M. Tulli Ciceronis Partitiones oratoriae 8886301049, 9788886301046

Citation preview

ACADEMIA

LATINITATI

FOVENDAE

BIBLIOTHECA SCRIPTORVM LATINORVM

M. TVLLI CICERONIS PARTITIONES

ORATORIAE

EDIDIT

REMVS

GIOMINI

ROMAE - IN AEDIBVS «HERDER» A. MCMXCVI

TERZA UNIVERSITÄ DEGLI STUDI DI ROMA FACOLTÄ DI LETTERE

DIPARTIMENTO DI STUDI SUL MONDO ANTICO

M. TVLLI CICERONIS PARTITIONES

ORATORIAE

EDIDIT

REMVS

GIOMINI

Volume pubblicato con il contributo ministeriale per la ricerca scientifica (MURST

60%)

ACADEMIA

LATINITATI FOVENDAE

BIBLIOTHECA SCRIPTORVM

LATINORVM

M. TVLLI CICERONIS PARTITIONES

ORATORIAE

EDIDIT

REMVS

ROMAE

GIOMINI

- IN AEDIBVS «HERDER» A. MCMXCVI

BIBLIOTHECA SCRIPTORVM

LATINORVM

ISBN 88-86301-04-9

Academia Latinati Fovendae Piazza dei Cavalieri di Malta 2 - Roma

00153

M. TVLLI CICERONIS PARTITIONES

ORATORIAE

Praefatio

N libro de Partitionibus oratoriis costituendo subtilem rationem ac disciplinam secutus est Cicero, qui certam et traditam dispositionem totius argumenti diligentissime excussit atque explicavit. Scholarum more et per dialogum redactum breve exordium ($$ 1-2) ducitur nec non perexiguum prohoemium ($$ 3-4), in quo divisio illa doctrinae dicendi (inventio, dispositio, elocutio, memoria, actio), orationis partes (principium, narratio, confirmatio, peroratio) et quaestio-

nis partes (infinita, id est consultatio vel propositum, finita, id est causa) describuntur. His rebus recogni-

tis primum de oratoris officii vi accurate et ex ordine disputatur ($$ 5-26), adhibita hac distributione: a) de inventione eiusque argumentis, quae extrinsecus adsumpta

($$ 5-6) et in re insita ($$ 7-8) dicuntur;

b)

de dispositione eiusque praeceptis ($$ 9-11), quae ad genera exornationis, deliberationis, iudiciorum ($$ 12-

15) definienda valent; c) de elocutione, in qua distinguitur genus fusum ($$ 16-22) et genus versum atque mutatum ($$ 23-24); d) de actione ($ 25); e) de me-

moria ($ 26). Deinde orationis praecepta singillatim ex-

10

PRAEFATIO

ponuntur ($$ 27-60) et eius quattuor partes recensentur, quarum prima est «principium», quod sumitur ex personis et ex rebus ($$ 28-30), secunda «narratio», quae necessaria est et adsumpta ad ornandum ($$ 31-32), tertia «confirmatio», cui subiacent «coniectura» ($$ 33-40), «definitio» ($ 41), «qualitas»

(δὲ 42-43) et adiungitur «re-

prehensio» ($ 44), quam subsequuntur argumentationes ad utramque pertinentes ($$ 45-51); postrema tractatur «peroratio», quae diuiditur in amplificationem ($8 52-58) et enumerationem ($8 59-60). Postquam de ora-

tore et de oratione dictum est, de «quaestione» tertio disseritur, cuius duo genera considerantur, alterum fi-

nitum quod appellatur «causa», alterum infinitum quod «propositum» uocatur (8 61). «Propositum» autem scinditur in cognitionis genus eiusque partes, quas liceat nominare «coniecturam, definitionem, qualitatem» (δῷ 62-

66), et in actionis genus, pertinens ad officium atque ad motus animi gignendos et sedandos (8 67). Causae inuicem forma duplex tribuitur, una ut delectet, altera

«ius ut obtineat, probet, efficiat quod agit» ($8 68-69); de quibus praecepta locique exprimuntur ad tria genera causarum, unum laudationis ($$ 70-82), alterum de-

liberationis ($8 83-97), tertium iudiciorum (88 98-138). Quod pertinet ad iudicia, considerantur quae iis accom-

modata sint «ante iudicium» ($$ 99-100), nec non «in iudicio» ($$ 101-138), cuius ille «status quaestionis» eius-

que gradus perpenduntur, ex quibus enucleantur «coniectura»,

«definitio», «qualitas» (S8

101-108).

Inde dein-

ceps argumentationes singulae commemorantur, quae sunt certarum causarum propriae, in quibus proferuntur «coniectura», «accusatio», «defensio» ($8 110-122),

PRAEFATIO

«definitio» ($$ 123-128), «qualitas» scriptis disceptatio» (δὲ 132-138).

11

($8

129-131),

«in

Nunc de codicibus huius dialogi agamus ', quibus usi sumus in textu conformando; in primis maxima cura atque diligentia nobis adhibenda est in cod. Bodmeriano (= A) perspiciendo pariterque in codd. Parisinis Latinis 7231 (= P) et 7696 (= p) excutiendis, qui gravissima et satis vetusta documenta sunt vali-

dumque subsidium afferunt ad elaborandam criticam rationem et scriptoris verba in pristinum restituenda: eo magis quod À P p tam arta cognatione ob vitia, defectus,

omissiones

inter se copulantur,

ut ex com-

muni officina fluxisse videantur. 1 De quibus singillatim cf. E. STRÔBEL! et P. STERNKOPF in dissertatione illa Monasteriana. Ad huius dialogi Ciceroniani traditionem atque historiam distinctius illustrandam non inutile erit significare Partitiones oratorias iam decimo saeculo esse collectas in catalogo illo caenobii Bobiensis, ubi scriptum invenimus «librum I Ciceronis, in quo sunt Topica et Partitiones» (cf. G. BECKER, c. 32, 474, p. 70); eo acce-

dit, ut saeculo duodecimo in titulis librorum, quos Philippus episcopus Baiocensis (Bayeux) ecclesiae Becci (Catalog. Beccens., a. 1164) dedit, adnotentur «Tullius de particione oratoria» (cf. BECKER, c. 86, 64, p. 201) et «Tullius de particionibus oratoriis» (cf. BECKER, c. 86,

104, p. 202). De quo cf. R. H. Rouse, 110. Etiam in catalogo S. Marci, qui saec. XV ex.-XVI in. compositus est (cf. B. L. ULLMAN, Studies in the Italian Renaissance, Roma 1955, p. 177 sq. = Petrarch's «De

vita solitaria» and the Vatican manuscript, Misc. in onore di G. Mercati, Studi e Testi 124, Città del Vaticano 1946, p. 140 sg.), n. 888,4

designatur codex, multa opuscula continens, inter quae Cic. De finibus, Achademica, Partitiones, De caelo et mundo, De fato, nec non

Petrarcae De vita solitaria et epistulae, expositio super librum Martiani Capellae recipiebantur; nonnulla ff. perdidit: quae restant in duos mss. divisa leguntur in codd. Naz. Conv. Soppr. I, 1,28 et Vatic. Lat. 3357 (saec. XIV), Cicerone deperdito (cf. B. L. ULLMAN - PH. A. SrAp-

TER, The public library of Renaissance Florence, Padova 1972, p. 229).

12

A =

PRAEFATIO

Aesinas 146 (Bodmer), in bibliotheca Bodmeriana (in urbe Helvetica Cologny-Genève) adservatus, membranaceus, ab Italia septentrionali ortus ?, litteris Carolinianis

minutis

exaratus

est

ab uno librario circiter medio saeculo X: itaque princeps aetate auctoritateque existimandus est ?. Huius codicis 38 folia exstant (sed integer liber 49 ff. colligebat * in quibus describuntur Consulti Fortunatiani Ars Rhetorica (ff. lr a-23r b); A. Augustini Principia rhetorices (ff. 23r b-29v b), auctoris nomine omisso et praepo-

sita inscriptione De offitio oratoris °; Iulii Seve2 Sed B. Bischoff (in «G. BitLANovicH, La tradizione del testo

di Livio e le origini dell'Umanesimo» I, Padova 1981, c. VI «I libri della cattedrale di Chartres ..., p. 136) suspicatus est hunc codicem in regione Carnotina esse conscriptum. 3 De hoc manuscripto eiusque aetate atque historia fuse lateque disseruerunt G. BriLANovicu!, 103-105; 123-127; O. Besomi, Codici petrarcheschi nelle biblioteche svizzere, «Ital. Med. Uman», 8, 1965, 411 sq.; C. E. Fisch, Archivio di S. Pietro H 36, as a sour-

ce for lulius Severianus, «Trans. Am. Philol. Ass.» 105, 1975, 73 sq.; L. CaLBoLi MoNrErFusco, Consulti Fortunatiani Ars rhetorica, Bologna 1979, 31; E. PELLEGRIN, 354-357; R. Giomini, 9 sqq.; R. Gıiommn!, 281 sqq.; R. ΟἸομινιξ, 20 sqq. De glossis, adiectionibus,

correctionibus a Petrarca adpositis in hoc codice, qui in eius possessionem

venit iuvenili aetate (c. 1330)

cfr. G. BitLANovicu!,

123

sq. et 161 sqq.; R. GiowiNi, A. Augustini "De rethorica", Roma 1990, 18 sqq. nec non E. PELLEGRIN, R. Giommt et R. Giommi! paulo ante laud., idemque App. crit. 4 Ut patet ex glossa («continet cartas XV»), quam Petrarcae manus adnotavit in calce f. 35ra. 5 Nam in plerisque codd. Augustini opusculum tertium Fortunatiani librum continuabat, inscriptione scilicet illa De offitio oratoris adposita, vel prorsus quartum constituebat.

PRAEFATIO

13

riani praecepta rhetorica (ff. 29v b-35r a) 5, hac inscriptione praeposita Praecepta (commutavit in Principia correctoris manus) artis rhetoricae summatim collecta de multis ac syntomata (in marg. accidentia adnotavit eadem manus) a lulio Severiano feliciter; M. Tullii Ciceronis Partitiones oratoriae, quarum textus comprehendebatur quindecim ff. (35r a-49), nisi

quod tantum ff. 35r a-38v b ad nos pervenerunt, saepe non integra, amputata aut erosa murium faucibus, squalore vel ruinosa corruptione ob-

scurata, temporum vel hominum iniuria deminuta. Summatim breviterque haec dicere possumus, ex Part. orator. capitibus, quae cod. A tradidit ($8 1-35), perspicua vel maiore ex parte explicabilia consideranda esse tantum illa ad δὲ 1-19 spectantia, praeter verba lectu perdifficilia Qui orationis — peroratio quod pertinentia ad $ 4, sunt rebus ipsis — disseritur tum ' ad $ 7; de verbis autem nonnumquam etiam — exposui locorum, quae ad $ 9 attinent, ob squa-

lorem perpauca leguntur et muribus mordacibus perierunt $ 13 illa quod spectas — est enim, itemque illa conferendae — quod respuunt ($ 6 Sed post f. 32 intercidit unum fol., in quo cc. 14-17 describebantur

(a verbis

matrem

neque

obscurus,

p. 362,

16 H

[- 77,

9 G.], usque ad verba aliter excedit, p. 365, 1 H. [= 85, 13 G.]). 7 Verba tum ex toto — aut minorum, non integre excerpta ex Topicorum

$$ 8-10, in textum

Partitionum

post verba

($ 7) irrepserunt usque ab antiqua traditione.

rebus

ipsis

14

PRAEFATIO

15) amputata

sunt . Ad

ultimum

nostris oculis subiciuntur tantum mum

valet

—

de

δὲ 27-35

verba pluri-

conferendis ($$ 27-28, sed gravi-

ter deminuta), ut si uando — transferri ($ 30), significabitur — sed iam (δ 32), (in veri similibus: (ὃ 34) — propinqui adfines (δ 35, sed

quaedam dubia et perobscura) *. Ut finem dicendi faciamus de hoc manuscripto, nobis liceat verba illa repetere, quae abhinc novem annos

scripsimus: «Il codice bodmeriano, anche nella sua frammentarietà, assume un'importanza notevole e si afferma, proprio per l'età in cui si é formato, come l'autorità piü antica (pur con le sue corruttelle ed errori, a testimonianza delle

deviazioni ed aberrazioni già sofferte dal testo ciceroniano nel X secolo) della tradizione delle Partitiones, che in meno di due secoli subirà purtroppo altri e piü sensibili inquinamenti, e dalla quale discenderanno sulla fine dell'XI secolo

i Pariss. Lat. 7231 e 7696» ". Cod. A primus has rectas lectiones servat: 3,15 res (inde et sadd. corrector) verba,

contra

res verba P p; 19 co-

8 Columnae 37ra, quae verba patitur (8 17) — pondus in verbis ($ 19) continebat, solum exile frg. restat, verba simplicibus verbis — pondus in comprehendens. Perierunt etiam columnae 37rb, 37va, b (haec verba quarum prima

—

concitandis ὃ 27 servat) una

cum

$$ 19 (si sententiae) — 27 (partis esse). ? De huius cod. materia atque structura eiusque condicione cf. singillatim exquisita atque amplior disputatio, quam scripsit R. GioMINI,

11-23. 10 R.

Cf.

etiam

Giomint,

23

R. H.

Rouse,

109

sq.

(etiam

in adnotatione).

PRAEFATIO

15

mes si (inde exp.) earum, contra comes si earum P p; 10,23 laudationes, contra -ne P et

-nis p; 16,31 ipsius, contra in ipsius P p; 17,9 in verbis, contra in nervis P p; 10 alia sonantiora, contra altera son. P p; 17,16 sermonis ex -nibus, contra sermonibus P p; 27,7 praevalet, contra valet (ss. prae) P valent p; is, contra iis

P p; 30,8 perorando,

contra properando

P p;

9 aliquid, contra aliquod P p; apte, contra ad te P p; 35,20 vitiis (obscuratum) artibus inertiis, contra viris (corr. in viriles P) artibus inertis

(corr. in -tes P) P p. Frequentissime autem A et codd. P p consentiunt in recta lectione tradenda: 3,20 custos memoria; 8,31 eiciamus; 9,12 motus om.; 10,22 senator; 12,4 delabimur; inae-

quabili;

14,15 hastas in manu

collocat; 27,14

ut illa. (haec ss. illa p); 28,16 principiis; 17 ducuntur; 18 rerum gratia; 20 quibus; 23 liberalitatis (ex libertatis p); 30,8 occasionem; 9 ne relinquamus; 32,30 iracundiae (ss. as A); 34,13 aliter sit cert. declaret; 14 reperientur; 35,17

spectantur; 19 adfecti sint. Eundem consensum invenimus

in mendosa

lectione

servanda:

3,16

inveniri (addita nota ‘/., omissa correctione in A); 9,14 fidem; 15 fides post finis om.; 10,18 iam genera; 20 qui delectetur audit; 24 tamen habet; res om.; 12,2 servabitur; 6 incredibilia probabilibus om.; 14, 21 contraria (reo sup. ria

scr. À); 15,23 aut putandae (mg. purgandae vel computandae corrector A); 27,7 concitandis; 32,29 si interpositos; 34,12 notatur.

16.

PRAEFATIO

Expleta cod. A collatione plane et dilucide illustrantur elementa praecipua illius fontis, ex quo certam originem ducunt et in quo consistunt codd. A P p; horum auctoritate atque vestigiis ingredietur interposita traditio (saec. XII-XTV, de qua infra disputabimus), singillatim codd. Carnotens. (Chartres) B.M. 497 (= C), Paris. Lat. 6333 (= R), Bodleian. Rawl. G 139 (= B), Vindobon.

Lat. 157 (= D, Vatic. Reg. Lat. 1511 (= V), Vratislaviens.

(Wroclaw)

R

67

(= W)

et nonnulli

codd. ex recentioris aevi grege, in primis Paris. Lat. 7713 (= S), Vitebergens. Y g 4°, 24 (= H), Erlangenss. 390, 623, 620 (= Q eorum consensus).

P -

Parisinus Lat. 7231, in bibliotheca publica adservatus, membranaceus (Partitiones continet ff. 44v-57v), probabiliter in monachorum coenobio apud urbem Floriacensem compositus et exaratus est medio saeculo XI litteris Carolinianis minutis ab Ademaro

de Chabannes,

monacho

5.

Martialis in urbe Lemovico. Quamvis propinqua cognatione cum À coniungatur, non aliter ac Paris. Lat. 7696, tamen nonnulos errores atque omissiones corruptionesque exhibet, quibus usque ab saeculo X Partitionum textus est perturbatus !!). 11 Cf., ex. gr., Part. 10: laudationes recte trad. A, laudatione P, laudationis p; 17: alia sonantiora recte trad. A, altera sonant.

P p; 27: praevalet recte trad. A, valet P p; 30: perorando recte trad. A, properando P p; apte recte trad. A, ad te P p; 35: vitiis artibus inertiis recte trad. A (sed vitiis vix legitur), viris artibus inertis P p.

PRAEFATIO

p=

17

Parisinus Lat. 7696, in bibliotheca publica adservatus, membranaceus (Partitiones continet ff.

111r-120r et 128), saeculo XI in. exaratus pluribus scribis (inter quos anglo-saxonicus Leofnoth — Leofnodus — est recognoscendus ex f. 147)

in coenobio monachorum apud urbem Floriacensem, geminus et simillimus est cod. P (uterque Quintil. excc. ex ll. X 1,46-107 et XII 10,10-15

tradit): a quo tamen aliquando discedit, rectam aut mendosam

C =

lectionem

servans ”).

Carnotensis (Chartres) B. M. 497, in bibliotheca publica olim adservatus, nunc deperditus (sed

imaginibus lucis ope pictis conferri potest), membranaceus

(Partitiones

continet

ff. 257r-265v),

saeculo XII exaratus est: vestigia codd. P p per-

sequitur, sed aequali auctoritate non valet "). 1? Etiam Quintiliani excerpta ex ll. X et XII, quae P p servant, paene ad verbum gemelli ipsi tradunt: de quo cf. M. WINTERBOTTOM, : 81 sq. Codd. P p descripserunt et eorum historiam illustraverunt E. STRÖBEL, 4 sq., 7 sqq. (siglo A); W. FRIEDRICH, 291; F. CHATELAIN, Un nouveau manuscript des lettres de Sénéque, «Rev. Philol.» 21, 1897, 53 adnot. 5; A. S. Wırkıss, III; H. BornecQuE, XV sq.; M. TH. VERNET, 1959, 27-30; G. BiLLanovich, 88 sqq.; G. Birzanovich!, 117, 161, 163; J. Vezin, 112; M. SPALLONE, La trasmissione della ‘Rhetorica ad Herennium' nell'Italia meridionale tra XI e XII secolo, «Boll. dei Clas-

sici» 3, 1980, 159; R. H. Rouse, 110 (qui putat vestigia exemplaris Floriacensis recognosci posse ex verbis «Cicero de partibus oratoriae», quae tradit in extremo folio cod. Paris. Lat. 7749, saec. IX-X exaratus in Ligeris (Loire) regione et missus ad Richardum de Fournival,

ubi librorum series indicabatur in coenobio Floriacensi collecta: de quo cf. R. H. Rouse, Manuscripts beloging to Richard de Fournival, «Rev. Hist. Text.» 3, 1973, 260, Biblionom. 36, Plut. XXII); R. Gio-

MINI, 15 sqq.; Ip., I. Severiani Praecepta artis rhetoricae, 22. 13 De aetate atque historia huius cod. cf. Catal. génér.

des

18

B =

PRAEFATIO

Bodleianus Rawl. G 139, in bibiotheca Oxoniensi adservatus, membranaceus (Partitiones continet

ff. 1r-10r), saeculo XII in. conscriptus est a docto scriba William of Malmesbury una cum De officiis, Ps. Quintil. Declamat., Gellii excc.: crebris

erroribus corruptionibusque, auctoritate satis vigens ex multis exemplaribus, fortasse princeps recentioris traditionis (apud nos U) existimari

potest !*). R -

Parisinus Lat. 6333, in bibliotheca publica adservatus, membranaceus (Partitiones continet ff. 19v-92v,

saeculis XII-XIII exaratus est in urbe

Limono Pict. (Poitiers): vestigiis cod. B insistit,

partem igitur codd. U effingit ”). I -

Vindobonensis

Lat.

157, membranaceus,

in bi-

bliotheca publica adservatus (ff. 159r-180v Partitiones

continet),

saec.

XII-XIII

exaratus

est:

manuscrits des biblioth. publ. de France. Chartres, Paris 1889, 211; L. Mmio-PaLuELLo, 20; 31; 34; R. H Rouse, 110; R. Giommi, 23.

14 Cf. R. M. Tuomson, The 'scriptorium' of William of Malmesbury, in «Medieval scribes, manuscripts and libraries», Essays presented to N. R. Kerr, London

1978, 117 sqq.; R. H. Rouse, 111.

15 Cf. G. Birzanovich!, 117. De huius cod. aetate atque historia disputavit M. Tu. VERNET,

1957, 32. Cf. etiam B. Munk

OrsEN,

111 sq. (nec non libri ad ms. pertinentes ibi laudati); parpauca legimus in R. H. Rouse, 111. Facere non possumus quin breviter attingamus cod. Paris. Lat. 14146 (de quo cf. p. 24), qui comes est, earum (ὃ 3), re ipsa (85) una cum R tradit; invenire (δ 3), in consultatione vel proposito (8 5) una cum B; ut oracula, auspicia (8 6) una cum O; sacerdotum aruspicum coniectorum ($ 6) una cum O B: solus vaticinationes responsa ($ 6) et Auditorum etiam ($ 9) scribit.

PRAEFATIO

19

nunc verisimile est principem adhuc esse iudicandum illius familiae in Italia septemtrionali conscriptae, qua etiam De Inventione, Rhetori-

ca ad Herennium, Topica traduntur. Ad familiam U conformandam una cum cod. B multum valet (quamquam cod. P lectiones hic et illic non aspernatur): praecipue ex eius textu decurrunt nunc R V E, nunc T Z H (F - consens. Z H) N, nunc M D G; sed nonnulla omisit 9).

V =

Reginensis Lat. 1511, in bibliotheca Vaticana adservatus, membranaceus (Partitiones continet ff. 65r-74r), in Italia meridionali saeculo XIII exeun-

te litteris Gothicis exaratus est; vestigia traditio-

T =

nis iam contaminatae persequitur multumque confert ad familiam codd. U exstruendam ^). Tricassiensis (Troyes) 552, in bibliotheca municipali adservatus, in folio (Partitiones continet ff. 306r-313r), ab Italia septemtrionali ortus, exaratus est saeculo XIV (ineunte vel potius ad priorem dimidiam partem definiri potest): olim Petrarcae in possessionem venit, iam ab anno 1343,

et ab eius calamo adnotatus est; vestigiis tradi16 De aetate atque historia huius cod. cf. R. H. RousE, 111. V Cf. F. H. Hirrgn, Analecta Warmiensia, Braunsberg 1872, 32; 62; 162; G. BirLanovich!, 117; E. PELLEGRIN, J. FOHLEN, C. JEUΡΥ, Y. F. Riou, II, 1, 248 sq.; P. L. Scumwr, Eine Cicero-Handschrift d. ermlündisch. Bischofs Johannes Abeczier, «Rhein. Mus.» 109, 1966, 172; R. H. Rouse, 111 (qui hunc cod. exemplar ex I deduc-

tum in Italia meridionali perperam iudicat: pluribus enim locis valde duo codices discrepant, distinctis lectionibus dissimiles sunt varia fortuna, omissionibus ipsis raro conectuntur).

20

PRAEFATIO

tionis familiae U insistit, singillatim cod. I, cuius

exemplar multis exploratisque argumentis considerari potest: quapropter tum in apparatu lau-

datur, ubi ex I discedit '). Vratislaviensis Redig. 67, in bibliotheca Universitatis Studiorum adservatus, cuius possessionem olim Th. Rediger habuit, membranaceus (Partitiones continet ff. 70r-95r), exaratus est saeculo

XIV. Aliquot lectiones fide dignas porrigit (cf.,

ex. gr., $ 94 conficiens autem causa; 130 et ea quae sine litteris), sed summatim ad traditionem codd. U restituendus est ?). Parisinus Lat. 7713, in bibliotheca publica adservatus, membranaceus (Partitiones continet ff.

17r-30v), saeculo XV conscriptus est; cui magna

auctoritas tribuenda est, quia certis argumentis saepissime ad codd. A P p

traditionem redire vi-

detur (cf., ex. gr., 9 concatenationem duce À; 14

efficiant duce A) et singulari cognatione cum cod. À praecipuum subsidium in restituendis locis huius cod. deperditis conferre potest: a recta autem lectione haud raro deflectit ob interpretatio-

nis errores atque omissiones ἢ). 18 De aetate atque historia huius cod. cf. U. Pasqui, 250 sqq. Cf.

etiam

P.

Dr

NoLuac,

I, 226;

R.

SasBApINI,

IL,

115

sqq.;

L.

MoreL-PAYEN, Les plus beaux manuscrits ..., Troyes 1935, 140; G. Brzcanovicx, 91; G. BriaíNovicH!, 162; R. WESTMAN, ed. Leipzig 1980, XII; R. H. RousE, 112; ἢ. Giommnı, 24.

Orator,

19 Cf. singillatim E. STRÔBEL!, 6; 20 sqq.; W. FRIEDRICH, 291; A. S. Wırkms, IH; H. BonNEcque, XVI; G. Bizzanovicu!, 117; R.

Giomni, 14; R. H. Rouse, 111. 20 Cf. R. Giommi, 19; 23 sqq. Codicum consensum vel Pp CS (ubi A deficit) siglo O indicamus.

AP p C S

PRAEFATIO

Z =

21

Reginensis Lat. 1841, in bibliotheca Vaticana adservatus, membranaceus (Partitiones continet ff. 57r-71v), saeculo XV exaratus est, secundo quar-

to ineunte; excipit etiam opusculum De optimo genere oratorum (ff. 97r-98v). Cum cod. H pariter confluit (eorum consensus siglo F indicatur) et aliqua ex parte valet ad conformandam traditionem contaminatam codd. U ?).

H =

Vitebergensis Yg 4? 24, olim in bibliotheca municipali urbis Wittenberg, nunc in bibliotheca Universitatis

Studiorum

Halensis

adservatus,

membranaceus (Partitiones continet ff. 22v-54r),

anno 1432 conscriptus ?), nonnullam adfinitatem cum cod. W (de cognatione cum cod. Z supra dictum est) praebet, quapropter ad eundem fontem codd. U (cf. App. crit.) tribui potest: hoc certis documentis colligitur et in recta (ex. gr. $8 1 primum est; 4 consultationem; 15 contra reo; 35 vitiis; 38 iam facta et eventus; agetur; 41 definiendum; paribus mg., ex partibus; 44

in argumentatione; 46 istuc ipsum; 50 inficiando; 52 facilior; 53 facta; 54 relata; 57 et miseratio nascitur; 66 utilitate autem sic ut; 79 nihil est enim aliud eloquentia; 119 abfuisse; 130

et ea quae sine litteris) et in prava lectione servanda

21 Cf. P.

(ex. gr. $8 3 omnis

Reıs,

ed.

Orator,

Lipsiae

actus;

1932,

7 argumentis

VII;

E. PELLEGRIN,

J. Fonten, ... ΠῚ, 445. 22 Nam in f. 116v scribitur: «Ego Milo de Carraria ex Magnatum Genere Scripsi Romae anno a Nativitate Domini 1432».

22

PRAEFATIO

quae dicuntur;

14 prosequitur;

21 om.

quasi;

23 deducitur; 28 rerum tria genera; 30 derelinquamus; 32 eventus; 38 accidit ac; aut metus aut aliqua; subiectae; 39 aliquid quod; 47 au-

tem pro etiam; sententiarum argumenta; confirmando disputabimus; 50 dolore; 54 agenda; 59 nonnumquam; 64 cognitionis consultationibus; 67 timore tollendo; 83 viam et praecepta;

105 disceptationem |-ne W] de Caepione; 107 aliquod de scripto). Exeipit etiam opusculum De

optimo genere oratorum (ff. 111v-116r) ?. Erlangensis 380 (= 848), in bibliotheca Universitatis Studiorum una cum codd. L et N adservatus, membranaceus (Partitiones continet ff. 152r-161r), saeculo XV conscriptus, ita simillimus est cod. L,

ut quasi ex uno fonte utrumque descendere dicamus. Contaminatae traditioni coniungitur. Erlangensis 623 (= 858), chartaceus (Partitiones continet ff. 73r-91r), simillimus est cod. E: cum deteriore traditione conectitur. Erlangensis 620 (= 863), chartaceus (Partitiones continet ff. 2r-30v): ex tribus Erlangensibus maxime deminutus apparet propter errores varios et frequentes, omissiones, interpolationes, quam-

vis $8 18 (quod non est consequens) 23 Cf.

I. Oreııı - I. G.

BarreR,

M.

Tul.

Cic.

— 25 (mo-

Opera

I, Turici

1845, VIII; K. W. Piperrt!, 2; E. STRÓBEL!, 7; 20 sqq.; F. HEERDEGEN, ed. Orator, Lipsiae 1884, XXII; W. FnrEepnicu, 291; A. S. Wir. KINS, III; H. BonNECQUE, XVI; A. Yon, ed. Orator, Paris 1964, CC; R. WESTMAN, ed. laud., XVI; R. GiouiNi, 14. Codicum consensum

BRIT

V WF

siglo U indicamus.

PRAEFATIO

mentis

commutanda),

23

a

codd.

EL

omissos,

tradat ^). | His codicibus subiciendi nobis videntur Marcianus Lat. 110 (= Z.L. 418: siglo M indicamus), membranaceus (Partitiones continet ff. 94r-114r), saeculo XV exaratus, qui exemplar extat atque eminet mixtae traditionis (O et U); Parisinus Lat. 10300 (= D), membranaceus (Partitiones continet ff. 2r-18v), saeculo XV exaratus, qui nonnullis et firmis indiciis ad cod. W textum accedit; Parisinus Lat. 7703 (= G), membranaceus (Partitiones continet ff. 160r-176r), Mediolani an-

no 1461 exaratus, qui alterum exemplar mixtae traditionis (O et U) nobis videtur: sed codd. O pondus atque auctoritas in eo minus valet ?). 24 Quorum consensum siglo Q indicamus. De his codd. cf. C. Haım,

3; K. W.

Piperrt!,

2; C. L.

Kayser,

ed.

De

orat.,

Lipsiae

1860, XIX sq.; E. STRÖBEL!, 5 sq.; 16 sqq.; E. STRÖBEL?, 358 sqq.; E. STRÖBEL, Acta Semin. Philol. Erlangen III, 1884, 3; 23; 41-48; W. FRIEDRICH 291; ed. De Orat., Lipsiae 1902, LXXI; A. S. Wir kıns, III; H. BoRNECQUE, XVI; I. Stroux, Handschrift. Studien zu

Cicero De oratore, Leipzig-Berlin 1921, 162 sqq.; H. Fischer, Katalog d. Handschriften d. Universitätsbibl. Erlangen, B. I, II, Erlangen 1928, 450 sqq.; B. II 1936, 327; 330; G. BırLanovich!, 116; M. PassALACQUA, I codici di Prisciano, Roma 1978, 58 sq.; R. Gio. MINI, 14.

25 Rectam lectionem quod eo acrius fit ($ 111) servat. De hoc cod. cf. E. PELLEGRIN, La bibliotheque des Visconti et des Sforza, Paris 1955, 349; CH. Samaran - R. ManicHaL, Catalogue des manuscrits en écriture latine, II, Paris 1962, 425; K. KUMANIECKI, ed. De oratore, Leipzig 1969, XXII; R. GioMiNi, 14; M. PASSALACQUA, Gerberto di Reims e il codice Erlangen, Universitätsbibliothek 380, in «Dicti studiosus», Scritti di filologia offerti a S. Mariotti, Urbino

1990, 323 sqq.

24

PRAEFATIO

Denique in critico apparatu, quamvis perraro, laudantur cod. Traguriensis (Trau) M 181 (= Paris. Lat. 7989, a. 1436 ab humanistae P. Cipiko manu exaratus), quem repperit Tragurii Marinus Statileus saeculo XVII in bibliotheca aedis cathedralis S. Joanni dicatae, membranaceus (Partitionum $$ 1-92 tantum servat ff. 58r-67v,

inscriptione M. Tullii Ciceronis libellus d[e partitione] orationis et quaestionis per modum dialogi [inter C. et] M. Ciceronem, eius filium praemissa): licet deterior atque vulgaris sit, nonnullas tamen varias lectiones non parvi momenti praebet et tribus Erlangensibus cognatus apparet /; cod. Parisinus Lat. 14146, saeculo XII (ex., ut verisimile est) exaratus in Italia septem-

trionali (princeps igitur in Italia conscriptus): sed perpauca capita ($8 3-7 et 9-12) tradit, f. 138v collecta, cuius lectiones codd. O B R vestigiis insistunt "; cod. Lambeth 425, saec. XII-XIII exaratus,

membranaceus

(Partitiones

trad.

ff.

37r-50v, inscriptione Incipit Tullius de oratore [exp.] partitione oratoria addita mg.m.rec., in textu Tullius de oratore praemissa, tantum Explicit in exitu subscripto), de quo cf. Codicum conspectus; cod. Tricassiensis (Troyes) 1559, sae-

26 Cf. M.

Mankovic,

151 sqq.; A. ERNOUT,

ed. Pétrone,

Paris

1923, XX sqq. 27 Rectam lectionem comes est, earum

(S 3) tradit. De hoc ma-

nuscripto eiusque historia cf. C. Leonarvı 1960, 444; B. Münk Or. SEN,

1979,

111

sq.; etiam

M.

Tn.

VERNET,

1959,

29,

adnot.

2.

PRAEFATIO

25

culo XV conscriptus ?. Quam cognationem ipsi cum codd. O atque invicem codd. U intrinsecus exprimerent, optime demonstravit E. Strübel', qui singillatim codd. P p (fam. A) nec non codd. Erlangensium, Redigerani, Vitebergensis (fam. J) relationes coniunctionesque examinavit; nonnullae autem explanationes etiam in nostro opusculo anno 1986 edito colligi pos-

sunt ?.

mis

28 Lectionem delectetur qui audit (8 10) servat nec non aniciet ($ 22), quam postea coni. Friedrich.

29 R. ΟἿΟΜΙΝΙ, 14 sqq.; 23 sq. Ad extremum silentio praetermitti non potest nos complures alios codd. inspexisse, inter quos Paris. Lat. 7786 (saec. XIV) et 16225 (saec. XV), Lundens. 42 (saec. XV), Upsal. C 127 (saec. XV), Holmiens. K.B. V A 11 (saec. XV),

Palat. Lat. 1471 (saec. XV), Bruxell. B.R. 1475 et 14608 (saec. XV), Adiacens. B.C. 80 (saec. XV), Laur. S. Marco 264 (saec. XV), Genav. B.U. Lat. 86 (saec. XV) nonnullosque alios, quorum

index in

G. Billanovich (116-117) legitur: hi tamen, ad traditionem codd. U conformati, propter frequentes errores et interpolationes deminuti auctoritate atque dignitate, ad textum constituendum minime valent.

STEMMA CODICUM

VII saec.

X saec. XI saec. *

XII saec.

C

M

Popp x

-

_ -"

XII-XIIT saec.

-

+

XIV saec.

XV saec.

mm”

LA

\v/

Aw On

CONSPECTVS

Adamietz

J., Ciceros De

Herennium, Alewel

K.,

LIBRORVM

inventione

Diss. Marburg

Ueber

das

und

die Rhetorik

ad

1960.

rhetorische

IIAPAAEITMA.

Theo-

rie, Beispielsammlungen, Verwendung in d. römisch. Literatur d. Kaiserzeit, Leipzig 1913. Ammon G., Bericht über d. Literatur zu Ciceros rhetorisch. Schriften aus d. Jahren 1893-900. Partitiones oratoriae, «Burs. Jahresber.» 105, 1900, 235 sqq. — Rec. ad Sternkopf P., De M. Tulli Ciceronis Partit. oratoriis, «Berl. Philol. Woch» 34, 1914, 1419 sqq. Atzert C., Handschriftliches zu Cicero ‘De officiis', «Rhein. Mus.» 68, 1913, 419 sqq.; ed. De officiis, Lipsiae 1923, XV sq.; ed. De officiis, Lipsiae 1963, XXII sqq. Augustyniak C., De tribus et quattuor dicendi generibus quid docuerint antiqui, Auctarium Maeandreum VI, Varsaviae

1957.

Barwick K., Die Gliederung der «narratio» in d. rhetorisch. Theorie und ihre Bedeutung für d. Geschichte d.

antik.

Romans,

«Hermes»

63,

1928,

261

sqq.

'— Probleme d. stoisch. Sprachlehre und Rhetorik, «Abhandl. d. süchsisch. Akad. d. Wissensch. Leipzig», Phi-

lol.-hist. Kl. Bd. 49, Hf. 3, Berlin 1957. — Das rednerische Bildungsideal Ciceros, «Abhandl. d. süchsisch. Akad. d. Wissensch. Leipzig», Philol.-hist. Kl. Bd. 54, Hf. 3, Berlin 1963. — Zur Erklärung und Geschichte d. Stasislehre d. Hermagoras

von

Temnos,

«Philologus»

108,

1964,

80

sqq.

28

CONSPECTVS LIBRORVM

— Zur Rekonstruktion d. Rhetorik d. Hermagoras von Temnos, «Philologus» 109, 1965, 186 sqq. Baumann C. N., The «crimen maiestatis» in the Roman republic and. Augustan principate, Johannesburg 1967. Becker G., Catalogi Bibliothecarum antiqui, Bonnae 1885. Billanovich G., Petrarca e Cicerone, in «Miscellanea G. Mercati» IV, Studi e Testi 124, Città del Vaticano 1946, 88 sqq. (= Billanovich). — Il Petrarca e i retori latini minori, «Ital. Medioev. Umanist.» 5, 1962, 103 sqq. (= Billanovich'). Bonfante P., «4equitas», in «Scritti giuridici vari», IV, Roma 1925, 124. Calboli G., La sinonimia latina fino alla prosa classica, «Quad. Istit. Glottol.» Bologna 8, 1965, 21 sqq. — Cornifici Rhetorica ad C. Herennium, Bologna 1969 (= Calboli !). — L'oratore M. Antonio e la «Rhetorica

ad Herennium»,

«Giorn. Ital. Filol.» 3, 1972, 120 sqq. (= Calboli?). Calboli Montefusco L., La dottrina del κρινόμενον, «Athenaeum» 50, 1972, 276 sqq. — La «translatio» e la «praescriptio» nei retori latini, «Hermes» 103, 1975, 212 sqq. (= Calb. Mont.').

— «Status principales» e «status incidentes» nella dottrina retorica antica, «Athenaeum» 61, 1983, 534 sqq. (= Calb. Mont.?). — La dottrina degli «status» nella retorica greca e romana, Bologna 1984 (- Calb. Mont.?). — «Exordium», «narratio», «epilogus», Bologna 1988 (= Calb. Mont.‘). Caplan H., Memoria, in «H. Caplan, Of Eloquence. Studies in ancient and mediaeval rhetoric», Ithaca and London 1970, 196 sqq.

