Fontes historiae religionum ex auctoribus Graecis et Latinis collectos: Fasciculus 4 Fontes historiae religionis Slavicae 9783111403113, 9783111039701


316 67 6MB

German, Latin Pages 112 [124] Year 1931

Report DMCA / Copyright

DOWNLOAD PDF FILE

Table of contents :
Procopius Caesariensis
Einhard
Responsa Nicolai I. papae ad consulta Bulgarorum
Constantinus Porphyrogenitus
Christianus
Widukind monachus Corbeiensis
Leo Diaconus
Epistula St. Brunonis ad imperatorem Henricum II
Thietmarus Merseburgensis episcopus
Wipo
Legenda bohemica „Oportet nos fratres“
Adam Bremensis
Epistula Adelgoti archiepiscopi Magdeburgensis
Cosmas Pragensis
Homiliarium quod dicitur de Opatoviz
Diploma Brandenburgense
Ordericus Vitalis
Herbordus
Ebbo monachus Sancti Michaelis
Monachus Prieflingensis
Helmold presbyter Bozoviensis
Ex codice Pomeraniae diplomatico
Saxo Grammaticus
Annales Augustani
Annales Magdeburgenses
Richardi Pictaviensis chronica: Continuatio
Innocentius III. papa
Arnoldus Lubicensis
Demetrius Bulgariae archiepiscopus Chomatianus
Legenda bohemica „Oriente iam sole“
Liber statutorum civitatis Ragusii
Chronicon Montis Sereni
Fragmentum genealogiae ducum Brunsvicensium et Luneburgensium
Constitutio Synodalis Uniejoviensis
Neplach abbas Opatovicensis
Acta visitationis Pragensia
Concilia Pragensia
Fragmentum ex Martyrum in Ebbekestorp quiescentium Passione
Exhortatio visitationis synodalis Vladislaviensis
Statuta dioecesis Cracoviensis a. 1408
Sententia contra hereticum et astrologum lapsum
Joannes Długosz seu Longinus canonicus Cracoviensis
Sermones Polonici saec. XV
Statuta provincialia Polonica
Postilla Husitae Polonici
Sermones per circulum anni Cunradi
Statuta synodalia Andreae episcopi Posnaniensis
Sermones Polonici a fratre Michaele de Janoviec scripti
Appendix I. continet fontes qui num revera ad Slavos pertineant incertum est
Herodotus
Poenitentiale Merseburgense
Capitulatio de partibus Saxoniae
Theodorus Balsamon
Appendix II. continet fontem lingua Germanica scriptum:
Historia regum Danorum dicta Knytlingasaga
Appendix III. continet fontes Islamicos, quos collegit Fr. Taeschner
Ibn Faḍlān
Ibn Rusta
Geographus anonymus Persicus
Mas‘u¯di¯
Ja¯qūt
I. Index codicum et editionum
II. Index auctorum et librorum
III. Index personarum et locorum
IV. Index rerum
V. Conspectus argumenti
Recommend Papers

Fontes historiae religionum ex auctoribus Graecis et Latinis collectos: Fasciculus 4 Fontes historiae religionis Slavicae
 9783111403113, 9783111039701

  • 0 0 0
  • Like this paper and download? You can publish your own PDF file online for free in a few minutes! Sign Up
File loading please wait...
Citation preview

FONTES HISTORIAE RELIGIONUM EX AUCTORIBUS GRAECIS ET LATINIS COLLECTOS EDIDIT CAROLUS CLEMEN FASCICULUS IV

FONTES HISTORIAE RELIGIO NI S SLAVICAE COLLEG1T

CAROLUS HENRICUS MEYER

BEROLINI APUD WALTER DE GRUYTER ET SOCIOS

1931

FONTES HISTORIAE RELIGIONUM EX AUCTORIBUS GRAECIS ET LATINIS C O L L E C T O S EDIDIT CAROLUS CLEMEN FASCICULUS IV

FONTES HISTORIAE RELIGIONIS SLAYICAE C O L L E GIT

CAROLUS HENRICUS MEYER

BEROLINI APUD WALTER DE GRUYTER ET SOCIOS

1931

Druck von Walter de Qruyter & Co., Berlin W

PRAEFATIO. Vix Slavi in historia orbis terrarum apparuerant, cum recepii sunt a religione Christiana. De religione autem illius priscae aetatis nihil usquam a paganis scriptoribus accipimus ; nam de hymnis in deorum honorem conscriptis aut de epicis carminibus, in quorum fabulis intercedat quasi Olympus Slavicus, ex ethnica aetate nihil constat. Inde fit, ut fontes maximi pretii desint ad cognoscendam fidem Slavorum ethnicae illius aetatis et acquiescere cogamur in f ontibus quasi turbatis, quippe qui plurimi deriventur a christianis scriptoribus. Hi tamen in Slavorum paganitatem aut infesto aut alienato animo sunt. Quorum illi, qui linguis Slavicis scripserunt, ad nostrum librum non pertinent. Reliquos autem omnes recepimus, et cum admodum exigui essent, ut paulo plus potius quam parum praeberemus, ea quoque testimonia collegimus, quae religionem levius tantum viderentur attingere. In lis, quae recentiore aetate de Slavorum paganitate tradita sunt, saepe ad distinguendum difficile est, quid re vera referendum sit ad ea, quae Slavis quasi hereditate tradita sunt, et quid superstitionis simul cum fide Christiana ad eos manaverit. Inde fieri potest, ut in fontibus, quibus utimur, nonnulla insint, quae primitus quidem aliena fuerint a Slavis, quae tamen, cum priscae Slavorum aetatis cognitione careamus, recentia et inferiora esse probari nequeat. Profectum est hoc corpus praecipue a libro ilio accuratissime conscriptio indiceque Mbrorum de hac re editorum pienissimo instructo aLubori Niederle, Ëivot starych Slovanu, maximeque eius parte I. vol. I., Pragae 1916. Raro contigit, ut praeter illud opus doctissimum novos inveniremus fontes. Indicem III. Arábicos fontes continentem confecit Franciscus Taeschner, amicus et collega. Cui gratia debetur maxima. Fontium Arabicorum, quos quidem omnes suis typis describere pluris staret, notissimos usitatosque tantum ι*

4

Praefatio

versione Germanica, quam Latinae anteponere utilius videbatur, ceteros et versione et propria lingua prelo exprimendos tradidimus. Gratiae agantur etiam Carolo Clemen, viro doctissimo et venerando, qui amplius quinquennium non desierit ad hunc librum perficiendum me impellere. Scripturae codicum variantes sub verbis scriptorum adnotatae non sunt nisi quae ad sententiam verborum aliquid haberent momenti. Sed hic quoque maluimus paulo plus quam parum dare. Monasterii Guestfalorum tempore paschali 1930. Carolus Henricus Meyer.

Procopius Caesariensis (post a. 562. obiit) de bello Gothico III, 14 (ed. Haury II, pag. 357 s.): Tà γαρ '¿9νη ταντα, Σκλαβψοί τε ν.αι "Λνταί, ουκ αρχονται ηρός ανδρός ενός, αλλ' εν δημοκρατία έκ παλαιού βιοτενουσι, xaì δια τοντο αύτοϊς των πραγμάτων άεΐ τά τε ξύμφορα και τά δύσκολα èg xoivòv αγεται. ομοίως 5 δε xaì τά αλλ α ώς ειπείν απαντα εκατέροις εστί τε xaì νενόμισται τούτοις ανω&εν τοις βαρβάροις. d-εον μεν γαρ ε'να τον της αστραπής δημιονργόν απάντων χνριον μόνον αυτόν νομίζουσιν είναι, και &ύουσιν αυτοί βόας τε καί ΐερεια πάντα, ειμαρμένων δε οντε ϊσασιν ούτε άλλως ίο υμολογονσιν εν γε άν&ρώποις ροπήν τινα έχιιν, ¿λλ' επειδάν αυτοΐς εν ποσϊν ηδη ο θάνατος είη, η νόσψ άλονσιν η ες πόλεμον κα&ισταμένοις, επαγγέλλονται μεν, ην όιαφνγωσι, 3-νσίαν τω &εψ άντί της ψνχής αντίκα ποιήσειν, διαφυγόντες óè d-νουαιν οπερ νπέσχοντο, καί οΐονται την is σωτηρίαν ταύτης δη της θυσίας αύτοΐς έωνήσ&αί. σέβονσι μέντοι xaì ποταμούς τε καί ννμφας xaì αλλα arra δαιμόνια, και ϋ-νουσι καί αντοις άπασι, τάς τε μαντείας ¿ν τανταις δι) ταΐς 3-υαίαις ποιούνται, οίκονσι δε έν καλύβα ις οιχτραϊς. 2ο Einhard (a. 840. obiit) Annales (ed. Pertz-Kurze), sub a. 789. (pag. 85/87): Natio quaedam Sclavenorum est in Germania, sedens super litus oceani, quae propria lingua Welatabi, francica autem Wiltzi vocatur . . . Gens illa, quamvis bellicosa et in sua numerositate confidens, impetum exercitus regii diu sustinere non 25 valuit ac proinde, cum primum civitatem Dragaviti ventum est, — nam is ceteris "Wiltzorum regulis et nobilitate generis 7 deúv Κ. 22 sclauorum 6. 7; slauorum 8 franciaca 6 uuilzi 3; uuilci 6; uiltzi 7; uuilti 8 rum; uuilzorum 3; uuiltorum 8

23 uuetalabi 7 27 uultzo-

6

Fontes historiae religionis Slavicae

et auctoritate senectutis longe praeminebat, — extemplo cum omnibus suis ad regem de civitate processit, obsides, qui imperabantur, dedit, fidem se regi ac Francis servaturum iureiurando promisit.

Responsa Nicolai I. papae ad consulta Bulgarorum (a. 866.) 5

Jac. Coletus, Illyrici sacri tomus VIII, Venetiis 1819, pag. 265 s. : Refertis quod soliti fueritis, quando in praelium progrediebamini, dies & horas observare, & incantationes, & joca, & carmina, & nonnulla auguria exercere; & instruí desideratis, quid nunc vobis agendum sit: de quo nos io necessario vos instrueremus, nisi super hoc vos divinitus instructos contueremur... Ula, quae commemorastis, id est, diei & horae observationes, incantationes, joca, & iniqua carmina, atque auguria, pompae ac operationes diaboli sunt, quibus Deo gratias, jam in baptismate abrenuntiastis, is & haec cum vetere homine & actibus ejus quando novum induistis, omnino deposuistis. Constantinus Porphyrogenitus (ab a. 912. usque ad a. 959. regnavit) De administrando imperio (ree. I. Bekkerus, 1840), cap. 9 (pag. 77): Μετά δέ τò διελ&εϊν τον τοιούτον τόπον την νησον την επιλεγομένην 6 άγιος Γρηγόριος καταλαμβά20 νονσιν, εν r¡ νήσφ καΐ τάς 9-νοίας αν των έπιτελονσιν διά το εκεϊσε 'ίαταα&αι παμμεγέ$η δρνν. και ΰυονΰΐ πετει* νους ζώντας, πηγνΰονβι δε xal σαγίττας yvçô&av, άλλοι δε και ψωμία και κρέατα, xal έξ ών εχει έκαστος, ως το ε&ος αύτών επικρατεί, ρίπτονσι δε και ϋκαρψία περί 25 των πετεινών, ε'ιτε βφάξαι αϊτούς είτε και φαγεΐν ει'τε και ζώντας ίάσειν.

Christianus (saec. Χ.) Vita et passio sancii Wenceslai et sánete Ludmile avie eius (ed. J. Pekar, Nejstarsi kronika ceská = Bibliotheka historická V, Pragae 1903 si ve id., Die Wenzels- und Ludmila1 esemplo 1; extimplo 3. 5. 6; eximplo 7 she xcù σψάξαι αύτονς Bandurius cum M.

25 she ziti Έλληνιχοϊς οργίοις κατόχους οντάς, τον cΕλληνιχόν τροπον θυσίας xal χοός τοις ανοιχομένοις τελεΐν, ε'ιτΐ προς Λναχάρσεως ταντα xai Ζαμόλξιδος, των σφετέρων φιλοιο α όψων, μυη&έντες, είτε xal προς του Λχιλλέως εταίρων.

Epistola St. Brunonis ad imperatorem Henricum II. (a. 1008.) A. Bielowski, Monumenta Poloniae histórica I, Leopoli 1864, pag. 226: Ut autem salva gratia regis ita loqui liceat: bonumne est persequi christianum et habere in amicitia populum paganum? „Quae conventio Christi ad Belial?" is quae comparatio luci ad tenebras? quomodo conveniunt Zuarasiz diabolus, et dux sanctorum vester et noster Mauritius? qua fronte coeunt sacra lancea et, qui pascuntur humano sanguine, diabolica vexilla? Non credis peccatum, o rex, quando christianum caput, quod nefas est dictu, im20 molatur sub daemonum vexillo ? Nonne melius esset talem hominem habere fidelem, cuius auxilio et Consilio tributum accipere et sacrum, christianissimum facere de populo pagano posses? 0 quam vellem non hostem, sed habere fidelem, de quo dico, seniorem BOLESZLAWM! Respondebisforsitan: 25 volo.

Thietmarus Merseburgensis episcopus (a. 1018. obiit) Chronicon (ree. Kurze) I, 3 (pag. 3): Isque (scil. Heinricus) a patre suo in provintiam, quam nos Teutonice Deleminci vocamus, Sciavi autem Glomaci apellant, cum magno exercitu missus, devastata eadem multum atque incensa, victor 30 rediit. Sed qualiter pagus iste nomine hoc signaretur, edicam. Glomuzi est fons, non plus ab Albi quam duo miliaria positus, qui unam de se paludem generane, mira, ut incolae pro vero asserunt oculisque approbatum est a multis, sepe operatur. 14 II. Cor. 6, 16.

Leo Diaconus—Thietmarus

9

Cum bona pax est indigenis profutura, suumque [haec] terra non mentito fructum, idem tritico et avena ac glandine refertus, laetos vicinorum ad se crebro confluentium efficit ánimos. Quando autem seva belli tempestas ingruerit, sanguine et ciñere certuni futuri exitus indicium premonstrat. Hunc omnis incola plus quam aecclesias, spe quamvis dubia, veneratur et timet. Et haec provincia ab Albi usque in Caminizi fluvium porrecta vocabulum ab eo trahit dirivatum. ib. I, 14 (1.1.10) : Etsi ego fungar vice cotis, ferrum et non se exacuentis, tarnen ne muti canis obprobrio noter, inlitteratis et maxime Sclavis, qui cum morte temporali omnia putant finiri, haec loquor. ib. III, 17 (10,1.1. 58) : . . . Sclavorum conspirata manus Brandeburgiensem episcopatum . . . invasit . . . Clerus ibidem capito, et Dodilo, eiusdem sedis antistes, qui a suis strangulatus tres annos iacuit tunc sepultus, e tumulo eruitur et, integro adhuc eius corpore ac sacerdotali apparatu, ab avaris canibus predato et iterum temere reponitur; omnis aecclesie thesaurus distrahitur et sanguis multorum miserabiliter effunditur. Vice Christi et piscatorie eiusdem venerabilis Petri varia demoniacae heresis cultura deinceps veneratur et flebilis haec mutacio non solum a gentilibus, verum etiam a christianis extollitur. ib. IV, 13 (1.1. 72) : Inde (scil. Bolizlavus) reversus urbem unam . . . nomine possedit et hanc cum domino eius, urbanis nil repugnantibus, acquisivit eundemque Liuticis ad decollandum dedit. Nec mora, diis fautoribus haec ostia ante urbem offerto et de reversione ab omnibus tractatur. ib. VI, 22 (16,1.1.147) : Post haec Liuzici nostris pridie, quam ad Oderam fluvium venirent, sotiantur, deos suimet precedentes subsequuti. — 23. Quamvis autem de hiis aliquid dicere perhorrescam, tarnen, ut scias, lector amate, vanam eorum supersticioneminanioremque populiistius executionem, qui sint vel unde hue venerint, strictim enodabo. (17.) Est urbs quaedam in pago Riedirierun Riedegost nomine, tricornis ac tres in se continens portas, quam undique silva ab incolis intacta et venerabilis circumdat magna. Duae eiusdem portae cunctis introeuntibus patent; tercia, quae orientem respicit et minima est, tramitem ad mare iuxta positum et visu nimis horribile monstrat. In eadem est nil nisi fanum 1 add. T. 9 Hör. ep. II, 3, 304 25 spatium hic septem fere litterarum relictum 1 35 liedirerum B; redirirun 2

Fontes historiae religionis Slavicae

10

de ligno artificiose compositum, quod pro basibus diversarum sustentatur cornibus bestiarum. Huius pañetes variae deorum dearumque imagines mirifice insculptae, ut cernentibus videtur, exterius ornant; interius autem dii stant manu 5 facti, singulis nominibus insculptis, galeis atque loriéis terribiliter vestiti, quorum primus Zuarasici dicitur et pre caeteris a cunctis gentilibus honoratur et colitur. Yexilla quoque eorum, nisi ad expeditionis necessaria, et tunc per pedites, bine nullatenus moventur. 24. Ad haec curiose io tuenda ministri sunt specialiter ab indigenis constituti. Qui cum hue idolis immolare seu iram eorundem placare conveniunt, sedent Mi dumtaxat caeteris asstantibus et invicem clanculum mussantes terram cum tremore infodiunt, quo sortibus emissis rerum certitudinem dubiarum peris quirant. Quibus finitis cespite viridi [eas] operientes equum, qui maximus inter alios habetur et ut sacer ab his veneratur, super fixas in terram duarum cúspides hastilium inter se transmissarum supplici obsequio ducunt, et premissis sortibus, [quibus id] exploravere prius, per hunc quasi divinum denuo 20 auguriantur. Et si in duabus hiis rebus par omen apparet, factis completur; sin autem, a tristibus populis hoc prorsus omittitur. Testatur idem antiquitas errore delusa vario, si quando his seva longae rebellionis assperitas immineat, ut e mari predicto aper magnus et candido dente e spumis 25lucescente exeat seque in volutabro delectatum terribili quassatione multis ostendat. 25. (18.) Quot regiones sunt in his partibus, tot tempia habentur et simulacra demonum singula ab infidelibus colunt'ur, inter quae civitas supramemorata principalem tenet monarchiam. Hanc ad bellum pro30 perantes salutant, illam prospere redeuntes muneribus debitis honorant et, quae placabilis hostia diis offerri a ministris debeat, per sortes ac per equum, sicut prefatus sum, diligenter inquiritur. Hominum ac sanguine pecudum ineffabilis horum furor mitigata. 35 ib. VI, 37 (1.1.156): (Wigbertus) Predicatione assidua commissos a vana superstitione erroris reduxit lucumque Zutibure dictum, ab accolis ut Deum in omnibus honoratum et ab aevo antiquo numquam violatum, radicitus eruens sancto martiri Romano in eo ecclesiam construxit. 40 ib. V i l i , 59 (VII, 44; 1.1. 229): Posita est autem [haec] 22 varia Β

37 Zudibure A. S. 1009

Thietmarus et Wipo

11

(seil, civitas) in pago Silensi, vocabulo hoc a quodam monte nimis excelso et grandi olim [sibi] indito ; et hie ob qualitatem suam et quantitatem, cum execranda gentilitas ibi veneraretur, ab incolis omnibus nimis honorabatur. ib. VIII, 64 (VII, 47; 1.1. 232): Sed Liutici redeuntes s irati dedecus deae suimet illatum queruntur. Nam haec [in vexillis formata] a quodam Herimanni marchionis socio lapide uno traiecta est; et dum hoc ministri eius imperatori dolenter retulissent, ad emendationem XII talenta perceperunt. Et cum iuxta Vurcin civitatem Mldam nimis io effusam transiré voluissent, deam cum egreio L militum comitatu alteram perdidere. ib. VIII, 69 (VII, 50; 1.1. 234): Habitatores illi raro ad aecclesiam venientes de suorum visitatione custodum nil curant. Domésticos colunt déos multum[que] sibi prodesse 15 eosdem sperantes hiis inmolant. Audivi de quodam báculo, in cuius sumitate manus erat unum in se [ferreum] tenens circulum, quod cum pastore illius villae, in quo is fuerat, per omnes domos has singulariter ductus, in primo introitu a portitore suo sic salutaretur: „Vigila, Hennil, vigila !" — 20 sic enim rustica vocabatur lingua, — et [epulantes ibi delicate] de eiusdem se tueri custodia stulti autumabant. ib. VIII, 72 (VII, 52; 1.1.236): Ille (seil. Reinbernus) in pago Hassegun dicto natus liberalique scientia a prudentibus magistris educatus gradum episcopalem ascendit, ut 2s spero, dignus. Quantum autem in cura sibi commissa laboraverit idem, non meae sufficit scienciae nec etiam facundiae. Fana idolorum destruens incendit et mare demonibus cultum inmissis quatuor lapidibus sacro crismata perunctis et aqua purgans benedicta novam Domino omnipotenti propaginem 30 in infructuosa arbore, id est in populo nimis insulso, sanctae predicacionis plantacionem eduxit. Wipo (a. circiter 1048. scripsit) Gesta Chuonradi II., cap. 33 (ed. Bresslau 3 1915 pag. 53) : Multum . . laboravit Chuonradus imperator prius et tunc in gente Sclavorum; unde quidam de 35 nostris quoddam breviarium versifice fecit, quod postea imperatori praesentavit. Ibi legitur, qualiter imperator 3 exequanda 1.

12

Fontes historiae religionis Slavicae

interdum in paludibus usque femora stabat, pugnane ipse et exhortans milites ut pugnarent, et victis paganis nimis acriter trucidabat eos pro quadam superstitione illorum nefandissima. Nam fertur, ut quodam tempore effigiem 5 ligneam crucifixi domini nostri Iesu Christi scelerato ludibrio habuissent pagani, et in earn spuerent atque colaphis caederent; ad extremum oculos eruebant, manus et pedes truncaban! Haec ulciscens imperator, de captis paganis maximam multitudinem pro una effigie Christi simili modo truncavit io et varia morte delevit. Legenda bohémica „Oportet nos fratres" (saec. XI.) cap. I (J. Pekar, Die Wenzels- und Ludmila-Legenden, Pragae 1906, pag. 389 s.) : Ulius enim regionis (seil. Boemicae) incole usque ad tempora Romani cesaris Heinrici sine lege vivebant, celi regem, quasi ratione carentes, nesciebant, is seque facturam tanti factoris esse negligentes, surdis et mutis ydolis serviebant, a veritate longe deviantes . . . Postquam . . . preclaras vir Zpitigneus pervenit ad ducatus principatum et eiusdem regni solium sibi subiecit bene subiugatum, statim deo predestinante Christiane religionis cultum studiose cepit 20 amare, legem dei devotus observare, sectatores autem ydolorum odio habere et omnes in unum verum deum credentes quasi filios uterinos diligere. Nec mora, sacri baptismatis mysterio regeneratus, in fide sánete trinitatis sapienter edificar tus, plurima idolorum templa destruxit, regi regum eiusque 25 sanctis perplures domos et oratoria cum summa veneratione construxit. cap. III (ib. 391 s.): Summus autem Romanorum imperator, scilicet primus Otto .. beatum puerum Wenzezlaum bona volúntate constituit ad ducatus dominationem et monuit 30 eum summis ammonitionibus patri suo Wratizlao similem esse regali militie strennuum militem et bonum ducem omnibus diebus vite sue fideliter interesse et a perversis ydolorum culturis semper abesse. cap. XIII (ib. 400) : Quicquid propter semipaganos cives 35 palam facere (seil. Wenzezlaus) non ausus est in dei servitium, hoc pernox totum implevit per desiderabile cuiusque noctis intersticium. Erat enim a paganis civibus constitutum 37 spatium Β

Wipo—Adam Bremensis

13

et federatum scelestaque conratione confirmatum, ut si quis clericorum aut ceterorum christianorum cum dei servo alicubi inveiiiretur, statim aut capite truncaretur aut alia sevissima morte sine contradictione puniretur. At beatus Wenzezlaus fecit occultas posterulas. 5 cap. XV (ib. 401): Quibus vir domini (seil. Wenzezlaus) paulisper commotus respondit et dixit: „ 0 increduli et insani, 0 inimici nominis christiani . . . Vos estis cultores inmundorum idolorum et profani persecutores omnium pene christianorum. Preterea quicquid umquam in dei servitium me-10 um erat velie, procul dubio vestrum erat n o l l e . . . Demonibus et non deo soÛemnitates et ferias vestras constituistis, victimas et holocausta diis alienis obtulistis, et omnia, que veri dei sunt, ad nichilum redegistis. Insuper minis et blandimentis me ipsum prohibuistis divina mysteria celebrare. 15 Adam Bremensis (inter a. 1074. et 1076. scripsit) gesta Hammaburgensis ecclesiae pontificum II, 21 (18, ed. Schmeidler 3 1917 pag. 77): Sunt et alii Sclavorum populi, qui inter Albiam et Oddaram degunt, sicut Hoveldi, qui iuxta Habolam fluvium sunt, et Doxani, Leubuzzi, Wilini et Stoderani cum multis aliis. Inter quos medii et potentissimi omnium sunt 20 Retharii, civitas eorum vulgatissima Rethre, sedes ydolatriae. Templum ibi magnum constructum est demonibus, quorum princeps est Redigasi. Simulacrum eius auro, lectus ostro paratus. Civitas ipsa I X portas habet, undique lacu profundo inclusa; pons ligneus transitum prebet, per quem 25 tantum sacrificantibus aut responsa petentibus via conceditur, credo ea significante causa, quod perditas animas eorum, qui idolis serviunt, congrue novies Stix interfusa cohercet. ib. II, 22 (19,1.1. 79) : Est sane maxima omnium, quas 30 Europa claudit, civitatum, quam incolunt Sciavi cum aliis gentibus, Grecis et Barbaris; nam et advenae Saxones parem cohabitandi legem aeeeperunt, si tarnen christianitatis titu9 bonorum ehr. Β 17 Slauorum Β 2. C 2 18 Oddoram A 2. Β 1 ; Odderam Β 2. C 2 Helueldi Β 2 Haliolam Β 1. C; Haloam Β 2 19 Doxam B i b . C l ; Doxam . . . Wilim . . . Stoderam Bla Leubuxxi, corr. Leubutzi, Β 1 b; Leubuzi Β 2; Liubuzzi C 21 Rhetarii Β 2 24 portos A 1; partes Β 2 29 Aen. VI, 439

14

Fontes historiae religionis Slavicae

lum ibi morantes non publicaverint. Omnes enim adhuc paganicis ritibus oberrant, ceterum moribus et hospitalitate nulla gens honestior aut benignior poterit inveniri. Urbs illa mercibus omnium septentrionalium nationum locuples 5 nihil non habet iocundi aut rari. Ibi est Olla Vulcani, quod incolae Grecum ignem vocant, de quo etiam meminit Solinus. Ibi cernitur Neptunus triplicis naturae: tribus enim fretis alluitur ilia insula, quorum aiunt unum esse viridissimae speciei, alteram subalbidae, tertium motu furibundo perpetuis io saevit tempestatibus. ib. II, 43 (41,1.1.103) : Narravit nobis diu memorandus rex Danorum et qui omnes barbarorum gestas res in memoria tenuit, ae si scriptae essent, Aldinburg civitatem populosissimam de christianis inventam esse. „Sexaginta", inquit, is „presbyteri ceteris more pecudum obtruncatis ibi ad ludibrium servati sunt. Quorum maior loci prepositus Oddar nomen habuit, noster consanguineus. Hie igitur cum ceteris tali martyrio consummatus est, ut cute capitis in modum crucis incisa ferro cerebrum singulis aperiretur. Deinde 20 ligatis post terga manibus confessores Dei per singulas civitates Sclavorum tracti sunt [aut verbere aut alio modo vexati], usque dum deficerent. Ita illi 'spectaculum facti et angelis et hominibus' in stadio medii cursus exhalarunt victorem spiritum. Multa in hunc modum per diversas Scla25 vorum provintias tunc facta memorantur, quae scriptorum penuria nunc habentur pro fabulis." ib. Ill, 51 (50,1.1.193) : Iohannes episcopus senex cum ceteris christianis in Magnopoli civitate captus servabatur ad triumphum. Hie igitur pro confessione Christi fustibus 30 cesus, deinde per singulas civitates Sclavorum ductus ad ludibrium, cum a Christi nomine flecti non posset, truncatis manibus ac pedibus in platea corpus eius proiectum est, caput vero eius desectum, quod pagani conto prefigentes in titulum victoriae deo suo Redigost immolarunt. Haec in 35 metropoli Sclavorum Rethre gesta sunt IUI 0 idus Novembris. ib. IV, 18 (1.1.244): Altera (seil, insula) est contra 1 chr. cultum vel titulum Β 2 2 aberrant A 1. 1 a cet. maioribus moribus Β 2 5 iucundi Β 2 16 Oddor Β 2 20 professores BC 22 [] BC, om. A 1 quousque C 23 I. Cor. 4, 9 25 Nordalbingorum vel Sclavorum Β 1; Slavorum aut Nordalbingorum Helmold 29 in tr. Β 2 33 dissectum Β 2 concito C 1 34 Redigasi Β 2. C

Adam Bremensis et Adelgotus

15

Wilzos posita, quam Rani [vel Rimi] possident, gens fortissima Sclavorum, extra quorum sentenciam de publicis rebus nihil agi lex est, ita [illi] metuuntur propter familiaritatem deorum vel potius demonum, quos maiori cultu venerantur quam ceteri. Ambae igitur hae insulae pyratis et cruentissimis latronibus plenae sunt, et qui nemini ρ arcani ex transeuntibus. Omnes enim, quos alii vendere soient, illi occidunt. Tercia èst ilia, quae Semland dicitur, contigua Ruzzis vel Polanis; hanc inhabitant Sembi vel Pruzzi, homines humanissimi, qui obviam tendunt his ad auxiliandum, qui periclitantur in mari vel qui a pyratis infestantur. Aurum et argentum pro minimo ducunt, pellibus abundant peregrinis, quarum odor letiferum nostro orbi superbiae venenum propinavit. Et illi quidem uti stercora haec habent ad nostrani, credo, dampnationem, qui per fas et nefas ad marturinam vestem anhelamus quasi ad summam beatitudinem. Itaque pro lañéis indumentis, quae nos dicimus faldones, illi offerunt tam preciosos martures. Multa possent dici ex illis populis laudabilia in moribus, si haberent solam fidem Christi, cuius predicatores immaniter persecuntur. Apud illos martyrio coronatus est illustris Boemiorum episcopus Adalbertus. Usque hodie profecto inter illos, cum cetera omnia sint communia nostris, solus prohibetur accessus lucorum et fontium, quos autumant pollui christianorum accessu, Carnes iumentorum pro cibo sumunt, quorum lacte vel cruore utuntur in potu, ita ut inebriari dicantur.

Epistola Adelgoti archiepiscopi Magdeburgensis (a. 1108.) A. Brückner, Archiv f. slav. Philol. VI, 1882, pag. 220 s.: Adelgotus dei gratia magadaburgensis archiepiscopus, Albuinus merseburgensis, Walerammus nuenburgensis, Hereuuigus misnensis, Hecil habelbergensis, Hartbroth brandenburgensis, Otto comes, Wicbertus, Ludouuicus et uniuersi orientalis 1 [] om. A1—3 2 Danorum B l a 3 [] om. A1—3 metuunt A1 ; metiuntur A 2. Β1 b ; menciuntur A 3 a ; metuitur A 3 b 8 Rutzis A 3; Russia Β 1 b. 6; Ruzis CI 9 et Polonia C Pruczi A 3 a; Prutzi A 3b; Prassi Β 6; Prazci C 13 lactiferum Β 1. 3 d—i. 5 16 credo om. Β 3 e. f. 6 perniciem et damnationem Β 3 c—f per marturinam Al 17 falcones B l a ; Paldones C 2 18 de illis Β 20 inaniter A 1. 2. 3 a 21 illustrissimus A 3 Boemoium A 3. Β 1. C 2; Bohemorum Β 3 d—f. 4. 5 Adelbertus A 3 a

16

Fontes historiae religionis Slavicae

Saxonie maiores et minores Reginhardo uenerabili episcopo halberstetensi, Erchanberto corbeiensi abbati, Heimico poderbrunnensi, N. mindensi, Friderico archiepiscopo coloniensi, N. aquensi 0. leodicensi, G. Lutaringorum duci, s Ruodberto gloriosissimo Flandringensium corniti, Lamberto archidiácono, Berichdoldo circumspectissimo praeposito et Tanchrado insigni philosopho et omnibus Christi fidelibus, episcopis, abbatibus, monachis, heremitis, reclusis, ' prepositis, canonicis, clericis, principibus, militibus, ministerialiio laus, clientibus omnibusque maioribus et minoribus dilectionem orationem et in id ipsum salutem. Multimodis paganorum oppressionibus et calamitatibus diutissime oppressi ad uestram suspiramus misericordiam, quatenus ecclesie matris uestre nobiscum subleuetis ruinam. Insurrexerunt is in nos et preualuerunt crudelissimi gentiles, uiri absque misericordia et de inhumanitatis sue gloriantes malicia. Ecclesias Christi ydolatria prophanauerunt, altaría demoliti sunt et quod humana mens refugit audire, ipsi non abhorrent in nos perpetrare. In nostram regîonem sepissime efferantur nullique 2oparcentes rapiunt, cedunt, fundunt et exquisitis tormentis affligunt. Quosdam decollant et capita demoniis suis immolant. De quibusdam uisceribus extractis, manus abscisas et pedes alligant Christumque nostrum suggillantes, ubi est, inquiunt deus eorum. Quosdam in patíbulo sublatos permittunt ad 25 maiores cruciatus omni morte miserabiliorem uitam pertrahere, cum uiui aspiciant se per abscisionem singulorum membrorum mortificari et ad ultimum ceso uentre miserabiliter euiscerari. Quam plures uiuos excoriant et cute capitis abstracta hoc modo laruati in Christianorum fines erumpunt, 3o et se Christianos mentientes predas impune abigunt. Pianatici autem illorum, quotiens commessationibus uacare libet, ferus in dictis capita, inquiunt, uult noster Pripegala, huiusmodi fieri oportet sacrificia. Pripegala, ut aiunt, Priapus est et Beelphegor impudicus. Tunc decollatis ante prophana35 tionis sue aras Christianis crateras tenent humano sanguine plenas et horrendis uocibus ululantes, agamus, inquiunt, diem leticie, uictus est Christus, uicit Pripegala uictoriosissimus. Huiusmodi afflictiones sine intermissione uel toleramus uel formidamus, quoniam eos semper progredì et in omnibus 40 ingemiscimus bene prosperari. Itaque fratres Rarissimi, tocius Saxonie, Francie, Lutaringie, Mandrie episcopi, clerici et monachi, de bonis sumite exemplum, et Gallorum imitatores

Adelgotus et Cosmas

17

in hoc etiam estote. Clamate hoc in ecclesiis, santificate ieiunium, uocate cetum, congregate populum, annunciate hoc et auditum facite in omnibus terminis prelationis uestre. Sanctificate bellum, suscitate robustos. Surgite principes contra inimicos Christi, arripite clypeos, accingimini filii s potentes et uenite omnes uiri bellatorés. Infiimus dicat, quia fortis sum ego, quoniam dominus fortitudo plebis sue et protector saluationum Christi sui est. Erumpite et uenite omnes amatores Christi et ecclesie et sicut Galli ad liberacionem Hierusalem uos preparate. Hierusalem nostra ab 10 initio libera gentilium crudelitate facta est ancilla. Huius muri propter peccata nostra corruerunt, sed ruina hec sub manu uestra, quatenus lapides preciosi omnes muri eius et turres Hierusalem nostre gemmis edificentur. Platee ipsius sternantur auro mundo et pro horrendo sonitu gentilium in is conspectu Pripegale cantetur in ea canticum leticie et pro immolacione de christiani sanguinis effusione carnem et sanguinem edant pauperes et saturentur, ut laudetis dominum, qui requiritis eum iuuantque in seculum seculi corda uestra, ut non deficiat de ore uestro alleluia, alleluia. 20 Cosmas Pragensis (ab a. 1045. usque ad a. 1125. vixit) Chronica Boemorum (ed. Bretholz, 1923) I, 2 (pag. 6) : Has solitudines (scil. Boemiae) quisquís fuit ille hominum — incertum est quot in animabus — postquam intravit, querens loca humanis habitationibus oportuna, montes, valles, tesqua, tempe visu sagaci perlustravi et, ut reor, circa montem Rip 26 inter duos fluvios, scilicet Ogram et Wlitauam, primas posuit sedes, primas fundavit et edes et quos in humeris secum apportarat, humi sisti penates gaudebat. Tune senior, quem alii quasi dominum comitabantur, inter cetera suos sequaces sic affatur: „ 0 socii, non semel mecum graves labores per 30 devia nemorum perpessi, sistite gradum, vestris penatibus litate libamen gratum, quorum opem per mirificam hanc vobis olim fato predestinatam tandem venistis ad patriam. ib. I, 3 (1.1.9): Hie (seil. Croccus) tantus vir ac talis expers virilis fuit prolis; genuit tamen tres natas, quibus 35 25 Rzip C 26 Egram A 4a. C 1 b. 2 b; Egram corr. Ogram A 3 a ; Ogram corr. Egram C 3 ; Ocram A 4 Wlit. A1 ; Wiltavam A l a saepius; Wltawiam C 2 b; Vulcauam A 4 a semper; Wltauam cett, Clemen, Pontes historiae religioni^ Slavicne.

