M. T. Ciceronis Opera Rhetorica: Volumen 3, Pars 1 Brutus. Orator. Topica. Partitiones oratoriae. De optimo genere oratorum [Reprint 2022 ed.] 9783112680902

Citation preview

C O R P U S SCRIPTORUM LATINORUM CURA EICHSTADII ET SOCIORUM CICERON1S OPERA RHETORICA VOLUMEN

TERTITJM

M.

T.

CI C E RON IS

OPERA RHETORICA

BECEKSCIT

ET

CHRISTIANUS

ILLDSTRAVIT

GODOFR.

VOL. B R U T U S . DE

OPTIMO

1.1 I' S I A E

III.

O R A T O R .

PARTITIONES

T O P I C

ORATORTAE.

GENERE

APUD

SCHUTZ

G.

C I 0 I 3 C C C

ORATORUM.

J.

GOES CHEN

V I I

I.

A.

P R A E F A T I O .

Tertium tandem Rhetoricorum Ciceronis volumen foras exit, cuius editionem bellici tumultus aliquantum retardaverant. In Bruto,

s. libro de claris Oratoribus

recensendo adhibuimus lectiones duorum Codicum

MSS.

bibliothecae

Guelferbyta-

nae a Io. Fr. Heusingero collatorum.

Pri-

mus horum , quern nota Gu. 1. designavi, est Gudianus 53. fol. membranaceus,

ex

quo potiores quidem lectiones iam excerpserat CI. Schneiderus in epistola ad E. T. Langerum, doctissimum illius bibliothecae praefectum, praemissa.

editioni

Bruti

Wetzelianae

Alter codex in eadem biblio-

theca Aug. 12. 13.

forma

quadruplicata,

VI

P R A E F A T J O.

quem nota Gu. a. ab altero distinxi, idem videtur

fuisse,

Langero

quem

diligenter

Schneiderus ait

quaesitum,

a

nuspiam

tamen repertum fuisse. In Oratore ad M . Brutum trium codicum ab Heusingero collatorum lectionibus usi sumus.

Primus est Gud. 38- fol. ubi

exemplum Oratoris sic inscriptum sequitur libros tres de Oratore

:

RONIS O R A T O R V E L D E

MARCI

TVLII

CICE-

optimo genere dicendi

Incipit feliciter ad Brutum.

Notabiles quas-

dam ex eo lectiones enotaverat CI. Schneiderus. Secundus est Aug. 12. 15. in quo tertium de Oratore librum excipit Orator sic inscriptus : Marci Tullii Ciceronis de optimo genere tius

dicendi ad marcimi

est

Gud. 2. fol.

brutum.

ab initio

Ter-

mutilus.

Nam post librum de Oratore tertium sine ulla inscriptione

incipit

a verbis capitis

P R A E F A T I O .

VII

26. istis : . . . antoque robustius quarti hoc humile.

Idem codex sine ulla s i g n i f i c a t i o n e

a c. 57. transilit ad cap. 69. extr.

Istos

i g i t u r codices ita notavi, Gu. 1. 2. 3. V e r u m excerpta H e u s i n g e r i a n a e f i l o bus

prioribus codd. quae m e c u m c o m m u -

n i c a v i t CI. Conradus Heusingerus n o n e x c u r r u n t ultra cap. X X V I I . sive i p s u m conf e r e n d i laborem h a u d absolverit i l l e ,

sive

pars quaedam schedarum forte perierit. I n Topicis n u l l u m h a b u i a libris

scri-

ptis adiumentum. I n Partitionibus

oratoriis adhibui lectio-

nes M s . Gud. 2. f o l . ab H e u s i n g e r o excerptas.

Is c o d e x ita incipit : Operis

Antecesserant autem roni

tribuuntur.

Ante

praemittitur t i t u l u s : de partitionc

synonyma

exordium. quae Cice-

§. 3. c. 1.

Marci

orationis liber

Tullii incipit

demum Ciceronis feliciter.

Vili

PRAEFATIO.

Denique in libello oratorum

de

ojjtimo

genere

ad manus erant lectiones e cod.

Gud. 3ß. fol. ab Heusingero excerptae.

In

hoc Ms. libellus hic subiicitur Bruto de claris Oratoribus; relieto quidem spatio, cui titulus a miniatore inscriberetur.

Id quum

factum non esset, nuper ab aliquo, quem Heusingerus

putabat

Lauterbachium,

bi-

bliothecae Guelpherbytanae custodem , titulus ex impressis libris adiectus est.

At hic

libelli codex nihil aliud offerebat, praeter vitiosas negligentissimi librarli

scripturas,

quarum nullam prorsus rationem

haben-

dam esse duxi. De editionibus ad usum criticum adhibitis, quae in praefatione ad Vol. II. P. I. dixi, ea hic repetere nihil attinet. Halae Cai. Maii clolocccvni.

Scr.

M.

TULLIl

CICERONIS DE

CLARIS

ORATORIBUS L I B E R

QUI B

Civ. líheln/.

R

f o !..

U

IH.

DICIIUR T

U

S

.

S UM MA KIUM. I n praefatione libri Ciccio primum Q. Hortensii mortem deplorat, additis consolationis causis c. 1 . 2. casionem huius dialogi exponit.

Nimirum

deinde ocad eam M.

Brutus cum T . Pomponio Attico venerant, eumque rogaverant, ut, quem nupcr in Tusculano, solo audiente Attico, inchoasset serinonem plenum exponeret.

de claris oratoribus, nunc utrique

c. 3 — 5 .

Sequitur ipse dialogus, in quo C i c e r o , postquam, unde ductus esset sermo cum Pomponio in Tusculano habitus, exposuerat c. 6 . ,

p r i m u m breviter Graecos oratores

artisque rhetoricae scriptores recenset, c 7 — ig.

deinde

ad Romanos accedit, in quibus p r i m u m antiquiores, de quorum eloquentia nihil certi liabeat dicere,

enumerat,

ut L . B r u t u m , M. Valerium M a x i m u m , L . Valerium Pot i t u m , Appium Claudium , C. Fabricium , T i . Coruncanium, M ' C u r i u m , M. P o p i l l i u m , C. F l a m i n i u m , Q. Fabium Maximum Verrucosum, Q. Metellum.

c. 14.

S e q u u n t u r i i , de quibus certior eloquentiae memoria constabat, in hisque primum M . Cornelius Cethcgus c. 15. M . Cato Censorius, cuius orationes et oratoriae laudes cum L y s i a comparantur, et cur hie felicior sit ab omni laude quam i l l e , exponitur. c. 16 — 19.

Post Catonem

nominantur quidam, qui cum eo grandiores natu vixe-

S U M M A R I U M.

4

r a n t , C. F l a m i n i u s , C. Y a r r o ,

Q. Maximus , Q. Metel-

lus , P. L e n t u l u s , P. Crassus, Scipio Africanus, eiusque filius , Sex. Aelius ; deinde minores aetate , C. Sulpicius Gallus,

T i . Gracclius,

P. F . ,

l u m , Q. et M. N o b i l i o r e s , lns Macedonici!s,

P. Scipio Nasica Corcu-

T . Annius L u s c u s , L . Paul-

Africani iunioris pater, c. 20.

tum A.

Albinus , Ser. Fabius Pictor,

Q. Fabius Labeo , Q. Me-

tellus, L . Cotta,

P. Africanus i u n i o r ,

Galba. c. 2 1 .

C. L a e l i u s ,

Ser.

Inpriinis de horum trium, L a e l i i , Africani

et Galbae, laudibus dicitur. c. 22 — 24. Post illos nominantur L . et Sp. M u m m i i fratres, Sp. A l b i n u s , L . et C. Aurelii Orestae, P. Popillius eiusque filius Caius.

Porro C. Tuditanus, M. Octavius, praeci-

pue autem M . Aemilius

Lepidus Porcina.

Deinde Q.

P o m p e i u s , L . Cassius, M . Antius B r i s o , duo Caepioneg Cn. et Q. c. 25. Sequuntur P. Cvas9us, valde probatus orator, eiusque aetati iuncti duo C. F a n n i i , C. et M . f i l l i ; M . Scaevola a u g u r , iuris civilis intelligentia, non oratoria laude clar u s , L . Coelius Antipater, c. 26. Praecipue autem eminent T i b . Gracchila C. que Carbo c. 27.

Minorerei vero

eloquentiae

laudem

adepti

D.

B r u t u s , M. fil. Q. M a x i m u s , Panili nepos, Scipio Serap i o , P. L e n t u l u s , L . F u r i u s Philus,

P. Scaevola,

M a n i l i u s , M . F u l v i u s F l a c c u s , C. C a t o , P. D e c i u s ,

M' M.

D r u s u s , C . ' f i l . eiusque frater C. D r u s u s , M . Pennus et T . Flamininus. c. 28His adiunguntur M . Scaurus c. 29. Q.

Aelius

Tubero,

P. Rutilili« c. 50.

omninoque Stoici oratore«

c. 3 1 .

8 ü M M A R I ü M.

5

C. Curio, illustri? orator c. 32. et praestantissimus ingenio, studio, doctrina C. Gracchus c.33. Huic successit aetati C. Galba , P. S c i p i o , L . Bestia, C. Licinius Nerva, C. Fimbria, C. Sextius Calvinus, M. Brutus, accusator ille vehemens et niolestus, L . Caesulenus, T. Albucius. c. 34Porro Q. Catulus, pater et filius, Q. Metellus Numidic u s , M. Silanus, M. Aurelius Scaurus, A. Albinus, Q. Caepio, C. et L . M e m m i i , Sp. Thorius, M. Marcellus, P. Lentulus , L. Cotta, c. 35. Sequuntur summi oratores L . Licinius Crassus et M. Antonius, de quibus diligenter agitur c. 36 — 44- interfecto Q. Scaevola, qui cum Servio Sulpicio comparatur. c. 41. T u m recensentur Cn. D o m i t i u s , C. Coelius, M. Herennius, C. Clodius, C. T i t i u s , L . Afranius, Q. Varrò, M. Gratidius. c. 45. His adiunguntur nonnulli ex sociis et Latinis oratorib u s , Q. Vettius Vettianus, Q. et D. Valerii Sorani, C. Rusticellus Bononiensis, T. Betucius Barrus Asculanus et prior aetate L . Papirius Fregellanus. c. 46. Hos excipiunt e Romanis L . Philippus, orator Crasso et Antonio, sed longo intervallo proximus, et eius aetati fere coniuncti L. Gellius, D. Brutus, L . Scipio, Cn. Pompeius, Sexti f i l . , M. Brutus, C. Bilienus, Cn. Octav i u s , c. 47. tum C. Iulius Caesar, L . fil., P. Cethegus, Q. Lucretius Vespillo, Aphilia, T. Annius V e l i n a , T. Iuventius, P. Orbius, T. Aufidius, eiusque fiater M.

6

S U M M A R I U M .

V i r g i l i u s , P. Magius, Q. Sertorius, C. Gorgonius, T. lunius. c. 48Sequuntur i i , quos Cicero ipse and ivi t. Inter quos facile primas tulisse ait quum suo tura omnium iudicio C. Cottam et P. Sulpicium c. 49- : idque eum in hanc disputationem ducit, u t , an recte populus de oratoribus iudicet, disquirat. c. 49 — 54- Tum laudes Cottae et Sulpicii fusius exponit c. 55- 56. agitque porro de Pomponio c. 57. deCurione c. 58 — 60. libi simul de domestica institutione ad linguae puritatem multum valente disput a i ; porro de C. Carbone, Q. V a r i o , L. F u f i o , compluribus aliis vel e numero oratorum exclusis, vel brevissime memoratis. c. 61. Sequitur P. Antistius c. 62. L . Sisenna c. 63. et Hortensio, de quo postea pluribus verbis agit, memorato agitur de M. Crasso, C. Fimbria, Cn. et P.Lentulis, c. 65. M. Pisone c. 66. P. Murena, C. Censorino, L . Turio, C. Macro c. 67. de C. Pisone, L. Torquato, Cn. Pompeio M . , D. Silano, Q. Pompeio, P. Autronio, L. Octavio, C. Staleno c. 68- porro de C. et L . Caepasiis, fratribus, de Cosconio et Arrio c. 69. His adiunguntur L. Torquatus, M. Messalla, Celer et Nepos Metelli, Cn. Lentulus Marcellinus et C. Mimmius. c. 70. T u m rogatus a Bruto Cicero, ut de Caesare et M. Marcello, utroque vivo, iudicium suum exponat, primum Marcellum ipse laudat, Caesaris autem laudes fere ad Atticum remittit, ita tamen ut iis ipse non minus quarti Brutus assentiatur. c. 71 —75.

7

S U M M A R I U M . Post illos recensentur C. S i c i n i u s , L . Torquatus, Triarius c. 76.

C. Visellius Varrò,

M. B i b u l u s , Appius Clau-

dius, L . Domitius, P. et L . Lentuli, T . Postumius c. 77. P. C o m i n i u s , T . A c c i u s , C. Piso. c. 78. Coelius c. 79.

M. Calidius c. 80-

s u s , C. Licinius Calvus c. 8*- 8 2 -

Sequuntur M.

C. C u r i o , P. Crasa

cuius exilitate su-

mit occasionerai de Attico dicendi genere disputandi c. 83. qua

depressione

laudata

Atticus

Ciceronem

pervellit,

quod nimiis laudibus multos Romanos extulerit oratores. c. 83 — 87Sequuntur iam Hortensii laudes

c. 88-

quibuscum

coniungit Cicero de suis studiis, laboribusque forensibus narrati onem. c. 88 — 94. Turn

quaestioni,

cur

Hortensius magis adolescens

quam provecta aetate orator floruerit, respoudetur. c. 95. 96. Epilogus

hortatur B r u t u m ,

u t , quamquam

iniqua

nunc sint reip. et oratorum studiis tempora, tamen eloquentiae laudem tueri seque ex turba patronorum eripere velit. c. 97.

M.

T D L L I I

C I C E f. 0 H I S D E

C L A R I S

O R A T O R I B U S L I B E R

QUI

B

R

U

D I C I T U R

T

U

S

.

Q u u m e Cilicia decedens Rhodum venissem, et eo mihi de Q. Hortensii morte esset allatum, opinione omnium inàiorem animo cepi dolorem. Nam et amico amisso, q u u m consuetudine i u c u n d a , turn multonun officiorum coniunctioue me privatum videbam, et interitu talis auguris dignitatem nosti'i collegii diminutam dolebam : qua in cogitatione, et cooptatuin me ab eo in collegium recordabar, in quo iuratus iudicium dignitatis meae fecerat, et inauguratuin ab eodem ; ex quo , aflgurum institutis, in parentis eum loco colere debebam. Augebat etiam inolestiam, quod magna sapientium civium, bonorumque p e n u r i a , vir e g r e g i u s , coniunctissimusque inecum consiliorum omnium societate, allenissimo reipublicae tempore exstinctus , et auctori tatis , et prudentiae suae triste nobis desiderium reliquevat : dolcbamque, quod n o n , ut plerique pu

B R U T U S .

CAP.

i.

y

tabant, advers avium, aut obtrectatorem laudum niearum, sed socium potius, et consortem gloriosi laboris amiseram. Etenim, si in leviorum artium studio memoriae prodituin est, poetas nobiles poetaruin aecjualium morte doluisse: quo tandem animo eius inteiitum ferre debui, cum quo certare erat gloriosius, quam oinnino adversariuxn 11011 habere? quuin praesertiin non modo nunquam sit aut illius a me cursus impeditus, aut ab ilio meus, sed contra seinper alter ab altero adiutus et cominunicando, et monendo, et favendo. Sed quoniam perpetua quadam felicitate usus ille cessit e v i t a , suo magis, quam suorum civiuin tempore; et tum occidit, quuin lugere facilius rempublicain posset, si viveret, quam iuvare; vixitque tamdiu, quam licuit in civitate bene beateque vivere : nostro incomm o d o , detrimentoque, si est ita necesse, doleamus ; illius vero mortis opportunitatem benevolentia potius, quam misericordia prosequamur, ut quotiescunque de clarissiino et beatissimo viro cogiteinus, illum potius , quam nosmetipsos , diligere videamur. N a m , si id dolemus, quod eo iam f r u i nobis non licet ; nostrum est id malum ; quod modice feramus, lie id non ad amicitiam, sed ad domesticam utilitatein referre videamur. Sin, tanquam illi ipsi acerbitatis aliquid acciderit, angimur ; summam eius felicitatem 11011 satis grato animo interpretamur. Etenim si viveret Q. Hortensius, cetera fortasse desideraret una cum reliquis

C I C E R O N I S bonis et fortibus civibus ; hunc autem praeter ceter o s , aut cam paucis sustineret dolorem, quum forum populi R o m a n i , quod fuisset quasi theatruin iUius ingenii, voce erudita, et Romauis Graecisque auribus digna, spoliatum atque orbatum vi der et. 2. Equidem angor animo, non consilii, non ingenii, noil auctoritatis armis egere reinpublicam, quae didiceram tractare, quibusque me assuefecer a m , quaeque erant propria quuin praestantis in república v i r i , tum bene moratae et bene constitutae civitatis. Quodsi fuit in república tempus ull u m , quum extorquere arma posset e manibus iratorum civium boni civis auctoritas et oratio; tum profecto f u i t , quum patrocinium pacis exclusum est aut errore hominuin, aut timore. Ita nobismetipsis accidit, ut quamquam essent multo inagis alia lugenda, tamen hoc doleremus, quod, quo tempore aetas nostra perfuncta rebus amplissirnis, tanquam in portum confugere deberet, non inertiae, ñeque desidiae, sed otii moderati, atque honesti ; quumque ipsa oratio iam nostra canesceret, haberetque suam quandam maturitatem, et quasi senectutem ; tum arma sunt ea sumta, quibus illi ipsi, qui didicerant eis uti gloriose, quemadmoduin salutariter uterentur, non reperiebant. Itaque ii mihi videntur fortunate beateque vixisse, quuin in ceteris civitatibus , tum maxime in nostra, quibus quum auctoritate, rerumque gestarum gloria . tum

B R U T U S .

C A P. 2. 3.

etiam sapientiae laude perfrui licuit. Quorum memoria, et recordado in maxiinis nostris gravissimisque curis iucunda sane f u i t , quum in earn nuper ex sermone quodam incidissemus. 3. Nam quuin inambularem in xysto, et essem otiosus domi, M. ad me Brutus, ut consueverat, cuín T. Pomponio venerat, homines quum inter se coniuncti, turn mihi ita c a r i , itaque iucundi, ut eoruin adspectu omnis, quae me angebat de republica , cura consederit. Quos postquam salutavi, Quid vos» inquain, Brute et A t t i c e , nunc? quid tandem n o v i ? Nihil sane, inquit B r u t u s , quod quidem aut tu audire velis, aut ego pro certo diceve audeam. Turn Atticus, E o , inquit, ad te animo venim u s , ut de república esset silentium, et aliquid audiremus potius ex t e , qua in te afficeremus ulla molestia. Vos vero, inquam, Attice, et praesentem me cura levatis, et absenti magna solatia dedistis. Nam vestris primuin Uteris recreatus, me ad pristina studia revocavi. Turn ille, L e g i , inquit, perlubenter epistolam, quam ad te Brutus misit ex A s i a , qua mihi visus est et monere te prudenter, et consolari amicissime. R e c t e , inquam, est visus. Nam me istis scito Uteris , ex diuturna perturbatione totius valetudinis tanquam ad adspiciendam lucem esse revoca-

12

C I C E R O N I S

tum. Atque u t , post Cannensem illam calamitatem, primum Marcelli ad Nolam proelio, populus se Romanus erexit, posteaque prosperae res deinceps multae consequutae sunt : sie post rerum 110strarum et communium gravissimos casus , nihil ante epistolam Bruti mihi accidit, quod vellein, aut quod aliqua ex parte sollicitudines allevaret meas. Turn B r u t u s , Volui id quidem efficere certe, et capio magnum fructum , si quidem quod volui, tanta in re consequutus sum. Sed scire cupio, quae te Attici literae delectaverint. Istae v e r o , inquam , Brute, non modo delectationem m i h i , sed etiam, ut spero, salutem attulerunt. Salutem? inquit ille. Quodnam tandem genus istuc tam pi'aeclarum literarum fuit ? An mihi potuit, inquam, esse aut gratior ulla salutatio, aut ad hoc tempus aptior, quam illius libri, quo me hie affatus quasi iacentem excitavit? Tum ille, Nempe eum dicis, inquit, quo iste omnein rerum memoriam breviter, et, ut mihi quidem visum e s t , perdiligenter complexus est? Istum ipsum, inquam, Brute, dico librum mihi saluti fuisse. 4. Tum Atticus, Optatissimum mihi quidem est quod dicis : sed quid tandem habuit liber iste, quod tibi aut novum, aut tanto usui posset esse ?

B R U T U S .

C A P. 4. 5.

Ille vero et nova, inquam, mihi quidem multa attulit, et earn utilitatein, quam requirebam, ut, explicatis ordinibus tempoi'um, uno in conspectu omnia viderem: quae quum studiose tractare coepissem, ipsa mihi tractatio literarum salutari« fnit, adinonuitque, Pomponi, ut a te ipso sumerem al:quid ad me reficiendum, teque remunerandum, si 11011 pari, at grato tamen munere : quamquam illud Hesiodium laudatur a doctis, quod eadein mexisuva reddere iubet, qua acceperis, aut etiam cuinulatiore, si possis. Ego autem voluntatein tibi profecto remetiar: sed rem ipsam nondum posse videor; idque ut ignoscas, a te peto. Wec eniin ex novis ( u t agricolae solent) fructibus est, unde tibi reddam quod accepi : sic omnis foetus repressus , exustusque siti flos veteris ubertatis exaruit : nec ex conditi.s, qui iacent in tenebris, et ad quos omnis nobis aditus, qui paene solis patuit, obstructus est. Sereinus igitur aliquid tanquam in inculto et derelicto solo ; quod ita diligenter colemus, ut impendiis etiam augere possimus largitatem tui' muneris ; modo idem noster animus elficere poss i t , quod ager, qui quuin multos annos quievit, uberiores efferre fruges solet. 5. Tum ille, Ego vero et exspectabo e a , quae polliceris, neque exigam, nisi tuo commodo, et erunt mihi pergrata, si solveris. Mihi quoque, inquit Brutus, exspectanda sunt e a , quae Attico polliceris, etsi fortasse ego a te

C I C E R O N I S huius voluntarius p r o c u r a t o r p e t a m , quod ipse, cui debes, se incommodo t u o exacturuin negat. At vero , i n q u a m , tibi ego , B r u t e , non solvain, nisi prius a te c a v e r ò , amplius eo nomine nemin e m , cuius petitio s i t , p e t i t u r u m . Non meliercule, i n q u i t , tibi repromittere istuc quidem ausiin. Nam h u n c , qui n e g a t , video flag i t a t o r e m , non illum quidem tibi molestuin, sed assiduum t a m e n , et acrein fore. T u m P o i n p o n i u s , Ego v e r o , i n q u i t , B r u t u m nihil mentili puto. Videor enim iain te ausurus esse appellare : quoniain longo intervallo modo primuin animadverti paulo te hilariorem. Itaque, quoniam h i e , quod inihi d e b e r e t u r , se exacturum professus est ; quod huic d e b e s , ego a te peto. Quidnam id ? inquam. Ut scribas, i n q u i t , aliquid : iampridem enim conticuerunt tuae literae. Nam ut illos de república libros edidisti, nihil a te sane postea accepim u s ; eisque nosinetipsi adveteruin annalium memol i a m comprehendendam impulsi, atque incensi sum u s . Sed illa q u u m poteris ; atque u t possis rogo. N u n c v e r o , i n q u i t , si es animo v a c u o , expone nobis quod quaerimus. Quidnam est id ? inquam. Quod mihi nuper in Tusculano inchoasti de oratoribus, q u a n d o esse coepissent, qui e t i a m , et quales fuissent. Quem ego sermonem q u u m ad B r u t u m t u u m , vel nostrum p o t i u s , detuli>ssem, inagnopere

i l i U T U S .

CAP.

5.6,

hie audire se velie dixit. I t a q u e h u n c elegimus diem, q u u m te sciremus esse vacuum. Q u a r e , si tibi est c o i n m o d u i n , ede ilia, quae coeperas, et B r u t o , et, mihi. E g o vero, inquam, si potero, faciain vobis satis. P o t e r i s , inquit : relaxa m o d o p a u l u m auimuin, aut plane (si p o t e s ) libera. 6. Nempe igitur liinc t u r n , P o m p o u i , ductus est s e r m o , q u o d erat a ine m e n t i o f a c t a , causam D e i o t a r i , fidelissimi a t q u e optimi r e g i s , ornatissime et copiosissime a Bruto me audisse defensam. S c i o , i n q u i t , ab isto initio t r a c t u m esse sermon e m , teque Bruti dolentem v i c e m , q u a s i deflevisse iudiciovum v a s t i t a t e m , et fori. F e c i , i n q u a m , istuc q u i d e m , et saepe facio. Nam m i h i , B r u t e , in te i n t u e n t i , crebro in inentem venit v e r e r i , e c q u o d n a m curriculum a l i q u a n d o sit h a b i t u r a t u a et n a t u r a a d m i r a b i l i s , et exquisita d o c t r i i i a , et singularis industria. Q u u m eniin in maximis causis versatus esses, et q u u m tibi aetas nostra iam c e d e r e t , fascesque s u m m i t t e r e t , subito in civitate q u u m alia c e c i d e r u n t , turn etiain ea ipsa , de q u a disputare o r d i m u r , eloquentia obmutuit. Turn ille, Ceterarum r e r u m c a u s a , i n q u i t , istuc et doleo , et dolenduin p u t o ; dicendi autem me 11011 tam f r u c t u s , et gloria , q u a m s t u d i u m ipsuin , exercitatioque delectat : q u o d mihi nulla res eripiet, te jyaesertim tain studioso. Etenim dicere bene

10

C I C E R O N I S

nemo potest, nisi qui prudenter intelligit. Quare qui eloqueiitiae verae dat operam, dat prudeutiae, qua ne maximis quidem in bellis aequo animo carere quisquam potest. Praeclare, inquam, Brute, dicis, eoque magis ista dicendi laude detector, quod cetera, quae sunt quondam habita in civitate pulcherrima, nemo est tarn humilis, qui se 11011 aut posse adipisci, aut adeptuin putet ; eloquentem neminem video factum esse victoria. Sed quo facilius sermo explicetur, sedentes , si videtur, agamus. Ouum idem placuisset illis, tum in pratulo propter Piatonis statuam consedimus. 7. Hic e g o , Laudare igitur eloquentiam, et quanta vis sit eius, exproinere, quantainque iis, qui sint earn consequuti, dignitatem afferat, neque piopositum nobis est hoc loco, neque necessariuin. Hoc vero sine ulla dubitatione confirmaverim, sive illa arte pariatur aliqua, sive exercitatione quadam, sive natura ; rem uiiam esse omnium difficillimam. Quibus enim ex quinque rebus constare dicitur, earum unaquaeque est ars ipsa magna per sese. Quai'e quinque artium concursus maximarum, quantain viin, quantamque difficultatem habeat, existimari potest. Testis est Graecia, quae quum eloquentiae studio sit incensa, iamdiuque excellat in ea, praestetque ceteris, tarnen omnes artes vetustiores habet, et multo ante non inventas solum, sed etiam perfectas, quam haec est a Graecis elaborata

B R U T U S .

C A P. 7. 8-

17

borata dicendi v i s , atque copia. In q u a m quum intueor, maxime mihi occurrunt, A t i i c e , et quasi lucent Athenae t u a e ; qua in urbe prim um se orator extulit, primuinque etiam monumentis et Uteris oratio est coepta mandari. Tarnen ante Periclem, cuius scripta quaedain f e r u n t u r , et Thucydidem, qui non nascentibus A t h e n i s , sed iam adultis fuer u n t , litera nulla e s t , quae quidem ornatuin aliquem h a b e a t , et oratoris esse videatur. Quamquam opinio e s t , et e u m , qui multis annis ante hos f u e r i t , P i s i s t r a t u m , et paulo seniorein etiam S o l o n e m , posteaque Clisthenem, inultum, ut temporibus illib, valuisse dicendo. Post hanc aetatem aliquot annis , ut ex Atticis monumentis potest perspici, Themistocles f u i t ; quem constat quum prudentia, tum etiam eloquentia praestitisse ; post Pericles, qui quum fiorerei omni genere virtutis, hac tarnen fuit laude clarissimus. Cleonem etiam temporibus illis, turbulentuin illuin quidem civein, sed tarnen eloquentem constat fuisse. Huic aetati suppares Alcibiades , Critias , Therainenes ; quibus temporibus quod dicendi genus viguerit, ex Thucydidi scriptis, qui ipse tum f u i t , intelligi maxiine potest. Grandes eraiit verbis, crebri sententiis, comprehensione rerum breves, et ob earn ipsam causam inteidum subobscuri. ö> Sed ut intellectum e s t , quantam virn haberet a c c u r a t a , et facta quodauunodo oratio : tum etiam inagistri dicendi multi subito exstiterunt. Cic.

lihrlnr.

Vol.

III.

2

C I C E R O N I S Nam Leoiitinus Goi'gias, Thrasymachus Chalcedonius, Protagoras Abderites , Prodicus Ceus , Hippias Eleus, in honore inagno f u i t , aliique multi temporibus eisdein. Hi docere se profitebantur, arrogantibus sane verbis, quemadmodum causa inferior, (ita enim loquebantur,) dicendo fieri superior posset. lis opposuit sese Socrates, qui subtilitate quadain disputandi refellere eorum instituta solebat. Huius ex uberrimis sermoiiibus exstiterunt doctissimi viri; primumque tum philosophia, non illa de natura, quae fuerat antiquior, sed haec, in qua de bonis rebus et malis, deque hominum vita et moiibus disputatili', inventa dicitur. Quod quoniam genus ab h o c , quod proposuiinus, abhorret, philosophos aliud in teiupus reiiciamus ; ad oratores , a quibus degl'essi sumus, revertamur. Exstitit igitur iam senibus illis, quos paulo ante diximus, Isocrates, cuius domus cunctae Graeciae quasi ludus quidam p a t u i t , atque officina dicendi, magnus orator, et perfectus magister, quamquam forensi luce caruit, intraque parietes aluit eam gloriam, quam n e m o , meo quidem iudicio, est postea consequutus. Is et ipse scripsit multa praeclare, et docuit alios ; et quum cetera melius, quam superiores, turn primus intellexit, etiam in soluta oratione, duin versum effugeres, moduin tamen, et Ante hunc ìiumerum quendam oportere servari. enim verboruin quasi structura, et quaedam ad numerum conclusio nulla erat; a u t , si quando

B R U T U S .

C A P. 8-9-

erat, lion apparebat earn dedita opera esse quaesitam; quae forsitan laus sit; verumtamen natura magis t u m , casuque nonnunquam, quam aut ratione aliqua, aut observatione fiebat. Ipsa enim natura constructione quadam verborum comprehendit, concluditque sententiam; quae quum aptis circumscripta verbis e s t , cadit etiam plerumque numerose. Nam et aures ipsae , quid plenum, quid inane s i t , iudicant, et spiritu, quasi necessitate aliqua , verborum coinprehensio terminatur ; in quo non modo d e f i c i , sed etiam laborare turpe est. 9. Tum fuit L y s i a s , ipse quidem in causis forensibus non versatus, sed egregie subtilis scrip t o r , atque elegans, quem iain prope audeas oratorem perfectum dicere. Nam piane quidem perfectum, et in quo nihil admodum desit, Deinostlienem facile dixeris. Nihil acute inveniri potuit in eis causis, quas scripsit, nihil, (ut ita dicam,) subdole, nihil versute, quod ille non viderit ; nihil subtiliter dici, nihil presse, nihil enucleate, quo fieri possit aliquid limatius; nihil contra grande, nihil incitatum, nihil ornatuin vel verborum gravitate, vel sententiarum, quo quidquam esset elatius. Huic Hyperides proxiinus, et Aeschines f u i t , et Lycurg u s , et Dinarchus, et i s , cuius nulla exstant scripta , Demades, aliique plures. Haec enim aetas effudit liane copiam ; e t , ut opinio mea f e r t , succus ille, et sanguis incorruptus usque ad hanc aetatem oratorum f u i t , in qua naturalis inesset, non

2D

C I C E R O N I S

fucatus nitor. Phalereus enim successif eis senibus adolesceiis, ei'uditissimus ille quidem hoi um omnium, sed 11011 tam armis institutus, quam palaestra. Itaque delectabat magis Athenienses, quain inflammabat. Procederai enim in solein et pulverem , non ut e militari tabernaculo , sed ut e Theophrasti, doctissimi hominis, umbraculis. Hic primus inflexit orationein, et earn mollein teneramque reddidit; et suavis, sicut f u i t , videri maluit, quam g r a v i s , sed suavitate e a , qua perfunderet animos, non qua perstringeret ; tantum ut meinoriam concinnitatis suae, non, (quemadmoduin de Pericle scripsit E u p o l i s , ) cuin delectatione aculeos etiam relinqueret in animis eoruin, a quibus esset auditus. 10. Videsne igitur, vel in ea ipsa u r b e , in qua et nata, et alta sit eloquentia, quam ea sero prodierit in lucein? Siquidem ante Solonis aetat e m , et Pisistrati, de nullo, ut diserto, memoriae prodituin est. A t hi quidem, ut populi Romani aetas est, senes ; ut Atheniensium secula numerantur , adolescentes debent videri. Nam etsi Servio Tullio regnante viguerunt, tamen multo diutius Athenae iam erant, quam est Roma ad hodiernum diein ; nec tamen dubito, quin habuerit vim inagnain semper oratio. Ncque enim iam Troicis temporibus tantum laudis in dicendo Ulyssi tribuisset Homerus, et Nestori, (quorum alteram vim habere voluit, alterum suavitatein,) nisi iam tum esset

BRUTUS.

CAP.

io. il.

21

honos eloquentiae; neque ipse poèta hic tam idem oriiatus in dicendo, ac plane orator f u i s s e t ; cuius etsi incerta sunt tempora, tarnen annis inultis fuit ante Romuluin ; siquidem non infra superiorem Lyrurguin f u i t , a quo est disciplina Lacedaemonioruin astricta legibus. i l . Sed Studium eius generis, maiorque vis agnoscitur in Pisistrato. Denique hunc proximo seculo Themistocles insequutus est, ut apud nos, perantiquiis; ut apud Athenienses, non ita sane vêtus. Fuit enim regnante iain Graecia, nostra autem civitate non ita pridem dominata regio liberata. Nam bellum Volscorum illud gravissimum, cui Coriolanus exsul interfuit, eodem iere tempore, quo Persarum bellum, f u i t , similisque fortuna clarorum virorum. Siquidem u t e r q u e , quuin civis egregius fuisset, populi ingrati pulsus iniuria, se ad hostes contulit, conatumque iracundiae suae moite sedavit. Nain etsi aliter est apud t e , Att i c e , de Coriolano, concede tamen, ut huic generi mortis potius assentiar. At illë ridens, Tuo vero, inquit, arbitratu; quoniam quidem concessum est rhetoribus ementiri in historiis, ut aliquid dicere possint argutius. Ut enim tu nunc de Coriolano, sic Clitarchus, sic Stratocles de Themistocle finxit. Nam, quem Thucydides, qui et Atheniensis erat, et summo loco n a t u s , summusque v i r , et paulo aetate posterior, tantum mortuum scripsit, et in Attica clam h u m a t u m ; addidit, fuisse suspicione»!

22

CICER.ONIS

veneno sibi conscivisse mortem: hunc isti aiunt, quum taurum immolavisset, excepisse sanguinem patera, et eo poto mortuum concidisse. Hanc eiiim mortem rhetorice et tragice oriiare potuerunt: ilia mors vulgaris nullain praebebat materiem ad ornatum. Quare, quoniain tibi ita quadrat, omnia fuisse in Themistocle paria et Coriolano, pateram quoque a me sumas licet; praebebo etiain bostiam, ut Coriolanus sit plane alter Themistocles. Sit sane, inquam, ut lubet, de isto; et ego cautius posthac historiain attingam, te audiente; quem rerum Romanarum auctorem laudare possum religiosissimum. Sed turn fere Pericles, Xanthippi f i l i u s , de quo ante d i x i , primus adhibuit doctri11am; quae quamquam turn nulla erat dicendi, tamen ab Anaxagora physico eruditus exercitationem mentis a reconditis abstrusisque rebus ad causas forenses popularesque facile traduxerat. Huius suavitate maxime hilaratae sunt Athenae; huius ubertatem et copiam admiratae, eiusdem vim dicendi terroremque timuerunt. 1 2 . Haec igitur aetas prima Athenis oratorem prope perfectum tulit. Wee enim in constituentibus rempublicam, nec in bella gerentibus, nec in impeditis, ac reguin dominatione devinctis, nasci cupiditas dicendi solet. P a d s est comes, otiique socia, et iam bene constitutae civitatis quasi alumna quaedam , eloquentia. Itaque ait Aristoteles, quum, sublatis in Sicilia tyrannis, res privatae longo inter-

BRÜTUS.

C A P. 12. 13.

vallo iudiciis repeterentur, tum p r i m u m , quod esset acuta ilia g e n s , et controversiis n a t a , artem et praeeepta S i c u l o s , Coracem et Tisiam conscripsisse. JNTain antea neminem solitum v i a , nec a r t e , sed accurate tarnen, et de scripto plerosque d i c e r e ; scriptasque fuisse et paratas a P r o t a g o i a rerum illustriuin disputationes, quae nunc communes appellantur loci. Quod idem fecisse Gorgiain, quum singularuin r e r u m laudes vituperationesque conscripsisset; quod iudicaret hoc oratoris esse n a xime p r o p r i u m , rem augere posse l a u d a n d o , vituperandoque rursus affligere. Huic Antiphontcm R h a m n u s i u m similia quaedam habuisse conscripta, quo neminem unquain melius ullam oravisse capitis c a u s a m , quum se ipse defenderet, se a u d i e n t e , locuples auetor scripsit Thucydides. Nam L y s i a m primo profiteri solitum artem esse dicendi; deinde, quod Theodorus esset in arte subtilior, in orationibus autem i e i u n i o r , orationes eum scribere aliis coepisse, artem removisse. Similiter Isocratem primo artem dicendi esse negavisse, scribere autem aliis solitum o r a t i o n e s , quibus in iudiciis uterent u r : s e d , quum ex e o , quia quasi committeret contra l e g e m , quo quis iudicio circumveniretur, saepe ipse in iudiciuin vocaretur; orationes aliis destitisse scribere, totumque se ad artes componendas transtulisse. i 3 - Et Graeciae quidem oratorum p a r t u s , artisque fontes v i d e s , ad nostrorum annalium rationem,

24

C X C E R O N I S

veteres ; ad ipsorum, sane recentes. Nam ante(juain delectata est Atheniensium civitas hac laude dicendi, multa iam memorabilia et in doinesticis et in bellicis rebus effecerat. Hoc autein Studium non erat commune Graeciae, sed proprium Athenaruin. Quis enim aut Argivum oratorein, aut Coriiithium, aut Thebanum seit fuisse temporibus illis? nisi quid de Epaminonda, docto homine, suspicari libet. Lacedaemonium vero usque ad hoc tempus audivi fuisse neminem. Menelaum ipsum, dulcein ilium quidein tradit Homerus, sed pauca dicentem. Brevitatis autein laus est interdum in aliqua parte dicendi, in universa eloquenz a laudem non habet. A t vero extra Graeciam magna dicendi studia fuerunt, maximique huic laudi habiti honores illustre oratorum nomeu reddiderunt. Nam ut semel e Piraeeo eloquentia evecta est, omnes peragravit insulas, atijue ita peregrinata tota Asia est, ut se externis oblineret moribus, oinnemque illam subtilitatem Atticae dictionis, et quasi sanitatem perderet, ac linguam paene dedisceret. Hinc Asiatici oratores 11011 conteinnendi quidem nec celeritate, nec copia, sed paruin pressi et nimis redundantes. Rhodii sanio* r e s , et Atticorum similiores. Sed de Graecis hactenus. Etenim haec ipsa forsitan fuerunt non necessaria. 14. Tum B r u t u s , Ista v e r o , inquit, quam necessaria fuerint, non facile dixeriin; iucunda certe

BRUTUS.

