M. T. Ciceronis ad q. Fratrem De oratore libri tres [Reprint 2022 ed.] 9783112626863

Citation preview

M.

T.

C I C E R O N I S

AD

DE

Q.

FRATREM

ORATORE LIBRI

TRES

R E C E N S U I T

CHRISTIANUS

LIPSIAE

APUD

GODOFR.

G.

J.

C X O I O C C C V .

SCHÙTZ

GOESCHEN

M.

TULLII

CI CE RON I S A D

Q.

F R A T R E M

D I A L O G I

T R E S

D E

O R A T O R E. L I B E R

Cu-. li/u-loi.

Vol.

II

PRIMUS.

S U M M A R I U M L I B R I

P R I M I .

JTlogatus Cicero a Quinto fratre, ut quoniam quae sibí adolescentulo de arte Rhetorica exciderant, v i x iara provecta aetate et u s u , sequutus erat, politius

quem ex tot tantisque causis con-

digna essent,

perfectiusque

aliquid

proferret,

de iisdem rebus

quamvis

vel

fraude

i n i m i c o r u m , vel causis a m i c o r u m , v e l publicis negotiis impedito v i x otium ad scribendum concedatur,

fratri

tamen nec liortanti nec roganti se umquam defuturum ostendit. E t qtiura ipse prudentissimorum

liominum

artibus

eloquentiam contineri statueret, Quintus autem earn ab elegantia doctrinae segregaret,

et in quodam ingenii at-

que exercitationis genere poneret, Cicero quid Crassus et A n t o n i u s , vi) i omnium eloquentissimi clarissimique, de ea re senserint, se expositurum significat. c. 1. Ilic obiter saepe quaerendum sibi v i s u m esse a i t , cur plures in omnibus rebus quam in dicendo admirabiles exstitissent.

N a m non solum plures imperatore^ prae-

stantissimos et reip. rectores egregios, quam bonos oratores fuisse, sed etiam in aliis artibus, in pliilosophia, in mathematicis, in musicis, in grammaticis multo plures quam in arte dicendi excelluisse.

Imo etiam

plures poetas bonos quam oratores reperiri.

multo

Quod hoc

mirabilius debere v i d e r i , quod dicendi ratio non abdi-

4

S U M M A R I U M

tis e fontibus l i a u r i a t u r , sed i n medio posita communi quodam i n usu atque in liominum m o i e et sermone versetur ; neque vero dici possit, aut piures ceteris artibus i n s e r v i r e , aut maiore delectatione, aut spe uberiore, aut praemiis ad perdiscendum amplioribus conimoveri. c. 2 — 4Quare nullam aliam esse causam excellent i u m oratorum paucitatis quam rei quandam incredibil e m magnitudinem ac difficuitatem. c. 5. Neminem enim posse oratoiem esse omni laude cumulatum, nisi sit omnium r e r u m magnarum artem ac scientiam consequutus. Se t a m e n , ne hoc n i m i s immensiim i n f i nitumque v i d e a t u r , ipso Graecorum exeniplo sepositul'um a ceteris dictionibus earn partem dicendi, quae i n forensibus disceptationibus i n d i c i o r u m ac deliberationum v e r s e t u r , neque Vero Iiis libris quendam ordineni praeceptorum ab incunabulis p u e r i l i s doctrinae r e p e t i t u r u m , sed potius quae i n liominum eloquentiss i m o r u m , Crassi potissimum et A n t o n i i , disputatione versata siiit, narratiirum esse. c. 6. Quum i g i t u r A. V. C. 662. L i v i u s Druäus trib. pi. i u d i c i a , quae lege Servilia Glauciae solis equitibus tradita essent, ut iterum cum senatu communicarentur, contenderei, consul autem Pliilippus, q u i patTonus dignitatis senatoriae esse debebat, vehementius in causam principimi invelieretur, ludorum Romanorum diebus L . L i c i n i u s Crassus colligendi sui causa se i n Tusculanum contulerat. Eodem venerant socer eins Q. M u cius Scaevola, et M . Antonius, consiliorum eius in rep. socius et summa cum Crasso farri iliaiita te coniunctus.

L I B R I

P R I M I .

5

C u m ipso Crasso exierant adolescentes d u o , Crassi mar x i m e farnitiares, C. Cotta et P. Sulpicins. c. 7.

H i pri-

mo die quum multum inter se de rep. colloquuti essent, postero Crassus sermoiiem de dicendo intulit. I11 quo prinium Sulpicium

et Cottam ob egregiam

dicendi facultatem quam adepti sint collaudati tiam enim esse omnium

artium m a x i m e

utilissimam, iucundissimam j

eloquen-

admirabilem,

eamque nec in f o r o so-

l u m , sed etiam in otio dignitatem suam tu e r i , niliil

sit

iucundius

quum

au,t magis proprium

humanitatis,

quam sermo facetus ac nulla in re rudis.

Neque vero

alia quam eloquentiae v i liomines ad humanum cultum civileinque deductos

esse,

eandemque

iam

constuutis

civitatibus leges ac iura descripsisse. c. 3. Scaevola cetera Crasso assentitur, duo tamen ei non concedit, unum, quod ab oratoribus civitates et ab initio constitutae et saepe conservatae sint ; alteruin, quod orator etiam remoto f o r o et senatu in omni genere sermoni» et humanitatis perfectas e se debeat. c. 9. 10.

C u i Cras-

sus ita respondet, ut primam Scaevolae reprehensionem silentio

praetereat,

alteram

vero

l u a t , q u o d , etiamsi sibi multas

hoc

argumento

artes pliilosoplii

divin-

dicent, orator tamen, nisi omnes philosopliiae partes, earn certe, quae sit de vita et m o r i b u s , cognitam ac tractatam habere, omniiioque omnibus artibns, quae sint l i b e r o dignae, perpolitus

esse debeat,

quibus ipsis si

in dicendo non utatur, tamen appareye, utrum sit earun^ rudis an didicerit. c. n — 16. Scaevola

c. 1 7 .

negat

se amplius

cum eo lufctatu-

6

S U M M A R I U M

r u m ; at ipsius e x e m p l o t a m e n , q u i p p e q u i omnia bene calleat, quae i n forensibus rebus c i v i l i b u s q u e versentur, neque tamen i l l a m scientiam quam adiungat oratol i complexus s i t ,

v e r e t u r ne plus

ei t r i b u e r i t ,

quam res et

Veritas ipsa concédât. C r a s s u s e u m i u b e t m e m i n i s s e , se n o n de s u a , sed de oratoris facultate dixisse, et Antonius c. i ß — 2 i . ei concedit, m u l t o l o c u p l e t i o r e m in dicendo f u t u r u m , si quis o m n i u m rerum

atque a r t i u m r a t i o n e m n a t u r a m q u e

comprehen-

derit ; q u o d etsi d i f f i c i l e sit i i s , q u i a n t e , quam ad discendimi i n g r e s s i s i n t , o b r u a n t u r a m b i t i o n s et f o r o , tam e n i n ipsa ré ponendum esse atque eloquentiae natura. S u l p i c i u s insperanti s i b i ct C o t t a e , c. 22. sed valde optanti u t r i q u e cecidisse f a t e t u r , ut in i s t u m

sermonem

Crassus et A n t o n i u s delaberentur ; p e t i t q u e , ut i a m q u i d de o m n i genere dicendi sentiant, subtiliter persequantur. Crassus ipse h o c genus

sermonis

r e f u g i t , et potius ab

A n t o n i o quod v e l l e n t petendum esse monet, eum

Cotta

neret:

fraud

an

cendi, morem

dimitteret

existimet

primum

eique

artem

iterum

quaestionem aliquam

e l a b i tentât,

propo-

esse

et

A d m o n i t u s tamen a S c a e v o l a ,

esse non d e f u g e r e earn d i s p u t a t i o n e m , excellentes

primum

di-

Graecorum

ingeniis

adolescentes

humanitatis

ad quam cupiant

ilium

accedere,

docet s i b i artem dicendi aut n u l l a m aut perte-

linem vici eri. dam,

quum

i n scliolis ad q u a m c u n q u e quaestionem respon-

dendi ridet, duo

Sed

sed

Ceterum

tamen

lion esse e a m - q u i d e m n e g l i g e n -

alia quaedam esse ad

eloquentiain m u l t o maioTa.

consequendam

L I B R I

P R I M I .

7

Nempe c. 25. naturam primum et ingenium multum valere ; etsi adolescentes, si quid naturale forte non liabeant, omnino a dicendi studio non sint deterrendi.

Di-

ligenter tamen esse oratori providendum, non ut iis satisfaciat,

quibus necesse sit,

sed ut iis admirabilis esse

videatur, quibus libere liceat iudicare.

Quare optimos

etiam oratores in exordienda oratione perturbari;

cuius

rei causas Antonius

nihil

c. 27. uberius

exponit;

ac

rarius perfecto oratore inveniri posse fatetur.

In quo

Crassus miratur in arte histrionum tenui ac levi plus diligentiae quam in arte dicendi, quae maxima s i t , adliiberi, et iterum collaudatis adolescentibus ob egregiam indolem ad dicendiuij, cupit.

denuo sermonen* alio transferre

Sed iterum instanti Cottae et qitaerenti,

quid

praeter naturae dona assumendum putet, respondet Studium et ardorem quendam amoris, c. 30.

Quum au-

tem studia nihil prosint perveniendi aliquo, nisi illud, quod

eo

ferat

nem studii

sui

deducatque, exponere

expositis artis rlietoricae

cognorit,

ratio-

Breviter

igitur

capitibus exercitationem ma-

x i m e commendai, c. 31. 32. batur consuetudo,

aliquis

aggreditur.

In qua primum ab eo pro-

causa aliqua posita consimili causa-

rum e a r u m , quae in forum deferantur., quam maxime ad veritatem accommodate dicendi; deinde vero monet optimum

esse quam plurimum

scribere,

quum

stilus

sit optimus et praestantissimus dicendi effector ac magister.

Qua in exercitatione

utilissimum

orationes Latine vertere, c. 33. breviter perstringit. c. 34.

esse Graccas

Reliquas exercitationes

8

S U M M A R I

UM

T u m Scaevola a Cotta rogatus

petendo impetrai a

Crasso, ut quae peranguste referserit in oratione sua, copiosius explicet. c. 35. 36. Crassus igitur primum i u r i s c i v i l i s

cognitionem

oratoli neccssariam esse demonstrat exemplis hominum, qui iuris ignoralitia turpiter lapsi essent, c. 37. castigatque primum

injpudentiam

eorum,

scientist iudicia privata obeant,

qui absque ilia

quum saepe

maximae

sint causae, in quibus certetur de iure civili, c. g8 — 40. deinde etiam inertiam ac segnitiem, quum cognitio iuris neque magna nec difficiiis sit, praesertim si aliquando ad artem redactum fuerit

c. 4'- !

praeterea eius mira

quaedam sit in cognoscendo suavitas et delectatio c. 42. denique iuris scientia i i s ,

qui ei praesint,

gratiam, dignitatem afferat c. 43.

honorem,

senectuti autem cele,

brandae honestissimum praebeat perfugium. Secundo loco Crassus breviter monet, publica quoque i u r a ,

tum monumenta rerum gestarum,

et vetu-

statis exempla oratori nota esse debere. c. 45Hoc modo studiorum oratoris fontibus a Crasso demonstratis,

illud insuper Sùlpicius requirit,

vias earum rerum rationemque exponat. c. 45.

ut etiam Id au-

tem Crassus Antonio demandat. c. 47Antonius c. 48- se deprehensum fatetur, quod ea requirantur ab ipso, quorum ignarus sit, et quia, quod in causis vitale soleat, Crasso cogatur succedere.

T u m orato-

rem sic describit, ut sit i s , qui verbis ad audiendum iuéundis et sententiis ad probandum accommodatis uti possit ili causis forensibus atque communibus, sitque prae-

L I B R I

9

P R I M I .

terea v o c e , actione et lepore quodam instructus. âdversus

Crassum

disputans

negat oratòrem

Tum

civitatum

regendarum aut pliilosophiae peritissimum esse debere; c. 50. 5 1 . pleraque

praesertim a

sensu

quùm philo'ophorum

v u l g i valde

praecepta

abhorreant c. 52 — 55.

Ncque vero iuris scientiam oratori ita necessariam esse, ut Crassus putaverit, siile causa igitur et impudentiam et inertiam adolescentiuni, qui iurisprudentiam non addiscant, accusari. c. 56 — 59.

N e c reliqua studia, histo-

r i a e , iuris publiez, antiquitatis,

etiamsi adiuvent

ora-

t o r e m , ei prorsus necessaria esse, praesertim quum non ita multum spatii habeant studiosi, si velint exercitationibus a Crasso recte commendatis

operam

dare.

Ad

harum Studium et laborem iuvenes vehementer incitan curiamque meditere, quid esse potest in otio aut i u c u n d i u s , aut inagis proprium humanitat i s , q u a m senno facetus ac nulla in re rudis ?

Hoc

enim u n o praestamus vel maxime f e l i s , quod colloquiinur

inter n o s ,

sensa possumus. miretur,

et q u o d

Quainobrem

exprimere

dicendo

quis hoc non iure

summeque in eo elaborandum esse arbi-

t r e t u r , u t , quo u n o homines maxime bestiis praes t e n t , in hoc hoininibus ipsis antecellat? Ut vero

DE

ORATORE

L I B . I . 8-9-

21

iam ad ilia summa veniamus; quae vis alii potuit aut dispersos homines unum in locum congregare, ant a f e r a , agrestique vita ad hune humanum cultuin civileinque deducere, a u t , iain constitutis civitatibus, leges, indicia, iura describere? Ac,- ne p l u r a , quae sunt ¡mene innumerabilia, consecter, comprehendam b r e v i ; sic enim statuo, perfecti oratovis inoderatione et sapientia non solum ipsius dignitatem, sed et privatorum pluriinorum, et univevsae reipublicae salutem maxiine contineri. Quamobrem pergite, ut f a c i t i s , adolescentes, atque in id studiuin, in quo e.stis, incumbite, ut et vobis houori, et amicis utilitati, et reipublicae einolumentp esse possitis. 9. Turn Scaevola comiter, ut solebat, Cetera, inqnit, assentior Crasso, ne aut de C. L a e l i i , so* ceii m e i , aut de huius, generi, aut arte, aut gloria detraham; sed ilia d u o , Crasse, vereor, ut tibi possim concedere: u n u m , quod ab oratoribus civitates et ab initio constitutas, et saepe conser* vatas esse dixisti; alteru01, quod , remoto foro, concione, iudiciis, senatu, statuisti, oratorem in oinni genere sermonis et humanitatis esse perfectum. Quis enim* tibi hoc concesserit, aut initio genus hominum, in montibus ac silvis dissipatum, 11011 prudentium consiliis compulsum potius, quam disei torum oratione delinitum, se oppidis moenibusque sepsisse? aut vero reliquas utilitates, aut in constituendis, aut conservandis civitatibus, non

C I C E R O N r s a sapientibus et foi'tibus v i r i s , sed a disertis et ornate* dicentibtìs esse i n s t i t u t a s ? An tibi Romulus ille aut pastore^ et convenas congregasse, aut Sabin o r u m connubia coniunxisse, aut fìnitimorum vim repressisse eloquentia v i d e t u r , non Consilio et sapientia singulari? Q u i d ? in Numa P o m p i l i o , q u i d ? in Servio T u l l i o , q u i d ? in ceteris r e g i b u s , q u o r u m multa sunt eximia ad constituendam reinpublicam, ìiurn q u o d eloquentiae vestigium a p p a r e t ? Q u i d ? exactis r e g i b u s , (tainetsi ipsam exactionem mente, non lingua perfectam L. B r u t i esse c e r n i i n u s ) , sed deinceps o m n i a , nonne piena c o n s i l i o j u m , inania v e r b o r u m videinus? Ego vero si velim et nostrae civitatis exeinplis u t i , et a l i a r u m , plura proierre possim detriinenta publicis r e b u s , q u a m adiumenta, •per homines eloquentissimos i m p o r t a t a ; s e d , u t reliqua p r a e t e r m i t t a i n , o m n i u m inilii v i d e o r , exceptis, Crasse, vobis d u o b u s , eloquentissimos audisse Ti. et C. S e m p r o n i o s , q u o r u m p a t e r , h o m o p r u d e n s et gravis , h a u d q u a q u a i n eloquens , et saepe alias, et maxime Censor, saluti reipublicae fuit, Atque is non accurata quadain orationis copia , sed n u t u a t q u e verbo libertinos in urbanas tribus transt u l i t ; q u o d nisi fecisset, rempuBlicam, q u a m nunc vix tenemus , iam diu nullarn haberemus. At vero eius filii diserti, et omnibus vel n a t u r a e , yel doctrinae praesidiis ad dicenduin p a r a t i , q u u m civitatem vel paterno Consilio, vel avitis arinis florentissimam accepissent, ista praeclara guberuatrice,

DE

ORATORE

L I B . I. g. 10.

ut a i s , civitatuin, eloquentia , rempublicam dissipava unt. Quid ? leges veteres , mosque maiorum ; quid? auspicia, quibus ego, et t u , Crasse, cum magna reipublicae salute praesumus ; quid? religiones et caeremoniae ; quid? haec iura civilia, quae iam pridem in nostra familia sine ulla eloquentiae laude versantur; num aut inventa sunt, aut cognit a , aut omnino ab oratoruin genere tractata? Equidem et Ser. Galbam memoria teneo, divinum .hominem in dicendo, et M. Aemilium Porcinam, et C. ipsum Carbonem, quem tu adolescentulus perculisti, ignaruin legum, haesitantem in maiorum institutis, rüdem in iure civili; et haec aetas nòstra, praeter t e , Crasse, qui tuo magis studio, quam proprio muñere aliquo disertorum , ius a nobis civile didicisti, quod interdum pudeat, iuris ignara est. i o . Quod vero in extrema oratione quasi tuo iure sumsisti, oratorem in omnis sermonis disputatioiie copiosissime posse versari, i d , nisi hie in tuo regno essemus, non tulissem, multisque praeessem, qui aut interdicto tecum contenderent, aut te ex iure manuin consertum vocarent, quod in alienas possessiones «tam temere irruisses. Agerent enim tecum primum Pythagorei omnes atque Democritici, ceterique suo iure physici vindicarent, ornati homines in dicendo et graves, quibuscum tibi iusto sacramento contendere non liceret. Urgerent praeterea philosophorum greges, iam ab ilio

C I C E R O N I S f o n t e , et capite Socrate, nihil te de bonis rebu« in v i t a , nihil de malis, nihil de animi permotion i b u s , nihil de h o m i n u m m o r i b u s , nihil de ratione vitae didicisse, nihil omnino quaesisse, nihil scire convincerent : et q u u m universi in te i m p e t u m fecissent, t u m singulae familiae litem t i b i intender e n t . Instaret A c a d e m i a , cjuae, q u i d q u i d dixisses, id te ipsum negare cogeret. Stoici vero n o s t r i d i s p u t a t i o n u m s u a r u m atcjue interroga tionmn laqueis te i r r e t i t u m tenerent. Peripatetici a u t e m haec i p s a , quae propria o r a t o r u m p u t a s esse a d i u m e n t a a t q u e ornamenta d i c e n d i , ab se peti vincerent oportere : ac non solum m e l i o r a , sed etiain m u l t o plura Aristotelem T h e o p h r a s t u m q u e de his r e b u s , q u a m omnes diceudi m a g i s t r o s , scripsisse ostenderent. Missos facio mathematicos, g r a m m a t i c o s , m u s i c o s , q u o r u m artibus vestra ista dicendi vis ne m i u i m a quidem societate contingit u r . Q u a m o b r e m ista t a n t a , t a m q u e multa profit e n d a , Crasse, non censeo. Satis id est m a g n u m , q u o d potes p r a e s t a r e , u t in iudiciis ea causa, quaincunque tu dicis, inelior et probabilior esse v i d e a t u r ; u t ili concionibus et in sententiis dicendis ad persuadendum tua p l u r i m u m valeat oratio ; denique u t p r u d e n t i b u s d i s e r t e , stultis etiam vei'e dicere videaris. Hoc ainplius si quid p o t e r i s , non id mihi videbitur o r a t o r , sed CrasMis sua quadaxn p r o p r i a , non c o m m u n i o r a t o r u i n facultate, posse.

DE il. vola,

ORATORE

L I B . I. 11.

Turn i l l e , Non s u m , i n q u i t , nescius, Scaeista inter Graecos dici et disceptari

A u d i v i enim summos h o m i n e s , Macedonia venissem

Athenas,

solere.

quum quaestor ex fiorente

Academia,

ut temporibus illis f e r e b a t u r , quod earn Charmadas, et C l i t o m a c h u s ,

et Aeschines

etiam M e t r o d o r u s ,

obtinebant.

Erat

ipse

q u i cum illis una

ilium

Cavneadein diligentius audierat, hominem omnium in d i c e n d o , u t f e r e b a n t , mum.

sarchus; erant

et Peripatetici Critolai Diodorus.

praeterea

a quibus rem

acerrimum et copiosissi-

Vigebatque auditor l'anaetii illius tui Mneclari in philosophia

omnibus

a gubernaculis

doctrina

nobiles,

una paene voce repelli civitatum,

rerumque maiorum

in iudicia

Multi

et

et conciunculas ,

excludi

scientia,

ac

tanquain

in

p i s t r i n u m , detrudi et compingi videbatn. neque illis assentiebar,

neque h a r u m

orato-

ab

omni

tantum aliquod Sed ego

disputatio-

num inventori et principi longe omnium in dicendo gravissimo et eloquentissimo, P l a t o n i , Athenis

cum Charmada

cuius turn

diligentius legi Gorgiam ;

quo in libro in hoc maxime

admirabar Platonem,

quod m i h i in oratoribus irridendis ipse esse orator summus videbatur»

V e r b i enim controversia iam

diu torquet G r a e c u l o s , homines contentionis cupid i o r e s , quam veritatis.

Nam si quis h u n c statuit

esse o r a t o r e m ,

qui tantuinmodo in i u r e ,

iudiciis p o s s i t ,

aut apud p o p u l u m ,

copiose l o q u i ,

aut in

aut in senatu

tamen huic ipsi multa tribuat

et

C I C E R O N I S concédât necesse est. Neque enim sine multa pertractatione o m n i u m r e r u m p u b l i c a r u i n , neque sine l e g u m , i n o r i s , iuris scientia, neque natura hoinin u m incognita ac m o r i b u s , in his ipsis rebus satis callide versali, et perite potest. Qui autem haec c o g n o v e r i t , sine quibus ne illa quidem minima in causis quisquain recte tu'eri p o t e s t , quid h u i c abesse poterit de maximarum r e r u m scientia? Sin oratoris nihil vis esse, nisi composite, o r n a t e , copiose eloqui : q u a e r o , id ipsuin qui possit assequi sine ea scientia, q u a m ei non conceditis ? Dicendi enim v i r t u s , nisi e i , qui dicit, e a , de' quibus dic i t , percepta s i n t , exstare non potest. Quaniobrem, si ornate loquutus est, sicut f e r t u r , et mihi videtur, pliysicus ille Deinocritus : materies illa f u i t physici, de qua d i x i t , ornatus vero ipse v e r b o r u m , oratoris p u t a n d u s est. E t , si Plato de rebus a civilibus controversiis remotissimis divinitus est loquutus, quod ego concedo : si item Aristoteles, si Theop h r a s t u s , si Carneades in rebus i i s , de quibus d i s p u t a v e r u n t , eloquentes, et in dicendo suaves atque ornati f u e r u n t : sint hae r e s , de quibus disp u t a n t , in aliis q u i b u s d a m s t u d i i s ; oratio quidem ipsa propria est huius unius r a t l o n i s , de qua loquiinur et quaerimus. Etenim v i d e m u s , iisdein de rebus ieiune q u o s d a m et exiliter, u t e u m , q u e m acutissimum f e r u n t , Chrysippum , disputavisse , neque ob earn rem pliilosophiae non satisfecisse, quod non habuerit h a n c dicendi ex arte aliena facultatem.

DE 12. rum,

ORATORE

L I B . I . 12.

27

Q u i d ergo interest? aut qui discernes eoquos

nominavi,

ubertatem

in

dicendo

et

c o p i a m , ab eorum exilitate, qui hac dicendi varietale et eleganti« non u t u n t u r ?

Unum erit profe-

Cto, quod i i , qui bene d i c u n t , afferent proprium : compositam quodam oratio,

orationem,

et o r n a t a m ,

et expolitione distinctam. si res 11011 subest ab

cognita,

aut nulla sit necesse

irrisione ludatur.

Quid

et artificio Haec

autem

oratore percepta est,

aut

et

omnium

est enim tam f u r i o s u m ,

quam verborum vel optimorum atque ornatissimoruin sonitus inanis, scientia?

nulla subiecta sententia,

nec

Quidquid erit igitur quacunque ex arte,

quocunque de g e n e r e , id o r a t o r , si tanquam clientis causam didicerit, dicet melius et ornatius, quam ille ipse eius rei inventor atque artifex. quis e r i t ,

q u i hoc d i c a t ,

Nam si

esse quasdam oratorum

p j o p r i a s seutentias, atque causas, et certarum rerum forensibus cancellis circumscriptam scientiam : fatebor equidem in his magis assidue versali hanc nostram

dictionem ;

permulta vocantur,

sunt,

quae

sed tamen in his ipsis rebus isti magistri,

nec t r a d u n t ,

nec tenent.

qui

rhetorici

Quis enim

nescit, maximam vim existere oratoris in hominum inentibus vel ad i r a i n , aut ad o d i u m , aut dolorem incitandis,

vel ab hisce iisdem permotionibus ad

lenitatem , inisericordiamque revocandis?

Quare,

nisi qui naturas h o m i n u m , vimque oinnem humanitatis, causasque e a s , quibus mentes aut incitan-

C I C E R O N I S t u r aut r e f l e c t u n t u r , penitus p e r s p e x e p t , quod volet,

perficere n o n

poteiit.

dicendo,

Afqui

totus

h i e l o c u s p h i l o s o p h o r i u n putatur propriu> ;

neque

o r a t o r , me a u c t o r e , unquain r e p u g n a b i t ; sed, q u u m illis cognitionein r e r u m c o n c e s s e r i t , q u o d in ea sol u m illi v o l u e r i n t e l a b o r a r e , tractationein orationis, q u a e sine ilia scientia nulla e s t , sibi assumet.

