Ciceronis De optimo genere oratorum 8886301006, 9788886301008

Citation preview

ACADEMIA

LATINITATI

FOVENDAE

BIBLIOTHECA SCRIPTORVM LATINORVM

M. TVLLI CICERONIS DE OPTIMO

GENERE

ORATORVM

EDIDIT REMVS

GIOMINI

ROMAE - IN AEDIBVS «HERDER» A. MCMXCV

In tegumento. Noviomagi: ludi scaena e marmore facta (ap. reg. Museum Augustae Trevirorum)

TERZA UNIVERSITÀ DEGLI STUDI-ROMA FACOLTÀ DI LETTERE DIPARTIMENTO DI LINGUE E CULTURE D’ITALIA DALLA LATINITÀ ALL'ETÀ CONTEMPORANEA

M. TVLLI CICERONIS DE OPTIMO

GENERE

ORATORVM

EDIDIT

REMVS

GIOMINI

Volume pubblicato con il contributo ministeriale per la ricerca scientifica (MURST 60%)

ACADEMIA

LATINITATI

FOVENDAE

BIBLIOTHECA SCRIPTORVM LATINORVM

M. TVLLI CICERONIS DE OPTIMO

GENERE

ORATORVM

EDIDIT REMVS

GIOMINI

ROMAE - IN AEDIBVS «HERDER» A. MCMXCV

BIBLIOTHECA SCRIPTORVM ISBN

LATINORVM

88-86301-00-6

Academia Latinati Fovendae Piazza dei Cavalieri di Malta 2 - Roma

00153

M. TVLLI CICERONIS DE OPTIMO

GENERE

ORATORVM

Praefatio

AM inde ab Asconii Pediani aetate nonnullas suspiciones nonnullasque dubitationes ad scriptoris

nomen

auctoritatemque

pertinentes

excitavit

contextus atque continuatio huius libelli, quem pinas,

ut memoria

sensu

proditum

ac

est,

litteris tamquam

prope

communi

prooemium

Arcon-

compo-

suit atque praefatus est in suscipiendo labore illo, quo duorum eloquentissimorum nobilissimos orationes ... Aeschini et Demostheni in Latinum convertere sibi proposuit; eo magis quod de hoc opusculo perpauca expressa vestigia in Latinis litteris omnino apparent et Cicero ipse in praefatione illa! alterius De Divinatione libri, in qua oratoria ! Quae haud dubie scripta et alteri libro praeposita est post Caesaris mortem.

Cfr. Th.

BirT, Das

antike Buchwesen,

Berlin

1882, p. 475; R. HinzEL, Der Dialog, I, Leipzig 1895, p. 535; R. DURAND, La date du «De divinatione» , «Mélang. Boissier», Paris 1903, p. 180; S. HAFNER, Die literarischen Pline Ciceros, Diss. München 1927 (1928); R. PHiLIPPSON, M. Tullius Cicero, R.E., 2

R., XIII (1939), col. 1156; M. RucH, Le préambule dans les @uvres philosophiques de Cicéron, Paris 1958, p. 176 sq.; A. S. PEasE,M. Tulli Ciceronis De divinatione, Darmstadt 1963 (ite-

10

PRAEFATIO

scripta iam edita, sc. De oratore (a. 55), (vere in. 46), Orator (aestate 46), servato ris

ordine,

commemorantur,

nullam

Brutus tempo-

quidem

men-

tionem aut significationem fecit, quasi «per silentium» demonstrare vellet eius compositionem nondum esse perfectam, idcirco nondum in vulgus propositam ?. Hoc

autem

perspicuum

elucet,

si in

promptu habemus Ciceronem praelectionem illam eo animo suscepisse, ut laborem utilem studiosis conficiens, non verbum pro verbo interpretaretur et converteret, sed genus omne verborum vimque servaret, velut simplex orator, sententiis iisdem et earum formis tamquam figuris, verbis ad nostram consuetudinem aptis usus ?: fortasse id animo su-

rum vulg. ex edit. 1920-23, Univ. Illinois Press Urbana); R. GroMINI, Problemi cronologici e compositivi del «De divinatione» ciceroniano, Roma 1971, p. 10 sqq.; 1D., M. Tullius Cicero. De divinatione, De fato, Timaeus, Leipzig 1975, p. VI sq.; P. STEINMETZ, Planung und Planànderung d. philosophischen Schriften Ciceros, Stuttgart 1990, p. 143 sq. ? Attamen obliviscendum non est Ciceronem tria illa opera (sc. De orat., Brut., Orat.) commemoravisse velut oratorios libros, non rhetoricos: hac de causa libri De inventione ab indice