CAI'. 14.

mihi f u e r u n t , ncque solum non l o n g a , sed etiam breviora, quam vcllem. Optiine, inquain ; seil veniamus ad n o s t r o s , de quibus difficile est plus intelligere, quam q u a n t u m ex monumentis suspicari licet. ( J u i s enim putet aut celeiitatem ingenii L. Bruto i l l i , nobilitatis vestrae principi, defuisse? qui de matre suavianda ex oraculo Apollinis tam acute arguteque coniecerit; qui suininain piudentiam simulatione stultitiae t e x e i i t ; aut eluquentiain? qui potentissimum r e g e m , clarissiini regis f i l i u m , expulerit, civitateinque, perpetuo dominatu liberatam , magistratibus annuis , legibus iudiciisque devinxerit ; qui collegae suo iinperium abrogaverit, ut e civitate regalis nominis inemoriam tollei-et; quod certe effici non pntuisset, nisi esset oratione persuasuin. Videinus item paucis annis post reges exactos, q u u m plebes pi dpe ripam Anienis ad tertiuin milliariuin consedisset, eumque m o n t e m , qui Sacer appellatus est, occupa visset, M. Valerium dictatorein dicendo seda visse d i s c o r d i a s , eique ob eain rem honores amplissimos habitos, et euin primum ob eain ipsain causam Maximum esse appellatum. We L. Valerium quidem Potitum arbitror non aliquid potuisse dicendo, q u i , post decemviralem invidiam, plebein in patres incitatam legibus et concionibus suis mitigaverit. Possumus Appium Claudium suspicari d i s e r t u m , quia senatum iainiam inolinatum a P y r vhi pace revocaverit; possumus C. F a b r i c i u m , q u i a

CICEKÖN1S sit ad Pyrrhum de captlvis recuperandis missus orator; Ti. Coruncanium, quod ex pontificum commentariis longe plurimum ingenio valuisse videatur; 31' Curium, quod is tribunus plebis, inter rege Appio Caeco, diserto homine, coinitia contra leges habente, quum de plebe consulenti non accipiebat, patres ante auctores fieri coegerit ; quod fuit permagnuin, nondum lege Maenia lata. Licet aliquid etiam de M. Popillii ingenio suspicari, qui quum consul esset, eodemque tempore sacrificium publicum cum laena faceret, quod erat flamen Carmentalis, plébei contra patres concitatione et seditione nunciata, ut erat laena amictus, ita venit in concionem , seditionemque quum auctoritate, tum oratione sedavit. Sed eos oratores habitos esse, aut omnino tum ullum eloquentiae praemiuin fuisse, nihil sane mihi legisse videor ; tantuminodo coniectura ducor ad suspicandum. Dicitur etiam C. Flaminius, i s , qui tribunus plebis legem de agro Gallico et Piceno viritim dividendo tulit, qui consul apud Trasimenum est interfectus, ad populum valuisse dicendo. Q. etiam Maximus Verrucosus orator habitus est temporibus illis; et Q. Metellus, i s , qui bello Punico secundo cum L. Veturio Philone consul fuit. 15. Quem riae proditum, bitum, primus eloquentiae est

vero exstet, et de quo sit memoeloquentem fuisse, et ita esse haest M. Cornelius Cethegus, cuius auctor, et idoneus quidem, mea

B R U T U S .

C A P .

15.

27

sententia, Q. Ennius; praesertim quum et ipse eurn audiverit, et scribat de inoituo; ex quo nulla suspicio est, amicitiae causa esse mentituin. Est igitur sic apud ilium in nono, (ut opinor,) annali: Additur orator Corneliu' suaviloquenti Ore Cetliegus Marcii', Tuditano collega, Marci filius ;

et oratorem appellat, et suaviloquentiam tribuit; quae nunc quidem nulla est in plerisque ; latrant enim iain quidam oratores, lion loquuiitur. Sed est ea laus eloquentiae certe maxima. — —

is dictus popularibus olim,

Qui turn vivebant homines, atque aevum agitabant, Flos delibatus populi,

Probe vero. Ut enim hominis decus ingenium, sic ingenii ipsius lumen est eloquentia, qua virum excellentem praeclare turn illi homines florem populi esse dixerunt. — — Suadaeque medulla.

iZii&ca quam vocant Graeci, cuius effector est orat o r , hanc Suadam appellavit E n n i u s ; u t , quam deam in Periclis labris scripsit Eupolis sessitavisse, liuius hie medullam nostrum oratorem fuisse dixel'it. A t hie Cethegus consul cuin P. Tuditano fuit bello Punico secundo, quaestorque his consulibus M. Cato, modo plane annis cxi, ante me coniìulem,

C I C E R O N I S et id ipsum nisi unius esset E n n i i testimonio cognit u m , hunc v e t u s t a s , u t alios fortasse m u l t o s , oblivione obruisset.

Illius

autem

aetatis qui

sermo

f u e r i t , ex Naevianis scriptis intelligi potest.

His

eniin c o n s u l i b u s , ut in veteribus commentariis scriptum e s t , N a e v i u s est m o r t u u s ; q u a m q u a m noster, putat

diligentissimus in h o c

investigator

Varrò

antiquitatis,

e r r a t u m , v i t a m q u e Naevii

producit

longius.

Nam P l a u t u s 1 J . C l a u d i o , L . P o r c i o con-

sulibus ,

vigiliti

annis

post i l l o s ,

q u o s ante dixi,

consules m o r t u u s e s t , Catone censore. 16.

Hunc

igitur

Cethegum post

consequutus

aetate C a t o ,

q u i annis i x

eum f u i t

E u i n 110s u t

perveterem h a b e m u s ,

qui L . M a r c i o ,

M ' Manilio consulibus m o r t u u s e s t , annis ipsis ante ine c o n s u l e m .

est

consul. LXXXIII

Nec vero h a b e o quem-

q u a m a n t i q u i o r e m , c u i u s q u i d e m scripta proferenda ]>utem, n i s i q u e m A p p i i Caeci oratio haec ipsa de P y r r h o , et nonnullae m o i t u o r u m laudationes f o r t e delectant.

E t hercules hae q u i d e m e x s t a n t ;

ipsae

enim f a m i l i a e i-ua quasi ornamenta ac m o n u m e n t a servabant,

et

ad u s u i n ,

si q u i s eiusdem

o c c i d i s s e t , et ad m e m o r i a m l a u d u m et ad illustrandam nobilitatem suam. his

laudationibus

facta inendosior.

historia

Quamquam

nostrarum

est

M u l t a enim scripta sunt in eis,

quae facta non s u n t ; sulatus,

rerum

generis

domesticaium,

falsi triumphi,

genera etiam f a l s a ,

plures con-

et a plebe

transition

l i e s , q u u m h o m i n e s h u m i l i o r e s in alienum eiusdem

B R U T U S .

C A P. 16. 17.

29

nominis infunderentur g e n u s ; u t , si ego me a M ' Tulio esse dicevein, qui patricius cuin S e r v i o Sulpicio c o n s u l , anno x post exactos reges f u i t . Catonis autem orationes noil minus multae fere sunt, quain Attici L y s i n e ; cuius arbitror plurimas esse. E s t enim A t t i c u s , quoniam certe Athenis est et n a t u s , et mortuus , et functus omni civiuin munere; quamquam Timaeus e u m , quasi Licinia et Mucia l e g e , repetit S y r a c n s a s . E t quodam modo est nonnulla in iis etiam inter ipsos siinilitudo. Acuti s u n t , elegantes, f a c e t i , breves ; sed ille Graecus ab omni laude felicior. Habet enim certos sui s t u d i o s o s , qui non tam habitus corporis opiinos, quam gracilitates consectentur ; quos , valetudo modo bona s i t , tenuitas ipsa delectet. Quamquam in L y s i a sunt saepe etiam l a c e r t i , sic ut fieri nihil possit valentius ; veruni est certe genere toto strigosior. Sed habet tarnen suos laudatores, qui hac ipsa eius subtilitate adinoduin gaudeant. 1 7 . Catonem vero quis nostrorum oratoruin, qui quidem nunc s u n t , l e g i t ? aut quis novit o m n i n o ? A t q u e i n v i r u i n ? dii b o n i ] initto civein, aut s e n a t o r e m , aut imperatorem ; oratorem eniin hoc loco q u a e r i m u s ; quis ilio gravior in l a u d a n d o ? acerbior in v i t u p e r a n d o ? iu sententiis a r g u t i o r ? ill docendo edi.sserendoque s u b t i l i o r ? Refertae sunt orationes amplius centum q u i n q u a g i n t a , ( q u a s quidem adhuc inveneriin, et legerim , ) et v e r b i s , et rebus illustribus. Licet ex his eligant e a , quae

5o

C I C E R O N I S

notatione et laude digna siiit ; omnes oratoriae virtutes in eis reperientur. Iam vero Origines eius quem florem, aut quod lumen eloquentiae 11011 liabent? Amatores huic desunt, sicuti multis iam ante seculis et l'hilisto Syracusio, et ipsi Tliucydidi. Nam ut liorum concisis sententiis, interdum etiam non satis apertis, offecit Theopompus elatione atque altitudine orationis suae : sic Catonis luminibus obstruxit haec posteriorum quasi exaggerata altius oratio. Sed et in nostris inscitia est, quod ii i p s i , qui in Graecis antiquitate delectant u r , caque subtilitate, quam Atticam appellant, liane in Catone ne noverunt quidem. Ilyperidac volunt esse et Lysiae. Laudo. Sed cur nolunt Catones? Attico genere dicendi se gaudere dicunt. Sapienter id quidem. Atque utinam imitai entur, nec ossa solum, sed etiam sanguinem! Gratuin est tamen, quod volunt. Cur igitur Lysias et Hyperides ainatur, quum penitus ignoretur Cato? Antiquior est buius sermo, et quaedam horridiora verba ; ita enim turn loquebantur. Id m u t a , quod turn ille non potùit, et adde números; et aptior sit oratio; ipsa verba compone, et quasi coagmenta, quod ne Graeci quidem veteres factitaverunt ; iam neminein antepones Catoni. Ornal i orationein Graeci putant, si veiborum immutationibus utantur, quos appellant rpóxovs, et sententiarum orationisque form i s , quae vocant ajcijfiara. Non verisimile est, quam sit utroque genere crebro distinctus Cato.

BRUTUS,

C A P , 18.

18» Nec vero ignoro, nondum esse satis poll* turn hunc oratorem, et quaerendum esse aliquid perfectius; quippe quum ita sit ad liostrorum temporum rationem vetus, ut nullius scriptum exstet dignum quidem lectione, quod sit antiquius. Sed maiore honore in omnibus artibus, quam in hac una dicendi, versatur antiquitas. Quis eniin eor u m , qui haec minora animadvertunt, non intelligit, Canachi signa rigidiora esse, quam ut imitentur veritatem? Calamidis dura ilia quidem, sed tamen molliora, quam Canachi; nondum Myronis satis ad veritatem adducta, iam tamen, quae non dubites pulchra dicere; pulchriora etiam Polycleti, et iam plane perfecta, ut inihi quidem videri solent. Similis in pictura ratio est, in qua Zeuxim, et Polygnotum, et Timanthem, et eorum, qui non sunt usi plus quam quatuor coloribus, formas et linear menta laudamus; at in Echione, Nicomacho, Protogene, Apelle, iam perfecta sunt omnia. Et nescio an reliquis in rebus omnibus idem eveniat; nihil est enim siinul et inventum, et perfectum; nec dubitari debet, quin fuerint ante Homerum poetae; quod ex eis carminibus intelligi potest, quae apud ilium, et in Phaeacum, et in procorum epulis canuntur. Q u i d ? nostri veteres versus ubi sunt? quos olim F a u n i , vatesque canebant, Q u u m neque Musarum scopulos quisquam superarat, Nec dicti studiosus erat: . . . . Ante hunc . . . .

52

C I C E R O N IS

ait Ennius ipse de se; nee mentitur in gloriando. Sic enim se res habet. Nam et Odyssea Latina est Livii tanquam opus aliquod Daedali, et Livianae fabulae, non satis diguae, quae iterum legantur. Atque hie Livius primus fabulam, C. Clodio Caeci filio et M. Tuditano consulibus, docuit, anno ipso, antequam natus est Ennius; post Roinam conditam autem quartodecimo et quingentesimo, ut hie ait, quem nos sequimur. Est enim inter scriptores de numero annorum controversia. Attius autem a Q. Maximo quintum consule captum Tarento scripsit Livium, annis xxx post, quam eum fabulam docuisse et Atticus scribit, et nos in antiquis commentariis invenimus; docuisse autem fabulam annis post xi C. Cornelio, Q. Minucio consulibus, ludis Iuventatis, quos Salinator Senensi proelio voverat. In quo tantus error Attii fuit, ut his consulibus XL annos natus Ennius fuerit; cui quum aequalis fuerit Livius, minor fuit aliquanto is, qui primus fabulam dedit, quam i i , qui multas docuerant ante hos consules, et Plautus et Naevius. 19. Haec si minus apta videntur huic sermoni, Brute, Attico assigna, qui me inflammavit studio illustrium hominum aetates et tempora persequendi. Ego vero, inquit Brutus, et delector ista quasi notatione temporum, et ad id, quod instituisti oratorum genera distinguere aetatibus, istam diligentiam esse accommodatam puto. Recte, inquam, Brute, intelligis. Atque utinam exstarent ilia carmina, quae multis secu-

B R U T U S .

C A P. 19. 20.

seculis ante suam aetatem in epulis esse cantitata a singulis convivis de clarorum viroruin laudibus, in Originibus scriptum reliquit Cato ! Tarnen illius, quem in vatibus et Faunis annumerai E n n i u s , bellum Punicum, quasi Myronis opus, delectat. Sit Ennius sane, ut est certe, perfectior; qui si illuni, ut simulât, conteinneret, 11011, omnia bella persequens, primum illud Punicum, acerrimum bellum, reliquisset. Sed ipse dicit, cur id faciat : scripsere, inquit, alii rem Veisibus — — — et luculente quidem scripserunt, etiam si minus, quam t u , polite. Nec vero tibi aliter videri debet ; qui a Naevio vel sumsisti multa, si fateris, v e l , si negas, surripuisti. 20. Cuin hoc Catone grandiores natu fuerunt C. Flaminius, C. Varrò, Q. Maximus, Q. Metellus, P. Lentulus, P. Crassus, qui cuin superiore Africano consul fuit. Ipsum Scipionem accepimus non infantein fuisse. Filius quidem eius , i s , qui hunc minorem Scipionem a Paullo adoptavit, si corpore valuisset, in primis habitus esset disertus. Indicant quum oratiunculae, tum historia quaedam Graeca, scripta dulcissime. Numeioque eodein fuit Sex. Aelius, iuris quidem civilis omnium peritissimus, sed etiam ad dicenduin paratus. De minoribus autem, C. Sulpicius Gallus, qui maxime Cic. Tihator.

r„l.

III.

C I C E R O N I « omnium nobilium Graecis Uteris studuit, isque et oratorum in numero est habitus, et fuit reliquis rebus ornatus atque elegans. Iam enim erat unctior quaedam splendidiorque consuetudo loquendi. Nain, hoc pvaetore ludos Apollini faciente, quum Thyestem fabulam docuisset, (). Marcio, Cu. Servilio consulibus, mortem obiit Ennius. Erat eisdein temporibus Ti. Gracchus, P. filius, qui bis consul et censor fuit, cuius est oratio Graeca apud llhodios ; quem civera quum gravem, tum etiain eloquentem constat fuisse. P. etiam Scipionem Nasicam, qui est Corculum appellatus, qui item bis consul et censor fuit, Publii illius, qui sacra accepit, filium, habitum eloquentem dicunt ; etiam L . Lentulum, qui cum C. Figulo consul fuit; Q. Nobiliorem, M. filium, iam patrio instituto deditum studio literarum, qui etiam Q. Ennium, qui cum patre eius in Aetolia militaverat, civitate donavit, quum triumvir coloniam deduxisset; et T. Annium Luscuin, huius Q. Fulvii collegain, non indisertum dicunt fuisse. Atque etiam L. Paullus, Africani pater, personam principis civis facile dicendo tuebatur; et vero etiam tum Catone vivo, qui annos quinque et octoginta natus excessit e vita, quum quidein eo ipso anno contra Sei'. Galbam, ad populum summa contentione dixisset ; quam etiam orationem scriptam reliquit. 2 1 . Sed vivo Catone minores natu multi uno tempore oratores floruerunt. Nam et A. Albinus,

B R U T U S

C A P. 21. an.

35

i s , qui Graece scrippit historiara, qui consul cum L . Lucullo f u i t , et literatus et disertus f u i t ; et tenuit cum hoc locum quendam etiain Ser. Fulv i u s , et una Ser. Fabius P i c t o r , et iuris et liter a r u m , et' antiquitatis bene peritus. Quintusque Fabius Labeo fuit ornatus iisdein fere laudibus. Nam Q. Metellus, i s , cuius quatuor filii consulares fuerunt, ili primis est habitus eloquens, qui pro L. Cotta dixit, accusante Africano ; cuius et aliae sunt orationes, et contra Ti. Gracchum, expósita in C. Fannii annalibus. Tum ipse L . Cotta , veterator habitus. Sed C. Laelius et P. Africanus in primis eloquentes ; quorum exstant orationes , ex quibus existimari de ingeniis eorum potest. Sed inter h o s , aetate paulum his antecedens , sine controversia Ser. Galba eloqucntia praestitit ; et nimirum is princeps ex Latinis, ilia oratorum propria, et quasi legitima opera tractavit, ut egrederetur a proposito ornandi causa, ut delectaret ánimos, ut permoveret, ut augeret rem, ut miserationibus, ut communibus locis uteretur. Sed liescio quomodo h u i u s , quem constat eloquenz a praestitisse, exiliores orationes sunt, et redolentes magis antiquitatem, quam aut Laelii, aut Scipionis, aut etiain ipsius Catonis ; itaque evanuer u n t , vix iam ut appareant. 22. De ipsius Laelii et Scipionis ingenio, quamquam ea iam est opinio, ut plurimum tribuatur ambobus: dicentli tarnen laus est in Laelio illu-

C I C E R O N I S strior. At oratio Laelii de collegiis, non melioi, quam de inultis, quam voles, Scipionis ; »on quo ilia Laelii quidquain sit d u l c i u s , aut quo de religione dici possit a u g u s t i u s ; sed multo tarnen vetustior, et hovridior ille, quam Scipio: e t , q u u m sint in dicendo variae v o l u n t a t e s , delectari mihi inagis antiquitate v i d e t u r , et lubenter verbis etiam uti paulo magis priscis Laelius. Sed est iste mos h o m i n u m , u t liolint eundein pluribus rebup excellere. Nam u t bellica laude aspirare ad Africanuin nemo p o t e s t , in qua ipsa egregium Viriatico bello reperimus fuisse Laelium : sie ingenii, litei a r u m , eloquentiae, sapientiae d e n i q u e , etsi utrique p r i m a s , priores tarnen libenter deferunt Laelio. Nec mihi ceterorum iudicio soluin videt u r , sed etiam ipsorum inter ipsos concessu ita t r i b u t u m fuisse. E r a t omnino t u m m o s , u t in reliquis rebus m e l i o r , sie in hoc ipso h u m a n i o r , ut faciles essciit in s u u m cuique tribuendo. Memoria t e n e o , Smyrnae me ex P. Rutilio R u f o audisse , q u u m diceret, adolescentulo se accidisse, u t ex Senatusconsulto P . Scipio et D. Brutus ( u t o p i n o r ) cónsules de re atroci magnaque quaererent. Nam q u u m in silva Sila facta caedes esset, notique homines interfecti, insiinulareturque familia, partim etiam l i b e r i , societatis eius, quae picarlas de P . Cornelio, L. Murnmio censoribus redem i s s e t , decrevisse s e n a t u m , u t de ea re cognoscerent et statuerent cónsules. Causam pro publica-

B R U T U S .

C A T. 2;

57

Iiis accurate, ut semper solitus esset, eleganterque dixisse Laelium. Quum consules, rc a u d i t a , amplius de consilii sententia pronuntiavissent : paucis interpositis diebus iterum Laelium multo diligentius meliusque dixisse, iterumque eodein modo a coiisulibus rem esse prolatam. T u m Laelium, quuin eum socii domum rcduxissent, egissentque g r a t i a s , e t , ne d e f a t i g a r e t u r , oravissent, loquutuin esse ita : s e , quae fecisset, honoris eorum causa, studiose, accurateque fecisse ; sed se arbit r a r i , causam illam a Ser. G a l b a , quod is in dicendo fortior acriorque esset, gravius et vehementius posse defendi. Itaque auctoritate C. Laelii publicanos causam detulisse ad Galbam. Illum a u t e m , quod ei viro succedendum esset, verecunde et dubitanter recepisse. Unum quasi comperendinatus medium diem f u i s s e , quem totum Galbam in consideranda c a u s a , componendaque posuisse. E t , quuin cognitionis dies esset, et ipse Rutilius rogatu socioruin domum ad Galbam mane veniss e t , ut euin admoneret, et ad dicendi tempus adduceret ; usque i l l u m , quoad ei nuntiatum esset, consules descendisse, omnibus exclusis, cominentatum in quadam testudine cum servis literatis f u i s s e ; quorum aliis aliud dictare eodem tempore solitus esset. Interim quum esset ei nuntiatum teinpus esse, exisse in aedes eo colore, et iis ocul i s , ut egisse c a u s a m , 11011 commentatum putares. Addebat e t i a m , idque ad rem pertinere putabat,

5»

C I C E R O N I S

scriptores illos male mulcatos exisse cum Galba. E x quo significabili, ilium non in agendo solum, sed «'tiara in meditando vehementem atque incensimi fuisse. Quid m u l t a ? magna exspectatione, plurimis a u d i e n t i b u s , coram ipso L a e l i o sic illam c a u s a m , tanta v i , tautaque gravitate dixisse Galbam , ut nulla fere pars orationis silentio praeteriretur. Ita.jue multis q u e r e l i s , multaque iniseratione a d h i b i t a , s o c i o s , omnibus approbantibus, illa die quaestione liberatos esse. 2 3 . E x hac Rutiliana narratione suspicari licet, quum duae summae sint in oratore l a u d e s , una subtiliter d i s p u t a n d i , ad d o c e n d u m , altera graviter a g e n d i , ad animos audientium p e r m o v e n d o s ; multoque plus p r o f i c i a t i s , qui inflainmet iudicem, quam i l l e , qui d o c e a t , elegantiam in Laelio , viin in G a l b a fuisse. Quae quidein vis tum maxime cognita est, quuin, L u s i t a n i s a Ser. Galba praetore contra interpositain , ut e x i s t i m a b a t u r , f i d e m , int e r f e c t i s , T . L i b o n e tribuno plebis populum incitante , et rogationem in Galbam , p r i v i l e g i similem, f e r e n t e , summa senectute, ut ante d i x i , M. Cato legem suadeus in Galbam multa dixit ; quam orationem in Origines suas r e t u l i t , paucis antequam m o r t u u s e s t , an d i e b u s , an mensibus. T u m igitur nihil recusans Galba pro s e s e , et populi Ilomani f i d e m i i n p l o r a n s , quum suos p u e r o s , tum C. Galli etiain f i l i u m flens commendabat; cuius orbitas et fletus mire iniserabilis f u i t propter recen-

B R U T U S .

C A P. 25. 24.

tem memoriam clarissimi patris ; isque se tum eripuit fiamma, propter pueros misericordia populi commota, sicut idem scriptum reliquit Cato. Atque etiam ipsum Libonem non infantum video fuisse, ut ex orationibus eius intelligi potest. Quum haec dixissem, et paulurn interquievissein, Quid igitur, inquit, est causae, Brutus, si tanta virtus in oratore Galba f u i t , cur ea nulla in orationibus eius appareat? quod mirali non possum in e i s , qui nihil omnino scripti reliqueruiit. 24. Nec enim est eadem, inquam, Brute, causa non scribendi, et 11011 tarn bene scribendi, quam dixerint. Nam videmus alios oratores inertia nihil scripsisse, ne doinesticus etiam labor accederei ad forensem ; pleraeque enim scribuntur orationes habitae i a m , non ut habeantur ; alios 11011 laborare, ut meliores fiant ; nulla enim res tantum ad dicenduin pioficit, quantum scriptio; memoriam autein in posterum ingenii sui non desiderant, quum se putant satis magnam adeptos esse dicendi gloriam, eainque etiam maiorein visum i r i , si in existimautiuin arbitrium sua scripta 11011 venerint; alios, quod melius putent dicere se posse, quam seribere; quod peringeniosis hominibus, neque satis doctis, plerumque contingit, ut ipsi Galbae. Quern fortasse vis 11011 iugenii solum, sed etiam animi, et naturalis quidam dolor dicentem iucendebat, efficiebatque, ut et incitata, et gravis , et vehemens

C I C E RON

IS

esset oratio; dein quum otiosus stilum prehender a t , motusque oinnis animi, tanquam ventus, hominem defecerat, flaccescebat oratio; quod iis, qui Iiinatius dicendi consectantur genus, accidere 11011 solct, propterea quod prudentia nunquain deficit oratorem, qua ille utens eodem modo possit et dicere et scribere; ardor animi 11011 semper adest, isque quum consedit, omnis ilia vis et quasi fiamma oratoris exstinguitur. Hanc igitur ob causam videtur Laelii mens spirare etiam in scriptis, Galbae autem vis occidisse. 25. Fuerunt etiam in oratorum numero mediocrium L . et Sp. Mummii, fratres, quorum exstant amborum orationes ; simplex quidem L . et antiquus ; Sp. autem nihilo ille quidem ornatior, sed tamen astrictior. Fuit enim doctus ex disciplina Stoicorum. Multae sunt Sp. Albini orationes. Sunt etiam L . et C. Aureliorum Orestarum, quos aliquo video in numero oratorum fuisse. P . etiam Popillius quum civis egregius, turn non indisertus f u i t ; C. vero , filius eius, disertus. Caiusque Tuditanus quum omui vita atque victu excultus atque expolitus, turn eius elfigans est habitum etiam orationis genus. Eodemque in genere est liabitus is, qui iniuria accepta frrgit Ti. Gracchum patientia, civis in rebus optimis constantissimus, M. Octavius. At vero M. Aemilius L e p i d u s , qui est Porcina dictus, iisdem temporibus fere , quibus Galba, sed paulo minor n a t u , et suinmus orator est habi-

B R U T U S . tus,

et f u i t ,

sane b o n u s . videtur

CAP.

ut apparet

25. 2.6.

ex o r a t i o n i b u s ,

scriptor

Hoc in oratore L a t i n o p r i m u m m i h i

et lenitas

apparuit.se illa

Graecorum,

v e r b o r u m comprehensio , etiain a r t i f e x , c a m , stilus.

et

ut ita di-

Hune studiose duo adolescentes inge-

niosissimi,

et prope a e q u a l e s ,

C. C a r b o ,

et

Ti.

Gracchus audire soliti sunt ; de q u i b u s iain dicendi locus e r i t ,

quum de senioribus pauca

eniin Pompeius non contemtus

orator

dixero.

Q.

temporibus

illis f u i t , q u i summos h o n o r e s , h o m o per se cognit u s , sine ulla c o m m e n d a t i o n e maiorum est adeptus. Turn L . C. Cassius multum p o t u i t , non eloquentia, 6ed dicendo

tamen;

homo,

non

liberalitate,

a l i i , sed ipsa tristitia et severitate popularis ;

ut

cuius

quidem legi t a b e l l a r i a e , M. Antius B r i s o , tribunus p l e b i s , diu r e s t i t i t ,

M. Lepido consule adiuvante;

eaque res P . Africano vituperationi f u i t , quod eius auctoritate

de sententia deductus B r i s o putabatur.

Tum

Caepiones

duo

lingua,

multum

plus auctoritate tainen

clientes Consilio et

scripta

gratia

et

subleva-

bant.

Sed P o m p e i i suut

nuata,

( q u a m q u a m veterum est s i m i l i s , ) et piena

nec nimis

exte-

prudentiae. 2.6. dem

fere

P . Crassuin valde p r o b a t u m oratorem iistemporibus

accepimus,

qui

et

ingenio

v a l u i t , et s t u d i o , et h a b u i t quasdam etiam domesticas disciplinas.

Nam et cum suinino ilio o r a t o r e ,

Ser. G a l b a , cuius C. filio filiain suain c o l l o c a v e r a t , affinitate sese d e v i n x e r a t : e t , q u u m esset P . Mucii

CICERONIS filius, fratremque haberet P. Scaevolam, domi ius civile cognoverat. In eo industriam constat summam fuisse, maximamque gratiam, quum et consuleretur plurimum, et diceret. Horum aetatibus ¡idiuncti duo C. Fannii, C. et M. filii , fuerunt: quorum Caii filius, qui consul cum Domitio fuit, unam orationem, de sociis et nomine Latino, contra Gracchum reliquit, sane et bonam, et nobilem. Turn Atticus: Quid ergo? estne ista Fannii? nam varia opinio pueris nobis erat. Alii a C. Persio, literato liomine, scriptam esse aiebant, ilio, quem significai valde doctum esse Lucilius ; alii multos nobiles, quod quisque potuisset, in illam orationem contulisse. Turn ego, Audivi equidem ista, inquam, de maioribus n a t u , sed nunquam sum adductus, ut crederein ; eamque suspicionein propter hanc causam credo fuisse, quod Fannius in mediocribus oratoribus habitus esset; oratio autem vel optima esset ilio quidein tempore orationum omnium. Sed nec eiusmodi est, ut a pluribus confusa videatur; (unus enim sonus est totius orationis, et idem filum ; ) nec de Persio reticuisset Gracchus ; quum ei Fannius de Menelao Maratheno , et de ceteris obiecisset, praesertiin quum Fannius nunquam sit habitus elinguis. Nam et causas defensitavit, et tribunatus eius, arbitrio et auctoritate P. Africani gestus, non obscurus fuit. Alter autem C. Fannius, M. filius, C. Laelii gener, et moribus, et

B R U T U S.

C A P . 26. 27.

4.3

ipso genere dicendi durior. Is soceri instituto, ( q u e m , quia cooptatus in augurum collegium noil erat, non adinodum diligebat, praesertiin quum ille Q. Scaevolam sibi, minorem natu generum, praetulisset; cui tarnen Laelius se excusans, non genero minori dixit se illud, sed maiori filiae detul i s s e ; ) is tarnen, instituto L a e l i i , Panaetium audiverat. Eius omnis in dicendo facultas ex liistoria ipsius non ineleganter scripta perspici potest ; quae ncque nimis est infans, neque perfette diserta. Mucius autem augur, quod pro se opus erat, ipse dicebat, ut de pecuniis repetundis contra T. Albucium. Is oratorum in numero non fuit ; iuris civilis intelligentia, atque omni prudentiae genere praestitit. L . Coelius Antipater , scriptor, quemadmodum videtis, f u i t , ut temporibus illis, lucule.ntus, iuris valde peritus, multorum etiam, ut L . Crassi, magister. 27. Utinam in Ti. Graccho, Caioque Carbone talis mens ad rempublicam bene gerendam fuisset, quale ingenium ad bene dicendum fuit ! profecto nemo his viris gloria praestitisset. Sed eoruin niter propter turbulentissiinum tribunatum, ad quem ex invidia foederis Numantini bonis iratus accesserat, ab ipsa republica est interfectus; alter, propter perpetuain in populari ratione levitatem, morte voluntaria se a severitate iudicum vindicavit. Sed fuit uterque suminus orator. Neque hoc memoria patrum teste diciinus ; nam et Carboni.^.

C I C E R O N I S et Gracchi habemus orationes, nondum satis splentlidas verbis, sed a c u t a s , prudentiaeque plenissimas. Fuit Gracchus diligenti» Corneliae inatris a puero d o c t u s , et Graecis literis eruditus. Nam semper habuit exquisitos e Graecia magistros ; in cis iam adolescens Diophanem Mitylenaeum, Graec i a e , temporibus illis, disertissimum. Sed et breve tempus ingenii augendi et declarandi fuit. Carbo, quoad vita suppeditavit, est in multis iudiciis causisque cognitus. Hunc qui audierant prudentes h o m i n e s , in quibus familiaris noster L. Gell i u s , qui se illi contubernalem in consulatu fuisse n a r r a b a t , canorum o r a t o r e m , et volubilem, et satis a c r e m , atque eundem et veheinentem, et valcle dulcein, et perfacetum fuis.se dicebat; addeb a t , industrium etiam, et diligentem, et in exercitationibus commentationibusque multum operae solitum esse ponere. Hie optimus illis temporibus est patronus h a b i t u s , eoque forum tenente plura fieri iudicia coeperunt. Nam et quaestiones perpetuae hoc adolescente constitutae s u n t , quae antea nullae fuerunt; ( L . enim P i s o , tribunus plebis legem primus de pecuniis repetundis, Censorino et Manilio consulibus, tulit; ipse etiam l'iso et causas- e g i t , et multarum legum aut auctor, aut dissuasor f u i t ; isque et orationes reliquit, quae iain evanuerunt, et annates, sane exiliter s c r i p t o s ; ) et iudicia p o p u l i , quibus aderat Carbo, iam magis patronuin desiderabant, tabella d a t a ;

ß R U TUS.

C A P . 27. r.g.

45

q u a m legem L. Cassius, Lepido et Mancino cons u l i b u s , tulit. 2ß. Vester etiain D. B r u t u s , M. f i l i u s , ut ex familiari eius L. Attio poeta sum audire solitus, et dicere non inculte solebat, et erat quuin litcris L a t i n i s , tum etiam Graecis, ut temporibus illis, eruditus. Quae tribuebat idem Attius etiam ( ) . M a x i m o , L. Paulli nepoti : et vero ante Maximum, illum Scipionein, quo duce privato Ti. Gracchus occisus esset, quuin omnibus in rebus vehementem , tum acrein aiebat in dicendo fuisse. Tum etiam P. Lentulus ille princeps, ad rempublicam duntaxat quod opus esset, satis habuisse eloquentiae dicitur. Ii.sdemque temporibus L. Furius Philus perbene Latine loqui p u t a b a t u r , literatiusquc, quam ceteri. P. Scaevola valde prudenter et acute, paulo etiam copiosius : nee multo minus prudenter M' Manilius. Appii Claudii v o l u b i l i s , sed paulo fervidior erat oratio. Iii aliquo numero etiam M. F u l v i u s F l a c c u s , et C. Cato Africani sororis f i l i u s , mediocres o r a t o r e s ; etsi Flacci scripta s u n t , sed ut studiosi literarum. Flacci autem aemulus P. Decius f u i t , non infans ille quidem, sed ut v i t a , sic oratione « t i a m turbulentus. M. D r u s u s , C. f i l i u s , qui in tribunatu C. Gracclium, collegain, iterum t r i b u n u m , f r e g i t , vir et oratione g r a v i s , et auctoritate; eique proxiine adiunctus C. Drusus frater fuit. Tuus etiam gentilis, Brute, M. Pennus facile agitavit in tribunatu C. Orar-

C I C J 3 R O N X S c h u m , paulum aetate antecedens. F u i t enim M. Lepido et L. Oreste consulibus, quaestor Gracchus, tribunus P e u n u s , illius M. f i l i u s , qui cum Q. Aelio consul f u i t ; sed omnia is summa sperans aedilicius est mortuus. N a m de T . Flaininino, quem ipse v i d i , nihil a c c e p i , nisi Latine diligenter l o q u u t u m . 29. His adiuncti sunt C. C u r i o , M. Scaurus, P . R u t i l i u s , C. Gracchus. De Scauro et R u t i i i o breviter licet dicere, q u o r u m neuter sumini oratoris habuit l a u d e i n , at uterque in multis causis versatus erat. In quibus sane laudandis viris, etiainsi m a x i m i ingenii 11011 essent, probabilis tarnen industria ; quamquain iis quidem 11011 oinnino i n g e n i u i n , sed oratorium ingenium defuit. Neque enim refert v i d e r e , quid dicendum s i t , nisi id queas solute et suaviter dicere. Ne id qu'dein satis e s t , nisi i d , quod d i c i t u r , sit v o c e , vultu, m o t u q u e conditius. Quid d i c a m , opus esse doc t r i n a ? sine q u a , etiam si quid bene dicitur adiuvante n a t u r a , tarnen i d , quia f o r t u i t o f i t , semper p a l a t u m esse 11011 potest. In S c a u r i o r a t i o n e , r sapientis hominis et r e c t i , gravitas s u m m a , et naturalis quaedam inerat auctoritas, non ut causam, sed ut testimonium dicere putares. Hoc dicendi genus ad patrocinia mediocriter aptum v i d e b a t u r ; ad senatoriain vero sententiam, cuius erat ille piinc e p s , vel maxime. Significabat enim 11011 prudentiam s o l u m , s e d , q u o d maxime rem continebat.

BRUTUS.

C A P. 29. 30.

47

fidem. Habebat hoc a natnra ipsa, quod a doctrina jion facile posset. Quamquam hums quoque ipsius rei, quemadmodum scis, praecepta sunt. Huius et orationes sunt, et tres ad L. Fufidium (qui ipse etiain in aliquo patronorum numero f u i t , ) libri scripti de vita ipsius apte, ac sane utiles. Quos nemo legit: atCyri vitam et disciplinam legunt,praeclaram illam quidem, sed neque tam nostris rebus aptam, nee tamen Scauri laudibus anteponendam. 30. Rutilius autem in quodam tristi et severo genere dicendi versatus e s t , et uterque natura vehemens, et acer. Itaque quum una consulatum petivissent, 11011 ille solum, qui repulsam tulerat, accusavit ambitus designatum competitorem, sed Scaurus etiam absolutus Rut-ilium in iudicium vocavit; multaque opera, multaque industria Rutilius fuit; quae erat propterea gratior, quod idem magnum muiius de iure respondendi sustinebat. Sunt eius orationes ieiunae; xnulta praeclara de iure; doctus vir, et Graecis literis eruditus, Panaetii auditor, prope perfectus in Stoicis; quorum peracutum et artis plenum orationis genus, scis tamen esse exile, nec satis populari assensioni accommodatum. Itaque ilia, quae propria est huius disciplinae , philosophorum de sapiente opinio, firma in hoc viro et stabilis inventa est. Qui quum innocentissimus in iudicium vocatus esset, (quo iudicio convulsam penitus scimus esse rempublicam,) quum essent eo tempore eloquentis-

C I C E R O

N IS

simi viri L. Ciassus et M. Autonias consulares, eorum adhlbera neutrum voluit. Dixit ipse pro s e i e ; et pauca C. C o t t a , quod sororis erat filius, et is quidem t a m e n , ut o r a t o r , quamquam erat adinodum adolescens. Sed Q. Mucius enucleate ille quidem et polite, ut solebat, nequaquam autem ea vi atquc copia, quam genus illud iudicii et magnitudo causae postulabat. Habemils igitur in Stoicis oratoribus R u t i l i u m , Scaurum in anliquis ; utrumque tamen laudemus, quoniam per illos ne liaec quidem in civitate genera hac oratoria laude caruerunt. Volo e u i m , ut in scena, sic etiam in f o r o , non eos modo laudari, qui celeri motu et difficili u t a n t u r , sed eos e t i a m , quos statarios appellant, quorum sit ilia simplex in agendo Veritas , non molesta. 3 1 . E t quoniam Stoicorum est facta mentio, Q. Aelius T u b e r o fuit ilio tempore, L. Paulli liepos, nullo in oratorum n u m e r o , sed vita sever u s , et congruens cum ea disciplina, quam coleb a t ; paulo ctiain d u r i o r ; qui quidem in triuinviratu iudicaverit contra P. A f r i c a n i , avunculi sui, testimonium, vocationeni a u g u r e s , quo minus iudiciis operam d a r e n t , 11011 habere ; sed ut vita, sic oratione d u r u s , incultus, horridus. Itaque hoaoribus inaiorum respondere 11011 potuit. Fuit autein constans c i v i s , et f o r t i s , et in primis Graccho m o l e s t u s , quod indicat Gracchi in eum oratio. Sunt etiam in Gracchum Tuberonis. Is fuit

BRUTUS.

C A P. 51.

49

fuit mediocris in dicendo, doctissimus ili disputando. Turn Brutus : Quam hoc idem in nostris contingere intelligo, quod in Graecis, ut omnes fere Stoici prudentissimi in disserendo s i n t , et id arte faciant, sintque architecti paene vei'borum ; iidem, traducti a disputando ad dicendum inopes reperiantur! Unum excipio Catonem, in q u o , perfectissimo Stoico, summam eloquentiam non desiderem ; quam exiguam in F a n n i o , ne in Rutilio quidem niagnam, in Tuberone nullam video fuisse. E t ego, N o n , i n q u a m , Brute, sine causa, propterea quod istoruin in dialecticis omnis cura consumitur ; vagum illud orationis, et f u s u m , et multiplex non adhibetur genus. Tuus autem avunculus, quemadmodum scis, habet a Stoicis id quod ab illis petendum f u i t ; scd dicere didicit a dicendi magistris, eorumque more se exercuit. Quodsi omnia a philosophis essent petenda : Peripateticorum institutis commodius fingeretur oiatio. Quo magis t u u m , Brute, iudicium p r o b o , qui eorum philosophorum sectam sequutus es, quorum in doctrina atque praeceptis disserendi ratio coniungitur cum suavitate dicendi et copia ; quamquam ea ipsa Peripateticorum Academicorumque consuetudo in ratione dicendi talis est, ut nec perficere oratorem possit ipsa per sese, nec sine ea orator esse perfectus. Nam ut Stoicoruin astrictior est oratio, aliquantoque contractior, quam aures populi requiCìc. Ti liei or. Vol. HI.

.4.

