. Procopius (post a. 562. obiit) de bello Goth. II, 14, ls. (ed. Haury II, 208

s.):"EQovlot

... νπερ ™Ιβτρον ποταμόν εχ παλαιού φ χουν πολνν τινα νομίζοντες -ίϊεών ομιλον, ονς δή χαί άν&ρώποίν 3-νσίαις ιλάσχεσ&αι οβιον αντόις εδόχει είναι. 6. ' Ερονλον ôk ανδρός 30 τελευτήοαντος επάναγχες xf¡ γυναιχΐ αρετής τε μεταποιονμέντ] χαί χλεος avif¡ εΰελούΰη λείπεσ-3-αι βρόχον άναψαμένί] 2 nomina L(aurentianus Flor. plut. 66, 35) O ') Β 3 contrahens O ( s ) 4 tyaris HPLY (Berolinensis lat. fol. 359), thyaris a Valenciennensis 88 catalogi Mangeartiani, thiaris Op. ), tiaris A(mbroaianus Mediol. C 72 inf.), X (Cantabrigiensis Trinity CoEege O. 4. 36) 10 vincebant] vivebant L non] tamen O 16 haliurunnas HPVL Cantabrigiensis, Atrebatensis, haluirannas Y, aMorumnas excerpta Cheltenhamensia OB, aliunmcas A 22 collecto c. agmine OBXY 26 Ιρουλλοι Κ (Vaticanus gr. 1690).

Jordanes, Procopius.

23

τταρα τον του ανδρός τάφον ου χ εις μακράν &νήσχειν. 7. ου ποιοΰση τε ταντα περιειστηχει το λοιπόν άδόξφ τε είναι χαί τοις -του ανδρός σιψγενέσι προςχεχρονχέναιib. 15, 5 s. (1. 1. 215 s. 218): ενταν&α (sc. εν Θούλτ¡) γίνεται τι ανά παν ετος â-αυμάσιον οίον. 6. ο γαρ ήλιος άμψΐ θερινά ς μεν τροπας μάλιστα ες ημέρας τεσσαράχοντα ούδαμη δύει, αλλά διηνεχώς πσντα τούτον τον χρόνο ν υπέρ γης φαίνεται. 7. μησί δε ονχ ησσον η εξ ύστερον αμφί τάς χειμερινός που τροπάς ήλιος μεν ες ημέρας τεσσαράχοντιχ της νήσου ταύτης ονδαμη φαίνεται, ννξ δε αυτής απέραντος χαταχέχυταΐ' χατήφειά τε απ' αυτόν 'έχει παντα τούτον τον χρόνον τους τηδε àvS-ρώπονς, επεΐ αλλήλοις επιμίγνυσ#αι μεταξύ ουδεμία: μηχανή εχονσιν. 8. εμοί μεν ονν ες ταύτη ν Ιέναι την ν η σον των τε είρημένων αυτόπτη γενέσ&αι, χαίπερ γλιχομένφ, τρόπω ούδενι ξννηνέχίϊη. 9. των μέντοι ες ημάς έν&ένδε αφιχομένων επνν&ανόμην οπη ποτέ οίοι τέ (είσι των ημερών λογίζεσ&αι το μέτρο ν οντε) ανίσχοντος ούτε δύοντας τοις χαS-ήχουσι χρόνοις ενταϋ&α ηλίου, ο'ίπερ εμοί λόγο ν σ,λη&ή τε χαί πια τον εφραααν. 10. τον γαρ ηλιόν φααι τάς τεσσαράχοντα ημέρας έχείνας ου δνειν μεν, ωσπερ εΐρηται, φαίνεσάαι δέ τοίς ταύτη άνΰρώποις πή μεν προς "ω, πή δε προς εσπέραν. 11. επειδάν ουν επανιών αύ&ις αμφί τον ορίζοντα τε γινόμενος ες τον αυτόν ¿φίχηται χωρον, ονπερ αυτόν άνίσχοντα τα πρότερα εώρων, ημέραν οΰτω xal νύχτα μίαν παρψχηχέναι διαρι·&μοϋνται. 12. χαί ήνίχα μέντοι ο των νυχτών χρόνος αφίχηται, της τε σελήνης τών τε άστρων αεί τοίς δρόμοις τεχμηριούμενοι το τών ημερών λογίζονται μέτρον. 13. οπηνίχα δέ πέντε χαί τριάχοντα ημερών χρόνος τη μαχρζι ταύτη διαδράμοι ννχτί, στέλλονται τίνες ες τών ορών τάς ΰπερβολάς, εί&ισμίνον αντοΐς τοντό Υε, τόν τε ηλιον άμηγέπη ενΰένδε ορώντες άπαγγέλλονσι τοις χάτω àv-9-ρώποις, οτι δή πέντε ημερών ήλιος αυτούς χαταλάμψοι. 14. οι δε πανδημεί πανηγνρίζονσιν ευαγγέλια χαί ταντα έν οχότψ. αϋτη τε Θονλίταις η μεγίστη τών εορτών εστί. 15. δοχονσι γαρ μοι περιδεεις άεί γίνεσΟαι οι νησιώται οντοι, χαίπερ ταύτο 17 οίοι Κ ιϊη L(aurentianus 69, 8), tía ι χτλ.

add. Haury

18 οϋΐί] êîii L 22 φα(veaífai — άνΰρώποις Κ, (ftüs (if τ. τ. άν&ρ. ίνιέναι L 27 τι σελήνης τών τι άστρων scripsit Haury, tí αιλήνης των tt άλλων Κ, yt αιλήνης τώ ôçàaâai L, Tf σιληνηι των ΐί άλλων (άστρων) Kras

24

Fontes historiae religioni» Germanicae.

ξυμβαινον σφίσιν àvà πάν ετος, μη non αυτούς επιλείποι το παράπαν ο ήλιος . . . 23. τούτοις μεν ονν δή τοις βαρβάροις (sc. τοις 2χρι•ίϊιφΐνοις) τά ες την δίαιταν ταύτη πη εχει· οι μέντοι άλλοι β Θουλιται co ς ειπείν απαντες ουδέν τι μέγα διαλλάασουσι των ίίλλων ανθρώπων, -dsnvç μέντοι xai δαίμονας πολλούς σέβουσιν, ουράνιους τε xai αερίους, εγγείους τε xai θαλασσίους, χαί αλλα αττα δαιμόνια εν ϋδασι πηγών τε χαί ποταμών είναι λεγόμενα. 24. ΰύονσι δε ενδελεχέστατα ίο ιέρεια πάντα χαί εναγίζουσι, των δε ιερειών σφίσι το χάλλιστον αν&ρωπός εστίν ονπερ δορνάλωτον ποιήσαιντο πρώτον. 25. τούτον γαρ τψ ''Αρει &ύουσιν, ènei Ösov αυτόν νομίζουσι μέγκίτον είναι, ϊερώνται δε τον αιχμάλωτοι1 ου &ύοντες μονον, αλλά χαί από ξύλου χρεμώντες, χαί ες 15 τάς άχάν&ας ριπτοΰντες, ταϊς αλλαις τε χτείνοντες θανάτου Ιδέαις οίχτίσταις. οϋτω μεν Θουλιται βιοΰσιν. ib. 25, 9 s. (1. 1. 262): επιλαβόμενοι δε της γιφύρας οί Φράγγοι, παϊδάς τε χαί γυναίκας των Γότ&ων, οΰσπερ ενταύθα ευρον, ίέρευόν τε χαί αυτών τα σώματα ¿ς τον 20 ποταμό ν άκοοθίνια του πολέμου ερρίπτουν. 10. οι γάρ βάρβαροι ούτοι, Χριστιανοί γεγονότες, τα πολλά της παλαιάς δόξης φυλάσσουσι, â·υσίαις τε χρώμενοι άν&ρώπων xal αλλα ουχ odia ίερεύοντες, ταύτη τε τάς μαντείας ποιούμενοι. 25

ib. IV, 20, 5 s. (1. 1. 590 s. 598 s.): Βρεττανία μεν προς δύοντά που χέιται ηλιον χατά τΓς cΙσπανών τα έσχατα χώρας . . Βριττία δε ες της Γαλλίας τα 'όπισθεν, α δή προς 'Ωχεανόν τετραμμένα, cΙσπανίας δηλονότι xai Βριττανίας προς βορραν ανεμον . . . 30 11. τών δε Ουάρνων άνήρ τις ου πολλφ πρότερον, Ερμεγίσχλος 'όνομα, ήρχεν. οαπερ την βασιλείαν χρατύνασθαι δια σπουδής εχων, την Θενδιβέρτον άδελφήν τοϋ Φρόγγων άρχοντος γυναίχα γαμέτη ν επ οιήσατο. 12. τετελεντήχει γάρ αύτψ εναγχος ή προτερον ξυνοιχοϋσα γυνή, 35 παιδός ενός γενομένη μητηρ, ον xai άπέλιπε τψ πατρι c Ράδιγιν ονομα, ψ δή ο πατήρ παρθένου χάρης, γένους Βριττίας, εμνήατενσε γάμον, ήσπίρ αδελφός βασιλεύς ην τότε 'Λγγίλων τοϋ έθνους, χρήματα μεγάλα τω της μνηστείας αύτη δεδωχώς λόγψ. ούτος άνήρ ξύν Ουάρνων τοις ω λογιμωτάτοις εν χωρίψ τψ ϊππευόμενος ορνιν τινά επί δένδρου τε χα9·ήμ£νον ειδε xai πολλά χρώζοντα. 14. είτε 36 φάδιγιν Κ, ήαόισϊν L

Procopius.

25

¿¿ τής όρνιθος της φωνής ξύνεις είτε αλλο μέν τι έ"ξεπ ιστάμενος, "ξυνεϊναι δε τον όρνιθος μαντενομένον τερατευσά μένος, τοϊς παρονσιν ενθνς εφασχεν ώς τεθνήξεται τεσϋαράχοντα ήμέραις ύστερον. 15. τοντο γαρ αυτω την τον 'όρνιθος δηλονν πρόρρησιν. 48. λέγονσιν ουν τάς των άποβιονντων ανθρώπων ψυχάς ες τοντο αεί διαχομίζεσθαι το χωρίον (sc. Βριττίαν). οντινα δε τρόπον, αντίκα δηλώσω, σπουδαιότατα μεν απαγγέλλονταν άχηχοώς πολλάκις των τηδε ανθρώπων, ες ονείρων δέ τίνα δΰναμιν άποχεχρίσθαι νενομιχώς τα θρυλλονμενα. 49. Ίίαρα την άχτήν τον χατά την Βριττίαν Ώχεανοϋ νήσον χώμας παμπληθεϊς ξυμβαίνει είναι, olχονσι δέ αυτός άνθρωποι σαγηνεύοντές τε χαί γήν γεωργονντες xal έπ εμπορίαν ναυτιλλόμενοι ες τήνδε την νήσον, τά μεν αλλα Φρόγγων χατηχοοι οντες, φόρου μέντοι άπαγωγήν ονπώποτε παρασχομενοι, νφειμένου αντοίς εχ παλαιού τονδε τον άχθους, υπουργίας τινός, ως φασιν, ενεχα, η μοι εν τω παρόντι λελέξεται. 50. λέγονσιν οί ταύτη ανθρωποτ εχ περιτροπής επιχίϊσθαι τάς των ψυχών παραπομπάς σφίσιν. οσοις ουν τή επιγενησομένγ] νυχτϊ lg το επιτήδευμα τοντο TT¡ της υπουργίας διαδοχή Ιτέον εστίν, ούτοι δή επειδάν ταχιστα ξνσχοτάζτ], ες τάς οΐχίας τάς αντών άναχωρονντες χαθενδουσι, προσδεχόμενοι τον αυναγωγέα τον πράγματος. 51. άωρί δέ τών νυχτών τών μέν θυρών σφίσιν όρασσομένων αισθάνονται, φωνής δέ τίνος αφανούς έπαίουσιν επί το έργον αυτούς ξυγχαλονσης. 52. αυτοί τε όχνήσει ουδεμία έ.χ τών στρωμάτων εξανιστάμενοι επί την ηϊόνα βαδίζονσιν, ου ξυνιέντες μέν οποία ποτέ ανάγκη αυτούς ες τοντο ενάγει, άλλ* ομιας άναγχαζόμενοι. 53. ένταϋθα δέ αχάτους παρεσχευασμένας ορώσιν έρημους το ηαράπαν ανθρώπων, ου τάς σφετερας μέντοι, άλλ' ετέρας τινάς, ές ας δή εσβάντες τών χωπών απτονται. 54. xal τών βάρεων αισθάνονται άχθομένων μέν επιβατών πλήθει, αχρι δέ ες σανίδας τε αχρας χαί τών χωπών την χώραν τφ (>οθίψ βεβαητισμένων, άποδεουσών τε τον ύδατος οσον ουδέ δάχτυλον "να, αυτοί μέντοι ονδένα θεώνται, άλλα χαί μίαν έρέϋοοντες ώραν ες την Βριττίαν χαταίρονσι. 55. χαίτοι τάϊς άχάτοις ήνίχα ταις αντών Ιδίαις ναυτίλλονται, ούχ ιϋτίοις χρώμενοι, αλλ1 έρέσσοντες, ές νύχτα τε χαί ήμέραν μόλις ενταύθα διαπορθμενονταΐ' ες την νήσον δέ χαταπλεύσαντες αποφορτιζό10 άποχίχρ(σ9αι L, άποχιχροϋαΘ-αι Κ όσους codd. 34 αανίδας Κ, αανίδος L.

20 οαοις Braun,

26

Fontes historiae religioms Germanicae.

μινοι απαλλάσσονται αντίκα δη μάλα, των βάρεων σφίσι χούφων γινομένων εχ τον αιφνίδιου χάχ τον ροδίου επαγόμενων εν τε τω ϋδατι χαταδνομένων ουδέν τι αλλο, πλην γε οσα ες την τρόπιν αυτήν. 56. χαί αντοί μεν άνθρώδ πων ουδέν α ορώσιν οϋτε ξνμπλέοντα ουτε απαλλαΰΰόμενον της νηος, φωνής δε άχούειν τινός ενθένδε φασί τοίς νποδεχομένοις απαγγέλλειν δοχονσης προς ονομα των σνμπιπλενχότων αντοίς εχαστον, τα τι αξιώματα επιλεγούσης οΐς πρώην εχρώντο xal πατρόθεν αντονς αναχαιο λούσης. 57. ην δέ χαί γυναίχίς ξννδιαπορθμενσάμεναι αντοίς τύχωσι, των ανδρών αποστοματίζονσι τα ονόματα οϊαπερ ξυνοιχούσαι εβίων. ταϋτα μεν ονν οι tf/δε άνθρωποι ξυμβαίνειν ψασίν.

Âgathias (a. circiter 536. natus est) hist. I, 7 (Dindorf, Historici graeci minores II, 150 s.): 16 νόμιμα ... αύτόϊς (sc. τοίς '4λαμανοΊς) είσι μεν που χαί πάτρια, το δέ γε εν χοινψ επικρατούν τε χαί αρχήν τη Φραγγιχη έπονται πολιτείη, μόνα δέ γε τα ες θεόν αντοίς ου ταύτα ξυνδοχεϊ. δένδρα τε γαρ τινα ιλάσχονται, χαί ρείθρα ποταμών χαί λόφους χαί φάραγγας, χαί τούτοις, 20 ωσπερ οσία δρώντες, Ίππους τε χαί βόας χαί αλλα αττα μνρία χαρατομοϋντες επιθειάζουσιν . . . την γε μην τών d-νσιών ώμότητα xal χαχοδαιμονίαν, ούχ οίδα εΐ οίον τε λόγφ άχέσασθαι, είτε αλσεσιν επιτελοιντο ωσπερ σ.μέλει παρά βαρβάροις είτε τοις πάλαι νενομισμένοις θεόΐς, 25 οποία ai τών Ελλήνων εθέλονσιν αγιστειαι. εγώ μεν γαρ ηγούμαι μηδέν τι είναι το ήδόμενον βωμοίς α'ματι μιαινομένοις, xal ζα'ων όλέθρψ βιαιοτάτψ. ib. II, 6 (1. 1. 89): αύτίχα οι Φράγγοι ταραχής ώς το είχός, ενεπίμπλαντο χαί προς τà οπλα έχώρουν, σφαδά3° ζοντες τω θνμψ xal λυτνώντες, χατέχειν τε èv εαυτοϊς τα φρονήματα ούχ ήδύναντο, άλλα τολμητίαι γε ήσαν πέρα του μετρίου χαί θαρραλέοι, ώς μηχέτι ηρεμεί ν εθέλειν μηδέ διαμέλλειν, αλλ' αυθημερόν παρατάττεσθαι, χαί ταύτα προειρημένον αύτοις υπό τών Λλαμανιχών μάντεων 36 μή δεϊν εκείνης της ημέρας διαμάχεσθαι η γιγνώσχειν ώς άρδην απαντες άπολοΰνται. 17 μόνη] K(ehdigeranus), μόνφ vulg. 22 οίμαι R pro οίδα.

20 χαί βόας add. R

Procopius — Gregorius Turonensis.

27

Gregorius Turonensis (a. 594. obiit) vitae patrum VI, 2 (M. G., Scr. rer. Mer. I, 681): Erat . . . ibi (sc. in Agripina urbe) fanum quoddam diversis ornamentis refertum, in quo barbaries próxima libamina exhibens, usque ad vomitum cibo potuque replebatur; ibique et simulacra ut deum adorans, membra, secundum s quod unumquemque dolor attigisset, sculpebat in ligno. hist. Franc. II, 2 (1. 1. 60s.): Post haec Wandali a loco suo degressi, cum Gunderico rege in Gallias ruunt. Quibus valde vastatis, Spanias adpetunt. Hos secuti Suebi, id est Alamanni, Gallitiam adpraehendunt. Nec multo post io scandalum inter utrumque oritur populum, quoniam propinqui sibi erant. Cumque ad bellum armati procederent et iamiamque in conflicto parati essent, ait Alamannorum rex: 'Quousque bellum super cunctum populum commovetur ? Ne pereant, quaeso, populi utriusque falangae, sed pro-15 cédant duo de nostris in campum cum armis bellicis, et ipse inter se confligant. Tunc ille, cuius puer vicerit, regione sine certamine obtinebit.' Ad haec cunctus consensit populus, ne universa multitudo in ore gladii rueret. His enim diebus Gundericus rex obierat, in cuius loco Transimundus ob- 20 tenuerat regnum. Confligentibus vero pueris, pars Wandalorum vieta succubuit; interfecto que puero, placitum egrediendi Transimundus spondit, ut scilicet, praeparatis itineris necessariis, se a finibus Hispaniae removerit. ib. 10 (1. 1. 77): Haec generatio (sc. Francorum) fana- 25 ticis semper cultibus visa est obsequium praebuisse, nec prursus agnovere Deum, sibique silvarum atque aquarum, avium bestiarumque et aliorum quoque elementorum finxere formas, ipsasque ut Deum colere eisque sacrifitium delibare consueti. 30 ib. 29 (1.1. 90 s.): Ex Chrotchilde regina habuit (Chlodovechus) filium primogenitum. Quem cum mulier baptismo consecrare vellit, praedicabat assiduae viro dicens: 'Nihil sunt dii quos colitis, qui ñeque sibi neque aliis potuerunt subvenire. Sunt enim aut ex lapide aut ex ligno aut ex 35 metallo aliquo sculpti. Nomina vero quae eis indedistis homines fuere non dii, ut Saturnus, qui filio, ne a regno depelleretur per fugam elapsus adseritur, ut ipse Iovis omnium stuprorum spurcissimus perpetratur, incestatur

28

Fontes historiae religionis Germanicae.

virorum, propinquarum derisor, qui nec ab ipsius sororis propriae potuit abstenere concubitu, ut ipse ait: Iovisque et soror et coniux. Quid Mars Mercuriusque potuere? Qui potius sunt magicis artibus praediti, quam divini nominis ε potentiam habuere ' Sed cum haec regina dicerit, nullatenus ad credendum regis animus movebatur, sed dicebat: 'Deorum nostrorum iussione cuneta creantur ac prudeunt, Deus vero vester nihil posse manifestatur, et quod magis est, nec de deorum genere esse probatur.' Interea regina io fidelis filium ad baptismum exhibet Baptizatus autem puer, quem Ingomerem vocitaverunt, in ipsis, sicut regener a t e fuerat, albis obiit. Qua de causa commotus felle rex, non signiter increpabat regina, dicens : ' Si in nomine deorum meorum puer fuisset dicatus, vixisset utique 'etc. is ib. V, 14 (1.1.203 s.): Tunc direxit Guntchramnus puerum ad mulierem quandam, sibi iam cognitam a tempori Chariberti regis, habentem spiritum phitonis, ut ei quae erant eventura narraret. Asserebat praeterea, ipsam sibi hoc tempus non solum annum sed et diem et horam, in qua rex Charibertus 20 obiret, denuntiasse. Quae haec ei per puerus mandata remisit : 'Futurum est enim, ut rex Chilpericus hoc anno deficiat, et Merovechus rex, exclusis fratribus, omni capiat regnum. Tu vero ducatum totius regni eius annis quinqué tenebis. Sexto vero anno in una civitatem, quae super Legeris alveum 25 sita est, in dextera eius parte, favente populo, episcopatus gratiam adipiscis ac senes et plenus dierum ab hoc mundo migrabis.' ib. VI, 35 (1. 1. 274 s.): Dum . . . haec agerentur, nuntiantur reginae, puerum, qui mortuus fuerat, maleficiis et 30 incantationibus fuisse subductum, ibique Mummulum praefectum, quem iam diu regina invisum habebat, conscium esse [de morte filii sui Theoderici]. Unde factum est, ut, epolante eo in domo sua, quidam de aulicis regis puerum dilectum sibi, qui a desenteria correptus fuerat, lamentare! 35 Cui praefectus respondit: 'Habitu mihi herba in prumptu, de qua se desentiricus auriat, quamlibet desesperatus sit, mox sanatur.' Nuntiatis his reginae, maiore furore succenditur. Interea adpraehensis mulieribus urbis Parisiacae tormentis adplicat ac verberibus cogit fatere quae noverant. 40 At ille confitentur, se maléficas esse, et multos occumbere lecto se fecisse testatae sunt, addentes illud quod nulla ratione credi patior: 'Filium', aiunt, 'tuum, o regina, pro

Gregorius Turonensis, Gregorins I.

29

Mummoli praefecti vita donavimus'. Tunc regina, tormentis gravioribus mulieribus affectis, alias enecat, alias incendio tradii, alias rotis, ossibus confractis, innectit. Et sic Conpendio villam una cum rege secessit, ibique universa regi quae de praefecto audierat revelavit. Rex vero, missis pueris, iussit s eum arcessire; discussumque catenis onerant et suppliciis subdunt. Trabi, postergum revinçtis manibus, adpenditur, et ibi, quid malefici noverit, interrogatur; sed nihil de his quae superius memoramus confetetur. Hoc tamen protulit, saepius se iniunctionis et potionis, quae ei regis reginaequae 10 gratiam praeberent, ab his mulieribus suscepisse. ib. VI, 45 (1. 1. 285): lam vero vale faciens puella (Riguntha) post lacrimas et oscola, cum de porta egrederetur, uno carrucae effracto axe, omnes 'mala hora' dixerunt; quod a quibusdam pro auspicio susceptum est. 15 ib. VII, 29 (1. 1. 308): Cum iter ageret (sc. Claudius Turonos), ut consuetudo est barbarorum, auspicia intendere coepit ac dicere sibi esse contraria etc. ib. VII, 32 (1. 1. 312): Post haec misit iterum Gundovaldus duos legatos ad regem cum virgis consecratis iuxta 20 ritum Francorum, ut scilicet non contingerentur ab ullo, sed expósita legatione cum responso reverterentur. ib. VIII, 33 (1. 1. 348 s.): Extetit . . . in his diebus apud urbem Parisiacam mulier, quae diceritincolis: 'Fugite, 0!, ab urbe et scitote earn incendio concremandam'. Quae cum 25 a multis inrideretur, quod haec aut sortium praesagio diceret aut vana aliqua somniasset aut certe daemonii meridiani haec instinctu proferret, respondit: 'Nequaquam est ita, ut dicitis, nam in veritate loquor, quia vidi per somnium a basilica sancti Vincenti venientem virum inluminatum,3(> tenentem manu caereum et domus neguciantum ex ordine succendentem.' Gregorius I. papa (ab a. 590. usque ad a. 604. pontifex fuit) dialog. Ill, 27 s. (M. G., Scr. rer. Lang. 534): Ante hos fere annos quindecim, sicut hii testantur qui interesse potuerunt, quadraginta rustici a Langobardis capti carnes 35 immolaticias comedere conpellebantur. Qui cum valde resisterent et contingere cibum sacrilegum nollent, coepere Langobardi, qui eos tenuerant, nisi immolata comederent,

30

Fontes historiae religionis Germanicae.

eis mortem minari 28. Eodem quoque tempore dum fere quadringentos captivos alios Langobardi tenuissent, more suo immolaverunt caput caprae diabolo, hoc ei currentes per circuitum et carmine nefando dedicantes. Cumque illud β ipsi prius submissis cervicibus adorarent, eos quos ceperant hoc adorare compellebant. ep. ad Brunichildam (a.597 scripta) (M. G., Epist. II, 7): Hoc . . . hortamur, ut et ceteros subiectos vestr.os sub disciplinae debeatis moderatione restringere, ut idolis non io immolent, cultores arborum non existant, de animalium capitibus sacrificia sacrilega non exhibeant, quia pervenit ad nos, quod multi Christianorum et ad ecclesias occurrant et, quod dici nefas est, a culturis daemonum non abscedant. ep. ad Mellitum (a. 601. scripta) (1.1.331): C u m . . . Deus is omnipotens vos ad reverentissimum virum fratrem nostrum Augustinum episcopum perduxerit, dicite ei, quid diu mecum de causa Anglorum cogitans tractavi, videlicet quia fana idolorum destruí in eadem gente minime debeant, sed ipsa, quae in eis sunt, idola destruantur . . . si fana eadem bene 20 constructa sunt, necesse est, ut a cultu daemonum in obsequio veri Dei debeant commutari Et quia boves soient in sacrificio daemonum multos occidere, debet eis etiam hac de re aliqua sollemnitas inmutari, ut die dedicationis vel natalicii sanctorum martyrum quorum illic reliquiae ponuntur 25 tabernacula sibi circa easdem ecclesias, quae ex fanis commutatae sunt, de ramis arborum faciant et religiosis convivile sollemnitatem celebrent.

Baudonivia (paulo post a. 600. scripsit) vita sanctae Radegundis (a. 587. mortuae) II, 2 (M. G., Ser. rer. Mer. II, 380): invitata ad prandium Ansifridae 30 matronae, dum iter ageret, saeculari pompa se Gomitante, interiecta longinquitate terrae ac spatio, fanus, qui a Francis colebatur, in itinere beatae reginae quantum miliario uno proximus erat. Hoc illa audiens, ibi a Francis fanum coli, iussit famulis fanum igni conburi, iniquum iudicans, Deum 35 caeli contempni et diabolica machinamenta venerari. Hoc audientes Franci universaque multitude cum gladiis et fustibus vel omni fremitu diabolico conabantur defendere; sancta vero regina immobilis perseverans, Christum in pectore

Gregorius I. — Chronicae Fredegarii.

31

gestans, equum quem sedebat in antea non movit, antequam et fanus perureretur, et, ipsa orante, inter se populi pacem firmarent. Lex Ribuaria (s. VII. (?) promulgata) LXVII, 5 e cod. A (M. G., Leg. Tom. V, 257): Si quis pro hereditatem vel pro genuitatem certare coeperit post β malo ordine cum 6 in ecclesia coniurata, cum 12 ad stafflo regis in circlo et in collore cum verborum contemplatione coniurare studeat. LXIX, 5 e cod. Β (1. 1.): Si quis pro hereditate vel pro ingenuitate certare coeperit post malo ordine, cum 6 in ω ecclesia coniuret, cum 12 ad stappulum regis in circulo et in hasla, hoc est in ramo, cum verborum contemplatione coniurare studeat. Concilium Clippiacense (a. 626. aut 627. habitum) c. 16 (M. G., Leg. sect. III, I, 199): Comperimus ita a Christianis auguria observari, ut simili paganorum scelere con-15 paretur. Sunt etiam nonnulli, qui cum paganis comedunt cibos; sed hos benigne placuit admonitione suaderi, ut ab erroribus pristinis revocentur. Quod si neglexerint et idolatriis vel immolantibus se miscuerint, paenitentiae tempus exsolvant. 20 Concilium sub Sonnatio episcopo Remensi (inter a. 627. et 630. habitum) c. 14 (M. G., Leg. sect. III, I, 204 s.): Item de his, qui auguria vel paganorum ritus inveniuntur imitari vel cum paganis superstitiosos comedunt cibos, quos benigna placuit admonitione suaderi, ut ab erroribus pristinis revocentur. Quod si neglexerint et ydololatris vel immolantibus 25 se miscuerint, poenitentiae dignum tempus exsolvant. Chronicae quae dicuntur Fredegarii scholastici (a. 642. conscriptae, a. 658. vel paulo post auctae) III, 65 (M. G., Scr. rer. Mer. II, 110): Langobardorum gens, priusquam hoc nomen adsumerit, exientes de Scatha-

32

Fontes historiae religionis Germanicae.

navia, que est inter Danuvium et mare Ocianum, cum uxores et liberis Danuvium transmeant. Cum a Chunis Danuvium transeúntes fussent conperti, eis bellum conarint inferre, interrogati a Chuni, que gens eorum términos introire prae5 sumerit. At ille mulieris eorum praecipunt comam capitis ad maxellas et mentum legarint, quo pocius virorum habitum simulantes plurima multitudine hostium ostenderint, eo quod erant mulierum coma circa maxellas et mentum ad instar barbae valde longa. Fertur desuper uterque falangiae io vox dixisse: 'Haec sunt Langobardi', quod ab his gentibus fertur eorum deo fuisse locutum, quem fanatice nominant Wodano. Tunc Langobardi clamassent: 'Qui instituerat nomen, concidere victoriam.'

lonas Segusiensis (a. circiter 642. scripsit) vita Columbani (a. 615. mortui) 1,10 (ree. Krusch, Scr. ree. is Germ. 1905, 169): Ibi (sc. Luxovii) aquae calidae cultu eximio constructae habebantur; ibi imaginum lapidearum densitas vicina saltus densabant, quas cultu miserabili ritoque profano vetusta paganorum tempora honorabant, quibus execrabiles ceremonias litabant. 20 ib. 27 (1. 1. 213): Sunt etenim inibì vicinae nationes Suaevorum. Quo cum moraretur et inter habitatores loci illius progrederetur, repperit eos sacrificium profanum litare velie, vasque magnum, quem vulgo cupam vocant, qui X X modia amplius minusve capiebat cervisa plenum in medio 25 positum. Ad quem vir Dei accessit sciscitaturque, quid de ilio fieri vellint. Uli aiunt se Deo suo Yodano nomine, quem Mercurium, ut alii aiunt, autumant, velie litare. ib. II, 25 (1. 1. 289): Eodem . . . in tempore alius monachus Meroveus nomine a beato Atala ad Dertonam 30 urbem directus pervenit ac ob conditionem quam venerat longius ab urbe progressus ad quendam villam super Hiram fluvium accessit, in qua fanum, arboribus intersitis, progrediens vidit, allatoque igni subposuit ac ex lignis congeriem in modum pyrae coacervavit. 35 vita Vedastis (a. circiter 540. mortui) 7 (1.1. 315): Cum adtonitus ad prandium vocatus venisset, domum introiens, conspicit gentile ritu vasa plena cervisae domi adstare. Quod ille sciscitans, quid sibi vasa in medio

Chronieae Fredegarii — Edictus Rothari.