excluduntur (quos autem pueris aut adulescentibus nobis confectos minoris pretii duxit auctor et quasi reiecit: cfr. De orat. I 5 ex commentariolis nostris incohata ac rudia exciderunt) nec non Partitiones

oratoriae,

quae,

ut

videtur,

absolutae

sunt

a. 46

exeunte; Topica vero, Quintili mense a. 44 composita, in illo indice referri non poterant. 3 Cfr. 8 23 virtutibus utens illorum omnibus, id est sententiis

et earum figuris et rerum ordine, verba persequens eatenus, ut ea non abhorreant a more nostro. Cfr. 0. JAHN,

(Anhang:

De

optumo

genere

oratorum),

Berlin

Ciceros Orator

1869?,

p. 26;

PRAEFATIO

11

biciebat, se ad opusculum illud scribendum iam esse adgressum et id designavisse ex sententiis consiliove iam adumbratis *, duarumque insuper orationum conversionem nondum ad exitum esse perfectam, quin etiam studiosiore emendatione indigere 5. Praeterea hoc addendum eodem est, quod ex Latinorum

bus nia,

auctorum

monumentis ut

antea

memoria

perexigua diximus,

ac litterarum

veteri-

nec satis certa testimo-

tradita

accepimus

de

hac

praefatiuncula, quam primus breviter nec non dubitanter attigit Ásconius Pedianus; is enim, perpaucis illustrans annum, quo pro Milone oratio dicta

est,

enarrationis

commentariique

argumento

haec praescripsit: Quod iudicium cum ageretur, exercitum in foro et omnibus in templis ... collocatum a Cn. Pompeio fuisse, non tantum ex oratione et annalibus, sed etiam ex libro apparet, qui Ciceronis nomine inscribitur de optimo genere R. ΡΗΠΙΡΡΒΟΝ, «Neue Jahrbüch.

DRICKSON,

Cicero

Ciceroniana,

II. Die

Protagorasübersetzung,

f. Philol. u. Püdag.»

1886, p. 425; G. L. HEN-

‘De optimo genere oratorum',

«Am.

Journ.

Philol.» 1926, p. 122; E. BrickEL, Die Echtheit von Ciceros ‘De optimo genere oratorum, «Rhein. Mus.» 1955, p. 288; A. Yon, Cicéron. L'Orateur, Du meilleur genre d'orateurs, Paris 1964,

p. 97; F. QUADLBAUER, Zur Nachwirkung und Wandlung d. ciceronisch. Rednerideals, in «Ars rhetorica antica e nuova», Geno-

va 1983, p. 78; M. ACCAME LANZILLOTTA, Leonardo Bruni traduttore di Demostene: la ‘Pro Ctesiphonte', Genova 1986, p. 22. * Cfr. $ 19: adgrediamur iam, quod suscepimus. * Singillatim in extremo $ 23 ut spero, nec non quae si a Graecis omnia conversa non erunt, tamen ut generis eiusdem sint

elaboravimus.

12

PRAEFATIO

oratorum liani

(p. 26,3

libri”,

de

K.-Sch.) *. Silent hoc

libello,

quem

autem

Quinti-

contra,

tribus

saeculis peractis, Ciceronis nomini plane addixit Charisius, eum laudans in libri secundi cap. XIII De adverbio (p. 258,19 B.): « Emendate» Cicero De optimo genere oratorum: «Nam quoniam eloquentia — elegantiam persequamur» ($ 4), et subinde « Elate» Cicero De optimo genere oratorum: «Ita fit ut Demosthenes — fortasse non possit» (8 10). His testibus adiciendae sunt Hieronymi * maximeque

$ Q. Asconii Pediani Orationum Ciceronis quinque enarratio, rec. A. Kiessling — R. Schoell, Berolini 1875. Hanc inscriptionem tradunt Charisius et codices antiquiores potioresque saec. XI Sangallensis 818 (= G) et Parisinus Lat. 7347 (= P). Quantum attinet ad Ciceronis verba De optimo genere dicendi (Fam. XII 17,2; Att. XIV 20,3), haec ad librum, scribitur, eiusque materiam referuntur.