2

18

Fontes historiae religionis Slavicae

natura non minores, quam solet viris, sapientie dedit divicias. 1,4: Quarum maior natu nuncupata est Kazi, que Medee Cholchice herbis et carmine nec Peonio magistro arte medicinali cessit, quia sepe Parcas cessare interminali ab opere 5 Ipsaque fata sequi fecit sua carmine iussa. Unde et incole huius terre, quando aliquid est perditum et quod se posse rehabere desperant, tale proverbium de ea ferunt: „Illud nec ipsa potest recuperare Kazi". Ad Cereris natam hec est ubi rapta tyrannam, io eius usque hodie cernitur tumulus, ab incolis terre ob memoriam sue domne nimis alte congestus, super ripam fluminis Mse iuxta viam, qua itur in partes provincie Β ehm, per montem qui dicitur Osseca. Laude fuit digna, sed natu Tethka secunda, is Expers et maris, emuncte femina naris, que ex suo nomine Tethin Castrum natura loci firmissimum prerupte rupis in culmine iuxta fluvium Msam edificavi! Hec stulto et insipienti populo Oreadas, Dríadas, Amadriadas adorare et colere et omnem supersticiosam sectam et sacri20 legos ritus instituit et docuit;-sicut actenus multi villani velut pagani, hiclatices seu ignes colit,iste lucos et arbores aut lapides adorat, ille montibus sive collibus litat, alius, que ipse fecit, idola surda et muta rogat et orat, ut domum suam et se ipsum regant. 25 Tercia natu minor, sed prudentia maior, vocitata est Lubossa, que etiam urbem tunc potentissimam iuxta silvam, que tendit ad pagum Ztibecnam, construxit et ex suo nomine eam Lubossin vocitavit. Hec fuit inter feminas una prorsus femina in Consilio provida, in sermone strennua, corpore 30 casta, moribus proba, ad dirimenda populi iudicia nulli secunda, omnibus affabilis, sed plus amabilis, feminei sexus decus et gloria, dictañs negocia providenter virilia. Sed 12 Mzye A 2 b in rasura; Mzie C 1 a saepius; Mze C 1 b fere semper; Msse C 2 b fere semper; Alsae A4 sic A 1. 3. B; Bechin cett. 13 Ossieka O l a 14 Thetka A1 a. 2 b ; Thechka A 4 a ; Tetcka A 2 a ; Tetka C1.2 b ; Tetnka A 3 ; Tetha Β 16sicA2a. 4. B. C1 a; Thethìn A1 ;ThetinAla. 3. Clb.2a.3;ThetynA2b.C2b;ThechinA4a 17 Mzye A 2 b in rasura ; Osam A4 26 Lybussie (— sa) A 2 b saepius ; Libussie C l a saepius; Libusse in margine C 1 b saepius 27 sic B; Ztybecznam A 2 b ; Ztibecznam Cla; Ztibecinam A1.1 a. C 2.3 ; Zcibecinam A 4 a; Zitbecinam A 4; Ztebczinam C 1 b; Ztbecnam A 3; Stebecnam A 2 a 28 Lubosin A 1 ; Lybussyn A 2 b ; Libossin Cla; Libussin C 1 b ; Lubossam A 4. 4 a

Coamas

19

quia nemo ex omni parte beatus, talis ac tante laudis femina — heu dira conditio humana — fuit phitonissa. Et quia populo multa et certa predixit futura, omnis illa gens commune consilium iniens patris eius post necem hanc sibi prefecit in iudicem. 5 ib. 1,10 (1.1. 24): Wlaztizlav .. sic est exorsus: „. .Teste Marte deo et mea domina Bellona, que mihi fecit omnia bona, per capulum ensis mei iuro, quem manu teneo, quod pro infantibus eorum catulos canum ponam ad ubera matrum. Levate signa, tollite moras; semper nocuit differre paratis. 10 Ite iam velociter et vincite feliciter." ib. 1,11 (1.1. 25) : Interea quedam mulier, una de numero Eumenidum, vocans ad se privignum, qui iam iturus erat ad prelium, „Quamvis", inquit, „non est naturale novercis, ut benefaciant suis privignis, tamen non inmemor consorcii 15 tui patris cautum te faciam, quo possis vivere, si vis. Scias Boemorum strigas sive lemures nostras prevaluisse votis Eumenides, unde nostris usque ad unum interfectis dabitur victoria Boemis. 20 Hanc tu quo tandem valeas evadere cladem, quem in primo congressu interficies tibi adversantem, utramque sibi abscidens aurem mitte in tuam bursam et inter utrosque pedes equi in modum crucis evaginato ense terram lineabis. Hoc enim faciens invisibiles ligaturas laxabis, 25 quibus ira deorum vestii equi obligati deficient et cadent quasi ex longo itinere fatigati, moxque insiliens equum terga vertes et, si magnus post te timor ingruerit, numquam retro aspicies, fugam sed accélérés atque ita tu solus vix effugies. Nam dû, qui vobiscum comitabantur in prelium, versi sunt so in auxilium inimicis vestris." At contra Boemis resistere non valentibus, hostibus quippe iam tociens triumphantibus, Una salus erat victis nullam sperare salutem. Sed sicut semper infideles homines et eo ad malum proniores, ubi deficiunt vires et bone artes, ilico ad deteriores pravi- 35 tatis vertuntur partes, haud aliter gens ista vanis sacris dedita, plus mendaciis credula, iam desperantes viribus et armis militaribus, quandam adeunt sortilegam et consulunt earn atque instant, ut edicat, quid opus sit facto in tali 13 privinum A 2 a. B; privinum corr. privignum C 1 a; privignum coir, privinum A l 16 privinnis A 2 a; privinis B; privinis corr. privignis C 1 a; privignis corr. privinis A 1 2*

20

Fontes historiae religionis Slavicae

discrimine rerum aut quos eventus futurum obtineat bellum. Dia, ut erat plena phitone, ambigua non tenuit eos diu verborum ambage: „Si vultis", inquit, „triumphum victorie consequi, oportet vos prius iussa deorum exequi. Ergo lítate 5 diis vestris asinum, ut sint et ipsi vobis in asilum. Hoc votum fieri summus Iupiter et ipse Mars sororque eius Bellona atque gener Cereris iubet." Queritur interim miser asellus et occiditur et, ut iussum fuerat, in mille millies frusta conciditur atque ab universo exercitu cicius dicto consumitur. Quibus io ita esu animatis asinino — res similis prodigio — cerneres letas phalanges et viros mori promptos ut silváticos porcos. ib. III, 1 (1.1.160) : Ergo novus dux Bracizlaus iunior, sed maturus etate, sensu maturior, postquam huius terre secundum ritum debitis obsequiis digne sancti Wencezlai sui is patroni in urbe Praga celebravit natalicium, et omnibus satrapis atque comitibus magnificum per tres dies exhibuit convivium, ubi pro novitate sui quantum valuit quedam ad utilitatem ecclesie decernens, quedam ob commoditatem huius terre instituens, sicut olim ab ipso sue etatis tyrocinio 20 omnem spem habuit in solo Dei patrocinio, ita modo principatus sui in exordio Christiane religionis zelo succensus nimio omnes magos, ariolos et sortílegos extrusit regni sui e medio, similiter et lucos sive arbores, quas in multis locis colebat vulgus ignobile, extirpavit et igne cremavi! Item 25 et supersticiosas instituciones, quas villani, adhuc semipagani, in pentecosten tertia sive quarta feria observabant, oSerentes Hbamina super fontes mactabant victimas et demonibus immolabant, item sepulturas, que fiebant in silvis et in campis, atque scenas, quas ex gentili ritu faciebant 30 in biviis et in triviis quasi ob animarum pausationem, item et iocos profanos, quos super mortuos suos inanes cientes manes ac induti faciem larvis bachando exercebant, has abhominationes et alias sacrilegas adinventiones dux bonus, ne ultra fierent in populo Dei, èxterminavit. Homiliarium quod dicitur de Opatoviz (cuius autor Hermannus episcopus Pragensis putatur) (saec. XI. sive XII.) 35 (ed. F. Hecht in „Beiträge zur Geschichte Böhmens", I, I, Pragae 1863, pag. 4): Omne statim genus humanum 4libate A3 29 cenas A 8

Cosmas et Homiliarium de Opatoviz

21

ab ilio innumerabilibus iniquitatibus inquinatum est et maxime in idolorum cultura, quia obliviscentes domini sui creatoris, alii solem alii lunam et sidera colebant, alii ilumina et ignes, alii montes et arbores, sicut et adhuc pagani multi faciunt et plurimi etiam in hac terra nostra adorant daemonia e et tantummodo christianum nomen habentes, pejores sunt quam pagani. pag. 21 : Omnes simul christianos ammoneamus, ut . . . sacerdotibus suis honorem impendant, suis principibus et suis dominis fideliter serviant, sortes et caracteres pro nihilo io ducant, sed omnem spem suam in domino ponant. pag. 39 : Illas vero feminas, quae venenum congerunt, sive partus suos necant vel quae dicuntur, grandinem excitare posse, modis omnibus manifestate, ut publice arguantur, et aliquando possint pervenire ad satisfactionem. is Quemcunque vero pro deo homines colunt, fallente et seducente diabolo, ad suam quippe perniciem faciunt; quia non perpendunt, quod ipsi, quos colunt, nihil eis boni ñeque utilitatis praestare valent nec tollere. Ideo diabolus eos credere docet, ne solus, cum suis sociis puniatur in supplicio, 20 sed omnes quos valet, malis artibus, incredulitate et in malo opere studet decipere. pag. 54: Nos maxime in infidelitate, unde omne malum in nos diabolus potissimum conatur injicere, in tantum, ut multos et jam christianos, auguria et incantationes, multo, 25 etiam, quod invite dicimus fidem christianam negare persuadet, et unde omnis seit, christianos ad vitam renasci perpetuam, per baptismum, quasdam feminas iniquas seu etiam viros denegare suadet. ib. : Nam contra infidelitatem tenere necesse est veram 30 fidem, non solum verbis sed etiam factis signa fidei demonstrare. Maleficiae autem genera omnia et incantationes et sacrilegia vel denegatio fidei atque baptismi, cum misericordia dei omnipotentis et sanctorum atque justorum hominum oratione, cum poenitentia perseverante, et confessione 35 incessante deo et sacerdotibus, et indulgentiam ac veniam cum instantia bonorum operum et emendationem condignam possunt promereri. pag. 56: Quoniam de suis actibus quisque in die judicii redditurus est rationem et accepturus est pro operibus suis, 40 1

super linea/m:

primo hominum Adam

26 Hecht: dicimuss

22

Fontes historiae religionis Slavicae

quale hic praemium promeretur, sive pro malis supplicium infinitum, sive pro bonis beatitudinem et gloriam sempiternam, ideoque falsitatem, quam diabolus ad perdendos semetipsos homines in idolorum cultibus docet, respuere 5 omnino necesse est, et unum verum deum credere et confiteri nomen ejus sanctum in saecula. ib. : Alia vero quaecunque pro deo homines colunt, fallente et seducente diabolo ad suam quique perniciem faciunt, quia non perpendunt nec recogitant, quod ipsi dii, quos io colunt, nihil eis boni nihilque utilitatis adhibere valent, nec unam parvissimam stipulami cuiquem dare vel adimere possunt. pag. 57: Non sit fides nostra in eo, ut aliquam creaturam pro deo colamus aut credamus. Non sit fides nostra in aliquo is fantasmate ; melius est enim, qualecumque verum, quam omne quicquid pro arbitrio surgi potest. Et tarnen ipsam animam hominis, quae vere anima est, cum falsa imaginatur, colere non debemus. Et ideo non angelos, non homines, nullam utique creaturam colere vel pro deo credere debemus. Et 20 ideo non sit nobis religio humanorum operum cultus ; meliores etenim sunt artifices, qui talia faciunt, quamvis nec eos pro deo colere debemus. Ac nequaquam bestiam aliquam, non ad arbores, non ad fontes sacrificia ullo modo facere; quia talibus causis, ad iracundiam deus provocatur. Quam ob 25 rem caveamus, ut non sit nobis religio, cultus hominum mortuorum; quia si pie vixerunt, non tarnen tales quaerunt honores, sed ilium a nobis coli volunt, quem ipsi colebant, et cujus gratia operati sunt, quaecunque bona fecerunt, nosque eorum meritis desiderant esse consortes. Honorandi 3o ergo sunt propter imitationem, non adorandi propter religionem. Non sit nobis religio, cultus daemonum, quia omnis superstitio cum sit magna poena hominum et periculosissima turpitudo, tamen finis illorum ad aeternum tendit supplicium, pag. 66 : Quid sunt ergo opera diaboli, haec sunt : super35 bia, idolatria, invidia, odium, detractio, mendacium, perjurium, fornicatio, adulterium, omnis pollutio, homicidium, furta, falsum testimonium, rapina, avaritia, gula, ebrietas, turpiloquium, contentiones, ira, veneficia, incantationes, et sortílegos requirere, strigas et fictos lupos credere, avortum ω facere, dominis inobedientes esse, filacteria habere. 11 Hecht: parcissimam

16 Heckt post potest:

[sic]

Homiliarium de Opatoviz

23

pag. 74: Nullus idola adoret, vel quae idolis immolantur, gula suadente bibat aut manducet. Qui hoc malum fecerit, nisi digna poenitentia subvenerit, peribit in aeternum. Qui baptizatus est, debet profana vitare; nullos caños aut divinos, aut percantatores, sacrilega voluptate de qualibet infirmitate s adhibeat, aut interrogare non praesumat. Nullus filacteria aut ligaturas sibi aliquas adpendat, quia quicunque fecerit hoc malum, si non poenitentia subvenerit, perdet baptismi sacramentum. ib.: Quare ergo per cario? et divinos, per cantores et io filacteria diabolica occidit animam suam, qui per orationem sacerdotum vel elemosynam ecclesiarum, potest sanare animam et carnem suam; quia infirimtas corporis pertinet (ad infirmitatem) cordis, quia deus quos amat, in hoc mundo flagellai. 15 pag. 79 : Presbyteri per omnia populum ammoneant, non pro mortalitate animalium, non pro pestilentia, non pro infirmitate aliqua, ñeque pro variis aliis evenimentibus, ad malos viros, aut feminas aut ad auguratrices aut ad maléficas, aut incantatores, aut falsas (aut) scripturas aut ad 20 arbores vel ad fontes aut alicubi nisi ad deum et sanctos ejus et ad sanctam matrem ecclesiam dei auxilia quaerere, nisi ad medicos fideles adjutoria pro infirmatibus variis, sine incantatione; et quisquís hoc fecisset, puram inde agat poenitentiam et confessionem, et de caetero, ne amplïus 25 faciet; caveat, ut prava consuetudo auferatur, quod laici faciunt cum ad convivium veniunt, clamant ad presbyteros seu ad clerum: jube me hodie carnem manducare et canta mihi unam missam vel psalmos tantos et nolunt datam poenitentiam observare. Presbyteri illis eo modo missas non 30 cantent, sed doceant eos sobrie, pie vivere. pag. 82 : Si sanctimonialis cum aha sanctimoniali per aliquod machinamentum fornicata fuerit, VI annos poeniteat. Sic et ilia quae semen viri sui cibo miscet, ut inde plus accipiat amorem, poeniteat. 35 pag. 83 : Si aliquis causa explendae libidinis vel odii meditatione, ut ex eo soboles nascatur, homini vel foeminae ad potandum dederit, ut non posset generare aut concipere, ut homicida teneatur. pag. 84: Uxor quae sanguinem viri sui pro remedio gusta- 40 16 Hecht: populam

24

Fontes historiae religionis Slavicae

verit, XL dies poeniteat. Sic et ilia quae semen viri sui accipiat, III annos poeniteat. Diploma Brandenburgense (a. 1114.) Riedel, Codex diplomaticus Brandenburgensis X, 1856, pag. 69 (exemplar testatum saec. XVI.): Ego Herbertus, s ecclesie Brandenburgensis minister humillimus, omnibus Christi fidelibus .. notum esse cupio. Qualiter pro remedio anime mee et omnium cristianorum ritum sum persecutus paganorum in spe propagande. . .religionis cristiane . . , prout potuimus, multa atque innumerabilia destruximus io idola et in honore sanctissime Dei genetricis .. in confinio terre Saxonice tempia construximus. Ordericus Vitalis (ab a. 1141. usque ad a. 1142. scripsit) Historia ecclesiastica (M. G. SS. XX, 1868) IV (sub a. 1069., pag. 55): Leuticia quoque pro Anglicis opibus auxiliares turmas mittebat. In ea populosissima natio consii5 stebat, quae gentilitatis adhuc errore detenta verum Deum nesciebat; sed ignorantiae muscipulis illaqueata, Guodenen et Thurum Freamque aliosque falsos deos, immo daemones colebat. Herbordus (a. 1159. scripsit, a. 1168. obiit) Dialogue de vitaOttonis episcopi Babenbergensis (ed. Köpke2o Pertz) II, 14 (pag. 62): Inde ad Castrum ducis Pirissam undecima hora diei propinquantes, ecce, illic hominum ad 4000 ex omni provincia confluxisse, ut eramus eminus, aspeximus; erat enim nescio quis festus dies paganorum, quem lusu, luxu cantuque gens vesana celebrane, vociferatione alta nos 25 reddidit attonitos. ib. II, 22 (1.1.74): (Vratizlaus) Dux etiam: „Seio", inquit, „christianae sanctitati esse contrarium plures uxores vel concubinas habere "; simulque tactis sanctorum reliquiis, sicut christianis iurare mos est, coram episcopo populo 3o aspiciente, 24 concubinas, quas ritu gentili suae legitimae uxori superduxerat, publice abiuravit. Quod videntes alii

Diploma Brandenburgense—Herbordus

25

complures eiusdem enormitatis praesumptores, abiurata et ipsi coniugum pluralitate, uni thoro exemplo ducis fidem se servaturos polliciti sunt. ib. II, 30 (1.1. 88 s.): (Episcopus .. ait .. :) „Et primo ipsis deceptoribus, diis vestris surdis et mutis, sculptÛibus, 5 et inmundis spiritibus qui in eis sunt, signo crucis armati, quantocius renuncíate, fana diruite, simulacra conterite, ut hostibus eius eiectis a vobis dominus Deus vester, Deus vivus et verus, in medio vestii habitare dignetur. Nisi enim omnes alios abiciatis ipsum habere propitium non potestis. io Fugit enim et indignum sibi reputat aliorum consortium deorum, et nulla communicatio templo eius cum idolis. Sed scio, quia nondum satis confiditis; scio, quod timetis demones, inhabitatores fanorum et sculptilium vcstrorum, et idcirco non audetis ea comminuere. Sed pace vestra sit, ut ego is ipse cum fratribus meis sacerdotibus et clericis simulacra et continas illas aggrediar; et si nos crucis sanctae signáculo praemunitos illaesos permanere videritis, eodem crucis muniti tropheo, vos omnes nobiscum in securi et ascia excisis ianuis et parietibus, deicite illas et incendite." 20 31. Quod cum audissent et annuissent, episcopus et sacerdotes, celebrata missa et accepta communione, armati securibus et sarpis, continas aggrediuntur et fana, comminuentes et excidentes omnia, scandentes tecta et convelientes. Stabant autem cives aspicientes, quid dii facerent 25 miserrimi, utrumnam tecta sua defenderent necne. At ubi destructoribus nichil mali evenire vident: „Si", inquiunt, „aliquid divinae virtutis haberent isti, quorum sacra et templa convelluntur, utique defenderent se. Si autem se defendere aut sibi prodesse non valent, quomodo nos defen- 30 dere vel nobis prodesse poterunt?" Et haec dicentes facto ímpetu diruunt et comminuunt omnia, ipsamque lignorum materiam inter se diripientes, ad domos suas in usum foci coquendis panibus et cibis comportaban! Et quia plus rapienti plus habere fas erat, omnes illae continae numero 4 35 mira celeritate confractae sunt ac direptae. Tierno: Quare templa illa vocabant continas? Sefridus: Sclavica lingua in plerisque vocibus latinitatem attingit, et ideo puto ab eo quod est continere continas esse vocatas. 40 32. Erant autem in civitate Stetinensi continae quatuor, sed una ex his, quae principalis erat, mirabili cultu et arti-

26

Fontes historiae religionis Slavicae

ficio constructa fuit, interius et exterius sculpturas habens, de parietibus prominentes imagines hominum et volucrum et bestiarum, tarn proprie suis habitudinibus expressas, ut spirare putares ac vivere; quodque rarum dixerim, colores 5 imaginum extrinsecarum nulla tempestate nivium vel imbrium fuscari vel dilui poterant, id agente industria pictorum. In hanc aedem ex prisca patrum consuetudine captas opes et arma hostium, et quicquid ex praeda navali vel etiam terrestri pugna quaesitum erat, sub lege decimationis conio gerebant. Cráteres etiam áureos vel argenteos, in quibus augurari, epulari et potare nobiles solebant ac potentes, in diebus solempnitatum quasi de sanctuario proferendos ibi collocaverant. Cornua etiam grandia taurorum agrestium deaurata et gemmis intexta, potibus apta, et cornua cantibus is apta, mucrones et cultros, multamque suppellectilem preciosam, raram et visu pulcram, in ornatum et honorem deorum suorum ibi conservabant, quae omnia episcopo et sacerdotibus, ubi fanum dirutum fuerat, danda censebant. Sed ille: „Absit a me", inquit, „ut a vobis ditemur, nam so talia et his meliora domi nobis habundant; vos ea potius quorum sunt in vestros usus cum Dei benedictione distribuite". Et aqua benedicta omnia conspergens et crucis super ea benedictione facta, iussit, ut inter se illa dividerent. Erat autem ibi simulacrum triceps, quod in uno corpore 25 tria capita habens Triglaus vocabatur; quod solum accipiens, ipsa capitella sibi cohaerentia, corpore comminuto, secum inde quasi pro tropheo asportavit, et postea Romam pro argumento conversionis illorum transmisit, scilicet ad videndum domno apostolico et universali ecclesiae, quid ipse 30 illius obedientiarius vellendo et piantando, aedificando et destruendo, apud illam gentem profecisset. Tres vero aliae continae minus venerationis habebant minusque ornatae fuerant. Sedilia tantum intus in circuitu exstructa erant et mensae, quia ibi conciliabula et conventus suos habere 35 soliti erant. Nam sive potare sive ludere sive seria sua tractare vellent, in easdem aedes certis diebus conveniebant et horis. Erat praeterea ibi quercus ingens et frondosa, et fons subter eam amoenissimus, quam plebs simplex numinis alicuius inhabitatione sacram aestimans, magna veneratione colebat. io Hanc etiam episcopus cum post destructas continas incidere vellet, rogatus est a populo ne faceret. Promittebant enim 29 scil. Honorio II.

Herbordus

27

nunquam se ulterius sub nomine religionis nec arborem illam colituros nec locum, sed solius umbrae atque amoenitatis gratia, quia hoc peccatum non sit, salvare illam potius quam salvari ab illa se velie. Qua suscepta promissione: „Acquiesco", inquit episcopus, „de arbore; sed illud unum, vivum β numen sortium vestrarum, de medio tolli oportet, quia nec augurium nec sortilegium exercere christianis licet". 33. Habebant enim caballum mirae magnitudinis et pinguem, nigri coloris et acrem valde. Iste toto anni tempore vacabat, tantaeque fuit sanctitatis, ut nullum dignaretur io sessorem, habuitque unum de quatuor sacerdotibus templorum custodem diligentissimum. Quando ergo itinere terrestri contra hostes aut praedatum ire cogitabant, eventum rei hoc modo per ilium solebant praediscere: Hastae 9 disponebantur humo, spacio unius cubiti ab invicem disiunctae. is Strato ergo caballo atque frenato, sacerdos, ad quem illius pertinebat custodia, tentum freno per iacentes hastas in transversum ducebat ter atque reducebat. Quod si pedibus inoffensis hastisque indisturbatis, equus transibat, signum habuere prosperitatis et securi pergebant; sin autem, qui- 20 escebant. Hoc ergo genus sortium aliasque ligneas calculationes, in quibus navalis pugnae vel praedae considerabant auguria, quamvis multum renitentibus aliquibus, Dei tandem auxilio penitus abrasit, ipsumque profani vaticinii caballum, ne simplicibus esset offensionis laqueus, in aliam 25 terram vendi praecepit, asserens hunc magis quadrigis quam propheciis idoneum. Cumque omnes superstitiones et enormitates suas episcopo docente abiecissent, monuit, ut omnes christianos fratres suos reputantes, nec venderent, nec interficerent, ñeque captivando torquerent, nec términos 30 eorum turbarent, nec praedas ex eis tollerent, sed fraterne ac socialiter se cum omnibus gererent, eademque ab illis mutuo sperarent. Et quod omni immanitate crudelius erat, femíneos partus enecare, ne ultra fieret, mulleres collaudare monebat. Nam usque ad haec tempora, si plures filias aliqua 35 genuisset, ut ceteris facilius providerent, aÜquas ex eis iugulabant, pro nichilo ducentes parricidium. 34. Emundata igitur civitate ab immanitate scelerum et spurcitiarum, abdicata etiam coniugum pluralitate, adiuvantibus et coeuangelizantibus illis qui ante universalem 40 populi consensum fidem quasi privatim acceperant, fiunt cathecismi per vicos et capita platearum . . .

28

Fontes historiae reügionis Slavicae

ib. III, 4 (1.1.111): Ipsi vero sacerdotes idolorum non minima causa huius conscissionis erant, appositi eis quibus displicebat quod factum fuerat, sua nimirum lucra cessatum iri non ignorantes, si cultura daemonum illic aboleretur; 5 unde modis omnibus rem praepedire moliti, varia caHiditatis suae argumenta visionibus, sompniis, prodigiis et variis terroribus confinxerunt. Quin etiam in Hologosta civitate, quo tunc proxime adventurus nunciabatur episcopus, sacerdos qui illic idolo ministrabat, nocturno tempore vicinam silvam io ingressus, et in loco editiori secus viam inter condensa fruticum sacerdotalibus indutus astabat, et mane summo quendam rusticum de rure ad forum gradientem his alloquitur: „Heus tu", inquit, „bone homo" ! At ille respiciens in eam partem, unde vocem audierat, inter virgulta personam is candidis indutam, quamvis dubia luce, videre coepit et timere. Et ille: „Sta!" inquit, „et accipe quae dico. Ego sum deus tuus; ego sum qui vestio et graminibus campos et frontibus nemora; fructus agrorum et lignorum, fetus pecorum, et omnia quaecumque usibus hominum serviunt, 2o in mea sunt potestate. Haec dare soleo cultoribus meis, et his qui me contempnunt auferre. Die ergo eis qui sunt in civitate Hologostensi, ne suscipiant deum alienum, qui eis prodesse non possit; mone etiam, ut alterius religionis nuncios, quos ad eos venturos praedico, vivere non patiantur." 25 Haec ubi attonito ruricolae daemon visibilis edixerat, ad densiora nemoris se contulit impostor. Rusticus vero quasi de oráculo stupidus, corruens pronus, adoravit in terra. Deinde abiens in civitatem, coepit annunciare visionem. Quid plura? Credidit populus; iterum atque iterum cir3o cumdantes hominem, eadem saepius narrare cogebant, moti videlicet monstri novitate. Postremo, acsi nescius omnium, advenit sacerdos, indignationem primo simulans quasi de mendacio, deinde attentius audire et obtestari coepit hominem, ut vera tantum narrans, nullo figmento 35 populum sollicitaret. At ille, ut erat rusticanae simplicitatis, manus tendere, oculos ad coelum levare magnisque iuramentis et forti protestatione rem ita se habere asserens, etiam locum ipsius apparitionis se ostensurum pollicetur. Tunc sacerdos conversus ad populum, vane suspirans: ω „En, hoc est", inquit, „quod toto anno dicebam I Quid nobis cum alieno deo? Quid nobis cum religione christianorum ? Iuste movetur et irascitur deus noster, si post omnia bene-

Herbordns

29

facta eius stulti et ingrati ad alium convertimur. Sed ne iratus occidat nos, illis irascamur et occidamus eos, qui nos sedueere veniunt." ib. I I I , 6 (1.1.115) : Videntes autem pagani qui convenerant illos a coepta via reversos, persequi eos quidem s non audebant, sed ad ülum clericum interficiendum omnes accurrerunt. Quo viso, ille aliud quo declinaret non habens, fanum ipsum audacter, quamvis exterritus, intravit. Erat autem illic clipeus pendens in pariete mirae magnitudinis, operoso artificio, auri laminis obtectus, quem contingere io nulli mortalium liceret, eo quod esset illis nescio quid in hoc sacrosanctum ac paganae religionis auspicium, in tantum ut nunquam nisi belli solummodo tempore a loco suo moveri deberet. Nam, ut postea comperimus, deo suo Gerovito, qui lingua Latina Mars dicitur, erat consecratus, et in omni is proelio victores sese hoc praevio confidebant. Clericus autem, vir acris ingenii, dum metu mortis in templo hue illucque diffugeret, telum aliquod vel atibulum quaeritans, clipeum corripuit, et a mento collo iniecto, laevaque loris inserta, in medium turbae furentis e ianua prosiliit. Rustici vero 20 prodigialem armaturam videntes, partim in fugam conversi, partim etiam quasi exanimes facti in terram cadunt; ille autem proiecto clipeo, versus hospicium ad socios currere coepit, et pedibus timor addidit alas. ib. I l l , 7 (1.1.116): Dein omni populo valefaciens, et 25 in multa caritate omnipotenti Deo illos committens, ad Gozgaugiam iter divertit. In hac siquidem civitate mirae magnitudinis ac pulchritudinis templum fuit, sed episcopus cum de fide christianae religionis eos per Interpretern alloqueretur — nam dux ad sua negocia iam ab eo discesserat — 30 illi ad omnia se paratos asserebant, si modo fanum eorum intactum remanere potuisset; magnis enim sumptibus nuper exstructum fuerat, multumque in ilio gloriabantur, eo quod videretur magnum totius civitatis esse ornamentum. Temptabant etiam, occulte immittentes quosdam, pontificie animum 35 lenire muneribus pro aedis conservatione, tandem rogantes, ut vel in basilicam ordinaretur. Sed episcopus constanter agens, indignum esse dicebat, aedem sub titulo demonis aedificatam immundoque ritu profanatam divinis usibus mancipari. 40 ib. I I I , 16 (1.1.130) : Nefandi quippe sacerdotes, dum

30

Fontes historiae religionis Slavicae

peste ac mortibus homines et iumenta quodam anno ex inaequalitate aeris ibi laborarent, a diis malum hoc immissum asserebant, et volúntate populi ecclesiam sancti Adalberti martins, tintinnabule et campanis deiectis, destruere coe5 perant; unusque illorum dum malleo cementarli altare percuteret, subito languore ac stupore a Domino percussus est. Cumque malleus de manu eius caderet, cecidit et ipse. ib. III, 18 (1.1.132): Unus sacerdotum, vir Belial, plenus furore, pinguis et procerus, in medium turbae sese io fortiter intrudens, cambucam suam manu gestabat, spiransque et anhelans usque ad ipsos gradus accessit, levataque manu semel et bis columpnam graduum validissime percussit. Dein clamore magno et verbis nescio quibus contumeliose prolatis, silentium mandat loquenti, suaeque vocis is grossitudine magnum tonans, sermonem interpretis et episcopi pariter oppressit, populoque ait: „Sic, o insensati, stulti et inertes, quare decepti et incantati estis ? Ecce, hostis vester, et hostis deorum vestrorum ! Quid expectatis ? Ferentne impune et contemptum et iniuriam ?" Omnes autem incedebant 2o hastati. Ait ergo : „Haec dies omnibus erroribus eius finem imponet !" Omnesque adhortans, singillatim quosque de quorum malignitate certus erat, propriis nominibus compellabat. Et quicunque spiritu vesano agitabantur, quibusque familiare fuit audacter magis quam consulte rem agere, ad 25 dicentis vocem infiammati, hastas levant. ib. III, 22 (1.1.136) : Yerumtamen laetis eventibus temptatio non defuit. Nam cum delendis et exstirpandis fanis idolorum et sacris diligentius insisterei episcopus, etiam arborem nucis mirandae pulchritudinis idolo dicatam, ne so scandalo esset rudibus, volebat incidere. Vicini autem, qui umbra eius et amoenitate saepe delectati fuerant, ne incideret eam, rogabant. Porro agri possessor vehementius irasci atque indignan coepit, aliisque modeste agentibus, hic minis et clamoribus longius assistens, furorem cordis evomuit. 35 ib. III, 23 (1.1.137) : De arbore vero ne incideretur, tandem cives multis precibus obtinuerunt, iureiurando firmantes, nichil unquam divinitatis vel sanctitatis arbori sese adscripturos, neque numinis vel idoli alicuius vice se illam habituros, sed magis pro utilitate fructuum et amoenitate 40 umbrarum. 1 scil.

1126.

Herbordns

31

ib. III, 24 (1.1.188): Maligni vero sacerdotes, pieni demonibus, cum iam aperte non possent, vel per insidias servo Dei nocere moliti sunt. Conducta etenim magna sicariorum multitudine viam abeuntis in arctioribus navigli locis obsederunt, suis amicis, istarum rerum nesciis, mortem epi- β scopi quasi per divinationem praenunciantes. At ubi ad insidias ventum est, hostes arma corripiunt, funámbulos tenent, navigantes invadunt, sanguinem episcopi super omnia sitientes. At vero Stetinenses et nostri qui cum episcopo erant arma capiunt, ex rate prosiliunt, partim terra partim aqua io consistunt, vim viribus audacter arcentes. Cumque aliquamdiu pugnatum esset, hi qui de insidiis erant a Stetinensibus coeperunt agnosci; et confusi de malefacto fugerunt. At sacerdos, qui haec machinatus fuerat, eadem bora domi cum amicis suis residens, paralisi et vehementissimo languore 15 vexari coepit, suis, ut arbitror, diis eum non inmerito laniantibus. Cumque ore, oculis ac tota facie distorta, frontem ad scapulas verteret, et miserabili corporis agitatione in mortem solveretur, exclamavit: „Haec patior propter insidias et mala quae contra Ottonem feci !" In hac voce vitam 20 finivi! Tantus autem foetor subsecutus est, ut Pluto ipse inf ernalis — vel quisquís illic maximus est — ab huius f aucibus spirare putaretur. Item alius quidam de sacerdotibus Ottoni contrarius, cum ad negocia sua cum institoribus forte navigaret, et in insula quadam nautae, ut assolent, ad suas com- 25 moditates applicuissent, iste alienata mente, nec vultu nec voce sanum quid agens, a comitibus notatus est. Cumque seorsum ab aliis in silva veluti per amentiam vagaretur, iuvenes quidam quasi per lasciviam secuti, delirum fune per guttur ad arborem ligant et discedunt. Die vero incautis 30 motibus, vinculorum impatiens, se solvere luctabatur, sed divino iudicio constrictus, per funem, qui collo iniectus erat, intercluso anhelitu, mortuus est. ib. III, 26 (1.1.140): (Episcopus .. ait . . :) „Moneo, ut illius calamitatis memores, nec Iulium ipsum nec Iulii 35 hastam, nec statunculas idolorum vel simulacra ullo modo colatis denuo, pristina mala iterantes, ne mortem, pestilentiam, incendia et bella divina ultione incurratis."

32

Fontes historiae religionis Slavicae

Ebbo monachus Sancti Michaelis (intra a. 1151. et 1159. scripsit) Vita Ottonis episcopi Babenbergensis (M. G. SS. XII, 1856) II, 1 (pag. 841): [Bernhardus] audiens.. Pomeraniam adhuc gentilitatis errori deditam, zelo pietatis armatus illuc euangehzandi gratia divertit . . . Veniens itaque ad ducem s Poloniae, honorifice ut servus Dei excipitur. Cumque itineris sui causam exposuisset, dux benigne respondit . . tantam gentis illius esse ferocitatem, ut magis necem ei inferre quam iugum fidei subire parata sit . . . Ule autem . . despecto habitu et nudis pedibus urbem Iulin ingreditur, loibique constanter fidei katholicae semina spargere coepit. Gives autem ex ipso eum habitu despicientes, utpote qui non nisi secundum faciem iudicare sciebant, quis esset vel a quo missus, inquirunt. At ille servum se veri Dei, factoris coeli et terrae, profitetur, et ab eo se missum, ut illos ab errore IB idolatrile ad viam veritatis reducat. Eli vero indignati: „Quomodo", inquiunt, „credere possumus te nuntium summi Dei esse, cum iÛe gloriosus sit .., tu vero despicabilis.. ? " . . Bernhardus autem intrepidus, immo illato sibi terrore constantior: „Si verbis meis", inquid, „non creditis, vel operibus 20 crédité. Dornum quamlibet vetustate conlapsam et nulli usui aptam igne inmisso succendite meque in medium iactate, et si domo flammis absumpta, ego illaesus ab igne apparuero, scitote me ab ilio missum, cuius imperio et ignis et omnis simul creatura subiecta est et omnia simul elementa famu25lantur". Hiis auditis sacerdotes et seniores plebis multam inter se conquisitionem habentes aiebant: „Iste insanus et desperatus est". II, 7 (pag. 848): Progressus [se. Otto] apostolus Pomeranorum, venit ad urbem magnum Iulin, ubi Odora fluvius prae3oterfluens lacum vastae longitudinis ac latitudinis facit, illicque mare influit. Cives autem loci illius crudeles erant et impii... Mos autem est regionis illius, ut princeps terrae in singulis castris propriam sedem et mansionem habeat, in quam quicumque fugerit, tutum ab inimicis asylum posse sidet. Elue ergo pius Otto ingressus, orationibus et lacrimis pro conversione gentis Pomeranicae instabat, sed incassum. . . Set illi pravo sacerdotum suorum Consilio seducti, nul5 Polanie Β 2 a 10 constanter: intiepidire Β 30 longitudinis: magnitudinis ac A 1 facit: reddit Β 37 pravo om. Β depravati Β

Ebbo

33

latenus sanae doctrinae praeconem recipere volebant, quin immo de finibus suis cum ignominia eum perturbantes, ad Stetinenses ire compulerunt. II, 13 (pag. 851 s.): Soli autem pontífices idolorum viae Domini resistebant, et multas servo Dei tendentes insidias, 5 occulte eum perimere nitebantur. Sed multitudine plebis cottidie ad fidem convolante, cum nullus sacrilegis et profanis sacerdotibus ad eum pateret accessus, confusi et reveriti a facie eius, . . . longius extra regionem illam recesserunt. Et quia apertam famulo Dei persecutionem inferre io non poterant, detractionibus et blasphemiis horribilibus eum lacerabant, et quocunque devenissent, invidiam ei et inimicicias excitantes, maledicta et probra in eum congerebant . . . Cum vero delubra et effigies idolorum a pio Ottone destruerentur, profani sacerdotes auream imaginem Trigelawi, is qui principaliter ab eis colebatur, furati extra provinciam abduxerunt, et cuidam viduae apud villam modicam degenti, ubi nec spes ulla requirendi esset, ad custodiendum tradiderunt. Quae mercede ad hoc conducta, quasi pupillam oculi sui includens, profanum illud custodiebat simulacrum, ita 20 ut, trunco validissimae arboris cavato, illic imaginem Trigelawi pallio obductam includerei, et nec videndi ne dicam tangendi illud cuiquam copia esset; solummodo foramen modicum, ubi sacrificium inferretur, in trunco patebat, nec quisquam domum illam nisi profanos sacrificiorum ritus 25 agendi causa intrabat. Quod audiens inclitus Pomeranorum apostolus, multifaria intentione satagebat quoque modo illuc attingere, praemetuens, quod et accidit, post abscessum suum rudibus adhuc et necdum in fide confirmatis plebibus simulacrum illud in ruinam futurum. Set prudenter animad- 30 vertens, utpote vir omni sagacitate praeditus, quia si publicam illuc profectionem indiceret, sacerdotes, audito eius adventu, imaginem Trigelawi rursum ad remotiora loca occultando abducerent, sapienti usus Consilio, quendam ex comitibus suis Herimannum nomine, barbarae locutionis 35 sciolum sensuque et ingenio satis acutum, latenter ad viduam illam destinare curavit. Cui etiam praecepit, ut assumpto habitu barbarico ad sacrificandum Trigelawo se pergere fingeret. Herimannus itaque pilliolum barbaricum et clamidem mercatus, post multa arduae viae pericula viduam « 5 multos . . . laqueos Β 37 destinavit Β

21 illic Trigelaum Β

C l e m e n , Fontes historlae religlonis Slavlcae.