C I C E R O N I S runt, sic illorum liberior et latior, quam patitur consuetudo iudiciorum et fori. Quis enim uberior in dicendo Platone? Iovem sic aiunt pliilosophi, si Graece Ioquatur, loqui. Quis Aristotele nervosioi ? Theophrasto dulcior? Lectitavisse Platonem studiose, audivisse etiain Demosthenes dicitur; idque apparet ex genere et granditate verborum. Dicit etiam in quadam epistola hoc ipse de sese. Sed et huius oratio, in philosophiam translata, pugnacior, ut ita dicain, videtur, et illorum in iudicia, pacatior. 32. Nunc reliquorum oratorum aetates, si placet, et gradus persequamur. Nobis vero, inquit Atticus , et vehcmenter quidem , ut pro Bruto etiam respondeam. Curio fuit igitur eiusdem aetatis fere, sane illustris orator, cuius de ingenio ex orationibus eius existimari potest. Sunt enim et aliae, et pro Ser. F u l v i o , de incestu, nobilis oratio. Nobis quidem pueris haec omnium optima putab a t u r , quae vix iam comparet in hac turba novorum voluininum. Praeclare, inquit B r u t u s , teneo, qui istain turbam voluminum effecerit. E t e g o , inquam, intelligo, Brute, quem dicas. Certe eniin et boni aliquid attuliinus iuventuti, magnificentius, quam fuerat, genus dicendi et ornatius; et. nocuimus fortasse, quod veteres orationes po.st nostras, non a me quidem, ( meis enim illas antepono,) sed a plerisque Iegi sunt desitae.

B R U T U S .

C A P. ga. 55.

51

Annumera, inquit, me in plerisque; quamquam video mihi multa legenda iam te auctore, quae antea contemnebam. Atqui haec, inquam, de incestu laudata oratio puerilis est locis multis ; de amore, de tormentis, de rumore, loci sane inanes; verumtamen, nondum tritis nostrorum liominum auribus, nec erudita civitate, tolerabiles. Scripsit etiam alia nonnulla, et multum dixit, et illustrium in numero patronorum f u i t ; ut eum mirer, quum et vita suppeditavisset, et splendor ei non defuisset, consulem non fuisse. 33. Sed ecce in manibus v i r , et praestantissimo ingenio, et flagranti studio, et doctus a puero, C. Gracchus. Noli enim putare, quemquam, Brute, pleniorem et uberiorem ad dicendum fuisse. Et ille, Sic prorsus, inquit, existimo ; atque istuin de superioribus paene solum lego. Imino piane, inquam, Brute, legas censeo. Dainnum enim illius immaturo interitu res Romanae Latinaeque literae fecerunt. Utinam non tam fratri pietatem, quain patriae, praestare voluisset! Quam ille facile tali ingenio, diutius si vixissct, vel paternam esset, vel avitam gloriam consequutus! Eloquentia quidem nescio an habuisset parein ueminem. Grandis est verbis, sapiens sententiis, genere toto gravis ; mauus extrema non accessit operibus ; praeclare inchoata multa, perfecta non piane. Legendus, inquam, est hic orator, Brute,

C I C E R O N I S

52 si

quisquain a l i u s ,

iuventuti.

Non

enim

solum

a c u e r e , sed etiam alere ingeiiium potest. 34.

Huic successit aetati C. G a l b a , Servii illius

eloijuentissimi iurisperìti

viri

gener.

filius,

P . Crassi eloquentis

Laudabant

h u n e patres

et

nostri,

f a v e b a n t etiam propter patris m e i n o r i a i n , sed cecidit in cursu.

Nam r o g a t i o n e M a m i l i a , Iugux-thinae

c o n i u r a t i o n i s i n v i d i a , q u u m pro sese ipse dixisset, oppressus est. dicitur;

E x s t a t eius p e r o r a t i o , q u i epilogus

q u i tanto

in h o n o r e

ut c u m etiam edisceremus. sacerdotum iudicio est

esset,

primus

nec saepe d i c e b a t ,

c u i v i s erat p a r , bat.

Eius

collega

L.

(nam

pulsum

rogatione

sua

indisertus,

nobis in

post R o m a m lion sed

erat,

collegio conditam

P. Scipio, multum

ille

et L a t i n e

qui qui-

loqueiido

et omnes sale facetiisque supera-

tribunatus, non

qui

p u b l i c o est c o n d e m n a t u s .

in consulatu m o r t u u s ,

dein,

pueris

Hic,

Bestia

bonis

P. Popillium restituii,)

tristes

exitus

initiis

orsus

vi C. G r a c c h i exvir

habuit

et

acer,

et

consulatus.

N a m invidiosa lege M a m i l i a quaestione C. Galbain sacerdotein,

et q u a t u o r

€. C a t o n e m ,

consulates,

Sp. A l b i n u m ,

civemque

L.

Bestiam,

praestantis-

siinum L . O p i m i u m , G r a c c h i i n t e r f e c t o r e i n , a populo a b s o l u t u m ,

quuin

is

contra

populi

stetisset, G r a c c h a n i iudices sustulerunt. similis

in t r i b u n a t u

impvobus, C. F i m b r i a

reliquaque

C. L i c i n i u s Nerva temporibus

iisdem

omni

Studium

Huius disvita,

civis

non indisertus f u i t . fere,

sed

longius

BRUTUS.

CAP.

3(.

53

iietate provectus, habitus est s a n e , ut ita dicam, truculentus accusator, a s p e r , m a l e d i c u s , genere toto paulo f e r v i d i o r , atque coininotior; diligentia tarnen, et virtute a n i m i , atque vita bonus auctor in senatu. Idem tolerabilis p a t r o n u s , nec r u d i s in iure c i v i l i , et quum v i r t u t e , tum etiam ipso orationis genere l i b e r ; cuius orationes pueri legebam u s , quas iam reperire vix possumus. Atque etiam ingenio et sermone e l e g a n t i , valetudine incommod a , C. Sextius Calvinus f u i t ; qui etsi, quum reiniserant dolores pedum, non deerat in causis, tainen id non saepe faciebat. Itaque Consilio eius, quum volebant, homines u t e b a n t u r ; patrocinio, quum licebat. Iisdem temporibus M. B r u t u s , in quo magnum f u i t , B r u t e , vulnus generi vestro, qui, q u u m tanto nomine esset, patremque optimum viruin habuisset et iuris p e i i t i s s i m u m , accusationem f a c t i t a v e r i t , ut Athenis Lycurgus. Is inagistratus non p e t i v i t , sed f u i t accusator vehemens et molestus ; ut facile cerneres naturale quoddam stirpi» bonum (legeneravisse vitio depravatae voluntatis. Atque eodem tempore accusator de plebe L. Caesulenus f u i t , quem ego audivi iam senem, quum ab L. Sabellio mulctam lege Aquillia de iniuria petivisset. Non fecissem hominis paene i n f i m i m e n t i o n e m , nisi i u d i c a r e m , qui suspiciosius a u t criminosius diceret, audi visse me neminem. Doctus etiam Gi aecis T. A l b u c i u s , vel potius, paene Graecus. l i o q u o r , ut opinor; sed licet ex orationibus

C I C E R O N I S

54 indicare.

F u i t autem A t h e n i s adolescens ; p e r f e c t u s

Epicureus

eyascrat;

minime

aptuin

ad

dicendum

genus. 55.

Iam Q. C a t u l u s ,

non

a n t i q u o ilio m o r e ,

sed hoc n o s t r o , (nisi q u i d f i e r i potest perfectius,) eruditus.

Multae l i t e r a e , s u m m a non vitae s o l u m ,

a t q u e n a t u r a e , sed orationis etiam c o m i t a s , incorrupta

quaedam

perspici

Latini

quum

ex

serinonis

orationibus

facillime ex eo l i b r o ,

quein

integritas ; eius

quae

potest,,

de c o n s u l a t u ,

turn et

de

rebus gestis suis conscriptum molli et X e n o p h o n t e o genere sermonis , misit ad A . F u r i u m p o e t a m , familiarein

suum;

qui

liber

nihilo

notior

est,

quam

illi t r e s , de q u i b u s ante d i x i , S c a u r i libri. Turn B r u t u s , notus

est,

Mihi quidem ,

nec illi ;

inquit,

nec

sed nec mea culpa est ;

quain enim in manus inciderunt.

iste nun-

N u n c autem et

a te s u m a m , et c o n q u i r a m ista p o s t h a c curiosius. F u i t i g i t u r in Catulo sermo L a t i n u s ; quae laus in dicendo non m e d i o c r i s neglecta

est.

Nam

appellandaruin visti,

noli

ab

literarum,

exspectare

deerat

ei tamen

quid in

vocis,

quoniam

f i l i u s q u i d e m non f u i t in non

oratoribus

de s o n o

et

oratorum

suavitate

filium

dicam.

sententia

plerisque cogno-

Quamquam numero ; dicenda

sed

quuin

p r u d e n t i a , t u m elegans q u o d d a m et eruditum orationis genus.

Nec

habitus

est tamen

pater

ipse

Catulus princeps in n u m e r o p a t r o n o r u m ; sed erat t a l i s , u t , si ciun iis a u d i r e s , q u i t u m erant prae-

ß n U T U S.

C A P. 55. 56.

stantes , videretur esse inferior ; quum autem ipsum audires sine comparatone, non modo contentus esses, sed melius 11011 quaereres. Q. Metellus Numidicus, et eius collega M. Silanus, dicebant de repuhlica, quod esset iiiin viris et consiliari dignitati satis. M. Aurelius Scaurus 11011 sacpc dicebat, sed polite; Latine vero in primis est eleganter loquutus. Quae laus eadem in A. Albino bene loquendi fuit. Nam flamen Albinus etiam in numero est habitus disertorum. Q. etiam Cacpio, vir acer et fortis, cui fortuna belli crimini, invidia populi calamitati fuit. Tum etiam C. et L. Memmii fuerunt, oratores mediocres, accusatores acres atque acerbi. Itaque in iudicium capitis multos vocaverunt, pro reis non sa epe dixerunt. Sp. Thorius satis valuit in populari genere dicendi, is, qui agruin publicum, vitiosa et inutili lege, vectigali levavit. M. Marcellus Aesernini pater, non ille quidem in magnis patronis, sed et in promtis tamen et non inexercitatis ad dicenduin fuit, ut filius eius, P. Lentulus. L . etiam Cotta, praetorius, in inediocrium oratorum numero dicendi non ita multum laude processerai ; sed de industria, quum verbis, tum etiam ipso sono quasi subrustico subsequebatur, atque imitabatur antiquitatein. 7)6. Atque ego et in hoc ipso Cotta, et in aliis pluribus, intelligo, me non ita disertos homines et retulissc in oratorum numerum, et relaturum. Est enim propositum, colligere eos, qui

C I C E R O N I S hoc munere in civitate functi sunt, ut tenerent oratorum locum ; quorum quidem quae fuerit asrensio, et quam in omnibus rebus clifficilis optimi peifectio atque absolutio, ex e o , quod dicam, existimari potest. Quam multi enim iam oratores commemorati sunt, et quam diu in eorum enumeratione versamur, quum tamen spisse atque vix, ut dudum ad Deinosthenem et Hyperidem, sic nunc ad Antonium Crassumque pervenimus ! Nam ego sic existimo, hos oratores fuisse maximos, et in his primum cum Graecorum gloria Latine dicendi copiam aequatam. 5 7 . Omnia veniebant Antonio in mentem; eaque suo quaeque l o c o , ubi plurimum proficere et valere possent, ut ab imperatore equites, pedites, levis armatura, sic ab ilio ili maxime opportunis orationis partibus collocabantur. Erat memoria sumina, nulla meditationis suspicio. Imparatus semper aggredì ad dicendum videbatur; sed ita erat paratus, ut iudices , ilio dicente , nonnunquain viderentur 11011 sutis parati ad cavendum fuisse. Verba i p s a , non ilia quidem elegantissimo sermone; itaque diligenter loquendi laude caruit; (neque tarnen est admodum inquinate loquutus ; ) sed illa, quae proprie laus oratoris est in verbis. (Nam ipsum Latine l o q u i , est illud quidem, ut paulo ante d i x i , in magna laude ponendum ; sed non tam sua sponte, quam quod est a plerisque neglectum. Non enim tam praeclarum est scire Latine,

B R U T U S .

CAP.

57.

57

quam turpe ncscire; lieque tarn id m i h i oratoris b o n i , quam civis R o m a n i proprium videtur.) Sed tarnen Antonius in verbis et eligendis, ( n e q u e id ipsum tarn leporis c a u s a , quam p o n d e r i s , ) et coll o c a n d i s , et comprehensione devinciendis nihil 11011 ad r a t i o n e m , et tanquam ad artem d i r i g e b a t ; verum multo magis hoc idem in sententiarum orna* mentis et conformationibus. Quo genere quia praestat omnibus Demosthenes, idcirco a doctis oratorum est princeps iudicatus. 2y.ruaara enim quae vocant G r a e c i , ea maxime ornant oratorein; eaque lion tain in verbis pingendis liabent p o n d u s , quam in illuminandis sententiis. Sed quum haec magna in A n t o n i o , tum actio s i n g u l a r i s , quae si partienda est in g e s t u m , atque v o c e m , gestus erat 11011 v e r b a e x p r i m e n s , sed cum sententiis congruens: m a n u s , h u m e r i , l a t e r a , supplosio p e d i s , status, i n c e s s u s , omnisque motus cum rebus sententiisque consentiens; vox permanens, verum subrauca n a t u r a ; sed hoc vitium huic uni in bonum convertebat. Habebat eniin flebile quiddam in quaes t i o n i b u s , aptumque quum ad fidem faciendam, tum ad misericordiain c o m m o v e n d a m ; ut verum videretur in hoc i l l u d , quod Deinosthenem ferunt e i , qui q u a e s i v i s s e t , quid primum esset in dicend o , a c t i o n e m ; quid s e c u n d u m , idein, et idem tertium , respondisse. Nulla res magis penetrat in a n i m o s , eosque f i n g i t , f o r m a t , f l c c t i t ; talesque ovatores videri f a c i t , quales ipsi sc videri volunt.

C I C E R O N I S 38. Huic alii parein esse dicebant, alii antejionebant L. Crassum. lllud quidem certe omnes iudicabant, neminem esse, q u i , horum alterutro patrono, cuiusquam ingenium requireret. Equidein , quamquam Antonio tantum t r i b u o , quantum supra d i x i , tamen Crasso nihil statuo fieri potuisse perfectius. E r a t summa g r a v i t a s , erat cum gravitate iunctus facetiarum et urbanitatis oratorius, lion scurrilis, lepos ; latine loquendi a c c u r a t a , et sine molestia diligens elegantia; in disserendo mira explicatio ; quum de iure c i v i l i , quum de aequo et bono disputaretur, argumentoruin et similitudinuin copia. 39. Nam, ut Antonius, in coniectura movenda, et in sedanda suspicione aut excitanda, incredibilem vi in h a b e b a t : sic in interpretando, in definiendo, in cxplicanda aequitate, nihil erat Crasso copiosius ; idque quuin saepe alias, tum apud centuinviros in M' Curii causa cognitum est. Ita enim multa t u m contra scriptum pro aequo et bono d i x i t , ut hominem acutissimum, Q. Scaevolam, et in i u r e , in quo ilia causa vertebatur, paratissimum, obrueret argumentorum exemplorumque copia ; atque ita tum ab his patronis aequalibus, etiam consularibus, causa ilia dicta est, quum utcrque ex contraria parte ius civile defenderet, ut eloquentium iurisperitissimus C r a s s u s , iurisperitorum eloquentissimus Scaevola putaretur; qui quidem quum peracutus esset ad excogitandum, quid in i u r e , aut in aequo

B R U T U S .

C A P. 39. 40.

59

verum aut esset, aut non esset, tum verbis erat ad rem cum summa brevitate mirabiliter aptus. Quare fuit nobis orator in hoc interpretandi, explanandique, et disserendi genere mirabilis, sie ut simile nihil v i d e r i m ; in augeiido, in o r n a n d o , in refellendo magis existimator metuendus, quam adinirandus orator. Verum ad Crassuin revertamur. 40. Tum Brutus , E t s i satis , i n q u i t , mihi videbar habere cognitum Scaevolam ex iis rebus, quas audiebam saepe cx C. R u t i l i o , quo utebatur propter fainiliaritatem Scaevolae n o s t r i , tarnen ista mihi eius dicendi tanta laus nota non erat. Itaque cepi voluptatem, tarn omatum v i r u i n , tamque excellens ingeniuin fuisse in nostra república. Hie e g o , N o l i , inquain, B r u t e , existimare, his duobus quidquam fuisse in nostra civitate praestantius. PJam, ut paulo ante d i x i , consultorum alterum disertissimum, disertorum alterum consultissimum f u i s s e ; sic in reliquis rebus ita di.ssiiniles erant. inter sese, statuere ut tamen non posses, utrius te malles similiorem. Crassus erat elegantium parcissimus; Scaevola parcorum elegantissiinus. Crassus in summa comitate habebat etiam severitatis s a t i s ; Scaevolae multa in severitate non deerat tamen comitas. Licet omnia hoc m o d o ; sed vereor, ne fingi videantur haec, ut dicantur a ine quodam inodo. Ties se tamen sic habet. Quum omnis virtus s i t , ut vestra, B r u t e , vetus Academia dixit, mediocritas: uterque horuin medium quiddain vo-

to

C I C E R O N I S

lebat sequi: sed ita cadebat, ut alter ex altcrius laude partem , uterque autem suam totam liaberet. 4 1 . Turn B r u t u s , Quuin ex tua oratione mihi videor, inquit, bene Crassum et Scaevolam cognovisse, turn de te et de Ser. Sulpicio cogitans esse quandam vobis cum illis similitudinem iudico. Quonam , inquam , istuc modo ? Quia mihi et tu v i d e r i s , i n q u i t , tantum iuris civilis scire v o l u i s s e , quantum satis esset o r a t o r i ; et Servius eloquentiae tantum assumsisse, ut ius civile facile possit t u e r i : aetatesque vestrae, u t i l l o t u m , n i h i l , aut 11011 fere multum differunt. E t e g o , De m e , i n q u a m , dicere nihil est necesse; de Servio autem et tu probe d i c i s , et ego dicam, quod sentio. Non enim facile quem dixerim plus s t u d i i , quam i l i u m , et ad dicendum, et ad oinnes bonarum rerum disciplinas adhibuisse. Nam et in iisdein exercitationibus, ineunte aetate, f u i m u s ; et postea una R h o d u m ille etiam profectus e s t , quo melior esset et d o c t i o r ; e t , inde ut r e d i i t , videtur mihi in secunda arte primus esse m a l u i s s e , quam in prima secundus. A t q u e haud scio , an par principibus esse potuisset; sed fortasse maluit, id quod est adeptus, longe o m n i u m , 11011 eiusdem modo aetatis, sed eorum e t i a m , qui f u i s s e n t , in iure civili esse princeps. Hie Brutus , A i n ' tu ? inquit. Etiamne Q. Scaevolae Servium nostrum anteponis? Sic enim, inquam , B r u t e ,

cxistimo, iuris civi-

B R U T U S .

CAP.

41. 42.

61

lis m a g n u m u s u m et a p u d S c a e v o l a m , et a p u d multos f u i s s e ; a r t e i n , in h o c u n o ; q u o d u a n q u a m effecisset ipsius iuris scientia, nisi earn praeterea didicisset a r t c m , q u a e doceret rem u n i v e r s a m

tribuere

in p a r t e s , latentein esplicare d e f i n i e n d o , o b s c u r a i n explanare interpretando ;

ambigua primum

videre,

deinde distinguere ; p o s t r e m o h a b e r e r e g u l a m , q u a v e r a et f a l s a i u d i c a r e n t u r ,

et q u a e q u i b u s

c s s e n t , q u a e q u e 11011 essent c o n s e q u e n t i a .

positis

Hie eniin

attulit h a n c a r t e m , o m n i u m artiuin m a g i s t r a m , q u a si l u c e m , a d ea , q u a e c o n f u s e a b aliis aut r e s p o n d e b a n t u r , aut a g e b a n t u r . 42. Recte, et

Dialecticam mihi inquam,

literarum

videris d i c e r e ,

intelligis ;

scientiam,

q u a e ex scriptis e i u s ,

et

sa

duobus

nis

in u t i a q u e

cit expediendis

Gallo;

dedisset, Galli,

prointam

respondendo

diligentiaque superavit; minis,

similia nulla sunt,

peritissiinis o p e r a m

et e x e r c i t a t i ,

et in

etiam

elegantiam,

Q u u i n q u e discendi cau-

B a l b o , C. A q u i l l i o

acuti

agendo

iuris

inquit.

adiunxit

loquendi

quorum

f a c i l l i m e perspici potest. Lucilio

sed

et p a r a t a m

celeritatem

L.

homiin

subtilitate

B a l b i , docti et « ' u d i t i ho-

re c o n s i d e r a t a m tarditatem

c o n f i c i e n d i s q u e rebus ;

sic et

viha-

b e t , q u o d u t e r q u e eoruin h a b u i t , et explevit, q u o d utrique

defuit.

Itaque,

u t Crassus

mihi

videtur

s a p i e n t i u s f e c i s s e , q u a m Scaevola ; ( h i c enim sas studiose r e c i p i e b a t , rabatur;

in

quibus

ille se consuli n o l e b a t ,

cau-

a C r a s s o supe-

ne q u a in r e in-

C I C E R O N I S f e r i o r e s s e t , q u a m S c a e v o l a ; ) sic Servius sapientissime , q u u m d u a e civiles artes ac forenses plur i i n u m et laurlis h a b e r e n t et g r a t i a e : p e r f e c i t , ut altera praestaret o m n i b u s , ex altera t a n t u m assum e r e i , q u a n t u m e s s e t , et ad t u e n d u m ius civile, et ad o b t i n e n d a m consularem d i g n i t a t e m , satis. T u r n B r u t u s , Ita p r o r s u s , i n q u i t , et antea put a b a m . A u d i v i enim n u p e r earn studiose et f r e q u e n t e r S a m i , q u u m ex eo ius n o s t r u m p o n t i f i c i u i n , q u a ex p a r t e c u m i u r e civili c o n i u n c t u m e s s e t , vellem c o g n o s c e r e , et n u n c m e u m i u d i c i u m m u l t o magis c o n f i r m o t e s t i m o n i o et iudicio t u o ; simul illud g a u d e o , q u o d et aequalitas v e s t r a , et pares h o n o r u m g r a d u s , et a r t i u i n s t u d i o r u m q u e quasi finit i m a v i c i n i t a s , t a n t u m abest ab obti ectatione inv i d i a q u e , q u a e solet lacerare p l e r o s q u e , u t i ea n o n m o d o non exulcerare v e s t r a m g r a t i a m , sed etiam conciliare v i d e a t u r . Q u a l i e n i m te erga ilium perspicuo , tali ilium in t e v o l u n t a t e i u d i c i o q u e cognovi. I t a q u e doleo et illius Consilio, et t u a voce pop u l u m R o m a n u m carere t a m d i u ; q u o d q u u m per se d o l e n d u m e s t , turn m u l t o m a g i s c o n s i d e r a n t i , ad q u o s ista n o n t r a n s l a t a s i n t , sed nescio q u o p a c t o devenerint. Hie Atticus , D i x e r a m , i n q u i t , a p r i n c i p i o , de r e p u b l i c a u t s i l e r e m u s ; i t a q u e faciainus. N a m si isto m o d o v o l u m u s singulas res d e s i d e r a r e , n o n m o d o q u a e r e n d i , sed ne l u g e n d i quidein fiiiem vep eri emus.

B R U T U S .

C A P. 43.

43. Pergamus ergo, inquam, ad reliqua, et institutum ordinem perscquamur. Paratus igitur veniebat Crassus, exspectabatur, audiebatur; a princij>io statini, ( quod erat apud earn semper accurat u m , ) exspectatione dignus videbatur; 11011 multa iactatio corporis, non inclinatio vocis, nulla inambulatio, non crebra supplosio pedis ; vehemens, et interdum irata, et plena iusti doloris oratio ; multae et cum gravitate facetiae ; quodque difficile est, idem et perornatus, et perbrevis. Iain in altercando parem invenit neminem; versatus est in omni fere genere causarum ; mature in locum principum oratorum venit. Accusavit C. Carbonem, eloquentissimum hominem, admodum adolescens ; suminam ingenii non laudem m o d o , sed etiam admirationem est consequutus. Defendit po.stea Liciniain virginem, quum annos x x v n liatus esset. In ea ipsa causa fuit eloquentissimus, orationisque eius scriptas quasdain partes reliquit. Voluit adolescens in colonia Narbonensi causae popularis aliquid attingere, eamque colo.niam, ut fecit, ipse deducere. Exstat in earn legem senior, ut ita dicam, quam aetas ilia ferebat, oratio. Multae deinde causae ; sed ita tacitus tribunatus, u t , nisi in eo magistratu coenavisset apud praeconem Granium , idque nobis liarravisset Lucilius, tribunum plebis liescireinus fuisse. Ita prorsus, iiiquit Erutus ; sed ne de Scaevolae

C 1 C E R Ü N 1 S quidem tribunati! quidquam audivisse videor, et euin collegam Crassi credo fuisse. Omnibus quidein aliis, inquam, in magistratibus , sed tribunus anno post f u i t , eoquc in rostris sedente suasit Serviliam legem Crassus. Nam censuram sine Scaevola gessit. Eum enim magistratum nemo unquam Scaevolarum petivit. Sed haec Crassi quum edita oratio est, quam te saepe legisse certo scio, quatuor et triginta tum habebat annos, totideinque annis milii aetate praestabat. His eniin consulibus earn legem suasit, quibus nati sumus, quum ipse esset Q. Caepione consule natus et C. Laelio, triennio ipso minor, quam Antonius. Quod idcirco posui, u t , dicendi Latine prima maturitas in qua aetate exstitisset, posset notari ; et intelligeretur, iain ad summum paene esse perduetam, ut eo nihil ferme quisquam addere posset, nisi qui a philosophia, a iure civili, ab historia fuisset instructior. 44. E r i t ? inquit Brutus, an iam est iste, quem exspectas ? Wescio, inquam. Sed est etiam L . Crassi in consul^tu, pro Q. Caepione, defensione iuncta noil brevis, ut laudatio; ut oratio autein, brevis; postrema censoris oratio, qua anno duodequinquagesimo usus est. In his omnibus inest quidam sine ullo fuco veritatis color. Quin etiam comprehensio, et ambitus ille verborum, ( s i sic periodum appellali p l a c e t , ) erat apud illuin contractus

B R U T U S .

C A P. 44. 45.

tractus et b r e v i s : et in membra q u a e d a m , quae tiaiXa Graeci v o c a n t , dispertiebat orationem lubentius. Hoc loco B r u t u s , Quandoquidem tu istos orat o r e s , i n q u i t , tantopere l a u d a s : vellem aliquid A n t o n i o , praeter ilium de ratione dicendi sane exilem libellum, plura Crasso libuisset scribere. Q u u m eniin omnibus memoriam s u i , turn etiam disciplinam dicendi nobis reliquissent. Nam Scaevolae dicendi elegantiam satis ex iis orationibus, quas r e l i q u i t . liabemus cognitam. E t e g o , M i h i quidem a pueritia quasi magistra f u i t , inquam, ilia in legem Caepionis o r a t i o ; in qua et auctoritas ornatur senatus, quo pro ordine ilia dicuntur; et invidia concitatur in iudicum et in accusatorum f a c t i o n e m , contra quorum potentiam populariter turn dicendum fuit. Multa in ilia oratione gravit e r , multa leniter, multa aspere, multa facete dicta s u n t ; plura etiam d i c t a , quain scripta, quod ex quibusdain capitibus expositis, nee explicatis, intelligi potest. Ipsa ilia censoria contra C11. Domitium ccllegam 11011 est o r a t i o , sed quasi capita r e r u m , et orationis commentariuin paulo plenius. Nulla est eniin altei'catio clamoribus unquain habita maioribus. E t vero fuit in hoc etiam popularis dictio exccllens; Antonii genus dicendi inulto aptius i u d i c i i s , quam concionibus. 45. Hoc loco ipsum Domitium non relinquo. Nam etsi 11011 fuit iu oratorum n u m e r o , tamen Cic. Rhetor.

Vol. III.

f,

CG

C I C E R O N I S

p o n o , satis in eo fuisse orationis atque ingenii, quo et inagistratus personam , et consularem dignitatem tueretur; quod idem de C. Coelio dixerim, industriam in eo summam fuisse, summasque virtutes, eloquentiae tantum, quod esset in rebus privatis amicis eius, in republica ipsius dignitati satis. Eodem tempore M. Herennius in mediocribus oratoribus, Latine et diligenter loquentibus, numeratus e s t ; qui tarnen summa nobilitate hominem , cognatione, sodalitate, collegio, summa etiam eloquentia, L . Philippum, in consulatus petitione superavit. Eodem tempore C. Clodius, etsi propter summam nobilitatem et singularem potentiam magnus e r a t , tarnen etiam eloquentiae quandain mediocritatein afferebat. Eiusdem fere temporis fuit eques Romanus C. T i t i u s , q u i , meo iudicio, eo pervenisse videtur, quo potuit fere Latinus orator sine Graecis literis, et sine multo usu pervenire. Huius orationes tantum argutiarum, tantum exemplorum, tantum urbanitatis habeut, ut paene Attico stilo scriptae esse videantur. Easdem argutias in tragoedias satis ille quidem acute, sed parum tragice transtulit. Quem sludebat imitari L . Afranius p o è t a , homo perargutus, in fabulis quidem etiain, ut scitis, disertus. F u i t etiam Q. Rubrius V a r r ò , qui a senatu hostis cum C. Mario iudicatus e s t , acer et veheinens accusator. In eo genere sane probabilis, doctus autein Graecis literis, propinquus lioster, factus ad dicendum,

B R U T U S .

CAP.

45. /fi.

M. Gratidius, M. Antouii perfamiliaris, cuius praefectus quum esset in Cilicia, est intei fectus ; qui accusavit C. Fiinbriam, M. Marii Gratidiani patrem. 46. Atque etiam apud socios et Latinos oratores habiti sunt Q. Yettius V e t t i a n u s , e Marsis, quem ipse c o g n o v i , prudens v i r , et in dicendo b r e v i s ; Q. et D. Yalerii S o r a n i , vicini et familiares m e i , non tam in dicendo admirabiles, quam docti et Graecis Uteris et Latinis ; C. Rusticellus Bononicnsis, is quidem et exercitatus, et natura volubilis. Omnium autem eloquentissimus extra liane urbem T . Betucius Barrus A s c u l a n u s , cuius sunt aliquot orationes Asculi habitae. Ilia Romae contra Caepionem, nobilis sane ; cui orationi Caepionis ore respondit Aelius ; q u i scriptitavit orationes m u l t i s , orator ipse nunquam fuit. A p u d maiores autem nostros video disertissiinum habitum ex Latio L . Papirium F r e g e l i a n u m , Ti. Gracc h i , P . f i l i i , fere aetate; eius etiam oratio est pro Fregellanis, colonisque L a t i n i s , habita in senatu. Turn Brutus : Q u i d tu extemis quasi oratoribus?

igitur

tribuis

istis

Q u i d censes, i n q u a m , nisi i d e m , quod urbanis ? praeter u n u m , quod non est eoruin urbani tate quadam quasi colorata oratio. E t B r u t u s , Q u i e s t , i n q u i t , iste tandem urligli itatis c o l o r ?

C I C E R O N 15 Tiescio, inquam ; tantum esse quendam scio. Id t u , Brute, iam intelliges, quum in Galliam veneris. Audies tu quidem etiam verba quaedam non trita Romae; sed haec m u t a r i , dediscique possunt ; illud est m a i u s , quod in vocibus nostrorum oratorum retinuit quiddam et resonat urbanius. Nec hoc in oratoribus modo apparet, sed etiam in ceteris. Ego memini T. Tincam Placentinum, hominem facetissimuin, cum familiari nostro Q. Granio praecone dicacitate certare. E o n ' , inquit B r u t u s , de quo multa Lucilius ? Isto ipso. Sed Tincam non minus multa ridicule dicentem Grani us obruebat nescio quo sapore vernaculo: ut ego iam non m i r e r , illud Theophrasto accidisse, quod dicitur, quum percontaretur ex anicula q u a d a m , quanti aliquid venderet, et respondisset ilia, atque addidisset, Hospes, non potè minoris; tulisse eum moleste, se noil effugere hospitis speciem, quum aetatem ageret Athenis, optimeque loqueretur. Omnino, sicut o p i n o r , in nostris est quidam u r b a n o r u m , sicut illic A t t i c o r u m , sonus. Sed domum redeamus, et ad nostras revertamur. 47. Duobus igitur surmnis, • Crasso et Antonio , L. Philippus proximus accedebat, sed longo intervallo tamen proximus. Itaque e u m , etsi nemo intercedebat, qui se illi anteierret, neque secundum t a m e n , neque tertium dixerim. Nec enim in quadrigis eum secundum numeraverim, aut tertium,

BRUTUS.

C A P. 47.

69

qui vix e carceribus exierit, quum palxnam iam primus acceperit ; nec in oratoribus, qui tantum abvSit a primo, vix ut in eodein curriculo esse videatur. Sed tamen erant ea in Philippo, quae, qui sine comparatione illorum spectaret, satis magna diceret: summa libertas in oratione, multae facctiae ; satis creber in reperiendis , solutus in explicandis sententiis ; erat etiam inprimis, ut temporibus illis, Graecis doctrinis institutus, in altercando cum aliquo aculeo et maledicto facetus. Horum aetati prope coniunctus L. Gellius, 11011 tam vendibilis orator, quam ut liescires, quid ei deesset. Nec enim erat indoctus, nec tardus ad excogitandnm, nec Romanarum rerum iinmemor, et verbis solutus satis. Sed in magnos oratores inciderat eius aetas ; inultam tamen operam amicis, et utilem praebuit ; atque ita diu vixit, ut multarum aetatum oratoribus implicaretur, multum etiam in causis versaretur. Iisdem fere temporibus D. Brutus , is, qui consul cum Mamerco f u i t , homo et Graecis doctus Uteris et Latinis. Dicebat etiam L . Scipio non imperite ; " Cnaeusque Pompeius, Sexti filius, aliquem numerum obtinebat. Nam Sextus, frater eius, praestantissimum ingenium contulerat ad sumniam iuris civilis, et ad perfectam geoinetriae, et rerum Stoicarum scientiam. Item in iure, et ante hos M. Brutus, et paulo post eum C. Bilienus, per se homo magnus prope simili ratione evaserat ; qui consul factus

CICERONIS esset, nisi in Marianos c o n s u l a t u s , et in eas petitionis augustias incidisset. Cn. autem Octavii eloq u e n t i a , quae f u e r a t ante consulatum i g n o r a t a , in consulatu multis concionibus est vehementer probata. Sed ab eis, q u i t a n t u m in dicentium n u m e r o , non in o r a t o r u m , f u e r u n t , iain ad oratores revertamur. Censeo, i n q u i t Atticus. Eloquentes enim videb a r e , non sedulos velle conquirere. 4ß. Festivitate i g i t u r , et facetiis, i n q u a m , C. I u l i u s , L . f i l i u s , et superioribus et aequalibus suis omnibus p r a e s t i t i t ; o r a t o r q u e f u i t minime ille q u i d e m v e h e m e n s , sed n e m o u n q u a m urbanitate, n e m o l e p o r e , nemo suavitate conditior. S u n t eius aliquot o r a t i o n e s , ex q u i b u s , sicut ex eiusdem t r a g o e d i i s , lenitas eius sine nervis perspici potest. E i u s aequalis P . Cethegus, cui de república satis s u p p e d i t a b a t oratio. T o t a m enim tenebat earn, penitusque cognorat. I t a q u e in senatu consular i u m auctoritatem a s s e q u e b a t u r ; sed in causis publicis n i h i l , in privatis satis v e t e r a t o r videbatur. E r a t in privatis causis Q. Lucretius Vispillo, et a c u t u s , et iurisperitus. Nam Ofelia concionibus a p t i o r , q u a m iudiciis. P r u d e n s etiam T . Annius Y e l i n a , e t in eius generis causis orator sane tolerabilis. In eodem genere causarum m u l t u m erat T . Iuventius , minis ille quidem lentus in dicendo, et paene f r i g i d u s ; sed et callidus, et in capiendo adversario v e r s u t u s , et praeterea nec indoctus,

B R U T U S .

C A P . /|3- 4set, priores tamen agere partes Hortensium. Acrem enim oratorem, incensum, et agentem, et canorum, concursus hominum forique strepitus desiderai.

Unum igitur annum, quum rediissemus ex

Asia, causas nobiles egimus, quum quaesturam nos, consulatum Cotta,

aedilitatem peteret Hortensius.

Interim me quaestorem Siciliensis excepit annus ; Cotta ex consulatu est profectu.« in Galliam; princeps et erat et habebatur Hortensius. anno post e Sicilia me recepissem, illud in m e ,

quidquid esset,

Quum autem iam videbatur

esse perfectum,

habere maturitatem quandam suam.

et

Nimis multa

videor de m e , ipse praesertim ; sed omni huic sermoni propositum est, non ut ingenium et eloquen-

12Q

C I C E R O N I S

tiam meam perspicias, unde longe absum, sed ut laborem et industriam. Quum igitur essem in plurimis causis, et in principibus' patronis quinquennium fere versatus, turn in patrocinio Siciliensi maxime in certamen veni designatus aedilis cum designato consule Hortensio. 93. Sed quoniam omnis hie sermo noster 11011 solum enumerationem oratorum, verum etiam praecepta quaedam desiderat : quid tanquam notandum et animadvertendum sit in Hortensio, breviter licet dicere. Nam is post consulatum, (credo quod videret, ex consularibus neininem esse secum comparandum, negligeret autem eos, qui consules non fuissent, ) summum illud suum studium remisit, quo a puero fuerat incensus, atque in omnium rerum abundantia voluit beatius, ut ipse putabat, remissius certe vivere. Primus et secundus annus, et tertius tantum quasi de picturae veteris colore detraxerat, quantum non quivis unus cx populo, sed existimator doctus et intelligens posset cognoscere. Longius autem procedens, quum in ceteris eloquentiae partibus, turn maxime in celeritate et continuatione verborum adhaerescens, sui dissimilior videbatur fieri quotidie. Nos autem non desistebamus, quum omni genere exercitationis, turn maxime stilo, nostrum illud, quod erat, augere, quantumcunque erat. Atque ut multa omittam, in hoc spatio et in his post aedilitatem annis, et praetor primus, et incredibili po-

B R U T U S .

C A P.

93. 94.

129

populi volúntate sum factus. Nam q u u m propter assidnitatem in causis et industriam, tum propter exijuisitius et minime vulgare orationis genus ánimos liominum ad me dicendi novitate converterain. Nihil d e m e d i c a i n ; dicam de ceteris. Quorum nemo e r a t , q u i videretur exquisitius, quam vulgus hominum, studuisse Uteris, quibus f o n s perfectae eloquentiae contiuetur ; n e m o , qui philosophiam complexus esset, matrem omnium bene factorum beneque dic t o r u m ; n e m o , q u i ius civile didicisset, rein ad privatas c a u s a s , et ad oratoris prudentiam, maxime necessariam ; nemo , q u i memoriam rerum Romanarum teneret, ex q u a , si quando opus esset, ab inferís locupletissimos testes excitaret : nemo, qui breviter arguteque illuso adversario laxaret iudicum ánimos , atque a severitate paulisper ad hilaritatein risumque traduceret; n e m o , qui dilatare p o s s e t , atque a propria ac definita disputatione hominis ac temporis ad communein quaestionem universi generis orationem traducere; n e m o , q u i delectandi gratia degredi parumper a c a u s a , n e m o , qui ad iracundiam inagnopere iudicem, n e m o , qui ad fletum posset adducere; n e m o , q u i animum eius ( q u o d unum est oratoris maxime proprium , ) quocunque res postularci , impellere. 94. I t a q u e , quum iam paene evanuisset Hortens i u s , et ego anno m e o , sexto autem post ilium consulein, consul factus essein, revocare se ad industriam c o e p i t ; n e , q u u m pares honore essemus, Cic. Rhetor.

Vol. III.

9

C I C E R O N I S ali qua re superiores videreinur. Sic duodecim post ineum consulatum annos in maximis causis, q u u m ego mihi i l i u m , sibi me ille anteferret, coniunctissime versati sumus ; consulatusque m e u s , qui ilium primo leviter perstrinxerat, idem nos rerum mearum g e s t a r u m , quas ille admirabntur, laude coniunxerat. Maxime vero perspecta est utriusque nostrum exercitatio paulo a n t e , quam perterrituin armis hoc Studium , B r u t e , nostrum conticuit subito et obmutuit ; quuin lege Poinpeia ternis lioris ad dicendum datis, ad causas simillimas inter s e , vel potius easdem, novi veniebamus quotidie. Quibus quidem causis tu e t i a m , B r u t e , praesto f u i s t i , compluresque et nobisc u m , et solus egisti : u t , qui non satis diu vixerit Hortensius, tamen hunc cursum confecerit. Annis ante decern causas agere c o e p i t , quam tu es natus. Idem quarto et sexagesimo a n n o , perpaucis ante mortem diebus , una tecum socerum t u u m defendit A p p i u m . Dicendi autem genus quod fuerit in u t r o q u e , orationes utriusque etiam posteris nostris indicabunt. 95. Sed si quaerintus, cur adolesccns inagis floruerit dicendo, quam senior Hortensius ; causas reperiemus verissiinas duas. Priinuin, quod genus erat orationis Asiaticum, adolescentiae magis concessum, quam senectuti. Genera autem Asiatica e dictionis duo sunt : unum sententiosum et argutum, sententiis non tarn gravibus et severis, quam concinnis et veliustis ; quali in historia Timaeus, in dicendo autem, pueris n o b i s , Hierocles A l a b a n d e u s , magis etiam

11RDTUS.