qui Orator in-

Τ᾿ Complura tamen vestigia, non omnino definita, sed satis manifesta (fortasse oratoriis vel rhetoricis Ciceronis libris interpositis), effuse deprehendi possunt ex locis similibus, quorum tantum expressiores, graviores et magis conspicui in altero huius editionis apparatu laudantur. * Qui tamen nonnulla repetit duosque locos ad verbum refert excerptos ex Ciceronis opusculo («prologus» id definitur). Ego enim non solum fateor, sed libera voce profiteor me in interpretatione Graecorum ... non verbum e verbo, sed sensum exprimere de sensu. Habeoque huius rei magistrum Tullium, qui ‘Protagoram’ Platonis et ‘Oeconomicum’ Xenophontis et Aeschini et Demosthenis duas contra se orationes pulcherrimas transtulit. Quanta in illis praetermiserit, quanta addiderit, quanta mutaverit, ut proprietates alterius linguae suis proprietatibus explicaret, non est huius temporis dicere. Sufficit mihi ipsa translatoris auctoritas, qua ita in prologo earundem orationum locutus est: «putavi mihi suscipiendum -- tamquam adpendere». Rursumque

PRAEFATIO

13

Sidonii Apollinaris ° ambiguae adnotationes, quae non satis idoneae neque magni momenti videntur ad quaestionem decernendam, num translationes illas Cicero reapse ad absolutionem perduxerit atque ediderit, quapropter eas ipsi legerint ". Sed redeamus ad Asconii Pediani sententiam «Ciceronis nomine», quam interpretatus est A. Dihle? velut grave et manifestum argumentum, quod in calce sermonis: «quorum ego» ait «orationes — elaboravimus» (Epist. 57,5,3). ? Epist. II 9,5: quamquam sic esset ad verbum sententiamque translatus (sc. Adamantius Origenes), ut nec Apuleius Phaedonem sic Platonis neque Tullius Ctesiphontem sic Demosthenis in usus regulamque Romani sermonis exscripserint. ? Non leniter de hoc dubitavit et repugnavit in Hieronymi doctrinam eiusque studium atque rationem Tyr. Rufinus (Apol. contra Hieron. II 7: cfr. Tyrannii Rufini Opera, rec. M. Simonetti, Turnholti 1961): Inter cetera etiam Pythagorae libros legisse se iactat, quos ne exstare quidem eruditi homines adserunt. Sed iste ... etiam ea quae non sunt scripta, legisse se scribit. De hac quaestione cfr. Κα. Kuwsr, De S. Hieronymi studiis Ciceronianis, Diss. Vindob. 1908, p. 167 sqq.; 1b, Unvollendete Entwürfe, «Wien. Stud.» 1919, p. 47 sq. Hoc tamen admiror, quod nullum omnino verbum Hieronymus et Sidonius Apollinaris faciunt de Ciceronianae praefatiunculae inscriptione, itemque Tyr. Rufinus, qui Hieronymo exprobrat quod capita integra dictata ex Ciceronis codice inseruerit (libellum De optimo genere oratorum denotans eumque Arpinati tribuens): haud scio an Ciceronis opusculi auctoritatem in controversia non esse «per silentium» intelligen-

dum non sit. Hoc probat Charisius, qui eiusdem aetatis insuper fuit. "! Ein Spurium unter d. rhetorisch. Werken Ciceros, «Hermes» 1955, p. 303 sqq.; ita K. BRINGMANN, Untersuchungen zu spüten Cicero, Góttingen 1971, p. 256 sqq.; M. D. REEVE, Cicero. De optimo genere oratorum, in «Texts and Transmission», ed. L. D. Reynolds, Oxford 1983, pp. 100-102.

14

PRAEFATIO

spurium atque adulteratum prooemium illud esse confirmet ?: nam exercitationis scholasticae («Schulbetriebe») ex consuetudine atque specie ab auctore obscuro id compositum, deinde Ciceroni false tributum et sub eius nomine editum existimavit. Ad haec proposita plus quam semel incerta P, temere con-

? Collato Quintiliano (II 15,10; III 5,14: addi potest X 1,70

Charisii nomine eduntur) nec non ipso Asconio (in orationis «in toga candida» extrema narratione, p. 84,6 K.-Sch.: orationes nomine illorum editae), in quibus tamen aperte explicatur causa, cur opus, de quo agitur, abiudicetur.