Hoc

enim est p r o p r i u i n o r a t o r i s , q u o d saepe iam

dixi,

o r a t i o g r a v i s , et o r n a t a , mentibus 13.

et h o i n i n u m sensibus ac

accominodata. Q u i b u s de r e b u s A r i s t o t e l e m et T h e o p h r a -

s t u m scripsisse f a t e o r .

Sed v i d e ,

v o l a , t o t u m sit a me.

Nain e g o , quae sunt ora-

ne h o c ,

Scae-

t o r i c u m illis c o m m u n i a , 11011 m u t u o r ab i l l i s ; isti, q u a e de his r e b u s d i s p u t a n t , o r a t o r u m esse concedunt.

Itaque ceteros l i b r o s artis suae n o m i n e , h o s

r h e t o r i c o s et i n s c r i b u n t et appellant. illi in d i c e n d o inciderint l o c i ,

Eteniin q u u m

q u o d persaepe eve-

nit , ut de diis i m m o r t a l i b u s , de p i e t a t e , de concordia , de a m i c i t i a , de c o m m u n i c i v i u m , de h o m i nuiii, ranti a , genere

de g e n t i u m i u r e ,

de a e q u i t a t e ,

de m a g n i t u d i n e sit d i c e n d u m ,

gymnasia,

atque

òmnes

sua haec esse p r o p r i a , pertinere.

animi,

de

clamabunt,

de

tempe-

ornili

viitutis

credo,

philosophorum

omnia scholae,

nihil oinnino ad oratorem

Q u i b u s e g o , u t de his r e b u s

omnibus

in a n g u l i s , c o n s u m e n d i otii c a u s a , d i s s e r a n t , q u u m concessero,

illud tainen o r a t o r i t r i b u a m et

dabo,

u t e a d e m , de q u i b u s illi t e n u i q u o d a m e x s a n g u i q u e

DE ORATORE

L I B . I. 13. 14.

sermone disputant, hie cum omni gravitate et iucuiiditiite explicet. Haec ego cum istis philosophis turn Athenis disserebam. Cogebat enim meJVI.iVlarcellus hie noster, qui nunc aedilis curulis est, et profecto, nisi ludos faceret, hnic nostro sermoni inU'iesset ; ac iam tuin erat adolescentulus his studiis mirifice deditus. Iam vero de legibus instituendis, de bello, de pace, disertorum , sed par Galbae nullo modo,) ad auctores confugisse, et i d , quod ipse diceret, et in P. Mucji, fratris sui libris, et in Sex. Aelii commentariis scriptum protulisse; ac tamen concessisse, Galbae disputationem sibi probabilem et prope veram videri. 57. Attamen, quae causae sunt eiusmodi, ut de earum iure dubium esse non possit, omnino in iudicium vocari non solent. Num quis eo testamento , quod paterfamilias ante fecit, quam ei filius natus esset, hereditatem petit? Nemo; quia constat, agnascendo rumpi testamentum. Ergo in hoc genere iuris iudicia nulla sunt. Licet igitur impune oratori omnem hanc partem iuris incontroversi ignorare, quae pars sine dubio multo maxima est: in eo autem iure, quod ambigitur inter peritissimos, non est difficile oratori, eius partis, quamcunque defendet, auctorcm aliquem invenire :

C I CE R ON I S a quo quum amentatàs hastas acceperit, ipse cas oratoris lacertis viribusque torquebit. Nisi vero ( b o n a venia huius optimi viri d i x e r i m , ) tu libelr lis , aut praeceptis soceii tui causam M'. Curii dcfeudisti. Nonne arripuisti patrociniuin aequitatis, et defensionem testamenfovum , ac voluntatis mort u o r u m ? Ac inea quidem sententia, (frequens enim te audivi, atque aiFui,) multo maiorein partem sententiarum sale t u o , et lepore, et politissiinis facetiis pellexisti, quum et illud nimium acumen illuderes, et adinirarere ingeuium Scaevolae, qui . excogitasset, nasci prius oportere, quam einori; quumque inulta colligeres, et ex legibus et ex senatusconsultis, et ex vita ac sermone communi, non modo acute, sed etiain ridicule ac facete ; u b i , si verba, non rem sequeremur, confici nil posset. Itaque hilaritatis plenum iudicium ac laet i t i a e f u i t ; in quo quid tibi iuris civilis exercitatio profuerit, non intelligo ; dicendi vis egregia, summ a festivitate et venustate coniuncta profuit. Ipse ille Mucius paterni iuris defensor, et quasi patrimonii propugnator s u i , quid in illa causa, quum contra te diceret, attulit, quod de iure civili deproinptuin videretur? quam legem recitavit? quid patefecit dicendo, quod fuisset imperitis occultius? Nempe eius omnis oratio versata est in eo, ut scriptum plurimum valere oportere defenderet. At i l i hoc genere pueri apud magistros exercentur •siunes, quuin in eiusmodi causis alias scriptum.

DE ORATORE

L I B . I. 57. 53.

93

alias aequitatem defendere docentur. E t credo' i n ilia militis c a u s a , si tu aut heredem, aut militem defenderes, ad Hostilianas te actiones, non ad tuam vim et oratoriam facultatem contulisses. T u v e r o , vel si testamentum defenderes, sic ageres, ut omne omnium testamentorum ius in eo iudicio positum videietur; vel si causain ageres militis, patrem eius, ut soles, dicendo a mortuis excitasses ; statuisses ante oculos ; complexus esset filiuin, flensque eum centumviris coinmendasset; lapides mehercule omnes flere ac. lamentari coegisses, ut tOtUHl illud, UTI l i n g u a n u w c u p a s s i t , lion in X I I tabulis, quas tu omnibus bibliothecis anteponis, sed in magistri carmine scriptum videretur. 5Q. Nam quod i n e r t i a m accusas adole.';centium , qui istam artem, p r i m u m facillimam , non ediscant; quae quam sit facilis, ilLL viderint, qui eins artis arrogantia, quasi difficilliina s i t , ita subnixi ambulant; deinde etiam tu ipse videris, qui earn artem facilein esse d i c i s , quain concedis adhuc artem omnino non esse, sed aliquando, si quis aliam artem didicerit, ut hanc artem efficere possit, tum esse illain artem futuram ; d e i n d e , quae sit plena delectationis ; in quo tibi remittent omnes istam voluptatem, et ea se carere patiuntur ; nec quisquam est e o r u m , q u i , si iam sit i discendum sibi aliquid, non Teucrum Pacuvii ma lit, quam Manilianas venalium vendendorum leges ediscere. T u m autem, quod amore patriae censes

94

O I C E R O N I S

ìios nostrorum maioruin inventa nosse debere ; hon vides, veteres leges aut ipsa vetustate consenuisse, aut novis legibus esse sublatas? Q u o d vero viros bonos iure civili fieri p u t a s , quia legibus et praejnia proposita sint virtutibus et supplicia vitiis : equidem p u t a b a m , vii'tutem h o m i n i b u s , ( s i modo ti'adi ratione p o s s i t , ) instituendo et persuadendo, non minis , et v i , ac metu tradi. Warn ipsum quidem illud, etiam sine cognitione iuris, quam sit bellum, cavere m a l u m , scire possumus. De me autem ipso, cui uni t u concedis, u t sine ulla iuris scientia tarnen causis satisfacere possim, tibi h o c , Crasse, respondeo, neque me unquain ius civile didicisse, neque tamen in iis causis, quas in iure possem defendere, unquain istam scientiam desiderasse. Aliud est enim, esse artificem cuiusdani generis atque a r t i s , aliud in communi vita et vulgari hominum consuetudine nec hebetem, nec rudem. Cui nostrum nunc licet fundos nostros obire, aut res rusticas vel fructus causa, vel delectationis, invisere? Tamen nemo tam sine oculis, tarn sine mente vivit, u t , quid sit sementis ac messis, quid a r b o r u m pùtatio ac vitiuin, quo tempore a n n i , aut quo modo ea f i a n t , omnino nesciat. Wum igitur, si cui fundus inspiciendus, aut si mandandum aliquid procuratori de agricultura, aut imperandum villico s i t , Magonis Carthaginiensis sunt libri perdiscendi? an hac communi intelligentia contenti esse possumus? Cur ergo non iidem

DE ORATORE

L I B . X. 58- 59.

in iure civili, praesertim, quum in causis, et in negotiis, et in foro conteramur, satis instruct! esse possumus ad hoc duntaxat, ne in nostra patria peregrini atque advenae esse videamur? Ac si iarn sit causa aliqua ad nos delata obscurior, difficile, credo, sit, cum hoc Scaevola communicare; quamquam ipsi omnia, quorum negotium est, consulta ad nos et exquisita deferunt. An v e r o , si de re ipsa, si de f inibus, quum in rem praesentem 11011 venimus, si de tabulis et perscriptionibus controversia est, contortas res et saepe difficile» necessario perdiscimus: si .leges nobis, aut si hominum pentorum responsa cognoscenda s u n t , veremur, ne e a , si ab adolescenza iuri civili minus studuerimus, non queainus cognoscere? 59. Nihilne igitur prodest oratori iuris civilis scientia? Non possum negare prodesse ullam scient i a m , ei praesertim, cuius eloquentia copia rerum debeat esse ornata: sed multa, et magna, et difficilia sunt e a , quae sunt oratori necessaria, ut eius industriam in plura studia distrahere nolim. Quis • neget, opus esse oratori, in hoc oratorio motu statuque, Roscii gestum et venustatem? Tamen nemo suaserit studiosis dicendi adolescentib u s , in gestu discendo histrionuin more elaborare. Quid est oratori tain necessarium, quam vox ? Tamen, ine auctore, nemo dicendi studiosus, Graecorum more sophiainrum-et tragoedorum, voci serviet, qui et annos complures sedentes declainitant,

C I C E B . O N 1 S et quotidie, antequam pronuntient, vocem cubantes sensim excitant, eandemque, quum egerunt, sedentes ab acutissimo sono usque ad gravissimuin solium recipiunt, et quasi quodain modo collìguut. Hoc nos si facere velimus, ante condeinnentur ii, quorum causas receperimus, quam toties, quoties perscribitur, paeanem, aut uOmiurn citarimus. Q u o d si in g e s t u , qui multum oratorem adiuvat, et in v o c e , quae una maxime eloquentiam vel comm e n d a t , vel sustinet, elaborare nobis non licet; ac tantum in utroque assequi possumus, quantum, in hac acie quotidiani muneris, spatii nobis datur : quanto minus est ad iuris civilis perdiscendì occupationein descendendum ? quod et summatim pevcipi sine dottrina potest, et hanc habet ab illis rebus dissimilitudinem, quod vox et gestus subito suini, et aliunde arripi lion potest; iuris utilitas ad quamque causam quamviS repente vel a peritis, vel de libris depromi potest. Itaque illi disertissimi homines iniuistros habent in causis iuris per i t o s , (juum ipsi sint imperitissimi, et q u i , ut abs te paulo ante dictum e s t , pragmatici vocantur. In quo nostri omnino melius multo, quod clarissimorum hoininuin auctoritate leges et iura tecta esse voluerunt. Sed tamen non fugisset h o c Graecos homines, si ita necesse esse arbitrati essent, oratorem ipsum erudire in iure civili, 11011 ei pragmaticum adiutorem dare. 60. Nam

DE O R A T O R E

L I B , I. 60.

60. Nam quod dicis senectutein a solitudine vindicari iuris civilis scientia: fortasse etiam pecuniae magnitudine. Sed n o s , non quid nobis utile, verum quid oratori necessarium s i t , quaerimus. Q u a m q u a m , quoniam multa ad oratoris siinilitudinem ab uno artifice sumìuius, solet idem Roscius dicere, s e , quo plus sibi aetatis acceder e i , eo tardiores tibicinis m o d o s , et cantus remissiores esse facturum. Q u o d si ille, adstrictus certa quadam numerorum moderatione et p e d u m , tamen aliquid ad requiem senectutis excogitat, quanto facilius nos non laxare m o d o s , sed totos mutare possumus ? Neque enim hoc te, Crasse, fallit, quam multa s i n t , et quam varia genera dicendi ; id quod haud s c i a m , an tu primus ostenderis, qui iaindiu multo dicis remissius et lenius, quam solebas ; neque minus haec tamen tua gravissimi sermonis len i t a s , quam ilia summa vis et contentio probabat u r ; multique oratores f u e r u n t , ut ilium Scipionein a u d i m u s , et L a e l i u m , qui omnia sermone conflcereut paulo intentiore, n u n q u a m , u t Ser. Galba, lateribus, aut clamore contenderent. Quodsi iam hoc facere non p o t e r i s , a u t n o l e s : vereris, ne tua d o m u s , talis et viri et c i v i s , si a litigiosis hominibus non colatur, a ceteris deseratur? Equidem tantum absum ab ista sententia, ut non modo 11011 arbitrer subsidium senectutis in e o r u m , qui consultum veniant, multitudine esse ponendum, s e d , tanquam portum aliquein, exspectem istam, Cu. Rhetor. Vol. II.

7

98

C I C E R O N I S

quam tu times, solitudinem. Subsidium enim bellissimum existimo esse senectuti otium. Reliqua vero etiamsi adiuvant, (historiam dico, et prudentiam iuris publici, et antiquitatis iter, et exeinplorum copiatn, ) si quando opus erit, a viro optimo et istis rebus instructissiino, familiari m e o , Longino mutuabor. Neque repugnabo, quo minus, (id quod modo hortatus es,) omnia legant, omnia audiant, in omni recto studio, atque humanitate versentur: sed inehercule non ita multum spatii mihi habere videntur, si modo ea facere, et persequi volent, quae a t e , Crasse, praecepta sunt; qui mihi prope etiam minis duras leges impouere visus es buie aetati; sed tainen ad i d , quod cupiunt, adipiscenduin prope necessarias. Nam et subitae ad propositas causas exercitationes, et accuratae et meditatae commentationes, ac stilus ille tuus, quern tu vere dixisti perfectorem dicendi esse ac magistrum, multi sudoris e s t , et ilia orationis suae cuin scriptis alienis comparatio, et de alieno scripto subita, vel laudandi, vel vituperandi, vel comprobandi, vel refellendi causa, disputatio, non mediocris contentionis e s t , vel ad memoriam, vel ad imitaudum. Illud vero fuit horribile, quod mehercule vereor, ne maiorem vim ad deterrenduin habuerit, quam ad cohortandum. Voluisti emm in suo genere unumquenique nostrum quasi quendam esse Roscium ; dixistique, non tam ea, quae recta essent, probari, quam quae prava fasti-

DE O R A T O R E diis

adhaerescere.

in n o b i s ,

Quod

quam

in

L I B . 1. 60.61. ego

non tam fastidiose

histrionibus,

spectari

puto.

Itaque nos raucos saepe attentissime audiri video ; tenet enim res ipsa paulum irrauserit,

atque causa ; at A e s o p u m , explodi.

A

si

quibus enim nihil

praeter voluptatem aurium q u a e r i t u r , in iis offend i t u r , simul atque imininuitur aliquid de voluptate. In eloquentia autem multa s u n t , quae teneant, quae si omnia summa non sunt, et pleraque tarnen magna sunt,

necesse e s t ,

ea i p s a ,

quae s u n t ,

mirabilia

videri. 61.

E r g o , u t ad primum illud r e v e r t a r ,

orator

nobis

is,

qui,

ut

Crassus descripsit,

sit ac-

commodate a d persuadendum possit dicere.

Is au-

tem concludatur in e a ,

civita-

quae

sunt in usu

t u m vulgari ac forensi, remotisque ceteris studiis, quamvis

ea sint ampia atque praeclara,

in

hoc

uno opere, ut ita d i c a m , n o c t e s , et dies u r g e a t u r ; imiteturque cendi

illum,

conceditur,

cui

sine dubio summa vis di-

Atheniensem D e m o s t h e n e m ,

q u o tantum Studium f u i s s e , tur,

ut primum

impedimenta

industriaque superaret; u t eius ipsius a r t i s , non posset

dicere,

tantusque

in

labor dici-

naturae

diligentia

q u u m q u c ita balbus esset,

cui studeret, perfecit

primam literam

meditando,

ut nemo

planius esse loquutus putaretur : deinde q u u m spiritus eius esset a n g u s t i o r , tantum continenda anima in dicendo

est assequutus,

ut una

continuation e

v e r b o r u m , ( i d quod eius scripta d e c l a r a n t , ) binae

loo

C I C E R O N I S

ei coiitentiones vocis et remissiones coiitinerentur. Qui etiam ( u t memoriae proditum e s t ) coniectis in os calculis, summa voce versus multos uno spiritu pronuntiare consuescebat ; neque is consistens in l o c o , sed inambulaus, atque adscensu ingrediens arduo. Hisce ego cohortationibus, Crasse, ad Studium et ad • Iaborem incitandos iuvenes vehementer assentior: cetera, quae collegisti ex variis et diversis studiis et a r t i b u s , tametsi ipse es omnia consequutus, tamen ab oratoris proprio officio atque muñere seiuncta esse avbitror. 02. Haec quum Antonius dixisset, sane dubitare visus est Sulpicius et Cotta, utrius oratio propius ad veritatem videretur accedere. Tum Crassus : Operariuiji nobis q u e n d a m , A n t o n i , oratorem f a c i s , atque haud s c i o , an aliter sentias, et utare tua illa mirifica ad refellendum consuetudine, qua tibi nemo unquam praestitit ; cuius qujdem ipsius facultatis exercitatio oratorum propria est, sed iam in philosophorum consuetudine versatur, maximeque eoruin, qui de omni re proposita in utramque partem soient copiosissime dicere. Verum ego non talem a r b i t r a b a r , his praesertim audientibus, a me informari oportere, qualis esse posset i s , qui habitaret in subselliis, neque quidquam amplius afferret, quam quod causarum nécessitas postularet: sed maius quiddam videbam, quuin censebam o r a t o r e m , praesertim in nostra república, nullius ornamenti expertem esse oportere.

DE O R A T O R E

L I B . I. 62.

IOI

T u autein, quoniam exiguis quibusdam finibus totum oratoris munus ciicumdedisti, hoc facilius nobis expones e a , quae abs te de officiis praeceptisque oratòris quaesita sunt: sed opinor, secundum hunc diem. Satis enim multa a nobis hodie dicta sunt. Nunc et S c a e v o l a , quoniam in Tusculanum ire constituit, paulum requiescet, dum se calor f r a n g a t ; et nos i p s i , quoniam id temporis est, valetudini demus operam. Flacuit sic omnibus. T u m Scaevola, Sane, in quit, vellem non constituissem, in Tusculanum me hodie venturum esse, Laelio. Libenter audirem Àntonium. E t , quum exsurgeret, siinul arrideus, Neque e n i m , iuquit, tam mihi molestus f u i t , quod ius nostrum civile pervellit, quam iucundus, quod se id nescire confessus est.

TULLII

CICERONIS A D

Q.

F R A T R E M D E

R

A LIBER

T

O

SECUNDUS.

R

S U M M A L I B R I

In

prooemio

R I U M

S E C U N D I .

Cicero réfutât eorum

opinionem,

L . Crass um non plus attigisse doctrinae,

qui

quam quan-

tum prima puerili institutions potuisset, M. autem Antonium omnino omnis eruditionis expertem atque ignarum fuisse putabant. c. 1 . 2. Sequitur dialogus postero die» quam erant ilia, quae primo libro referantur, acta, habitus; cui interfuerunt Q. Catulus et C. lulius Caesar, tione de hesterni diei convenerant.

qui Scaevolae narra-

disputatione

excitati

Crassum

Qui quum novum disserendi laborem ex-

cusatione , quod nollet esse ineptus, defugeTe voluisset, répugnât ei Catulus, dicitque nec locum non idoneum, nec tempus inopponunum, nec homines ab hac disputatione alienos esse.

Sed ille se haec omnia longe ali-

ter interpretari significat.

Caesar hanc ipsani recusatio-

nem disputationis sibi disputationem periucundam esse visam affirmat, invitatque Antonium,

ut partes suas

de tota eloquentia disserendi peragat, quod Crassus nega t se concessurum, nisi se hodic hic apud eum futuro» Catulus et Cassar promittant.

Catulus pro utroque

promittit. c. 3 — 6. Tum Antonius eloquentiam rem facilitate praeclaram, arte mediocrem esse, c. 7. posse tamen quaedam praecepta dnri, c. 8- nihil autem perfecto oratore praeclarius

io6

S U M M A R I U M

esse c. 9. docet.

His eloquentiae laudibus qwum essent

Catulus et Crassus valde delectati c. 10. pergit Antonius de officio ac raunere oratoria disserere, negatque omnia, quae cadant aLiquando in oratorem, propriis esse praeceptis instruenda.

Nam praeter genus iudiciale et delibe-

rativum esse etiam oratorum interdum laudationes, testimonia,

mandatorum expositionem ,

obiurgationes,

co-

hortationes, consolationes, quae omnia singularia praece >ta non desiderent. c. 11. 12.

Magnum quoque

orato-

ris munus esse historian! scribere, de qua tarnen nulla praecepta in

aTtibus rhetorum

reperiantur.

c. 13 — 15.

O m n i n o autem, qui illam v i m adeptus sit; ut auditOTum. mentes in genere iudiciali ac deliberativo ad suum arbitrium movere possit, non multum de toto genere reliquarurn oiationum quid dicat quaesiturum Ceterarum enim rerum

orationem

non hebeti, neque inexercitato,

esse. c. 16.

ludum esse

homini

neque communium lite-

rarum et politioris humanitatis experti ; eloquentiam autem, quae in causarum contentionibus versetur, omnium operum

maximum esse.

exspectationem ratioiiibus,

quibusve

quentiae comparetur; Graeci

alicuius

Antonius

c. 17.

commotam

igitur,

Catulus

esse

praeceptis in

doctoris summis

quo

magnam

ostendit, ilia

tamen

praecepta

sibi

quibusnam

tanta non

vis

elo-

pervulgata

desideret.

doctrinaa. Graecorum

c.

iß.

rheto-

licae capitibus breviter percursis c. 19., ipse suam oratorem

instituendi

videndum

rationem exponit.

In

quo

primum

esse docet, quid quisque efficere possit c. 20.

deinde demonstrandum, quem i m i te t u r , monendumque,

L I B R I

S E C O N D I .

107

ut in eo, quem probaverit, quae maxime exeellant, persequatur. c. s i . 22. Quod enim singulae aetates singula prope genera dicendi extulerint, id accidere non potuisse, nisi singulis aetatibus oratores aliquem sibi proponerent ad imitandum. Esse tamen etiam multos, qui neminem imitentur, sed suapte natura, quod velint, assequantur. c. 23. Porro praecipit Antonius, ut orator, quascunque sit causas acturus, eas diligenter penitusque cognoscat, c. 24- deinde, ut causam ambigendi intelligat. c. 25. 26. Tum esse de probanda r e r u m , quae defendantur, veritate , de conciliandis et permovendis iudicum animis cogitandum. De probatione agitur c. 27 — 4 1 - de ratibne auditorum animos sibi conciliandi c. 42. 43- denique de permotionibqs animorum conciendis. c. 44 — 53- Et quum saepe ad movendos auditorum animos utilis sit iocus et facetiae, hunc locum omnem Caesari pertractandum committit; qui postquam duo esse genera facetiai n m docuit, alterum aequabiliter in omni sermone fusum, alterum peracutum et breve, c. 54. deinde, interiectis Crassi laudibus, quod multas saepe orationes lepore et festivitate condierit, c. 55. rogatus a ceteris c. 56. 57. uberius de toto genere iocandi disserit. Ac primum quid sit risus, deinde unde s i t , tum sitne oratoris risum movere, tum quatenus ridicula sint ei tractanda, breviter docet. c. 58- Fusius autem genera facetiarum exponit. Primum ostendit, duo esse earum genera, quorum alterum re tractetur, alterum verbo, c. 59.60. Tum vero, postquam observavit, ex iisdem locis, unde ridicula ducantur, etiam graves sententias posse duci c. 61.

108

5 UM M AR.

LIBRI

SECÜNDI.

et qnaedam genera ridiculi non esse digna sona c. 62.

primum

agit de facetiis

in

oratoris perverbo

positis

e. 63 — 65. deinde de i i s , quae sint in rebus et sententiis. c. 6 6 — 7 1 . laro disputati«} redit ad A n t o n i u m , qui primum ostendit exemplo s u o , magnum esse oratoris officium videre, quid quaeque causa b o n i , quid mali habeat,

et multo

inagis elaborandum, ne quid obsit causae 1 quam ut prosit. c. 72 — 75Sequitur locus de ordine et collocatione argumentoruni c. 76. de exordio c. 78. sq. de narratione c. go. de confirmatione et conclusione, c. ßiHactenus Antonius omnia praecepta ad genus potis* i i m i i m iudiciale retulerat. Iam breviter addit ea, quae de genere d e l i b e r a v o laudationibus

s. de suasionibus c. ß2. 83-

g. genere

demonstrative

et de

tradenda erant.

c. 84- 85Sic absolutis praeeeptis de inveniendis ac r e b u s , adiungit locum de memoria

disponendis

c. 8®—88- et cum

gratiarum actione laudatus a Catulo humaniter Crassum invitât, ut locum de eloquutione, qui unus restabat, ipse explicet,

qui aliquantum tergiversatug

tandem

amico-

rum precibus cedit, et se post meridiem, quae vellent, expositurum pollicetur. c. 89- 90.