33

domi posita vellint, inquirerit, responsum est, se alia christianis, alia vero paganie opposita ac gentile ritu sacrificata. Cumque ita sibi denuntiatum fuisset, omnia vasa de industria signum crucis sacravit, ac omnipotentis Dei nomen invocato, cum fidei adminiculum, caeli tum auxiliante dono, benedixt. β Cumque benedictionem cum crucis signo super vasa, quae gentile fuerant ritu sacrificata, premisisset, mox soluta legaminibus, cunctum cervisae ligorem quem capiebant in pavimentum deiecerunt etc.

Edictus Rothari (a. 643. promulgatus) 9 (M. G., Leg. Tom. IY, 13 s.): Si quis qualemcumque io hominem ad regem incusaverit quod animae perteneat periculum, liceat ei, qui accusatus fuerit, cum sacramentum satisfacere et se eduniare. Et si tales causa emerserit, et adest homo in praesenti, qui crimen mittat, liceat eum per camfionem, id est per pugnam, crimen ipsum desuper se, si 1 5 potuerit, eicere. ib. 198 (1. 1. 48): De crimen in puella iniectum qui in alterius mundium est. Si quis puellam aut mulierem liberam, qui in alterius mundium est, fornecariam aut strigam clamaverit, et . . . perseveraverit et dixerit se posse probare, ao tunc per camphionem causa ipsa, id est per pugnam ad Dei iudicium decernatur. ib. 202 (1. 1.50): Simulier in morte mariti sui consiliaverit per se aut per supposita persona, sit in potestatem mariti de ea facere quod voluerit; simul et de res ipsius mulieris. 25 Nam si ilia negaverit, liceat parentibus earn pureficare, aut per sacramentum, aut per camfionem, id est per pugna. ib. 213 (1. 1. 52): De crimen adulterii. Si quis alii de uxorem suam crimen miserit, quod cum ea fornicassit, liceat ei cui crimen mittitur, aut per sacramentum aut per so camfionem se purificare etc. ib. 228 (1. 1. 56 s.): De possessione. Si quis alium de rem mobilem aut immobilem pulsaverit, quod malo ordine possedeat, et possessor negaverit: ita prospeximus, quod si per annus quinqué fuerit possessio, tunc ille qui possedit, 35 aut per sacramentum debeat negare, aut per pugna defendere, si potuerit. ib. 359 (1. 1. 82): De sacramentis. Si qualiscumque C l e m e n , Fontes histoiiae religioni» Geimanicae.

3

34

Fontes historiae religionis öermanicae.

causa inter homines liberos et sacramentum dandum fuerit..., si minor fuerit causa de vigenti solidis usque ad duodecim, sibi sextus iurit ad arma s a c r a t a . . . . Et si minor fuerit causa de duodecim solidis, sibi tertius iurit ad arma etc. s ib. 363 (1. 1. 84): De sacramentum ruptum. Sacramentum tunc intellegitur ruptum, quando presentís sacrosancta euangelia aut arma sacrata, ipse qui pulsatur, cum sacramentalis suos coniuncxerit, et non ausaverit iurare, aut ipse aut aliquis de sacramentales suos se subtraxerit; io tunc intellegitur sacramentum ruptum. ib. 365 (1. 1.): De debitum patris mortui. Si quis post mortem patris filium de debitum appellaverit, quod pater debitor fuissit, et filius negaverit, ita decernimus ut praebeat filius sacramentum secundum qualitatem pecuniae, is unde pulsatur, quod pater ipsius ei debitor non fuissit, aut per pugna defendat, si potuerit. ib. 368 (1. 1. 85): De camfionibus. Nullus camphio praesumat, quando ad pugnando contra alium vadit, herbas quod ad maleficias pertenit, super se habere, nec alias tales 20 similes res, nisi tantum arma sua, quae convenit etc. ib. 376 (1. 1. 87): Nullus présumât haldiam alienam aut ancillam quasi strigam, quem dicunt mascam, occidere; quod christianis mentibus nullatenus credendum est, nec possibilem ut mulier hominem vivum intrinsecus possit 25 comedere. ib. 381 (1. 1. 88): Si quis alium arga per furorem clamaverit, et negare non potuerit, et . . . perseveraverit, convincat per pugnam, si potuerit etc. Origo gentis Langobardorum (post medium s. VII. scripta) 1 (M. G., Ser. rer. Lang. 2 s.): Est insula qui dicitur 30 Scadanan, quod interpretatur excidia, in partibus aquilonis, ubi multae gentes habitant ; inter quos erat gens parva quae Winnilis vocabatur. Et erat cum eis mulier nomine Gambara, habebatque duos filios, nomen uni Ybor et nomen alteri Agio; ipsi cum matre sua nomine Gambara prineipatum 35 tenebant super Winniles. Moverunt se ergo duces Wandalorum, id est Ambri et Assi, cum exercitu suo, et dicebant ad Winniles: 'Aut solvite nobis tributa, aut praeparate vos ad pugnam et pugnate nobiscum.' Tunc responderunt

Edictus Rothari — leges Langobardorum.

35

Ybor et Agio cum matre sua Gambara: 'Melius est nobis pugnam praeparare, quam "Wandalis tributa persolvere.' Tunc Ambri et Assi, hoc est duces Wandalorum, rogaverunt Godan, ut daret eis super Winniles victoriam. Respondit Godan dicens: 'Quos sol surgente antea videro, ipsis dabo 5 victoriam.' Eo tempore Gambara cum duobus filiis suis, id est Ybor et Agio, qui principes erant super Winniles, rogaverunt Fream [uxorem Godam], ut ad Winniles esset propitia. Tunc Frea dedit consilium, ut sol surgente venirent Winniles et mulleres eorum crines solutae circa faciem in 10 similitudinem barbae et cum viris suis venirent. Tunc luciscente sol dum surgeret, giravit Frea, uxor Godan, lectum ubi recumbebat vir eius, et fecit faciem eius contra orientem, et excitavit eum. Et ille aspiciens vidit Winniles et mulleres •ipsorum habentes crines solutas circa faciem; et ait: 'Qui 15 sunt isti longibarbae ?' Et dixit Frea ad Godan: 'Sicut dedisti nomen, da ülis et victoriam.' Et dedit eis victoriam, ut ubi visum esset vindicarent se et victoriam haberent. Ab ilio tempore Winnilis Langobardi vocati sunt.

Lex Yisigothorum (a. 654. promulgata, 681. renovata) VI, 2, 4 (M. G., Leg. sect. I, I, 259): Malefici vel in- 20 missores tempestatum, qui quibusdam incantationibus grandines in vineis messibusque inmittere peribentur, vel hii, qui per invocationem demonum mentes hominum turbant, seu qui nocturna sacrificia demonibus celebrant eosque per invocationes nefarias nequiter invocant, ubicumque a iudice 25 vel actore sive procuratore loci repperti fuerint vel detecti, ducentenis flagellis publice verberentur et decalvati deformiter decern convicinas possessiones circuire cogantur inviti, ut eorum alii corrigantur exemplis. XI, 2, 2 (1.1. 403): Si quis mortui sarcofacum abstulerit, 30 dum sibi vult habere remedium, XII solidus iudice insistente heredibus mortui cogatur exolvere.

Leges Langobardorum a Grimowaldo additae (a. 668.) 1 s. (M. G., Leg. Tom. IV, 92): De trigenta annorum usocapione. Si servus aut ancilla per trigenta annos, qualiter rei Veritas cognita fuerit, per triginta annos dominis suis 35 3*

36

Fontes historiae religionis Germanicae.

servisset, et per superbia aut iniusta patrocinia se voluerit de domino suo proprio per pugna vindicare, nullatinus ei permittimus etc. 2. De liberis de quibus constat triginta annis in libertate 6 sua permansissit, nulla per pugna patiatur molestia, sed liceat eis in libertatem suam permanere. 7 (1. 1. 94): De crimen uxoris. Si quis uxorem suam incriminaverit asto sine causa legitima, quasi adulterassi aut in animam mariti sui tractassit, liceat illi mulieri io per sacramentum parentum aut per pugnam se mundare. Poenitentiale Theodori (a. circiter 700. scriptum) Cánones Gregorii 115 (Schmitz, Bußbücher II, 535): Qui immolât daemonibus in minimis, unam annum peniteat, qui in magnis daemonibus immolât, X annos peniteat. ib. 117 (1. 1.): Similiter sic peniteat, qui ardere facit i5 grana, ubi mortuos est homo, pro sanitate viventium et domos, V annos peniteat. Lex Alamannorum (priore parte s. Vili, promulgata) XLIII (M. G., Leg. sect. I, V, I, 103): Si quis liber liberum crimen aliquod quod mortale est, inposuerit et ad rege aut ad duce eum accusaverit, et exinde probata res 20 non est, nisi quod ipse dicit, liceat ilium alium, cui crimen inposuit, cum tracta spata exidoniare se contra ilium alium. LIV, 2 (1. 1. 113): Si . . . proximus mariti defuncti contradicere ipsam dotem ad illam mulierem voluerit, quod lex non est, ilia sequat cum sacramento cum nominatos 25 quinqué aut cum spata tracta pugna duorum. Si potest adquirere aut per sacramentum aut per pugna, illa pecunia post mortem mulieris retro numquam revertat, sed ille sequens maritus autfìllieius usque in sempiternum possedeant. LXXXVI (1.1.149): Si quis hominem occiderit et negare 30 voluerit, cum 11 nominatos iuret et alios tantos advocatos in arma sua sacrata.

Leges Langobardorum — lex Baiuwariorum.

37

Lex Baiuwariorum (priore parte s. Vili, promulgata) II, 1 (M. G., Leg. Tom. III, 281): Si quis contra ducem suum, quem rex ordinavit in provincia illa, aut populus sibi elegerit ducem, de morte eius consiliatus fuerit et exinde probatus negare non potest: in ducis sit potestate homo ille et vita iUius, et res eius infiscentur in publico. Et hoc ¡> non sit per occasionem factum, sed probata res pateat veritatem. Nec sub uno teste, sed sub tribus testibus, personis coaequalibus, sit probatum. Si autem unus fuerit testis, et ille alter negaverit: tunc Dei accipiant iudicium, et exeant in campo, et cui Deus dederit victoriam, illi crédité. io IX, 2 (1. 1. 303) : Si (quis) bovem domitum, vel vaccam mulsam id est lactantem furaverit, cum 6 sacramentales iuret, vel duo campiones pugnent et sortiant de illis, cui Deus fortiorem dederit. X, 4 (1. 1. 308): Si negare voluerit de istis (se. de 15 igne posito in domum), cum campione se defendat, aut cum 12 sacramentales iuret. 18 (1. 1. 309): Qui ... signum, quem propter defensionem ponuntur, aut iniustum iter excludendi, vel pascendi campum defendi vel applicandi secundum morem antiquum, 20 quem signum wiffam vocamus, abstulerit vel iniuste reciderit, cum 1 solido conponat. XII, 8 (1.1. 312 s.): Quotiens de conmarcanis contentio nascitur . . . et si alia probatio nusquam invenire dinoscitur... tunc spondeant invicem wehadinc quod dicimus, et in cam- 25 pipnes non sortiantur, sed cui Deus fortiorem dederit et victoriam, ad ipsius partem designata pars ut quaerit pertineat. 10 (1. 1. 313 s.): In ceteris huiusmodi aedificiis et horum conclusionibus nullatenus testificatio consistât; so sed is qui aedificavit, cum sua lege defendat. Si autem curte adhuc cinctus non fuerit, ille qui defendere voluerit, iactet securem quae saica valente contra meridiem, orientem atque occidentem, a septentrione ut umbra pertingit, amplius non ponat sepem, nisi determinata fuerit contentio. 35 XIII, 8 (1. 1. 315 s.): Si quis messem alterius initiaverit apud maleficias artes, et inventus fuerit, . . . et si negare voluerit, cum 12 sacramentales iuret, aut cum campione cincto defendat se, hoc est pugna duorum.

38

Fontes historiae religionis Germanicae.

XVII, 6 (1. 1. 327) : . . . si mendaciter iuret, conponat illi cui causam abstulit, cum 12 solidis [conponat] et ipsam causam restituât, aut defendat se cum campione suo, si recte iuravit, hoc est pugna duorum. s XIX, 5s. (1. 1. 328 s.): Et si, ut saepe contingit, aquilae vel ceteri aves cadaver reppererint et super ad lacerandum consederint, et aliquis sagittam eiecerit et cadaver vulneraverit, et repertum fuerit: cum 12 solidis conponat. 6. Simili modo quiscumque cadaver laederit, quem io alter interfecit, si caput amputaverit, si manum reciderti, si pedes, si aurem, si tantum quod profusione sanguinis [quod] reputamus de mortuo tam minima plaga quam maxima: semper cum 12 solidis conponat. Additio sexta 15 (1. 1. 471) = Concilia a. 800 (M. G., is Leg. sect. III, II, 209) : De incantationibus, auguriis vel divinationibus et de his, qui tempestates vel alia maleficia faciunt, placuit sancto concilio, ut ubicumque deprehensi fuerint, videat archipresbiter diócesis illius, ut diligentissima examinatione constringantur, si forte confiteantur malorum, 20 quae gesserunt. Leges Liutprandi (a. 717. et sequentibus promulgatae) 71 (M. G., Leg. Tom. IV, 136): Si quis alio asto conpellaverit de pugna, quod solet fieri per pravas personas, preveat sagramentum ipse qui conpellat solus, et dicat iuratus, quia non asto animo eum per pugna faticare querat, nisi 25 quod certam habeat suspitione, sive de furto fuerit, sive-de incendio, aut unde ipsa conpellatio agitur. Et si hoc iuraverit, postea vadat exinde pugna; si autem menime iurare praesumpserit, non fiat ipsa causa per pugna iudicata aut finita. so 84 (1.1. 141 s.): Si quis timoris Dei immemor ad ariolûs aut ad ariolas pro aruspiciis aut qualibuscumque responsis ab ipsis accipiendis ambolaverit, conponat in sagro palatio medietatem pretii sui, sicut adpretiatus fuerit, tamquam si eum aliquis occisissit, et insuper agat penitentiam secundum 35 canonum instituta. Simili modo et qui ad arbore quam rustici sanctivum vocant, atque ad fontanas adoraverit, aut sagrilegium vel incantationis fecerit, similiter mediaetatem pretii sui conponat in sagro palatio. Et si quicumque, sciens ario-

Lex Baiuwariorum, leges Liutprandi.

39

lum aut ariolam, non eos manefestaverit, aut illos celaverit, qui ad ipsos vadent et non manefestaverit, supra scriptae poene subiaceat. Qui autem servum suum aut ancillam ad ipsos ariolûs aut ariolas transmiserit ad aliqua responsa ab eis recipienda, et provatum fuerit, suprascripta poenam con- s ponat. Si vero servus aut anelila sine volontate dominorum suorum, et tantum ex sua auctoritatem ad ariolum aut ariola ambolaverit, similiter ad aliqua responsa accipienda, tunc dominus eorum venundare eos deveat foris provincia. Et si neglexerit dominus eorum hoc facere, suprascriptae poenae 10 subiaceat. 118 (1. 1. 156): Recolimus enim, quod statuimus cum nostris iudicibus, ut qui hominem liberum occiserit, omnem substantiam suam amittat. Modo vero dum repetirent singuli homines, cui forte aliquam duritiam detenebant, quod paren- is tis eius, qui in lectulum suum mortuos fuerat, per veninum occisissit, et dum per pugnam ipsam causam, sicut antiqua fuerat consuitudo, querere disponebat: gravis causa esse nobis conparuit, ut sub uno scuto per pugnam omnem substantiam suam homo amitterit. Ideoque statuere previdemus, ut si 20 amodo talis causa emerserent, quis ille mortem parentis sui querere per pugnam voluerit, quod eum per veninum occisissit, observata ea, quae in anteriorem edicto scripsemus, ut per euangelia firmit, quod non asto animo causam ipsam querat, nisi quod certa ei sit suspectio: potestatem habeat 25 querere per pugnam, sicut antea fuit consuitudo. Et si ei ferita venerit, cui crimen ipsum inmettitur aut ad camphionem ipsius, quem conductum habuit, non amittat omnem substantiam suam, sed conponat eum secundum qualitatem personae, sicut antea fuit lex conponendum. Quia incerti 30 sumus de iudicio Dei, et multos audivimus per pugnam sine iustitia causam suam perdere; sed propter consuitutinem gentis nostrae Langobardorum legem ipsam vetare non possumus. 134 (1.1. 165): Si homenis in uno vico habitantis aliqua intentionis habuerit de campo aut vinea, prado aut silva, 36 vel de alias res, et collexerent se una pars cum virtutem et dixerent „quia wifamus et expellimus eum de ipsum locum per virtutem foras", et ambolaverunt, et scandalum ibi comissum fuerit et piagas aut feritas factas vel homo occisus fuerit: ita decernimus, ut plagas et feritas aut hominem mor- 40 tuum conponant secundum anteriorem edicto, quod gloriosus Rothari rex vel nos instituimus.

40

Fontes historiae religionis Germanicae.

148 (1. 1. 173): Si quis ex sua auctoritate terra aliena sini puplico wifaverit, dicendo quod sua debeat esse, et postea non potuerit provare quod sua sit, conponat solidos sex, quomodo qui palo in terra aliena figit. Poenitentiale Egberti (inter a. 721. et 731. scriptum) 5 Vili, 1 (Schmitz, Bußbücherl, 581): Auguria vel sortes qui dicuntur false sanctorum vel divinationibus observare vel quarumcumque scripturarum inspectione futura promittunt, vel votum voverit in arbore vel in qualibet re excepto aeclesiam, si clerici vel laici, excommunicentur ab ecclesia vel tres io annis clerici peniteant, laicus II annos vel unum et dimedium. 3. Nolite exercere quando obscuratur, ut clamoribus suis ac maleficiis sacrilego usu se defensare posse confidunt. Daniel episcopus Yintoniensis ep. ad Bonifatium (inter a. 723. et 724. data) (Tangí, Die Briefe des heiligen Bonifatius u. Lullus 40): Quid . . . se suis is conferre sacrificiis lucri diis suspicantur pagani cuneta sub potestate habentibus ? . . . Si talibus indigent, cur non ipsi imagis potiora eligunt? Si autem non indigent, superflue am talibus hostiarum conlationibus piacere se posse deis putant. Gregorius II. papa (ab a. 715. usque ad 731. pontifex fuit) 20 ep. ad universum populum Thuringorum (a. 724. data) (Tangl, Die Briefe des heiligen Bonifatius u. Lullus 44): Non adoretis idola nec immoletis carnes, quia Deus non recipit ista. ep. ad Bonifatium (a. 726. data) (1. 1. 46): De immolations — escis consuluisti, si a fidelibus superductum fuerit 25 vivifice crucis signum, edi liceret an non. Beda Venerabili» (a. 731. scripsit) hist, eccles. I, 15 (ree. Plummer I, 31): Duces fuisse perhibentur eorum (se. Anglorum) primi duo fratres 11 quando] quando luna Palatinus 654 iol. 5.

Leges Liutpraiidi — Gregorius III.

41

Hengist et Horsa; e quibus Horsa postea occisus in bello a Brettonibus, hactenus in orientalibus Cantiae partibus monumentimi habet suo nomine insigne. Erant autem filii Victgilsi, cujus pater Vitta, cujus pater Vecta, cujus pater Voden, de cujus stirpe multarum provinciarum regium genus 5 originem duxit. ib. II, 13 (1. 1. I l l s.): Primus pontificum ipsius (sc. Aedvini) Coifi . . . exclamavit . . . dicens: „ . . . suggero, rex, ut templa et altaría quae sine fructu utilitatis sacravimus, ocius anathemati et igni contradamus" . . . Cumque (rex) a 10 praefato pontífice sacrorum suorum quaereret, quis aras et fana idolorum cum septis quibus erant circumdata, primus profanare deberet; ille respondit: „Ego . . . " Statimque abjecta superstitione vanitatis, rogavit sibi regem armas dare et equum emissarium, quem ascendens, ad idola destruenda i6 veniret. Non enim licuerat pontificem sacrorum vel arma ferre, vel praeter in equa equitare . . . Nec distulit ille, mox ut adpropiabat ad fanum, profanare illud, injecta in eo lancea quam tenebat; multumque gavisus de agnitione veri Dei cultus, jussit sociis destruere ac succendere fanum cum 20 omnibus septis suis. Ostenditur autem locus ille quondam idolorum non longe ab Eburaco ad orientem, ultra amnem Dorwentionem, et vocatur hodie Godmunddingaham, ubi pontifex ipse, inspirante Deo vero, polluit ac destruxit eas quas ipse sacraverat aras. as de temp. rat. 15 (Migne, P. L. XC, 357): Eosturmonath, qui nunc paschalis mensis interpretatur, quondam a dea illorum (sc. Anglorum) quae Eostre vocabatur, et cui in ilio festa celebrabant, nomen habuit, a cujus nomine nunc paschale tempus cognominant, consueto antiquae observa- 30 tionis vocabulo gaudia novae solemnitatis vocantes.

Gregorius III. papa (ab. a. 731. usque ad 741. pontifex fuit) ep. ad Bonifatium (a. circiter 732. data) (Tangl, Die Briefe des heiligen Bonifatius u. Lullus 51): Eos, qui se dubitant fuisse baptizatos an non vel qui a presbitero Iovi mactanti et ìmmolaticias carnes vescenti, ut baptizentur, 35 precipimus . . . et hoc inter alia discrimen agi in partibus illis dixisti, quod quidam ex fidelibus ad immolandum paganie sua venundent mancipia.

Fontes historiae religionis Germanicae.

42

ep. ad universos optimates et populum provinciarum Germaniae (a. circiter 738 data) (1.1. 69) : Divinos . . . vel sortílegos, sacrificia mortuorum seu lucorum vel fontium auguria vel filacteria et incantatores et veneficos, id est maléficos, s et observationes sacrilegas, quae in vestrisfinibusfierisolebant, omnino respuentes atque abicientes tota mentis intentione ad Deum convertimini. ep. ad universum populum provinciae Altsaxonum (inter a. 738. et 739. data) (1. 1. 35): ' . . . Hoc autem dico, quoio niam prope est regnum Dei, ut nemo vos amplius decipiat in sublimitate sermonum', ut in quocumque metallo salutem vestram quaeratis, adorantes idola manu facta aurea argentea aerea lapidea vel de quacumque materia facta. ep. ad episcopos in provincia Baioariorum et Alamannia is constituios (a. 738. data) (1.1. 71): Et ut populum vobis a Deo commissum piis ammonitionibus edoceatis et a sacrificiis mortuorum omnino devitetis. Concilium germanicum (a. 742. habitum) c. 5 (Tangl, Die Briefe des heiligen Bonifatius u. Lullus 100): Decrevimus, ut secundum cánones unusquisque episco20 pus in sua parrochia sollicitudinem adhibeat, adiuvante gravione, qui defensor aecclesiae est, ut populus Dei paganias non faciat, sed ut omnes spurcitias gentilitatis abiciat et respuat, sive sacrificia mortuorum sive sortílegos vel divinos sive filacteria et auguria sive incantationes sive hostias immo25 latidas, quas stulti homines iuxta aecclesias ritu pagano faciunt sub nomine sanctorum martyrum vel confessorum, Deum et suos sanctos ad iracundiam provocantes, sive illos sacrilegos ignes, quos niedfeor vocant, sive omnes, quaecumque sunt, paganorum observationes diligenter prohibeant. Indiculus superstitionum et paganiarum. (a. 743. [?] confectus) 30

(M. G. 1. De 2. De 3. De 4. De

Leg. sect. II, I, 223): sacrilegio ad sepulchra mortuorum. sacrilegio super defunctos id est dadsisas. spurcalibus in Februario. casulis id est fanis.

Gregorius III. — Zacharias.

5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. 19. 20. 21. 22. 23. 24. 25. 26. 27. 28. 29. 30.

43

De sacrilegiis per aecclesias. De sacris silvarum quae nimidas vocant. De his quae faciunt super petras. De sacris Mercurii vel Iovis. De sacrificio quod fit alicui sanctorum. De filacteriis et ligaturis. De fontibus sacrificiorum. De incantationibus. De auguriis vel avium vel equorum vel bovum sincera vel sternutationes. De divinis et sortilegis. De igne Meato de ligno id est nod fyr. De cerebro animalium. De observatione pagana in foco vel in incoatione rei alicuius. De incertis locis que colunt pro sacris. De petendo quod boni vocant sanctae Mariae. De feriis quae faciunt Iovi vel Mercurio. De lunae defectione quod dicunt 'vince luna'. De tempestatibus et cornibus et cocleis. De sulcis circa villas. De pagano cursu quem yrias nominant scisis pannis et calciamentis. De eo quod sibi sanctos fingunt quoslibet mortuos. De simulacro de consparsa farina. De simulacris de pannis factis. De simulacro quod per campos portant. De ligneis pedibus vel manibus pagano ritu. De eo quod credunt quia temine lunam comendet, quod possint corda hominum tollere iuxta paganos.

Zacharias (papa) (ab a. 741. usque ad 752. pontifex fuit) ep. ad Bonifatium (a. 748. data) (Tangl, Die Briefe des heiligen Bonifatius u. Lullus 174): Pro sacrilegis . . . presbiteris, ut scripsisti, qui tauros et hyreos diis paganorum immolabant, manducantes sacrificia mortuorum etc. 17 petenstro Eccardus in comment, de rebus Franciae orientalis libro XXIII., potando Saupe, Der Indiculus superstitionum et paganiajum 1891, 25 29 comedet corr.

44

Fontes historiae religionis Germanicae.

Vita Eligii (a. 660. mortui) (medio s. VIII. scripta) II, 8 (M. G., Ser. rer. Mer. IV, 700): Multum praeterea in Flandris laboravit, iugi instantia Andoverpis pugnavit multosque erroneosque Suevos convertit, fana nonnulla Christi clipeo protectus cum apostolica auctoritatedestruxit; idolatria s quoque diversi generis, ubicumque invenit, funditus subruit. Vita Amandi (post a. 675. mortui) (medio s. V i l i scripta) 13 (M. G., Scr. rer. Mer. V, 436 s.): Per idem autem tempus, cum loca vel dioceses ob animarum sollicitudine vir Domini circuirei Amandus, audivit pagum quendam praeter fluenta Scaldi fluvii, cui vocabulum Gandao indidit antiquiio tas, diaboli laqueis vehementer inretitum, ita ut incolae loci illius, relieto Deo, arbores et ligna pro Deo colerent atque fana vel idola adorarent. . . . Vita Landiberti episcopi Traiectensis vetustissima (a. 703. [?] mortui) (medio s. Vili, scripta) 10 (M. G., Scr. rer. Mer. VI, 363): Fuit aliquando ingressus in Texandria; plurima templa et simulacra ibidem is distruxit. Bonifatius (a. 754. obiit) ep. ad Stephanum II. papam (a. 753. data) (Tangl, Die Briefe des heiligen Bonifatius u. Lullus 235) : Wilbrord . . . per L annos predicane . . . gentem Fresorum maxima ex parte convertit ad fidem Christi, fana et dilubra destruxit etc.

20

Willibaldus (inter a. 755. et 768. scripsit) 5 (ed. Levison 24): Quia messe quidem multa operarios inesse paucos cernerei, sanctus hic Dei famulus cooperator etiam factus est per tres instanter annos Willibrord! archi-

Vita Eligii — Carolus Magnus.

45

episcopi multumque in Christo laborans, non parvum Domino populum (Fresonum), destructis delubrorum ianis et exstructis ecclesiarum oratoriis, praefato pontifici opitulante, adquisivit. 6 (1. 1. 30 s.): Cum vero Hessorum iam multi, catholica fide subditi ac septiformis spiritus gratia confirmati, 5 manus inpositionem acceperunt; et alii quidem, nondum animo confortati, intemeratae fidei documenta percipere rennuerunt; alii etiam lignis et fontibus clanculo, alii autem aperte sacrificabant; alii vero aruspicia et divinationes, praestigia atque incantationes occulte, alii quidem manifeste ex- 1 0 ercebant; alii quippe auguria et auspicia intendebant diversosque sacrificandi ritus incoluerunt; alii etiam, quibus mens sanior inerat, omni abiecta gentilitatis profanatione, nihil horum commisserunt. Quorum consultu atque Consilio roborem quendam mirae magnitudinis, qui prisco paganorum 15 vocabulo appellatur robor Iobis, in loco qui dicitur Gaesmere, servis Dei secum adstantibus, succidere temptavit. Carolas Magnus (ab a. 768. usque ad 814. regnavit) Capitulare primum (a. 769. vel paulo post promulgatum) 7 (M. G., Leg. sect. I I , I, 45): Statuimus, ut singulis annis unusquisque episcopus parrochiam suam sollicite circumeat, 20 et populum confirmare et plebes docere et investigare et prohibere paganas observationes divinosque vel sortílegos aut auguria, phylacteria, incantationes vel omnes spurcitias gentilium studeat. Capitulatio de partibus Saxoniae (inter a. 775. et 790., 25 fortasse a. 782. promulgata) 1 (von Schwerin, Leges Saxonum 37): Hoc placuit omnibus, ut ecclesiae Christi, que modo construuntur in Saxonia et Deo sacratae sunt, non minorem habeant honorem sed maiorem et excellentiorem quam vana habuissent idolorum. 30 ib. 6 (1. 1. 38 s.): Si quis a diabulo deceptus crediderit secundum morem paganorum, virum aliquem aut feminam strigam esse et homines commedere, et propter hoc ipsam incenderit vel carnem eius ad commedendum dederit vel ipsam commederit, capitali sententia puniatur. 35 ib. 7 (1. 1. 38): Si quis corpus defuncti hominis secundum ritum paganorum fiamma consumi fecerit et ossa eius ad cinerem redierit, capitae punietur.