5 Ex. gr., quaestionem de clausulis recognoscere possumus, quam Dihle breviter attigit (p. 311), concludens cola illa ad exordium pertinentia ($8 1-6) parum numerosa et neglegenter exstruc-

ta oculis occurrere («von 25 kola besitze 15 keine Klausel»), ita ut verborum ambitus exigua copia clausularum atque vi iniucundus appareat. Sin autem huius praefationis partes singulas studiose perspexerimus, ad exitus omnino dissimiles atque discrepantes perveniemus: revera iam inde ab exordio extrema pars paragraphi verborumque ambitus cuiusque nec non singuli capitis concinne atque numerose fere semper cadunt et pleraeque sententiae,

ne

dicam

astringuntur.

omnes,

satis

Crebra

enim

constanter

et accommodate

frequentatione

eminent

numeris

dicreticus

(88 1 alterum est multiplex, gentibus nota vox; 3 lectat et permovet; 4 esse deterrimun; 5 commovendi graves, commodatum ordi-

nem; 6 [facul] tatibus different) vel paean IV + creticus ($ 3 genere non sunt pares; 6 minima deterrimus, habet id est optimum),

creticus + spondeus vel contrarie spondeus (trochaeus) + creticus (88 2 quid de re parum, dicitur quod est, [for] tasse comicum; 3 [per] fectum enim quaero; 4 ei simillimum; 5 lumen actio; 6 Homeri noluit), dichoreus (quem Asiani oratores maxime secuti sunt et Attici potissimum

habuerunt;

$$ 4 persequamur;

6 nolit esse)

vel dispondeus ($ 4 concedendum est) vel choreus + spondeus ($ 5 esse laudum: subinde has clausulas frequentius inveniemus), paean I + spondeus ($ 4 utamur alienis), dochmius ($ 3 necessarium: cfr. Cic. Orat. 218 quovis loco aptus est, dum semel pona-

PRAEFATIO

cepta tur). nem Part. haud

^

et

non

semper

15

validis

argumentis

pro-

Qua de re, quantum pertinet ad clausulas et ad similitudicohaerentemque aequalitatem orationis (de quo cfr. Cic. orat. 21), peculiaris in exordio et quasi rotunda compositio difficulter deprehendi potest: exceptis tantum quattuor lo-

cis ($$ 1 diversum a

reliquis; 6 perfectissimus orator, media me-

diocris, enim erat aliud), qui aptis clausulis carent; nam $$ 8 (Asia multos tulit) et 9 (genera limaverit) clausulae idem schema paean. IV + cret. $$ 3 et 6 repetunt (non aliter ac $$ 9 genere causarum et 22 Macedonis mortem, spondeo pro cretico posito), et $ 4 (genere sed gradu) tribracho pro choreo utitur. De his formulis cfr. Cic. Marc. 4 genere praestantior; Phil. 6,7 nihil haberet morae, scelere non possumus; 13 familiarem suum; De orat. I

5 genere ponendam; II 36 petere non possit; 216 invidia tollatur ; 247 domina natura est; 349 genere causarum; III 25 genere dicendi; Orat. 22 volumus effecerint. Breviter et quadam ex parte hanc quaestionem exposuit C. MONTELEONE (Struttura e dialettica del «De optimo genere oratorum», «Ann. Fac. Lett. e Filos.», Bari 1973, p. 24 in adnot.), qui vagus incertusque est et clausularum inopiam confirmat. ^ Singillatim quaestionem perscrutemur, quae attinet ad honorarium

($ 3: honorum

fmoue

trad.

Lambeth.

425,

non

bono-

rum sermonem, ut vir doctus Reeve contulit), quod tripertitae varietatis proprietatem illam subtilem atque propositum oratoris in delectando exprimit: nobis persuasum est, Thes. Ling. Lat. (VI 3, 2933, 75 sqq.; cfr. etiam C. MONTELEONE, opusc. laud., p. 28) auctore,

Ciceronem

id significare voluisse, quod

datur

«honoris

causa» vel potius «delectationis causa» (cfr. Cic. De orat. III 173; 177; 181; Orat. 37; 208) eorum qui audiunt eiusque qui adiudicat (cfr. Cic. De orat. II 129; Quint. V Pr. 1), unde per translationem et sensus amplificationem idem valet ac «voluntarie», «sponte» delatum (ut est in Cic. Pis. 86 frumentum honorarium; Tusc. V 120 et Fat. 39 arbiter honorarius). Praeterea honorarium pondus atque gravitatem illustrat illius officii (delectare), cuius propositum nihil aliud spectat nisi ut orator auditoris vel iudicis animum delectando ad suam causam convertat; itaque cum Ciceronis sententia delectare suavitatis est (Orat. 69; cfr. Part. orat. 22; 72) conectitur et genere nititur ethico ad benevo-