C A P.

95.

Menecles, frater e i u s , f u i t : q u o r u m utriusque orationes sunt in p r i m i s , ut Asiatico in g e n e r e , laudabiles. Aliud autein genus est non tain sentontiis frequentatimi, quam verbis volucre atque incitatiun; quali est nunc Asia t o t a , nec flumine solum oratio11 is , sed ctiam exornato et faceto genere verborum : in quo f u i t Aeschylus C n i d i u s , et meus aequalis Milesius Aeschines. In iis erat admirabilis orationis c u r s u s , ornata sententiarum concinnitas non crat. Haec autem ( u t d i x i ) genera dicendi aptiora sunt adolescentibus ; in senibus gravitatem 11011 habent. Itaque Hortensius utroque genere florens, clamores faciebat adolescens. Habebat enim et Menecliuin illud studium crebrarum concinnarumque sententiar u m ; in quibus, ut in ilio Graeco, sic in hoc, erant quaedam inagis venustae dulcesque sententiae, quain aut necessariae, aut interdum utiles. E t erat oratio quum incitata et v i b r a n s , tuin etiam accurata et polita. Non probabantnr liaec s e n i b u s ; (saepe vidcbain quuin irridentfiin, turn etiam irascentem et stomachantein Philippum , ) sed mirabantur adolescentes , inultitiulo movebatur. E r a t excellens iudicio v u l g i , et facile priinas tenebat adolescens. E t s i eniin genus illud dicendi auctoritatis habebat parum , tamen aptum esse aetati v i d e b a t u r ; et certe, quod et ingenii quaedam f o r m a lucebat, et exercitatioue perfecta e r a t , v e r b o r u m q u e adstricta comprehensio, summam hoininum adinirationem excitabat. Sed quum iam h o n o r e s , et Illa senior auctoritas gravius

152

C I C E R O N I S

quiddam requireret; remanebat i d e m , nee decebat idem. Quodque exercitationem studiumque dimiserat, quod in eo fuerat a c e r r i m u m , concinnitas ilia crebritasque sententiarum pristina manebat ; sed ea vestitu ilio o r a t i o n i s , q u o consueverat, ornata non erat. Hoc tibi i l l e , B r u t e , minus fortasse plac u i t , quain placuisset, si ilium flagrantem studio, et florentem aetate audire potuisses. 96. T u m Brutus, E g o vero, inquit, et ista, quae d i c i s , video qualia s i n t , et Hortensium magnum oratorem semper p u t a v i , maximeque probavi pro Messalla dicentem, quum t u abfuisti. Sic f e r u n t , i n q u a m , idque declarat totidem, q u o t d i x i t , ut a i u n t , scripta verbis oratio. Ergo ille a Crasso consule et Scaevola usque ad Paullum et Marceilum consules floruit; nos in eodem cursu fuiinus a Sulla dictatore ad eosdem fere consules. Sic Q. Hortensii vox exstincta fato suo e s t , nostra publico. M e l i u s , q u a e s o , ominare, inquit Brutus. Sit sane ut v i s , inquam ; et id non tam mea c a u s a , q u a m t u a : sed fortunatus illius exitus, qui ea non vidit, quum fierent, quae providit futura. Saepe enim inter nos iinpendentcs casus defleviinus, q u u m belli civilis causas, in privatorum cupiditatibus i n c l u s a s , pacis spem a publico Consilio esse exclusam videremus. Sed ilium videtur felicitas i p s i u s , qua semper est u s u s , ab eis miseriis, quae consequutae s u n t , morte vindicasse.

B R U T U S .

C A P. 97.

97. Nos autem, Brute, quoniam, post Hortensii, clarissimi oratoris, mortem, orbae eloquentiae quasi tutores relicti sumus, domi teneamus earn, sejitam liberali custodia ; et hos ignotos atque impudentes procos repudiemus, tueamurque, ut adultain virgin e m , caste, et ab amatorum iinpetu, quantum possumus , prohibeamus. Equidem , etsi doleo , me in vitain paulo serius, tanquam in v i a m , ingressum, priusquam confectum iter s i t , in hanc reipublicae noctem incidisse : tamen ea consolatione sustentor, quain tu m i h i , B r u t e , adhibuisti tuis suavissimis literis: quibus me forti animo esse oportere censeb a s , quod ea gessissem, quae de m e , etiam tácente, ipsa loquerentur, mortuoque m e , viverent; quae, si recte esset, salute reipublicae, sin secus , interitu i p s o , testimonium meorum de república consiliorum darent. Sed in te intueus, B r u t e , doleo, cuius in adolescentiam, per medias laudes quasi quadrigis vehentem, transversa incurrit misera foi'tuna reipublicae. Hie me dolor angit, haec me cura sollicitât, et hune mccum, socium eiusdein et amoris et iudicii. Tibi f a v e m u s , te tua frui virtute cupimus : tibi optamus earn rempublicam, in qua (luorum generum amplissimorum renovare meinoriam atque augere possis. Tuum enim f o r u m , tuuin erat illud curriculum : tu illuc veneras unus, qui non linguam modo acuisses exercitatione dicendi, sed et ipsam eloquentiam locupletavisses graviorum artium instrumento, et iisdem artibus decus oinne

134

CICERONIS

BRUTUS.

C A P . 97.

virtutis cum summa eloquentiae laude iunxisses. E x te duplex 110s aflicit sollicitudo , quod et ipse república careas, et illa te. T u tarnen, (etsi cursum ingeuii t u i , Brute, premit haec importuna clades civitatis,) contine te in tuis perennibus studiis, et effice i d , quod iam propemoduin, vel plane potius effeceras, ut te eripias ex e a , quam ego congessi in hunc sermonem, turba patronorum. Nec eniin tlecet t e , ornatum uberrimis artibus, quas quum domo haurire 11011 posses, arcessivisti ex urbe ea, quae domus est seinper habita doctrinae, numerari in vulgo patronorum. Nam quid te exercuit Painmenes, vir longe eloquentissimus Graeciae? quid illa vetus Academia, atque eius heres Aristus, hospes et familiaris meus , siquidein similes maioris partis oratoruin futuri suinus ? Nonne cernimus, vix singulis aetatibus biliös oratores laudabiles constici tisse? Galba fuit inter tot aequales unus excellens: c u i , quemadinodum accepimus, et Cato cedebat senior. E t qui temporibus illis aetate inferiores f u e r u n t , Lepidus postea , deinde Carbo : 11am Gracchi in concionibus multo faciliore et liberiore genere dicendi : quorum tarnen ipsoruin ad aetateni laus eloquentiae perfecta nondum f u i t : Antonius, Crassus, post Cotta, Sulpicius, Hortensius: nihil dico amplius: tantum dico, si mihi accidisset, ut uuinerarer in inultis, * si operosa est concursatio inagis opportunorum, * * *

M.

TULLII

C1CER0NIS A D

M A R

C U M O

R

A

B R U T U M T

O

R

.

S U M M A R I U M .

Q u u m sacpius Cicero a M. Bruto rogatus esset, ut quale ei videretur eloquentiae genus, cui nihil addi posset, exponeret, hoc libro id quod ille rogaverat efficiendum suscepit, quamquam, ut in prooemio dicit, verendum erat, ne perfecti oratoris imagine retardareu studia m u l t o r u m , qui desperatione debilitati experiri nollent, quod se assequi posse diffiderent ; ac ne in summo oratore fingendo talem informaret, qualis fortasse nemo fuisset. Sed utramque dubitationem sic toll i t , ut doceat, primum nec quod sit optimum i n artibus desperandum esse, et in praestantibus rebus magna esse ea quae sint optimis proxima ; deinde liic non q u a e r i , quis fuerit orator, sed quid sit illud in arte dicendi, quo nihil possit esse praestantius. Et quoniam liaec ingressio videri poterat e media pliilosophia repet i t a , fatctur, se oratorem non ex rhetorum officinis, sed ex philosophiae spatiis exstitisse, omninoque sine pliilosophia negat eifici posse, quem quaerat, eloquentem. C. 1 — 5 .

S U M M A R I U M.

138

Summa autem totius disputationis hue r e d i t , ut doceatur oratorem perfectum eum esse, qui triuni i l l o r u m generum dicendi v i m consequutus sit. ut parva summ i s s e , modica temperate, magna graviter dicere possit. Peraeque

autcm

in

his

omnibus

lloruisse

perpaucos,

inultosque f u i s s e , qui Atticum diccndi genus in tenuitate et ieiunitate quadam ponerent, q u u m potius Attice dicere n i h i l aliud sit, quam in omni genere dicendi id quod insolens aut ineptum s i t , vitare.

C. 6

9.

Praemissa igitur brevi generis epidictici descriptione cum Isocratis laudibus coniuncta ( c. 1 1 . 1 2 ) , simum videnda

oratori docct,

q u i d , et quo

tria potisquidque

l o c o , et quomodo dicat. A c duo p r i m a breviter perstring i t c. 1 3 — 1 5 .

D e modo autem dicendi fueius disserit,

eumque actione c. 17. 18. et eloquutione contineri docet.

Hanc eloquutionem

oratoris primum seiungit ab

oratione p h i l o s o p l i o r u m , sophistarum ( c . 1 9 . ) , liistoricorum

ct poetarum

(c. 20.);

deinde eloquentem esse

docet e u m , qui in foro causisque civilibus ita dicat, ut p r o b e t , ut delectet, ut

flectat.

Huius eloquentiae fun-

damentum esse sapientiam, sine qua orator, quid deceat i n sententiis et in v e r b i s , quo nihil sit maius ac difficil i u s , intelligere non possit;

c. 21. 22.

Turn trium illo-

r u m dicendi generum notam et formulam constituit, quomodo orator in genere tenui c. 23 — 26.

et

in medio

c. 27. et in g r a v i c. 2Q. decore v e r s e t u r , exponit.

Hanc

autem varietatem saepe i n eadem oratione temperandam esse docet, quidque ipse in oa re assequutus s i t , enarrat. C . 29 — 3 1 .

N e q u e vero perfecte eloquentis esse earn

S U M M A R I U M.

139

tantum facukatcm h a b e r e , quae sit eius propria, sed potius eum dialecticis instructum o m n i u m q u e philosophiae partium gnaruni esse debcre, ac ne i u r i s q u i d e m c i v i l i s et historiae ignarum c. 3 2 — 3 4 . Sic instructum venturum bus cognitis semper rum

orntionem ;

da versaturum

quarum generi-

ad id quod deceat accommodatu-

inprimis

generis quaestione,

ad causas, autem

quum

in

universi

turn in amplificatione recte tractan-

c. 35 — 57.

D u o autem esse,

quae bene

tractata a d m i r a b i l e m eloquentiam faciant ; alterum quod Graeci ijSitiòv

v o c e n t , alterum naSijTinóv

; c 38-

Prae-

terea m a g n u m orationi ornamentum afferre f i g u r a s verb o r u m et sentcntiarum ;

c. 39- 4 0 -

Sed liaec nisi collocata et structa satis piacere posse.

non

Qua de re dicturus p r i m u m non i n d i g n u m

sua persona ista docere demonstrat. catio v e r b o r u m curandum,

quae sit o s t e n d i t ;

esse

D e i n d e recta colloin qua p r i m u m esse

ut inter se quam aptissime cohaereant

ex-

trema c u m p r i m i s , eaque sint quam suavissimis v o c i b u s c. 4 4 ' — 4 8 ;

deinde ut forma ipsa concinnitasque verbo-

r u m o r b e m suum conficiat c. 49 !

denique u t coinpre-

h e n s i o li. e. periodus apte et numerose cadat; c. 50 sqq. H i c p r i m u m universe disputatur adversus eos, q u i numerimi oratorium reprehendebant, numeri

oratorii origine c. 52.

usu 61 sqq. disseritur. cxplicatur

c.

54 —

esse i n oratione

c. 50. 51.

Tum

de

causa 53. natura 54. et

A c natura quidem eius fusius

60.

numerum

ubi

primum

demonstratur

quemdam c. 55-

deinde

n u m e r i poeticine sint an ex alio quodam g e n e r e ,

hi

quae-

S U M M A R I D M , ritur c. 56. tum qui maxime cadant in orationem aptam numeri c. 57. deinde qui numeri cum quibus miscendi sint, et quibus generibus sint quique accommodatissimi c. SS-

denique

totone in

ambitu

verborum

numeri

tenendi s i n t , an in p r i m i i partibus atque i n extremis c. 59.

Postremo illa capita, quae pertinent ad naturam

numeri oratorii intelligendam, brevius repetuntur c. 60. U s u i autem numeri oratorii sic explicatur, ut p r i m u m i n causis forensibus non semper, ut in epidictico genere, co utendum esse doceatur

c. 62;

deinde, quo loco sit

adhibenda numerosa oratio, et quamdiu retinenda c. 63 ; tum quot modis mutentur comprehensiones

et clausulae

c. 64 ; deinde qui numerus ex compositione et genere concinnitatis consequatur c. 65. et quomodo partim in i n c i s i s , partim i n membris eluceat c. 66. 67. loco utilitas numeri oratorii exponitur. B r e v i s epilogus submittit.

C. 72.

totani

Ultimo

C. 68 — 7 1 .

disputationem B r u t i

iudicio

M.

TULLII

CICERONIS AD

M A R C U M O

R

A

B R U T U M T

O

R

.

i . U t r u m difficilius aut mains csset negare tibi, saepius idem roganti, an efficere i d , quod rogares, diu multumque, Brute, dubitavi. Nam et negare e i , tjuem unice diligerem, cuique me carissimum esse sentirem, praesertim et iusta petenti, et praeclara cupienti, durum adinodum mihi videbatur: et suscipere tantam rein, quantam non modo facúltate consequi difficile esset, sed etiam cogitatione complecti, vix arbitrabar esse eius, qui verel e t u r reprehensionem doctorum atque prudentiuin. Quid eniin est maius, q u a m , quum tanta sit inter oratores bonos dissiinilitudo, iudicare, quae sit optima species, et quasi figura dicendi? Quod quoniam me saepius l o g a s , aggiediar, non tam perficiundi spe, quam experiundi volúntate. Malo eniin, quum studio tuo sim obsequutus, desiderari a te prudentiain meam, q u a m , si id non fecerim, benevolentiam.

C I C E R O N I S 2. Quaeris i g i t u r , idque iam saepius, quod eloquentiae genus probem maxime, et quale mihi videatur illud, cui nihil addi possit, quod ego suinniuni et perfectissimum iudicem. In quo vereor, lie, si i d , quod v i s , effecero, eumque oratorem, quem quaeris, expressero, tardem studia inultorum , qui desperatione debilitati, experiri id nolint, quod se assequi posse diflidant. Sed par e s t , omucs omnia experiri, qui res magnas et magno opere expetendas concupiverunt. Quodsi quetn aut natura sua, aut ilia praestantis ingenii vis forte deficiet, aut minus instructus erit inagnarum artium disciplinis : teneat tamen eum cursum, quem poterit. Prima enim sequentem honestum est in secundis tertiisque consistej-e. Nam in poetis, non Homero soli locus est, (ut deGraecis loquar,) aut Arcliilocho, aut Sophocli, aut Pindaro; sed horum vel secundis, vel etiam infra secundos. Nec vero Aristotelein in philosophia deterruit a scribendo arnplitudo Platonis; nec ipse Aristoteles admirabili quadam scientia et copia ceteroruin studia restinxit. Nec solum ab optimis studiis excellentes viri deterriti 11011 sunt, sed ne opifices quidem se ab artibus suis removerunt, qui aut Ialysi, quem Rhodi vidimus, lion potuerunt, aut Coae Veneris pulchritudinem imitali. Nec simulacro Iovis Olympii, aut Doryphori statua deterriti reliqui minus experti sunt, quid efllcere, aut quo progvedi possent : quorum tanta multitudo f u i t , tanta ili suo cuiusque genere

O R A T O R .

CAP.

2. 5.

143

l a u s , u t , quum summa miraremur, iiiferiora tarnen probaremus. In oratoribus v e r o , Graecis quidem, adinirabile est, quantum inter oinnes unus excellât. Ac tarnen, quum esset Demosthenes , inulti oratores magni et clari fuerunt, et antea fuerant, nee postea defecerunt. Quarc 11011 est, cur eorum, qui se studio eloquentiae dediderunt, spes infringatur, aut Ianguescat industria. Nam neque illud ipsum, quod est optimum, desperandum e s t ; et in praestantibus r e b u s , magna sunt e a , quae sunt optimis proxima. 3 . Atque ego in summo oratore fingendo talem i n f o r m a b o , qualis fortasse nemo fuit. Won enim quaero, quis f u e r i t , sed quid sit illud, quo nihil possit esse praestantius : quod in perpetuiate dicendi non saepe, atque haud scio an nunquam, in aliqua autem parte eluceat aliquando, idem apud alios deusius, apud alios fortasse rarius. Sed ego sic statuo, nihil esse in ullo genere tain pulchrum, quo non pulchrius id s i t , unde illud, ut ex ore aliquo, quasi i m a g o , expriinatur: quod neque oculis, neque auribus, neque ullo sensu percipi potest, cogitatione tantum et mente complectimur. Itaque et Fhidiae siinulacris, quibus nihil in ilio genere perfectius videmus, et his picturis, quas nominavi, cogitare tarnen poòsumus pulchriora. Nec vero ille artifex, quum faceret Iovis formam, aut Minervae, contemplabatur aliquem , e quo similitudinem duceret ; sed ipsius in mente inside-

C I C E R O N I S bat species pulchritudinis eximia quaedam, quain intuens, in eaque defixus, ad illius siinilitudinem aitein et inanuin dirigebat. Ut igitur in forinis et figuris est aliquid perfectum et excellens, cuius ad cogitatam speciem imitando referuntur ea, quae sub oculos ipsa cadunt: sic perfectae eloquentiae speciem animo videmus, effigiem auribus quaerimus. Has rerum formas appellai ideas ille noil intelligendi solum, sed etiam dicendi gravissimus auctor et magister, Plato; easque gigui negat, et ait semper esse, ac ratione et intelligeutia contilieri : cetera nasci, occidere, fluere, labi, nec diutius esse uno et eodem statu. Quidquid est igitur, de quo ratione et via disputetur, id est ad ultimam sui generis formam speciemque redi* gendum. 4. A c v i d e o , hanc priinam ingressionem meam 11011 ex oratoriis disputationibus ductam, sed e inedia philosophia repetitam, et earn quidem quum antiquum, turn subobscuram, aut repi ehensionis illiquid, aut certe admirationis habituram. Nam aut mirabuntur, quid haec pertineant ad ea, quae quaerimus ; quibus satisfaciet res ipsa cognita, ut non sine causa alte repetita videatur : aut reprehendent, quod inusitatas vias indagemus, tiitas relinquamus. Ego autem et me saepe nova videii dicere intelligo, quum pervetera dicam, sed inaudita plerisque; et fateor, me oratorem, si modo s i m , aut etiam quicunque sim, non ex lhetorum officinis,

ORATOR.

C A P. 4, 5.

145

officinis, sed ex Academiae spatiis exstitisse. Ilia enim sunt curricula multiplicium variorumque sermonum, in quibus Platonis primum impressa sunt vestigia : sed et huius et alioruin philosophorum disputationibus et exagitatus maxime orator est, et adiutus. Omnis enim ubertas, et quasi silva dicendi ducta ab illis est, nec satis tameu instruct» ad forenses causas; quas, ut illi ipsi dicere solebant , agrestioribus Musis reliquerunt. Sic eloquenz a haec forensis, spreta a philophis et repudiata, multis quidem ilia adiumentis magnisque caruit ; sed tamen ornata verbis atque sententiis, iactationem habuit in populo, nec paucorum iudicium reprehensionemque pertimuit. Ita et doctis eloquentia popularis, et disertis elegans doctrina defuit. 5. Positum sit igitur in primis, ( quod post magis intelligetur, ) sine philosophia non posse effici, quem quaerimus, eloquentem: non ut in ea tamen omnia sint, sed ut sic adiuvet, ut palaestra histrionem. Parva enim magnis saepe rectissime conferuntur. Nam nec latius, nec copiosius de magnis variisque rebus sine philosophia potest quisquain dicere. Siquidem etiam in Phaedro Platonis hoc Periclem praestitisse ceteris dicit oratoribus Socrates , quod is Anaxagorae physici fuerit auditor ; a quo censet, e u m , quum alia praeclara quaedaui, et magnifica didicisset, uberem et fecundum fuissc, gnarumque ( quod est eloquentiae maximum ) , quibus orationis modis quaeque animorum partes pelCu\ Rhetor.

Vol. Ili.

IO

C I C E II O N I S

146 lerentur. jjotest;

Quod

idem de Demosthene

quens fuerit Platonis auditor. losophorum disciplina, rei cernere,

neque earn definiendo explicare,

quae falsa s i n t ;

repugnantia dicam

videre,

nec quae

distinguere.

Quid

cuius cognitio magnam

suppeditat c o p i a m ?

de v i r t u t e ,

nec i u d i c a r e ,

neque cernere consequentia, ambigua

de natura r e r u m ,

orationi

Nec vero sine phi-

genus et speciem cuiusque

tribuere in partes p o s s u m u s ; vera,

existiinari

cuius ex epistolis intelligi l i c e t , quam fre-

demoribus,

de v i t a ,

de officiis,

sine multa earum ipsarum

rerum disciplina, aut d i c i , aut intelligi potest? A d has t o t ,

tantasque res adhibenda sunt ornamenta

innumerabilia, ab i i s ,

quae sola tum quidem tradebantur

qui dicendi numerabantur magistri.

Quo

f i t , ut veram illam et absolutam eloquentiam nemo consequatur :

quod

disciplina e s t ;

alia

intelligendi,

et ab aliis r e r u m ,

rum doctrina quaeritur.

alia dicendi

ab aliis verbo-

Itaque M. A n t o n i u s ,

cui

vel primas eloquentiae patrurn nostrorum tribuebat aetas, vir natura peracutus et prudens , in eo libro, quem unum r e l i q u i t , disertos eloquentem,

omnino

ait se vidisse multos,

neminem.

Insidebat videlicet

in eius mente species eloquentiae, a n i m o , re ipsa non videbat.

quam cernebat

Vir autem acerrimo

i n g e n i o , ( s i c enim f u i t , ) multa et in se et in aliis desiderans,

neminem

eloquens p o s s e t , L.

plane,

videbat.

q u i recte

appellali

Quodsi ille nec s e , nec

Crassum eloquentem p u t a v i t :

habuit profecto

O R A T O R . comprehensam

147

C A P. 5. 6.

animo quandam

formam

eloquen-

t i a e ; cui quoniam nihil deerat, e o s , q u i b u s aliquid aut plura deerant, in earn f o r m a m non poterat includere.

Investigemus hunc i g i t u r , B r u t e ,

sumus,

quern nunquam

vidit A n t o n i u s ,

si posaut q u i

omnino nullus unquam fuit ; quem si imitavi atque exprimere non p o s s u m u s , concessum esse d i c e b a t :

q u o d idem ille vix Deo at qualis esse debeat, po-

terimus fortasse dicere. 6.

Tria sunt omnino genera d i c c n d i ,

singulis quidam

floruerunt;

quod volumus,) perpauci in omnibus. diloqui,

quibus in

peraeque a u t e m ,

u t ita d i c a m , fuerunt cum ampia et sen-

tentiarum granditate et maiestate v e r b o r u m , mentes,

(id

Nam et gran-

varii,

copiosi,

graves,

vehe-

ad permovendos

et convertendos animos instruct! et parati ; in quo ipso

alii a s p e r a ,

t r i s t i , liorrida o r a t i o n e ,

p e r f e c t a , neque conclusa ; alii l a e v i , t e r m i n a t a : et contra t e n u e s , t e s , et dilucidiora,

acuti,

11011 ampliora,

tili quadam et pressa oratione limati.

neque

et structa , et omnia docenfacientes,

sub-

In eodemque

genere alii c a l l i d i , sed impoliti, et consulto rudium similes et imperitorum ; alii in eadem ieiunitate concinniores, id e s t ,

f a c e t i , florentes ctiam, et levitcr

ornati.

Est autem quidam interiectus,

medius,

et quasi temperatus,

riorum,

nec

amborum,

fulmine utens

inter h o s

nec acumine postesuperioruin,

vicinus

in neutro excellens, utriusque particeps,

vel u t r i u s q u e ,

si verum q u a e r i m u s ,

p o t i u s expers.

C I C E K O N I S

Isque uno tenore, ut aiunt, in dicendo fiait, nihil afferens praeter facilitatem et aequabilitatem ; aut addit aliquos, ut in corona, toros, omnemque orationem ornamentis modicis yerborum sententiarumque distinguit. 7. Horum singulorum generum quicunque vim singuli consequuti sunt, magnum in oratoribus nomen habuerunt. Sed quaerendum est, satisne i d , quod volumus, effecerint. Videmus enim fuisse quosdam ; qui iidem ornate ac graviter, iidem versute et subtiliter dicerent. Atque utinam in Latinis talis oratoris simulacrum reperire possemus! esset egregiuin non quaerere externa, domesticis esse contentos. Sed ego idem, qui in ilio sermone nostro, qui est expositus in Bruto, multum tribuei'iin Latinis, vel ut liortarer alios, vel quod amarem meos, recordor longe omnibus unum anteferre Demosthenem, qui vim accommodant ad earn, quam sentiam, eloquentiam, non ad eam, quam in aliquo ipse cognoverim, Hoc nec gravior exstitit quisquam, nec callidior, nec temperatior. Itaque nobis monendi sunt i i , quorum sermo imperitus increbuit, qui aut dici se desiderant Attic o s , aut ipsi Attice volunt dicere, ut mirentur hunc maxime, quo ne Athenas quidem ipsas magis credo fuisse Atticas. Quid enim sit Atticuin, discant, eloquentiamque ipsius viribus, non imbecillitale sua, metiantur. Nunc enim tantum quisque laudat, quantum se posse sperat imitari. Sed

O R A T O R .

C A P . 7. 3.

149

tamen eos studio optimo, iudicio minus firmo praeditos, docere, quae sit propria laus Atticorum, non alienum puto. g. Semper cratorum eloquentiae moderatrix fuit auditoruin prudentia. Omnes enim, qui probari volunt, voluntatcm eoruin, quiaudiunt, intuentur, ad eamque, et ad eorum arbitrium et nutum totos se fiiigunt et accommodant. Itaque Caria, et Phrygia, et Mysia, quod minime politae, minimeque elegantes sunt, adsciverunt aptum suis auribus opimum quoddam et tanquam adipale dictionis genus , quod eorum vicini ( non ita lato interiecto mari) Rhodii nunquam probaverunt, Graeci multo minus, Athenienses vero funditus repudiaverunt : quorum semper fuit prudens sincerumque iudicium, nihil ut possent, nisi incorruptum, audire, et elegans. Eorum religioni quum serviret orator, nullum verbum insolens, nullum odiosum ponere audebat. Itaque hie, quem praestitisse diximus ceteris, in ilia pro Ctesiphonte oratione longe optima, summissus a primo ; deinde, dum de legibus disputât, pressus; post sensim incendens iudices, ut vidit ardentes, in reliquis exsultavit audacius. Ac tamen in hoc ipso, diligenter examinante verborum omnium pondera, reprehendit Aeschines quaedam et exagitat, illudensque, dira, odiosa, intolerabilia esse dicit. Quin edam quaerit ab ipso, quum quidem eum belluam appellet, utrum ilia verba, an portenta sint: ut Aeschini ne Demosthenes quidein

C I C E R O N I S videatur Attire dicere. Facile est cnim verbum aliquod ardens, (ut ita dicam,) notare, idque restinctis iam animorum incendiis irridere. Itaque se purgaus iocatur Demosthenes: negat, in eo positas esse fortunas Graeciae, hoc an ilio verbo usus sit, hue an illuc manum porrexerit. Quonam igitur modo audiretur Mysus , aut Phryx Athenis , quum etiam Demosthenes exagitetur, ut putidus? Quum vero inclinata ululantique voce, more Asiatico, canere coepisset, quis eum ferret? aut quis potius noil iuberet auferri? 9. Ad Atticorum igitur aures teretes et religiosas qui se accommodant, ii sunt existimandi Attice dicere. Quorum genera plura sunt, hi unum modo quale sit, suspicantur. Putant enim, qui horride inculteque dicat, modo id eleganter enucleateque faciat, eum solum Attice dicere. Errant, quod solum : quod Attice, non falluntur. Istorum enim iudicio si solum illud est Atticum, ne Pericles quidem dixit Attice, cui primae sine controversia deferebantur. Qui si tenui genere uteretur, nunquam ab Aristophane poeta, fulgurare, tonare, permiscere Graeciam dictus esset. Dicat igitur Attice venustissimus ille scriptor ac politissimus Lysias. Quis enim id possit negare? dum intelligamus, hoc esse Atticum in L y s i a , non quod tenuis sit, atque inornatus, sed quod nihil habeat insolens aut ineptum. Ornate vero et graviter et copiose dícere, aut Atticorum sit, aut ne sit Aeschi-

ORATOR.

C A P. 9.

lies, neve Demosthenes Atticus. Ecce autem aliqui se Thucydidios esse profitentur, novum quoddam iinperitorum et inauditum genus. Nam qui L y s i a m sequuntur, causidicum quendam sequuntur: non ilium quidem amplum, atque grandem; subtilem et elegantem tamen, et qui in forensibus causis possit praeclare consistere. Thucydides autem res gestas et bella narrat et proelia, graviter sane et probe: sed nihil ab eo transferri potest ad forensem usum et publicum. Ipsae illae condones ita inultas habent obscuras abditasque sententias, vix ut intelligantur; quod est in oratione civili vitium vel maximum. Quae est autem in hominibus tanta pei versitas , u t , inventis f r u g i b u s , glande vescant u r ? An victus hominum, Atheniensiuin beneficio excoli potuit, oratio 11011 potuit? Quis porro unquam Graecorum rhetorum a Thucydide quidquam duxit? A t laudatus est ab omnibus. F a t e o r : sed i t a , ut rerum explicator prudens, sincerus, gravis ; 11011 ut in iudiciis versaret causas, sed ut in historiis bella narraret. Itaque nunquam est numeratus orator. Nec v e r o , si historiam non scripsiss e t , nomen eius non exstaret, quum praesertim fuisset honoratus et nobilis. Huius tamen nemo ñeque verborum,- neque sententiarum gravitatem imitatur: s e d , quum mutila quaedam et hiantia loquuti sunt, quae vel sine magistro facere potuerunt, germanos se putant esse Thucydidas. Nactus sum etiam, qui Xenophontis similem esse se cuperet:

152

C I C E R O N I S

cuius sermo est ille q u i d e m melle d u l c i o r , sed a forensi strepitu remotissimus. io. R e f e r a m u s igitur nos ad e u m , quem voluinus, inchoandum, et ea d e m u m eloquentia informand u m , q u a m in nullo cognovit Antonius. M a g n u m opus o m n i n o et a r d u u m , Brute, c o n a m u r : sed nihil difficile amanti p u t o . A m o a u t e m , et semper amavi i n g e n i u m , s t u d i a , mores t u o s . Incendor p o r r o quotidie magis , non desiderio solum , (quo quidem conficior, ) congvessus n o s t r o s , consuetudinem vic t u s , doctissimos sermones requirens t u o s , sed etiam admirabilium incredibili f a m a v i r t u t u m , q u a e specie d i s p a r e s , p r u d e n t i a coniunguntur. Quid eniin tain d i s t a n s , q u a m a severitate comitas? Quis tameu u n q u a m te aut sanctior est h a b i t u s , aut dulc i o r ? Quid t a m difficile, q u a m in p l u r i m o r u m controversi!s diiudicandis ab omnibus diligi? Consequeris t a m c n , u t eos i p s o s , q u o s contra statuas, aequos placatosque dimittas. Itaque efficis, u t , q u u m gratiae causa nihil f a c i a s , omnia tarnen sint g r a t a , quae facis. E r g o omnibus terris una Gallia c o m m u n i non ardet incendio ; in q u a f r u e r i s ipse te, q u u m in Italiae luce cognosceris, versarisque in o p t i m o r u m civium vel flore, vel r o b o r e . Iam quant u m illud e s t , q u o d in maximis occupationibus nunquam intermittis studia doctrinae ? semper a u t ipse scribis a l i q u i d , a u t m e vocas ad scribendum ? Itaque h o c sum aggressus statim Catone a b s o l u t o : quem ipsum n u n q u a m attigissem, tempora timens

ORATOR.

C A P . xo. 11. 12,

153

inimica virtuti, nisi tibi hortanti, et illius memonam mihi caram excitanti, non parere nefas esse duxissem: sed testificor, me a te rogatum, et recusantem, haec scribere esse ausum. Volo enim mihi tecum commune esse crimen, u t , si sustinere tantain quaestionem non potuero, iniusti oneris impositi tua culpa sit, mea recepti. In quo tamen iudicii nostri errorem laus tibi dati numeris compensabit. 1 1 . Sed in omni re difficillimum est, formam, (qui jcapaHTijp Graece dicitur,) exponere optimi; quod aliud aliis videtur optimum. Ennio delector, ait quispiam, quod non discedit a communi more verborum : Pacuvio, inquit alius ; omnes apud hunc ornati elaboratique sunt versus ; multa apud alterum negligeutius. Fac alium Attio. Varia enim sunt iudicia, ut in graecis; nec facilis explicatio, quae forma maxime excellat. In picturis alios horrida, inculta, abdita, et opaca; contra alios nitida, laeta, collustrata delectant. Quid est, quo praescriptum aliquod aut formulam exprimas, quum in suo quodque genere praestet, et genera plura sint? Hac ego religione non sum ab hoc conatu repulsus : existimavique, in omnibus rebus esse aliquid optimum, etiamsi lateret; idque ab eo posse, qui eius rei gnarus esset, iudicari. 12. Sed quoniam plura sunt orationum genera , eaque diversa, neque in unam formam cadunt omnia: laudationum, scriptionum, et historiarum,

C I C E R O N I S et talium suasionum, qualem Isocrates fecit Panegyricum, multique a l i i , qui sunt nominati sophistae, reliquarumque rerum f o r m a m , quae absunt ab forensi contentione, eiusque totius generis, quod graece ¿KIÒEMTIKÒV noininatur, q u i a , quasi ad inspiciendum, delectationis causa comparatum e s t , non complectar h o c tempore. Non quo negligenda sit. E s t enim ilia quasi liutrix eius oratoi'is, quem informare volumus, et de quo inoliìnur aliquid exquisitius dicere. Ab hac et verborum copia a l i t u r , et eorum constructio et numerus liberioi'e quadam fruitur licentia. Datur etiam venia concinnitati sententiaruin ; et arguti certique et circumscripti ~ verborum ambitus conceduntur: de industriaque, non ex insidiis, sed aperte ac palam, elaboratur, ut verba verbis quasi demensa et paria respondeant; ut crebro conferantur pugnantia, comparenturque contraria ; et ut pariter extrema terminentur, eundemque referant in cadendo sonum : quae in veritate causarum et rarius multo facimus, et certe occultius. In Panathenaico autem Isocrates ea studio se consectatum f a t e t u r ; non enim ad iudicioruin certamen, sed ad voluptatem aurium scripserat. Haec tractasse Thrasymachum Chalcedonium primum , et Leontinuin ferunt Gorgiam ; Theodorum inde Byzantium , multosque alios, quos 'koyoèaièdÀotis appellai in Phaedro Socrates: quorum satis arguta m u l t a , sed ut modo primumque nascentia, min u t a , et versiculoi'um similia quaedam, nimiumque

ORATOR.

C A P. 12,

155

depicta. Quo magis sunt H e r o d o t u s , Thucydidesque mirabiles : quorum aetas quum in eorum tempora , quos nominavi, incidisset, Iongissime tamen ipsi a talibus deliciis, vel potius ineptiis abfuerunt. Alter enim sine ullis salebris quasi sedatus ainnis fluit: alter incitatior f e r t u r , et de bellicis rebus canit etiain quodammodo bellicum: primisque ab his, (ut ait Theophrastus,) historia commota e s t , ut au. deret uberius , quam superiores, et ornatius dicere. Horum aetati successit Isocrates, qui praeter ceteros eiusdem generis laudatur semper a nobis; nonn u n q u a m , Brute, leniter et erudite repugnante te. Sed cedas mihi fortasse, s i , quid in eo laudem, cognoveris. Nam q u u m concisus ei Thrasymachus minutis numeris videretur, et Gorgias, qui tamen primi traduntur arte quadam verba vinxisse; Theodorus autem praefractior, nec satis, ( ut ita dicatn, ) r o t u n d u s : primus instituit dilatare verbis, et mollioribus numeris explere sententias. In quo q u u m doceret eos, qui partim in dicendo, partim in scribendo principes exstiterunt, doipus eius officina habita eloquentiae est. Itaque u t ego, quum a nostro Catone laudabar, vel reprehendi me a ceteris facile patiebar: sic Isocrates videtur testimonio Platonis aliorum iudicia debere conteinnere. Est enim, ( u t scis,) quasi in extrema pagina Phaedri his ipsis verbis loquens Socrates: „Adolescens etiam n u n c , o Phaedre, Isocrates est: sed quid de ilio augurer, lubet dicere. Quid tandem? inquit ille. Maiore

156

C I C E R O N I S

mihi ingenio videtur esse, quam ut cum orationibus Lysiae comparetur. Praeterea ad virtutem maior indoles: ut minime mirum futurum s i t , si, quum aetate processei'it, aut in hoc orationum genere, cui nunc studet, tantum, quantum pueris, reliquis praestet omnibus, qui unquam orationes attigerunt; a u t , si contentus his non fuerit, divino aliquo animi motu maiora concupiscat. Inest enim natura philosophia in huius viri mente quaed a m . " Haec de adolescente Socrates auguratur. A t ea de seniore scribit Plato, et scribit aequalis, et quidem exagitator omnium rhetorum hunc miratur unum. Me a u t e m , qui Isocratem non diligunt, una cum Socrate et cum Platone errare patiantur. Dulce igitur orationis genus, etsolutuin, et effluens, sententiis argutum, verbis sonans, est illud ¿mòiiKTMÒv, quod diximus, proprium sophistar u m , pompae, quam pugnae aptius, gymnasiis et palaestrae dicatum, spretum et pulsum foro. Sed quod educata huius nutrimentis eloquentia, ipsa se postea colorat et roborat, non alienum fuit de oratoris quasi incunabilis dicere. Verum haec ludorum atque pompae : nos autem in aciem dimicationemque descendamus. 13- Quoniam tria videnda sunt oratori, quid dicat, et quo quidque loco , et quomodo : dicendum omnino est, quid sit optimum in singulis, sed aliquanto secus, atque in tradenda arte dici solet. Nulla praecepta ponemus, ( neque enim id suscepi-

O R A T O R .

CAP.

13. 14.

lo?

m u s , ) ; sed excellents eloquentiae speciem et formam adumbrabimus : nec, quibus rebus ea paretur, exponemus ; sed qualis nobis esse videatur. A c duo breviter prima. Sunt eiiim non tarn insignia ad maximam laudein, quam necessaria, et tamen cum multis paene commuiiia. Nam et invenire quid, et iudicare, quo quidque loco dicas, magna ilia quidem sunt, et tanquam animi instar in corpore: sed propria magis prudentiae, quam eloquentiae. Qua tamen in causa est vacua prudentia? Noverit igitur hie quidem orator, quem summum esse volumus, argumeutorum et actionum locos. Nam quoniain, quidquid est, quod in controversia aut in contentione versetur, in eo, aut sitne, aut quid s i t , aut quale s i t , quaeritur : situe, signis; quid sit, defìnitionibus ; quale sit, recti pravique partibus : quibus ut uti possit orator , 11011 illc vulgaris, sed hie excellens, a propriis personis et temporibus semper, si potest, avocat controversiam ; latius enim de genere, quam de parte disceptare licet; u t , quod in universo s i t p r o b a t u m , id in parte sit probari necesse. 14. Haec igitur quaestio, a propriis personis et temporibus ad universi generis orationem traducta, appellami- thesis. In hac Aristoteles adolescentes, non ad philosophorum morem tenuiter disserendi, sed ad copiam rhetorum, in utramque partem ut ornatius et uberius dici posset, exercuit: idemque locos (sic enim appellai), quasi

C I C E R O N I S

argumentoruin notas, tradidit, unde omnis in utrainque partem traheretur oratio. Facile igitur hie noster, (non eiiim declamatorem aliquem de ludo, aut rabulam de f o r o , sed doctissimum et perfectissimum q u a e r i m u s , ) quoniam loci certi traduntur, percurret omnes. Nec vero utetur imprudenter hac copia, sed idonea exquiret, et seiiget. Non enim semper, nec in omnibus causis, cx iisdem eadem argumentorum momenta sunt. Iudicium igitur adhibebit; nec inveniet solum quid dicat, sed etiam expendet. Nihil enim est feracius ingeniis, iis praesertim, quae disciplinis exculta sunt. Sed ut segetes fecundae et uberes non solum fruges, verum herbas etiam effundunt iniinicissimas f m g i b u s : sic interdum ex illis locis, aut levia quaedam, aut causis aliena, aut non utilia gignuntur; quorum ab oratoris iudicio delectus magnus adhibebitur. Alioqui quonam modo ille in bonis haerebit et habitabit suis? aut molliet d u r a , aut occultabit, quae dilui non poterunt, atque omnino opprimet, si licebit, aut abducet animos? aut aliud afferet, quod oppositum probabilius s i t , q u a m i l l u d , quod obstabit? 15. Iam vero e a , quae invenerit, qua diligentia collocabit? quoniam id secundum erat de tribus. Yestibula nimirum honesta, aditusque ad causam faciet illustres : quumque animos prima aggressione occupaverit, infirmabit excludetque contraria; de iìrmissimis alia prima ponet, alia

ORATOR.