46

Fontes historiae religionis Germanicae.

ib. 9 (1. c. 39): Si quis hominem diabulo sacrificaverit et in hostiam more gentium daemonibus obtulerit, morte moriatur. ib. 21 sequ. (1. c. 41): Si quis ad fontes aut arbores vel lucos votum fecerit aut aliquit more gentilium obtulerit 5 et ad honorem demonum commederet, si nobilis fuerit solidos sexaginta, si ingenuus triginta, si litus quindecim... 22. Jubemus ut corpora christianorum Saxanorum ad cimiteria ecclesiae deferantur et non ad tumulos paganorum. 23. Divinos et sortílegos ecclesiis et sacerdotibus dare 10 constituimus. Capitulare Haristallense (a. 779. promulgatum) 16 (M.G., Leg. sect. II, I, 51): De sacramentis per gildonia invicem coniurantibus, ut nemo facere praesumat. Admonitio generalis (a. 787. promulgata) 65 (1.1. 59): is Ideo praecipimus, ut cauculatores nec incantatores nec tempestarii vel obligatores non fiant; et ubicumquesunt, emendentur vel damnentur. Item de arboribus vel petris vel fontibus, ubi aliqui stulta luminaria vel alias observationes faciunt, omnino man20 damus, ut iste pessimus usus et Deo execrabilis, ubicumque inveniatur, tollatur et destruatur. Duplex legationis edictum (a. 789. promulgatum) 26 (1.1. 64) : Omnino prohibendum est omnibus ebrietatis malum, et istas coniurationes quas faciunt per sanctum Stephanum 25 aut per nos aut per filios nostros prohibemus. ib. 34 (1. 1.): Ut cloccas non baptizent nec cartas per perticas appendant propter grandinem. Breviarum missorum Aqitanicum (a. 789. promulgatum) 16 (1.1. 66): De gellonia. so Synodus Francofurtensis (a. 794. habita) c. 42 s. (1. 1. 77): Ut nulli novi sancti colantur aut invocentur, nec memoria eorum per vias erigantur etc. 43. De arboribus et lucis destruendis observetur auctoritas. 35 Capitulare missorum speciale (a. 802. [ ? ] promulgatum) 41 (1.1.104) : Ut observationes, quas stulti faciunt ad arbores vel petras vel fontes, ubi cumque inveniuntur, tollantur et destruantur. Lex Saxonum (a. 802. vel 803. promulgata) 8 (von 40 Schwerin, Leges Saxonum 19): Quicumque gladio stricto super alterum accurrerit et retentus ab alio fuerit, XII solidos conponat vel in manu liti sui vel sua arma iuret.

Carolas Magnus — Alevinns.

47

Concilium Neuchingense (a. 772. habitum) c. 6 (M. G., Leg. sect. III, II, 100 s.): De eo, quod Bawarii stapsaken dicunt, in quibus verbis ex vetusta consuetudine paganorum idolatria reperimus, ut deineeps non aliter nisi, ut dicat qui querit debitum: 'Hec mihi iniuste abstulisti, quae reddere debes et cum tot solidis componere.' 5 Reus vero contra dicat: 'Nec hoc abstuli nec componere debeo.' Iterata voce requisito debito dicat: 'Extendamus dexteras nostras ad iustum iudicium Dei.' Et tunc manus dexteras utrique ad caelum extendant. Alcvinus (inter a. 785. et 797. scripsit) vita Willibordi 10 s. (M. G., Scr. rer. Merov. VII, 124 s.): io Dum pius verbi Deipraedicator iter agebat, pervenit in confinio Fresonum et Daenorum ad quandam insulam, quae a quodam deo suo Fositae ab accolis terrae Fositesland appellabatur, quia in ea eiusdem dei fana fuere constructa. Qui locus a paganie in tanta veneratione habebatur, ut nihil in ea vel animalium 15 ibi pascentium vel aliarum quarumlibet rerum quisquam gentilium tangere audebat nec etiam a fonte, qui ibi ebulliebat, aquam haurire nisi tacens praesummebat. Quo cum vir Dei tempestate iactatus est, mansit ibidem aliquot dies, quousque, sepositis tempestatibus, oportunum navigandi 20 tempus adveniret. Sed parvi pendens stultam loci illius relegionem vel ferocissimum regis animum, qui violatores sacrorum illius atrocissima morte damnare solebat, igitur tres homines in eo fonte cum invocatione sanetae Trinitatis baptizavit, sed et ammalia in ea terra pascentia in cibaria 25 suis mactare praecepit. Quod pagani intuentes, arbitrabantur, eos vel in furorem verti vel etiam veloci morte perire. Quos cum nihil mali cernebant pati, stupore perterriti, regi tarnen Rabbodo quod videbant factum retulerunt. 11. Qui nimio furore succensus, in sacerdotem Dei vivi 30 suorum iniurias deorum ulcisci cogitabat et per tres dies semper tribus vicibus sortes suo more mittebat, et nunquam damnatorum sors, Deo vero defendente suos, super servum Dei vel aliquem ex suis cadere potuit, nisi unus tantum ex sociis sorte monstratus et martyrio coronatus est. 35

48

Fontes historiae religionis Germanicae.

Synodi Britannicae (a. 786. habitae) inter Alcvini epist. 3 (M. G., Epist. IV, 26 s.): Annexuimus ut unusquisque fidelis christianus a catholicis viris exemplum accipiat: et si quid ex ritu paganorum remansit, avellatur, contemnatur, abiciatur. Deus eiiim formavit homi6 nem pulchrum in decore et specie ; pagani vero diabolico instinctu cicatrices teterrimas superinduxerunt, dicente Prudentio: 'Tinxit et innocuam maculis sordentibus humum.' Domino enim videtur facere iniuriam, qui creaturam suam io foedat et deturpai. Certe si pro Deo aliquis hanc tincturae iniuriam sustineret, magnam inde remunerationem acciperet. Sed quisquís ex superstitione gentilium id agit, non ei proficit ad salutem; sicut nec Judaeis circumcisio corporis sine credulitate cordis. Annales regni Francorum (a. circiter 788. scripti) is DCCLXXII (ree. Kurze 32 s.): Tunc domnus Carolus . . . perrexit partibus Saxoniae prima vice, Eresburgum castrum coepit, ad Ermensul usque pervenit et ipsum fanum destruxit et aurum vel argentum, quod ibi repperit, abstulit. Paulus Diaconus (exeunte s. VIII. scripsit) carm. XIV, 36 (M. G., Poet. lat. med. aev. I, 52): so Nec Uli auxilio Thonar et Waten erunt. hist. Langob. I, 3 (M. G., Scr.rer. Lang. 49): . . . Eapars cui sors dederat genitale solum excedere exteraque arva sectari, ordinatis super se duobus ducibus, Ibor scilicet et Aionem, qui et germani erant et iuvenili aetate floridi et ceteris praestan25 tiores, ad exquirendas quas possint incolere terras sedesque statuere, valedicentes suis simul et patriae, iter arripiunt. ib. 8 (1. 1. 52): Refert hoc loco antiquitas ridiculam fabulam: quod accedentes Wandali ad Godan victoriam de Winnilis postulaverint, illeque respondent, se illis victoriam 30 daturum quos primum oriente sole conspexisset. Tunc accessisse Gambara ad Fream, uxorem Godan, et Winnilis vie-

49

Alcvinus — Paulus Diáconos.

toriam postulasse, Freaque consilium dedisse, ut Wiimilorum mulleres solutos crines erga faciem ad barbae similitudinem componerent maneque primo cum viris adessent seseque Godan videndas pariter e regione, qua ille per fenestram orientem versus erat solitus aspicere, conlocarent. Atque ita 5 factum fuisse. Quas cum Godan oriente sole conspiceret, dixisse: 'Qui sunt isti longibarbi'? Tunc Frea subiunxisse, ut quibus nomen tribuerat victoriam condonaret. Sicque Winnilis Godan victoriam concessisse. ib. 9 (1. 1. 53): Wotan . . . quem adiecta littera Godan 10 dixerunt, ipse est qui apud Romanos Mercurius dicitur et ab universis Germaniae gentibus ut deus adoratur; qui non circa haec tempora, sed longe anterius, nec in Germania, sed in Graecia fuisse perhibetur. ib. 13 (1. 1. 54): . . . Langobardi tandem in Mauringam i 6 pervenientes, ut bellatorum possint ampliare numerum, plures a servili iugo ereptos ad libertatis statum perducunt. Utque rata eorum haberi possit ingenuitas, sanciunt more solito per sagittam, inmurmurantes nihilominus ob rei firmitatem quaedam patria verba. 20 ib. 15 (1. 1. 55): Ferunt hunc (sc. Lamissionem), dum Langobardi cum rege suo iter agentes ad quendam fluvium pervenissent et ab Amazonibus essent prohibiti ultra permeare, cum earum fortissima in fluvio natatu pugnasse eamque peremisse, sibique laudis gloriam, Langobardis quoque 25 transitum paravisse. Hoc siquidem inter utrasque acies prius constitisse, quatenus, si Amazon eadem Lamissionem superaret, Langobardi a ilumine recederent ; sin vero a Lamissione, ut et factum est, ipsa vincerete, Langobardis eadem permeandi fluenta copia praeberetur. 30 ib. 27 (1.1. 69): In eo proelio Alboin Cunimundum occidit, caputque illius sublatum, ad bibendum ex eo poculum fecit. Quod genus poculi apud eos 'scala' dicitur, lingua vero Latina patera vocitatur. ib. IV, 47 (1. 1. 136) : . . . Gundiperga regina ad instar 35 suae genetricis, sicut ilia in Modicia, sic et ista intra Ticinensem civitatem basilicam in honorem beati Iohannis baptistae ronstruxit, quam mire ex auro et argento peplisque decoravit cebusque singulis opime ditavit ; in qua et eius corpus tumulatum quiescit. Haec dum de crimine adulterii apud virum ω accusata fuisset, proprius eius servus Carellus nomine a rege expetiit, ut cum eo qui reginae crimen ingesserai pro castitate G i e m e n , Fontes historiae religionìs Germaniche.

4

50

Fontes historiae religionis Germanicae.

suae dominae monomachia dimicaret. Qui dum cum criminatore ilio singulare certamen inisset, eum multo populo adatante superávit. Regina vero post hoc factum ad dignitatem pristinam rediit. 5 ib. ν , 34 (1.1.156): Ad perticas . . . locus ipse ideo dicitur, quia ibi olim pertica«* id est trabes, erectae steterant, quae ob hanc causam iuxta morem Langobardorum poni solebant: si quis enim in aliquam partem aut in bello aut quomodocumque extinctus fuisset, consanguinei eius intra sepulchra io sua perticam figebant, in cuius summitate columbam ex ligno factam ponebant, quae illuc versa esset, ubi illorum dilectus obisset, scilicet ut sciri possit, in quam partem his qui defunctus fuerat quiesceret. ib. VI, 6 (1. 1. 167): Rex . . . Cunincpert dum post haec is cum stratore suo, qui lingua propria 'marpahis' dicitur, consilium iniret in civitate Ticinensi, quomodo Aldonem et Grausonem vita privare deberet: repente in fenestra, iuxta quam consistebant, una de maiusculis musca consedit; quam Cunincpert cultello ut extingueret percutere volens, eius 20 tantum pedem abscidit. Aldo vero et Grauso dum ad palatium regis consilium nescientes venirent, cum basilicae sancti Romani martyris, quae prope palatium sita est, propinquassent, repente eis obvius quidam claudus uno pede truncato factus est ; qui eis dixit, quod eos Cunincpert, si ad eum per25 gerent, occisurus esset. Qui haec audientes, magno timore correpti, post altarium eiusdem basilicae confugiere. Moxque Cunincperto regi nuntiatum est, quod Aldo et Grauso in basilica beati Romani martyris confugissent. Tunc Cunincpert stratorem suum arguere coepit, ut quid suum consilium 3oprodere debuisset. Cui suus strator ita respondit: 'Domine mi rex, tu scis, quia, postquam hoc consiliati sumus, ego a tuo conspectu non exivi; et quomodo hoc alicui dicere potui?' Tunc rex [ad] Aldonem et Grausonem misit, interrogans eos, ut quid in locum sanctum confugium fecissent. Qui response dentes dixerunt: 'Quia nuntiatum est nobis, quod nos dominus rex occidere vellet.' Iterato rex misit ad eos, sciscitans, quis fuerit ille qui eis nuntiaverit, mandane eis, ut, nisi ei nuntiatorem proderent, eius gratiam invenire non possint. Tunc illi sicut factum fuerat regi mandaverunt, dicentes, claudum 40 hominem obvium se habuisse, qui unum pedem truncatum habebat et genu tenus crure ligneo utebatur, et hune fuisse sui interitus nuntium. Tunc intellexit rex, muscam illam cui

Paulas Diaconus — Vita Vulframni.

51

pedem truncaverat malignum spiritum fuisse et ipsum sui secreti Consilia prodidisse. ib. 55 (1. 1. 184): Cui (sc. Hildeprando) dum contum, sicut moris est, traderent, in eius conti summitate cuculus avis volitando veniens insedit. Tunc aliquibus prudentibus hoc portentu visum est significan, eius principatum inutilem fore.

Pseudo-Bonifatius (ca. a. 800 [?] scripsit) sermo VI, 1 (Migne, P. L. LXXXIX, 855): Haec sunt capitalia peccata. Sacrilegium quod dicitur cultura idolorum. Omnia autem sacrificia et auguria paganorum, sacrilegia sunt, quemadmodum sunt sacrificia (ad) mortuorum defuncta corpora, vel super sepulcra illorum, sive auguria, sive phylacteria, sive quae immolant super petras, sive ad fontes, sive ad arbores, Iovi, vel Mercurio, vel aliis diis paganorum, quae omnia daemonia sunt,et multa alia quae enumerare longum est etc.

Vita Yulframni (qui circa a. 694. fuit) (a. circiter 800. scripta) 4 (M. G., Scr. rer. Mer. Y, 664): Navigavit Fresiam et genti illius ac duci Rathbodo verbum Dei adnuntiabat, dicens, deos non esse, qui hominum manibus facti essent; Dei creandi materiam lignum vel lapidem esse non posse, quorum recisurae vel igni absumerentur vel in vasa quaelibet humani usus formarentur vel certe despectui foras proicerentur et pedibus conculcata in terram verterentur. Cuius sedes aeterna non vili et caduco metallo, sed in caelis esset credenda. 6 (1. 1. 665): Praedicante enim ilio et docente praedictum populum Fresionum, contigit quadam die puerum quendam, ex ipsa Fresionum natione ortum, diis immolandum duci ad laqueum. Orabat autem pontifex sanctus incredulum ducem, ut huius pueri vitam sibi donaret nec hominem ad imaginem Dei factum sacrificium execrabile daemonibus immolaret. Vocabatur autem idem puer Ovo. Respondebat autem dux patrio sermone, decretum esse lege perenni olim a praedecessoribus suis omnique Fresionum gente, ut quemcumque sors elegisset, in eorum sollemniis diis offerendum 4»

52

Fontes historiae religionis Germanicae.

sine mora. . . . Appenditur deinde puer in patibulum, adspicientibus christianorum simulque gentilium turmis, per duarum fere spatium horarum etc. 8 (1. 1. 667): Mos pessimus, diabolica fraude inventus, s praedicto incredulorum duci (sc. Rathbodo) inerat, ut corpora hominum damnatorum in suorum sollemniis deorum — et non deorum, sed daemoniorum execrabilia — sepissime diversis litaret modis, quosdam videlicet gladiatorum animadversionibus interimens, alios patibulis appendens, alios laqueis acerio bissime vitam extorquens ; praeterea et alios marinorum sive aquarum fluctibus instinctu diabolico submergebat. Erat in praedicta gente mulier quaedam vidua, duos carissimos habens natos, qui ex sorte missa daemonibus fuerant immolandi et gurgite maris enecandi. Ducti namque sunt ad quendam locum le bitalassi more aqua inclusum, ut, dum reuma maris eundem cooperiret locum, miserabiliter fluctibus obsorberentur. Erat vero, ut fertur, unus aetate septennis alterque quinquennis etc. Vita Barbati (a. 683. mortui) (non prius quam s. IX. scripta) 1 (M. G., Ser. rer. Lang. 557): His ... diebus quamvis sacri baptismatis unda Langobardi abluerentur, tarnen 20 priscum gentilitatis ritum tenentes, sicut bestiali mente degebant, bestiae simulacro, quae vulgo vipera nominatur, flectebant colla, quae debite suo debebant flectere Creatori. Verum etiam non longe a Beneventi menibus quasi sollempnem diem sacram colebant arborem, in qua suspendentes 25 corium, cuncti qui adhérant terga vertentes arbori, celerius equitabant, calcaribus cruentantes equos, ut unus alteri possit prehire; atque in eodem cursu retroversis manibus corium iaculabant, iaculatoque particulam modicam ex eo comedendi superstitiose accipiebant. Et quia stulta illic persolvebant vota, eo ab actione nomen loci illius, sicut actenus dicitur, Votum imposuerunt. 7 (1. 1. 560): Repente beatissimus Barbatus securim accipiens, Votum pergens, et suis manibus nefandam arborem, in qua per tot temporis spatia Langobardi exitiale sacrilegium 35 perficiebant, defossa humo a radicibus incidit, ac desuper terrae congeriem fecit, ut nec inditium ex ea quis valeat repperire.

Vita Vulframni — Gallica historia.

53

8 (1. 1. 561 s.): Preterea Romualt eiusque sodales prisco caecati errore, quamquam mirabiliter eos Omnipotens de laqueis inimicorum suorum per famuli sui preces eripuisset, palam se solum Deum secundum beatissimi Barbati predicationem colere fatebantur, et in abditis viperae simulacrum ad suam perniciem adorabant. Quod virum Dei non latuit. . . . Interea uxor prephati Romualt Theodorada nomine, omni abiecto errore, verum dominum Ihésum Christum secundum canonicam sanctionem colebat, omnino viri sui errorem abiciens. Cumque venatum Romualt pergeret, vir Dei Barbatus visitandi gratia ad eam perrexit. Coepitque cum ea de viri eius ignavia conloqui. At illa ex alto suspiria trahens, his est exorsa sermonibus. 'Utinam pro eo ad Omnipotentem tu preces fudisses! Evidenter scio, ut tuis cum interventionibus Dominus, ut per viam veritatis incederei, concessisset.' Cui vir Domini Barbatus respondit: 'Si veraciter in Deum, ut existimo, habes fiduciam, ne formides, sed consiliis meis adquiesce, ut mihi viperae tribuas simulacrum, et salvabitur vir tuus.' . . . Iliaque viri Dei promissionibus nimium credula, concite ad eum attulit simulacrum. Acceptoque statim cum igne dissolvit, plurimis auri opificibus accersitis, disponens, ut ante adventum principis ad offerendum corpus et sanguinem Christi mirae magnitudmis atque decoris ex eo pateram et calicem operarentur, ut in memoriale servetur futuris temporibus in beatissimae genitricis Dei ecclesia, per quam ab interiore et exteriore fuerant hoste salvati.

Excerptum ex Gallica historia (s. IX. vel X., utique ante a. 1064. scripta) (M. G., Ser. XXIII, 388 s.): Dum haec circa Renum geruntur, in Noricorum finibus grave vulnus Romanus populus accepit. Quippe Germanorum gentes, qui Retías occupaverant, non longe ab Alpibus tractu pari patentibus campis, ubi duo rapidissimi amnes inter se confluunt, in ipsis Noricis finibus civitatem non quidem muro, set vallo fossaque cinxerant,quam appellabantCizarim ex nomine deaeCizae, quam religiosissime colebant. Cuius templum quoque ex lignis barbarico ritu constructum, postquam eo colonia Romana deducía est, inviolatum permansit ac vetustate collapsum nomen colli servavit. Hanc urbem Titus Annius praetor ad arcendas barbarorum excursiones Kalendis Sextiiibus exercitu circum-

54

Fontes historiae religionis Germanicae.

veiiit. Ad meridianam oppidi partem, quae sola a continenti erat, praetor ipse cum legione Martia castra operosissime communivit. Ad occidentem vero, qua barbarorum adventus erat, Avar, Bogudis regis filius, cum equitatu omni et auxi6 liaribus Macedonum copiis inter flumen et vallum, loco castris parum ampio, infelici temeritate extra flumen consedit; pulchra indoles non minus Komanis quam Graecis disciplinis instructa. Igitur quinquagesimo nono die quam eo ventum est, cum is dies deae Cizae apud barbaros cele10 berrimus ludum et lasciviam magis quam formidinem ostentaret, immanis barbarorum multitude e proximis silvis repente erumpens ex improviso castra irrupit, equitatum omnem et quod miserius erat auxilia sociorum delevit. Avar cum in hostium potestatem regio habitu vivus venisset, [set quae apud barbaros reverentia?] more pecudis [ibidem] mactatur.

Chronicon Laurissense breve (a. 806 scriptum) IV, 3 (ed. Schnorr von Carolsfeld, Neues Archiv der Gesellschaft für ältere deutsche Geschichtskunde 36,1911,30): Carlus in Saxoniam Castrum Aeresburhc expugnat, fanum 2o et lucum eorum famosum Irminsul subvertit.

Wettinus (inter a. 816. et 824. scripsit) vita Galli 6 (M. G., Ser. rer. Mer. IV, 260): Vir Dei Columbanus una cum Gallo aptissimo discípulo seu alio diacono ascendens navem, explorandi causa adiit urbem [sc. Brigantiam]. . . . Tres ergo imagines aereas et deauratas 25 superstitiosa gentilitas ibi colebat, quibus magis quam creatori mundi vota reddendo credebat. . . . Conventio facta est populi ad solitam festivitatem templi, magis spectaculo advenarum perculsi, quam reverentia divini cultus devoti. ib. 7 (1. 1. 261): Volvente deinceps cursu temporis, soelectus Dei Gallus retia lymphae laxabat in silentio noctis; sed interea audivit demonem de culmine montis pari suo clamantem, qui erat in abditis maris. Quo respondente: 'Adsuml' montanus econtra: 'Surge', inquit, 'in adiutorium mihi ! Ecce ! peregrini venerunt, qui me de templo eiecerunt.

Gallica historia — Nennius.

55

Nam déos conterebaiit, quos incolae isti colebant; insuper et eos ad se convertebant. Veni, veni, adiuva nobis expeliere eos de terris !' Marinus demon respondit : 'En, unus illorum est in pelago, cui numquam nocere potero. Volui enim retia sua ledere ; sed me victum proba lugere. Signo orationis s est semper clausus nec umquam somno oppressus'.

Eigil (a. 822. obiit) Vita Sturmi (a. 779. mortui) 22 (M. G., Ser. II, 376): Regnante feliciter domino rege Karolo annos quatuor, Saxonum gens saeva et infestissima cunctis fuit, et paganis ritibus nimis dedita. Rex vero Karolus, Domino semper io devotus, cum ipse christianissimus esset, cogitare coepit, qualiter gentem hanc Christo adquirere quivisset. . . . Tunc pars maxima beato Sturmi populi et terrae illius ad procurandum committitur. . . . Sed temporibus instabat opportunes, sacris eos sermonibus docens, ut idola et simulacra is derelinquerent, Christi fidem susciperent, deorum suorum templa destruerent, lucos succiderent, sanctas quoque basilicas aediñcarent.

Nennius (a. circiter 825. scripsit) hist. Britt. 31 (M. G., Auct. ant. XIII, 170 s.): Factum est autem post supra dictum bellum, quod fuit inter Brittones 20 et Romanos, quando duces illorum occisi sunt, et occisionem Maximi tyranni transactoque Romanorum imperio in Brittannia per quadraginta annos fuerunt sub metu. Guorthigirnus regnavit in Brittannia et dum ipse regnabat, urgebatur a metu Pictorum Scottorumque et a Romanico ímpetu nec 25 non et a timore Ambrosii. Interea venerunt tres ciulae a Germania expulsae in exilio, in quibus erant Hors et Hengist, qui et ipsi fratres erant, filii Guictglis, filii Guigta, filii Guectha, filii Woden, filii Frealaf, filii Fredulf, filii Finn, filii Fodepald, filii Geta, qui fuit, ut aiunt, filius dei. Non ipse est deus 30 deorum, amen, deus exercituum, sed unus est ab idolis eorum, quod ipsi colebant.

56

Fontes historiae religionis Germanicae.

Ermoldus Nigellus (a. 826. scripsit) in hon. Hludowichi I, 451 s. (M. G., Poet. lat. II, 19): Iamque tenebat iter per laeta silentia noctis; Infelix nimium protinus hinnit equus. Quo clamore movent custodes agmina castris Vocis ad hinnitum, moxque sequuntur eum. ib. IV, 5 s. (1. 1. 59): Gens (sc. Danorum) erat interea, antiquum cui perfidus anguis Liquerat errorem, sustuleratque deum, Quae pagana diu cultus servabat iniquos, Pro factore colens idola vana suo, Proque deo Neptunus erat, Christi retiiiebat Juppiter orsa locum cui sacra cuncta dabant. ib. 67 s. (1. c. 60): Linquere vana decet; sculptis servire metallis Heu scelus est homini, qui ratione viget. Juppiter aut Neptunus eos, vel quemque sequuntur, Quid iuvat, aut manibus sculpta metalla suis? ib. 99 s. (1. 1. 61): Monstra nefanda procul, seu Juppiter horridus absit, Neptunum linquat, ecclesiamque colat. ib. 311s. (I.e. 67) (Heroldus): Et mea sacra meis semper dis atque deabus Persolvi supplex, et pia vota dedi, Scilicet ut horum suSragia regna paterna Servarent, populum, praedia sive lares, Auferrentque famem, seu noxia cuncta potenter Abstraherentque darent prospera cuncta suis. Poenitentiale Pseudo-Theodori (inter a. 830. et 847. scriptum) C. XII (27), § 16 (Wasserschieben, Bußordnungen 597): Si quis pro sanitate filioli per foramen terrae exierit illudque spinis post se concludit, XL dies in pane et aqua poeniteat. Vita Willehadi (a. 789. mortui) (inter a. 838. et 860. scripta) 3 (Acta Sanctorum Nov. III, 843): Inde . . . (sc.

Ermoldus Nigellus — Vita Lebvini.

57

Dockynchirica) procedens, transivit fluvium Loveke, venitque ad locum qui dicitur Humarcha; ibique barbarie coepit nomen Domini praedicare ac persuadere ut, relicta supersticione idolorum, unius veri Dei notitiam susciperent, quo per sacri baptismatis ablutionem peccatorum suorum veniam s promereri potuissent, dicens insanum esse et vanum a lapidibus auxilium petere, et a simulacris mutis et surdis subsidii sperare solatium. Quo audito, gens fera et idololatriis nimium dedita, in ira magna pariter omnes excitati, stridebant dentibus in eum, dicentes non debere profanum longius vivere, 1 0 immo reum esse mortis qui tam sacrilega contra deos suos invictissimos proferre praesumsisset eloquia. Quidam tamen inter eos saniori Consilio suadebant ceteris, dicentes ignotam sibi hanc esse religionis normam, utrum ex divina sit volúntate proposita; virum quoque ipsum 1 6 nulli prorsus obnoxium crimini; qua de re nec oportere eum tam dubia nece perire, verum magis mittendam esse sortem, quo demonstraretur caelitus an dignus esset interitu; sin alias, ut dimitterent eum liberum, et ipsi in nullo penitus noxii probarentur. Factum est ergo uti persuaserant, ac 2 0 secundum morem gentilium missa est sors super eo, vivere an mori debuisset etc. ib. 4 (1. 1.): Unde contigit ut quidam discipulorum eius, divino compuncti ardore, fana in morem gentilium circumquaque erecta coepissent evertere et ad nihilum, 26 prout poterant, redigere etc.

Tita Lebvini (qui s. V i l i , iuit) antiqua (inter a. 840. et 864. scripta) 4 s. (M. G., Ser. X X X , 2, 793): Regem antiqui Saxones non habebant, sed per pagos satrapas constitutos; morisque erat, ut semel in anno generale consilium agerent in media Saxonia iuxta fluvium Wisuram ad locum qui dicitur Marklo... 30 6. Igitur advenerat dies statuti consilii, advenerunt satrapae, assunt et alii, quos adesse oportebat. Tunc in unum conglobati fecerunt iuxta ritum in primis supplicationem ad deos, postulantes tuitionem deorum patriae suae, et ut possent in ipso conventu statuere sibi utilia et quae forent 35 placita omnibus diis etc.

58

Fontes historiae religionis Germanicae.

Altfridus (a. 849. obiit) vita S. Liudgeri (a. 809. mortui) I, 6 s. (ed. Diekamp, Geschichtsquellen des Bistums Münster IV, 10 s.): Memorata Liafburkg cum nata esset, habebat aviam gentilem, matrem videlicet patrie sui, abrenunciantem omnino fidei catholicae. s Quae non nominanda in furorem conversa, eo quod p r e nominata coniunx filias tantum genuisset et filium viventem non haberet, misit lictores, qui raperent eandem filiam tunc natam de sinu matris et necarent, priusquam lac sugeret matris, quia sic erat mos paganorum, ut si filium aut filiam io necare voluissent, absque cibo terreno necarentur 7. In hac igitur colluctatione mirabili iuxta misericordis Dei dispositionem supervenit vicina mulier et misericordia mota eripuit puellam de manu praefati mancipii cucurritque cum ea ad domum suam et claudens post se is hostium pervenit ad cubiculum, in quo erat mei, et misit ex melle ilio in os iuvenculae, quae statim sorbuit illud. Venerunt interea praedicti carnifices iussa dominae suae expleturi; dominabatur enim furibunda in tota domo filii sui. Mulier autem, quae infantem rapuerat, occurrens lictoribus dixit 20 mei comedisse puellam et simul ostendit illis earn adhuc labia sua lingentem, et propter hoc inlicitum erat iuxta morem gentilium necare illam. ib. 16 (1. 1. 20): Post haec misit Albricus Liudgerum et cum eo alios servos Dei, ut destruerent fana deorum et 25 varias culturas idolorum in gente Fresonum. At illi iussa complentes attulerunt thesaurum magnum ei, quem in delubris invenerant. E x quo imperator Karolus duas partes acceperat, tertiam vero partem praecepit Albricum ad usus recipere suos. 30 ib. 21 (1. 1. 24 s.): Cumque vir Dei Liudgerus in eadem regione annis fere septem in doctrinae studio persisterei, consurrexit radix sceleris Widukind, dux Saxonum eatenus gentilium, evertit Fresones a via Dei combussitque ecclesias et expulit Dei fámulos et usque ad Fleo fluvium fecit Fresones ss Christi fidem relinquere, et immolare idolis, iuxta morem erroris pristini ib. 22 (1. 1. 26 s.): (Liudgerus) transfretavit in confinio Fresonum atque Danorum ad quandam insulam, quae a nomine Dei sui falsi Fósete Foseteslant est appellata

Altfridus — lex Frisionum.