C I C E R O N I S D E

O

R

A

LIBER

T

O

R

E

SECUNDUS.

l . ]Magna nobis pueris, Quinte frater, si memoria tenes, opinio f u i t , L. Crassum non plus attigisse doctriuae, quam quantum prima ilia puerili inotitutione potuisset; M. autem Antonium oirinino omnis eruditionis expertem atque ignarum ftiisse: erantque multi, qui, quamquam non ita sese: rem habere arbitrarentur, tamen, quo facilius nc>s incensos studio dicendi a doctrina deterrerent, libent e r i d , quod dixi, de illis oratoribus praedicarent, u t , si homines non eruditi summam essent prudentiam atque incredibilein eloquentiam consequuti, inanis omnis noster esse labor, et stultum in nobis erudiendis, patris nostri, optimi ac prudentissimi viri, Studium videretur. Quos tum, ut pueri, recitare domesticis testibus, patre, et C. Aculeor.e, propinquo nostro, et L. Cicerone, patruo, solefoaraus, quod de Crasso pater, et Aculeo, ( quocuim erat nostra matertera,) quem Crassus dilexit ex

Ilo

C I C E R O N I S

omnibus p l u r i m u m , et patruus, qui cum Antonio in Ciliciam profectus una decesserat, multa nobis de eius studio doctrinaque saepe narravit: quuinque nos cum cousobrinis nostris, Aculeouis f i l i i s , et ea disceremus, quae Cvasso placerent, et ab his doctor i b u s , quibiis ille uteretur, erudireinur, etiam illud saepe intelleximus, (quum esset eiustnodi, quod vel pueri sentire potevamus,) ilium et Graece sic l o q u i , nullam ut nosse aliam linguam videretur, et doctoribus nostris ea ponere in percontando, eaque ipsum omni in sermone tractare, ut nihil esse ei n o v u m , nihil inauditum videretur. De Antonio v e r o , quamquam saepe ex humani.ssimo homine, patruio nostro, accepeiamus, quemadmodum ille vel A.thenis, vel Rhodi se doctissimorum hoininum sermonibus dedisset: tamen ipse adolescentulus, quantum illius aetatis meae patiebatur pudor, multa ex eo saepe quaesivi. Non erit pi'ofecto t i b i , quod s c r i b o , hoc novum (nam iam tum ex me a u d i e b a s , ) mihi ilium ex multis, variisque sermonibus, nullius r e i , quae quidem esset in his artibus, de quibus aliquid existimaie possem, rudem aut ignarum esse visum. Sed fuit hoc in utroque eorum , ut Crassus non tam existimari vellet uon didicisse, quam ilia despicere, et nostrorum hominuin in omni gen ere prudentiam Graecis anteferre: Antonius autem-probabiliorem hoc populo orationein fore censebat suain , si omnino didicisse nunquam putaretur : atque ita se uterque graviorem f o r e , si alter con-

DE ORATORE

L I B . II. i. 2.

111

temnere, alter lie nosse quidem Graecos videretur, 2. Quorum consilium quale fuerit, nihil sane ad hoc tempus. Illud autem est huius institutae scriptionis ac temporis, neminem eloquentia, non modo sine dicendi doctrina, sed ne sine omni quidem sapientia, florere unquam et praestare potuisse. Etenim ceterae fere artes se ipsae per se tuentur singulae, bene dicere autem, quod est scienter, et partite, et ornate dicere, 11011 habet definitam aliquam regionem, cuius terininis septa teneatur. Omnia, quaecunque in hominum disceptatiouem cadere possunt, bene sunt ei dicenda, qui hoc se posse profitetur, aut eloquentiae nomen relinquendum est. Quare equidem et in nostra civitate, et in ipsa Graecia, quae semper haec summa duxit, multos et ingeniis, et magna laude dicendi sine summa rerum omnium scientia fuisse fateor: talem vero existere eloquentiam, qualis fuit in Crasso et Antonio, non cognitis rebus omnibus, quae ad tantam prudentiam pertinerent, tantamque dicendi copiam, quanta in illis f u i t , non potuisse confirmo. Quo etiam feci libantius, ut eum sennonem, quem illi quondam inter se de his rebus habuissent, mandarem Uteris : vel ut ilia opinio , quae semper fuisset, tolleretur, alterum 11011 doctissimum, alterum plane indoctum fuisse; vel ut ea, quae existimarem a summis oratoribus de eloqueii' tia divinitus esse dicta, custodirem Uteris, si ullo

1X2

CICERONIS

modo assequi complectique potuissem ; vel mehercule etiam ut laudem eorum, iain prope seaescentem, quantum ego possem, ab oblivione hominum atque a silentio vindicarem. Nam si ex scriptis cognosci ipsi suis potuissent, minus hoc fortasse rnihi esse putassein laborandum: sed quuin alter non multuin, quod quidem exstaret, et id ipsum adolescens, alter nihil admodum scripti reliquisset: deberi hoc a me tantis hominum ingeniis putavi, ut, quum etiam nunc vivam illorum memoriam teneremus, hanc immortalem redderem, si possem. Quod hoc etiam spe aggredior maiore ad probandum, quia non de Ser. Galbae, aut C. Carbonis eloquentia scribo aliquid, in quo liceat mihi fingere, si quid velim, liullius memoria iam refellente : sed edo haec iis cognoscenda, qui eos ipsos, de quibus loquor, saepe audierunt; ut duos summos viros iis, qui neutrum illorum viderint, eorum , quibus ambo illi oratores cogniti sint, vivorum et praesentium memoria teste commendemus. Nec vero te, carissime frater atque optime, rhetoricis nunc quibusdam libris, quos tu agrestes putas, insequor ut erudiam : quid enirn tua potest oratione aut subtilius, aut ornatius esse? sed quamquam, sive iudicio, ut soleo dicere, sive, ut ille pater eloquentiae de se Isocrates scripsit ipse, pudore, a dicendo, et timiditate ingenua quadam refugisti, sive, ut ipse iocari soles, unum putasti satis esse non modo in una familia rhetorem, sed paene in tota civi-

DE ORATORE

L I B . H.a. 3.

115

civitate : noil tarnen arbitror tibi hos libros in eo fore genere, quod merito propter eorum, qui de dicendi ratione disputarunt, ieiunitatem bonarum artium possit illudi. Nihil enim mihi quidem videtur in Crassi et Antonii sermone esse praeteritum, quod quisquain summis ingeniis, acerrimis studiis, optima doctrina, maximo usu cognosci ac percipi potuisse arbitraretur ; quod tu facillime poteris iudicare, qui prudentiain rationemque dicendi per te ipsum, usum autem per nos percipere voluisti. Sed quo citius h o c , quod suscepimus, non mediocre munus conficele possimus, oinissa nostra adhortatione, ad eorum, quos proposuimus, sermonem disptitationemque yeniamus. 3 . Postero igitur die, quam ilia erant acta, hora fere secunda, quum etiamdum in lecto Crassus esset, et apud eum Sulpicius sederet, Antonius autem inambularet cum Cotta in porticu, repente eo Q. Catulus senex cum C. lulio fratre venit. Quod ubi audivit, commotus Crassus surrexit, omnesque admirati maiorem aliquam esse causam eorum adventus suspicati sunt. Qui quum inter s e , ut ipsorum usus ferebat, amicissime consalutassent, Quid vos tandem ? Crassus, numquidnam, inquit, novi ? Nihil sane, inquit Catulus; etenim Tides esse ludos; sed, (vel tu nos ineptos licet, vgl molestos p u t e s , ) quum ad me in Tusculanum héri "yesperi venisset Caesar de Tusculano s u o , dixit mihi», a se CU. Rhetor.

Vol. II.

8

C I C E R O N I S Scaevolam hiñe euntem esse conventum, ex quo m^ra quaedam se audisse : t e , quem ego toties omni ratione tentans ad dis])utandum elicere non potuissem, pennulta de eloquentia cum Antonio disseruisse, et tanquam in s c h o i a , prope ad Graecorum consuetudinem, disputasse. Ita me fiater exoravit, ne ipsum quidem a studio audiendi nimis abhorrentein, sed mehercule verentem, ne molesti vobis intervenireinus, ut hue secum venirem. Scaeyolam enim ita dicere aiebat, bonam partem sermonis in hunc diem esse dilatam. Hoc si tu cupidius factum existimas, Caesari attribues : si familiarius, utrique nostrum. Nos q u i d e m , nisi forte molesti intervenimus, venisse delectat. 4. T u m Crassus, E q u i d e m , quaecunque causa vos hue attulisset, laetarer, quum apud me viderem homines mihi carissimos et amicissimo^; sed t a m e u , vere d i c a m , quaevis mallem fuisset 4 quam ista, quam dicitis. E g o enim, ( u t , quemadmodum sentio, l o q u a r , ) nunquam mihi m i n u s , quam he* sterno die , placui, (magis adeo id facilitate , quam alia ulla culpa mea c o n t i g l i ; ) qui dum obsequor adolescentibus, me senem esse suin oblitus, fecique, quod ne adolescens quidem fecerain, ut iis de reb u s , quae doctrina aliqua contiiierentur, disputarein. Sed hoc tarnen ceodit mihi peropportune, q u o d , trausactis iam meis partibus, ad Antonium audiendum venistis. T u m Caesar, E q u i d e m , i n q u i t , Crasse, it%

DE ORATORE

L I B . II. 4.

115

sum cupidus te in illa longiore ac perpetua disputatione audiendi, u t , si id mihi minus contingat, vel hoc sim quotidiano tuo sermone contentus. Itaque experiar equidem i l l u d , ut ne Sulpicius, familiaris m e u s , aut C o t t a , plus quam ego apud te valere videantur, et te exorabo p r o f e c t o , ut mihi q u o q u e , et Catulo tuae suavitatis aliquid impertias. Sin tibi id minus libebit ; non te urgebo, neque committam, u t , dum vereare, tu ne sis inep t u s , me esse iudices. T u m ille, E g o mehercule, i n q u i t , Caesar, ex omnibus Latinis verbis huius verbi vim vel maximam semper putavi. Quem enim nos iheptum vocamus, is mihi videtur ab hoc nomen habere d u c t u m , quod non sit aptus: idque in sermonis nostri consuetudine periate patet. Nam qui, aut tempus quid postulet, non v i d e t , aut plura loquit u r , aut se ostentai, aut e o r u m , quibuscum est, vel dignitatis, vel commodi rationem non habet, aut denique in aliquo genere aut inconcinnus aut, multus e s t , is inept us dicitur. Hoc vitio cumulata est eruditissima illa Graecorum natio. Itaque quod vim huius mali Graeci non vident, ne nomen quidem ei vitio imposuerunt. Ut enim quaeras omnia, quomodo Graeci ineptum appellent, non reperies. Omnium autem ineptiarum, quae sunt innumerabiles, haud scio, an nulla sit m a i o r , q u a m , u t illi s o l e n t , quocunque in l o c o , quoscunque inter homines visum e s t , de rebus aut difficillimis, aut

116

C I C H K O N I S

noil necessariis, argutissime disputare. Hoc nos ab istis adolescentibus facere inviti et recusantes heri co act i sumus. 5. Turn Catulus, We Graeci quidem, inquit, Crasse, qui in civitatibus suis clari et magni fuerunt, sicuti tu es, nosque omnes in nostra república voluinus esse, horuin Graecorum, qui se inculcant auribus nostris, similes fuerunt; nec tamen in otio sermones huiusmodi, disputationesque fugiebant. Ac si tibi videntur, qui temporis, qui loci, qui hominum rationem non habent, inepti, sicut debent videri; nuin tandem aut locus hie non idoneus videtur, in quo porticus bare ipsa, ubi inambutamus, et palaestra, et tot locis sessiones, gymnasiorum et Graecarum disputationum memoriam quodainmodo commovent? aut inopportunum tempus in tanto otio, quod et raro datur, et nunc peroptato nobis datum est? aut homines ab hoc genere disputationis alieni, qui omnes ii sumus, ut sine his studiis vitam nullam esse ducamus? 6. Omnia ista, inquit Crassus, ego alio modo interpretor, qui primum palaestram, et sedes , et porticus, etiain ipsos, Catule , Graecos, exercitationis et delectationis causa, non disputationis, invenisse aibitror. Nam et seculis multis ante gymnasia inventa sunt, quain in his philosophi garriré coeperunt, et hoc ipso tempore, quum omnia gymnasia philosophi teneant, tamen eorum auditores discuin audire, quam philosophum, ma-

DE ORATORE

L I B . II. 6.

117

lunt; qui siinul ut increpuit, in media oratione de maximis rebus et gravissimi^ disputantem philosophum omnes. unctionis causa relinquunt. Ita levissiinam delectationem gravissiinae, ut ipsi ferunt, utilitati anteponunt. Otiuin autem quod dicis esse, assentior. Verum otii fructus est 11011 contentio animi, sed relaxatio. Saepe ex socero meo audivi, quum is diceret, socerum suum Laelium semper fere cum Scipione solitum rusticari, eosque incredibiliter repuerascere esse solitos » quum rus ex urbe, tanquam e vinculis, evolavissent. Non audeo dicere de talibus viris, sed tamen ita solet narrare Scaevola, conchas eos et umbilicos ad Caietam et ad Laurentum legere consuesse, et ad omnem animi remissionem, ludumque descendere. Sic eiiim se res habet: u t , quemadinodum volucres videmus procreationis atque utilitatis suae causa fingere et construere nidos, easdem autem , quum aliquid eiFecerint, levandi laboris sui causa passim ac libere solutas opere volitare, sic nostri animi forensibus negotiis , atque utfbano opere defessi, gestiant, ac volitare cupiant, vacui cura ac labore. Itaque illud, quod ego in causa Curiana Scaevolae dixi, non dixi secus, ac sentiebam. „Nam s i , inquam, Scaevola, nullum erit testamentuin recte factum, nisi quod tu scripseris, omnes ad te cives cum tabulis veniemus, omnium testamenta tu scribes unus. Quid igitur? inquam: quando ages negotium publicum? quando amicorum? quando tuum? quando denique nihil

118

C I C E R O N I »

a g e s ? " Tum illud addidi: „ M i h i enim liber esse non videtur, qui non aliquando nihil a g i t . " In qua permaneo, Catule, sententia, meque, quum hue veni, hoc ipsum nihil agere, et plane cessare delectat. Nam, quod addidisti tertium, vos eos esse, qui vitam insuavem sine his studiis putaretis, id me non modo non hortatur ad disputandum, sed etiam deterret. Nam ut C. Lucilius, homo doctus et perurbanus, dicere solebat, ea, quae scriberet, neque ab indoctissimis se, neque ab doctissimis legi velie ; quod alteri nihil intelligerent, alteri plus fortasse, quam ipse ; quo etiam scripsit : Persium non curo legere,

hic enim fuit, ut noramus, omnium fere nostrorum hominum doctissimus : Laelium Decimum volo,

quem cognovinras virum bonum, et non illiteratum, sed nihil ad Persium : sic ego, si iam mihi disputandum sit de his nostris studiis, nolim equidem apud rusticos, sed multo minus apud vos. Malo enim non intelligi orationein ineam, quam reprehendi. Tum Caesar, Equidem, inquit, Catule, iam mihi videor navasse operam, quod hue venerim. Nam haec ipsa recusatio disputationis disputatio quaedam fuit mihi quidem periucunda. Sed cur impedimus Antonium, cuius audio esse partes, ut de tota elòquentia disserat, quemque iamdudum Cotta et Sulpicius exspectant?

DE O R A T O R E

L I B . II. 6. 7.

119

Ego vero, inquit Crassus, neque Antonium verbuin facere patiar, et ipse obmutescain, nisi prius a vobis impetravo . . . Quidnam ? inquit Catulus. Ut hic sitis hodie. Tu in, quuin ille dubitaret, quod ad fratrem promiserat, E g o , inquit Iulius, pro utroque vespondeo; sic faciemus; atque ista quidern conditione, vel ut verbum nullum faceres, me teneres. Hic Catulus arrisit ; et siinul, Praecisa , inquit, mihi quidein dubitatio est, quoniam neque domi imperarain; et hic, apud quem erainfuturus, sine mea sententia tam facile promisit. 7. Turn omnes oculos in Antonium coniecevunt; et ille: Audite vero, audite! inquit. Hominem enim audietis de schola, atque a magistvo, et Graecis Uteris eruditum. Et eo quidem loquov confìdeutius, quod Catulus auditov accessit; cui non solum 110s Latini sermonis, sed etiam Gvaeci solent suae linguae subtilitatem elegantiamque concedeve. Sed tainen, quoniam hoc totum, quidquid est, sive avtificiuin, sive studium dicendi, nisi accessit os, nullum potest esse; docebo vos, discipuli, quod ipse non didici, quid de omni genere dicendi sentiam. Hic posteaquam arriseruiit, Res mihi videtur esse, inquit, facultate praeclara, arte mediocris. Ars enim eavum rerum est, quae sciuutur ; oratoris autem omnis actio opinionibus, non scientia , continetur. Nam et apud eos dicimus, qui nesciunt,

120

C I C E R O N I S

et ea dicimus, quae nesciinus ipsi. Itaque et illi alias aliud iisdem de rebus et sentiunt, et iudicant, et nos contrarias saepe causas dicimus, non modo ut Crassus contra me dicat aliquando, aut ego contra Crassum; quum alterutri necesse sit falsum dicere ; sed etiam ut uterque nostrum eadem de re alias aliud defendat, quum plus uno verum esse non possit. Ut igitur in eiusmodi r e , quaè mendacio nixa sit, quae ad scientiam non saepe perveniat, quae opiyiones hominum, et saepe errores aucupetur, ita dicam, si causam putatis esse, cur audiatis. g. Nos v e r o , et valde quidem, Catulus inquit, putamus, atque eo magis, quod nulla mihi ostentatione videris esse usurus. Exorsus es enim non gloriose, magis, ut tu putas, a veritate, quam a uescio qua dignitate. Ut igitur de ipso genere sum confessus, inquit Antonius, artem esse non maximam : sic illud affirm o , praecepta posse quaedam dari peracuta ad pertractandos animos hominum, et ad excipiendas eorum voluntates. Huius rei scientiam si quis volet, magnam quandam artem esse, dicere, non repugnabo. Etenim quum plerique temere ac nulla ratione causas in foro dicant, nonnulli autem propter exercitationem, aut propter consuetudinem aliquam, callidius id faciant; non est d u b i u m , q u i a , si quis animadverterit, quid sit, quare alii melius quam alii dicant, id possit notare. Ergo id qui toto in

DE ORATORE

L I B . II. 8- 9-

121

genere fecerit, is si non plane artem, at quasi artem quandam invenerit. Atque utinam, ut mihi illa videre videor in foro atque in causis, ita nunc, quemadmoduin ea reperirentur, possem vobis exponere ] 9. Sed de me videro ; nunc hoc propono, quod mihi persuasi, quamvis ars non sit, tamen nihil esse perfecto oratore praeclarius. Nam, ut usum dicendi omittam , qui in omni pacata et libera civitate dominatur, tanta oblectatio est in ipsa facúltate dicendi, ut nihil hominum aut auribus , aut mentibus iucundius percipi possit. Qui enim cantus moderata orationis pronuntiatione dulcior inveniri potest? quod carmen artificiosa verborum conclusione aptius? qui actor in imitanda , quam orator in suscipienda veritate iucundior? Quid autem subtilius, quam acutae crebraeque sententiae? quid admirabilius, quam res splendore illustrata verborum? quid plenius , quam omni rerum genere cumulata oratio? Neque enim ulla non propria oratoris est res, quae quidein ornate dici graviterque debeat. Huius est in dando Consilio de maximis rebus cum dignitate esplicata sententia : eiusdem et languentis populi incitatio, et effrenati moderatio. Eadem facúltate et fraus hominum ad perniciem, et integritas ad salutem vocatur. Quis cohortari ad virtutem ardentius, quis a vitiis acrius revocare, quis vituperare improbos asperius, quis laudare bonos ornati us, quis cupiditatem vehementius frangere

122

C I C E R O N I S

accusando potest? quis moerorem levare mitius consolando? Historia vero testis temporum, lux veritatis, via memoriae, magistra vitae, nuntia vetustatis , qua voce alia , nisi oratoris, iininortalitati commendatur? Nam si qua est ars alia, quae verborum, aut faciendorum, aut deligendoruin scieiitiam proßteatur; aut si quisquam dicitur, nisi orator, forinare orationein, eamque variare et distinguere quasi quibusdam verborum sententiarumque iusignibus; aut si via u l l a , nisi ab hac una arte, traditur, aut argumentorum, aut sententiarum, aut denique descriptionis atque ordinis: fateamur aut hoc, quod haec ars proßteatur, alienum esse, aut cum aliqua arte esse commune. Sed si in hac una est ea ratio atque doctrina: 11011, si qui aliarum artium bene loquuti sunt, eo minus id est huius unius proprium; sed ut orator de iis rebus, quae ceterarum artium sunt, si modo eas cognovit, ( ut heri Crassus dicebat,) optime potest dicere: sic ceterarum artium homines ornatius ilia sua dicunt, si quid ab hac arte didicerunt. Neque enim si de rebus rusticis agricola quispiam, aut etiam, id quod multi, si medicus de morbis, aut de pingendo pictor aliquis diserte dixerit, aut scripserit, idcirco illius artis putauda sit eloquentia; in qua quia vis magna est in ho milium ingeniis, eo multi etiam sine doctrina aliquid omnium generum atque artium consequuntur; sed, quid cuiusque sit proprium, etsi ex eo iudicari potest, quum videris, quid quae-

DE

ORATORE

que doceant,

L I B . II. 9. 10.

123

tarnen hoc certius nihil esse potest,

q u a m quod omnes artes aliae sine eloquentia s u u m munus praestare p o s s u n t ,

orator sine ea

suum

obtinere

11011 p o t e s t :

sint,

aliquid ah hoc h a b e a n t ;

se instruxerit c o p i i s ,

ut ceteri,

aliunde

nomen

si

diserti

hie nisi domesticis dicendi

copiam

pe-

Antoni,

mi-

tere non possit. 10.

T u m Catultjs, E t s i ,

nime iinpediendus orationis t u a e , Non

est

inquit,

interpellatione

patiere t a m e n ,

enim possum,

quin

cursus

mihique ignosces.

exclamem,

Trinummo ; ita mihi vim

iste

ut ait ille in

oratoris tum .exprimere

subtiliter visus es , tum laudare copiosissime :

quod

quidem eloquentem vel optime facere o p o r t e t , eloquentiam

laudet.

Debet

dam ipsam illam adhibere, quam Iaudat. porro ; tibi enim assentior, tum,

diserte dicere,

ut

enim ad eam laudanvestrum

idque

Sed perge

esse h o c to-

si quis in alia

f a c i a t , eum assumto aliunde u t i b o n o ,

arte

non pro-

prio , nec suo. Et

Crassus,

expolivit,

Nox t e , i n q u i t ,

hominemque

reddidit.

nobis,

Antoni,

Nam

hesterno

sermone, unius cuiusdam o p e r i s , ut ait Caecilius, remigem a l i q u e m , descripseras,

aut b a i u l u m ,

inopem

quidem

nobis oratorem

humauitatis

atque

inurbanum. Tum

Antonius,

proposueram,

ut,

Herl e n i m , si te

discipulos abducerem:

inquit, hoc mihi

refellissem, h o s

nunc,

Catulo

abs

te

audiente

et

124-

CICERONIS

Caesare, videor debere 11011 tam pugnare tecum, q u a m , quid ipse sentiam, dicere. 11. Sequitur igitur, quoniam nobis est hie, de quo loquimur, in foro atque in oculis civium constituendus, ut videamus, quid ei negotii dem u s , cuique eum muneri veliinus esse praepositum. Nam Crassus heri, quum v o s , Catule et Caesar, non adessetis, posuit breviter in artis distributione idem, quod Graeci plerique posuerunt: neque sane quid ipse sentiret, sed quid ab illis diceretur, ostendit: duo prima genera quaestionuin esse, in quibus eloquentia versaretur, unum infinitum, alteruin certum. I n f i n i t u m mihi videbatur id dicere, in quo aliquid generatim quaereretur, hoc m o d o : expetendane esset eloquentia? expetendine honores? c e r t u m autem, in quo quid in personis, et in constituta r e , et definita quaereretur; cuiusmodi sunt, quae in f o r o , atque in civium causis disceptationibusque versantur. E a mihi videntur aut in lite oranda, aut in consilio dando esse posita. Nam illud tertium, quod et a Crasso tactuin est, e t , ut audio, ille ipse Aristoteles, qui haec maxime illustravit, adiunxit, etiamsi opus est, tamen minus est necessarium. Quidnam? inquit Catulus, an laudationes ? id enim video poni genus tertium. I t a , inquit Autonius, et in eo quidem genere scio et m e , et omnes, qui affuerunt, delectatos '•sse vehementer, quum abs te est l'opilia, mater

DE ORATORE

L I B . II. 11. 12.

125

vestra, laudata ; cui primum mulieri li une honorem in nostra civitate tributuin puto; sed non omnia, quaecunque loquimur, mihi videntur ad artem et ad praecepta esse revocanda. Ex his enim fontibus, unde ad omnia ornamenta dicendi praecepta sumuntur, licebit etiam laudationem ornare , neque illa elementa desiderare ; quae ut nemo tradat, quis est, qui nesciat, quae sint in homine laudanda? Positis enim iis rebus, quas Crassus in illius orationis suae, quam contra collegam censor habuit, principio dixit: „ Q u a e natura, aut fortuna darentur hominibus, in iis rebus se vinci posse animo aequo pati; quae ipsi sibi homines parare possent, in iis rebus se vinci pati non p o s s e ; " qui laudabit queinpiam, intelliget, exponenda sibi esse fortunae bona. Ea sunt, generis, pecuniae, propinquorum , amicorum , opum, valetudinis, formae, virium, iugenii, ceterarumque rerum, quae sunt aut corporis, aut extraneae; si habuerit, bene his usuin ; si non habuerit, sapienter caruisse; si amiserit, moderate tùlisse. Deinde , quid sapienter i s , quem laudet, quid liberaliter, quid fortiter, quid iuste, quid magnifìce, quid pie, quid grate, quid humaniter, quid denique cum aliqua virtute aut fecerit, aut tiilerit. Haec, et quae sunt eius generis, facile videbit, qui volet laudare quempiam, et qui vituperare, contraria. 12.