C A P . 15. 16.

159

postrema, inculcabitque leviora. Atque in primis duabus dicendi partibus qualis esset, summatim breviterquc descripsimus. Sed, ut ante dictum est, in his partibus, (etsi graves atque magnae sunt,) minus et artis est, et Iaboris. 16. Quuin autem, q u i d , et quo l o c o , dicat, invenerit, illud est longe maximum, videre, quo11am modo. Scitum est eniin, quod Carneades noster dicere solebat, Clitomachum eadem dicere, Charmadam autem quodam etiam modo dicere. Quod si iu philosophia tantum interest, quemadmodum dicas, ubi res spectatur, non verba penduntur : quid tandem in causis existiinandum est, quibus totis moderatur oratio? Quod quidem ego, B r u t e , ex tuis literis sentiebam, 11011 te id scitari , qualein ego in inveniendo et in collocando summum esse oratorein vellem ; sed id mihi quaerere videbare, quod genus ipsius orationis optimum iudicarem. Rem difficilem, dii iminortales ! atque omnium difFicillimam. Nam quum est oratio moll i s , et tenera, et ita ílexibilis, ut sequatur, quocunque torqueas : turn et naturae variae, et voluntates multum inter se distantia effecerunt genera dicendi. Flumen aliis verborum, volubilitasque cordi est, qui ponunt in orationis celeritate eloquentiam. Distincta alios et interpuncta intervalla, morae, respirationesque delectant. Quid potest esse tam diversum? tamen est in utroque aliquid excellens. Elaborant alii in lenitate et aequabili-

iGo

C 1 C E R O N I S

tate, et puro quasi quodam et candido genere dicendi. Ecce aliqui duritatem et severitatem quandam verbis, et orationis quasi moestitiam sequuntur; quodque paulo ante diximus, ut alii graves, alii tenues, alii temperati vellent videri: quot orationum genera divisimus, totidem oratorum reperiuntur. 1 7 . Et quoniam coepi iam cumulatius hoc munus augere, quam a te postulatum est, (tibi enim tantum de orationis genere quaerenti respondi etiam breviter de inveniendo et collocando ) ; ne nunc quidem solum de orationis modo dicam, sed etiam de actionis : ita praetermissa pars nulla erit. Quandoquidem de memoria nihil est hoc loco dicendum, quae communis est multarum artium. Quo modo autem dicatur, id est in duobus, in agendo, et in eloquendo. Est enim actio quasi corporis quaedam eloquentia, quuin constet e voce atque motu. Vocis mutationes totidem sunt, quot animorum, qui maxime voce commoventur. Itaque ille perfectus, quem iamdudum nostra indicat oratio, uteunque se affectum videri, et animum audientis moveri volet, ita certum vocis admovebit sonum : de quo plura dicerem, si hoc praecipiendi tempus esset, aut si tu hoc quaereres: dicerem etiam de gestu, cum quo iunctus est vultus. Quibus omnibus, dici vix potest, quantum intersit, quemadmodum utatur orator. Nam et infantes, actionis dignitate, eloquentiae saepe fructum tulerunt ;

ORATOR. r u n t ; et diserti,

C A P. 17. 13.

deformitate a g e n d i ,

161 multi infan-

tes putati s u n t ; ut iam non sine causa Deinostlienes tribuerit actioni.

et p r i m a s ,

et secundas,

et tertias

Si enim eloquentia nulla sine h a c ,

autem sine eloquentia , tanta est ;

haec

certe p l u r i m u m

in dicendo potest. 13.

Volet igitur i l l e , q u i eloquentiae principa-

tuin p e t e t , suinmissa,

et contenta v o c e ,

f l e x a , miserabilis. tura vocis :

cuius

inflexo, acuto,

quidem

quidam

et

videri g r a v i s ;

Mira est enim

quaedain

et na-

e tribus omnino sonis,

g r a v i , tanta s i t , et tam suavis va-

rietas perfecta in cantibus. etiam

atrociter dicere;

leniter; et inclinata,

E s t autem in dicendo

cantus o b s c u r i o r ,

non hie e P h r y -

gia et Caria rhetoruin e p i l o g u s , paene canticum ; sed i l l e ,

quem significat D e m o s t h e n e s ,

et Aeschi-

nes, quum alter alteri obiicit vocis flexiones ; et huic plura etiam Demosthenes, illumque saepe dicit voce dulci et

clara fuisse.

dum mihi videtur vitatis in vocibus.

In quo illud etiam notan-

ad studium persequendae suaIpsa enim n a t u r a ,

dularetur h o m i n u m orationem, suit acutain v o c e m ,

nec una p l u s ,

ma syllaba citra tertiam :

quasi m o •

in omni verbo ponec a postre-

quo magis naturain du-

cem ad aurium voluptatem sequatur industria. vocis quidem

bonitas

optanda e s t ;

in nobis ; sed t r a c t a t i o , atque usus in nobis. go ille princeps variabit et m u t a b i t ; rum,

turn intendens,

Cic. Bhctor.

Vol. III.

Ac

11011 est enim

turn reinittens,

Er-

omnes sonopersequetur 11

iGz

CICERONIS

gradus; idemque motu sic utetur, nihil ut desit, aut supersit in gestu. Status erectus et celsus: rarus incessus, nec ita Iongus : excursio moderata , eaque rara: nulla mollitia cervicum, nullae argutiae digitorum, non ad numerum articulus cadens: trunco magis toto se ipse moderans, et virili laterum flexione, brachii proiectione in contentionibus, contractione in remissis. Yultus v e r o , qui secundum vocem plurimum potest, quantam affert turn dignitatem, turn venustatem? in quo quum effeceris, lie quid ineptum, aut vultuosum sit, turn oculorum est quaedam magna moderatio. Nam ut imago est animi vultus; sic indices oculi: quorum et hilaritatis, et vicissim tristitiae modum res ipsae, de quibus agetur, temperabunt. 19. Sed iam illius perfecti oratoris et summae eloquentiae species exprimenda est: quem hoc uno excellere , cetera in eo latere, indicat nomen ipsum. Non enim inventor, aut compositor , aut actor, haec complexus est omnia, sed et Graece ab cloquendo ptjToop, et Latine eloquens dictus est. Ceterarum enim rerum, quae sunt in oratore , partem aliquam sibi quisque vindicat: dicendi autem, id est eloquendi, maxima vis soli huic conceditur. Quamquam eniin et philosophi quidam ornate loquuti sunt, (si quidem et Theophrastus divinitate loquendi nomen inven i t , et Aristoteles Isocratem ipsum lacessivit, et Xenophontis voce Musas quasi loquutas ferunt; et

ORATOR.

C A P. jg.

165

longe omnium, quicunque scripserunt, riut lo({uuti sunt, exstitit et suavitateet gravitate princeps Plato;) tarnen horum oratio ñeque ñervos, ñeque acúleos oratorios ac forenses habet. Loquuntur cum doctis, quorum sedare ánimos m a l u n t , quam incitare. Sic de rebus placatis, ac minime turbuleiit i s , docendi causa, non capiendi, l o q u u n t u r ; ut in eo ipso, quod delectationem aliquam dicendo aucupentur, plus nonnullis, quam necesse sit, facere videantur. Ei'go ab hoc genere non difficile est haue eloquentiam, de qua nunc agitur, secernere. Mollis est enim oratio philosophorum, et umbratilis, nee sententiis, nec verbis instrueta popularibus, nec viñeta numeris, sed soluta liberius. Nihil iratum h a b e t , nihil invidum , nihil atrox, nihil mirabile, nihil a s t u t u m : casta, verecunda , virgo incorrupta quodammodo. Itaque sermo p o t i u s , quam oratio, dicitur. Quamquam enim omnis loquutio oratio est, tarnen unius oratoi'is loquutio hoc proprio signata nomine est. Sophistarum, de quibus supra dixi, magis distinguenda siinilitudo videtur, qui omnes eosdem volunt flores, quos adhibet orator in causis, persequi. Sed hoc differunt, q u o d , quum sit his propositum non perturbare ánimos, sed placare p o t i u s , nec tam persuadere, quam delectare, et apertius id f a c i u n t , quam nos, et crebrius, conciimas magis sententias exquirnnt, quam probabiles, a re saepe discedunt, intexunt fabulas,

C I C E R . O N I S verba audacius transferunt, eaque ita disponimi, ut pictores varietatem colorum, paria paribus referunt, adversa contrariis, saepissimeque similiter cxtrema definiunt. 20. Huic generi historia finitima est, in qua et narratur ornate, et regio saepe aut pugna describ i t u r ; interponuntur etiam condones et hortationes : sed in his tracta quaedam et fluens expetit u r , non haec contorta et acris oratio. Ab his non multo secus, quam a poetis, haec eloquentia, quam quaerimus, sevocanda est. Nam etiam poetae quaestionem attulerunt, quidnam esset i l l u d , quo ipsi differrent ab oratoribus. Numero maxime videbantur antea, et versu: nunc apud oratores iam ipse numerus increbruit. Quidquid est e n i m , quod sub aurium mensuram aliquam cadit, etiamsi abest a v e r s u , (nam id quidem orationis est v i t i u m , ) numerus vocatur, qui graece pvS/ió? dicitur. Itaque video visum esse nonnullis, Flatonis et Democriti loquutionem, etsi absit a versu, tamen, quod incitatius f e r a t u r , et clarissimis verborum luminibus utatur, potius poema putandum, quam comicorum poetarum; apud q u o s , nisi quod versiculi sunt, nihil est aliud quotidiani dissimile sermonis. Nec tamen id est poetae maximum; etsi est eo laudabilior, quod virtutes oratoris persequitur, quum versu sit adstrictior. E g o autem, etiamsi quorundam grandis et ornata vox est poetarum, tamen in iis

ORATOR.

C A P. 20. 21.

165

quum Iicentiam statuo maiorem esse, qnam in nobis, faciendorum iungendorumque verborum, turn etiam nonnulli auriuin voluptati vocibus mag i s , quam rebus inserviunt. Nec v e r o , si quid est uuum inter eos simile, propterea ceterarum rerum dissimilitudo intelligi non potest: sed id nec dubium est, e t , si quid habet quaestioais, hoc tainen ipsum ad i d , quod propositum est, 11011 est necessarium. Seiunctus igitur orator a philosophorum eloquentia, a sophistarum, ab historicorum, a poetarum, explicandus est nobis, qualis futurus sit. 2 1 . Erit igitur eloquens (hunc enim, auctore Antonio , quaerimus ) i s , qui in foro , causisque civilibus ita dicet, ut probet, ut delectet, ut flectat. P r o b a r e , necessitatis est: delectare, suavitatis: flectere, victoriae. Nam id unum ex omnibus ad obtinendas causas potest plurimum. Sed quot officia oratoris, tot sunt genera dicendi. Subtile in probando, modicum in delectando, vehemens in flectendo: in quo uno vis omnis oratoris est. Magni igitur i u d i c i i , summae etiam facultatis esse debebit moderator ille, et quasi temperator huius tripartitae varietatis. Nam et iudicabit, quid cuique opus s i t ; et poterit, quocunque modo postulabit causa, dicere. Sed est eloquentiae, sicut reliquarum rerum, fundameni u m , sapientia. Ut enim in v i t a , sic in oratione, nihil est diilicilius, q u a m , quid deceat, videre.

CICERONIS appellant hoc Graeci: nos dicamus sane De quo et praeclare multa praecipiuntur, et res est cognitione dignissima. Huius ignoratione noil modo in v i t a , scd saepissime et in poematis, et in oratione peccatur. Est autem, quid deceat, oratori videndum lion in sententiis solum, sed etiam in verbis. Non enim omnis fortuna, non omnis honos, non omnis auctoritas, non omnis aetas, nec vero locus , aut tempus, aut auditor omnis, eodem aut verborum genere tractandus est, aut sententiarum : seinperque in omni parte orationis, u t v i t a e , quid deceat, est considerandum: quod et in r e , de qua a g i t u r , positum est, et in personis et eorum, qui dicunt, et eorum, qui audiunt. Itaque hunc locum, longe et late patentem , philosophi solent in officiis tractare, (non quum de recto ipso disputant; nam id quidem unum e s t , ) gvammatici in poetis , rhetores in omni et genere et parte causarum. Quam enim indecorum est, de stillicidiis quum apud unum iudicem dicas, amplissimis verbis et locis uti communibus; de maiestate populi Romani summisse et subtiliter? Hie genere toto. At persona alii peccant, aut sua, aut iudicum, aut etiam adversariorum; nec re solum, sed saepe verbo. Etsi enim sine re nulla vis verbi est, tamen eadem res saepe aut probatur, aut reiicitur, alio atque alio elata verbo. In omnibusque rebus videndum est, quatenus. Etsi enim suus cuique modus est, tamen magis offendit niTlpixov

decorum.

ORATOR.

C A P. 21. 22.

167

m i u m , quam parum. In quo Apelles pictores quoque eos peccare dicebat, qui non sentirent, quid asset satis. 22. Magnus esset locus h i e , B r u t e , quod te non f u g i t , et magnum volumen aliud desiderati sed ad i d , quod agitur, illud satis. Quuin hoc decere, ( q u o d semper usurpamus in omnibus dictis et factis, minimis et m a x i m i s , ) quum hoc, i n q u a m , decere dicamus, illud non decere, et id usquequaque, quantum s i t , appareat; in alioque ponatur, aliudque totum s i t , utrum decere, an oportere dicas; (oportere enim, perfectionem declarat officii, quo et semper utendum e s t , et omnibus: decere, quasi aptum esse, consentaneumque tempori et personae; quod quum in factis saepissime, turn in dictis v a l e t , in vultu denique, et g e s t u , et incessu; contraque item dedecere : quod si poeta f u g i t , nt maximum vitium, qui peccat etiam, quum probam orationem affingit improbo, stultove sapientis ; si denique pictor ille v i d i t , quuin immolanda Iphigenia tristis Calchas esset, moestior U l y s s e s , moereret Menelaus, obvolvenduin caput Agamemnonis esse, quoniam summum ilium luctum penicillo non posset imitari; si denique histrio, quid deceat, quaerit: quid faciendum oratori putemus?) s e d , quum hoc tantum sit : quid in causis, earumque quasi membris f a c i a t , orator viderit; illud quidem perspicuum e s t , non modo partes orationis, sed

C I C E R O N I S c t i a m causas t o t a s ,

alias

alia

f o r m a dicendi esse

tractandas. 23. ratur,

Sequitur,

u t c u i u s q u e generis nota quae-

et f o r m u l a .

Magnum opus, e t a r d u u m ,

ut

saepe i a m d i x i m u s : sed i n g r e d i e n t i b u s considerandum f u i t , q u i d ageremus ; n u n c q u i d e m i a m ,

quo-

c u n q u e f e r e m u r , dan da n i m i r u m vela sunt. A c primum informandus

est ille n o b i s ,

solum quidam vocant Atticum. humilis, plus,

consuetudinem

quam

audiunt,

opinione,

quamvis

modo' confidunt subtilitas stimanti,

diiFerens.

ilia

aliquem

oportet,

viribus careat, s i t , dine.

orationis

videtur

esse exi-

minus.

Etsi

h a b e a t tamen suc-

etiamsi illis

maximis

( u t ita d i c a m , ) integra valetu-

P r i m u m i g i t u r eum t a n q u a m e vinculis nu-

snerorum e x i m a m u s . oratori vandi

numeri, ratione

tionis , dam

ut,

t a m e n ilio

Nam

experienti

eniin non p l u r i m i sanguinis e s t , cum

I t a q u e eum q u i sint,

quidem

est

et

ab indisertis re

se posse dicere. nihil

sed

imitans,

ipsi infantes

imitabilis

quem

Summissus est,

S u n t e n i m q u i d a m (ut scis)

de q u i b u s m o x a g e m u s ,

quadam,

sed

alio

in

in h o c o m n i n o r e l i n q u e n d i .

sit,

nec v a g u m

tamen,

ut

n o n u t licenter v i d e a t u r errare. bis q u a s i

coagmentare

tanquam

hiatus

dam,

quod indicet

et

de re h o m i n i s

negligat.

concursu

ora-

S o l u t u m quidingredi

libere,

V e r b a etiam verH a b e t enim ille

vocalium

non i n g r a t a m

magis quam

obser-

genere

molle

quid-

negligentiam

de v e r b i s laborantis.

ORATOR.

C A P . 23. 24.

Sed erit videndum de reliquis, quum haec duo ei liberiora f u e r i n t , circuitus, coiiglutinatioque verborum. Ilia enim ipsa contracta et minuta non iiegligenter tractanda sunt; sed quaedam etiam negligentia est diligeiis. Nam ut mulieres esse dicuntur nonnullae inornatae, quas id ipsuin deceat: sic haec subtilis oratio etiain incomta delectabit. F i t enim quiddam in utroque, quo sit venustius, sed 11011 ut appareat. Turn removebit u r ; omnis insignis ornatus, quasi margaiùtarum ; ne calamistri quidem adhibebuntur. Fucati vero medicamenta candoris et ruboris omnia repellent u r ; elegantia m o d o , et munditia remanebit. Sermo purus erit, et L a t i n u s ; dilucide planeque dicetur; q u i d d e c e a t , circumspicietur. 24. Unum aderit, quod quartum numerat Theophrastus in orationis laudibus, ornatum iltud, suave et affluens : acutae crebraeque sententiae ponentur, et nescio unde ex abdito erutae, atque in hoc oratore dominabuntur. Verecundus erit usus oratoriae quasi supellectilis. Supellex est enim quodaminodo nostra, quae est in ornainent i s , aliis r e r u m , aliis verborum. Ornatus autem v e r b o r u m , duplex : unus simplicium, alter collocatorum. Simplicium probatur in propriis usitatisque v e r b i s , quod aut optime sonat, aut rem maxime explanat : ili alienis, aut translatum, et sumtum aliunde, ut mutuo ; aut factum ab ipso ot novum ; aut priscum et inusitatum. Sed etiam

170

C I C E R O N I S

inusitata, ac prisca sunt in propriis, nisi quod raro utiinur. Collocata autein verba habent ornatuin, si aliquid concinnitatis efficiunt, quod verbis mutatis 11011 maneat, manente sententia. Nam sententiarum ornamenta, quae permaneant, etiamsi verba mutaveris, sunt ilia quidem permulta, sed, quae emineant, pauciora. Ergo ille tenuis orator, modo sit elegans, nec in faciendis verbis erit audax, et in transferendis verecundus, et parcus in priscis, reliquisque ornamentis et verborum et sententiarum demissior: translatione fortasse crebrior, qua frequentissime sermo omnis utitur non modo urbanorum, sed etiam rusticorum : siquidem est eorum, gemmare vites, lascivire agros, laebas esse segetes, luxuriosa frumento,. Nihil horuin partum audacter, sed aut simile est illi, unde transferas: aut, si res suum nullum habet nomen , docendi causa sumtum, non ludendi, videtur. Hoc ornamento liberius paulo, quam ceteris , utetur hie summissus : nec tam licenter tamen, quam si genere dicendi uteretur amplissimo. 25. Itaque illud indecorum, (quod quale sit, ex decoro debet intelligi,) hie quoque apparet, quum verbum aliquod altius transfertur, idque in oratione humili ponitur, quod idem in alta deceret. Illarn autem concinnitatem, quae verborum collocationem illuminat his luminibus, quae Graeci, quasi aliquos gestus orationis, Sj.r\\ia.Ta. appel. lant, (quod idem verbum ab his etiam in sen-

ORATOR.

C A P. 25.

tentiarum ornamenta transferrin', ) adhibet quidem hie subtilis, ( q u e m , nisi quod solum, ceteroquin recte quidam vocant A t t i c u m ; ) sed paulo parcius. N a m , sicut in epularuin apparatu, a magnificentia recedens, non se parcum solum, sed etiam elegantem videri volet; eliget, quibus utatur. Non sunt enim peraeque apta huius ipsius oratoris, de quo loquor, parsimoniae. Nam i l i a , de quibus ante d i x i , huic acuto fugienda sunt, paria paribus relata, et similiter conclusa, eodemque pacto cadentia; et immutatione literae quasi quaesitae venustates ; ne elaborata concinnitas, et quoddam aucupium delectationis manifesto deprehensum appareat. Itemque si quae verborum iterationes contentionem aliquam, et clamorum requirent, erunt ab hac summissione orationis alienae ; ceteris promiscue poterit uti ; continuationem verborum modo relaxet , et dividat, utaturque verbis quam usitatissimis, translationibus quam mollissimis : etiam ilia sententiarum lumina assumat, quae non erunt vehementer illustria. Non faciet rempublicam loquentem, nec ab inferis mortuos excitabit, nec acervatim multa frequentans, una complexione devinciet. Valentiorum haec laterum sunt, nec ab h o c , quem informamus, aut exspectanda, aut postulanda. Erit enim ut voce, sic etiam oratione suppressior. Sed pleraque ex illis convenient etiam huic tenuitati: quamquam iisdem ornamentis utetur horridius. Talem enim inducimus.

172

C I C E R O N I S

Accedet actio non tragica, nec scenae, sed modica iactatione corporis, vultu tamen inulta conficiens; non h o c , quo dicuntur os ducere, sed ilio, quo significant ingenue, quo sensu quidque pronuntient. 26. Huic generi orationis aspergentur etiam sales, qui in dicendo nimium quantum valent : quorum duo genera sunt, unum facetiarum, alteruin dicacitatis. Utetur utroque ; sed altero in narrando aliquid venuste, altero in iaciendo, remittendoque ridiculo : cuius genera plura sunt : sed nunc aliud agimus. Illud admonemus tamen, ridiculo sic usurum oratorem, ut nec nimis frequenti, ne scurrile s i t ; nec subobscoeno, ne mimicum; nec petulanti, ne improbum; nec in calamitatem, ne inhumanum ; nec in f a c i n u s , ne odii locum risus occupet ; neque aut sua persona, aut iudicum, aut tempore alienum. Haec enim ad illud indecorum referuntur. Vitabit etiam quaesita, nec ex tempore ficta, sed domo aliata: quae plerumque sunt frigida. Parcet et amicitiis, et dignitatibus : vitabit insanabiles contumelias : tantuinmodo adversarios figet, nec eos tamen semp e r , nec omnes, nec omni modo. Quibus exceptis sic utetur sale et facetiis, ut ego ex istis novis Atticis talem cognoverim neminem, quum id certe sit vel maxime Atticum. Hanc ego iudico formam summissi oratoris ; sed magni tamen, et germani Attici: quoniam, quidquid est salsum,

ORATOR.

C A P. 26. 27.

173

aut salubre in oratione, id proprium Atticoruin est: e quibus tamen 11011 omnes faceti; Lysias satis, et Hyperides; Deinades praeter ceteros fertur; Demosthenes minus habetur; quo quidem mihi nihil videtur urbanius : sed 11011 tam dicax fuit, quam facetus. Est autem illud acrioris ingenii, hoc inaioris artis. 27. Uberius est aliud, aliquantoque robustius, quam hoc humile, de quo dictum est; summissius autem, quam illud, de quo iam dicetur, amplissimum. Hoc in genere, nervorum vel minimum, sanguinis autem est vel plurimum. Est enim pleliius, quam hoc enucleatum ; quam autem illud ornatum, cöpiocumque, remissius. Huic omnia dicendi ornamenta conveniunt, plurimumque est in hac orationis forma suavitatis. In qua multi floruerunt apud Graecos : sed Phalereus Demetrius meo iudicio praestitit ceteris ; cuius oratio quum sedate placideque Iabitur, tum illustrant earn, quasi stellae quaedam, translata verba, atque immutata. Translata ea dico, ut saepe iain, quae per similitudinem ab alia r e , aut suavitatis aut inopiae causa, transferuntur. Immutata, in quibus pro verbo proprio proprium subiicitur aliud, quod idem significet, sumtum ex re aliqua consequenti. Quod quamquam transferendo fit, tamen alio modo transtulit, quum dixit Ennius arce et urie orba sum: alio modo, si pro patria arcem dixisset: et horridam Africani terribili tremere tumultu

>74

CICERON1S

quum dicit, pro Afiis immutat Africani. liane iinaXkayriv rhetores, quia quasi summutantur verba pro verbis: fieroovvfiiav Grammatici vocant, quod nomina transferuntur. Aristoteles autein translation! haec ipsa subiungit, et abusionem, quam HardjcpijSiv vocant: u t , quum minutimi diciinus animurn pro parvo, et abutimur verbis propinquis, si opus est, vel quod delectat, vel quod decet. Iam quum fluxerunt plures continuae translationes, alia plane fit oratio. Itaque hanc Graeci appellant àXKtfyopiav, nomine recte, genere melius ille, qui ista omnia translationes vocat. Haec frequentat Phalereus maxime, suntque dulcissima : et quamquam translatio est apud eum multa, tamen immutationes nusquam crebriores. In idem genus orationis, (loquor enim de ilia modica ac temperata,) verborum cadunt lumina omnia, multa etiam sententiarum : latae eruditaeque disputationes ab eodem explicabuntur, et loci communes sine contentione dicentur. Quid multa? ephilosopborum scholis tales fere evadunt: e t , nisi coram erit comparatus ille fortior, per se hie, quem dico , probabitur. Est enim quoddam etiam insigne, et florens orationis, pictuin, et expolitum genus, in quo omnes verborum, omnes sententiarum illigantur lepores. Hoc totum e sophistarum fontibus defluxit in f o r u m , sed spretum a subtilibus, repulsum a gravibus, in e a , de qua l o q u o r , mediocritate consedit.

ORATOR. 28-

C A P. 23.

Tertius est ille amplus ,

ornatus,

in

est e n i m , iniratae

quo

cuius

profecto vis

gentes

eloquentiam

valere

passae s u n t :

quae

cursu

magno,

suspicerent o m n e s , assequi posse tractare

copiosus , g r a v i s , m a x i m a est.

ornatum d i c e n d i ,

mum

175

in

civitatibus

sed hanc

sonituque

animos,

huius

Haec modo p e r f r i n g i t ,

pluri-

eloquentiam,

ferretur,

quam admirarentur,

diifiderent.

Huius omni

Hie

et copiarn ad-

quam

q u a m se

eloquentiae est

modo

permovere.

m o d o irrepit in sensus ;

serit novas o p i n i o n e s , evellit insitas.

interest inter h o c dicendi genus et superiora. i n ilio subtili et acuto e l a b o r a v i t , guteque uno

diceret,

hoc

nec quidquam

perfecto,

maximus;

magnus wunquam

quem m o d i c u m

ancipites tamen

dicendi minus

est n a t u s ,

cadet.

incertosque non

gravis,

non

casus:

adibit.

acer,

Alte

ardens,

si

etiam,

si

magnum

enim

cadere

quem principem si ad hoc unum aut h u i c

nec suam copiam illis d u o b u s

temperavit;

sapiens i a m ;

ille

11011 extimescet

aut in h o c solo se e x e r c u i t ,

Ille enim s u m i n i s s u s , dicit,

si

Medius

u t saepe f i t ,

A t v e r o hie n o s t e r ,

generi studuit u n i , generibus

cogitaret;

est,

et temperatum v o c o ,

succedet,

periculuin

non potest. poniinus,

Qui

callide ar-

altius

orator

m o d o suum illud satis i n s t r u x e r i t ; quando

ut

m i n i m e q u e in lubrico v e r s a b i t u r , e t , si

semel constiterit , autem,

in-

Sed multuin

maxime quod medius,

est contemnendus.

acute et

veteratorie

suavis;

hie autem

C I C E R O

N IS

copiosissimus,

si nihil est a l i u d ,

videri

Qui

solet.

enim

nihil

v i x satis sanus

potest

tranquille,

nihil leniter, n i h i l p a r t i t e , definite, distincte, facete dicere, praesertim q u u m causae p a r t i m t o t a e sint eo m o d o , p a r t i m a l i q u a ex parte t r a c t a n d a e ; si is 11011 p r a e p a r a t i s a u r i b u s i n f l a m m a r e r e m coepit : apud sanos,

furere

et q u a s i inter s o b r i o s b a c c h a r i vino-

lentus videtur. 29.

Tenemus igitur, Brute,

sed a n i m o .

quern q u a e r i m u s ;

N a m m a n u si p r e h e n d i s s e m ,

ne ipse

q u i d e m sua tanta eloquentia m i h i p e r s u a s i s s e t , se d i m i t t e r e m . quens, igitur Is

quem is?

enim

nunquain vidit Antonius.

Complectar

dicere.

Nemo Ego

viderim,

is,

enim

tameu

sit

eloquentia videre

( ut idem misse,

unquain

fuit.

quid desiderem,

non,

Ne quid de

q u a m etsi possumus.

neque

quidquam

sed i l l u d i p s u m ,

cuius qui

eloquens; ipsa,

teuere

quaero,

quod

quam

possumus.

Is

nihil est a l i u d ,

nullis,

nisi

erit i g i t u r

mentis

eloquens,

i l l u d i t e r e m u s , ) q u i p o t e r i t parva suin-

modica temperate,

Tota mihi

et s p e c i e m ,

animo

eloquentem

compos,

oculis

et h u m i l i a subtiliter,

inquies,

rei f o n n a m ,

m o r t a l e et c a d u c u m , nisi

pluribus.

d i s p u t o ; r e d e o q u e ad illarn P i a t o n i s ,

11011 c e r n i m u s ,

sit

qui

Q u i s est

disseram

et m e d i o c r i a temperate potest

enim,

qua dixeram, Non

brevi,

est e l o q u e n s ,

et m a g n a g r a v i t e r , fuerit.

ut

S e d i n v e n t u s p r o f e c t o est ille elo-

causa

m a g n a graviter

p r o Caeciua

dicere.

de v e r b i s i n t e r d i c t i fuit.

O R A T O R .

C A P. ¡29. 30.

177

fuit. Res involutas definiendo explicaviinus : ius civile laudavimus : verba ambigua distinxiinus. F u i t o m a n d u s in Maiiilia lege Pompeius. Temperata oratione ornandi copiain persequuti suinus. Ius omiie retinendae maiestatis Rabirii causa continebatur. E r g o in omni genere amplifìcationis exarsimus. 30. A t haec interdum t e m p e r a n d a , et varianda sunt. Q u o d igitur in accusationis quinque libri s non reperitur g e n u s ? quod in A v i t i ? quod in Cornelii? quod in plurimis nostris defensionib u s ? quae exempla selegissem, nisi vel nota esse arbitrarer, vel ipsi possent l e g e r e , q u i quaererent. Nulla est enim. ullo in genere l a u s , cuius in nostris orationibus non sit a l i q u a , si non perfectio, at conatus tamen, atque adumbratio. Si non assequiniur: a t , quid d e c e a t , videmus. Nec enim nunc de nobis, sed de re dicimus : in quo tantum a b e s t , u t nostra m i r e m u r , u t usque eo difficiles, ac morosi siinus , ut nobis non satisfaciat ipse Demosthenes; qui quamquam unus eminet inter omnes in oinni genere d i c e n d i , tamen non semper implet aures ineas ; ita sunt a v i d a e , et capaces; et semper aliquid i m m e n s u m , infinitumque desiderant. Sed t a m e n , quoniam et hunc tu oratorem cum eius studiosissimo Fammene , quum esses A t h e n i s , totum diligentissime c o g n o v i s t i ; neque eum diinittis e manibus ; et tamen nostra etiam lectitas : vides profecto, ilium multa perficere, nos multa Cic.

fì/ieter.

Vol. Ill-

12

178

C I C E R O N I S

conari; ilium posse, nos velie, quocuuque modo causa postulet, dicere. Sed ille magnus: nam et successit ipse magnis, et maxiinos oratores hahuit aequalus. Nos magnum fecissemus, si qnidem potuissemus, quo contendimus, pervenire, in ea urbe, ili qua, (ut ait Antonius,) auditus eloquens nemo erat. Atqui, si Antonio Crassus eloquens visus non est, ant sibi ipse; nunquam Cotta visus esset, mi ni] un in Sulpicius, nunquam Hortensius. Nihil enim ample Cotta, nihil lenite? Sulpicius, 11011 inulta graviter Hortensius. Superiores niagis ad omne genus apti, Crassum dico et Antonium. Ieiunas igitur huius multiplicis, et aequabiliter in omnia genera fusae orationis aures civitatis accepimus ; easque 110s primi, quicunque erainus, ct quantuluincunque dicebainus , ad huius generis audiendi incredibilia studia convertimus. Quantis ilia clainoribus adolescentuli dixiinus de supplicio parricidarum ? quae liequaquam satis deferbuisse post aliquanto sentire coepimus: Quid enim lam commune , quam spiritus vivis, ¿erra morta is, mare fluctuantibus, litus eiectis? Ita vivunt. dum possunt, ut ducere animarti de coelo non queant : ita moriiiut ur, ut eorum ossa terram non tangant: ita iaciantur ßuetihus, ut nunquam abluantur: ita postremo eiiciuntur, ut ne ad saxa quidetìi mortui conquiescant, et quae Sequuntur. Sunt enim omnia, sicut adolescentis, non tam re et maturitate, quam spe et exspectatione, laudata. Ab

O R A T OK.

C A P. 50. 51.

179

hac indole iam ilia matura: Uxor generi, noverca ßliiy ßliae pcllex. Wee vero hie erat unus ardor in nobis , ut hoc modo omnia diceremus. Ipsa enim ilia pro lloscio iuvenilis redundantia, inulta habet attenuata, quaedam etiam paulo hilariora; ut pro A v i t o , pro Cornelio, compluresque aliae. Nemo enim orator tam inulta, ne in Gracco quidein otio, script.it, quain inulta sunt nostra; eaque banc ipsam habent, quam probo, varietatem. 31. An ego Homero, E n n i o , reliquis poetis, et maxime tragicis concederem, ut ne omnibus lócis eadern contentione uterentur, crebroque mutarent, nonnunquain etiam ad quotidianum genus sermonis accederent: ipse nunquam ab ilia acerrima contentione discederein? Sed quid poetas divino in^eiiio profero? Histriones eos vidimus, quibus nihil posset in suo genere esse praestantius, qui 11011 solum in dissimillimis personis satisfaciebant, quuin tarnen in suis versarentur, sed et comoedum in tivigoediis, et tragoeduin in comoediis adinodum piacere vidimus, ligo non elaborem? Me quum dico ; te, Brute , dico. Nam in me1 quidem iain pridein eiiectuin est, quod futurum fuit. Tu autem eodem modo oinnes causas ages ? aut aliquod causarum genus repudiabis? aut in iisdem causis perpetuum eundem spiritum sine ulla coramutationc obtinebis? Demosthenes quidem, cuius liuper inter imagines tuas, ac tuorum, (quod eum, rredo, amaies ) quuin ad te ili Tusculanum ve-

C I C E K O N I S Iiissein,

iinaginem ex aere v i d i , nihil L y s i a e subti-

litate c e d i t , nihil argutiis et acumine H y p e r i d i , nihil lenitate A e s t h i n i , et splendore v e r b o r u m . tae sunt eius t o t a e

orationes

subtiles,

Mul-

ut contra

L e p t i n e m ; multae totae graves, ut quaedam Philippicae ; multae v a r i a e , ut contra Aeschinein, falsae legationis,

u t contra eundein p r o causa

Ctesiphontis.

Iam illud m e d i u m quoties v u l t , a r r i p i t , et a grav i s s i m o d e s c e n d e n s , eo potissimum del'abitur.

Cla-

moves tarnen t u m m o v e t , et tum in dicendo plurim u m e f f i c i t , q u u i n g r a v i t a t i s locis u t i t u r . h o c parumper a b e a m u s ;

Sed ab

q u a n d o q u i d e m de genere,

non de hoinine q u a e r i m u s : rei potius , i d e s t , eloquentiae v i m et n a t u r a m explicemus. quod

iam

ante

diximus,

Illud tamen,

memineriinus,

nil

nos

praecipiendi causa dicturos ; a t q u e ita potius actur o s , ut existimatores v i d e a m u r l o q u i , non magistri. In q u o tamen l o n g i u s saepe p r o g r e d i m u r , q u o d videm n s , non te haec s o l u m esse lecturum, q u i (>a i n u l t o , quain n o s , q u i q u a s i docere v i d e a i n u r , habeas 110tiora : sed h u n c l i b r u m , etiamsi minus nostra comm e n d a t i o n e , t u o t a m e n nomine d i v u l g a r i necesse est. 32. earn

E s s e igitur perfccte eloquentis p u t o , 1101»

solum facultatem habere,

quae

sit eius pro-

p r i a , f u s e , l a t e q u e dicendi, sed etiam v i c i n a m eius, atque f i n i t i m a m , dialecticoruin scientiam assumere. Q u a m q u a m a l i u d v i d e t u r oratio e s s e , aliud disput a n o ; nec idem l o q u i , q u o d dicere : attamen u t r u m q u e in disserendo est ; u t d i s p u t a n d i rati'o, et loquen-

ORATOR.

C A P. 3c.

igi

d i , dialecticorum sit; oratorum a u t e m , dicendi et ornandi. Zeno quidem ille, a quo disciplina Stoicorum est, inanu demonstrare solebat, quid inter lias artes interesset. Wain ijuum compressemi digit o s , pugnumque fecerat, dialecticam aiebat eiusmodi esse: quum autem diduxerat, et inanum dilata verat, palmae illius siinilem eloquentiam esse dicebat. Atque ante hunc Aristoteles principio artis rhetoricae dicit, illam artem quasi ex altera parte respondere dialecticae: ut hoc videlicet difFerant inter se, quod haec ratio dicendi latior s i t , ilia locjuendi contractior. Volo igitur huic summo, omnein, quae ad dicendum trahi possit, loquendi rationem, esse n o t a m : quae quidem res, (quod te his artibus eruditum minime fallit, ) duplicem habet docendi viam. Nam et ipse Aristoteles tradidit praecepta plurima disserendi, et postea, qui dialectici dicuntur, spinosiora multa pepererunt. Ergo eum censeo, qui eloquentiae laude ducatur, lion esse earum rerum omnino r u d f m ; sed vel ilia antiqua , vel hac Chrysippi disciplina institutus noverit primum v i m , liaturain, genera verborum, et simplicium, et copulatorum ; deinde quot mollis quidque dicatur; qua ratione , verum falsuinne s i t , iudicetur ; quid efficiatur e quoque ; quid cuique consequens sit, quidve contrarium ; ([uuinque ambigue inulta dicantur, quomodo quidque eorum dividi, explanarique oporteat. Haec tenenda sunt o r a t o r i : saepe cnirn occurrunt. Sed

C I C E R O N I S

182

q u i a sua sponte s q u a l i d i o r a s u n t , a d h i b e n d u s erit in his explicandis q u i d a m o r a t i o n i s 33.

E t q u o n i a m in o m n i b u s ,

nitor.

q u a e r a t i o n e do-

centur et v i a , p r i i n u i n c o n s t i t u e n d u m est, q u i d q u i d q u e s i t : ( n i s i e n i i n inter eos, q u i d i s c e p t a n t , c o n v e n i t , q u i d sit i l l u d , de q u o a i n b i g i t u r ;

nee

recte

dis-

s e r i , nee u n q u a m ad e x i t u m p e r v e n n i p o t e s t ; )

ex-

p l i c a n d a est saepe v e r b i s mens nostra de q u a q u e r e , atque involuta siquidem

rei n o t i t i a d e f i n i e n d o aperienda e s t :

d e f i n i t i o est o r a t i o ,

di' q u o a g i t u r , ut s c i s ,

ostendit

quae,

quain

quid

explicato genere cuiusque r e i ,

est,

quae

tes ,

ut

sit

brevissime.

id,

Tum,

videndum

sint eius g e n e r i s sive f o r m a e , sive parin

eas

tribuatur

omnis

oratio.

Erit

i g i t u r h a e c f a c u l t a s in e o , q u e m v o l u m u s esse eloquentem ,

ut definire rem p o s s i t ,

tain p r e s s e et a n g u s t e , q u a m disputationibus

fieri solet,

n e q u e id f a c i a j

in illis

sed

eruditissiinis

tum

explanatius,

t u m etiain u b e r i u s , et ad c o m m u n e i u d i c i u i n p o p u laremque intelligentiam accommodatius. etiam,

q u u m res p o s t u l a b i t ,

species c e r t a s , u t

Idemque

g e n u s u n i v e r s u m in

nulla n e q u e p r a e t e r m i t t a t u r ,

q u e r e d u n d e t , p a r t i e t u r ac d i v i d e t .

Quando

ne-

autein

id f a c i a t , a u t q u o m o d o , n i h i l ad h o c t e m p u s ; q u o niam, ( u t supra d i x i , ) i u d i c e m esse m e , 11011 d o c t o rem ctus,

volo.