23 ilium Β 3

34

Fontes historiae religionis Slavicae

illam tandem conveniens, asserebat se nuper de procelloso maris gurgite per invocationem dei sui Trigelawi erutum, ideoque debitum ei pro salvatione sua sacrificium litare desiderantem, ductu eius ilio mirabili ordine per ignotos viae s tractus devenisse. At illa: „Si ab eo", inquit, „missus es, ecce, aedes, in qua deus noster robore cavato inclusus detinetur. Proprium quidem videre et tangere non poteris, sed ante truncum procidens, eminus foramen modicum, ubi quod voluisti sacrificium inferas, attende. Quod dum inposueris, io reverenter clauso ostio egredere, et si vitae tuae consultum esse volueris, cave ne cuiquam hunc patefacias sermonem." Qui alacer aedem illam ingressus, dragmam argenti in foramen iactavit, ut sonitu metalli sacrificasse putaretur. Sed concitus quod iecerat retraxit, et pro honore contumeliam Trigelawo, is id est sputaculum ingens pro sacrificio obtulit. Deinde curiosius attendens, si forte negotii, pro quo missus erat exsequendi facultas ulla suppeteret, animadvertit imaginem Trigelawi tanta cautela et firmitate trunco inpressam, ut nullo pacto eripi aut saltem loco moveri posset. Unde non 20 mediocri tactus dolore, quidnam ageret aestuabat, dicens intra se: „Heu quod tantum viae pelagus sine fructu peragravi 1 Quid respondebo domino meo, vel quis me hic fuisse credei, cum vacuus rediero ?" Et circumferens oculos, vidit sellam Trigelawi comminus parieti affixam — erat autem 25 nimiae antiquitatis et nullo iam pene usui apta — statimque exiliens cum gaudio, infaustum munus parieti detrahit et abscondit, primoque noctis conticinio egressus, omni festinatione dominum suum sociosque revisit, cuneta quae egerat replicai, sellam etiam Trigelawi in testimonium 3o fidei suae repraesentat. Apostolus itaque Pomeranorum, habito cum suis Consilio, sibi quidem et suis ab hac requisitione desistendum censuit, ne non tam zelo iusticiae quam auri cupiditate hoc agere videretur. Collectis tamen et adunatis principibus ac natu maioribus, iusiurandum ab eis 35 exegit, ut cultura Trigelawi penitus abdicaretur, et contracta imagine aurum omne in redemptionem captivorum erogaretur. II, 15 (pag. 853) : Apostolus itaque Pomeranorum duas illic aecclesias constituit, unam in civitate Iulin sub honore 40 sanctorum Adalberti et "Wenezlai, qui magnae aput barbaros 7 ipsum quidem Β 18 idoli tanta Β Vencezlai A 2 ; maxtirum add. Β

40 Winezlai A 1,

Ebbo

35

opinionis erant, in loco, ubi profani demoniorum ritus agi solebant, ut ubi spurca pridem commercia, Christi deinceps frequentarentur misteria. II, 18 (pag. 856) : Dux Polizlaus, sicut erga Deum cultoresque Dei religione ac pietate insignis, ita erga idolatras et criminosos debiti rigoris asperitate fuit inplacabilis. Singulis quippe annis, collecto exercitu valido, terras paganorum devastare solebat, ut vel timore gladii iugo christianae fidei subigerentur. III, 1 (pag. 858 s.): Beatissimo patre nostro Ottone post primum gentis Pomeranicae apostolatum ad sedem propriam feliciter reverso, duae ex nobilissimis civitatibus, id est Iulin et Stetin, invidia diaboli instigante ad prístinas idolatriae sordes rediere hac videlicet occasione: Iulin a Iulio Cesare condita et nominata — in qua etiam lancea ipsius columpnae mirae magnitudinis ob memoriam eius infixa servabatur — cuiusdam idoli celebritatem in inicio aestatis máximo concursu et tripudio agere solebat. Cumque verbo fidei et baptismi lavacro urbe mundata, per beatum pontificem idola maiora et minora, quae in propatulo erant, ignibus conflagrari coepissent, quidam stultorum módicas idolorum statuas, auro et argento decoratas, clam furati penes se absconderunt, nescientes quale per hoc urbis suae operarentur excidium... Nam ad praedictam idoli celebritatem cunctis comprovincialibus solito fervore concurrentibus, ludosque et commessationes multiformi apparata exhibentibus, ipsi dudum absconditas simulacrorum effigies populo inani laeticia resoluto praesentantes, eos ad antiquum paganizandi ritum. impulerunt, statimque per hoc divinae correptionis plagam incurrerunt. Siquidem ludis et saltationibus paganico more omni populo occupato, subito ignis Dei cecidit e coelo super apostatricem civitatem... Stettin vero amplissima civitas et maior Iulin tres montes ambitu suo conclusos habebat, quorum médius, qui et alcior, summo paganorum deo Trigelawo dicatus, tricapitum habebat simulacrum, quod aurea cidari oculos et labia contegebat, asserentibus idolorum sacerdotibus ideo summum deum tria habere capita, quoniam tria procuraret regna, id est coeli, terrae 9 subderentur Β 10 beato Β episcopo post Ottone add. Β 12 Pomeraniae post nobilissimis add. Β 17 servatur Β 1 25 fervore: more Β 1 27 populi A 2 28 dissoluto Β 32 de Β 2 a. 2 b 36 Trigelaus dictus A 2, Trigelao Β 2 a 3«

36

Fontes historiae religionis Slavicae

et inferni, et faciem cidari operiri pro eo quod peccata hominum, quasi non videns et tacens, dissimularet. Hac itaque potentissima civitate ad veri Dei agnicionem per beatum praesulem adducta, delubra idolorum flammis 5 erant absumpta, duaeque aecclesiae, una in monte Trigelawi sub honore sancti Adelberti, alia extra civitatis moenia in veneratione sancti Petri erant locatae, et ex hoc sacrificia, quae copioso apparatu et diviciis sacerdotibus fanisque idolorum exhibebantur, nunc aecclesiae Christi vendicabant. io Unde commoti sacerdotes, et prioris pompae delicias cottidie sibi decrescere videntes, occasionem quaerebant, ut populum ad idolatriam quaestus sui gratia reVocarent. Accidit ergo mortalitatem magnam civitati supervenire, et requisiti a plebe, sacerdotes dicebant, abiurationis idolorum causa is hoc eos incurrisse, omnesque subito morituros, nisi antiquos déos sacrificiis et muneribus solitis placare studerent. Ad hanc vocem statim conventus forenses aguntur, simulacra requiruntur, et in commune profanus sacnficiorum ritus ac celebritas repetitur, aecclesiae Christi ex media parte destru20 untur. III, 3 (pag. 861) : Itaque petita ab eo (seil. Ottone) benedictione, postera die Habelbergense episcopium peciit, quod tune paganorum crebris incursionibus ita destructum erat, ut christiani nominis vix tenues in eo reliquiae reman25 serint. Nam ipsa die adventus eius civitas vexillis undique circumposita cuiusdam idoli Geroviti nomine celebritatem agebat. III, 5 (pag. 862): Igitur veniens ad urbem Timinam, magnum illic belli apparatum hostilemque Lûticensium 30 incursionem reperit. Nam Luticenses, quorum civitas cum fano suo a gloriosissimo rege Lothario zelo iusticiae nuper igni erat tradita, urbem Timinam vastare civesque eius captivare nitebantur. III, 6 (pag. 863 s.): Ipse enim (seil. Wortizlaus) in pue35 ricia sua captivus erat in Teutónicas regiones abduetus, atque in oppido Merseburgensi baptismi gratiam consecutus; sed inter paganos vivens, ritum christianae legis exsequi non poterai, ideoque gentem cui praeerat, fidei iugo subici ardenter desiderabat. Considentibus ergo principibus dux 11 dolentes Β 19 celebritas: supersticio Β Gerouvti Β 1. corr. 28 Timynam A 1. 2 36 baptizatus est Β

26 circumpositis Β 29 Lüitic. Β 1

Ebbo

37

ita exorsus est: „ . . Antea quidem multi verbum Dei his partibus annunciantes venerunt, quos instinctu satanae occidistis, e quibus etiam unum nuper crucifixistis..". Hiis auditis, principes et natu maiores opportunum huic colloquio locum petentes, diu multumque ancipiti sententia nu- s tabundi oberrabant, praecipue sacerdotibus idolorum quaestus sui gratia contradicentibus. Ill, 8 (pag. 865) : Causa autem huius inquisicionis et tumultus sacerdos quidam idolorum fuit, qui, audita novae praedicationis opinione, ad callida argumenta conversus, io cuiusdam fani clamide et reliquie indutus exuviis, urbem clam egreditur, vicinamque petens silvam, praetereuntem quendam rusticum insolito occursu perterruit. Qui videns eum vestibus idoli amictum, suspicatus deum suum principalem sibi apparaisse, prae stupore exanimis in faciem cor- is ruit, eumque talia dicentem audivit: „Ego sum deus tuus quem colis; ne paveas, sed surge quantocius, urbemque Ingrediens, legationem meam magistratibus omnique populo insinua, ut, si discipuli seductoris illius, qui cum duce Wortizlao apud Uznoym moratur, illic apparuerint, sine dilati- 20 one morti acerbissimae tradantur; alioquin civitas cum habitatoribus suis peribit". Quod cum rusticus ille summa festinatione civibus denunciasset, illi unanimiter adunati, mandatum dei sui peragere conabantur . . . Advesperascente . . . die, quidam ex comitibus domni episcopi fanum in 25 eadem urbe situm considerare volentes, minus caute peragebant; quod cementes aliqui de civibus, suspicati sunt fanum ipsum igni eos tradere velie, et congregati horrísono armorum strepitu eis occurrere gestiebant. Tum religiosus presbiter Uodalricus ad socios conversus ait: „Non sine causa 30 congregantur isti; sed sciatis eos revera ad interitum nostrum festinare". Quo audito, socii retrogradum iter secuti, fugae praesidia petunt. Clericus autem Dietricus nomine, qui iam praecedens eos portis delubri ipsius appropinquaverat, nesciens quo diverteret, audacter fanum ipsum irrupit, 35· et videns aureum clipeum parieti affixum, Gerowito, qui deus miliciae eorum fuit, consecratum — quem contingere apud eos illicitum erat — arrepto eodem clipeo obviam eis processit. 2 annunciaverant Β instinctu satanae: per maliciam vestram Β δ/6 mutab. A 1 . 2 26/27 peigebant Β 28/29 horrísono . . . strepitu: sedicionaliter cum tumultu Β 30 Oudilricus corr. man. ree. Oudalricus Β 1; Oudelricus Β 2 a 31 sciatis nos perditos esse Β 33 Ditricus Β 2 a. 2 b

38

Fontes historiae religionis Slavicae

Uli autem, utpote viri stultae rusticitatis, suspicati deum suum Gerowitum sibi occurrere, obstupeîacti abierunt retrorsum et ceciderunt in terram. Dietricus autem videns amentiam eorum, proiecto clipeo aufugit, benedicens Deum, 5 qui de manibus eorum liberare dignatus est fideles suos. III, 9 (pag. 865): Apostolus itaque Pomeranorum totam instantem ebdomadam in eadem civitate verbum Dei disseminans, et baptismi gratiam tradens, Iohannem religiosum presbiterum eis praefecit; sicque aliam urbem Chozegowam io expetiit, in qua magni decoris et miri artificii fana erant, quae cives eiusdem loci 300 exstruxerant talentis. Sed et beato patri nostro maximam pecuniae quantitatem ofíerebant, ne ea deleret, sed pro ornatu loci integra et inconvulsa reservaret. is III, 10 (pag. 866): Eo igitur tempore, quo fana haec mirandi operis in urbe Chozegowa destruebat, legati honorabiles marchionis Adalberti statum eius curiose investigantes, sed et nuntii de villis suis Muechelin et Scidingen, iuxta condictum opportuna ei subsidia deferentes, supervenere . . . 20 Et revera iocundum erat spectaculum, cum simulacra mirae magnitudinis et sculptoria arte incredibili pulchritudine caelata, quae multa boum paria vix movere poterant, abscisis manibus et pedibus, effossis oculis ac truncatis naribus, per descensum cuiusdam pontis igni cremanda trahebantur, 25 astantibus idolorum fautoribus, et magno eiulatu, ut diis suis succurreretur ac iniqui patriae subversores per pontem demergerentur, acclamantibus ; aliis vero sanioris consilii e contra protestantibus, quia, si dii essent, semet ipsos defendere possent, sed cum ipsi taceant, nec de loco nisi tracti movean3o tur, omni sensu ac vitali spiritu penitus carere probentur. Sacerdotes vero idolorum seditionem confiare moliebantur quaestus sui gratia. III, 11 (pag. 866) : Sed non praetereundum videtur, quid miraculi in destructione fanorum ipsorum apparuerit. Subito 36 enim, astante populi frequentia, insolitae magnitudinis muscae, quae nunquam in terra ilia visae sunt, magno inpetu ex delubris idolorum proruperunt, et tanta densitate omnem civitatis ambitum operiebant, ut paene lucem diei tetra 1 autem, nimiae simplicitatis viri, conicientes d. s. Β 9 Cozegowam Β 2 b 21—24 magnitudinis et pulcritudinis auiificis manu caelata deargentata sive deaurata iam omnibus membris ignominiose troncata per descensum Β 24 igni: ad Christi gloriam ignibus Β

Ebbo

39

caligine obducere viderentur; sed et oculos et labia universorum nimia inportunitate vexantes, non parvum horrorem aspicientibus ingerebant. Sed cum violentius manuum percussonibus abigerentur, nichilominus tamen diutius insistebant, donee fidelibus laudes Dei concrepantibus crucis- β que vexillum circumferentibus, invisum monstrum portis apertis evolans, terram barbarorum qui Rutheni dicuntur pernici velocitate peciit. Unde cunctorum sapientium iudicio definitum est, non aliud hoc portenti genus nisi demonum expulsionem praesagare, qui christiani nominis coruscantem 10 per novos doctores gratiam non ferentes, negata sibi in his regionibus mansione, Ruthenos adhuc paganico errore irretitos adiere. Ill, 15 (pag. 870 s.): Apostolus . . ad Stetinenses . . iter suum direxit . . Nam pontífices idolorum plebem apostatam is in necem eius unanimiter concitaverant . . . Otto servus Dei pontificali redimitus ínfula, crucisque vexillo praelato, euangelizandi gratia in turbam processit, Uodalricum vice diaconi dalmatica indutum et Adalbertum in loco subdiaconi, aliosque verbi Dei cooperatores sibi assumens. Erant autem 20 illic pirámides magnae et in altum more paganico muratae. Coadunato itaque popolo, pius praedicator super unam cum soeiis suis ascendens piramidem, per Interpretern suum Adalbertum coepit errantibus viam veritatis aperire, et nisi ab hac resipiscerent apostasia, aeternum comminari interitum. 25 III, 16 (pag. 871): Praedicante autem eo, ecce, pontifex idolorum anhelus cucurrit, multoque sudore confertissimam irrumpens turbam, piramidem percussit, ac servum Dei obmutescere magni clamoris virtute imperavit. Ipse enim cum suis priori nocte in necem episcopi summo dominicae ere- 30 pusculo conspiraverat. Ill, 18 (pag. 873) : Erat autem fanum quoddam longius remotum, ad quod' deiciendum fidelem et familiarissimum sibi Uodalricum sacerdotem religiosum direxerat. Sed pauci qui remanserant fautores idolorum de muro prospicientes eum 35 ilio tendere iactu lapidum et lignorum caput eius conterere moliebantur; qui tamen Deo protegente illaesus evasit, reversusque ad pium patrem Ottonem insidias eorum retexuit . . . Destructo igitur fano, cum vir Dei reverteretur, 3 inspicientibus Β 1 7 sunt Rugiani 10—12 qui—mansione: quorum princeps Beelzebub, id est vir muscaium, qui Β 35 de fautoribus Β 36 ipsum post caput add. Β 39 domini Β 1

40

Fontes historiae religionis Slavicae

arborem nuceam praegrandem idolo consecratam cum fonte qui subterfluebat invenit, quam statim succidere suis inperavit. Accedentes vero Stetinenses suppliciter rogabant, ne succiderete, quia pauperculus ille custos arboris ex fructu 5 eius vitam alebat inopem; se autem iure iurando affirmabant sacrificia quae illic demoniis exhibebantur, generali edicto perpetualiter inhibere. Monachus Prieflingensis (intra a. 1159. et 1163. scripsit) Vita Ottonis episcopi Babenbergensis (M. G. SS. XII, 1856) II, 5 (pag. 891) : Tertia deinde Iulin civitas fuit. Haec io a IuÉo Caesare, qui earn olim exstruxerat, vocabulum trahens iuxta Oderam fluvium haud procul a mari sita est .. Mos .. iste antiquitus a gentibus servabatur, ut quamdiu quis libere in domo principis habitar et, nisi primum consulto principe de gravi crimine coargutus, nichil a quoquam molestiae is sustineret. Quo contra episcopo vix uspiam tutus ad manendum supererai locus, publicis vero se inferre conspectibus sine gravi sui suorumque periculo non audebat. Quotienscunque enim in publicum praedicandi gratia processisset, videres barbaros cum gladiis ac fustibus, veluti unumquemque 20 casus armaverat, certatim erumpere, pulverem alios spargere, alios lapides crebro iactare, fremere dentibus, vocibus strepere, ut, nullo nocendi genere praetermisso, cuncti pariter in unius necem hominis conspirasse viderentur. II, 6 (pag. 891 s.) : Usque ad id temporis Iulinensibus, 25 quod quidem doleamne an rideam nescio, venerabiliter reservata Iulii Caesaris lancea colebatur, quam ita rubigo consumpserat, ut ipsa ferri materies nullis iam usibus esset profutura. Quam tarnen episcopus, ut tanto eos errore absolveret, 50 talentis argenti voluit comparare, non magni so pendens quamlibet gravem rerum suarum iacturam, dummodo gentiles vendita vanitate emerent suam. Et episcopus quidem hoc facere, ut fidelis et prudens negotiator, cui de animarum salute res agitur, cogitabat. Pagani vero, ut impii et infideles, vehementer abnuere, lanceam divinioris esse naturae, nichil 35 ei transitorium vel caducum posse conferri, ac proinde nullo umquam a se pretio extorquendam, in qua praesidium sui, patriae munimentum et insigne victoriae esse constabat. 6 sacrificia . . . edicto: superstitionem . . . agebatur Β

7 delere Β

Ebbo et Monachus Prieflingensis

41

II, 11 (pag. 893 s.): Episcopus laetabatur quidem ad gloriam Christi, sed tradere eis fidei sacramenta nolebat, priusquam et deorum fana destruerent, et ipsam denique civitatem ab universis ydolatriae sordibus emundarent. In ea siquidem civitate domus duae, quas ab eo quod inclusa deorum simulacra continerent, continas dixere priores, ingenti cura vel arte constructae, haud grandi ab invicem intervallo distabant, in quibus ab stulto paganorum populo deus Triglous colebatur. Praeterea et equum formae praestantis, qui dei Trigloi dicebatur, cives alere consueverunt. Nam et sella eius auro et argento, prout deum deceret, ornata in altera continarum ab ydolorum pontífice servabatur, qua nimirum equus divinus instructus, loco et tempore constitute procederei, cum ad captanda auguria vario errore delusus gentilis ille populus conveniret. Erat vero auguriorum huiusmodi consuetudo. Hastis pluribus sparsim positis, equum Trigloi per eas transiré fecerunt. Qui cum nullam earum deambulando contingerent, valens videbatur augurium, et equis sedentes pergerent ad praedandum. At si quam earum suo contigisset incessu, interdictam sibi divinitus equitandi facultatem arbitrantes, ad sortes se ilico contulerunt, quatinus ex earum consideratione cognoscerent, utrum navigando an potius ambulando praedatum ire deberent. Omnem vero quam ceperant praedam decimare solebant, et de quolibet eventu deum Trigloum consulturi, praefatas semper continas frequentabant. II, 12 (pag. 894) : Tandem fana ista data sunt in potestatem episcopi, et iussu eius diruta ac destructa, ita ut ligna eorum non solum a fidelibus sed ab ipsis ydolorum cultoribus certatim rapi cerneres, non tam colendis olim numinibus servandisve deorum insignibus proficua, quam nutriendis iam ignibus coquendisque holeribus profutura. Ea vero quae in fanjs oblata fuerant, aqua benedicta respersa, civibus universa restituit, ut quae ilfi non recte optulerant, hic recte dividerei, dum diabolicis mancipata serviciis ad usum hominum detorqueret. Neque enim ex his quippiam volebat ipse contingere, quamquam illic inter alia vasa aurea et argentea plurima haberentur. Quod quidem in eo mirabile multum multumque laudabile gentibus visum est, maxime cum is qui comtemptum seculi hominibus persuaderei, et quae prima mortales ducunt, aurum videlicet et argentum conio Trigloy 2 41 dicunt 3

42

Fontes historiae religionis Slavicae

tempnendo calcaret. Truncum Trigloi ipse contrivit, sed tria eras capita deargentata, a quibus et Triglous dictum est, secum postea inde abduxit, quae deinde beatae memoriae papae Kalixto in testimonium sui laboris et conversions 5 ac credulitatis illarum gentium cum debita Christo gratiarum actione direxit. Helmold presbyter Bozoviensis (inter a. 1164. et 1168. scripsit) Cronica Slavorum (ree. Lappenberg-Schmeidler, 1909) I, 2 (p. 9): Rani, qui et Kugiani, gens fortissima Slavorum, qui soli habent regem, extra quorum sententiam nichil agi de io publicis rebus fas est, adeo metuuntur propter familiaritatem deorum vel pocius demonum, quos maiori pre ceteris cultura venerantur. Hii igitur sunt Winulorum populi diffusi per regiones et provincias et Ínsulas maris. Omne hoc hominum genus ydolatriae cultui deditum, vagum semper et IB mobile, piraticas exercentes predas. ib. I, 6 (1.1.16): (Monachi) Peragratisque multis Slavorum provinciis pervenerunt ad eos qui dicuntur Rani sive Rugiani et habitant in corde maris. Ibi fomes est errorum et sedes ydolatriae. Predicantes itaque verbum Dei cum 20 omni fiducia omnem illam insulam lucrati sunt, ubi etiam oratorium fundaverunt in honorem domini ac salvatoris nostri Iesu Christi et in commemoracionem sancti Viti, qui est patronus Corbeiae. Postquam autem, permitiente Deo mutatis rebus, Rani a fide defecerunt, statim pulsis sacerdo25 tibus atque Christicolis religionem verterunt in supersticionem. Nam sanctum Yitum, quem nos martirem ac servum Christi confitemur, ipsi pro Deo venerantur, creaturam anteponentes creatori. Nec est aliqua barbaries sub celo, quae Christicolas ac sacerdotes magis exorreat; solo nomine sancti 3o Viti gloriantur, cui etiam templum et simulachrum amplissimo cultu dedicaverunt, illi primatum deitatis specialiter attribuentes. De omnibus quoque provinciis Slavorum illic responsa petuntur et sacrificiorum exhibentur annuae soluciones. Sed nec mercatoribus, qui forte ad illas sedes appu35 lerint, patet ulla facultas vendendi vel emendi, nisi prius de 4 Kalisto 1. (immo Honorio II.) conversionem 1. 2 8 Ruiani 1. 1 a. L 13 et ínsulas om. S. R 17 populis 3 18 Ruiani 1 . 1 a. L 22 vici 1 23 corbere 1 , 1 a; corueie 2 26 vicum 1. 2

Monachus Prieflingensis et Helmold

43

mercibus suis deo ipsorum preciosa quaeque libaverint, et tunc demum mercimonia foro publicantur. Flaminem suum non minus quam regem venerantur. Ab eo igitur tempore, quo primo fidei renuntiaverunt, haec supersticio apud Ranos perseverai usque in hodiernum diem. 5 ib. I, 21 (1.1.43) : Siquidem Riaduri sive Tholenzi propter antiquissimam urbem et celeberrimum illud fanum, in quo simulachrum Eadigast ostenditur, regnare volebant, asscribentes sibi singularem nobilitatis honorem, eo quod ab omnibus populis Slavorum frequentarentur propter responsa 10 et annuas sacrificiorum impensiones. ib. I, 36 (1.1. 70) : Sunt autem Rani, qui ab aliis Runi appellantur, populi crudeles, habitantes in corde maris, ydolatriae supra modum dediti, primatuin preferentes in omni Slavorum nacione, habentes regem et fanum cele-15 berrimum. Unde etiam propter specialem fani illius cultum primum veneracionis locum optinent, et cum multis iugum imponant, ipsi nullius iugum paciuntur, eo quod inaccessibiles sint propter difficultates locorum. Gentes, quas armis subegerint, fano suo censuales faciunt ; maior flaminis quam 20 regis venerado apud ipsos est. Qua sors ostenderit, exercitum dirigunt. Víctores aurum et argentum in erarium Dei sui conférant, cetera inter se partiuntur. ib. I, 38 (1.1. 76): Videntes igitur Rugiani impetum viri timuerunt timore magno miseruntque flaminem suum, qui 25 cum ipso de pace componeret. (1.1. 77) Porro apud Ranos non habetur moneta, nec est in comparandis rebus nummorum consuetudo, sed quicquid in foro mercari volueris, panno lineo comparabis. Aurum et argentum, quod forte per rapiñas et captiones hominum 30 vel undecumque adepti sunt, aut uxorum suarum cultibus impendunt, aut in erarium dei sui conferunt. ib. I, 47 (1.1.93): Cumque (scil. in Slaviam) pervenissent ad locum destinatum (i. e. Faldera), perspexit (scil. Vicelinus) habitudinem loci campumque vasta et sterili mirica 35 perorridum, preterea accolarun; genus agreste et incultum, nichil de religione nisi nomen tantum Christianitatis habentes. Nam lucoram et fontium ceterarumque supersticionum multiplex error apud eos habetur. ib. Cepitque (scil. Vicelinus) pia sollicitudine circum- 40 iacentes visitare ecclesias, prebens populis mónita salu1 quoque 2

12 Runi: rimi 1. S. (Β)

19 difiicultatem edd.

44

Fontes historiae religionis Slavicae

tis, errantes corrigens, conciliane dissidentes, preterea lucos et omnes ritus sacrilegos destruens. ib. I, 52 (1.1.102) : Invaluitque in diebus illis per universam Slaviam multiplex ydolorum cultura errorque supere sticionum. Nam preter lucos et penates, quibus agri et opida redundabant, primi et precipui erant Prove deus Aldenburgensis terrae, Siwa dea Pelaborum, Radigast deus terrae Obotritorum. His dicati erant famines et sacrificiorum libamenta multiplexque religionis cultus. Porro sollempniio tates diis dicandas sacerdos iuxta sortium nutum denuntiat, conveniuntque viri et mulieres cum parvulis mactantque diis suis hostias de bobus et ovibus, plerique etiam de hominibus Christianis, quorum sanguine déos suos oblectari iactitant. Post cesam hostîam sacerdos de cruore libat, ut sit effii5 cacior oraculis capescendis. Nam demonia sanguine facilius invitari multorum opinio est. Consummatis iuxta morem sacrificiis populus ad epulas et plausus convertitur. Est autem Slavorum mirabilis error; nam in conviviis et compotacionibus suis pateram circumferunt, in quam conférant, non so dicam consecracionis, sed execracionis verba sub nomine deorum, boni scilicet atque mali, omnem prosperami fortunam a bono deo, adversam a malo dirigi profitentes. Unde etiam malum deum lingua sua Diabol sive Zcerneboch, id est nigrum deum, appellant. Inter multiformia autem Slavorum 25 numina prepollet Zuantevith, deus terrae Rugianorum, utpote efficacior in responsis, cuius intuitu ceteros quasi semideos estimabant. Unde etiam in peculium honoris annuatim hominem Christicolam, quem sors acceptaverit, eidem litare consueverunt. Quin et de omnibus Slavorum 3oprovinciis statutas sacrificiorum impensas ilio transmittebant. Mira autem reverentia circa fani diligentiam affecti sunt; nam ñeque iuramentis facile indulgent ñeque ambitum fani vel in hostibus temerari paciuntur. ib. I, 69 (1.1.134) : (Hartwigus archiepiscopus) Inde pro35 grediens visitavit Aldenburg, ubi sedes quondam episcopalis fuerat, et receptus est a barbaris habitatoribus terrae illius, quorum deus erat Prove. Porro nomen flaminis, qui preerat supersticioni eorum, erat Mike. Sed et princeps terrae vocabatur Rochel, qui fuerat de semine Crutonis, 1 consilians 1. 2 6 Prone 3 7 Siwe 2; Synna 3 1.1 a. 2 23 Zcerneboth 1. 1 a 25 Zvantevich 1. 2 1 . 1 a. 2 39 fuit 2 Crictonis 2; Cruconis edd.

19 quem 30 statuas

Helmold

45

ydolatra et pirata maximus. Cepit igitur pontifex Dei proponere barbarie viaxn veritatis, quae Christus est, adhortans eos, ut relictis ydolis suis festinarent ad lavacrum regeneracionis. ib. I, 71 (1.1.136) : Abiitque comes cum duobus milibus 5 et amplius electorum, Niclotus quoque contraxit exercitum de Obotritis, et abierunt pariter in terram Kycinorum et Circipanorum et pervagati sunt terram hostilem omnia vastantes igne et gladio. Fanum quoque celeberrimum cum ydolis et omni superstitione demoliti sunt. io ib. I, 84 (83; 1.1.159): Manentes autem apud regulum nocte illa cum die ac nocte subsequenti transivimus in ulteriorem Slaviam, hospitaturi apud potentem quendam, cui nomen Thessemar; is enim nos accersierat. Accidit autem, ut in transitu veniremus in nemus, quod unicum est in terra ilia, is tota enim in planiciem sternitur. Illic inter vetustissimas arbores vidimus sacras quercus, quae dicatae fuerant deo terrae illius Proven, quas ambiebat atrium et sepes accuratior lignis constructa, continens duas portas. Preter penates enim et ydola, quibus singula oppida redundabant, locus ille 20 sanctimonium fuit universae terrae, cui flamen et feriaciones et sacrificiorum varii ritus deputati fuerant. Elie omni secunda feria populus terrae cum regulo et flamine convenire solebant propter iudicia. Ingressus atrii omnibus inhibitus nisi sacerdoti tantum et sacrificare volentibus, vel quos mortis urgebat 25 periculum, bis enim minime negabatur asilum. Tantam enim sacris suis Slavi exhibent reverentiam, ut ambitum fani nec in hostibus sanguine pollui sinant. Iuraciones difficillime admittunt, nam iurare apud Slavos quasi periurare est ob vindicem deorum iram. Est autem Slavis multiplex ydola- 30 triae modus, non enim omnes in eandem supersticionis consuetudinem consentiunt. Hii enim simulachrorum ymaginarias formas pretendunt de templis, veluti Plunense ydolum, cui nomen Podaga, alii silvas vel lucos inhabitant, ut est Prove deus Aldenburg, quibus nullae sunt effigies expressae. 35 Multos etiam duobus vel tribus vel eo amplius capitibus exsculpunt. Inter multiformia vero deorum numina, quibus arva, silvas, tristicias atque voluptates attribuunt, non diffitentur unum deum in celis ceteris imperitantem, illum prepotentem celestia tantum curare, hos vero distributis officiis obse- 40 20 ydola: oppida 2 26 asiluia 2 30 inuicem 1. 2 locos 1 35 mille s. 1. 3 37 multifaria 2

34 pogaga 2

46

Fontes historiae religionis Slavicae

quentes de sanguine eius processisse et unumquemque eo prestantiorem, quo proximiorem illi deo deorum. Venientibus autem nobis ad nemus illud et profanacionis locum adhortatus est nos episcopus, ut valenter aceederemus ad destruendum lucum. Ipse quoque desiliens equo contrivit de conto insignes portarum frontes, et ingressi atrium omnia septa atrii congessimus cixcum sacras illas arbores et de strue lignorum iniecto igne fecimus pyram, non tamen sine metu, ne forte tumultu incolarum [lapidibus] obrueremur. ib. (1.1.164) : Statim enim, ut (seil. Bruno sacerdos) venit Aldenburg, aggressus est opus Dei cum magno fervore et voeavit gentem Slavorum ad regenerationis gratiam, succidens lucos et destruens ritus sacrilegos. ib. : E t inhibiti sunt Slavi de cetero iurare in arboribus, fontibus et lapidibus, sed offerebant criminibus pulsatos sacerdoti ferro vel vomeribus examinandos. ib. II, 108 (12; 1.1. 212): E t fecit (seil. Waldemarus rex Danorum) produci simulachrum illud antiquissimum Zuantevith, quod colebatur ab omni natione Slavorum, et iussit mitti funem in collo eius et trahi per medium exercitum in oculis Slavorum et frustatim concisum in ignem mitti. E t destruxit fanum cum omni religione sua et erarium locuples diripuit. E t preeepit, ut discederent ab erroribus suis, in quibus nati fuerant, et assumerent cultum veri Dei. ib. II, 108 (12 ; 1.1. 212) : Tenuis autem fama commémorât Lodewicum Karoli filium olim terram Rugianorum obtulisse beato Vito in Corbeia, eo quod ipse fundator extiterit cenobii illius. Inde egressi predicatores gentem Rugianorum sive Ranorum ad fidem convertisse feruntur illicque oratorium fundasse in honore Viti martiris, cuius veneracioni provincia consignata est. Postmodum vero, ubi Rani, qui et Rugiani, mutatis rebus a luce veritatis aberrarunt, factus est error peior priore; nam sanctum Vitum, quem nos servum Dei confitemur, Rani pro Deo colere ceperunt, fulgentes ei simulachrum maximum, et servierunt creaturae pocius quam creatori. Adeo autem haec supersticio apud Ranos invaluit, ut Zuantevith deus terrae Rugianorum inter omnia numina Slavorum primatum obtinuerit, clarior in 5 locum 2 7 cepta 1 a. 2 9 lapidibus solus habet 4 18/19 Zuentevich 2 21 conscisum 2 27 corbegia 1 31 consigliata 2. L 32 oberrarunt 2 34 pereeperunt 2 35/36 Rom. 1, 25 37 zuanteuit 1 ; Zuanteuich 2

Helmold et Codex Pomeraniaé diplomaticus

47

victoriis, efficacior in responsis. Unde etiam nostra adhuc etate non solum Wagirensis terra, sed et omnes Slavorum provinciae illuc tributa annuatim transmittebant, iUum deum deorum esse profitentes. Rex apud eos modicae estimacionis est comparacione flaminis. Ule enim responsa perquirit et even- s tus sortium explorât. Ble ad nutum sortium, porro rex et populus ad illius nutum pendent. Inter varia autem libamenta sacerdos nonnumquam hominem Christianum litare solebat, huiuscemodi cruore déos omnino delectari iactitans. Accidit ante paucos annos 10 maximam institorum multitudinem eo convenisse piscacionis gratia. In Novembri enim fiante vehementius vento multum illic allée capitur, et patet mercatoribus liber accessus, si tarnen ante deo terrae legitima sua persolverint. Affuit tune forte Godescalcus quidam sacerdos Domini de Bardewich ib invitatus, ut in tanta populorum frequentia ageret ea quae Dei sunt. Noe hoc latuit diu sacerdotem ilium barbarum et accersitis rege et populo nuntiat irata vehementius numina nec aliter posse placari, nisi cruore sacerdotis, qui peregrinum inter eos sacrificium offerre presumpsisset. Tunc 20 barbara gens attonita convocai institorum cohortem rogatque sibi dari sacerdotem, ut offerat deo suo placabilem hostiam. Renitentibus Christianis centum marcas offerunt in muñere. Sed cum nil proficerent, ceperunt intentare vim et crastina bellum indicere. Tune institores onustis iam de captura 25 navibus nocte illa iter aggressi sunt et secundis ventis vela credentes tam se quam sacerdotem atrocibus ademere periculis. Ex Codice Pomeraniae diplomatico (a. 1170.; circa a. 1200.) Diploma Frederici imperatoris (a. 1170., ed. HasselbachKosegarten, 1862; secundum exemplar testatum; pag. 66 s.); 30 Notum esse uolumus..., qualiter quidam pauper spiritu monachus nomine Berno . . . gentem paganorum transalbinam, sub principe tenebrarum in tenebrie infidelitatis et idolatrie inclusam, primus predicator nostris temporibus aggressus e s t , . . . ipsos baptisans, ydola comminuens, eccle- 35 sias fundans . . . postremo quia gens Ruynarum, ydolatrie 2 wairensis 2 Riufianorum,

2/3 omnis SI. provincia 2

9 libare 4

36 i. e.

48

Fontes historiae religionis Slavicae

spurcitia deo et hominibus inuisa, verba predicationis flecti noluit, idem . . . fructum . . . inuenit; nam ad hoc principes et omnem populum animauit, ut ydolatriam zelo christiani nominis armis ad fidem cogeret, et ita cumtyronibus 5 Christi, quasi ipse signifer effectue, máximo ydolo eorum Szuentevit destructo, in die beati Viti martiris inuitos ad baptismum coegit. Testamentum Absolonis archiepiscopi (circa a. 1200.; pag. 191 s.): Ex testamento legavit et donavit Yenerabilis io Dominus Absalon, Lundensis Ecclesiae Archiepiscopus . . . Dominae Margaretae duos ciffos Rojanorum Idolorum. Saxo Grammaticus (saec. XII. exeunte scripsit) Gesta Danorum (ed. Holder) XIV (pag. 444): Archonenses, cum nec uires conserendi belli haberent neque locum ad contrahenda auxilia suppetere cernerent, necessitate is uicti, salutem et in Christiana sacra tranicionem pacti, statua, quam uenerabantur, retenta, Dani s se tradunt. Erat enim simulacrum urbi precipua ciuium religione cultum crebrisque finitimorum officiis celebratum, sed falso sacri Viti uocabulo insignitum. Quo asseruato, oppidani ueterem 20 sacrorum morem penitus abrogali passi non sunt. Primum itaque solenni ritu prolui iussi, stagnum maiore pellende sitis quam iniciande religionis ardore petentes, sub specie sacrorum fessa obsidione corpora refecerunt. Datur Archonensibus pariter rerum diuinarum antistes, qui et eis culcioris uite 25 formam prescriberet et noue religionis rudimenta contraderet. Sed post abscessum Erici cum antistite pulsa religio. Siquidem Archonenses, abiecta obsidum caritate, pristinum statue cultum repetentes, qua fide diuinum susceperunt, prodiderunt. ib. (1.1.524): (Rex) Vrbem quoque Rostock, oppida30 norum ignauia destitutam, nullo negocio perussit. Statuam eciam, quam gentis profana credulitas, perinde ac celeste numen, diuinis honoribus prosequebatur, incendio mandauit. ib. (1.1.547): Walogostini quoque, finitimarum urbium, quarum excidio terrebantur, exemplum secuti, clandestino 35 traiectu fluminis cum uxoribus ac liberis muncipium deserunt, penates duntaxat rebus uacuos hostili seuicie relicturi . . . Oznenses quoque, plus ex aliarum urbium fortuna til l i. e. Rugianorum

26 prescriberet Madvig; perscriberet a

49

S a x o Grammaticus

morís, quam ex suis mensibus fiducie capientes, ut sibi uicinaram ciuitatum, quarum formidinem sequebantur, exemplo consulerent, urbem, ne ab hostibus coli posset, desertam incendunt, penates suos igni quam hosti relinquere preoptantes. ib. (1.1. 564) : Medium urbis (scil. Arconae) planicies habebat, in qua delubrum materia ligneum, opere elegantissimum uisebatur, non solum magnificencia cultus, sed eciam simulacri in eo collocati numine reuerendum. Exterior edis ambitus accurato celamine renitebat, rudi atque inpolito picture artificio uarias rerum formas complectens. Ynicum in eo ostium intraturis patebat. Ipsum uero fanum duplex septorum ordo claudebat, e quibus exterior, parietibus contextus, puniceo culmine tegebatur; interior uero, quatuor subnixus postibus, parietum loco pensilibus auleis nitebat, nec quicquam cum exteriore preter tectum et pauca laquearía communicabat. Ingens in ede simulacrum, omnem Immani corporis habitum granditate transcendens, quatuor capitibus totidemque ceruicibus mirandum perstabat, e quibus duo pectus totidemque tergum respicere uidebantur. Ceterum tarn ante quam retro collocatorum unum dextrorsum, alterum leuorsum contemplacionem dirigere uidebatur. Córrase barbe, crines attonsi figurabantur, ut artificis industriam Rugianorum ritum in cultu capitum emulatam putares. In dextra cornu uario metalli genere excultum gestabat, quod sacerdos sacrorum eius peritus annuatim mero perfundere consueuerat, ex ipso liquoris habitu sequentis anni copias prospecturus. Leua arcum refiexo in latus brachio figurabat. Tunica ad tibias prominens fingebatur, que ex diuersa ligni materia create, tam arcano nexu genibus iungebantur, ut compaginis locus non nisi curiosiori contemplacene deprehendi potuerit. Pedes humo contigui cernebantur, eorum basi intra solum latente. Haud procul frenum ac sella simulacri compluraque diuinitatis insignia uisebantur. Quorum ammiracionem conspicue granditatis ensis augebat, cuius uaginam ac capulum, preter excellentem celature decorem, exterior argenti species commendabat. Solennis eidem cultus hoc ordine pendebatur. Semel quotannis, post lectas fruges, promiscua tocius insule frequencia ante edem simulacri, litatis pecudum hostiis, solenne epulum religionis nomine celebrabat. Huius sacerdos, preter communem patrie ritum barbe comeque prolixitate spectandus, pridie quam rem diuinam facere debuisset, sac i e ra e η , Fontes historiae religioni!; Slavicne.