Cur igitur dubitas, inquit Catulus, facere

126

C I C E R O N I S

hoc tertium genus, quoniam inest in ratione rer u m ? Noil enim, si est facilius, eo de numero quoque est excerpendum. Quia n o l o , i n q u i t , o m n i a , quae cadunt aliquando in oratorem, quamvis exigua sint, ea sic t r a c t a r e , quasi nihil possit dici sine praeceptis suis. Nam etiam testimonium saepe dicendum est, ac nonnunquam etiam accuratius, u t mihi necesse fuit in Sex. T i t i u m , seditiosum civem et turbulentum ; explicavi in eo testimonio dicendo omnia Consilia consulatus m e i , quibus illi tribuno plebis pro república restitissem, quaeque ab eo contra rempublicam facta arbitrare! 1 , exposui. Diu retentus s u m , multa audivi , multa respondi. Nuin igitur placet, quum de eloquentia praecipias, aliquid etiam de testirnoniis dicendis, quasi in arte tradere ? Nihil sane, inquit Oatulus, necesse est. Quid s i , ( q u o d saepe summis viris a c c i d i t , ) mandata sint exponenda, aut in senatu ab imperatore , aut ad impèratorem, aut ad r e g e m , aut ad populum aliquem a senatu? Num quia genere orationis in huiusmodi causis accuratiore est utendum, idcirco pars etiam haec causarum numeranda videtur, aut propriis praeceptis instruenda? Minime v e r o , inquit Catulus. Non enim deerit homini diserto in eiusmodi rebus facultas, ex ceteris rebus et causis comparata.

DE ORATORE Ergo

item,

agenda s u n t ,

inquit,

L I B . I I . 12. 15. ilia,

quae

saepe

et quae ego paulo a n t e ,

quentiam laudarein,

127 diserte

quum

dixi oratoris esse,

elo-

neque ha-

bent suum locum ullum in divisione p a r t i u m , que certum praeceptorum 11011 minus obiurgatio,

diserte,

genus,

quam

cohortatio,

et agenda

nesunt

quae in lite dicuntur,

consolatio;

quorum nihil

est,

quod

non sumina dicendi ornamenta deside-

ret;

sed ex artificio res istae prae^epta 11011

quae-

runt. P l a n e , inquit C a t u l u s ,

assentior.

1 3 . A g e v e r o , inquit A n t o n i u s , qualis oratoris, et quanti hominis in diceiido putas esse historiam scribere ? S i , ut Graeci scripserunt, s u m m i , inquit Catul u s : si, ut n o s t r i , nihil opus est oratore; satis est, non esse mendacem. A t q u i , lie nostros contemnas, inquit Antonius, Graeci quoque sic

initio

Cato , ut P i c t o r , ut F i s o .

scriptitarunt,

ut

noster

E r a t enim historia nihil

a l i u d , nisi annalium confectio ;

cuius r e i ,

menio-

riaeque publicae retinendae c a u s a , ab initio rerum R o m a n a r u m usque ad P . M u c i u m , pontificem x i m u m , res omnes singulorum annorum Uteris

pontifex

maximus,

ma-

mandabat

efferebatque in

album,

et proponebat tabulam domi, potestas ut esset populo cognoscendi ; i i , ximi

n'ominantur.

multi sequuti s u n t ,

qui etiarn nunc annates ma-

Hanc

similitudinem

scribendi

qui sine ullis ornamelitis mo-

128

CI C E R O N

IS

iiumenta solum temporum, hominum, locorum, gestaruinque rerum reliquerunt. I taque qualis apud Graecos Pherecydes, Hellanicus, Acusilas f u i t , aliique permulti ; talis lioster Cato, et Pictor, et P i s o , qui ñeque tenent, quibus rèbus ornatur oratio, (modo eiiim hue ista sunt importata,) et, dum intelligatur, quid dicant, unam dicendi laudem putant esse brevitatem. Paululum se erexit, et addidit historiae maiorem soiiuin vir optimus, Crassi familiaris, Antipater. Ceteri non exornatores rerum, sed tantummodo narratores fuerunfc. E s t , inquit Catulus, ut dicis. Sed iste ipse Coelius ñeque distinxit historiam varietate colorum ; ñeque verborum collocatione, et tractu orationis leni et aequabili perpolivit illud opus ; sed ut homo ñeque doctus, ñeque maxime aptusnad dicendum, sicut potuit, dolavit; vicit tamen, ut dicis, superiores. Minime mirum, inquit Antonius, si ista res adhuc nostra lingua illustrata non est. Nemo enim studet eloquentiae nostrorum hominum, nisi ut in causis atque in foro eluceat; apud Graecos autem eloquentissimi homines, remoti a causis forensib u s , quum ad ceteras res illustres, tum ad seribendam • historiam maxime se applicaverunt. Namque et Herodotum illum, qui princeps genus hoc ornavit, in causis nihil omnino versatum esse accepimus ; atqui tanta est eloquentia, ut me quidem, quantum ego Graece scripta intelligere possum, magno-

DE

ORATORE

L I B . II. 13.

magnopere delectet; et p o s t illum Thucydides omnes dicendi a r t i f i c i o , mea s e n t e n t i a , facile vic i t ; q u i ita creber est r e r u m f r e q u e n t i a , u t verbor u m prope ìiumerum senteutiarum n u m e r o conseq u a t u r , ita p o r r o verbis a p t u s , et p r e s s u s , u t n e scias, u t r u m res oratione, an verba sententiis illustrentur. A t q u i ne h u n c q u i d e m , q u a m q u a m est in república v e r s a t u s , ex n u m e r o accepimus eorum, q u i causas dictitarunt ; et h o s libros turn scripsisse d i c i t u r , q u u m a república remotus , a t q u e , id quod optimo cuique Athenis accidere solituin e s t , in exsilium pulsus esset. Hunc consequutus est Syracusius P h i l i s t u s , ' q u i , q u u m Dionysii t y r a n n i familiarissimus esset, otium suum consumsit in historia scribenda, maximeque Thucydidem e s t , sicut m i h i vi(Jetur, imitatus. P o s t e a vero duo praestantes i n g e n i o , T h e o p o m p u s et E p h o r u s , ab Isocrate magistro impulsi, se ad h i s t o r i a m contulerunt ; causas omnino n u n q u a m attigerunt. Denique etiain a pliilosophia profectus princeps X e n o p h o n , Sociaticus ille, post ab Aristotele Callisthenes, comes Alexand r i , scripsit historiam. E t hic quidem rhetorico paene m o r e ; ille autem s u p e r i o r , leniore q u o d a m sono est u s u s , et qui illum i m p e t u m oratoris non h a b e a t ; vehemens fortasse m i n u s , sed aliquanto tamen e s t , u t mihi quidem v i d e t u r , dulcior. Minimus n a t u h o r u m o m n i u m Timaeus, q u a n t u m autem iudicare p o s s u m , longe eruditissimus, et r e r u m copia et senteutiarum varietata a b u u d a n t i s s i m u s , et Cìc. Rhetor.

Vol. II.

9

C I C E R O N I S ipsa compositione verborum non impolitus, magnani eloquentiam ad scribendum attulit, sed nullum usum forensem. 14. Haec q u u m ille dixisset , Q u i d e s t , i n q u i t , C a t u l e , Caesar? ubi sunt, qui Antonium Graece negant scire? quot historicos nominavit? quam scienter? quam proprie de unoquoque dixit? Id mehercule, inquit Catulus, admirans, illud iam mirari desino, quod multo magis ante miiabar, h u n c , quum haec nesciret, in dicendo posse tantum. A t q u i , C a t u l e , inquit Antonius, non ego utilitatem aliquam ad dicendum aucupans, horum libros, et nonnullos alios, sed delectationis causa, quum est o t i u m , legere soleo. Quid ergo est? fatebor: aliquid tarnen ; u t , quum in sole ainbulein, etiamsi aliam ob causam ambulem, fieri natura tarnen, ut colorer; s i c , quum istos libros ad Misenuin , (nain Romae vix licet, ) studio sius leger i m , sentio oratiouem meam illorum tactu quasi colorari. Sed ne latius hoc vobis patere v i d e a t u r , haec duntaxat in Graecis intelligo, quae i p s i , qui scripserunt, voluerunt a vulgo intelligi ; in philosophos vestros si quando i n c i d i , deceptus indicibus librorum, quod sunt fere inscripti de rebus notis et illustribus, de virtute, de iustitia, de honestate, de voluptate, verbum prorsus nullum intelligo ; ita sunt angustis et coucisis disputationibus iiligati ! Poetas oinnino, quasi alia quadain lingua loquutos, non conor attin-

DE

ORATORE

L I B . I I . 14. 15.

131

gere, cum his m e , ( ut d i x i , ) oblecto, qui res gestas, aut qui orationes scripserunt suas, aut qui ita l o q u u n t u r , ut videantur voluisse nobis, qui non sumus eruditissimi, esse familiares. i5- Sed illuc redeo. Videtisne, quantum munus sit oratoris historia ? Haud s c i o , an flumine orationis, et varietate maximum. Neque tamén eam reperio usquam separatim instructam rhetorum praeceptis. Sita sunt enim ante oculos. Nam quis nescit, primam esse historiae legem, ne quid falsi dicere audeat? deinde ne quid veri non audeat? ne qua suspicio gratiae sit in scribendo? ne qua simultatis? Haec scilicet fundamenta nota sunt omnibus. Ipsa autein exaedifìcatio posita est in r e b u s , et verbis. Rerum ratio ordinem teinporum desiderat, regionum descriptionem ; vult e f i a m , quoniam in rebus magnis inemoriaque dignis Consilia primum, deinde acta, postea eventus exspectantur, et de consiliis significari quid scriptor probet, et in rebus gestis declarari, non solum quid actum aut dictum s i t , sed etiam quomodo; et quum de eventu dicatur , ut causae explicentur oinnes, vel casus, vel sapientiae, vel temeritatis ; hominuinque ipsorum non solum res gestae, sed etiam, qui fama ac nomine excellant, cuiusque v i t a , atque natura. Verborum autem ratio, et genus orationis, fusum atque tractum, et cum lenitate quadam aequabiliter profluens, sine hac iudiciali asperitate, et sine sententiarum forensium aculeis persequendum est. Havuin

152

C I C E R O N I S

tot tantarumque rerum videtisne nulla esse praecep t a , quae in artibus lhetorum reperiantur? In eodem silentio multa alia oratorum officia iacuerunt, cohovtationes , consolationes, praecepta, admonita: quae tractanda sunt omnia disertissime; sed locum suum in illis artibus, quae traditae sunt, habent nullum. 16. Atque in hoc genere ilia quoque est infinita silva, quod oratori plerique, (ut etiam Crassus ostendit,) duo genera ad dicenduin dedemnt: unum de certa definitaque causa, quales sunt, quae in litibus, quae in deliberaiionibus versantur; addat, si quis volet, etiam laudationes: alterum, quod appellant omnes fere scriptores, explicat nemo, infinitam generis sine tempore, et sine persona, quaestionem. Hoc quid , et quantum s i t , quum dicunt, intelligere mihi 11011 videntur. Si enim est oratoris, quaecunque res infinite posita sit, de ea posse dicere ; dicendum erit e i , quanta sit solis magnitudo, quae forma terrae ; de mathematicis, de musicis rebus non poterit, quin dicat, hoc onere suscepto, recusare. Denique e i , qui profìtetur 'esse suum, 11011 solum de iis controversiis, quae temporibus et persouis notatae sunt, hoc est, de omnibus forensibus, sed etiam de generum infinitis quaestionibus dicere, nullum potest esse genus orationis, quod sit exceptum. Sed si illam quoque partem quaestionum oratori volumus adiungere vagain, et liberam, et late patentem, ut de rebus bonis aut malis,

JDE O R A T O R E

L I B . II. 16.

133

«xpetendis aut fugiendis, honestis aut turpibus, utilibus aut inutilibus, de virtute , de iustitia, de continentia, de prudentia, de magnitudine animi, de liberalitate, depietate, de amicitia, de fide, de officio, de ceteris virtutibus, contrariisque vitiis, dicendum oratori put.emus ; itemque de republica, de imperio, de re militari, de disciplina civitatis, de hominum moribus : assumamus earn quoque partem, sed ita, ut sit circumscripta modicis regionibus. Equidem omnia, quae pertinent ad usuin civium, morem hominum, quae versantur in consuetudine vitae, in ratione reipublicae, in hac societate civili, in sensu hominum communi, in nat u r a , in moribus, comprehendenda esse oratori puto ; si minus, ut separatim de his rebus philosophorum more respondeat, at certe, ut in causa prudenter possit intexere ; hisce autem ipsis de rebus ut ita loquatur, ut ii, qui iura, qui leges, qui civitates constituerunt, loquuti sunt, simpliciter et splendide , sine ulla serie disputationum, et sine ieiuna concertatione verborum. Hoc loco , , ne qua sit admiratio, si tot tantarumque rerum nulla a me praecepta ponentur, sic statuo : Ut in ceteris artibus, quum tradita sunt cuiusque artis diiFicillim a , reliqua, quia aut faciliora, aut similia sunt, tradi non necesse est; ut in pictura, qui hominis speciem pingere perdidicit, potest eum cuiusvis vel formae, vel aetatis, etiamsi non didicerit, pingere; neque est pericnlum, qui leonein, aut taurum pin-

C I C E R O N I S gat egregie, ne idem in inultis aliis quadrupedibus facere non possit ; neque est omiiino ars ulla, in qua omnia, quae ilia arte effici possunt, a doctore tradantur ; sed qui primarum et certarum rerum genera ipsa didicerunt, reliqua per se non incommode persequuntur : similiter arbitror, in hac sive ratiolie, sive exercitatione dicendi, qui illain vim adeptus s i t , ut eoruin mentes, qui aut de republica, aut de ipsius l'ebus, aut de i i s , contra q u o s , aut pro quibus dicat, cum aliqua statuendi potestate audiant, ad suum arbitrium movere possit, hune de toto ilio genere reliquarum orationum non plus quaesiturum esse, quid dicat, quam Polycletum ilium, quum Herculein fingebat, quemadmodum pelkem, aut hydram fingeret, etiamsi haec nunquain separatim facere didicisset. 1 7 • Tum Catulus : Praeclare mihi videris, Antoni , posuisse ante oculos, quid discere oporteret eum , qui orator esset f u t u r u s , quid etiam, si non didicisset, ex e o , quod didicisset, assumere. Deduxisti enim totum hominem in duo solum genera causarum, cetera innumerabilia exercitationi, et similitudini reliquisti. Sed v i d e , ne in istis duobus generibus hydra tibi s i t , e t p e l l i s , Hercules autem, et alia opera m a i o r a , ne in illis r e b u s , quas praetermittis, relinquantur. Non enim mihi minus operis videtur de universis generibus rerum, quam de siugulorum causis, ac multo etiam maius de natura deoruin, quam de hominum litibus dicere.

DE

ORATORE

L I B . II. 17.18.

135

Won est i t a , inquit Antonius. Dicain eiiim tibi, Catule , 11011 tarn doctus, q u a m , id quod est maius, expertus. Omnium ceterarum rerum oratio, mihi crede, ludus est homini 11011 hebeti, neque inexercit a t o , neque cominunium literarum et politioris humanitatis experti; in causarum contentionibus magnum est quoddam opus, atque haud sciam, an de humanis operibus longe m a x i m u m ; in quibus vis oratoris plerumque ab iinperitis exitu et victoria iudicatur; ubi adest armatus advevsarius, qui sit et feriendus, et repellendus; ubi saepe is , qui rei dominus futurus est, alienus atque iratus, aut etiam amicus adversario et inimicus tibi est; quuin aut docendus is est, aut dedocendus, aut reprimendus, aut incitandus, aut omni ratione ad tempus, ad causam , oratione moderandus; in quo saepe benevolentia ad odium, odium autem ad benevolentiam deducendum est; qui quuin tanquam machiuatione aliqua tum ad severitatem, tum ad remissionem anim i , tum ad tristitiam, tum ad laetitiam est contorquendus; omni sententiarum gravitate, omnibus verborum ponderibus est utendum; accedat oportet actio v a r i a , vehemens, plena animi, plena spiritus, plena doloris, plena veritatis. In his operibus si quis illam artein compiehenderit, ut,-tanquam Phid i a s , Minervae signum efficere possit; non sane quemadmodum, ut in clypeo idem ille artifex, minora ilia opera facere discat, laborabit. iß. Tum Catulus: Quo ista maiora ac mirabi-

136

C I C E R O N I S

liora fecisti, eo me maior exspectatio t e n e t , quibusnam rationibus, quibusve praeceptis ea tanta vis comparetur: non quo mea quidem iain intersit, (neque euim aetas id inea desiderat, et aliud quoddam genus dicendi nos sequuti sumus, qui nunquam sententias de manibus iudicum vi quadam orationis ext o r s i m u s , ac potius placatis eorum animis, t a n t u m , q u a n t u m ipsi patiebantur, accepimus ; ) sed tamen ista t u a , nullum ad usum m e u m , tantum cognoscendi studio adductus requiro. Nec mihi opus est Graeco aliquo doctore, qui mihi pervulgata praecepta decantet, quuin ipse nunquam forum, nunquam Ut peripateticus ille diullum iudiciuin adspexerit. citur P h o r m i o ; quum Hannibal Carthagine expulsus Ephesum ad Antiochum venisset exsul, proque eo, quod eius nonien erat magna apud o inn e s gloria, invitatus esset ab hospitibus suis, u t eum, quem dixi, si vellet, a u d i r e t , quumque se non nolle dixisset; loquutus esse dicitur homo copiosus aliquot horas de imperatoris officio, et de omni re militari. T u m , q u u m ceteri, qui illum audierant, vehementer essent delectati, quaerebant ab Hannibale, quidnam ipse de ilio philosopho iudicaret. Hic Poenus non optime Graece, sed tamen libere respondisse fertur, multos se deliros senes saepe vidisse, sed qui mag i s , quam P h o r m i o , deliraret, vidisse neminem. Neque mehercule iniuria. Quid enim aut arrogant i u s , aut loquacius fieri p o t u i t , quam Hannibali, qui tot annos de imperio cum populo Romano omnium

DE

ORATORE

L I B . II. iß. 19.

137

gentium victore certasset, Graecum hominem, qui nuuquam hostem, nunquam castra vidisset, uuntjuain denicjue minima m partem ullius publici muneris attigisset, praecepta de re militari dare? Hoc mihi lacere omnes isti, qui de arte dicendi praecipiunt, videntur. Quod eniin ipsi experti 11011 sunt, id docent ceteros. Sed hoc minus fortasse errant, quod non te, ut ille Hannibalem, sed pueros, aut adolescentulos docere conantur. 19. Erras, Catule, inquit Antonius. Nam egomet ili multos iam Phormiones incidi. Quis enim est istoruin Graecorum, qui quemquam nostrum quidquam intelligere arbitretur? Ac mihi quidein non ita molèsti sunt; facile omnes perpetior et perfero. Nam aut aliquid afferunt, quod mihi non displiceat: aut efficiunt, ut me 11011 didicisse minus poeniteat. Dimitto autem eos 11011 tam contumeliose, quam philosophum ilium Hannibal, et eo fortasse plus habeo etiam negotii ; sed tarnen est eorum doctrina, quantum ego iudicare possum, perridicula. Dividunt enim totam rem in duas partes, in causae controversiam, et in quaestionis. C a u s a m appellant, rem positam in disceptatione reorum et controversia: q u a e s t i o n e m autem, rem positam in infiuita dubitatione. De causa praecepta dant: de altera parte dicendi miium silentium est. Denique quin que faciuut quasi membra eloquentiae, invenire quid dicas, inventa disponere, deinde ornare verbis, post memoriae mandare, tum ad extre-

153

C I C E R O N I S

mum agere ac pronuntiare ; rem sane non reconditam. Quis eniin hoc non sua sponte viderit, neminem posse dicere, nisi et quid diceret, et quo ordin e , et cjuibus verbis diceret, haberet, et ea meminisset? Atque haec ego non reprehendo ; s e d a n t e oculos posita esse dico, ut eas item quatuor, quinq u e , sexve partes, vel etiam septem, ( quoniam aliter ab aliis digeruntur, ) in quas est ab his omnis oratio distributa. Jubent enim exordiri ita, ut eum, qui audiat, benevolum nobis f a c i a m u s , et docilem, et attentum; deinde rem narrare, ita ut verisiinilis liarratio s i t , ut aperta , ut brevis ; post autem dividere causam, aut proponere ; nostra confirmare arguments , ac rationibus ; deinde contraria refutare. Tum autem alii conclusionem orationis, et quasi perorationem collocant { alii iubent, antequam peroretur, ornandi aut augendi causa, degredi, deinde concludere, ac perorare. Ne haec quidem reprehendo. Sunt enim concinne distributa ; sed tarnen, id quod neccsse fuit hominibus expertibus veritatis, 11011 perite. Quae enim praecepta principiorum et narrationum esse voluerunt, ea in totis orationibus sunt conservanda. Nam ego mihi benevolum iudicem facilius facere possum in cursu orationis, quam quum omnia sunt inaudita ; docilem autem, non quum polliceor me deinonstraturum, sed tum, quum doceo et explano ; attentum v e r o , crebro tota actione excitandis mentibus iudicum, non prima denuntiatione eflicere possumus. J a m vero narrationem

DE O R A T O R E

L I B . II. ig. 20.

quod iubent verisimilem esse, et apei'tam, et brevem, recte 110s admonent. Quod haec narrationis magis putant esse propria, quam totius orationis, valde mihi videntur errare. Oinninoque in hoc omuis est error, quod existimant, artifìcium esse hoc quoddam non dissimile ceterorum , cuiusinodi de ipso iure civili hesterno die Crassus componi posse dicebat ; ut genera rerum primuin exponerent u r , in quo vitium est, si genus ulluin praetermittatur; deinde singulorum generum partes, in quo, et deesse aliquam partem, et superare, inendosum est; turn verborum omnium definitiones, in quibus neque abesse quidquam decet, neque redundare. Sed hoc si in iure civili, si etiam in pawis aut mediocribus rebus doctiores assequi possunt ; non idem sentio tanta hac in r e , tamque immensa posse fieri. Sin autem qui arbitrantur; deducendi sunt ad eos, qui haec docent ; omnia iam explicata et perpolita assequentur : sunt enim innumerabiles de his rebus libri, neque abditi, neque obscuri. Sed videant, quid velint: ad ludendumne, an ad pugnandum arma sint sumturi. Aliud enim pugna et acies, aliud ludus campusque noster desidera t. Attamen ars ipsa ludicra armorum et gladiatori et militi prodest aliquid ; sed animus acer, et praesens, et acutus idem atque versutus, invictos viroi> eiiicit, non difficilius arte coniuncta. 20. Quare ego tibi oratorem sic iam instituam, si potero, ut quid efficeie possit, ante perspiciam.

C I C E R O N I S Sit enim mihi tinctus Uteris ; audierit aliquid, leger i t , ista ipsa praecepta acceperit: tentabo quid deceat, quid voce, quid viribus , quid spiritu, quid lingua efFicere possit. Si intelligain posse ad summos pervenire: non solum hortabor, ut elaboret, sed etiam, si vir quoque mihi bonus videbitur, obsecrabo. Tantum ego in excellente oratore , et eodem viro b o n o , pono esse ornamenti universae civitati. Sin videbitur, quum omnia summa fecerit, tarnen ad mediocres oratores esse venturus : perinittam ipsi, q u i d v e l i t ; molestus magnopere non ero. Sin plane abhoi'rebit, et erit absurdus: ut se contineat, aut ad aliud Studium transferat, admonebo. Nam neque i s , qui optime potest, deserendus ullo modo est a cohortatione nostra, neque i s , qui aliquid potest, deterrendus ; quod alterum, divinitatis mihi cuiusdam videtur ; alterum, vel non facere, quod non optime possis, vel facere, quod non pessime facias, humanitatis ; tertium vero illud, clamare contra quam deceat, et quam possit, hominis e s t , ut t u , Catule, de quodam declamatore dixisti, stultitiae suae quam plurimos testes domestico praeconio colligentis. De hoc igitur, qui erit talis, ut cohortandus adiuvandusque sit, ita loquamur, ut ei tradamus ea duntaxat, quae nos usus docuit, ut nobis ducibus veniat e o , quo sine duce ipsi pervenimus, quoniam meliora docere non possumus. 2 1 . Atque, ut a familiari nostro exordiar, hunc e g o , Catule, Sulpicium primum in causa parvula

DE

ORATORE

L I B . I I . ai.

141

adolescentulum audivi, voce, et forma, .et motu corporis, et rellquis rebus aptum ad hoc munus, de quo quaerimus, oratione autem celeri et concitata, (quod erat ingenti,) et verbis etfervescentibus, et paulo nimium redundantibus, ( quod erat aetatis , ) non sum aspernatus. Volo eniin se efferat in adolescente foecunditas. Nam sicut facilius in vitibus revocantur ea, quae sese nimium profuder u n t , quain, si nihil valet materies, nova sarmenta cultura excitantur, ita volo esse in adolescente, unde aliquid amputein. Non enim potest in eo succus esse diuturnus, quod nimis celeriter est maturitatem assequutum. Vidi statim indolem, neque dimisi tempus, et euin sum cohortatus, ut forum sibi ludum putaret esse ad dicendum; magistrum autem, quein vellet, eligeretj ine quidem si audiret, L. Crassum. Quod iste arripuit, et ita sese facturum confirmavit, atque etiam addidit, gratiae scilicet causa, me quoque sibi magistrum futurum. Vix annus intercesserat ab hoc sermone cohortationis meae, quum iste accusavit C. Norbanum, defendente me. Non est credibile, quid interesse mihi sit visum inter earn, qui turn erat, et qui anno ante fuerat. Omnino in illud genus eum Crassi inagnificum atque praeclarum natura ipsa ducebat ; sed ea non satis proficere potuisset, nisi eodem studio atque imitatione intendisset, atque ita dicere consuesset, ut tota mente Crassum, atque omni animo intueretur.