Nee

vero

d i a l e c t i c i s m o d o sit

instru-

sed h a b e n t omnes p h i l o s o p h i a e n o t o s et tra-

ctatos l o c o s . N i h i l e n i m de r e l i g i o n e , n i h i l de move, n i h i l de p i e t a t e , n i h i l d e c a n t a t e p a t r i a e , n i h i l d e bo-

O R A T O R .

CAP.

33. 34.

iflj

nis rebus, aut malis, nihil de virtutibus, aut vitiis, nihil de o f f i c i o , nihil de dolore, nihil de voluptate; nihil de perturbatiombus animi, e t e r r o r i b u s , quae saepe cadunt in causas, sed ieiunius aguntur; nihil, iiujuam, sine ea scientia, i|uam d i x i , graviter, amp l e , copiose dici et explicari potest. 34. De materia loquor orationis etiam nunc, non ipso de genere dicendi. Volo enim pvius habeat orator r e m , de qua dicat, dignain auribus eruditis, q u i m cogitet, quibus verbis quidque dic a t , aut quoinodo. (juem etiam, quo grandior s i t , et quodammodo excelsior, ( u t de Pericle dixi supra, ) ne physicoruin quidein esse ignarum volo. Omnia profecto, quum se a coele.st.bus rebus referet ad humanas, excelsius, magnificentiusque et dicet, et seutiet. Quum ilia divina coguoverit, nolo ignoret ne liaec quidem humana. lus civile teneat, quo .egent causae forenses quotidie. Quid est en'iin turpius, quam legitimaruin et civilium controversiarum patrocinia suscipere, quum sis legum et civilis iuris ignarus? Cognoscat etiam rerum gestarum et memoriae veteris ordinem, maxime scilicet nostrae civitatis ; sed etiam imperiosorum popul o r u m , et regum illustriuin : quern laborein nobis Attici nostri levavit l a b o r ; qui conservatis notatisque temporibus, nihil quum illustre praetermitter e t , annorum septingentorum memoriam uno libro colligavit. Nescire autem, quid a n t e , quam 11atus s i s , acciderit, id est semper esse puerum.

i84

CICERONIS

Quid enim est aetas hominis, nisi ea memoria rerum gestarum cum superioribus context tur? Commenioratio autem antiquitatis, exemplorumque prolatio summa cum delectatione et auctoritatem orationi atfert, et fidem. 3.5- Sic igitur instructus veniet ad causas : quarum habebit genera primum ipsa cognita. Erit eniin ei perspectum, nihil ambigi posse, in quo non aut res controversiam faciat, aut verba. Res, aut de vero , aut de recto , aut de nomine. Verba , aut de ambiguo, aut de contrario. Nam si quando aliud in sententia videturesse, aliud in verbis, genus est quoddam ambigui, quod ex praeterito verbo fieri solet : in quo , quod est ambiguorum proprium, res duas significari videmus. Quum tampauca sint genera causarum, etiam argumentorum praecepta paucasunt. Traditi sunt, e quibus eaducantur, duplices loci : uni e rebus ipsis, alteri assumti. Tractatio igitur rerum efficit admirabilem orationem. Nam ipsae quidem res in perfacili cognitione versantur. Quid enim iain sequitur, quod quidem artis s i t , nisi ordiri orationem, in quo aut concilietur auditor, aut erigatur, aut paret se ad discendum? rem breviter exponere, et piobabiliter, et aperte, u t , quid agatur, intelligi possit? sua confirmare? adversaria evertere? eaque efficere non perturbate, sed singulis arguinentationibus ita concludendis, ut etficiatur quod sit consequens iis, quae sumentur ad quam que rem confirmandam ? post

O R A T O R .

C A P. 35. 36.

185

omnia peroratione animos inflammantem, restinguentemve concludere? 36. Has partes quemadmodum tractet singulas, difficile dictu est hoc loco ; nec eniin semper tractantur uno modo. Quoniain autem n o n , quem doceain, quaero, sed quem probem ; probabo primum eum , q u i , quid deceat, videbit. Haec enim sapientia maxime adhibenda eloquenti e s t , ut sit teinporum, personarumque moderator. Nam nec semper, nec apud omnes, nec contra omnes, nec pro omnibus, nec omnibus eodem modo dicendum arbitror. Is erit ergo eloquens, qui ad i d , quodcunque decebit, poterit accommodare orationem. Quod quum statuerit, turn, ut quidque erit dicendum , ita dicet ; nec satura ieiunc, nec grandia minute, nec item contra, sed erit rebus ipsis par et aequalis oratio. Principia verecunda, 11011 elatis intensa verbis, sed acuta sententiis, vel ad offensionem adversarii, vel ad commendationem sui. Narrationes credibiles, nec historico, sed piope quotidiano sermone explicatae dilucide. Dein si tenues causae, turn etiam argumentandi tenue filum et in docendo, et in refellendo ; id quod ita teneb i t u r , u t , quanta ad r e m , tanta ad orationem fiat accessio. Quum vero causa ea incident, in qua vis eloquentiae possit expromi: turn se latius fundet orator, turn reget et flectet animos, et sic afficiet, ut v o l e t , id e s t , ut causae n a t u r a , et ratio temporis postulabit.

186

C I C E R O N I S

3 7 . Sed erit duplex eius ornatus ille admirabilis, propter quem escendit in tantum honorem eloquentia. Nam quum omnis pars oratiouis esse debet l a u d a b i l i s , sic ut verbum n u l l u m , nisi ant g r a v e , aut elegans excidat; turn sunt maxime l u m i n o s a e , et quasi actuosae partes duae : quarum alteram in universi generis quaestione p o n o , quain ( u t supra d i x i ) Graeci appellant Hésiv; alteram in a u g e n d i s , atnplificandisque r e b u s , quae ab eisdem avSi/sif est nominata. ()uae etsi aequabiliter toto corpore orationis f u s a esse debet, tainen in communibus Iocis maxime excellet : qui communes appellati, quod videntur multarum iidem esse causar u m , sed proprii singularum esse debebunt. A t vero ilia pars o r a t i o n i s , quae est de genere univ e r s o , totas causas saepe continet. Quidquid est enim i l l u d , in quo quasi certamen est controvers i a e , quod Graece xpivó/ievov dicitur, id ita dici placet, ut traducatur ad perpetuam quaestionem, atque ut de universo genere d i c a t u r : nisi quum de vero ambigetur ; quod quaeri coniectura solet. Dicetur autem non Peripateticorum more ( e s t eniin illorum exercitatio elegans iam inde ab Aristotele constituta ) sed aliquanto nervosius : et ita de re communia d i c e n t u r , ut et pro reis multa leniter dicantur, et in adversarios aspere. Augendis vero r e b u s , et contra abiiciendis, nihil e s t , quod 11011 perficere possit oratio : quod et inter media argumenta faciendum e s t , quotiescunque dabitur vel

O R A T O R .

CAP.

57. 58-

187

amplificando, vel minuendi l o c u s , et paene infinite in perorando. 3 3 . D u o restant, quae bene tractata ab oratore, adinirabilein eloquentiain faciant : quorum alteruin est, quod Graeci T/Sinòv v o c a n t , ad n a t u r a m , et ad m o r e s , et ad omnem vitae consuetudinem accominodatum; alteruin, q u o d iidein XIXSIJTIKÒV liomin a n t , quo perturbantur animi et c o n c i t a n t u r , 111 quo uno regnat oratio. Illud s u p e r i u s , coinè, iucunduin , ad beuevolentiam conciliandain paratum ; h o c , vehemens , i n c e n s u m , i n c i t a t u m , quo causae e r i p i u n t u r ; quod quum rapide f e r t u r , su*tineri nullo pacto potest. Quo genere n o s , mediocres, aut inulto etiam m i n u s ; sed magno semper usi iinp e t u , saepe adversaiios de statu omni deieciinus. Nobis pro f a m i l i a r i reo summus orator 110a respondit Hortensius. A nobis homo audacissiinus Catilina in senatu accusatus obinutuit. Nobis privata in causa magna et gravi quum coepisset Curio pater r e s p o n d e r e , subito a s s e d i t , quum sibi venenis ereptam meinoriam diceret. Quid ego de miaerationibus l o q u a r ? quibus eo sum usus pluribus, q u o d etiamsi plures d i c e b a m u s , perorationem mihi tamen omnes relinquebant. I11 quo ut viderer exc e l l e r e , 11011 ingenio, sed dolore assequebar. Quae qualiacunque in ine sunt ; me enim ipsum poenitet, quanta sint : sed apparent in orationibus : etsi carent libri spiritu i l i o , propter quem maiora eadein ilia quum a g u n t u r , quam quum leguntur,

18S

C I C E R O N I 'S

videri solent. Nec vero miseratione solum mens iudicum permovenda est, ( q u a nos ita dolenter uti soleinus, ut puerum infantem in manibus perorantes tenuerimus ; ut alia in causa, excitato reo nobili, sublato etiam filio p a r v o , plangore et lamentatione complerimus f o r u m ; ) sed est faciendum etiam, u t irascatur iudex, mitigetur, invideat, fav e a t , contemnat, admiretur, oderit, diligat, cup i a t , satietate afficiatur, speret, inetuat, Iaetetur, doleat : qua in varietate, d u r i o r u m , accusatio suppeditabit exempla ; m i t i o r u m , defensiones meae. Nullo eniin modo animus audientis aut incitari, ant lenii i potest, qui modus a me non tentatus sit. Dicerem perfectum, si ita iudicarein, nec in ventale crimen arrogantiae extimescerem. Sed, (ut supra dixi,) nulla me ingenii, sed magna vis animi iuflammat, ut me ipse non teneam. Nec unquam i s , qui audiret, incenderetur, nisi ardens ad eum perveniret oratio. Uterer exemplis doinesticis, nisi ea legisses: uterer alienis vel Latinis, si ulla reperirein ; vel Graecis, si deceret. Sed Crassi perpauca s u n t , nec ca iudiciorum. Nihil Antonii, nihil Cottae, nihil Sulpicii. Dicebat melius, quam scripsit, Hortensius. Verum haec vis, quam quaeriinus, quanta s i t , suspicemur, quoniain exempluin n o n h a b e m u s ; a u t , si exempla sequimur, a Deinosthene s u m a m u s , et quidein perpetuae dictionis, ex eo loco, u n d e , in Ctesiphontis iudicio, de suis factis, consiliis, meritis in rempublicam ag-

O R A TOR. gressus est dicere.

CAP.

38. 59.

E a profecto oratio in earn f o r -

mant , quae est insita in mentibus liostris , includi potest s i c , ut maior eloquentia non r e q u i r a t u r . 39. ille qui

Sed iam forma ipsa r e s t â t , dicitur; qui

et

qualis esse d e b e a t ,

quae supx-a dicta s u n t ,

intelligi

potest.

character ex Nam

iis, et

sinculorum v e r b o r u i n *, et collocatorum lumina attio giinus; quibus sic a b u n d a b i t , ut verbum ex ore n u l l u m , nisi aut e l e g a n s , aut grave e x e a t : ex omnique genere frequentissiinae translationes erunt, quod eae propter similitudinem transférant aniinos, et r é f é r a n t , ac movent hue et illuc : qui inotus cog i t a t i o n i s , celcriter a g i t a t u s , per se ipse delectat. E t reliqua, ex collocatione v e r b o r u m quae sumuntur quasi l u m i n a , magnum aiïerunt ornamentum orationi. Sunt eniin siinilia i l l i s , quae in ampio ornatu scenae, aut f o r i appellantur insignia; non quod sola ornent, sed quod excellant. Eadem ratio est h o r u i n , quae sunt orationis l u m i n a , et quodainmodo i n s i g n i a ; quum aut duplicantur iteranturque v e r b a , aut breviter commutata p o n u n t u r , aut ab eodem verbo ducitur saepius oratio , aut in i.dein c o n i i c i t u r , aut u t r u m q u e , aut adiungitur idem iter a t u i n , aut idem ad extreinuin r e f e r t u r , aut continenter unum v e r b u m non in eadem sententia pon i t u r ; aut quum similiter vel cadunt v e r b a , vel desiuunt; aut quum sunt contrariis relata contrar i a ; aut quum gradatiin sursum versus r e d i t u r ; aut q u u m , demtis coniunctionibus, dissolute plura

190

C I C E R O N I S

d i c u n t u r ; nut q u a m aliquid praetereuntes, cur id faciainus, o s t e n d i m u s ; a»it quum corrigiinus 110smet i p s o s , quasi reprehendentes ; aut si est aliqua cxcliJinatio vel adinirationis, vel conquestionis ; aut quum eiusdem Hominis casus saepius coininutatur. 40. Sed sententiarum ornamenta maiora sunt: quibus q u i a frequentissime Demosthenes utitur, sunt qui p u t e n t , idcirco eius eloquentiain maxime esse laudabilein. E t vero nullus fere ab eo locus sine quadam conformatione sententiae d i c i t u r : nec aliud quidquam e s t , d i c e r e , nisi oinnes, aut certe plerasque aliqua specie illuminare sententias: quas quum tu optiine, B r u t e , t e n e a s , quid attinet uominibus uti, aut exemplis ? tantum notetur m o d u s . S i c igitur dicet i l l e , quem expctiinus, ut verset saepe multis modis eandem et u n a i n r e i n , et haereat in eadem cominoreturque sententia ; saepe etiam ut extenuet aliquid ; saepe ut i r r i d e a t ; ut declinet a proposito deflectatque sententiain ; ut proponat, quid dicturus s i t ; ut, quum transegerit iain aliquid, d e f i n i a t ; ut se ipse r e v o c e t ; u t , quod dixit, iteret; ut argumentum ratione concludat ; ut interrogando urgeat ; ut rursus ad interrogata sibi ipse res p o n d e a t ; ut c o n t r a , ac d i c a t , accipi et sentiri v e l i t ; ut a d d u b i t e t , quid potius , aut quomodo dicat ; ut dividat in partes ; ut aliquid relinquat ac negligat; ut ante p r a e m u n i a t ; u t in eo i p s o , in quo r e p r e h e n d a t u r , culpam in adversarium cont e r a i ; ut saepe cum i i s , qui a u d i u n t , nonnun-

ORATOR.

CAP.

40. 41.

191

quam etiam cum adversario quasi deliberei; ut hominuin mores seimonesque describat; ut muta qiiatdam loquentia inducat; ut ab e o , quod agitur, avertat animos; ut saepe in hilaritatem risuinve convertat ; ut ante occupet, quod videat opponi; ut comparet similitudiiies ; ut utatur exemplis ; ut aliud alii tribuens dispertiat ; ut interpellatorem coerceat; ut aliquid reticere se dicat; ut denuntiet, quid caveant; ut liberius quid audeat ; ut irascatur etiarn , ut obiurget aliquando, ut deprecefur, ut supplicet, ut medeatur, ut a proposito declinet aliquantuluin, ut optet, ut exsecretur, ut Hat i i s , apud quos dicet, frtiniliaris. Atque alias etiain dicendi quasi virtutes sequetur : brevitatein, si res petet ; saepe eSiam rem dicendo subiiciet oculis; saepe supra f e r e t , quain fieri possit; significatio saepe erit maior, quam oratio; saepe hilaritas, saepe vitae naturarumque imitatio. Hoc in genere, (11am quasi silvam vides, ) omiiis eluceat oportet eloquentiae magnitudo. 4 1 . Sed haec, nisi collocata, et quasi structa, et nexa verbis, ad earn laudem, quam volumus, aspirare 11011 possunt. De quo quum mihi deinceps viderem esse dicenduin, etsi movebant me iam i l i a , quae supra dixeram, tamen i i s , quae sequuntur, perturbabar magis. Occurrebat enim, posse reperiri 11011 invidos solum, quibus referta sunt omnia, sed fautores etiam mearum laudum, qui 11011 censerent cius viri esse, de cuius merititi

C I C E R O N I S

192

tanta senatus iudicia fecisset, comprobante populo Romano, quanta de nullo, de artificio dicendi literis tam multa mandare. Quibus si nihil aliud responderem, n i s i , me M. Bruto negare roganti noluisse, iusta esset excusatio, quum et amicissimo , et p r e s t a n t i s s i m o v i r o , et recta et honesta petenti, satisfacere voluissem. Sed si profiterer, (quod utinam p o s s e m ! ) me studiosis dicendi praecepta, et quasi v i a s , quae ad eloquentiam ferrent, traditurum : quis tandem id iustus rerum aestimator reprehenderet? Nam quis unquam dubitavit, quin in republica nostra priinas eloquentia tenuerit semper, urbanis, pacatisque rebus; secund a s , iuris scientia? quum in altera, gratiae, glor i a e , praesidii plurimum esset ; in altera, persequutionum, cautionumque praeceptio; quae quidem ipsa auxilium ab eloquentia saepe petcret, ea vero repugnante vix suas regiones finesque defenderet. Cur igitur ius civile docere seinper pulchrum f u i t , hominumque clarissimoruin discipulis floruerunt domus ; ad dicendum si quis acuat, aut adiuvet in eo iuventutem, vituperetur? Nam si vitiosum est dicere ornate, pellatur omnino e civitate eloquentia. Sin ea non modo eos ornat, penes quos e s t , sed etiam universam rempublicam ; cur aut discere turpe e s t , quod scire honestum : a u t , quod nosse pulcherrimum e s t , id non gloriosum docere? 42.

A t alterimi

factitatum,

alterum

novum. Fateor:

ORATOR.

C A P . 42.

»93

F a t e o r : sed utriusque rei causa est. Alteros enim res|iondentes audue sat erat, ut i i , qui docerent, uulluin sibi ad earn rem tempus ipsum seponerent ; sed eodem tempore et discentibus satisfacerent, et consulentibus. A l t e r i , quuin domesticum tempus ili cognoscendis coinponendisque causis, forense in ageiidis, reliquuin in se ipsis reficiendis oiime consumèrent ; quem habebaiit instituendi aut docendi locum? Atque haud s c i o , an plerique nostrorum oratorum ingenio plus valuerint, quam doctrina. Itaque illi dicere melius, quam praecip e s ; 110s contra fortasse possumus. A t dignitatem docere non habet. Certe, si quasi in ludo. Sed si monendo, si cohortando, si percontando, si communicando, si interdum etiam una legendo, audiendo; nescio, docendo etiam aliquid aliquando si possis meliores facere, cur nolis? A n , quibus verbis sacrorum alienatio f i a t , docere honestum est, quibus ipsa sacra retineri defendique pos»int, non honestum est? At ius profitentur etiam, qui nesciunt ; eloquenza autem, illi i p s i , qui consequuti sunt, tarnen se valere dissimulant, propterea quod prudentia hominibus grata est, lingua suspecta. Num igitur aut latere eloquentia potest; aut i d , quod dissimulât, e f f u g i t ; aut est periculum, ne quis putet in magna arte et gloriosa, turpe esse docere alios i d , quod ipsi fuerit honestissimuin discere? Ac fortasse ceteri tectiores: ego semper me didiCic. Rhetor.

Vol. III.

13

C I C E I I O N I S

cìsse prae me tuli. Qui enim possem, quum et afuissem domo adolescens, et horum studioruin causa maria transissem, et doctissiinis hominibus relerta domus esset, et aliquae fortasse inessent in sermone nostro doctrinarum notae, quumque vulgo scripta nostra legerentur, dissimulare me didicisse? Quis e r a t , cui probarem, nisi parum fortasse profeceram? 43. Quod quum ita s i t ; tamen e a , quae supra dicta sunt, plus ili disputando, quam e a , de quibus diceudum est, dignitatis habueiunt. D e v e i b i s cniin componendis, et de syllabis propeinodum dinumerandis et dimetiendis loquemur : quae etiamsi sunt, sicuti mihi videntur, necessaria, tamen fiunt magnificentius, quam docentur. Nam omnium magnaruin artiurn, sicut arborum, altitudo 110s delectat; radices stirpesque non item: sed esse ilia 6iue his non potest. Me autem, sive pervagatissimus Lite v e r s u s , qui vetat Artem pudere proloqui, quam factitej,

dissimulare non sinit, quin delecter; sive tuum studiutn hoc a me volumen expressit: tamen eis , quos aliquid reprehensuros suspicabar, respondendum fuit. Quodsi e a , quae d i x i , non ita essent; quis tamen se tam durum agrestemque praeberet, qui liane mihi non daret veniam, u t , quum meae forenses artes et actiones publicae concidissent, 11011 me aut desidiae, quod facere non possum, ant

ORATOR.

CAP.

43. 44.

195

moestitiae, cui resisto, potius, quain Uteris, dederein? quae quidem ine antea in indicia atque in curiam deducebant, nunc oblectant d o m i ; nee vero talibus modo rebus, quales hie liber continet, sed inulto etiain gravioribus et maiovibus : quae si crunt perfectae, profecto forensibus nostris etiam domesticae literae respondebunt. Sed ad institutain disputationem revertamur. 44. Collocabuntur igitur v e r b a , aut ut inter se quamaptissime cohaereant extrema cum primis, eaque sint quam suavissimis vocibus; aut ut forma ipsa concinnitasque verborum conficiat orbem suum ; aut ut compreliensio numerose et apte cadat. Atque illud priinum videamus, quale s i t , quod vel maxime desiderai diligentiam, ut fiat quasi structura quaedam, nec tainen fiat operose; nam esset quum infinitus , turn puerilis labor: quod apud Lucilium scite exagitat in Albucio Scaevola, Quam lepide lexeis compostae ! ut tesserulae omnei E n d o pavimento,

atque emblemate vermiculato.

Nolo haec tam minuta constructio appareat : sed tainen stilus exercitatus inveniet facile banc viam componendo Nam ut in legendo oculus, sic animus in dicendo prospiciet, quid sequatur, lie extremorum verborum cuin insequentibus primis concursus, aut hiulcas voces efficiat, aut asperas. Quamvis enim suaves, gravesque sententiae, tamen si inconditis verbis efferuntur, offendunt aures;

i g6

C I CE R ONX S

quarum est iudicium superbissimum. Quod quidem Latina lingua sic observat , nemo ut tam rusticus sit, qui vocales nolit coniungere. * * * In quo quidam etiam Theopompum reprehendunt, quod eas literas tanto opere fugerit; etsi idem magister eius Ioocrates fecerat. At non Thucydides: lie illc quidem, haud paulo maior scriptor, Plato; nec solum in bis sermonibus, qui dialogi dicuntur, ubi etiam de industria faciendum id f u i t , sed in populari oratione, qua mos est Athenis laudari in concioue eos, qui sint in proeliis inteifeeti: quae sic probata est, ut earn quotannis, ut scis, ilio die recitari necesse sit. In ea est crebra ista vocimi cnncursio, quam magna ex parte, ut vitiosain, fugit Demosthenes. 45- Sed Graeci viderint: nobis, ne si cupiamus quidem, distrahere voces conceditur. Indicant oratianes illae ipsae horridulaeCatonis: indicant omnes poetae , praeter eos , qui ut versum facerent, saepe hiabant; ut Naevius: V o s , qui accolitis Histrum, atque Algidam. Et i b i d e m : Quam nunquam vobis Graii, atque Barbari.

At Ennius semel: Scipio invicte. — — Et quidem nos:

ORATOR.

C A P . 45.

197

Hoc motu radianti» Etesiae in vada ponti. Hoc idem nostri saepius 11011 tulissent, quod Graeci laudare etiam solent. Sed quid ego vocales? sine vocalibus saepe brevitatis causa contrahebant, ut ita dicerent, multi modis, vas' argenteir, palmi' et crinilus, tecti' Jractis. Quid vero licentius, quam quod hominum etiam nomina contrahebant, quo essent aptiora? 11am ut duellum, helium, et duis, bis: sicDuellium, eum, qui Poenos classe devicit, Bellium nomiuaveruiit, quum superiores appellati essent semper Duellii. Quin etiam verba saepe contrahuntur, non usus causa, sed auriuin. Quomodo enim vester Axilla, Ala factus est, nisi fuga literae vastioris? quam literam etiam e maxi His, et taxillis, et vexillo, et paxillo , consuetudo elegans Latini sermonis evellit. Libenter etiam, copulando verba, iungebant, ut sodes, pro, siaudes: sis, pro, si vis. Iam in uno, cap sis, tria verba sunt : ahi, pro aisne : nequire, pro, non quire : malie, pro, magis velie : nolle, pro, non velie. JDein etiam saepe, et ex in, pro deinde et exinde dic i m u s . * * * Quid illud? 11011 olet unde sit, quod dicitur, cum illis ? cum autem nobis 11011 dicitur, sed nobiscum? quia si ita diceretur, obscoenius concurrerent literae, ut etiam modo, nisi autem interposuissem, concurrissent. Ex eo est mecum, et tecum , 11011 cum me, et cum te, ut esset simile illis vobiscum, atque nobiscum.

1Q3

C I C E R O N I 3

45.

A t q u e etiam a q u i b u s d a m sero iain emen-

datur a n t i q u i t a s , q u i h a e c reprehendunt. deum atque

hominum

credo,

nesciebant;

illi

consuetudo?

fidem

, dennim

N a m pro

aiunt.

an d a b a t b a n c

Itaque i d e m p o e t a ,

Id,

licentiam

qui

inusitatius

contraxerat — — Patri» mei menni factum pudeti p r o meoruvi Jactorum,

et

T e x i t u r : exitium examen Tapiti — p r o exitiorum,

non d i c i t ,

—

liberum,

quimur, quum,

cupidos

loco,

s e d , u t isti v o l u n t :

dicimus :

liberum,

ut plerique lo-

—

aut,

in

liberum

nec tuum

Unquam in gremium extollas liberorum ex te genus. Et idem: Namque Aesculapi liberorum A t ille alter in C h r y s e , 11011 s o l u m , Cives , antiqui amici, maiorum meum q u o d e r a t u s i t a t u m : sed d u r i u s etiam, Consilium socii, auguri u m , atque extum interpretcs. Idemque pergit : Postquam prodigium horriferum, portentum pavos: q u a e non

sane s u n t in o m n i b u s neutris

usitata.

ORATOR.

C A P . 46. 47.

Nec enim dixerim tam lib enter, armum etsi est apud eundein,

199

iudicium,

Niliilne ad te de iudicio armum accidit?

quam armorum. Iam (at censoriae tabulae loquuntur) fabrum , et procum, audeo dicere, non fabro~ rum, et procorum. Planeque, duoritm virorum indicium, aut, trium virorum capitalium, aut, decern virorum stlitibus iudicandis, dico nuuquam. Atqui dixit Accius, Video sepulcra dua duorum corpoium.

Idemque, mulier una duum virum.

Quid verum sit, intelligo: sed alias ita loquor, ut concessum est, ut hoc, vel, Froh deum dico, vel, Proh deorum: alias, ut necesse est, quum Irium virum, non virorum: quum sestertium nummumt non iiummorum: quod in his consuetudo varia lion est. 47. Quid, quod sic loqui, nosse, iudicasse, vetant: novisse, iubent, et iudicavisse? quasi vero nesciamus, in hoc genere et plenum verbum recte dici, et imminutum usitate. Itaque utrumque Tcrentius, Eho, tu. cognatum tuum non noras? — — Post idem,

200

C I C E R O N I S Stilphonem, inqnam , no veras?

Sieb, plenum est; sit, utioque. Ergo ibidem,

imminutum : licet

utare

Qtiam cara sintque, post carendo intelligunt, Quamque attinendi magni dominatus sient.

Nec vero

reprehenderim, Scripsere alii rem ;

etsi scripserunt esse verius sentió : sed consuetudini auribus indulgenti libenter obsequor. Idem campus halet, inquit Eimius: et, In templis it Jem, probavit. At isdem erat verius, sed tamcn opimius. Male sonabat iisdem. Impetratuin est a consuetudine, ut peccare suavitatis causa licei et. E t pomeridianas quadrigas, quam postmeridianas, libentius dixeriin : et mehercule, quam mehercules. Non scire quidem baibarum in in videtur : nerciré, dulcius. Ipsum meridiem, cui' non medidieml credo, quod erat insuavius. Una praeposìtio est, ABS , quae nunc tantum in accept! tabulis ma net; ne bis quidem omnium: in relÌLjuo sermone mutata est. Nain amovil dicimus, et abegit, et abstulit, ut iam nescias, tfne verum sit, an ab, an abs. Quid si etiain abjugit turpe visum est; et abfer noluerunt, aufugit et aufer maluerunt ? quae praepositio praeter haec duo verba, nullo alio in verbo reperitur. Noti erant, et navi, et nari, quibus cum IN praeponi oporteret,

ORATOR.

C A P . 47. 48-

201

dulcius visum est, ignoti, ignavi, ignari dicere, quam ut Veritas postulabat. Rx usu diciuit, et e repitblica, cjuod in altero vocalis excipiehat, in altero esset asperitas, nisi Iiterain sustulisses ; ut exegit, edixil, extulit, edidit ; at in ejjecit adiuucti verbi prima litera praepositionem com» mutavit; ut in sujfugit, summutavit, sustulit. 4(], Quid in veibit. iunctis? quam scite insipientem, non insapientem? iniquum, non inaeqmim? tricipilem, 11011 tricapitali? concisum, non concaesnm? Ex. quo quidam perlisum etiain volunt: quodeadem con.siietudo non probavit. Quid vero hoc elegantius, quod non fir natura, sed quodaui instituto? Inclytus diuinus brevi prima litera, ins amis producta: iiihumaiius brevi, injelìx longa. E t , ne multis, qiubus in verbis eae primae hterae sunt, quae in sapiente, ati[ue felice, producte dicitur i n ; in ceteris omnibus, breviter. Iteuiqne coniposuit, consìievit, concrepuit, conjecit. Consule veritatem, reprehendet: refer ad aures, probabunt. Quaere, cur? ita se dicent iuvari. Voluptati autern aurium morigerari debet oratio. Quin ego ipse, quum scirem ita maiores loquutos esse, ut nusquam, nisi in vocali, a^piratione uterentur, loquebar sic, ut pulcros, Celegos, triumpos, Cartaginem dicerem ; aliquando, idque sero , convicio aurium quum extorta mihi Veritas esset, usum loquendi populo concessi, scientiam mihi reservavi. Orcinios tamen, et Motorics, Otones, Caepiones, se-

2C2

C I C E R O N I S

pulcra, coronas, lacrymas d i c i m u s , quia per auriuin iudicium licet. Burrum semper F.nnius, nunquam Pyrrhum. Vi patefeceruut Bruges, non Phrygcs ; ipsius a n t i q u i declarant libri. Nec enim Graecam literam a d h i b e b a n t : nunc autein etiam duas ; et q u u m Phrygum , et Phrygibus dicendum c s s e t , a b s u r d u m erat aut tantuin barbaris casibus Graecam literam a d h i b e r e , aut recto casu solum Graece l o q u i ; n u n c tainen et Phryges et Phrygum aurium causa dicimus. Quin etiam, quod iam subrusticuin v i d e t u r , oliin autem p o l i t i u s , eorum v e r b o r u m , q u o r u m eaedein erant postremae duae literae, q u a e sunt in optumus, postremam literam d e t r a h e b a n t , nisi vocalis insequebatur. Id non erat offensioni in versibus, q u a m nunc f u g i u n t poetae novi. I t a - e n i m l o q u e b a u t u r : Qui est omiiibiC princeps, n o n , omnibus princeps. E t , Vila ilia digiiu', locoque, n o n , digitus. Quodsi indocta consuetudo t a m est artifex s u a v i t a t i s , quid ab ipsa t a n d e m arte et doctrina p o s t u l a r i p u t a m u s ? Haec dixi b r e v i u s , q u a m si hac de re u n a disput a r e m , ( e s t enim hie locus late p a t e n s , de structure sonoque v e r b o r u m , ) longius autem, q u a m instituta r a t i o postulabat. Sed quia r e r n m , v e r b o r u m q u e i u d i c i u m , prudentiae e s t ; vocum a u t e m , et n u m e r o r u m , aures sunt iudices; e t , q u o d ilia ad intelligentiam refer u n t u r , haec ad v o l u p t a t e m ; in illis ratio invenit, in his sensus artem. A u t enim negligenda nobis

ORATOR.

C A P. 48. 49.

203

fult voluptas e o r u m , quibus probari volebamus, nut ars eius conc.iliandac reperienda. Duae sunt igitur r e s , quae perinulceant aures, s o n u s et H u m e r u s . De numero inox, nunc de sono quaeriinus. Verba, ( u t supra diximus,) legenda sunt potissimum bene sonantia, sed ea non ut poetae, exquisita ad sonum, sed sumta de medio. Qua ponto ab Ilclles — superat modum : at, Auratos aries Colchorum — —• —• 6plendidis nominibus illuminatus est versus: sed proxiinus inquinatus insuavissima 1 itera, Frugifera et ferta arva Asiae tenet. Quare bonitate potius nostrorum verborum utam u r , quam splendore Graecoruin, nisi forte sic loqui poenitet, Qua tempestate Paris Helenatn, et quae sequuntur. Ini ino vero ista sequamur, asperitatemque fugiamus: Tlabeo istam ego yerterriere pam. . . Itemque: Versutiloquas malitias49. Nec solum componentur verba ratione, sed etiam finientur, quoniam id iudicium esse aurium alternili diximus. Sed finiuntur aut coinpositione ipsa, aut quasi sua sponte, et quodam genere verborum, in quibus ipsis concinnitas inest: quae, sive casus habent in exitu similes, sive paribus paria redd u n t u r , sive opponuntur contraria, suapte natura

C I C E R O N I ^

204

numerosa sunt, etiamsi nihil est factum de industria. In huius concinnitatis consectatione Gorgiam fuisse principem accepimus, quo de genere illa nostra sunt in Miloniana: , , E s t enim, indices, haec non scripta, sed nata l e x : quam non didicimus, accepimus, legimus ; verum ex natura ipsa arripuimus, hausimus, expressimus : ad quam non docti, sed facti: non instituti, sed imbuti ßumus. " Haec enim talia sunt, u t , quia refeiuntur ad e a , ad quae debent referri, intt'lligainus non quaesitum esse nuinerum , sed sequutum. Quod fit item in contrariis referendis : ut illa sunt, qtiibus non modo numerosa oratio, sed etiam versus efficitur: E a m , quam nihil accusas, damnas. Condemnas,

d i c e r e t , qui v e r s u m effugere vellet.

Bene quam meritam esse autumas, dicis male mereri. Quod sci«, prodcst nihil: id, quod nescis, obest.

Versum efficit ipsa relatio contrariorum. Id es9et in oratione numerosum, Quod scis, nihil prodesl: qnod nescis, multum obest. Semper haec, quae Graeci dvriSera nominant, quum contrariis opponuntur contraria, numerum oratorium necessitate ipsa efficiunt, etiam sine industria. Hoc genere antiqui iam ante Isocratein delectabantur, et maxime Gorgias ; cuius in oratione plerumque cffìcit numerum ipsa concinnitas. Nos etiam in

ORATOR.

CAP. 49. 50.

205

hoc genere frequentes, tit ilia sunt in quarto accusationis: ,,Conferte hanc pacem cum illo bello: huius praetoris adveutum, cum illius iinperatoris victoria: huius cohortem impuram, cum illius exercitu invicto: huius libidines, cum illius continentia: ab illo, qui cepit, conditas; ah h o c , qui constitutas accepit, captas dicetis Syracusas." Ergo et hi Humeri sunt cogniti. 50. Genus illud tertium explicetur, quale sit, numerosae et aptae orationis. Quod qui 11011 sentiuut, quas aures habeant, aut quid in his hominis simile s i t , nescio. Meae quidem et perfecto completoque verborum ambitu gaudent, et curta sentiunt, nec amant redundantia. Quid dico meas? condones saepe exclamare v i d i , quum apte verba cecidissent. Id enim exspectant aures, ut verbis colligentur sententiae. Nou erat hoc apud antiquos. E t quidem nihil aliud fere non erat. Nam et verba eligebant, et sententias graves et suaves reperiebant, sed eas aut vinciebant, aut explebant parum. Hoc me ipsum delectat, inquiuut. Quid? si antiquissima ilia pictura paucotum coloruin, magis, quam haec iain perfecta, delectet? ilia nobis s i t , credo, repetenda; haec scilicet repudianda. Nominibus veterum gloriantur. Habet autem, ut in aetatibus auctoritatem senectus, sic in exemplis antiquitas; quae quidem apud me ipsum valet plurimum. Nec ego i d , quod deest antiquitati, flagito p o t i u s , quam

2o6

C I C E R O N I S

l a u d o , quod e s t ; praesertim quuin ea maiora iudicein, quae s u n t , quam ilia , quae desunt, Plus est enim in verbis et iu sententiis b o n i , quibus illi excellunt, quam in conclusione sententiarum, quain non habent. Post inventa conclusio est, qua credo usuros veteres illos f u i s s e , si iam nota atque usurpata res esset; qua inventa, oirines usos xnagnos oratores videmus. Sed habet noineii invidiam , quum in oratione iudiciali et forensi numerus, Graece pvSfiòf, inesse dicitur. Nimis enim insidiarum ad capiendas aures adhiberi videtur, si etiam in dicendo numeri ab oratore quaeruntur. Hoc freti isti, et ipsi infracta et amputata loquunt u r , et eos vituperant, qui apta et finita pronuntiant. Si inanibus verbis, levibusque sententiis; iure. Sin probae r e s , lecta v e r b a ; quid est cur claudere aut insistere orationem malint, quam cum sententia pariter excurrere? Hic enim invidiosus numerus nihil affert a l i u d , nisi ut sit apte verbis comprebensa sententia : quod fit etiam ab antiq u i s , sed plerumque c a s u , saepe n a t u r a : et quae valde laudantur apud illos, ea f e r e , quia sunt conclusa, laudantur. Et apud Graecos quidem i a m anni prope quadringenti s u n t , quum hoc prob a t u r ; nos nuper agnovimus. Ergo Ennio licuit, Vetera contemnenti, dicere: Veisibu', quos olim Fauni, vatesque canebant: mihi de antiquis eodem modo non licebit? prar-

ORATOR.

C A P . 50. 51.

207

sei'tim quum dicturus non sim, Ante hunc . . . ut ille : nee quae sequuntur , JVos ausi reserare . . . Legi enim audivique nonnullos, quorum propemodutn absolute concluderetur oratio. Quod qui 11011 possunt, non est eis satis 11011 contenini, laudari etiain volunt. Ego autem illos ipsos laudo, idque merito, quorum se isti imitatores esse dicunt, etsi in eis aliquid desidero: hos vero minime, qui nihil illorum, nisi vitium, sequuntur, quum a bonis absint longissime. 5 1 . Quodsi aures tain inliumanas, tamque agre.stes habent, ne doctissiinorum quidem virorum eos movebit auctoritas ? Omitto Isocratem, discipulosque eius, Ephorum et Naucratein ; quamquam orationis faciendae et ornandae auctores locupletissimi, summi ipsi oratores, esse debebant. Sed quis omnium doctior, quis in rebus vel inveniendis acutior , vel iudicandis acrior Aristotele fuit? quis porro Isocrati est adversatus impensius ? Is igitur versum in oratione vetat esse, nuinerum iubet. Eius auditor Theodectes, in primis , ( ut Aristoteles saepe significai, ) politus scriptor, atque artife'x, hoc idem et sentit et praecipit. Theophrastus vero, iisdem de rebus etiam accuratius. Quis ergo istos ferat, qui hos auctores 11011 probent ? nisi omnino haec esse ab his praecepta nesciant. Quod si ita est ; nec vero aliter existimo: quid? ipsi suis sensibus 11011 raoveantur? nihilne eis inane videatur? nihil incondi-

C I C E R O N I S

203

t u m , nihil c u r t u m , dans ?

In

nihil c l a u d i c a n s , nihil redun-

versu quidem

theatra tota

reclamant,

si fuit una syllaba aut b r e v i o r , aut longior.

Nec

vero multitudo pedes n o v i t , nec ullos nuineros tenet ; nec illud, quod ofFendit, aut cur, aut iu q u o oiFeudat,

intelligit:

et tarnen

n u m et brevitatum in s o n i s , viuinque

vocuin,

omnium

longirudi-

sicut acutarum

gra-

iudicium ipsa natura in a u n b u s

nostris collocavit. 52, haec, esse,

igitur, Brute,

Visne

accuritius

etiain- explicemus,

totum hunc

et alia nobis tradiderunt? quae

ab illis

quid q u a e r o ,

dicta

velisne:

locum

ijuam illi i p s i ,

sunt,

qui

an his contenti possuinus?

Sed

quum literis t u i s , eruditis-

sime scriptis, te id vel maxime velie perspexerim? P r i m u m ergo o r i g o ,

deinde c a u s a , post n a t u -

r a , t u m ad extremuin u s u s ipse explicetiir orationis aptae atque numerosae. Nam q u i Lsocratein maxime m i r a n t u r ,

hoc

in

eius summ is laudibus f e r u n t ,

quod

nuineros primus

Q u u m enim videret,

adiunxerit.

oratores cum severitate a u d i r i ,

verbis solutis

poetas autem cum

voluptate:

tum dicitur nuineros s e q u u t u s ,

etiam

oratione

in

utereinur,

quum

quibus

iucunditatis

c a u s a , tum ut varietas occurreret satietati.

Quod

ab his vere quadam ex parte, 11011 t o t u m , dicitur. Nam

neminem

in

eo genere scientius

versatum

Isocrate, confitendum est : sed princeps inveniendi f u i t Thrasymachus ; cuius

omnia nimis etiam exstant

ORATOR.