59

Pervenientes autem ad eandem insulam destruxit omnia eiusdem Fosetis fana, quae illic fuerant constructa, et pro eis Christi fabricavit ecclesiam. Cumque habitatores terrae illius fide Christi inbueret, baptizavit eos cum invocatione sanctae Trinitatis in fonte, qui ibi ebulliebat, in quo sanctus s Willibrordus prius homines tres baptizaverat, a quo fonte nemo illorum prius haurire aquam nisi tacens praesumebat.

Passio Kiliani martyris Wirziburgensis (medio s. IX. scripta) 13 (M. G., Ser. rer. Mer. V, 727): Erat . . . ibi quidam homo eloquens paratusque ad respondendum secundum suggestionem infelicis Geüanae, uxoris Gozberti, qui taliter 10 inquid: 'Domine mi, dux Gozberte, cogita de temet ipso et de omnibus nobis, qui simul tecum baptisma suscepimus ab illis, et proba, utrum Deus eorum tam fortis, tam praepotens sit et omnia sciens retribuensque bona bonis et in novissimis mala restituens malis, nisi se per paenitentiam is ante correxerint et iube istum miserum resolvi a vinculis et coram omni populo suo derelinqui arbitrio. Si enim talis est Deus eorum, sicut et illi dixerunt, descendet super eum vindicta illius et potenter suos vindicat servos. Sin autem alias, ne irascatur dominus meus, quia talia dico ; tunc volumus 20 servire magnae Dianae, sicut et anteriores nostri fecerunt patres, et prosperati sunt in eo usque in praesens.'

Lex Frisionum (post a. 850. confecta) XII (M. G., Leg. Tom. III, 666): 1. Si servus rem magnam quamlibet furasse dicatur, vel noxam grandem perpetrasse, dominus eius in reliquiis sanctorum pro hac 25 re iurare debet; (2.) si vero de minoribus furtis et noxis servo perpetratis fuerit interpellatus, in vestimento vel pecunia iurare poterit. Additio sapientum XI (1. 1. 696 s.): Qui fanum effregerit, et ibi aliquid de sacris tulerit, ducitur ad mare, et in sábulo, quod accessus 30 maris operire solet, finduntur aures eius, et castratur, et immolatur diis quorum tempia violavit.

60

Fontes bistoriae religionis Germanicae.

ib. XIV, 7 (1. 1. 668): In hac . . . contentione licet unicuique pro se campionem mercede conducere, si eum invenire potuerit. Hincmarus Remensis (ab a. 845. usque ad 882. archiepiscopus fuit) capitula synodica 14 (Migne, P. L. CXXY, 776): Ut 5 nullus presbyterorum ad anniversarium diem, vel tricesimam tertiam, vel septimam alicujus defuncti, aut quacunque vocatione ad collectam presbyteri convenerint, se inebriare praesumat, nec precari in amore sanctorum vel ipsius animae bibere, aut alios ad bibendum cogere, vel se aliena precatione 10 ingurgitare: nec plausus et risus inconditos, et fabulas inanes ibi referre aut cantare praesumat, vel turpia joca cum urso vel tornatricibus ante se facere permittat, nec larvas daemonum, quas vulgo talamascas dicunt, ibi anteferre consentiat: quia hoc diabolicum est, et a sacris canonibus pro16 hibitum. Rudolfus monachus Fuldensis (a. 865. obiit) translatio S. Alexandri 2 (M. G., Ser. II, 675): Coluerunt (Saxones) . . . eos, qui natura non erant dii: inter quos maxime Mercurium venerabantur, cui certis diebus humanis quoque hostiis litare consueverant. Déos suos neque templis 20 includere, neque ullae humani oris speciei adsimilare ex magnitudine et dignitate coelestium arbitrati sunt. Lucos ac nemora consecrantes, deorumque nominibus appellantes secretum illud sola reverentia contemplabantur. Auspicia et sortes quam maxime observaban! Sortium consuetudo sim26 plex erat. Virgam frugiferae arbori decisam in surculos amputabant, eosque notis quibusdam discretos super candidam vestem temere ac fortuito spargebant; mox, si publica consultatio fuit, sacerdos populi, si privata, ipse paterfamilias precatus deos coelumque suspiciens ter singulos tulit, sub30 latisque secundum inpressam ante notam interpretatus est. Si prohibuerunt, nulla de eadem re ipsa die consultatio, si permissum est, eventuum adhuc fides exigebatur. Avium voces volatusque interrogare, proprium gentis illius erat. Equorum quoque praesagia ac monitus experiri, hinnitus3 6 que ac fremitus observare; nec ulli auspicio maior fides non

Lex Frisionum — Rimbertus.

61

solum apud plebem, sed etiam apud proceres habebatur. Erat et illa observatio auspiciorum, qua gravium bellorum eventus explorare solebant; eius quippe gentis, cum qua bellandum fuit, captivum quoquo modo interceptum cum electo popularium suorum patriis quemque armis committere, 5 et victoriam huius vel illius pro iudicio habere. Quomodo autem certis diebus, cum aut inchoatur luna aut impletur, agendis rebus auspicatissimum initium crediderint, et alia innúmera vanarum superstitionum genera, quibus implicati sunt, observaverint, praetereo. 10 ib. 3 (1. 1. 676): Frondosis arboribus fontibusque venerationem exhibebant. Truncum quoque ligni non parvae magnitudinis in altum erectum sub divo colebant, patria eum lingua Irminsul appellantes, quod Latine dicitur universalis columna, quasi sustinens omnia. υ Rimbertus (inter a. 865. et 876. scripsit) Vita Anskarii (a. 865. mortui) 19 (ree.Waitz 42) : Tantum supradictus Herigarius praefectus ipsius loci (sc. Bircae), cum eis qui ibi manebant negotiatoribus et populis praesens aderat. In magna ergo angustia positi, ad civitatem, quae iuxta erat, confugerunt. Coeperunt quoque diis suis, immo daemonibus 2» vota et sacrificia plurima promittere et offerre, quo eorum auxilio in tali servarentur periculo Cum nullo modo vires haberent resistendi, nullaque eis spes esset refugii, ad vota et sacrificia maiora diis suis offerenda se invicem cohortabantur. Contra quosiratusfidelisDominiHerigarius: „Maledicta sint", 2 5 inquit, „Deo vota et sacrificia vestra cum idolis vestris. Quam diu vultis daemonibus servire et vos ipsos ad perniciem vestri votis inanibus in paupertatem redigere ? Ecce multa obtulistis et ampliora vovistis, insuper et centum libras argenti dedistis. Quid profuit vobis ?" 30 ib. 24 (1.1.52 s.): Multi ibi (se. Sliaswich) erant christiani, qui vel in Dorstado vel in Hammaburg baptizati fuerant, quorum quidam primores ipsius vici habebantur, et gaudebant facultatem sibi datam christianitatem suam observandi. Quorum exemplo multi quoque alii et viri et feminae, relieta 35 superstitiosa idolorum cultura, ad fidem Domini conversi baptizabantur. ib. 26 (1. 1. 56 s.): Susceptum itaque peragens iter,

62

Fontes historiae religionis Germanicae-

viginti ferme diebus navigio transactis, pervenit ad Byrca. Ubi invenit regem et multitudinem populi nimio errore confusam. Instigante enim diabolo, adventum beati viri omnimodis praesciente, contigit eo pro tempore, ut quidam ilio s adveniens diceret, se in conventu deorum, qui ipsam terram possidere credebantur, affuisse, et ab eis missum, ut haec regi et populis nunciaret: „Vos" inquam, „nos vobis propitios diu habuistis et terram incolatus vestri cum multa abundantia nostro adiutorio in pace et prosperitate longo tempore tenu10 istis. Vos quoque nobis sacrificia et vota debita persolvistis, grataque nobis vestra fuerunt obsequia. At nunc et sacrificia solita subtrahitis, et vota spontanea segnius offertis, et, quod magis nobis displicet, alienum deum super nos introducitis. Si itaque nos vobis propitios habere vultis, sacrificia omissa is augete, et vota maiora persolvite. Alterius quoque Dei culturam, qui contraria nobis docet, ne apud vos recipiatis et eius servicio ne intendatis. Porro, si etiam plures deos habere desideratis, et nos vobis non sufficimus, Ericum quondam regem vestrum nos unanimes in collegium nostrum ascisci2o mus, ut sit unus de numero deorum." Hoc ergo diabolicum mandatum publice denunciatum in adventu domni episcopi mentes cunctorum perturbabat, et error nimius ac perturbatio corda hominum confuderat. Nam et templum in honore supradicti regis dudum defuncti statueront et ipsi tanquam 25 deo vota et sacrificia offerre coeperunt. Adveniens itaque illuc domnus episcopus, ab amicis suis quondam ibi cognitis quaerere coepit, quomodo regem super hac re interpellaret. . . . Cum ergo pro hac re in maxima esset positus anxietate, tandem accepto Consilio regem ad 30 suum invitavit hospitium. . . . Delectatus itaque et caritatis eius benivolentia et munerum datione, se quidem, quaeillesuggesserat, gratanter velie respondit. „Antea tamenhic", inquit, „fuerunt clerici, qui populari hinc seditione, non regio iussu, eiecti sunt. Quapropter et ego hanc legationem vestram ss confirmare nec possum nec audeo, priusquam sortibus deos nostros consulam" etc. ib. 27 (1. 1. 58): Exeuntes igitur more ipsorum in campum, miserunt sortes, ceciditque sors, quod Dei volúntate Christiana religio ibi fundaretur. 40 ib. 30 (1. 1. 61): Cum ecce nono die populus Sueonum diutina caede fatigatus coepit angustari, et timido corde expavescens hoc solum cogitare, quomodo inde evaderent. . . .

Rimbertus, Notkerus Balbulus.

63

Cum ergo, quid sibi esset agendum, nimium turbati omnimodis nescirent, quaerendum sortibus statuerunt, utrum dii eorum eis vellent auxiliari, ut vel victoriam caperent velvivi inde evaderent. Missis itaque sortibus, neminem deorum, qui eis subsidio esse vellet, repperire potuerunt. 5

Notkerus Balbulus (a. 883. scripsit) de Carolo Magno I, 23 (ed. Meyer von Knonau 20 s.): In Francia . . . , quae antiqua dicitur, fuit alius episcopus supra modum tenacitate constrictus. Cum autem sterilitas omnium terrae proventuum quodam anno insolito orbem depopularetur universum, tunc avarus ille negotiator, omnium 10 mortalium, immo iam morientium ultima necessitate gavisus, repositoria sua praecepit aperire nimium care venundanda. Tunc demon, qui dicitur larva, cui eurae est ludicris hominum vel illusionibus vacare, fecit consuetudinem ad cuiusdam fabri ferrarli domum venire et per noctes malleis et incudibus 15 ludere. Cumque pater ille familias signo salutiferae crucis se suaque munire conaretur, respondit pilosus: „Mi compater, si non vetaveris me in officina tua ioculari, appone hic poticulam tuam; et cottidie plenam invenies illam". Tune miser ille, plus penuriam metuens corporalem quam aeternam 20 animae perditionem, fecit iuxta suasionem adversarii. Qui, assumpto pergrandi flascone, cellarium Bromii vel Ditis illius sepius irrumpens, rapina perpetrata, reliqua in pavimentum fluere permisi! Cumque iam tali modo plurimae cuppe exinanitae fuissent, animadvertens episcopus, quoniam daemo- 25 num fraude tanta perissent, benedicta aqua cellam aspersit et invictae crucis signáculo tutavit. Nocte autem facta, iterum larva cum flascone venit, et cum vinaria vasa propter impressionem sanctae crucis non auderet attingere neque ei liceret exire, in humana specie repertus et a custode domus so alligatus, pro fure ad publicum ductus et ad palam cesus, inter cedendum hoc solum proclamavit: „Ve mihi, quiapoticulam compatris mei perdidi!" 13 larva] Zwifaltensis „Schrat" superscripsit.

64

Fontes historiae religionis Germanicae.

Poenitentiale ecclesiarum Germaniae (Corrector) (a. circiter 900. scriptum) c. 70 (Schmitz, Bußbücher II, 425): Credidisti ut aliqua femina sit, quae hoc facere possit, quod quaedam, a diabolo deceptae, se affirmant necessario et ex praecepto facere debere, id est cum daemonum turba in similitudinem mulierum 5 transformatam, quam vulgaris stultitia hic strigam holdam vocat, certis noctibus equitare debere super quasdam bestias, et in eorum se consortio annumeratam esse ? c. 95 (1. 1. 430): Misisti filium tuum vel filiam super lectum aut super fornacem pro aliqua sanitate, vel incendisti io grana ubi mortuus homo erat, vel cingulum mortui pro damno alicuius in nodos colligasti, vel pectines quibus mulierculae lanam discerpere soient, supra funus complosisti, vel, quando efferebatur funus e domo, plaustrum in duo dividisti, et funus per mediam divisionem plaustri asportare fecisti? is c. 96 (1.1.): Fecisti illas vanitates aut consensisti quas stultae mulieres facere soient, [quae,] dum cadaver mortui hominis adhuc in domo jacet, currunt ad aquam, et adducunt tacite vas cum aqua, et, cum sublevatur corpus mortui, eamdem aquam fundunt subtus feretrum, et hoc observant, 20 dum extra domum asportatur funus, (ut) non altius quam ad genua elevetur, et hoc faciunt pro quadam sanitate ? c. 97 (1. 1. 431): Fecisti aut consensisti quod quidam faciunt homini occiso, cum sepelitur? Dant ei in manum unguentum quoddam, quasi ilio unguento post mortem vulnus 26 sanari possit, et sie cum unguento sepeÛunt. c. 101 (1. 1.): Fecisti quod plures faciunt? Scopant locum ubi facere soient ignem in domo sua, et mittunt grana hordei adhuc loco calido: et, si salierint grana, periculosum erit; si autem ibi permanserint, bonum erit. 30 c. 102 (1. 1. 432): Fecisti quod quidam faciunt, dum visitant aliquem infirmum: cum appropinquaverint domui ubi infirmus decumbit, si invenerint aliquem lapidem iuxta iacentem, revolvunt lapidem, et requirunt in loco ubi jacebat lapis, si ibi sit aliquid subtus quod vivat, et si invenerint ibi se lumbricum, aut muscam, aut formicam, aut aliquid quod se moveat, tunc affirmant aegrotum convalescere. Si autem nihil invenerint quod se moveat, dicunt esse moriturum. 5 holdam] unholdam cod. Vindobon. 926. 2246.

Poenitentiale ecclesiarum Germaniae.

65

c. 103 (1.1.): Fecisti pueriles arcus párvulos, et puerorura suturalia et projecisti sive in cellarium sive in horreum tuum, ut satyri vel pilosi cum eis ibi jocarentur, ut tibi aliorum bona comportarent, et inde ditior fieres? c. 149 (1. 1. 441 s.): Credidisti quod quidam credere soient? Dum iter aliquod faciunt nisi cornicula ex sinistra eorum in dexteram iltis cantaverit, inde se sperant habere prosperum iter. Et dum anxñ fuerint hospitii, si tunc avis ilia, quae muriceps vocatur, eo quod mures capiat, et inde pascatur nominata, viam per quam vadunt ante se transvolaverit, se illi augurio et omini magis committunt quam Deo. c. 150 (1. L 442): Credidisti quod quidam credere soient ? Dum necesse habent ante lucem aliorsum exire, non audent dicentes quod posterum sit, et ante galli cantumegredi non liceat, et periculosum non sit eo quod immundi spiritus ante gallicinium plus ad nocen dum potestatis habeant, quam post, et gallus suo cantu plus valcat eos repellere et sedare, quam illa divina mens quae est in homine sua fide et crucis signáculo ? c. 151 (1.1.): Credidisti quod quidam credere soient, ut illae quae a vulgo parcae vocantur, ipsae, vel sint, vel possint hoc facere quod creduntur; id est, dum aliquis homo nascitur, et tune valeant illum designare ad hoc quod velint ut quandocumque ille homo voluerit, in lupum transformari possit quod teutonice Werewulff vocatur, aut in aliam aliquam figuram? c. 152 (1.1.): Credidisti quod quidam credere soient, quod sint agrestes feminae, quas sylvaticas vocant, quas dicunt esse corporeas, et quando voluerint ostendant se suis amatoribus, et cum eis dicunt se oblectasse, et item quando voluerint, abscondant se et evanescant? c. 153 (1. 1. 443): Fecisti ut quaedam muñeres in quibusdam temporibus anni facere soient: ut in domo tua mensam praeparares, et tuos cibos, et potum cum tribus cultellis supra mensam poneres, ut, si venissent tres illae sorores, quas antiqua posteritas et antiqua stultitia parcas nominavit, ibi reficerentur, et tulisti divinae pietati potestatem suam et nomen suum et diabolo tradidisti, ita dico, ut crederes illas quas tu dicis esse sorores, tibi posse, aut hic aut in futuro prodesse ? c. 170 (1. 1. 446): Credidisti quod mulieres retro Satanam conversae credunt et affirmant verum esse, ut credas in equietae noctis silentio cum te collocaveris in lectu tuo, et Giemen, Fontes hiatoriae religioni» Germanicae. 5

66

Fontes historiae religionis Germanicae.

marito tuo in sino tuo jacente, te dum corporea sis januis clausis exire posse, et terrarum spatia cum aliis simili errore deceptis pertransire valere, et homines baptizatos, et Christi sanguine redemptos, sine armis visibilibus et interficere, et s decoctis carnibus eorum vos comedere, et in loco cordis eorum s tram en aut lignum, aut aliquod huiusmodi ponere, et commestis, iterum vivos facere, et inducías vivendi dare? c. 171 (1. 1. 447): Credidisti quod quaedam mulieres credere soient, ut tu cum aliis diaboli membris item in quietae io noctis silentio clausis januis in aerem usque ad nubes subleveris, et ibi cum aliis pugnes, et ut vulneres alias, et tu vulnera ab eis accipias? c. 179 (1. 1. 448): Fecisti quod quaedam mulieres facere soient? Dias dico quae habent vagientes infantes, effodiunt i5 terram, et ex parte pertusant eam, et per illud foramen pertrahunt infantem, et sic dicunt vagientis infantis cessare vagitum. c. 180 (1.1.): Fecisti quod quaedam mulieres instinctu diaboli facere soient ? Cum aliquis infans sine baptismo mor2 0 tuus fuerit, tollunt cadaver parvuli, et ponunt in aliquo secreto loco, et palo corpusculum eius transfigunt, dicentes, si sic non fecissent, quod infantulus surgeret, et multos laedere posset? c. 181 (1.1.): Fecisti quod quaedam facere soient, diaboli 25 audacia repletae ? Cum aliqua femina parere debet, et non potest, dum parere non potest, in ipso dolore si morte obierit, in ipso (uno) sepulcro matrem cum infante palo in terram transfigunt.

Poenitentiale Arundel (s. X . vel X I . scriptum) c. 78 (Schmitz, Bußbücher I, 457): Quicumque bellum 30 pugillum aut ferrum ignitum judicii aut aquam fervidam vel frigidam aut aliquod omnino genus legitimi judicii quolibet maleficio nisus fuerit subvertere, III annos, primo exhisgraviter, duobus vero sequentibus leviter peniteat. c. 83 (1. 1. 460): Qui mensam praeparaverit in famu83 latu parcarum, II annos peniteat. c. 84 (ib.): Si quis in aerem in quiete noctis silentio se a maleficis feminis sublevari crediderit, II annos peniteat.

Poenitentiale ecclesiarum Germaniae — Widukindus.

67

c. 88 (1. 1. 461): Qui ad sepulcra vel ad busta seu alicubi daeraonibus sacrificantes futura inquirunt, si vi aut metu alicujus hostis constricti id faciunt, VII annos, si sponte, XIV annos peniteat. Episcopi aut presbyteri et diaconi hoc crimine lapsi ab officio cessent et praescripto modo peni- s teant, non tarnen locum ordinis amittant. Widukindus (a. 967. scripsit) res gest. Sax. I, 11 (ree. Kehr 16): Erat . . . tunc in castris quidam de veteranis militibus iam senior, sed viridi senectute adhuc vigens, qui merito bonarum virtutum pater patrum dicebatur, nomine Hathagat. Hic accipiens io signum, quod apud eos habebatur sacrum, leonis atque draconis et desuper aquilae volantis insignitum effigie, quo ostentaret fortitudinis atque prudentiae et earum rerum efficatiam, et motu corporis animi constantiam declarans ait etc. is ib. 12 (1. 1. 17 s.): Mane . . . facto ad orientalem portam ponunt aquilam, aramque victoriae construentes secundum errorem paternum sacra sua propria veneratione venerati sunt : nomine Martern, effigie columpnarum imitantes Herculem, loco Solem, quem Graeci appellant Apollinem. 20 E x hoc apparet aestimationem illorum utcumque probabilem, qui Saxones originem duxisse putant de Graecis, quia Hirmin vel Hermis Graece Mars dicitur; quo vocabulo ad laudem vel ad vituperationem usque hodie etiam ignorantes utimur. Per triduum igitur dies victoriae agentes et spolia hostium 25 dividentes exequiasque caesorum celebrantes laudibus ducem in caelum attollunt, divinum ei animum inesse caelestemque virtutem acclamantes, qui sua constantia tantam eos egerit perficere victoriam. ib. 14 (1. 1. 20): Si . . . universale bellum ingruerit, so sorte eligitur, cui omnes obedire oportuit, ad administrandum inminens bellum. ib. III, 65 (1.1. 117 s., postea insertum): Dani antiquitus erant Christiani, sed nichilominus idolis ritu gentili servientes. Contigit autem altercationem super cultura deorum fieri in 35 quodam convivio rege presente, Danis affirmantibus Christum quidem esse deum, sed alios eo fore maiores deos, quippe qui potiora mortalibus signa et prodigia per se ostenderent. 5*

68

Fontes historiae religionis Germanicae.

Contra haec clericus quidam, nunc vero religiosam vitam ducens, episcopus nomine Poppa, unum verum deum patrem cum filio unigenito domino nostro Jesu Christo et spiritu sancto, simulacra vero daemonia esse et non deos testatus » est. Haraldus autem rex, utpote qui velox traditur fore ad audiendum, tardus ad loquendum, interrogai, si hanc fidem per semet ipsum declarare velit. Ule incunctanter velie respondit. Rex vero custodire clericum usque in crastinum iubet. Mane facto ingentis ponderis ferrum igne succendi 10 iubet, clericumque ob fidem catholicam candens ferrum portare iussit etc. Thietmarus Merseburgensis episcopus (a. 1018. obiit) Cliron. I, 3 (ree. Kurze 3): Glomuzi est fons, non plus ab Albi quam duo miliaria positus, qui unam de se paludem generane, mira, ut incolae pro vero asserunt oculisque appro15 batum est a multis, sepe operatur. Cum bona pax est indigeni» profutura, suumque [haec] terra non mentitur fruetum, idem tritico et avena ac glandine refertus, laetos vicinorum ad se crebro confluentium efficit ánimos. Quando autem seva belli tempestas ingruerit, sanguine et ciñere certum 20 futuri exitus indicium premonstrat. Hunc omnis incola plus quam aecclesias, spe quamvis dubia, veneratur et timet. ib. 17 (1. 1. 11): Est unus in his partibus locus, caput istius regni, [Lederun nomine, in pago, qui Selon dicitur] ubi post V i l l i annos mense Ianuario, post hoc tempus, as quo nos theophaniam Domini celebramus, omnes convenerunt, et ibi diis suimet LXXXX [et Villi] homines et totidem equos, cum canibus et gallis pro aeeipitribus oblatis, immolant, pro certo, ut predixi, putantes hos eisdem [erga inferos] servituros et commissa crimina [apud eosdem] placaturos. Vita Walarici abbatis Leuconaensis (medio s. XI. scripta) so

22 (M. G., Ser. rer. Mer. IV, 168 s.): Iuxta ripam ipsius flüminis (sc. Auvae) stips erat magnus diversis imaginibus figuratus atque ibi in terram magna virtute immissus. Qui nimio cultu more gentilium a rusticis colebatur. Cumque hoc confessor Domini vidisset, confestim zelo Dei accensus 35 ad puerum dixit: 'Filimi, impinge hunc in ruinamcadendum.'

Widukindus — Wolfherius.

69

Qui nihil hesitans nec moratus iussa compiere, manu hoc tantummodo contigit, et pondus immensum, quod vix multitudo hominum magna vi posset evellere vel securibus incidere, a tactu unius obedientis monachi, quasi madidus et putrefactos, nimio fragore et magno impetu subito ad terram cecidit atque in semet ipsum totus contractus apparuit. Sed undique illis certatim concurrentibus cum armis et fustibus, indigne hoc ferentes invicem, ut quasi iniuriam Dei sui vindicarent, cum in eum unanimiter magno furore erupissent et extensis brachiis colafos ictusque suos in aere suspendissent, ille, ut erat semper animo intrepidus atque robustus, fertur illud eis dixisse: 'Si Dominus hoc permittit, nullus eis resistere valebit.'

Cnutonis regis gesta (medio s. XI. scripta) II, 9 (M. G., Ser. XIX, 517): Erat . . . eis (se. Danis) vexillum miri portenti, quod licet credam posse incredibile lectori, tarnen, quia verum est, verae inseram lectioni. Enimvero dum esset simplissimo candidissimoque intextum serico, nulliusque figurae in eo inserta esset imago, tempore belli semper in eo videbatur corvus ac si intextus, in victoria suorum quasi hians ore excutiensque alas, instabilisque pedibus ; et suis devictis quietissimus totoque corpore demissus. Quod requirens Turchü, auctor primi prelii: „Pugnemus", inquit,,, viriliter, sotii, nihil enim nobis erit periculi ; hoc denique testatur instabilis corvus presagientis vexilli".

Wolìherius (a. circiter 1054. scripsit) vita Godehardi episcopi (a. 1038. mortui) 20 (M. G., Ser. XI, 207) : Erat . . . in orientali parte nostrae civitatis (sc. Hildenesheimensis) palus quaedam horrífica et circummanentibus omnino plurali formidine invisa, eo quod ibi, ut opinabantur, tam meridiano quam et nocturno tempore illusiones quasdam horribiles vel audirent vel vidèrent; quae a fonte salsuginis, qui ibidem in medio bulliebat, Suiza dicitur.

70

Fontes historiae religionis Germanicae. Adam Bremensis

(inter a. 1074. et 1076. scripsit, inter a. .1076. et 1083. scholia addidit) gesta Hammaburgensis ecclesiae pontificum I, 60 (62, ed. Schmeidler3 58): Birca est oppidum Gothorum in medio Suevoniae positum, non longe ab eo templo, quod celeberrimum Sueones habent in cultu deorum, Ubsola s dicto. ib. II, 48 (46, 1. 1. 108): Unwanus . . . omnes ritus paganices, quorum adhuc supersticio viguit in hac regione, precepit funditus amoveri, ita ut ex lucis, qiios nostri paludicolae stulta frequentabant reverentia, faceret ecclesias io per diocesim renovari. ib. 57 (55, 1. 1. 117): Dicunt eum (sc. Olaph) inter cetera virtutum opera magnum zelum Dei habuisse, ut maléficos de terra disperderei, quorum numero cum tota barbaries exundet, precipue vero Norvegia regio monstris is talibus piena est. Nam et divini et augures et magi et incantatores ceterique satellites Antichristi habitant ibi, quorum prestigiis et miraculis infelices animae ludibrio demonibus habentur. ib. 58 (56, 1. 1. 118): Simili religionis amore alter Olaph •2o in Suedia dicitur floruisse. Is subditos sibi populos ad christianitatem convertere volens magno laboravit studio, ut templum ydolorum, quod in medio Sueoniae situm est, Ubsola destrueretur. ib. 61 (59, 1. 1. 120 s.): Tandem . . . ferunt beatissi25 mum regem Olaph seditione principum, quorum mulleres ipse propter maleficia sustulit, a regno depulsum Norvegiae . . . Rex igitur christianissimus fortitudine in hostes, [et] iusticia in suos Celebris ad hoc se credidit in regnum a Deo restitutum, ut iam tunc nemini parcere debuisset, qui vel magus 30 permanere vellet, aut christianus fieri nollet. Et iam magna ex parte votum implevit, cum pauci, qui remanserant ex magis, in ultionem eorum, quos rex dampnavit, etiam ipsum obtruncare non dubitarunt. ib. 62 (60, 1. 1. 122): Per idem tempus sermo est 36 quendam ab Anglia nomine Wolfredum divini amoris instinctu Suediam ingressum verbum Dei paganis magna fiducia predicasse. Qui dum sua predicatione multos ad christianam fidem convertisset, ydolum gentis nomine Thor

Adam Bremensis.