142

C I C E R O N I S

22. Ergo hoc sit primum in praeceptis meis, ut demonstreinus, quern imitetur, atfjue ita, ut, quae maxime excellent in eo, quem imitabitur, ea diligentissime persequatur. Turn accedat exercitatio, qua ilium, quem ante delegerit, imitando effingat, atque ita exprimat, non ut inultos imitatores saepe cognovi, qui aut e a , quae facilia sunt, aut etiam ilia, quae insignia ac paene vitiosa, consectantur imitando. Nihil est facilius, quam amictum imitari alicuius, aut statum, aut motuin. Si vero etiam insigne aliquid est, id sumere, et in eo vitiosum esse, non magnum est; ut ille, qui nunc etiam, amissa v o c e , furit in republica Fusius, nervös in dicendo C. Fimbriae, quos tamen habuit ille, non assequitur, oris pravitatem et verborum latitudinem imitatur. Sed tamen ille nec deligere scivit, cuius potissimum similis esset, et in eo ipso, quem delegerat, imitari etiam vitia voluit. Qui autem ita faciet, ut oportet, primum vigilet necesse est in deligendo ; deinde, quem probavit, in e o , quae maxime excellent, ea diligentissime persequatur. $3. Quid enim causae, censetis esse, cur aetates extulerint singulae singula prope genera dicendi? quod non tam facile in nostris oratoribus possumus iudicare, quia scripta, ex quibus iudicium fieri poss'et, non multa sane reliquerunt, quam in Graecis ; ex quorum scriptis, cuiusque aetatis quae dicendi ratio voluntasque fuerit, intelligi potest. Antiquissimi fere sunt, quorum quidem scripta

DE

ORATORE

L I B . II. 23.

14.3

constent, Pericles atque Alcibiades, et eadem aetate Thucydides, subtiles, acuti, breves, seufentiis m a g i s , quain verbis abundantes. Non potuisset accidere, ut unum esset omnium genus, nisi aliquein sibi proponerent ad imitandum. Consequuti bunt hos Critias, Theramenes, Lysias. Multa Lysiae script^ sunt, nonnulla Critiae; de Theraniene audiinus. Omnes etiam tum retinebant ilium Perieli succum; sed erant paulo uberiore filo. Ecce tibi exortus est Isocrates, cuius e ludo, tanquam ex equo Troiano, meri principes exierunt; sed eol'um partim in pompa, partim in acie illustres esse voluerunt. Itaque et i l l i , Theopompi, Ephori, Philisti, Waucratae, multique alii naturis differunt ; voluntate autem similes sunt et inter sese, et magit r i ; et i i , qui se ad causas contulerunt, ut Demosthenes, Hyperides, Lycurgus, Aeschines, Dinarchus, aliique complures, etsi inter se pares non fuerunt, tamen sunt omnes in eodem veritatis genere versati, quorum quamdiu inansit i m i t a t i o , tam; d i ü genus illud dicendi studiumque vixit; posteaquain, exstinctis h i s , omnis eorum'memoria sensim obscurata est et evanuit; alia quaedam dicendi molliora ac remissiora genera viguerunt. Indi' Demochares, quem aiunt sororis iilium fuisse Demostheni; tum Phalereus ille Demetrius, omnium istor u i n , mea sententia, politissiinus, alnqne corum similes exstiterunt. Quae si voleinus usque ad hoc tempus persequi: intelligemus, ut hodie Alaban-

i44

CICERONIS

densem ilium Meueclem, et eius fratrein Hieroclem, quos ego a u d i v i , tota imitetur Asia; sic semper fuisse aliquem, cuius se similes plerique esse vellent. Haue igitur similitudinem qui imitatioue assequi volet, turn exercitationibus crebris atque magnis, t u m scribendo maxime persequatur. Quod si hie lioster Sulpicius faceret, inulto eius oratio esset pressior ; iu qua nunc interdum, ut in herbis rustici solent dicere, in summa ubertate inest luxuries quaed a m , quae stilo depascenda est. Hie Sulpicius, Me q u i d e m , i n q u i t , recte mon e s , idque mihi gratum est ; sed ne te quidem, A n t o n i , multum scriptitasse arbitror. T u m ille, Quasi vero, i u q u i t , 11011 ea praecipiam aliis, quae mihi ipsi desint ; sed tarnen ne tabulas quidem conficere existimor. Verum et in hoc, ex re familiari m e a , et in ilio, ex e o , quod dico, quantùlum id cunque est, quid faciain iudicari potest. Atque esse tamen multos videmus, qui neminem i m i t e n t u r , et suapte n a t u r a , quod, velint, sine cuiusquam similitudine recte consequantur : quod et in vobis animadverti potest, Caesar, et C o t t a ; q u o r u m alter inusitatuin quidem liostris oratoribus leporem quendain et salem, alter acutissimum et subtilissimum dicendi genus est consequutus. Neque vero vester aequalis C u r i o , p a t r e , inea sentent i a , vel eloquentissimo temporibus illis, quemquam mihi magnopere videtur imitali ; qui tamen verbor u m gravitate, et elegantia, et copia, suam quan-

DE

ORATORE

L I B . II. 23. 24.

14.5

dam expressit quasi f o r m a m , figuramque dicendi : quod ego maxime potui iudicare in ea causa, quam ille contra me apud centumviros pro fratribus Cossis dixit ; in qua nihil illi d e f u i t , quod non modo copiosus, sed etiam sapiens orator habere deberet. 24. V e r u m , ut aliquando ad causas deducamus illum, quem instituimus, et eas q u i d e m , in quibus plusculum negotii e s t , iudiciorum, atque litium, (riserit aliquis fortasse hoc praeceptum; est enim non tarn acutum, quam necessarium, magisque inonitoris non1 f a t u i , quam eruditi m a g i s t r i ; ) hoc ei primum pvaecipiemus, quascunque causas erit acturus , ut eas diligenter, penitusque cognoscat. ^ H o c in ludo non praecipitur. Faciles eniin ckusae ad pueros deferuntur. Lex peregrinum vetat in murum ascendere; ascendit; hostes repulit; accusatur. Nihil est negotii huiusinodi causam cognoscere. Recte igitur nihil de causa discenda praecipiunt. Haec est enim in ludo causarum fere formula. A t vero in foro tabulae, testimonia, p a c t a , conventa, stipulationes, cognationes, affinitates, decreta, responsa, vita dcnique e o r u m , qui in causa versant u r , tota cognoscenda est; quarum rerum negligentia plerasque causas, et maxime privatas, ( sunt enim multo saepe obscuriores,) videmus amitti. Ita nonnulli, duin operam suam multam existimari vol u n t , ut toto foro volitare, et a causa ad causam ire videantur, causas dicunt incognitas. In quo est illa quidem magna offensio, vel negligeutiae, sufic i « . Rhetor.

Vol. II.

1®

C I C E R O N I S ceptis rebus, vel perfìdiae, receptis; sed edam ilia maior opinione, quod nemo potest de ea r e , quam non novit, non turpissime dicere. Ita dum inertiae vituperationem, quae maior est, contemnunt, assequuntur etiain illam, quam magis ipsi fugiunt, tarditatis. Equidem soleo dare operam, ut de sua quisque re me ipse doceat, et, ut ne quis alius adsit, quo liberius loquatur, et agere adversarii causam, ut ille agat suam, et, quidquid de sua re cogitarit, in medium proferat. Itaque quum ille discessit, tres personas unus sustineo summa animi aequitate, meam, adversarii, iudicis. Qui locus est talis, ut plus habeat adiumenti, quam incommodi, hunc iudico esse dicendum: ubi plus' mali, quam boni reperio, id totum abiudico atque eiicio. Ita assequor, ut alio tempore cogitem, quid dicam, et alio dicam ; quae duo plerique, iugenio freti, simul faciunt Sed certe iidem illi melius aliquanto dicerent, si aliud sumendum sibi tempus ad eogitandum , aliud ad dicendum putarent. 25, Quum rem penitus causamque cognovi, statini occurrit animo, quae sit causa ambigendi. Nihil est eniin, quod inter homines ambigatur: sive ex crimine causa constet, ut facinoris ; sive ex controversia, ut hereditatis; sive ex deliberatione, ut belli; sive ex disputatione, ut de ratione vivendi; in quo non aut quid factum sit, aut fiat, futurumv e s i t , quaeratur, aut quale sit, aut quid vocetur. Ac nostrae fere causae, quae quidem sunt criminum»

DE O R A T O R E

L I B . I I . 25.

147

plerumque infitiatione defenduntur. Nam et de pecuniis repetundis, quae maximae sunt, neganda fere sunt omnia ; et de ambitu raro illud d a t u r , ut possis libcralitatem ac benignitatem ab ambitu atque largitione seimigere. De sicariis, de veneficiis, de peculatu, infitiari necesse est. Id est igitur genus primum causarum in iudiciis, ex controversia facti. In deliberationibus plerumque ex f u t u r i , raro ex iustantis, aut facti. Saepe autem res n o n , sit, necne , sed q u a 1 i s s i t , quaeritur : ut quum L. Opimii causam defendebat apud populum, audiente me, C. Carbo consul, nihil de C. Gracchi nece negabat ; sed id i u r e , pro salute patriae, factum esse diceb a t ; ut eidem Carboni tribuno plebis, alia tum mente rempublicam capessenti, P. Africanus.de T i . Graccho interroganti, responderat, iure caesum videri. Iure autem omnia defenduntur, quae sunt eius generis, ut aut oportuerit, aut licuerit, aut necesse f u e r i t , aut imprudentia, aut casu facta esse videantur. Iam q u i d v o c e t u r , quaeritur, quum, quo verbo quid appellandum s i t , contenditur: ut jnihi ipsi cum hoc Sulpicio fuit in Norbani causa •summa contentio. Pleraque enim de i i s , quae ab isto obiiciebantur, quum confiterer, tamen ab ilio maiestatem minutam negabam ; ex quo v e r b o , lege Apuleia , tota illa causa pendebat. A t q u e in h o c genere causarum nonnulli praecipiunt, ut verbum i l l u d , quod causam f a c i t , lucide breviterque defiuiatur. Quod mihi quidem perquam puerile videri

»48

C I C E R O N I S

solet. Alia est enim, quum inter doctos homines de iis ipsis rebus , quae versantur in artibus, disputatur, verborum definitio : u t , quum quaeritur, quid sit ars , quid sit lex, quid sit civitas. In quibus hoc praecipit ratio atque doctrina, ut vis eius rei, quam defmias, sic exprimatur, ut neque absit quidquam, neque supersit. Quod quidem in ilia causa neque Sulpicius fecit, neque ego facere conatus sum. Nam, quantum uterque nostrum potuit, omni copia dicendi dilatavit, quid esset maiestatem minuere. Etenim definitio primum reprehenso verbo uno, aut addito, aut demto, saepe extorquetur e inanibus : deinde genere ipso doctrinam redolet exercitationemque paene puerilem ; tum in sensum, et in mentem iudicis intra re non potest. Ante enim praeterlabitur, quam percepta est. 26. Sed in eo genere, in quo, quale sit quid, ambigitur , exsistit etiam ex s c r i p t i i 11 t e r p reta t i on e saepe contentio, in quo nulla potest esse, nisi ex ambiguo, controversia. Nam illud ipsum, quum scriptum a sententia discrepai, genus quoddam habet ambigui ; quod tum explicatur, quum ea verba, quae desunt, suggesta sunt ; quibus additi» defenditur, sententiam scripti perspicuam fuisse ; et ex contrariis scriptis si quid ambigitur, non novum genus nascitur, sed superioris generis causa duplicatur. Idque aut nunquam diiudicari poterit, aut ita diiudicabitur, ut referendis praeteritis verbis, id scriptum, qvrodcunque defendimus, suppleatur.

DE ORATORE

L I B . I I . 26. 27.

149

Ita f i t , ut unum geiius in iis causis, quae propter scriptum ambiguntur, relinquatur , si est scriptum ali.quid ambigue. Ambiguorum autein quuin plura genera sunt, quae mihi videntur ii melius «osse, qui dialectici appellantur, hi autem nostri ignorare, qui 11011 minus nosse debeant ; tum illud est frequentissimum in omni consuetudine vel serinonis, vel scripti, quum idcirco aliquid ambigitur, quod aut verbum, aut verba sint praetermissa. Iterum autem peccant, quum genus hoc causarum, quod in scripti interpretations versatur, ab illis causis, in quibus, qualis quaeque res sit, disceptatur,. seiungunt. jNusquam enim tam quaeritur, quale sit genus ipsum r e i , quam in scripto, quod totum a facti conti'oversia separatum est. Ita tria sunt omnino genera, quae in disceptationem et controversiam cadere possunt: Quid fiat, factum, futurum ve sit ; aut: Quale sit; aut: Quomodo nominetur. Nam illud quidem, quod quidam Graeci adiungunt: Rectene factum s i t ; totum in eo est, quo: Quale sit; quaerimus. Sed iam ad institutum revertar meum. 27. Quum igitur, accepto causae genere et cognito, rem tractare coepi, nihil prius constituo, q u a m , quid sit illud, quo mihi referenda sit oinnis ilia oratio, quae sit propria quaestionis et iudicii. Deinde ilia duo diligeutissime considero, quorum alterum commendationem habet nostram, aut eor u m , quos defendimus, alterum est accommodatum ad eorum animos, apud quos dicimus, ad id, quod

C I C E R O N I S VOIUHIUS , commovendos. Ita omnis ratio dicendi tribus ad persuadendum rebus est nixa : ut probetnus vera esse ea , quae defendimus ; ut conciliemus nobis eos, qui audiunt ; ut animos eorum, ad quemcunque causa postulabit motum, vocemus.

A d probandum autem duplex est oratori subiecta materies : una rerum earum, quae 11011 excogitantur ab oratore, sed in re positae, ratione tractantur ; ut tabulae, testimonia, pacta, conventa, quaestiones, leges, senatusconsulta, res iudicatae, decreta , responsa , et reliqua , si quae sunt, quae non repeiiuatur ab oratore, sed ad oratorein a causa, atque a reis defemntur ; altera est, quae tota in. disputatione, et argumentatione oratoris collocata est. Ita in superiore genere de tractandis argumentis, in hoc autem etiam de inveniendis cogitandum est. Atque ista quidem qui docent, quum causas in plura genera secuerunt, singulis generibus argumentorum copiam suggerunt. Quod etiamsi ad instituendos adolescentulos magis aptum est, u t , simulac posita sit causa, habeant, quo se referant, unde statim expedita possint argumenta depromere : tamcn et tardi ingenii est, rivulos consectari, fontes rerum non videre ; et iam aetatis est ususque nostri, a capite, quod veliiuus, arcessere, et, unde omnia manent, videre. 2Q. E t primum genus illttd earum rerum, quae ad oratorem deferuntur, meditatum nobis in perpetuum ad omuem usum similium rerum esse debebit*

DE O R A T O R E L I B . I I . £¡8-

151

Nam pro tabulis et contra tabulas, pro testibus et contra testes, pro quaestionibus et contra quaestiones, et item de ceteris rebus eiusdem generis, vel separatici dicere solemus de genere universo, vel definite de singulis temporibus, hominibus, causis : quos quidem locos, ( vobis hoc, Cotta, et Sulpici, dico, ) multa commentatione, atque meditatione paratos, atque expeditos habere debetis. Longum est enim nunc me explicare, qua ratione aut confirmare, aut infirmare testes, tabulas, quaestiones oporteat. Haec sunt omnia ingenii vel mediocris, exercitationis autem maximae: artem quidem, et praecepta duntaxat hactenus requirunt, ut certis dicendi luminibus ornentur. Itemque ilia, quae sunt alterius generis, quae tota ab oratore pariuntur, excogitationem non habent difficilem, explicationem magis illustrem perpolitamque desiderant. Itaque quum haec duo nobis quaerenda sint in causis, primum, quid, deinde, quomodo dicamus : aiterum, quod totum arte tinctum videtur, tametsi artem requirit, tamen prudentiae est paene mediocris, quid dicendum sit, videre; alterum est, in quo oratoris vis ilia divina, virtusque cernitur, ea, quae dicenda sunt, ornate, copiose, varieque dicere. Quare illam partem superiorem, quoniam semel ita vobis placuit, non recusabo, quo minus perpoliam atque conficiam ; ( quantum consequar, vos iudicabitis ; ) quibus ex locis ad eas tres res, quae ad fidem faciendam solae valent, ducatur oratio, ut et

152

C I C E R O N I S

concilientur a n i m i , et doceantur, et moveantur. Ea vero quemadmodum illustrentur, praesto est, qui omnes docere possit, qui hoc primus in nostros mores induxit, qui maxime a u x i t , qui solus etfecit. Nainque e g o , C a t u l e , (dicam enim non reverens assentandi s u s p i c i o n e m , ) nerninein esse oratorem paulo illustriorem arbitror, neque Graecum, neque L a t i n u m , quem aetas nostra tulerit, quem non et saepe, et diligenter audierim. I t a q u e , si quid est in m e , ( q u o d iam sperare v i d e o r , quoniam quidem v o s , his ingeniis h o m i n e s , tantum operae mihi ad audiendum datis,) ex eo est, quod nihil quisquain unquam me audiente egit oratory quod non in memoria mea penitus insederit. Atque ego i s , qui s u m , quantuscunque sum ad iudicandum, omnibus auditis oratoribus, sine ulla dubitatione sic statuo et i u d i c o , neminem omnium t o t , et tanta, quanta sunt in Crasso, habuisse ornamenta dicendi. Quamobrem si vos quoque hoc idem existimatis, non e r i t , ut o p i n o r , iniqua p a r t i t i o , s i , quum ego hunc o r a t o r e m , quem nunc fingo , u t i n s t i t u i , crearo, aluero, conflrmaro; tradarn eum C r a s s o , et vestiendum, et ornandujn. 29. Turn Crassus: T u v e r o , inquit, Antoni, perge, ut instituisti. Neque enim est b o n i , neque liberalis parentis, quem procrearit, et eduxerit, eum non et v e s t i r e , et ornare; praesertim quum te locupletem esse negare non possis. Quod enim ornamentum, quae v i s , qui a n i m u s , quae digni-

DE O R A T O R E

L I B . II. 29.

153

tas illi oratori d e f u i t , qui in causa peroranda non dubitavit excitare reuin consularem, et eius diloricare tunicam, et iudicibus cicatrices adversas senis imperatoris ostendere? qui i d e m , hoc accusante Sulpicio , quuin hominem seditiosum , fùriosumque defenderet, non dubitavit seditiones ip6as ornare, ,ac demonstrare gravissimis v e r b i s , multos saepe impetus populi non iniustos esse, quos praestaie nemo po6sit; inultas etiam e republica seditiones saepe esse factas, ut quum reges essent e x a c t i , ut quum tribunitia potestas esset constituta; illam Norbani seditionem, ex l u c t u c i v i u m , et ex Caepionis o d i o , qui exercitum amiserat, neque reprimi potuisse, et iure esse conflatam? P o t u i t hic locus tam anceps, tam inauditus, tam lubricus, tain n o v u s , sine quadam incredibili vi ac facultate tractari? Quid ego de Cn. Manlii, quid de Q. Regis commiseratione dicam? quid de aliis innumerabilibus? in quibus non hoc maxime enituit, quod tibi oinnes dant, acumen quoddam siagulare, sed haec ipsa, quae nunc ad me delegare v i s , ea semper in te exiinia et praestantia fuerunt. Tum Catulus: E g o v e r o , i n q u i t , in vobis hoc maxime admirari soleo, q u o d , quum inter vos in diceijdo dissimillimi sitis, ita tamen uterque vestrum d i c a t , ut ei nihil neque a natura denegat u m , neque a doctrina non delatum esse videatur. Q u a r e , Crasse, neque t u tua suavitate ìios privabis, u t , si quid ab Antonio aut praeter-

154

C I C E R O N I S

mi6sum, aut relictum sit, non explices : neque te, Antoni, si quid non dixeris, existimabimus non potuisse potius, quam a Crasso dici maluisse. Hie Crassus, Quin t u , inquit, Antoni, omittis ista, quae proposuisti, quea nemo horuin desiderai : quibus ex locis ea, quae dicenda sint in causis, reperiantur ; quae quamquam abs te novo quodam modo, praeclaveque dicuntur, sunt tarnen et re faciliora, et praeceptis pervagata ; ilia deprome nobis , unde afferas, quae saepissime tractas, semperque divinitus. 50. Depromam equidem, inquit Antonius, et quo facilius id a te exigam, quod peto, nihil tibi a me postulanti recusabo. Meae totius orationis, et istius ipsius in dicendo facultatis, quam modo Crassus in coelum verbis extulit, tres sunt rationes, ut ante dixi ; una conciliaudorum hominum, altera docendorum, tertia concitandorum. Harum triuin partium prima lenitatem orationis, secunda acumen, tertia vim desiderai. Nam hoc necesse est, ut i s , qui nobis causam adiudicaturus sit, aut inclinatione voluntatis propendeat in nos, aut defensionis argumentis adducatur, aut animi permotione cogatur. Sed quoniam ilia pars, in qua rerum ipsarum explicatio ac defensio posita est, yidetur omnem huius generis quasi doctrinam continere, de ea primum loquemur, et pauca diceinus. Pauca enim sunt, quae usu iam tractata, et animo quasi habere notata videainur. Ac tibi

DE ORATORE

L I B . II. 50.31.

155

sapienter mementi, L . Crasse, libenter assentiemur, ut singularum causarum defensiones, quas solent magistri pueris tradei'e, relincjuamus ; aperiamus autem ea capita, unde omnis ad omnem et causam et orationem disputatio ducitur. Neque enim, quoties verbum aliquod est scribeudum nobis, toties eius verbi literae sunt cogitatione anquirend a e ; nec quoties causa dicenda est, toties ad eius causae seposita argumenta revolvi nos oportet; sed habere certos locos, q u i , ut literae ad verbum scribenduin, sic illi ad causam explicandam statiin occurrant. Sed hi loci ei demum oratori prodesse possunt, qui est versatus in rebus, vel u s u , quem aetas denique affert, vel auditione et cogitatione, quae studio et diligentia praecurrit aetatem. Nam si tu mihi quamvis eruditum hominem adduxeris, quamvis acrem et acutum in cogitando, quamvis ad pronuntiandum expeditum, si erit idem in consuetudine civitatis , in exemplis, in institutis, in inoribus ac voluntatibus civium suorum hospes, non multum ei loci proderunt illi, ex quibus argumenta promuntur. Subacto mihi ingenio opus e s t , ut agro non semel arato, sed novato et iterato, quo meliores foetus possit et grandiores edere. Subactio autein est usus, auditio, lectio, literae. 3 1 . Ac primum naturam causae videat, quae nunquam latet, factumne sit, quaeratur, a n , quale s i t , a n , quod nomen liabeat; quo perspecto, sta-

156

C I C E R O N I S

tim occurrit naturali quadam prudentia, non his subductionibus, quas isti docent, quid faciat causain, id est, quo sublato controversia stare non possit; deinde, quid veuiat in iudiciuin, quod isti sic iubent quaerere: „Interfecit Qpiinius Gracchum. Quid facit causam ? Quod reipublicae causa, quum ex senatusconsulto ad arma voc.asset ; hoc tolle, causa non erit. At id ipsuin liegat contra leges licuisse Decius. Veniet igitur in iudiciuin : Licueritne ex senatusconsulto, servaudae reipublicae causa." Perspicua sunt haec quidam, et in vulgari prudentia sita; sed ilia quaerenda, quae ab accusatore et defensore argumenta, ad id, quod in iudiciuin venit, spectantia, debeant afferri. 32. Atque hie illud videndum est, in quo suramus est error istorum magistrorum, ad quos liberos nostros mittimus, non quo hoc quidem ad dicendum magnopere pertineat, sed tamen ut videatis, quam sit genus hoc eorum, qui sibi eruditi videntur, hebes atque impolitum. Constituunt enini in partiendis orationum modis duo genera causarum. Unum appellant, in quo sine personis atque temporibus, de universo genere quaeratur; alterum, quod personis certis et temporibus definiatur: ignari, omnes controversias ad universi generis vim et naturam referri. Nam in ea ipsa causa, de qua ante dixi, nihil pertinet ad oratoris locos Opimii persona, nihil Decii. De ipso enim universo genere infirtita quaestio est, num poena vi-

DE ORATORE

L I B . I I . 52.

157

deatur esse afficiendus, qui civem ex senatusconsulto patriae conservandae causa interemerit, quum id per leges non liceret. Nulla denique est causa, in qua i d , quod in iudicium venit, ex reovum personis, non generum ipsorum universa dubitatione quaeratur. Quin etiam in iis ipsis, ubi de facto ambigitur, ceperitne contra leges pecunias P, Decius, argumenta et criminum et defensionis revocentur oportet ad genus, et ad naturam universam : quod sumtuosus, de luxurie ; quod alieni appetens, de avaritia ; quod seditiosus, de turbulentis et malis civibus; quod a multis arguatur, de genere testium; contraque, quae pro reo dicentur, omnia necessario a tempore atque homine ad communes rerum et generum summas revolventur. Atque haec forsitan homini, non omnia, quae sunt in natura rerum, celeriter animo compretendenti, permulta videantur, quae veniant in iudicium t u m , quum de facto quaeratur : sed tarnen criminum est multitudo, non defensionum aut locorum, infinita. Quae v e r o , quum de facto non ambigitur, quaeruntur, qualia sint; ea si ex reis nuineres, et innumerabilia sunt, et obscura ; si ex rebus, valde et modica, et illustria. Nam si Mancini causam in uno Mancino ponimus, quotiescunque i s , quem paterpatratus dediderit, receptus non erit, toties causa nova nascetur. Sin illa controversia causam facit : Yideaturne ei, quem paterpatratus dediderit, si is non sit receptus, postli-

i58

C I C E R O N I S

minium esse: nihil ad artem dicendi, nec ad argumenta defensionis Mancini nomen pertinet. Ac si quid afFert praeterea hominis aut dignitas, aut indignitas, extra quaestionem est, et ea tamen ipsa oratio ad universi generis dif-putationem referatur necesse est. Haec ego non eo Consilio disputo, ut homines eruditos redarguain ; quamquam reprehendendi sunt, qui in genere definiendo istas causas describunt in personis et in temporibus positas esse. Nam etsi incurrunt tempora, et personae, tamen intelligendum est, non ex iis, sed ex genere quaestionis pendere causas. Sed hoc nihil ad me. Nullum enim nobis certamcn cum istis esse debet tantum : satis est intelligi, ne hoc quidem eos consequutos, quod in tanto otio, etiain sine hac forensi exercitatione, efficere potuerunt, ut genera rerum discernerent, eaque paulo subtilius explicarent. Verum h o c , ut dixi, nihil ad me. Illud ad m e , ac multo etiam magis ad v o s , Cotta noster, et Sulpici. Quomodo nunc se istorum artes habent, pertimescenda est multitudo causarum ; est enim infinita, si in personis ponitur; quot homines, tot causae; sin ad generum universas quaestiones referuntur, ita modicae et paucae sunt, ut eas omnes diligentes, et memores, et sobrii oratores percursas animo, e t , prope dicain, decantatas habere debeant; nisi forte existimatis, a M\ Curio causam didicisse L. Crassum, et ea re multa attu-

DE ORATORE

L I B . I I . 32. 33.