4

50

Fontes historiae religionis Slavicae

cellum, quod ei soli intrandi fas erat, adhibito scoparum usu, diligentissime purgare solebat, obseruato, ne intra edem hafítum funderet ; quo quocies capessendo uel emitiendo opus habebat, tocies ad ianuam procurrebat, ne uide5 licet dei presencia mortalis spiritus contagio pollueretur. Postero die, populo pre foribus excubante, detractum simulacro poculum curiosius speculatus, siquid ex inditi liquoris mensura subtractum fuisset, ad sequentis anni inopiam pertinere putabat. Quo annotato, presentes fruges in po10 sterum tempus asseruari iubebat. Si nihil ex consuete fecunditatis habitu diminutum uidisset, uentura agrorum ubertatis tempora predicabat. Iuxta quod auspicium instantis anni copiis nunc parcius, nunc profusius utendum monebat. Veteri deinde mero ad pedes simulacri libamenti nomine ib defuso, uacuefactum poculum recenti imbuit; simulatoque propinandi officio statuam ueneratus, tum sibi, tum patrie bona, ciuibusque opum ac uictoriarum incrementa solennium uerborum nuncupacione poscebat. Qua finita, admotum ori poculum nimia bibendi celeritate continuo haustu siccauit, 2o repletumque mero simulacri dextere restituit. Placenta quoque mulso confecta, rotunde forme, granditatis uero tante, ut pene hominis staturam equaret, sacrificio admouebatur. Quam sacerdos sibi ac populo mediam interponens, an a Rugianis cerneretur, percontari solebat. Quibus, illum a se 25 uideri, respondentibus, ne post annum ab hisdem cerni posset, optabat. Quo precacionis more non suum aut populi fatum, sed futura messis incrementa poscebat. Consequenter sub simulacri nomine presentem turbam consalutabat, eamque diucius ad huius numinis ueneracionem sedulo sacrificii ritu 30 peragendam hortatus, certissimum cultus premium terra marique uictoriam promittebat. His ita peractis, reliquum diei plenis luxurie epulis exigentes, ipsas sacrificii dapes in usum conuiuii et gule nutrimenta uertere, consecratas numini uictimas intemperancie sue seruire cogentes. In quo 35 epulo sobrietatem uiolare pium estimatum est, seruare nefas habitum. Nummus ab uno quoque mare uel femina annuatim in huius simulacri cultum doni nomine pendebatur. Eidem quoque spoliorum ac predarum pars tercia deputabatur, perinde atque eius presidio parta obtentaque fuissent. Hoc io quoque numen trecentos equos descriptos, totidemque satel24 illá a

32 sacrificii s; cóniuii a

Saxo Grammaticus

51

lites in eis militantes habebat, quorum omne lucrum, seu armis seu furto quesitum, sacerdotis custodie subdebatur; qui ex earum rerum manubiis diuersi generis insignia ac uaria templorum ornamenta conflabat, eaque obseratis arcarum claustris mandabat, in quibus preter abundantem 5 pecuniam multa purpura uetustate exesa congesta fuerat. mie quoque publicorum munerum ac priuatorum ingens copia uisebatur, studiosis beneficia poscencium uotis collata. Hanc itaque statuam, tocius Sclauie pensionibus cultam, finitimi quoque reges non absque sacrilegii respectu donis proseque-10 bantur. Quam inter ceteros eciam rex Danorum Sueno propiciandi gracia exquisiti cultus poculo ueneratus est, alienigene religionis Studium domestice preferendo, cuius post modum sacrilegii infelici nece penas persoluit. Alia quoque fana compluribus in locis hoc numen habebat, que per 15 supparis dignitatis ac minoris potencie flamines regebantur. Preterea peculiarem albi coloris equum titulo possidebat, cuius iube aut caude pilos conuellere nefarium ducebatur. Hunc soli sacerdoti pascendi insidendique ius erat, ne diuini animalis usus, quo frequencior, hoc uilior haberetur. In 20 hoc equo opinione Rugie Suantouitus (id simulacro uocabulum erat) aduersum sacrorum suorum hostes bella gerere credebatur. Cuius rei precipuum argumentum exstabat, quod is, nocturno tempore stabulo insistens, adeo plerunque mane sudore ac luto respersus uidebatur, tanquam ab exer- 25 citacione ueniendo magnorum itinerum spacia percurrisset. Auspicia quoque per eundem equum huius modi sumebantur. Cum bellum aduersum aliquam prouinciam suscipi placuisset, ante fanum triplex hastarum ordo ministrorum opera disponi solebat, in quorum quolibet bine e transuerso iuncte, conuer- 30 sis in terram cuspidibus, figebantur, equali spaciorum magnitudine ordines disparante. Ad quos equus ductande expedicionis tempore, solenni precacione premissa, a sacerdote e uestibulo cum loramentis productus, si propositos ordines ante dextro quam leuo pede transcenderet, faustum gerendi 35 belli omen accipiebatur; sin leuum uel semel dextro pretulisset, petende prouincie propositum mutabatur. Nec prius certa nauigacio prefigebatur, quam tria continue pocioris incessus uestigia cernerentur. Ad uaria quoque negocia profecturi ex primo animalis occursu uotorum auspicia capie- 40 16 hic a 4*

52

Fontes historiae religionis Slavicae

bant. Que si leta fuissent, ceptum alacres iter carpebant; sin tristia, reflexo cursu propria repetebant. Nec sorcium eis usus ignotus extitit; siquidem tribus ligni particulis, parte altera albis, altera nigris, in gremium sorcium loco 5 coniectis, candidis prospera, furuis aduersa signabant. Sed ne femine quidem ab hoc sciencie genere immunes fuere. Quippe foco assidentes absque supputacione fortuitas in ciñere lineas describebant. Quas si pares numerassent, prospere rei prescias arbitrabantur; si impares, sinistri preio nuncias autumabant. Huius igitur urbis non magis rex munimenta quam ritus euertere cupiens, uniuerse Rugie profanos cultus eius excidio deleri posse arbitrabatur. Neque enim dubium habebat, quin, exstante simulacro, facilius gentis menia quam sacrilegia domarentur. Itaque quo ocius is expugnacionem perageret, ingentem lignonim materiam, faciendis machinis opportunam, magna cum tocius exercitus fatigacione propinquis e siluis petendam curauit. Quibus dum artifices coaptandis intenderent, frustra his rebus operam dare asseuerabat, sperato cicius urbem capturos. 20 Interrogatus, quonam id augurio deprehensum haberet, ex hoc potissimum augurari se dixit, quod Eugiani, quondam a Karolo Cesare expugnati, sanctumque Vitum Coruegiensem, religiosa nece insignem, tributis colere iussi, defuncto uictore, libertatem reposcere cupientes, seruitutem supersticione 25 mutarunt, instituto domi simulacro, quod sancti Viti uocabulo censuerunt; ad cuius cultum, contemptis Coruegiensibus, pensionis summam transferre ceperunt, affirmantes, domestico Vito contentos externo obsequi non oportere. Quam ob rem Yitum, ueniente sui solennis tempore, eorum menia 3o turpaturum, a quibus tam similem monstre figuram acceperit. Merito namque eum ab his iniuriarum penas exigere debere, qui uenerabilem eius memoriam sacrilego cultu complexi fuerunt. Hoc se non ex somniorum aut rerum accidencium coniecturis, sed sola presagientis animi sagacitate colligere 35 testabatur. Ammirabilior cunctis quam credibilior predicelo extitit. ib. (1.1.568): Oppidani portam urbis, quo minor eam attentanti facultas pateret, ingenti glebarum aceruo prestruxerant, aditumque coacta cespitum compage claudentes, 40 tantum ex eo opere fiducie contrahebant, ut turrim, que 38/39 prestruxerant v; obstruxerant g; perstruxerät a

Saxo Grammaticus

53

supra portam sita fuerat, signis tantum aquilisque protegerent. Inter quas erat stanitia, magnitudine ac colore insignis, cui tantum ueneracionis a populo Rugiano tributum est, quantum omnium pene deorum maiestas obtinuit. Eam enim pre se ferentes in humana diuinaque grassandi pote- 5 statem habebant, nec quicquam eis, quod libitum foret, illicitum babebatur. Populari urbes, aras demoliri, fas ac nefas in equo ponere, cunctosque Rugie penates aut ruinis aut incendiis euertere potuisset; tantumque supersticioni indultum est, ut exigui panni auctoritas regie potestatis uires 10 transcenderet. Plectentes signo, perinde ac diuino gestamini, honorem habebant, officiis damna, iniurias obsequiis rependentes. ib. (1.1. 572) : Rex oppidanos in fidem hac lege recepit, ut, simulacro cum omni sacra pecunia tradito, captiuos Chri- is stianos ergastulo liberates absque redempcione dimitterent, omniaque uere religionis momenta Dánico ritu celebranda susciperent; quin eciam ut agros ac latifundia deorum in sacerdociorum usus conuerterent, seque, quocies res posceret, Danice expedicionis comités exhiberent, nec unquam accer- 20 siti regis miliciam prosequi supersederent; preterea annuatim ex singulis boum iugis quadragenos argenteos tributi nomine penderent, totidemque obsides in earum condicionum firmamentum prestarent. ib. (1.1. 574) : Postero die Esbernus ac Suno, iubente 25 rege, simulacrum euersuri, quod sine ferri ministerio conueUi nequibat, auleis, quibus sacellum tegebatur, abstractis, fámulos succidendi officium arripere iussos attencius monere ceperunt, ut aduersum tante molis ruinam caucius se gererent, ne, eius pondere oppressi, infesto numini penas luere 30 putarentur. Interea fanum ingens oppidanorum frequencia circunstabat, Suantouithum talium iniuriarum auetores infestis numinis sui uiribus insecuturum, sperancium. Iamque statua, extrema tibiarum parte precisa, propinquo parieti supina incidit. Cuius extrahende gracia Suno ministros ad 35 eiusdem parietis deieccionem hortatus, cauere iussit, ne succidendi auiditate pericula sua parum dispicerent, neu se labenti statue per ineuriam proterendos obiieerent. Ruinam simulacri non sine fragore humus excepit. Preterea frequens edem purpura circunpendebat, nitore quidem predita, 40 2 in margine Stuatira

54

Fontes historiae religionis Slavicae

sed situ tarn putris, ut tactum ferre non posset. Nec siluestrium bcstiarum inusitata cornua defuere, non minus suapte natura quam cultu miranda. Demon in furui animalis figura penetraHbus excedere uisus, subito se circunstancium lumi5 nibus abstulit. Igitur oppidani simulacro urbe egerendo funes iniicere iussi, cum id pristine religionis metu per se ipsos exsequi non auderent, captiuis exterisque questum in urbe petentibus, ut illud eiicerent, imperabant, ignobilium hominum capita diuine ire potissimum obiectanda io ducentes. Quippe domestici numinis maiestatem, quam tanto cultu prosequi consueuerant, graues e uestigio penas a suis uiolatoribus exacturam putabant. Tum uero uarie incolarum .uocës exaudiebantur, aliis dei sui iniurias lamento, aliis risu prosequentibus. Nec dubium, quin ingens pruden16 ciori oppidanorum parti rubor incesserit, simplicitatem suam tot annis tarn stolido cultu delusam cernenti. Pertractum in castra simulacrum ammirantis exercitus concursus excepit. Nec prius sibi principes spectandi licenciam indulserunt, quam plebem uisendi sacietas amouisset. Reliquum diei in 2o obsidibus, qui pridie remanserant, accipiendis deductum est. Sed et scribe principum in urbem mittuntur, qui sacerdotali ministerio rüdem religionis populum Christianis sacris assuefacerent, eiusque sacrilegis sensibus sanctitatis disciplinam ingenerarent. Yespera appetente omnes, qui culinis 25 preerant, simulacrum attentatum securibus in exigua frusta aptosque foculo stipites redegerunt. Crediderim, tune Rugíanos pristine piguisse culture, cum patrium auitumque numen, quod maxima religione celebrare solebant, igni deformiter applicatum concoquendis hostium alimentis famu3o lari conspicerent. Post hec nostri pariter et fanum cremandum et basilicam lignis machinamentorum exedificandam curabant, belli instrumenta pacis domicilio permutantes. Itaque quod obterendis hostium corporibus excogitauerant, saluandis eorum spiritibus impendebant. Dies quoque, quo 35 thesaurus Suantuitho uotorum nomine consecratus a Rugianis traderetur, prefigitur. ib. (1.1. 577) : (Carentia) Insignis hic uicus trium prepollencium fanorum edificiis erat, ingenue artis nitore uisendis. Iis tantum pene ueneracionis priuatorum deorum ω dignitas conciliauerat, quantum apud Arkonenses publici 19 admonuisset a

Saxo Grammaticus

55

numinis auctoritas possidebat. Sed et hic locus, ut pacis tempore desertus, ita tunc frequentibus habitaculis consertus patebat. Quorum altitudinis tres ordines fuere, infimo medii supremique ponderibus sustentamentum prebente. Quin eciam tante consercionis angustie fuere, ut, si tormén- 5 tis in urbem lapides iacerentur, nudam humum, in quam conciderent, non offenderent. Super hec natus immundiciis fetor cunctos urbis penates asperserat, nec minus corpora quam metus ánimos cruciabat. Vnde nostris, Karentinos obsidioni resistere nequiuisse, conspicuum fuit. Ñeque enim 10 eorum tam promptam dedicionem ulterius mirari uoluerunt, quorum tam arctam necessitatem liquido peruiderunt. Maius fanum uestibuli sui medio continebatur, sed ambo parietum loco purpura claudebantur, tecti fastigio solis duntaxat columnis imposito. Itaque ministri, direpto uestibuli cultu, 15 tandem manus ad interiora fani uelamina porrexerunt. Quibus amotis, factum quercu simulacrum, quod Rugieuithum uocabant, ab omni parte magno cum deformitatis ludibrio spectandum patebat. Nam hirundines, que sub oris eius lineamentis nidos molite fuerant, in eiusdem pectus crebras 20 stercorum sordes congesserant. Dignum numen, cuius effigies tam deformiter a uolucribus fedaretur. Preterea in eius capite septem humane similitudinis facies consedere, que omnes unius uerticis superficie claudebantur. Totidem quoque ueros gladios cum uaginis uni cingulo appensos eius 25 lateri artifex conciliauerat. Octauum in dextra destrictum tenebat. Hunc pugno insertum firmissimo nexu ferreus clauus astrinxerat, nec manui nisi precise euelli poterat; que res truncande eius occasio extitit. Spissitudo iUi supra humani corporis habitum erat; longitudo uero tanta, ut 30 Absalon supra primam pedum partem consistens egre mentum securicula, quam manu gestare consueuerat, equaret. Hoc numen, perinde ac Martis uiribus preditum, bellis preesse crediderant. Nihil in hoc simulacro iocundum uisentibus fuit; lineamentis impoliti celaminis deformitaté sordentibus. 35 Iamque famuli, maxima cum tocius urbis exanimacione, tibiis eius secures applicare ceperunt. Quibus abscissis, comitante sono lapsus terre truncus impingitur. Hoc uiso, oppidani, dei sui uiribus insultantes, religionem mutauere contemptu. Nec eius excidio contente satellitum manus, ad 40 16 inferiora a

56

Fontes historiae religionis Slavicae

Poreuithum simulacrum, quod in próxima ede colebatur, auidius porriguntur. Id quinqué capitibus consitum, sed armis uacuum fingebatur. Quo succiso, Porenutii templum appétitur. Hec statua, quatuor facies representans, quintam 5 pectori insertam habebat, cuius frontem leua, mentum dextera tangebat. Hoc famulorum ministerio securibus icta concidit. Has statuas oppidani Absalonis edicto intra menia cremare iussi, preces imperio opponere ceperunt, orantes, misereatur conferì e urbis, nec incendio obiiciat, quorum io iugulo parcat. Nam si ignis ad uicina prolapsus unum e tabernaculis corripuisset, ob eximiam consercionem uniuersa indubitanter conuelleret. Quapropter eas urbe egerere rogati, diu repugnauerunt, quod se membrorum, quorum ministerium imperio exhibuissent, numine penas exigente, is usum amissuros metuerent, contemptumque religione excusare pergebant. Ad ultimum Absalonis monitu dei, qui sibimet opitulari non posset, potenciam floccipendere docti, spe impUnitatis accepta, imperio ocius paruerunt. Nec mirum, si illorum numinum potenciam formidabant, a quibus stupra 2o sua sepe numero punita meminerant. Siquidem mares in ea urbe cum feminis in concubitum adcitis canum exemplo coherere solebant, nec ab ipsis morando diuelli poterant; interdum utrique perticis e diuerso appensi inusitato nexu ridiculum populo spectaculum prebuere. Ea miraculi feditate 25 solennis ignobilibus statuis cultus accessit, creditumque est earum uiribus effectum, quod demonum erat prestigiis adumbratum. Sueno uero, quo magis simulacra aspernanda doceret, super ea, cum a Karentinis eiicerentur, sublimis consistere uoluit. Quo facto pondus contumelia auxit, nec 3o minus trahentes rubore quam onere uexauit, domestica numina alienigene pontificis pedibus subiecta cementes. Dum hec a Suenone geruntur, Absalon, tribus cemiteriis in agro Karentino dedicatis, uespere Karentinam redijt ; deletisque simulacris, una cum Iarimaro profunda nocte ad 35 naues peruenit, eumque secum cenitare coegit.

Annales Augustani (a. 1135. scripti) M. G. SS. III, 1839, s. a. 1068. (pag. 128): Burchardus Halberstatensis episcopus, Liuticiorum provintiam ingressus, 3 Poremicii g

Saxo—Annales Magdeburgenses

57

incendit, vastavit, avectoque equo, quem pro Deo in Rheda colebant, super eum sedens in Saxoniam rediit. Annales Magdeburgenses (saec. XII.) M. G. SS. XVI, 1859, s. a. 938. (pag. 143): Non ociosum putamus, si de tam famose civitatis prima fundatione, et unde hoc nomen Parthenopolis sive Magadeburg suscepit, 5 penes tradicionem veterum paucis perstringamus. Cesar igitur ille quondam potentissimus, ab Yulo Aeneae filio stirpis dirivatione cognominatus Iulius, dictatoris ordine cum Crasso et Pompeio sublimatus Eomae, cum totam Galliam trinae divisionis Romano imperio armis subiugandam sus- io cepisset, in has susceptae gentis partes veniens, tum ut eo tucius cum exercitu pausaret, tum ut circumpositas nationes facilius coerceret, plures competentibus in locis civitates condidit, quarum nonnullas terrae lignique materia circumvallatas plerasque etiam murorum ambitu cinctas munire is studuit, quantum opere festinato valuit inhianter accedens multitudo. Inter quas et hanc non infimam ad honorem Dianae condidit, quae quia apud gentiles dea virginitatis stulto errore credebatur, a parthenu, quod Grece virgo dicitur, ipsa parthena quoque vocabatur, sicque a parthena, id est 20 Diana, Parthenopolim, id est parthenae urbem, appellavit. Quod etiam barbarum nomen testatur, quia Magadeburg quasi virginis urbs dicitur. Fecit quoque idem Cesar intra urbem, ut fertur, iuxta ripam Albiae fluminis templum, immo ydolium eiusdem Dianae, ubi ad supplementum reli- 25 gionis pluribus virginibus dicatis, sacra deae statuit quae posteritas celebravit . . . Karolus magnus . . . huius ydolii aras destruxit, et oratorium prothomartyris Stephani ibi dedicari fecit. s. a. 1147. (pag. 188) : Contra quos (seil.. Pruscos) etiam so Rutheni, licet minus catholici tamen christiani nominis karacterem habentes, inestimabili Dei nutu cum maximis armatorum copiis exiverunt. Hi equidem'omnes cum máximo apparatu et commeatu et mirabili devotione in diversis partibus terrain paganorum ingressi sunt, et tota terra a 35 facie eorum contremuit, et fere per tres menses peragrando omnia vastaverunt, civitates et oppida igni succenderunt, 1 i. e. Rethra, Redariorum caput

58

Fontes historiae religionis Slavicae

fanum eciam cum idolis quod erat ante civitatem Malchon, cum ipsa civitate concremaverunt. s. a. 1169. (pag. 193) : Waldomarus rex Danorum, adiunctis sibi Liuticiorum principibus ad Rugíanos profectus, 5 deos eorum succidit, et multo auro et argento de precipuo fano ipsorum ablato, umbram eis christianitatis inpressit, que in brevi tarn ipsius avaricia quam doctorum penuria et desidia abolita est. Richardi Pictaviensis chronica: Continuatio (saec. XII.) M. G. SS. XXVI, 1882; pag. 84: Rex vero Danorum et io christiani qui regiones illas incolunt, que sunt in Germania et in septemtrione, bellum habent cum paganis, qui adhuc adorant idola et sacrificant elementis et dicuntur Leutices sive Lutoici, Christum quoque nostrum novum deum appellant . . . Mercurium tarnen et Yenerem precipue colunt, is non in templis, sed in nemoribus vel iuxta fontes. Innocentius III. papa (a. 1207.) Epistula ad archiepiscopum Gneznensem (Codex diplomaticus majoris Poloniae 1,1877, nr. 55, pag. 58) : Per insolentiam eorundem (sc. clericorum) interdum ludi fiunt in eisdem ecclesiis theatrales, et non solum ad ludibriorum spectacula 2o introducuntur in eas monstra larvarum, verum etiam in tribus anni festivitatibus que continue Natalem Christi sequuntur, diaconi, presbyteri ac subdiaconi vicissim insanie sue ludibria exercentes, per gesticulationum suarum debacchationes obscenas in conspectu populi decus faciunt clericale 25 vilescere, quam potius ilio tempore verbi Dei deberent predicatione mulcere . . . . Prelibatam vero ludibriorum consuetudinem vel potius corruptelam, curetis ab ecclesiis vestris taliter extirpare, quod vos divini cultus et sacri comprobetis ordinis zelatores. 1 i. e. Màlchim 11 adhuc deest D. E 1 sive Eutoici D; Leviticos eive Lucoya E 2

12/13 Leucones

Annales Magdeburgenses—Demetrius Chomatianus

59

Araoldus Lubicensis (a. 1212. obiit) Chronica Slavorum (ed. Pertz, Scr. rer. germ., 1868) II, 21 (sub a. 1181., pag. 63): In ipso autem tempore obsidionis domnusHeinricus episcopus incivitate constitutus erat, quemadierunt burgenses (scü.Lubicenses)dicentes: „ . . . Civitatem istam hactenus ex munificentia domini nostri Heinrici s ducis possidemus, quam etiam ad honorem Dei et robur christianitatis in loco hoc horroris et vaste solitudinis edificavimus, in qua ut speramus nunc habitatio Dei, sed prius per errorem gentilitatis sedes Sathane fuit. Hanc igitur in manus vestras non trademus". io V, 24 (s.a. 1194., pag. 192 s.): Hoc dierum curriculo mortuus est domnus Berno Zverinensis episcopus, primus eiusdem tituli antistes. Qui enim nunc est Zverinensis, olim tempore Ottonum dicebatur Magnopolitanus. Unde eadem sedes propter timorem Sclavorum translata est, a quibus 15 idem antistes sepius contumeliatus. Qui a duce Heinrico episcopus eis preîectus, primus nostris in temporibus doctor illis exstitit catholicus, alapas, colaphos ab eis pertulit, ita ut frequenter ludibrio habitus ad sacrificia demonum artaretur. Hie tamen per Christum confortatus, culturas 20 demonum eliminavit, lucos succidit et pro Gutdracco Godehardum episcopum venerari constituit.

Demetrius Bulgariae archiepiscopus Chomatianus (saec. XIII.) De rusaliis (MiMosich, Wiener Sitz.-Ber., phil.-hist. Kl. 4 6 , I I I , 1 8 6 4 , p a g . 3 8 8 s . ) : Οϊ από τον δέματος τον Moλισχοΰ ορμώμενοι ο Selva xal ο δείνα, τη άγιωτάτη τον 25 &SOV εχχλησίφ προσδραμόντες και τω παναγιωτάτψ ημών δεσπότη, τφ αρχιεπισκοπή) πάσης Βουλγαρίας, εμφανής γενόμενοι τοΐονδέ τι αμάρτημα εξηγόρευσαν, είπόντες οτι παλαιοί) eS-ους εν %f¡ χω ρ α τούτων κρατούντος, ο δη ρονσάλια ονομάζεται, τη μετά την πεντηκοστή ν εβδομάδι 30 σύνταγμα γίνεσ&αι νεωτέρων καί τάς κατά χώραν κώμας αυτόν ς περιέργεα&αι και παιγνίοις τισΐ και όρχήμασι xal βεβαχχευμένοις αλμασι και σκηνίχαΐς άσχημοσύναις εγκα21 Cf. Codicem Pomeraniae dvplomaiieum I, 1862, pag. 77: u i l l a m sancti Godehardi, q u e (!) prius Goderac dicebatur

60

Fontes historiae religionis Slavicae

λεΐσ&αι δώρα παρά τών ενοικούντων εις κέρδος αυτών, έξηλ&ον και ούτοι κατά το παρόν έτος, αυντάξαντες εαυτούς καί παρασχευάσαντες, 'ΐν οντω κατά χωράν σχηνοβατήσωσιν, εν τω παράγειν δε δύο ¿'ξ αυτών είς μάνδραν προβάτων άπέδραμον, όρωμένην απέναντι, εν&α γενόμενοι τνρους άπ^τονν τον της μάνδρας εκείνης προϊστάμενον, εκείνον δε προς την δόσιν σκληρύνοντος επεχείρονν αντοί αυθ-εκάστφ λαμβάνειν εν χειρί. εντεύθεν φιλονεικία ηγέρ&η μέαον αυτών, η δε καί εις μάστιγας προεχωρησε, Πάτερου γαρ των παιγνιμόνων τούτων, φ τοΐινομα Χρυσηλος, ξΰλφ τινι τον ποιμένα ραπίσαντος, εκείνος αντίκα μάχαιραν ε"λκνσε, χαί είσωθει ταντην κατά των σπλάγχνων τον τνψαντος, ο&εν ονδί χρόνου τί μέρος μέσον τον θανάτου καί της μαχαίρας γέγονεν, εν&υωρόν γαρ άνθρωπος τέθνηχε. ταϋτα οι αναγεγραμμένοι άνδρες άφηγηΰάμενοι εζήτουν μαθειν, ει προστρίβεταί τις καί τούτοις εν&ννη από τον σνμβεβηχότος, ως άνατέτακται, αμαρτήματος, καί εί υπεύθυνοι κρίνονται, δέξασθαι χαθικέτευον εκκλησιαστικά επιτίμια προς κάθαρσιν των ψυχών αυτών, η αγία δε τον θεον εκκλησία την προσέλενσιν αυτών δεξαμενή δια τ·ης δεσποτικής θείας μεγαλειοτητος κανονικώς τά χατ αυτούς φκονόμησεν, οθεν εργάτας μεν φόνον τούτους ονδαμώς κρίνεσθαι διέγνω' το μεν γαρ έργον τον φόνον ετέρφ χειρί εξειργάσατο, ο τούτων δε σχοπος τω κατά χώραν εθει ακολουθεί, ον προς χνσιν άπέβλεπεν αιμάτων, άλλα παίγνια, οτι δε τά παίγνια ταϋτα τοις θείοις χαί ϊεροϊς κανόσιν άπηγορενμένα τνγχάνονσιν, ώς εκ της ελληνικής πλάνης καί μέθης ορμώμενα, οποία δέ τά λεγόμενα βοτά καί βρονμάλια καί αυτά δη τά ρουσάλια καί ετερα τούτοις παραπλήσια, καί τούτων ενεκεν υπεύθυνοι κρίνονται ως έργον ανόσιον μετιόντες, τον τών χριστιανών βίου αλλότριον. διά τούτο άποσχίσθαι μέν τών τοιούτων παιγνίων καθολου τούτοις παρηγγυήσατο, έπιτιμίοις δέ αντούς καθνπέβαλλε, προς την του εντεύθεν μολνσμον κάθαρσιν τε καί καρδίας άνάνηψιν καί απαλλαγή ν του τοιούτον παραπτώματος.

Legenda bohémica „Oriente iam sole". (medio saec. XIII.) cap. II (J. Pekar, Die Wenzels- und Ludmila-Legenden, Pragae 1906, pag. 410): Cum irent omnes ad immolandum ydoMs, que colebat mater eius (seil. Wenzezlai) nequissima,

Demetrius Chomatianus—Fragmentum Brunsvicense

61

hie sòlus fugiebat consorcia eorum et pergebat occulte ad ecclesias, quas pater eius construxerat... Cum autem factus esset vir (seil. Wenzezlaus), . . . exprobravit incredulitatem illorum et duriciam cordis, dicens ad omnes, qui erant infideles: „ . . . Servus Christi sum, 5 ydolis vestris non serviam, non sub alicuius vestrum amplius redigar potestatem. Hactenus prohibuistis me Christo servire fidelesque omnes de terra expulistis; non ita erit amplius, sed domino deo nostro Ubere serviemus". cap. III: Et extunc ceperunt eo iubente ydola minui, 10 Christi ecclesie aperiri, et fideles, qui dispersi fuerant, affluere. Liber statutorum civitatis Ragusii (a. 1272.) C. Jirecek, Archiv f. slav. Phil. XV, 1893, pag. 457: In uigilia Natalis Domini post uesperum nauclerii et marinarii de Eagusio ueniunt ad dominum comitem in castellum et secum déférant çeponem unum de ligno et ponunt eum in 15 igne gaudendo et dominus comes pro honore sui comitatus dat eis pro Kallendis yperpyros duo de suo proprio et eciam bibere. Chronicon Montis Sereni (saec. XIII.) M. G. SS. XXIII, 1874, sub a. 1209. (pag. 176): Habebant autem (scil. Poloni) ducem belli phitonissam quandam, 20 que de ilumine cribro haustam nec defluentem, ut ferebatur, ducens aquam exercitum precedebat, et hoc signo eis victoriam promittebat. Nec latuit marchionem adventus eorum, sed mature suis armatis et ordinatis, occurrens forti congressu omnes in fugam vertit, phitonissa primitus interfecta. 25 Fragmentum genealogiae ducum Brunsvicensium et Luneburgensium (saec. XIII.) G. Leibniz, Scriptores rerum Brunsvicensium... II, Hanoverae 1710, pag. 19 s. : Anno Domini MCXLYII . . . fuit in Brandenburg rex Henricus, qui Slavice dicebatur Pribezlaus: qui Christianus factus, Idolum, quod in Brandeburgh lo Hai.

ceppo

62

Fontes historiae religionis Slavicae

fuit, cum tribus capitibus, quod Tryglav Slavice dicebatur, & pro Deo colebatur, & alia Idola destruxit, & idololatriam & ritum gentis suae detestans, cum filium non haberet, Adelbertum Marchionem, dictum Ursum, haeredem sui s instituit principatus. Constitutio Synodalis Uniejoviensis (a. 1326.) cap. 15. (R. Hube, Antiquissimae const, synod, provinciae Gneznensis, Petropoli 1856, pag. 196 s.): De ludo larvatorum. Quoniam sicut ad deceptionem nonnunquam angelus sathanae in lucis Angelum transformatur, sic profecto ad io defuscationem imaginis paternae, spiritus creaturae rationalis, in qua divinae operationis effigies, per gratiam dignoscitur elucere, assumere censetur formas spirituum immundorum, statuimus ergo : ut nulli omnino clerici vel laici induti monstris larvarum, ecclesias vel coemeteria ipsarum ingredi is praesumant, praesertim dum in illis divina officia peragantur, quum per hujusmodi ludibriorum spectacula et fervor devotionis tepescat, et honestas ecclesiae et decor clericalis ordinis inquinetur; decernentes, clericos quoslibet et laicos monstruosas et detestabiles imagines hujusmodi deferentes, ipso 2o facto, excommunicationis sententiae subjacere, ab illa, donee poenituerinti, nullatenus absolvendos. Adjicimus insuper: quod clerici vel laici ludos superstitiosos, justa quorundam locorum abusum, in processionibus ecclesiarum exercentes, eo ipso poena simili sint constricti. Neplach abbas Opatovicensis (ab a. 1355. usque ad a. 1362. scripsit) 25 Cronica (Fontes rerum bohemicarum, tomus III, Pragae 1882, pag. 460 s.): A. d. DCCCXCIV ineipiunt acta ac gesta dueum et regum Boemie, quorum quidam pagani fuerunt et idcirco, quo tempore vel quibus annis domini regnaverint, non est curandum. Habebant enim quoddam ydolum, quod 30 pro deo ipsorum colebant, nomen autem ydoli vocabatur Zelu. Sed obmissis materiis de illis virginibus, de quibus fit mencio in principio cronice Boemice, de sola Lybossa phitonissa brevissime dicendum est. 29 quondam Idoli Pez

30 colebatur Pez

Fragmentum Brunsvicense—Concilia Pragensia

63

ib. pag. 480 s. : A. d. MCCCXXXVI Philippus, filins regis Maiorikarum, cum XII nobilibus regni ordinem fratrum Minorum in vigilia Nativitatis Christi ingreditur et in Boemia circa Cadanum ad milliare unum in villa dicta Blow quidam pastor nomine Myslata moritur. Hie omni nocte surgens 5 circuibat omnes villas in circuitu homines terrendo et iugulando et loquebatur. Et cum fuisset cum palo transfixus: dicebat, multum nocuerunt michi, nam dederunt michi baculum, ut me a canibus defendam; et cum cremandus effoderetur, tumebat sicut bos et terribiliter rugiebat. Et cum 10 poneretur in ignem, quidam arripiens fustem fixit in eum et continuo erupit cruor sicut de vase. Insuper cum fuisset effossus et in currum positus, collegit pedes ad se sicut vivus, et cum fuisset crematus totum malum conquievit, et antequam cremaretur, quemeumque ex nomine in nocte vocabat, 15 infra octo dies moriebatur. A. d. MCCCXLIV Quedam mulier in Lewin mortua fuit et sepulta. Post sepulturam autem surgebat et multos iugulabat et post quemlibet saltabat. Et cum fuisset transfixa, fluebat sanguis sieud de animali vivo et devoraverat sloge- 20 rium proprium plus quam medium, et cum extraheretur, totum fuit in sanguine. Et cum deberet cremari, non poterant ligna aliqualiter accendi nisi de tegulis ecclesie ad informacionem aliquarum vetularum. Postquam autem fuisset transfixa, adhuc semper surgebat; sed cum fuisset cremata, 25 tunc totum malum conquievit. Acta visitationis Pragensia (a. 1382.) Zibrt, in: Öesky Lid, I (1892), pag. 186: Plebanus dicit, quod quidam Holybrius sartor ibidem dicit, se habere penatem in domo sua, a quo dicit se audire furta et excessus alios releuari. Ibi quoque dominus Paulus archidiaconus 30 mandavit, quod idem sartor eras mane coram eodem archidiacono personaliter compareat. — Vicarius ibidem dicit de Holibrio sartore ut supra. Concilia Pragensia (ab a. 1366. usque ad a. 1407.) a. 1366. (ed. C. Höfler, 1862, pag. 11 s.): De mortis ymagine (de his, qui in media quadragesimae portant mortem 35 6 tenendo Pez

30 seil. levelaji

64

Fontes historiae religionis Slavicae

extra villam). Item quia in nonnullis civitatibus oppidis et villis prava clericorum et laicorum inolevit abusio, qui in medio quadragesimae ymagines in figura mortis per civitatem cum rithmis et ludis superstitiosis ad flumen deferunt ibi 5 quoque ipsas ymagines cum Ímpetu submergunt, in eorum ignominiam asserentes quod mors eis ultra nocere non debeat tanquam ab ipsorum terminis sit consumata et totaliter exterminata. Quare omnibus et singulis ecclesiarum parochialium rectoribus precipitur quod cum tales in suis plebibus io resciverint, mox a divinis officiis tarn diu abstineant, donec dicti prevaricatores lusoresque superstitiosi a domino Archiepiscopo penitentiam recipiant pro excessibus condignam et salutarem quorum absolutionem sibi reverendus pater specialiter reservat. is

a. 1384. (pag. 32): Item mandatur ne plebani seu eorum vices gerentes per diocesin Pragensem ludos superstitiosos in plebibus suis admittant specialiter ne in medio quadragesimae extra portas urbis vel ville ymaginem ad hoc factam in modum mortis cum rithmis sicut consuetudo prava in 2o quibusdam locis inolevit, offerii permittant.

25

ib.: Item mandatur omnibus plebanis et eorum vices gerentibus ut in anniversariis mortuorum in domibus plebizanorum ipsorum non permittant ut faciant fieri aliqua offertoria cum luminibus per se vel alios nec eciam cantent responsoria in talibus consueta fieri. Nam hec consuetudo vel potius abusio dicenda est.

a. 1407. (pag. 59): Contra usurarios (et) sortílegos. Item heu ad nostrî domini audienciam est deductum quod multi usurarli sortileges incantatores et incantrices in diversis 30 parochiis commorantur et publice tolerantur per plebanos absque omni correccione libere diversa sortilegia exercentes in sánete et (et) unite Christiane contemptum fidei et scissuram. Igitur mandatur plebanis universis et singulis quatenus tales sortílegos et sortílegas non tolerent ulterius in 35 parochiis eorum, sed corrigant et expellant tales pro poenitencia peragenda ad superiorum audienciam remittant eis salubriter imponendo alias quicunque plebanus circa hoc negligens fuerit debet per loci decanum denuncian prelatis superioribus per eos districtissime puniendus velud partieeps 40 in dampnato crimine et dampnando.