71

stans in concilio paganorum cepit anathematizare; simulque arrepta bipenni simulacrum in frusta concidit. Et ille quidem pro talibus ausis statini mille vulneribus confossus animam laurea dignam martyrii transmisit in celum. Corpus eius barbari laniatum post multa ludibria merserunt in paludem. s ib. III, 17 (16, 1. 1. 159): Haraldus . . . serviebat etiam maleficis artibus, non attendens miser, quod sanctissimus germanus eius talia monstra eradicavit a regno, pro amplectenda norma christianitatis certans usque ad sanguincm. ib. 64 (63, 1. 1. 210): In diebus illis supervenit quae- io dam mulier spiritum habens Phitonis; haec voce publica dixit omnibus celerem archiepiscopo transitum affore infra biennium, nisi forte converteretur. ib. IV, 8 (1, 1. 237): (Egino) ibi (se. in Scaramensi ecclesia) etiam opinatissimum Fricconis simulacrum in frusta is concidit. Schol. 133 (128,1. 1. 252 s.): Omnia, quae aguntur inter barbaros, sortiendo faciunt in privatis rebus; in publicis autem causis etiam demonum responsa peti soient, sicut in Gestis sancii Ansgarii potest agnosci. 20 ib. IY, 22 (1. 1. 253): Si quando . . . preliantes in angustia positi sunt, ex multitudine deorum, quos colunt, unum invocant auxilio; ei post victoriam deinceps sunt devoti illumque ceteris anteponunt. ib. 25 (26) s. (1. 1. 257 s.): Nunc de supersticione 25 Sueoñum pauca dicemus. 26. Nobilissimum illa gens templum habet, quod Ubsola dicitur, non longe positum ab Sictona civitate [vel Birka]. In hoc tempio, quod totum ex auro paratum est, statuas trium deorum veneratur populus, ita ut potentissimus eorum 30 Thor in media solium habeat triclinio; hinc et inde locum possident Wodan et Fricco. Quorum significationes eiusmodi sunt: 'Thor', inquiunt, 'presidet in aere, qui tonitrus et fulmina, ventos ymbresque, serena et fruges gubernat. Alter Wodan, id est furor, bella gerit hominique ministrat virtutem 36 contra inimicos. Tercius est Ericco, pacem voluptatemque largiens mortalibus.' Cuius etiam simulacrum fingunt cum ingenti priapo. Wodanem vero sculpunt armatum, sicut nostri ' Martern soient. Thor autem cum sceptro Jovem simulare videtur. Colunt et deos ex hominibus factos, quos 40 pro ingentibus factis immortalitate donant, sicut in Vita sancti Ansgarii legitur Hericum regem fecisse.

72

Fontes historiae religionis Germanicae.

27. Omnibus itaque diis suis attributos habent sacerdotes, qui sacrificia populi offerant. Si pestis et fames imminet, Thor ydolo lybatur, si bellum, Wodani, si nuptiae celebrandae sunt, Fricconi. Solet quoque post novem annos s communis omnium Sueoniae provintiarum sollempnitas in Ubsola celebrari. Ad quam videlicet sollempnitatem nulli prestatur immunitas. Reges et populi, omnes et singuli sua dona transmittunt ad Ubsolam, et, quod omni pena crudelius est, illi, qui iam induerunt christianitatem, ab illis io se redimunt cerimoniis. Sacrificium itaque tale est: ex omni animante, quod masculinum est, novem capita offeruntur, quorum sanguine deos [tales] placari mos est. Corpora autem suspenduntur in lucum, qui proximus est templo. Is enim lucus tarn sacer est gentüibus, ut singulae arbores is eius ex morte vel tabo immolatorum divinae credantur. Ibi etiam canes et equi pendent cum hominibus, quorum corpora mixtim suspensa narravit mihi aliquis christianorum LXXII vidisse. Ceterum neniae, quae in eiusmodi ritu libationis fieri soient, multíplices et inhonestae, ideoqiie 20 melius reticendae. Schol. 138 (134, 1. 1. 257 s.): Prope illud templum est arbor maxima late ramos extendens, semper viridis in hieme et aestate; cuius ilia generis sit, nemo seit. Ibi etiam èst fons, ubi sacrificia paganorum soient exerceri et homo vivus 25 inmergi. Qui dum non invenitur, ratum erit votum populi. Schol. 139 (135, 1. 1. 258): Catena aurea templum circumdat pendens supra domus fastigia lateque rutilans advenientibus, eo quod ipsum delubrum in planitie situm montes in circuitu habet positos ad instar theatri. so Schol. 141 (137, 1. 1. 260): Novem diebus commessationes et eiusmodi sacrificia celebrantur. Unaquaque die offerant hominem unum cum ceteris animalibus, ita ut per IX dies LXXII fiant animalia, quae offeruntur. Hoc sacrificium fit circa aequinoctium vernale. 35 ib. IV, 31 (30,1.1. 264): Cum . . . nefandis artibus maleficiorum omnes ab initio servirent, nunc vero cum apostolo simpliciter confitentur Christum et hunc crucifixum. Schol. 144 (140, 1. 1. 265): De sepultura paganorum, quanquam non credant resurrectionem carnis, hoc tamen « est memoriale, quod more antiquorum Romanorum busta et exequias eorum omni veneratione colunt. Ceterum pecuniam hominis tumulant cum ipso et arma eius et cetera,

Adam Bremensis — Wilhelmus Malmesbiriensis.

73

quae ipse vivens habuit cariora. Quod etiam de Indis habetur scriptum. Quod tradunt ex antiquo ritu gentilium, in quorum mausoleis adhuc soient inveniri talia, cum aut in amphoris aut in aliis vasculis secum thesauros infodere iussissent ib. 32 (1. 1. 265s.): Omnes . . . sunt christianissimi, s qui in Norvegia degunt, exceptis illis, qui trans arctoam plagam circa occeanum remoti sunt. Eos adhuc ferunt magicis artibus sive incantationibus in tantum prevalere, ut se scire fateantur, quid a singulis in toto orbe geratur; tunc etiam potenti murmure verborum grandia cete maris io in littora trahunt, et alia multa, quae de maleficis in Scriptura leguntur, omnia illis ex usu facilia sunt. Chronicon Fani Sancti Ne o ti (non post initium s. XII. compilatum) ad a. 878. (ed. W. H. Stevenson, Asser's Life of King Alfred 138): Ibi . . . acceperunt (Christiani) spolia non minima. In quo etiam acceperunt illud vexillum, quod « Reafan nominant. Dicunt enim, quod tres sorores Hynguari et Hubbae, filiae videlicet Lodebrochi, illud vexillum texuerunt, et totum paraverunt illud uno meridiano tempore. Dicunt enim, quod in omni bello ubi praecederet idem signum, si victoriam adepturi essent, apparerei in medio signi quasi 20 corvus vivens volitans; si vero vincendi in futuro fuissent, penderei directe nihil movens. Et hoc saepe probatum est. Miracula S. Mathiae (s. XII. scripta) (M. G., Scr. Vili, 232): Iuxta pontem Mosellae quidam puerulus naviculam excidens submersus est. Quod videns quidam iuvenis vestibus abiectis aquae insilivit, et inventum 25 extrahere volens, maligno spiritu retrahente, quem Neptunum vocant, semel et secundo perdidit etc. Wilhelmus Malmesbiriensis (usque ad a. 1125. scripsit) de gest. reg. Angl. I, 5 (ed. Stubbs I, 9): Ex . . . Germania primo venit Britanniam manus, parva quidem, sed quae paucitatem suam virtute fulciret, ducibus Hengesto so et Hors, commodae indolis fratribus, haud obscura stirpe

74

Fontes historiae religionis Germanicae.

apud suos oriundis: erant eiiim abnepotes illius antiquissimi Woden, de quo omnium pene barbararum gentium regium genus lineam trahit, quemque gentes Anglorum deum esse delirantes, ei quartum diem septimanae, et sextum uxori β suae Freae, perpetuo ad hoc tempus consecraverunt sacrilegio.

Gesta abbatum Trudonensium (inter a. 1136. et 1138. continuata) XII, 11 s. (M. G., Ser. X, 309 s.): Est genus hominum mercennariorum, quorum officium est ex lino et lana texere telas, hoc procax et superbum super alios mercennarios vulgo reputatur. Ad quorum procacitatem et superbiam io humiliandam et propriam iniuriam de eis ulciscendam pauper quidam rusticus ex villa nomine Inda (a. 1133.) hanc diabolicam excogitavit tegnam. Accepta a iudicibus fiducia et a levibus hominibus auxilio, qui gaudent iocis et novitatibus, in próxima silva navim composuit, et eam rotis suppositis is affigens vehibilem super terram effecit. Obtinuit quoque a potestatibus, ut iniectis funibus textorum humeris de Inda Aquisgrani traheretur. Aquis suscepta cum grandi hominum utriusque sexus processione, nichilominus a textoribus Traiectum est pervecta, ibi emendata et malo veloque 20 insignita, Tungris est inducta, de Tungris Los. Audiens abbas Rodulfus navim illam infausto compactam omine, maloque solutam alite cum huiusmodi gentilitatis studio nostro oppido adventare, presago spiritu hominibus predicabat, ut eius susceptione abstinerent, quia maligni spiritus 25 sub hac ludificatione in ea traherentur, in proximoque seditio per eam moveretur, unde cedes, incendia rapinaeque fierent, et humanus sanguis multus funderetur. Quem ista declamantem omnibus diebus, quibus malignorum spirituum illud simulachriim Los morabatur, oppidani nostri audire 30 noluerunt, sed eo studio et gaudio excipientes, quo perituri Troiani fatalem equum in medio fori sui dedicaverunt. Statim proscriptionis sententiam accipiunt villae textores, qui ad profanas huius simulachri excubias venirent tardiores. Papé ! Quis hominum vidit unquam tantam — ut ita liceat 35 latinizare — in rationabilibus animalibus brutuitatem ? quis tantam in renatis in Christo gentilitatem ? Cogebant sententia proscriptionis textores nocte et die navem stipare omni armaturae genere, sollicitasque ei excubias nocte et

Wilhelmus Malmesbiriensis, gesta abbatum Trudonensium

75

die continuare. Mirumque fuit, quod non cogebant eos ante navim Neptuno hostias immolare, de cuius naves esse soient regione; sed Neptunus eas Marti reservabat, cui de humanis carnibus fieri volebat. Quod postea multipliciter factum est. 12. Textores interim occulto sed precordiali gemitu s Deum iustum iudicem super eos vindicem invocabant, qui ad hanc ignominiam eos detrudebant, cum iuxta rectam vitam antiquorum christianorum et apostolicorum virorum manuum suarum laboribus viverent, nocte ac die operantes, unde alerentur et vestirentur liberisque suis id ipsum pro-10 viderent. Querebant etiam et conquerebantur ad invicem lacrimabiliter, unde illis magis quam aliis mercennariis haec ignominia et vis contumeliosa, cum inter christianos plura alia essent officia suo multiim aspernabiliora, cum tamen nullum ducerent aspernabile, de quo christianus 15 posset se sine peccato conducere, illudque solum esset vitabile et ignobile quod immundiciam peccati contraheret animae, meliorque sit rusticus textor et pauper, quam exactor orphanorum et spoliator viduarum urbanus et nobilis iudex. Cumque haec et horum similia secum, ut dixi, lacrimabiliter 20 conquererentur, concrepabant ante illud, nescio cuius potius dicam, Bacchi an Veneris, Neptuni sive Martis, sed ut verius dicam, ante omnium malignorum spirituum execrabile domicilium genera diversorum musicorum, turpia cantica et religioni christianae indigna concinentium. Sanccitum 25 quoque erat a iudicibus, ut preter textores quicunque usque ad tactum navi appropinquarent, pignus de collo eorum ereptum textoribus relinquerent, nisi se ad libitum redimerent. Sed quid faciam? Loquarne an sileam? Utinam spiritus mendacii stillaret de labiis meis ! Sub fugitiva adhuc so luce diei, imminente iam luna, matronarum catervae, abiecto femíneo pudore, audientes strepitum huius vanitatis, passis capillis de stratis suis exiliebant, aliae seminudae, aliae simplici tantum clamide circumdatae, chorosque ducentibus circa navim impudenter irrumpendo se ammiscebant. Videres 35 ibi aliquando mille hominum animas sexus utriusque prodigiosum et infaustum celeuma usque ad noctis medium celebrare. Quando vero execrabilis illa chorea rumpebatur, emisso ingenti clamore vocum inconditarum sexus uterque hac illacque bachando ferebatur. Quae tunc illic agebantur, 40 illorum sit dicere, quibus libuit videre et agere, nostrum est tacere et defiere quibus modo contingit graviter luere.

76

Fontes historiae religionis Germanicae.

Gesta Herwardi (s. XII. medio scripta) (Hardy and Martin, L1 estorie des Engles solum la Translación Maistre Geffrei Gaimar, I, 385): Nocte eadem Herwardus . . . illas (sc. viduam et veneficam) colloquentes sibi invicem Romana lingua audivit, quomodo ad debel5 landam insulam artem vacare deberent, rusticum illum aestimantes et inscium locutionis. Porro in medio noctis silentio illas ad fontes aquarum in orientem affluentes juxta hortum domus etiam egressas Herwardus percepii, quas statim secutus est, ubi eas eminus colloquentes audivit, io nescio a quo custode fontium responsa et interrogantes et diu expectantes etc. Saxo Grammaticus (s. XII. exeunte scripsit) gesta Dan., pref. (ed. Holder 7): Huic insule (que Glacialis dicitur) certis statutisque temporibus infinita glaciei aduoluitur moles: que cum aduentans scabris primum cautibus is illidi ceperit, perinde ac remugientibus scopulis fragose ex alto uoces ac uarii inusitate conclamacionis strepitus audiuntur. Quamobrem animas ob nocentis uite culpam suppliciis addictas illic algoris magnitudine delictorum pendere penas existimatum est. 20 ib. (1. 1. 8s.): Danicam . . . regionem giganteo quandam cultu exercitam eximie magnitudinis saxa ueterum bustis ac specubus affixa testantur. Quod siquis ui monstrosa patratum ambigat, quorundam moncium excelsa suspiciat, dicatque, si callet, quis eorum uerticibus cautes tante grandi26 tatis inuexerit. Inopinabile namque quiuis miraculi huius estimator aduertet, ut molem super plano minime uel difficile mobilem in tantum montane sublimitatis apicem simplex mortalitatis labor aut usitatus humani roboris conatus extulerit. Vtrum uero talium rerum auctores post diluuialis 30 inundacionis excursum gigantes extiterint, an uiri corporis uiribus ante alios prediti, parum noticie traditum. Talibus, ut nostri autumant, subitam mirandamque nunc propinquitatis, nunc absencie potestatem, comparendique ac subterlabendi uicissitudinem uersilis corporum status indulget, qui 35 hodieque scrupeam inaccessamque solitudinem, cuius supra mencionem fecimus, incolere perhibentur. Eiusdem aditus,

Gesta Herwardi, Sazo Grammaticus.

77

horrendi generis periculis obsitus, raro sui expertoribus incolumitatem regressumque concessit. ib. I (1. 1. 10 s.): Lecturi regem ueteres affixis humo saxis insistere, suffragiaque promere consuerant, subiectorum lapidum firmitate facti constanciam ominaturi. s ib. (1. 1. 17): Qui (sc. Gram) cum ab aruspicibus accepisset, nisi auro Sigtrugum superari non posse, continuo lignee claue nexilem auri nodum adiecit, eaque bello, quo regem aggrediebatur, instructus uoti se compotem fecit. ib. (1. 1. 19 s.): Nosse opere precium est, triplex quon- io dam mathematicorum genus inauditi generis miracula discretis exercuisse prestigiis. Horum primi fuere monstrosi generis uiri, quos gigantes antiquitas nominauit, humane magnitudinis habitum eximia corporum granditate uincentes. i6 Secundi post hos, primam physiculandi solerciam obtinentes, artem possedere Phitonicam. Qui quantum superioribus habitu cessere corporeo, tantum uiuaci mentis ingenio prestiterunt. Hos inter gigantesque de rerum summa bellis certabatur assiduis, quoad magi uictores giganteum armis 20 genus subigerent, sibique non solum regnandi ius, uerum eciam diuinitatis opinionem consciscerent. Horum utrique per summam ludificandorum oculorum periciam, proprios alienosque uultus, uariis rerum rmagmibus adumbrare callebant, iÜicibusque formis ueros obscurare conspectus. 26 Tercii uero generis homines, ex alterna superiorum copula pullulantes, auctorum suorum nature, nec corporum magnitudine nec arcium exercicio respondebant. His tamen apud delusas prestigiis mentes diuinitatis accessit opinio. ib. (1. 1. 22): Vbi magice speculacionis officio superum 30 mentem rimari cupiens, (Harthgrepa) diris ad modum carminibus ligno insculptis, iisdemque lingue defuncti per Hadingum suppositis, hac uoce eum horrendum auribus carmen edere coegit etc. ib. (1. 1. 25 s.): Ea tempestate cum Othinus quidam ss Europa tota falso diuinitatis titulo censeretur, apud Ypsalam tamen crebriorem diuersandi usum habebat, eamque siue ob incolarum inerciam siue locorum amenitatem, singulari quadam habitacionis consuetudine dignabatur. Cuius numen Septentrionis reges propensiore cultu prosequi cupientes, ω 7 superare a (ed. Ascensiana)

78

Fontes historiae religionis Germanicae.

effigiem ipsius aureo complexi simulacro, statuam sue dignacionis indicem maxima cum religionis simulacione Bizantium transmiserunt, cuius eciam brachiorum lineamenta confertissimo armillarum pondere perstringebant. Hie tanta sui s celebritate gauisus, mittencium caritatem cupide exosculatus est. Cuius coniunx Frigga, quo culcior progredì posset, adcitis fabris, aurum statue detrahendum curauit. Quibus Othinus suspendió consumptis, statuam in crepidine collocauit, quam eciam mira artis industria ad humanos tactus uocalem xo reddidit. At nihilominus Frigga, cultus sui nitorem diuinis mariti honoribus anteponens, uni familiarium se stupro subiecit; cuius ingenio simulacrum demolita, aurum publice supersticioni consecratum ad priuati luxus instrumentum conuertit. Nec pensi duxit impudiciciam sectari, quo prompcius is auaricia frueretur, indigna femina, que numinis coniugio potiretur. . . . Igitur Othinus, gemina uxoris iniuria lacessitus, haut leuius imaginis sue quam thori lesione dolebat. Duplici itaque ruboris irritamento perstrictus, plenum ingenui pudoris exilium carpsit, eoque se contracti dedecoris sordes aboli2o turum putauit. Cuius secessu Mithotyn quidam prestigiis celeber, perinde ac celesti beneficio uegetatus, occasionem et ipse fingende diuinitatis arripuit, barbarasque mentes nouis erroris tenebris circumfusas, prestigiarum fama ad cerimonias suo nomini peras soluendas adduxit. Hic deorum iram aut numinum uiolacionem confusis permixtisque sacrificiis expiari negabat, ideoque eius uota communiter nuncupari prohibebat, discreta superum cuique libamenta constituens. Qui cum, Othino redeunte, relieta prestigiarum ope, latendi gracia Pheoniam accessisset, 30 concursu incolarum occiditur. Cuius extincti quoque fiagicia patuere; siquidem busto suo propinquantes repentino mortis genere consumebat, tantasque post fata pestes edidit, ut pene tetriora mortis quam uite monimenta dedisse uideretur, perinde ac necis sue penas a noxiis exacturus. Quo malo obfusi 35 incole egestum tumulo corpus capite spoliant, acuto pectus stipite transfigentes ; id genti remedio fuit. Post hec Othinus, coniugis fato pristine claritatis opinione recuperata, ac ueluti expiata diuinitatis infamia, ab exilio regressus, cunctos, qui per absenciam suam celestium hono4o rum titulos gesserant, tanquam alienos deponere coegit, sub3 consertissimo a

Saxo Grammaticus.

79

ortosque magorum cetus, ueluti tenebras quasdam superueniente numinis sui fulgore discussi! Nec solum eos deponende divinitatis, uerum eciam deserende patrie imperio constrinxit, merito terris extrudendos ratus, qui se celis tam nequiter ingerebant. 5 ib. (1. 1. 27): Cuius (sc. Asmundi) coniunx Gunnilda, ne ei superesset, spiritum sibi ferro surripuit, uirumque fato insequi, quam uita deserere preoptauit. Huius corpus amici sepulture mandantes, mariti cineribus adiunxerunt, dignam eius tumulo rati, cuius caritatem uite pretulerat. χ0 ib. (1. 1. 28): Danis in extremas desperacionis angustias compulsis, nocte concubia, sine auctore tale castris carmen insonuit: Tetro penates omine patrios Liquistis, hoc rus Marte sequi rati. 15 Que uana mentes ludit opinio? etc. ib. (1. c. 29 s.): Quod presagium crebra Danorum cede sequens lucis euentus impleuit. Nocte postera uocem huiusmodi, incerto auctore editam, Suetica auribus iuuentus excepit. 20 Quid me sic Vffo prouocat Sedicione graui, Penas daturas ultimas? Confodietur enim Multa premendus cuspide. 25 Exanimisque ruet, Audaciam cepti luens. Nec petulantis erit Liuoris intactum scelus: Augurioque meo, 30 Cum bella primum gesserit, Contuleritque manum, Excepta membris spicula Corpus ubique petent, Crudosque hiatus uulnerum 35 Fascia nulla premet; Nec ampia plagarum loca Contrahet ulla salus . . . Yictus Hadingtis cum in Helsingiam confugisset, ibique solis feruore percalefactum corpus frigida maris aqua sub- ω lueret, inauditi generis beluam crebris ictibus attentatam op-

80

Fontes historiae religionis Germanicae.

pressit, necatamque in castra perferendam curauit. Quem facto ouantem obuia femina hac uoce compellat: . . . Quippe unum e superis alieno corpore tectum Sacrilege necuere manus: sic numinis almi 6 Interfector ades! Sed cum te exceperit equor, Carceris Eolici laxas paciere furores. Te Zephyrus Boreasque ruens, te proteret Auster, E t coniuratos certabunt edere flatus; Donec diuinum uoto meliore rigorem 10 Solueris et meritam tuleris placamine penam. Kegressus igitur Hadingus eodemque cuncta tenore perpessus tranquilla queque proprio turbidabat aduentu. Siquidem nauigante eo oborta nimbi uis ingenti classem tempestate consumpsit. Naufragum hospicia petentem subita le penacium strages excepit. Nec ante malo remedium fuit, quam scelere sacrificiis expiato, cum superis in graciam redire potuisset. Siquidem propiciandorum numinum gracia, FT0 deo rem diuinam furuis hostiis fecit. Quem litacionis morem annuo feriarum circuitu repetitum, posteris imitan20 dum reliquit. Froblod Sueones uocant. ib. (1. 1. 31): Cenante eo (sc. Hadingo), femina cicutarum gerula propter foculum humo caput extulisse conspecta, porrectoque sinu percunctari uisa, qua mundi parte tarn recentia gramina brumali tempore fuissent exorta. Cuius 25 cognoscendi cupidum regem, proprio obuolutum amiculo, refuga secum sub terras abduxit; credo, diis infernalibs ita destinantibus, ut in ea loca uiuus adduceretur, que morienti petenda fuerant. Primum igitur uapide cuiusdam caliginis nubilum penetrantes, perque callem diuturnis so adesum meatibus incedentes, quosdam pretextatos, amictosque ostro proceres conspicantur ; quibus preteritis loca demum aprica subeunt, que delata a femina gramina protulerunt. Progressique precipites lapsus ac liuentis aque fluuium diuersi generis tela rapido uolumine detorquentem eundemque ponte 35 meabilem factum offendunt. Quo pertransito binas acies mutuis uiribus concorrere contemplantur; quarum condicionem a femina percunctante Hadingo, li sunt, inquit, qui ferro in necem acti, cladis sue speciem continuo protestantur exemplo, presentique spectaculo preterite uite facinus emulando tur. Prodeuntibus murus aditu transcensuque difficilis ob39 spectaculi k [ Krantz, Vandalia]

81

Saxo Grammaticus.

sistebat ; quem femina nequicquam transilire conata, cum ne corrugati quidem corporis exilitate proficeret, galli caput, quem secum forte deferebat, abruptum ultra menium septa iactauit, statimque rediuiuus aies resumpti fidem spiraculi claro testabatur occentu. 5 ib. (1. 1. 32): Contrario senex obortam imb(r)ium molem obuia nube pellebat, madoremque pluuie nubilo castigabat obiectu. Yictorem Hadingum dimissus senex, non ui hostili, sed uoluntario mortis genere consumendum predixit. ib. (1. 1. 35) : His gestis, Hadingo defuncte coniugis 10 species per quietem obuersata sic cecinit: Belua nata tibi est rabiem domitura ferarum, Queque truci rápidos atteret ore lupos. At post pauca subiunxit: Fac caueas ; ex te nocuus tibi prodiit ales, 15 Felle ferox bubo ; uoce canorus olor. Rex mane, sopore discusso, cuidam coniecturarum sagaci uisum exponit. Qui lupi nomine future ferocitatis filium interpretatus, oloris uocabulo filiam denotauit, ilium hostibus perniciosum, hanc patri insidiosam fore presagiens. Euentus 20 augurio respondit. ib. (1. c. 36 s.): Interea rex Sueonum Hundingus occasum Hadingi falso acceptum nuncio inferiis excepturus, optimatibus contractis, eximie capacitatis dolium cereali liquore completum deliciaruni loco medium conuiuifi]s apponi pre- 25 cepit, et nequid celebritatis deesset, ipse ministri partibus assumptis, pincernam agere cunctatus non est. Cumque exequendi officii gracia regiam perlustraret, offenso gradu in dolium collapsus, interclusum humore spiritum reddidit, deditque penas siue Oreo, quem falsa exequiarum accione placa- 30 bat, siue Hadingo, cuius interitum mentitusfuerat. Quo cognito Hadingus, parem ueneratori graciam relaturus, extinctoque superesse non passus, suspendió se uulgo inspectante consumpsit. ib. I I (1. 1. 38) : Qui (sc. Frotho) cum, paterno thezauro ss bellicis operibus absumpto, stipendiorum facultatem, qua militem aleret, non haberet, attenciusque necessarii usus subsidia circunspiceret, tali subeuntis indigene carmine concitai ur: 6 imbriums (Stephanius), nymbiü a, obortas nubes obuiis nubibus g (Gheysmer) 11 obuersata s (apperuit g), obseruata a 26 conuiuis s, conuiuiis a π ] e m e η , F o n t e s htstoriae l e l i g i o n i s G e r m a n i c a « .

β

82

Fontes historiae religionis Germanicae.

Insula non longa est premollibus edita cliuis, Collibus era tegens et opime conscia prede. Hic tenet eximium, montis possessor, aceruum Implicitus giris serpens crebrisque reflexus Orbibus et caude sinuosa uolumina ducens, Multiplicesque agitans spiras, uirusque profundens. Quem superare uolens clypeo, quo conuenit uti, Taurinas intende cutes, corpusque bouinis Tergoribus tegito, nec amaro nuda ueneno Membra patere sinas; sanies, quod conspuit, urit. Lingua trisulca micans patulo licet ore resultet, Tristiaque orrifico minitetur uulnera rictu, Intrepidum mentis habitum retiñere memento; Nec te permoueat spinosi dentis acumen, Nec rigor, aut rapida iactatum fauce uenenum. Tela licet temnat uis squamea, uentre sub imo Esse locum scito, quo ferrum mergere fas est; Hunc mucrone petens medium rimaberis anguem. Hinc montem securas adi, pressoque ligone Periossos scrutare cauos; mox ere crumenas Imbue, completamque reduc ad littora puppim. ib. (1. 1. 42): Cum... predictos adolescentes (sc. priuignos Thorildae), nocturnis gregum excubiis occupatos, diuersi generis portentis circunfundi uideret (Suanhuita), sorores equis descendere cupientes tali poematis sono uetuit: Monstra quidem uideo celerem captancia saltum Corpora nocturnis precipitare locis. Bella gerit demon, et inique dedita rixe Militât in mediis turba nefanda uiis. Effigie spectanda truci portenta feruntur, Hecque hominum nulli rura patere sinunt. Agmina precipiti per inane ruencia cursu Hac nos progressum sistere sede iubent; Flectere lora monent sacrisque absistere campis, Aruaque nos prohibent ulteriora sequi. Trux lemurum chorus aduehitur, precepsque per auras Cursitat, et uastos edit ad astra sonos. Accedunt Fauni Satyris, Panumque caterua Manibus admixta militât ore fero; Siluanis coeunt Aquili, Larueque nocentes Cum Lamiis callem participare student.

Saxo Grammaticus.