CONSPECTVS LIBRORVM

29

Clarke M. L., The «thesis» in the Roman rhetorical schools of the Republik, «Class. Quart.» 41, 1951, 159 sqq. De Nolhac P., Petrarque et l'Humanisme, Paris 1907°. Dieter O. A. L., «Stasis», Speech Monogr. XVII 4, Columbia 1950, 345 sqq. Douglas A. E., A Ciceronian contribution to rhetorical theory, «Eranos» 55, 1957, 18 sqq. — The intellectual background of Cicero's rhetorica: a study in method, Aufstieg und Niedergang d. rómisch. Welt, Bd. 3, Berlin-New York 1973, 95 sqq. Drexler H., ‘Maiestas’, «Aevum» 30, 1956, 195 sqq. Evans G. R., “Argumentum’ and fargumentatio'. The development of a technical terminology up to c. 1150, «Class. Folia» 30, 1976, 81 sqq. Fedeli P., Studi sulla tradizione manoscritta del ‘De officiis! di Cicerone, «Ann. Fac. Lett. Bari», 10, 1965, 43 sqq. Fierville Ch., Étienne de Rouen, moine du Bec, au XII*

siécle. Étude d'apres le ms. 14176 [re vera 14146], fonds latin, de la Bibliothèque Nationale, «Bull. Soc. Antiq. Normandie» 8, 1875-77, 54-78 et 421-442. Friedrich W., Zu Cicero's ‘Partitiones oratoriae’, «Philologus» 1, 1889, 291 sqq. Fuhrmann M., Das systematische Lehrbuch. Ein Beitrag

zur Geschichte d. Wissenschaften, Góttingen 1960. Gilleland B. B., The date of Cicero's ‘Partitiones oratoriae’, «Class. Philol.» 56, 1961, 29 sqq. Giomini R., Il codice Bodmer 146 e il testo delle «Partitiones oratoriae» di Cicerone, «Studi Lat. e Ital.» 1986, 9 sqq. (= Giomini).

30

CONSPECTVS LIBRORVM

— I ‘Principia rhetorices’ di Agostino e il nuovo 'Bodmer 146’ dei ‘Rhetores Latini Minores’, in «Filologia e forme letterarie», Studi offerti a F. Della Corte, IV, Urbino 1987, 281 sqq. (= Giomini'). — I. Severiani. Praecepta artis rhetoricae, Romae 1992 (2 Giomini?).

Gnesotto A., Il testo del ‘De officiis! di Cicerone nel cod. Troyes 552, Padova 1912. Grilli A., Miscellanea latina, ‘‘Rend. Ist. Lomb. Sc. Lett." 97 (1963), 120 sqq. (= «Stoicismo, Epicureismo e Letteratura»,

Grimal

P., Cicéron,

Hegedorn D., mata H. Hagen H. M., Begriffs, Halm C., Zur München Heinicke W., teriam

nigsberg Heinze

Brescia

R.,

1992,

Paris

129

sqq.)

1986.

Zur Ideenlehre d. Hermogenes, Hypomne8, Göttingen 1964. ᾿Ηθοποιία. Zur Geschichte eines rhetorisch. Diss. Erlangen 1966. Handschriftenkunde d. Cic. Schriften, Progr. 1850. De Ciceronis doctrina quae pertinet ad ma-

artis rhetoricae

et ad

inventionem,

Diss.

Kö-

1891. «Auctoritas»,

«Hermes»

60,

1925,

348

sqq.

Herbolzheimer G., Ciceros «rhetorici libri» und die Lehrschrift d. Auctor ad Herennium, «Philologus» 81, 1926, 391 sqq. Herle Th., Quaestiones rhetoricae ad elocutionem pertinentes, Leipzig 1912. Holtsmark E. B., Quintilian on «status»: a progymnasma, «Hermes» 66, 1968, 356 sqq. Jaeneke G., De statuum doctrina ab Hermogene tradita. Ad rhetoricae historiam symbolae, Diss. Lipsiae 1904.

CONSPECTVS

LIBRORVM

3l

Kaimio J., Cicero’s Topica: the preface and sources, Opera ex Instituto Philologiae Classicae Universitatis Turkuensis edita, vol. V, Turku 1976. Kellog G. D., Study of a proverb attributed to the rhetor Apollonius, «Amer. Journ. Philol.» 28, 1907, 301 sqq. Kennedy G., The art of persuasion in Greece, Princeton 1963. — The art of rhetoric in the Roman world, 300 b.C. - a.d. 300,

Princeton

1972.

Knoellinger H., Ciceronis de virtutibus libri fragmenta, Lipsiae 1908, 77. Kroll W., Cicero un die Rhetorik, «Neue Jahrb. f.d. klass. Altertum» 11, 1903, 681 sqq. — Rhetorica, VI. Die πραγματικὴ στάςις d. Hermagoras, «Philologus» 91, 1936, 197 sqq. Krumbacher A., Die Stimmbildung d. Redner im Altertum bis auf die Zeit Quintilians, Diss. Würzburg 1920. Laurand L., De Marci Tullii Ciceronis studiis rhetoricis, Diss.

Paris

1907.

Leonardi C., I codici di Marziano Capella, «Aevum» 34, 1960, 444 (cod. Paris. Lat. 14146). Lücke J., Beiträge zur Entwicklung d. 'genera dicendi’ und ‘genera compositionis", Diss. Hamburg 1952. Marchesi C., Un nuovo codice del ‘De officiis! di Cicerone (cod. Troyes 552), «Mem. Istit. Lomb. Sc. Lett.» 22, 1911, 190 sqq. — Ancora il cod. di Troyes 552 (De officiis), «Boll. Filol. Class.» 20, 1913, 134 sqq. Markovich M., Trogirski rukopis Cicerona, «Ziva Antika» 3, 1953, 145 sqq. (summa rei Latine indicatur ex lingua Liburnica).

32

CONSPECTVS

LIBRORVM

Martin J., Antike Rhetorik, Technik und Methode, Handb. d. Altertumswiss., Abt. 2, T. 3, München 1974. Marx F., «Berl. Philol. Woch.» 12, 1892, 44 sqq. Matthes D., Hermagoras von Temnos, Diss. Hamburg 1954. — Hermagoras von Temnos (1904-1955), «Lustrum» 3, 1958,

58 sqq. Medved M., Das Verhältnis von Ciceros "libri rhetorici’ zum Auctor ad Herennium, Diss. Wien 1940. Merchant F. J., De Ciceronis

‘Partitionibus oratoriis’ com-

mentatio, Diss. Berlin 1890. Michel A., Rhetorique et philosophie chez Ciceron, Paris 1960. Minio-Paluello L., Aristoteles Latinus. Codices, Suppl. alter., Bruges-Paris 1961. Mollweide R., Die Entstehung d. Cicero-Exzerpte d. Hadoard und ihre Bedeutung f. die Textkritik, p. V., «Wien. Stud.» 36, 1913, 189 sqq. Morpurgo-Tagliabue G., Demetrio: dello stile, Roma 1980. Munk Olsen B., Les classiques Latins dans les florileges médiévaux, «Rev. Hist. Text. 9, 1979, 111 sq. Muretus

M. A.,

Variae

lectiones,

Netzker H., Hermagoras, rint de

‘statibus’,

Venetis

1580.

Cicero, Cornificius quid docue-

Diss.

Kiel

1879.

Pasqui U., La biblioteca d'un notaro aretino del secolo XIV, «Arch. Stor. Ital.» 4, 1889, 250 sqq. Passalacqua M., Gerberto di Reims e il cod. Erlangen Universitütsbibliothek 380, in «Dicti Studiosus», Scritti di filologia offerti a S. Mariotti, Urbino 1990, 323 sqq. Pellegrin E., Fohlen J., Jeudy C., Riou Y. F., avec la collaboration d’A. Marucchi, Les manuscrits classiques latins

de

1975-82.

la

Bibliothèque

Vaticane,

T.

I-IL,

Paris

CONSPECTVS LIBRORVM

33

Pellegrin E., Manuscrits latins de la Bodmeriana, ColognyGeneve 1982. Piderit K. W., Zur Kritik von Ciceros ‘Partitiones oratoriae’, Progr. Hanau 1866 (= Piderit'). — Zu Ciceros ‘Partitiones oratoriae’, «Jahrb. f. class. Philol.» 95, 1897, 275 sqq. (= Piderit?). Plumpe J. C., Wesen und Wirkung d. ‘auctoritas maiorum’ bei Cicero, Diss. Münster 1932. Polster L., Quaestiones Tullianae, Progr. Ostrowo 1879, 15.

Quadlbauer F., Die antike Theorie d. ‘genera dicendi’ im lateinisch. Mittelalter, «Oesterreich. Akad. d. Wiss., Philos.-hist. Klasse», Sitzungsber. 241, Abh. 2, Wien 1962. Reusch E., Disquisitio de Ciceronis riis', Helmaestadii 1723.

'Partitionibus orato-

Reyes Coria B., La retórica en «La particion oratoria» de Ciceron, Inst. Invest. Filolog., Ser. didactica 12, Univ. Mexico 1987. Riposati B., Quid Cicero de thesi et hypothesi senserit, in «Studi dedicati a À. Amatucci», «Aevum» 18, 1944, 61 sqq.

— Studi sui “Topica’ di Cicerone, Milano 1947. — Problemi di retorica antica, in «Introduzione alla filologia classica», Milano 1951, 657 sqq. — Una singolare nozione di ‘aequitas’ in Cicerone, Milano 1961. — Quomodo ‘Partitiones oratoriae! cum “Topicis’ cohaereant, in «Atti I congr. internaz. studi ciceroniani», Roma 1961, 253 sqq. — Quomodo ‘Topicorum’ textus intellegendus sit, «Ciceroniana» l, 1973, 91 sqq.

34

CONSPECTVS LIBRORVM

— La terminologia logica nelle opere retoriche di Cicerone, «Latomus» 187 (Hommages à H. Bardon), 1985, 319 sqq. Rouse

R. H., Cicero.

Transmission», 109-112.

Partitiones oratoriae, in «Texts and

ed.

L. D.

Reynolds,

Oxford

1983,

Sabbadini R., Le scoperte dei codici latini e greci ne' secoli XIV e XV. Nuove ricerche, Firenze 1914 (ed. anast. 1967). Samaran Ch.-Marichal B., Catalogue des manuscrits en écriture latine ... Ill, Paris 1974, 660 (de cod. Paris. Lat. 14146). Sauppe H., Coniecturae Tullianae, «Ind. lect. hib. Gottingae» 1857 (= Ausgewählte Schriften, Berlin 1896, 205 sqq.).

— «Gotting. gel. Anz.» 1867, 1863 sqq. (= Sauppe). Savvantidis G., Ciceros Partitiones oratoriae. Handschriftenkunde I, «Dodone» 7, 1978, 183 sqq. — Κικέρωνος Partitiones oratoriae ὃ 115. ᾿Αποκατάσταση toD

κειμένου.

«Dodone»

9,

1980,

19 sqq.

Schaefer W., Quaestiones rhetoricae, Bonn-Berolini 1913. — De rhetorum praeceptis quae ad narrationem pertinent, Diss. Freiburg 1921. Sehlmeyer F., Beziehungen zwischen Quintilians «Institutiones oratoriae» und Ciceros rhetorisch. Schriften, Diss. Münster 1912. Smethurst S. E., Cicero's rhetorical and philosophical works, 1957-1963, «Class. World» 58, 1964-65, 36 sqq.;

61, 1967,

125 sqq.

Solmsen F., The Aristotelian tradition in ancient rhetoric,

«Am. Journ. Philol.» 62, 1941, 35 sqq.; 169 sqq. Spengel L., Die Definition und Eintheilung d. Rhetorik bei den Alten, «Rhein. Mus.» 18, 1863, 481 sqq.

CONSPECTVS LIBRORVM

35

Stangl Th., Zu den Partitiones oratoriae, «Blätt. f.d. bayer. Gymnas.-Schulwes.» 18, 1882, 256 sq. (= Stangl'). Stangl Th., Ὁμοιότητες in Ciceros rhetorisch. Schriften und den lateinisch. Rhetoren, «Blätt. f.d. bayer Gymnas.Schulwes.»

—

19,

Zu Cicero, (= Stangl?^.

1883,

338

«Philologus»

sq.

(= Stangl?).

44,

1885,

200;

290

— Zu Ciceros rhetorisch. Schriften, «Philologus» 45, 1886,

551 (= Stangl’). Sternkopf P., De M. riis, Diss.

Tulli Ciceronis Partitionibus orato-

Monasterii

1914.

Striller F., De Stoicorum studiis rhetoricis, Bresl. Philol. Abhandl. Bd. 1, H. 2, Breslau 1886.

Stróbel E., Zur Handschriftenkunde und Kritik von Ciceros «Partitiones oratoriae», Progr. von Zweibrücken 1887 (= Stróbel!). — Partitiones oratoriae, «Burs. Jahresber.» 84, 1895, 358

sqq. (= Stróbel?). Stroux I., De Theophrasti virtutibus dicendi, Leipzig 1912. Sturm I., In Partitiones oratorias dialogi duo, Parisiis 1543. Thiele G., Quaestiones de Cornifici et Ciceronis artibus rhetoricis, Diss. Gryphisvaldae 1889. — Hermagoras, Strassburg 1893. Throm H., Die Thesis. Ein Beitrag zu ihrer Entstehung und Geschichte, Rhetorische Studien H. 17, Paderborn 1932. Turnebus A., Adversaria, Parisiis 1564. Ullmann B. L.-Stadter P. A., The public library of Renaissance

Florence,

«Med.

Uman.»

10,

1972,

229.

Ursinus F., (coniecturae apud Lambinum in edit. Genavae

1584).

36

CONSPECTVS LIBRORVM

Valgiglio E., Sant’Agostino e Cicerone, in «Fede e sapere nella conversione di Agostino», Genova 1986, 43 sqq. Vernet M. Th., Notes de dom Andre Wilmart sur quelques manuscrits latins anciens de la Bibliotheque Nationale de Paris, «Bull. Inform. Inst. Rech. Hist. Text.» Paris

6, 1957, 32; 8, 1959, 27 sqq. Vezin J., Leofnoth, un scribe anglais à Saint-Benoit-surLoire, «Codices Manuscr.» 3, 1977, h. 4, 109 sqq. Voit I., AEINOTHZ, ein antiker Stilbegriff, Leipzig 1934. Volkmann R., Die Rhetorik d. Griechen und Romer in sy-

stematisch. 1963).

Uebersicht, Leipzig 1885? (= Hildesheim

Wachtler M., Der Epilog in d. rómischen Rhetorik, Diss. Innsbruck 1973. Wallies M., De fontibus Topicorum Ciceronis, Diss. Halle 1878. Weidner R., Cicero Verhültnis zur griechisch. und rómisch. Schulrhetorik seiner Zeit, Diss. Erlangen 1925. Wesel U., Rhetorische Statuslehre und Gesetzesauslegung d rómisch. Juristen, Ànn. Univ. Saraviensis, Rechts u. Wirtschaftswiss. Abteilung, H. 20, Kóln-Berlin-BonnMünchen 1967. Winterbottom M., Problems in Quintilian, «Bull. Inst. Class. Stud.», Suppl. 25, 1970, 31 sq. Woodman A. J., Rhetoric in classical historiography, London 1988.

CONSPECTVS

RHETORVM

(ex ed. C. Halmii,

Lipsiae

1863)

Alc.

= Alcuinus (Albinus), De rhetorica et de virtutibus (pp. 523-550).

Aquil. Rom.

= Aquila Romanus, De figuris sententiarum

De attrib.

= Incerti auctoris tractatus De attributis per-

et elocutionis (pp. 22-37). pers. et negot.

Aug.

=

Beda

=

Mart.

Cap.

=

sonae et negotio, Comment. in Cic. De inventione I 24-28 (pp. 305-310); Anonymus De attributis personis et negotiis, ex Cic. De inventione libro primo (pp. 593-595). Aurelius Augustinus De rhetorica (ed. R. Giomini, Roma 1990). Beda Venerabilis, Liber de schematibus et tropis (pp. 607-618). Martianus Minneus Felix Capella, Liber de arte rhetorica (pp. 449-492). Cassiodorus, De rhetorica (pp. 495-504); vel ed. R. A.B. Mynors, Cassiodori Senatoris Institutiones, Oxonii 1937 (1961). Clodianus, Ars rhetorica de statibus (pp.

Cass.

=

Clod.

=

Emp.

= Emporius, De ethopoeia, praeceptum loci communis, praeceptum demonstrativae materiae, praeceptum deliberativae (pp.

590-592).

561-574). Excc.

rhet.

= Excerpta rhetorica e cod. Paris. 7530 (pp.

585-589). Fort.

= Consultus

Fortunatianus,

Ars

rhetorica

38

Grill.

CONSPECTVS RHETORVM

(pp. 81-134); cfr. L. Calboli Montefusco, Consulti Fortunatiani Ars Rhetorica, Bologna 1979. = Commentum in Cic. Rhetorica (ed. J. Martin, Grillius. Ein Beitrag zur Geschichte

Isid.

Rut. Lup.

Prisc.

der

Rhetorik,

Studien

zur

Ge-

schichte und Kultur des Áltertums XIV 2-3, Paderborn 1927). = Isidorus, Etymologiarum libri, ex libro secundo capita de rhetorica I-XXI (pp. 507522); cf. W. M. Lindsay, Isidori Hispal. episcopi Etymologiarum sive Originum libri XX, Oxonii 1911.

= P. Rutilius Lupus, Schemata lexeos (pp. 3-21); cf. E. Brooks jr., P. Rutilü Lupi, De figuris sententiarum et elocutionis, Leiden 1970. = Theodorus Priscianus, Praeexercitamina ex Hermogene versa (pp. 551-560 -

G.L.K. III, pp. 430-440) vel ed. M. PasRufin.

Sever. I. Vict. Sulp. Vict. Victor.

salacqua, Prisciani Caesariensis opuscula... Praeexercitamina, Roma 1987. = Julius Rufinianus, De figuris sententiarum et elocutionis (pp. 38-47); De schematis lexeos, De schematis dianoeas (pp. 48-62: utrumque libellum a Rufiniano abiudicavit Ruhnken). z [ulius Severianus, Praecepta artis rhetoricae (ed. R. Giomini, Romae 1992). - C. Iulius Victor, Ars rhetorica (ed. R. Giomini-M.S. Celentano, Leipzig 1980). = Sulpicius Victor, Institutiones oratoriae (pp. 313-352). =0. Fabius Laurentius Victorinus (= C. Marius Victorinus), Explanationes in Rhetoricam M. Tullii Ciceronis (pp. 155-304).

CONSPECTVS RHETORVM

Praeter artis rhetoricae Anaxim. Aristot.

Áscon.

Charis. Cic.

scriptores laudantur:

= Anaximenes, Ars rhetorica (ed. M. Fuhrmann, Lipsiae 1966). = Aristoteles, Rhetorica (I, II ed. M. Dufour, Paris 1960; III ed. M. Dufour-A. Wartelle, Paris 1973); Topica (ed. J. Brunschwig, Paris 1967). = Q. Asconii Pediani, Orationum Ciceronis

quinque Cels.

39

enarratio

(ed. A. Kiessling-R.

Schoell, Berolini 1875). = Cornelii Celsi fragmenta (ed. Fr. Marx, Corp. Medicor. Latin. I: A. Cornelii Celsi quae supersunt, Lipsiae et Berolini 1915). = Charisius, Ars grammatica (ed. C. Barwick, Lipsiae 1964). - M. Tullii Ciceronis De inventione (ed. E. Stróbel, Lipsiae 1915); De oratore (ed. K. Kumaniecki, Leipzig 1969); Brutus (ed. H. Malcovati, Lipsiae 1965); Orator (ed. R. Westman, Leipzig 1980); Partitiones oratoriae; Topica (ed. M. L. Riccio Coletti, Teate 1994); De optimo genere oratorum (ed. R. Giomini, Romae 1995); Pro Scauro (ed. Fr. Schoell, Lipsiae 1919 vel E. Olechowska, Leipzig 1984); Orationum deperditarum fragmenta (ed. Fr. Schoell, Lipsiae 1917 vel I. Puccioni, Milano 1972).

Magnum auxilium nobis praestitit K. M. Abbot-W. A. Oldfather-H. V. Canter, Index verborum in Ciceronis Rhetorica nec non incerti auctoris libros ad Herennium, Univ. Illinois Press, Urbana 1964.

40

CONSPECTVS RHETORVM

G.L.K.

= Grammatici

Latini (ed. H. Keil, Lipsiae

1857-1880). Hermag.

Non.

= Hermagorae Temnitae testimonia et fragmenta (ed. D. Matthes, Lipsiae 1962). = Hermogenis opera (ed. H. Rabe, Lipsiae 1913 = Stutgardiae 1969). = Isocratis fragmenta (ed. L. Radermacher, Artium scriptores. Reste d. voraristotelisch. Rhetorik, «Sitzungsber. Akad. d. Wiss. Wien, Philos.-hist. Klasse» 1951). = Nonius Marcellus, De compendiosa doc-

O.R.F.?

trina (ed. W.M. Lindsay, Lipsiae 1903 = Hildesheim 1964). = Oratorum Romanorum Fragmenta (ed. H.

Hermog. Isocr.

Περὶ ὕψους Quint.

Malcovati, August. Taurinor 1967). = Περὶ ὕψους (ed. H. Lebegue, Paris 1939). - M. Fabius Quintilianus, Institutionis oratoriae libri XII (ed. M. Winterbottom, Oxonii 1970); Declamationes minores (ed. M. Winterbottom, Berlin 1984, vel ed. D. R. Shackleton Bailey, Stutgardiae 1989); cf. etiam E. Bonnell, Lexicon

Quintilianeum, sheim

Rhet. Gr.

Lipsiae

1834

=

Hilde-

1962.

= Rhetores Graeci, voll. I-III (ed. L. Spengel, Lipsiae 1854-56 = Frankfurt/Main 1966;) vol. I, p. H (ed. C. Hammer, Lipsiae 1894): voll. IV-IX (ed. Ch. Walz, Stutgardiae-Tubingae-Londinii-Lutetiae 1833-36); vol. XIV (ed. H. Rabe, Lipsiae

1931). Rhet.

Her.

= Incerti auctoris de ratione dicendi ad C. Herennium libri IV (ed. F. Marx-W. Trillitzsch, Lipsiae 1964) vel Cornifici, Rhetorica ad C. Herennium (ed. G. Calboli, Bologna 1969).

CONSPECTVS RHETORVM

Syrian. Tzetzes

41

= Syrianus, In Hermogenis commentaria I, II (ed. H. Rabe, Lipsiae 1892-93). = J. Tzetzes, historiarum variarum Chiliades (ed. Theoph. Kiessling, Leipzig 1826

= Hildesheim 1963).

CONSPECTVS

Ven.

1485

Norimb. Mediol.

= Venet. lanus).

EDITIONVM

1485

1497 = Norimberg. 1498

= Mediolan.

(B.

Alexandrinus-A.

1497

(A. Koberger).

1498

(Alex. Minucianus).

Valla

= Venet.

1502

(comment.

Ascensius

= Paris.

1511

(I.B. Ascensius).

Aldus

= Venet.

1514

(A. Manutius).

Junt.

= Florent.

Cratander

= Basil.

Manutius

= Venet.

1546

(P. Manutius).

Ramus

= Paris.

1557

(comment.

Lambinus

= Paris.

1566

(D. Lambinus).

Gulielmius (Gruter)

= Hamburg.

Ernesti

= Halis Sax.

1783

Schuetz

= Lips.

(Chr. G. Schuetz).

Orelli

= Turic. Halm)

Jahn

= Berolin.

Kayser

= Lips.

1860

(C.L. Kayser).

Klotz

= Lips.

1863

(R. Klotz).

1514

1528

Asu-

(Ph.

G. Vallae).

Giunta).

(A. Cratander).

P. Rami).

1618 (J. Gulielmius-J. Gruter).

1814 1845?

(J.A. Ernesti).

(J.C.

1851,

Orelli-J.G.

1859?,

19135

Baiter-C. (O. Jahn).

CONSPECTVS EDITIONUM

43

Piderit

= Lips.

1867

(K.W.

Piderit).

Friedrich

= Lips.

1893

(W. Friedrich).

Wilkins

= Oxon. 1903 (iterum atque iterum lithographice edita: A.S. Wilkins).

Bornecque

= Paris.

Rackam

= Londin.-Cantabrig., Massachuss. 1948 (H. Rackam).

1924 (H. Bornecque).

CONSPECTVS

CODICVM

A

= Aesinas (Bodmer) 146 (saec. X: trad. $$ 1-35, quarum integre $$ 1-19 legi possunt).

P

= Paris. Lat.

7231

(saec. XI in.).

p

= Paris.

7696

(saec. XI in.).

C

= Carnotensis

B

= Bodleian.

R

- Paris. Lat. 6333

I

= Vindobon.

V

- Vatic.

T

= Tricassiensis

(Troyes B.M.)

W = Vratislaviensis

(Wroclaw)

Lat.

(Chartres Rawl.

497

(saec. XII).

G 139 (saec. XII).

Lat.

Regin.

B.M.)

(saec. XII-XIII). 157

Lat.

(saec. XII-XIII). 1511

Lat. 7713

(saec. XIII ex.). 552

(saec. XIV).

R 67 (saec. XIV).

S

- Paris.

(saec. XV).

Z

- Vatic. Regin. Lat. 1841 (saec. XV, secundo quarto in.).

H

= Vitebergensis Yg 4° 24 (a. 1432

F

- Consensus

codd.

E

= Erlangens.

380

(=

848, saec. XV).

L

= Erlangens.

623

(=

858,

N

= Erlangens.

620 (=

863, saec. XV).

Q

= Consensus

codd.

ELN.

scr.).

Z H.

saec. XV).

CONSPECTVS CODICUM

M

= Marcian.

Lat.

110 (=

D

= Paris. Lat.

10300

G

= Paris. Lat.

7703

O

= Consensus codd. A P p CS

U

= Consensus

codd.

45

Z.L. 418, saec. XV).

(saec. XV). (saec. XV). BR

I (T)

vel P p CS V W F

(ubi A deficit). (ubi

alius

atque

alius ms. a reliquis discedit et rectam lectionem trad., singillatim siglo suo ita profertur

(praeter ...).

Quamvis saec. XII-XIII exaratus sit, cod. Lambeth 425, qui ad eandem familiam traditionemque codd. P p referri potest (cf. Stróbel!, 30; Rouse, 111), tamen nonnullis erroribus, interpolationibus, omissionibus inquinatus, auctoritate inminutus apparet: perraro igitur in apparatu laudatur. Quantum pertinet ad cod. Poppiensem 39, saec. XII in Francogallia conscriptum, hodie in Bibl. publ. Poppiensi adservatum, pro certo habemus eum multiplicibus plurimisque indiciis cod. B plane simillimum eiusque apographum esse (singillatim prior. m. codicis B, erroribus nondum emendati); quamvis codd. O traditionem interdum servet, interdum solus varias lectiones haud spernendas praebeat (cf. App. crit.), tamen erroribus, omissionibus oneratus, fere nulla dignitate est praeditus: itaque vestigia eius perpauca in apparatu invenies. Quantum attinet ad critici apparatus structuram, existimavimus non angusta spatia interpolatae traditioni nobis esse tribuenda, hoc uno proposito, ut textus, qui iam a saeculo x (cod. Bodmer.) manifeste deformatus et graviter corruptus est, eiusque historia, nondum investigata ex integro atque perspecta, lineamentis amplioribus nec non certioribus argumentis et indiciis locupletari et definiri possent.

PARTITIONES

ORATORIAE

M. TVLLI CICERONIS PARTITIONES

ORATORIAE

CICERO. Studeo, mi pater, Latine ex te audire ea,

quae mihi tu de ratione dicendi Graece tradidisti, si M. TULLI (TULLII P p) CICERONIS PARTITIONES ORATORIAE INCIPIUNT A P p, nisi quod FELICITER DIALOGUS CICERONIS CUM FILIO CICERONE add. P, tantum FELICITER p: personarum sigla oma A (add. Petrarcae m., siglis C. et M. adhib.) et p, A (Διδάσκαλος) et M. (Magister) scr. P; in mg. infer. f. 35r cod. A Petrarcae m. add. Marcii Tulii Ciceronis de particio(ne artis? re (del.)

rhetorice sub dialogo incipit cum «M. filio»: de quo cf. Billanovich !, 124; Rouse, 111; Giomini, 14, adn.

16

M. T. Ciceronis ad Filium

Suum Ciceronem de Partitionibus Rethorice Liber B PARTITIONES ORATORIAE R Incipit liber Tullii de partitione oratoria I M.T.C. liber de partitione rethorice artis ad filium suum ciceronem sub sermone dyalogo incipit (in mg. super. eundem titulum, om. sermone, m. alt. scr. V M.T.C. RETHORICA SUB COPEDIO in mg. super. add., sed prior. (f. 306r) col. initio Marci Tullii Ciceronis incipit liber rethorice sub compendio. Retca m. ead. inscr. T MARCI TULII CICERONIS ORATIONES PARTITIONES AD CICERONEM SUUM INCIPIT FELICITER W M.T. CICERONIS DE PARTICIONE AD M. FILIUM INCIPITH Marcii Tulii Ciceronis de partitione artis rethorice sub dyalogo liber incipit L M. Tulii Ciceronis de partitionibus artis rhetorice ad filium suum Ciceronem per dyalogum liber compositus N M. Tullii Ciceronis partitiones oratoriae seu de partitione Rhetoricae sub dialogo incipit. Cicero ad Marcum M Marci Tulii Ciceronis de partitionibus oratoriis ad Ciceronem filium liber incipit G Tullius De Oratore Lambeth 425 — Inscriptione carent cett. codd. Person. sigla C. et M. habent B R I V S L G Poppi; C. et T. N; C. et T. (aut M.) W; Cic. fil. et Mag. pat. in mg. H δὲ 1-19 (usque ad pondus in (verbis?) trad. A (ff. 35ra37ra), sed non integras ob squalorem verba obscurantem vel amputationem cuiusque folii murium dentibus erosi aut ruinosa temporum 4

iniuria deminuti

// 1,2

si (sadd.

m.

alt. P) om.

OF D P

//

50

M. TVLLI CICERONIS

modo

tibi est otium

et si vis. PATER.

An

est, mi Ci-

cero, quod ego malim quam te quam doctissimum esse? Otium autem primum est summum, quoniam aliquando Roma exeundi potestas data est; deinde ista tua studia vel maximis occupationibus meis anteferrem libenter. C. Visne igitur, ut tu me Graece soles ordine interrogare, sic ego te vicissim eisdem de re-

bus Latine interrogem? P. Sane, si placet. Sic enim et ego te meminisse intellegam quae accepisti, et tu ordine audies quae requires. C. Quot in partis tribuen-

da est omnis doctrina dicendi? P. Tris. C. Cedo quas? P. Primum

in ipsam vim oratoris, deinde in oratio-

nem, tum in quaestionem. C. In quo est ipsa vis? P. In rebus et in verbis. Sed et res et verba invenienda

l (otium) Rhet. Her. I 1; Cic. Inv. I 4; De orat. I 2; 3; 57; 79; 224; IT 20; 22; III 56; 131; Top. 7; Quint. II 12, 12 // 3,12-13

(vis oratoris

= doctrinae dicendi pars) Cic. De orat I 64; II 116

sqq.; 181; 190; Orat. 69; 112; 125; Quint. III 3, 1; 7; VIII 3, 89; I. Vict. 1, 16 // 14-p. 51,5 Rhet. Her. I 3; Cic. Inv. I 9; De orat. I 142; II 79; Orat. 48; 50 sqq.; 55 sqq.; Quint III 3, 1 sqq.;

2 quem TN M G / ego om. Z / quam? om. N // 3 est] sed P p € (om. S set Lambeth) ita A, duob. punct. sub sed scr., quasi s et d excludere et in textu est recipere vellet, sed inaequaliter dispositis (nisi forte illa ad Roma lin. seq. pertinent, eo magis quod eandem notam [..] in mg. iterav., emendatione omissa, corrector) est et Poppi N // 4 Romam (mihi romam W) F E L D W // 5 maxime T // 2,7 isdem p hisdem € W S F eisdem BR I V Q M G // 8 enim] tamen T // 3,10 requiris RW / partes codd. / distribuenda (ita corr.

A, quantum

11 tres RVFQDG

PpCA

legi potest, ex tribuenda) U (praeter B I) EL

CBI V E L in tris (tres N) GN //

// 14

in? om.

I V Q

//

// 12 oratoris] orationis

/ et? (sadd.

corrector A)

om.

10

PARTITIONES ORATORIAE

91

sunt et conlocanda. Proprie autem in rebus invenire, in verbis eloqui dicitur. Conlocare autem, etsi est commune,

tamen

ad inveniendum

refertur.

Vox,

motus,

vultus atque omnis actio eloquendi comes est; earum rerum omnium custos memoria. C. Quid? Orationis quot sunt partes? P. Quattuor. Earum duae valent ad rem docendam, narratio et confirmatio; ad impellen-

XI 3; I. Vict. 1, 16; Fort. 81, 21; Aug. 35, 6; Victor. 177, 39; Sulp. Vict. 315, 12; Mart. Cap. 455, 1; Cass. 495, 14; Isid. 507, 18; Alc. 526, 23 // 4,7 (narratio: cf. Part. 13; 15; 27; 31; 32) Isocr. frg. 34; Aristot. Rhet. III 1414 a, 37; b, 8 sqq.; 1416 b, 30 sqq.; Hermag. frg. I 22; Hermog. Inv. 108, 20; 119, 21; Meth. 445, 2; Rhet. Her. I 4; 14; Cic. Inv. I 19; 27; 28; De orat. II 80; 83; Orat. 122; Top. 97; Quint III 9, 1; IV 2, 31 sqq.; I. Vict.

2, 11; 71, 16; Fort.

108, 23; 111, 28; Victor.

179, 11; 194, 28;

203, 14 sqq.; Sulp. Vict. 322, 4; 36; Sever. 58, 1; Mart.

Cap. 485,

7, 486, 22; Grill. 81, 6; Cass. 497, 35; Isid. 510, 20; 25; Alc. 534, 25; 535, 37; Prisc. Praeexercit. 552, 11. De narratione" generatim cf. Anaxim. 65, 13; 94, 15; Long. Rhet. Gr. I 302, 29; 303, 18; Anon. Rhet. Gr. I 321, 10; Apsin. Rhet. Gr. I 353, 4; Anon. Rhet. Gr. I 433, 24; 440, 8; Ruf. Rhet. Gr. I 465, 28; Nicol. Soph. Rhet. Gr. III 450, 22; Doxop. Rh. Gr. VI 13, 11 W. / (confirmatio:

1 locanda P / autem] enim B datione om., corrector A p C A // 3 inveniendi A S

/ inveniri (sadd. notam'!., emen-

APpSF // 2 eloquendi (ss. eloqui A) // 4 acti (actio Petrarcae manu mg. A)

p À actus (mg. actio m. alt. W) W F D / comes est earum R, ita Paris. Lat. 14146 (saec. XII, f. 138v, frg. «ex libro Tullii de partitione oratoria», Part. 3-7, Top. 8-9, Part. 9-12 continens: cf. Munk Olsen,

111), qui W D (ita comes si 5 rerum fuit, non

autem post earum add. comes (comis D) est sed earum €, quantum legi potest ob squalorem) comes et earum S (exp. A) earum P p F A comes est earumque cett. codd. // (sadd. nota ‘/.: f. erosi causa correctio, si modo umquam leg.) A / custos est (adsit F) mem. BRIVENMG EF //

4,6 quarum

narratio

R / duae om. B // 7 dicendam

(ex do- D) E L D / ut

W D / pellendos p € F impendendos N

//

52

M. TVLLI CICERONIS

dos animo duae, principium et peroratio. C. Quid? Quaestio quasnam habet partis? P. Infinitam, quam

cf. Part. 27; 33) Arist. Rhet. III frg. I 22; Rhet. Her. I 4; 18; II II 80; 331; Orat. 122; Top. 98; 2, 11; 48, 26 sqq.; Victor. 194, 324, 16; Sever. 80, 2; 81, 1; 6;

1414 a, 36; 1417 b, 21; Hermag. 8; 28; Cic. Inv. I 19; 34; De orat. Quint. III 9, 1; IV 3, 1; I. Vict. 4; 213, 17; Sulp. Vict. 322, 7; 9; Mart. Cap. 488, 29; Cass. 498, 2;

Alc. 537, 3; Isid. 510, 21; Prisc. Praeexereit. 554, 29. De ‘confirmatione' generatim cf. Anaxim. 68, 7; Long. Rhet. Gr. I 302, 29; 303, 18; Anon. Rhet. Gr. I 321, 11; Apsin. Rhet. Gr. I 365, 15; Anon. Rhet. Gr. I 445, 12; Ruf. Rhet. Gr. I 467, 15; Doxop. Rhet. Gr. VI 13, 11 W.; περὶ ὕψους 11, // 1 (principium: cf. Part. 13;

15; 28; 97) Arist. Rhet. III 1414 b, 19 sqq.; Hermag. frg. 21; 22; Hermog. Inv. 93, 5 sqq.; Rhet. Her. I 6; Cic. Inv. I 20; De orat. I 26; II 80; Orat. 122; Top. 97; Quint. III 9, 1; IV 1, 5; I. Vict.

2, 10; 67, 22; Fort. 108, 23; 30; Aug. 70, 3; Doctr. Christ. IV 2, 3; Victor. 194, 35; 197, 1; Sulp. Vict. 322, 11; Sever. 57, 13; 99, 6; Mart. Cap. 485, 16; Grill. 10, 3; 83, 21; 90, 3; Cass. 497, 36;

Isid. 510, 20; Alc. 534, 27. De ‘principio’ generatim cf. Anaxim. 59, 13; Long. Rhet. Gr. I 302, 28 sqq.; Anon. Rhet. Gr. I 321, 1; Apsin. Rhet. Gr. I 331, 4 sqq.; Anon. Rhet. Gr. I 427, 21; Ruf. Rhet. Gr. I 463, 18; περὶ ὕψους 38, 2; Nicol. Soph. Rhet. Gr. IH

450, 18; Doxop. Rhet. Gr. VI 13, 11 W. / (peroratio: cf. Part. 4; 14; 15; 27; 30; 52; 56; 58; 96; 122) Arist. Rhet. III 1414 b, 15; 1419 b, 10; Hermag. frg. 1 22; Hermog. Meth. 427, 12; Rhet. Her. II 47; 50; Cic. Inv. I 98; De orat. II 80; 189; Orat. 122; 130; Top. 99; Quint. III 9, 1; VI 1, 11; I. Vict. 80, 21; Schem. dian. 73, 6; Fort. 119, 30; Victor. 256, 3; 270, 15; Sulp. Vict. 324, 22; Sever.

101, 2; Mart. Cap. 491, 18; Cass. 498, 5; [Cass.] 503, 13; Ieid. 510, 27; Alc. 542, 15. De ‘peroratione’ (= ‘epilogo’ vel ‘conclusione’) generatim cf. Rhet. Gr. I Anon. Rhet. Plan. Rhet.

Anaxim. 50, 3; 91, 24; Long. Rhet. Gr. I 304, 4; Anon. 321, 12; Apsin. Rhet. Gr. I 384, 13; 391, 4; 405, 2; Gr. I 453, 2; 460, 16; Ruf. Rhet. Gr. I 470, 2; Max. Gr. V 285, 8 W.; Doxop. Rhet. Gr. VI 13, 11 W. //

2 (quaestio infinita = consultatio = propositum 2 partes codd.

= θέσις: cf. Part.