159

lisse, quamobrem, postumo non nato, Curium tarnen heredem Coponii esse oporteret. Nihil ad copiam argumentorum, neque ad causae vim ac naturam nomen Coponii, aüt Curii, pertinuit. In genere erat universo rei negotiique, non in tempore ac nominibus, omnis quaestio : Quum scri-

ptum ita sit: SI MIHI FILIUS GENITCR, ISQUE PRIUS moritur, et cetera, tum ut mihi ille sit heres ;

si natus filius non sit, videaturue i s , qui filio moi'tuo institutus heres s i t , heres esse. Perpetui i u r i s , et universi generis quaestio non hominum nomina, sed rationein dicendi, et argumentorum fontes desiderai. In quo etiam isti nos iurisconsulti impediunt, a discendoque deterrent. VJdeo eniin in Catonis et in Bruti libri s nominatim fere referri, quid alicui de iure viro aut mulieri responderint; credo, ut putaremus, in hominibus, non in r e , consultationis aut dubitationis causam aliquain fuisse; u t , quod homines essent innumerabiles, debilitati a iure cognoscendo voluntat'em discendi simul cum spe perdiscendi abiiceremus. 3 3 . Sed haec Crassus aliquando nobis expediet, et exponet descripta generatim. Est enim, ne forte nescias , heri nobis ille h o c , Catule, pollicitus, se ius civile, quod nunc diffusum et dissipatum est, in certa genera coacturum, et ad artem facilem redacturum. E t quidem, inquit Catulus, haudquaquam id est difficile Crasso, qui e t , quod disci potuit de

C I C E R O N I « iure, didicit; et, quod iis, qui eum docuerunt, defuit, ipse afferei; ut, quae sint in iure, vel apte describere, vel ornate illustrare possit. Ergo ista, inquit Antonius, tum a Crasso discemus, quum se de turba et a subselliis in otium, ut cogitat, soliumque contulerit. Iam id quidem saepe, inquit Catulus, ex eo audivi, quuin diceret, sibi certuni esse, a iudiciis causisque discedere ; sed, ut ipsi soleo dicere, non licebit. Neque enim ipse auxilium suum saepe a viiis bonis frustra implorati. patietur, neque id aequo animo feret civitas; quae, si voce L . Crassi carebit, ornamento quodam sese spoliatam putabit. Nam hercle, inquit Antonius, si haec vere a Catulo dieta sunt, tibi inecuin in eodem est pistri110, Crasse, vivendum ; et istam oscitantem et dormitantem sapientiam Scaevolarum et ceterorum beatorum otio concedamus. Arrisit hic Crassus leniter, e t , Pertexe modo, inquit, Antoni, quod exorsus es. Me tamen ista oscitans sapientia, simulatque ad eam cònfugero, in libertatem vindicabit. 34. Huius quidem loci, quem modo sum exorsus , hic est finis, inquit Antonius : quoniam intelligitur, non in hominum innumerabilibus persouis, neque in infinita temporum varietate, sed in geuerum causis atque naturis omnia sita esse, quae in dubium vocarentur ; genera autem esse definita, non solum numero, sed etiam paucitate : ut

DE

ORATORE

L I B . I I . 34-35.

161

ut earn inateriem oratiouis, quae cuiusque esset generis , studiosi qui essent dicendi, omnibus locis. descriptam, instruct'am, ornatamque comprehcnderent, rebus dico et sententiis. Eae vi sua verba rapient, quae semper satis ornata mihi quidem videri solent, si eiusmodi sunt, ut ea res ipsa peperisse videatur. Ac , si verum quaeritis, quod mihi quidem videatur, ( nihil eniin aliud affìrmare possum, nisi sententiam et opinionem meam, ) hoc instrumentum causarum et generum universorum in forum deferre debemus, neque, ut quaeque res delata ad nos erit, tum denique scrutari locos, ex quibus argumenta eruamus; quae quidem omnibus, qui ea mediocriter modo considerarint, studio adhibito et usu, pertractata esse possunt; sed tamen animus re-ferendus est ad ea capita, et ad illos, quos saepe iam appellavi, locos, ex quibus omnia ad omnepi orationem inventa ducùntur. Atque hoc totum est sive artis, sive anima dversionis, sive consuetudiuis, nosse regiones, intra quas venere, et pervestiges quod quaeras. Ubi euin locum omnem cogita* tione sepseris, si modo usu rerum percallueris, nihil te effugiet, atque omne, quod erit in r e , occurret atque incidet. 35. Et sic, quum ad inveniendum in dicendo tria sint, acumen, deinde ratio, quam licet, si volumus, appellemus arte 111, tertium. diligentia : non possum equidem non ingenio primas concedere; sed tamen ipsum ingenium diligentia, etiam ex tarditate, Cie. Rhetor.

Vol. II.

XX

i6s

C I C E R O N I S

Incitât; diligentia, inquam, quae quum omnibus in rebus, tum in causis defendendis plurimum valet. Haec praecipue colenda est nobis ; haec semper adhibenda; haec nihil est, quod non assequatur. Causa ut penitus, quod initio d i x i , nota s i t , diligentia est ; ut adversarium attente audiamus, atque ut eius non solum sententias, sed etiam verba omnia excipiamus, vultus denique perspiciamus omnes, qui sensus animi pleruinque indicant, diligentia est ; id tamen dissimulanter facere, ne sibi ille aliquid proficere videatur, prudentia est; deinde ut in iis locis, quos proponam paulo p o s t , pervolvatur animus , ut se penitus insinuet in causam, ut sit cura et cogitatione intentus, diligentia est ; ut his rebus adhibeat, tanquam lumen aliquod, memoriam, ut v o c e m , ut vires ; — haec magna sunt. Inter ingenium quidem, et diligentiam perpaululum loci reli(juum est -arti. Ars demonstrat tantum, ubi quaeras, atque ubi sit illud, quod studeas invenire; reliqua sunt in cura, attentione animi, cogitatione, vigilantia, assiduitate, labore; complectar uno verbo, quo saepe iam usi suinus, diligentia ; qua una virtute omnes virtutes reliquae continentur. Nam orationis quidem copia videmus ut abundent philosophi, q u i , ut opinor, (sed tu haec, Catule, melius,) nulla dant praecepta dicendi, nec idcirco minus, quaecunque res proposita est, suscipiunt, de qua copiose et abundanter loquantur. 56. Tum Catulus, E s t , i n q u i t , ut dicis, An-

PE

ORATORE

L I B , II.

36.37.

163

toni, utrplerique philosophi nulla tradant praecepta dicendi, et habeant paratum tamen, quid de quaque re dicant. Sed Aristoteles i s , quem maxime ego admiroT, proposuit quosdam locos, ex quibus omnis argumenti v i a , non modo ad philosophorum disputationem, sed etiam ad hanc, qua in causis utimur, inveniretur ; a quo quidem homine iamdudum, Antoni, non aberrat oratio tua, sive tu similitudine illius divini ingenii in eadem incurris vestigià, sive etiam ilia ipsa legisti atque didicisti ; quod quidem magis verisimile videtur. Plus enim te operae Graecis dedisse rebuä video, quam putaramus. Tum ille, Verum, inquit, ex me audies, Catule. Semper ego existimavi, iucundiorem et probabiliorem huic populo oratorem fore, qui primum quam minimam aitifìcii alicuius, deinde nullam Graecarum rerum significationem daret. Atque ego idem existimavi, pecudis esse, non hominis, quum tantas res Graeci susciperent, profìterentur, agerent, seseque et videndi res obscurissimas, et bene vivendi et copiose dicendi rationem hominibus daturos pollicerentur, non admovere aurem, et, si palam audire eos non auderes, ne minxteres apud tuos cives auctoritatem tuam, subauscultando tamen excipere voces eorum, et procul, quid narrarent, attendere. It a que f e c i , Catule, et istorum omnium summatim causas et genera ipsa gustavi. 37. Yalde hercule, inquit Catulus ( timide,

C I C E R O N I S

tanquam ad aliquem libidiuis scopulum, sic tuani meutern ad philosophiam appulisti, quam haec civitas aspernata nunquam est. Nam et referta quondam Italia Pythagoreorum f u i t , t u m , quum erat in hac gente magna ilia Graecia; ex quo etiam quidam Numam Pompilium, regem nostrum, fuisse Pythagoreum ferunt; qui aunis permultis ante f u i t , quam ipse Pythagoras; quo etiam maior vir habeadus est, quum illam sapientiam constituendae civitatis duobus prope seculis ante cognovit, quam earn Graeci natam esse senserunt. Et certe non tulit ullos haec civitas aut gloria clariores, autr auctoritate graviores, aut humanitate politiores, P. Airicano, C. Laelio, L. Furio, qui secum eruditissimos homines ex Graecia palam semper habuerunt. Atque ego ex istis saepe audivi, quum dicerent, pergratum Athenienses et sibi fecisse, et multis principibus civitatis , quod, quum ad senatum legatos de suis maximis rebus mitterent, tres illius aetatis nobilissimos philosophos misissent, Carneadem, et Critolaum, et Diogenem. Itaque eos, dum Roma,e essent, et a se, et ab aliis frequenter auditos; quos tu quum haberes auctores, Antoni, miror, cur philosophiae, sicut Zethus ille Pacuvianus, prope bellum indixeris. Minime, inquit Antonius; ac sic decrevi philo* sophari potius, ut Neoptolemus apud Ennium, paucis; N a m o m n i n o liaud placet.

Sed tamea haec est mea sententia, quam videbar

DE ORATORE

L I B . I I . 37. jg.

165

exposuisse. Ego ista studia non improbo, moderata modo sint; opinionem istorum studiorum et suspicionem artificii apud eos, qui res iudicent, oratori adversariam esse arbitror. Imminuit enim «t oratoris auctoritat-em, et orationis fidem.

38. Sed ut eo revocetur, unde hue declinavit oratio, ex tribus istis clarissimis philosophis, quos Romani venisse dixisti, videsne Diogenem fuisse, qui diceret, artem se tradere bene disserendi', et vera ac falsa diiudicandi, quam verbo Graeco Sia%EKTIIÌÌ]V appellaret? In hac arte, si modo est haec a r s , nullum est praeceptum, quo modo verum inveniatur, sed tantum est, quo modo iudicetur. Nam ornile, quod eloquimur sic, ut id aut esse dicamus, aut non esse, id si simpliciter dictum sit, suscipiunt dialectici, ut iudicent, verumne sit, an falsum ; et si coniuncte sit elatum, et adiuncta sint alia, ut iudicent, rectene adiuncta sint, et verane summa sit uniuscuiusque rationis; et ad extremum ipsi se compungunt suis acuminibus, et multa quaerendo, reperiunt non modo ea, quae iam non possint ipsi dissolvere, sed edam, quibus ante exorsa, et potius detexta prope, retexantur. Hic nos igitur Stoicus iste nihil adiuvat, quoniam, quemadmodum inveniam quid dicam, 11011 docet ; atque idem etiam impedit, quod et multa reperit, quae neget ullo modo posse dissolvi, et genus sermonis affert non

i66

CICERONIS

liquidum, non fusum ac profluens, sad exile, aridum, concisum ac minutum. Quod si quis probab i t , ita probabit, ut oratori tarnen aptum non esse fateatur. Haec enim nostra oratio, multitudinig est auribus accommodanda, ad oblectandos animos, ad impellendos, ad ea probanda, quae non aurifìcis statela, sed quadam populari trutina examinantur. Quare istam artem totam dimittamus, quae in excogitandis argumentis muta nimium est, in iudicandis nimium loquax. Critolaum istum, quem simul cum Diogene venisse commémoras, puto plus huic studio nostro prodesse potuisse. Erat enim ab isto Aristotele, a cuius inventis tibi ego videor non longe aberrare. Atque inter hune Aristotelem, (cuius ct ilium legi librum, in quo exposuit dicendi artes omnium superiorum, et illos, in quibus ipse sua quaedam de eadem arte dixit, ) et hos germaiios huius artis magistros, hoc mihi visum est interesse, quod ille eadem acie mentis, qua rerum omnium vim n^turamque viderat, haec quoque aspexit, quae ad dicendi artem, quam ipse despiciebat, pertinebant. Illi autem, qui hoc solum colenduin ducebant, habitarunt in hac una ratione tractanda, non eadem prudentia, qua ille, sed usu in hoc uno genere studioque maiore. Carneadis vero vis incredibilis ilia dicendi, et varietas perquam esset optanda nobis; qui nullam unquam in illis suis disputationibus rem defendit, quam non probarit; nullam oppugna v i t , quam non everterit. Sed hoc

DE ORATORE

L I B . I I . 38-39-

167

malus est quiddam, quam ab i i s , qui haec tradunt et docent, postulandum sit. 39. Ego autem, si quem nunc plane rüdem institui ad dicendum velim, his potius tradam assiduis uno opere eandem ineudem diem noctemque tundentibus, qui omnes tenulssimas particulas, atque omnia minima mansa, ut nutrices infantibus pueris, in os inserant. Sin sit i s , qui et doctriua mihi liberaliter institutus, et aliquo iam imbutus u s u , et satis acri ingenio esse videatur: illuc eum rapiam, ubi 11011 seclusa aliqua aquula teneatur, sed unde universum flumen erumpat; qui illi sedes, et tanquam domiciHa omnium argumentorum commonstret, et ea breviter illustret, verbisque definiat. Quid enim est, in quo haereat, qui vider i t , omne, quod sumatur in oratione aut ad probandum, aut ad refellendum, aut ex sua sumi vi atque natura, aut assumi foris?' E x s u a v i , quum, aut res quae sit tota, quaeratur, aut pars eius, aut vocabulum quod habeat, aut quippiam , rem illam quod attingat; e x t r i n s e c u s autem, quum ea, quae sunt foris, neque inhaerent in rei natura, colliguntur. Si r e s t o t a quaeritur, definitione universa vis explicanda est, sie: „ Si maiestas est amplitudo ac dignitas civitatis, is eam minuit, qui exercitum hostibus populi Romani tradidit, non qui eum, qui id fecisset, populi Romani potestati tradidit." Sin p a r s ; partitione, hoc modo: „ A u t senatui parendum de salute reipubli-

168

CICERONIS

cae f a i t , aut aliud consilium instituendum, aut sua sponte faciendum. Aliud consilium, superbum ; euurn, arrogans. Utendum igitur f u i t Consilio senatus." Si e x v o c a b u l o , u t Carbo: „ Si consul est, qui consulit patriae, quid aliud fecit Opiinius ? ** Sin ab e o , q u o d r e m a t t i u g a t , plures sunt argumentoruin sedes ac loci. Nam et coniuncta quaer e m u s , et genera, et partes generibus subiectas, et 6imilitudines, et dissimilitudines, et contraria, et consequentia, et consentanea, et quasi praecurrent i a , et repugnantia, et causas rerum vestigabimus, et e a , quae ex causi» orta sunt ; et maiora, minora, paria quaeremus. Ex c o n i u n c t i s sic argumenta ducuntur : „ Si pietati summa tribuenda laus est, debetis moveri, quum Q. Metellum tam pie lugere videatis." Ex g e n e r e autem: , , S i magistratus in populi Romani potestate esse debent, quid Norban u m accusas, cuius tribunatus voluntati paruit civ i t a t i s ? " Ex p a r t e autem e a , quae est subiecta generi: „ S i o m n e s , qui reipublicae consulunt, cari nobis esse debent, certe in primis imperatores, quor u m consiliis, virtute, periculis retinemus et nostram salutem, et imperii dignitatem." Ex s i m i l i t u d i n e autem: „ S i ferae partus suos diligunt, qua nos in liberos nostros indulgentia esse debem u s ? " At ex d i s s i m i l i t u d i n e : „ S i barbaror u m est in diem vivere, nostra Consilia sempiternum tempus s p e d a r e debent." Atque utroque in g e n e r e et similitudinis, et dissimilitudinis, exempla

DE ORATORE

L I B . I I . 39-

1^9

isunt e* aliorum factis, aut dictis, aut eventis, et fictae narrationes saepe poneudae. Iam ex cont r a r i o : „SiGracchus nefarie, praeclare Opimius." E x c o n s e q u e n t i b u s : „ S i et ferro interfectus ille, et tu inimicus eius cum gladio cruento comprebensus es in ilio ipso loco, et neino praeter te ibi visus est, et causa nemini, et tu semper audax ; quid est, quod de facinore dubitare possimus? " Ex c o n s e n t a n e i s , et p r a e c u r r e n t i b u s , et r e p u g n a n t i b u s , ut olim Crassus adolescens: ,, Non si Opimium defendisti, Carbo, idcirco te isti bonum civem putabunt. Simulasse te, et aliquid quaesisse perspicuum est, quod Ti. Gracchi mortem saepe in concionibus deplorasti, quod P. Africani necis socius fuisti, quod earn legem in tribunatu tulisti, quod semper a bonis dissedisti." Ex c a u s i s autem rerum sic: „Avaritiam si tollere vultis, mater eius esttollenda, luxuries." Ex iis autem, quae sunt o r t a d e c a u s i s : „ S i aerarii copiis et ad belli adiumenta, et ad ornamenta pacis utimur, vectigalibus serviamus. " Maiora autem, et minora, et paria comparabimus sic: Ex mal o r e : „ S i bona existiinatio divitiis praestat, et pecunia tantopere expetitur, quanto gloria magis «st expetenda?" Ex m i n o r e : ,,Hic parvae consuetudini» Causa huius mortem fert tam familiaritér ; Quid ci ipse amasset? quid mihi t i c faciet p a t r i ? "

CICERONIS Ex p a r i : n E s t eiusdein et criperc, et contra rempublicam largiri pecunias." F o r i s autem assumuntur ea, quae non sua v i , sed estranea sublevantur, ut haec: ,,Hoc verum est; dixit enim Q. Lutatius. 1 — Hoc falsum est ; habita enim quaestio est. • — Hoc sequi necesse est ; recito eniin tabulas." De quo genere toto paulo ante dixi. 40. Haec, ut brevissime dici potuerunt, ita a me dicta sunt. Ut enim si aurum cui, quod esset multifariam defossum, commonstrare vellem, satis esse deberet, si signa et notas ostenderem locorum, quibus cognitis ille sibi ipse foderet, et i d , quod vellet, parvulo labore, nullo errore inveniret: ita si has ego argumentorum novi notas, quae ilia mihi quaerenti demonstrent, ubi sint; reliqua cura et cogitatione eruuntur. Quod autem argumentorum genus cuique causarum generi maxime conveniat, non est artis exquisitae praescribere, sed est mediocris ingenii iudicare. Neque enim nunc id agimus, ut artem aliquam dicéndi explicemus, sed ut doctissimis hominibus usus nostri quasi quaedam monita tradamus. His igitur locis in mente et cogitatione defixis, et in omni re ad dicendum posita excitatis, nihil erit, quod oratorem eiFugere possit, non modo in forensibus disceptationibus, sed omniuo in ullo genere dicendi. Si vero assequetur, ut talis videat u r , qualem se videri velit, et animos eorum ita afficiat, apud quos aget, ut e o s , quocunque velit,

DE ORATORE

L I B . II. 40-42.

171

•el trahere, vel rapere possit: nihil profecto praeterea ad dicendum requiret. 4 1 . Iam illud videmus nequaquam satis esse, reperire quid dicas, nisi id inventimi tractare possis. Tractatio autem varia esse debet, ne aut cognoscat artem, qui audiat, aut defatigetur similitudinis satietate. Proponi oportet, quid afferas, et id quare ita sit ostendere, et ex iisdem illis locis interdum concludere; relinquere alias, alioque transiré ; saepe non proponére, ac ratione ipsa afFerenda, quid proponendura fuerit, declarare; si cui quid simile dicas, prius ut simile confirmes ; deinde quod agitar adiungas; puncta argumentoruin plerumque ut òcculas, ne quis ea numerare possit, ut re distinguantur, verbis confusa esse rideantur. 42. Haec ut et properans, et apud doctos, et semidoctus ipse percurro, ut aliquando ad ilia maiora veniamus. Nihil est enim in dicendo, Catule, maius, quam ut faveat oratori i s , qui audiet, utque ipse sic moveatur, ut Ímpetu quodam animi et perturbatione magis, quam iudicio, aut Consilio regatur. Plura enim multo homines iudicant odio, aut amore,* aut cupiditate, aut iracundia, aut dolore, aut laetitia, aut spe, aut timore, aut terrore, aut aliqua permotione mentis, quam veritate , aut p'raesciipto, aut iuris norma aliqua, aut iudicii formula, aut legibus. Quare, nisi quid Tobis aliud placet, ad ilia pergamus.

172

C I C E R O N I S

Paulum, inquit Catulus, etiam nunc deesse videtur iis rebus, Antoni, quas exposuisti, quod sit tibi ante explicandum, quam illuc proficiscare, quo te dicis intendere. Quidnam ? inquit. Qui ordo tibi placeat, inquit Catulus, et quae dispositio argumentorum, in qua tu mihi semper deus videri soles. "Vide quam sim in isto genere, inquit, Catule, deus. Non mehercule mihi, nisi admonito, venisset in mentem ; ut possis existimare, me in ea, in quibus nonnunquam aliquid efficere videor, usu solere in dicendo, vel casu potius incurrere. Ac res quidem ista, quam ego, quia non memineram , sic, tanquam ignotum hopninem, praeteribam, tantum potest in dicendo, ut ad vincendum nulla plus possit. Sed tamen mihi videris ante tempus a me rationem ordinis et disponendarum rerum requisisse. Nam si ego omnem vim oratoris in argum e n t s , et in re ipsa per se comprobanda posuiSsem, tempus esset iam de ordine argumentorum, et de collocatone aliquid dicere; sed quum tria sint a me proposita, de uno dictum ; quum de duobus reliquis dixero, tum erit denique de disponenda tota oratione quaerendum. 43. Valet igitur multum ad vincendum, probari mores, instituta, et f a c t a , et vitam eorum, qui agent causas, et eorum, pro quibus, et item improbari adversariorum; animosque eorum, apud

DE ORATORE

L I B . I I . 43-

175

quos agitar, conciliari quam maxime ad benevolentiam quum erga oratorem, tum erga ilium, pro quo dicet orator. Conciliantur autem animi dignitate hominis, rebus gestis, existimatione vitae; quae facilius ornari possunt, si modo sunt, quam fìngi, si nulla sunt. Sed haec adiutant in oratore, lenitas vocis, vultus pudoris significatio, verborum comitas; si quid persequare acrius, ut invit u s , et coactus facere videare. Facilitatis, liberalitatis, mansuetudinis, pietatis, grati animi, non appetentis, non avidi signa proferri perutile est; eaque omnia, quae proborum, demissorum, non acrium, non pertinacium, non litigiosorum, non acerborum sunt, valde benevolentiam conciliant, abalienantque ab iis, in quibus haec non sunt. Itaque eadem sunt in adversarios ex contrario conferenda. Sed genus hoc totum orationis in iis causis excellet, in quibus minus potest infiammar! animus iudicis acri et vehementi quadam incitatione. Non enim semper fortis oratio quaeritur, sed saepe placida, siyiiinissa, lenis, quae maxime commendat reos. Reos autem appello non eos modo, qui arguuntur, sed omnes, quorum de re disceptatur. Sic enim oliin loquebantur. Horum igitur exprimere mores oratione, iustos, integros, religiosos, timidos, perferentes iniuriarum, mirum quiddam valet ; et hoc vel in principiis, vel in re narranda, vel in peroranda, tantam habet vim, si «st suaviter et cum sensu tractatum, ut saepe plus,

174-

C I C E R O N I S

quam causa, valeat. Tantum autem efficitur sen-» su qnodam, ac ratione dicendi, ut quasi mores oratoris effhigat oratio. Genere en im cjuodam sententiarum, et verborum, adhibita etiain actione leni, facilitatemque significanti effìcitur, ut probi , ut bene morati, ut boni viri esse videantur. 44. Huic autem est illa dispar adiuncta ratio orationis, quae alio quodam genere mentes iùdicum permovet, impéllitque, ut aut oderint, aut diligant, aut invideant, aut salvum velint, aut metuant, aut sperent, aut cupiant, aut abhorreant, aut laetentur, aut moereant, aut misereantur, aut punire velint, aut ad aliquos motus adducantur, si qui finitimi sunt, et propinqui his ac talibus animi perturbationibus. Atque illud optandum est oratori, ut aliquam permotionem aniinorum sua sponte ipsi afferant ad causam iudices, ad id, quod utilitas oratoris feret, accommodatam. Facilius est enim currentem, ut aiunt, incitare, quam commovere languentem. Sin id aut 11011 erit, aut erit obscurius : sicut medico diligenti, priusquam conetur aegro adhibere medicinam, non solum morbus eius, cui mederi volet, sed etiam consuetudo valentis, et natura corporis cognoscenda est; sic equidem quum aggredior ancipitem causam, et gravem ad animos iudicum pertractand o s , omni mente in ea cogitatone curaque versor, ut odorer, quam sagacissime possim, quid sentiant, quid existiment, quid exspectent, quid ve-

DE ORATORE

L I B . I I . 44-46.