83

Saltu librantur Furie, glomerantur eisdem Larue, quas Simis Fantua iuncta premit. Calcandus pediti trames terrore redundat; Tucius excelsi terga premantur equi, ib. (1. 1. 44 s.): Se ergo (Regnerus subiunxit), Thor deo 6 excepto, nullam monstrigene uirtutis potenciam expauere, cuius uirium magnitudini nihil humanaruin diuinarumue rerum digna possit equalitate conferri. Sed ñeque laruas liuido tantum squalore terribiles a masculis debere pectoribus formidari, quarum effigies, adulterino distincta pallore, mo- io mentaneum corporis habitum ab aeris teneritudine mutuari consueuerit . . . Aduersum obscenissimas portentorum cateruas noctem dimicando permensa (Suanhuita), luce reddita uarias laruarum formulas et inusitata specierum figmenta passim aruis incidisse cognoscit, inter quas et ipsius Thorilde is crebris obfusa uulneribus effigies uisebatur. ib. (1. 1. 66): Ad hec Ruta: Adde oculum propius et nostras prospice chelas, Ante sacraturus uictrici lumina signo, Si uis presentem tuto cognoscere Martern. 20 Tum Biarco: Si potero horrendum Frigge spectare maritum, Quantumcunque aJbo clypeo sit tectus, et altum Flectat equum, Lethra nequaquam sospes abibit; Fas est belligerum bello prosternere diuum etc. 25 ib. (1. 1. 67): Olim se regum clientele daturi, tacto gladii capulo obsequium polliceri solebant. ib. III (1. 1. 70s.): Eodem forte tempore Hotherus inter uenandum errore nebule perductus, in quoddam siluestrium uirginum conclaue incidit, a quibus proprio nomine 30 salutatus, quenam essent, perquirit. Lie suis ductibus auspiciisque maxime bellorum fortunam gubernari testantur. Sepe enim se nemini conspicuas preliis interesse, clandestinisque subsidiis optatos amicis prebere successus. Quippe conciliare prospera, aduersa infligere posse pro libito, memorabant, adiecto, 35 qualiter in côllacteam eius Nannam inter lauandum conspectam Balderus exarserit ; hortateque, ne eum, quamuis infestissimo odio dignum, arrais lacesseret, semideum hune esse testantes, arcano superum semine procreatum. His acceptis Hotherus, labentis hospicii tegmine defectus, sub dio se relictum « tociusque expertem umbraculi mediis repente campis expositum conspicatur. Precipue uero puellarum prepetem fugam loci6*

84

Fontes historiae religionis Germanicae.

que uersilem situm ac fallacem edis imaginera mirabatur. Jgnorabat enim, que circa· se gesta fuerant, ludibrium tantum inaneque prestigiosarum arcium extitisse commentum . . . Nam ne ferro quidem sacram corporis eius (sc. Balderi) firmi5 tatem cedere perhibebat (Geuarus). Adiecit tarnen, scire se gladium arctissimis obseratum claustris, quo fatum ei infligí possit. Hune a Mimingo, siluarum Satyro, possideri. Eidem quoque armillam esse, mira quadam arcanaque uirtute, possessorie opes augere solitam. Horum preterea locorum aditum 10 inuium, impedimentis obfusum, haud facile mortalibus patere posse. ib. (1. c. 71): Ita armillam ensemque in expedito fore, quorum alterum opum, alterum belli fortuna comitaretur; in utroque ingens possessori premium esse . . . Cumque forte 16 pernox attonita curis mente languesceret, obumbrantem tabernáculo suo Satyrum hasta petiuit, obrutumque ictu nec satis fuge potentem uinculis intercepit. Vltima deinde per summam uerboruni atrocitatem minatus, ensem armillasque deposcit. Nec segniter Satyrus salutis redempcionem, que ab 20 ipso petebatur, exhibuit. ib. (1. 1. 72 s.): Que dum in Halogia geruntur, Balderus postulande Nanne gracia Geuari fines armatus ingreditur. A quo cum ipsius Nanne mentem cognoscere iuberetur, exquisitis uerborum delenimentis puellam aggressus, cum nullum 25 uotis locum efficere potuisset, repulse causam cognoscere institit. Que respondit, nupciis deum mortali sociari non posse, quod ingens nature discrimen copule commercium tollat. Sed et superos interdum pacta rescindere solitos, subitoque minculum disiici, quod impares contraxissent. Neque enim stabilem so dissonis inesse nexum, cum apud excelsos humilium semper fortuna sordescat. Preterea abundancie et egestatis diuiduum contubernium esse, nec inter splendidas opes obscuramque pauperiem firma societatis iura consistere. Ad ultimum, supernis terrestria non iugari, que tanto originis interuallo 3 6 discors rerum natura secreuerit, quod a diuine luculencia maiestatis infinitum distet humana mortalitas . . . Manus classe cum Baldero conseritur. Hominibus aduersum deos certatum crederes. Nam Baldero Othinus ac Thoro sacraque deum agmina propugnabant. Diuinis huma«» nisque uiribus permixtum aspiceres bellum. At Efetherus, 7 Mimingo a (g), Mimringo 8

Saxo Grammaticiis.

85

tunica ferrum spernente succinctus, confertissimos deorum cuneos irrumpebat et, quantum terrenus in superna poterai, grassabatur. Sed et Thoro inusitato claue libratu cuneta clypeorum obstacula lacerabat, tantum ad se incessendum hostes inuitans, quantum socios ad tuendum. Nullum erat s armature genus, quod impellenti non cederei. Nemo ferientem tuto excipere poterai. Quicquid ictu arcebat, obruit. Non clypei, non cassides impactum pertulere robur. Nulli corporis aut uirium magnitudo subsidio fuit. Proinde uictoria ad superos concessisset, ni Hotherus, inclinata suorum acie io celerius aduolans, clauam preciso manubrio inutilem reddidisset. Quo telo defecti diui subitam dedere fugam.. Inimicum opinioni esset, nisi fidem antiquitas faceret, deos ab hominibus superari. ib. (1. 1. 74 s.): Ceterum Balderum fuga cursu quesita 15 seruauit. Cuius nauigiis uictores aut ferro laceratis aut fluctu obrutis, non contenti deos uicisse, classis reliquias seuicia insequuntur, earum iactura funestam belli cupidinem expleturi . . . Fra quoque deorum satrapa sedem haud procul Vpsala cepit, ubi ueterem litacionis morem, tot gentibus ac 20 seculis usurpatum, tristi infandoque piaculo mutauit. Siquidem humani generis hostias mactare aggressus, feda superis libamenta persoluit. ib. (1. 1. 77 s.): Ceterum tres illis (se. tribus nymphis) colubre fuere, quarum tabo solidatiue confeccionis epulum 25 Baldero temperare solebant . . . Eedem . . . nymphe accurati nitoris cingulum potentemque uictorie zonam clementi benignitate ei largite sunt . . . Postera nocte eidem (se. Ifothero) Proserpina per quietem astare aspecta, postridie se eius complexu usuram denunciat. Nec inane somnii presagium fuit . . . 30 Hunc (se. collem) quidam nostri temporis uiri, quorum preeipuus Haraldus erat, uigente ueteris sepulture fama, spe reperiende pecunie noctu adorti, repentino ceptum horrore liquerunt. Ex ipso namque perrupti montis cacumine subita torrentis uis magno aquarum strepitu prorumpere uidebatur, 35 cuius rapidior moles incitatissimo lapsu subiectis infusa campis, quicquid offendebat, inuolueret. Ad cuius impetum deturbati fossores, abiectis ligonibus, uarium carpsere fugam, irruentis aque uorticibus implicandos se rati, si ceptum diucius exequi niterentur. Ita a diis loci illius presidibus in- 40 1 confertissimos s, consertissimos a

86

Fontes historiae religionis Germanicae.

cussus subito metus iuuenum ánimos, auaricia abstractos, ad salutis curam conuertit, neglectoque cupiditatis proposito, uite studiosos esse docuit. Huius autem scaturiginis speciem adumbratam, non ueram fuisse constat, nec ab imis terre 5 uisceribus genitam, sed prestigiosa quadam administracione productam, cum in arido líquidos manare fontes natura non sinat. ib. (1. 1. 79): Ita prestigiarum peritis uersili uultu uarios habitus pre se ferendi promptissima quondam potestas io incesserat. Quippe preter naturalem corporis speciem cuiuslibet etatis statum simulare callebant . . Quam (sc. puellam) protinus cortice carminibus adnotato contingens, (Othinus) lymphanti similem reddidit, receptam tocies iniuriam modesto ulcionis genere insequutus. is ib. (1. 1. 81 s.): Fama est, ilium (sc. Ollerum) adeo prestigiarum usu calluisse, ut ad traiicienda maria osse, quod diris carminibus obsignauisset, nauigii loco uteretur, nec eo segnius quam remigio preiecta aquarum obstacula superaret. At Othinus, recuperatis diuinitatis insignibus, tanto 20 opinionis fulgore cunctis terrarum partibus enitebat[ur], ut eum perinde ac redditum mundo lumen omnes gentes amplecterentur, nec ullus orbis locus extaret, qui numinis eius potencia non pareret. Qui cum filium Boum, quem ex Rinda sustulerat, bellici laboris studiosum cognosceret, accersitum 25 fraterne cladis memorem esse iubet, pocius a Balderi interfectoribus ulcionem exacturum, quam armis innoxios oppressurum, quod apcior ac salubrior pugna competerei, ubi pium belli locum iusta uindicte licencia tribuisset . . . Post hec uocatis in concionem maioribus, bello, quo Boum ex30 cipere debea(t), periturum se refert, idque non dubiis coniecture modis, sed ueris uatum prediccionibus expertum. ib. (1. 1. 85): Prestabat (Ybbo) . . . corpore, incantandi artibus pollens. ib. IV (1. 1. 106): Quamobrem Hermutruda, uirilem 35 professa fiduciam, ne in acie quidem se eum (se. Amlethum) deserturam spopondit, detestabilem inquiens feminam, que marito morte conseri formidaret. ib. (1. 1. 119): Cui (se. Fridleuo) preter insitam animo fortitudinem, eciam contemptrix ferri tunica fiduciam mini20 enitebat s, innìtebatur a

Saxo Grammaticus.

87

strabat . . . Gunholmum, hostile ferrum carminibus obtundere solitum, crebro capulí ictu exanimauit. ib. Y (1. 1. 128): Excipit ilium (se. Rafnum) Oddo, cui tunc temporis apud Danos maxima piratice deferebatur auctoritas, uir magice doctus, ita ut absque carina altum per- s errans, hostilia sepe nauigia concitatis carmine procellis euerteret. Itaque ne cum piratis in maritimarum uirium certamen descenderet, exasperatos maleficio fluctus ad naufragia iisdem infligenda perducere solebat . . . Idem, inito cum Normannis conflictu, ita ui carminum hostilem hebetauit aspectum, u t 1 0 districtos Danorum enses eminus radios iacere et tanquam flammabundos scintillare putarent. Ceterum adeo retusis obtutibus erant, ut ne ferrum quidem uagina detractum uisu excipere possent ; uicta quippe fulgore acies prestigiosi coruscaminis inpaciens erat. is ib. (1. c. 129s.): Ericus . . . , fausta iam dape refectus, interna ipsius opera ad summum humane sapiencie pondus euasit. Quippe epuli uigor supra, quam credi poterat, omnium illi scienciarum copiam ingenerauit, ita ut eciam ferinarum pecudaliumque uocum interpretacionem calleret. Neque enim 20 solum humanarum rerum peritissimus erat, uerum eciam sensuales brutorum sonos ad certarum affeccionum intelligenciam referebat. Preterea tam comis atque ornati eloquii erat, ut, quicquid disserere cuperet, continuo piouerbiorum lepore polirei. At ubi superueniens Craca concam transpositam par- 25 temque pultis pociorem ab Erico comesam cognouit, fortunam filio preparatam priuigno cessisse condoluit. Cui mox gemebunda supplicare cepit, ne unquam sua fratrem ope deficeret, quem ipsius mater tot noue felicitatis opibus cumulasset. Quippe sapido unius epuli gustu racionis atque 30 eloquencie summam nec non gerendorum prospere conflictuum graciam assecutus uidebatur. Adiecit quoque, Rollerum prope modum consilii capacem, futurumque, ut destinati sibi obsonii prorsus expers non esset. Monuit quoque, si suprema necessitatis uiolencia postularet, nominis 35 sui nuncupacione remedium celerius esse querendum, affirmans, se diurna partim uirtute subnixam et quasi consortem celitum, insitam numinis gestare potenciam. ib. (1. 1. 132): Tum Ericus portum, a quo Frotho non longe diuersabatur, accessit, statimque ut e naui uesti- « gium extulit, inopinato casu correptus, ruibundó terram

88

Fontes historiae religionis Germanicae.

corpore petiuit. Ille sibi in lapsu faustum ominatus euentum, tenui principio meliores augurabatur exitus affuturos. ib. (1. 1. 134 s.): Quo impetrato, (Grep) cum exquisita magorum turba littus repetere parat. Primum itaque immo5 lati[s] diis equi abscisum caput conto excipiens, subiectis stipitibus distentos faucium rictus aperuit, sperans, se primos Erici conatus atrocis spectaculi formidine frustraturum. Arbitrabatur enim, ineptas barbarorum mentes oblate ceruicis terriculamento cessuras. Et iam Ericus obuium io illis iter agebat. Qui, prospecto eminus capite, obscenitatis apparatum intelligens, silere socios cauciusque se gerere iubet, nec quenquam temere precipitare sermonem, ne incauto effamine ullum maleficiis instruerent locum, adiiciens, si sermone opus incideret, uerba se pro omnibus habiturum. 15 Iamque medius illos amnis secreuerat, cum magi, ut Ericum pontis aditu deturbarent, contum, quo equi caput refixerant, fluuio citimurn locant. Ille nihilominus intrepide pontem aggressus, In latorem, inquit, gestaminis sui fortuna recidat, nos melior consequatur euentus ! Male maleficis cedat, in20 fauste molis gerulum onus obruat, nobis pociora tribuant omina sospitatem ! Nec secus, quam optabatur, euenit. Continuo namque excussa ceruice ruens ferentem stipes oppressit. Ita omnis ille maleficiorum paratus, ad unius execracionis imperium spe sua uacuus, expirauit. ss ib. (1.1.145): Ericus conuocatis sociis refert, suam necdum cautibus abstitisse fortunam. Ceterum spectare se, fascem labilem esse, qui uinculo non firmetnr, perindeque omne pene pondus repente decidere, quod culpe catena non fixerit. Id eos apud Frothonem nuper expertos esse, so cementes, innocenciam suam inter egerrimos casus diis opitulantibus fuisse defensam, eademque ulterius conseruata, consimilem in aduersis opem sperare debere. ib. (1. 1. 149): Quorum (se. duorum) Ericus insidioso expergefactus accursu, cum imminentes capiti gladios 35 suspexisset, dicto noverce nomine, quod olim inter pericula nuncupare iussus fuerat, promptum necessitatis remedium expertus est. ib. (1.1. 151): Strunico, Sclauorum rege, belli inducías per legatos petente, Frotho tempus apparatui negat, affir40 mans . . . tale . . . quenque omen habiturum pugne, quale congressionum principia dederint, cum iniciales bellorum successus sequentibus augurio fore soleant.

Saxo Grammaticus.

89

ib. (1. 1. 156): Frotho, conuocatis, quas uicerat, gentibus, lege cauit, ut, quisquís paterfamilia sea conciderat bello, cum equo omnibusque armature sue insignibus tumulo mandaretur. . . . Centurionis uero uel satrape corpus rogo propria naue constructo funerandum constituit. Dena s autem gubernatorum corpora unius puppis igne consumi precepit; ducem quempiam aut regem interfectum proprio iniectum nauigio concremari. ib. (1. 1. 160): Ferunt Hildam tanta mariti cupiditate flagrasse, ut noctu interfectorum manes reintegrandi belli io gracia carminibus excitasse credatur. ib. (1. 1. 162 s.): Inter hec Absuitus morbo consumptus, cum cane ac equo terreno mandatur antro. Cum quo Asmundus ob amicicie iusiurandum uiuus contumulari sustinuit, cibo, qua uesceretur, illato. Iamque Ericus, cum exercitu 15 superiora permensus, Asuiti forte tumulum appetebat; cui Sueones thesauros inesse rati, ligonibus perfregere collem. Itaque maioris, quam credebatur, altitudinis specum aperiri conspiciunt. Ad quem perlustrandum opus erat eo, qui se in illum péndulo circumligatum fune demitteret. Delectus 20 est sorte ex promptissimis inuenibus unus; quem cum Asmundus sporta restim sequente intromissum aspiceret, protinus, eiecto eo, corbem conscendit. Deinde superne astantibus ac moderantibus funem, abstrahendi signum porrexit. Qui, ingentis pecunie spe reducto corbe, cum 25 ignotam extracti speciem animaduerterent, inusitata facie territi, defunctumque redisse rati, proiecta reste in diuersa fugere. Quippe Asmundus tetro oris habitu ac ueluti funebri quodam tabo obsitus uidebatur. Qui fugientes reuocare conatus, uociferari cepit, falso eos formidare uiuum. Quem 30 uidens Ericus, precipue cruentati oris eius imaginem mirabatur. In uultu siquidem profluus emicabat sanguis. Quippe Asuitus, noctibus rediuiuus, crebra colluctacione leuam üli aurem abruperat, fedumque indigeste ac crude cicatricis spectaculum apparebat. Igitur a circunstantibus accepti 35 uulneris causam referre iussus, sic orsus est fari: Quid stupetis, qui relictuor me colore cernitis ? Obsolescit nempe uiuus omnis inter mortuos. Mala soli, grauis uni manet omnis domus orbis. Miseri, quos hominum subsidiis destituii fors. 40 21 sorte Madvig, forte a

90

5

io

is

2o

25

Fontes historiae religionis Germanicae.

Mihi specus et iners nox, tenebreque et uetus antrum Oeulis delicias eripuerunt animoque; Humus horrens, tumulus putris, et immundiciarum Grauis estus minuerunt iuuenilis decus oris, Habitumque et ualidi roboris usum uiciarunt. Super hec omnia contra exanimem conserui uim, Graue lucte subiens pondus et immane peric[u]lum. Laceris unguibus in me rediuiuus ruit Asuit, Stygia ui reparans post ciñeres hórrida bella, Quid stupetis, qui relictum me colore cernitis? Obsolescit nempe uiuus omnis inter mortuos. Nescio quo Stygii numinis ausu Missus ab inferís spiritus Asuit Seuis alipedem dentibus edit, Infandoque canem prebuit ori. Nec contentus equi uel canis esu, Mox in me rápidos transtulit ungues, Discissaque gena sustulit aurem. Hinc laceri uultus horret imago. Emicat inque fero uulnere sanguis. Haud impune tamen monstrifer egit; Nam ferro secui mox caput eius, Perfodique nocens stipite corpus. Quid stupetis, qui relictum me colore cernitis? Obsolescit nempe uiuus omnis inter mortuos.

ib. (1. 1. 170 s.): Inter hec matrona quedam magice rei perita, plus spei in arte sua, quam metus in regis seuicia reponens, filium petende furtim prede cupiditate sollicitât, impunitatem promittens, quod Frotho fato prope modum 30 confinis exstaret, occiduo corpore egras senilis anime reliquias trahens. Quo materno hortatui periculi magnitudinem opponente, melius eum sperare iubet, aut maritimam bouem fetum edituram aut alium quempiam casum ulcioni repugnaturum affìrmans. Qua uoce solutum metu filium hortamento 35 obsequi coegit. Quo facto Frotho perinde ac contumelia lacessitus, ad diripiendos matrone penates máximo Ímpetu studioque contendit, premissfe, qui eam cum liberis comprehensam adducerent. Quod presciens femina, ludificatis prestigio hostibus, femineam speciem equina permutandam « curauit. Accedente uero Frothone, maritime bonis figuram 7 periclum s, piculum a

Saxo Grammaticus.

91

complexa, pastum in littore uagabunda petere uidebatur; filios quoque tanquam minores corpore uitulos adumbrabat. Cuius monstri rex ammiracione captus, circuiri ipsos reditumque eis ad undas negari iubet. Denique uehiculo, quo ob annosi corporis inualitudinem utebatur, excedens, humi s mirabundus consedit. At mater, que maioris belue speciem sumpserat, pretento cornu regem adorta, alterum eius latus confodit. Quo uulnere exanimatus, indebitum tante maiestati exitum habuit. Cuius mortem milites ulcione prosequi gestientes, petita iaculis portenta configunt. Quibus inter- io emptis, animaduertunt humana cadauera ferinis capitibus predita. Ea res maxime prestigium detexit. Hic Frothonis, toto orbe clarissimi regis, excessus fuit. Huius, egestis uisceribus, sal[l]itum corpus triennio proceres asseruandum 15 curabant. ib. VI (1. 1. 175): Tum Biomo, conuiuali hilaritate suffusus, egressam undis beluam per quietem sibi conspectam affirmat, que tristes ore flammas egerens, continenti cuncta incendio daret. Quamobrem indagandam insuie latebram esse, (nec) adeo [nec] locorum habitui confidendum, u t 2 0 nimia securitatis presumpcione extrema incautis pernicies afferatur. Nihil enim ita situ munitum esse, cui, si humana desit opera, simplex nature tutela sufficiat. Preterea summopere cauendum, ne somni sui denunciacionem tristior cladis euentus excipiat. 25 ib. (1. 1. 177): Quorum (se. legatorum Fridleui) unus, Freco nomine, fluctibus inter nauigandum absumptus, inusitatum moriens prodigium dédit. Quippe ubi ilium confluus undarum estus implicuit, sanguis medio enatus gurgite ita totam ponti faciem peregrino quodam rubore perfudit, ut 30 spumeum paulo ante pelagus procellisque albidum mox puniceis fluctibus intumescens alienum a natura sua colorem induere uideretur. . . . Adiecit quoque (Frogertha), prodigialem illam maris faciem, undis repente in sanguinem uersis, quid aliud quam Noruagice cladis Interpretern, Danice uero 35 uictorie liquidum extitisse portentum? ib. (1. 1. 178): Fridleuus, noctu speculandi gracia castris egressus, cum inusitatum quendam icti aeris sonum comminus pereepisset, fixo gradu suspiciens, trium olorum 40 superne clangencium hoc aure carmen excepit: Dum mare uertit Hythin rabidosque intersecai estus, Auro uerna bibit et lactea pocla ligurit.

92

Fontes historiae religionis Germanicae.

Optima condicio serai, cui rege creatus Obsequitur, temere mortatis sortibus, heres. Denique post ipsas clituum uoces lapsum ab alto cingulum literas carminis interpretes preferebat. 5 ib. (1. 1. 181 s.): Mos erat antiquis super futuris liberorum euentibus Parcarum oracula consultere. Quo ritu Fridleuus Olaui filii fortunam exploraturus, nuncupatis solenniter uotis, deorum edes precabundus accedit, ubi, introspecto sacello, ternas sedes totidem nymphis occupari cognoscit. io Quarum prima, indulgencioris animi, liberalem puero formarti uberemque humani fauoris copiam erogabat. Eidem secunda beneficii loco liberalitatis excellenciam condonauit. Tercia uero, proteruioris ingenii inuidenciorisque studii femina, sororum indulgenciorem aspernata consensum ideoque is earum donis officere cupiens, futuris pueri moribus parsimonie crimen affixit. Ita aliarum beneficiis tristioris fortune ueneno corruptis, accidit, ut Olano pro gemina munerum racione permixta liberalitati parcitas tribueret cognomentum. Quo euenit, ut prioris indulgencie suauitatem inserta beneficio •20 nota confundere! ib. (1. 1. 183) : Tradunt . . . quidam, quod (Starcatherus) a gigantibus editus monstrosi generis habitum inusitata manuum numerositate prodiderit, asseruntque, Thor deum quatuor ex his, affluentis nature uicio procreatas, 25 elisis neruorum compagibus auulsisse, atque ab integritate corporis prodigiales digitorum eruisse complexus, ita ut, duabus tantum relictis, corpus, quod ante in gigantee granditatis statum effluxerat eiusque formam informi membrorum multitudine representabat, post modum meliore castigatum 30 simulacro breuitatis humane modulo caperetur. Olim enim quidam magice artis imbuti, Thor uidelicet et Othinus aliique complures miranda prestigiarum machinacione callentes, obtentis simplicium animis, diuinitatis sibi fastigium arrogare ceperunt. Quippe Noruagiam, Suetiam 35 ac Daniam, uanissime credulitatis laqueis circumuentas, ad cultus sibi pendendi Studium concitantes, precipuo ludificacionis sue contagio resperserant. Adeo namque fallacie eorum effectus percrebuit, ut in ipsis ceteri quandam numinum potenciam uenerantes, eosque deos uel deorum complices 40 autumantes, ueneficiorum auctoribus solennia uota depen24 affluentis s, effluentis a

Saxo Grammaticus.

93

derent, et errori sacrilego respectum sacris debitum exhiberent. Quo euenit, ut legitima feriarum series apud nos eorundem nominibus censeatur, cum ipsis Latinorum ueteres siue a deorum suorum uocabulis siue a septeno planetarum numero nuncupacionem singulatim adaptasse noscantur. s ib. (1. 1. 184): Tradunt ueteres, Starcatherum, cuius supra memini, in Wicari, Noruagiensium regis, iugulo deorum fauori facinorum suorum principia dedicasse ; cuius rei tenor tali quorundam assercione contexitur. Volens quondam Othinus Wicarum funesto interire supplicio, cum id aperte io exequi nollet, Starcatherum, inusitata prius granditate conspicuum, non solum animi fortitudine, sed eciam condendorum carminum pericia illustrauit, quo prompciore eius opera ad peragendum regis exicium uteretur. . . . Cumque quodam in loco diutina tempestatum seuicia uexare(n)tur, 15 ita uentis nauigacionem frustrantibus, ut maiorem anni partem quieti tribuerent, déos humano sanguine propiciandos duxerunt. Itaque coniectis in urnam sortibus, regie necis uictimam deposci contigit. Tunc Starcatherus facta ex uiminibus laqueo regem implicuit, pene speciem duntaxat a» exiguo temporis momento daturum. Sed nodi rigor, suum ius exequens, supremum pendentis halitum rapuit. Cui Starcatherus adhuc palpitanti ferro spiritus reliquias euulsit, cumque remedium afierre deberet, perfidiam detexit. ib. (1. 1. 185): Vbi (sc. in Sueonum finibus) cum filiis Fra septennio feriatus, ab his tandem ad Haconem Danie tyrannum se contulit, quod apud Ypsalam sacrificiorum tempore constitutus, effeminatos corporum motus scenicosque mimorum plausus acmollia nolarumcrepitacula fastidirei, ib. (1.1.206) : (Starcatherus hoc carmine usus asseritur)... 30 Proxime quando, Frotho, te reliqui, Mente presaga didici, quod armis Hostium certe periturus esses, Maxime regum; Cumque rus longum tererem uiator, 35 Prescius mentem gemitus subibat, Qui, quod hinc esses michi non uidendus, Omine finxit. Pro dolor I quod tunc aberam remotus, Extimos orbis populos lacessens, 40 Cum dolo regis iugulum petebat Perfidus hospes.

94

Fontes historiae religionis Germanicae.

Aut enim uindex domini probarer, Aut comes pene, sociusque fati, Et pari gaudeus sequerer beatum Funere regem. s ib. VII (1. 1. 217 s.): Solus Frotho, mortis eorum (sc. filiorum Haraldi) fide repudiata, latebre locum ex perita augurii femina cognoscere institit. Cuius carminum tanta uis erat, ut rem quantalibet nodorum consercione perplexam e longinquo soli sibi conspicuam ad contactum euocare io posse uideretur. Hec Regnonem quendam occulte circa ülos educacionis officium peregisse eosque tegende rei gracia caninis censuisse nominibus astruebat. Qui cum se inusitata carminum uiolencia latibulis egestos incantantis obtutibus admoueri conspicerent, ne tam horrende coaccionis imperio is proderentur, gremium eius accepti a tutoribus auri incussione perfundunt. Que, recepto muñere, repentina morbi simulacione par exanimi concidit. Perquirentibus ministris causam tam subiti lapsus, inscrutabilem filiorum Haraldi fugam existere memorabat, quorum eximia uis eciam atrocissimos so carminum temperaret effectue. ib. (1. 1. 219): Cuius (sc. regis Suetiae) nepotem Ericum, patrui uero sui Frothonis filium, pugna post modum excepturus (Haldanus), postquam pugilem eius Haquinum hebetandi carminibus ferri peritum didicisset, eximie magni2s tudinis clauam ferreis consertam nodis, tunsionis usibus adaptauit, perinde ac prestigli uires ligneo robore debellaturus. ib. (1. 1. 220): . . . apud Sueones tantus haberi cepit (Haldanus), ut magni Thor filius existimatus, diuinis a populo honoribus donaretur, ac publico dignus libamine so censeretur. ib. (1. 1. 221): Hic (sc. Synaldus) Septem filios habebat, tanto ueneficiorum usu callentes, ut sepe subitis furoris uiribus instincti solerent ore toruum infremere, scuta morsibus attrectare, tórridas fauce prunas absumere, extracta queuis 35 incendia penetrare, nec posset conceptus demencie motus alio remedii genere quam aut uinculorum iniuriis aut cedis humane piaculo temperari. Tantam illis rabiem siue seuicia ingenii siue furiarum ferocitas inspirabat. ib. (1. 1. 223): Quem (sc. ensem) ad hostilem sciens obriguisse conspectum, (Haldanus) humi deiecit. ib. (1. 1. 236): . . . Sygne deflentes famulas, an sibi ceptorum socie fieri paterentur, interrogai. Ille, quicquid

Saxo Grammaticus.

95

domine uoti incederei, suis spondent effectibus exequendum. Promissioni fides adiecta est. Deinde lachrymis suffusa, quem unice thori consortem habuerit, fato insequi uelle se dicit, iubetque, mox ut signum e specula datum esset, faces thalama subdi, deinde laqueos ex peplis fieri, hisdemque s fauces, pulso pedum fulcimine, strangulandas preberi. Assencientibus, quo minorem mortis metum haberent, merum propinai. . . . Que (sc. puellae), mox datis incendio tectis, subiecta pedibus robora depellentes, gulas laqueis obtorquendas dederunt. 10 ib. (1. 1. 243): Hec autem non uirtutis diffidencia, sed integritatis seruande gracia astruebat (Hildigerus), cum non solum acerrimus, uerum eciam hebetandi carminibus ferri peritus existeret. ib. (1. 1. 245): (Hildigerus:) is . . . quecunque ligat Parcarum prescius ordo, Quecunque arcanum supere racionis adumbrat, Seu que fatorum serie preuisa tenentur, Nulla caducarum rerum conuersio toilet, ib. (1. 1. 246): Quam (sc. Gyuritham) cum sterilitatis 20 uicio obnoxiam animaduerteret (Haldanus), maximamque prolis creande cupidinem haberet, conciliande ei fecunditatis gracia Ypsalam petit; responsoque monitus, suscitande sobolis causa fraternis primum manibus parentare, postquam oráculo paruit, optate rei solacium impetrauit. Si- 25 quidem filium ex Gyuritha suscepit, cui Haraldo uocabulum aptauit. ib. (1. 1. 247): Qui (sc. Haraldus) cum eximie forme precipueque magnitudinis esset, coeuisque robore et statura prestaret, tantam Othini, cuius oráculo editus uidebatur, 3o indulgenciam expertus fuerat, ut integritatis eius habitus ferro quassari non posset. Quo euenit, ut uulnifica aliis tela ad lesionem ei infligendam inhabilia redderentur. Nec premii inops beneficium fuit. Animas quippe ei, quas ferro corporibus eiecisset, pollicitus proditur. 35 ib. (1. 1. 248) : Cuius (sc. belli Danis ab Ingone denunciati) euentum Haraldo oraculis explorare cupienti senex precipue magnitudinis, sed orbus oculo obuius extitit, qui hispido eciam amiculo circumactus, Othynum se dici bellorumque usu caliere testatus, utilissimum ei centuriandi in acie ω exercitus documentum porrexit. ib. (1. 1. 255): Quo (sc. Brunone) fluminis cuiusdam

96

Fontes historiae religionis Germanicae.

aquis inter assiduos profeccionum labores absumpto, Othinus, eius nomine et habitu subornatus, insidiose legacionis cura arctissimam regum concordiam labefactauit. ib. VIII (1. c. 263): Ad quod silente Brunone, subiit s regem, Othynum hunc esse, olimque familiare sibi numen impresenciarum dande uel subtrahende opis gracia uersiformi corporis habitu tegi. Cui mox supplicare obnixius pepit, uti Danis, quibus ante clementer affuerit, supremam quoque uictoriam tribuat, complementumque beneficii origini exio equaret, eidem se prostratorum manes muneris loco dedicaturum pollicitus. ib. (1. 1. 264): Tandem cum corpore reperta claua, Haraldi manibus parentandum ratus, equum, quem insidebat,. regio applicatum currui aureisque subselliis decenter instratum eius titulis dedicauit. Inde uota nuncupat, adiicitque precem, uti Haraldus eo uectore usus fati consortes ad Tartara antecederei, atque apud prestitem Orci Plutonem sociis hostibusque placidas expeteret sedes. Deinde rogum exstruit, Danis inauratam regis sui puppim in flamme fomentum con20 licere iussis. Cumque superiectum ignis cadauer absumeret, merentes circuire proceres impensiusque cunctos hortari cepit, uti arma, aurum, et quodcunque opimum esset, liberaliter in nutrimentum rogi sub tanti taliterque apud omnes meriti regis ueneracione transmitterent. Ciñeres quoque perusti 26 corporis urne contraditos Lethram perferri ibique cum equo et armis regio more funerari precepit. ib. (1. 1. 266): Quo tempore Atylo, bellum Noruagicum ex somniorum uisis haud dubie speculatus, redimende fuge gracia quam celerrime nauigacionem orsus, Omundum prelio so propinquum grata societate prosequitur. ib. (1. 1. 273 s.): Cui (sc. Hathero) Starcatherus cupide ense prebito, pronam post modum ceruicem applicuit, ne timide percussoris opus exequeretur aut ferro muliebriter uteretur, hortatus, prefatusque, quod, si peracta cede, ante ss cadaueris lapsum caput ac truncum medius intersiliret, armis innocuus redderetur. Quod utrum instruendi percussoris (gracia) an puniendi dixerit, incertum est. Fore enim poterat, ut saltantem eximii cadaueris moles obrueret. Igitur Hatherus adacto uegete gladio senem capite demutüauit. Quod M corpori auulsum impactumque terre glebam morsu carpsisse fertur, ferocitatem animi moribundi oris atrocitate declarans. Percussor tarnen, promissis fraudem subesse ueritus, saltu

Saxo Graramaticus.