PARTITIONES ORATORIAE

53

consultationem appello, et definitam, quam causam nomino. C. Quoniam igitur invenire primum est orato-

ris, quid quaeret? P. Vt inveniat, quem ad modum fidem faciat iis, quibus velit persuadere, et quem ad

9; 61; 106) Aristot. Top. I 104 b, 1 sqq.; Anal. post. I 72 a, 16; Hermag. I frg. 6; Hermog. Stat. 25, 3; Cic. Inv. I 8; De orat. I 138; II 78; 133; III 109; Orat. 45 sqq.; Top. 79 sqq.; Quint. III 5, 5 sqq.; VII 1, 1; I. Vict. 20, 4; Fort. 105, 2; Aug. 43, 5; Victor. 175, 42; 180, 34; Sulp. Vict. 314, 6; Mart. Cap. 454, 17; Isid. 515,

11; Prisc. Praeexercit. 559, 10; Excc. rhet. 585, 17; Grill. 43, 4; Sext. Emp. Adv. math. VIII 93; Aphthon. Rhet. Gr. II 49, 14; Theon

Rhet. Gr. II 61, 6; 120, 13 sqq.; Alex. Rhet. Gr. III I, 6; Nicol. Soph. Rhet. Gr. III 493, 21 // 1 (quaestio definita = causa = Önößeσις: cf. Part. 9; 61; 106) Aristot. Anal. post. I 72 a, 16; Hermag. I frg. 6; Hermog. Stat. 25, 2; Cic. Inv. I 8; De orat. I 138; II 78; 133; III 109; Orat. 45 sq.; Top. 79; Quint. III 5, 5; VII 1, 1; I. Vict. 20, 3; Fort. 105, 2; Aug. 43, 6; Victor. 175, 37; 180, 26; 213, 41; Sulp. Vict. 314, 7; Mart. Cap. 454, 17; Isid. 515, 11; Prisc. Praeexercit. 559, 14; Excc. rhet. 585, 17; Grill. 43, 4; Sext. Emp. Adv. math. VIII 93; Aphthon. Rhet. Gr. II 49, 22; Theon Rhet. Gr. II 61, 6; Alex. Rhet. Gr. III I, 6; Nicol. Soph. Rhet. Gr. III

494, 2; 10 // 5,4 (fidem: cf. Part. 9; 13; 27; 33; 118) Aristot. Rhet. I 1355 b, 10; 1356 b, 28: Rhet. Her. I 10; Cic. Inv. 1 25; De orat. II 121; 311; III 104; Orat. 120; Top. 8; 33; 98; Quint. II 5, 7; 15,

3; I. Vict. 71, 19; 81, 14; Victor. 199, 26; 213, 17; Mart. Cap. 464, 28; Isid; 510, 22; Alc. 537, 3 // 1 consolationem (ss. consultationem corrector À) P p C A con-

sultationem mg. propositum W / appellant (corr. in -lo p) € p / quam sadd. corrector A, om. S / causam] controversiam B R V Q G controversiam causam I controversiam causae M / Post nomino inscriptionem DE VI ORATORIS add. A P // 5,2 quomodo E // 4 st mg. est À / orationis S // 3 quaeret orator R, qui ut inveniat Marco Ciceroni trib. | quem ad modum] quó (= quo modo) E // 4 faciet L / volet BRIVQMG //

54

M. TVLLI CICERONIS

modum motum eorum animis adferat. C. Quibus rebus fides fit? P. Argumentis, quae ducuntur ex locis aut in re ipsa insitis aut adsumptis. C. Quos vocas locos? P. In quibus latent argumenta. C. Quid est argumentum? P. Probabile inventum ad faciendam fidem. C. Quo modo igitur duo genera ista dividis? P. Quae sine arte putantur, ea remota appello, ut testi-

1 (cf. Part. 9) Inv. I 22; De orat. Top. 86; Quint. IV Vict. 324, 32 sqq.;

Aristot. II 121; 1, 26; I. Sever.

Rhet. II 1378 a, 19; Rhet. Her. 189 sq.; 311; III 104; Orat. 20; Vict. 1, 11; 69, 10; Victor. 197, 84, 2 sqq.; Mart. Cap. 470, 29;

I 8; Cic. 97; 131; 23; Sulp. 485, 25;

Alc. 539, 37 // 2 (cf. Part. 6; 48) Aristot. Rhet. I 1355 b, 35; Rhet. Her. II 8; Cic. Inv. I 37; II 46; De orat. II 116; 120; 163; 173; Orat. 122; Top. 8; 24; 73; Quint. V 1, 1; I. Vict. 32, 12; Fort. 115, 15; Victor. 213, 43; 220, 22; 269, 16; Sever. 92, 9; Mart. Cap. 488, 31; Alc. 537, 7 // 4-5 Aristot. Rhet. I 1355 b, 35; Rhet. Her. II 8; Cic. Inv. J 44-46; De orat. II 116; Top. 8; 73; Quint. V 10, 11; I. Vict. 32, 15 sqq.; 66, 16; Fort. 115, 10; Victor. 232, 27; 234, 21; 235, 1; 236, 34; Mart. Cap. 465, 1; Alc. 537, 7 // 6,7 (sine arte = inarti-

ficialia = extrinsecus

= ἄτεχνοι: cf. Part. 48 sq.) Aristot. Rhet. I

1355 b, 35; 1375 a, 22; Rhet. Her. II 9; Cic. Inv. II 46; 50; De orat. II 116; 163; Top. 8 sqq.; 24; 73; Quint. V 1, 1; 7, 1; I. Vict. 32,

13; 44, 1; Fort. 115, 15; Victor. 269, 21; 270, 20; Mart. Cap. 465, 5; 469, 20; 489, 25; Alc. 538, 18; Anaxim. 30, 13 sqq.; Apsin. Rhet.

Gr. I 360, 6 sqq.; Minucian. Rhet. Gr. I 418, 1 sqq.; Anon. Rhet. Gr. I 445, 24 sqq.; Ruf. Rhet. Gr. I 469, 3 // 1 motus W D / efferet B I efferat (of- Paris. 141460 R V TELM // 2 fiat p C Tragur. (= Paris. Lat. 7989) sit I / argumentaque (corr.

in -tis que H) duc. A p S F argumentaque dicuntur C argumentis quae dic. W // 3 in om. R E L / aut extra adsumptis W // 4 eos ante in quibus add. B I V Q M G // 5 De argumentis in mg. A adnot. Petrarca / faciendum (ex -dam B) F G B // 6,6 dein (in in ras., sadd. nota ‘/., om. correctione) A in S om. N / genera] nra (lin. exp.) B,

om. Y Lambeth 425 /} 7 ut testimonia bis scr. (pr. ante ea) A //

PARTITIONES ORATORIAE

59

monia; insita, quae inhaerent in ipsa re. C. Testimo-

niorum quae genera sunt? P. Divinum et humanum: divinum est, ut oracula, auspicia, ut vaticinationes et responsa

sacerdotum,

haruspicum,

coniectorum;

hu-

manum, quod spectatur ex auctoritate, ex voluntate, ex oratione aut libera aut expressa, in quo insunt scripta, pacta, promissa, iurata, quaesita. C. Quae sunt quae

1 (in ipsa re = artificialia = insita = £vrexvon) Aristot. Rhet. I 1355 a, 4; b, 35; Anaxim. 30, 12 sqq.; Rhet. Her. II 8; Cic. Inv. 1 37; II 41; De orat. II 116; 163; Top. 11; 38; 51; Quint. V 1,1; 8, 1; I. Vict. 32, 12 sqq.; Fort. 115, 15; Victor. 220,

35 sqq.; 266, 27; De attrib. pers. et neg. 308, 5 et 594, 22; Mart. Cap. Gr. 446, 42, orat.

465, 5; 489, 2; Alc. 538, 37; Emp. 565, 17; Apsin. Rhet. I 360, 6; Minucian. Rhet. Gr. I 418, 1; Anon. Rhet. Gr. I 4 // 2-7 (cf. Part. 49) Aristot. Rhet. I 1375 b, 26; Anaxim. 17; 86, 20; Rhet. Her. II 9 sqq.; IV 2; Cic. Inv. II 46; De II 100; 116; Top. 73; 77; Quint. V 7, 1 et 33; 9, 1; 11,

36; I. Vict. 46, 25 sqq.; Victor. I 451, 23

269, 24 sqq.; Anon.

1 Praemisso quid (quod T), verba inhaerent Marco patri trib. U (praeter ita p. corr. H et in mg. A Petrarcae in mg. GENERA TESTIMONIORUM moniorum

codd.,

RVWEM D G IN M et Poppi (om.

et)

IZNMG ta E / ex (om. in mg. D W /

N

// 4

praeter

O F

// 3

Rhet.

Gr.

insita Ciceronis filio, quae W) QM G / haerent W D, m. add. / testimoniorum, adnot. corrector A et testiest

om.

W D

/ ut

auspicia

aut ausp. B T N M et ausp. L / ut?] om. S aut / ut responsa BRIVEL et ut resp. G resp. vel

(h)aruspicum

auspicium

(-cum

G)

coniect.

// 5 expectatur R V L expectant T expectat N expectaex?] et RIVSEL Paris. 14146 et ex BT NM // 6 et N) BRIVS M Q / aut?] et M / expresa (corr. in -ssa, ligata adnot. Petrarca) A / qua (corr. in quo m. alt. W) sunt M //

56

M. TVLLI CICERONIS

dicis insita? P. Quae [iura] infixa sunt rebus ipsis, ut definitio, ut contrarium, ut ea quae sunt aut ipsi aut

contrario eius aut similia aut dissimilia aut consentanea aut dissentanea; ut ea quae sunt quasi coniuncta aut quae quasi pugnantia inter se; ut earum rerum, de quibus agitur causae; ut causarum eventus, id est, quae sunt effecta de causis; ut distributiones, ut ge-

7,1-p. 57,5 Aristot. Top. I 101 b, 38; 105 a, 10 sqq.; III 116

b, 1; 119 b, 17; Rhet. II 1397 b, 12; 1398 a, 15 et 33; 1400 a, 30 sqq.; Simpl. in Arist. Categ. II, p. 50, 27 A.; Rhet. Her. I 21; Cic. Inv. I 11; 37 sqq.; 11 28 sqq.; 153 sqq.; De orat. I 189; II

166 sqq.; Orat. 116; Top. 11 sqq.; 26 sqq.; 51 sqq.; 83; Quint. V 10, 23 sqq.; VII 3, 2; I. Vict. 32, 15 sqq.; Fort. 115, 16 sqq.; Victor. 220, 35; 265, 24; 300, 12; De attrib. pers. et neg. 308, 30 et 994, 19; Mart. Cap. 465, 17; 466, 27 sqq.; Alc. 538, 37 // 7,1 iura (mg. loca Z) P p C F iure A W S, om. cett. codd. / Post rebus ipsis verba tum ex toto — aut minorum ex Top. ($$

8-11) desumpta, sed non integra et passim excerpta, intex. codd.: in adnot. seclus. Lambinus / ut] aut I // 2 aut! om. BRIVEL / ipsis

AS L ipse N

/ aut contrario

(inde

tribus litt. eras.

A) ve

ABRVSF G contrariove Ὁ aut contraria D / Verba aut ipsi — ut ea quae sunt (l. 4) om. I, add. mg. M (nisi quod ipsis et aut ea scr.) // 4 aut ea (sadd. A, mg. add. D) quaep C VSQGAD aut quae I F / Verba coniuncta aut quae quasi om. BR F // 5 aut ea quae (quae sunt V W N D G) quai Ap CISQMVWNDG aut ut ea quae quasi Lambinus / repugnantia F G / ut] et S aut Q // 6 Verba de quibus igitur causae Ciceronis filio adsign. P (ita p» sigl. person. om.), qui tamen verba ut causarum — praecurrentia (p. 57,2) patri

(M.)

trib.

/ igitur

(g, lin. exp.

B

Pp

CSB/

ut] aut BR I V W M G / causas ev. EL / id (id est AZ) si quae (q sadd. ua, quantum leg., A: qua trad. Lambeth 425) sunt P p C F À idem si qua sunt S // 7 et de N / Verba id est — causis secl. Bornecque / ut!] et S aut N //

PARTITIONES

ORATORIAE

57

nera partium generumve partes; ut primordia rerum et quasi praecurrentia, in quibus inest aliquid argumenti; ut rerum

contentiones, quid maius, quid par,

quid minus sit, in quibus aut naturae rerum aut facultates comparantur. C. Omnibusne igitur ex istis locis argumenta sumemus? P. Immo vero scrutabimur et quaeremus ex omnibus, sed adhibebimus iudicium, ut

levia semper eiciamus, non numquam

etiam commu-

nia praetermittamus et non necessaria. C. Quoniam 10

15

de fide respondisti, volo audire de motu. P. Tu loco quidem quaeris, sede plenius quod vis explicabitur, cum ad orationis ipsius quaestionumque rationem venero. C. Quid sequitur igitur? P. Cum inveneris, conlocare: cuius in infinita quaestione est ordo idem fere,

9,15

(ordo) Cf. Part. 6 sq. //

1 generumve] generum ut (in S) P p € S / ut] aut L // 2 in quibus — argumenti? discipulo, ut rerum — comparantur stro trib. P; in quibus — argumenti secl. Bornecque // 3 ut contentione S / quid par om. R V E L // 4 natura G // 8,5 om.

E L / ex his (om. V) loc. semper arg. (om.

Verba magiin rer. igitur

G) N V G Tragur.

Il 7 ut] vel T // 8 semper] quaeque V / reiciamus BRIVMG / etiam] et W D / communia om. Ὁ (ita in A suspicari potest, si litter. numerum primae l. squalore corruptae f. 36ra attente consideramus: de quo cf. Giomini, 17) U M D G // 9 et (et non om. B) om. O (sic probabil. A) U M D Ὁ // 10 locum S // 11 quidem om. I quid T N / planius B R V Q / quid (q, L) vis I N L quam vis (nunc R) V B R // 12 oratoris I M rationis N // 9,14. igitur om. T // 15 in (om. B M) infinita quaestione est ordo (ordo est B I W D G M, om. N) VOBIWDG M infinita quaestio est ordo Ὁ (sic probabil. A: cf. Giomini, 17) ἢ F, unde cuius «cum? infinita quaestio

Ströbell, 35 //

58

M. TVLLI CICERONIS

quem exposui locorum; in definita autem adhibenda

sunt illa etiam quae ad motus animorum pertinent. C. Quo modo igitur ista explicas? P. Habeo communia praecepta fidem faciendi et commovendi. Quoniam fides est firma opinio, motus autem animi incitatio aut ad voluptatem aut ad molestiam aut ad cupiditatem aut ad metum

10

—

tot sunt enim

genera,

partes

plures

generum singulorum — omnem conlocationem ad finem accommodo quaestionis. Nam est in proposito finis fides, in causa et fides et motus. Qua re cum de causa dixero, in quo inest propositum, de utroque dixero. C. Quid habes igitur de causa dicere? P. Audi-

10 (fides et motus: cf. Part. 13) Cic. De orat. III 104 // 10,12

Cf. Part. 69 // l quam R / autem

add.

finita corr. in defi- m. alt. p / quaestione post

N // 4 commovendi

corr.

in -nendi,

inde iterum

in -

vendi W // 5 mutatio N / aut om. G // 6 modestiam EL / aut ad met. aut ad cupid. (aut occupidit. B) R I V Q M B // 7 modus post enim trad.

IR V Q M G, ita Paris. Lat. 14146 et

H sadd. m. alt.;

ante genera notam ('/.) sadd. corrector A, om. in mg. emendatione (fortasse ob folii amputationem), si modo umquam fuit / plurales € // 8 communem W D / concatenationem A (notam. */. sadd., om. emendatione, corrector) S con (inde spat. vac.) cationem p collec-

tionem R collocutionem M collocutionem vel propositionem T / fidem pler. codd. (verba ad finem — proposito om. T), praeter finem (mg., ex fidem Z) E N Z (cf. p. 60,4) // 9 accommodemus I F N M G / quaestioni M / proposito] consultatione vel propositione (proposito M, Paris. 14146 -sitis R) B I V Q G MR prepositione Z | finis om. M / fides! om. O / causa] consultatione Z / et! om. O finiri in eam fides et motus H // 11 qua (ex quo A S) U (praeter H) Q MG / inest om. N estU (praeter V ἢ ELMDZG / et de Z !! 10,12

igitur om.

BIF

/ de re (mg.

dicere

H)

TH

ἡ"

10

PARTITIONES ORATORIAE

59

torum eam genere distingui. Nam aut auscultator modo est qui audit aut disceptator, id est rei sententiaeque moderator; ita aut ut delectetur qui audit aut ut statuat aliquid. Statuit autem aut de praeteritis, ut iudex,

aut de futuris, ut senator;

sic tria haec

genera

iudicii, deliberationis, exornationis: quae, quia in laudationes maxime conferatur, proprium iam habet ex eo nomen. C. Quas res sibi proponit in istis tribus generibus orator? P. Delectationem in exornatione, in

5 Cf. Part. 69-70. Aristot. Rhet. I 1358 b, 6 sqq.; Rhet. Her. I 2; Cic. Inv. I 7-8; II 155 sqq.; De orat. I 141; II 341; Orat. 69; Opt. 3; Top. 91; Quint. II 21, 23; III 3, 14; 4, 11 sqq.; VIII 3, 11; I. Vict. 93, 15; Fort. 81, 12; Victor. 174, 43; 192, 44; Sulp. Vict. 316, 4; Mart. Cap. 456, 20; 462, 13; Cass. 495, 22; Isid. 507,

25; Alc. 526, 35; Emp.

570, 26 //

1 iam (etiam Paris. 14146) genera O M Paris. 14146 tria genera

D / distinguo C distinguam Lambeth 425 distinguenda sunt Paris. 14146 distingui oportet G tria sunt genera distinguen (n eras.) mg. iam genera distingui oportet W eam genera distinguere (ex *duobus mss.) Lambinus in adnott. / aut] ut I et Z / consultator N // 2 aut] vel F // 3 aut! sadd. m. alt. H; om. U (praeter W H) QM G / ut! om. S / delectetur qui audit Tricassiens. 1559 (XV), ita H, sed qui audit in mg. m. alt. add. qui audit delect. (ex delect. audit, signo trasposit. add., W) M qui delect. qui audit G delectetur (om. qui audit) U (praeter W) Q qui delectetur audit (-at C) cett. codd. / ut?] ita ut RIVZQMG / Verba ita aut — aliquid ut glossema seclud. put. Stróbel!, 11 // 4 autem om. B R V N / praesentibus N // 5 senatus U (praeter W) Q M G / tria (igitur V) sunt U (praeter W) Q // 6 iudicii] hoc est iud. I Z M / exortationis corr. in exornat. B et exornationis F M exornationisq; (om. quae) S / quae om. € quae quidem L / laudationem W laudationis (ex -es H) p € H laudatione P D

// 7 confertur

UQMDZG / iam habet Stangl! habet iam BR I V QM G habet (om. iam) F N tamen habet O inde (exinde D) W D / ex om. S / ex se (ex se iam E L) R V Q // 11,8 res om. O / proponet Paris. 14146 R V Q G / tris mg. tribus A // 9 exornationem I ex hortatione W //

11

60

M. TVLLI CICERONIS

iudicio aut saevitiam aut clementiam

iudicis, in sua-

sione aut spem aut reformidationem deliberantis. C. Cur igitur hoc loco exponis genera causarum? P. Vt rationem conlocandi ad finem cuiusque accommodem. 12 C. Quonam tandem modo? P. Quia quibus in orationibus delectatio finis est, varii sunt ordines conlocan-

di.

Nam aut temporum servantur gradus aut generum

distributiones; aut a minoribus ad maiora ascendimus

aut a maioribus ad minora delabimur; aut haec inaequabili varietate distinguimus, cum parva magnis, sim-

13

plicia coniunctis, obscura dilucidis, laeta tristibus, incredibilia probabilibus inteximus, quae in exornationem cadunt omnia. C. Quid, in deliberatione quid spectas? P. Principia vel non longa vel saepe nulla.

13,14 Aristot. Rhet. III 1415 a, 24; Rhet. Her. I 9; III 11; Cie. Inv. I 25; Quint. IV 1, 72; I. Vict. 68, 4; Fort. 110, 1; 113, 6; Victor. 199, 35; 200, 27; Sulp. Vict. 322, 27; Mart. Cap. 486, 14 //

1 aut!] om. F N autem P p C B R V M D autem aut W // 2 autem aut B N G autem Z / spe aut reformidatione C / deliberandi (-ti H) F // 3 Verba cur igitur — accommodem om. B / controversiarum U (praeter B W) // 4 ad] aut S / commodem I V Z Q M commendem H accomodemus S // 12,5 quo Poppi W / tamen IZ / quoniam E // servabitur O W D // 8 distributione A p CS / a om. S / conscendimus Poppi // 9 Verba aut a maioribus — cum parva (l. 10) om. Poppi, mg. add. B / aut! om. Z / dilabimur B V L M / haec om. N hoc D / inaequali Paris.

14146

R H M

// 10 tum R /

con (sic!)

parva exp. B // 12 incredibilia probabilibus om. O / probabili EL / interserimus W D / exornatione R ornationem p € L // 13 omnia om.L Hic finit Paris. 14146 /] 13,14 speras (ss., ex -ctas M) IM Verba quid spectas - est enim (p. 61,2) murium mordacitate legi non possunt in A / nulla sunt. Sunt etiam Z nulla sunt (inde sunt enim mg. add. m. alt.) H nulla sint. Sunt dubitanter Stróbel!, 37 //

10

PARTITIONES ORATORIAE

61

Sunt enim ad audiendum qui deliberant sua causa parati. Nec multum sane saepe narrandum; est enim narratio praeteritarum rerum aut praesentium, suasio autem futurarum. Qua re ad fidem et ad motum adhibenda est omnis oratio. C. Quid, in iudiciis quae est 14 conlocatio? P. Non eadem accusatoris et rei, quod accusator rerum ordinem persequitur et singula argumenta quasi hastas in manu conlocat, vehementer proponit, 10

concludit

acriter,

confirmat

tabulis,

decretis,

testimoniis accuratiusque in singulis commoratur, ora-

2 (Cf. Part. 15; 32). Rhet. Her. II 80; 326; 330; Orat. 124. Top. 97; 71, 17; Fort. 110, 29 sqq.; Victor. 36; Sever. 58, 3; 59, 2; Mart. Cap.

I 14; Cic. Inv. I 28; De Quint. IV 2, 31 et 40; I. 201, 17 sqq.; Sulp. Vict. 486, 16; Cass. 497, 37;

orat. Vict. 322, Isid.

510, 22; Alc. 535, 36 // 14,6 Rhet. Her. III 16; Cic. Inv. I 7; De orat. I 151; II 54; III 171; Orat. 77; 134; 149 sq.; Quint. IX 4, 33 sqq.; I. Vict. 81, 23; Fort. 120, 22; Victor. 178, 2; Sulp. Vict. 315, 9; 320, 9; Mart. Cap. 455, 6; 471, 30; Cass. 495, 17; Alc. 526, 25; 544, 8; Emp. 563, 20 // 6-p. 62,3 Rhet. Her. III 17; Cic. De orat. II 80; 181; 307; Orat. 136; 140 //

1 suam causam R V E L // 2 est om. O / est enim] etenim EL // 3 aut ante praeterit. add. M // 4 finem (ss., ex -dem 2) S Z /| 5 est om. W / oratio ex ratio P / in sadd. A / est om. € // 14,6 quod om. W D / accusatorum R V // 7 rem ordinemque N Tragur. rei ordinem F / prosequitur (ex per- m. alt. W)HN W sequitur B / et] et cum F // 8 hasta in manu collocata (-at D) B I Z N G D hastas in m. collocatas M hastas (haust- R) in m. collo-

cata VEL R hasta in m. collocatam H hasta sit in m. collocata Pideri?, qui etiam hasta in m. collocata coni. / vehementer om. N M

// 10

accuratius

W

//

62

15

M. TVLLI CICERONIS

tionis praeceptis, quae ad incitandos animos valent, et in reliqua oratione, paulum digrediens de cursu dicendi, utitur et vehementius in perorando. Est anim propositum, ut iratum efficiat iudicem. C. Quid faciendum est contra reo? P. Omnia longe secus. Principia sumenda ad benevolentiam conciliandam; narrationes aut amputandae, quae laedunt, aut relinquendae, si totae sunt molestae; firmamenta ad fidem posita aut per se diluenda aut obscuranda aut digressionibus obruenda; perorationes autem ad misericordiam conferendae. C. Semperne igitur ordinem conlocandi

3 (perorando) Cf. Part. 52; 56; 58 // 4 (iratum) Cic. De orat. II 189; Orat. 131; Top. 99; Quint. IV 1, 14; I. Vict. 80, 21 // 15,511 Rhet. Her. I 6 et 11; Cic. Inv. I 20; 28; 30; 34; 106; De orat. II 321 sq.; 330; Orat. 122; Top. 97; Quint. IV 1, 5; 2, 8; 12; 76; I. Vict. 68, 14 sqq.; 74, 7 sqq.; 76, 18 sqq.; Fort. 109, 1; 7; 111, 1; 9; 116, 26; 120, 17; Victor. 194, 41; 205, 39; 257, 23; Mart. Cap. 485, 17; 486, 23 sqq.; 490, 6; 491, 19 sqq.; Isid. 510, 25 sqq.;

Alc. 535, 27 sqq. // l orationis P perorationis (in perorW p C SZ M D W: ita A, ss. narrationis vel actionis de (rell. non leg.) Petrarcae m. perorationisque cett. codd. iis orationis Friedrich / praeceptisque quae Z / ad illiciendos R ad illicitandos V L Tragur. // 2 paululum U (praeter B R) Q M D G // 3 An utitur post valent (l. 1) collocandum? / vehementer R V L // 4 efficiant A S // 15,5 contraria (sup. ria scr. reo, ut videtur, À ad contr. S) O R contra reum (corr. in

reo H) F N / omnia] contraria omnia W D Verba contraria omnia M(agistro) trib. PC Lambeth 425 // 6 sumenda principium (inde est sumendum add. HM) IF M // 7 autem P p € Q / putandae (mg. purgandae vel computandae corrector A) P p A permutandae € // 8 molestae (ss. graves vel contrariae vel onerosae adnotator saec. XI) A / firmamenti W / Verba firmamenta ad fidem posita om. S // 10 autem om. N aut S // 11 ordine TZ M //

10

PARTITIONES ORATORIAE

63

quem volumus tenere possumus? P. Non sane; nam auditoris aures moderantur oratori prudenti et provido: eae quod respuunt immutandum est. C. Expone deinceps quae ipsius orationis verborumque praecepta sint. P. Vnum genus est eloquendi sua sponte fusum, alterum versum atque mutatum. Prima vis est in simplicibus verbis, in coniunctis secun-

16

da; simplicia invenienda sunt, coniunctio conlocanda est. Et simplicia verba partim nativa sunt, partim re10

perta. Nativa ea, quae significata sunt sensu; reperta,

quae ex iis facta sunt et novata aut similitudine aut imitatione aut inflexione aut adiunctione verborum.

Atque etiam est haec distinctio in verbis: altera natu-

2 sq. Cic. De

orat.

III 150;

192;

Orat.

24;

175;

219;

Off. I

128; Quint. IX 4, 116; I. Vict. 71, 7 // 16,7-p. 64,10 (Cf. Part. 19 sqq.) Aristot. Rhet. III 1407 a, 20 sqq.; Rhet. Her. IV 17; Cie. De orat. III 149 sqq.; 155; 201; Orat. 80; 115; 135; Opt. 4; Quint. VIII 1, 1; 3, 15; 6, 4 et 19; I. Vict. 82, 14 sqq.; Fort. 124, 1; 127,

16; Mart.

Cap. 472, 27; Alc. 544, 29 //

l quae I / M // 3 et quod B an mutandum P p € / oratoris ante genus add.

volemus N G // 2 auditorum R V N / moderatur (quia Poppi) U S Q D / imitandum D mutandum R / est] om. R sit p € // 16,4 in ante ipsius add. (mg. ex-tionis H) M // 5 sunt T W F M D / igitur B I S N M / loquendi Z // 8 coniuncta (ss. coniunc-

tio m. alt. W) B W // 9 verba om. EL / sunt om. B // 10 Ante ea add. sunt W // 11 novata ad similitudinem ad (una litt. eras. inter a et d in À aut S) imitationem ad (aut S) inflexionem ad (aut

S) adiunctionem (ante adiunct. eras. tribus litt. in A) A S // 12 mutatione B I F immutatione mg. immitat. m. alt. W / Post imitatione verba alia (aut N) inferius sunt quae non (om. E L) nova (om.

E L) innovata (non novata I V Z Q) tractentur (-tantur -tant 1 Z N M) interpol. U (praeter B W) QM // 17,13 PpCS //

VHEL nervis

17

64

M. TVLLI CICERONIS

ra, tractatione altera; natura, ut sint alia sonantiora,

grandiora, leviora et quodam modo nitidiora, alia contra; tractatione autem, cum aut propria sumuntur re-

rum vocabula aut addita ad nomen aut nova aut pri-

sca aut ab oratore modificata et inflexa quodam modo. Qualia sunt ea quae transferuntur aut immutantur, aut ea, quibus tamquam abutimur, aut ea quae ob-

scuramus, quae incredibiliter tollimus, quaeque admi-

18

rabilius, quam sermonis consuetudo patitur, ornamus. C. Habeo de simplieibus verbis; nunc de coniunctione quaero. P. Numeri quidam sunt in coniunctione servandi consecutioque verborum. Numeros aures ipsae metiuntur, ne aut non compleas verbis quod proposueris aut redundes. Consecutio autem, ne generi-

18,11 (coniunctione: cf. Part. 18; 21) Aristot. Rhet. III 1409 a, 25; Rhet. Her. IV 18; 27; Cic. De orat. II 158; 167; III 150; 171 sqq.; 201; Orat. 77; 149 sq.; Opt. 5; Quint. VIII 1, 1; 3, 15;

IX 4, 33 sqq.; I. Vict. 84, 16; Fort. 123, 13 sqq.; Mart. Cap. 474, 13; Diom.

I 453,

4; 466,

26;

Pomp.

V

287,

20;

Alc.

545,

22

//

1 sunt W /altera Pp C S N illa T / consonantiora alia graviora alia grandiora N // 2 lucidiora (ita Poppi) ex nitidiora B / vel ante alia add.

F // 4 addüa

ss. adducta

(an addicta?)

m.

eadem,

quantum leg., A: in mg. derivata vel divulgata adnot. corrector saec. ΧΙ adducta C derivata S / aut?] ut L // 5 aut om. B / quod (inde tribus litt. obscurat.) à modo A quodadmodum D // 6 sunt om. N / quae sadd. A, om. p CN // 7 ea! om. N // 8 quae] quaeque A quae vi P p € S quaeve V Q, ita Stróbel!, 38 / incredibiliter orn. S incredibilia F // 9 mirabilius B I R Q M mirabiliora F / sermoni L sermonibus (corr. in -nis À) P p S A // 9 oramus P p € S // 18,10 coniunctis F // 11 quidem E // 12 consecutioneque $ // aures] aut (autem Poppi) res C S // 13 non om. U (praeter W, sed ne trad. B) Q M / complexas (exp. M) I N M complexis Z / quod] plus quam B //

10

PARTITIONES ORATORIAE

bus,

numeris,

temporibus,

personis,

65

casibus

pertur-

betur oratio. Nam ut in simplicibus verbis quod non est Latinum, sic in coniunctis quod non est consequens vituperandum est. Communia autem simplicium coniunctorumque haec sunt quinque quasi lumina, dilucidum, breve, probabile, inlustre, suave. Dilucidum

fiet usitatis verbis propriis dispositis, circumscriptione conclusa aut intermissione aut concisione verborum; obscurum autem aut longitudine aut contractio1 (numeris) Aristot. Rhet. III 1408 b, 28 sqq.; Cic. De orat. III 182 sqq.; Orat. 168 sqq.; 204 sqq.; Brut. 34; Opt. 5; Quint. IX 4, 92; Fort. 124, 5; I. Vict. 85, 12. De ‘numero’ cf. etiam Mart.

Cap. 476, 6 sqq.; Vers. Ruf. 575, 2; 579, 9 et 14; 580, 16 et 27; 581, 1 sqq.; Diom. I 466, 26; Mar. Victor. VI 41, 23; Max. Victor.

VI 228, 1; Rufin. VI 565, 9 sqq. // 19,6 (dilucidum) Aristot. Rhet. III 1404 b, 1; Rhet.

Her.

IV

17; Cic. De orat. III 49; 149; Orat.

80; 122; Top. 97; Opt. 4; Quint. VIII 2, 22; Fort. 123, 13; 125, 8; Sulp. Vict. 320, 32 et 36; I. Vict. 71, 17; 72, 23; 82, 11 et 14; Mart. Cap. 472, 22; Isid. 515, 20; Alc. 544, 19 // 9 (obscurum) Aristot. Rhet. III 1405 a, 35; Poet. 1458 a, 32; Rhet. Her. I 15; IV 62; Cic. Inv. I 29; De orat. II 326; III 49; 167; Orat, 30; 121;

Quint. IV 2, 35; VIII 6, 12; I. Vict. 82, 4; 84, 3; Fort. 123, 11; 125, 4; 20; Bed. III 236, 402, 5;

Victor. 206, 20; Aug. Doctr. Christ. IV 10, 24; Alc. 544, 616, 4; Tryph. Rhet. Gr. III 193, 13; Cocondr. Rhet. Gr. 21; Charis. 364, 10; Diom. I 450, 25; 462, 18; Donat. IV Pomp. V 307, 1 //

1 numeris| annis M / temporibus om. D / proturbetur € // 2 ut om. D sicut B / est linitum P est linum p est unum C om. spat. vac. rel. S // 3 in] et S / est om. ἢ / Verba quod non est —

commutanda

(p. 70,14) om. EL

// 19,7 fit U (praeter

W

NM

/ verbis om. R / propriis om. C / compositis I ΕΝ / Post dispositis trad. aut codd., praeter P p € S (in A non leg. temporum muriumque iniuria) / circumscriptionem p € // 8 concisa (-sam p C) P W S D p € (in A non leg.) // 9. autem om. N / Verba aut contractione — ambiguitate aut om. R V / tractatione T F // 5

19

66

M. TVLLI CICERONIS

ne orationis aut ambiguitate aut inflexione atque immutatione verborum. Brevitas autem conficitur simplicibus verbis, semel una quaque re dicenda, nulli rei, nisi ut dilucide

dicas,

serviendo.

Probabile

au-

tem genus est orationis, si non nimis est comptum atque expolitum, si est auctoritas ac pondus in verbis, si sententiae vel graves vel aptae opinionibus homi20

num ac moribus. Inlustris est autem oratio, sı et ver-

2 (brevitas: cf. Part. 32) Aristot. Rhet. III 1407 b, b, 25; 1416 b, 33; Rhet. Her. I 14; IV 68; Cic. Inv. De orat. II 326 sqq.; Orat. 124; 139; Top. 97; Quint. VIII 3, 82; I. Vict. 71, 17; 72, 1; Fort. 111, 28; Victor. Alc. 535, 38; Aug. Doctr. Christ. II 36, 54; IV 2, 3;

28; 1414 I 27 sq.; IV 2, 31; 204, 21; 4, 6 // 4

(probabile: cf. Part. 32; Quint. VIII 3, 42-43) Aristot. Rhet. II 1377 b, 23 sqq.; III 1418 b, 19; Rhet. Her. I 16; IV 62; Cic. Inv. I 29 sq.; 46; 67; De orat. II 80; 331; Orat. 124; 138 sq.; Top. 97;

Quint. IV 2, 52; VIII 2, 22; I. Vict. 71, 17; 73, 3; 82, 6; Fort. 111, 486, III 68; 138

29; 25; 1404 Cic. sq.;

Victor. 206, 39; Sulp. Vict. 323, 16; Mart. Cap. 470, 6; Alc. 536, 12; 544, 21 // 20,8 (inlustris) Aristot. Rhet. b, 8; Poet. 1457 b, 1 sqq.; Rhet. Her. IV 17; 60; 62; Inv. II 49; De orat. II 337; III 17; 150; 202; Orat. 132; 182; Top. 97; Opt. 4; Quint. IV 2, 63 sq.; VI 2, 32; VIII

2; 3, 61; I. Vict. 72, 8; 82, 15; Fort. 123, 13; 124, 3; 125, 21; Victor. 271, 22; Mart. Cap. 472, 27; Alc. 544, 25 sqq.; 358, 7; Diom. I 457, 27 sqq.; Donat. IV 309, 17; Pomp. 1; Aristid. Rhet. Gr. II 459, 13 //

Charis. V 305,

l aut! om. B / inflexibile P p C (in A non leg.) inflexu S / atque] aut W S D / mutatione N G // 2 autem orn. € / conspicitur I N M Poppi conspiciuntur B // 3 in ante una add. D / dicendi P p €: cf. Giomini, 20 // 4 convenit post rei add. Z M, et H sed lin. exp. // 6 ac] et (ex aut W) UN atque S aut D // 7 si om. D / si sententiae] Hic deficit A, usque ad partis esse ($ 27,6), propter

erosionem vel amputationem ff. 37rb, 37va, 37vb // 8 ac] et U (praeter W)

N

/ est om.

C BI

//

PARTITIONES ORATORIAE

67

ba gravitate delecta ponuntur et translata et supralata et ad nomen adiuncta et duplicata et idem significantia atque ab ipsa actione atque imitatione rerum non abhorrentia. Est enim haec pars orationis, quae rem constituat paene ante oculos; is enim maxime sensus attingitur, sed et ceteri tamen et maxime mens ipsa moveri potest. Sed quae dicta sunt de oratione dilucida, cadunt in hanc inlustrem omnia; est enim

plus aliquanto inlustre quam illud dilucidum. Altero 10

fit ut intellegamus, altero ut videre videamur. Suave autem genus erit dicendi primum elegantia et iucunditate verborum sonantium et levium; deinde coniunc1 (translata et supralata: cf. Part. 53; Quint. VIII 3, 43) Aristot. Rhet. III 1405 a, 1; 1407 b, 26; Poet. 1457 a, 31 sqq.; Rhet. Her. IV 44 sq.; Cic. De orat. III 155 sqq.; 203; Orat. 81; 139; 192; Top. 31 sq.; Opt. 4; Quint. VIII 6, 4 sqq.; I. Vict. 82, 19; Fort. 122, 24; 124, 23; Mart. Cap. 473, 15; Alc. 544, 35 // 21,10-p. 68,9 (suave: cf. Part. 72) Aristot. Rhet. III 1404 b, 11; 1405 a, 8; 1414 a, 19: Rhet. Her. IV 18; Cic. De orat. III 39; 96; 150; 152 sqq.; 154; 170; 206; Orat. 38; 77; 80 sq.; 84; 149 sq.; 164; 175; 182; Top. 11; 69; Opt. 4; Quint. VIII 3, 24; I. Vict. 82, 13 et 18; 84, 17; 92, 20; Fort. 127, 16; Sulp. Vict. 321, 7; Mart. Cap.