Concilla Pragensia—Statuta Cracoviensia

65

rragmentum ex Martyrum in Ebbekestorp quiescentium Passione (Codex Antverpensis saec. XIV.) G. Leibniz, Scriptores rerum Brunsvicensium... I, Hanoverae 1707, pag. 191 : Post mortem . . . praenominati Karoli Magni Serenissimi Imperatorie quidam non veri Christiani sed falsi praecipue trans Albani, quia potenti manu ad fidei Christianae susceptionem quodammodo compulsi sunt, suadente generis humani totiusque nostrae salutis hoste crudelissimo susceptam fidem Christi relinquentes idola sua projecta Hammon scilicet Suentebueck, Vitelubbe, Radegast cum ceteris erexerunt & in loca sua pristina statuerunt & ut ante susceptam fidem relieto Deo vero coluerunt. Haec facta sunt post mortem Karoli.

Exhortatio visitationis synodalis Yladislaviensis (saec. XIV.) W. Abraham in „Archiwum komisyi historycznej, tom 5" ( = Scriptores rerum Polonicarum, tomus XIII.), Cracoviae, Acad, lit., a. 1889., pag. 227 s.. : (Ad inquisicionem procedatur:) si qui invocant demones vel credunt vel colunt plures quam unum deum qui omnia creavit aut si qui adorent seu pro deo colent aves vel arbores vel alias creaturas. Item si que sunt incantatrices ut puta herbas fodientes, appendicula ad colla facientes videlicet in wlgari nawanszij vel manus inspicientes, ceram plumbum lique facta fundentes, ignem aquam aues inspicientes et ex eis futura predicentes, et si aliqui pro tahbus habeant recursum ad eas et qui sunt qui currunt ad easdem. Item si qui occulta et suspecta conventícula inter se habuerunt ex quibus oriatur suspicio contra fidem. Item si qui Judei aut pagani baptizati ritum infidelium reassumpserunt.

Statata dioecesis Cracoviensis a. 1408. B. Ulanowski in „Archiwum kom. hist. 5", pag. 27: De ritu paganico hucusque seruato per christianos: Item non sine magno contemptu nominis diuini aliqui specie christiani cultum ydolatrie presumunt exercere, presertim tempore, quo spiritus sanctus cum suis donis est querendus. C l e m e n , Fontes historiae reügionis Slavicae.

5

66

Fontes historiae religioni s Slavicae

Ideo prohibemus, ne tempore Pentecosthen fiant cantus paganici, in quibus ydola inuocantur et venerantur, sed totis viribus populus Christi fidelis inducatur et arceatur ad dimittenda ydolatica et ad amplectanda fidei katholice 5 congrua et saluti eorum proficua facienda. De columbacione per láyeos exercenda etc. : Item ex instinetu dyaboli et hominum peruersorum abusu uenit in consuetudmem aput láyeos ante, citra et post festum Natiuitatis domini et quocunque alio tempore ambulare per io columbacionem, ubi contingunt multa homicidia, furta et alia plura crimina. Nos igitur prohibemus, ne de cetero talia fiant; et vos rectores animarum vestros subditos a predictis curetis cohibere. Sententia contra hereticum et astrologum lapsum (saec. XV.) B. Ulanowski, Formulae ad ius canonicum spectantes, is supplementum, in „Archiwum kom. hist. 5", pag. 342 : (Magister Henricus de Brega) Ad suffragia demonum cum suis certis complicibus pro inveniendis thesauris aliquociens habuit refugium, credens id licere nec esse peccatum, ipsum constabat esse relapsum iudicio sapientum et ob hoc 20 curie seculari tradendum. Verum quia, an· invocare demones pro inveniendis thezauris sit manifesta heresis, licet proeul dubio heresim sapiat manifeste, cum non esset de hoc lucida determinacio, poterai dubitasse. Joannes Dlugosz seu Longinus canonicus Cracoviensis (ab a. 1415. usque ad a. 1480. vixit) Historiae Polonicae liber I. (ed. A. Przezdziecki, 1873). 25 Pag. 47: Constat autem Polonos ab initio suae originis idololatras extitisse, et pluralitatem deorum et dearum, videlicet Iovem, Martern, Venerem, Plutonem, Dianam et Cererem, caeterarum gentium et nationum errore lapsos credidisse, coluisseque. Appellabant autem Iovem Yeszam lingua sua; 3o a quo velut deorum summo, omnia temporalia bona, et omnes tarn adversos, quam felices successus sibi credebant praestari, 10 columbacianem Ulanowski Ed. Dobr.

29 Jessam Cod. Rozr.; Jessem

67

Statuta Cracoviensia—Joannes Dlugosz

cui et p r a e caeteris deitatibus amplior i m p e n d e b a t u r bonos, f r e q u e n t i o r i b u s q u e c o l e b a t u r sacris. Martern vocabant L y a d a m , q u e m p r a e s u l e m e t d e u m belli p o e t a r u m figmenta p r o n u n t i a n t . T r i u m p h o s de h o s t i b u s , e t á n i m o s f e r o c e s a b ilio sibi p r e c a b a n t u r c o n f e r r i , a s p e r r i m a i l i u m p l a c a n t e s 5 cultura. Venerem n u n c u p a b a n t Dzydzilelya, q u a m nuptia r u m d e a m existimantes, prolis f o e c u n d i t a t e m et filiorum a t q u e filiarum a b e a sibi d e p o s c e b a n t n u m e r o s i t a t e m d o n a r i . P l u t o n e m cognominabant N y a , q u e m inferorum d e u m et anim a r u m , d u m c o r p o r a l i n q u u n t , s e r v a t o r e m e t c u s t o d e m io o p i n a b a n t u r , p o s t u l a b a n t se a b eo p o s t m o r t e m i n m e l i o r e s i n f e r n i sedes d e d u c i , e t illis d e l u b r u m p r i m a r i u m i n G n e s n e n s i c i v i t a t e , a d q u o d e x o m n i b u s locis fiebat c o n g r e s s u s , fabricarunt. Dianae quoque, quae superstitione gentili f e m i n a e t v i r g o e x i s t i m a b a t u r , a m a t r o n i s e t v i r g i n i b u s 15 s e r t a s i m u l a c r o suo o f f e r e b a n t u r . Ceres a colonis e t a g r i c u l t u r a m e x e r c e n t i b u s , f r u m e n t o r u m g r a n a sacris c e r t a t i m ingerentibus colebatur. H a b e b a t u r e t a p u d illos p r o deo Temperies, quem sua lingua appellabant Pogoda, quasi b o n a e a u r a e l a r g i t o r ; i t e m d e u s v i t a e , q u a m v o c a b a n t Z y w y e . 20 E t quoniam imperium L e c h i t a r u m in regione vastissimas silvas e t n e m o r a c o n t i n e n t e f u n d a r i c o n t i g e r a t , q u o s D i a n a m a v e t e r i b u s i n h a b i t a r e e t i l l o r u m n a c t a m esse i m p e r i u m p r o d i t u m f u e r a t , Ceres a u t e m m a t e r e t d e a f r u g u m , q u a r u m s a t i o n e regio i n d i g e b a t , fingebatur: D i a n a l i n g u a e o r u m 2s D z e w a n a , e t Ceres M a r z y a n a v o c a t a e , a p u d illos i n p r a e c i p u o c u l t u e t v e n e r a t i o n e h a b i t a e s u n t . H i s a u t e m diis, d e a b u s q u e a P o l o n i s d e l u b r a , s i m u l a c r a , flamines e t s a c r a i n s t i t u t a , a t q u e l u c i e t i n p r a e c i p u i s f r e q u e n t i o r i b u s q u e locis s a c r a e t v e n e r a t i o h a b i t a , s o l e n n i t a t e s c u m sacrificiis i n s t i t u t a e , a d 30 q u a s m a r e s e t f e m i n ä e c u m p a r v u l i s c o n v e n i e n t e s , diis suis v i c t i m a s e t h o s t i a s de p e c o r i b u s e t p e c u d i b u s , n o n n u n q u a m de hominibus in praelio captis offerebant, qui c o n f u s a m a c populärem deorum placandam multitudinem libaminibus c r e d e b a n t ; i n e o r u m q u e h o n o r e m l u d i certis a n n i t e m p o r i b u s 35 1 Diis Ed. Dobr. 6 Dzidzielam Cod. Rozr. ; Dzidzielia Ed. Dobr. 9 Niia Ed. Dobr. 11 postulant se adeo Ed. Dobr. 12 deduci—illis: quibus etiam Ed. Dobr. 14 fabricasse Cod. Aut. 16 imponebantur Cod. Lig. ; lerebantur Ed. Dobr. 18 ingerentium Cod. Aut. 22 quibus Diana Ed. Dobr. 23 esse: habere Ed. Dobr. 24 persuasimi fuerat Ed. Dobr. 26 Dziewanna Ed. Dobr. Marzanna Ed. Dobr. 27 habita fuit Ed. Dobi. 28 sacrosancta Ed. Dobr. 32 pecudibus armentisque Ed. Dobr. 5*

68

Fontes historiae religionis Slavicae

decreti et instaurati, ad quos peragendos multitudo utriusque sexus ex vicis et coloniis in urbes convenire pro diebus institutis iussa, ludos huiusmodi impudicis, lascivisque decantationibus et gestibus, manuumque plausu et delicata frac5 tura, caeterisque venereis cantibus, plausibus et actibus, deos, deasque praefatas repetitis invocando observationibus depromebat. Horum ludorum ritum et nonnullas -eorum reliquias Polonos, quamvis ab annis quingentis Christianitatis cultum constat professos, usque in praesentia tempora io annis singulis in Pentecostes diebus repetere, et veterum superstitionum suarum gentilium annuali ludo, qui idiomate eorum Stado, id est grex appellatur, quod greges hominum ad illum peragendum conveniant, et in cuneos seu greges divisi illum tumidi ingenii et seditiosi, in voluptates, seg15 nitiem et comessationes proni, peragunt, meminisse. ib. pag. 116: E x eo deinde tempore universa Polonorum regio fidei sanctae catholicae iugum suscepit . . . Stridissimo posthaec Myeczslai Polonorum Principis edicto, et omnium baronum et nobilium Poloniae consensu conformi confrin2o guntur idola, et falsorum deorum simulacra atque aedes flammis traduntur; cultores vero illorum et singulorum bonorum privatione et capitis praecisione mulctantur. Non modo singulos ritus, celebritates atque festa, quibus honos et supplicatio idolis impendebatur, sed et omnes ariolos, 25 incantatores, augures et pythones, Myeczslaus Dux Polonorum abrogavit et erasit de terra, ludos omnes publice et privatim in honorem deorum gestos prohibuit: non enim est Deus noster ut dii gentium, quos saepe populus Polonicus ludis, plausibus et gestis inhonestis, atque sexcentis aliis 3o generibus impietatis placatos credidit efficere. Felicissimus profecto et Deo amabilis Princeps, qui primus Polonorum regiones fidei orthodoxae et corpori sanctae Ecclesiae per veritatis cognitionem et idolorum desertionem invisceravit. E t quoniam fere in omnibus civitatibus, oppidis et vicis 35 insignioribus Poloniae, simulacra deorum et dearum idola atque luci habebantur, quae lentius tardiusque, quam iussio habebat Myeczslai Principis, succidebantur, confringebanturque: séptima dies Martii ad confringendum, abolendumque ea in universis Polonorum regionibus a Myeczslao 1 instaurati sunt Ed. Dobr. 4 nonnunquam plausibus Ed. Dobr. 6 receptis Ed. Dobr. 7 depromebat: celebrabant Ed. Dobr. 14 tumidi homines et Ed. Dobr. 22/23 Sed et Cod. Aut. 23 celebrationes Ed. Dobr.

Joannes Dlugosz, Sermones Polonici

69

indicta est. Qua adveniente, quaelibet civitas et quaeque villa suorum deorum simulacra confringere, et confracta in paludes, lacus et stagna, prosequente populi utriusque sexus multitudine, demergere, saxisque obruere, cultoribus deorum, dearumque et Ms praesertim, quibus sacra eorum erant quaestui, profusius ingemiscentibus, illacrimantibusque, non tarnen quicquam metu praefectorum ducalium mutare audentibus, coacta est. Quae quidem falsorum deorum, dearumque confractio, demersioque tunc facta, apud nonnullas Polonorum villas, simulacrum Dzyewanae et Marzyanae in longo ligno extollentibus, et in paludes in Dominica Quadragesimae Laetare proiicientibus et demergentibus, repraesentatur, renovaturque in hunc diem, nec huius consuetudinis vetustissimae effectus usque modo apud Polonos defluxit. Sermones Polonici saec. XY. (ex manuscripto Leningradensi Lat. I, Quarto, nr. 244.) A. Brückner, Kazania àredniowieczne, in : Rosprawy akademji umiejçtnosci, wydziaî filologiczny, serya II, torn IX, Cracoviae 1895, pag. 3 8 - 9 7 , 317-390; torn X., 1897, pag. 115-205. fol. 88 (pag. 339 s.): Quantum malum est incredulitas quod oculos apertos cecat. Quid itaque faciet incantatricibus et sortilegis et commercia cum demonibus habentibus, que et si nomine sunt fideles, re tamen infideles censentur quoniam honori Dei detrahunt et creaturam eis pro Deo constituunt. Qualiter Deus iniuriam suam ulciscetur in talibus actus paganicos facientes ex quo apud dilectos discípulos incredulitas resurreccionis tantum demerebatur, quod Christum non cognoscerent quamquam presentem. Sed nimirum, cum rex omnipotenter resurrexit, cur Christiani non credunt in Deum resurgentem sed credunt et parant sibi falsos deos, qui nec eum a periculo liberare nec de fortunio nec a morte possunt. Numquid enim falsum Deum sibi constituit, qui dimisso vero Deo salutem aut prosperitatem aliunde querit, sicut sunt nonnulli, qui per ignem consecratum infirmitates animalium videntur (!) vel aqua recepta in vigilia pasche 4 populo Ed. Dobr. 8/9 deorum et dearum idolorumque Ed. Dobr. et immersio Ed. Dobr. 10 simulacris Ed. Dobr. 10/11 Dziewannae et Marzannae Ed. Dobr. 11 extollentibus: sublatis Cod. Rozr. 12 proiectis Cod. Rozr. demersis Cod. Rozr. 14 effectus: ludus Cod. Rozr. 15 desiit Cod. Rozr.

70

Fontes historiae religionis Slavicae

multas supersticiones faciunt. Alii sunt sicut coloni, preter fimacionem et agri debiti (!) preparacionem, ut fruges seu annone fertiliter provenient et ne rubigine destruantur, ne zizania crescat, certo modo in die pasce cultello, quo 5 prius quasdam carnes incidunt, aliquas frugum precidunt. Quidam cum cruce circuunt campos post matutinum in die pasce non ex devocione sed ex fidei errore. Etiam qui in diebus pentecostes ludos faciunt paganorum cum denominacionibus (b) demonum sive qui sub tecto dormire nolunt io vel cum hominibus non loquntur aut nudis pedibus quasi aliter salvari non poterint ambulant. Alii in die nativitatis Domini vel nocte ignem adinvieem non communicant, certas personas primarie domos ipsorum, quos fortunatos estimant, ut fortunati reddantur, ingredi petunt. Quidam is lupos quasi ad prandium, ut oves sic a lupinis morsibus salventur. Quidam derelicta sive micas in vigilia Nativitatis Domini superseminant, ut inde petrosilinum habeant et quam plura fidei contraria facere non verentur . . . Aliqui sunt, qui ponunt faustum vel infaustum in ingressu vel 2o egressu hominum a spectu avium vel garritum vel qui per caracteres aut incantaciones, quid venturum sit hominibus quasi dii annunciant vel qui phitonissas ad domos proprias inducunt vel eorum figmentis intendunt. Sive qui attendunt somnia scripta, falso nomine sancti Danielis intitulata, vel 25 qui portant evangelium In principio erat verbum vel passionem s. Georgii in iopulis vel tunicis contra infaustum. Sive qui languentibus hominibus vel animalibus caracteres ignotos alligant vel vanis vetularum benediccionibus subiciunt aut quibusdam formis suspectis diversas infirmitates hominum, 30 ut ipsi asserunt, medentur. Sive qui per sacramentales res formam verborum querunt aut qui observatis horis et temporibus et cetera diversa et excogitata faciunt, ut amentur vel honorentur aut contra dolorem dencium quosdam tractus linearum depingunt vel contra dolorem capitis lingua, 35 adiunctis quibusdam verbis, frontes lingunt: leczyq, oth vrzéku. Sive ceram fundendo ex figura ipsius mortem vel vitam predicant aut plumbum contra timorem puerorum fundunt et fusum puero circumligant. Sive secundum ritum paganorum (89) quandam ymaginem quam vocant mortem de finibus villarum cum cantu educunt. Sive qui ad viam euntes si in pede vel in alio membro leduntur, vel qui iucti (!) ambulant et lapis vel obstaculum eos dividat, malum nunciare

Sermones Polonici

71

credunt. Aut demonibus sacrificia oSerunt que dicuntur vboschye, remanentes seu derelinquentes eis residuitates ciborum quinta feria post cenam et cetera. Aut qui in arboribus vel plantis aliquid nutriminis ponunt aut sanari vel prosperan ab alio quam a Deo petunt. Interrogo vos ubi s talia didicistis, ubi scriptum reperistis, a quo catholico audivistis, quis professorum orthodoxe fidei vos docuit nisi pater mendacii et magister erroris se. Dyabolus . . . Vnde taies si accedunt ad corpus Christi et perdurant in malicia, malediccionem eternam incurrunt et debent excom- io municari nec in eius cimiterio sepeliri cum illis qui isto festo sunt dissoluti in ludis exquisitis more paganorum: dingusszy. fol. 142 b (pag. 342 s.): Quam ob rem Christianus si contendit profiteri recte unum deum, non declinet ad phitones; ad ariolos doszenykow, qui somnia predicunt; ad aru- is spices czyassoguszlnyczy, qui dies et horas observant; ad incantatores lékownyczy albo zaclinayqczy; ad divinai ores hadaezye, qui futura ac eventus fortuitos et preterita occulta et presencia suis supersticionibus prenosticant; ad sortílegos wroséhnyczi·, ad augures ptaÈopravmyczi, qui dicunt futura 20 ex garritu avium; ad caragos mwctzinyczi, qui alligant caracteres. Omnes enim hi et ipsorum sequaces velut infideles et apostate condemnantur . . . (143) Quidam lupos quasi ad prandium, ut oves eorum a lupis salventur, invitant: ista sunt ridiculo p l e n a . . . Audiant thabernatores, qui multa 25 supersticiosa faciunt, ut potus ab eius cicius ebibatur aut quod plures ad eos quam ad alios ad bibendum convenirent, et ab erroribus suis resipiscant. Audiant coloni, qui preter fìmacionem et agri debitam preparacionem, ut fruges fertiliter provenient et ne rubigine destruantur, ne zizania eres- so cat, certo modo in die pasche cultello, quo prius quasdam carnes incidunt, aliquas frugum precidunt. Quidam cum cruce circuunt campos post matutinum in die pasce non ex devocione sed ex fidei errore. Audiant ortulani qui supersticiones faciunt recipiendo ciñeres sacratos in capite ieiunii, 35 aspergendo vel miscendo quibusdam, ne vermes caules comederent quod errant. Audiant omnes communiter qui servant ticiones de igne consecrato in vigilia pasce pro equis vel aliis animalibus certo modo curandis. Audiant agricole qui tempore vernali volentes incipere arare multas faciunt « supersticiones: quidam enim ipsorum cornibus boum quedam appendunt, humulo circumsipant; ahi fundunt se invicem,

72

Fontes historiae religionis Slavicae

quando lac vacce comedunt que noviter fetum produxit: Aliqui etiam agricole immiscent quedem ex proposito seminibus cum seminant pro remedio locustarum aut rubiginis aut alio defectu. Audiant senes et iuvenes, qui 5 sal minutum per noctem ad diem cinerum ponunt ad experiendum ilio anno de familia morituros, quod deo detrahunt, ad quem solum spectat de noticia futurorum. Audiant virgines, adolescentes et viri, qui contra dolorem oculorum per noctem totam ad diem nativitatis s. Johannis Baptiste io vigilant et capita cum artomasia circumdant contra dolorem capitis ilio anno. Et quidam in vigilia quedam alia pro variis supersticionibus faciunt quod errant . . . (b). Audiant virgines et mulieres que in vigiliis et diebus sabbatis tota nocte vigilant, plaudunt et ludunt, cantant, salis tant, quem modum exercent pagani Proserpinam colentes vel Venerem. Audiant patres et matres, que de sua familia, maxime de sexu femíneo, ad talia dirigunt vel transiré scienter permittunt, quod deo racionem districtam de familie malo regimine reddent; multa enim ibi flagicia, multa nefandis2o sima comittunter. Audiant qui in die Purificacionis s. Marie domos aut vaccas cum candelis benedictis circuunt, crines ad modum crucis vacce adurunt, adimunt et exurunt. Ceram stillare in manum vel ad manicam faciunt et si stillaverit vel non, aut si multum vel modicum, seu si extinguntur, 25 priusquam domum apportantur, bonum vel malum annunciant quod errant. Audiant illi, qui herbis consecratis in die Assumpcionis ad usum animalium et repulsam demoniorum querunt faustum, quod eis abutuntur et peccant. Similiter errant qui germen frondium supersticione degluciunt et qui 3o contra dolorem oculorum scribunt in Quadragesima: Lutum fecit Dominus ex sputo infra lectionem evangelicam. Similiter illi qui portant scriptum evangelium In principio erat verbum in tunicis iopulis contra infaustum vel eciam passionem s. Georgii scriptam, similiter tales errant. Audiant 35 viri et femine, qui ponunt ciñeres cum quodam instrumento (•naczinym) sub limine quando debent intrare domum a sepultura alicuius venientes, quod non habent plenam fidem . . . Audiant simplices qui ad novilunium genua flectunt et orant, quod in errorem aut incidunt aut de facili incidere « possunt, ilium qui suasit adorare miliciam celi, non enim szyara.

31 Brückner: Domine

Sermones Polonici

73

dorari debet luna, sol aut celum, cum sint creature sed Deus et creator solus adorandus est. Audiant et illi qui nolunt bibere tenendo (144) lumen in manu ne in infirmitatem incurabilem ob hoc incurrerent, quod sunt vani et ventose fidei. Audiant agricole et ceteri qui in diebus Nativi- 5 tatis Domini prohibent lupos, non tamen Diabolum nominare, ut supra fuit. Alii fortunium ludendo querunt, quo cicius infernum lucrabuntur. Audiant venatores et piscatores, qui venatum euntes pro feris capiendis vel piscibus prandendis recia fumigant cum quibusdam rebus et inter- io dum sacratis, quod sunt male fidei ac sacrilegi, si rebus sacratis sic utuntur. Similiter sacrilegi sunt qui cereum pascale dentibus mordent et cera rasa perfide utuntur: tanto ergo gravius peccant, quanto magis rebus sacratis abutuntur. Aliqui colligunt aquam stillantem de cereo 15 quando consecratur fons in vigilia pasce non ad expellendum ad quod ordinatur consecracio eadem, sed ad introducendum. Aliqui propter levitatemi animi et in fide non fixi, si viderint in via ex adverso aut a dextris seu a sinistris lupum vel leporem, successum prosperum vel contrarium annunciant, 20 modice aut nullius fidei . . . Audiant viri et femine nupcias celebrantes, quod preter turpiloquia circa sponsum et sponsam supersticiosa multa inibì fiunt, de quibus si facta sunt, peniteant, si fienda, non committant. Nonnulli sunt qui locum mutare volentes aut edificare incipientes multa cum 25 peccato grandi faciunt, quibus experiri nituntur, qualiter succedere ipsis debeat in futuro novo edificio vel post loci mutacionem si prospere vel non . . . Et hinc est quod illi qui die lune iter nolunt (b) arripere propter infaustum non sunt solide fidei, nam isto die iter nolunt arripere, diem 30 autem festum non curant, sed quadrigant, emunt, vendunt, fora faciunt in eodem. Insipientes quod ad quietem provisum, istud ad laborem, quod ad laborem institutum esse dinoscitur, istud retorquent ad quietem. Nonnulli sunt qui non lavant scultellas post cenam feria quinta magna et feri- 35 ali ad pascendum animas vel alias que dicuntur vbossìie, stulti credentes, spiritus corporalibus indigere cum scriptum est Spiritus carnem et ossa non habet. Aliqui remittunt remanencias ex industria in scutellis post cenam quasi ad nutriendum animas vel quoddam demonium quod vocatur 40 vbosehe, sed hoc ridiculo plenum est, quia putant sepe stulti

74

Fontes historiae religionis Slavicae

et vani, hoc ipsum quod remanserunt a dicto vlesche comedi quod fovent propter fortunium, sed tum frequenter veniens catulus ipsis nescientibus illas reliquias devorat. Et aliqui credentes esse peccatum lavare caput feria quinta, post 5 cenam non lavant, trepidant timore ubi non est timor, ubi vero merito esset formidandum, non formidant. Quidam sunt qui more Judeorum magis celebrant sabbatum quam diem dominicain, cum iuxta decretum magis tunc laboribus insistendum sit, ne iudaisare videantur. Alii non comedunt io de capite animalis, credentes per hoc s. Johanni irreverenciam irrogare, cum tarnen scriptum sit Omnia munda mundis actis. Quidam non balneantur quintis feriis ob reverenciam captivitatis Christi, sed fornicantur, adulterantur, fatui offerunt holocausta que non placent Deo. Quidam fundunt is plumbum ad aquam et ex ilio prenosticatur «t ad collum pueri (et) infirmi contra terrores ligant. Insensati credunt sathanam posse plumbo expelli, non gracia aut invocacione Dei. Alii sunt qui ceram super aquam fundunt et ex figuracione de vivis aut morituris mira annunciant vane fidei, non attento 2o quod ex diversitate materie et forme qualitatibus et accidentibus surgit figura diversa, quam aut ars aut natura format aut naturalia aparantur. Nonnulli sunt qui curant dolorem dencium quedam verba et (145) caracteres inscribendo cum crida vel alio modo aut clavum ligno infigendo credunt 25 sanare ubi infirmant, se credunt medelam posse conferre, ubi animas mortificant. Nonnulli sunt qui contra dolorem quedam (!) capitis qui dicitur vrzeczyene adiunctis quibusdam verbis lingua frontem pacientis infirmitatem lingunt. Diversi sunt qui varie febres curare videntur, alii inub'o, alii quiso busdam verbis vel factis, cum primo audiunt eas pati. Alii scribunt quedam in pomo vel in oblatis et dant pacienti, alii in papiro, alii non sinunt coram se nominare febres, sed alia multa mala et sordida permittunt; horum omnium fides est vana, querunt enim medicinam ab apostata, non a sapiencia 35 Dei. Nonnulli sunt, quinondant loturas digitorum animalibus bibere, propter passionem, que dicitur vulgariter nogecz; sed et istud facere procédât a demone. Alii ponunt et adurunt palos ad ignem, qui consecratur in vigilia pasche, et cum eis quasdam fossuras faciunt contra vermes. Alii cum sambuco 4o quedam faciunt, credendo ipsis obesse incantaciones, sed 1 superscriptum: dimiserunt

29 Brückner: ?, sive in verbo?

Sermones Polonici

75

hi sciant, quod nulla incantacio potest nocere habentibus fidem rectam. Quidam ritus eciam viget reprehensibilis, quod die circumcisionis, qui novus annus appellatur, ambulat pastor per domos distribuendo ramos, qui non recipiuntur manu nuda, et illis ramis expelluntur pecudes et pecora ad s gregem: quis hoc docuit homines nisi pater mendacii et erroris. Quidam sunt, qui quandam infirmitatem vocant myara quam curare cum filo mensurando hominem aut caput eius, quam infirmitatem aut aliam sibi similem dicunt evenire, quando per quedam calcant, que ipsi norunt: ridiculo plenus io error hic, non enim infirmitas corporalis filo, sed rebus certis et remediis propellitur. Alii equos ementes non recipiunt frena manu nuda, quod ex imperfeccione fidei procedit. Similiter alii facientes aliquos contractus in stipulacione . manum non faciunt nudis manibus sed fimbriis vestimen-15 torum. Quidam non dant ignem de domo feriis sextis; alii prohibent sedere in limine hostii; ahi, si duo vadunt et dividuntur, malum evenire credunt. Alii lacticinia post occasum solis timent vendere propter infaustum etcetera. Alii infirmitates (b) dictas nogeez aut vrasz verbis vanis et ludibrio 20 plenis curare volunt asserentes quod dedisset deus virtutem verbis, sed miseri nesciunt quibus, quis enim sanctorum docuit istud nisi mille artifex et magister doli? Fateor, quod potest oracio dominica aut salutacio virginis et simbolum legi, dum medicina alicui imponitur et porrigitur; id tarnen 25 caute agendum est, ne supersticioni detur occasio aliqualis. Alii tempore processionum in rogacionibus, ubi in campo fit stacio, herbas tollunt ad supersticiones faciendas. Alii in grandinariis impressionibus quedam dicunt, alii cruces altas contra easdem impressiones erigunt, quod non est 30 faciendum; pulsare tamen campanas non est supersticiosum et ignem tacere in domibus, nam racio naturalis reddi potest, quod aer spissus per hoc rarefit et non est fortis ad ledendum . . . (146) Quatuor genera hominum baptisatorum qui men- 35 ciuntur se credere in deum . . . primum genus est decipiencium sicut heretici . . . similiter sortilegi: wroschniczi et divinatores ladaczye que futura ac eventus fortuitos et preterita prenosticant; item precantatores zaklinayqczi vel lékownycze de quibus dicit apostolus Roman, ult. per dulces 40 40 in margine: czyarownycze

76

Fontes historiae religionis Slavicae

sermones etc. item augures: ptakopravmiczi qui . . . et volatu avium, item arioli swyathoguszlnyczy, item caragi nawqsznyczy, qui alligant caracteres vel evangeüa vel passiones sanctorum, ne offendantur; item aruspices czyasszoguschl5 nyczy, qui dies et horas observant exeundi et revertendi etc. ; pacta vklad . . . (b) Et ad hoc genus infidelitatis reducitur observacio diei egiptiace et certarum horarum pro mercationibus faciendis et coniugiis sociandis et herbis colligendis et huiusmodi, ut patet in sermone prescripto de sortilegiis, io quia talia facientes mortaliter peccant. Statuta provincialia Polonica (manuscriptum Ossolinense 1627; saec. XY.) Brückner, Kazania sredniowieczne II, pag. 326, fol. 262 b: Item prohibeatis plausus et cantalenas (!) in quibus invocantur nomina ydolorum lado yléli yassa tya que consueverunt fieri tempore festi penthecosten, cum revera is Christi fidelis tunc debent (263) deum invocare denocte (!) ut ad instar apostolorum valeant accipere spiritum sanctum, quem non ex actibus demoniorum merebuntur accipere sed ex fideli (!) catholice fructuose (!). Postilla Husitae Polonici (saec. XV.) Brückner, Kazania sredniowieczne II, pag. 326 s. : Et sie 20 Poloni adhuc circa Penthecostes Alado gardzyna yesse colentes ydola in eorum kalenda et proch dolor istis ydolis exhibetur maior honor tunc temporis a malis christianis quam deo quia puelle que per totum annum non veniunt ad ecclesiam adorare deum, ilio tempore soient venire ad 25 colenda ydola. Sermones per circulum anni Cunradi; (Manuscriptum Czenstochoviense anni 1423., Johannis de Michoczyn). Brückner, Kazania sredniowieczne II, pag. 327: Sed proh dolor, nostri senes, vetule et puelle non disponunt se ad oracionem, ut sint digne accipere spiritum sanctum, sed 6 vklad erasum; subscriptum: vmouy vloschmye

Sermones Polonici—Statuta Posnaniensia

77

proh dolor hys tribus diebus qui servandi sunt in contemplac e n e , conveniunt vetule et midieres et puelle non ad templum, non orare, sed ad coreas, non nominare deum, sed dyabolum scilicet ysaya lado ylély ya ya. Quibus dicit Christus : solempnitates vestras odivit anima mea. Tales cum dyabolo vene- 5 runt, cum eodem reddeant et nisi peniteant, transient cum yassa lado ad eternam dampnacionem.

Statuta synodalia Andreae episcopi Posnaniensis (saec. X Y . ) Rerum publicarum scientiae monumenta litteraria ( = Starodawne prawa polskiego pomniki V., Cracoviae, acad. litt., a. 1877 s., ed. U. Heyzmann), pag. X V I : 10 VII. De fonte baptismali. Item statuimus et sub poena trium marcarum mandamus, ut quilibet curatus fontem baptismalem, crisma et oleum sacrum, ac sacratissimum corpus domini nostri Jesu Christi sub seris et clausuris semper habeant, ut nulli alteri quam ipsis pateat accessus is propter sortilegia et maléficas mulleres, et conservent in mundis et decentibus locis; caldareque aereum vel plumbeum in fonte baptismali infra hinc et festum Paschae proximum habeant comparatum propter stillicidium, quod fit de fontibus ligneis. 20 pag. X X V : X X I X . De columbationibus. Item prohibeatis columbationes nocturnas in festo sancti Stephani, cum illa nocte furta, homicidia et plura mala committantur. X X X . De ludis festorum. Item in vigilia Nativitatis Christi prohibeantur ludi et superstitiosae opiniones, quae 25 — proh dolor! — in hac vigent patria. X X X I . De incantationibus mendosis et benedictionibus. Item superstitiosae benedictiones et mendosae, quae non habent in sacris scripturis fundamentum, prohibeatis. Item omnes incantationes, quae consueverunt fieri de nocte sane- 30 torum Philippi et Jacobi Apostolorum prohibeantur. pag. X X V I : X X X I I I . De incantationibus et abusionibus carnisprivii. Item, quia multe incantationes et superstitiones consueverunt fieri in carnis privio, arceatis populum, verum ut a talibus desisterei, et a dissolutionibus 35 16 sorciarias S. I. 2; sorcerias? Heyzm. 17 caldarisque S. I. 2 18 baptismi S. I. 1, S. I. 2 20 ligneas S. 1. 2 35 resisterent S. II

78

Fontes historiae religionis Slavicae

effrenatae consuetudinis, ut viri mulierum vestibus, et mulleres virorum vestibus utantur. XXXIV. De pactatione ovorum. Item prohibeatis, ne feria secunda et tertia post festum Paschae masculi foemi5 nas, et foeminae masculos praesumant pro ovis et aliis muneribus depactare, vulgariter dyngowacz, nec ad aquam trahere, cum tales insolentiae et strangulationes non sunt sine gravi peccato et sine divini nominis offensa, cum in die Pasche vel circa hoc tempus sunt eucharistiae sacramento procu10 rati; igitur sint solliciti qualiter in omni devotione et disciplina morum se custodiant et observent. pag. XXVII: XXXV. De imagine straminis in jejunio. Item prohibeatis, ne in dominica „Laetare", alias „Biala niedziela", superstitiosam consuetudinem observent, effei5 rentes quamdam imaginem, quam mortem vocant, et in lutum postea projiciunt, quia non carent hujusmodi facta scrupulo superstitionis. pag. XXVIII: XL. De abusionibus circa fuñera. Item superstitiosas consuetudines, quae consueverunt fieri circa 20 fuñera, prohibeatis. pag. XXXII: LVIII. De choreis nocturnis festorum. Item inhibeatis nocturnas choreas in diebus sabbativis et in vigiliis sanctorum Joannis Baptistae, Petri et Pauli, cum plures fornicationes, adulteria et incestus illis temporibus 25 committuntur.

Sermones Polonici a fratre Michaele de Janoviec scripti (exeunte saec. XV.) A. Brückner, Archiv f. slav. Philologie X, 1887, pag. 385: Item monemus vos firmissime ut non ambuletis per equam po kobylicy, 8z kobyliczq et si de alijs parochijs ad vos veniunt, nolite eis quartenses dare et hoc sub anathemate 3oiubemus. Item depectationem po dyngvszom prohibemus firmissime ut nullus audeat ambulare quia ita multi submerguntur. Item feria quarta magna admoneantur, ne crement focos grumafhky ardentes secundum ritum paganorum in commemorationem animarum suarum cariorum. 6 depagare S. II 11 reservent S. I. 2 13/14 Byala Nedzela S. L I ; Byala Nyedzela S. I. 2; wbyala nyedzyela S. II 14/15 offerentes S. I. 2

Statuta Posnaiiiensia, Sermones Polonici

79

Item qui mentiuntur, qui dicunt quod anime ad ilium ignem veniant et se illic calefaciant. Nullus namque egreditur, qui semel ibi intraverunt. 3 Cf. Nicolai Bloñski Tradatum sacerdotale™, de sacramentis (1490), fol. 26 (Brückner ibidem): Caueat sacerdos ne det corpus Christi histrion i b u s . . . qui utuntur verbis impudicis vel factis ilÛcitis vel adhibent ludum negociis. Sicut i Ili qui induunt larvas et fingunt se cervos vel equos induentes saccos et qui hoc faciunt temporibus indebitis sicut diebus festivis.

APPENDIX I. CONTINET SLAVOS

FONTES PESTINE

QUI NOM REVEBA AD ANT INCEBTUM EST.

Herodotus (inter a. 485. et a. 425. ante Chr. η. fuit) Historiae IV, 105 (ed. Kallenberg I, pag. 368): ΝευροΙ δέ νόμοισι μεν χρέωνται Έκν&ικοΐαι, γενεί} δέ μι-fj πρότερόν αψεας της Δαρείου στρατηλασίης κατέλαβε έκλιπεΐν την χώρην πάσαν υπό όφίων. οφιας γαρ σφι πολλούς μεν ή 5 χώρη άνέφαινε, οι δε πλεϋνες ανω&έν σφι εκ των έρημων έηέπεσον. ες ο πιεζόμενοι οίκησαν μετά Βονδίνων την εωντών εκλιπόντες, κινδυνεΰουσι δέ οι ανάρωποι οντοι γόητες είναι, λέγονται γαρ υπό Σκν&έων xai c Ελλήνων των έν tt¡ 2xv9-ixfj κατοικημένων ώς ετεος εκάστου άπαξ αο των Νεύρων έκαστος λύκος γίνεται ημέρας ολίγας και αντις οπίσω ες τώυτό χατίσταται. εμέ μέν νυν ταντα λέγοντες ου πεί&ονσι, λέγονσι δε ουδέν ησσον, και ομνΰσι δέ λέγοντες. Poenitentiale Merseburgense (saec. Vili.) Wasserschieben, Bussordnungen, 1851, pag. 387 s., 15 cap. 22 : Si quis sacrilegium fecerit, id est quod aruspici vocant, qui auguria colunt sive per aves aut quocunque malo ingenio auguraverit, III ann. cum pane e. a. poen. cap. 23: Si quis per ariolos, quos divinos vocant, aliquas l ö s . = Yind. 25;Eom.VI,l;Cum,m.VlI,3.—Hub.24: Si quis sacrilegium fecerit, id est quod aruspices vocant, si ad fontes vel ad cancellos in quadravio vel ad arbores vota reddiderit aut sacriflcium obtulerit, aut divinos de qualibet causa interrogaverit, aut per aves aut quocunque malo ingenio auguriaverit, V annos poeniteat et eleemosynam.