C A P. 52. 53.

209

stant scripta numerose. Nam, ut paulo ante dixi, paria paribus adiuncta, et similiter definita, itemque contrariis relata contraria, quae sua sponte, (etiainsi id non a g a s , ) cadunt plerumque numerose, Gorgias primus invenit ; sed his est usus intemperantius. Id autem est genus, ut ante dictum est, ex tribus partibus collocationis alterum. Horum uterque Isocratem aetate praecurrit; ut eos ille moderatione , 11011 inventione vicerit. E s t enim, ut in transferendis faciendisque verbis tranquillior, sic in ipsis numeris sedatior. Gorgias autem avidior est generis eius, et his festivitatibus, (sic enim ipse c e n s e t , ) insolentius abutitur; quas Isocrates, ( q u u m tarnen audivisset in Thessalia adolescens senem i a m G o r g i a m , ) moderatius temperavit. Quin etiam se ipsum tantum , quantum aetate procedebat, (prope enim centum confecit a n n o s , ) relaxarat a niinia necessitate numerorum ; quod declarat in eo libro, quem ad Philippuin Macedonem scripsit, quum iam admodum esset senex; in quo dicit sese minus iajn servire nuineris, quam solitus esset. Ita non modo superiores, sed etiam se ipsum correxerat. 63. Quoniam igitur habemus aptae orationis eos principes, auctoresque, quos diximus, origo inventa est; c a u s a quaeratur. Quae sic aperta e s t , ut m i r e r , veteres non esse commotos, praesertiui q u u m , ut fit, fortuito saepe aliquid concluse apteque dicerent; quod quum aniinos hominum, Cie.

lìhrior.

Voi.

HI.

1 4

2 IO

C1CER0NIS

auresque pepulisset, ut intelligi posset, i d , quod casus effudisset, cecidisse iucunde: notaudum certe genus, atque ipsi sibi imitandi fuerunt. Aures eniin, vel animus aurium nuntio naturalem quaudam in se continet vocum omnium mensionéin. Itaque et longiora et breviora iudicat, et perfecta ac moderata semper exspectat. Mutila sentit quaedain , et quasi decurtata ; quibus , tanquam debito fraudetur, offenditur: productiora a l i a , et quasi iminoderatius excurrentia, quae magis etiain aspernantur aures ; q u o d , quum in plerisque, tum in hoc genere, nimium quod est offendit vehementius, quam i d , quod videtur parum. Ut igitur in poetica versus inventus est terminatione aurium, observatione prudentium: sic in oratione animadversum est, multo illud quidem serius, sed eadem natura admonente, esse quosdain certos cursus conclusionesque verborum. 54- Quoniam igitur causam quoque ostendim u s : n a t u r a m nunc, ( i d eniin erat t e r t i u m , ) si placet, explicemus ; quae disputatio non huius instituti sermonis est, sed artis intimae. Quaeri enim potest, ecqui sit orationis numerus, et ubi sit positus, et natus ex q u o ; et is unusne sit, an d u o , an plures, quaque ratione coinponatur, et ad quam r e m , et quando, et quo loco, et quemadmodum adhibitus aliquid voluptatis afferat. Sed ut in plerisque rebus, sic in hac, duplex est considerandi v i a ; quarum altera est longior, brevior

O R A T O R.

C A P. 54.

211

altera, cadem etiain planior. Est autem longioris prima illa quaestio, sitne oinnino ulla numerosa oratio ? (quibusdam euiin non videtur; quia nihil insit in ea certi, ut in versibus ; et quod ipsi, qui affirment, esse numeros, rationem, cur sint, non queant reddere;) deinde, si sit numerus in oratione, qualis s i t , aut quales ; et e poeticisne nuineris, an ex alio genere quodam; e t , si e poeticis, quis eorum s i t , aut qui? (namque aliis unus modo, aliis plures, aliis omnes iidem vident u r : ) deinde, quicunque sunt, sive u n u s , sive plures, communes sint omni generi orationis? (quoniam aliud genus est narrandi, aliud persuadendi, aliud docendi ; ) an dispares numeri cuique orationis generi accommodentur ? si communes, qui sint? si dispares, quid intersit, et cur non aeque in oratione, atque in versu numerus appareat? deinde, quod dicitur in oratione nuinerosum, id utruin numero solum efficiatur, an etiain vel compositione quadam, vel genere verborum ; an sit suuin cuiusque, ut numerus intervallis, compositio vocibus, genere ipso verborum quasi quaedain forma et luinsn orationis appareat; sitne omnium fons compositio, ex eaque et numerus efficiatur, et e a , quae dicuntur orationis quasi forinae et lumina, quae ( u t dixi) Graeci vocant sjcìjfiaTa. A t non est unum, n e c i d e m , quod voce iucundum e s t , et quod moderatione absolutum, et quod illuininatum genere verborum; quamquam id

C I C E R O N I S

2 Iii quidem

finitimum

est n u m e r o ,

rumque p e i f e c t u m e s t ; que d i f f e r t , quae suavitati.

quìa

pei' se

ple-

compositio autem ab utro-

tota servit

Haec i g i t u r s u n t ,

gravitati vocum

aut

in q u i b u s r e i natura

q u a e r e n d a sit. 55.

E s s e ergo in oratione n u m e r u m quendam,

n o n est d i f f i c i l e cognoscere.

Indicat eniin s e n s u s ;

in q u o est i n i q u u m , q u o d a c c i d i t , non agnoscere, si,

c u r id a c c i d a t ,

reperire

enim ipse versus r a t i o n e

nequeamus.

est c o g n i t u s ,

Neque

sed n a t u r a

a t q u e s e n s u , q u e m dimensa ratio d o c u i t , q u i d acciderit.

Ita notatio naturae et animadversio peperit

artem.

Sed

in

quam etiam,

a

versibus

res

est a p e r t i o r ;

modis quibusdam

cantu

quamremoto,

soluta esse v i d e a t u r o r a t i o , m a x i m e q u e id in optiino quoque

eorum poetarum,

noininantur;

quos

quum

paene r e m a n e t o r a t i o .

q u i Xvpixoì a cantu

Graecis

spoliaveris,

nuda

Q u o r u m similia sunt quae-

dain e t i a m a p u d n o s t r o s ; v e l u t illa in T h y e s t e : Queninam te esse dicam ? qui tarda in senectute, et q u a e s e q u u n t u r : q u a e , nisi q u u m tibicen access i t , o r a t i o n i s u n t solutae simillitna. senaiii

propter

sunt abiecti,

similitudinein

ut nonnunquam

A t comicorum

sermonis vix

sic

saepe

in eis numerus

et v e r s u s i n t e l l i g i p o s s i t : q u o est ad inveniendum d i f f i c i l i o r in o r a t i o n e n u m e r u s , q u a m in v e r s i b u s . Omnino duo s u n t , quae condiant orationem;

ver-

O R A T O R .

C A P. 55.

213

borum numerorumque iucunditas. In verbis inest quasi materia quaedam; in numero autein expolitio. Sed ut ceteris in rebus, necessitatis inventa antiquiora sunt, quain voluptatis; ita et in hac re accidit, ut multis seculis ante oratio nuda, ac rudis ad solos animoruin sensus expriinendos fuerit repert a , quam ratio nuinororum, causa delectationis aurium, excogitata. Itaque et Herodotus, et eadem superiorque aetas numero caruit, nisi quando temere ac fortuito ; et scriptores perveteres de numero nihil oinnino, de oratione praecepta multa nobis reliquerunt. Nam quod et facilius e s t , et magis necessarium, id semper ante cognoscitur. Itaque translata, aut facta, aut iuncta verba, facile sunt cognita, qui sumebantur e consuetudine, quotidianoque sermone. Numerus autein non domo depromebatur, neque habebat aliquam necessitudinein aut cognationem cum oratione. Itaque serius aliquanto notatus et cognitus quasi quandain palaestram et extrema lineamenta orationi attulit. Quodsi et angusta quaedam atque concisa, et alia est dilatata et fusa oratio ; necesse est id non literarum accidere natura , sed intervalloruin longoruin et brevium varietate, quibus implicata atque permista o r a t i o , quoniam turn stabilis est, tum volubilis, necesse e s t , eiusmodi varietatem numeris contineri. Nam circuitus ille, quein saepe iam diximus, inçitatior numero ipso fertur aut tardius labitur, quoad perveniat ad finein, et insistât, l'erspicuum

C I C E R O N I S est igitur, numeris adstrictam orationem esse debere, carere versibus.

¿¡6. Sed hi numeri, p o e t i c i ne sint, an ex a l i o g e n e r e quodam, deinceps est videndum. Nullus est igitur numerus extra poeticos ; prppterea quod definita sunt genera nuinerorum. Nam omnis talis est, ut unus sit e tribus. Pes enim, qui adhibetur ad numeros, partitur ita, ut necesse s i t , partem pedis aut aequalem alteri parti, aut altero tanto, aut sesqui es.ce maiorem. Ita fit aequalis dactylis, duplex iambis, sesquiplex paeoni ; qui pedes in orationem non cadere qui possunt? quibus ordine locatis, quod efficitur, numerosum sit necesse est. Incidere vero ornnes in orationem, etiam ex hoc intelligi potest, quod versus saepe in oratione per iinprudentiam dicimus; (quod vehementer est vitiosum ; sed non attendimus, neque exaudimus nosmet i p s o s ; ) senarios vero, et Hipponacteos effugere vix possumus. Magnam enim partem ex iambis nostra constat oratio ; sed tamen eos versus facile agnoscit auditor; sunt enim usitatissimi. Inculcamus autem per imprudentiam saepe etiam minus usitatos , sed tamen versus ; vitiosum genus, et longa animi provisione fugiendum. Elegit ex multis Isocratis libris triginta fortasse versus Hieronymus , peripateticus in primis nobilis, plerosque senarios, sed etiam anapaesta; quo quid potest esse turpius? etsi in eligendo fecit mali-

ORATOR.

C A P. 56. 57.

215

tiose. Prima enim syllaba demta in primo verbo sententiae, postremum ad verbum primam rursus syllabain adiunxit insequentis. Ita factus est anapaestus i s , qui Ai'istophaneus nominatur. Quod ne accidat, observari nec potest, nec necesse est. Sed tamen hie corrector, in eo ipso loco, quo reprehendit, ( u t a me animadversum est studiose inquirente in e u m , ) iminittit imprudens ipse senariuin. Sit igitur hoc cognitum, in solutis etiam verbis inesse numei'os, eosdeinque esse oratorios, qui sint poetici. 57. Sequitur ergo, u t , q u i maxime cadant in orationem aptam numeri, videndum sit. Sunt enim qui iambicum putent, quod sit orationi siunllimus ; qua de causa f i e r i , ut is potissimum propter similitudinem veritatis adhibeatur in fabulis; quod ille dactylicus numerus hexametrorum inagniloquentiae sit accoinmodatior. Ephorus autem, levis ipse orat o r , sed profectus ex optima disciplina, paeona sequitur, aut dactyluin; fugit autem spondeum, et troGhaeum. Quod enim paeon habeat tres breves, dactylus autem duas, temperata gravitate et celeritate syllabarum labi putat verba procerius ; contraque accidere in spondeo et trochaeo, quod alter longis constaret, alter e brevibus fieret; alteram liimis incitatam, alteram nimis tardam orationem, neutram temperatam. Sed et ill! priores errant, et Ephorus in culpa est. Nam qui paeona praetereunt, non vident mollissimum a sese numerum,

C I C E R O N I S

2lC eundemque

amplissiinum praeteriri.

Aristoteli videtur secus,

Quod

qui iudicat,

merum g r a n d i o r e m , quam

longe

h e r o u m nu-

d e s i d e r e t s o l u t a oratio ;

i a m b u i n a u t e m niinis e v u l g a r i esse s e r m o n e .

Ita

n e q u e h u i n i l e m , nee a b i e c t a m o r a t i o n e m , nec n i m i s altam et exaggeratam p r o b a t ;

plenam

tarnen

earn

v u l t esse g r a v i t a t i s , u t e o s , q u i a u d i a n t , ad m a i o rem

admirationem

possit

traducere.

est e o d e m s p a t i o ,

Trochaeum

autem,

qui

èaninòv

a p p e l l a t , q u i a c o n t r a c t i o et b r e v i t a s d i g n i -

tatem non habeat.

quo choreus,

Ita p a e o n a probat.,

uti omiies, sed ipsos n o n sentire,

nop-

eoque ait

quum

utantur:

esse a u t e m t e r t i u m ac m e d i u m i n t e r i l l o s ; sed i t a factos

eos

pedes e s s e ,

ut

in

eis

singulis

modus

insit aut sesquiplex, aut d u p l e x , aut par. illi,

de q u i b u s ante d i x i ,

tantummodo

Itaque

commodi-

t a t i s h a b u e r u n t r a t i o n e m , nullain d i g n i t a t i s . b u s eiiim

et d a c t y l u s

in

versum

cadunt

Iam-

maxime.

I t a q u e u t v e r s u m f u g i m u s in o r a t i o n e , sic h i s u n t evitandi continuati pedes. oratio, bus.

A l i u d e n i m q u i d d a m est

nec quidquain inimicius, Paeon autem

q u o Iibentius

eum

ne

quidem,

spondcum

aequalem

dactylo,

q u a m ilia

m i n i m e est a p t u s ad recepit oratio.

versi-

versum:

Ephorus

vero

q u e m f u g i t , i n t e l l i g i t esse Syllabis

enim

metiendos p e d e s , non intervallis, existimat ;

quem

quod

i d e m f a c i t in t r o c h a e o , vallis est p a r i a m b o ,

probat. qui

sed

temporibus

eo v i t i o s u s in

et

inter-

oratione,

si p o n a t u r e x t r e m u s , q u o d v e r b a m e l i u s i n s y l l a b a s

ORATOR.

C A P. 57- 58-

217

Iongiores cadunt. Atque haec, quae sunt apud Aristotelem, eadem a Theophrasto Theodecteque de paeone dicuntur. Ego autem sentio, oinnes in oratione esse quasi permistos et confusos pedes : nee enim effugere possemus aniinadversionein, si semper iisdem uteremur; quia neque numerosa esse, ut poema, neque extra numerum, ut senno vulgi, esse debet oratio. Alterum niinis est vinctuin, ut de industria factum appareat; alterum liimis dissolutum, ut pervagatum ac vulgare videatur: ut ab altero non delectere, alferum oderis. Sit i g i t u r , ( u t supra d i x i , ) perinista et temperata numeris , nec dissoluta, nec tota numerosa, paeone maxime, ( quoniam optimus auctor ita censet, ) sed reliquis etiam numeris, quos ille praeterit, temperata. 58. Q u o s autem n u m e r o s , c u m q u i b u s , tanquam purpuram, misceli oporteat, nunc dicendum est, atque etiam quibus orationis generibus sint quique accommodatissiini. Iambus enim frequentissimus est in i i s , quae demisso atque burniti sermone dicuntur; paeon autem in amplioribus ; in utroque dactylus. Ita in varia et perpetua oratione hi sunt inter se iniscendi et teinperandi. Sic minime animadvertetur delectationis aucupium, et quadrandae orationis industria ; quae latebit eo magis, si et verboruin et sententiaruin ponderibus utemur. Nam qui audiunt, haec duo animadvertunt, et iucunda sibi censent, verba dico

C I C E R O

218

N IS

et sententias ; eaque dum aniinis attentis admirantes excipiunt, f u g i t eos et praetervolat numerus ; qui tamen si a b e s s e t , ilia ipsa minus delectarent. Wee vero is cursus est n u m e r o r u i n , orationis dico, (nam

est longe

aliter in v e r s i b u s , )

extra m o d u m ; nam id omnis,

nec claudicans, oratio.

putatur,

Atque

sed

nee quasi f l u c t u a i i s ,

aequaliter constanterque Ingrediens, betur

nihil ut fiat

quidem esset p o e m a ;

et

numerosa ha-

id in dicendo

nuinerosum

non quod totum constat e numeris,

sed

quod ad numeros proxime accedit : quo etiam difficilius est oratione u t i , quam v e r s i b u s ; quod illis certa quaedain et definitia lex e s t , quam sequi sit necesse ; in dicendo

autem

nisi ut ne i m m o d e r a t a ,

nihil est

propositum,

aut a n g u s t a ,

luta , aut flueiis sit oratio.

aut

disso-

Itaque 11011 sunt in ea

tanquam tibicini percussionum m o d i , sed universa comprehensio et species orationis clausa et terminata est; quod voluptate aurium iudicatur. 59.

Solet autem q u a e r i , t o t o ne in

ambitu

verborum numeri tenendi s i n t , an in p r i m i s partibus , atque in e x t r e in i s , ail solum in e x t r e m i s ? l'lerique enim censent cadere tantum numerose oportere, terminarique sententiam.

Est autem, ut id ma-

xime deceat, non ut id solum.

Ponendus est enim

ille a m b i t u s , non abiiciendus.

Quare quum aures

extremum semper exspectent, in coque acquiescant, id vacare numero non oportet; sed ad hunc exitum tamen a principio ferri debet verborum ilia compre-

O R A T O R .

C A P. 59,

219

hensio, et tota a capite ita f l u e r e , ut ad extremum veniens ipsa consistât. Id autein bona disciplina exercitatis, qui et inulta scripserint, et quaecunque etiam sine scripto dicerent, similia scriptorum effecerint, non erit diffìcilliinum. Ante enim circuinscribitur mente sententia, confestimque verba concurrunt ; quae mens eadem, qua nihil est celer i u s , statim dimittit, ut suo quodque loco respondeat; quorum descriptus ordo alias alia terminatione concluditur ; atque omnia illa et prima et media verba spedare dcbent ad ultimum. Interdum enim cursus est in oratione incitatior, interdum moderata ingressio ; ut iain a principio videndum s i t , quemadmodum velis venire ad extremum. Nec in numeris magis, quam in reliquis ornamentis, eadem quum faciamus, quae poetae, effugimus tamen in oratione poematis siinilitudinem. Est enim in utroque et materia et tractatio ; materia in verbis, tractatio in collocatione verborum. Ternae autem sunt utriusque part e s ; verborum: translatuin, novum, priscum; ( nam de propriis nihil hoc loco dicimus ; ) collocationis autem, eae, quas diximus: compositio, concinnitas, numerus ; sed in utroque frequentiores sunt, et liberiores poetae. Nam et transferunt veiba quum crebrius, tum etiam audacius; et priscis libentius utuntur, et liberius novis. Quod idem fit in numeris ; in quibus quasi necessitati parere coguntur. Sed tamen haec nec nimis esse diversa,

220

C I C E R O N I S

neque

nullo

Ita f i t ,

ut

non non

modo item

numerus e x s t e t ; i d q u e , tione d i c i t u r ,

non

coniuncta

in

intelligi

oratione,

quod

ut

licet.

in

numerosum

versu, in ora-

semper n u m e r o f i a t , sed non-

n u n q u a m , a u t c o n c i n n i t a t e , a u t c o n s t i u c t i o n e verborum. 60.

I t a , si numevus

orationis

quaeritur

s i t : o m n i s e s t ; sed alius alio inelior atque

qui

aptior;

si l o c u s : in o m n i parte v e r b o r u m ; s i , u n d e o r t u s s i t : ex a u r i u m v o l u p t a t e ; si c o m p o n e n d o r u m ratio : dicetur

alio

loco,

pars q u a r t a

et

si,

ad q u a m

si,

quando:

quia

extrema

rem

pertinet nobis

usum;

quae

ili d i v i d e n d o

fuit;

adhibeatur:

semper;

si,

ad

ad

delectationem;

quo loco:

in

tota con-

t i n u a t i o n e v e r b o r u m ; s i , quae res e f f i c i a t voluptatem : e a d e m , notat a r s ,

quae

sed

in v e r s i b u s ,

aures

quorum

moduin

ipsae t a c i t o e u m sensu sine

arte d e f i n i u n t . 61.

Satis m u l t a de n a t u r a ; sequitur u s u s ,

q u o est a c c u r a t i u s d i s p u t a n d u m .

de

In q u o q u a e s i t u m

e s t , in t o t o n e c i r c u i t u ilio orationis , q u e m G r a e c i •tEpiobov,

nos t u m a i n b i t u m ,

comprehensionem,

tum circuitum , tum

aut c o n t i n u a t i o n e m , aut circum-

sci'iptionem d i c i i n u s ;

an in

principiis s o l u m ,

aut

in e x t r e m i s , an in u t r a q u e parte n u m e r u s tenendus sit? aliud

deinde,

quum

numerosum;

aliud quid

videatur intersit?

esse

numerus,

tum

autem

in

omnibusne numeris aequaliter p a i t i c u l a s deceat inc i d e r e , an facere alias b r e v i o r e s ,

alias

longiores?

O R A T O R . idque

quando,

ribusne,

an

aut

cur, quibusque

singulis;

se

aptissime

omnino ad

rem

forma

collocentur,

nulla sit in eo maxime

fiat oratio?

facere deceat;

an

et

pertinet,

qua

deque

quaeque

quomodo?

eoruin

an

quodque

ratione

etiam est,

dicendumque,

plu-

aequalibus?

genere distinctio?

Explicandum

verboruin;

partibus?

imparibus,

aut illis sit u t e n d u i n ?

et q u a n d o aut istis, inter

221

C A P . . 6 1 , 62.

numerosa

unde orta

quantos

particulis,

et

sit

circuitus tanquam

i n c i s i o n i b u s d i s s e r e n d u m est, q u a e r e n d u m q u e , u t r u m una

species

et,

si

genere

et

longitudo

plures, uti

quo

sit eai u m ,

loco,

oporteat ?

aut

anne

plures;

quando,

Postremo

totius

quoque

generis

litas explicanda est, quae q u i d e m patet latius. ad

unain

enim

modatur.

reinaliquam,

A c licet n o n

ad

sed ad

singulas

t e m de u n i v e r s o genere sic d i c e r e , satis responsuin

esse v i d e a t u r .

62.

versatur,

de q u o

Ergo

aliis,

eo,

quod

dici

Isocrateo

scriptione

in

absolutisque haec

quoad

qui

in

aliquo

historia,

in

in

ilia orbe

singulis

Itaque

vel ambitus,

placet

more,

tanquam

circuinscriptio,

vel continuatio, nemo,

est,

insistat

sententiis. vel

q u o d in causis

diceremus.

¿7c\b(.ir,Tinov,

ut

singulis

R e i n o t i s i g i t u r reli-

Theopompeoque

ambituque,

currat o r a t i o ,

nata

id

appellamus

accom-

responden-

ut etiain

quis generibus unuin selegiinus h o c , foroque

plures res

utiNon

et

circuininclusa perfectis

posteaquain vel

si

est

comprehensio,

ita

esset in n u m e r o ,

in

omnia

licet

dicere:

scripsit oratio-

222

C I C E R O N I S

liem generis

eius,

comparatimi, certainine,

quod

esset

remotumque

qui

ad

delectationem

iudiciis

forensique

q u i n r e d i g e r e i omnes fere in q u a d r u m

n u m e r u m q u e sententias. tor,

a

N a m q u u m is est audi-

non vereatur,

ne

compositae

orationis

insidiis sua fides a t t c n t e t u r , gratia in q u o q u e h a b e t o r a t o r i , v o l u p t a t i auriuin servienti. Genus autem hoc mendum

est

repudiandum.

ad

aufert

neque

forenses,

t o t u m assu-

neque

omnino

Si enim semper u t a r e , q u u m satie-

tatem a f f e r t , t u m , agnoscitur.

orationis

causas quale

Detrahit

humanum

sit,

etiam ab imperitis

praeterea

sensum

actionis

actoris,

dolorem,

tollit

funditus

v e r i t a t e m et fidein. 63.

S e d , q u o n i a m a d h i b e n d a n o n n u n q u a m est,

p r i m u m v i d e n d u m e s t , q u o l o c o , deinde q u a m d i u retinenda s i t , t u m q u o t modis Adhibenda

est i g i t u r

commutanda.

numerosa oratio,

l a u d a n d u i n est aliquid o r n a t i u s ,

ut

si a u t

110s in

accu-

sationis

s e c u n d o de S i c i l i a e laude d i x i m u s ; u t in

senatu,

de c o n s u l a t u m e o :

aut

exponenda

ti o , quae p l u s dignitatis d e s i d e r a i , u t in q u a r t o a c c u s a t i o n i s , Segestaua

Diana,

de

numerose

narradoloris,

de E n n e n s i C e r e r e ,

Syracusarum

Saepe etiam in amplificanda r e , funditur

quam

et v o l u b i l i t e r

situ

de

diximus.

concessu o m n i u m oratio.

fortasse n o n p e r f e c i m u s , conati quidein sumus ; q u o d

p l u r i m i s locis

voluisse n o s ,

atque animo contendisse,

Id

nos

saepissime

perorationes

nostrae, declarant.

O R A T O R .

C A P. 63. 64.

223

Id autem turn valet, quum i s , qui a u d i t , ab oratore iam obsessus est, ac tenetur. No» enim turn id agit, ut insidietur et observet; sed iam favet, processumque v u l t , dicendique vim admirans, non inquirit, quod reprehendat. Haec autem forma retinenda non diu est, nec dico in peroratione, quam ipse finis includit, sed in orationis reliquis partibus. Nam quum sis his locis u s u s , quibus ostendi licere, transferenda tota dictio est ad i l i a , quae nescio c u r , quum Graeci xopjiara et nwKa nominent, nos 11011 recte incisa et membra dicamus. Neque enim esse possunt, rebus iguotis, nota nomina; sed quum v e r b a , aut suavitatis, aut inopiae c a u s a , transferre soleamus, in omnibus hoc fit artibus, u t , quum id appellandum s i t , q u o d , propter rerum ignorationem ipsar u m , nullum liabuerit antenomen, necessitas cogat aut novum fa cere verbum, aut a siinili mutuari. 64. Quo autem pacto deceat incise inembratimve dici, iain videbimus; nunc, quot modis inutentur comprehen.siones conclusionesque, dicenduin est. Fluit oinnino numcrus a primo turn incitatius brevitate pedum, turn proceritate tardius. Cursuin contentiones magis requirunt; expositiones rerum, tarditatem. Insistit autem ambitus modis pluribus, e quibus unum est sequuta Asia maxime, qui dichoreus vocatur, quum duo extremi chorei sunt, id est, e singulis longis et brevibus; explananduin est enim, quod ab aliis iidem pedes aliis nomi-

C I C E R O N I 5

224

nantur vocabulis.

D i c h o r e u s non est ille q u i d e m

sua sponte v i t i o s u s numero nihil est i d e m .

clausulis,

s e d in o r a t i o n i s

est tarn v i t i o s u m ,

in

q u a m si s e m p e r

C a d i t a u t e m p e r s e ille ipse p r a e c l a r e :

q u o etiam s a t i e t a s f o r m i d a n d a est m a g i s . C.

Carbo,

C.

filius,

tribunus plebis

in

Me s t a u t e eoncione

dixit h i s v e r b i s : , , 0 M a r c e D r u s e , p a t r e m a p p e l l o . " Haec q u i d e m d u o binis p e d i b u s incisili) ; dein inemb r a t i m : ,, T u dicere s o l e b a s , s a c r a m esse r e m p u b l i cam."

H a e c item m e m b r a ternis.

Post

ambitus:

„ Q u i c u n q u e earn v i o l a v i s s e n t , a b o m n i b u s esse ei poenas

persolutas. "

r e m , extrema ilia,

Dichoreus.

, , P a t r i s dictum s a p i e n s , vit."

Nihil

l o n g a s i t , an b r e v i s . teineritas

filii

enim

ad

Deinde: comproba-

H o c d i c h o r e o t a n t u s c l a m o r concionis exci-

t a t u s e s t , ut adinirabile esset.

Q u a e r o , n o n n e id

n u m e r u s e f f e c e r i t ? Verboruxn o r d i n e m i m m u t a ; f a c

f i l i i temer it as ; iain nihil erit, b r e v i b u s , et l o n g a est : q u e m A r i s t o t e l e s u t o p t i m u m p r o b a t ; a q u o dissentio. A t e a d e m v e r b a , e a d e m sententia. Animo i s t u c s a t i s e s t , a u r i b u s non s a t i s . S e d id c r e b r i u s f i e r i non o p o r t e t . P r i m u i n enim n u m e r u s a g n o s c i t u r ; d e i n d e s a t i a t ; p o s t e a c o g n i t a facilitate contemnitur. sic:

Comprobavit

etsi tcmeritas

Sed

ex t r i b u s

sunt clausulae p l u r e s ,

iucunde cadant. et b r e v i ,

quae

numerose

et

N a m et c r e t i c u s , q u i est e l o n g a ,

et l o n g a ,

et eius a e q u a l i s p a e o n ,

qui

spatio p a r est, s y l l a b a l o n g i o r , q u a m c o i n m o d i s s i m e pu-

ORATOR.

C A P. 64.

225

putatur in solutam orationem illigari, quum sit duplex. Nam aut e longa, et tribus brevibus , qui numerus in primo viget, iacet in extremo ; aut e totidem brevibus, et longa, quem optime cadere censent veteres, ego non plane reiicio, sed alios antepono. Ne spondeus quidem funditus est repudiandus. E t s i , quod est e longis duabus , hebetior videtur et tardior ; habet tarnen stabilem quendain, et non expertem dignitatis gradum ; in incisionibus vero multo m a g i s , et in membris. Paucitatem eniin pedum gravitatis suae tarditate compensât. Sed hos quum in clausulis pedes nomino, 11011 loquor de uno pede extremo. Adiungo (quod minimum sit) proximum superiorem, saepe etiam tertium. Ne iambus quidem, qui est e brevi et longa, aut par trochaeus, qui habet très breves, sed spatio p a r , non syllabis, aut etiam dactylus, qui est e l o n g a , et duabus brevibus, si est proximus a postremo, parum volubiliter pervenit ad extremum, si est extremus choreus, aut spondeus. Nunquam enim interest, uter sit eorum in pede extremo. Sed iidem hi très pedes male concludunt, si quis eorum in extremo locatus e s t , nisi quum pro cretico postremus est dactylus. Nihil enim interest , dactylus sit extremus, an creticus ; quia postrema syllaba, brevis , an longa s i t , 11e in versu quidem refert. Quare etiam paeona qui dixit aptiorem, in quo esset longa postrema, vidit par u m ; quoniem nihil ad rein e s t , postrema an longa Cic. Rhetor.

Vol. III.

\f)

C I C E R O N I S sit. Iain p a e o n , q u o d plures habeat syllabas, quam tres, numerus a q u i b u s d a m , non pes habetur. E s t q u i d e m , ut inter omnes constat antiq u o s , Aristotelem , T h e o p h r a s t u m , Theodectem, Ephorum , unus aptissimus orationi vel orienti, vel m e d i a e ; putant illi etiam cadenti; q u o loco mihi videtur aptior creticus. Dochinius autem e quinque s y l l a b i s , b r e v i , duabus longis , b r e v i , longa, ut est hoc : Amicos tenes, quovis loco aptus est, dum semel ponatur ; iteratus, aut continuatus, numerum apertum et nimis insignem facit. His igitur tot c o m m u t a t i o n i b u s , tamque variis si utem u r , nec deprehendetur m a n i f e s t o , quid a nobis de industria fìat, et occurretur satietati. 65. E t quia non numero solum numerosa orat i o , sed et compositione fit, et genere ( q u o d a n t e dictum e s t ) concinnitatis : compositione potest intelligi, q u u m ita structa verba s u n t , ut numerus non q u a e s i t u s , sed ipse sequutus esse videatur; ut apud Crassum : Nam libi lubido dominatur, innocentiae leve praesidium est. Ordo enim verborum efficit numerum sine ulla aperta oratoris industria. Itaque si quae veteres illi ( H e r o d o t u m d i c o , et T h u c y d i d e m , totamque eam aetatem ) apte numeroseque dixerunt; ea non numero q u a e s i t o , sed verborum collocatione ceciderunt. F o r m a e vero quaedain sunt orationis, in quibus ea concinnitas inest, ut sequatur numerus necessario. N a m q u u m a u t par pari r e f e r t u r , aut contrarium contrario

O R A T O

II.

C A P . 65. 66.

opponitur, aut, quae similiter caduiit v e r b a , verbis comparantur ; quidquid ita concluditur, plerumque fit ut numerose cadat. Quo de genere cum exemplis supra diximus, ut haec quoque copia facultatein afferai, non semper eodein modo desinendi. Nec tarnen haec ita sunt arcta et astricta, ut ea, quum veliinus, laxare nequeamus. Multum interest, utrum numerosa s i t , id est, similis numerorum, an plane e nuineris constet oratio. Alteram si f i t , intolerabile vitium est ; alterum nisi fit, dissipata , et inculta, et fluens est oratio. 66. Sed quoniam non modo 11011 frequenter, verum et raro in veris causis, aut forensibus, circumscripte numeroseque dicendum est : sequi videtur, ut videamus, quae sint ilia, quae supra dixi incisa, quae membra. Haec enim in veris causis inaximam partem orationis obtinent. Constat enim ille ambitus et piena comprehensio e quatuor fere partibus, quae membra dicimus, ut et aures impleat, et ne brevior s i t , quam satis sit, neve longior. Quamquam utrumque iionnunquain, vel potius saepe accidit, ut aut citius insistendum sit, aut longius procedendum, 11e brevitas defraudasse aures videatur, neve longitudo obtudisse. Sed habeo mediocritatis rationein. Nec enim loquor de versu, et est liberior aliquanto oratio. E quatuor igitur, quasi liexametiorum instar versuum quod s i t , constat fere plena comprehensio. His igitur singulis versibus quasi nodi apparent con-

22«

C I C E K O N I S

tinuationis, quos ili ambitu coniungimus. Sin membratiin volumus dicere, insistimus ; idque quuin opus est, ab isto cursu invidioso facile nos et saepe disiungimus. Sed nihil tam debet esse numerosum, quam h o c , quod minime apparet, et valet plurimum, E x hoc genere illud est Crassi: ,,Missos faciant patronos : ipsi prodeant. " Nisi intervallo dixisset, — ipsi prodeant, — sensisset profecto effugisse senarium. Omnino melius caderet, prodeant ipsi. Sed de genere nunc disputo. ,,Cur clandestinis consiliis 110s oppugnanti cur de perfugis nosti'is copias comparant contra n o s ? " Prima sunt ilia d u o , quae KofipuTa Graeci vocant, nos incisa dicimus : deinde tertium. HOO'XOV llli , nos membrum. Sequitur comprehensio non longa, ( ex duobus enim versibus, id est, membris, perfecta est, ) et in spondeos cadit. Et Crassus quidem sic plerumque dicebat; idque ipse genus dicendi maxime probo. 67. Sed quae incisim aut membratim efferuntur, ea vel aptissime cadere debent; ut est apud m e : „ D o m u s tibi deerat? at habebas. Pecunia superabat? at egebas. " Haec incise dicta sunt quatuor. A t meinbratiin , quae sequuntur, duo : „ Incurristi amens in columnas : in antis aeneis insanis insanisti. " Deinde omnia, tanquam crepidine quadam, comprehensione longiore sustinentur: ,,Depressam, caecam, iacentem domum pluris, quam t e , et quam fortunas tuas aestimasti. " Dichoreo

O R A T O R .

C A P . 67.

229

lini tur. A t flispondeo proximum illud. Nam in illis, quibus, ut pugiunculis, uti oportet, brevitas facit ipsa liberiores pedes. Saepe eniin singulis utendum est, plerumque binis, ( e t utrisque addi pedis pars potest, ) non fere ternis amplius. Incisim autem et membratim tracta oratio in veris causis plurimum valet, maximeque his locis, quum aut arguas, aut refellas; ut nostra in Corneliana secunda: „ O callidos homines, o rem excogitatam, o ingenia m e t u e n d a ! " Membratim a d h u c ; deinde caesim: „ D i x i m u s . " Kursus membratim: „Testes dare volumus." Extrema sequitur comprehensio, sed ex duobus inembris, qua non potest esse brevior: „ Q u e m , quaeso, nostrum fefellit, ita vos esse f a c t u r o s ? " Nec ullum genus est dicendi aut melius, aut fortius, quam binis aut ternis ferire verbis, nonnunquam singulis, paulo alias pluribus ; inter quae variis clausulis interponit se raro numerosa comprehensio ; quam perverse fugiens Hegesias, dum ille quoque imitar! L y s i a m v u l t , altcrum paene Demosthenem, saltat, incidens particulas. E t is quidem non minus sententiis peccat, quam verbis ; ut 11011 quaerat, quem appellet ineptum, qui ilium cognoverit. Sed ego ilia Crassi, et nostra posui, ut, qui vellet, auribus ipsis, quid numerosum etiain in minimis particulis orationis esset, iudicaret. E t , quoniam plura de numerosa oratione diximus, quam quisquam ante 110s, nunc de cius generis utilitate dicemus.

C I C E R O N I S 6ö- Nihil enim est aliud, Brute, ( q u o d quidem tu minime omnium ignoras, ) pulchre et oratorie dicere, nisi optimis sententiis verbisque lectissimis dicere. E t nec seutentia ulla est, quae fructum oratori ferat, nisi apte exposita, atque absolute; nec verborum lumen apparet, nisi di.lLgenter collocatorum; et horum utrumque numerus illustrat; numerus autem (saepe eniin hoc testandum est, ) non modo non poetice vinctus, verum etiam fugiens ilium, eique omnium dissimillimus : non quin iidem sint numeri non modo oratorum, et poetarum, verum omnino loquentium, denique etiam sonantium omnium, quae metili auribus possumus; sed oi'do pedum facit, ut i d , quod pronuntiatui', aut orationis, aut poematis simile videatur. Hanc igitur sive compositionein, sive perfectionem, sive numerum vocari placet, adhibere necesse e s t , si ornate velis dicere, non solum, (quod ait Aristoteles et Theophrastus,) ne infinite feratur, ut flumen, oratio, quae non aut spiritu pronuntiantis, aut interductu librarii, sed numero coacta debet insistere; verum etiam, quod multo maiorem habent apta vim, quam soluta. Ut enim athletas, nec multo secus gladiatores videmus nihil nec vitando facere caute, nec petendo vehementer, in quo non motus hie habeat palaestram quandam; ut, quidquid in his rebus fiat utiliter ad pugnam, idem ad aspectum etiam sit venustum: sic oratio nec plagain gravem facit,

O R A T O R .

C A P. 68. 6g.

£51

nisi petitio f u i t apta ; nec satis recte declinai impetum,

nisi etiam in cedendo, quid d e c e a t ,

ligit.

Itaque,

GTOVS

Graeci

qualis eörum m o t u s , vocant,

talis

intel-

quos àitaXai-

horum

mihi

videtur

o r a t i o , q u i non claudunt numeris sententias ; tantumque abest, u t , rum inopia,

quod i i ,

qui hoc aut magistro-

aut ingenii t a r d i t a t e , aut laboris f u g a

non sunt assequuti ; solent dicere, enervetur oratio compositione v e r b o r u m , ullus,

ut aliter in ea nec impetus

nec vis esse possit.

69.

Sed magnam exercitationem res flagitat, ne

quid eorum,

q u i genus hoc sequuti non tenuerunt,

simile f a c i a m u s ;

ne aut verba traiiciamus aperte,

q u o melius aut c a d a t ,

aut volvatur o r a t i o :

quod

se L . Coelius Antipater in prooemio belli Punici, nisi necessario, cem,

facturuin ncgat.