474, 13; Isid. 515, 23; Alc. 545, 22; Diom. I 453, 4; 466, 26; Pomp. V 287, 20 // l granditate (vel grandia) coni. Lambinus / deleta T / tralata p / supralata om. O superlata R W // 2 coniuncta N // 3 atque imitatione om. O B W D atque immutatione V et mutatione F / rerum ex rere p / De ll. 1-4 cf. Quint. VIII 3,43 /| 5 paene om. R / is B iis (ex hiis V) P p V his (hiis D) cett. codd. // 6 attingitur ex exting- m. alt. p / et!]! om. BRVZNM / ceteris (s exp. W) S D M W / maximis (ex -me m. alt. p) P S p // 7 sunt om. PpS // 9 aliquando W S D / inlustri P p illustris S // 10 altero] alt. vero (modo T H) B I F N alt. fit W D / audire Z / videamus p € // 21,11 dicendi om. B / primum om. O // 12 lenium (-num N) W N

21

68

M. TVLLI CICERONIS

tione, quae neque asperos habeat concursus neque diiunctos atque hiantis et sit circumscripta non longo anfractu, sed ad spiritum vocis apto habeatque similitudinem

aequalitatemque

verborum,

cum

ex contra-

riis sumpta verbis verba paribus paria respondeant relataque ad idem verbum et geminata ac duplicata vel etiam saepius iterata ponantur constructioque verborum tum coniunctionibus copuletur, tum dissolu22

tionibus quasi relaxetur. Fiet etiam suavis oratio, cum aliquid aut inusitatum aut inauditum aut novum dicas. Delectat etiam quicquid est admirabile maximeque movet ea quae motum aliquem animi miscet ora22,10 Cf. Cic. De orat I 137; II 2; 82; III 152 sq.; 170; Orat. 80; Quint Decl. 298; Gell. XI 7, 1 // 12 Cic. De orat. I 220; II 203; Orat. 128 //

l neque! om. D / habeat sadd. B, mg. habet add. D habet P CU M / cursus I M // 2 disiunctos P U N D / hiatus S / sit] si V / non longo om. Z // 3 aptum W / habet V / Post similitudinem continuat trium rerum (p. 74,12) R // 4 tum OU (praeter V) NMD/ Verba tum ex contrariis — verborum (l. 7) add. in f. super. m. rec. B // 5 sumptam verbis tum ut verba Schuetz (tum ut verba iam trad. S) / verbis om. B / Post verba inser. crebra crebris codd. (ex Cic. De orat. III 206, Orat. 79?), except. O // 6 relatique H // 8 tum! om. S / Verba copuletur tum dissol. om. O // 9 quasi om. IW ἘΝ quam D / relaxatur (corr. in -xetur B, DB / 22,9 fit IVFNM / quo S si W D ut F // 10 aut!, aut? om. F / inusitatum F (ita scr. Friedrich, qui tamen invisitatum dubit. coni.): cf. Cic. Orat. 80; De orat. Ill 39, 153, 170 invisum tuum W tuum O V M D G tu versus ( diversius Norimb. 1497) IN aut inusitatum om. B / dicas om. N

// 11 enim BIFN M / sit O D // 12 animi miscet codd., praeter animi scit (animi aliq. efficit S) O, unde animi ciet coni. C.F.W. Mueller (Progr. Landsberg 1865, 18), animis ciet Friedrich (ita iam trad. cod. Tricassiens. 1559); sed cf. Cic. De orat. I 220 (animorum motus miscet, sc. orator) et II 203 //

10

PARTITIONES ORATORIAE

69

tio quaeque significat oratoris ipsius amabilis mores: qui exprimuntur aut signando iudicio ipsius et animo humano

ac liberali aut inflexione sermonis,

cum

aut

augendi alterius aut minuendi sui causa alia dici ab

oratore, alia existimari videntur idque comitate fieri magis quam vanitate. Sed sunt multa suavitatis praecepta, quae orationem aut magis obscuram aut minus

probabilem faciunt. Itaque hoc etiam loco nobis est ipsis, quid causa postulet, iudicandum.

C. Reliquum est igitur ut dicas de conversa ora-

10

tione atque mutata. P. Est quidem id genus totum in

commutatione verborum, quae simplicibus in verbis ita tractatur, ut aut ex verbo dilatetur aut in verbum

contrahatur oratio: ex verbo, cum aut proprium aut

23,12 (commutatione verbor.) Rhet. Her. III 23; IV 39; 44; 54; Cic. De orat. II 331; III 104; 168; 206 sq.; Orat. 122; 127; 135; 137; Top. 98; Quint. VIII 4, 1 sqq.; IX 3, 91; Vers. Ruf. 577, 29; Bed. 614, 9 // 13 sq. Cic. De orat. II 256; III 202; Orat. 135 //

1 quaeve Bornecque / admirabiles (ss. amabiles m. aliq. rec.; ita scr.

BD) W / motus corr. in mores S // 2 exprimentur (-ñtur P) O D

/ significando C UN M / et] om. D ex U (praeterW) N M G // 3 cum V Ὁ. om. cett. codd.; si coni. Friedrich // 4 agendi corr. in augBD / imminuendi B inveniendi I M / sua S // 5 alia sadd. m. alt. B / id V // 6 vanitate mg. varietate W // 7 eminus P p C nimis (ss. minus B) I B nimium F magis N // 8 hoc om. € / etiam] om. G in F // 9 quod N // 23,10 conv. oratione] conversatió P // 11 quidem] ita V ita ne Z ita neque B I N G ne (exp.) ita ne H; secl. Orelli quidem ut P / Ante id scr. cinum (lin. sup. c add.) W / genus om. V / Est ita: quod genus Stangl* Est ita: quod quidem genus Stróbel!, 38 / situm post totum add. U (praeter W) N M G // 12 continuatione F / Verba in verbis — dilatetur om. B / in om. V // 13 tractantur P p D tractetur V tractentur ΓΝ M / aut! mg. scr. T/ex]nIFNMG / verbum] verbo V // 14 contrahitur oratio cum Lambinus //

23

70

M. TVLLI CICERONIS

idem significans aut factum verbum in plura verba diducitur; ex oratione, cum aut definitio ad unum ver-

bum

revocatur aut adsumpta verba removentur

aut

circuitus diriguntur aut coniunctione fit unum verbum 24

ex duobus. In coniunctis autem verbis triplex adhiberi commutatio potest non verborum, sed tantum modo ordinis, ut, cum semel dictum sit directe, sicut na-

tura ipsa tulerit, invertatur ordo et idem quasi sursum versum retroque dicatur, deinde idem intercise atque permixte. Eloquendi autem exercitatio maxime in hoc

toto

convertendi

genere

versatur.

C. Actio igitur sequitur, ut opinor. P. Est ita: quae

25

quidem oratori et cum rerum et cum verborum momentis commutanda maxime est. Facit enim et diluci-

24,8 (Cf. Part. 54) Cic. Orat. 135 // 25,12 Aristot. Rhet. II 1386 a, 33; III 1403 b, 22; 1404 a, 17; Rhet. Her. I 3; III 19 sq.;

Cic. Inv. I 9; De orat. I 18; III 220 sqq.; Quint. XI 3, 1 sqq.; I. Vict. 96, 11; Fort. 455, 9; Cass. 495,

1 significes

130, 8; Aug. 36,9; Victor. 178, 9; Mart. Cap. 20; Alc. 526, 28; 546, 11; Grill. 48, 6 //

T N M // 2 deducitur p W F N D / contractione

D / definitione (vel diff-) O D diffinitiones W / aut (pro ad) € N /| 3 revocantur W D / renoventur D // 4 in circuitus (-tu D WD

circum intus H / dirimuntur Stróbel!, 22; ita iam Piderit, qui tamen digeruntur coni. / aut in (ex Z) V G Z // 24,5

// 8 intulerit W D p € U M D

om.

N G

/ invertitur U (praeter W) / ducatur

duplex Piderit!

NG

(ex di- B) retro B

// 9 versus / idem

om.

G

// 11 toto] loco N // 25,12 aut P p / est] res D / ita om. OD // 13 oratori D orationi O B I M oratione V oró (= oratio?) W orationum F orationem N G / et cum?] tum Pp BIS cum C / et (om. Z

Ὁ

tum

... tum

(et um

WF)

BVNMDWEFG

/| 14 commutanda

W D commutata

IN M

/ et om.

commoda B

V

/ moventis

Ὁ

TG comitatu O comitata

L, ita Z (etiam pro

enim

scr.)

//

10

PARTITIONES ORATORIAE

71

dam orationem et inlustrem et probabilem et suavem non verbis, sed varietate vocis, motu corporis, vultu,

quae plurimum valebunt, si cum orationis genere consentient et eius vim ac varietatem subsequentur. C. Num quidnam tibi de oratore ipso restat aliud? P. Ni- 26 hil sane praeter memoriam, quae est gemina litteraturae quodam modo et in dissimili genere persimilis. Nam 10

ut illa constat

ex notis litterarum

et ex eo, in

quo imprimuntur ipsae notae, sic confectio memoriae, tamquam cera, locis utitur et in his imagines, ut litteras, conlocat.

26,6 Rhet. Her. I 3; III 29 sqq.; Cic. Inv. I 9; De orat. I 18; II 354; 357; 359 sq.; Quint. XI 2, 21 sqq.; I. Vict. 95, 18; Fort. 128, 21; Aug. 36, 4; Victor. 178, 6; Mart. Cap. 455, 8; 483, 13; Cass. 495, 19; Alc. 526, 27; 545, 37 //

1 et? om. Z / et probabilem et suavem om. Ὁ // 2 vocum UNMD G /corp. ac voltus (vu- € S -tu 6) quae O G corp. vultusque quae W D habitu voltus quae Friedrich, coll. Fin. III 56; Nat. deor. I 99; De orat. 1 132 (potius I 115); sed vultu, quae ex U (praeter W) Q M (qui vultuque scr., om. quae) legendum nobis videtur (an vultuque quae vel ac vultu quae ex G?), quod confirmat Cic. De orat. 1 18, II 188 et 251; Orat. 86; Brut. 110 (cf. autem Orat. 74; De orat. 1 132; Rhet. Her. Ill 19 et 26) // 3 valebit U (praeter

I W) QM G / generi B | consentiet U (praeter I W) QMG ἡ 4 et om. B / ac] et N / subsequetur B N subsequitur V E consequitur F L subsequatur M // 26,5 quid iam W D / tibi om. B T F / oratione ipsa (-se L) E L / aliud ex aliquid corr. m. alt. p aliquid D om. U (praeter W) L N M G // 6 germana B G / litteratura corr. in -re B // 7 et om. O // 8 ut non T vero H / et om. € // 9 illae U (praeter DQMDG/s5IH

QMD

//

M

// 10 cerae (corr. in -ra H) U (praeter B)

72

M. TVLLI CICERONIS

C. Quoniam igitur vis oratoris omnis exposita est, 27

quid habes de orationis praeceptis dicere? P. Quattuor eius partis esse, quarum prima et postrema ad motum animi praevalet — is enim est initiis et perorationibus concitandus

—, secunda narratio et tertia

confirmatio fidem facit orationi. Sed amplificatio, quamquam habet proprium locum, saepe etiam pri-

mum, postremum quidem fere semper, tamen reliquo in cursu orationis adhibenda est maximeque cum ali-

quid aut confirmatum est aut reprehensum. Itaque ad fidem quoque vel plurimum valet; est enim amplificatio vehemens quaedam argumentatio: ut illa docendi 27,2 (quattuor) cf. Part. 4 // 6 (Cf. Part. 23; 52) Aristot. Rhet. III 1419 b, 12 et 20; Rhet. Her. III 24; IV 22; Cic. Inv. I 100; De orat. II 331; III 104; 202; Orat. 122; 126 sq.; Top. 98; Quint. VI 1, 14 et 52; Hermog. Meth. 434, 7; περὶ ὕψους 12; I. Vict. 81, 3; Sulp. Vict. 324, 29; Victor. 169, 24; 257, 9; Long. Rhet. Gr. I 302, 2; Anon. Rhet. Gr. I 457, 5 //

27,1 Ante Quoniam inscriptionem DE ORATIONE (inde lin. exp. p) add. P p / orationis W Z N D G // 2 haberes C / oratoris EL / dicere om. G // 3 quarum] Hic redit A (f. 37vb), usque ad l. 5 (concitandis) // 4. praevalet (ex valet P) A S P valet (-ent

p W)

cett. codd. / iis P p hiis (vel his) CIWENMG / est om. WN / initiis] in iis (exp., mg. initiis m. alt. B; corr. in animus m. alt. Poppi) B Poppi / perorationibus ss. epylogis adnotator saec. XI cod. A /! 5 concitandis A P p € M animus concitatur N concitandus est animus G / et partibus (paribus L) rationibus concitandus E L / et om. p C W N D // 6 faciunt D // 7 quamquam om. G quamvis N quaeque B quae T F M qui I / habeat WL N / primum D // 8 quidem om. B T F vero V / reliquum F // 9 cursu ex -ru p / maxime N / aut post cum add. W E // 10 aut! om. L // 11 vel (add. infra m. alt. P) om. CL / ] Hic redit A (f. 38vb), usque

ad propinqui adfines (p. 79,11), sed non integra verba leg. | verisimillimis P p € // 5 in om. p CB / tota om. R V vis tota FM // 6 appellamus B I F M D / dicendi (corr. in do- W) D W / appellendi (ubi lendi est initium lin., | exp. et doc extra lin. praemis., quasi

corrigere vellet appel docendi) p: miro errore, fortasse ex appellem’ dicendi / gratia] causa S D // 8 proprium ex -rie H / notatum IEL (cf. $ 61) notatur P p € S (non leg. in A) notatur (tur exp., corr. in -te H)

cum

F nota

an notetur scribendum? (tur

F) U

(praeter W)

est N G notae

W D

nota

cum

cett.

codd.;

// 9 fit U (praeter R) Q D G / declarat QMG

//

PARTITIONES ORATORIAE

79

ignem. Veri similia reperientur ex partibus et quasi membris narrationis. Ea sunt in personis, in locis, in temporibus,

in factis,

in eventis,

in rerum

ipsarum

negotiorumque naturis. In personis naturae primum

35

spectantur valetudinis, figurae, virium, aetatis, marium, feminarum, atque haec quidem in corpore; animi autem aut quem ad modum adfecti sint, virtutibus, vitiis, artibus, inertiis, aut quem ad modum commoti,

cupiditate, metu, voluptate, molestia. Atque haec qui10

dem in natura spectantur; in fortuna genus, amicitiae, liberi, propinqui, adfines, opes, honores, potestates,

divitiae, libertas et ea quae sunt his contraria. In locis autem et illa naturalia, maritimi an remoti a mari, plani an montuosi, leves an asperi, salubres an pesti15

lentes, opaci an aprici, et illa fortuita, culti an inculti, celebres an deserti, coaedificati an vasti, obscuri

an rerum gestarum vestigiis nobilitati, consecrati an

2-8 38 (p. 81,4) Rhet. Her. II 5; Cic. Inv. I 34 sqq.; II 28 sqq.; Quint. V 10, 23 sqq.; VII 2, 1 sqq.; Victor. 260, 11; Sulp. Vict. 326, 2; I. Vict. 32, 16; Grill. 2, 12 //

24;

265,

1 reperiuntur S N G / ex partibus om. BIF // 2 membra Z / in?] et L // 2 eventibus S N // 35,5 ex(s)pectantur U (praeter W) Q / figurae om. W N // 6 marum P / et post marium add. W / hoc R H D G // 7 aut om. F / effecti E L D / sunt (corr. in sint T) U (praeter R) S E N D G // 8 viris (corr. in -riles P) O (vitiis vix leg. in A) / inertis (corr. in -tes P) p C P meritis (mg. inertiis

H) S F L mercibus (menti- D) W D // 9 quidem om. D // 10 genus om. G // 11 adfines] Hic finit A (f. 38vb) / et ante potestates add. R V // 12

libertates S / et om.

P p C /

(h)üs P p E, // 36,13

et

alia O et ista W D et in illa H alia et illa B / an] aut F // 14 lenes I V // 15 an aprici om. I / culta vel D / an] aut N // 16 crebres E L / aedificati G // 17 nobilitati om. N //

36

80

M. TVLLI CICERONIS

11 profani. In temporibus autem praesentia, praeterita, 37 futura cernuntur; in his ipsis vetusta, recentia, instantia, paulo post aut aliquando futura. Insunt etiam in temporibus illa quae temporis quasi naturam notant, ut hiemps, ut aestas aut anni tempora, ut mensis, ut dies, ut nox, hora, tempestas, quae sunt naturalia; for38

tuita autem sacrificia, festi dies, nuptiae. [am facta et eventus aut consilii sunt aut inprudentiae, quae est aut in casu aut in quadam animi permotione: casu, cum aliter cecidit quam putatum est, permotione, cum aut oblivio aut error aut aliqua metus aut cupiditatis causa permovit; sit etiam in inprudentia necessitas ponenda. Rerum autem bonarum et malarum tria gene-

38,13 Cf. Part. 74 // 37,1 in (et N) ante praesentia add. B N / et ante praeterita add. Z // 2 et ante futura add. U (praeter V Z2 QMDG / iis P p W E / et vet. et rec. G / vetustate O // 3 aut om. PC N / etiam om. V // 4 et ante temporis add. B I H QM G temporum W SD temporibus P p € // 5 ut? om. Det SF / aut| ut OBI R V M / anni] autumni (-nus B) U (praeter W) QM G; ita E ex aut anni / aestas ver autumnus aut anni W D / hiems ver aestas autumnus, aut

tempora, ut annus mensis, ut dies nox hora; aut tempestas Piderit? / ut?] et

BRI V L;

ita Z,

qui ut ante hora add. // 7 ut si pro autem scr. S autem ut

PC

/ menses

S / ut? om.

L // 6 ut om.

EL //

38,7 nuptiae iam factae. Eventus O / nam B /

factae (e exp.) M

//

9 promotione S H permutatione R perturbatione ss. permo m. alt. M // 10 accidit (-derit R) ac (aut

I quam

M) U Q D G M / putan-

dum N speratum G / sit B I W F D M / permotio (ex permutatio C) O MC promotione H / cum om. W quando D // 11 aut! om. N / aut metus aut aliqua I R V W H Q M G / metus aut om. B / aut* om. Z / cupiditas Z EL // 12 permovet F promovit D / est (ex sit W) U W Q / autem E L / in om. H Q D M / imprudentiae G // 13 ponderanda U (praeter W) Q M G / malarumque V //

10

PARTITIONES ORATORIAE

8l

ra sunt; nam aut in animis aut in corporibus aut extra esse possunt. Hac igitur materie ad argumentum subiecta perlustrandae animo partes erunt omnes et ad id, quod agetur, ex singulis coniectura capienda. Est etiam genus argumentorum aliud quod ex facti ve- 39 stigiis sumitur, ut telum, cruor, clamor, [auditus], titubatio, permutatio coloris, oratio inconstans, tremor

[eorum],

aliorum

quid,

quod

sensu percipi possit;

etiam, si praeparatum aliquid, si communicatum cum 10

aliquo, si postea visum, auditum,

indicatum.

Veri si- 40

milia autem partim singula movent e suo pondere, par39,5-10 (Cf. Part. 114) Aristot. Rhet. 1 1355 b, 35; 1357 b, 1; Rhet.Her. II 8 sqq.; Cic. Inv. 1 48; 81; II 41; 46; De orat. II 116; 170; Top. 52; Quint. V 9, 1 sqq.; 10, 46; Fort. 116, 22; Vic-

tor. 229, 35; 237, 27; 250, 2; Sulp. Vict. 332, 1; Sever. 66, 2; 75, 6; I. Vict. 21, 16; 44, 2; Mart. Cap. 469, 20; 489, 25; Aug. Doctr. Christ. II 1, 1 sqq.; Alc. 539, 10; Anaxim. 33, 3; 39, 19; Minucian.

Rhet. Gr. I 340, 5 // 1 aut! om. F / in? om. P p S (in € non leg.) // 2 (h)e(a)e (hae SHBRVNSHbhaec EL huius W Z G / materiae C I S U (praeter T) Ὁ / argumenta R VE L ΠῚ 3 subiectae BWSFNG ἡ 4 agitur O agentur M // 39,5 etiam] enim BF et W enim et M / quam I // 6 zelum I / auditus post clamor scr. O W N D G, unde editus B M, aditus (ex addZL) IR V EZ L eiulatus (in ras.: ex aditus?) H: interpol. fortasse ex Rhet. Her. Il 8 clamor, crepitus exauditus (cf. etiam Cic. Inv. I 48 cum Victor. 237, 27 et 250, 2), nec non ex auditum seq. (l. 10) crepitus coni. Friedrich, coll. Rhet. Her. II 8 // 8 eorum (et eorum W D) post tremor add. codd., secl.

Wilkins; corporis coni. Friedrich / alior. quid quod quidquid P aliquid quod (om. R) cett. codd. eorum (vel quo?) transposit. litt. sadd. B // 9 praeparant C N G // 10 visu auditu iudicio S / inditum P p C RVFNMG // 40,11 partem (mg. im) singulam (m ventur 5 / e om. USNMDG / tempore IF M // 6

p CS alior. aliquid quod perpetratum B iudicatum exp.) H / mo-

82

M. TVLLI CICERONIS

tim, etiam si videntur esse exigua per se, multum ta-

men, cum sunt coacervata, proficiunt. Atque in his veri similibus insunt non numquam etiam rum et propriae notae. Maximam autem ad similitudinem veri primum exemplum, troducta rei similitudo; fabula etiam non etsi sit incredibilis,

tamen

homines

certae refidem facit deinde innumquam,

commovet.

12 C. Quid, definitionis quae ratio est et quae via? 41 P. Non dubium est id quidem, quin definitio genere declaretur et proprietate quadam aut etiam commu-

nium frequentia, ex quibus proprium quid sit eluceat. Sed quoniam de propriis oritur plerumque magna dissensio, definiendum saepe est ex contrariis, saepe etiam

ex dissimilibus, saepe ex paribus. Quam

ob rem de-

40,5 (exemplum ... fabula) Aristot. Rhet. II 1393 a, 25 sqq.; Rhet. Alex. 1429 a, 21 sqq.; Rhet. Her. IV 61 sq.; Cic. Inv. I 49; Top. 44; Quint. V 2, 1; 11, 1 sqq.; Rufin. 44, 14; Fort. 115, 27; Victor. 228, 9; 239, 1; I. Vict. 38, 6; 39, 3; Mart. Cap. 489, 9; Bed. 618, 17; Anaxim. 34, 1; Ánon. Rhet. Gr. I 322, 3; Apsin. Rhet. Gr. I 372, 28; Minucian. Rhet. Gr. I 418, 2; Tib. Rhet. Gr. III 200, 21; Cocondr. Rhet. Gr. III 241, 19; Choerob. Rhet. Gr. III 254, 17; περὶ ὕψους 37 // 41,8 sqq. Rhet. Her. II 17; Cic. Inv. I 42; II 153; Top. 43; 46 sq.; Quint. V 11, 13; 22; 31; I. Vict. 35, 10; 39, 12 sqq.; Victor. 228, 1 sqq.; Mart. Cap. 466, 2; Her-

mog. Stat. 59, 11 // 1 si om. O / ciunt

esse om. RE

// 2 sint W G / acervata L / perfi-

IHM / (h)iis P p E // 3 etiam om. HD

/

et certe W incertae

F // 7 etei est B I V // 41,8 Quod I M Quod enim L / ratione T M / quae? om. L / vi ex via M / et quae via om. B // 9 est om. R / quin] quod S // 10 etiam om. W // 11 sit om. B / luceat O // 12 maxima C // 13 deflectendum S deflendum P p € // 14 partibus (mg. corr. paribus ΗΠ Pp CBIFDMYV //

10

PARTITIONES ORATORIAE

scriptiones quoque

83

sunt in hoc genere saepe aptae et

enumeratio consequentium, in primisque commovet explicatio vocabuli ac nominis. C. Sunt exposita iam fere ea quae de facto quaeque de facti appellatione quaeruntur. Nempe igitur ea restant quae, cum

10

et factum constat et nomen,

qua-

lia sint vocatur in dubium. P. Est ita ut dicis. C. Quae sunt igitur in eo genere partes? P. Aut iure factum depellendi aut ulciscendi doloris gratia aut pietatis aut pudicitiae aut religionis aut patriae nomine aut denique necessitate, inscitia, casu. Nam quae motu animi et perturbatione facta sine ratione sunt, ea defensiones contra crimen legitimis iudiciis non habent, in li-

42,6

(qualia: cf. Part.

129) Rhet.

Her. I 24; II 19; Cic. Inv.

I 15; II 65; 78; 98; I. Vict. 25, 32; Victor. 278, 36; 279, 36; 280, 39; Sulp. Vict. 343, 13 // 8-11 (Cf. Part. 129; 131; 137) Rhet. Her. II 23 sq.; Cic. Inv. 115; 41; II 65 sqq.; 95 sq.; 98; 124; 161; De orat. II 106; Quint. VII 4, 14 sq.; I. Vict. 13, 1 sqq.; Fort. 93, 5; Victor. 190, 31 sqq.; 280, 3; Sulp. Vict. 325, 9; Mart. Cap. 459, 8; Cass. 496, 15; Alc. 530, 25; Hermag. frg. I 15 a; Hermog. Stat.

72, 2 sqq. // l sunt om. F sint B // 2 primis quae O T Q M // 42,4 Ita sunt R V L N | expedita L / quaeque] quae p C quae etiam F // 9 de] ex B T N G / quaeque de facti om. L // 6 et! om. WD / constet W D constant R N / ex facto constant et nomine O M / quale sit B R V E // 7 vocantur (corr. in -catur p) C T M p vocant R // 9 depellitur B R Z G depelletur (appel- E) I V L N M E defenditur Lambinus / aut pietatis om. O proprietatis L // 11 ex necessitate R

/ iustitia W L N G

inscitia

(mg.

insita m.

alt.)

H

42

inscientia

Lambinus // 43,12 fiunt I / ea om. U (praeter W) Q G / defensionem B R F E N M G defensione (orn. contra crimen) I // 13 crimen] iudicem S / in ante legitimis add. (inde exp. P) codd. //

43

84

M. TVLLI CICERONIS

beris disceptationibus habere possunt. Hoc in genere, in quo quale sit quaeritur, ex controversia, iurene et recte actum sit, quaeri solet; quorum disputatio ex locorum descriptione sumenda est. C. Agesis, quoniam in confirmationem et reprehensionem diviseras orationis fidem et dictum de altero est, expone nunc de reprehendendo. P. Aut to-

tum est negandum quod in argumentatione adversarius sumpserit, si fictum aut falsum esse possis docere, aut redarguenda ea quae pro veri similibus sumpta sunt: primum dubia sumpta esse pro certis; deinde etiam in perspicue falsis eadem posse dici; tum ex

44,5 Cf. Part. 33 sqq. // 7 (Cf. Part. 27; 34; 60) Aristot. Rhet. II 1402 a, 29; Rhet. Her. II 31 sqq.; III 13 sqq.; Cic. Inv. I 78 sqq.; De orat. I 88; 143; II 307; 331; Top. 93; Quint. V 13; L Vict. 57, 2; Fort. 115, 14; Victor. 247, 43 sqq.; Sulp. Vict. 322, 7; 324, 16; Mart. Cap. 490, 6; Cass. 498, 4; Alc. 541, 23; Prisc. Praeexercit. 554, 29 // 9 (fictum: cf. Part. 51; 55) Cic.

Top.

45 // 1 habere corr. in -ri H // 2 qualis Pp C / ex| et PpC W

/ ex controversia secl. Schuetz / iurene et recte nos, coll. Cic. Inv.

I 18; Rhet. Her. II 19 iure et recte O (cf. Cic. De orat. II 113 et 116;

Victor. 180, 8 sq.; I. Vict. 12, 4)

iure et rectene cett. codd.

iure et recte necne Kayser, Klotz? iure necne Stróbel!, 9 // 4 ex colorum

(mg. locorum W) O W / discriptione L disceptatione (-tio

R) U (praeter W) EN MD G // 5 Agesis om. C age de istis W D / ergo post agesis trad. pler. codd., om. OR I V E L // 44,6 divisa est G // 7 deprehendendo C reprehendendi E L // 8 argumentationem P p S G // 9 factum corr. in fi- V / possit S posset E poteris L / dicere (corr. in do- p) U (praeter B; sed de re T) EN G // 10 redarguendum P BR I F L N G redarguendo p € S W / ea ex mea p / aeque quae R V / sumpta om. W // 11 sint IV L / esse om. E // 12 dici ex -cere N / dictum pro dici tum P p € //

10

PARTITIONES ORATORIAE

85

iis quae sumpserit non effici quod velit. Accidere au-

10

tem oportet vel singula, sic universa frangentur. Commemoranda sunt etiam exempla, quibus in simili disputatione creditum non est; conquerenda condicio communis periculi, si ingeniis hominum criminosorum sit exposita vita innocentium. C. Quoniam unde inveniantur quae ad fidem perti- 13 nent habeo, quem ad modum in dicendo singula tracten- 45 tur exspecto. P. Árgumentationem quaerere videris, quae est argumenti explicatio [, quae sumpta ex locis iis, qui sunt expositi, conficienda et distinguenda dilucide est]. C. Plane ipsum istuc requiro. P. Est ergo, ut supra dictum est, explicatio argumenti argumentatio, sed ea conficitur, cum sum1 (accidere) Quint. V 13, 13 // 45,9 (argumentationem) Rhet. Her. II 28 sqq.; Cic. Inv. I 44 sqq.; De orat. II 177; Quint. V 14, 11; I. Vict. 48, 24 sqq.; Fort. 115, 11; 118, 8; Victor 240, 7 sqq.; Mart. Cap. 488, 29; Cass. 498, 36; Alc. 539, 14 // l his CIW // 1 sumpserint ... velint NG / quae BIWFNMD G / accedere U Q M G incidere Piderit? decidere Ströbell, 13 // 2 ut singula P D, unde vel singula (an et singula?) nos de singula (-lis S) p € S ad singula cett. codd. singula Schuetz / sic haec M sic enim T / franguntur W // 3 in S sit P p C M, om. cett. codd. // 4 non est om. I / quibus (sit? simili disput. creditum. Non est conquer. Ströbell, 10 p C S N M tum quaerenda

/ sit BRVWLNMD / conquirenda (que- D) FD // 5 periculis (si om.) O /

ingeniis (exp.) mg. in genere m. rec. B in genus I V W H ingeni in

generis

UQMD

G

D

// 45,7

inveniuntur

(corr.

in

-antur

m.

alt.

EL W)

//8 tractemus B // 9 argumentationem secl. Ernesti /

videris om. C // 10 sit (sint T) U (praeter W) Q M G / Verba quae sumpta - dilucide est trad. pler. codd. (om. E L), spuria, ex $ 46 deducta, secl. Ernesti // 12 istuc ipsum T W F Q M D G, inverso ord. Norimb. 1497 istum (eras. B) ipsum V B ipsum igitur est tum (quod

S) O istud (om. ipsum) R // desidero U Q M D G / 46,12 ergo] igitur W / explicati B // 13 argumenti om. P p C // et ea BG

86

M. TVLLI CICERONIS

pseris aut non dubia aut probabilia, ex quibus id effi-

47

cias quod aut dubium aut minus probabile per se videtur. Argumentandi autem duo sunt genera, quorum alterum ad fidem derecto spectat, alterum se inflectit ad motum. Derecto igitur, cum proposuit aliquid quod probaret sumpsitque ea quibus niteretur, atque his confirmatis ad propositum sese rettulit atque conclusit; illa autem altera argumentatio, quasi retro et contra prius sumit quae vult eaque confirmat, deinde id, quod proponendum fuit, permotis animis iacit ad extremum. Est etiam illa varietas in argumentando et

46,1 (non dubia) Rhet. Her. II 28; Cic. Inv. I 44; 46; 58 sq.; Quint. V 14, 6; I. Vict. 48, 24; Fort. 118, 10 sqq.; Victor. 253, 1 sqq.; Cass. 499, 1; 500, 13; Isid. 512, 28; Alc. 539, 15 / (probabilia) Rhet. Her. II 28; Cic. Inv. I 46; 58; Quint. V 14, 8; I. Vict. 48, 24; 49, 14; Fort. 118, 24; Victor. 232, 27; 234, 21; 235, 7 sqq.;

248, 19; Cass. 498, 34; Isid. 512, 30; Alc. 539, 30 // 5 Rhet. Her. II 28; Cic. Inv. I 58 sq.; Quint. V 14, 5 sqq.; I. Vict. 51, 3 sqq.; Victor. 243, 28; 244, 6; Cass. 500, 15; Isid. 512, 30 // 9 Rhet. Her. II 30; Cic. Inv. I 72; Quint. V 14, 6 et 10; I. Vict. 52, 4; 55, 5; Fort. 118, 29; Victor. 243, 30; 244, 10; Caes. 500, 12; Isid. 511,

9; 512, 26 // 1 sumpserit S / aut probabilia om. O / illud E / diffinias M // 2 per se om. N / videretur BR I N D M // 4 ad fidem om. G / directo (ita B ex de-)

R

W S N MG

directe

FD || expectat D //

9 admodum O D / Derecto igitur cum Friedrich de re igitur quod O W dirigitur cum cett. codd. / quod om. O // 6 probaretur L probet G / uteretur V H N G utetur Z / atque om. O / iis P p // 7 se U (praeter W) N M G // 8 quasi] quae N // 9 plus E L / atque RVN/idom. RF // 10 iacet S N iaculat (exp., mg. iacit ad) extr. B // 47,11 est] sed O / autem I WF N / alia M //

10

PARTITIONES ORATORIAE

10

87

non iniucunda distinctio, [ut] cum interrogamus nosmet ipsos aut percontamur aut imperamus aut optamus, quae sunt cum aliis compluribus sententiarum ornamenta. Vitare autem similitudinem poterimus, non semper a proposito ordientes; et si non omnia disputando confirmabimus breviterque interdum quae erunt satis aperta ponemus; quodque ex iis efficietur, si id apertum, non habebimus necesse semper concludere. C. Quid, illa quae sine arte appellantur, quae iam 14 dudum adsumpta dixisti, ecquonam modo artis indi- 48 gent? P. Illa vero indigent nec eo dicuntur sine arte,

47,1 (interrogamus) Rhet. Her. IV 22; Cic. Orat. 137; Quint. IX 2, 6; 11; 14; I. Vict. 86, 11 // 2 / (percontamur) Cic. De orat. II 203; Quint. V 7, 27; IX 2, 6 / (imperamus) Quint. IX 2, 11 et 48 / (optamus) Cic. De orat. III 205; Orat. 138 // 48,10 (adsumpta) Cf. Part. 6 // 11 (sine arte) Aristot. Rhet. I 1355 b, 35; 1375 a, 24; Cic. Inv. II 46; 50; De orat. II 116; Top. 24; 73; Quint.

V 1, 1; Anaxim. 30, 15 sqq.; Anon. Rhet. Gr. I 208, 15 sqq.; Apsin. Rhet. Gr. I 296, 4 sqq.; Minucian. Rhet. Gr. I 340, 1 iniocanda € S invincenda Z iniocando N invincendo M iniuncendam T / ut om..P S / quando D quem p C /interrogemus T W HM / eosmet S // 2 percuntamur (ex percunct- N) Z N percunctamur (percon- W) CU (rell.) S M G percuntamus D // 3 cum pluribus € quam pluribus I F M complurium B // 4 argumenta (p. corr. ex arguamus m. alt. p PCIWHSM G p / hoc modo post poterimus add. S // 5 confirmando disputatimus B I W F N M G // 7 apta$8 N / ponimus S / Verba ponemus — apertum non om. RV EL / his CT W H/efficitur W H // 8 apertum (aptum N) sit BG N / necesse est T W SF M // 48,10 ecquonam modo p et quonam modo P € N G ex (exp. B) quonam modo I W F B haec quonam modo S M D om. E L / et quonam loco (ita R V, om. et quonam modo) post modo add. U N M G Poppi / artis orn. B T // 11 nec (non M) ante indigent add. S/et nec UEL F G / ea N / dicantur E //

88

M. TVLLI

CICERONIS

quod ita sint, sed quod ea non parit oratoris ars, sed foris ad se delata tamen 49

arte tractat,

et maxime

in

testibus. Nam et de toto genere testium, quam id sit infirmum, saepe dicendum est et argumenta rerum esse propria, testimonia autem voluntatum; utendumque exemplis, si quis testibus creditum non sit; et de singulis testibus, si natura vani, si leves, si cum ignominia, si spe, si metu, si iracundia, si misericordia im-

pulsi, si praemio, si gratia adducti; comparandique cum superiore auctoritate testium, quibus tamen cre50 ditum non sit. Saepe etiam quaestionibus resistendum est, quod et dolorem fugientes multi in tormentis ementiti persaepe sint morique maluerint falsum fatendo

5 sqq.; Ruf. Rhet. Gr. I 406, 6; Fort. 115, 15; 116, 22; Victor. 269, 21; 270, 20; I. Vict. 44, 2; Mart. Cap. 465, 5; 469, 20; 489, 25 //

49,3 (testibus: cf. Part. 117) Rhet. Her. II 9; Cic. Inv. II 50; De orat. II 229; Top. 74; Quint. V 7, 33; I. Vict. 47, 17; Hermog. Stat.

45, 2 // 50,12 (tormentis) Aristot. Rhet. I 1376 b, 31; Anaxim. 44, 5; 86, 21; Rhet. Her. II 10; Cic. Top. 74; Quint. V 4, 1 sqq.; I. Vict. 45, 19; Fort. 116, 23; Victor. 269, 24; Mart. Cap. 490, 1 //

1 quod!] quia T / sit V sunt I / et pro sed EL / quod?] quia F M G qui I / paritur (ur per comp. scr. exp. Y) Poppi // 2 tantum H cum 5 Ν G || tractet (om. et) P p C tractantur F N M G tractentur D | et om. SD M / indigent test. B // 49,3 et om. NM / noto T H remoto B // 4 est] si P p C om. I sciet S // 5 proprie U (praeter W) E M / autem om. W aut B / est post utendumque add. U L N D M // 6 si quis om. N quibus UEL M G / credendum R V N / et om. N // 7 testibus om. N / vari TSM / si? om. p C S // 8 spes O / si misericordia] si invidia vel misericordia EL // 10 cum om. F tum M G quo modo S / superiori V EL superbiore C / tamen] inde R // 50,12 est quod] si O € S D qui I M quia G / se mentiti I mentiti V emendati B // 13 sunt U N M D G / et mori NG et absolvi B / maluerunt U E MG quoque voluerunt N //

10

PARTITIONES ORATORIAE

89

quam verum infitiando dolere; multi etiam suam vitam neglexerint, ut eos qui iis cariores quam ipsi sibi essent liberarent; alii autem aut natura corporis aut consuetudine dolendi aut metu supplicii ac mortis vim tormentorum pertulerint; alii ementiti sint in eos, quos oderant. Atque haec exemplis firmanda sunt. Neque est obscurum quin, quoniam in utramque partem sunt exempla et item ad coniecturam faciendam loci, in contrariis contraria sumenda sint. Atque etiam incurrit

51

10

alia quaedam in testibus et in quaestionibus ratio: saepe

15

enim ea quae dicta sunt, si aut ambigue aut inconstanter aut incredibiliter dicta sunt aut etiam aliter ab alio dicta, subtiliter reprehenduntur. C. Extrema tibi restat pars orationis, quae posita 15 in perorando est, de qua sane velime audire. P. Faci- 52

1 verum om. IW M G / inficiando (ex -endo H) P S D H; ita W, sed in mg. verum inferendo m. alt. scr. inficiendo C Z Q si inficiando (ex -endo) B his inficiendo I dicendo Friedrich, ex Quint. V 4,1; I. Vict. 45,20 / dolore O W F L N D dolorem T M / neglexe-

runt U Q M G // 2 eos om. p C / quam is I // 3 autem om. H / aut om. H / aut? om. B // 4 aut] ac V / ac] aut (ss. ac H) BWSFND / vi ex vim B // 5 pertulerunt (om. B pro- H) USQMDG / sunt (om.

N)

US

Q MD G

ἡ" 6 oderint

R oderunt

D G / confirmanda Z // 51,7 quin om. F / utraque parte PpCW MD / sint N // 8 idem (om. et S M) p € D S M item (corr. in iidem m.

alt.)