97

non incautus abstinuit. Quem si temere peregisset, forte lapsi cadaueris ictu obrutus occisi senis penas proprio funere persoluisset. ib. (1. 1. 280): Reginam (Svanildam) . . . firmissimo nexu humo astrictam equinis obterendam calcibus prebuit s (Getarus). Hanc tante fuisse pulcritudinis fama est, ut ipsis quoque iumentis horrori foret artus eximio decore preditos sordidis lacerare uestigiis. Quo argumento rex innocenciam coniugis declarari coniectans, accedente erroris penitencia, falso notatam festinat absoluere. Aduolat interea Bicco, qui io supinam iumenta diris deturbare carminibus, nec nisi pronam obteri posse firmaret. Quippe eam forme sue beneficio seruatam sciebat. In hunc modum coll(oc)atum regine corpus adactus iumentorum grex crebris alte uestigiis fodit . . . Eiusdem (se. Broderi) illatus accipiter intimas corpori is plumas rostro detrahere cepit. Ex cuius nuditate rex sumptis orbitatis auspiciis, omen intercepturus prepropere, qui filium laqueo detraherent, mittit. Per implumem enim auiculam futurum se, ni cauisset, absque liberie augurabatur. ib. (1. 1. 281): Igitur, quod tantam copiarum partem 20 intestina clade consumpserant (Hellespontici), aule expugnacionem suis alciorem uiribus rati, ueneficam, cui Guthrune erat uocabulum, consulunt. Qua efficiente regie partis propugnatores subito oculis capti in se ipsos arma conuertunt. Quo uiso, Hellespontici, applicata testudine, primos portarum 25 aditus occupant. Deinde conuulsis postibus irruptaque ede, cecas hostium phalanges obtruncant. Eo tumultu superueniens Othinus mediosque preliancium globos appetens, Danis, quos paterna semper pietate coluerat, ademptum prestigiis uisum supera uirtute restituit. 30 ib. (1. 1. 284): Cum . . . siue parum compiuta humo seu nimium torrida, torpentibus satis ac parce fructificantibus campis, inedie languor defectam escis regionem attereret, nullum que, parum-suppetentibus alimentis, trahende famis superesset auxilium, Aggone atque Ebbone auctoribus, 35 plebiscito prouisum est, ut, senibus ac paruulis cesis, omnique demum imbelli etate regno egesta, robustis duntaxat patria donaretur, nec nisi aut armis aut agris colendis habiles domestici laris paternorumque penacium habitacula retinerent. Quorum mater Gambaruc, id ad se deferentibus filiis, cum 40 13 collocatum s, collatum a C l e m e n , Fontes historiae religionie Germanicae.

7

98

Fontes historiae religionis ßermanicae.

a scelesti decreti auctoribus salutem in crimine repositam animaduerteret, damnata concionis sentencia, necessitatem parricidio redimi oportere negabat, propius ¿onestati consilium fore asserens, animorumque ac corporum uirtuti ex5 petibilius, ut, seruata erga parentes ac liberos pietate, patria excessuri sorte deligerentur. Que si senes inualidos obtulisset, robustiores se eorum loco exilio Offerent eiusque pondus pro debilibus perferendum sua sponte susciperent. ib. (1. 1. 287): Tunc Thorkillus ex armentis, que in io maritimis frequencia discurrebant, supra quod semel leniende fami sufficeret, negat esse tollendum; futurum enim, si secus agerent, ut a diis loci presidibus discedendi potencia priuarentur. At naute, magis prorogande sacietatis quam seruandi imperii cupidiores, incitamento gule salutis consilium subis iecerunt, exhausta nauium gremia cesorum gregum corporibus onerantes. Qui ideo captu perfaciles extitere, quod ad inusitatos uirorum aspectus firmato pauore mirabundi conuenerant. Nocte insequenti monstra littori inuolancia ac toto concrepancia nemore conclusas obsedere puppes. Quorum 20 unum ceteris grandius, ingenti fuste armatum, profundum passibus emeciebatur. Idem propius admotum uociferari cepit, non ante enauigaturos, quam fusi gregis iniuriam expiando, uiris pro nauium numero traditis, diurni pecoris damna pensassent. Cuius minis obsecutus Thorkillus, ut uni25 uersorum incolumitatem paucorum discrimine tueretur, tres sorte denotatos exhibuit . . . Prohibuit eciam ullum cum superuenientibus miscere sermonem, affirmans, monstra nullo magis nocendi uim quam aduenarum uerbis parum comiter editis sumere; ideoque socios silencio tuciores existere. so ib. (1. 1. 288): Procedentibus amnis aureo ponte permeabilis cernitur. Cuius transeundi cupidos a proposito reuocauit (Guthmundus), docens, eo alueo humana a monstrosis rerum secreuisse naturam, nec mortalibus ultra fas esse uestigiis. Subinde ad ipsa ductoris penetralia peruenitur. 35 Illic Thorkillus, seductis sociis, hortari cepit, ut inter tentamentorum genera, que uarius obtulisset euentus, industrios uiros agerent atque, a peregrinis sibi dapibus temperantes, propriis corpora sustentanda curarent, discretasque ab indigenis sedes peterent, eorum neminem discubitu contingendo. 40 Fore enim illius esce participibus inter horridos monstrorum greges, amissa cunctorum memoria, sordida semper communione degendum.

Saxo Grammatica».

99

ib. (1. 1. 289 s.): Progressi atrum incultumque oppidum, uaporanti maxime nubi simile, haud procul abesse prospectant. Pali propugnaculis intersiti desecta uirorum capita preferebant. Eximie ferocitatis canes tuentes aditum pre foribus excubare conspecti. Quibus Thorkillus cornu ab- s domine illitum collambendum obiiciens, incitatissimam rabiem paruula mitigauit impensa. Superne portarum introitus patuit. Quem scalis equantes, arduo pociuntur ingressu. Atre deintus informesque larue conferserant urbem, quarum perstrepentes imagines aspicere horridius an audire fuerit, nescias ; feda io omnia, putidumque cenum adeuncium nares intolerabili habitu fatigabat. Deinde conclaue saxeum, cui Geruthum fama erat pro regia assueuisse, reperiunt. Cuius arctam horrendamque crepidinem inuisere statuentes, repressis gradibus in ipso pauentes aditu constiterunt. Tunc Thorkillus, herentes u animo circunspiciens, cunctacionem introitus uirili adhortacione discussit, monens, temperaturos sibi, ne ullam ineunde edis supellectilem, tametsi possessu iocunda aut oculis grata uideretur, attingerent, animosque tam ab omni auaricia auersos quam a metu remotos haberent, neque uel captu suauia 20 concupiscerent, uel spectatu hórrida formidarent, quanquam in summa utriusque rei forent copia uersaturi. Fore enim, ut auide capiendi manus subita nexus pertinacia a re tacta diuelli nequirent et quasi inextricabili cum illa uinculo nodarentur. Ceterum composite quaternos ingredi iubet. Quorum 25 Broderus et Buchi primi aditum tentant. Hos cum rege Thorkillus insequitur. Ceteri deinde compositis gradiuntur ordinibus. Edes deintus obsoleta per totum ac ui teterrimi uaporis offusa, cunctorum, quibus oculus aut mens offendi poterat, uberrima cernebatur. Postes longeua fuligine illiti, 30 obductus illuuie paries, compactum a spiculis tectum, instratum colubris pauimentum atque omni sordium genere respersum, inusitato adueñas spectaculo terruerunt. Super omnia perpetui fetoris asperitas tristes lacessebat olfactus. Exanguia quoque monstrorum simulacra ferreas onerauerant 35 sedes ; denique consessuum loca plumbee crates secreuerant ; liminibus horrende ianitorum excubie preerant. Quorum alii consertis fustibus obstrepentes, alii mutua caprigeni tergoris agitaeione deformem edidere lusum. Hic secundo Thorkillus, auaras temere manus ad illicita tendi prohibens, 4o iterare monitum cepit. Procedentes per fractam scopuli partem nec procul in ediciore quodam suggestu senem 7*

100

Fontes historiae religionis Germanicae.

pertuso corpore discisse rupis plage aduersum residere conspiciunt. Preterea feminas tres corporeis oneratas strumis ac ueluti dorsi firmitate defectas iunctos occupasse discubitus. Cupientes cognoscere socios Thorkillus, qui probe rerum s causas nouerat, docet, Thor diuum gigantea quondam insolencia lacessitum per obluctantis Geruthi precordia torridam egisse chalybem, eademque ulterius lapsa, conuulsi montis latera pertudisse; feminas uero ui fulminum tactas infracti corporis damno eiusdem numinis attentati penas pependisse io firmabat. Inde digressis dolia YII zonis aureis circunligata panduntur, quibus pensiles ex argento circuii crebras inseruerant nexus. Iuxta que inusitate belue dens extremitates auro preditus reperitur. Huic adiacebat ingens bubali cornu, exquisito gemmarum fulgore operosius cultum, nec celature 15 artificio uacuum. Iuxta quod eximii ponderis armilla patebat. Cuius immodica quidam cupiditate succensus auaras auro manus applicuit, ignarus, excellentis metalli splendore extremam occultari perniciem, nitentique prede fatalem subesse pestem. Alter quoque, parum cohibende auaricie potens, in2o stabiles ad cornu manus porrexit. Tercius, priorum fiduciam emulatus, nec satis digitis temperans, osse humeros onerare sustinuit. Que quidem preda uti uisu iocunda, ita usu probabilis extitit. IÛices enim formas subiecta oculis species exhibebat. Armilla siquidem anguem induens uenenato dencium 25 acumine eum, a quo gerebatur, appeciit. Cornu in draconem extractum sui spiritum latoris eripuit. Os ensem fabricans, aciem precordiis gestantis immersit. Ceteri, socie cladis fortunam ueriti, insontes nocencium exempla perituros putabant, ne innocencie quidem incolumitatem tribuendam sperantes. so Alterius deinde tabernaculi postica angustiorem indicante secessum, quoddam uberioris thesauri secretarium aperitur, in quo arma humanorum corporum habitu grandiora panduntur. Inter que regium paludamentum culciori coniunctum pilleo ac mirifici operis cingulum uisebantur. Quorum Thor35 lvillus ammiracione captus cupiditati frenos excussit, propositam animo temperanciam exuens, tociesque alios informare solitus, ne proprios quidem appetitus cohibere sustinuit. Amiculo enim manum inserens, ceteris consentaneum rapine ausum temerario porrexit exemplo. Quo facto, penetralia ab M imis concussa sedibus inopinate fluctuacionis modo trepidare 16 quidam s, quidem a

18 nitenti s, intëti a

Saxo Grammaticus.

101

ceperunt. Subinde a feminis conclamatum, equo diucius infandos tolerari predones. Igitur qui prius semineces experciaque uite simulacra putabantur, perinde ac feminarum uocibus obsecuti, e suis repente sedibus dissultantes, uehementi incursu adueñas appetebant. Cetera raucos extulere mugitus. 5 Tum Broderas et Buchi, ad olim nota sibi studia recurrentes, incursantes se Lamias adactis undique spiculis incessebant, arcuumque ac fundarum tormentis agmen obtriuere monstrorum. Nec alia uis repellendis efficacior fuit. Viginti solos ex omni comitatu regio sagittarie artis interuentus seruauit. 10 Ceteri laniatui fuere monstris. ib. (1. c. 292): Qua (sc. nauigatione) primum prospera usus, deinde aduersa quassatus, periclitatis inedia sociis, paucisque adhuc superstitibus, religionem animo intulit (Thorkillus), atque ad uota superis nuncupanda confugit, extreme is necessitatis presidium in deorum ope consistere iudicans. Denique aliis uarias deorum potencias exorantibus ac diuerse numinum maiestati rem diuinam fieri oportere censentibus, ipse Ygarthilocum uotis pariter ac propiciamentis aggressus, prosperam exoptati sideris temperiem assecutus est. '¿o ib. (1. 1. 294 s.): Inde periato ad socios igne, aure indulgenciam nactus, quarto die ad propositum portum appulit (Thorkillus), aggressusque cum sociis terram, apud quam continue noctis facies alterni luminis uicissitudinem frustrabatur, egre prospectum capientibus oculis, inusitate molis scopu- 25 lum conspicit. Cuius perlustrandi cupidus a comitibus foris stacionem peragentibus extusum silicibus ignem, opportunum contra demones tutamentum, in aditu iussit accendi. Post hec, prelato per alios lumine, arctis cauerne faucibus corpus subiiciens, inter crebros serpentum allapsus ferreorum undi- ao que sediluim frequenciam contemplatur. Inde placidior aque moles subiectoque sábulo molliter influens conspectui obuersata est. Qua transita, paulo deuexiorem situ speluncam aggreditur. Ex qua item atrum obscenumque conclaue uisentibus aperitur. Intra quod Vgarthilocus manus pedesque 35 immensis catenarum molibus oneratus aspicitur; cuius olentes pili tam magnitudine quam rigore corneas equauerant hastas. Quorum unum Thorkillus, annitentibus sociis, mento pacientis excussum, quo prompcior fides suis haberetur operibus, asseruauit ; statimque tanta fetoris uis ad circunstantes manauit, « ut, nisi repressis amiculo naribus, respirare nequirent. Vixque egressu potiti, ab inuolantibus undique colubris con-

102

Fontes historiae religionis Germanicae.

spuuntur. Quinqué duntaxat Thorkilli comitum, ceteris ueneno consumptis, nauigium cum ductore conscendunt. Imminent efferi demones et in subiectos uenenata passim sputa coniiciunt. At naute, pretentis coriorum umbracalis, illapsum s respuere uirus. Hie cuiusdam forte prospicere cupientis tactum ueneno caput, perinde ac ferro recisum, ceruici exemptum est. Alius ocellos umbraculis exer[c]ens, sub eadem uacuos luminum orbes retulit. Alius exerta manu tegimen explicans, eiusdem tabi ui truncum ad se brachium reuocauit. Igitur 10 ceteris propensiora sibi numina nequicquam deprecantibus, Thorkillus uniuersitatis deum uotis aggressus, eique cum precibus libamenta defundens, mox prioris celi usum ac perspicua rerum elementa prospera nâuigacione collegit. ib. (1. 1. 296): Crinis quoque oliditas, quem Thorkillus perinde atque operum suorum magnitudinem testaturum capillicio gigantis excerpserat, in circunstantes effusa, compluribus exicio fuit. ib. IX (1. 1. 304: Postremo pupillae eius (sc. Syuardi) puluere perfundens abiit (Rostarus). Qui, maculis repente 2o coortis, eximiam uermiculorum similitudinem obstupescentibus oculis ingenerauit. Crediderim, huius miraculi auetorem futuram iuuenis seuiciam euidenciori luminum testimonio prodere uoluisse, ne perspicaciar corporis pars sequentis uite presagio uacua maneret. Quem anus, que pocionibus eius pre25 erat, uermiculatas ore notas preferre conspiciens, inusitato iuuenis horrore permota, subito lapsu decidens, linqui animo cepit. ib. (1. 1. 306): Subito diuina futuri muliercula, tanquam celeste quoddam oraculum aut diuine uoluntatis interpres, salutari regem (sc. Karolum) prediccione permonuit, ad30 uentantisque periculi malum felici uaticinio precucurrit, Syuardi classem ad Sighuini fluminis fauces appulisse denuncians. ib. (1. 1. 313): Hic (sc. Lodovicus) . . . sanetissimi tenoris specimen a Romanis ritibus mutuatus, profanato perfidorum errore, delubra dirait, uictimarios proscripsit, 35 flaminium abrogauit, atque incondite patrie Christianismi sacra primus intulit, reiectoque demonum cultu, diuinum emulatus est. ib. (1. 1. 319s.): . . . uoluptatem, quam gratuita humanitate distulit, mox leta somnii specie delibauit (Gormo). 15

7 exercens s, exerces a Velechow, Sighnini a.

14 crinis s, cuius a

31 Sighuini

Saxo Grammaticus.

103

Quippe, profuso in somnum animo, existimauit, duos alites coniugis sue genitali parte prolapsos, sed alteram altero grandiorem, corpora superne librantes prepeti celum uolatu petere, exiguoque tempore interiecto reuersos suis altrinsecus manibus insedisse. Secundo quoque ac tercio, paruula quiete recreatos, propassis alis aeri se credidisse, tandemque minorem ex his ad se pennis cruore oblitis comité uacuum remeasse. Ea opinione attonitus, ut erat somno pressus, indicem stuporìs questum edidit, ac totos penates tumultuoso clamore compleuit. Quam speculacionem eo, percontantibus famulis, explicante, Thira, felicem se prole futuram autumans, omisso differendarum nupciarum proposito, castimoniam, quam cupide precata fuerat, auidius remisit; celibatumque ad uenerem transferens, sponso gratam suimet pociende copiam tribuit, continentis animi uirtutem admissi concubitus sacietate pensando, prefata, minime se ei nupturam fuisse, nisi ex his adumbrate quietis imaginibus cerciorem fecunditatis sue fortunam hausisset. Itaque ut uafro, ita inusitato Consilio pudicicie simulacio in future prolis agnicionem transiuit. ib. X (1. 1. 324): repetente . . . classem Haquino, in- : credibile memoratu monstrum incidit. Iaculum namque uago ancipitique discursu superne inter auras oberrare conspectum non minore intuentes metu quam ammiracione compleuit. Siquidem in diuersas partes dubiis reflexibus agitatum figendi uulneris locum exploracius prospicere uidebatur. Quod mira- 2 culum cunctis immani stupore prosequentibus, incertisque, quidnam res tam inusitata portenderet, subito casus in solius Haquini caput suspectum omnibus periculum transtulit. ib. (1. 1. 327): duos . . . prestantissime indolis filios hostiarum more aris admotos pociende uictorie causa nefaria 30 litacione mactauit (Haquinus), nec sanguinis sui interitu regnum emere dubitauit, patrisque nomine quam patria carere maluit. ib. (1. 1. 339): cuius (sc. Noruagiae) regi Olauo tanta sumendorum auspiciorum annotandorumque ominum cura acta est, ut eciam aquarum sacrarum liquore perfusus, cum par(i)ter religiose discipline rudimenta sorpsisset, nullo tamen sanctitatis exemplo, nullius auctoritate doctrine, quo minus augur [i]um monitus consectaretur futuraque per pullarios disceret, uetari posset. Itaque sanctitate uacuus nec non inanem eius umbram complexus, susceptam religionis speciem fucosa supersticione damnabat.

I. INDEX AUCTORUM, LIBRORUM, CONCILIORUM. Adam Bremensis 70 s. Agathias 26 Alcvinus 47 Altfridus 58 s. Ammianus Marcellinus 15 Armales regni Francorum 48 Apollinaris Sidonius 17 s. Appianus 14

Frontinus 13

Baudonivia 30 s. Beda Venerabiiis 40 s. Bonifatius 44

Hincmarus Remensis 60

Caesar 5 Carolus Magnus 45 s. Cassius Dio 14 Chronicae quae dicuntur Fredegarii scholastici 31 s. Chronicon Fani Sancti Neoti 73 Chronicon Laurissense breve 54 Claudianus 15 s. Clemens Alexandrinus 14 Cnutonis regis gesta 69 Concilium Aspasii episcopi metropolitani Elusani 21 Concilium Clippiacense 31 Concilium Germanicum a. 742. habitum 42 Concilium Neuchingense 47 Concilium sub Sonnatio episcopo Remensi habitum 31

Gesta abbatum Trudonensium 74 s. Gesta Herwardi 76 Gregorius I. papa 29 s. Gregorius II. papa 40 Gregorius III. papa 41 s. Gregorius Turonensis 27 s.

Indiculus superstitionum et paganiarum 42 s. Jonas Segusiensis 32 9. Jordanes 21 s. Leges Burgundionum 20 Leges Langobardorum a Grimowaldo additae 35 s. Leges Liutprandi 38 s. Lex Alamannorum 36 Lex Baiuwariorum 37 s. Lex Frisionum 59 s. Lex Ribuaria 31 Lex Salica 18 s. Lex Visigothorum 35 Miracula S. Mathiae 73 Nennius 55 Notkerus Balbulus 63

Daniel episcopus Vintoniensis 40

Origo gentis Langobardorum 34 s. Orosius 17

Edictus Rothari 33 s. Eigil 55 Ennodius 20 s. Epistola concilii Aquileiensis 16 Ermoldus Nigellus 56 Eunapius 16 Excerptum ex Gallica historia 53 s.

Passio Kiliani martyris Wirziburgensis 59 Paulus Diaconus 48 s. Plutarchus 13 s. Poenitentiale Arundel 66 s. Poenitentiale ecclesiarum Gerrnaniae 64 s.

Index anctorum, librorum. conciliorum. Poenitentiale Egberti 40 Poenitentiale Pseudo-Theodori 56 Poenitentiale Theodori 36 Procopius 22 s. Pseudo-Bonifatius 51 Rimbertus 61 s. Rudolfus monachus Fuldensis 60 s. Saxo Grammaticus 76 s. Sozomenus 17 Statius 6 Strabo 5 s. Suetonius 13 Synodi Britannicae 48 Tacitus 7 s. Thietmarus Merseburgensis scopus 68

105

Vellerns Paterculus 6 Vita Amandi 44 Vita Barbati 52 s. Vita Eligii 44 Vita Landiberti episcopi Traiectensis vetustissima 44 Vita Lebvini antiqua 57 Vita Vulframni 51 Vita Walarici 68 s. Vita Willehad! 56 s. Wettinus 54 s. Widukindus 67 s. Wülelmus Malmesbiriensis 73 s. Willibaldus 44 s. Wolfherius 69

epi-

Zacharias papa 43.

Π. INDEX PERSONARUM ET LOCORUM. Absuitus 89,12 s. Aedvinus 41, 8 Aeresburhc 54,19, vid. etiam Eresburgum Aestii 11, 5 s. Aggo 97, 36 Agilimundus 15,10 Agio 34, 34 s. Agripina urbs 27, 2 Aio 48, 23 Alamanni 15, 2 s. 26,15 s. 34. 27,10 a. Albis 6,13. 68,13 Alboin 49, 31 Albricus 58, 23 s. Albruna 7, 29 s. Alcis 10, 33 Aldo 50,16 s. Alpes 53, 30 Amazones 49, 23 s. Ambri 34, 36 Ambrones 17,16 Amlethus 88, 36 a. Andoverpae 44, 2 Angin 24, 38 Angli 30,17 s. 40, 28. 41, 28. 74, 3 Anglia 70, 35 Anglii 10,12 Ansis 22,12 Aquisgranum 74,17 Ariovistus 13, 2. 14, 7 Arminius 12, 7.16 Asmundus 79, 6. 89,1. 3 s. Assi 34,36 Atala 32, 29 Athanarichus 17, 28 Atylo 96, 27 s. Auva 68, 31 Avar 64, 4 s. Aviones 10,12

Bacchus 75, 22 Baduhenna 12, 22 Balderus 83, 37 s. Bawarii 47,1 s. Biarco 83, 21 Bicco 97,10 s. Biomo 91,16 s. Birca 61,17 s. 70, 2 s. 71, 28 Bizantium 78, 2 s. Bogudes 54, 4 Boiscalus 12, 24 Bous 86, 23 s. Brettones 41, 2 Brigantia 54, 24 s. Brittania 24, 25 s. 55, 22 s. 73,29 s. Brittia 24, 27 s. 25, 7 s. Brittones 65, 20 Broderas 97,15 s. 99, 26 Bromius 63, 22 Bructeri 11, 22 s. Bruno 95, 42 s. 96, 4 s. Buchi 99, 26 Burgundii 15,14 s. Byrca vid. Birca Cantia 41, 2 Carellus 49, 41 Car(o)lus 48,15. 54,19. 55,8 s. 58, 27 s. 102, 29 s. Castor 10,32 Chamabi 16, 9 Charibertus 28,16.19 Chatti 6, 26. 9,14 s. 12, 27 s. 13,15 Chilpericus 28, 21 Chlodovechus 27, 31 s. Chnodoraarius 15, 6 Chrotchildis 27, 31 s. Civilis 11,10 s. 19 s. 28 s. 35 s. 12,1 Ciza, Cizaris 53, 33 s.

Index personarum et locorum. Claudius 29,16 s. Coifi 41, 8 Columbanus 54, 22 s. Comosicus 22, 7 Conpendium 29, 3 Craca 87, 25 s. Cunimundus 49, 31 Cunincpert 5 0 , 1 4 s. Da(e)ni 47,12. 5 5 , 7 s. 5 8 , 3 8 . 67, 33 s. 6 9 , 1 4 s. 7 9 , 1 1 s. Danica regio 76, 20 s. Dertona 32, 29 Diana 59, 21 Dicineus 21, 29 s. 22, 6 Dis 63, 22 Dockynchirica 56, 34 Dorwentio 41, 23 Ebbo 97, 35 Eburacum 41, 22 Egino 71,14 s. Eostre 41, 28 Eresburgum 48, 16, vid. etiam Aeresburhc Ermensul 48,17. 54, 20. 6 1 , 1 4 s. Ericus 6 2 , 1 8 s. 8 7 , 1 6 s. 94, 21 s., vid. etiam Hericus Eudoses 1 0 , 1 3 Filimer 2 2 , 1 4 Finn 55, 29 Flandri 44, 2 Fleo 58, 34 Fodepald 55, 29 Fósete, Foseteslant 58, 38 s. Fositae, Fositesland 4 7 , 1 3 Franci 20, 33. 2 4 , 1 8 s. 33. 2 5 , 1 5 . 26,17. 28 s. 27,25. 29,21. 30, 31 s. Francia 63, 7 s. Frea 35, 8 s. 48, 31 s. 74, 5. Frealaf, Fredulf 55, 29 Fresi 4 4 , 1 8 Fresia 61,17 Fres(i)ones 45, 2. 47,12. 51, 26 s. 58,25. 33 s. Fricco 71, 32. 72, 4 Fridlevus 86, 39 s. 91, 26 Frigga 78, 6 s. 83, 22 Fra 8 0 , 1 8 s. 8 5 , 1 9 s. 93, 26 Freco 91, 27 s. Frogertha 91, 33 s. Frotho 8 1 , 3 5 s. 39 s. 90, 29 s.

107

Gaesmere 4 5 , 1 6 Gallus 54, 22 s. Gambara 34, 32 s. 48, 31 Gambaruc 97, 22 s. Gandao 44, 9 Ganna 14, 26 Gapt 22,13 Geilana 5 9 , 1 0 s. Geruthus 100, 6 s. Geta 55, 30 Gevaxus 84, 5 s. Glomuzi 68,12 s. Godan 3 5 , 4 s. 4 8 , 2 8 s. 49,10, vid. etiam Othi(y)nus, Vodanus, Voden, Waten, Woda(e)n(o). Wotan Godaricus 2 2 , 1 5 Godmunddingaham 41, 23 Gormo 102, 39 s. Getarus 97, 6 s. Gothi 16,16 s. 23. 17, 21. 2 1 , 1 6 . 18. 25. 30. 2 2 , 9 s. 2 4 , 1 8 . 70, 2 s. Gozbertus 5 9 , 1 0 s. Gram 77, 6 s. Grauso 50,17 s. Grep 8 8 , 3 s. Guectha, Guictglis, Guigta 55, 28 Gundericus 27, 8. 20 Gundiperga 49, 35 Gundovaldus 2 9 , 1 9 s. Gunholmus 8 7 , 1 s. Gunnilda 79, 6 s. Guntchramnus 2 8 , 1 5 Guorthigirnus 55, 23 s. Guthmundus 98, 32 s. Guthrune 97, 22 s. Gyuritha 95, 20 s. Haco 93, 26 s. Hadingus 77, 32 s. Halaricus 22,19 s. Haldanus 94, 22 s. 40 Haliurunnae 2 2 , 1 6 Halogia 84, 21 Haquinus 94, 23 s. 103, 20 s. Haïaldus 68, 5 s. 71, 6 s. 85, 32 s. 94, 6. 95, 26 s. Harigarius 61,17 s. Harii 10, 35 Harthgrepa 77, 31 s. Hathagat 6 7 , 1 0 s. Hatherus 96, 31 s.

108

Index personarum et locorum.