O virum simpli-

qui nos nihil celet; sapientem, qui servien-

dum necessitati putet ! Nobis

Sed

autem in s c r i b e n d o ,

hie

omnino

cessitatis excusatio non probatur : necesse;

et,

si quid e s s e t ,

erat confiteri, utitur

qui hanc a Laelio,

cui se p u r g a t ,

ea traiectione

nihil est enim

id necesse tamen non

E t hie q u i d e m ,

ad quem scripsit,

verborum,

veniam p e t i t , et et nihilo tamen

aptius e x p l e t , concluditque sententias. autem,

et

inculcata

Asiaticos m a x i m e , reperias

eomplementa vitio,

inania

numerorum.

rudis.

atque in dicendo ne-

A p u d alios

numero servientes,

quaedam v e r b a , Sunt

q u o d ab Hegesia maxime

etiam fluxit,

qui

quasi ilio

infringen-

C I C E R O N I 5 (lis, concidendisque numeris in quoddam genus abiectum incidant, Siculorum simillimum. Tertium est, in quo fuerunt fratres illi, Asiaticorum rhetorum principes, Hierocles, et Menecles, miniine inea sententia contemnendi. Etsi enim a forma veritatis et ab Atticorum regula absunt, tamen hoc vitium compensant vel facultate, vel copia. Sed apud eos varietas non erat, quod omnia fere concludebantur uno modo. Quae vitia qui fuger i t , ut neque verbum ita traiiciat, ut id de industria factum intelligatur, neque inferciens verba, quasi rimas expleat, nee minutos numeros sequens, concidat delumbetque sententias , nec sine ulla commutatione in eodein semper versetur genere numerorum j is omnia fere vitia vitaverit. Nam de laudibus multa dixiinus, quibus sunt alia perspicua vitia contraria. 70. Quantum autem sit apte dicere, experiri licet, si aut compositi oratoris bene structam collocationem dissolvas permutatione verborum : (corruinpatur enim tota r e s , ut haec nostra in Corneliana, et deinceps omnia: „Neque me divitiae movent, quibus oinnes Africanos et Laelios multi venalitii, mercatoresque superarunt." Immuta paulum, ut sit: multi superarunt mercatores venalitiitjue; perierit tota res. Et quae sequuntur: „ N e que vestis, aut caelatum auruin et argentum, quo nostros veteres Marcellos Maximosque multi eunuchi e Syria Aegyptoque vicerunt. " Verba pennuta sic,

O R A T O R. C A 1'. 70. 71. ut sit: Vicerunt eunuchi e Syria Acgyptoque. Adde tertium: ,,Neque vero ornamenta ista villarum , quibus L. Paullum et L. Mummium, qui rebus his urbem Italiamque omnem referserunt, ab aliquo video perfacile Deliaco aut Syro potuisse superari. " Fac ita : potuisse superari ab aliquo Syro aut Deliaco. Videsne, ut ordine verborum paulum commutato, iisdem verbis, stante sentent i a , ad nihilum omnia recidant, quum sint ex aptis dissoluta?) aut si alicuius inconditi arripias dissipatam aliquam sententiam, eamque, ordine verborum paulum commutato, in quadrum redigas, ut efiìciatur aptum illud, quod fuerit antea diffluens ac solutuin. Age, sume de Gracchi apud censores illud : ,, Abesse 11011 potest, quin eiusdein hominis sit, probos improbare, qui improbos probet. " Quanto aptius, si ita dixisset: quin eiusdem hominis sit, qui improbos probet, probos improbare? Hoc modo dicere nemo unquam noluit; nemoque potuit, quin dixerit. Qui autem aliter dixerunt, hoc assequi non potuerunt. Ita facti sunt repente Attici. Quasi vero Trallianus fuerit Demosthenes ; cuius non tam vibrarent fulmina illa, nisi numeris contorta ferrentur. 7 i . Sed si quem magis delectant soluta , sequatur ea sane, modo sic, ut si quis Phidiae clypeum dissolverit, collocationis universain speciem sustulerit, non singulorum operum venustatem; ut in Thucydide orbem modo orationis desidero, orna-

C I C E R O N I S menta

comparenti.

orationem,

Isti

autem

quum

dissolvunt

in q u a nec r e s , nec v e r b u m u l l u m est,

nisi a b i e c t u i n : n o n c l y p e u m , s e d ,

u t in p r o v e r b i o

est, (etsi h u m i l i u s d i c t u m , tamen consimile,) scopas mihi v i d e n t u r dissolvere. h o c , quod ego l a u d o , scribant

aliquid

vel

Atque,

ut plane

genus

contemsisse v i d e a n t u r , aut, Isocrateo

more,

Aeschines, aut Demosthenes u t i t u r ;

vel

quo

t u m illos exi-

s t i m a b o non desperatione r e f o r m i d a v i s s e genus h o c , sed i u d i c i o

aut reperiant,

ipsa eadem

conditione q u i u t i v e l i t , u t a u t d i c a t ,

aut scribat,

utra

illi

volet

Facilius

refugisse: lingua,

eo

genere,

quo

est enim apta d i s s o l v e r e ,

connectere.

volunt.

q u a m dissipata

R e s a u t e m se sic h a b e t :

( ut brevis-

sime d i c a m q u o d sentio , ) c o m p o s i t e , et a p t e , sententiis sine

dicere,

verborum

insania e s t ;

ordine et m o d o ,

et

e i u s m o d i tamen i n f a n t i a , stulti

homines

prudentes; quens

haberi

quo

vero,

sententiose

qui

qui

non

infantia ;

u t ea q n i u t a n t u r ,

possint,

etiam

est c o n t e n t u s ,

debet,

omnibus

sed non

plerumque

utatur.

Elo-

approbationes s o l u m ,

admirationes, clamores, plausus, s i l i c e a t , turpe sit,

sine

autem

sed

movere

o p o r t e t ita r e b u s e x c e l l a t ,

u t ei

q u i d q u a m a u t s p e c t a r i , a u t a u d i r i liben-

tius. 72. quod

Habes m e u m de o r a t o r e , B r u t e , i u d i c i u m : aut sequere,

si p r o b a v e r i s ;

a u t t u o stabis,

si aliud q u o d d a m est t u u m .

In q u o n e q u e p u g n a b o

tecum,

de q u o t a n t o p e r e

neque hoc

meum,

hoc

O R A T O Fi. C A P. 72.

235

libro asseveravi, unquam affirmabo esse verius, quam tuum. Potest enim non solum aliud mihi, ac tibi, sed mihimet ipsi alias aliud videri: nec in hac modo r e , quae ad vulgi assensum spectat, et ad aurium voluptatein; quae duo sunt ad iudicandurn novissima ; sed ne in maximis quidem rebus quidquam adhuc inveni f i r m i u s , quod teuerem, aut quo iudicium meum dirigerem, quam i d ; quodcunque mihi quam simillimum veri videretur, quum ipsum illud verum in occulto lateret. T u autem velim, si tibi e a , quae disputata sunt, minus probabuntur, ut aut maius opus institutum putes, quam effici potuerit, aut, dum tibi roganti voluerim obsequi, verecundia negandi, scribendi me impudentiam suscepisse.

TULLII

P

CICERONIS

I

C

S U M M

A R I U M .

i Trebatio Topica Aristotelea cognoscere Cicer10 in hoc libro argumentorum locos exponit singulosque p r i m u m exemplis breyiter illustrat,

deinde fusius ex-

plica t. Post praefationem igitur c. 1 . quoniam locorum in quibus

argumenta

inclusa sunt alii in eo ipso de quo

Egitur haerent, alii assumuntur extrinsecus , illi primum breviter enumerantur c. 2 — 4Deinde

eos

Cicero

subtilius

et primum eos persequitur, adhibita vel

vel

notatione

definitione s.

c. 5. 6.

etymologia.

uberiusque pertractat,

qui ex re tota sumuntur, vel partitione

c. 9.

Deinde e o s ,

c. g. qui

sumuntur ex iis rebus quae quodammodo effectae sunt ad id de quo a m b i g i t u r , qui sunt 1 . ex coniugatione

c. 10.

2. ex similitudine

c. 1 1 .

3. ex differentia ] 4. ex contrariis 5. e x adiunctis

c. 12,

c. 15.

6. ex consequentibus et antecedenlibus et repugnantibus

c. 14.

a,\0

S U AI M A R I D 7. ( x cnusis

c. j 5 . 16.

g. ex effectis

c. 1 7 .

M.

9. cx comparatione maiorum, minorum, parium c. 13. Sequitur disputatio

de iis argumentorum Iocis,

qui

assiimuntur extrinsecus ad causam, quae Cicero generali nomine testimonia

appellai,

Expositis igitur

c. 19.

argumentandi

locis

Cicero

docet,

non omnes locos in omnem incidere quaestionem, quibusdam quaestionibus alios esse aptiores locos. stionum autem duo sunt genera : I. infinitum s. p r o p o s i t u m , quod est a) cognitionis

c. 20 ; in quo

a ) coniectura an s i t , quaeritur,

et quidem

1 . sitne aliquid 2. unde ortum sit g. quae id causa effecerit 4. an commutari possit. ¡3) quid s i t , definitione, 1.

ubi explicatur

notio

2. proprietas 3.

divisio

4. partitio 5. j)

descriptio.

quale s i t , iuris et iniuriae distinctione. 1 . v e l simulici ter quaeritur a. de expetendo fugiendoque b. de aequo et iniquo c. de lionesto et turpi.

sed

Quac-

Ilic

S U M M A R I U M . 2. v e l

241

comparate

a. de eodem et a l i o b . de m a i o r e et m i n o r e . b)

actionis

c.

21.

quaestiones,

quarum

duo

sunt

genera 1 . ad o f f i c i u m 2. ad m o t u m a n i m i v e l g i g n e n d u m ,

v e l sedan-

dum. His

i g i t u r q u a e s t i o n i b u s q u i l o c i sint

docetur.

accommodati

c. 22.

I I . finitum s. c a u s a ,

cuius genera sunt

1 . i u d i c i a l e s causae 2.

deliberationes

5.

laudationes

q u i b u s accedunt l e g i t i m a e d i s c e p t a t i o n e s , pto nascuntur, vel

discrepantia

traria.

quae e x scri-

ubi controversiam facit vel s c r i p t i et v o l u n t a t i s ,

ambiguum,

v e l s c r i p t a con-

c . 24 - 26.

C.ic. Iìhetor.

Voi.

III.

16

JVJ.

TÜLLII

CICEKONIS AD

C.

T

O

TREBATIUM

P

I C A .

M a i o r e s nos res scribere ingressos, C. Trebati, et iis l i b r i s , quos brevi tempore satis multos edidimus, digniores, e cursu ipso revocavit voluntas tua. Quum enim mecum in Tusculano esses, et in bibliotheca separatim uterque nostrum ad suum Studium libellos, q u o s v e l l e t , evolveret, inc'idisti in Aristotelis Topica quaedam, quae sunt ab ilio pluribus libris explicata. Qua inscriptione commotus continuo a me eorum librorum sententiam requisisti. Quam tibi quum exposuissem, disciplinam inveniendorum argumentorum, ut sine ullo errore ad earn rationem via perveniremus ab Aristotele inventa, libris illis contineri : verecunde tu quidem, ut omnia, sed tamen ut facile cernerem te ardere studio, m e c u m , ut tibi illam traderem, egisti. Quum autein ego t e , non tarn vitandi laboris mei causa, quam quod id tua interesse arbitrarer, vel ut eos per te ipse legeres,

TOPICA.

CAP.

i.

245

vel ut totam rationem a doctissimo quodam rhetore acciperes, hortatus essem: utrumque, ut ex te audiebam, es expertus. Sed a libris te obscuritas reiecit. Rhetor autem ille, jnagnus ut opinor, haec Aristotelica se ignorare respondit. Quod quidein minime sum admiratus, eum philosophum rhetori 11011 esse cognitum, qui ab ipsis philosophis , praeter admodum paucos, ignoraretur. Quibus eo minus ignoscendum e s t , quod 11011 modo rebus i i s , quae ab ilio dictae et inventae sunt, allici debuerunt; sed dicendi quoque incredibili quadam quum copia, tum etiam suavitate. N011 potui igitur t i b i , saepius hoc roganti, et tamen verenti, ne mihi gravis esses, ( facile enim id cernebam,) debere diutius, ne ipsi iuris interpreti fieri videretur iniuria. Etenim quuin tu mihi meisqne multa saepe scripsisses, veritus sum, n e , si ego gravarer, aut ingratum i d , aut superbum videretur. S e d , dum fuimus u n a , tu optimus es testis, quam fuerim occupatus : ut autem a te discessi, in Giaeciain proficiscens, quum opera mea nec respublica nec amici uterentur, nee hones te inter arma versari possein, ne si tuto id quidem mihi liceret: ut veni Veliam, tuaque et tuos v i d i , admonitus huius aeris alieni, nolui deesse ne tacitae quidem flagitationi tuae. Itaque haec, quum mecum libros 11011 halierem, memoria repetita, in ipsa navigatione conscripsi, tibique ex itinere misi : ut mea diligentia mandatorum

a 44

C I C E R O N I S

t u o r u m , te q u o q u e , etsi admonitore non eges, ad memoriam nostrarum rerum excitarem. Sed iam tempus est ad i d , quod instituimus, accedere. Quum omnis ratio diligens disserendi duas liabeat partes; unam inveniendi, alteram iudicandi : utriusque princeps, u t inihi quidem videtur, Aristoteles fuit. Stoici autem in altera elaboraverunt. Iudicandi enim vias diligenter persequuti s u n t , ea scientia, quam Dialecticen appellant. Inveniendi vero a r t e m , quae Topice dicitur, quaeque ad usum potior e r a t , et ordine naturae certe p r i o r , totam reliquerunt. Nos autein, quoniam in utraque summa utilitas e s t , et u t r a m q u e , si erit o t i u m , persequi c o g i t a m u s , ab e a , quae prior e s t , ordiemur. 2. Ut igitur earùm r e r u m , quae absconditae s u n t , demonstrato et notato l o c o , facilis inventio est: s i c , quum pervestigare argumentum aliquod v o l u m u s , locos nosse debemus : sic enim appellatae ab Aristotele sunt hae quasi sedes, e quibus argumenta promuntur. Itaque licet definire, Locum esse argumenti sedem : Argumentum autem, rationem, quae rei dubiae faciat fidem. 3. Sed ex his l o c i s , in quibus argumenta inclusa s u n t , alii in eo i p s o , de quo agitur, haerent: alii assumuntur extrinsecus. In i p s o , t u m ex t o t o , tum ex his r e b u s , quae quodammodo affectae sunt ad i d , de quo quaeritur. Extrinse-

TOPICA.

C A P. 5. 4.

245

cus autem ea dicuntur, quae absunt, longeque disiuncta sunt. Sed ad id totum, de quo disser i t u r , tum definitio adhibetur, quae quasi involutum evolvit i d , de quo quaeritur ; cuius argumenti talis est formula : ,, Ius civile est, aequitas constituta i i s , qui eiusdem civitatis sunt, ad res suas obtinendas : eius autein aequitatis utilis est cognitio : utilis est ergo iuris civilis scientia ; " tum partium enumeratio, quae tractatur hoc modo: ,, Si lieque censu, ncque vindicta, nee testamento liber factus est, 11011 est liber. Atqui nulla est earum rerum: 11011 est igitur l i b e r ; " tum notatio, quum ex vi verbi argumentum aliquod elicitur, hoc m o d o : ,, Quum lex assiduo vindicem assiduum esse iubeat, locupletem iubet locupleti : locuples eniin est assiduus, ut ait A e l i u s , appellatus ab asse dando. 4. Ducuntur etiam argumenta ex iis rebus, quae quodainmodo affectae sunt ad i d , de quo quaeritur. Sed hoc genus in plures partes distributum est. Nam alia coniugata appellamus, alia ex genere, alia ex f o r m a , alia ex similitudine, alia ex diiFerentia, alia ex contrario, alia ex adiunctis, alia ex antecedentibus, alia ex consequentibus, alia ex repugnantibus, alia ex causis, alia ex effectis, alia ex comparatione maioruin, aut parium, aut minoruin. C o n i u g a t a dicuntur, quae sunt ex verbis generis eiusdem. Eiusdem autem generis verba s u n t , quae orta ab uno varie commutantur,

C I C E R O N I S ut sapiens, sapienter, sapientia. Haec verborum coniugatio, evSvyia dicitur, ex qua huiusmodi est argumentum: , , S i compascuus ager est, ius est compascere. " A g e n e r e sic ducitur: ,, Quoniam argentum omne mulieri legatum est, non potest ea pecunia, quae numerata domi relieta est, non esse legata; forma enim a genere, quoad suum nomen retinet, nunquam seiungitur: numerata autem pecunia nomen argenti retinet: legata ìgitur videtur. " A f o r m a generis, quam interd u m , quo planius accipiatur, partem licet nominare, hoc m o d o : , , S i ita Fabiae pecunia legata est a vy-o, si ea uxor materfamilias esset ; si ea in manum viri non convenerat, niliil debetur. Genus est enim, uxor ; eius duae formae : una matrumfamilias, earum, quae in manum convenerunt ; altera, earum, quae tantummodo uxores habentur. Qua in parte quum fuerit F a b i a , legatum ei non v i d e t u r . " A s i m i l i t u d i n e , hoc modo: , , S i aedes eae corruerunt, vitiumve fecer u u t , quarum ususfructus legatus est, heres restitucre non debet, nec reficere, non magis, quam servum restituere, si i s , cuius ususfructus legatus ost, deperisset. " A d i f f e r e n t i a : , , N o n , si uxori vir legavit omne argentum, quod suum esset, idcirco, quae in nominibus fuerunt, legata sunt. Multum enim difFert, in arcane positum sit argentum, an in tabulis debeatur. " Ex c o n t r a r i o autem, sic: „ N o n debet ea mulier, cui vir

TOPICA.

CAP.

4.

247

bonorum suorum usumfructum legavit, cellis vinariis et oleariis plenis relictis, putare id ad se pertinere. Usus eniin, 11011 abusus, legatus est. Ea sunt inter se contraria." Ab a d i u n c t i s : ,,Si ea mulier testainentum fecit, quae se capite nunquam diminuit, non videtur ex edicto praetoris secundum eas tabulas possessio dari. Adiungitur enim, ut secundum servorum, secundum exsulum, secundum puerulorum tabulas possessio videatur ex edicto d a r i . " Ab antecedentibus autem, et consequentibus, et repugnantibus, hoc modo: Ab a n t e c e d e n t i b u s ; „ S i viri culpa factum est divortium, etsi mulier nuntium remis i t , tamen pro liberis manere nihil oportet." A c o n s e q u e n t i b u s : ,,Si mulier, quum fuisset nupta cum eo, quicum connubium non esset, nuntium remisit; quoniam qui nati sunt, patrein non sequuntur, pro liberis manere nihil oportet." A rep u g n a n t i b u s : ,,Si paterfamilias uxori ancillarum usumfructum legavit a filio, neque a secundo herede legavit; mortuo filio mulier usumfructum 11011 amittet. Quod enim semel testamento alicui datum est, id ab eo invito, cui datum est, auferri 11011 potest. Repugnat enim recte accipere, et invitum reddere." Ab e f f i c i e n t i b u s c a u s i s , hoc modo: ,,Omnibus est ius parietem directum ad parietem communem adiungere, vel solidum, vel fornicatum. At si quis in pariete communi demoliendo damni infecti jiromiserit; non debebit

C I C E R O N I S

248 praestare,

quod

eius v i t i o ,

qui

est,

sed eius

fornix

vitii

demolitus

fecerit.

est,

operis v i t i o ,

Non

damnum

quod

ita aedificatum

est, ut suspendi n o n p o s s e t . " A b e f f e c t i s hoc modo": venit,

,,Quum

omnia,

dotis n o m i n e . " valent,

mulier

viro

q u a e mulieris

rebus,

in manuin

fuerunt,

Ex c o m p a r a t i o n e

quae sunt eiusinodi:

enim factum

con-

v i r i fiunt

autem omnia

Q u o d in re m a i o r e

non v a l e t , non v a l e a t in m i n o r e : u t , , , S i in urbe fines

non r e g u n t u r ,

Item

contra:

maiore.

Quod

nec aqua

arceatur."

valet,

valeat

L i c e t i d e m e x e m p l u m convertere,

Q u o d in re p a r i v a l e t , est:

in u r b e

in m i n o r e

ut,

„Quoniam

valeat

in h a c ,

auctoritas

usus

niuin e s t , sit etiam aedium.

in

Item:

quae fundi

par bien-

A t in lege aedes non

a p p e l l a n t u r , et s u n t ceterarum r e r u m , quaruin ann u u s est usus.

Valeat aequitas,

causis paria iura d e s i d e r a t . " secus

quae paribus in

Q u a e autem

extrin-

a s s u m u n t u r , ea m a x i m e ex auctoritate du-

cuntur.

Itaque

aripvovs

Graeci

tales

argumentationes,

v o c a n t , i d e s t , artis e x p e r t e s : u t , si ita

respondeas:

„ Q u o n i a m I'. Scaevola i d s o l u m esse

ambitus aedium dixerit,

q u o d , parietis

communis

t e g e n d i c a u s a , t e c t u m p r o i i c e r e t u r , ex q u o in eius a e d e s , q u i p r o t e x i s s e t , a q u a d e f l u e r e t , id t i b i ius videri. " 5.

His igitur l o c i s , q u i s u n t e x p o s i t i , ad omne

argumentum reperienduin,

t a n q u a m elementis qui-

b u s d a m , significatio et demonstratio datur.

Utrum

TOPICA.

C A P. 5.

249

igitur hactenus satis est? tibi quidem, tam acuto, et tam occupato, puto. Sed, quoniam avidum hominem ad has discendi epulas recepì, sic accipiam, ut reliquiarum sit potius aliquid, quam te hinc patiar non satiatum discedere. Quando ergo unusquisque eorum locorum, quos exposui, sua quaedam membra habet, ea quam subtilissime persequamur ; et primum de ipsa definitione dicatur. D e f i n i t i o est oratio, quae i d , quod defin i t u r , explicat, quid sit. Definitionum autem duo sunt genera prima : unum earum rerum, quae sunt ; alterum earum, quae intelliguntur. Esse ea dico, quae cerni tangive possunt, ut fundum, aedes, parietem, stillicidium, mancipium, pecudem, suppellectilem, penus, cetera ; quo ex genere quaedam interdum nobis definienda sunt. N o n e s s e rursus ea dico, quae tangi demonstrarive non possunt, cernitameli animo, atque intelligi possunt : ut, si usucapionem, si tutelain, si gentem, si agnationem definias ; quarum rerum nullum subest quasi corpus, est tamen quaedam confonnatio insita, et impressa intelligentia, quam notionem voco. Ea saepe in arguinentando definitione explicanda sunt. Atque etiam definitiones aliae sunt partitionum, aliae divisionum : partitionum , quum res e a , quae proposita est, quasi in membra discerp i t u r : u t , si quis i u s c i v i l e d i c a t i d e s s e , quod in legibus, senatusconsultis, rebus iudicatis, iurisperitorum auctoritate, edictis magistratuum, more,

250

C I C E F L O N I S

aecjuitate consistât; divisionum autem definitio formas omiies complectitur, quae sub eo genere sunt, quod definitur, hoc m o d o : , , A b a I i e n a t i o est eius r e i , quae mancipi e s t , aut traditio alteri nexu, aut in iure c e s s i o , inter q u o s ea iure civili fieri possunt. " 6. Sunt et alia genera definitionum ; sed ad huius libri institutum ilia nihil pertinent ; tantum est d i c e n d u m , qui sit definitionis modus. Sic igitur veteres praecipiunt: quum sumseris ea, quae sint ei r e i , q u a m definire v e l i s , cum aliis communia , u s q u e eo p e r s e q u i , dum proprium efficiat u r , q u o d nullam in aliam rem transferri possit. Ut hoc : Hereditas est pecunia. Commune adhuc ; multa enim genera sunt pecuniae. Adde quod s e q u i t u r : quae morte alicuius ad quempiam pervenit. Nondum est definitio. Multis enim modis sine hereditate teneri mortuorum pecuniae possunt. Unum adde veibum : iure. Iam a cominunitate res disiuncta v i d e b i t u r , ut sit explicata definitio sic : Hereditas est pecunia, quae morte alicuius ad quempiam pervertit iure. Nondum est satis. A d d e : nec ea aut legata testamento, aut possessione retenta; confectum est. I t e m q u e , ut illud : Gentiles sunt, qui inter se codem nomine sunt. Non est satis. Çui ab ingenuis oriundi sunt. Ne id quidem satis est. Çuorum maiorum nemo servitutem scrvivit. Abest etiam nunc. Çui capite non sunt deminuti. Hoc fortasse satis

TOPICA.

C A P. 6. 7.

251

est. Nihil enim video Scaevolam, pontifìcem, ad hanc definitionem addidisse. Atque haec ratio valet in utroque genere definitionum, sive id, quod est, sive id, quod intelligitur, definiendum est. 7. P a r t i t i o n u m autem et d i v i s i o n u m genus quale esset, ostendimus ; sed quid inter se differant, planius dicendum est. In partitione quasi membra sunt : ut corporis, caput, h u m e r i , manus, latera, crura, pedes, et cetera ; in divisione, formae sunt, quas Graeci ìòéas vocant: nostri, si qui haec forte tractant, species appellant; non pessime id quidem, sed inutiliter ad mutandos casus in dicendo. Nolim enim, ne si Latine quidem dici p o s s i t , specierinn, et speciebus dicere; et saepe his casibus utendum est; atformis, et formarum velim. Quuin autem utroque verbo idem significetur, cominoditatem in dicendo non arbitror negligendam. Genus et formam definiunt hoc modo : G e n u s est notio ad plures differentias pertinens. F o r m a est notio, cuius differentia ad caput generis et quasi fontem referri potest. Notionein appello, quam Graeci tum evvotav, tum vpóXtj-^iv dicunt. E a est insita, et ante percepta cuiusque formae cognitio, enodationis indigens. Formae igitur sunt h a e , in quas genus, sine ullius praetermissione, dividitur: ut si quis ius in legem, m o r e m , aequitatem dividat. Formas qui putat idem esse, quod partes, confundit a r t e m , et similitudine quadam conturbatus, non satis acute, quae

C I C E R O N I S sunt secernenda , distinguit. Saepe etiam definiunt et oratores et poetae per translationem v e r b i , ex similitudine, cum q u a d a m suavitate. Sed ego a vcstris exemplis, nisi necessario, non recedam. Solebat igìtur Aquillius , collega et fainiliaris ineus, q u u m de litoribus a g e r e t u r , quae omnia publica esse vultis, quaerentibus iis, ad quos id pertinebat, quid esset litus , ita definire, qua Jluctus eluderei : h o c e s t , quasi q u i adolescentiain, tlorem a e t a t i s ; senectutem , occasum vitae , velit definire : translatione utens discedebat a verbis propriis r e r u m ac suis. Quod ad definitiones a t t i n e t , h a c t e n u s : reliqua videamus. Q. P a r t i t i o n e autem sic fere utendum est, nullam u t p a r t e m relinquas, u t si partili velis tutelas, inscienter f a c i a s , si ullam praetermittas. A t si stipulationem a u t iudicioruin formulas partiare, noil est v i t i o s u m , in re infinita praetermittere aliquid. Quod idem in divisione vitiosum est. Formarum enim certus est n u m e r u s , quae cuique generi subi i c i u n t u r : p a r t i u m distributio saepe est infinitior, t a n q u a m r i v o r u m a fonte deductio. I t a q u e in oratoriis a r t i b u s , quaestionis genere p r o p o s i t o , q u o t eius f o r m a e s i n t , s u b i u n g i t u r absolute. At q u u m de ornamentis v e r b o r u m sententiarumque praecipit u r , q u a e v o c a n t n r s p y / i a r a , non fit idem. Res enim est i n f i n i t i o r ; u t ex hoc q u o q u e intelligatur, quid velimus inter partitionem et divisionem interesse. Q u a m q u a m enim vocabula prope idem valere

TOPICA.

C A P. 8- 9-

255

videantur: tamen quia res differebant, nomina rerum distare voluerunt. 9. Multa etiain ex n o t a t i o n e sumuntur. E a est autem, quum ex vi nomiais arguinentum elicitur: quain Graeci ¿Tvjio%oyiav vocant, id est, verbum ex verbo, veriloquium : nos autem novitatem verbi 11011 satis apti fugientes, genus hoc notationcm appellamus, quia sunt verba rerum notae. Itaque hoc idem Aristoteles aififioXov appellai, quod latine est nota. Sed quum intelligitur, quid significetur, minus laborandum est de nomine. Multa igitur in disputando notatione eliciuntur ex verbo: u t , quum quaeritur, Postliminium quid s i t ; (non d i c o , quae sint postliminii ; nam id caderet in divisionem, quae talis est : Postliininio redeunt haec, h o m o , jjavis, mulus clitellarius, equus, equa, quae frena recipere s o l e t ; ) sed quum ipsius postliminii vis quaeritur, et verbum ipsum notatur. In quo Servius noster, ( u t opinor, ) nihil putat esse notandum, nisi post; et liminium illud productionem esse verbi v u l t , ut in finitimo, legitimo, aeditimo, non plus esse timum, quam in meditullio tiillium ; Scaevola autem , P. filius , iunctum putat esse verbum, ut sit in eo et post et lirncn ; ut quae a nobis alienata sunt, quum ad hostem pervenerint, et ex suo tanquam limine exierint, dein quum redierint post ad idem limen, postliininio videantur rediisse. Quo in genere etiain Mancini causa defendi potest, postliminio

C I C E R O N I S

254rediisse : ceptus.

deditum non e s s e , Nam

neque

quoniam non sit re-

deditionem,

neque donatio-

nein sine acceptione intelligi posse. io. quae

Sequitur is l o c u s , qui constat ex iis rebus, quodammodo

ambigitur: butum.

Cuius

ti o n e ,

primus

quam

notationi, pluviam

affectae sunt ad i d ,

de

est locus

Graeci GvSvyiav

ex

coniuga-

vocant,

fìnitimus

de qua m o d o dictum est; u t , si aquam earn

modo

intelligeremus,

collectam v i d e r e m u s :

veniret

quam

Mucius,

omnem aquam oportere a r c e r i , non

etiam

sumitur,

aqua pluvia veniens

citra l i c e t , quam

id,

crescit

nocens;

manu

imbri ;

eius

nocens ;

coeiceri,

ad quod sumitur ;

genus e s t , aqua plu-

generis f o r m a e ,

loci v i t i o ,

quarum altera iubetur

altera

non

ut

quae de coelo

sed propiore l o c o , in q u o

iubetur.

tractatur haec a r g u m e n t a t i o , tur ,

dninmodo supra sit,

ultimo genere ea e s t ,

q u a s i ius arcendi c o n t i n e t u r , via

quae pluendo cre-

erit nécesse id usque a capite arcesse-

saepe

quod

quia

diceret,

Q u u m autem a g e n e r e ducetur argumen-

tum, re;

imbri

qui,

coniugata verba essent pluvia et p l u e n d o , visset.

quo

quem modo dixi in plures partes distri-

et

ab arbitro

Commode

etiam

quae ex genere sumi-

quum ex t o t o persequare p a r t e s ,

hoc modo :

Si dolus malus e s t , quum aliud a g i t u r , aliud simulatur:

enumerare

deinde in eorum

licet,

quibus

aliquem i d ,

id

modis

fiat;

quod

arguas

dolo

T O P I C A. malo factum,

C A P. 10. i i .

includere;

255

q u o d g e n u s a r g u m e n t ! in

priinis f i r m u m v i d e r i solet. 11.

Similitudo

sequitur,

quae late patet;

sed o r a t o r i b u s et p h i l o s o p h i s m a g i s ,

quam

vobis.

E t s i e n i m omnes l o c i s u n t o m n i u m d i s p u t a t i o n u i n , ad

argumenta

tionibus

suppeditanda,

abundantius

tarnen aliis disputa-

occurrunt,

I t a q u e genera t i b i n o t a s i n t ;

aliis

angustius.

u b i a u t e m his u t a r e ,

q u a e s t i o n e s ipsae t e a d m o n e b u n t .

S u n t enim siini-

I i t u d i n e s , q u a e ex p l u r i b u s c o l l a t i o n i b u s p e r v e n i u n t quo volunt, debet, ciam ex

hoc modo :

si s o c i u s , acceperit:

pluribus

d u e t i o:

si,

debet

perveniens

quae

graece

,, S i t u t o r f i d e m p r a e s t a r e

cui m a n d a r i s , etiam quo

si q u i f i d u -

procurator." vult,

¿xayaayi) n o m i n a t u r ;

p l u r i i n u i n est u s u s in s e r m o n i b u s S o c r a t e s . similitudinis una

res

genus

uni,

„ Quemadmodum, sia e s t ,

quia

quam urbis, possis:

collatione

par pari

Haec

appellatur i n -

sumitur,

comparatur,

qua

Alteruin quutn

hoc

modo:

si in u r b e de f i n i b u s c o n t r o v e r -

fines magis agrorum videntur

esse,

f i n i b u s r e g u n d i s a d i g e r e a r b i t r u m 11011

s i c , si a q u a p l u v i a in u r b e n o c e t ,

quoniam

res t o t a m a g i s a g r o r u m e s t , a q u a e p l u v i a e a r c e n d a e adigere

11011 p o s s i s a r b i t r u m . "

E x eodem

t u d i n i s l o c o e t i a m exempla s u m u n t u r ,

ut

in C u r i a n a causa e x e m p l i s p l u r i m i s usus e s t , de e o ,

similiCrassus agens

q u i t e s t a m e n t o sic h e r e d e m i n s t i t u i s s e t ,

si i i l i u s natus esset i n decern m e n s i b u s , tuus p r i u s ,

ut,

isque mor-

q u a m in s u a m t u t e l a m v e n i r e t ;

secun

C I C E R O N I S

256

dus heres hereditatem obtiiieret. ratio exeinploruin v a l u i t ; uti inultum soletis.

Quae commemo-

eaque v o s in respondendo

F i c t a etiam exempla similitu-

dinis h a b e n t v i m ; sed ea o r a t o r i a inagis sunt, q u a m vestra ; q u a m q u a m u t i e t i a m v o s s o l e t i s ,

sed h o c

m o d o : ,, F i n g e m a n c i p i o a l i q u e m dedisse i d , mancipio factum cipio

dari

non

est,

qui

dedit,

ob

potest.

quod

N u m i d c i r c o id eius

accepit?

aut num i s ,

earn rem se u l l a re

q u i man-

obligavit?"

In h o c genere o r a t o r i b u s et p h i l o s o p h i s concessum est,

u t muta etiam l o q u a n t u r , u t m o r t u i ab inferis

excitentur, possit, dae,

aut

aliquid,

quod

a u g e n d a e rei g r a t i a ,

quae

hyperbole

alia.

Sed

tamen

ex locis

latior

dicitur,

est

f i e r i nullo et

campus

multa mirabilia

illorum.

( u t ante d i x i )

Eisdem

et in m a x i m i s ,

in m i n i m i s quaestionibus a i g u m e n t a 12.

modo

dicatur, aut minuen-

et

ducuntur.

Sequitur similitudinem d i f f e r e n t i a

rei,

m a x i m e contraria s u p e r i o r i : sed est e i u s d e m ,

dis-

simile et simile invenire. ,,Non,

ipsi inulieri, aut

E i u s generis h a e c s u n t :

q u e m a d m o d u m q u o d mulieri d e b e a s , sine tutore a u c t o r e ,

pupillae,

aut

pupillo

recte

solvas : ita q u o d

debeas,

recte

possis

eodein m o d o solvere. " Deinceps citur. unum

locus

est,

Contrariorum eorum,

quae

qui

autem in

a

contrario

genera

eodein

genere

d i f f e r u n t , u t sapientia et stultitia. genere d i c u n t u r ,

sunt

di-

plura :

plurimum

Eodem

autem

q u i b u s propositis o c c u r r u n t , tanquam

T O P I C A .

C A P. i2. 13.

quam e regione, quaedain

contraria,

tarditas,

Ex

11011

debilitas.

talia exsistunt: tiam

et

Haec, quae ex eodem genere

celeritati argumenta

fugimus,

bonitatem,

pellantur a d v e r s a.

ut

quibus

,,Si stultitiam

sequamur:

257

si

sapien-

malitiam."

contraria s u n t ,

Sunt enim

alia

quae p r i v a 111 i a licet appellemus Latine , appellant

STtpijTirM.

verbum ea vi,

Praepositio

quam h a b e r e t ,

enim

si IN praepositum

ut

inhumanifas,

et cetera generis e i u s d e m ;

est eadem,

versa dixi.

Graeci

IN privat

11011 fuisset: tractatio

dignitas,

ap-

contraria,

indignitas,

humanitas,

quae superiorum,

Nam alia quoque sunt

quorum quae

ad-

contrariorum

g e n e r a , velut ea, quae cum aliquo conferuntur : ut dupluin, simplum; inaius,

minus.

multa, pauca ; longum,

Sunt etiam

ilia valde

quae appellantur n e g a n t i a . E a contraria aientibus : u t ,

àtrofarinà

breve;

contraria, Graeci,

Si hoc est, illud non est.

Quid enim opus exeinplo est ? tantum intelligatur, argumento quaerendo, contrariis omnibus contraria 11011 convenire. 13. A b adiunctis autem posui equidem exemplum paulo ante, multa scilicet a d i u n g i , quae suscipienda essent, si statuissemus, ex edicto secundum eas tabulas possessionem d a r i , quas is instituisset, cui testamenti factio nulla esset. Sed locus hie magis ad coniecturales causas, quae versantur in iudiciis, valet : quum q u a c r i t u r , quid aut sit, aut evenerit, aut futurum sit, aut, quid Cic. ühetor.

Vol.

III.

17

C I C E R O N I S

258

omnino fieri possit. talis est.

A c loci quidem ipsius forma

A d m o n e t autem hie l o c u s ,

ut

tur, quid ante rem, quid cum re, quid evenérit.

„ N i h i l hoc a d n o s ,

quibat Gallus noster,

si

nullum

quis

teriri;

ne,

sci'ibendum E s t igit.ur

a me artis

ad

nisi

putaris,

nimiuin

ex

quod

parte

locum

ad te

te

amare hie sed

videare. oratorius,

lie

colloquia,

C u m re autem,

philoso-

locus,

A t post

rem,

rubor,

constitu-

pedum crepitus,

strepitus ho milium, corporum u m b r a e , eiusmodi.

prae-

pertineat,

A n t e rem enim quaeruntur, quae

talia s u n t , apparatus, tum, convivium.

T u tarnen pa-

locus

non modo non iurisconsultoi'um, phorum quidem.

in-

eum tale quid

institutae

si nihil, magna

rem

ad C i c e r o n e m , "

reitulerat, ut de facto quaereretur. tiere,

quaera-

post

et si quid

pallor,

titubatio,

et si qua alia signa conturbationis et conscientiae : praeterea restinctus ignis, gladius cruentus, ceteraque, quae suspicionem 14.

facti possunt

movere.

Deinceps est locus dialecticorum

proprius

ex consequentibus, et antecedentibus, et repugnantibus,

qui etiam ab adiunctis

longe diversus

N a m a d i u n c t a , de quibus paulo

ante

est.

dictum

est,

11011 semper eveniunt : consequentia autem semper. E a enim dico consequentia,

quae

consequuntur.

antecedentia

gnantia.

Itemque

et

rem

necessario et

repu-

Quidquid enim antecedit quainque

id cohaeret

cum

re

necessario :

et quidquid

rein, re-

T O P I C A .

C A P. 14.

pugnat, id eiusmodi est, ut cohaerere nunquant possit. Quum tripartito igitur distribuatur locus h i e , in consequutionem , antecessionem , repugnanfiam; reperiendi argumenti locus simplex e s t , tractandi triplex. Nam quid interest, quum hoc sumseris, pecuniam numeratam mulieri deberi, cui sit omne argentum legatum, utrum hoc modo concluda« argumentum : ,, Si pecunia signata argentum est: legata est mulieri. Est autem pecunia signata argentum. Legata i g i t u r ; " an ilio m o d o : „ Si numerata pecunia non est legata : non est numerata pecunia argentum. E s t autem numerata pecunia argentum. Legata igitur est ; " an ilio m o d o ? ,,Non et legatum argentum e s t , et non est legata numerata pecunia. Legatum autem argentum est. Legata igitur numerata pecunia est. " Appellant autem dialectic! earn conclnsionem argumenti , in q u a , quum primum sumseris, consequitur i d , quod annexum est, primum conclusionis moduin : quum id, quod annexum est, negaris, ut id quoque, cui fuerit annexum, negandum sit, secundus is appellatur concludendi modus : quum autem aliqua coniuncta negaris, et ex his primum sumseris, ut, quod relinquitur, tollendum sit: is tertius appellatur conclusionis modus. E x hoc ilia rhetoruin sunt ex contrariis conclusa, quae ipsi enthyineinata appellant : non quod non omnis sententia proprio nomine enthymema dicatur: s e d , ut Homerus propter excellentiain commune poetarum nomea effe-

C I C E R O N I S cit apud Graecos suum: s i c , quum omnis sententia enthyineina dicatur, quia videtur e a , quae ex contrariis conficiatur, acutissima, sola prope nomen commune possidet. Eius generis haec sunt. ,,Hunc metuere, alterum in metu non ponere. — Earn, quam nihil accusas, dainnas; bene quam meritam esse autumas, dicis male mereri? — I d , quod scis, prodest nihil: i d , quod nescis, obest." Hoc disserendi genus attingit omnino vestras quoque in respondendo disputationes : sed philosophorum inagis ; quibus est cum oratoribus ilia ex pugnantibus sententiis communis conclusio, quae a dialecticis tertius modus, a rhetoribus enthymema liuncupatur. Reliqui dialecticorum modi plures sunt, qui ex disiunctionibus constant: „ A u t hoc, a u t i l l u d : h o c a u t e m : 11011 igitur illud." Itemque: ,, Aut h o c , aut illud: non autem h o c : illud igitur." Quae conclusiones idcirco ratae sunt, quod in disiunctione plus uno verum esse non potest. Atque ex iis conclusionibus, quas supra scripsi, p r i o r , quartus; posterior, quintus a dialecticis modus appellatur. Deinde addunt coniunctionum negantiam, s i c : ,, Non et hoc est, et illud: hoc autem : 11011 igitur i l l u d . " Hie modus est sextus. Septimus autein : , , N o n nec h o c , nec illud: 11011 autem hoc: illud i g i t u r . " E x his modis conclusiones innumerabiles nascuntur, in quo est fere tota dialectica. Sed ne eae quidem, quas exposui, ad haue institutionem sunt ncccssariae.

TOPICA. 15.

Proximus

C A P. 1 5 .

est locus

rerum

efficientium,

quae causae appellantur;

deinde rerum e f f e c t a r u m

ab e f f i c i e n t i b u s causis.

Haruin e x e m p l a ,

quorutn

locorum,

paulo ante p o s u i ,

et

u t reliquidem

ex iure civili ; sed haec patent latius.

Causaruin

i g i t u r genera

v i i>ua i d ,

duo sunt : u n u m ,

quod