175

lint, quo deduci oratione facillime posse videantur. Si se daut, et, ut ante dixi, sua sponte, quo impellimus, inclinant atque propendent: accipio quod datur, et ad i d , unde aliquis flatus ostenditur, vela do. Sin est integer, quietusque Judex: plus est operis. Sunt enim omnia dicendo excitanda, nihil adiuvante natura. Sed tantarn vim habet ilia, quae recte a bono poeta dicta est „flexanima, atque omnium regina rerum'," oratio, ut non modo inclinantem impellere, aut stantem inclinare, sed etiam adversantem et repugnantem, ut imperator bonus ac fortis, capere possit. 45. Haec sunt ilia, quae me Iudens Crassus modo flagitabat, quum a me divinitus tractari solere diceret, et in causa M' Aquilii, Caiique Norbani, nonnullisque aliis, quasi praeclare acta, laudaret; quae mehercule ego, Crasse, quum a ta tractantur in causis, horrere soleo. Tanta vis animi, tantus impetus, tantus dolor, oculis, vultu, gestu, digito denique isto tuo significari solet; tantum est {lumen gravissimorum, optimorumque verborum, tam integrae sententiae, tam verae, tam novae, tam sine pigmentis, fucoque puerili, ut mihi non solum tu incendere iudicem, sed ips« ardere videaris. 46. Neque fieri potest, ut doleat i s , qui audit , ut oderit, ut invideat, ut pertimescat aliquid, ut ad fletum inisericordiamque ducatur; nisi omnes ii motus, quos orator àdhibere volet iudici, in

176

C I C E R O N I S

ipso oratore impressi esse atque inusti videbuntur. Quodsi fictus aliquis dolor suscipiendus esset, et si in eiusmodi genere orationis nihil esset, nisi falsum, atque imitatione simulatum, maior ars aliqua forsitan esset requirenda. Nunc ego, quid t i b i , Crasse, quid ceteris accidat, nescio; de me autem causa nulla est, cur apud homines prudentissimos atque amicissimos mentiar. Non mehercule unquam aut dolorem, aut misericordiam, aut invidiam, aut odium excitare dicendo volui, quin ipse in commovendis iudicibus., iis ipsis sensibus, ad quos illos adducere vellem, permoverer. Neque eniin facile est perficere, ut irascatur e i , cui tu velis, iudex, si tu ipse id lente fa cere videare; neque ut oderit eum, quem tu velis, nisi te ipsum flagrantem odio ante viderit; neque ad misericordiam adducetur, nisi ei tu signa doloris tui verb i s , sententiis, voce, vultu, collacrymatione denique ostenderis. Ut enim nulla materies tam facilis ad exardescendum est, quae, nisi admoto igni, ignem concipere possit: sic nulla mens est tam ad comprehendendam vim oratoris parata, quae possit incendi, nisi inflammatus ipse ad eam, et ardens accesseris. 47. A c , ne forte hoc magnum ac mirabile esse videatur, hominem toties irasci, toties dolere, toties omni animi motu concitali, praesertim in rebus alienis: magna vis est earum sententiarum, atque eoruitt locorum, quos agas tractesque dicendo, nihil

DE

O R A T O R E

LIB.

II. 47.

177

nihil ut opus sit simulatione et fallaciis. Ipsa enim natura orationis eius, quae Guscipitur ad aliorum animos permoveudos, oratorem ipsum magis etiam, quam quemquam eorum, qui audiunt, permovet. E t ne hoc in causis, in iudiciis, in amicorum periculis, in concursu hominum, in ci vi tate, in foro accidere miremur, quum agitur non solum ingenii nostri existimatio, (nam id esset Ievius ; quamquam, quuin professus sis, te id posse facere, quod pauci, ne id quidem negligendum est ; ) sed alia sunt malora multo, fides, officium, diligentia ; quibus rebus adducti, etiam quum alienissimos defendimus, tarnen eos alienos, si ipsi viri boni volumus haberi, existimare non possumus ; sed, ut dixi, ne hoc in nobis mirum esse videatur, quid potest esse tam fìctum, quam versus, quam scena, quam fabulae? Tamen in hoc genere saepe ipse vidi, quum ex persona mihi ardere oculi hominis histrionis viderentur spondialia illa dicentis : Segregare abs te ausus,

ant sine ilio Sala mina ingredi?

Neque paternum aspectum es veritus?

Nunquam illum aspectu.n dicebat, quin mihi Telamon iratus furere luctu fìlii videretur. Ut idem inflexa ad miserabilem sonum voce : Quem aetata e?acta indigent Liberum lacerasti,

orbasti,

exstinxsti;

neque fratria

necis, Neque gnati eius parvi, qui tibi in tutelam est traditus ? Cie. Hhttor.

Vol. II.

12

178

C I C E R O N I S

fleiis ac lugens dicere videbatur. Quae si ille histrio, qnotidïe quum ageret, tarnen agere sine dolore non poterat; quid? Pacuvium putatis in scribendo leni animo ac remisso fuisse? Fieri nullo modo potuit. Saepe enim audivi, poé'tam bonum neminem, ( id quod a Democrito et Fiatone in scriptis relictum esse dicunt, ) sine inflammatione animorum existere posse , et sine quodam afflatu quasi furoris. 48. Quare nolite existimarc me ipsum, qui non heroum veteres casus, fìctosque luctus Vellern imitari, atque adumbrare dicendo, ,neque actor essem alienae personae, sed auctor meae, quum mihi M' Aquilius in civitate retinendus esset, quae in ilia causa peroranda fecerim, sine magno dolore fecisse. Quem enim ego consulem fuisse-, imperatorem, ornatura a, senatu, ovantem in Capitolium ascendisse meminissem ; hunc quum afilictum, debilitatum, moerentem, în summum discrimen adductum viderem, non prius sum conatus misericordiam aliis commovere, quam misericordia sum ipse captus. Sensi equidem, tum magnopere moveri iudices, quum excitavi moestum ac sordidatum senem, et quum ista feci, quae t u , Crasse, laudas, non arte, de qua quid loquar nescio , sed motu magno animi ac dolore, ut discinderem tunicam, ut cicatrice! ostenderem. Quum C. Marius moerorem orationis meae • praesens ac sedens multum lacryinis suis adiuvaret; quumque ego illum crebro appellans, colIegam ei suum commendarem, atque ipsum advo-

DE ORATORE

L I B . H. 48. 49.

179

catum ad communem imperatorum fortunam deféndendam invocarem : non fuit haec sine meis lacrymis, non sine dolore magno miseratio1, omniumque deorum, et hominum, et civium, et sociorum imploratio. Quibus omnibus verbis, quae a me tuita sunt habita, si dolor abfuisset mens, non modo non miserabilis, sed etiam irridenda fuisset oratio mea. 49. Quamobrem hoc vos doceo, Sulpici, bonus ego videlicet atque eruditus magister, ut in dicendo irasci, ut dolere, ut fiere possitis. Quamquam te qui dem quid hoc doceatn, qui in accusando sodali et quaestore meo, tantum incendium non oratione solum, sed multo etiam magis vi, et dolore, et ardore animi concitaras, ut ego ad id restinguendum vix conarer accedere? Habueras enim tu omnia in causa superiora : vim, fugam, lapidationem, crudelitatem tribunitiam, in Caepionis ijravi miserabilique casu, in iudicium vocabas; deinde principem et senatus, et civitatis, M. Aemilium, lapide percussum esse constabat ; vi pulsum ex tempio L. Cottam, et T. Didium, quum intercedere vellent rogationi, nemo pöterat negare. Accedebat, ut haec tu adolescens pro republica queri summa cum dignitate existimarere ; ego, homo censorius, vix satis honeste viderer seditiosum civem, et in hominis consularis calamitate crudelem, posse defendere. Erant optimi cives •iudices, bonorum virorum plénuin forum, vix ut

C I C E R O N I S mihi tenuis quaedam venia daretur excusationis, quod tarnen eum defenderem, qui mihi quaestor fuisset. Hic ego quid dicani me artem aliquam adhibuisse? quid fecerim, narrabo; si placuerit, vos meam defensionem in aliquo artis loco reponetis. Omnia seditionum genera, vitia, peiicula aollegi, eamque orationem ex omni reipubliçae nostrae temporum varietate reperivi, conclusique i t a , ut dicerein, etsi omnes molestae Semper seditiones fuissent, iustas tarnen fuisse nonnullas, et prope necessarias. Tum illa, quae modo Crassus commemorabat, egi ; neque reges ex hac civitate, exigi, neque tribunos plebis creari, neque plebiscitis toties consularem potestatein minui, neque provocationem, patronam illam civitatis, ac vindicem libertatis, populo Romano dari sine nobilium dissensione potuisse ; ac, si illae seditiones saluti huiç civitati fuissent, non continuo, si quis motus populi factus esset, id C. Norbano in nefario crimine, atque in fraude capitali esse ponendum, Quodsi unquam populo Romano concessum esset, ut iure concitatus videretur, id quod docebam saepe esse concessum, nullam illa causam iustiorem fuisse. Tum omnem orationem traduxi et converti in iûcrepandam Caepionis f u g a m , in deploifanduxn interitum exercitus ; sic et eorum dolorem, qui lugebant s u o s , oratione refricabam, et animos equitum Romanorum, apud quos tum iudices causa agebatur, ad Q. Caepionis odium.

DE ORATORE

L I B . ir. 49.

ìgi

a quo crant ipsi propter iudicia abalienati, renovabam. Quod ubi sensi me in possessione iudicii, ac defensionis meae constitisse, quod et populi benevoléntiam mihi conciliaram, cuius ius etiam cum seditionis coniunctione defenderam, etiudicum animos totos vel calamitate civitatis, vèl luctu ac desiderio • propinquorum, vel odio proprio in Caepio» nem ad causam nostrain converteram : tunc admiscere huic generi orationis vehementi atque atroci genus illud alterum, de quo ante disputavi, lenitatis et mansuetudinis coepi : me pro meo sodali, qui mihi in liberum loco more maiorum esse deberet, et pro meä omni fama prope fortunisque decernere ; nihil mihi ad existimatiohem turpius, nihil ad dolorem acerbius accidere posse, quam si i s , qui saepe alienissimis a me, sed meis tamen civibus, saluti existimarer fuisse, sodali meo auxilium ferre non potuissem. Petebain a iudicibus, ut illud aetati meae, ut honoribus, ut rebus gestis, si iusto, si pio dolore me esse affectum viderent, concederent ; praesertim si in aliis causis intellexissent, omnia me semper pro amicorum periculis, nihil unquam pro me ipso deprecatum. Sic in illa omni defensione atque causa, quod esse in arte positum videbatur, ut de • lege Apuleia dicerem, u t , quid esset minuere maiestatem, explicarem, perquam breviter perstrinxi atque attigi. His duabus partibus orationis, quarum altera concitationem habet, altera commendationem, quae mi-

182

C I C E R O N

IS

nime praeceptis artium sunt perpolitae, omnia est a me ilia causa .trattata, ut' et acerrimus in Ca©pioiiis invidia renovanda, et in me is minibus erga meos necessario^ declarandis mausuetissiinus viderer. Ita magis aiiectis animis iudicum., quam doctis, tua, Sulpici, est a nobis tum accusatio vieta. 50. Hie Sulpicius, Vere hercule, inquit, Antoni, ista couimeinoras. Nam ego nihil unquara v i d i , quod tam e manibus elaberetur, quam mihi tum est elapsa ilia causa. Quum enim, quemadroodum dixisti, tibi ego non iudicium, sed mceiidium ' tradidissem ; quod tuum principium , dii imjnortalcs, fuit? qui timor? quae dubitatio? quanta haesitatio, tractusque verborum? Ut illud initio,, quod tibi unum ad ignoscenduin homines dabant, tenuisti, te pro homine pernecessario, quaestore tuo, dicere ; quam tibi primum munisti ad te audiendum viam ? Ecce autem, quum te nihil aliud proferisse arbitrarer, nisi ut homines tibi, civem improbum defendenti, ignoscendum propter necessitudinein arbitrarentur, serpere occulte coepisti, nihildum aliis suspicantibus, me vero iam pertimescente, ut illam, non Norbani seditionem, sed populi Romani iracundiam, neque eam iniustam, sed ineritain ac debitain fuisse defenderes. Deinde qui locus abs te praetennissus est in Caepionem? ut tu illa omnia odio, invidia, misericordia miscuisti? Neque haec solum in defensione, sed etiam in Scauro, ceterisque meis testibus, quorum testi-

DE ORATORE

L I B . II. 50. 51.

183

monia non rëfellendo, sed ad euiidem impetuMi populi. cohfugiendo, réfutasti. Quae quum abs te modo commemorarentur, equidem nulla praecepta desiderabain. Istain enim ipsam demoiistrationem defensionum tuarum, abs te ipso commemoratam, doctrinam esse non mediocrem puto. 5 1 . Atquî, si ita placet, inquit Antonius, trademus etiam, quae nos sequi in dicendo, quaeque maxime spoetare solemus. Docuit enim iam 110s longa vita ususque rerum maximarum, ut, quibus rebus animi hominum moverentur, tenereinus. Equidem primum considerare soleo, postuletne causa. Nam neque parvis in rebus adhibendae sunt hae dicendi faces, neque ita animatis hominibus, ut nihil ad eorum mentes oratione flectendas proficere possimus, ne aut irrisione, aut odio digni putemur, si aut tragoedias agamus in nugis, aut convellere adoriamur e a , quae 11011 possint commoveri. Nam quoniam haec fere maxime suiit in iudicum animis, aut quicunque illi erunt, apud quos agemus, oratione molienda, amor, odium, iracundia, invidia, misericordia, spes, laetitia, timor, molestia: sentimus amorem conciliari, si id videare, quod sit utile ipsis, apud quos agas, defendere; si aut pro bonis viris, aut certe pro iis, qui illis boni atque utiles sint, laborare. Namque haec res amorem magis conciliât, illa virtutis defensio caritatem ; plusque proficit, si proponitur

184

CÌCERONIS

spes utilitatis futurae, quam praeteriti beneficii commemoratio. Enitendum est, ut ostendas, in ea r e , quam defendas, aut dignitatem inesse, aut utilitatem; eumque, cui concilies hunc ainorem, signifiées nihil ad utilitatem suam retulisse, ac nihil omnino ferisse causa sua. Invidetur enim commodis hominum ipsorum ; studiis autem eorum ceteris commodandi favetur. Videndumque hoc loco est, ne, quos ob benefacta diligi voleinus, eorum Iaudem atque gloriam, cui maxime invideri solet, nimis efferre videamur. Atque iisdem his ex locis et odium in alios struere discemus, et a nobis ac nostiis demovere ; eademqùe haec genera tractanda sunt in iracundia vel excitanda, vel sedanda. Nam si, quod ipsis, qui audiunt, perniciosum aut inutile sit, id factum augeas, odium creatur; sin, quod aut in bonos viros, aut in eos, in quos quisque minime debuerit, aut in reinpublicam : tum excitatur, si non tam acerbum odium, tarnen aut iracundia, aut odii non dissimilis of* fensio. Item timor incutitur aut ex ipsorum peri* culis, aut ex communibus. Interior est ille proprius; sed hic quoque communis ad eandem similitudinem est perducendus. Par atque una ratio est spei, laetitiae, molestiae. Sed haud sciam, an acerrimus longe sit omnium inotus inyidiae; nec minus vii'ium opus sit iu ea comprimenda, quam in excitanda. Invident autem homines maxime paribus, aut inferioribus, quum se relictos sen-

DE O R A T O R E

L I B . II. 51.

185

tiuiit, illos autem dolent evolasse; sed etiain superioribus invidetur saepe vehementer, et eo magis, si intolerantius se iactant, et aequabilitatem iuris praestantia dignitatis aut fortunae suae transeunt; quae si iflfiammanda sunt, maxime dicendum est, non esse virtute parta; deinde etiain vitiis atcjue peccatis ; tum, si erunt honestiora atcjue graviora, tamen non esse tanti ulla merita, quanta insolentia hominis, quantumque fastidium. Ad sedandum autem, magno ilia labore, magnis periculis esse par|;a, nec ad suum commodum, sed ad aliorum esse collata, seseque, si quam gloriam peperisse videatur, etsi ea non sit iniqua merces periculi, tamen ea non delectari, totamque abiicere atque deponerè; omninoque perilcienduin est, quoniam plerique sunt invidi, maximeque est hoc commune Vitium , et pervagatum, invidetur autem praestanti florentique fortunae, ut haec opinio minuatur, et ilia excellens opinione fortuna cum laboribus et miseriis permista esse videatur. Iam misericordia movetur, si is, qui audit, adduci potest, ut ilia, quae de altero deplorentur, ad si^as res revocet, quas aut tulerit acerbas, aut timeat ; aut intuens alium, crebro ad seipsum revertatur. Ita quuin singuli casus humanarum iniseriarum graviter accipiuntur, si dicuntur dolenter, tumafiFlicta, et prostrata virtus maxime luctuosa est; e t , ut ilia altera pars orationis, quae probitatis commendatione, boni viri debet specicm taeri, lenis, ( u t saepe iam

186

C I C E R O N I S

d i x i , ) atque. summissa: sie b a e c , quae susqipitur ab oratore ad commutandos animos atque omni ratione flectendos, iutenta ac vehemens esse debet. 52. Sed est quaedam in his duobus generibus, q u o r u m alterum lene, alterum vehemens esse vol u m u s , difficilis ad distinguendum similitudo. Nam ex ill^ ienitate, qua conciliamur i i s , qui audiunt, ad baue vim acerrimam, qua eosdem excitamus, i n f l u a t oportet aliquid, et ex h a c vi npnnuuquain aniini aliquid inflandum es£ illi lenitati; neque est ulla temperatior o r a t i o , quam illa , in qua asperitas contentionis oratoris ipsius humanitate ijondit u r , remissio autein lenitatis quadam gravitate et conteiitione firmatur, 53. In utroque fiutem genere dicendi, et illo, i n quo vis atque contentio quaeritur, et h o c , quod ad vitam et mores accomnjodatur» e t prineipia t a r d a , et exitus tarnen spissi et produeti esse debent. Nam neque assiliendum statim est ad i l l u d genus orationis, (abest eiiim totum a causa, et homines prius ipsum i l l u d , quod proprium sui iudicii e s t , audire desiderant,) nec, quum in eain rationem ingressus s i s , celeriter discedendum est. N011 e n i m , sicut argumentum, simul atque positum e s t , a r r i p i t u r , alterumque et tertium poscitur; item misericordiam, aut i n v i d i a m , aut iracundiam, simul atque impuleris, possis commovere. Argumentum enim ratio ipsa c o n f i r m a t , c u i , simul atq u e emissum e s t , adhaerescit; illud autem genus

DE ORATORE

L I B . XI. 55. 54.

187

orationij lion cognitiouem iudicis , scd 1113gis per* tuibationem requirit, quam consequi, nisi multa, et varia, et copiosa oratione, et, simili contentioiie , actionis, nemo potest. Quare qui a-ut breviter, aut summisse d i c u u t , docere iudicem poss u n t , commovere 11011 p o s s u n t ; in quo sjunt omnia. Iain lllud perspicuum e s t , omni 14m rerum in contrarias partes facultatcm ex iisdein, stippeditari locis. Sed argumento resistendum est:» aut; ii.Sj quae coinprobandi eius causa sumvuitur , repieheiif dendis, aut demonstrando, i d , quod conelijdeye illi velint, lion effici ex propositus, nec .e^se consequens; aut, si ita 11011 refellas, afferendum est i n contrariam p a r t e m , quod sit aut gravies, a u t aeque grave. Ilia a u t e m , qqae aut conciliation^ causa leniter, aut permotionis vehementer aguntur, contrariis commotionibus efferenda s u n t , u t odio benevolentia, misericordia invidia tollatur. 54- Suavis autem est, et vehementer jsaepe utilis iocus, et facetiae, q u a e , etiamsi alia omnia t r a d i arte possunt, naturae sunt propria'certe, iieque ullam artem desiderant. In quibus t u longe aliis, inea sententia, Caesar, excellis; quo magis mihi etiam testis esse potes, aut nullam esse artem salis, aut, si qua est, eam 110s t u potissimum docebis» E g o vero, inquit Caesar, omni de re facetius puto posse ab homine 11011 inurbano, quam de ipsis facetiis, disputari. Itaque quum quosdam Graecos inscriptos libros esse vidissem de ridiculis,

188

CICERONIS

itonnullam In spem veneram, posse me aliquid ex istis discere. Inveni autem ridicala et salsa irrtilta Graeeorum ; nam et Siculi in eo genere, et Rhodii, et Byzantii, et praeter ceteros Attici excellunt ; aed qui eius rei rationem quandam conati sunt artemque tradere, sic insulsi exstiterunt, ut nihil aliud eorum, nisi ipsa insulsitas, rideatur. Quare m i t i quidein nullo videtur modo doctriua ista res possé tradii Etenim quum duo genera sint facetiarum, alterum aequabiliter in omni sermone fuSum, alterum peracutum et breve : illà a veteribus superior cavillatici, haec altera dicacitas nominata ' est. Leve nomen habet utraque res ? quip'pe ; leve enim «st totùm hoc, risum movere. Verumtamen, u t d i c i s , Antoni, multum in causis persaepe lepore et facètiis profìci vidi. Sed quum in ilio genere perpetuae festivitatis ars non desideretur: natura enim fingit homines et creat imitatores et narratores facetos, et vultu adiuvante, et voce , et ipso genere sermonis : tum vero in hoc altero dicacitat i s , quid habet ars loci, quum ante illud facetum dictum emissum haerere debeat, quam cogitar! potuisse videatur? Quid enim hic meus frater ab arte adiuvari potuit, quum a Philippo interrogatus, quid latraret, Turerti se videre, respondit? Quid in omni oratione Crassus vel apud centumviros contra Scaevolam, vel contra accusatorem Brutum, quum pro Cn. Fianco diceret ? Nam id, quod tu mihi tribuis, Antoni, Crasso est, omnium

DE O R A T O R E

L I B . II., 54. 55.

139

sententia, concedendum. Non enim fere quisquam reperietur, praeter h u n c , in utroque genere leporis excellens, et i l i o , quod in perpetuitate sermonis, et h o c , quod in celeritate atque dicto est. Nam haec perpetua contra Scaevolam Curiana defensio, tota redundavit hilaritate quadam et i o c o ; dieta illa brevia non habuit. Parcebat enim adversarii dignitari; in quo ipso servabat suam; quod est hominibus facetis et dicacibus difficillimum, habere hominum rationem et temporum, et ea, quae occurrant, quum salsissime dici possint, tenere. Itaque nonnulli ridiculi homines hoc ipsum 11011 insulse interpretantur. Dicere enim aiunt Ennium : „flammam a sapiente facilius ore in ardente opprimi, quam bona dicta teneat ; " haec scilicet bona dicta, quae salsa sint. Nam ea dieta appellantur proprio iam nomine. 55. Sed ut in Scaevola continuit ea Crassus, atque ilio altero genere, in quo nulli aculei contumeliarum inerant, causam illam disputationem» que lusit ; sic in B r u t o , quem oderat, et quem dignum contumelia iudicabat, utroque genere pugnavit. Quam multa de balneis, quas nuper ille vendiderat, quam multa de amisso patrimonio dixit? Atque illa brevia: quum ille diceret, se sine causa sudare : Minime mirum, inquit. Modo enim existi de balneis. Innumerabilia huiuscemodi fuerunt, sed non minus iucunda illa perpètua. Quum enim Brutus duos lectores excitasset, et

e i C E H O N I S

igo

alteri de colonia NarbOnensi Crassi orationwm legendam dedisset, alteri de lege Servilla, et qaum contraria inter sese de republica capita contulisset; noster hic facetissime tres patris Bruti de iure civili libellos tribus legendos dedit. Ex libro p r i m o : „ F O R T E J È V E U I T , U T IN P RIV E R N A T I E S S E M U S . BrUte, testifìcatur p a t e r , se tibi Privernatein fundum reliq u i s s e . " Deinde ex libro secundo : , , I N A L B A N O ERAMirs E G O , E T M A R C U S F I L I U S . Sapiens videlicet h o m o cuin primis nostrae civitatis, norat hunc g u r g i t e m ; metuebat, n e , quum is nihil haberet, nihil esse ei relictum putaretur. " T u m ex libro terdo, in quo finem scribendi fecit : (tot eniitf, u t audivi Scaevolam dicere, sunt veri Bruti libri ; ) „ I N

TIBURTI

FORTE

ASSEDIMUS

EGO,

E Ì

MARCUS

Ubi sunt ii f u n d i , B r u t e , quos tibi pater publicis commentariis consignatos reliquit? Quod nisi puberem t e , inquit, iam haberet, quartum librum composuisset, et se etiam in balneis lotum cum f i l i o , scriptum reliquisset." Quis est igitur, qui non f a t e a t u r , hoc l e p o r e , atque his facetiis non minus refutatum esse B r u t u m , quam illis trag o e d i i s , quas egit i d e m , quum casu in eadem causa funere efferretur anus Iunia ? P r o , dii immortales, quae fuit illa, quanta vis ! quam inexspectata ! quam repentina ! q u u m , coniectis oculis, gestu Omni imminenti, summa gravitate et celerità!^ verborum : , , B r u t e , quid sedes ? quid illam a n u m patri nuntiare vis t u o ? quid illis omnibus, FILIUS.

DE O R A T O R E

L I B . II. 55.56.

191

q u o r u m imagines duci v i d e s ? quid maioribus t u i s ? q u i d L . Bruto , q u i hunc populum dominatu r e g i o liberavi^? q u i d te f a c e r e ? cui rei, cui gloriae, c u i v i r t u t i studere? Patrimouione a u g e n d o ? at id non est nobilitatis.

Sed fac e s s e , nihil superest;

dines t o t ù m dissipaverunt.

libi-

A n iuri c i v i l i ? est pa-

ternum.

Sed d i c e t , t e , q u u m aedes venderes, ne

in rutrs

quidem

recepisse.

An

videris ?

An

et caesis

rei

solium tibi

militari?

eloquentiae ?

qui

quae nulla est in te ;

e t , q u i d q u i d est vocis ac l i n g u a e , turpissimum

calumniae

paternum

nunquam castra omne in istum

qjiaestum contulisti !