W iidem N recte EL

W // 9 sunt U (praeter VL N // 11 sunt si om. sadd. p // 12 dicta sunt ab (ss. aut) aliter dicta // 52,14

/ loca corr.

in -ci m.

alt.

B) S Q M D G / occurrit G // 10 in? om. Z / si aut om. B / ea pro si scr. T / aut! om. B / aut etiam om. B // 13 ab eo W B / dicta] in eum G / reprehendentur B

Verba quae posita — ipso orationis (p. 90,4) om. C / prae-

posita E // 15 sane om. I / facilis Holmiens. Kungl. Bibl. V A 11 (saec. XV), Norimb. 1497 facile PpD

90

53

M. TVLLI CICERONIS

lior est explicatio perorationis: nam est divisa in duas partis, amplificationem et enumerationem. Augendi autem et hic est proprius locus in perorando, et in cursu ipso orationis declinationes ad amplificandum dantur, confirmata re aliqua aut reprehensa. Est igitur amplificatio gravior quaedam adfirmatio, quae motu animorum conciliet in dicendo fidem. Ea et verborum genere conficitur et rerum. Verba ponenda sunt, quae vim habeant inlustrandi nec ab usu sint abhorrentia, gravia, plena, sonantia, iuncta, facta, cognominata, non

vulgaria, supralata, in primisque translata. Haec

in

singulis verbis; sed in continentibus soluta, quae di54

cuntur sine coniunctione, ut plura videantur. Augent e52,1

(perorat. partes: cf. Part. 122) Aristot. Rhet. III 1419

b, 10; Rhet. Her. II 47; Cic. Inv. I 98; De orat. II 79; Orat. 122; Top. 98; Quint. VI 1, 1; I. Vict. 79, 12; Fort. 119, 31; Victor. 256,

3; Sulp. Vict. 324, 22; Mart. Cap. 491, 18; Alc. 542, 16 // 53,6 (Cf. Part. 55; 96). Aristot. Rhet. III 1419 b, 19; Rhet. Her. II 48; IV 22; Cic. Inv. I 98; De orat. II 331; III 104; 202; Orat. 126 sq.; 137; Top. 98; Quint. VI 1, 9 sqq.; I. Vict. 80, 21; 81, 3; Fort. 120, 8; Victor. 256, 35; Mart. Cap. 491, 19; Alc. 542, 21 // 7 (verborum) Quint. VI 1, 52; I. Vict. 80, 26 // 9-11 Aristot. Poet. 1457 b, 1 sqq.; Cic. De orat. III 150; 203; Orat. 80; 92; 139; 163; 185;

Opt. 4; Quint. VI 1, 51 sq.; VIII 3, 16 sqq.; 38 sqq.; 43; I. Vict. 82,

16; Fort.

122,

22; Alc.

544,31

//

1 est! om. I // 2 et enumerationem om. O / agendi sadd. u m. alt. H // 3 et! om. FM / est om. IL // 4 declinationis O declamationes R V denominationes mg. declinationes W // 5 et deprehensa V /[ 53,6 manifestatio ss. adfirmatio p confirmatio G / motum T H N M // 9 habent T / sunt W // 10 grandia Lambinus / ficta U (praeter W) Q M G / coagmentata Stangl^, coll. Cic. De orat. III 171; Orat. 77: contra Stróbel!, 42 / non om. B Z D // 11 vulgata ULNMD G / supralata ss. subrelata P superlata W / tralata P / nec U Q M D G // 13 dicantur Z / videntur R V E / augeant S / enim D

10

PARTTTIONES ORATORIAE

91

tiam relata verba, iterata, duplicata et ea quae ascen-

dunt gradatim ab humilioribus [verbis] ad superiora, omninoque semper est quasi naturalis et non explanata oratio, sed gravibus referta verbis, ad augendum

accommodatio. Haec igitur in verbis, quibus actio vocis et gestus congruens et apta ad animos permovendos accommodata est; sed et in verbis et in actione

10

causa erit ponderanda et pro re agendum. Nam haec quia videntur perabsurda, cum graviora sunt quam causa fert, diligenter quid quamque deceat iudican-

54,1-2

Rhet.

Her.

IV 60; Cic. De orat. II 263; III 203; 206

sq.; Orat. 84 sq.; 135; 175; Quint. IX 1, 37 sqq.; 1. Vict. 92, 20 // 10 (deceat) Aristot. Rhet. II 1408 a, 10; Diog. Laert. VII 59; Cic. Orat. 70 sq.; De orat. I 132; III 210; Quint. XI 1, 8; 3, 177; I. Vict. 93, 22; 98, 15; Sulp. Vict. 320, 32; 321, 9; Sever. 102,

3; Alc. 546, 36 // 1 relativa P p S D relatura € / ea quae om. O / ascendunt om. D descendunt F // 2 verbis trad. codd. (om. L), secl. Schuetz // 3 est om. IW N D / explananda Ὁ expolita B explicata Z // 4 ad om. I // 5 hic D / in quibus L G / vocis (in voc- W vobis O vocis vultus D) et gestus trad. codd., secl. Sauppe: contra Stróbel!, 35. De hac lectione cf. Cic. Inv. 1 9; De orat. I 18; III 214; Orat. 55; Part. orat. 3; 25; Brut. 239; Rhet. Her. I 3; III 19-20; 26; Quint. XI 3, 1; 9; 14; 29; 65 (nec non pler. Rhet. Lat. Min.: Fort. 130, 8; Aug. 36, 11; Victor. 178, 9; Mart. Cap. 455, 9 et I. Vict. 96, 11). Cf. etiam Ari-

stot. Rhet. 1403 b, 29; Longin. Rhet. Gr. 1 310, 23; Theophr. apud Anon. IV 35, 31 W.; Dion. Halic. Dem. 53, p. 244, 17 Us.-Rad.

(de

quo cf. Calboli, 263 sqq.) !! 6 et congruens M G / ad amicos p / commovendos S // 7 accomodanda D / et! om. I N D G / i? om. RN / auctione P p S // 8 ponderata P p € ponenda B I F N M G tenenda W tenenda et ponderanda coni. Lambinus / preagendum S / agenda TWFMG //9 quia om. OD | qua exp., mg. quam m. aliq. rec. B quasi in ras. H // 10 ferte H fere BIWZN / quemque U L N M G quamquam (quem- D) E D //

92

M. TVLLI CICERONIS

16 dum est. Rerum autem amplificatio sumitur iisdem ex 55 locis omnibus, e quibus illa quae dicta sunt ad fidem:

maximeque valent et definitiones conglobatae et consequentium frequentatio et contrariarum et dissimilium et inter se pugnantium rerum conflictio et causae eaque quae sunt orta de causis, maximeque similitudines et exempla; fictae etiam personae, muta denique loquantur, omninoque ea sunt adhibenda, si causa patitur, quae habentur magna, quorum est duplex 56

genus. Ália enim natura magna videntur, alia usu: natura, ut caelestia, ut divina, ut ea, quorum obscurae causae, ut in terris mundoque admirabilia quae sunt,

55,7 (fictae) Cic. Inv. I 99; De orat. III 205; Top. 45; Quint. VI 1, 25; IX 3, 89; Victor. 256, 20; Isid. 514, 24; Prisc. Praeexer-

cit. 557, 42 / (muta) Rhet. Her. IV 61; 66; Cic. Orat. 138; Top. 45; Quint. IX 3, 89; I. Vict. 87, 2; Apsin. Rhet. Gr. I 299, 6; Alex. Rhet. Gr. III 19, 14; Phoeb. Rhet. Gr. III 52, 14; Zon. Rhet. Gr. III 162, 25; Anon. Rhet. Gr. III 212, 13; Choerob. Rhet. Gr. III 254, 14; Rut. Lup. 15, 5; Aquil. Rom. 23, 22; Ps. Rufin. 62, 26; Schem. dian. 72, 15; Charis. 373, 1; Isid. 514, 24; 522, 2; Prisc. Praeexercit. 557, 42 // 56,11 Rhet. Her. II 48; Cic. Inv.

I 101 // 55,1 autem om. B I W Z D / ex om. U (praeter R) E N // 2 e om. U (praeter B) Q / e quibus om. C // 3 et! om. W etiam NG / et definitiones om. O D / et definit. valent conglob. codd., transpos. Friedrich, concinnitatis causa // 4 et! om. T // 5 conflictatio P p S D // 6 ea quaeque p € S ea quae I W F N / sunt om. W / ortae P / maxime M / maxime et dissimilitudines W // 7 etiam] et p € / mutae W multa (corr. in -tae S) O S // 8 loquentur C loquuntur I L / Verba si causa — magna om. D // 9 patiatur T // 56,10 casu corr. in usu p visu B I (ita p. 93,2) D / natura?] naturis 1 // 11 ut?] et Z // 12 Verba ut in — quae om. N / et mundo V / mirabilia D / quae om. S quaedam B //

10

PARTITIONES

ORATORIAE

93

ex quibus similibusque, si attendas, ad augendum permulta suppetunt; usu, quae videntur hominibus aut prodesse aut obesse vehementius, quorum sunt generra ad amplificandum tria. Nam aut caritate moventur homines, ut deorum, ut patriae, ut parentum; aut amore, ut fratrum, ut coniugum, ut liberorum, ut familiarium; aut honestate, ut virtutum maximeque earum

quae ad communionem hominum et liberalitatem valent. Ex his et cohortationes sumuntur ad ea retinen10

da et in eos, a quibus ea violata sunt, odia incitantur,

15

et miseratio nascitur. Proprius locus est augendi in 17 his rebus aut amissis aut amittendi periculo: nihil est 57 enim tam miserabile quam ex beato miser. Et hoc totum est quod moveat, si qua ex fortuna quis cadat et a quorum caritate divellatur, quae amittat aut ami2 (usu:

cf. Part.

88)

Rhet.

Her.

II 50; Cic.

Inv.

I 107

// 4

(caritate ... amore ... honestate) cf. Part. 88 // 57,13 Aristot. Rhet. III 1419 b, 25; Rhet. Her. II 50; Cic. Inv. I 107; De orat. II 189; Orat. 130; Quint. VI 1, 23; I. Vict. 80, 25 //

1 et quae his S / similibus quae P p S U (praeter B) Q M // 5 ut? om. I / ut parentium p C, om. D / aut amore] ut amicorum E L, qui verba ut fratrum

/ familiarum

UN D M

—

in obscuris ($ 64) om.

// 6 ut! om.

Pp €

// 7 maxime F N / eorum (sadd. quae B) I B

// 8 coniunctionem (mg. communionem hominum m. alt.) W commune (et ante liberalitatem om.) B, miro errore pro - nem, ut colligi-

tur ex ad communem hom. commoditatem et libertatem tradit. a F // 9 iis (ita l. 12) P p // 10 sint V / incitatur D excitatur S // 11 ex admiratione (om. nascitur) P p S ex miseratione (om. nascitur) C

ex admiratione et miseratio M / autem ante locus add. N G / est om. O W / augendus N / Verba proprius locus — periculo ut sententiam in mg. exscriptam secl. Friedrich // 12 admissis (amm- D) p C D / mittendi P p € amittendis N D G // 13 enim om. R V // 14 est om. U (praeter V) NG et € / quidem pro quod W / qua]bona UN MG // 15 devellatur P p € divehatur R / admittat P p € D p //

94

M. TVLLI CICERONIS

serit, in quibus malis sit futurusve sit exprimitur breviter: cito enim exarescit lacrima, praesertim in alienis malis. Nec quicquam in amplificatione nimis enucleandum est: minuta est enim omnis diligentia; hic 58 autem locus grandia requirit. Illud iam sit iudicii, quo quaque in causa genere utamur augendi: in illis enim causis, quae ad delectationem exornantur, ii loci trac-

tandi sunt qui movere possunt expectationem, admirationem,

voluptatem;

in cohortationibus

autem

bo-

norum et malorum enumerationes et exempla valent plurimum. In iudiciis accusatori fere quae ad iracundiam, reo plerumque quae ad misericordiam pertinent: non numquam 59

tamen et accusator misericordiam mo-

vere debet et defensor iracundiam. Enumeratio reli-

2 Rhet. Her. II 50; Cic. Inv. I 109; Quint. VI 1, 27; XI 1, 6; Victor. 257, 21; Sever. 102, 2; cf. A. Otto, Die Sprichwórter und

sprichwórtlich. Redensarten d. Rómer, Leipzig 1890 (- Hildesheim 1965),

184; D. Kellog,

301

sqq.

// 58,7

(delectationem)

Cf. Part.

10; 69 // 59,14 (cf. Part. 52; 122); Aristot. Rhet. III 1419 b, 27; Rhet. Her. II 47; IV 52; Cic. Inv. I 98; Quint. VI 1, 1; VIII 4, 27; IX 3, 48; I. Vict. 79, 13; Hermog. Meth. 427, 14; Apsin. Rhet. Gr. I 296, 18; Anon. Rhet. Gr. I 389, 19; Zon. Rhet. Gr. III 162, 7; Anon. Rhet. Gr. III 176, 2 sqq.; Fort. 119, 32; Victor. 256, 6; Sulp. Vict. 324, 22; Mart. Cap. 491, 18; [Cass.] 503, 15; Alc. 542, 17 //

1 mali IM / exprimatur (praeter 1) UN MG / brevi T // 2 arescit (ex cre- H) U N M // 3 amplificationibus S amplificationem R // 4 munita R // 5 autem] enim D / gaudia B // 58,5 etiam NG tamen V / est U N M D G // 6 agendi R / in om. R V // 7 deliberationem D liberationem O / et longi O // 8 sunt om. O / monere P p T / expectatione admiratione D // 12 Verba reo — misericordiam om. S; reo — iracundiam (l. 14) in mg. add. m. alt. D / plerumque om. V mg. plurimumque W quam plurimum N / quae om. W

D

// 13

non

om.

I / et om.

BIFNMG//

10

PARTITIONES ORATORIAE qua

est,

laudatori

numquam,

95

suasori

non

saepe,

ac-

cusatori saepius quam reo necessaria; huius tempora duo sunt, si aut memoriae diffidas eorum, apud quos agas, vel intervallo temporis vel longitudine orationis aut frequentatis firmamentis orationis et breviter expositis vim est habitura causa maiorem. Reo rarius utendum, quod ponenda sunt contraria, quorum dissolutio in brevitate non lucebit, aculei pungent; sed erit in enumeratione

vitandum,

60

ne ostentatio memo-

10

riae suscepta videatur esse puerilis. Id effugiet qui non omnia minima repetet, sed brevi singula attingens, pondera rerum ipsa comprehendet. C. Quoniam et de ipso oratore et de oratione di- 18 xisti, expone eum mihi nunc, quem ex tribus extre- 61

15

mum proposuisti, quaestionis locum. P. Duo sunt, ut in initio dixi, quaestionum genera, quorum alterum finitum temporibus et personis causam appello, alte-

60,11 17; Victor. 59,1

O // O D ante p €

(singula) Rhet. Her. II 47; Cic. Inv. I 98; I. Vict. 256, 29 // 61,17 (finitum) Cf. Part. 4; 9 // nonnumquam

(num numqu-

T) I W F M

79,

// 3 si aut om.

4 longitudini B I // 5 Verba aut frequentatis — orationis om. // 6 expositum I / est] si est P p € / minorem G // 60,7 est vel post utendum trad. U (praeter R) N M D G // 8 brevitatem / non om. U (praeter W) N M / magis pungent coni. Lambinus

// 9 numeratione I / et in enumeratione (num- N) vit. erit (est B) G NB // 10 esse] est enim S / effugito T // 11 brevia (om. C) codd.,

corr. P. Manutius breviter Schuetz // 12 reprehendet C / Post comprehendet inscriptionem DE QUAESTIONE trad. P p // 61,13 et! om. G / de? om. VS N // 15 posuisti W / quaestione N // 16 in om. P U (praeter R W) S D G / quorum om. D // 17 causam] controversiam

WNIM

G

B R V controversiam

(inv. ordine F) //

(-sia

I M)

causam

(-sa T eam

G)

96

M. TVLLI CICERONIS

rum infinitum nullis neque personis neque temporibus notatum propositum voco. Sed propositum quasi pars causae [controversiae]; inest enim infinitum in definito et ad illud tamen referuntur omnia. Quam 62 ob rem prius de proposito dicamus; cuius genera sunt duo, cognitionis alterum: eius scientia est finis, ut verine sint sensus; alterum actionis, quod refertur ad

faciendum quid, ut si quaeratur quibus officiis amicitia colenda sit. Rursus superioris genera sunt tria: sit

necne sit et quid sit et quale sit. Sit necne sit, ut ius in natura

sit an in more;

quid

autem

sit, sic: sitne

ius id quod maiori parti sit utile; quale autem sit, sic: 63 iuste vivere sitne utile. Actionis autem duo sunt gene-

62,6-7 (cognitionis ... actionis: cf. Part. 63; 67) Cic. De orat. III 112; Top. 81 sq.; Quint. III 5, 6 //

1 neque om. R nec ... nec W // 2 quod ante propositum sadd. B / est post sed trad. codd., om. O D / propositum trad. E L propositum latio (-tius D) O T D consultatio cett. codd. / quasi latior pars Orelli // 3 Post causae scr. controversiae O E L D: secl. Kayser quaedam controversiae B R V F quaedam et controv. IWNMG // 4 tamen om. M / referunt P p C deferuntur Z transferuntur M // 62,5 prius om. F proprius C S / de proposito om. I propositione B R N G / generis S // 6 scientiae S // 7 sunt mg. sint p / alterumque N // 8 efficiendum U N M G / quaeramus W // 9 quaerenda O: cf. Cic. Fin. II 84 (expetenda Inv. II 167-68 et Lael. 46); sed colenda scr. Rhet. Her. III 4; Cic. Quinct. 26; Fin. II 80; Lael. 30; Leg. I 49 /

Verba sit necne — quale sit om. S // 10 necne] ne F / sit! et! om. WG / Verba et quid — necne sit om. B I R V ΗΝ / sit necne sit om. Z / nec sit S // 11 in om. C I; ita coni. Stangl’, contra Ströbell, 36 / naturane (om. sit B) U (praeter W) G / sic om. PCSsitpWD / Verba sitne ius — sit sic (l. 12) om. R / sitne] necne W // 12 sic om. W D sit O // 13 sit neve P p sit necne W D / sunt om. p CU (praeter W) MG //

10

PARTITIONES ORATORIAE

97

ra: unum ad persequendum aliquid aut declinandum, ut quibus rebus adipisci gloriam possis aut quo modo invidia vitetur; alterum,

quod

ad aliquam

commodi-

tatem usumque referatur, ut quem ad modum sit res publica administranda aut quem ad modum in paupertate vivendum. Rursus autem ex cognitionis consultatione, ubi sit necne

sit aut fuerit futurumve

sit

quaeritur, unum genus est quaestionis, possitne aliquid effici, ut cum quaeritur ecquisnam perfecte sa10

piens esse possit; alterum, quem ad modum quidque

15

fiat, ut quonam pacto virtus pariatur, naturane an ratione an usu. Cuius generis omnes sunt, in quibus, ut in obscuris naturalibusque quaestionibus, causae rationesque rerum explicantur. Illius autem generis, 19 in quo quid sit id, de quo agitur, quaeritur, duo sunt: 65

63,2

(gloriam: cf. Part. 87) Cic. De orat. III 116; Top. 84;

86 // 64,11

(virtus) Cic. Inv. II 159; Top. 82; Victor. 301, 24 sqq.;

Alc. 548, 22 // 63,1 prosequendum D dum

(-di M)

U

(praeter W)

// 3 aliquod (-quid B I F M) commoUN M G

// 4 usumve

S / Verba

sit

res — ad modum in mg. add. m. alt. W // 64,6 ex] in coni. in mg. Lambinus / cognitionis consultatione A. Minutianus (Mediol. 1498), qui tamen an sit pro ubi sit scr. cogitationibus consultationibus (-busque p) Ὁ cognitionis (ex cogitationis B H cogitationis I Z M) consultationibus (-tatibus D) cett. codd. // 7 ubi sit om. O W cum sit N quibus sit G sit (sic V), om. ubi, U (rell.) M D / an fuerit

futurumne W // 8 Verba unum — quaeritur om. N / aliquid om. R V aliudT // 9 ut] tum O / et (om. BG) quisnam p USNMD / perfectus S // 10 cum post alterum add. O U (praeter W) MD; est contra add. N G // 11 pariat I // 13 naturalibusve S Hic redeunt E L // 65,15 agatur S / quaeritur om. V / sint P p / genera post sunt scr. codd., secl. Friedrich; sed cf. $ 62 superioris genera, 7

98

M. TVLLI CICERONIS

[genera]: quorum in altero disputandum est, aliud an idem sit, ut pertinacia et perseverantia;

in altero au-

tem descriptio generis alicuius et quasi imago est ex66

primenda, ut qualis sit avarus aut qui sit superbus. Tertio autem in genere, in quo quale sit quaeritur, aut de honestate aut de utilitate aut de aequitate dicendum est. De honestate sic, ut honestumne sit pro amico periculum aut invidiam subire; de utilitate autem sic, ut sitne

utile in re publica administranda versari; de aequitate autem sic, ut sitne aequum amicos cognatis ante-

10

ferre. Atque in hoc eodem genere, in quo quale sit quaeritur, exoritur aliud quoddam disputandi genus.

Non enim simpliciter solum quaeritur quid honestum sit, quid utile, quid aequum, sed etiam ex comparatione quid honestius, quid utilius, quid aequius, atque etiam quid honestissimum, quid utilissimum, quid

65,4. (avarus) Top. 83 // 66,5-6 (Cf. Part. 83; 87; 91; 94) Cic. Inv. I 12; II 12; 75; 156; De orat. III 116; Top. 82; 84; Quint. III 4, 16; 41; VII 4, 4 sqq.; Victor. 255, 36; 300, 38 // 9 Quint.

III 5, 6 // 13-14 (simpliciter ... comparatione) Cic. Inv. I 17; II 15; De orat. II 116; Top. 84; Quint. VII 4, 1 sqq. // Top. 84 Simplicium tria genera // 2 aut p drich, quasi Cicero dicat «pertinacia sit 3 aequius O / ut N // 4 ut] aut EL IRVWELMD / superbia (om. D dum

est] dum

(corr. in tum) si P cum

€ / et om. O D: ita Frieperseverantia» / alio R // / qui] qualis FN quid RVWEL // 66,6 dicen-

(corr. in tum p) si € p dic

si S // 7 ut om. B / periculum aut om. B // 8 sic ut om. om. S ut om. R V L // 10 sic om. P D // 11 Verba in quo — ritur secl. Bornecque // 14 sit om. F / quid utile om. I // 15 aut E // 16 etiam om. B / quid! om. L / quid utilissimum / quid utiliss. quid aequissimum om. P //

P sic quaeatque] om. T

15

PARTITIONES ORATORIAE

99

aequissimum; cuius generis illa sunt, quae praestantissima sit dignitas vitae. Atque ea quidem quae dixi 61 cognitionis sunt omnia. Restant actionis: cuius alterum est praecipiendi genus, quod ad rationem officii

pertinet, ut quem ad modum

sint colendi parentes;

alterum autem ad sedandos animos et oratione sanandos, ut in consolandis maeroribus, ut in iracundia com-

primenda aut in timore deleniendo aut in cupiditate 10

minuenda. Cui quidem generi contrarium est disputandi genus ad eosdem illos animi motus, quod in amplificanda oratione saepe faciendum est, vel gignendos vel concitandos. Atque haec fere est partitio consultationum.

C. Cognovi, sed quae sit ratio in his inveniendi 20

15

et disponendi requiro. P. Quid, tu aliamne censes ac 68 non eandem, quae est exposita, ut ex iisdem locis ad fidem et ad inveniendum ducantur omnia? Conlocan-

di autem quae est exposita in aliis ratio, eadem huc transferetur.

67,6-9

Cic. De orat. III 118; Top.

86 // 68,16

Cf. Part.

5;

8; 13; 33 sqq. // 17 Cf. Part. 9 sqq. // 67,4 est om. B / recipiendi R V E L percipiendi I M G praecipiendum est N / rationem] modum S // 5 sint om. BI F sunt R // 6 ratione F // 7 υἱ aut RG et N // 8 aut!] ut B / diliniendo (de- D) S D delendo (corr. in deleni- p) R E N p dolendo B I (dolore) dolendo L tollendo W F M // 9 quod S quo id P // 10 quoniam I / amplificatione

orationis

(et orat- W)

BI Z D W

// 68,14

est

U Q / rationis C / in his om. B iis p // 15 quidne P p € / tu om. P p € / ac non Ströbell, 43 an non O M D et non cett. codd. (om. G) // 17 finem S // 18 hinc T // 19 transfertur IWSHNMD //

100

M. TVLLI CICERONIS

C. Cognita igitur omni distributione propositorum, 69 causarum nobis genera et praecepta restant. P. Admodum. Et earum quidem forma duplex est: quarum altera delectationem sectatur aurium, altera, ius ut obtineat, probet, efficiat quod agit, unde omnis est suscepta contentio. Itaque illud superius exornatio dicitur:

quod

cum

latum

genus

esse

potest

saneque

va-

rium, unum ex eo deligimus, quod ad laudandos claros viros suscipimus et ad improbos vituperandos. Ge-

nus enim nullum est orationis, quod aut uberius ad dicendum aut utilius civitatibus esse possit aut in quo

10

magis orator in cognitione virtutum vitiorumque versetur. Reliquum autem genus causarum aut in provisione posteri temporis aut in praeteriti disceptatione versatur; quorum 70

alterum deliberationis est, alterum

iudicii. Ex qua partitione tria genera causarum exsti-

terunt: unum, quod a meliore parte laudationis est 69,2-6 (causar. genera et praecepta) Cf. Part. 10 et 93 // 6 (exornatio) Cf. Part. 10 // 14 (posteri ... praeteriti) Cf. Part. 10 1 70,16-p. 101,1 Cf. Part. 10; 69 // 1 propositorum causarum D propositarum causarum Ὁ propositarum consultationum controversiarum (om. Z) causarum (om. Z)

cett. codd. // 2 nobis om. W

BIRVHEN

/ admodo W D tantummodo

M G /

et praecepta om.

Stangl5 (contra Stróbel!, 38), Mar-

co patri tribuens, ut trad. P B I nonnullique alii codd. // 69,3 eorum W eadem E / quorum D // 4 alterum B / Verba delectationem — altera om. O / altera ius W altera (om. ius) N D alterius (om. ius) U (rell.) E L M G alterius ius Bornecque // 5 et post probet add. U N M D G / unde Norimb. 1497, om. codd. /| 6 suspecta P p C / et ea quae (aqua S) O // 7 Verba potest — viros om. B // 8 delegimus RIVWLND G delegamus T legimus F // 9 suscepimus WZDG // 10 uberius] brevius Z // 15 alterum!] autem unum S l'est om. 1// 70,17 quidem D / meliori P I WF EN M G / est om. I //

15

PARTITIONES ORATORIAE

101

appellatum, deliberationis alterum, tertium iudiciorum. Quam ob rem de primo primum, mus. C. Mihi vero placet.

si placet, dispute-

P. Ac laudandi vituperandique rationes, quae non

21

ad bene dicendum solum, sed etiam ad honeste viven-

dum diar fecto quae 10

valent, exponam breviter atque a principiis exoret laudandi et vituperandi. Omnia enim sunt prolaudanda quae coniuncta cum virtute sunt, et cum vitiis vituperanda; quam ob rem finis alte-

71

rius est honestas, alterius turpitudo. Conficitur autem genus hoc dictionis narrandis exponendisque factis, quod sine ullis argumentationibus ad animi motus leniter tractandos magis quam ad fidem faciendam aut confirmandam accommodatur; non enim dubia firman-

15

tur, sed ea quae certa aut pro certis posita sunt augentur.

Quam

ob rem

ex

iis, quae

ante

dicta

sunt,

et narrandi et augendi praecepta repetentur. Et quo-

4-10 Rhet. Her. II 156; III 10 sqq.; Cic. Inv. II 12; 156; 177 sq.; De orat. II 341 sqq.; Top. 91; Quint. III 4, 16; 7, 19; Victor. 304, 29 // 71,17 (narrandi et augendi) Cf. Part. 31; 53

sqq.

//

1 Verba «abterum — animi habitus ($ 80) folii deperditi causa perierunt in R // 2 primum om. V // 4at VW QM G ad (ex ac corr. D at mg. m. rec. B) I F D B // 5 etiam om. I // 6 a om. E L / principio B // 71,8 coniuncta om. I W F / compta virtute B / sint N // 10 Verba est honestas alterius om. T // 11 huius N // 12 quod om. U (sed B post dictionis scr. qui sine narr. exponendisque sine ullis [om. factis) SQ M G // 14 confirmandamque SD / accomodantur p accomodatis V accomodate (-tae WG) IELM W G // 15 ea om. ZN // 17 et augendi om. I / praecepta om. D / repetantur Z //

72

102

M. TVLLI CICERONIS

niam in his causis omnis ratio fere ad voluptatem auditoris et ad delectationem refertur, utendum

iis (ornata?

oratione

et singulorum

verborum

erit in

insi-

gnibus, quae habent plurimum suavitatis (id fit, si factis verbis aut vetustis aut translatis frequenter utamur), et ipsa constructione verborum, ut paria paribus et similia similibus saepe referantur, ut contraria, ut geminata, ut circumscripta numerose, non ad similitu73

dinem versuum, sed ad explendum aurium sensum apto quodam quasi verborum modo. Adhibendaque frequentius etiam illa ornamenta rerum, sive admirabilia sive nec opinata sive significata monstris, prodigiis et oraculis, sive quae videbuntur ei, de quo agemus, cecidisse divina atque fatalia; omnis enim expectatio

72,4 (factis) Cic. Orat. 186 // 6-10 Cic. De orat. III 175; 206; Orat. 38; 84; 165 sq.; 175; 188; Top. 43; 68; Quint. IX 3, 66 sqq.; 4, 72; I. Vict. 85, 8; 92, 20 // 12,1 omnis ratio om. D / oratio O F N // 2 auditorum VN G / ad om. T M / referetur N || in his C F his (vel iis) U (rel) QM G /! 3 ornata oratione Friedrich, coll. Cic. De orat. III 96 et 170 ora-

tione O F D in oratione cett. codd. in oratione ut glossa secl. Kayser // 4 habent ss. habeat B / id est (idem I) ut U (nisi quod in id fit si corr. H) ENG id est si Lid si aut S M / fictis F // 5

venustis B D veteribus N / tralatis P // 6 et in U Q G D / constitutione T M confirmatione N // 7 ut?] aut P p € // 8 ut] aut corr. in ut p / numero sed non S N // 9 apte ex -to B // 73,11 frequenter Z / rerum om. G / sunt post rerum add. G / si V EL si sive I / quae ante admirabilia trad. U Q D G: sed cf. Stróbel!, 43 sq. /| 12 sive! om. N / non W / opina O inopinata NM / sive?] nec F / sive ante prodigiis add. M // 13 ei] et PC S N / agimus U (praeter W) QM G // 14 cecidisse ss. accidisse P W accidisse Q / divinaque O divina et N / autem pro enim scr. T M //

10

PARTITIONES ORATORIAE

103

eius qui audit et admiratio et improvisi exitus habent

aliquam in audiendo voluptatem. Sed quoniam tribus 22 in generibus bona malave versantur [externi et cor- 74 poris et animi], prima sint externa, quae ducantur a genere; quo breviter modiceque laudato aut, si erit infame, praetermisso, si humile, vel praeterito vel ad augendam eius, quem laudes, gloriam tacto, deinceps, si res patietur, de fortunis erit facultatibusque dicendum. Postea de corporis bonis; in quibus, quod quasi 10

virtutem maxime significat, facillime forma laudatur. Deinde et ad facta veniendum, quorum conlocatio tri- 75 plex est: aut enim temporum servandus ordo est aut in primis recentissimum quidque dicendum aut multa et varia facta in propria virtutum genera sunt dige-

14,3 (bona malave: cf. Part. 38; 86) Rhet. Her. III 13; Cic. Inv. II 168; 177; De orat. III 115; Top. 89; De fin. III 43; Tusc. V 85; Off. II 18; Victor. 303, 23 // 4 (externa: cf. Part. 35; 86) Rhet. Her. III 10; Cic. Inv. 1 22; II 137; 168; 177; De orat. II 343; Quint. III 7, 12 // 9 (corporis: cf. Part. 35; 87) Rhet. Her. III 10; 14; Cic. Inv. II 177; De orat. II 46; 342; Top. 89; Quint. III 7, 12 // 75,12 (temporum ... ordo) Rhet. Her. I 15; III 13; Cic. Inv. I 29; De orat. II 329; III 49; Quint. IV 2, 36; Victor. 206, 2; I. Vict. 72, 24; Alc. 536, 9 //

l et! om. B I V E // 74,3 Verba externi (-rius H -nis U Q M G) et corporis et animi trad. codd., secl. Sauppe // 4 sunt U (praeter H) S ND

/ externa om. F / ducuntur (di NM)BTWEDGNM

// 5 modice B / erat E // 6 humile si praeterito I // 7 eiusque P p € / laudas B V N G /tacito Ὁ E L M G tacta T tacite N accito vel ascito Piderit! // 8 patitur (patiaWS) UE LMD G // 9 corporeis M / quid P p M D quae G quidem C V N / quia virtutem Kayser // 10 virtutum Ὁ virtute D // 75,11

factum N / collatio

I WF

MD G

//

12 est om. C T // 13 quodque T W N M D G quod E om. F // 14 aut variata E / facta om. I / digerenda Lambinus dirigenda codd. //

104

76

M. TVLLI CICERONIS

renda. Sed hic locus virtutum atque vitiorum, latissime patens ex multis et variis disputationibus, nunc in quandam angustam et brevem concludetur. Est igitur vis virtutis duplex: aut enim scientia cernitur virtus aut actione. Nam quae prudentia, quae calliditas quaeque gravissimo nomine sapientia appellatur, haec scientia pollet una. Quae vero moderandis cupiditati-

bus regendisque animi motibus laudatur, eius est munus in agendo: cui temperantiae nomen est. Atque il77

la prudentia in suis rebus domestica, in publicis civilis appellari solet. Temperantia autem in suas itidem res et in communes distributa est duobusque modis in rebus commodis cernitur, et ea quae absunt non expetendo et ab iis, quae in potestate sunt, abstinen-

76,4 (vis virtutis) Aristot. Eth. I 13 (cf. Diog. Laert. VII 92); Rhet. Her. III 3; Cic. Inv. II 159; De orat. II 343; Fin. II 45; 51;

Tusc. III 16; Off. I 18; 20; 46; 61; 93; Quint. III 7, 12 // 5 (prudentia) Rhet. Her. III 3; Cic. Inv. II 160; Hortens. 33; Off. I 153; Quint.

II 20, 5; Victor. 156, 7; 301, 33; Alc. 548, 24; De attrib. pers. et neg. 595, 12 // 9 (temperantia) Rhet. Her. III 3; Cic. Inv. II 164;

Quint.

III 7,

15; Victor.

156,

10; 302,

1; Alc.

549,

21

//

l Ante sed lacun. pos. Bornecque / atque] ac SF ED et L // 2 disceptationibus corr. in disputa- P // 3 Post brevem add. divisi (inde non leg. ob folii flexionem, fort. onem) B divisionem N G / concluditur U (praeter T) E L G conducitur N concludit I // 76,4 virtutis ON D // 5 actio p C S D / quae?] aut B // 6 quae S quoque T M / haec corr. in hac B // 7 unaque (-q;) IV / iure IW M in re F vere BEL // 8 laudantur p € / est enim W sit Ὁ // 9 quo O / temperantia W intemperantiae S / civilis sadd. p; pro civilis sadd. sapientia B // 77,11 autem om. F / in suas om. V // 12 in om. B V T Q € / rationes pro communes scr. E // 13 in rebus commodis om. O M D / discernitur UQMD G //

10

105

ORATORIAE

PARTITIONES

do. In rebus autem incommodis est itidem duplex: nam quae venientibus malis obstat, fortitudo, quae, quod iam adest, tolerat et perfert, patientia nominatur. Quae autem haec uno genere complectitur, magnitudo animi dicitur; cuius est liberalitas in usu pecuniae simulque altitudo animi in capiendis incommodis et maxime iniuriis et omne quod est eius generis grave et sedatum. In communione autem quae posita pars est, iustitia dicitur eaque erga deos religio, erga parentes

11,2

(fortitudo) Rhet. Her. III 3; Cic. Inv. II 163; Fin. I 49;

II 51; V 67; Tusc. III 17; Off. I 62; Quint. III 7, 15; XH

1, 23;

Victor. 156, 9; 301, 40; Alc. 549, 11 // 3 (patientia) Rhet. Her. III 3 (modestia); Cic. Inv. II 163; Quint. VI 4, 10; Victor. 301, 41; Alc. 549, 17 // 4. Cic. Inv. II 163; Off. I 63; Victor. 301, 40;

Alc. 549, 13 // 78,8 (iustitia) Rhet. Her. III 3; Cic. Inv. II 160; Leg.

I 19; Nat.

deor.

III 38; Off.

I 15; Quint.

III 7, 15; Victor.

156, 8; 302, 16; 303, 1; Alc. 548, 30 // 9 (religio) Cic. Inv. II 161; Victor. 302, 37; Alc. 548, 37 / (pietas) Cic. Inv. II 161; Alc. 548, 38 //

l autem om. O Z / commodis E N / duplex om. S triplex N // 2 namque

(-q;) I V / vehementibus

S / quae om. I / quidem

iam

assunt D // 3 adsit O / profert W perferre E L / patientia om. VEL // 4 hoc BTW ZSN D // 6 altitudo om. V / in capiendis om. N dimittendis V E L // 7 ad omne B / in rebus ante eius addend. put. Lambinus, qui de verbis seq. grave sedatum non turbulentum in adnotat. ita scr.: «hic locus contra fidem atque auctoritatem veterum librorum ... depravatus» / grave om. N / et sedatum nos, ex lect. cod. S sedatum (insedatum W, ita scr. Aldus) cett. codd. / non (aut W) turbulentum post sedatum scr. U Q D turbulente M vel non

turbulentum G et turbulentum Stróbel!, 10; sed meram glossam tum add. B N G // 78,8 iustitia (né, eras. —, ut. vid., p) P p ea quae P C Z N M // 9 Verba rec. B //

Aldus luculentum Stangl!, contra putamus ἰ efficitur post turbulenmg. communione H communionem commune B IZ / autem om. D / deos religio erga add. in mg. m.

78

106

M. TVLLI CICERONIS

pietas [vulgo autem bonitas], creditis in rebus fides, in moderatione

animi

advertendi

lenitas,

amicitia in

23 benevolentia nominantur; atque hae quidem virtutes

cernuntur in agendo. Sunt autem aliae quasi ministrae comitesque sapientiae; quarum altera, quae sint in disputando vera atque falsa quibusque positis quid sequatur distinguit et iudicat, quae virtus omnis in ratione scientiaque disputandi sita est, altera autem ora79 toria. Nihil est enim aliud eloquentia nisi copiose loquens sapientia; quae ex eodem hausta genere, quo illa quae in disputando, est uberior atque latior et ad motus animorum vulgique sensus accommodatior. Custos vero virtutum omnium, dedecus fugiens laudemque maxime consequens, verecundia est. Atque hi quidem sunt fere quasi quidam habitus animi sic adfecti et constituti, ut sint singuli inter se proprio virtutis genere distincti; a quibus, ut quaeque res gesta est,

1 (fides) Cic. Inv. II 163; Victor.

302, 20; Alc.