81

Poenitentiale Merseburgense

divinationes fecerit, quia hoc daemonum est, V ann. poenit., I l l ex his in pane et aqua. cap. 26: Si quis sortes sanctorum, quas contra rationem vocant, vel alias sortes habuerit, vel qualecunque alium malum ingenium sortitus fuerit vel veneraberit, III ann. poen. cap. 27 : Si quis ad arbores vel ad fontes vel ad cancellos vel ubicunque, exceptum in ecclesia, votum voverit aut solverit, III ann. cum pane et aqua poeniteat, quia et hoc sacrilegium vel daemonium est; et qui ibidem ederit aut biberit, annum integrum cum pane et aqua poeniteat. cap. 32 : Si quis, quod in Kaiend. Januar, multi faciunt, quod adhuc de paganis residit, in cervolum, quod dicitur, aut in vecola vadit, III ann. poen., quia hoc daemonum est. cap. 34: Si quis mathematicus fuerit, i. e. per invocationem daemonum mentes hominum tulerit aut debacante fecerit, Y ann. poen., I l l ex his i. p. e. a. cap. 36 : Si quis ligaturam fecerit in herbas vel quolibet ingenio malo incantaverit et super Christianum ligaverit, scias eum fidem Dei amisisse, III ann. poen., I ex his i. p. e. a. cap. 48: Si qui simul edunt festivitates in locis abuminandis more gentium, III ann. poen. i. p. e. a. cap. 50: Si quis secundo et tertio idolis immolaverit per vim, III ann. poen., II sine oblatione communicet. cap. 74: Si quis sanguinem animalium manducaberit 2 = Vind. 26; Cumm. VII, 5. Hub. 25: Si quis ariolos, id est sortílegos, praedicatores vel herbarios veneraverit aut secutus fuerit, III aimis poeniteat et eleemosynas faciat. Rom. VI, 2: Si quis ariolus fuerit, quos d. v., et a. d. f., q. n. daemoniacum. est, quinqué a. p., I l l in pane et aqua 6 = Hub. 29; Vind. 29; Rom. VI, 4; Cumm. VII, á 7/8 Rom. VI, 5: cancellimi 11 = Vind. 30; Cumm. VII, 6; resp. Rom. VI, 5 14 = Vind. 35. Hub. 35: Si quis in calendis Januarii cervolam vel vetolam observaverit, quae de paganis remansit, III annis poeniteat. Rom. VI, 3: Si quis in Kalendis Januarii, quod multi faciunt et in cervulo dicunt, aut in vetula vadit, III annos poeniteat. Cumm. VII, 9: Si quis Kalendis Januarii aut in vecola aut in cervolo vadit, tribus annis peniteat. q. h. d. e. 16 Hub. 36: debacchantes 17 = Vind. 37; Rom. VI, 6; Cumm. VII, 7; resp. Hub. 36 21 = Vind. 39. Rom. VI, 7: ligaturas (Cumm. XI, 17: dilataras) fecerit, quod detestabile est, tres 23 = Vmd. 50. Rom. VI,8: Si qui simul vadunt ad festivitatem in locis abominandis gentilium, et suam escam deferentes comederint, placuit eos per poenitentiam biennii suscipi, utrum vero cum oblatione, singuli episcoporum probantes vitam eorum et singulos actus examinent 25 = Vind. 52; sim. Rom. VI, 10 C1 e m e η , Fontes historiae religionis Slavicae.

6

Fontes historiae religionis Slavicae

82

nesciens, aut morticinum aut idolis immolatimi, IV menses poen. i. p. e. a., si autem seit, II ann. sine vino et carne. cap. 103: Si qua mulier semen viri sui in cibum miscens aut inlicitas causas fecerit, ut inde plus ejus amore suscipiat, s III ann. poen. cap. 108: Si quis aliquis infans per ignorantiam gustaberit idolis immolatum aut morticinum aut aliquid abhuminabile, III ebdom. poen. cap. 167: Si quis emissor tempestatum fuerit, VII ann. io poen., III ex his i. p. e. a.

Capitulatio de partibus Saxoniae (circa a. 780.) M. G. Legum Sectio II. tomus I. (1883, pag. 68 s.): 6. Si quis a diabulo deceptus crediderit secundum morem paganorum, virum aliquem aut feminam strigam esse et homines commedere, et propter hoc ipsam incenderit vel carnem 15 eius ad commedendum dederit vel ipsam commederit, capitali sententiae punietur. 9. Si quis hominem diabulo sacrificaverit et in hostiam more paganorum daemonibus obtulerit, morte moriatur. 21. Si quis ad fontes aut arbores vel lucos votum fecerit so aut aliquit more gentilium obtulerit et ad honorem daemonum commederet, si nobilis fuerit solidos sexaginta, si ingenuus triginta, si litus quindecim.

Theodoras Balsamon (a. circiter 1180. scripsit) Commentarli (Miklosich, "Wiener Sitz.-Ber., phil.-hist. Kl. 46, III, 1864, pag. 387 s.) : Εϊ&ιστο γοϋν παρά 'Ρωμαίοις 25 εις μνήμην τούτων ετησίως πανηγυρίζει ελληνικωτερον χαί τινα ααεμνα διαπράττεσ&αι, όπερ xal μέχρι τον νυν παρα τίνων αγροτών γίνεται κατά τάς πρώτας ημέρας του Ιανουαρίου μηνός, ού κατά Ρωμαίους μεμνημένων των καλανδών χαί των λοιπών, άλλα δια το τηνιχαντα την 30 αεληνην άναχαινϊζεσ&αι χαί τον 9-εμέλιον ταύτης ψηφίζεσ&αι από της αρχής τον αυτόν μηνός xal νομίζειν μετά ευθυμίας τον ολον διελ&εϊν αυτόν ς ενιαυτίν, εάν εν τη χαταρχη τούτον πανηγυρίβωβι. τοιαύτη πανηγυρις αλλόκοτος εατι, xal τα λεγόμενα ρονσάλια, τα μετά το 35 αγιον πάσχα από κακής βυνη&είας εν ταΐς εξω χοίραις γινόμενα, τα βότα xal τα βρουμάλια εορταΐ ta αν ήλληνιχαί. 1, 36

2 sim. Vind. 66; Rom. VI, 11 5 = Vind. S3; sim. Cumm. 10 = Paris. 12; Hub. 20; Rom. V, 3; Cumm. VII, 8

Poenitentiale Merseburgense—Knytlingasaga

83

APPENDIX II.

CONT1NET FONTEM LINGUA SCRIPTUM

GERMANICA

Historia regum Danorum dicta Knytlingasaga (post medium saec. XIII. scripta) cap. 101 (M. G. SS. XXIX, 1892, pag. 301): En vetri siöar (a. 1136.) for Eirikr konungr til Vindlandz meö her sinn ok herjaöi fiar viöa ok vann t>ar mikit hervirki; hann vann ì)ar staö f>ann er Arkun heitir; ]?at folk var heiöit, er ì>ann staö bygöi. Eirikr konungr for sva fiaöan, at t>eir toku aör 6 viö kristni, er eigi voru drepnir af heiönum mönnum, ok let konungr kristna allt folk i staönum; for hann siöan heim til Danmerkr. En J)egar konungr var i brottu J>aöan, J>a köstuöu t>eir aptr kristni ok efldu siöan blot ok heiöinn siö. cap. 121 (ib. pag. 312): En er vetrinn leiö af (a. 1165.), io bauö Yaldimarr enn ut leiöangri ok for til Ranga, ok lögöu upp a Straelu viö blotlund einn, er heitir Böku, ok brendu J)ar allt ok baeldu, en toku folk ok fe, ok foru til skipa meö. Anno autem sequente Ericus rex profectus est in Slaviam cum exercitu suo et populatus est ibi (longe) lateque et 15 fecit ibi magnum bellum. Cepit ibi oppidum Arconam nominatum; ea gens pagana erat, quae hoc oppidum incolebat. Ericus rex ita (ea conditione) inde profectus est, ut fidem christianam antea susciperent qui non occisi erant ex paganis hominibus, et rex iussit christianizari totam 20 gentem oppidi; deinde rediit in Daniam. Sed simul atque rex inde discessit, abiecerunt fidem christianam et adhaeserunt sacrificiis ac pagano cultui. Hieme peracta, Waldemarus iterum expeditionem edixit et profectus est ad Rugíanos et appulit ad Straelam ad 25 lucum sacratum, qui Böku vocatur; omniaque incendio ibi devastarunt, ceperunt autem homines et res et in naves import arunt. 6*

84

Fontes historiae religionis Slavicae

cap. 122 (ib. pag. 313) :Eptir petta stoö kyrt 3 vetr, at Rœngar rufu enn pa sœtt, sem fyrr var gj0r. pa bauö Yaldimarr konungr enn ut leiöangri ok for til Rœnga ok kom par at hvitasunnudegi ok vann borgina Arkun . . . pa kom 5 til Yaldimars konungs Tetizlafr, er var konungr peira, ok Jarmarr broöir hans ok allir enir beztu menn af Eaengum ok gafu pa landit ok sjalfa sik i vald Valdimars konungs, ok baöu hann gjöra af slikt, er hann vildi. pa bauö konungr peim at taka viö kristni, pviat par var jafnan heiöit, siöan íopeir köstuöu aptr kristni, pa er Eirikr konungr Eymuni let skira pa, pa er hann vann borgina Arkun, sem fyrr var sagt; ì>eir sögöuz nu gjöra vildu, sem konungr beiddi ok Absalon byskup. pa kvaddi konungr til Sona Ebbason ok menn meö honum at ganga i borgina Arkun, ok til hofs pess, is er par var, ok baö hann höggva niör goöit, er Svantaviz het, ok draga pat ut af borginni, en rœna hofit öllu, pvi er femaett er; en peir, er fyrir varu i borginni, poröu eigi at draga hann ut, ok hraedduz peir mjök reiöi hans. pa gekk til Sveinn byskup ok Soni Ebbason ok hjoggu niör goöit. Siöan lögöu 2o peir reip um hals honum ok neyddu Rœnga sjalfa at draga Post haec tres anni praeterlapsi sunt, cum Rugiani pacem rumperent, quae antea icta erat. Tum Waldemarus rex iterum edixit expeditionem et in Rugíanos profectus est et eo advenit die pentecostes et cepit oppidum Arconam... 25 Tum venerunt ad Waldemarum regem Tetizlavus, qui erat rex eorum, et Iarmarus, frater eius, omnesque optimates Rugianorum, et tum dediderunt terram seque ipsos in ditionem Waidemari regis et petiverunt, ut faceret, quodcumque veli e ! Tum rex eos iussit christianam fidem recipere, nam 3o paganitas ibi semper fuerat, ex quo tempore christianam fidem abiecerunt, postquam Ericus rex Emune eos baptizari coegit, cum expugnasset oppidum Arconam, ut supra narratimi est. Iam se factures esse dixerunt, quae rex imperasset et Absalon episcopus. Tum rex iussit Sunonem Ebbonis 35 filium aliquotque cum eo adire Arconam oppidum templumque, quod ibi fuit, et iussit eum destruere idolum, quod Suantavit vocabatur, et ex oppido extrahere, templum autem spoliare omnibus rebus pretiosis, quae ibi erant. Sed qui in oppido erant, non ausi sunt (idolum) extrahere, et timuerunt 4o vehementer iram eius. Tum accessit Sueno episcopus et Suno Ebbonis filius et idolum conciderunt. Deinde funem

Knytlingasaga

85

hann ut. En er hann kom ut, undruöuz allir heiöingjar, er hann matti J>a ekki hjalpa sjalfum ser, ok truöu minnr a hann en fyrr. t>a gengu menn til ok klufu hann i sundr ok brendu hann undir kötlum sinum. Sa J>a Raengar, at t>eir voru sviknir, ok truöu ekki a hann siöan. En Absalon 5 byskup ok allir laeröir menn kristnuöu folkit ok skiröu 13 hundruö einn dag; ok foru sva £>aöan, at ì>eir jatuöu konungi hlyöni ok sva byskupi. En um morgininn eptir foru Jjeir konungr til J>ess staöar, er Karennz heitir, ok let hann £>ar höggva niör jprju skurögoö, er sva hetu : Einvit, Turupiö xo ok Puruvit; en skurögoö ¿essi gjöröu sva mikil undr, at ì>egar, ef nokkurr maör atti samlag viö konu innan borgar, ì>a loddu pau saman sem hundar, ok eigi losnuöu J>au, fyrr en I>au komu ut af borginni. En ¿ann dag, er pessi skurögoö voru brend, ]?a kristnuöu peir 9 hundruö ok vigöu 11 kirk-15 jugaröa. J>ar toku J)eir mikit fe af goöunum, baeöi gull ok silfr, silki ok pell ok guövef, hjalma ok sverö, brynjur ok allzkonar vapn; et fimta goö het Pizamarr; hann var a Asund, sva heitir einn staör, hann var ok brendr. £a het ok iniecerunt collo eius et coegerunt Rugíanos ipsos, ut illud 20 extraherent. ,Sed cum extractum esset, mirati sunt omnes pagani, quod sibi ipsi opem ferre tunc non potuisset, et in id minus crediderunt quam antea. Tum quidam accesserunt et dissecuerunt combusseruntque illud sub suis lebetibus. Iam Rugiani viderunt se deceptos esse, nec crediderunt in 25 illud abhinc. Sed Absalon episcopus ceterique omnes clerici populum christianizaverunt et baptizaverunt mille et trecentos uno die. Inde ita abierunt, ut (incolae) regi et episcopo obsequium promitterent. Postero die mane profectus est rex cum suis ad oppidum, quod Karentia vocatur, et ibi concidi 30 iussit tria idola, quae Rinvit, Turupit et Puruvit nominabantur; sed haec idola tanta miracula fecerant, ut illico, si quis concubitum ageret cum muliere intra oppidum, cohaererent ut canes, nec prius disiungerentur, quam extra oppidum delati essent. Sed eo die, quo haec idola combusta sunt, 35 christianizarunt nongentos homines et consecrarunt undecim coemeteria. Ibi multam pecuniam ab idolis ceperunt, et aurum et argentum, sericum et bombycem et purpuram, galeas et enses, loricas et omnia armorum genera. Quintum idolum Pizamar nominatum est. Id Asundi fuit, quod nomen 40 est oppidi. (Idolum) hoc etiam combustum est. (Alius deus)

86

Fontes historiao religionis Slavicae

Tjarnaglofi, hann var sigrgoö J)eira, ok for hann i herfarar meö peim; hann haföi kanpa af silfri, hann heizt lengst viö, en Jdo fengu J)eir hann afcriöjavetri ]3ar eptir ; en peir kristnuöu allz a landinu 5 |msundir i freiri ferö. s etiam vocabatur Tiarnaglofi, is erat eorum victoriae deus, qui cum iis in expeditionibus ibat; mystacem habebat argenteum. Diutissime is quidem servatus est; tertio tarnen anno post eo etiam potiti sunt. Omnino christianizaverunt quinqué milla in ista expeditione in terra.

Knytlingasaga et Ibn Fadlân

87

APPENDIX ΙΠ. CONTINET FONTES ISLÁMICOS, QUOS COLLEGIT FRANCISCUS TAESCHNER. Ibn Fadlän (a. 309/310. H. = 921/922. p. Chr. scripsit) In Jäqüt, Mug-am al-iulddn, ed. Wüstenfeld, Jacut's geographisches Wörterbuch, Leipzig 1866, II, pag. 835 ss. (s. v. u^sj), cf. C. M. Frähn, St. Petersburg 1823, pag. 6 ss.: Zur Stunde, wo ihre (sc. der Russen) Schiffe an 5 diesem (vorher erwähnten) Ankerplatze angelangt sind, steigt jeder einzelne von ihnen aus, indem er Brot, Fleisch, Milch, Zwiebeln und Schnaps (nabtd) mit sich führt. Endlich tritt er zu einem langen, aufgepflanzten Holzpfahl, der ein Gesicht wie das eines Menschen hat, während um io ihn herum kleinere Bildwerke sind. Hinter diesen Bildwerken aber sind weitere lange Holzpfähle, die man in der Erde aufgepflanzt hatte. Nun tritt er zu der großen Figur, wirft sich vor ihr nieder und spricht: „0 mein Herr, ich bin von fern gekommen, is indem ich an Sklavinnen soundso viel Kopf und an Zobel soundso viel Felle mit mir führe"; so erwähnt er alles, was er an Waren bei sich hat. Dann fährt er fort: „Ich bringe dir dies hiermit als Geschenk dar". Dann läßt er das, was er bei sich hat, vor dem Holzpfahl liegen und sagt: „Ich 20 wünsche, daß du mir einen Käufer bescherst, der Denare und Drachmen (Gold- und Silberstücke) bei sich hat, und mir alles abkauft, was ich [zu verkaufen] wünsche, ohne daß er mir widerspricht in allem, was ich sage (d. h. der nicht handelt, sondern auf meine Preisforderungen eingeht)". 25 Dann geht er weg.

88

Fontes historiae religionis Slavicae

Wenn sich nun sein Verkauf schwierig gestaltet und sich sein Aufenthalt (seine Tage) lang hinzieht, so bringt er noch ein weiteres zweites und ein drittes Geschenk. Wenn aber das, was er wünscht, ihm weiter Schwierigkeiten be5 reitet, so bringt er einer von jenen kleineren Figuren ein Geschenk dar, bittet sie um Fürsprache und sagt: „Dies sind die Frauen und Töchter unseres Herrn". Und er läßt nicht davon ab, eine Figur nach der andern zu bitten, sie um Fürsprache anzuflehen und sich vor ihr zu demütigen. 10 Manchmal aber geht sein Verkauf glatt vonstatten, so daß er verkauft [was er mit sich gebracht hat]. Dann sagt er: „Mein Herr hat meine Angelegenheit in Ordnung gebracht. Jetzt muß ich ihn belohnen". Dann nimmt er eine Anzahl Einder und Schafe, schlachtet sie und gibt von einem Teile is des Fleisches Almosen; den Rest aber bringt er herbei, um ihn vor jenen großen Holzpfahl und die kleineren, die um diesen herumstehen, hinzuwerfen, und die Köpfe der Schafe und Rinder an jenen in der Erde aufgepflanzten Holzpfählen aufzuhängen. Wenn es aber Nacht wird, dann kommen die so Hunde heran und fressen das auf. Der aber, der dies [Opfer] verrichtet hat, sagt: „Mein Herr hat Wohlgefallen an mir und hat meine Gabe v e r z e h r t " . . . . Man sagte mir, daß sie mit ihren Häuptlingen beim Tode Dinge verrichteten, deren geringstes die Verbrennung 25 ist. So hatte ich den Wunsch, einmal einer solchen beizuwohnen. Endlich erfuhr ich, daß ein vornehmer Mann unter ihnen gestorben sei: sie taten ihn in sein Grab und überdachten es für zehn Tage, bis sie mit dem Zuschneiden und Nähen seiner Kleider fertig waren. Handelt es sich um einen 3o armen Mann, so machen sie ihm ein kleines Schiff, tun ihn da hinein und verbrennen es. Bei einem Reichen aber sammeln sie seine Habe und teilen sie in drei Teile: ein Drittel ist für seine Familie, für ein weiteres Drittel schneiden sie ihm Gewänder zu, und für das letzte Drittel kaufen sie Schnaps, 35 um ihn an dem Tage, an dem seine Sklavin sich selbst tötet und mit ihrem Herrn verbrannt wird, zu trinken. Sie geben sich dann dem Rauschtrank hin, indem sie ihn Tag und Nacht trinken; manchmal stirbt auch wohl einer von ihnen mit dem Becher in der Hand. Wenn ihr Häuptling gestorben ist, so fragen dessen Angehörige seine Mädchen und Burschen: „Wer von euch stirbt mit ihm?" Dann sagt wohl einer von ihnen: „Ich!"

Ibn Fadian

89

Sobald er nun dies gesagt hat, ist er verpflichtet, ohne daß es ihm freisteht, jemals zurückzutreten. Und wenn er dies wollte, so ließe man ihn nicht. Meistens tun dies aber die Mädchen. Nachdem nun jener oben erwähnte Mann gestorben 5 war, fragte man seine Mädchen: „Wer stirbt mit ihm?" Eine von ihnen sagte: „Ich!" Da gab man ihr zwei Mädchen bei, die sie bewachten und bei ihr blieben, wohin sie auch ging, ja zuweilen ihr auch die Füße mit ihren Händen wuschen. Man begab sich nun daran, sich mit seiner (des 10 Verstorbenen) Angelegenheit zu beschäftigen, ihm Kleider zuzuschneiden und vorzubereiten, was dazu (zur Trauerfeier) nötig war. Das Mädchen aber trank und sang unterdessen jeden Tag, froh und vergnügt. Als nun der Tag herangekommen war, an dem er und 15 das Mädchen verbrannt werden sollten, ging ich zu dem Flusse, auf dem sein Schiff lag. Es war aber bereits ans Land gezogen, und man hatte ihm vier Stützen aus Halang-Holz und anderem gemacht und drum herum ebenfalls menschenähnliche große Figuren aus Holz gestellt. Dann wurde es 20 (das Schiff) herbeigezogen und schließlich auf jene Holzstützen gestellt. Die Leute traten nun herzu, hin- und hergehend und Worte redend, die ich nicht verstand, während er (der Verstorbene) noch weiter in seinem Grabe lag, aus dem man ihn noch nicht herausgenommen hatte. 25 Dann brachte man ein Ruhebett,' tat es in das Schiff und bedeckte es mit gefütterten Decken (mudarrabät) aus rhomäischem Brokat und Kissen (masänid) aus rhomäischem Brokat. Danach kam ein altes Weib, welches sie „Todesengel" nannten, und breitete [diese Dinge] auf dem genannten 30 Ruhebett aus. Sie ist es, die das Nähen seiner [Kleider] und seine Ausrüstung besorgt hatte und sie ist es, die die Mädchen tötet; ich sah, daß sie eine schwarze, funkeläugige, dicke, finsterblickende [Hexe] war. Als man darauf zu seinem Grabe kam, räumte man die 35 Erde von dem Holz-[dache] beiseite, schaffte das Holz-[dach] selbst weg und holte ihn (den Verstorbenen) in dem Laken, in dem er gestorben war, heraus. Da sah ich, daß er infolge der Kälte, die hierzulande herrscht, ganz schwarz geworden war. Man hatte aber zu ihm in sein Grab Schnaps, Früchte 40 18 Wiistenfeld liest IJalïg.

33 Lies Jj&i anst. J-^äj.

90

Fontes Mstoriae religionis Slavicae

und eine Laute (faribür) getan; nun holte man auch alles dies heraus. Er (der Tote) hatte sich aber in nichts, außer in seiner Farbe, verändert. Dann bekleidete man ihn mit Hosen (saräwil), Ga5 maschen ( ? raw), Stiefeln (huff), einem Überrock (qurtaq) und einem Rock (haffän) aus Brokat mit goldenen Knöpfen, und t a t auf sein Haupt eine Mütze (qalansuwa) aus Brokat mit Zobel. Nun trug man ihn herbei und brachte ihn in das Verdeck (quVba), welches sich auf dem Schiffe befand; dort 10 setzte man ihn auf die gefütterte Decke und stützte ihn durch die Kissen. Dann brachte man ihm Schnaps, Früchte und Wohlgerüche und legte das neben ihn. Auch brachte man Brot, Fleisch und Zwiebeln und breitete das vor ihm aus. Ferner brachte man einen Hund, hieb ihn in zwei is Stücke und warf ihn in das Schiff. Sodann brachte man alle seine Waffen und legte sie ihm zur Seite. Sodann holte man zwei Lasttiere (äabba, gemeint sind wohl Pferde), ließ sie laufen, bis sie schwitzten; dann zerhieb man sie mit Schwertern und warf ihr Fleisch in das Schiff. Danach brachte man 20 zwei Rinder, zerhieb auch sie und warf sie in das Schiff. Endlich brachten sie einen Hahn und eine Henne herbei, töteten sie und warfen auch sie hinein. Das Mädchen aber, das getötet werden sollte, ging hin und her, indem es in eine Hütte nach der anderen von den 25 [umherstehenden] Hütten eintrat. Da wohnte ihr einer nach dem anderen bei, und jeder einzelne sagte zu ihr: „Richte deinem Herrn von mir aus : nur aus Liebe zu dir tat ich dies". Als es nun Freitag nachmittag geworden war, brachte man das Mädchen zu einem Gerät, das man angefertigt so hatte, ähnlich einem Türrahmen. Sie setzte ihren Fuß auf die Handflächen der Männer, ließ sich über jenen Rahmen emporheben und sprach etwas in ihrer Sprache; dann ließ man sie wieder hinab. Darauf hob man sie ein zweites Mal empor, und sie tat wie beim ersten Male; dann ließ man sie ss wieder hinab. Man hob sie noch ein drittes Mal empor, und sie tat wie die beiden anderen Male. Dann reichte man ihr eine Henne dar. Dieser schnitt sie den Kopf ab und warf ihn weg. Dann nahm man die Henne und warf sie in das Schiff. 4o Ich fragte den Dolmetscher nach dem, was sie getan hatte; der sagte: „Beim ersten Male sagte sie: ,Da sehe ich meinen Vater und meine Mutter!' Beim zweiten Male

Ibn Fadlän

91

sagte sie: ,Da sehe ich alle meine verstorbenen Verwandten sitzen!' Und beim dritten Male sagte sie: ,Da sehe ich meinen Herrn im Paradiese sitzen! Das Paradies ist schön grün! Und bei ihm sind Männer und Jünglinge. Er ruft mich; so laßt mich zu ihm gehen!'" 5 Da brachte man sie zum Schiffe. Sie aber zog zwei Armbänder (siwär) ab, die sie bei sich hatte und gab diese dem alten Weibe, welches der „Todesengel" genannt wird, und welche diejenige ist, die sie töten sollte. Dann zog sie zwei Knöchelringe (halhäl) ab, die sie anhatte und gab diese 10 den beiden Mädchen, die sie bedient hatten — es waren die beiden Töchter des sogen. „Todesengels" —. Darauf hob man sie auf das Schiff, ließ sie aber noch nicht in das Verdeck eintreten. Dann kamen Männer, die Schild und Stab bei sich trugen, und reichten ihr einen Becher 15 Schnaps. Sie besang ihn und trank ihn. Der Dolmetscher sagte mir: „Dadurch verabschiedet sie sich von ihren Gefährtinnen". Dann wurde ihr ein zweiter Becher gereicht. Sie nahm ihn und dehnte den Gesang aus. Die Alte aber ermunterte 20 sie, zu trinken und in das Verdeck, in dem ihr Herr sei, zu treten. Da sah ich, wie sie verwirrt wurde und in das Verdeck eintreten wollte. Sie steckte ihren Kopf zwischen Verdeck und Schiff; da nahm die Alte ihren Kopf und brachte sie in das Verdeck hinein. Die Alte trat nun mit ihr ein, und 25 [alsbald] begannen die Männer mit ihren Stöcken auf die Schilde zu schlagen, damit man nicht ihr Wehgeschrei hören sollte, so daß dann die anderen Mädchen Angst bekämen und dann nicht den Tod mit ihren Herren verlangen würden. Dann traten in das Verdeck sechs Männer, und wohnten 30 alle insgesamt dem Mädchen bei. Dann legten sie sie zur Seite ihres toten Herrn hin, zwei faßten sie an den Füßen und zwei an den Händen. Das alte Weib aber, das „Todesengel" genannt wurde, tat ihr um den Hals einen Strick (kabl), dessen Enden sie nach beiden Seiten auseinander- 35 hielt (? mukälif) und reichte [seine beiden Enden] zwei [Männern], um daran zu ziehen. Dann kam sie mit einem großen Dolche (ßangar) mit breiter Klinge (nasi) heran, stieß ihn ihr zwischen die Rippen und zog ihn wieder heraus, während die beiden Männer sie mit dem Stricke würgten, ω bis sie tot war. Danach trat der dem Toten am nächsten stehende von

92

Fontes historiae religionis Slavicae

den Leuten herzu, nahm ein Holzscheit und zündete es am Feuer an. Dann ging er rückwärts auf das Schiff zu, indem er in der einen Hand den Holzscheit hielt, mit der anderen aber sein Hinterteil bedeckte, denn er war nackt. Schließlich 5 zündete er jenes Holz an, das man unter das Schiff geschichtet hatte, nachdem sie das Mädchen, welches sie getötet hatten, neben ihren Herrn gelegt hatten. Dann kamen die [übrigen] Leute mit Holzscheiten und Brennholz herbei, indem ein jeder ein Holzscheit trug, dessen 10 Spitze bereits in Brand gesteckt war und das er auf jenen Scheiterhaufen warf. Da ergriff das Feuer das Brennholz, dann das Schiff, dann das Verdeck, den Mann, das Mädchen und alles was darin war. Dann wehte ein heftiger, furchtbarer Wind, so daß die Flamme sich verstärkte und ihre is Glut lohte. An meiner Seite aber stand einer von den Russen, und ich hörte, wie er mit dem Dolmetscher, der bei ihm stand, sprach. Da fragte ich ihn, was der ihm gesagt habe. Er (der Dolmetscher) antwortete: „Er sagt: ,Ihr Arabervolk 20 seid doch dumm, denn ihr nehmt den, der euch unter den Menschen der liebste und der geachteste ist, und werft ihn in die Erde, so daß ihn das Ungeziefer und die Würmer fressen. Wir aber verbrennen ihn in einem Moment, so daß er sofort ins Paradies eingeht'." Dann lachte er unmäßig 25 und sagte: „Es ist ein Zeichen der Liebe seines Herrn (d. i. Gottes) zu ihm, daß er einen Wind sandte, so daß es (das Feuer) ihn innerhalb einer Stunde verzehrt". Und wirklich verging nicht eine Stunde, bis daß das Schiff, das Brennholz der tote Mann und das Mädchen zu fahler Asche wurden. 30 Darauf bauten sie an dem Platze des Schiffes, da wo sie es aus dem Flusse gezogen hatten, etwas wie einen runden Hügel und errichteten in seiner Mitte einen großen Pfahl aus Halang-Holz. Sie schrieben darauf den Namen des Mannes und den Namen des Russenkönigs und gingen 35 dann weg. Ibn Rusta (initio saec. X.) Kitäb al-dläq an-naftsa, ed. M. J. de Goeje (Bibliotheca geographorum arabicorum VII, Lugduni Batavorum 1892; 33 LiesrfUJlp»anst. i«ói\¿>.

Ibn Fadlän et Ibn Rusta

93

cfr. D. Α. Chwol'son, Ibn-Dasta: Izvëstija o Slavjanach i Russach, St. Petersburg 1869) pag. 143 ss. (Chwol'son, pag. 28 ss.): I. Das Slavenland (as-Saqlabijja). Das Land der Slaven (Saqaliba) ist ein ebenes, waldreiches Land; sie haben sich darin (in den Wäldern) niedergelassen... 5 Wenn einer von ihnen stirbt, so verbrennen sie ihn. Ihre Frauen aber, wenn ihnen ein Angehöriger stirbt, zerschneiden sich die Hände und Gesichter mit einem Messer. Und wenn jener Tote verbrannt worden ist, gehen sie zuihm amfolgenden Morgen, nehmen die Asche von jenem Platze, tuen sie in eine io Urne (iarnijja), und stellen diese auf einen Hügel. Wenn dann für den Toten ein Jahr verstrichen ist, dann nehmen sie einige 20 Krüge (kiibb) Honig, oder etwas weniger oder mehr, und bringen sie zu jenem Hügel. Dort versammeln sich die Angehörigen des Toten, essen und trinken, und gehen danach is weiter weg. Wenn der Verstorbene drei Frauen hatte, und eine von diesen glaubt, daß sie besonders geliebt worden sei von ihm, dann nimmt diese zwei Holzpfähle, und steckt sie bei ihrem Toten in die Erde. Dann legt sie einen weiteren Pfahl quer 20 auf die Spitze der beiden ersteren und befestigt in dessen Mitte einen Strick, den sie am anderen Ende an ihrem Halse befestigt, während sie selbst auf einem Schemel (kursijj) steht. Wenn sie das getan hat, wird der Schemel unter ihr weggenommen. So bleibt sie hängen, bis sie erwürgt ist und 25 stirbt. Wenn sie dann tot ist, wird sie ins Feuer geworfen und verbrannt. Sie sind alle Feueranbeter. Sie säen meistenteils Hirse (äukn). Wenn die Tage der Ernte gekommen sind, dann nehmen sie von den Hirse- 30 körnern [einige] auf die Schaufel (migrafa), erheben sie zum Himmel und sagen: „ 0 mein Herr, Du bist derjenige, der uns ernährt: so vollende es (Deine Güte) gegen uns!" Sie sind in Feststimmung bei der Totenverbrennung, da sie glauben, daß sie (die Toten) sich der Barmherzigkeit 35 ihres Herrn e r f r e u e n . . . . IL Rußland (ar-Büsijja). Wenn einem Manne von ihnen ein Kind geboren wird, dann reicht er dem Neugeborenen ein blankes (d. h. aus der ·

94

Fontes historiae religionis Slavicae

Scheide gezogenes) Schwert, wirft dieses vor das Kind hin und sagt zu ihm: „Ich vererbe dir kein Vermögen: du sollst nichts anderes besitzen, als das, was du dir selbst mit diesem deinem Schwerte erwirbst!" . . . 5 Sie ehren ihre Gäste und erweisen Wohltaten denen, die zu ihnen ihre Zuflucht nehmen, von Fremdlingen und jederart Leuten, die zu ihnen kommen; und sie erlauben niemandem von den ihrigen, diesen etwas zuleide zu tun, noch sich an ihnen zu vergreifen. Und jeder, der sie beleidigt 10 oder belästigt, — gegen den stehen sie ihnen bei und wehren ihn ab. . . . Sie haben Medizinmänner {afibW), die über ihren König (malik) gebieten, wie ihre Herren, indem sie ihm befehlen, daß man das Opfer für ihren Schöpfer darbringt, is was sie (die Medizinmänner) wollen an Frauen, Männern und Vieh (hura). Wenn die Medizinmänner es befehlen, so ist kein Ausweg zu finden, ihrem Befehle nachzukommen: so nimmt denn der Medizinmann einen Menschen oder ein Stück Vieh von 20 ihnen, befestigt dann einen Strick an seinem Halse, hängt ihn an einem Holzpfahl auf, bis daß er seine Seele aufgibt, und sagt: „Dies ist ein Opfer für Gotti" . . . Wenn ein Vornehmer von ihnen stirbt, so graben sie ihm ein Grab wie ein geräumiges Haus, tun ihn da hinein 25 und bringen mit ihm hinein die Kleider seines Körpers und seine Armbänder (siwär) aus Gold, die er zu tragen pflegte, ferner viel Speise, Kannen (abârïq) Weins, und auch stummes (sämit d. i. unbelebtes) Gut (im Gegensatz zu Sklaven und Vieh). Sie tun auch zu ihm ins Grab sein Weib, das er geso liebt hatte, und zwar noch lebendig. Dann wird über ihr das Tor des Grabes geschlossen, so daß sie darin stirbt. Geographus anonymus Persicus (saec. X . ) ed. A. G. Tumanskij (Zapiski vostocnago otd. imp. russk. archeol. obscestva X, St. Petersburg 1897), pag. 133 s.: I. Über die Slaven

(Saqlab):

Sie verbrennen die Toten. Wenn jemand stirbt, und 35 sein Weib ihn lieb hat, dann tötet sie sich selbst . . . . . .

Ibn Rusta—Mas'udï

95

Sie verehren alle das Feuer

(LXajCWJ (jà-JÎ Dem König zu dienen halten sie von Religions wegen s für verpflichtend v^b íjLü-iWi) II. Über die Russen (Rüs): Die Bewohner sind von schlechtem Charakter: groß, mißtätig, frech, streitsüchtig und kriegerisch LSí; ¿ eAijLJJj IÄJ ^¿LA^íj) 10 Sie schätzen die Medizinmänner hoch (lXJjIO jj LjL-^Ijj) Urtäb ist eine Stadt, in welcher, wenn ein Fremder hineingerät, man ihn tötet 15 (OJjiSJ òfXù (jtj j'Ai! qjí- ^ CÍ^AOJ^ i-jLjjl) Mas'üdl (a. 345 H./956. p. Chr. scripsit) Murü¿ addahab, ed. Barbier de Meynard et Pavet de Courteille, Les prairies d'or, Paris 1863 ss.: II, pag. 9: "Was aber die Heiden in diesem Lande (dem Reiche der Chazaren) anbetrifft, so gehören dazu verschiedene 20 Rassen; darunter die Slaven (Saqpliba) und die Russen (Bus). Sie leben in einer der beiden Teile dieser Stadt (der Hauptstadt des Chazarenreiches). Sie verbrennen ihre Toten zusammen mit ihren Lasttieren, ihrem Kriegsgerät und Schmuck. Wenn ein Mann gestorben ist, so wird mit ihm 25 sein Weib lebendig verbrannt; wenn aber das Weib stirbt, so wird der Mann nicht verbrannt. Und wenn ein Unverheirateter stirbt, so wird er nach seinem Tode verheiratet. Die Frauen wünschen sich selbst zu verbrennen, um mit ihnen (ihren Gatten) in das Paradies einzugehen. 30 III, pag. 62 ss. : Sie (die Slaven) zerfallen in verschiedene Stämme, die miteinander Krieg führen. Sie haben Könige, von denen einige der christlichen Religion, jakobitischer Richtung, folgen; andere aber haben kein Offenbarungs-

96

Fontes historiae religionis Slavicae

buch (hitab) und folgen keinem religiösen Gesetz (Sauf a); es sind Heiden (gähilijja), die nichts von religiösen Gesetzen kennen 5 Bei dem Stamme, den wir als unter dem Namen Sirtin bekannt bezeichnet haben, [besteht die Sitte, daß] sie sich selbst im Feuer verbrennen, wenn bei ihnen der König oder der Häuptling stirbt, und daß man seine Lasttiere mit verbrennt. Sie machen es so wie die Inder — wir haben darüber 10 ζ. T. schon weiter oben in diesem Buche gesprochen bei Gelegenheit der Erwähnung des Berges Qabh und der Chazaren, sowie [als wir sagten], daß in dem Lande der Chazaren Yolksbestandteile von den Slaven und Russen leben und daß diese sich selbst in Feuer verbrennen, is IV, pag. 58 ss. (66. Kap. : Sakralgebäude [al-bujüt almua??ama] bei den Slaven): Die Slaven haben in ihrem Lande Sakralgebäude. Eines von diesen ihren Gebäuden liegt auf einem Berge, von welchem die Philosophen sagen, es sei einer der höchsten Berge der Welt. Dieses Gebäude ist berühmt wegen 20 seiner Bauart, wegen der Anordnung in verschiedenartigen und verschiedenfarbigen Steinen und wegen der kunstvollen Spiele (al-makârïq al-masnua) an seiner höchsten Stelle; und zwar deswegen, weil die aufgehende Sonne in jenen kunstvollen Spielwerken [erscheint?], sowie wegen 25 der Juwelen und Bildwerke, die daran angebracht sind, durch welche die Zukunft angezeigt wird, sowie deswegen, weil durch diese Juwelen Unglücksfälle von vornherein verhütet werden; endlich deswegen, weil ihnen Stimmen von ganz oben (vom Gipfel des Gebäudes her) ertönen, sowie wegen 3o dessen, was sie beim Anhören jener [Stimmen] trifft (wegen der Wirkung der Stimmen auf die Zuhörer). Ein Gebäude errichtete ferner einer ihrer Könige auf dem Schwarzen Berge. Es ist umgeben voji wunderbaren, verschiedenfarbigen und verschieden schmeckenden Wassern 35 zu allgemeinem Nutzen. Sie haben darin ein großes Götzenbild von der Gestalt eines Mannes, der bereits das Aussehen eines Greises angenommen hat. In seiner Hand hat er einen Stab, mit dem er die Gebeine der Toten aus den Grüften (nawäms) herausschafft (jàhruku). Unter seinem rechten « Fuß sind Figuren verschiedener Ameisen, und unter dem anderen [Fuß] sind schwarze Vögel (garabíb, 1. garäbm?),

Mas'ùdï et Jaqut

97

wie Figuren von Raben und anderen, sowie verschiedene sonderbare Figuren von Abessiniern und Negern (Zang). Ein weiteres Gebäude haben sie auf einem Berge, den ein Meeresarm umschlingt. Es ist errichtet aus korallenroten Steinen und smaragdgrünen Steinen. In seiner Mitte s ist eine gewaltige Kuppel, unter der sich ein Götzenbild befindet mit Gliedmaßen aus viererlei Edelsteinen, grünem Chrysolith, rotem Rubin, gelbem Karneol und weißem Kristall, und mit einem Kopfe aus rotem Golde. Ihm gegenüber steht ein weiteres Götzenbild von der Gestalt eines 10 Mädchens, das ihm (der ersteren Figur) Opfergaben und Rauchwerk darbietet. Dieses Gebäude pflegte man einem Herrscher zuzuschreiben, den sie in der Vorzeit hatten: wir haben berichtet über ihn, seine Herrschaft im Slavenlande, seine Machenschaften und Listen und die Spielwerke, is die er sich machte, um ihre (der Slaven) Herzen an sich zu ziehen, über sie zu herrschen und sie zu betören — trotz der Bosheit des Charakters der Slaven und der Widerspruchsvollheit ihrer Naturanlagen, wie wir sie oben in unserem Buche aufgezeigt haben. 20

Jäqüt (t 626 H./1229 D.). Mugam

al-imldän, ed. Wüstenfeld, II, pag. 834: s. v.