Tu

lucem aspicere a u d e s ? tu b o s intueri? t u in f o r o , t u in u r b e , t u in civium esse conspectu? t u illam mortuam, quibus

tu

imagines

ipsas

non modo i m i t a n d i s ,

11011

perhorrescis ?

sed ne

collocandis

q u i d e m tibi ullum locum r e l i q u i s t i . "

Sed haec tra-

gica atque d i v i n a ;

urbana

faceta autem et

merabilia ex una contentione meministis. concio

maior unquam f u i t ,

gravior o r a t i o ,

quam huius

censura

neque lepore

nuper,

nec

apud

contra et

innu-

Tiec enim populum

collegam

festiyitate

in

con-

ditior. 56.

Quare t i b i ,

Antoni,

utrumque

assentior,

et m u l t u m facetias in dicendo prodesse saepe, eas arte admiror,

nullo m o d o posse tradì. te

Illud

et

quidem

nobis in eo genere tribuisse tantum,

e t non huius rei quoque p a l m a m , Crasso detulisse.

ut

ceterarum,

192

CICERONIS

Turn Antonius, Ego vero ita fecissem, inquit, nisi iiUerdum in hoc Crasso paulum inviderem. Nam esse quamvis facetum atcpie salsum, non nimis est per se ipsurn invidendum; sed, quum omnium sit venustissimus et urbanissimus, omnium gravissimum et severissimum et esse, et videri, quod isti contigit uni, id mihi vix ferendum videbatur. Hie quum arrisisset Crassus: Attamen, inquit Antonius, quum artem esse facetiarum, I u l i , negares, aperuisti quiddam, quod praecipiendum videretur. Haberi enim dixisti rationem oporteie hoininum, rei, temporise ne quid iocus de gravitate decerperet; quod quidem in primis a Crasso observari solet. Sed hoc praeceptum praetermittendarum est facetiarum, quum his nihil opus sit. Nos autein quomodo utamur, quum opus sit, quaerimus; ut in adversarium, et maxime, si eius stultitia poterit agitari; in testem stultum, cupidum, levem; si facil.e homines audi* turi videbuntur. Omiiino probabiliora sunt, quae lacessiti dicimus, quam quae priores. Nam et ingenii celeritas maior est, quae apparet in respondendo, et humanitatis est responsio. Videmur enim quieturi fuisse, nisi essemus lacessiti; a t in ista ipsa concione nihil fere dictum est ab hoc, quod quidem facetius dictum videretur, quod non provocatus respond erit. Erat autem tanta gravitas in Domitio, tanta auctoritas, u t , quod esset ab eo

DE

ORATORE

L I B . I I . 56. 57.

193

eo ©biectum, lepore' toagis elevandum, quain coutentióue fraiigenduin vide»etur. 57. Turn Sulpicius, Quid igitur? inquit, patieniur . Caesarein, qui quamquam Crasso facetias Coucedit, tamen multo in eo studio inagis ipse elaborai, 11011 explicare nobis totuin genus hoc iocandi, quale sit, et unde ducatur ; praesertim quii in tamtam vim et utilitatem sal is et urbanitatis esse fateatur? Quid s i , inquit Iulius, assentior Antonio dicenti, nullam esse ai tein salis ? Hic quuin Snlpicius reticuisset, Quasi vero, inquit Crassus, horuin ipsorum, de quibus Anto* nius iamdiu loquitur, ars ulla sit. Observatio quaedam est, ut ipse dixit, earum ì-erum , quae in dicendo valent ; quae si eloquentes facere posset, quis esset 11011 eloquens? Quis enim haec non vel facile, vel certe aliquo modo posset ediscere? Sed ego in his praeceptis hanc vim et hanc utilitatem esse arbitror, non ut ad reperiendum, quid dicamus, arte ducamur, sed ut ea, quae natura,, quae studio, quae exercitatione consequiinur, aut recta esse confìdainus, aut prava intelligainùs, quuni, quo referenda sint, didicerimus. Qua?e, Caesar, ego quoque a te hoc peto, u t , si tibi videtur, disputes, de hoc toto iocandi genere quid sentias, ne qua forte dicendi pars, quoniam ita voluistis, in hoc tali coetu, atque in tam accurato sermone praeterita esse videatur. Cie. Rhetor.

Vol. II.

13

194

C I C E R O N I S

E g o yero , inquit ille, quoniam colkctam a Conviva , C r a s s e , exigis, non ,committam, u t , si defugerim, tibi causam aliquam dem recusandi. Q u a m quam soleo saepe mirari eorum impudentiàm, qui' agunt in scena gestuin spedante Roscio. Quis eniin sese commovere p o t e s t , cuius ille vitia non videat? Sic ego nunc, Crasso audiente, primum loquar de facetiis, et docebo, sus Minervam, ut aiunt, oratorem e u m , quem quum Catulus nuper a u d i s s e t , ßoenum alios aiebat esse oportere. Tum ille, Iocabatur, inquit, Catulus, praesertim quum ita dicat ipse, ut ambrosia alendus esse videatur. Verum te, Caesar, a u d i a m u s , ut ad Antonii reliqna redeamus. E t Antonius, Perpauca quidem mihi restant, inquit; sed tarnen defessus iam labore atque itinere disputationis requiescam in Caesaris sermone, quasi in aliquo peropportuno deversorio, A t q u i , inquit Iulius , non nimis liberale hospitium meum dices. Nam te in v i a m , simulac perpaululum g u s t a r i s , extrudam et eiiciam. 58. A c , ne diutius vos d e m o r e r , de omni isto genere quid sentiam, perbreviter exponam. De risu quinque s u n t , quae quaerantur: u n u m , quid s i t ; alterum, unde s i t ; t e r t i u m , sitne oratoris, velie risum movere; q u a r t u m , quatenus; quintum, quae sint genera ridiculi.

DE O R A T O R E

L I B . I I . 5g.

195

Atque illud primurn, quid sit ipse risus , quo pacto concitetur, ubi et quumodo exsistat, atque ita repente erumpat, ut eum cupientes tenere 11equeaimis, et quomodo simul latera, o s , venas, ryultum, oculos occupet, viderit Democritus. Neque enim ad hune sermonem hoc pértinet, et, si pertineret, nescire me tanien id non puderet, quod 11e ipsi quidem illi scirent, qui pollicergntur. Locus autem, et regio quasi ridicuH, ( nam id proxime quaeritur,) turpitudine et deformitate quadam continetur. Haec enim ridentur vel sola, yel maxime, quae notant et désignant turpitudinein aliquam non turpitpr. Est autem, ut ad illud tertium veniam, est plane oratoris movere risum; vel quod ipsa hilaritas benevolentiam conciliât e i , per quem excitata est; vel quod admirantur omnes acumen, uno saepe in verbo posituin, maxime respondentis, noiinunquam etiam lacessentis; vel quod frangit adversar i u m , quod impedii, quod elevat, quod deterret, quod réfutât; vel quod ipsum oratorem politum esse hominem significat, quod eruditum, quod. urbauum, maximeque quod tristitiam ac severitatem mitigat et relaxat, odiosasque res saepe, quas argumentis diluì non facile est, ibco nsuque dissolvit. Quatenus autem smt ridicula tractanda oratori, perquain diligenter videnduin est; id quod in quarto loco quaerendi posueiamus. Nam nec insignis im-

C I C E R O N I S p r o b i t a s , et scelere i u n c t a , nec rursus miseria insignis agitata ridetur. Facinorosos maiore qurtdam v i , quam r i d i c a l i , vulnerari v o l u n t ; miseros illudi n o l u n t , nisi si se forte iactant. Parcendum est autem maxime caritati h o m i n u m , ne temere in eos d i c a s , qui diliguntur. Haec igitur adhibenda est primum in iocando moderatio. Jtaque ea fàcillime l u d u n t u r , quae neque odio m a g n o , neque misericordia maxima digna sunt. Quamobrem materies omnis ridiculorum est in istis v i t i i s , quae sunt in vita hoininum neque c a r o r u m , neque calamitosoruin, neque e o r u m , qui ob facinus ad supplicium rapiendi videntur ; eaque belle agitata ridentur. Est etiam deformitatis, et corporis vitiorum satis bella ' materies ad iocandum ; sed quaerimus i d e m , quod in ceteris rebus maxime quaerendum est, quatenus. In quo non modo illud praecipitur, ne quid insulse, sed e t i a m , si quid perridicule possis ; vitandum est oratori u t r u m q u e , ne aut scurrilis iocus s i t , aut mimicus. Quae cuiusmodi s i n t , facilius iam intelligemus, quum ad ipsa ridiculorum genera venerimus. 59. D u o enim sunt genera facetiarum, quorum alterum re tractatur, alterum dicto. R e, si quando q u i d , tanquam aliqua f a b e l l a , narratur, ut olim t u , Crasse, in Meinmium, comedisse eum lacertum Largii, quum esset cum eo Tarracinae de ainicula rixatus. S a l s a , attamen a te ipso ficta n a n a t i o . Addidisti elausulam, tota Tarracina tum omnibus

DE O R A T O R E in parietibus

i n s c r i p t a s fuisse literas

Q u u m q u a e r e r e s , id q u i d e s s e t , d a m oppidaiium dixisse :

gii mordax memmius.

»97

L I B . I I . 59. LL.L

MM.

senein tibi quen-

lacerat laceìtum lar-

Perspicitis, h o c " g e n u s q u a m

sit f a c e t u i n , q u a m elegans , q u a m o r a t o r i u m , si ve habeas-» vere q u o d narrare p o s s i s , q u o d tamen est mendaciunculis

adspergendum,

sive

a u t e m haec h u i u s generis v i r t u s ,

fingas.

Est

u t i t a f a c t a de-

m o n s t r e s , u t mores eius , de q u o n a r r e s , ut s e n n o , u t vultus omnes e x p r i m a n t u r , u t i i s , q u i a u d i u n t , turn geri illa f i e r i q u e v i d e a n t u r . In re est item r i d i c u l u m , q u o d ex q u i d a m depravata Per

imitatione

tuam

suini s o l e t ,

nobilitatemi

Q u i d aliud f u i t ,

per

u t i d e m Cragsus : ì>estram J-arniliam.

in q u o c o n c i o

v u l t u s et vocis i m i t a t i o ?

Per

rideret, tnas

uisi illa

statuas

vero

q u u m d i x i t , et extento b r a c h i o p a u l u l u m etiain de gestu addidit, vehementius risimus.

E x h o c genere

est illa. Rosciana i m i t a t i o senis : Tibi ego , has sera, inquit.

S e n i u m est, q u u m a u d i o .

i t a est t o t u m h o c ipso genere r i d i c u l u m , tissime t r a c t a n d u m sit.

Aiqi*e u t Cau-

M i m o r u i n est eiiim ethp-

l o g o r u m , si nimia est i m i t a t i o , Orator surripiat oportet

Antipho,

sicut obscoenitas.

imitationem,

audiat, cogitet p l u r a , quam videat;

Ut

is,

qui

priiestet i d e m

i n g e n u i t a t e m et r u b o rem s u u m , rerum t u r p i t u d i n e et vej-borum o b s c o e u i t a t e v i t a n d a .

E r g o haec d u o

genera s u n t eius ridiculi, q u o d in x'e positiin* est ; q u a e s u n t propria perpetuaru,m f a c e f i a i u m , iij q u i -

198

C I C E R O N I S

bus describuntnr hoininum m ò r è s , et ita eflingunt u r , ut a u t , re narrata a l i q u a , quales sint, intellig a n t u r , a u t , imitatione brevi iniecta, in aliquo insigni ad irrideudum vitio rep eri ali tur. 60. In d i e t o autem ridiculum est i d , quod v e r b i , aut sententiae quodam acumine movet.ur. Sed u t - i n ilio superiore genere vel narrationis, vel imitationis, vitanda est mimorum ethologorum similitudo : sic in hoc scurrilis oratori dicacitas magnopere fugienda est. Qui igitur distingueinus a Crasso, a C a t u l o , a ceteris fainiliarem vestrum, Granium , aut Vargnlam , amicum meum? Non mehercule in inentein mihi quidem venit; sunt enim dicaces; Granio quidem neino dicacior. Hoc, opin o r , p r i m u m , n e , quotiescunque potuerit dictum d i c i , necesse habeamus dicere. Pusillus testis processit. Licet, i n q u i t , rogare? Philippus. Tum quaesitor properans : Modo bre-viter. Hic ille : Non accusabis. Perpnsillum rogabo. Ridicule.' Sed sedebat iudex L. A u r i f e x , brevior etiam ipse, quam testis. Omnis est risus in iudicem conversus. Visum est totum scurrile ridiculum. E r g o haec, quae cadere possunt in quos n o l i s , quainvis sint bella, sunt tamen ipso genere scurrilia. Ut iste, qui se vult dicacem , et inehercule e s t , Appius , sed nonnunquain in hoc vitium delabitur, Coenabo, inquit , apud te, huic lusco , familiari m e o , C. Sextio ; uni enim iocum esse video. Est hoc scurrile, et quod sine causa lacessivit; et tamen id dixit,

DE O R A T O R E

L I B . I I . 60. 61.

199

quod in omnes luscos conveniret. E a , quia meditata putantur esse, minus ridentur. Illud egregium S e x t i i , et ex tempore : Marius larva, i n q u i t , et coeita. Temporis igitur r a t i o , et ipsius dicacitatis mqderatio et temperantia, et raritas dictorum, distinguet oratorem a scurra; e t , quod 110s cum causa dicimus, non u t ridiculi videamur, sed ut proficiamus aliquid, illi totum diem, et sine causa. Quid enim est Vargula assecutus, quum eum candidatus A . Sempronius cum M. suo fratre complexus esset: Puer abige muscasl Risum quaesiv i t , qui est, mea sententia, vel tenuissimus ingenii fructus. Tempus i g i t a r dicendi prudentia et gravitate m o d e r a b i m u t ; quarum utinam artem aliquam haberemusl sed domina natura est. 61. Nunc exponamus genera ipsa summatiin, quae risum maxime inoveant. Haec igitur sit prima partitio, quod facete dicatur, id alias ili ve habeii, alias in verbo ; maxime autem homilies delectari, si quando risus coniuncte, re verb o q u e , moveatur. Sed hoc mementote , quoscunque locos attingam, unde ritlicula d u c a n t u r , ex iisdem locis fere etiam graves sententias posse duci. Tantum interest, quod gravitas lionestis in rebus severe, iocus in turpiculis et quasi deformibus ponitur. Velut iisdem verbis et laudare frugi servum possumus, e t , si est liequain, iocari» Ridiculum. est illud Neronianum vetus in furace servo Solum esse, cui domi nihil sii ncc ob signal um,

200

C I C E R O N I S

nec occlnsitm ; •quod idem in bono servo dici solefc; sed hoc iisdem etiain verbis. F^x iisdem au tern locis omnia nascuntur. Nam quod Sp. Carvilio graviter claudicanti ex vulnere ob rempublicam accepto, et ob earn causam verecundanti in publicum prod i r e , mater dixit: Çnin prodis, mi Spuri? quotiescunque graduili facies, toties tibi tuarum virlutum veniat in meutern; praeclarum et grave e s t ; quod Calvino Glaucia claudicanti: Ubi est velus illitd: tium claudicai ? at hic clodicat ; ridiculum est; et utrumque ex eo, quod in claudicatione animadveiti potuit, est ductu'm. Quid hoc Naevio ignavius? severe Scipio; at in male olentem, Video me a te circumveuiri, subridicule Philippus. At utrumque genus coutinet verbi ad literam immutati siimlitudo. Ex ambiguo dieta vel aleutissima p u t a n t u r , sed non semper in ioco, saepe etiam in gravitate versantur. Africano illi maiori, coronam sibi in convivio ad caput accommodant!, qiium ea saepius r u m p e r e t u r , P. Licinius Varus, iVo/t mir ari, inquit, si lion convertit. Caput enim magnum est. Laudabile, et honestum. At ex eodem genere est: Calvus satis est ; quod dicit, parum. Ne multa ; nullum genus est ioci, quo non ex eodem severa et gravia sumantur. Atque hoc etiam animadvertendum, non essfc Omnia ridicula faceta. Quid enim potest esse tain ridiculmn, quam Sanuio est? Sed ore, vultu, imitandis moribus, voce, denique ipso corpore ride-

DE

ORATORE

L I B . I I . 6i— 63.

aoi

tur. Salsum hunc possum dicere, atque i t a , non ut eiusrnodi onitorein es.se veliin, sed ut mimum. 62. Quare primum genus h o c , quod risum vel maxime movet, non est nostrum: inoròsum, supers t i t i o s u m , supiciosum, gloriosum , stultum ; naturae ridentur ipsae; quas personas agitare solemus, non sustinere. Abferuin genus est iuiitatione admodum ridiculum, f>ed nobis tantum licet f u r t i i n , si q u a n d o , et c u r s i m ; aliter enim minime est liberale. T e r t i u m , oris d e p r a v a t i o , non digna nobis. Quartum , obscoènitas, 11011 solum 11011 f o r o digna, sed vix convivio libeiorum. Detractis igitur tot rebus ex hoc oratorio loco facetiae* reliquae sunt, quae a n t ' i n r e , ut-ante d i v i s i , positae videntui* e s s e , aut in verbo. Nam q u o d , quihuscunque verbis dixeris, facetum tainen est, re continetiiv : q u o d mutatis verbis salem ainittit, in verbis liabet leporem oinnern. 65. A m b i g u a sunt in primis a c u t a , atque in verbo p o s i t a , 11011 in r e ; sed non saepe magnum risum m o v e n t , magisque ut belle et literate dicta latidantur; ut illud in T i t i u m , quem , quuin studiose pila luderet, et idem signa sacra noctu frangere putaretur, gregale.»que, quuin in campuin 11011 v e n i s s e t , requirei ent, éxcusavit Vespa Terentius , quod euin brachnim Jregisse diceret; ut illud A f r i c a n i , quod est apud L u c i l i u m : Quid?

Decius, Nueulam an confixum vis facere? inquit.

aoz

C I C E R O N I S

Ut tuus amicus, Crasse, Granius, non esse sextantis. E t , si quaeritis, i s , qui appellatur dicax, hoc genere maxime excellet ; sed risus movent alia maiores. Ambiguum per se ipsum probatur id quidem, ut ante dixi, vel maxime ; ingeniosi enim videtur, vim verbi in aliud, atque ceteri accipiant, posse ducere ; sed admirationem magis, quam risani inovet, nisi si quando incidit in aliud genus ridiculi. Quae genera percurram equidem ; sed scitis esse notissimum ridiculi genus, quum aliud exspectamus, aliud dicitur. Hie nobismetipsis 110ster error risum inovet. Quod si admixtum est etiam ambiguum, fit salsius : ut apud Noviiim videtur esse misericors ille, qui iudicatum duci viMille dens , percontatur ita : Quanti addictus ? — nummum. — Si addidisset tantummodo: Ducas licet; esset illud genus ridiculi praeter exspectationem; sed quia addidit: Nihil addo^ ducas licet; addito ambiguo, f u i t , ut mihi quidem videtur, salsissimum. Hoc turn est venustissimum, quum in altercatone arripitur ab adversario verbum, et ex e o , ut a Catulo in Philippum, in eum ipsum aliquid, qui lacessivit, infligitur. Sed quum plura sint ambigui genera, de quibus est doctrina quaedam subtilior: attendere, et aucupari verba oportebit ; in quo , ut ea , quae sint frigidiora , vitem u s , ( etenim cavendum est, ne arcessitum dictum putetur,) permulta tamen acute dicemus.

DE

O R A T O R E

L I B . II.

64.

503

64. Alterniti genus est, quod habet p a r v a m v e r b i i m m u t a t i o u e m , quod in litera positum, Graeci vocant izapovojiasiav, ut Nobiliorem, mobiliorem Cato; aut, ut idem, quum cuidam dixisset, Eamus deambulatimi! et ille , Quid opus futi DE? Immo vero, inquit, quid opus Juit te? aut eiusdem responsio illa : Si tu et adversus, et aversus impudicus es. Etiam i n t e r p r e t a t i o noininis habet acumen, quum ad ridiculum convertas, quamobrem ita quis voce tur; ut ego nuper, Nummium divisorem, ut Neoptolemum ad Troiam, sic illum in campo Martio noinen invenisse. Atque haec omnia verbo continentur. Saepe etiam v e r s u s facete interponitur, vel ut est, vel paululum immutatus; aut aliqua pars versus; ut Statius Scauro stomachanti: (ex quo sunt nonnulli, qui tuam legem de civitate 11 at am, Crasse , dicant ; ) St,

tacete,

quid hoc

clamoris?

quibus nec ma ter,

nec Tanta

confidentia

estis?

auferte

pater, istam

enim

su-

perbiam.

Nam in Coelio sane etiam ad causam utile fuit tuum illud, A n t o n i , quum ille a se pecuniam pro-

C I C E R O N I ! fectam diceret testis, et haberet filium delicatior e m , abeunte iam ilio, Sentin' senem esse factum triginta minis? In hoc genus coniiciuntur p r o v e r b i a : u t illud Scipionis, quum Asellus omues proviiicias Stipendia merentem se peragrasse gloriaretur : A gas asellum, et cetera. Quare ea quoque, quoniam mutatis verbis non possuut retinere eandem venustatem, non in r e , sed in verbis posita ducantur. Est etiam in verbo positum non insulsum genus ex e o , quum a d v e r b u m , non ad sententiam rem accipere videare ; ex quo uno genere totu6 est T u t o r , m i i n u s v e t u s , oppido ridiculus. Sed abeo a mimis; tantum genus huius ridiculi insigni aliqua et nota re notari volo. Est autein e* hoc genere illud, q u o d t u . Crasse, nuper e i , q u i t e rogasset, ìiurn tibi molestus esset f u t u r u s , si ad te bene ante lucem venisset, Tu vero, inquisti, molestus non eris. — Iubebis igitur te, inquit, suscitari? — et t u : Certe negaram te molestum futurum. Ex eodem hoc vetus illud est, quod aiunt Maluginensein illuin M. Scipionem, quuin ex centuria sua renuiitiaret Acidinum consulem , praecoque dixisset : Die de L. Manlio ! — Virum bonum, inquit, egregiumque civetti esse arbitror. Ridiculum etiam illud quod Nasica censori Catoni, quum ille: Ex tui animi sententia tu uxorem habes? — Non hercule, inquit, ex mei animi sententia. Haec aut frigida

DE ORATORE

L I B . I I . 64. 65.

205

sunt, aut tum salsa, quum aliud est exspectatum. Natura eium nos, ( ut ante dixi, ) noster delectat error ; ex quo, quum quasi decepti sumus exspectatione, ridemus. 65. In verbis etiam ilia sunt, quae aut ex immutata oratioue ducuntur, aut ex unius verbi translatione , aut ex inversione verborum. E x i inm ut a t i o n e , ut olim Rusca quum legem ferret annalem, dissuasor M. Servilius, Die mihi, inquit, M. Vinari, num., si contra te dixero, mihi male dicturus es, ut ceteris fecisti? — Ut sementem feceris, ita metes, inquit. Ex t r a n s l à t i o n e autem, u t , quum Scipio ille maior Corintbiis statuam pòlllceptibus eo loco, ubi aliorum essent imperatorum, turmales dixit displicere. 111 v e r t u n t u r autem verba, ut, Crassüs apud M. Perpernam iudicein pro Aculeone quum diceret, aderat contra Aculeonem Gratidiano L. Aelius Lamia, deformis, ut nostis ; qui quum interpellaret odiose : Audiamus, inquit, pulcellum puerum, Crassus. Quum esset arrisum : Non potui mihi, inquit Lamia , for mam ipse fingere ; ingenium potui. Tum hie, Audiamus, inquit, disertum. Multo etiam arrisum est vehementius. Sunt etiam ilia venusta, ut in gravibus sententiis, sic in facetiis. Dixi enini dudum, rationem aliam esse ioci, aliam severitatis : gravium autem, et iocoruin unam esse materiam. Ornant igitur inprimis orationem v e r b a r e l a t a con-

CICERON

I3

t r a r i e ; quod idem genus sdepe est etiam. facetum ; Ut Servius ille Galba quum iudices 'L. S'cribonio tribuno plebis ferret familiares suos, et dixisset Libo : Quando tandem, Galba , de triclinio tuo exibis ? — Quum tu, inquit, de cubiculo -alieno. A quo géhere ne illud qui dem plurimutn distat, quod Glaucia Metello: Villain in Tiburte hàbes, cortem in Palatio. 66. Ac verborum quidém genera quae- essent faceta, dixisse me puto; rerum plura sunt, èaque magis, (ut dixi a n t e , ) ridentur ; in quibus est n a r r a t i o , res sane difFicilis. Expri menda enim sunt, et ponenda ante oculos ea, quae videantur esse verisimilia, quod est proprium narrationis, et quae sint, quod ridiculi proprium est, subturpia ; cuius exemplum, ut brevissimum, sit sane illud , quod ante posui , Crassi de Memmio. E t ad hoc genus ascribamus etiam narrationes apologoruin. Trahitur etiam aliquid ejf h i s t o r i a , u t , cum Sex. TitiuS se Cassandram esse diceret, Multos, inquit Antonius, possum tuos Aiaces Oileos nominare. Est etiam ex s i m i l i t u d i n e ; quae aut collationem habet, aut tanquam imaginem. C o l l a t i o n e m : ut ille Gallus olim testis in Pisonein, quum imiumerabilem Magio praefecto pecuniam dixisset d.itam, idque Scaurus tenuitate Magii redargueret: Erras, inquit, Scaure! Ego enim Magium non conservasse dico, sed, tanquam nudus nuces legeret, m ventre

DE ORATORE

L I B . I I . 66.

bello praesertim magno

cog

C I C E RON I S

et gravi, Nihil e tt, . quod mihi gratias agas, in. quit, si malni coiupilari, quatn venire! ut Asello Afiicanus, obiicienti lustrum jllud infelix, Noli, inquit, mirari. Is enim , qui. te ex aerariis exemit, lustrum condidit, et Laurum immolavit. Tacita suspicio est, ut tejigione civitatem obstrinxisse videatur Murnmius, quod. A&elluin iguorainia levarit. 67. Urbana etiam d i s s i m u l a t i o est, quum alia dicuntur, ac sentias, nou illo. geuere, de quo ante dixi, quum contraria dicas, ut Lamiae Crassus, sed quum toto geuere orationis severe ludas, quum aliter sentias, ac loquare; ut noster Scaevola S