549,

15 // 2

(amicitia) Cic. Inv. II 166; 168; Victor. 301, 27; 303, 8 // 79,10 Cic. Inv. 11; Orat. 70; Victor. 155, 18; I. Viet. 93, 21 // 14 (verecundia) Rhet. Her. III 3; Cic. Inv. II 164 //

1 Verbo vulgo autem bonitas trad. codd., del. Schuetz / in om. W /! 2 animadvertendi B W Z Q D G animi in utendo S / levitas S E D // 3 quidem om. F // 5 sunt B V L N sit S // 6 quibus L N // 7 sequitur T // 8 sciendi atque V // 79,9 enim om. E L G / aliud om. D / apud eloquentiam O in eloquentia L / quasi V / copiosa L / loqui M // 10 quo] quae B // 11 illud I V L id E / quae om. E L / uberior mg. nobilior W / extatque latior N // 12 animi W // 13 laudem N // 14 ii W // 15 effecti V E L // 16 sunt N / in suo (in ras.) pro inter se scr. B / se om. V / proprie M //

10

15

PARTITIONES ORATORIAE

107

ita sit honesta necesse est summeque laudabilis. Sunt

80

autem alii quidam [ficti] animi habitus ad virtutem quasi praeculti et praeparati rectis studiis et artibus, ut in suis rebus studia litterarum, ut numerorum

10

ac

sonorum, ut mensurae, ut siderum, ut equorum, ut venandi, ut armorum; in communibus propensiora studia in aliquo genere virtutis praecipue colendo aut divinis rebus deserviendo aut parentibus, amicis, hospitibus praecipue atque insigniter diligendis. Atque haec quidem virtutum. Vitiorum autem sunt genera contraria. Cernenda autem sunt diligenter, ne fallat ea nos vitia, quae virtutem videntur imitari. Nam et prudentiam malitia et temperantiam inmanitas in volup-

tatibus aspernandis et magnitudinem animi superbia 15

in nimis extollendis et despicientia in contemnendis

81,12 (vitia) Rhet. Her. III 14 sq.; Cic. Inv. II 165; De orat. II 342 sqq.; Quint. III 7, 20; IV 2, 77; I. Vict. 74, 9; Victor. 302, 29 // 1 Verba ita sit honesta om. O N / summ(a)eque laudabiles P p €

11 80,2 autem om. Z / ficti post quidam (quasi scr. S) trad. P p € D, facti S, perfecti cett. codd.: del. Lambinus / ad virtutem] Hic redit R // 3 perculti L culti R / rectis sadd. praeceptis m. alt., mg. studiis m. rec. B recti V // 4 litterarum] ac (et p € S) terrarum Ὁ / et E / ut numerorum om. O / ac sonorum om. B ut sonorum N ac sociorum I M ac personarum S // 5 eorum (exp.) ss. forum m. alt., mg. equorum m. rec. B / ut* om. O // 6 in om. D / prope maiora S // 7 colenda B / ac € // 8 diserviendo S serviendo EL inserviendo N / aut om. R V E L // 81,13 prudentia T M D / malitiam C F D / temperantia IM / humanitas N // 15 nimis Orelli animis codd. inanibus Polster / excolendis I / et om. RVELD ac G / dispicientiam S dissipientia M //

81

108

M. TVLLI CICERONIS

honoribus et liberalitatem effusio et fortitudinem audacia imitatur et patientiam duritia inmanis et iustitiam acerbitas et religionem superstitio et lenitatem

mollitia animi et verecundiam timiditas et illam di-

82

sputandi prudentiam concertatio captatioque verborum et hanc oratoriam vim inanis quaedam profluentia loquendi. Studiis autem bonis similia videntur ea quae sunt in eodem genere nimia. Quam ob rem omnis vis laudandi et vituperandi ex his sumetur virtutum vitiorumque partibus; sed in toto quasi contextu orationis haec erunt inlustranda maxime, quem ad modum quisque generatus, quem ad modum educatus,

10

quem ad modum institutus moratusque fuerit; et si quid cui magnum aut incredibile acciderit maximeque si id divinitus accidisse potuerit videri; tum quae quisque senserit, dixerit, gesserit ad ea, quae proposita sunt, virtutum genera accommodabuntur, ex illis-

1 libertatem p € D / Verba effusio et fortitudinem 2 imitetur corr. in -tatur m. alt. p immutatur I / inmanis nis m. alt. W in animis (inde lin. del.) B inanius N in inanis cett. codd. / Verba duritia — iustitiam om. S // 3

om. O // mg. inaannis M levitatem

M G // 4 mollities corr. in -tia m. alt. W / verecundia T M // 5 prudentiam] scientiam V / concretio C / captatioque om. S captioque C F // 6 et om. O / prefluentia P // 8 genere om. B / inania T // 82,9 atque vitup. N vituperandique W D / iis (is p PCWp / sumet virtutem E // 11 instruenda B / Verba quem — generatus add. in calce m. ead. p, om. T H // 12 Verba quem ad modum educatus mg. add. m. rec. B, om. RV EL // 13 moratusve N / si om. O // 14. quidem N / magnum fuerit D / et U (praeter R) LN M G / attigerit (attinge- B H) UM / accidere U (praeter B) L M // 15 potuit P poterit W / quod I W F M // 16 gesserit] sumpserit G // 17 sunt ex fuerint corr. m. alt. W / virtutis N / illis quae P p € illis qui (quidem W D BINWD

15

PARTITIONES ORATORIAE

109

que inveniendi locis causae rerum et eventus et consequentia requirentur. Neque vero mors eorum, quorum vita laudabitur, silentio praeteriri debebit, si modo

quid erit animum advertendum aut in ipso genere mor-

10

15

tis aut in iis rebus, quae post mortem erunt consecutae. C. Accepi ista didicique breviter non solum quem 24 ad modum laudarem alterum, sed etiam quem ad mo- 83 dum eniterer, ut possem iure ipse laudari; videamus igitur deinceps in sententia dicenda quam viam et quae praecepta teneamus. P. Est igitur in deliberando finis utilitas, ad quem ita referuntur omnia in consilio dando sententiaque dicenda, ut illa prima sint suasori aut dissuasori videnda, quid aut possit fieri aut non possit et quid aut necesse sit aut non necesse. Nam et, si quid effici non potest, deliberatio tollitur, quamvis sit utile; et, si quid necesse est (necesse autem id est,

sine quo salvi liberive esse non possumus), id est reli-

83,11

(utilitas: cf. Part. 10; 69) Aristot. Rhet. I 1363 b, 5;

Rhet. Her. III 3; Cic. Inv. II 168; De orat. II 335; Victor. 303, 7 //

1 inveniendis R D G invidendis O / sunt post inveniendi add. B N // 2 mors] res O // 3 praeterire O D / si] sed quo B // 4 animum advertendum p € animadvertendum (actum advert. B) cett. codd. // 5 (h)is P p € / consecutae om. O B // 83,6 istuc (ss., ex

post p) € p enim S // 7 laudare B // 9 quae om. U N G // 10 sit Ssi P p C // 11 quam OD / ita om. C tur D / omnia om. I Z / danda sententiamque E // 12 da B // 13 possit! om. C // 14 aut! om. I W // 15 sit] ess O BI W MD / et 8] si OIWMD sed BZ // 17 salvi liberique Q liberi salvique R //

(praeter R V) W S / referandicenda] danposset I // 16 sed et sii NG

110

M. TVLLI CICERONIS

quis et honestatibus in civili ratione et commodis anteponendum. Cum autem quaeritur quid fieri possit, videndum etiam est quam facile possit; nam quae perdifficilia sunt, perinde habenda saepe sunt ac si effici non possint. Et cum de necessitate attendemus, etiam si non necessarium aliquid videbitur, videndum tamen erit quam sit id magnum; quod enim permagni inte85 rest pro necessario saepe habetur. Itaque cum constet genus hoc causarum ex suasione et dissuasione, suasori proponitur simplex ratio: si et utile est et fie-

10

ri potest, fiat; dissuasori duplex: una, si non utile est, ne fiat; altera, si fieri non potest, ne suscipiatur. Sic

suasori utrumque docendum est, dissuasori alterum 86

infirmare sat est. Qua re quoniam in his versatur omne consilium duobus, de utilitate ante dicamus, quae in discernendis bonis malisque versatur. Bonorum autem partim necessaria sunt, ut vita, pudicitia, liber-

1 Verba in civili 84,2 quaeretur (corr. ba videndum — possit / et pro ac scr. I W F 7 quis sit I / id om. W

ratione om. O / commodis] utilitatibus in quaeri- B) U (praeter W) E L D // 3 om. T / difficilia F N M // 4 inhibenda N M // 5 cum de om. O / attendimus / permagni] magis M / permagnum est N

S // VerT M D // D G

/! 8 habeatur M 85,8 ita cum constat O // 9 haec E // 10 et! om.

O B T / utile] ita W / est om. V // 11 possit si fiat O / fiet L / una om. B I W / inutile S // 12 ne] non R nec W si D // 13 Verba utrumque — dissuasori om. S / dicendum U Q M G / est om. B / si post dissuasori add. U Q M G // 14 infirmate pro -re D infirma O infirmat W infirmarit (-verit N G) cett. codd. / satis Bornecque // 86,14 in om. I / omne quod (sadd.) consiliatur B // 15 duobus om. F / quae (inde del.) B // 16 malisve E / Post versatur scr. omne consilium quae, inde exp. B, mg. bonorum autem corr. m. rec. // 17 ut vita] utilia ut S //

15

PARTITIONES ORATORIAE

111

tas, ut liberi, coniuges, germani, parentes, partim non necessaria[; quorum alia sunt per se expetenda, ut ea

quae sita sunt in officiis atque virtutibus, alia, quod aliquid commodi efficiunt, ut opes et copiae]. Eorum autem [quae propter se expetuntur] partim honestate ipsa, partim commoditate aliqua expetuntur; honesta-

87

te, ea quae proficiscuntur ab his virtutibus, de quibus paulo ante est dictum, quae sunt laudabilia ipsa per sese; commoditate 10

autem

aliqua, quae sunt in cor-

poris aut in fortunae bonis expetenda.

Quorum

alia

sunt quasi quadam cum honestate coniuncta, ut honos, ut gloria; alia diversa, ut vires, forma, valetudo, ut nobilitas,

divitiae,

clientelae.

Est etiam

quaedam

25

quasi materies subiecta honestati, quae maxime spec- 88

4. (Cf. Part. 94) Aristot. Rhet. I 1363 b, 5; Rhet. Her. III 3; Cic. Inv. I 12; 156; De orat. I 141; II 335; Top. 91; Quint. III 4, 16; Victor. 300, 38; Alc. 527, 9 // 87,6 (honestate: cf. Part. 56, 82; 91) Aristot. Rhet. 1363 b, 12 sqq.; Rhet. Her. III 3; Cic. Inv. II 166; De orat. II 335; 342; Top. 91; Quint. III 7, 10; Victor. 303, 6 sqq.; Ale. 527, 8 // 7 (virtutibus) Cf. Part. 76 sqq. // 9 (commoditate) Rhet. Her. II 3; Cic. Inv. II 168; Victor. 303, 13 // 2

Verba

quorum

alia

—

expetuntur

(l. 6) trad.

codd.,

secl.

Schuetz: de quibus cf. Ströbell, 39 sq. / per se om. V // 3 sita om. V / quod] quae B quamquam (aliquod) I // 4 Horum partim propter se Schuetz // 87,5 Post autem verba quae propter se expetuntur trad. codd., secl. Kayser / Verba honestate — expetuntur (l. 6) om. O D // 7 ea om. R // 8 est om. PC // 9 per se UQMDG // 10 corporibus R V E corpore S / in om. N // 11 quadam om. USQM D G quodammodo Norimb. 1497, Mediol. 1498 | cum om. PpC / 12 ut] et (exut corr. m. alt. W) N G W / et alia V / alia diversa om. O / vires om. O / ut forma ut val. R V S E L / ut valitudo O N G // 13 ut om. U (praeter R V) M D / ut divitiae N amicitiae V / et clientelae p € // 88,13 autem BI W // 14 materia N / materies suasori subiecta honestas Lambinus / expectatur V //

112

M. TVLLI CICERONIS

tatur in amicitiis;

amicitiae

autem

caritate et amore

cernuntur. Nam cum deorum, tum parentum patriaeque cultus eorumque hominum, qui aut sapientia aut opibus excellunt, ad caritatem referri solent. Coniuges autem et liberi et fratres et alii, quos usus familiaritasque coniunxit, quamquam etiam caritate ipsa, tamen amore maxime continentur. In his igitur rebus

cum bona sint, facile est intellectu, quae sint contra89

ria. Quod

si semper

optima tenere possemus,

haud

sane, quoniam quidem ea perspicua sunt, consilio multum egeremus. Sed quia temporibus, quae vim habent maximam, persaepe evenit, ut utilitas cum honestate certet, earumque rerum contentio plerumque deliberationes efficit, ne aut opportuna propter dignitatem

168;

88,1 (Cf. Part. 35) Rhet. Her. III 10; 14; Cic. Inv. II 66; 166; 177; Victor. 303, 8 // 2-4 (Cf. Part. 80) Cic. Inv. II 65 sq.;

Quint. III 7, 10; 18 // 89,12 III 19; Quint. III 8, 3 //

(utilitas) Cic. De orat. II 335; Off.

l in amicis (-ciis R) U (praeter

V) N M // 2 cum]om.

RV

SEL

tum NG / tum] cum I / parentum om. N / patriae pueritiaeque cultus B I R V M patriae provinciaeque cult. WZ patriae pudicitiaeque cult. N G // 3 sapientiae p € // 4 operibus N D / praecellunt V/ sole ULM//5eth BIFMet (Di WQGhi RV / familiaritas I // 6 ipsa quae I // 7 honore E / maximo N / maximeque conentur P p / continetur G / iis P // 8 sunt BRISFQMG / intellectui

W intellectum E / sunt O B // 89,9 quae F /

aut exp.,

mg. haud m. rec. B // 11 quam vim BI// 12ut om. ORIVELM /! 13 certa RE L certans V ceterarumque (pro certe earumque) S / Verba earumque — efficit om. I W / earum B // 14 Verba propter dignitatem aut honesta in mg. add. m. rec. B //

10

PARTITIONES ORATORIAE

113

aut honesta propter utilitatem relinquantur, ad hanc difficultatem explicandam praecepta referamus. Et quoniam non ad veritatem solum, sed etiam ad opiniones eorum qui audiunt accommodanda est oratio, hoc primum intellegamus, hominum esse duo genera, alterum indoctum et agreste, quod anteferat semper utilitatem honestati, alterum humanum et politum, quod rebus omnibus dignitatem anteponat. Itaque huic generi laus, honos, gloria, fides, iustitia omnisque vir10

tus, illis autem alteris quaestus, emolumentum fructusque proponitur. Atque etiam voluptas, quae maxime est inimica virtuti bonique naturam fallaciter imitando adulterat, quam inmanissimus quisque acerrime sequitur neque solum honestis rebus, sed etiam

15

necessariis anteponit, in suadendo, cum ei generi ho-

minum consilium des, saepe sane laudanda est. Et il- 26 lud videndum est, quanto magis homines mala fugiant 91 quam sequantur bona; nam neque honesta tam expe-

tunt, quam devitant turpia. Quis enim honorem, quis

90,7 (utilitatem ... fructus: cf. Part. 92) Cic. Inv. II 157; Victor.

301,

23

//

1 relinquuntur E L / hunc fac. explicantem (tem exp., ss. dam m.

rec.)

B

// 90,5

haec

B

// 7 humanum

et om.

U Q expolitumque D // 8 anteponit EL // 10 / alteri (om. B) US QM D G // 12 faciliter N 15 anteponat F // 16 sane om. Ὁ // 91,17 est Verba sequantur — expetunt quam om. T / nam ba nam

—

U

/ expolitum

ili USQMDG // 14 solis T M // om. Z N G // 18 del. Sauppe / Ver-

turpia secl. Stróbel!, 45 / tam honestatem (hon. tam B)

expetunt BR I V Z Q M G: cf. Sauppe!, 1867 !/ 19 Verba quam devitant — expetivit (p. 114,2) om. H / vitant Z evitant N // 8

114

M. TVLLI CICERONIS

gloriam, quis laudem, quis ullum decus tam expetivit, quam ut ignominiam, infamiam, liam, dedecus fugiat? Quarum rerum dolor testis genus hominum ad honestatem natum

umquam contumegravis est malo cul-

tu pravisque opinionibus esse corruptum. Qua re in cohortando atque suadendo propositum quidem nobis erit illud, ut doceamus qua re bona consequi mala92

que vitare possimus; sed apud homines bene institutos plurimum de laude et de honestate dicemus maximeque ea virtutum genera tractabimus, quae in communi hominum utilitate tuenda augendaque versantur. Sin apud indoctos imperitosque dicemus, fructus emolumenta, voluptates vitationesque dolorum profe-

10

rantur; addantur etiam contumeliae atque ignominiae: nemo est enim tam agrestis, quem non si ipsa honestas minus, contumelia tamen et dedecus magnopere 93

moveat. Qua re quid ad utilitatem spectet ex his, quae

l illud G / tü (ss. tantum) B // 2 expetivit om. Z expetat ex -tivit B expectat W D expetant M / ut om. U (praeter W) SQOMG // 3 dedecusque D G / fugit S fugiant Z fugiunt G; om. RVEL / gravis est testis R V E est gravis est P p S gravis est € L gravis est? est sane B G gravis est. Est cett. codd. // 5 pravis educationibus B / esse om. O B G omne W D // 6 coharctando E / in suadendo B N G / quid I // 7 qua re] qua L qua vi W quae BR I V E N G quasi T M qui F qua via Lambinus qua ratione Stróbel!, 27 / quae mala N // 92,9 de? om. WSQG // 10 quae om. S // 11 agendaque E / versatur R T // 14 etiam] autem B // 15 est om. P p / etiam (pro enim RV EL / non om. G / ipsa om. F // 16 contumeliae p € / decus W // 93,17 quid ex quod M quod I / spectat W //

15

PARTITIONES ORATORIAE

115

dicta sunt, reperietur; quid autem possit effici, in quo

10

etiam quam facile possit quamque expediat quaeri solet, maxime ex causis iis, quae quamque rem efficiant est videndum. Causarum autem genera sunt plura; nam sunt aliae quae ipsae conficiunt, aliae quae vim ad conficiendum aliquam adferunt. Itaque illae superiores conficientes vocentur, hae reliquae ponantur in eo genere, ut sine his confici non possit. Conficiens autem causa alia est absoluta et perfecta per se, alia ad aliquid adiuvans et efficiendi socia quaedam; cuius vis generis varia est et saepe aut maior aut minor. Sunt autem aliae causae, quae aut propter principium aut propter exitum

conficientes vocantur.

Cum

autem

93,1 (dicta) Cf. Part. 86 // 5 (Cf. Part. 94) Hermag. frg. 115 a; Hermog.

Stat. 38, 13; 65, 10; Rhet.

Her.

I 24; II 19; Cic. Inv.

I 15; II 69; Quint. VII 4, 4; I. Vict. 12, 2; 25, 30; Fort. 92, 12; Victor.

190,

33; 280,

31; 281, 21; Sulp. Vict. 344, 8; Mart.

Cap.

459, 2; Cass. 496, 12; Isid. 509, 5; Alc. 530, 11 / (vim ad conficiend.: cf. Part. 94) Hermag. frg. 115 a; Hermog. Stat. 38, 17; Rhet. Her. I 24; Cic. Inv. I 15; II 71; Quint. VII 4, 7; I. Vict. 12, 16; 26, 22; Fort. 93, 3; Victor. 190, 34 sqq.; 281, 32; Sulp. Vict. 345, 16; Mart. Cap. 459, 3; Cass. 496, 31; Ieid. 509, 18; Alc. 530, 23 //

1 reperitur W / quod BI W F N M D / effici om. O / necne possit post effici add. U Q M D G / in quo] utrum V // 3 his p € ipsis G iis om. R / efficiunt V W // 4 plura] prima plura I // 5 Verba aliae — conficiunt om. O / viam O Z D // 6 efficiendum R V N / aliquid S (efficienda) aliqua H / afferant F efferunt EL aperiunt coni. Lambinus / illae om. O // 7 efficientes N / vocantur V S / et B / ponantur om. I // 94,8 conficientes EL // 9 causam P p € / absoluta G (cf. Testim. 93, 5) soluta cett. codd. // 10 ad P S M, om. cett. codd. // 11 Post minor verba ut etiam ea quae maximam vim habet sola saepe causa dicitur interpol. R I V Q G //

93

94

116

M. TVLLI CICERONIS

quaeritur 27 efficiendi 95 niam de dicamus.

quid sit optimum factu, aut utilitas aut spes ad adsentiendum impellit animos. Et quoutilitate iam diximus, de efficiendi ratione Quo toto genere quibuscum et contra quos,

quo tempore aut quo loco aut quibus facultatibus armorum, pecuniae, sociorum earumve rerum, quae ad quamque rem efficiendam pertinent, possimus uti, requirendum est. Neque solum ea sunt quae nobis suppetant, sed etiam illa quae adversentur videnda. Et si ex contentione procliviora erunt nostra, non solum effici posse, quae suademus, erit persuadendum, sed curandum

10

etiam, ut illa facilia, proclivia, iucunda vi-

deantur. Dissuadentibus autem aut utilitas labefactanda est aut efficiendi difficultates efferendae, neque aliis 96

ex praeceptis, sed iisdem ex suasionis locis. Vterque vero ad augendum habeat exemplorum aut recentium,

quo notiora sint, aut veterum, quo plus auctoritatis

95,3

(de utilitate) Cf. Part. 86 sqq. //

1 factum D / tum ante aut add. G // 2 consentientum ex essentB / pellit E L impellat D // 95,3 iam om. R // 4 quo toto genere om. O / quos om. S // 5 quo! om. P p € // 6 earumque V earum N // 7 faciendam B / possumus R L N D G // 8 solum om. Pp C // 9 suppetunt U Q / adversantur B / videnda om. S // 10 erunt ex erant B // 11 persuademus T W F N G persuadeamus B R V E persuademur I / erit om. O / Verba erit persuad.- videant. dissuadentibus om. I // 12 faciliora E / iucunda] vitanda esse W // 13 autem om. W // 14 facultates (-Itas E) LE / ecferendae (ex et fer- p) P p et ferendae C // 15 (h)isdem O / ex] ea R V Q // 96,16 habeat om. R V EL G habet S // 17 sunt BIRVELD / vetera I //

15

PARTITIONES ORATORIAE

117

habeant, copiam; maximeque sit in hoc genere meditatus, ut possit vel utilia ac necessaria saepe honestis vel haec illis anteferre. Ad commovendos autem animos maxime

proficient, si incitandi erunt, eius modi

sententiae, quae aut ad explendas cupiditates aut ad odium satiandum aut ad ulciscendas iniurias pertine-

bunt. Sin autem reprimendi, de incerto statu fortunae dubiisque eventis rerum futurarum et de retinendis suis fortunis, si erunt secundae, sin autem adver10

15

sae, de periculo commonendi. Atque hi quidem perorationis sunt loci. Principia autem in sententiis dicendis brevia esse debebunt; non enim supplex ut ad iudicem venit orator, sed hortator atque actor. Qua re proponere qua mente dicat, quid velit, quibus de rebus dicturus sit debet hortarique ad se breviter dicentem audiendum. Tota autem oratio simplex et gra-

vis et sententiis debet ornatior esse quam verbis. 97,14 (proponere) Rhet. Her. II 28; Cic. De orat. II 177 //

1 habent P p C / genere in mg. m. rec. add. B // 2 vel om. NG/acom. RVEL et F / honestis ac commodis dubit. Friedrich // 4 huius RS F // 6 sanandum S / ulciscendum I V // 7 reprehendendi O // 8 de om. BIV // 9 diversae BI // 10 commovendi (corr. in -nendi B) P p C U (praeter W) M G / Verba atque hi — loci om. N / haec exp., ss. ii B hic S // 11 loca ex -co B / principia ex -pio B // 97,12 debent (corr. in -bebunt m. alt. p) RVELMD GG p / nec B || simplex ΕΝ D / ut om. G // 13 sed hortator om. CM / ut post sed add. B / auctor U Q (praeter D N G // 14 proponetur E principio B / qua mente om., qua re sadd., in mg. qua mente m. alt. B / dicatur B // 15 perstringere post debet add. ΒΝ G / hortari debet L ortari V // 16 autem] enim B haec F G / est post simplex add. F // 17 Siglum ^ ante quam verbis (sed scr. Quamvis) pos. P, ita p € S siglo om. //

97

118

M. TVLLI CICERONIS

28 C. Cognovi iam laudationis et suasionis locos; nunc 98 quae iudiciis accommodata sint exspecto; idque nobis genus restare unum puto. P. Recte intellegis. Atque eius quidem generis finis est aequitas; quae non simpliciter spectatur, sed ex comparatione non numquam, ut cum de verissimo accusatore disceptatur aut cum

hereditatis sine lege aut sine testamento petitur possessio; in quibus causis quid aequius atque aequissimum sit quaeritur, quas ad causas facultas petitur ar-

gumentationum ex iis, de quibus mox dicetur aequi99

tatis locis. Átque etiam ante iudicium de constituendo ipso iudicio solet esse contentio, cum aut sitne actio 98,4

Rhet.

Her.

III 3; Cic. Inv. II 12;

156; De

orat. I 141;

Top. 91; Quint. III 4, 16; Victor. 300, 38 // 5 (comparatione) Hermag. frg. I 15 a; Hermog. Stat. 38, 17; Rhet. Her. I 25; II 21; Cic. Inv. I 15; 17; II 72; Quint. III 6, 53; VII 4, 12; I. Vict. 13, 7; 27, 2; Fort. 93, 5; Victor. 190, 34; 281, 35; Sulp. Vict. 345,

17; Mart. Cap. 459, 21; Cass. 496, 37; Isid. 509, 24; Alc. 530, 26 // 8 Quint. VII 4, 3 // 10 (mox) Cf. Part. 129 // 99,12-p. 119,2 Rhet. Her. I 22; Cic. Inv. I 10; 16; II 57; Victor. 181, 3; 276, 3 // 12 Hermag. frg. I 13 a; Hermog. Stat. 42, 6; Rhet. Her. II 18; Cic. Inv. 110; 16; II 18; 57; Quint. III 6, 50; VII 5, 1; Aug. 50,

11; Victor. 181, 8; 192, 34; Grill. 51, 8; Mart. Cap 456, 9; 458, 27; Cass. 496, 27; Isid. 509, 15; Alc. 528, 6; Porphyr. IV 397, 8 W.; Anon. Rhet. Gr. VII 308 adn. W. // 98,2

iudicii (om.

accommodata)

G / accommodati

Rhet.

Gr.

P p € qui

accommodati M / sunt CSF EL / id B atque O / Verba idque — puto om. G // 4 finis om. E L // 5 expectatur E // 6 ut cum de] aut e P p € / de om. E L D / cum severissimo S / disputatur UQG//7ac ORVEL / testimonio OD // 8 aequius (-quum W Z D) aequissimumve (-que V quid aequissimumve D U Q MD Ὁ aequius aut quid aequissimum coni. Stróbel!, 11, coll. Cic. Part. 7 aut ipsi aut contrario (vulg. ipsi contrariove) // 9 facultates O E M / quaeritur V petuntur SM // 10 his p C W //

10

PARTITIONES ORATORIAE

119

illi qui agit aut iamne sit aut num iam esse desierit aut illane lege, hisne verbis sit actio quaeritur. Quae etiam si ante quam res in iudicium venit aut concertata aut diiudicata

aut confecta

non

sunt,

tamen

in

ipsis iudiciis permagnum saepe habent pondus, cum ita dicitur: “plus petisti; sero petisti; non fuit tua petitio; non a me, non hac lege, non his verbis, non hoc

10

iudicio’. Quarum causarum genus est positum in iure civili, quod est in privatarum et publicarum rerum lege aut more positum; cuius scientia neglecta ab oratoribus plerisque nobis ad dicendum necessaria videtur. Qua re de constituendis actionibus, de accipiendis subeundisve iudiciis, de excipienda iniquitate ac-

6 Cic. De orat. 1 167 // 100,8 (iure civili: cf. Part. infra in eadem $) Rhet. Her. I 22; Cic. Inv. I 14; II 62; De orat. I 166 sqq.; Orat. 120; Top. 9; 28; 31; Quint. III 6, 58; Victor. 190, 15

/! 12 sqq. Rhet. Her. I 22; Cic. Inv. II 57 sq.; Quint. III 6, 53; Victor.

276,

99,1

11

Verba

// ili qui

—

sit actio

(l. 2) add.

in calce

m.

alt.

B (sed scr. destiterit et om. hisne) / iamne] inane V / num iam] nimium O non iam T D unum N / destiterit U Q G // 2 legis (om. hisne)

U

Q M G / his (vel S) ut O // 3 venerit N G / concerta (cum

certa T) p S T concreta C contestata G // 4 deiudicata p S / in om. O // 5 ponderis F // 6 dicitur ex dicuntur B dicuntur cett. codd. / prius Stróbel!, 46 / petistis pro petistis P p C petistis (om. sero petisti) S / sero petisti in mg. add. m. alt. W D / petisti? om. N // 100,8 qua re R / in om. D // 9 publicarumque N ac publicarum W // 10 nec lecta (leta €) p € // 12 cum ante de add. T / consuetudine V / de accipiendis Piderit?, ex accipiendis codd. (cf. Cic. Quinct. 63; Inv. II 58; Victor. 276, 18 et 20), praeter capiendis F de capiendis Sauppe // 13 subeundisque (ex -dique B) V B subeundis I / actione O accusationis D //

100

120

M. TVLLI CICERONIS

tionis, de comparanda aequitate, quod ea fere generis eius sunt ut, quamquam in ipsum iudicium saepe delabuntur,

tamen

ante iudicium

tractanda

videantur,

paulum ea separo a iudiciis tempore magis agendi quam dissimilitudine generis. Nam omnia quae de iure civili aut de aequo et bono disceptantur, cadunt in eam formam causarum, in qua quale quid sit ambigitur, de qua dicturi sumus, quae in aequitate et 29 in iure maxime consistit. In omnibus igitur causis tres 101 sunt gradus, ex quibus unus aliquis capiendus est, si pluris non queas, ad resistendum. Nam aut ita consistendum

est, ut id, quo de agitur, factum neges aut,

4 (separo) Cic. Inv. II 75 // 7 (ambigitur) Cf. Part. 129; Aug. 52, 3 // 8 Rhet.

Her. I 24; Cic. Inv. I 14; II 69; De orat. II 113;

Orat. 45; 121; Quint. III 6, 57; VII 4, 5; Victor. 190, 15 // 101,12p. 121,5 (factum neges) Hermag. frg. I 18 a; Rhet. Her. I 26; Cic. Inv. 110; 18; De orat. III 70; Top. 93; Quint. III 11, 4 sqq.; 1. Vict.

5, 5 sqq.; Aug. 56, 3 sqq.; Victor. 179, 9; 193, 35 sqq.; Mart. Cap. 455, 27; Clod. 590, 3; Grill. 65, 5; Alc. 529, 19; Porphyr. Rhet. Gr.

IV 397, 8 W. // 1 quo P p C / genera (τὸ €) P S € // 2 ipsum om. N / Verba saepe dilabantur tamen ante iudicium in mg. add. m. rec. BW / dillabuntur S dil(l)abantur (dela- T E) U Q M G // 3 videatur

P p €

videntur S videbantur L // 4 paulum ex -lo p paululum UQD G / augendi S // 6 de om. E / aut BI V L / de ante bono add. BRIWNM G / cedunt R V // 7 eamdem FED / causarum om. W / vel post quale add. F / quid om. N // 8 quae] quoniam V / aequatate (ss. li) iuris, in mg. aequitate et iure m. rec. B // 9 in? om. RIVQMD G // 101,10 ex] in N / aliqui P p M alicui R V Q/ comparandus B N // 11 Verba nam aut — consistendum om. O / restituendum (mg. respondendum Z) F / Nam aut ita consistendum om. S // 12 ut id quo de agitur P p ut id quod agitur € S ut id (om. Y) quod obicitur (-ciatur

N G)

R

V

QI N G ut quod (ss.

10

PARTITIONES ORATORIAE

121

si factum fateare, neges eam vim habere atque id esse, quod adversarius criminetur, aut, si neque de fac-

to neque de facti appellatione ambigi potest, id quod arguare neges tale esse, quale ille dicat et rectum esse quod feceris concedendumve defendas. Ita primus il- 102 le status et quasi conflictio cum adversario coniectura quadam, secundus autem definitione et descriptio-

102,5-p. 123,3 (fateatur) Hermag. frg. I 15 a; Hermog. Stat. 39, 3; 72, 2 sqq.; Rhet. Her. I 24 sq.; Cic. Inv. I 15; II 72 sqq.;

De orat. III 70; Top. 92 sq.; Quint. VII 4, 4; 7 sqq.; I. Vict. 11, 21; 12, 16 sqq.; 13, 1 sqq.; Fort. 93, 5; Aug. 51, 3-52, 4; Victor. 190, 37; 281, 34; Sulp. Vict. 325, 9; Sever. 72, 5; Mart. Cap. 459, 8; Cass. 496, 15; Isid. 509, 23; Alc. 530, 25 // 6 (status) Cic. Inv. I 10; De orat. I 143; 210; II 114; Orat. 121; Top. 93; Quint. III 6, 4; Victor. 180, 6 sqq. / (coniectura) Aristot. Rhet. III 1416 a, 6; 1417 a, 8; Hermog. Stat. 36, 9; 43, 17; Hermag. frg. 1 12 b; 13 b; Rhet. Her. I 18; Cic. Inv. I 10 sqq.; De orat. I 139; II 104; 113; 132; III 113; Orat. 45; Top. 82; Quint. III 6, 13 sqq.; 30; I. Vict. 6, 19; Fort. 90, 1; Aug. 51, 6; Victor. 179, 20; 180, 19; Sulp. Vict. 325, 19; Sever. 72, 5; Mart. Cap. 455, 19; 457, 30; Cass.

496, 20; Isid. 509, 8; Ale. 527, 26; Clod. 590, 6; Grill. 3, 7; 51, 3; Sopat. Rhet. Gr. V 117, 12 sqq. W.; Max. Plan. Rhet. Gr. V 269, 26 sqq. W.; Anon. Rhet. Gr. VII 180, 17 sqq.; 245, 7 sqq. W.; Syrian. in Hermog. II 61, 3 sqq. R. // 7 (definitione) Ariaut) obiciatur (p. corr.) B ut quod obicitur cett. codd. / Verba factum neges aut om. S D; neges aut si factum om. P p C I M / aut (ss., ex ut B) id (illud W)

quod factum U G; aut id de quo agitur

si factum esse fateare sed neges scr. D // 2 de facto neque om. S // 4 arguere (corr. in -are S) U (praeter R V) QM S arguitur D G / recte E L // 5 fateris Z / concedendumve

E (sed esse add.)

concedendum ut OL F M G concedendum ut esse R V dumque W concedendum B concedendum est ut N ut D // 102,6 iste N / status] factus I // 7 quaedam diffinitione W E diffinitio est I M / aut descriptione

L concedenet cedendum E N D / de trad. OM D

122

M. TVLLI CICERONIS

ne atque informatione verbi, tertius aequi et veri et recti et humani ad ignoscendum disputatione tractan-

dus est. Et quoniam semper is qui defendit non solum resistat oportet aliquo certo statu aut infitiando aut definiendo aut aequitate opponenda, sed etiam rationem subiciat recusationis suae, primus ille status rationem habet iniqui criminis ipsam negationem in-

fitiationemque facti; secundus, quod non sit in re quod

stot. Rhet.

I 1374 a, 2; Hermag.

frg. I 13 b, c; Hermog.

Stat. 37,

9; 59, 11 sqq.; Rhet. Her. I 21; Cic. Inv. I 10 sqq.; II 52; 55; De orat. Vict. 181, Cap. Alc.

III 113; Top. 26; 82 sq.; 92; Quint. III 6, 49; VIL 3, 1; I. 8, 2 sqq.; Fort. 91, 5; Aug. 51, 12; Victor. 179, 21; 180, 26; 41; 272, 29; Sulp. Vict. 336, 28; Sever. 72, 6; 78, 14; Mart. 458, 7 sqq.; Cass. 496, 21; Grill. 3, 8; 51, 5; Isid. 509, 9; 527, 28; Clod. 590, 7; Sopat. Rhet. Gr. V 149, 18 sqq. W.;

Max. Plan. Rhet. Gr. V 299, 16 sqq. W.; Anon. Rhet. Gr. VII 182, 20; 395, 9 sqq. W.; Syrian. in Hermog. II 95, 1 sqq. R. // 1 (aequi et recti ...: cf. Part.

100;

130 sq.) Rhet. Her.

I 24; Cic. Inv. I 14;

II 69; De orat. II 113; III 116; Orat. 45; 121; Top. 82; Quint. III 6, 57; VII 4, 5; I. Vict.

12, 4; Victor.

190,

15; Grill. 3, 8; 51, 7;

Sopat. Rhet. Gr. V 90, 6 sqq.; 163, 19 sqq. W.; Max. Plan. Rhet. Gr. V 314, 16 sqq. W.; Anon. Rhet. Gr. VII 186, 19 sqq. W.; Syrian. in Hermog. II 127, 16 sqq. R. // (om. cett. codd.): quae servanda putamus, sed et pro aut scribendum,

coll. Cic. Inv. I 11 (et Victorini comment., p. 182, 16); Part.

orat. 123 (definiendo describendoque); Top. 83 (de quo cf. Calboli!, 400 et 418 sqq.): sed cf. Ströbell, 11, qui ea verba. secl., coll. Schem.

dian.

10, p. 72, 31 H. aut definitione aut descriptione aut

informatione coni. Piderit! // 1 aequi sadd. M aeque O / (verbi

S) et recti codd.,

tractandum O // 4 // 5 aut definiendo om. B / ipsam om. (quidem p) OD /

certo om. B / non

nisi quod

et recti om.

om. UQ MG / O D || deficiendo infitiationemque om. OD / iure

et veri

E // 2 id ad B

inficiendo CIRFELD I // 6 iste IN // 7 iniqui om. O // 8 quod!] quid RVN //

/

PARTITIONES ORATORIAE

123

ab adversario ponatur in verbo; tertius, quod rectum esse defendat, quod sine ulla nominis controversia factum esse fateatur. Deinde uni cuique rationi opponendum est ab accusatore id quod, si non esset in accusatione, causa omnino esse non posset. Itaque ea, quae sic referuntur, continentia causarum vocentur; quamquam

10

non ea magis, quae contra rationes defensionis adferuntur, quam ipsae defensionis rationes continent causas. Sed distinguendi gratia rationem appellemus eam, quae adfertur a reo ad recusandum depellendi crimi-

103,6

Rhet. Her. I 26; Cic. Inv. I 18 sq.; Top. 95; Quint.

III 11, 1; 9; I. Vict. 5, 11; 20; Fort. 82, 8; Aug. 57, 5 sqq.; Victor. 194, 4; Alc. 529, 26; Excc. Rhet. 585, 10 // 9 Rhet. Her. I 26; Cic. Inv. I 18; Quint. III 11, 4; Victor. 193, 26 //

om.