Helsingia 79, 39 s. Henge(i)st(us) 41,1. 65, 27.73, 30. Hercules 7,11. 8,1. 9, 24 s. 12,17. 67,20 Hericus 71, 42 Hermegisclus 24, 31 s. Hermes 67, 22 Herminones 7, 9 s. Hermunduri 12, 27 s. Hermutruda 86, 35 s. Heruli 20, 33. 22, 26 s. Hessi 45, 4 Hilda 89, 9 s. Hildeprandus 51, 3 s. Hildenesheimensis civitas 69, 26 s. Hildigerus 95,12 s. Hira fluvius 32, 31 Hors(a) 41,1. 55, 27. 73, 31 Hotherus 83, 28 s. Hubba 73,16 Humarcha 57,1 Hundingus 81, 22 s. Hynguarus 73,16 Ibor 34, 33 s. 48, 23 Idistaviso 12, 20 Inda 74,11 s. Ingaevones 7, 9 Ingo 95, 36 Ingomeris 28,11 Jovis = Juppiter 27, 38. 41, 34. 43,4.18. 51,14. 56,13.17.20. 71, 39 Irminsul vid. Ermensul Isis 8, 2 Istaevones 7,10 Karolus vid. Carolus Lamissio 49, 21 s. Langobardi 29, 35 s. 31, 27 s. 39,33. 49,15 s. 22 s. 50, 7. 51,19 s. Lederun 68, 23 s. Lethra 86, 24. 96, 25 Liafburkg 58, 3 s. Libes 5, 25 Lodebrochus 73,17 Lodovicus 102, 32 s. Los 74, 20 s. Loveke 56, 34 Luna 5,16 Luxovium 32, 15

Mannus 7, 8 Marklo 57, 29 Mars 8,2. 12,37. 21,18. 24,12. 28, 3. 67,19. 71, 39. 75, 3. 22 Marsi 12, 6 Masyus 14, 25 Mater deum 11, 7 Mauringa 49,15 Mercurius 7,32. 12,37. 28,3. 32, 27. 43, 4.18. 49,11. 51,14. 60,18 Merovechus 28, 22 Meroveus 32, 29 Mimingus 84, 7 s. Mithotyn 78, 21 s. Modicia 49, 36 Mummu(o)lus 28, 30. 29,1 Nahanarvali 10, 30 Nanna 83, 36 s. Neptunus 56,12.17.21. 73,26. 75,2 s. 22. Nerthus 10,15 s. Norici 53, 28 s. Normanni 87, 9 s. Norvegia 70,14 s. 73, 5 s. Nuitones 10,13 Oddo 87, 3 s. Olaph 70,11 s. Olavus 92, 7 s. 103, 34 s. Olleras 86,15 s. Othi(y)nus 77, 35 s. 84, 38 s. 92, 32. 95, 39 s. 96,1 s. 5 s. 97, 27 s. Ovo 51, 31 Parcae 65,20 s. 66,35. 92,6 s. 95,16 s. Parisiaca urbs 28, 38. 29, 24 Pheonia 78, 29 s. Picti 55, 25 Pilleati 21,15. 22, 3 Pollux 10, 32 Proserpina 85, 29 s. Quadi 15, 9 s. Rabbodus 47, 29 Radagaisus 16, 24. 17,18 Radigis 24, 36 s. Rafnus 87, 3 s. Rathbodus 51,18 s. Reafan 73,16

Index personarum et locorum. Regnerus 83, 6 s. Regno 94,10 s. Retiae 53, 29 Reudigni 10,12 Rhenus 11, 36 Riguntha 29,13 Rinda 86, 23 Remuait 53,1 β. Rostarus 102,19 s. Rothari 39, 42 Ruta 83,17 Saturnus 27, 37 Saxani 46, 7 Saxones 17,32 s. 20,33. 65,9 s. 57,26 s. 68,31. 60,17 s. 67,22 Saxonia 45,28. 48,16. 54,19. 57, 29 Scaramensis ecclesia 71,14 s. Scadanan 34, 30 Scaldus 44, 9 Scathanavia 31, 28 s. Scotti 65, 26 Scrithiphini 24, 3 s. Selon 68, 23 Semnones 10, 2 s. 14, 26 s. Sictona civitas 71, 28 Sigtrugus 77, 7 s. Sol 5,16. 67, 20 Staicatherus 92, 21 s. 96, 31 s. Suanhuita 82, 24. 85,13 Suardones 10,13 Suebi 8, 2. 9, 31 s. 10,1. 11, 6 s. 27, 9. 32, 21. 44, 3 Suedia 70, 20 Sueones 62,40 s. 70,4. 71,26 s. 80,20 Suevi vid. Suebi Suevonia 70, 3 Suiza 69, 32 Svanilda 97, 4 s. Sygne 94, 41 s. Synaldus 94, 31 s. Synardus 102,18 Tamfana 12, 6 Tarabostesei 21,15 Tencteri 11, 29 Teutones 17, 4 s. Texandria 44,14 Theodericus 28, 32

109

Theodorada 53, 7 s. Theudibertes 24, 32 Thira 103,11 s. Thonar 48, 20 Thor 70, 38 s. 71, 30 s. 72, 3. 83, 5. 84, 39 s. 92, 23 s. 94, 28.100, 5 s. Thorilda 82, 23. 83,15 Thorkillus 98, 9 s. Thoro vid. Thor Thüle 23, 4 s. Ticinensis civitas 49, 36 s. 50,16 Tigurini 17,15 Traiectum 74,19 Transimundus 27, 20. 23 Tuisto 7, 7 Tungris 74, 20 Turchil 69, 22 s. Ubbo 86, 33 s. Ubsola vid. Upsala Uffo 79, 21 s. Ugarthilocus 101,19 s. Unwanus 70, 6 s. Upsala 70, 4 s. 23. 71, 27 s. 72, 4 s. 77, 36 s. 85, 20. 93, 27. 95, 23 Varini 10,12 Varni 24, 30 s. Vecta 41, 4 Vel(a)eda 7,1.28. 11,22 s. 28 s. 39. 12,1. 14,26 Venus 76, 22 Victgilsus 41, 4 Viduarus 15,10 Vitrodorus 16, 9 Vitta 41 4 Voda(e)n(us) 32, 26. 41, 6 Vulcanus 5,16 Wandali 27, 7 s. 35, 2. 48, 28 Waten 48, 20 Wicarus 93, 7 s. Widukind 58, 31 s. Willibrordus 44, 22 Winniles(i) 34, 32 s. 48, 29 Wodan(us) 32,12. 71, 32. 72, 3 Woden 65, 29. 74, 2 Wolfredus 70, 35 s. Wotan 49,10 Ybor vid. Ibor.

ΠΙ. INDEX RERUM. acfatmire 18, 27 altana 41, 9 anulus ferreus 9, 20 s. aprorum formae 11, 7 s. aquas colebant 27, 27. 32,15 3. arae 12,13. 41,11 arbores colebant 26,18. 30,10. 26. 38,30 s. 44,11. 46,3. 18. 33. 36. 51,14. 52,24 s. 61,11 s.72,22 s. ariolae, arioli vid. har. aruspices vid. har. aruspicia vid. har. anguria 31,15.22. 38,10. 40,5. 42, 3 s. 24. 43, 9. 45, 11. 23. 51,10 s. auspicia 8,10. 18.27. 15,3. 29, 15.17. 45,11. 103, 35 s. aves 27, 28 avium voces volatusque 8,19 s. 24,40 s. 43,9 barba submittebatur 9,15 barditus 7,13 bestiae colebantur 27, 28 boves immolabantur 26,20. 30, 21 s. brachiale 16,16 cadaveris laesio 38, 5 s. caeno mergebantur 9, 2 s. 71, 4 s. camf(ph,p)io 33,15. 21. 27. 31. 34,17 s. 37,13. 16. 25 s. 38 s. 38, 3. 39, 27 s. 60, 2 s. canes immolabantur 72,16 capita caprarum et aliorum animalium immolabantur 30, 3. 11 captivum eius gentis, cum qua bellum erat, cum electo popularium suorum committebant 8, 28 s. cauculatores 46,15

cervisa 32, 24. 37. 33, 8 cicatrices 48, 6 circ(u)lus 31, 7.11 clamoribus se defensabant 40,11 collea adorabant 29,19 commedere homines putabantur 45,33 corpora suorum etiam in dubiis proeliis referebant 7, 20 crater sanctissimus 5, 27 s. crinem obliquabant 9,30, propexum rutilatumque deponebanfc 11, 20 s., submittebant 9,15 cuculus 51, 4 s. daemones 30, 20. 35, 23 s. 36,13. 46, 2. 5 daemonium meridianum 29, 27 dei Germanorum 11, 36 s. dei iudicium 37, 9. 39, 31. 47, 8 dei Thulitarum 24, 6 s. de(i)lubra 44,19. 45, 2 divinationes 38,11. 40, 6. 45, 9 divini 42,2.23. 43,11. 45,22. 46, 9. 70,15 effigies in proelium ferebantur 7, 24 s. elementa colebant 27, 28 Eostuimonath 41, 26 equorum praesagia experiebantur 8, 20 s. 43, 9. 66, 3 s. equos immolabant 26, 20. 72,16 s. 88, 4 s. fana 27, 2 s. 30,17 s. 31. 32, 32. 41,12 s. 42, 34. 44, 3.12.19. 45,2. 47,14. 48,17. 57,23. 58, 24. 59, 2. 29 fatidicae 6,2. 11,24. 13,22 s. 14,10 s.

Index rerum. feminae notitiam intra annum vieesimum habuisse in turpissimis habebant rebus 6,19 s. feminarum plerasque fatídicas et deas arbitoabantur 11, 24 s. feminis sanctum aliquid et providum inesse putabant 7, 26 s. feralis exercitus 11, 2 filacteria vid. phylacteria flstuca 18, 31 s. fluvios adorabant 26,19 fontes adorabant 38,31. 42,3. 43, 7. 45, 8. 46, 3.18. 37. 51,13. 59,6 s. 61,11 s. 68,12 s. 72, 23 s. 76, 6 s. Freblod 80, 20 gellonia 46, 29 gildonia 46,12 grana, ubi mortuus erat homo, ardere faciebant 36,14 s. 64, 9 s. hariolae, harioli 38, 30 s. 38 s. haruspices 13,18 s. 77, 6 s. haïuspicia 38, 31. 45, 9 hasla 31,12 herbae 34,18 herburgium 19, 25 s. heroes 22,12 s. holda 64, 5 hostiae humanae 8,1. 10, 5. 17, 24 s. 18,1s. 20,35 s. 21,19 s. 22, 28 s. 24,10 s. 18 s. 41, 37 s. 52,5 s. 59,31s. 68,26 s. 72, 10 s. 24 s. 31s. 85,21s. hostiae immolaticiae 42, 24 s. idola 30,9. 18 s. 40,23. 41,12 s. 42,12. 44,12. 45,30. 55,31. 56,11. 58,2.5. 70,38 idolatria 44, 4. 47, 3 imagines ferarum 11,16 imago in curru stans adorabatur 17, 27 s. immolaticiae carnes 29, 35 s. 40, 24 s. 41,35 impúberes 5,17 s. incantationes 28,30. 35,21. 38, 10.32. 42,24. 43,8. 45,10.23. 73,8 incantatores 21,8 s. 42,4. 46,15. 70,15 s.

Ill

iurare in arma 46,42, in vestimento vel pecunia 59, 27 s. ligaturae 43, 6 ligna colebant 44,11. 45, 8 lucos consecrabant 8, 7. 12, 7.13. 22. 15,27 s. 26,23. 42,3. 46, 4.33. 72,13 s. luna cum aut incohabatur aut implebatur coibant 8, 32 s., lunae defectio 43,19, lunam ante novam proelio contendere non fas esse putabant 5, 6. 13,1 s. 25. 14,14 s., lunam comedere feminae putabantur 43, 29 magae mulieres 22,15 s. magi 70,15 majale votivo 18, 9 s. mallus 18, 25. 28 s. 19, 42 maleficae 28, 40 malefici 42, 4. 70,13 s. mathematici 77,10 s. monomachia 50,1 mucrones pro numinibus colebantur 15, 9 s. mulier habens spiritum phitonis 28,17 s. 71,11, mulieri Chattae velut oráculo adquiescebat Vitellius 13,15 s., mulieris barbarne species humana amplior Drusum prohibuit ultra tendere 13.11 s. 14,16 s. musca spiritus malignus fuit 50, 18 s. nemora consecrabant 8, 7 nemus sacrum 11,11 s. niedfeor 42, 28. 43,12 nimidae 43, 2 nod fyr vid. niedfeor obligatores 46,16 perticae 46, 27. 50, 5 s. petras colebant 46,18. 37. 51,13 phylacteria 42, 4. 24. 43, 6. 45, 23. 51.12 s. praestigia 45, 9 s. proceres apud Gothos semidei vocabantur 22, 9 s. pugnae 19,39 s. 20,7. 20 s. 33, 15. 21. 27. 34,16. 18. 28. 36,

112

Index rerum.

2. 5. 10. 21. 26 s. 37,10. 13 s. 26 s. 38,4. 16 s. 39,17 s. regnator omnium deus 10,10 reipus 18, 22 resurrectionem sperabant 14, 8 s. rex, si sub eo fortuna titubaverat belli, removebatur 15,15 s. robor Jobis 46,16 robur numinis instar 15, 28 sacella 22,2 sacerdotes 7, 22. 8, 23. 26. 10,18. 24. 25,18 s. 16, 21. 21,17. 25 s. 22,3 sacramenta offerre non dubitabat 20,11 s. sacrificia mortuorum 42, 3. 16 s. 23. 43, 34 scutum 18, 26. 29 sidera vocavit Boiscalus 12, 24 s. signa in proelium ferebant 7, 26 silvas colebant 27, 27 simulacra 27,5. 43,25 s. 44,14. 71,2 Sinistus apud Burgundios sacerdos omnium maximus vocabatur 15,18 s. solem suspexit Boiscalus 12, 24 s. sortes 5,4. 9 s. 8,10 s. 29,26. 40,5. 47,32 s. 61,34 s. 62,13. 67, 31 s. 71,18 sortilegi 42,3.23. 43,11. 46,22. 46,9 stapsaken 47,2

stercora vel sternutationes bovum 43,9 s. stips colebatur 68, 31 s. stria 19, 30 s. striga 34, 22. 45, 33. 64, 6 s. strioporcius 19, 26 sulci circa villas 43, 21 sylvaticae 65, 27 s. talamascae 60,13 s. taurum aeneum iurabant Cimbri 14,3 tempestarii 46,15 s. templa 12, 6. 41, 9. 44,14 textores navim composuerunt 74, 6 s. torques 16,16 torulus flammeus 16, 7 vanitates 64,15 s. vates Alamannici 26, 34 vaticinationes 5, 5 venefici 42, 4 vexillum miri portenti 69,14 s. 73,16 s. viperae simulacro colla flectebantur 52, 21 s. votum in arbore vel in qualibet re vovebant 40,8 wehadinc 37, 25 wifare 39, 37. 40, 2 wiffa 37, 21 yrias 43, 22.

IDalter ùe ßrupter & Co. Postscheckkonto:

Berlin DJ) 0 unii leipjig Berlin NW 7 Nr. 595 33

Kleine Texte für Vorlesungen und Übungen Herausgegeben von Hans Lietzmann

Theologie und Religionswissenschaft. (Auswahl). Religionen des Altertums. 7 BABYLONISCH-ASSYRISCHE TEXTE. Übers, von C. Bezold. 1. Schöpfung und Sintflut. 2., um den Sintflutbericht verm. Aufl. 24 S. 1911. —.40 20 A N T I K E FLUCHTAFELN. Hrsg. u. erkl. von Rieh. Wünsch. 2. Aufl. 31 S. 1912. —.50 84 AUS EINEM GRIECHISCHEN ZAUBERPAPYRUS. Von Rieh. Wünsch. 31 S. 1911. 1.— 133 LAMELLAE AVREAE ORPHICAE. Edidit commentario instruxit Alex. Olivieri. 28 S. 1915. —.90 131 DIE LINDISCHE TEMPELCHRONIK. Neubearb. von Chr. Blinkenberg. 59 S. 1915. 1.90 79 A N T I K E WUNDERGESCHICHTEN zum Studium der wunder des Neuen Testaments zusammengest. von P. Fiebig. 27 S. 2. Aufl. 1921. 1.68 LATEINISCHE SACRALINSCHRIFTEN. Ausgew. von F. R i c h t e r . 45 S. 1911. 1.40 Alte Kirche. 126 A N T I K E JESUS-ZEUGNISSE. Vorgel. von J. B. Aufhauser. 2., verm. Aufl. 57 S. 1925. 2.40 157 BUDDHA UND JESUS IN IHREN PARALLELTEXTEN. Hrsg. von J. B. Aufhauser. 30 S. 1926. 1.60 1 DAS MURATORISCHE FRAGMENT und die monarchianischen prologe zu den evangelien. Hrsg. von H. Lietzmann. 3. Aufl. 16 S. 1921. —.50 2 DIE DREI ÄLTESTEN MARTYROLOGIEN. Hrsg. von H. L i e t z mann. 3. Aufl. 18 S. 1921. —.25 6 DIE DIDACHE. Mit kritischem Apparat. Hrsg. von H. L i e t z mann. 3. Aufl. 16 S. 1912. -.50 152 EPISTOLA APOSTOLORUM. Nach dem äthiopischen und koptischen Texte hrsg. von Hugo Duensing. 42 S. 1925. 2.— 14 GRIECHISCHE P A P Y R I . Ausgew. u. erkl. von H. Lietzmann. 2. Aufl. 32 S. 1910. 1· — 4 AUSGEWÄHLTE PREDIGTEN. X: Orígenes homilie X zum Jeremias, homilie V I I zum Lukas, homilie X X I zum Josua. Hrsg. von E. Klostermann. 3. Aufl. 25 S. 1914. —.40 13 AUSGEWÄHLTE PREDIGTEN. I I : Fünf Festpredigten Augustins in gereimter Prosa. Hrsg. von H. Lietzmann. 1905. Vergriffen

matter Dt ßrupter & Co. Postscheckkonto :

Bertin ID )0 and îeipjig Berlin NW 7 Nr. 595 3 3

83 ORIGENES, EUSTATHITJS VON ANTIOCHIEN, GREGOR VON NYSSA über die Hexe von Endor. Hrsg. von Erich K l o s t e r m a n n . 70 S. 1912. 1.20 151 CELSI A L E T H E S LOGOS. Excussit et restituere conatus est Dr. O. Glöckner. X I V , 72 S. 1924. 3.17/18 SYMBOLE DER A L T E N KIRCHE. Ausgew. von H. L i e t z mann. 2. Aufl. 40 S. 1914. 1.25 9 PTOLEMAEUS B R I E F A N DIE FLORA. Hrsg. von A. Harnack. 2. Aufl. 10 S. 1912. —.35 129 T E X T E ZUR GESCHICHTE DES MONTANISMUS. Hrsg. von D. N. Bonwetsch. 32 S. 1914. 1.— 122 U R K U N D E N ZUR ENTSTEHUNGSGESCHICHTE DES DONATISMUS. Hrsg. von Hans v. Soden. 56 S. 1913. 1.75 47/49 L A T E I N I S C H E A L T K I R C H L I C H E POESIE. Ausgew. von H. L i e t z m a n n . 64 S. 1910. 2.— 26/28 LATEINISCHE A L T C H R I S T L I C H E INSCHRIFTEN mit einem Anhang jüd. Inschriften. Ausgew. u. erkl. von E. Diehl. 2. Aufl. 86 S. 1913. 2.75 108 KONSTANTINS KREUZESVISION. In ausgew. Texten vorgelegt von J. B. Aufhauser. 26 S. 1912. —.90 Apokryphen und Verwandtes. 3 APOCRYPHA. u. d. Kerygma 1921. 8 APOCRYPHA. 21 S. 1910. 11 APOCRYPHA. fragment 1911. 12 10 64 152 31

I : Reste d. Petrusevangeliums, d. Petrusapokalypse Petri. Hrsg. von E. K l o s t e r m a n n . 2. Aufl. 16 S. —.50 I I : Evangelien. Hrsg. von E. K l o s t e r m a n n . 2. Aufl. -.65 I I I : Agrapha, slavische Josephusstücke, OxyrhynchusHrsg. von E. K l o s t e r m a n n . 2. Aufl. 26 S. 1911. -.50 APOCRYPHA. IV : Die apokryphen briefe des Paulus an die Laodicener und Korinther. Herausgegeben von A. Harnack. 2. Auflage. 23 S. 1912. —.75 DIE HIMMELFAHRT DES MOSE. Hrsg. von C. Clemen. 16 S. 1904. —.50 D I E ODEN SALOMOS, aus dem Syrischen übersetzt mit Anmerkungen von A. U n g n a d und W. Staerk. 40 S. 1910. Vergriffen. E P I S T U L A APOSTOLORUM. Nach dem äthiopischen und koptischen Texte. Hrsg. von H u g o Duensing. 42 S. 1925. 2.— Z W E I NEUE EVANGELIENFRAGMENTE. Hrsg. u. erkl. von H. B. Swete. 15 S. 1908. —.50

Reformationszeit. 101 FRÜHNEUHOCHDEUTSCHES GLOSSAR. 2. Aufl. 136 S. 1920. Wörterbuch

zu Luther

und seinen

Von A l f r e d Götze. 4.25

Zeitgenossen.

21 D I E W I T T E N B E R G B R UND LEISNIGER KASTENORDNUNG 1522/1523. Hrsg. von H. L i e t z m a n n . 24 S. 1907. —.75 24/25 M A R T I N LUTHERS geistliche Lieder. Hrsg. von A. L e i t z m a n n . 31 S. 1907. 1.-

tDalter De ßrnpter & Co. ί Φ ν

BerlintDJOnnòIeipjìg

Postscheckkonto: I S ? I Berlin NW 7 Nr. 595 33

36 L I T U R G I S C H E T E X T E . IV: Martin Luthers Von Ordnung gottesdiensts, Taufbüchlein, Formula missae et communionis 1523. Hrsg. von H . L i e t z m a n n . 24 S. 1909. —.75 37 L I T U R G I S C H E T E X T E . V : Martin Luthers Deutsche Messe 1526. Hrsg. von H . L i e t z m a n n . 16 S. 1909. —.50 109 L U T H E R S K L E I N E R K A T E C H I S M U S der deutsche t e x t in seiner geschichtlichen entwicklung. Von J . M e y e r . 32 S. 1912. 1.— 142 MARTIN L U T H E R S 95 T H E S E N nebst dem Sermon von Ablaß und Gnade 1517. Hrsg. von O. C l e m e n . 34 S. 1917. —.50 50,51 U R K U N D E N ZUR G E S C H I C H T E D E S B A U E R N K R I E G E S U N D D E R W I E D E R T Ä U F E R . Hrsg. von H . B ö h m e r . 2. Aufl. 36 S. 1921. 1.10 74 A N D R E A S K A R L S T A D T VON A B T U H U N G D E R B I L D E R und das keyn bedtler vnther den christen seyn sollen 1522, u n d die Wittenberger beutelordnung. Herausgegeben von H . L i e t z m a n n . 32 S. 1911. 1.86 A L T E E I N B L A T T D R U C K E . Hrsg. von O t t o C l e m e n . 77 S. 1911. 2.50 99 A U T H E N T I S C H E B E R I C H T E über Luthers letzte Lebensstunden. Hrsg. von Dr. J . S t r i e d e r . 42 S. 1912 1.25 106 DAS N I E D E R D E U T S C H E N E U E T E S T A M E N T nach Emsers Übersetzung, Rostock 1530. Eine Auswahl aus den Lemgoer Bruchstücken. Mit einer Einleitung herausgegeben von E . W e i ß b r o d t . 32 S. 1912. 1.Neuzeit. 76 A U S W A H L AUS ABRAHAM A S. CLARA. Hrsg. von K. B e r t s c h e . 47 S. 1911. 1.50 85 D I E G E L T E N D E N P A P S T W A H L G E S E T Z E , Pii X. constitutio vacante sede apostolica — Pii X. constitutio commissum nobis — Leonis X I I I . constitutio praedecessores nostri — Leonis X I I I . instructio (regolamento). Herausgegeben von F. G i e s e . 56 Seiten. 1912. 1.— 70 L I T U R G I S C H E T E X T E . V I I : Die Preußische Agende im Auszug. Hrsg. von H . L i e t z m a n n . 42 S. 1911. —.50, geb. 2.40 75 L I T U R G I S C H E T E X T E . V I I I : Die Sächsische Agende im Auszug. Hrsg. von H . L i e t z m a n n . 36 S. 1911. 1.10, geb. 3.— 125 L I T U R G I S C H E T E X T E . I X : Die Hannoversche Agende im Auszug. Hrsg. von J . M e y e r . 30 S. 1913. 1.— 102 D I E GENERALSYNODALORDNUNG. Hrsg. von A. U c k e l e y . 20 S. 1912. —.30 103 D I E K I R C H E N G E M E I N D E - U N D SYNODALORDNUNG lür die Provinzen Preußen, Brandenburg, Pommern, Posen, Schlesien und Sachsen. Hrsg. von A. U c k e l e y . 36 S. 1912. —.50 104 D I E R H E I N I S C H - W E S T F Ä L I S C H E K I R C H E N O R D N U N G . Hrsg. von A. U c k e l e y . 64 S. 1912. 2.—

Vollständige

Verseichnisse

stehen kostenlos

zur

Verfügung.

Malter Dt ßrnpftr « C o . / W \ Berlin TOJO unû íeipjig Postscheckkonto:!«!

Berlin NW 7 Nr. 59533

Arbeiten zur Kirchengeschichte Herausgegeben von

Emanuel Hirsch und Hans Lietzmann 1. Petrus und Paulus in Rom. Von H a n s L i e t z m a n n . 1927. 2. Auflage. VIII und 315 Seiten mit 13 Tafeln. Oktav. Rm. 1 7 . — , geb. 1 9 . — 2. Luther und Böhme. Von H e i n r i c h B o r n k a m m . 1925. VIII und 300 Seiten Oktav. RM. 1 1 . — 3. Die Rechtfertigungslehre auf dem Tridentinischen Konzil. Von H a n n s R i l c k e r t . 1925. VIII und 281 Seiten. Oktav. RM. 15.— 4. Cyprianische Untersuchungen. Von H u g o K o c h . 1926. XII und 493 Seiten. Oktav. RM. 1 8 . — 5. Die Religion Michelangelos. Von H e r m a n n W o l f g a n g B e y e r . 1926. VI und 159 Seiten. Oktav. RM. 5.50, in Ganzleinen 7.50 6. Die theologische Entwicklung Gasparo Contarinis 1530—42. Von H a n n s R i i c k e r t . 1926. VIII und 109 Seiten. Oktav. RM. 4 . — 7. Karl Holl. Zwei Gedächtnisreden von Adolf von Harnack und Hans Lietzmann. Mit einem Bilde K . Holls. 1926. II und 20 Seiten. Oktav. RM. 1.— 8. Messe und Herrenmahl. Eine Studie zur Geschichte der Liturgie von H a n s L i e t z m a n n . 1926. XII und 263 Seiten. Oktav. RM. 1 2 . — 9. Oliver Cromwell. Seine Religion und seine Sendung. Von Helmut Kittel. 1928. Oktav. IX und 262 Seiten. Geh. RM. 15.—, geb. ca. 1 7 . — 10. Das Reich Gottes auf Erden. Utopie und Wirklichkeit. Eine Untersuchung zuButzers »De regno Christi« und zur englischen Staatskirche des 16. Jahrhunderts. Von W i l h e l m P a u c k . 1928. Oktav. III, 208 Seiten. RM. 1 0 . — 11. Ambrosius von Mailand als Kirchenpolitiker. Von H. v. C a m p e n h a u s e n . (Im Druck) 12. Eusebius. Von R i c h a r d L a q u e u r . (Im Druck) Weitere Bände in Vorbereitung

Luthers Werke in Auswahl Unter Mitwirkung von Albert Leitzmann herausgegeben von Otto Clemen 1912/13. Vier Bände geb. M. 30.—, einzeln je M.

Walter de Gruyter & Co. Postscheckkonto

Berlin W IQ und Leipzig Berlin NW 7 Nr. 59533

Fontes historiae religionum ex

auctoribus graecis et latinis

collectos

edidit Carolus Clemen Bisher sind

erschienen:

Fasciculus I : F o n t e s historiae religionis persicae. Cojlegit C a r o l u s C l e m e n , iqzo. Oktav. n 6 Seiten. Preis 3:60 M. Fasciculus II : F o n t e s historiae r e l i g i o n i s a e g y p t i a c a e . Theodorus Hopfner.

Collegit

1: auctores ab Homero usque ad Diodorum continens. 1922. Oktav. 146 Seiten. Preis 4.50 M. 2 : auctores ab Horatip usque ad Plutarchum continens. 1923. Oktav. Seite 147—274. Preis 4 . — M. 3: auctores a Clemente romano usque ad Porphyrium continens. 1923. Oktav. Seite 275—476. Preis 6.— M. 4 : auctores ab Eusebio usque ad Procopium Caesarecnsem . continens. 1924. Oktav. Seite 4 7 7 — 7 1 0 . Preis 7 . — M. 5 : auctores aetatis byzantinae mediae, addenda et corrigenda, conspectum auctorum omnium, indices nominum et rerum continens. 1925. Oktav. Seite 7 1 1 — 9 3 2 . Preis 7 . — M. Fasciculus III : F o n t e s h i s t o r i a e r e l i g i o n i s g e r m a n i c h e . Collegit C a r o l u s C l e m e n . 1928. Oktav, n 2 Seiten. Preis 5.— M. Die Sammlung bringt alle irgendwie auf die Geschichte einzelner Religionen bezüglichen Stellen bei griechischen und lateinischen Autoren bis ins Mittelalter, soweit die Nachrichten selbständig Wert haben. Der kritische Apparat rechtfertigt nicht nur den dargebotenen Text, sondern gibt auch alle für das religionsgeschichtliche Verständnis wichtigen Varianten und Konjekturen an. Die einzelnen Autoren sind chronologisch geordnet; ein alphabetisches Register am Schluß eines jeden Heftes stellt alle überhaupt berücksichtigten zusammen. Zunächst sollen die Nachrichten über die persische, ägyptische, assyrisch-babylonische, indische, germanische, keltische und slawische Religion gesammelt werden. Da bisher kaum für-eine der genannten Religionen solche Sammlungen der griechischen und lateinischen Nachrichten existieren, die für manche die wichtigsten Quellen darstellen, für andere doch neben den Urkunden der betreffenden Religion ihren Wert haben und da die Nachrichten sonst außerordentlich verstreut, zum Teil sehr schwer zugänglich sind, wird das Unternehmen allen, die auf dem Gebiete der Religionsgeschichte arbeiten, sehr willkommen sein.