Die Russen (Rüs od. Rus) sind eines der Völker, deren Land an das der Slaven (Saqqliba) und der Türken angrenzt. Sie haben eine eigene Sprache, und eine Religion (din) und 25 ein religiös fundiertes Gesetz (sana), in welchem niemand mit ihnen übereinstimmt.... Pag. 840 (post narrationem Ibn Fadlän, quam vid. supra): Heutzutage aber gehören sie bekanntlich der christlichen Religion an. so

Clemen, Fontes historiae religionis Sla"vicae.

7

I. INDEX CODICUM ET EDITIOJMUM. Procopius Caesariensis: Κ = codex Vaticanus gr. 1690, saec. X I V . Einhard: 1 = codex Vindobonensis 616, saec. I X . exeuntis 3 = „ Treverensis 1286, 43, a. 1084. 5 = „ Vindobonensis 532, saec. X V . 6 = „ „ 610, saec. X I I I . 7 = editio Freheri a. 1613. 8 = codex Monacensis n. 17736, saec. X I I . Constantinus Porphyrogenitus : Β = codex Regius M = editio Meursiana (a. 1611.) Bandurius, Parisii a. 1711. Widukind monachus Corbeiensis: A = codex Dresdensis I. 38, ca. a. 1200. B1 = „ Londiniensis mus. Brit. 21109, medii saec. X I I . B2 = editio Martini Frecht (a. 1532.) ex codice Bberbacensi nunc deperdito 0 = codex Casinensis 289, ca. a. 1100. Thietmarus Merseburgensis episcopus: 1 = codex autographus, nunc Dresdensis 2 = „ Bruxellensis bibl. reg. 7513. Τ = manus Thietmari ipsius in cod. 1. Β = „ secunda in cod. 1. Legenda Bohémica „Oportet nos fratres": Β = codex Bruxellensis bibl. reg. 206, saec. X I I I . Adam Bremensis: A l = codex Vindobonensis 521, ca. a. 1200. Ala = „ Vaticanus 2010 a. 1451. A2 = „ Leidensis, Vossianus lat. 123, ca. a. 1100. A3a = ,, Copenhagensis 718, saec. X V . A3b = ,, Hammaburgensis I C 3 Bla = ,, Wolfenbuett., Gudianus 83, saec. XV. Blb = „ Copenhag. 1175, a. 1557. B 2 = editio princeps a. 1579. B3a = codex Copenhag. 1115, saec. X V I I . B3d = „ „ 523, ca. a. 1700. B3f = „ „ Thott. 1387, ca. a. 1700.

Index codicum et editionum B3e B5 Cl C2

99

= codex Hannov. XXI, 1688, ca. a. 1700. = „ Copenhag. Thott. 1386, saec. XVI. sive XVII. = „ „ 2296, saec. XIII. = editio Lindenbrogi a. 1579

Cosmas Pragensis: Al = codex Budissinensis, bibl. Gersdorf., IV 15, ca. a. 1200. Ala = „ Brynnensis, Stadtarch. A 101, saec. XV. A2a = „ Lipsiensis, bibl. univ. 1324, ca. a. 1200. A2b = „ Pragensis, bibl. metr. St. Viti G 57, saec. XV. A3a = „ Dresdensis, bibl. pubi. J 43, ca. a. 1200. A4 = „ Monacensis, bibl. pubi. 11029, saec. XV. A4a = „ Strasburgensis, bibl. opp. 88, ca. a. 1200. Β = „ Stockholmensis, bibl. reg., saec. XIII. ineuntis Cla = ,, Pragensis, bibl. metr. St. Viti, G 5, ante a. 1343 scriptus Clb = „ Donaueschingensis 697, saec. XV. C2a = „ Raudnitzensis VI F. b. 3, saec. XV. C2b = „ Pragensis, bibl. mus. nat. VIII. D. 20, saec. XV. C3 = „ Brevnovensis F. 3, saec. XVI. exeuntis Ebbo monachus Sancti Michaelis: A = Libri ab Andrea (a. 1483. abbate St. Michaelis creato) compositi, scilicet: Al = codex Stettinensis, editio prima a. 1487.; A2 = „ Babenbergensis, editio secunda a. 1499. B1 = ,, Erlangensis 142, saec. XIII. B2a = „ Lipsiensis, bibl. univ. 844, saec. XIII. B2b = „ „ „ „ 821, saec. XIII. Monachus Prieflingensis: 1 = codex St. Crucis 11/14, saec. XIII. 2= „ Vindobonensis 336, saec. XIII. 3= „ Zwetl. 13, saec. XIII. Helmold presbyter Bozoviensis: 1 = codex univ. Hafniensis 50, saec. XIV. la = „ „ „ 30, a. 1472. 2 = „ Lubicensis, saec. XV. 3 = „ quondam Stettinensis, nunc deperditus 4 = „ deperditus, quo usus est Reineccius 5 = editio princeps R = „ Reineccii a. 1581. Saxo Grammaticus: a = editio Ascensiana a. 1514. s = Stephanius a. 1644. ν = Velschow a. 1839. k = Krantz a. 1580.: 1619. g = Gheysmer a. 1431. Richardi Pictaviensis chronica, continuatio: lì = codex Vaticanus, Ottobon. 750, saec. XIV/XV. 7*

100

Index codicum et editionum

E l = codex Perusmus I 76, 16 016, saec. XIII/XIV. E2 = „ Matritensis Univ. 134, saec. XIII. Neplach abbas Opatovicensis: Pez = editio princeps Hieronymi Pez, a. 1726. Joannes Dlugosz seu Longinus canonicus Cracoviensis : Cod. Aut. = codex autographus saec. XV., in bibliotheca principie Czaitoryski, Parisiana Cod. Rozr. = codex Rozraiewski saec. XVI., in bibliotheca universitatis Cracoviensis Cod. lag. = codex Ligenzae saec. XVII., in bibliotheca comitis Skórzewski in Czerniejewo apud Gneznam Ed. Dobr. = editio Fel. Herburti Dobromilensis a. 1614 s. Statuta synodaüa Ajidreae episcopi Posnaniensis: S. I = codex primus, 1. = prior manus 2. = altera manus S. II = codex secundus Georgii Szembek Poenitentiale Merseburgense: Hub. = Poenitentiale Hubertense Cumm. = „ Cummeani (cod. Sangall. saec. IX.) Rom. = „ Pseudo-Romanum Vind. = „ Vindobonenae saec. X. Paris. = „ Parisiense saec. VIII.

Π. INDEX AUCTORUM ET LIBRORUM. Acta Visitationis Pragensia 63 Adam Bremensis 13 Adelgotus episcopus Magdeburgensis 15 Annales Augustani 66 „ Magdeburgenses 67 Arnoldus Lubicensis 59 Bruno 8 Capitulatio de partibus Saxoniae 82 Christianus 6 Chronicon Montis Sereni 61 Codex Pomeraniae diplomaticus 47 Concilia Pragensia 63 Constantinus Porphyrogenitus 6 Constitutio Synodalis Uniejoviensis 62 Cosmas Pragensis 17 Demetrius Bulgariae arcMepiscopus Chomatianus 59 Diploma Brandenburgense 24 Ebbo monachus St. Michaelis 32 Einhard δ Epistula St. Brunonis 8 „ Adelgoti archiepiscopi Magdeburgensis 16 Exhortatio visitationis synodalis Vladislaviensis 65 Fragmentum ex Martyrum in Ebbekestorp quiescentium Passione 65 „ genealogiae ducum Brunsvicensium et Luneburgensium 61 Geographus anonymus Persicus 94 Helmold presbyter Bozoviensis 42 Herbordus 24 Herodotus 80 Historia regum Danorum dicta Knytlingasaga 83 Homiliarium quod dicitur de Opatoviz 20 Ibn Fadlan 87 Ibn Rusta 92 Innocentius III. papa 58 Jaqüt 97 Johannes DJugosz seu Longinus canonicus Cracoviensis 66 Legenda bohémica „Oportet nos fratres" 12 „ „ „Oriente iam sole" 60 l e o Diaconus 7 Liber statutorum civitatis Ragusii 61 Mas'üdí 95 Michael de Janoviec, Sermones 78 Monachus Prieflingensis 40 Neplach abbas Opatovicensis 62

102

Index auctorum et librorum

Nicolaus I. 6 Ordericus Vitalis 24 Poenitentiale Merseburgense 80 Postilla Husitae Polonici 76 Procopius Caesariensis 5 Richardi Pictaviensis chronica: Continuatio 58 Saxo Grammaticus 48 Sententia contra hereticum et astrologum lapsum 66 Sermones per circulum anni Cunradi 76 „ Polonici saec. XV. 69 „ „ a fratre Michaele de Janoviec scripti 78 Statuta dioecesis Cracoviensis a. 1408. 65 „ provincialia Polonica 76 „ synodalia Andreae episcopi Posnaniensis 77 Theodoras Balsamon 82 Thietmarus Merseburgensis episcopus 8 Widukind monachus Corbeiensis 5 Wipo 11

III. INDEX PERSONARUM ET LOCORUM. Abdriti 7, 14. v. e. Obotriti Abessirm 97, 2 Absalon 48, 10. 55, 31. 56, 7, 16, 32. 84, 13. 85, 6 Achilles 8, 10 Adalberte 15, 21. 30, 3. 34, 40. 36, 6. 38, 17. 39, 19, 24. 62, 4 Adelgotus 15, 28 Aeneas 57, 7 Alba, Albia, Albis 8, 31.9, 7.13,18. 57, 24. 65, 4 Albuinus 15, 28 Aldenburg 14,13. 44, 6, 35. 45, 35. 46, 11 Amadriades 18, 18 Anacharsis 8, 9 Antae 5,2 Arabi 92, 19 Archonenses 48, 12, 23, 27. 54, 40 Aicona 49, 5. 83, 4. 84, 4, 11, 14 Asundus 85, 19 Bardewich 47, 15 Beelphegor 16, 34 Behin 18, 13 Belial 30, 8 Bellona 19, 7. 20, 6 Berichdoldus 16, 6 Bernhardus 32, 2, 18 Berno 47, 32. 59, 12 Blow 63, 4 Boemi(i) 15, 21. 19, 20, 31 Boemia 12, 12. 17, 22. 63, 3 Boemicus 62, 32 Bolezlavus 8, 24. (9, 24) Böku 83, 12 Bracizlaus 20, 12 Brandenburg 9, 14. 61, 28 s. Bruno 46, 10 Budini 80, 6 Bulgaria 59, 27 Burchardus 56, 36

Cadanum 63, 4 Caminizi 9, 8 Carentia 54, 37. 85, 30. v. e. KarCeres 18, 9. 20, 7. 66, 27. 76, 16, 24, 26 Chazari 95, 20. 96, 11 s. Chozegowa 38, 9, 16 Chryselos 60, 10 Chuonradus 11, 34 Circipani 45, 8 Corbeia 42, 23. 46, 27 Coruegiensis 52, 22, 26 Crassus 57, 9 Croccus 17, 34 Cruto 44, 39 Dani 14,12. 46,18. 48,16. 51,11. 58, 3, 9 Dania 83, 8 Danicus 53, 17, 20 Darius 80, 3 Deleminci 8, 27 Diabol 44, 23 Diana 57,18 s., 25. 66,27. 67,14, 22 25 Dietricus 37, 33. 38, 3 Dodilo 9, 15 Doxani 13, 19 Dragavitus 5, 26 Dríades 18, 18 Dzydzilelya 67, 6 Dz(y)ewana 67, 26. 69, 10 Ebbo 84, 13, 19 Emune 84, 10 Erchanbertus 16, 1 Ericus 48, 26. 83, 2, 5. 84, 10 Eumenides 19, 13 Faldera 43, 34 Flandria 16, 41 Franci 6, 3

104

Index personarum et locorum

Francia 16, 41 Frea 24, 17 Fridericus 16, 2 Galli 16, 42. 17, 9 Gallia 57, 9 Georgius 72, 34 Germania 5, 22. 58, 10 Gerovitus 29, 14. 36, 26. 37, 36. 38, 2 Glomaci, Glomuci 8, 28, 31 Gnesnensis 67, 12 Godehardus 69, 21 Godescalcus 47, 15 Gozgaugia 29, 27 Graeci 13, 32. 14, 6 Gregorius 6, 19 Guodenes 24, 16 Gutdraccus 59, 21 Habelbergensis 36, 22 Habola 13, 18 Hammon 65, 8 Hartbroth 15, 30 Haitwigus 44, 34 Hassegun 11, 24 Hecil 15 30 Heinricus 8, 26. 12, 13. 16, 2. 59, 2 s., 16. 61, 28 Hennil 11, 20 Herewigus 15, 29 Herimannus 7, 12, 25. 11, 7. 33, 35, 39 Heveldi 13, 18 Hierusalem 17, 10, 14 Hister 8, 5 Holibrius 63, 28, 33 Hologosta 28, 7, 22 Indi 96, 9 Jacobus 77, 31 Jar(i)marus 56, 34. 84, 6 Johannes 38, 8. 74, 10. 78, 23 Judei 65, 26. 74, 7 Julin 32, 9, 29. 34, 39. 35, 13, 14, 33. 40, 9 Julinenses 40, 24 Julius (Caesar) 31, 35. 35,14. 40, 10, 26. 57, 7, 23 Jupiter 20, 6. 66, 27, 29 Kalixtus 42, 4 Karentina 56, 33

Karentini 55, 9. 56, 28 Karentinus 56, 33 Karolus 46, 26. 52, 22. 57, 27. 65, 3, 11 Kazi 18, 2, 8 Kycini 45, 7 Lambertus 16, 5 Lechitae 67, 21 Leubuzzi 13, 19 Leutices (Lutoici) 58, 12 s. Leuticia 24, 13 Lewin 63, 17 Liutici(i), Liuzici 9, 26, 29. 11, 5. 56, 37. 58, 4 Lodewicus 46, 26 Lotharius 36, 31 Lubicenses 59, 4 Lubossa, Lybossa 18, 26. 62, 32 Lubossin 18, 28 Lundensis 48, 10 Lutaringia 16, 41 Luticenses 36, 29 s. Lyada 67, 3 Magadeburg 57, 5, 22 Magnopolis 14, 28 Magnopolitanus 59, 14 Maiorikae 63, 2 Malchon 58, 1 Margareta 48, 11 Maria 72, 20 Mars 19, 7. 20, 6. 29, 15. 55, 33. 66, 27. 67, 2 Marzyana 67, 26. 69, 10 Mauritius 8, 16 Medea 18, 2 Mercurius 58, 14 Merseburg 36, 36 Mike 44, 38 Milda 11, 10 Mistav 7, 14 Moliscus 59, 24 Msa 18, 12, 17 Muechelin 38, 18 Myeczslaus 68, 18, 25, 38 s. Myslata 63, 5 Neptunus 14, 7 Neuri 80, 1, 10 Niclotus 45, 6 Nya 67, 9

Index personarum et locorumObotriti 44, 8. 45, 7. v. e. Abdriti Oderà, Oddara, Odora 9, 30. 13, 18. 32, 29. 40, 11 Oddar 14, 16 Ogra 17, 26 Oreades 18, 18 Osseca 18, 3 Otto 12, 28. 15, 31. 31, 20, 23. 32, 28, 35. 33, 14. 35, 10. 36, 21. 39, 16, 38. 59, 14 Oznenses 48, 37 Parcae 18, 4 Parthenopolis 57, 5, 21 Paulus 63, 30. 78, 23 Pelabi 44, 7 Peonius 18, 3 Petrus 36, 7. 78, 23 Philippus 63, 1. 77, 31 Pirissa 24, 20 Pizamar 85, 18 Pluiiensis 45, 33 Pluto 31, 21. 66, 27. 67, 9 Podaga, Pogoda 45, 34. 67, 19 Polani 16, 9 Polizlaus 35, 4 Poloni 61, 20. 66, 25. 67, 28. 68, 8 s. 69, 10, 14 Polonia 32, 5. 68, 19, 35 Polonicus 68, 28 Pomerani 32, 28, 36. 33, 26. 34, 30, 38. 38, 6 Pomerania 32, 2. 35, 11 Pompeius 57, 9 Porenútius 56, 3 Poreuithus 56, 1 Praga 20, 15 Pragensis 64, 16 Priapus 16, 33 Pribezlaus 61, 28 Pripegala 16, 32 s., 37. 17, 16 Proserpina 72, 15 Prove 44, 6, 37. 45, 18, 35 Prusci, Pruzzi 15, 9. 57, 30 Puruvit 85, 11 Qabh 96, 11 Radegast, Radigast 43, 8. 44, 7. 65, 9. v. e. RedRagusium 61, 14 Rani 15, 1. 42, 8, 17, 24. 43, 4, 12, 27. 46, 29 s.

105

Redigast, -gost, Riedegost 9, 35. 13, 23. 14, 34. v. e. RadRegiiihardus 16, 1 Rembernus 11, 23 Retharii 13, 21 Rethre, Rheda 13, 21. 14,35. 57,1 Riaduri 43, 6 Riedirerun 9, 35 Rinvit 85, 10 Rip 17, 25 Rochel 44, 39 Roma 26, 27. 57, 9 Romanus 57, 10 Rostock 48, 29 Rugía 51, 21. 52, 11. 53, 8 Rugiani 42, 8, 17. 43, 24. 44, 25. 46, 26 s. 47, 36. 48,11. 49, 23. 50, 20. 52, 21. 53, 3. 54, 26 s. 58,4. 83,11. 84, 2 s„ 20. 85,4 Rugieuithus 56, 17 Ruiii 16, 1. 43, 12 Ruodbertus 16, 5 Russi, Ruzzi 16, 8. 87, 5. 92, 16, 34. 93, 37. 95, 7, 21. 96, 13. 97, 24 Rutheni 39, 7, 12. 57, 31 Saturnus 7, 26 Saxones 13, 22 Saxonia 16, 1, 41. 57, 2 Scidingen 38, 18 Sclaveni 5, 2, 22 Sciavi, Slavi 7, 21. 8, 28. 9, 11 s. 11, 36. 13, 17, 31. 14, 21 s. 15, 2. 42, 8 s. 43,10 s. 44,18 s. 45,29 s. 46,12 s. 47,2. 59,15. 94,33. 95,21. 96,13 s. 97,18 s. Sclavicus 25, 38. 61, 28. 62, 1 Scythae 7, 30. 80, 2 s. Selibur 7, 13 s. Sembi 16, 9 Semland 15, 8 Silensis 11, 1 Sirtïn 96, 5 Siwa 44, 7 Slavia 43, 33. 44,4. 45,13. 51,9. 83, 2. 93, 3 s. 97, 14. Solinus 14, 6. Stado 68, 12 Stephanus 57, 28 Stetinensis 25, 41. 31, 9,12. 33, 2. 35, 13, 32. 39, 14. 40, 3 Stix 13, 29

106

Index personarum et locornm

Stoderani 13, 19 Straela 83, 12 Suantauit(h)us, -tou-, Szuentevit 48, 6. 51, 21. 23, 32. 54, 35. 84, 15. v. e. ZuanSueno 51, 11. 56, 27, 32. 84, 18 Suentebueck 65, 8 Suno 53, 25, 35. 84, 13, 19 Tanchradus 16, 7 Temperies 67, 19 Tethin 18, 16 Tethka 18, 14 Tetizlavus 84, 5 Teutonicus 36, 35 Thessemai 45, 14 Tholenzi 43, 6 Thnrus 24, 17 Tiainaglofi 86, 1 Timina 36, 28, 32 Trigelawus, -glaus, -glous, Tryglav 26,25. 3 3 , 1 5 s. 3 4 , 2 s. 3 5 , 3 5 . 36, 5. 41, 9 s. 42, 1 s. 62, 1 Turci 97, 24 Turupit 85, 10 Uodalricus 37, 30. 39, 18, 34 Urtäb 95, 14 Uznoym 37, 20 Venus 58,14. 66,27. 67,6. 42,16 Vicelinus 43, 34, 40 Vitelubbe 65, 9 Vitus 42, 22 s. 4 6 , 2 7 s. 4 8 , 6 , 1 9 . 52, 22 s.

Vulcanus 14, 5 Vurcin 11, 10 Waaii 7, 14 Wagirensis 47, 2 Waldemarus, -dom- 56, 17. 58, 3. 83, 11. 84, 2 s. Walerammus 15, 29 Walogostini 48, 33 Weletabi 5, 23 Wencezlaus, -zez- 12, 28, 35. 13, 4, 6. 20, 14. 34, 40. 60, 38. 61, 3 Wicbertus, Wig- 10, 35. 15, 31 Wichmannus 7, 19 s. Wilini 13, 19 Wil(t)zi 5, 23, 27. 15, 1 Winuli 42, 12 Wlitava 17, 26 Wortizlaus 26, 34. 37, 19 Wratizlaus 12, 30 Yesza 66, 29 Zamolxis 8, 9 Zcerneboch 44, 23 Zelu 62, 31 Zpitigneus 12, 17 Ztibecna 18, 27 Zuantevith 44, 25. [46, 18, 37. v. e. SuantZuarasiz 8, 16. 10, 6 Zutibure 10, 37 Zverinensis 59, 12 s. Zywye 67, 20

IV. INDEX REKUM. aedes 17, 27. 26, 7, 36. 29, 36 s. 34,6,12. 4 9 , 9 , 3 9 . 50,3. 53,40. 56,1. 68, 20. v. e. delubra alado 76, 20 amores 23, 35 s. 24, 1. 70, 32. 82,4 animae 20, 30 aper 10, 24 appendicula 65,19 aqua 61,22. 65,21. 69,35. 73,15. 74,18. 7 8 , 6 arbores 18, 21. 20, 23. 21, 4. 22, 23. 23, 21. 26, 37. 27, 1 s. 30, 29, 35 s. 40, 1 s. 45, 17. 46, 7, 14. 65, 17. 71, 3. 80, 21. 81, 7. 82,19 arioli20, 22. 68,24. 71,15. 76,2. 80,18 arma 26, 8. 27, 14 s. 29, 9 s. 31, 36. 35,15. 85,18. 95,24 aruspices 71, 15. 76, 4. 80, 15 asimis 20, 5 s. asylum 32, 34. 45, 26. 49, 11 s. auguratrices 19, 2, 12 s. 23, 19 augures 68, 25. 71, 20. 76, 1. 94, 12,17 s. 9 5 , 1 2 auguria 6, 8, 13. 9, 1 s. 10, 20. 21, 25. 26, 11. 27, 7, 14 s. 41, 14 s. 4 9 , 2 5 s. 5 0 , 7 s. 51,27 s. 52, 7 s., 20 s. 65, 20 s. 72, 4 s., 22 s. 7 4 , 1 5 s. 8 0 , 1 6 , 2 3 . 9 6 , 2 6 aves 6, 21, 25. 26, 2. 55, 19 s. 6 5 , 1 7 , 2 1 . 70,20. 71,21. 76,2. 80, 16, 22. 96, 41. baculus 11,16 badaczye 71,18. 75, 38 bivia 20, 30 brumalia 82, 36 caballus 27, 8 s., 25. v. e. equus caelum 45, 39 s. 7 3 , 1 cancelli 81, 7 cantilenae 76,12

cantores 23,10 cajitus 24, 24. 6 6 , 1 . 68,5. 70,40. 72,14 caracteres 21, 10. 70, 21, 27. 71, 21. 74,23. 7 6 , 3 caragi 71, 21. 76, 2 carii 23, 4 , 1 0 carmina 6, 8,13. 18, 3, 5 celebritates 49, 40. v. e. festi dies, solemnitates cera 65, 20. 70, 36. 72, 22. 73, 12 s. 74, 18 cervolus 81,13 choreae 77, 3. 78, 21 s. cibus 15, 25. 81,10 ciñeres 71, 35.72, 35. 92, 29. 93,10 clipeus 29, 9 s., 18, 23. 37, 36 s. 38,4 colles 18, 22 columbationes 66, 6 s. 77, 22 commercia, conventícula, convivía 26,34. 35,2. 4 4 , 1 1 , 1 8 . 65,24. 67,31. 6 8 , 1 commessationes 35, 26. 81, 22. 82, 15. 9 3 , 1 5 concubinae 24, 28 s. 27, 39 concubitus 85, 12. 90, 25. 91, 30 continae 25, 17, 23, 35 s., 41. 26, 32,40. 4 1 , 6 , 1 2 , 2 6 contus 14, 33 cornua 10, 2. 26, 13 s. 71, 41 cráteres 26,10 creator mundi 5, 8 cultri 26,15. 91, 38. 93, 8 cúspides 10,17 czyass(z)oguszlnyczy 71, 16. 76, 4 daemones 5,17. 7 , 4 . 8 , 2 0 . 9,21. 10,27. 11,28. 1 3 , 1 1 , 2 2 . 15,4. 16, 21. 20, 28. 21, 5. 22, 31. 24,17. 25,13. 2 8 , 4 , 2 5 . 29,38. 31, 2. 35, 1. 39, 10. 40, 6. 42, 11. 44, 15. 54, 3. 56, 26. 59, 19 s. 65, 15. 66, 16 s. 69, 23.

108

Index rerum

70, 9. 71, 1. 73, 40. 74, 37. 76.17. 81,1,10,16. 82,18 s. dapes 60, 32. 81, 22. v. e. epulae decantationes 68, 3 delubra 33, 14. 36, 4. 37, 34. 38, 37. 49, 6. 67, 12, 28. v. e. aedes, continae, fana, templa, diabolus 8,16 doszenyk 71,15 dyngusszy, din- 71, 12. 78, 6, 30 effigies 33,14. 35,27. 45,35. 55, 22. v. e. imagines elementa 58,12 ensis 19, 8, 24. 49, 35. 85, 17. y. e. gladius. epulae 7, 4. 11,21. 44,17. 49,40. 50, 32 s. equa 78, 27 equus 10,15, 32. 19,24 s. 27,8 s., 19. 41,9 s. 50,40. 51,17 s., 32. 57,1. 75,12 excruciare homines 7, 8 fana 7, 9. 9, 40. 11, 28. 25, 7,14. 26.18. 29,8,31. 30,27. 36,8, 31. 37, 11, 25 s. 38, 10 s. 39, 32 s. 41, 3, 27 s. 43, 7 s. 44, 31 s. 45, 9, 27. 46, 22. 49, 11. 51, 15 s. 63, 31. 64, 30 s. 65, 13 s. 68, 1 s. 96, 17 s. 97, 3. v. e. aedes, continae, delubra, templa fatum 6,10. 17, 33. 18, 5 feriaciones 45, 21 s. feriae 13,12 filacteria 22, 40. 23, 6,11 flammes 43, 2, 20 s. 44, 8, 37. 45, 21 s. 47, 5. 51,16. 67, 28. v. e. pontífices, sacerdotes, flumina 5,17. 21, 3 fontes 8, 31. 15, 23. 20, 27. 22, 23. 23,21. 26,37. 40,1. 43,38. 46,15. 68,15. 73,16. 77,11s. 80, 20. 81, 7. 82, 19 formicae 96, 40 fornicationes 22, 36. 74,13. 78,24 fulgur 5, 8 galeae 85,17 gallina, 90, 37 gladius 55, 26 s. 94,1. v. e. ensis grandinem excitare 21, 13 grumathky 78, 33

hastae 27, 14 s. 31, 36. 41, 16. 61,29 herbae 18, 3. 65,18. 76,28. 76,8. 81,18 holocausta 13,13. 74,14 homicidia 21, 13; 22, 36. 23, 39. 27 33 s. horaè 6, 7, 12. 26, 36. 71, 16. 76,7 hostiae 5,10. 8,8. 10,31. 44,12. 47, 22. 49, 39. 67, 32. v. e. sacrificia, immolationes. hostiae humanae 8, 2 s., 19 s. 14, 14 s., 27 s. 16, 21 s. 37, 2. 44, 13, 27 s. 47, 8 s., 18 s. 67,33. 82,17. 88,40 s. 91,31s. 94, 29, 34. 95, 25 idola 10, 11—97, 10 saepissime. idolatría 13, 21. 16,17. 21, 2. 22, 35. 32,15. 35,6 s. 36,12. 41,4. 42, 14, 19. 43, 14. 46, 1, 30. 47, 34 s. 48, 3. 62, 2. 65, 31. 66, 25 ignis 8, 2. 14, 6. 18, 21. 21, 4. 32,22 s. 65,21. 69,34. 70,12. 71,38. 74,38. 75,16,32. 79,1. 92, 2 s. 93, 26 s. 95, 3. 96, 7 imagines 10, 3. 26, 2 s. 33, 15 s. 34, 17. 62, 19. 67, 3 s. 70, 39. 78, 12 s. immolationes 5, 14 s. 6, 20. 7, 4. 8,8,19. 10,11. 11,16. 14,34. 16, 21. 17, 17. 20, 28. 23, 1. 60, 37. 81, 24. 82, 1, 7 incantationes 6, 7, 12. 21, 25 s. 22, 38. 23, 24. 65, 18. 74, 40. 75,1. 77,27 s. 81,19 incantatores 23, 20. 68,25. 71,17 incantatrices 69, 21 invocationes 81, 15 joca 6, 8, 12. 20, 31 juiationes 19, 6 s. 44, 32. 45, 28. 46,14. kobylica 78, 28 lac 72,1 lado 76,13 lancea 35, 15. 40, 26, 34 lapides 18, 22. 46, 15. 70, 42 latex 18, 21

Index rerum larvae 20, 32. 58,20. 62, 7 s. 79, 7 lekownycze 71,17. 76,40 lepores 73, 20 libamina 8 , 8 . 20, 24 ligaturae 19, 25. 23, 7. 81, 18 lignum 6 1 , 1 5 loricae 85,17 luci 10, 36. 16, 23. 18, 21. 20, 23. 4 3 , 3 8 . 4 4 , 1 s . 4 5 , 3 4 . 4 6 , 5 s. 59, 21. 67, 29. 68, 36. 82, 19. 83,12 ludi 35, 26 s. 58, 18. 59, 32 s. 60, 26. 62, 7 s. 64, 4 s. 67, 35 s. 68, 7 s. 70, 8. 71, 12. 72, 14. 73, 7. 77, 24 s. 96, 22 s. luna 21, 3. 73, 1, 29. 82, 30 lupi 22, 39. 7 0 , 1 5 . 7 1 , 2 3 . 7 3 , 6 , 19. 80, 10 lusus24, 23. 2 6 , 3 5 . 5 9 , 3 2 s. 60, 26 luxus 24, 24 magi 20,22. 8 0 , 8 . 94,12 s. 95,12 mare 11, 28 mathematicus 8 1 , 1 5 mei 9 3 , 1 3 milium 93, 29 s. ministri deorum 10, 10, 31. 11, 8 montes 11, 1. 18, 22. 21, 4. 35, 33. 9 6 , 1 8 s., 33 mors 9, 11. 63, 34 s. 64, 3 s. 70, 36 s. 78, 15. 88, 24 s. mortui 22, 26. 89, 15. 93, 6. 94, 23 s. 9 5 , 2 3 mucrones 26,15. 9 1 , 3 8 mutatio vestis 78, 1 s. 79, 7 s. myara 7 5 , 8 naczinym (Instr. Sg.) 72, 36 nawanszij etc. 65,19. 71,21. 7 6 , 3 nemora 45, 15. 46, 3. 58, 15 nogecz 74, 36. 75, 20 novilunium 72, 38 nymphae 5,17 observationes temporis 6, 7, 12 offertoria 64, 24 olla 14, 5 omina 5, 18. 10, 20. 51, 36 oracula 28, 27. 44, 15. ν. e. responsa parricidia 27, 34 s.

109

penates 17, 28, 31. 44, 5. 45, 19. 48, 36. 49, 4. 53, 8. 55, 8. 63, 28 s. percantatores 2 3 , 5 phitones 20, 2. 68, 25. 71, 14 pMtonissae 19, 2. 61, 20 s. 62, 32. 70, 22 pirámides 39, 21 s., 28 plausus 44, 17. 68, 5, 29. 72, 14. 76,12 plumbum 65, 20. 7 0 , 3 7 . 7 4 , 1 5 s. 77,17 poculum 51,12 pompae 6 , 1 3 pontífices 33, 4. 3 9 , 1 5 , 2 6 . 41,12. 45,1 precantatores 75, 39 prodigia 20, 10. 28, 6. 29, 21 ptakoprawniczi 71, 20. 76,1 quadruvium 80, 21 quercus 6,21. 3 6 , 3 7 . 4 5 , 1 7 . 55,17 rami 7 6 , 4 reges 94, 13. 95, 5. 96, 7, 32 responsa 13, 26. 42» 33. 43, 10. 44, 26. 47,1, 5 rusalia 59, 30. 60, 29. 82, 34 sacerdotes 27. 28. 29. 30. 31. 32. 33. 36, 37. 36. 37. 38, 31. 39, 34. 44. 45, 24. 46, 36. 47. 49. 50,23. 61. sacrificia 6, 9 — 94, 14 saepissime. sagittae 6, 22 saltationes 35, 30. 59, 33. 72, 14 sambucus 74, 39 sanguis 23, 40. 45, 28. 46, 1. 47, 9, 19. 81, 26 scenae 20, 29 scopae 5 0 , 1 scripturae 23, 20 sculpturae 25, 5 , 1 4 . 2 6 , 1 . 3 8 , 2 1 securis 65, 32, 37. 56, 6 sella 34, 24, 29. 41, 11. 49, 33 semen 23, 34. 24,1. 82, 3 sidera 21, 3 simulacra 7, 26·—69, 10 saepissime sol 21, 3. 73, 1. 75, 19 solemnitates 13, 12. 44, 9. 67, 30 somnia 28,6. 52,33. 70,24. 71,16 sortes 1 0 , 1 4 , 1 8 , 32. 21,10. 27, 6,

110

Index rerum

21. 41, 21. 43, 21. 44, 10, 28. 47, 6. 52, 2 s. 81, 3 s. sortilegae, -i 19, 38. 20, 22. 22, 39. 64, 27 s. 69, 22. 71, 19. 75, 37 sortilegia 19,12 s. 20, 2. 27, 7. 67, 31. 76,9. 77,16 stanitia 53,2 statuae 31, 36. 35, 22. 48, 16, 27, 30. 50, 16. 51, 9. 53, 34 s. 56, 4, 25 strigae 22, 39. 82, 13 supellex 26, 15 swyathoguszlnyczy 76, 2 szyara 72, 2 tela 29,18 tempestai es 82, 9 templa 10, 27. 13, 22. 25, 29 s. 27, 11. 29, 17, 28. 42, 30. 45, 33. 51, 4. 56, 3. 57, 24. 58, 15. (77, 2). 84, 14, 17. 96, 17 tormenta 14, 15 s., 27 s. 15, 20. 16,11 s. trivia 20, 30 tya 76,13

unus deus 5, 8. 45, 39 s. 46, 1 s. vacca 72, 1, 21 s. vasa 41, 37 vbosche etc. 71, 2. 73,36,41. 74,1 vecola 81, 14 veneficia 21,12. 22, 38 vexilla 8, 18, 20. 10,7. 11,7. 36, 25 victimae 13,12 visiones 28, 6. 90, 40 s. vklad 76, 6 votum 82,19 vrasz 75, 20 vrzeczyene 74, 27 wroschniczi 71, 20. 75, 37 yassa lado 76,13 ya ya 77, 4 yesse 76, 20 ysaya lado ylely ya ya 77, 4 zaclinay£¡czy 71,17

Y.

CONSPECTUS ARGUMENT!

Procopius Caesaiiensis 5 Einhard 5 Responsa Nicolai I. papae ad consulta Bulgarorum 6 Constantinus Porphyrogenitus 6 Christianus 6 Widukind monachus Corbeiensis 7 Leo Diaconus Ί Epistula St. Brunonis ad imperatorem Henricum II 8 Thietmarus Merseburgensis episcopus 8 Wipo 11 Legenda bohémica „Oportet nos fratres" 12 Adam Bremensis 13 Epistula Adelgoti archiepiscopi Magdeburgensis 15 Cosmas Pragensis 17 Homiliarium quod dicitur de Opatoviz 20 Diploma Brandenburgense 24 Ordericus Vitalis 24 Herbordus 24 Ebbo monachus Sancti Michaelis 32 Monachus Prieflingensis 40 Helmold presbyter Bozoviensis 42 Ex codice Pomeraniae diplomatico 47 Saxo Grammaticus 48 Annales Augustani 56 Annales Magdeburgenses 57 Richardi Pictaviensis chronica: Continuatio 58 Innocentius III. papa 58 Arnoldus Lubicensis 59 Demetrius Bulgariae archiepiscopus Chomatianus 59 Legenda bohémica „Oriente iam sole" 60 Liber statutorum civitatis Ragusii 61 Chronicon Montis Sereni 61 Fragmentum genealogiae ducum Brunsvicensium et Luneburgensium 61 Constitutio Synodalis Uniejoviensis 62 Neplach abbas Opatovicensis 62 Acta visitationis Pragensia 63 Concilia Pragensia 63 Fragmentum ex Martyrum in Ebbekestorp quiescentium Passione. 65 Exhortatio visitationis synodalis Vladislaviensis 65 Statuta dioecesis Cracoviensis a. 1408 65 Sententia contra hereticum et astrologum lapsum 66 Joannes Dlugosz seu Longinus canonicus Cracoviensis 66 Sermones Polonici saec. XV 69 Statuta provincialia Polonica 76

112

Conspectus argument!