1 ponitur W / quod] qui I H M / id post quod add. pler. codd., Ὁ D, / recte p C SBI F M D G (om. N): cf. $ 106 // 2 factum

(om. T) esse def. U Q / esse fateatur (om. defendat — factum esse) P / factum esse fateatur (ss., ex doceatur exp. p), om. esse defendat

— controversia p € S D factum esse fatetur (om. esse defendat — controversia) B factum esse defendat quod sine ulla nominis controversia factum fateatur (esse fateatur V esse [exp.] fatetur G fatetur W F E L) R Q V W F G factum (om. M id T) esse defendit (-at

I M) quam sine nulla nom. controv. factum fatetur I M: quocirca in archetypo esse script. quod rectum esse defendat quod sine ulla nom. controv. factum esse fateatur pro certo habemus // 103,3 ratione p € S // 4 est om. F / accusatore ex oratore corr. m. alt. V // 5 eius ante causa add. D / ideoque N // 6 ut (in S) ante continen-

tia add. O D / quamquam] quam O quamque I // 7 quam IF / rationem P p CI R L M D G // 8 quamquam B / defensoris -sionis W defensiones et O / continet L // 9 appellamus U N M 10 refertur U (praeter ἢ V) N MG / accusandum RV TEL

N ex // //

103

124

M. TVLLI CICERONIS

nis causa, quae nisi esset, quid defenderet non haberet; firmamentum autem, quod contra ad labefactandam rationem refertur, sine quo accusatio stare non posset.

Ex rationis autem et ex firmamenti conflictione et quasi concursu quaestio quaedam exoritur, quam

disceptationem voco; in qua, quid veniat in iudicium et de quo disceptetur, quaeri solet. Nam prima adversariorum contentio diffusam habet quaestionem, ut 10

in coniectura: ‘Ceperitne pecunias Deeius’; in definitione: *Minueritne maiestatem Norbanus"; in aequitate: ‘lurene occiderit Opimius Gracchum'. Haec, quae primam

contentionem

habent ex arguendo

et resisten-

do, lata, ut dixi, et fusa sunt. Rationum et firmamen15

torum contentio adducit in angustum disceptationem; 2 (firmamentum) Rhet. Her. I 26; Cic. Inv. I 19; 11, 9; 12; Victor. 194, 4 // 104,7 Hermag. frg. I 18 a; I 26; Cic. Inv. I 18; II 63; Top. 93; Quint. III 11, 3; 9 sqq.; I. Vict. 5, 1 sqq.; Aug. 56, 3 sqq.; Victor. 193,

Quint. III Rhet. Her. 19; VII 1, 40; Mart.

Cap. 455, 27; Grill. 65, 5; Alc. 529, 19; Clod. 590, 3 // 10 Cic. De orat. II 135 // 11 (Cf. Part. 105) Rhet. Her. II 17; Cic. Inv. II 55; De orat. II 107; 164; 203 // 12 (Cf. Part. 105) Cic. De orat.

II 106; 132 // 1 si non N / quod N G qua B / quidem post defenderet add. R V // 2 appellamus post autem add. U (praeter ἢ V) N M G // 3 rationem om. Ï rationem ex orat- R / si quo accusatione P p C sine accusatione S / potest B I W H E M D // 104,5 ratione G / autem] hic F / ex om. V S G/conflictatione P p W D // 7 in quo B et quae M / eveniat (deveW) U Q M G // 8 quid post quo add. S / disceptatur E L // 10 in om. N etiam C / ceperitque E // 11 minuerit T minueritque E / nerbanus corr. in no- p // 12 conciderit S acciderit E / opimus T / hae B // 14 confusa codd., praeter fusa L diffusa Lambinus / confirmationum corr. in firmamentorum p S // 15 contentione B / angustam R T M //

30 104

PARTITIONES ORATORIAE

125

ea in coniectura nulla est: nemo enim eius, quod negat factum, potest aut debet aut solet reddere rationem. Itaque in his causis eadem et prima quaestio et disceptatio extrema est. In illis autem, ubi ita dicitur: ‘Non minuit maiestatem, quod egit de Caepione turbulentius; populi enim dolor iustus, non tribuni actio; maiestas autem, quoniam est magnitudo quaedam populi Romani in eius potestate ac iure retinendo, auc-

ta potius est quam deminuta’; et ubi ita refertur: *Maie10

stas est in imperii atque in nominis populi Romani dignitate, quam minuit is qui per vim multitudinis rem ad seditionem vocavit', existet illa disceptatio: 'Minue-

3 Quint. III 11, 11 // 105,5 (Caepione) Rhet. Her. II 17; Cic. De orat. II 124; 199; 201 // 9 (maiestas ...) Rhet. Her. I 21; II 17; Cic. Inv. II 53; Sever. 79, 4; Quint. VII 3, 35 //

l in om. R / nullam is, inde exp. B) qui B I V W // 3 iis P / propria F // 3 quae mg. quod m. alt. ne S disceptatione (‚nem

exp., in N M // // 4 est B qui ΕΝ I

mg. nemo m. alt. B / eius (ss. 2 aut solet in mg. add. m. alt. om. I / ubi] nisi R / ita om. Ὁ IMG / deceptione B E disceptioW ΜΕΝ cum deceptione R V /

turbulentus B turbulentis T M // 6 Verba vim tum (om. B G tamen

R tam L) illam excitavit post iustus trad. U Q G (sed iustissime [mus ex -mi H] tamen [tum H] illam excitavit [-tatum corr. in -vit H] actionem W H) secl. Friedrich / non tribuni om. 1 W M // 7 quoniam] quae ΒΝ D G / quaedam om. Z // 8 populi Romani] :prPp P.R.C / omni in (om. E) V Q omnino G / Verba in eius — Romani (l. 10) om. I / potestate] maiestatem S / minuendo S /! 9 diminuta codd., praeter demi- P p € / ubi] ut W / maiestas] cf. Quintil. VII 3,35 // 10 in! om. R F E L M / imperio P / ac nominis W / nominis corr. in omnis V / populi om. B / p-r: P V :pr. p P.R. € // 11 dignitatem I / is om. N / rem pu: Sr-p- D // 12 ex(s)titit

B WF

N

existit

RIVLM

G extat

E

//

105

126

106

M. TVLLI CICERONIS

ritne maiestatem, qui voluntate populi Romani gratam et aequam per vim egerit'. [n iis autem sis, ubi aliquid recte factum aut concedendum defenditur, cum est facti subiecta ratio, sicut ab mio:

‘lure feci, salutis omnium

rem cauesse Opi-

et conservandae

rei

publicae causa', relatumque a Decio est: *Ne sceleratissimum quidem civem sine iudicio iure ullo necare potuisti', oritur illa disceptatio: *"Potueritne recte salutis rei publicae causa civem eversorem civitatis indemnatum necare'. Ita disceptationes eae, quae in his controversiis oriuntur, quae sunt certis personis ac

10

temporibus notatae, fiunt rursus infinitae detractis personis et temporibus, et rursum ad consultationum for3l mam rationemque revocantur. Sed in gravissimis fir107 mamentis etiam illa ponenda sunt, si quae ex scripto

106,3 Inv.

15

(recte factum ...) Cf. Part. 102 // 12 (infinitae) Cic.

1 19; II 63;

Quint.

HI

11, 6 sq.;

16; Victor.

194,

17

//

1 voluptate OL / pr: (P.R. € p-r- S) O rei p- W D // 106,2 his P p € // 3 Verba recte — esse om. T / Verba aut concedendum esse [factum] om. I M G / factum post esse trad. U Q M G // 4 defendis N / subiecti B / opimo R W // 5 et om. B // 6 a Decio] om. B a diecio T adiectio (adbi- W abi- G) I Z W G addicio L audactio S adiectione C N M // 7 civem om. R / sine ante iure add. R / sine (exp.) ss. iure p / ac iure V / negare

S // 10 iis P // 11

quasi in controv. N // 11 oriuntur om. Z / certis de D / ac // 12 fiunt om. S / rursum $ et rursus I N M / detractisque om. Z D de contractisque H) tempor. et personis U Q D G et! om. P p € / et? om. U (praeter Z) Q M G / rursus F D /

de D (que // 13 con-

sultationis U (ita, ut videtur, B) D G consolationis M // 14 vocan-

tur R / sed ss., ex si B // 15 etiam] et W qua R D //

/ si om. B sicut

W

/

PARTITIONES ORATORIAE

10

127

legis aut testamenti aut verborum ipsius iudicii aut alicuius stipulationis aut cautionis opponuntur defensioni contraria. At ne hoc quidem genus in iis causis incurrit, quae coniectura continentur. Quod enim factum negatur, id coargui scripto non potest. Ne in definitionem quidem venit genere scripti ipsius; nam etiam si verbum aliquod ex scripto definiendum est quam vim habeat, ut cum ex testamentis quid sit penus aut cum ex lege praedii quaeritur, quae sint ruta caesa, non scripti genus, sed verbi interpretatio controversiam facit. Cum autem aut plura significantur 108

107,7-108

(comprob.

sit) Rhet.

Her.

I 19-23;

II 13-18; Cie.

Inv. I 17 sqq.; II 116 sqq.; De orat. I 140; II 110; Orat. 121; Top. 96; Quint. III 6, 46; 61 sqq.; 66 sqq.; 88; I. Vict. 6, 16; 15, 28 sqq.; Hermag. frg. I 39, 20-42, 4; Cels. Rhet. frg. 5; Fort. 97, 193, 23; 290, 17; Sulp. Vict. 325, 15; Mart. 18; 497, 6; Isid. 509, 30; Alc. 528, 17 //

Top.

100; Non.

VII 7; VIII Proem. 10; 13 b; 20; Hermog. Stat. 26; Aug. 54, 3; Victor. Cap. 461, 6; Cass. 496, 9 Cic. De orat. II 226;

164, 6 //

l testamento N / iudicis D iudiciis I // 2 aut cautionis om. B aut catonis P p € / defensori N // 3 at C W ac (an Z) cett. codd. / iis (his C) causis TC eius causis P p S eas causas cett. codd. //

4. currit p P occurrit T L / continetur D continet R E L // 5 id] ideo M / id quod (quidem N D G) argui (om. V) R E V id argui I L / quod ante ne extra lin. add. B / nec Z D / distinctionem mg. diffinitionem m. alt. W diffinitione N // 6 veniet S veniat M / id genus Piderit? / eius M // 7 ex] de U (praeter R V) NMDG // 8 testamento S // 9 aut cum] auum P p autem C aut tamen R aut S / pedi (-dii D) P p D penii S / sunt P p W H D / rute Z rura B R V E N rupta W S M D puta H // 10 causa R V L / scripta R / generi

pCS

R

// 11

om. ND

parit

//

(iet

FD)

UQMD

G

// 108,11

aut] ad

128

|

M. TVLLI CICERONIS

scripto propter verbi aut verborum ambiguitatem, ut liceat ei, qui contra dicat, eo trahere significationem scripti, quo expediat ac velit; aut, si ambigue scriptum

non

sit, vel

a verbis

voluntatem

et sententiam

scriptoris abducere vel alio se eadem de re contrarie scripto defendere, tum disceptatio ex scripti contentione exsistit, ut in ambiguis disceptetur, quid maxime significetur, in scripti sententiaeque contentione utrum potius iudex sequatur, in contrariis scriptis utrum magis comprobandum sit. 109 Disceptatio autem cum est constituta, propositum esse debet oratori, quo omnes argumentationes repetitae ex inveniendi locis coniciantur. Quod quamquam satis est ei, qui videt quid in quoque loco lateat quique illos locos tamquam thesauros aliquos argumentorum

notatos

habet,

tamen

ea

quae

sunt

certarum

1 aut] ac € // 2 dicit L / eo trahere] et trah. S extrahere IF trahere N // 3 quod P p € E / ac] et L aut G / ac velit om. N / aut] etiam B N G / ambiguitate B ambiguum M // 4 ad verbi voluptatem (corr. in volun-) S // 5 scriptoris om. R scriptis corr. in -toris p / adducere (-ret E) R V S Q / Verba vel alio — defendere om. L / alio sed eadem (ex eod-) B alios eodem (ead- N) R V N / contra-

rio R S F N G // 6 ex scripto (corr. in -ti) B ex scriptio P p € // 7 extitit N exuit P p C exigit S / disceptatur (dece- R) UN G // 8 continetur ss. significetur m. alt. V / scriptis B I R H Q / sententiaque B W F N sentio neque I / contentio est B N contentione mg. contentio W // 9 verum O // 109,11 disceptatione autem constituta B / proposita O M // 12 debet] dicitur D / qua I quod D / repente S // 13 inveniendis BRIWZNM D G || conviciantur E Il 14. videat R V Q / quod B I / quique] quisque Q qui Z // 16 natos W / habeat M / quae sunt om. R V / ceterarum p //

10

15

PARTITIONES ORATORIAE

10

causarum propria tangemus. In coniectura igitur, cum 32 est in infitiando reus, accusatori haec prima duo sun- 110 to (sed accusatorem pro omni actore et petitore appello; possunt enim etiam sine accusatione in causis haec eadem controversiarum genera versari), sed haec duo sunt ei prima, causa et eventus. Causam appello rationem efficiendi, eventum id quod est effectum. Atque ipsa quidem partitio causarum paulo ante in suasionis locis distributa est. Quae enim in consilio ca- 111 piendo futuri temporis praecipiebantur, quam ob rem aut utilitatem viderentur habitura aut efficiendi facultatem, eadem,

15

129

qui de facto argumentabitur,

conli-

gere debebit, quam ob rem et utilia illi, quem arguet, fuisse et ab eo effici potuisse demonstret. Vtilitatis coniectura movetur, si illud quod arguitur aut spe bo-

110,6 (causa et eventus: cf. Part. 7; 38; 82) Cic. Inv. I 37; De orat. II 166; Top. 58; 67; Quint. V 10, 80; 86; Victor. 220, 35 sqq.; I. Vict. 32, 17; 21 // 7 (rationem efficiendi: cf. Part. 7; 95) Cic. Inv. I 37; De orat. II 171; Top. 11; 22; 58; 82; 87; Quint. V 10, 23; 80; 86; Fort. 115, 18; Victor. 221, 43; 266, 28; De attrib. pers. et neg. 308, 33; 594, 30; I. Vict. 32, 17: Mart. Cap. 489,

2; Alc. 539, 4 // 8 (partitio causarum) Cf. Part. 93 sqq. // 111,10 (praecipiebantur) Cf. Part. 83 sqq.; 113 // 110,1 accusationi CBIFEL om. N D et 7 ex causis videntur T B / quae E RVTE L

tangamus N // 2 in om. P p W /inficiendo RFE L / D / praemia (ita l. 6) M propria G // 3 auctore // 4 enim om. P C, sadd. p / accusatore W D // 6 ei] O / et om. C / et causa et event. D / appello om. I // post quod add. Bornecque // 111,10 capiundo N // 11 W F M D videretur N / habitam R V // 12 eadem om. L quam I // 13 ut (aut S) illa O utilitatem I F M / quae / arguat corr. in -et m. alt. W arguit S // 14 demonstrat

(-tur H) F // 15 *

coniecturam

P p € / movet

N monetur

W

//

130

112

M. TVLLI CICERONIS

norum aut malorum metu fecisse dicitur; quod fit acrius, quo illa in utroque genere maiora ponuntur. Spectant etiam ad causam facti motus animorum, si ira recens, si odium vetus, si ulciscendi studium, si iniuriae dolor, si honoris, si gloriae, si imperii, si pecuniae cupiditas, si periculi timor, si aes alienum, si angustiae rei familiaris, si audax, si levis, si crudelis,

si inpotens, si incautus, si insipiens, si amans, si commota

mente,

si vinolentus,

si cum

spe

efficiendi,

si

cum opinione celandi aut, si patefactum esset, depellendi criminis vel perrumpendi periculi vel in longin-

quum tempus differendi; aut si iudicii poena levior

1 (Cf. Part. 35; 38) Aristot. Rhet. I 1368 b, 13; Rhet. Her. Il 3; 4; 5; Cic. Inv. II 17; 50; Quint. V 10, 33; VII 2, 35; 40; Fort. 103, 21; Victor. 260, 21; 261, 27; Sulp. Vict. 326, 10; Sever. 74, 8; I. Vict. 21, 7; Grill. 2, 14; Hermog. Stat. 29, 8; 46, 2; Syrian. in Hermog. II 75, 5 // 112,3-p. 131,2 (Cf. Part. 35; 38; 113) Aristot. Rhet. II 1378 a, 19; Rhet. Her. II 3; 13 sq.; Cic. Inv. I 36; II 17 sqq.; 30; De orat. II 337; Top. 74; Quint. V 10, 33; VII 2, 35; Victor. 260, 21 sqq.; 261, 27 sqq.; Sulp. Vict. 326, 10; Sever. 14, 5; I. Vict. 21, 7; Mart. Cap. 470, 29; Grill. 2, 14 //

1 dicatur O D / quid sit I / eo ante fit add. solus G // 2 acrius (ss. verius H) quo F G acrius cum B verius quod (quid IN RVLN acrius quod cett. codd. / in utroque in mg. add. (ras. in textu) B // 112,3 spectant quidam vir doctus apud Lambinum (cf. ὃ 92) spectantur codd. spectabuntur vel spectentur dubitanter Stróbel!, 46 [| 4 ira recens] irascens Ὁ // 5 honorum R honores ΖΝ // 6 timiditas R / si ante timor add. P p € / Verba si aes — familiaris secl. Bornecque // 7 angustia S / lenis G / credulus corr. in crudelis m. rec. B / impotens (im exp.) H / incuratus D / si amans om. W / amens U Q M D G // 9 violentus (-tis D) B N G D // 10 si] si cum S // 11 vel!] vi P p D veri € / prorumpendi N / periculum O // 12 deferendi O M //

10

PARTITIONES ORATORIAE

10

131

quam facti praemium; aut si facinoris vuluptas maior quam damnationis dolor. His enim fere rebus facti 113 suspicio confirmatur, cum et voluntatis in reo causae reperiuntur et facultates. In voluntate autem utilitas ex adeptione alicuius commodi vitationeque incommodi quaeritur, ut aut spes aut metus impulisse videatur aut aliquis repentinus animi motus, qui etiam citius in fraudem quam ratio utilitatis impellit. Quam ob rem haec sint dicta de causa. C. Teneo et quaero qui sint illi eventus, quos ex 33 causis effici dixisti. P. Consequentia quaedam signa 114 113,3 (suspicio: cf. Part. 114; 121) Aristot. Rhet. III 1415 a, 29; Rhet. Her. I 10; II 8; 10 sq.; Cic. Inv. II 28; 38; 46 sqq.; 50; Top. 52; Quint. VII 2, 12; XII 1, 45; Victor. 266, 32; 267, 5; Sulp. Vict. 330, 26; I. Vict. 6, 21; Grill. 49, 21; Apsin. Rhet. Gr. I 334, 6; Hermog. Stat. 29, 17; Syrian. in Hermog. II 22,1; 23, 1; 134, 17 // 5 (Cf. Part. 111) Rhet. Her. II 3 sq.; Cic. Inv. II 18; Victor. 263, 11 // 114,10 (eventus: cf. Part. 7; 110) Rhet. Her. II 8; Cic. Inv. I 41 sq.; II 41; De orat. II 171; Top. 11; 23; 67; 87; Quint. V 10, 80; 86; Fort. 116, 3; Victor. 221, 12; 266, 36; De attrib. pers. et neg. 310, 21; 595, 30; I. Vict. 21, 14; 32, 21; Mart. Cap. 489, 16; Alc. 539, 10; Empor. 566, 7 // 11 Aristot.

Rhet.

I 1355

b, 35;

1357

b, 1; Anaxim.

33, 3; 39,

19; Rhet.

1 primum R V D || facinorum RN G // 113,2 enim om. W // 3 voluntatis W D (ita -tate l. sq.) voluptatis (-tates I M) cett. codd. (ita -tate l. sq.) // 4 et om. W / facultates M facultas I W E facultatis cett. codd. / autem F D aut cett. codd. / utilitatis IW S M // 5 adoptione (corr. in ade- M) I D M ademptione F appetitis ne OZ / aliquum ius P aliquid ius S / vitationeque incommodi om. P p S / commodi vitationeque incommodi om. € modi (commodi M) tutationeque I M / alicuius ante incommodi iterav. W Z // 6 quaeratur P / videretur M // 7 aliqui p € aliquid D alius U Q M G / repentinus B T N G reperitur cett. codd. / tutius N // 8 fraude T D // 9 sunt U (praeter F) Q M G / causis U Q M // 114,10 qui] si O quae E / sunt UE N sit G // 11 Siglum M(agister) ante consequentia om., add. post testimonia

(p. 132, 3) P //

132

M. TVLLI CICERONIS

praeteriti et quasi impressa facti vestigia; quae quidem vel maxime suspicionem movent et sunt quasi tacita criminum testimonia atque hoc quidem graviora, quod causae communiter videntur insimulare et ar-

guere omnis posse, quorum modo interfuerit aliquid, haec proprie attingunt eos ipsos qui arguuntur, ut telum, ut vestigium, ut cruor, ut deprehensum

aliquid,

quod ablatum ereptumve videatur, ut responsum inconstanter,

ut haesitatum,

ut titubatum,

ut cum

ali-

quo visus, ex quo suspicio oriatur, ut eo ipso in loco visus in quo

facinus,

ut pallor, ut tremor,

ut scrip-

tum aut obsignatum aut depositum quippiam. Haec enim talia sunt, quae aut in re ipsa aut etiam ante

Her.

IJ 8; Cic. Inv.

I 48; De

orat. II 170; Top.

27; 250, 2; Sever. 74, 1; 75, 6 // 6-12

53; Victor.

237,

(Cf. Part. 38; 48) Rhet.

Her. II 8 sqq.; Cic. Inv. I 48; 81; II 41; 46; De orat. II 116; 170; Top. 52; 74; Quint. V 1, 2; 7, 35; 9, 1; Fort. 116, 22; Victor. 229, 35; 237, 27; 266, 35; Sever. 75, 6; I. Vict. 21, 15; Mart. Cap. 489,

25; Alc. 539, 10; Grill. 49, 20; Minuc. Rhet. Gr. I 417, 8; Anon. Rhet. Gr. I 321, 20; 324, 5; 446, 23; 451, 23 // 13 (in re) Rhet. Her. II 8; Cic. Inv. I 37 sq.; 43; II 28; 39; 41; Top. 51; Quint. V I, 1; 9, 5; 10, 23; 54; 86; 94; Victor. 220, 35; 221, 22; I. Vict. 32, 16 sqq.; 44, 4; Anaxim. 12, 2; Anon. Rhet. Gr. I 446, 32 //

1 facti om. R V EL / quidem om. N // 2 susceptione I / movet D moventia

(om. et) S / quaedam

ante tacita add.

N // 3 crimina

corr. in -um B / atqui P / hoc om. I haec (ex hoc B) WNMDGB

/! 4 communiter om. D // 5 interfuit O // 6 arguunt N // 7 uti] aut N et G natum p € et ipso B / tremor aut m. rec. B

/ depressum R V E // 8 ereptumque S G // 9 inconster/ inusitatum S // 10 Verba ex quo — visus om. S / in om. E L G / ex eo ipso loco N // 11 aut (ut R V W N) scr. O U (praeter W) Q M // 12 aut obsignatum sadd. // 13 et talia BI et alia RLNG //

10

PARTITIONES ORATORIAE

133

quam factum est aut postea suspiciosum crimen efficiant. Quae si non erunt, tamen causis ipsis et effi- 115 ciendi facultatibus niti oportebit, adiuncta illa disputatione communi,

10

non fuisse illum tam

amentem,

ut

indicia facti aut effugere aut occultare non posset, ut ita apertus esset, ut locum crimini relinqueret. Communis ille contra locus, audaciam temeritati, non prudentiae esse coniunctam. Sequitur ille autem locus ad 116 augendum, non esse expectandum, dum fateatur; argumentis peccata convinci; et hic etiam exempla ponentur.

Atque haec quidem de argumentis. Sin autem erit 34 etiam testium facultas, primum genus ipsum erit lau- 117

115,3 (facultatibus) Cic. Inv. I 41; Victor. 225, 33 // 4-6 Cf. Part. 119 // 117,13 sqq. (testium facultas: cf. Part. 49) Aristot. Rhet. I 1375 b, 26; Anaxim. 42, 17; 86, 20; Rhet. Her. IV 5; Cic. Inv. II 46; De orat. II 100; 116; Top. 73; Quint. V 7, 1 sqq.; I. Vict. 46, 25; Victor. 269, 21 //

l sit D // 115,2 et om. O // 3 uti B N inniti G // 4 illam R ullum W // 5 fugeret S / possit P p € / Post posset (vel poseit) ita continuant codd. (praeter € B I W 2): aut si a reo dici poterit (-tuerit S potest E L) aut (id D) alia ratione commodius effici po-

tuisse aut non fuisse tam amentem ut indicia facti aut effugere aut occultare non possit: glossam recte put. Ströbell, 13 (sed verba non fuisse — non possit iterav. ex ll. 4-5: tantum ut si a reo — potuisse aut in mg. add. m. alt. H; ut indicia — non possit desunt in R V Q G) // 6 apertum B F aptus p M / ad locum criminis relicti quaereretur S // 7 ille om. B // 116,9 non om. P p C / esse om. I esset T / dum om. P p C, in mg. add. m. rec. B / fatetur RV EL fateantur Z D // 10 argumenti Z / coniuncta (ita D) exp., ss. convinci m. rec. B convicti F // 11 ponantur G // 117,13 etiam om. WM / ipsum om. F 9

134

M. TVLLI CICERONIS

dandum dicendumque, ne argumentis teneretur reus, ipsum sua cautione effecisse, testis effugere non posse; deinde singuli laudentur (quae autem essent laudabilia

dictum

est);

deinde

argumento

etiam

firmo,

quia tamen saepe falsum est, posse recte non credi, viro bono et firmo sine vitio iudicis non posse non

credi. Atque etiam, si obscuri testes erunt aut tenues, dicendum erit non esse ex fortuna fidem ponderandam aut eos esse cuiusque rei locupletissimos testis,

qui id, quod agatur, facillime scire possint. Sin quaestiones habitae aut postulatio, ut habeantur, causam

10

adiuvabunt, confirmandum primum, genus erit quaestionum; dicendum de vi doloris, de opinione maiorum, qui rem totam, nisi probassent, certe repudias-

4-7 (Cf. Part. 49; 117) Rhet. Her. II 9; 48; IV 2; 5; Cic. Inv. 148 sq.; Top. 24; 73; 78; Quint. V 11, 36; Victor. 238, 8 // 7 (obscuri...tenues: cf. Part. 49) Cic. De orat. II 229; 302; Quint. V 7, 10 // 8 (fortuna) Cic. Inv. I 34; II 30; 33; 42; Top. 73; Quint. V 10, 26; I. Vict. 33, 11; Fort. 103, 6; Victor. 214, 5; 218, 16; Alc. 537, 6; De attrib. pers. et neg. 594, 1 // 13 (doloris) Cic. Top. 74; Rhet. Her. II 10 //

2 fecisse W / potuisse U (praeter B) Q M G // 3 singula (ex

-li B) E LB // 4 est om. RN

/ de argum. € // 5 rectum BD

/

non om. D // 6 non? om. R V D // 7 at T M / etiam om. C / obscuritates erunt O / aut] et V // 8 ex om. N / ponderanda I // 9 huiusque p huius PCS / rei om. UQ // 10 quod] de quo UQMDG / agitur E D / facile OD / possunt FED / sint I / quaestiones corr. in -nis B // 11 aut om. D / postulationes B S D postulationesve I R V Q / ut (corr. in ad) causam (om. habeantur) B / si in quaestiones habitae postulationes habeantur H: locum obscure adulterav. I Z M // 12 confirmandam B / erit om. C // 13 dicendum om. B R // 14 quam B I M / remotam P p € B eam rem WG / totam om. F / recte UL N

PARTITIONES ORATORIAE

135

sent; de institutis Atheniensium, Rhodiorum, doctissi-

10

15

118

morum hominum, apud quos etiam — id quod acerbissimum est — liberi civesque torquentur, de nostrorum etiam prudentissimorum hominum institutis, qui cum in dominos de servis quaeri noluissent, tamen de incestu et de coniuratione, quae facta me consule est, quaerendum putaverunt. Inridenda etiam disputatio, qua solent uti ad infirmandas quaestiones, et meditata puerilisque dicenda; tum facienda fides diligenter esse et sine cupidate quaesitum dictaque quaestionis argumentis et coniectura ponderanda. Atque haec accusationis fere membra sunt. Defensionis autem primum infirmatio causarum, 39 aut non fuisse aut non tantas aut non sibi soli aut com- 119 modius potuisse idem consequi, aut non iis se esse moribus,

non

119,15

ea vita,

aut nullos

animi

motus

aut non

sq. (moribus ...) Rhet. Her. II 5; Cic. Inv. I 34 sq.;

II 28 sqq.; 42; De orat. II 182; Quint. V 10, 24; I. Vict. 33, 3; Fort. 103, 8; Victor. 214, 5; 217, 25; 265, 39; Alc. 537, 6; 20; De attrib. pers. et neg. 593, 3; 18 // 118,1

et ante

Rhodiorum

add.

S // 2 etiam

om.

IF

etiam

id om. T // 3 cives EL // 4 hominum om. R // 5 domino R / voluissent C W F L N M // 6 incesto BIRWQDG/deom WSFQ /! 7 etiam] autem Z / est post disputatio trad. W D, om. cett. codd. // 8 niti EL / ut in firmas P ut infirmandas p € uti confirmandas R // 8 meditatio puerilis B / puerilis tum S // 9 est post dicenda add. W // 10 quaestum P p quaestuum M esse quaestum C questione S / dicta I W // 11 coniecturae (om. et) R V Q G // 12 sunt om.

E // 119,13

defensionis ex -um W

// 14. non? om.

O / tanta

PpCR D tantum S // 15 sequi B / aut om. P p € D / his (is Z) B C H // 16 non!] nec G / eam vitam S M //

136

M. TVLLI CICERONIS

tam inpotentis fuisse. Facultatum infirmatione autem utetur, si aut vires aut animum aut copias aut opes afuisse demonstrabit, aut alienum tempus aut locum non idoneum aut multos arbitros, quorum crederet nemini, aut non se tam apertum, ut id susciperet, quod occultare 120

non posset, neque

tam

amentem,

ut poenas

ac iudicia contemneret. Consequentia autem diluet exponendo non esse illa certa indicia facti, quae etiam nullo admisso consequi possent, consistetque in sin-

gulis, et ea aut eorum, quae ipse facta esse dicet, pro-

10

pria esse defendet potius quam criminis, aut sibi cum accusatore communia esse et pro periculo potius quam

contra salutem valere debere; testiumque et quaestionum genus universum et, quod poterit, in singulis ex reprehensionis locis, de quibus ante dictum est, refel-

sqq.;

2 sq. (vires ...) Cic. Inv. II 40; Top. 43; 73; Quint. V 10, 26 I. Vict. 33, 3; Fort. 103, 6; Victor. 217, 15; Alc. 537, 18;

De attrib. pers. et neg. 593, 15 // 1 tam] eam P p € / facultatem P p € // 2 animum] ameriti I merita G / aut copias om. O // 3 affuisse P p C I V L M abfuisse WSFND 6 fuisse R / demonstrabis I // 4 credere O // 5 neminem N / se] sed P p C / tam acertum (corr. in aut certum P) p P tamen an certum C tam certum S tam ineptum Ernesti // 6 neque] aut G / poenam U (praeter V) N D G // 7 ac] aut R D atque W et N // 120,8 illa om. G // 9 amisso R V T E illo amisso W / posse consistet quin sing. O // 10 ea om. O ut ea N ut eius B / earum T / dicit U (praeter W) E L M G diceret D / aut ante propria add. S // 11 defendat ΒΝ / sibi FSL D si eibi cett. codd. (sed sibi

om. B) // 12 accusatione D / esse et Sauppe! esse O D essent (-set E M)

cett.

codd.

|| 13

val (inde spat.

vac.

trium

litt.) P p valde

€ / tertiumque T W M / quaestionis ex -um m. alt. W // 14 poterunt R V N poterint EL // 15 est om. D / refelletur ORIV Ὁ refelleret H //

15

PARTITIONES ORATORIAE

10

15

137

let. Harum causarum principia suspiciosa ad acerbi- 121 tatem ab accusatore ponentur, denuntiabiturque commune insidiarum periculum excitabunturque animi, ut attendant. A reo autem querela conflati criminis conlectarumque suspicionum et accusatoris insidiae et item commune periculum proferetur animique ad misericordiam adlicientur et modice benevolentia iudicum conligetur. Narratio autem accusatoris erit quasi membratim gesti negotii suspiciosa explicatio, sparsis omnibus argumentis, obscuratis defensionibus. Defensori aut praeteritis aut obscuratis suspicionum argumentis, rerum ipsarum eventus erunt casusque narrandi. In confirmandis autem nostris argumentationibus in- 122 firmandisque contrariis saepe erunt accusatori motus animorum incitandi, reo mitigandi. Atque hoc quidem utrique maxime in peroratione faciendum: alteri frequentatione argumentorum et coacervatione universa;

121,5

(suspicionum)

Rhet.

Her.

IV

53; Cic.

Inv.

II 29; 38;

43 // 122,13 (confirmandis ... infirmandis) Cic. De orat. II 331 sq. // 121,1 ad bitque S G // OD ἡ 5 idem benivolentium tis

—

om. O D / acerbitate S D // 2 ab] de B / denuncia3 excitabuntur F N // 4 attendantur O / querelae ΕΝ D // 6 profertur S // 7 benivolentiae p CEL T benivolentiam ... colligent D // 10 Verba obscura-

argumentis

(l. 11) om.

IN

/ defensori

edd.

ant.

defensioni

Z defensoris (-sionis H) cett. codd. // 11 aut!] autem PCBELD / 12 erit I // 122,13 in firmandis P p C in considerandis G // 14 infirmandis EL / accusatoris B // 15 in incitando P p incitando CRI M /reo mitigandi add. in calce m. rec. B / heec WNN MG / idem P S // 16 utri (uti €) P p C utrisque U (praeter W)

NMG

utrum S / imperatione R operatione W / facienda TWFNMG / alterum frequentiore C // 17 conturbatione mg. coacervatione Z coacervatione sublata D //

138

M. TVLLI CICERONIS

alteri, si plane causam redarguendo explicarit, enumeratione, ut quidque diluerit, et miseratione ad extremum.

36 C. Scire mihi iam videor quem ad modum coniec123 tura tractanda sit; nunc de definitione audiamus. P. Communia dantur in isto genere accusatori defensori-

que praecepta. Vter enim definiendo describendoque verbo magis ad sensum

iudicis opinionemque

trarit et uter ad communem

pene-

verbi vim et ad eandem,

quam eius verbi praeceptionem incohatam habebunt in animis ii qui audient, magis et propius accesserit,

123,5 (Cf. Part. 33; 41; 101) Aristot. Rhet. I 1374 a, 2; Hermag. frg. 1 13 b, c; Hermog. Stat. 37, 5; 59, 11 sqq.; Rhet. Her. I 2); II 17; Cic. Inv. I 11; II 53; De orat. II 107 sqq.; 164; Orat. 45; 121; Top. 26; 82 sq.; Fin. II 5; Off. I 10; Quint. III 6, 5; 31 sqq.; 49 sqq.; VII 3, 19; I. Vict. 8, 2 sqq.; 23, 27 sqq.; Fort. 91, 5; Aug. 51, 11; Victor. 179, 21; 180, 26; 181, 41; 272, 29; Sulp. Vict. 336, 28; Sever. 72, 6; 79, 2; Mart. Cap. 458, 7 sqq.; Cass.

496, 21; Grill. 51, 5; Isid. 509, 9; Alc. 527, 28; Clod. 590, 7 // l alteri ex -rius R / explicant P p explicavit S explicabit G / enumeratione explicata D // 2 quodque N quidquid (quic- FF ELF / quid valuerit (vol- D) P p € D / Verba ut quidque — miseratione om. S/ ad om. ἘΠ, // 123,4 iam om. V // 5 est O / deom. OR N / videamus

M

// 7 uterque

Ὁ D M

(ita I. 9) ut

IN (ita L 9 N) /

scribendoque N // 8 penetrabit O D M penetraret I // 9 communionem R V / verbum pro verbi vim S / ad (om. P p C) eandem quam eius verbi praeceptionem (perce- P p C) Z P p C eadem quae eius v. percept. S ad eam verbi eius (om. B H) praeceptionem R V Q G B H ad eam perceptionem (praecept- W) Y M W ad eam de re verbi perceptionem D // 10 quam incohatam U Q M D G // 11 hi RWHM eorum ZD / audierint M / proprius pCSBIFN D / accesserint (om. is S) S M //

10

PARTITIONES ORATORIAE

10

139

is vincat necesse est. Non enim argumentando tractatur hoc genus, sed tamquam explicando excutiendoque verbo, ut, si in reo pecunia absoluto rursusque revocato praevaricationem accusator esse definiat omnem iudicii corruptelam ab reo, defensor autem non omnem, sed tantum modo accusatoris corruptelam ab reo. Sit ergo haec contentio primum verborum, in quo, etiam si propius accedat ad consuetudinem mentemque sermonis defensoris definitio, tamen accusator sententia legis nitetur: negat enim probari oportere eos, qui leges scripserint, ne ratum haberetur iudicium, si totum corruptum sit, si unus accusator corruptus

124,9

(sententia legis)-p. 140,5 (ex contrario) et 7 (ex conse-

1 hi vincant M / in argumentando T // 2 si T / explicandoque (om. excutiendoque) S / excutiendo om. CT (scr. explicando quae verbo); ita P p, sed spat. vac. rel., ubi que leg. // 3 si om. BN sit S // 4 praevaricatorem PpCBID // 5 ab eo B W H profectam ab reo R V Q D M G profectam ab eo (ea quantum leg. T ) OZT / Verba defensor — ab I H M D, add. in mg. m. alt. W (scr. ab reo) B / tutelam EL // 7 prima am D UQMG/

/| 8

proprius

pCBIFSD

/ accedit

OEL

reo (l. 7) om. // 6 modo om. qa BRVQG

// 9

defensionis

T F D // 10 nititur R V E N G utetur W F mittitur L // 125,10

probare Norimb. 1497 / probari oport.] «non satis commoda: quae si abessent, nemo desideraret» scr. Ernesti // 11 scripserunt U (praeter

R V)

/ ne

om.

U

(praeter

Δ)

QM G

/ habere

(debere

B) UQMG / auditum ante iudicium add. B // 12 sit secl. Sauppe! / unus exp., in mg. illius m. rec. B sin minus W / non curruptus Kayser / non (p. 140,1) om. U (praeter F QM G / retundere T non voluisse rescindere coni. Reid, qui tamen si unus accusator corruptus sit, si totum corruptum sit scr. maluit / rescindere

(non om.,

tate ... Norimb.

1497,

ut pler.

edd.

ant.) nititur aequitate.

Utili-

cuius interpunctionem vitiosam put. Lam-

124

125

140

M. TVLLI CICERONIS

sit, non rescindere;

126

nititur aequitate, utilitate, quasi

scribenda lex sit, quaeque tum complecteretur in iudictis corruptis, ea verbo uno praevaricationis comprehendisse dicit. Defensor autem testatur consuetudinem sermonis verbique vim ex contrario repetit, qua-

si converso accusatore, cui contrarium est nomen praevaricatoris, et ex consequentibus, quod ea littera de accusatore soleat dari iudici, et ex nomine ipso, quod

significat eum, qui in contrariis causis quasi vare po-

situs esse videatur. Sed huic tamen ipsi confugiendum

10

est ad aequitatis locos, ad rerum iudicatarum auctori-

quentibus) Cic. Inv. II 53 sqq.; De orat. III 115; Top. 88; Quint. VII 3, 28 // binus, qui hunc loc. in adnot. ita restit.: nititur aequitate et utilitate; quod si scripta lex sic esset QUI IUDICIUM ACCUSATOREMVE CORRUPERIT (litt. grandior. ex A. Ranconeti coniect.): quaecumque tamen complecteretur iudicii corrupti nomine, ea verbo uno ... // I nititur B N G utitur (utetur ΕἾ cett. codd. nititur igitur

Piderit? / utilitate] ut illa Aldus, Junt. / quasi] aequa si P S D et quasi p € e qua Kayser // 2 sic N esset R I V QG/quaeque Pp C D quoque S / cum S M tamen F E L tunc D vim R V N / complecterentur T G complectentur B W F / in del. Sauppe! // 4 dicitur U (praeter Z)

NM G // 126,4

consuetudinis ἢ D //

5 etex

RV EL

/ repetet D reperiet U (praeter B) E M reperiret L reperitur N // 6 converso] ex vero U Q M G / cuius N / Verba cui — accusatore (l. 8) om.

R / praevaricationis

(-tioris T) U

(praeter

NMG

//

7 et om. U (praeter V) S N D M / quo O // 8 solebat B / iudicii P p € W D / ex om. N // 9 quiin] quod R / in om. V EL / vare Gesner (Thes. L. Lat. [Lugduni Batav. 1573] s.v. praevaricatio) varie (-iis S) codd.: de hoc adverbio cf. G. Vallae Comment. ad Part. orat. (Venet. 1502) // 10 tamen om. W // 11 est om. C R / ad?] de O D / auctoritate O //

PARTITIONES ORATORIAE

141

tatem, ad finem aliquem periculi; communeque sit hoc praeceptum, ut cum uterque definierit quam maxime potuerit ad communem sensum vimque verbi, tum similibus exemplisque eorum, qui ita locuti sint, suam definitionem sententiamque confirmet. Atque accusatori sit in hoc genere causarum locus ille communis, minime esse concedendum, ut is, qui de re confiteatur,

verbi

se interpretatione

defendat;

defensor

127

au-

tem ad ea, quae proposui, aequitate nitatur et ea cum 10

secum faciat, non re, sed depravatione verbi sese ur-

geri queratur. Quo in genere percensere poterit plerosque inveniendi locos; nam et similibus utetur et con-

trariis et consequentibus quamquam uterque, tamen 15

reus, nisi plane erit absurda causa, frequentius. Amplificandi autem causa, quae aut cum degredientur a

127,12 sq. (Cf. Part. 7; 41; 126) Cic. Inv. II 53 sqq.; De orat. II 166; Top.

11; 41;

47;

53;

88;

Quint.

V

10,

73; VII

3, 28

//

1 fidem exp., in mg. finem m. rec. B / aliquem om. RV EL / ac sic V / hoc om. R V E // 2 Verba ut — definierit om. O // 3 potuerit ex pote- p potuerunt W om. M / verbis R / tamen V cum BEL D / tam consimilibus G // 4. exemplis D / ita om. R / sunt U Q M G // 5 defensionem P p C // 127,5 accusator P p € accusatorum R // 6 sit om. U Q M // 7 esset concedendum L esse (ex est B) concedendus

W

B esset concedendus

I V F E M

// 9 de

(om. G dum R V) ea quam (quae I E L) U Q M D G et ea quam Wilkins / proposuit V NG / aequanimitate corr. in aequitate p // 10 faciat] fateatur D / praevaricatione NG / se U (praeter R V) M // 12 etiam (et V E L) ante inveniendi add. R V EL / utitur UQMG // 14 erit om. B / absurde N / frequentioribus O D // 128,15 amplificanda € -dae L M / causae U Q M G / cum om. B I F M ut W quo S quando D / digredientur (-etur D) U (praeter FSQMGD/eS//

128

142

M. TVLLI CICERONIS

causa dicere volent aut cum perorabunt, ea vel ad odium vel ad misericordiam vel ad omni modo mos iudicum movendos

ani-

ex iis, quae sunt ante posita,

sumentur, si modo rerum magnitudo hominumve aut invidia aut dignitas postulabit. 37 C. Habeo ista; nunc ea quae, cum quale sit quip129 piam disceptatur, quaeri ex utraque parte deceat, ve-

lim audire. P. Confitentur in isto genere qui arguuntur se id fecisse ipsum, in quo reprehenduntur; sed quoniam iure se fecisse dicunt, iuris est omnis ratio nobis explicanda. Quod dividitur in duas primas partis, naturam atque legem, et utriusque generis vis in

128,2

sq. (odium ... misericordiam) Cf. Part. 53; 58 // 129,6

(quale sit: cf. Part. 33; 42 sq.; 62; 66) Aristot. Rhet. III 1416 a, 6; Hermag. frg. I 13 b; Rhet. Her. I 24; II 19; Cic. Inv. I 12; II 69; De orat. I 139; II 104; 110; III 116; Orat. 45; 121; Top. 82; 84 sq.; Quint. III 6, 66; 80; VII 4, 1 sqq.; 23; I. Vict. 9, 24; Cels. Rhet. frg. 5; Fort. 92, 4; Aug. 51,4; Victor. 179, 21; 180, 39; 278, 16; Sever. 73, 3; Mart. Cap. 456, 8; 457, 30; 458, 22; Cass. 496, 23; Isid. 509, 11; Alc. 529, 32; Clod. 590, 7; 11 // 12 (naturam,

legem) Cic. Inv. II 65; Top. 90 // MG

1 dici solent U Q M G / cum om. D / ea] hee (he T) I V hae eum N esse (mg. heae m. alt. W) B R F W // 2omninnWF D

// 3 his P p C W // 4 sumuntur R V Q D G ponentur F / hominum vel inv. P p // 129,6 cum] quomodo S qü (= quando?) D // 7 quando post quaeri add. G / soleat F // 8 dicere S / cum (om. W F M) confiteantur B I G W FM / arguunt M quia argumentantur S // 9 sed om. G // 10 quoniam om. B / se om. B se et V E L / ipsum ante dicunt add. V L N G / est om. C // 11 nobis om. P p C / quae I G / primas om. M // 12 legem om. (spat. vac. rel. P) O / vis] om. F hinc S //

10

PARTITIONES ORATORIAE

143

divinum et humanum ius est distributa; quorum aequitatis est unum, alterum religionis. Aequitatis autem vis est duplex: cuius altera derecta veri et iusti et, ut dicitur, aequi et boni ratione defenditur, altera

ad vicissitudinem referendae gratiae beneficio gratia, in iniuria poenitio haec communia sunt naturae atque legis et ea quae scripta sunt, et ea aut gentium iure aut maiorum more 10

pertinet; quod in nominatur. Atque legis; sed propria quae sine litteris retinentur. Scrip-

torum autem privatum aliud est, publicum aliud: publicum lex, senatus consultum, foedus; privatum tabulae, pactum, conventum, stipulatio. Quae autem

scripta non sunt, ea aut consuetudine aut conventis

hominum et quasi consensu obtinentur. Átque etiam

1 sq. Cic. Inv. II 65; 161; Top. 90 // 130,6 (beneficio, iniuria) Cic. Inv. II 65 sq.; 161; Quint. VII 4, 32; 37 // 9 (iure aut maiorum more: cf. Part. 100; 131) Cic. Inv. II 65; 162; Top. 90 /| 11 sq. Cic. Inv. II 68; 162; Top. 90 //

l attributa R // 130,3 directa I M decreta S directi B W F Q decreti R V D G / veri om. R et veri W / iusti et om. C iusta EL // 6 in om. O CIV EL D et G / iniuria] misericordia M / poenitio (corr. in petitio m. alt. B) I V M B et (corr. in eo m. ead., inde in ex, ss. x, ut videtur, corr. m. alt.) initio P eo initio p € peticio

R punitio W F Q G cognitio S ultio D // 8 Verba scripta — quae om. P p C; et ea quae om. M / quae? om. B IL R V Q // 9 scriptorium P // 10 unum ante aliud! add. S / est om. I / publicum! aliud? om. S; ita B, sed in mg. add. m. rec. (aliud publicum) / aliud? publicum? om. P p € publicum? om. D // 11 lex :sc- (scilicet C) foedus P p C lex est foedus (om. senatus consultum) S // 12 fabulae factum mg. tabulae pactum E / conventio V // 13 conventis corr. in -bus m. rec. B // 14 obtinentur ex retin. V / etiam om. Z

ἰ haec

M

//

130

144

131

M. TVLLI CICERONIS

hoc in primis, ut nostros mores legesque tueamur, quodam modo naturali iure praescriptum est. Et quoniam breviter sunt aperti quasi fontes quidam aequitatis, meditata nobis ad hoc causarum genus esse debebunt ea quae dicenda erunt in orationibus de natura, de legibus, de more maiorum, de propulsanda iniuria,

de ulciscenda, de omni parte iuris. Si inprudenter aut necessitate aut casu quippiam fecerit, quod non concederetur

iis, qui

sua

sponte

et voluntate

fecissent,

ad eius facti deprecationem ignoscendi petenda venia est, quae sumetur ex plerisque locis aequitatis. Expositum est, ut potui brevissime, de omni controversiarum genere, nisi praeterea tu quid requiris.

131,7 sqq. (inprudenter, necessitate, casu: cf. Part. 42; 137) Rhet. Her. I 24; II 23 sq.; Cic. Inv. I 15; II 95 sq.; 98; Quint. VII 4, 3; 14 sq.; I. Vict. 14, 4; Fort. 93, 32; Victor. 191, 18; 286, 35; Sulp. Vict. 348, 33; Mart. Cap. 459, 33; Grill. 71, 1; Cass. 497,

2; Isid. 509, 26; Alc. 532,5 // 10 (deprecationem) Hermag. frg. I 13 a; 15 a; Hermog. I 15; II 94 sq.; 104; 94, 14; Victor. 191, Cap. 460, 10; Cass. Rhet. Gr. IV 397, 8

Stat. De 21; 497, W.;

39, 11; orat. II 288, 8 4; Isid. Sopat.

Rhet. Gr. VII 308 adn. W.

Rhet. 340; sqq.; 509, Rhet.

Her. I 24; II 25; Cic. Inv. Quint. VII 4, 3; 17; Fort. Sulp. Vict. 348, 35; Mart. 28; Alc. 533, 5; Porphyr. Gr. V 173, 23 W.; Anon.

//

1 quod ad modo D // 2 naturae O D / scriptum O // 131,4 a nobis R // 5 essent G / de? om. O // 6 legis S / pulsanda O // 7 et de! L / parte] tempore L / imprudentes O D // 8 quippiam] proprium ἢ / fecerint M D fecerunt Ὁ // 9 his P is p € / sua om. N / voluptate P p € // 11 formetur S petetur M // 12 ut] si T // 13 praetereatur (-ream N) quid R V Q N / quaeris U Q G //

10

PARTITIONES ORATORIAE

145

C. Illud equidem, quod iam unum restare video, quale sit, cum disceptatio versatur in scriptis. P. Recte intellegis; isto enim exposito munus promissi omne confecero. Sunt igitur ambigui duobus adversariis praecepta communia.

10

Vterque

enim

eam

significationem,

qua nitetur ipse, dignam scriptoris prudentia esse defendet; uterque id quod adversarius ex ambigue scripto intellegendum esse dicet aut absurdum aut inutile aut iniquum aut turpe esse defendet, aut etiam discrepare cum ceteris scriptis vel aliorum vel maxime, si potuerit, eiusdem; quamque defendet ipse, eam rem

132,4 (ambigui: cf. Part. 108; 137) Hermag. frg. I 13 b; 20; Hermog. Stat. 90, 6; Rhet. Her. I 20; II 16; Cic. Inv. I 17 sq.; II 116; De orat. I 140; II 110 sq.; Orat. 121; Top. 96; Quint. III 6, 43; 46; 61; 66; 88; VII 9, 1 sqq.; I. Vict. 6, 17; 15, 28; 31, 5; Fort. 108, 7; Aug. 54, 6; Victor. 193, 24; 290, 20; Sulp. Vict. 325, 15; Mart. Cap. 461, 6; Cass. 496, 18; Isid. 509, 30; Alc. 528, 17 // 8 Cf. Part.

135 // 8-p. 146,6 De topicis ad

‘ambiguitatis’ statum pertinenti-

132,1 illuc equid. est quod E L / quidem O F D / Verba quod iam — scriptis (l. sq.) om. D / unum om. T / praestare R // 2 versatur W L versetur cett. codd. / enim post recte add. D // 3 eo N / promissi om. S promisi L quod promisi E N promissionis M // 4 sunt ss. est m. alt. B / igitur] autem RV EL / in ambiguis G ambigua I N genus sup. ambigui scr. m. alt. B // 5 Verba enim — defend. uterque (l. 7) om. W / eam] iam P p € cum V // 6 nitetur W, ita cod. Gryphianus (excc. in ed. Lugdun. 1570) apud Orellium utetur U (rell.) E L D utatur M

uteretur O G uter N / pru-

dentiam R L / defendit O I F E N M G // 7 ex om. N / ambiguo (ita G) corr. in -gue p / quod ambigue R V E / scriptum N // 8 dicat M / obscurum V obscurum aut absurdum R Q G // 9 disceptare U Q M G // 10 cum] quam a O eam a D quom a Friedrich / aliquorum N // 1) poterit U Q M D G / eiusque E / quamque (om. ἢ PWL quoque pCBRVFS quamquam IM quae-

38 132

146

133

M. TVLLI CICERONIS

et sententiam quemvis prudentem et iustum hominem, si integrum daretur, scripturum fuisse, sed planius; eamque sententiam, quam significari posse dicet, nihil habere aut captionis aut vitii; contrariam autem si probarint, fore uti multa vitiosa, stulta, iniqua, contraria consequantur. Cum autem aliud sensisse scrip-

tor videtur et aliud scripsisse, qui scripto nitetur, eum re exposita recitatione uti oportebit; deinde instare adversario, iterare, renovare, interrogare, num aut scrip134

tum neget aut contra factum infitietur: post iudicem

bus cf. Rhet. Her. II 16; Cic. Inv. II 116-121; Quint. VII 9, 2-15; LI. Vict. 31, 5; Fort. 99, 18; Victor. 290, 20-291, 29 // 133,6

Hermag. sq.; Top. sqq.; 193, Cass.

frg. I 20; Hermog.

Stat. 39, 20; Rhet. Her. I 19; II 13

Cic. Inv. I 17; II 121; De orat. I 140. II 110; Orat. 121; 96; Quint. III 6, 43; 61; 88; 98 sq.; VII 6, 1 sqq.; 10, 1 I. Vict. 6, 16; 15, 30; Fort. 97, 27; Aug. 54, 3; Victor. 23; 291, 30 sqq.; Sulp. Vict. 351, 17; Mart. Cap. 461, 16; 497, 6; Isid. 509, 32; Alc. 529, 7 // 8 (instare ...) Cic. Inv.

II 125

sq. //

que D quem NG || defendit S defendat M / tam VR EL etiam I // 1 et!] quam V / imprudentem T M // 2 scriptorem Ὁ scriptum W scripturarum B I M // 133,3 significare P p € W L / decet O dicit U (praeter W) E N D G // 4 habere om. R V haberet O / cautionis € pactionis R V / contraria I F N M D // 5 si] sic si RVEL si se N / probarit W probabit R I VF Q G probabis T probaverint D probabuntur H improbabit B / fore (fere I W N M) ut RVQGIW N M fore vel S D fere et F forte ut si B / vitia U (praeter B W) Q G // 6 consequentur O consequuntur B W M sequantur G sequuntur N / autem] vero N G / scripsisse ... sensisse W // 7 videatur NG videretur D / quam EL / nitatur D nititur T M utetur F / cum V // 9 novare O revocare F // 10 inficiatur D //

10

PARTITIONES ORATORIAE

147

ad vim scripti vocet. Hac confirmatione usus, amplificet rem lege laudanda audaciamque confutet eius qui, cum palam contra fecerit idque fateatur, adsit tamen factumque defendat. Deinde infirmet defensionem, cum adversarius aliud voluisse, aliud sensisse scriptorem, aliud scripsisse dicat, non esse ferendum a quo-

quam potius latoris sensum quam a lege explicari. Cur ita scripserit, si ita non senserit? Cur, cum ea, quae plane scripta sint neglexerit, quae nusquam scripta 10

sint proferat? Cur prudentissimos in scribendo viros summae stultitiae putet esse damnandos? Quid impedierit scriptorem quo minus exciperet illud, quod adversarius, tamquam si exceptum esset, ita se dicit secutum? Vtetur exemplis iis quibus idem scriptor aut,

134,1-p. 149,8 De topicis ad "scripti et voluntatis! statum pertinentibus cf. Rhet. Her. II 13 sq.; Cic. Inv. II 122-144; Quint. III 6, 98 sqq.; VII 6, 2-12; I. Vict. 29, 20 sqq.; Fort. 99, 1; Sulp. Vict.

351, 20; Victor. 291, 30-297, 32 // 1 (vim scripti) Cic. Inv. II 142 // 2 (lege laudanda) Cic. Inv. II 125 // 5 Cic. Inv. II 128; Quint. VII 6, 8 // 134,1

ac Q G ad (confirmationem)

R V / confirmatio est

I H

/ amplificent R // 2 laudandam R laudata S laudari D / computet O amputet dubitanter Friedrich // 3 id quod Z / adsit| ut sit R VEL / tantum

exp.,

in mg.

tamen

m.

alt. B // 4 factum

est (exp., ss.

que) B / defendet E / infirmat R V // 5 cum] quoniam S quomodo D / aliud?] et coni. Piderit! // 7 quo mg. quam m. alt. B // 8 esse post non add. F / cum om. V E L tamen F enim N / quae om. P p € // 9 sint om. M sunt B F N D / neglexit S / Verba quae nusquam — damnandos (l. 11) in mg. sup. add. m. rec. B / numquam T // 10 suat OFN MD // 11 putat C / qui I // 12 quo minus om. I / acciperet R // 13 si om. D / dicet G //

135

148

M. TVLLI CICERONIS

si id non poterit, quibus alii, quod excipiendum putarint, exceperint. Quaerenda etiam ratio est, si qua poterit inveniri, qua re non sit exceptum: aut iniqua lex aut inutilis futura dicetur aut alia causa obtemperandi, alia abrogandi; dissentire adversarii vocem atque

legis. Deinde amplificandi causa de conservandis legibus, de periculo publicarum rerum atque privatarum cum aliis locis tum in perorando maxime graviter erit 39 vehementerque dicendum. Ille autem qui se sententia 136 legis et voluntate defendet in consilio atque in mente scriptoris, non in verbis ac litteris vim legis positam esse defendet quodque nihil exceperit in lege laudabit, ne deverticula peccatis darentur atque ut ex facto cuiusque iudex legis mentem interpretaretur. Deinde

135,3

(iniqua, inutilis: cf. Part.

132) Cic. Inv.

II 134 sq. //

136,9 (sententia) Cf. Part. 137 // 10 (consilio ...) Cic. Inv. II 143 // 135,1 id om. B I idem S / aliqui (-cui B) quod F N B aliquod R V aliquid I E L M / putaverint D putant M // 2 exceperint ex -it p / etiam] enim M / quae p C BIVS N / poterunt S // 3 qua re] quia S // 4 inutile T / fore S / Verba obtemperandi — causa de (l. 6) add. in calce m. rec. B // 6 leges R V Ὁ / deinde de € // 8 cum] tum S N G / aliis om. I / in om. B // 136,9 se om. CFSM / sententiam F M // 10 Verba et voluntate — et videre (p. 150,15) in fol. 128 r add. p / voluntatem F M voluptate R I V E L voluptateque B / defendit O BI W MD / in! om. G // 11 in om. ΖΝ / atque litteris W ac in litt. E L aut litt. D / legis om. E // 12 defendit O B I F M D / quoque P p € quanque R quique W per quae (que T) I H / in lege] intelligi O // 13 laudabis P p T laudabilis € S / deverticula p C T dive- cett. codd. / ex (om. Z) pacto (peracto B) U Q M ex peccato G // 14. quoque G / interpretetur (ex -taretur B) N D B / Verba deinde — pareatur (p. 149,2) om. 1 //

10

PARTITIONES

ORATORIAE

149

erit utendum exemplis, in quibus omnis aequitas perturbetur, si verbis legum ac non sententiis pareatur. Deinde genus eius modi calliditatis et calumniae tra-

hatur in odium iudicis cum quadam invidiosa querela. Et si incidet inprudentiae causa, quae non ad delietum, sed ad casum necessitatemve pertineat, quod

genus paulo ante attigimus, erit iisdem aequitatis sententiis contra acerbitatem verborum deprecandum. Sin scripta inter sese dissentient, tanta series artis est et 10

sic

inter

se

sunt

pleraque

conexa

et apta,

ut,

quae

1 (aequitas) Cic. Inv. II 136 // 137,9 Hermag. frg. 120; Hermog. Stat. 41, 1; Rhet. Her. I 20; II 15; Cic. Inv. I 17; II 144 sqq.; De orat. I 140; II 110; Orat. 121; Top. 96; Quint. III 6, 43; 46; 61; 88; VII 7, 1 sqq.; I. Vict. 6, 17; 15, 30; Fort. 97, 27; Aug.

54, 4; Victor. 297, 33; Sulp. Vict. 325, 15; 352, 8; Mart. Cap. 461, 20; Cass. 497, 7; Isid. 509, 33; Alc. 528, 35 // 9-p. 150,9 De topicis

ad "legum contrariarum’ statum pertinentibus cf. Rhet. Her. II 15; Cic. Inv. II 145 sqq.; Quint. VII 7, 2-10; I. Vict. 30, 7 sqq.; Fort. 99,

11; Victor.

297,

39 sqq.;

Sulp.

Vict.

352,

11

//

l erit] etiam F / omnibus N G / perpendetur P p S M propendetur € perpenderet D // 2 legum corr. in -gis B / non om. N / paretur (-entur B G) N B G // 137,3 huius F S D / retrahatur U (praeter B) Q M D G // 5 incidit M / prudentiae N / imprud. causa quae non (num C) ad delictum O D imprud. causa (tam E) quia non ad fletum R I V W F L E (nisi quod deditum ante causa add. Z; ita H, sed corr. in delictum) / delictum imprud. causa quae non

ad fletum M G imprud. delictum dilectum quod ad causam B // 6 Z /| 7 ut ante paulo add. M / attingamus R // 8 verborum om. V / se RIW QM G / dissentirent pleraque om. Z pluraque H // 10

causaque non fletum N imprud. casum] causam O W H D casuum ante om. Ὁ / attingimus CISL / si U (praeter B in mg) ENMG D // 10 sic] om. MsipCSQ/

137

150

138

M. TVLLI CICERONIS

paulo ante praecepta dedimus ambigui quaeque proxime sententiae et scripti, eadem ad hoc genus causae tertium transferantur. Nam quibus locis in ambiguo defendimus eam significationem, quae nos adiuvat, iis-

dem in contrariis legibus nostra lex defendenda est. Deinde est efficiendum, ut alterius scripti sententiam, alte-

rius verba defendamus. Ita quae modo de scripto sententiaque praecepimus, eadem huc omnia transferemus. 40 Expositae tibi omnes sunt oratoriae partitiones, 139 quae quidem e media illa nostra Academia effloruerunt, neque sine ea aut inveniri aut intellegi aut tractari possunt. Nam et partiri ipsum et definire et ambigui partitiones dividere et argumentorum locos nosse et argumentationem ipsam concludere et videre quae

1 (proxime) Cf. Part.

136 //

1 ambigui quaeque] ambiguique (que om. S) O ambigui quoque N M / proxime Junt., ita Lambinus proximi (-mique S) O proxima (om. W) cett. codd. // 3 tertium] in tantum EL / transferatur

M

referantur

(-ratur

R

// 5 deferenda mg. defendenda tia R V sentiam

(exp.),

mg.

V T)

UQ G

// 138,3

in om.

O

W // 6 scripti om. I F M / senten-

scripti sententiam

m.

alt.

B

// 7 ita

quae modo D ita quae mo (inde spat. vac. sex vel septem litter.) P ita quae moderate p € itaque modo (om. Z) cett. codd. / de scripto sententiaque praecepimus D scripta (de orn.) sententia quae

praecepimus O de scripto sententiaque praecepta cett. codd. // 8 transferamus G transferimus B R V E L // 139,9 ibi E L / omnis P R / orationis R // 10 floruerunt U Q M G // 11 invenire (corr. in -ri RT) U (praeter -ri B) ELM // 12 possent G / definiri P p € B F M D distinguere IN distingueret T / et? om. I / ambigui] om. N argui OBI F M D arguere W // 13 Verba et argumentor. loc. nosse om. S / noscere G // 14 includere O / divi-

10

PARTITIONES ORATORIAE

sumenda in argumentando sumpta

sunt,

efficiatur

151

sint quidque ex iis, quae

et vera

a falsis, veri similia

ab incredibilibus diiudicare et distinguere et aut male

sumpta aut male conclusa reprehenere et eadem vel anguste disserere, ut dialectici qui appellantur, vel, ut oratorem decet, late expromere, illius excercitationis et subtiliter disputandi et copiose dicendi artis est. De bonis vero rebus et malis, aequis iniquis, utilibus 10

140

inutilibus, honestis turpibus quam potest habere orator sine illis maximarum rerum artibus facultatem aut copiam? Qua re haec tibi sint, mi Cicero, quae expo-

sui, quasi indicia fontium illorum; ad quos si nobis iisdem ducibus

139,6

aliisve perveneris, tum et haec ipsa

(exercitationis)

Rhet.

Her.

I 1; 3; IV 69; Cic.

Inv.

I

1; De orat. I 15 (= Non. 230, 35); 149 sqq.; II 70; III 59; 78; 194; Balb. 45; Quint. III 5, 1; Aug. Doctr. Christ. IV 3, 4; 5, 8; 21, 50; Victor. 156, 19; I. Vict. 99, 23; [Cass.] 501, 31; Alc. 547, 4 //

dere G // 1 in om. S / argumento B / sit O sunt U (praeter I W) Q D G / his P p W // 2 scripta N / sint S sciant P p € // 3 ab incredibilibus om. R / et!] ac Z // 4 aut] et F / et eadem om. R // 5 anguste

ex -ta V

/ Post disserere

scr. eorum

est (om.

ut) D

/ ut] et P p C / appellentur D // 6 orationem F / decet om. U (praeter F) QG / a te O / exprimere W / exercitationis Adiacens. B. M.

80 (saec.

XV),

exercitationibus 140,8 et iniquis S Z / honestis et S // 13 his (is C)

Genav.

B.

U. 86

(saec. XV)

exercitatione

O D

U Q G excogitationibus M // 7 dicendi om. F // T N // 9 inutilibus om. R V E L D et inutilibus G // 10 ullis I // 11 sunt NG // 12 nobis] om. P p € idem C / pervenerit C / haec om. U Q G //

152

M. TVLLI CICERONIS

melius et multo maiora alia cognosces. C. Ego vero ac magno quidem studio, mi pater, multisque ex tuis praeclarissimis muneribus nullum maius exspecto.

l ut BZ / multa B / vero om. E // 2 quidem om. N // 3 Vale post expecto add. E L // M. TULLH CICERONIS PARTITIONES ORATORIAE EXPLICIUNT P p M-T-C- De partitionibus Rethoricae ad Filium Suum Ciceronem Liber Explicit B M. T. Ciceronis de partitione Explicit H Explicit liber marcii tulii ciceronis de partitione artis rethoricae L Finis de oratore minori M Marci Tulii Ciceronis de partitione artis oratoriae liber explicit G Tantum Finis feliciter S, Explicit Feliciter D, τελως N Subscriptione carent

CU

(rell.) E

Indices

INDEX

RERVM

acerbitas (genus vituper.): 81 actio (eloquendi): 3, 25 actio (cf. propositum actionis) adiunctio (verborum): 16 aequalitas (verborum): 21 aequitas:

104, 131,

66,

125, 136,

ambiguitas:

98,

100,

102,

126, 137

127,

130,

19,

108,

132,

133, 137, 138 amicitia (genus laudat.): 78; (virtus) 88 amplificatio (pars perorat.): 27, 30, 52, 67, 71, 96, 128, 135; quibus rebus conficitur 53-58, 128, 134, 135 arguere: 104, 111 argumentatio: 27, 44, 45, 46, 47, 71, 98, 109, 122, 124, 139; eius genera 46 argumentum (- a): 5, 8, 14, 34, 38, 39, 45, 46, 49, 116, 117, 118, 121, 122; inartificiale = sine arte = ἄτεχνοι et eius genera 51, 48; eius loci 6 sq.; artificiale — insita in re - Év-

NOTABILIVM

1£XVO1 et eius genera 5, 6, 7; eius loci 7 audacia (genus vituper.) 81

auditor brevitas:

10, 15, 90 19,

32

captatio (verborum): 81 causa: conficiens 93-94, 110; definita 9; eius forma 10, 69; eius genera: deliberativa 10, 13, 70; iudicialis 10-12, 70; laudativa 10, 14-15, 70; eius status 101-108 cognitio (cf. propositum cognitionis) commoditas:

63,

87

commutatio (verborum): 23, 24; (ordinis) 24 concisio (verborum): 19 confirmatio: 4, 27, 33, 47, 22, 134; eius quaestiones:

coniectura 34-40; definitione 41; qualitate 42-43 concertatio (verborum): cf. captatio coniectura: 33, 51, 102, 104, 107, 110, 111 sqq.; 118,

156

INDEX RERVM NOTABILIVM

123; (status ration.) 34, 101 sq.; eius loci 34-40 coniunctio (verborum): 16, 18, 21, 23, 53 conlocare (-catio, dispositio):

digressio: 14, 15, 128 disceptatio: 28, 43, 104, 105, 106,

108,

109,

129;

eius

cepta 9-15 consecutio (verborum):

18

genera et loci in scriptis 132-138 disceptator: 10 dissuasio: 83, 85, 95 distributio: 7, 33

consequentia:

82,

docere:

3, 9, 14, 19, 68: eius prae-

41,

55,

4, 27,

44

114, 120, 126, 127 constructio (verborum): 21, 72

doctrina (dicendi): 3 duritia (genus vituper.): 81

consultatio: 4, 64, 67, contentio: 104, 108

effusio (genus vituper.): 81 elegantia (verborum): 21

106

continentia (causarum): 103 controversia (aut sit necne sit aut quid sit aut quale sit): 33, 62, 64, 65, 66;

elocutio:

3,

16,

24;

eius

praecepta 16-24 (genus fusum 16-22, genus versum atque mutatum 23-24)

eius definitio 41; eius qua-

eloquentia: 79

litas 42

enumeratio (pars perorat.): 52, 58, 59, 60, 122

defensio: 119 definitio: 7, 33, 41, 55, 102, 104,

107,

123

sqq.;

eius

partes 41-44 delectatio (delectare): 10, 11, 12, 22, 58, 69, 72 deliberatio:

10,

13,

69,

70

deliberativum (genus): 70, 83; eius species et loci 83-97 despicientia (genus vituper.): 81 descriptio: 10, 41, 43, 65 dialectici: 139 dignitas (virtus): 90, 128

eventus

(causarum):

7,

32,

38, 110, 113, 121; (in coniectura) 110, 114 exceptio: 135 excursus:

14,

15

exempla: 40, 44, 49, 51; 55, 58 exercitatio (eloquendi): 24; 139 exornatio:

10,

explicatio:

1, 4

11,

12,

fabula: 40 facta (genus laudat.): fictae personae: 55

69

75

INDEX RERVM NOTABILIVM

fides: 78, 90; (genus laudat.) 13, 15, 68; (conciliare, confirmare, constituere, facere)

5,

9,

27,

31,

33,

40, 71, 118 finis (in deliberando): 83; (in iudiciis) 98; (status ration.) 41, 100-102 firmamentum: 15, 103, 104, 107 fortitudo (genus laudat.): 77, 8l genus (hominum): 90-92; (eloquendi) 16, 21 gestus (g. actio): 54 gloria (virtus): 90, 91 gradatio: 54 gravitas (verborum): 20

invertere (ordo): 24 iucunditas (verborum): 21 iudiciale (genus): 70, 98-101; eius status 102-108 iudicium: 10, 11, 14, 43, 58,

69, 70, 98 ius (civile): 100; (naturale) 130; (publicum) 130 iustitia (genus laudat.): 78, 81; (virtus) 90 laudativum (genus): 10, 70, 98; eius species 10; (laudationis, deliberationis, iudi-

cii) 71-82 lenitas (genus laudat.): 78, 81 liberalitas (genus laudat.): 77, 81 loci (eorumque partes): 5 sqq.;

habitus (animi): 80 hians (concursus verbor.): 21 honestas: 66, 71, 87, 88, 89, 91, 92 imago: 26 infirmatio: infitiatio:

110

inflexio (sermonis): borum) 19 inmanitas (genus 81 inmutare (verba): inventio (invenire):

22; (vervituper.): 17, 19 3, 5, 16,

68, 82, 109; eius praecep-

ta 5-8

26,

34,

43,

51,

55,

58, 61, 68, 74, 82, 95, 96, 109, 110, 114, 115, 116, 120, 126, 127, 139 magnitudo (animi): 77, 81; (rerum) 128 malitia (genus vituper.): 81

119 102,

157

memoria: 3, 26 miseratio: 122

modus (verbor.): 72 mollitia (genus vituper.): 81 mores: 22, 82 motus (animorum):

5, 8, 9,

13, 14, 20, 22, 27, 32, 46, 67, 71, 76, 112, 122, 128; (corporis) 3, 8, 25

158

INDEX

RERVM

narratio: 4, 13, 15, 27, 29, 31, 32, 34, 71; eius species

32, 121 numeri:

18,

72,

80

NOTABILIVM

66; actionis eiusque species 62-63, 67-68 prudentia (genus laudat.): 16, 81

oratio: 3, 8, 13, 14, 18, 19,

quaestio: 3, 4, 104, 117; eius

23, 25, 32, 43, 131; eius partes 4; eius praecepta

genera: infinitum id est consultatio vel propositum 4, 9, 61-68; definitum vel finitum id est causa 4, 9,

14, 16, 27; eius lumina: contracta 19, conversa eiu-

sque species 19, dilucida 25, 31-32, explanata 54, expolita 19, gravis 97, inlustris 25, 32, obscura 19,

69-70 qualitas (status ration.): 42; (genus iudic.) 100, 129; eius partes 129 sqq.

probabilis 25, 32, simplex 97, suavis eiusque elementa 21, 22, 25, 32 ornamenta (rerum): 73; (sententiarum) 47

ratio (laudandi et vituperandi): 70; eius loci 71-82; (recusandi) 103, 104; (in controversia) 33, 102-04 eiu-

sque partes 129 sqq.; (conpartitiones: 139 patientia (genus laudat.): 77,

52, 96, 122, 128, 135; eius partes 52 pietas (genus laudat.): 78 poenitio: 130 primordia (rerum): 7

locandi) 12; (dicendi) 1; (efficiendi - causa) 110; (iuris) 129 eiusque partes 129 redundare: 18 religio (genus laudat.): 78, 81 reprehensio: 27, 33, 44, 52, 120; eius praecepta in argumentando 44-51

principium: 4, 28, 97, 121;

res (bona aut mala) = coniecturae loci: 34, 38, 74,

peroratio: 4, 14, 15, 27, 30,

13, 15, 27, eius partes

28-30 profluentia (loquendi): propositum:

9,

15,

61,

111 81

resistere:

104

62;

eius genera: cognitionis eiusque species 33, 62, 64-

sapientia (genus laudat.): 76 scriptum et sententia (quae-

INDEX RERVM NOTABILIVM

stio legalis): 108, 132, 133; 136-38;

(ῥητὸν

καὶ

διά-

νοια) 108, 132, 133, 137-38 signum: 114 similia:

72,

126,

127

similitudo (verborum): status: 101 sq.

21

suasio (suadere): 11, 13, 85, 98, 110; eius loci 86-97

suavitas: 23, 31, 72 superbia (genus vituper.): 81 superstitio (genus vituper.): suspicio:

113,

114,

121

159

rentia (ab actione et imitatione rerum) 20, (ab usu) 53, adiuncta 20, 53, adsumpta 23, cognominata 53, continentia 53, contraria 21, 72, duplicata 21, 54, facta 53, 72, geminata 21,

72, grandia 17, gravia 54, ab humilioribus ad periora (= gradatio) 54, flexa 17, 19, iterata 21, levia 17, modificata 17, tida 17, nova 17, paria

53, suin54, ni21,

72, plena 17, 53, prisca 17,

propria 17, 19, 23, relata temperantia (genus laudat.):

54, singula

76-77, 81 testimonia: 14; divina et hu-

sonantia 17, 53, supralata 53, translata 17, 20, 53, 72,

mana 6-7; sine arte adsumpta et insita 48-51 timiditas (genus vituper.): 81 translata (cf. verba) turpitudo: 71

usitata 19, vetusta 72, non

53, soluta 53,

vulgaria 53, vulgata 53 verecundia (genus laudat.): 79, 81 verisimile: 34, 40 virtus: 75-76, 79-80, 81, 82;

utilitas: 66, 83, 86 sqq.; 92, 95, 111, 113, 125 verba (in elocutione): simplicia eorumque aspectus 1617; coniuncta

16,

18,

19,

24; eorum lumina (genus breve, dilucidum, inlustre, probabile, suave) 18-21;

eorum species: non abhor-

(bona) 86; (oratoria) 78 vis (laudandi et vituperandi): 82; (oratoria) 81; (oratoris) 3, 27 vitium: 75, 80-82; eius genera 81

voluptas: 72, 73, 90 vox: 3, 25; (v. actio) 54; (v. spiritus) 21 vultus (in eloquendo): 3, 25

INDEX

Academia: 139 Atheniensis: 118

NOMINVM

Norbanus:

Opimius:

104

104, 106

Caepio (cf. Q. Servilius) P. Decius: Gracchus nius) Graece:

104, (cf.

106 C.

Rhodii: 118 Roma: 1 Romanus: 105

SemproC.

1, 2

Sempronius

Gracchus:

104

Q. Servilius Caepio: 105 Latine: 1, 2 Latinum: 18

M. Tullius Cicero (fil.): 1, 140

INDEX

PRAEFATIO

.

.

»

CONSPECTVS LIBRORVM

.

.

.

.

.

CONSPECTVS RHETORVM

.

.

.

.

.

.

.

»

CONSPECTVS EDITIONVM CONSPECTVS

CODICVM

»

M. Twin CICERONIS Partitiones oratoriae

»

47

»

155

INDICES 1. Index 2.

Index

rerum

notabilium

nominum

161

OMNIA IVRA RESERVANTVR

ROMAE, OFFICINA «TIFERNO GRAFICA» EXCVDIT A. MCMXCVI

ACADEMIAE LATINITATI FOVENDAE BIBLIOTHECA SCRIPTORVM LATINORVM

I. - mcmxcı THEoRoRICI SACRÉ De poesi Latina parte saeculi XVI posteriore Mediolani exculta prolusio. Accedit loannis Baptistae Vicecomitis de lesu Christo poema nunc primum editum.

II. - momxcı MicnaEgus VERWEU Vladeracci tres, pater et filii, poetae Latini Silvaeducenses (saec. XVI ex.).

III. - momxcn Iulii Severiani Praecepta

artis rhetoricae edidit Remvs

GioMiINI. IV. - McMxcv M. Tulli Ciceronis REMvs GI0MINI.

De

optimo

genere

oratorum

edidit

V. - MCMXCVI. M.

Tulli

GIOMIN!.

EEE

Ciceronis

Partitiones

oratoriae

edidit

REMvs

ISBN 88-86301-04-9

Venit sexaginta milibus denariorum Italicorum