Postilla Husitae Polonici 76 Sermones per circuhim anni Cunradi 76 Statuta synodalia Andreae episcopi Posnaniensis 77 Sermones Polonici a fratre Michaele de Janovieo scripti 78 Appendix I. continet fontes qui num revera ad Slavos pertineaot incertum est 80 Herodotus 80 Poenitentiale Merseburgense 80 Capitulatio de partibus Saxoniae 82 Theodorus Balsamon 82 Appendix II. continet fontem lingua Germanica scriptum: 83 Historia regum Danorum dicta Knytlingasaga 83 Appendix III. continet fontes Islámicos, quos collegit Fr. Taeschner: 87 Ibn Fadlän 87 Ibn Rusta 92 Geographus anonymus Persicus 94 Mas'udï 95 Jâqùt 97 I. Index codicum et editionum 98 II. Index auctorum et librorum 101 III. Index personarum et locorum 103 IV. Index rerum 107 V. Conspectus argument! Ill

Theologie und Religionswissenschaft Auswahl von Werken aus dem Verlag Walter de Gruyter & Co., Berlin W 1 0 Januar

Í93Í

Arbeiten zur Kirchengeschichte. Herausgegeben von Emanuel Hirsch und Hans Lietzmann. Oktav. Band I: Petrus und Paulus in Rom. Von Hans L i e t z m a n n . Mit 13 Tafeln. Z w e i t e , neubearbeitete A u f l a g e . VIII, 315 Seiten. 1927. 17.—, geb. 19.— Die zweite Auflage des bekannten Buches ist durch neue archäologische Feststellungen, verbunden mit fortgesetzter Nachprüfung der gewonnenen Ergebnisse, erweitert worden. Die „Römische Quartalschrift" schreibt: „... So bietet die Darstellung nicht nur die vollständigste und gründlichste, sondern auch was die Behandlung einer großen Reihe von Einzelfragen betrifft, die inhaltsreichste aller bisher veröffentlichten Untersuchungen über „Petrus und Paulus in Rom".

Band II: Luther und Boehme. 300 Seiten. 1925.

Von Heinrich B o r n k a m m .

VIII, 11.—

Im ersten Teil untersucht der Verfasser die Einwirkung Luthers auf das spekulative System Boehmes (1. Die spekulativen Grundgedanken, 2. Fortschritt gegenüber der deutschen Mystik, 3. Luther und Boehme, 4. Verhältnis zu Schwenckfeld und Weigel), im zweiten Teil die lutherischen Züge in Boehmes Frömmigkeit (1. Christus, 2. Wiedergehurt und Rechtfertigung, 3. Weltbetrachtung).

Band III: Die Rechtfertigungslehre auf dem Tridentinischen Konzil. Von Hanns R ü c k e r t . VIII, 281 Seiten. 1925. Die vorliegende Arbeit schildert die kaiserliche und die päpstliche Politik des Jahres 1546 und ihre Wirkung auf die Verhandlungen des Konzils über die Rechtfertigungslehre und behandelt die Auseinandersetzung des Konzils mit Luther und der Scholastik.

Band IV: Cyprianische Untersuchungen. Seiten. 1926.

Von Hugo Koch. X I I , 493 18.—

Der Verfasser untersucht eingehend die Abfassungszeit der Schriften Cyprians, seine Stellung zur Bußfrage und seine literarischen Beziehungen zu Seneca und Apuleius. Zuletzt werden die fälschlich Cyprian zugewiesenen Schriften behandelt.

Band V : Beyer.

Die Religion Michelangelos. VI, 159 Seiten. 1926.

Von H e r m a n n W o l f g a n g 5.50, geb. 7.50

Im Verständnis Michelangelos als religiöser Persönlichkeit, wie sie uns in seinen Werken und Dichtungen entgegentritt, wird der Schlüssel zur Erkenntnis seines wahren Wesens gesucht. Ein Drittel des Buches ist grundsätzlichen Erörterungen über das Thema Religion und Kunst gewidmet, mit Betrachtungen über das religiöse Moment in der griechischen Kunst, der Kunst des Mittelalters und der Renaissance. Dann folgt die Schilderung von Michelangelos Leben, seinem religiösen Ringen und der zeitlichen Abfolge seiner inneren Entwicklung. Zum Schluß wird das Verhältnis Michelangelos zu den religiösen Kräften seiner Zeit, speziell zu Dante, Savonarola und Luther dargestellt.

Band V I : Die theologische Entwicklung Gasparo Contarinis. 1530—42. Von Hanns R ü c k e r t . VII, 108 Seiten. 1926. 4.— Der Kardinal Contarini, der als päpstlicher Legat am Regensburger Reichstag von 1541 teilnahm und unter dessen Protektorat es auf dem gleichzeitigen Religionsgespräch fast zur Einigung zwischen Protestantismus und Katholizismus gekommen wäre, ist schon seit langem Gegenstand der evangelischen und katholischen Geschichtsschreibung. Die vorliegende Arbeit gilt der Rechtfertigungslehre Contarinis; sie wird entwicklungsgeschichtlich untersucht in ihren Beziehungen zu Romas von Aquino, zu Johannes Qropper und zw italienischen evangelischen Bewegung.

Band V I I : K a r l Holl f . Zwei Gedächtnisreden von A d o l f H a r n a c k und H a n s L i e t z m a n n . 20 Seiten. 1926. 1.— In den beiden Reden — bei der Beerdigung und bei der Gedächtnisfeier der Universität — rundet tick da» Bild des großen Gelehrten : auf der einen Seite der Mensch Karl Holl, auf der anderen der Kirchenhùtoriker. Band V I I I : Messe u n d H e r r e n m a h l . Eine Studie zur Geschichte der Liturgie. Von H a n s L i e t z m a n n . X I I , 263 Seiten. 1926. 12.— Die Untersuchung gilt den wichtigsten Kernbestandieüen der eigentlichen Eucharistie: der Einsetzungserzählung, der Amánese, der Epiklese, den Opfer- und Weihrauchgebeten, dem Eucharistiegebet. Zu jedem Stück werden die morgen- und abendländischen Zeugen geprüft der älteste Typus festgestellt und die Erweiterungen nachgewiesen. So kommt der Verfasser durch Rückschluß von den ältesten Grundformen der Liturgie auf die ältesten Formen des Abendmahles. Band I X : Oliver C r o m w e l l . Seine Religion und seine Sendung. Von Lic. H e l l m u t h K i t t e l , Göttingen. I X , 262 Seiten. 1928. 15.— . geb. 16.50 Der Verfasser findet in der Sendung Cromwells in dem unmittelbaren starken Bewußtsein seiner Berufung durch Gott zu politisch-sozialer Wirksamkeit, das sich gelegentlich bis ins Titanenhafte steigert, ein übernatürlich begründetes Faktum, ohne das die historische Erscheinung Cromwell nicht völlig erklärbar ist. Diese Sendung steht im Mittelpunkt des Buches, das durch eine biographische Skizze eingeleitet wird und im späteren Verlauf den allgemein menschlichen und religiösen Charakter Cromwells schildert. Band X : D a s R e i c h Gottes auf E r d e n . Utopie und Wirklichkeit. Eine Untersuchung zu Butzers „De regno Christi" und zur englischen Staatskirche des 16. Jahrhunderts. Von Lic. theol. W i l h e l m P a u c k , Assistant-Professor der Kirchengeschichte am Chicago Theological Seminary, Chicago, ΠΙ. III, 208 Seiten. 1928. 10.— Gegenstand dieser Untersuchung ist die englische Staatskirche des 16. Jahrhunderts. Butzers „De regno Christi", ein König Eduard VI. überreichter Vorschlag zur Reform der englischen Staatskirche und des gesamten sozialen, wirtschaftlichen und kulturellen Lebens Englands, fußt auf einer überraschend genauen Kenntnis det englischen Verhältnisse des 16. Jahrhunderts und gewährt einen ebenso wichtigen wie reizvollen Einblick in die Strömungen des auegehenden gotischen Zeitalters und des aufkommenden Protestantismus, der in seiner einzigartigen Verbindung mit dem politischen und wirtschaftlichen Leben den Anfang der modernen englischen Geschichte darstellt.

Band XI: Eusebius als Historiker seiner Zelt. Von RichardLaqueur, o. Professor für alte Geschichte an der Universität Gießen. X , 228 Seiten. 1929. 18.—

Der Verfasser geht über die gewöhnliche Art der Textbetrachtung, die einer Quelle wie der Kirchengeschichte gegenüber völlig versagen muß, hinaus, indem er die vielgeübte Scheidung stoischen Quellenkritik und geschichtlicher Erfassung der Zusammenhänge aufgibt und in der vorliegenden Untersuchung zeigt, wie das alte dürftige Gerippe der Verfolgungsgeschichte allmählich durch die Einarbeitung neuerschlossener Quellen aufgefüllt wurde. Zum erstenmal tritt die Bedeutung des Eusebius als Historiker klar hervor; zugleich werden die mannigfachen politischen und religiösen Kräfte, die in der Zeit Konstantins lebendig wirken und in dem Werk des Eusebius einen Siederschlag gefunden haben, aufgezeigt.

Band XII: Ambrosius von Malland als Kirchenpolitiker.

Von Hans

Freiherr von Campenhausen, Dr. theol. X V , 290 Seiten. 1919. 18.— Eine Spezialuntersuchung über die Kirchenpolitik des Ambrosius von Mailand fesselt zunächst durch den Ertrag, den sie für das Leben und das Charakterbild dieses vor edlen übrigen politisch veranlagten Kirchenvaters ergibt. Aber sie rechtfertigt sich auch aus der großen Bedeutung, die seiner Wirksamkeit für die allgemeine Geschichte der Zeit und für die Zukunft der Kirche zukommt. Denn bei der hervorragenden Stellung, die Ambrosius als Residenzbischof von Mailand einnimmt, macht sich sein Einfluß gegen Ende des 4. Jahrhunderts im ganzen Reiche bemerkbar, und die Aufrichtung der modischen Staatskirche im Abendlande läßt sich ohne seine Person nicht denken.

Band X I I I : Luthers Vorlesung fiber den Hebräerbrief nach der vatikanischen Handschrift. Herausgegeben von Professor Dr. E m a n u e l H i r s c h und Lic. Professor H a n n s R ü c k e r t . XXVII, 299 Seiten. 1929. 15.—, geb. 17.— Luthers Hebräerbriefvorlesunj 151711518 fällt gerade in die Zeit des Übergänge von der stillen Wirksamkeit, als Professor der Heiligen Schrift zu dem Hervortreten als Kritiker.

Band XIV: Die Mystik des Marsilio Ficino. Von Lic. W a l t e r Dress. Oktav. XI, 216 Seiten. 1929. 15·—, geb. 16.50 Der Verfasser zeigt, daß Marsilio Ficino — der Leiter der Piaionischen Akademie im Florenz der Medici und der eigentliche Begründer des sog. „religiösen Humanismus" — beumßt kirchlicher Theologe Apologet katholischen Christentums sein wollte, sein System aber tatsächlich eine sowohl dem Neuplatonismus wie der Scholastik gegenüber neue „moderne" Konzeption war, die aus der zentralen Stellung des Menschen in der Welt konsequent entwickelt worden ist.

Band XV: Die Anfänge von Luthers Christologie nach der ersten Psalmenvorlesung. Insbesondere in ihren exegetischen und systematischen Zusammenhängen mit Augustin und der Scholastik dargestellt von E r i c h V o g e l s a n g , Lic. theol. Oktav. XII, 184 Seiten. 1929. 15.—, geb. 16.50 Die vorliegende Untersuchung setzt bei der ersten Psalmenvorlesung ein, zeigt hier die großen quellenkritischen Schwierigkeiten und Luthers exegetische Eigenart gegenüber der traditionellen Schriftauslegung. Von daher wird Christi Bedeutung in Luthers Entdeckung der evangelischen Rechtfertigung (über Rom. 1, 17) ganz neu beleuchtet. Im Anschluß und in Auseinandersetzung mit E. Hirsch (Initium theologiae Lutheri) wird die Entdeckung in der ersten Psalmenvorlesung selbst gefunden.

Band XVI: Die ursprüngliche Gestalt der Canonessammlung des Dionysius ExigUtls. Zum I. Male herausgegeben von Ad. S t r e w e . Im Druck. Band XVII: Luthers Hebräerbrief-Vorlesung von 1517/18. Deutsche Übersetzung von Lic. E r i c h V o g e l s a n g , Privatdozent der Kirchengeschichte in Königsberg. VII, 188 Seiten. 1930. 7.—, geb. 8.— Die vorliegende Übersetzung wendet sich an weiteste Kreise. Zugrunde gelegt ist die oben angezeigte lateinische Ausgabe von E. Hirsch und H. Rückert (unter stetem Vergleichen den Fiekerschen Ausgabe). Eine Einführung und zahlreiche Anmer·. kungen sind zum Verständnis des Textes beigegeben.

Band XVIII: Die Predigt Calvins, ihre Geschichte, ihre Form und ihre religiösen Grundgedanken. Von E. M ü h l h a u p t . Im Druck. Kleine Texte für Vorlesungen und Übungen. Herausgegeben von H a n s Li e t z m a n n . Diese Sammlung von Texten in kritischen Ausgaben umfaßt 160 Hefte aus folgenden Gebieten: T h e o l o g i e u n d R e l i g i o n s w i s s e n s c h a f t / Religionen des Altertums / Islam / Judentum / Alte Kirche Apokryphen und Verwandtes / Liturgie / Kirchenordnungen u. a. A l t e P h i l o l o g i e / Griechische und lateinische Autoren / Vulgärlatein Inschriften / Papyri und Verwandtes / Konsullisten / G e r m a n i s t i k / Orientalia / Geschichte / Staatswissenschaften. Weitere Bände in Vorbereitung. Acta conciliorum oecumenlcorum. Jussu atque mandato Societatis Scentiarum Argentoratensis edidit D. Dr. jur. et phil. E d u a r d u s S c h w a r t z , Geheimer Regierungsrat, a. 0. Professor an der Universität München. Quart. Tomus I: Concilium Universale Ephesenum. Volum. I. 1927—1930. 309.— Volum. II. XIII, 128 Seiten. 1926. 27.—

Volum. III. XX, 255 Seiten. 1929. 80.— , geb. 83.— Volum. IV. XX, 270 Seiten. 1922/23. 30.— , geb. 32.— Volum. V. XVII, 416 Seiten. 1924/25. 74·—, geb. 79.— Tomus IV: Concilium Universale Constantinopolitanum sub Justiniano Habitum. Volum. II. XXXII, 212 Seiten. 1915. 25.—, geb. 27.— Weitere Bände im Druck resp. in Bearbeitung. In diesem Werk wird zum erstenmal das ungeheure Material, das sich an die ökumenischen Konzile knüpft, auf kritisch gesicherter handschriftlicher Grundlage geboten. Neben der griechischen Überlieferung stehen die lateinischen Übersetungen, deren Geschichte äußerst wichtig zur Kirchenpolitik ist.

Luthers Werke. In Auswahl. Unter Mitwirkung von A l g e r t Leitzmann herausgegeben von Otto Clemen. 4 Bände. Oktav. 1912—1913. Geb. je 8.—, zusammen 30.—

Diese Ausgabe, die in erster Linie für Studenten bestimmt ist, lehnt sich an die große Weimarer Ausgabe an. Sie enthält die wichtigsten Schriften in diplomatischer treuer Wiedergabe vom Jahr 1524 an: u. a. die deutsche Messe, das Taufbüchlein, ob Kriegsleute in seligem Stand sein können, den großen Katechismus, das Treubüchlein, daß man Kinder zur Schule halten solle, Sendbrief vom Dolmetschen, Fabeln ans Asop, Schmalkaldische Artikel.

Luthers Werke in Auswahl. Neue Folge. Achter Band: Tischreden. Herausgegeben von Otto Clemen. Oktav. VIII, 388 Seiten. 1930. Geb. 8.— Diese Auswahl stützt sich auf die von E. Kroker veranstaltete Ausgabe von Tischreden ( Weimarer Lutherausgabe). Die Äußerungen sind chronologisch geordnet und verteilen sich annähernd gleichmäßig auf die Jahre 1531 bis 1546. Ausführliche Literaturangaben und ein Register erhöhen die Benutzbarkeit des Bandes.

In Vorbereitung: Bd. 5: Der junge Luther. Bd. 6: Luthers Briefe. Bd. 7: Luthers Predigten. Corpus Confessionuitl. Die Bekenntnisse der Christenheit. Sammlung grundlegender Urkunden aus allen Kirchen der Gegenwart. In Verbindung mit führenden Kirchenmännern herausgegeben von D. Cajus Fabricius, Prof. der Theologie an der Univ. Berlin. Lexikon-Oktav. In Aussicht genommen sind etwa zwanzig Bände, die im Laufe von ungefähr zehn Jahren erscheinen sollen. In jedem Vierteljahr erscheinen zwei Lieferungen von je 80 Seiten zum Subskriptionspreis von je RM. 7.— Die Sammlung beabsichtigt, das weitverstreute Material zu einer Konfessionskunde zu vereinigen. Die Texte werden in der Originalsprache nach den besten Originaldrucken und Bandschriften wiedergegeben; nichtdeutschen Texten ist eine deutsche Übersetzung beigegeben.

Alttestamentliche Religionsgeschichte. Von D. Dr. Max Lohr, Professor an der Universität Königsberg. D r i t t e , neubearbeitete Auflage. 146 Seiten. 1930. (Sammlung Göschen Bd. 292.) Geb. 1.80 Geschichte Israels bis auf die griechische Zeit. Von Dr. J. Benzinger, Professor an der Universität Riga. D r i t t e , verbesserte Auflage. 148 Seiten. 1924. (Sammlung Göschen Bd. 231.) Geb. 1.80 „Es ist recht erfreulich, daß diese flott und anschaulich geschriebene Geschichte in dritter Auflage hat erscheinen können. Das Büchlein ist durchaus zu empfehlen." Theolog. Literatur-Zeitung.

Israelitische und jüdische Geschichte. Von J. Wellhausen. Achte Ausgabe. Oktav. III, 372 Seiten. 1921. 10.— Prolegomena zur Geschichte Israels. Von J. Wellhausen. Sechste Ausgabe. Neudruck. Oktav. VIII, 424 Seiten. 1927. 9.—

Entwicklung der christlichen Religion innerhalb des Neuen Testaments. Von D. Dr. C a r l C l e m e n , Professor an der Universität Bonn. Neudruck. 136 Seiten. 1919. (Sammlung Göschen Bd. 388.) Geb. 1.80 Auf gründliches Quellenstudium gestützt, gibt der Verfasser eine gute Zusammenstellung der Theologie des Neuen Testaments.

Neutestamentllche Zeitgeschichte. Von D. Dr. W. S t a e r k , Professor an der Universität Jena. I. Der historische und kulturgeschichtliche Hintergrund des Urchristentums. Mit 3 Karten. Z w e i t e verbesserte A u f l a g e . Durchgesehener Neudruck. 179 Seiten. 1920. II. Die Religion des Judentums im neutestamentlichen Zeitalter. Mit einer Planskizze. Z w e i t e , verbesserte A u f l a g e . Durchgesehner Neudruck. 151 Seiten. 1920. (Samml. Göschen Bd. 325/326.) Geb. je 1.80 Der erste Band schildert die Epoche von Alexander dem Großen bis zum Barkochba-Aufstand, der zweite Band die Zeit des Neuen Testaments mit Übersichten zur Chronologie und Geographie, zum Kalenderwesen und zur Literaturgeschichte.

Geschichte der urchristlichen Literatur. Von D. Dr. M a r t i n D i b e l i u s , Professor an der Universität Heidelberg. 1926. I. Evangelien und Apokalypsen. 108 Seiten. II. Apostolisches und Nachapostolisches. 110 Seiten. (Sammlung Göschen Bd. 934/35.) Geb. je 1.80 „Die beiden Bändchen umfassen auf knappem Baume einen gewaltigen Stoff. Mit anerkennenswerter Darstellungskunst in allgemein verständlicher Sprache behandelt der Verf. die Anfänge der christlichen Literatur." Theologische Berme.

Geschichte der altchristlichen lateinischen Literatur vom 2. bis 6. Jahrhundert. Von Professor Dr. A l f r e d G u d e m a n , München. 120 Seiten. 1925. (Sammlung Göschen Bd. 898.) Geb. 1.80 Alle nennenswerten lateinischen Autoren des christlichen Altertums werden vorgeführt, ihre Lebensumstände, Anlaß und Inhalt ihrer Werke kurz geschildert und ihre Schriften literargeschichtlich, ästhetisch und stilkritisch gewürdigt.

Die christlichen Literaturen des Orients. Von Dr. A n t o n B a u m s t a r k , Professor an der Universität Bonn. 2 Bände. 1911. 1. Band: Einleitung. I. Das christlich-aramäische und das koptische Schrifttum. 134 Seiten. 2. Band: II. Das christlich-arabische und das äthiopische Schrifttum. III. Das christliche Schrifttum der Armenier und Georgier. 116 Seiten. (Sammlung Göschen Bd. 527/528.) Geb. je 1.80 Kirchengeschichte. Von Lic. Dr. K a r l A n e r , Privatdozent in Halle. I. Altertum. 148 Seiten. 1928. II. Mittelalter. 145 Seiten. III. Reformation und Gegenreformation. 140 Seiten. 1929. (Sammlung Göschen Bd. 985/987.) Geb. je 1.80 auf engem Baum eine Menge Stoff zusammengetragen und dabei doch den Stil einer toten und trockenen Aneinanderreihung von Tatsachen vermieden. Die Literaturauswahl vermerkt das Neueste und macht auf bequem Zugängliches aufmerksam." Breslauer Hochschul-Rundschau.

Dogmengeschichte. Von Professor D. Dr. F r i e d r i c h W i e g a n d in München. I. Entstehung und Entwicklung des Dogmas in der alten Kirche. 119 Seiten. 1928. II. Erhaltung, Umbildung und Weiterbildung des Dogmas im Katholizismus des Mittelalters und der Neuzeit. 112 Seiten. 1928.

III. Geschichte des Dogmas im Protestantismus. 1 3 2 Seiten. 1928. (Sammlung Göschen Bd. 993'994, 1007.) Geb. je 1.80 Klar und anschaulich zeichnet der Verfasser die lebendigen Kräfte, die zur Bildung de» Dogmas gejährt haben, verwertet gewissenhaft die neueren Forschungsergebnisse und hebt die großen Linien der Entwicklung eindrucksvoll hervor.

Geschichte der katholischen Kirche von der Mitte des 18. Jahrhunderts

bis zum Vatikanischen Konzil. Von D. C a r l M i r b t , Professor in Göttingen. 159 Seiten. 1913. (Sammlung Göschen Bd. 700.) Geb. 1.80

Symbolik des römischen Katholizismus. Von Dr. theol. Leonhard Fendt,

Pfarrer zum Heiligen Geist in Magdeburg. 136 Seiten. 1926. (Sammlung Göschen Bd. 937.) Geb. 1.80 Der Band handelt vom Glauben, von der Sittlichkeit, Seelsorge und Stellung des Katholizismus im Christentum und kann daher alt eine Einführung in dat Lehrgebäude de» Katholizismus gelten.

Siebenhundert Jahre Kirchengeschichte Berlins. Von Walter Wendland.

Groß-Oktav V I I , 307 Seiten. 1930. 18.—, geb. 20.— Der Verfasser, der seit zwei Jahrzehnten mit Arbeiten zur Berliner und brandenburgischen Geschichte hervorgetreten istf gibt auf Grund umfassender Kenntnis gedruckter und un· gedruckter Quellen eine Schilderung der kirchlichen Entwicklung Berlins in engstem Zusammenhang mit der allgemeinen Kulturentwicklung. Dabei ist auch die Geschichte der einzelnen Kirchengemeinden ausführlieh behandelt worden. Die Darstellung ist klar und allgemeinverständlich.

Kirchengeschichte Hamburgs. Erster Band: Die Hamburgische Kirche im Zeichen der Mission und im Glänze der erzbischöflichen Würde.

Von D. Dr. J o h a n n S i m o n S c h ö f f e l , Hauptpastor an St. Michaelis, Hamburg, Synodalpräsident. Okt. X I I , 229 Seiten mit 4 Tafeln. 1929. (Verlag Friederichsen, de Gruyter Co. m.b.H. Hamburg 36.) 10.— ,geb. 12.— Die vorliegende Kirchengeschichte will ihre Aufgabe in drei Abschnitten bewältigen. Der erste. jetzt vorliegende Band schildert die Zeit von der Gründung der Hamburgischen Kirche bis zu ihrer Loslösung von Mission und erzbischöflicher Würde. Der zweite Band zeigt die Kirche in ihrer Verflechtung mit dem Leben der Hansestadt des ausgehenden Mittel· alters; der dritte Band endlich soll die Hamburgische Kirche als Landeskirche von der Reformation bis zur Gegenwart zeichnen. — Band 2 und 3 werden baldmöglichst erscheinen. Ihr Umfang und ihr Preis werden ungefähr Umfang und Preis des ersten Bandes entsprechen.

Kirchengeschichte Polens. Von K a r l V ö l k e r . Groß-Oktav. XII, 337 Seiten. 1930. 24.—, geb. 26.— (Grundriß der slavischen Philologie und Kulturgeschichte, herausgegeben von R e i n h o l d T r a u t m a n n und M a x V a s m e r , Band 7.) Der Verfasser dieser ersten auf streng wissenschaftlicher Grundlage beruhenden polnischen Kirchengeschichte in deutscher Sprache war bestrebt, ein Buch zustande zu bringen, das sieh auch an weitere Kreise der Gebildeten wendet,· zumal das allgemeine Interesse für die Ostfragen gegenwärtig wieder im Vordergrund steht. Das Werk umfaßt die Kirchengeschichte Polens von den Anfängen bis zur Gegenwart', bei der eingehenden Behandlung der polnischen Reformation wurden die kulturgeschichtlichen Zusammenhänge mit dem Westen besonders berücksichtigt.

Die Kirche des Morgenlandes. Weltanschauung und Frömmigkeitsleben. Von N. v o n A r s e n i e w , Privatdozent in Königsberg. 104 Seiten. 1926. (Sammlung Göschen Bd. 918.) Geb. 1.80 Das Buch ist von besonderer Bedeutung, weil es von einem gründlichen Kenner und begeisterten Anhänger der orthodoxen Kirche stammt, der nicht nur aus den Quellen, sondern aus eigenem Erleben schöpft.

Der evangelische Gottesdienst Im Wandel der Zeiten. Von Dr. Friedrich

N i e b e r g a l l , Professor an der Universität Marburg. 120 Seiten. 1925. (Sammlung Göschen Bd. 894.) Geb. 1.80 Der Verfasser behandelt das Wesen der römischen Messe und des lutherischen und reformierten Gottesdienstes bit zur Gegenwart.

Die katholischen Missionen von der Völkerwanderung bis zur Gegenwart Von D. Dr. J o s e f S c h m i d l i n , Professor an der Universität Münster i. W. 86 Seiten. 1925. (Sammlung Göschen Bd. 913.) Geb. 1.80 ,,... Trotz der knippen Form liegt sich das Werkchen leicht und flüssig. Die Charakteristerung der einzelnen Perioden sind kleine Meisterstücke gewandter Stükunst, die nur derjenige leisten kann, der Stoff und Sprache vollkommen beherrscht. Als Leitfaden für Studierende und Gebildete ist die Schrift sehr zu empfehlen. Wir begrüßen es, daß der Verfasser und die Redaktion der Sammlung Göschen sich zu diesem Werkchen verstanden haben, das auch in nicht-katholische Kreise Eingang finden dürfte.'* Priester und Mission. Die Mlsslonsfrelhelt nach den Bestimmungen des geltenden Völkerrechts. Von Dr. T h e o d o r G r e n t r u p , S. V. D. Oktav. 1 1 2 Seiten. 1928. (Beiträge zum ausländischen Recht und Völkerrecht Heft 5.) 5.50 Die Urkunden, Verträge und Erlasse der Regierungen aller Länder, die sich auf die Ausübung der Mission beziehen, werden kurz und klar beleuchtet und in ihrer Bedeutung für die Mission erläutert. D a s K i r c h e n r e c h t . Von D. Dr. E . Sehling.Geh. Hofrat u.Prof.in Erlangen. I. Einleitung. Quellen. Verfassung und Verwaltung der katholischen Kirche. Anhang: Die griechisch-orthodoxe Kirche. Z w e i t e A u f l a g e . 1 1 9 Seiten. 1922. II. Das evangelische Kirchenrecht. Die Stellung des Staates zur Kirche und das Verhältnis der Religionsgesellschaften zueinander. Z w e i t e A u f lage. 87 Seiten. 1927. (Samml. Göschen Bd. 377 u. 954.) Geb. je 1.80. Eine ebenso knappe wie klare sackhundige Behandlung, sowohl des evangel. Kirchenrechts wie der Stellung des Staates zur Kirche und des Verhältnisses der Religionsgemeinschaften zueinander. Theolog. Literaturbericht.

Vergleichende Religionswissenschaft. Von D. Dr. Heinrich Frick, Professor an der Universität Gießen. Göschen Bd. 208.)

134 Seiten.

1928.

(Sammlung Geb. 1.80

Das obige Bändchen der Sammlung Göschen stellt im I. Teil das allen Religionen Gemeinsame {die Stadien) dar, arbeitet im II. Teil das Eigentümliche (den Habitus) jeder geschichtlichen Religion heraus und kommt so {im III. Teil) zu einer Typenlehre, die über die Grundbegriffe Klarheit zu schaffen sucht und sich dadurch allen an der Religion Interessierten als Handreichung empfiehlt, vor allem Religvmslehrern und Theologen, aber auch Laien.

Altorlentalische Texte und Bilder zum Alten Testament. Herausgegeben von

H u g o Greßmann. Z w e i t e , völlig neu gestaltete und vermehrte Auflage. Lexikon-Oktav. Attorientalische Texte zum Alien Testament. In Verbindung mit Erich Ebeling, Hermann Ranke, Nikolaus Rhodokanakis herausgegeben von H u g o G r e ß m a n n . X , 478 Seiten. 1926. 30.—, geb. 32.— Altorientalische Bilder zum Alten Testament. Gesammelt und herausgegeben von H u g o G r e ß m a n n . Mit einer Karte des alten Orients. X I I , 224 Seiten und 260 Tafeln auf Kunstdruckpapier. 1927. 38.—, geb. 40.— Das letzte Ziel des Werkes ist, das Verständnis des Alten Testamentes und der israelitischen Kultur dadurch vorzubereiten und zu fördern, daß es in die Umwelt, in die kanaanitische und die ihr benachbarten Kulturen des alten Orients überhaupt einführt.

Die orientalischen Religionen im hellenistisch-römischen Zeitalter.

Eine

Vortragsreihe. Von H u g o G r e ß m a n n . Aus dem Nachlaß herausgegeben von Lic. Dr. K u r t G a l l i n g . Oktav. 179 Seiten. 1930. 8.—, geb. 10.— Die in dem vorliegenden Bande vereinigten, aus dem Nachlaß des Verfassers stammenden Vorträge sind im Jahre 1923 gehalten worden und sollen einem weiteren Kreis Einführung und Material in bequemer Handreichung bieten. Sie enthalten Untersuchungen zur ägyptischen, kleinasiatischen und iranischen Religion und bringen wertvolles Material zur Religionsgeschichte der hellenistisch-römischen Zeit.

Der Messiasglaube In Indien. Auf Grund der Quellen, insbesondere des Kalki Puräna, dargestellt von E m i l A b e g g , Professor an der Universität in Zürich. Mit 8 Lichtdrucktaf. Okt. XVIII, 286 Seiten. 1927. 22.— Die Messiasvor Stellungen de» Hinduismus, Buddhismus und Parsismu» werden auf Grund zum Teil wenig bekanntir Originaltexte möglichst vollständig behandelt. Eine Fundgrube wertvollen Materials für den Orientalisten und Religionshistoriker.

Buddhismus (Buddha und seine Lehre). Von Professor Dr. Hermann Beckh. D r i t t e A u f l a g e . 1928. I. Einleitung. Der Buddha. 139 Seiten. II. Die Lehre. 135 Seiten. (Samml. Göschen Bd. 174 n. 770.) Geb. je 1.80 Auf Ortend genauer Durchforschung des Urtextes gibt der Verfasser ein anschauliches Bild des geschichtlichen und legendarischen Buddhas und eine eingehende Darlegung seiner Lehre.

K'ungtse und der Konfuzlanismus. Von D. Dr. R i c h a r d W i l h e l m , Professor an der Universität Frankfurt a. M. 104 Seiten. 1928. (Sammlung Göschen Bd. 979.) Geb. 1.80 Die wichtigste Erscheinung des chinesischen Geisteslebens wird hier an Hand der Quellen historisch untersucht und in ihrer Bedeutung für die Gegenwart betrachtet.

Germanische Religionsgeschichte und Mythologie. Von Dr. E u g e n Mogk, Professor an der Universität Leipzig. D r i t t e , verbesserte A u f l a g e . 140 Seiten. 1927. (Sammlung Göschen Bd. 15.) Geb. 1.80 „Das Werk ist eine Zierde der verdienstvollen ,,Sammlung Göschen" und die beste kurze Darstellung der altgermanischen Religionsgeschichte die wir besitzen." Das evang. Darmstadt.

Religionsphilosophie als Wissenschaft aus dem Systemgeiste des kritischen Idealismus. Von A l b e r t G ö r l a n d , etatsm. a. o. Professor an der Universität Hamburg. .Groß-Oktav. V, 334 Seiten. 1922. 4.—, geb. 5.— Aus dem reinkritischen Standpunkt des Kantschen Idealismus behandel der Verfasser die Probleme der Religionaphüosophie streng systematisch.

Religionsphilosophie. Von Dr. O t t o von d e r P f o r d t e n , Professor an der Universität Straßburg. Neudruck. 150 Seiten. 1922. (Sammlung Göschen Bd. 772.) Geb. 1.80 Eine Einführung in die Hauptfragen der Religionsphilosophie und Ethik.

Metaphysik. Von Dr. Max W e n t s c h e r , o. Professor der Philosophie an der Universität Bonn. Mit 2 Figuren. 135 Seiten. 1928. (Sammlung Göschen Bd. 1005.) Geb. 1.80 .Der Verfasser war gara besonders gut für die vorliegende Aufgabe gerüstet, die er mit scharfem Verstand und einer bewundernswerten Prägnanz der Darstellungsweise gelöst hat." Evang. Darmstadt.

Psychologie der Religion. Von Dr. R i c h a r d M ü l l e r - F r e i e n f e l s . Berlin. I. Die Entstehung der Religion. 103 Seiten. 1920. II. Mythen und Kulte. 103 Seiten. 1920. (Samml. Göschen Bd. 805/806.) Geb. je 1.80 Eine Darstellung der Methoden der Religionspsychologie u. der wichtigsten religiösen Vorgänge.

Die Askese. Eine religionspsychologische Untersuchung. Von K r i s t i a n Schjelderup. Oktav. 249 S. 1928. ιΐ·50, geb. 12.80 Ein Werk, das dazu, verhilft, die wahre Entstehung der meist sehr komplizierten religiösen Formen u. Erlebnisse zu begreifen und in der Praxis des Lebens Einftuß auf sie zu gewinnen.

Sonderprospekte

über

Einzelwerhe

auf

Wunsch

Walter de Gruyter & Co., Berlin W 1 0 und Leipzig

Walter de Gruyter & Co.

Berlin WIO und Leipzig

Postscheckkonto :

Berlin NW 7 Nr. 595 33

Fontes historiae religionum ex auctoribus graecis et latinis collectos edidit Carolus Clemen Bisher

sind

erschienen·.

Fasciculus I : F o n t e s h i s t o r i a e r e l i g i o n i s p e r s i c a e . Collegit Carolus Clemen 1920. Oktav. 1 1 6 Seiten. Preis 3.60 M. Fasciculus I I : F o n t e s h i s t o r i a e r e l i g i o n i s a e g y p t i a c a e . T h e o dorus Hopfner. ι : auctores Oktav. 2 : auctores Oktajr. 3 : auctores 1923. 4 : auctores tinens.

ab

Homero

usque

ad

Diodorum

146 Seiten.

Preis 4.50 M.

ab

usque

Horatio

Seite 1 4 7 — 2 7 4 .

ad

5 : auctores continens.

Oktav.

aetatis

conspectum

usque

Seite 2 7 5 — 4 7 6 .

ab Eusebio usque 1924.

1925.

1922.

continens.

1923.

ad Porphyrium continens.

Preis 6 . — M.

ad Procopium Caesareensem

Seite 4 7 7 — 7 1 0 .

byzantinae

auctorum

continens.

Preis 4 . — M.

a Clemente Romano Oktav.

Plutarchum

Collegit

mediae,

omnium,

Oktav.

addenda

indices

con-

Preis 7 . — M. et

nominum

Seite 7 1 1 — 9 3 2 .

corrigenda, et

rerum

Preis 7 . — M.

Fasciculus III : F o n t e s h i s t o r i a e r e l i g i o n i s g e r m a n i c a e . Collegit Carolus Clemen. 1928. Oktav. i i 2 S e i t e n . Preis 5 . — M.

Die- Sammlung bringt alle irgendwie auf die Geschichte einzelner Religionen bezüglichen Stellen bei griechischen und lateinischen Autoren bis ins Mittelalter, soweit die Nachrichten selbständigen Wert haben. Der kritische Apparat rechtfertigt nicht nur den dargebotenen Text, sondern gibt auch alle für das religionsgeschichtliche Verständnis wichtigen Varianten und Konjekturen an. Die einzelnen Autoren sind chronologisch geordnet; ein alphabetisches Register ain Schluß eines jedenHeftes stellt alle überhaupt berücksichtigten zusammen. Zunächst sollen die Nachrichten über die persische, ägyptische, assyrisch-babylonische, Indische, germanische, keltische und slavische Religion gesammelt werden. Da bisher kaum für eine der genannten Religionen solche Sammlungen der griechischen und lateinischen Nachrichten existieren, dielür manche die wichtigsten Quellen darstellen, für andere doch neben den Urkunden der betreuenden Religion ihren Wert haben und da die Nachrichten sonst außerordentlich verstreut, zum Teil sehr schwer zugänglich sind, wird das Unternehmen allen, die auf dem Gebiete der Religionsgeschichte arbeiten, willkommen sein.