16

PRAEFATIO

bata 5 sicce atque acriter E. Bickel ' paulo post re-

lentiam conciliandam parato (Cic. De orat. II 182; Orat. 128) adversaturque prorsus rationi «docendi» (vel «probandi»), quae contra debita est, nec non «commovendi» (vel «permovendi»), quae necessaria definitur et ad genus patheticum pertinet, aptum ad persuadendum (quo causae eripiuntur, Cic. Orat. 128; cfr. Aristot. Rhet. 1456 a, 1 sqq.). Hanc rem tractavit F. SOLMSEN, Aristotle and Cicero on the orator's playing upon the feelings, «Class. Philol.» 33, 1938, p. 397 sqq. Non ineptum igitur neque absonum videtur illud honorarium cum delectare coniungi; tricolon autem debitum-honorarium-necessarium, quamquam per adiectiva expressum vi atque dignitate enervatur, tamen verbis illis necessitatis-suavitatis-victoriae (Orat. 69) satis commode conferri potest et, quantum pertinet ad ornatum, haud deminutum gravitate apparet: nam huic argutae verborum gradationi illa adiectiva contrarie relata et per isocolon ordinata diligenter opponuntur. 5 De mendosa $ 10 (ubi causa de vi pro Milone commemoratur) interpretatione, quam DIHLE proposuit (p. 312) et tamquam novum et probabile argumentum attulit, ut negaret Ciceronem libelli auctorem fuisse («Die Prozess-Situation in Erinnerung zu rufen, háütte Cicero doch klüglich vermeiden müssen») critica reprehensione disputaverunt A. Yon (ed. laud., p. 162, collat. Cic. Orat. 72) et C. MONTELEONE (opusc. laud., p. 15 sq.: «Nel periodo sed si eodem modo — metiuntur non c'é esplicita indicazione sulla performance di Cicerone; ci sono solo due affermazioni: 1) il foro durante il discorso presentava un aspetto inconsueto; 2) la personalità dell'imputato e l'importanza politica della causa richiedevano un'eloquenza diversa da quella delle causulae lisiane» e più avanti «la Miloniana... non nasconde quel certo timore dell'oratore... Il timore non é neppure accennato nel nostro luogo. Lo stile e i mezzi retorici adoperati, lo svolgimento della Miloniana sembrano l'attuazione della seconda affermazione del $ 10»).

6 Die Echtheit von Ciceros «Rhein. Mus.» 1955, p. 288.

‘De optimo genere oratorum",

PRAEFATIO

pugnavit, mam

17

qui contendit libellum,

manum

imponere

cui Cicero

extre-

non potuit, excoluisse et po-

stumum pervulgavisse " quemdam doctum emendatorem correctoremque («Erginzungen des Editors»), his verbis adiectis «indes den Editor als rhet. Fàlscher ohne Vorlage zu frisieren (so «Herm.» 83, 1955, S. 314) ist zu viel». In exquirenda aetate, qua De optimo genere oratorum Cicero scripsit, philologi in controversia versantur: nam alii libellum Milonianae orationi proximum collocant ?, alii eodem anno 46 compositum, quo Orator (aestate) editus est, existimant, quasi eius praenuntium eiusque lineamenta adumbrantem (paulo superiorem quidem, sed Bruto iam pervulgato, vere ineunte) ?, vel rectius eius adiectionem et, ut ita dicam, appendicem ?, ut alii putant.

" Eandem fere sententiam iam expressit G. L. HENDRICKSON (opusc. laud., p. M1 sq.), qui opusculum De optimo genere oratorum «a hurried first draft ... never finished for publication, nor issued for circulation» iudicavit. 5? Cfr. A. C. CLARK, M. Tulli Ciceronis pro T. Annio Milone, Oxford 1895, p. XXX; A. HAURY, L'ironie et l'humour chez Cicéron, Leiden-Paris 1955, p. 161; M. GELZER, Cicero. Ein biographischer Versuch, Wiesbaden 1969, p. 270; D. STOCKTON, Cice-

ro. A political biography, Oxford 1971, p. 223. 9? Cfr. G. L. HENDRICKSON, opusc. laud., p. 111 sq. (inter * Brutum?

De

et ‘Oratorem’

inventione,

Cambridge,

De

eum

optimo

Massach.

collocat);

genere

H. M.

oratorum,

HUBBEL,

Topica,

1949, p. 349; B. G. GILLELAND,

Cicero.

LondonThe deve-

lopment of Cicero's ideal orator, in «Classical, Medieval and Renaissance

Studies»

in

honor

of B. L.

Ullman,

I,

Roma

1964,

p. 97. ? Cfr. O. JAHN,

op. laud., p. 26 sq.; G. Cuncio,

Le opere

18

PRAEFATIO

Praeterea si disputationis structuram attente inspicimus, nobis persuasum est huius opusculi compositionem diligentia et cura minime laborare, quin etiam recognoscere possumus vestigia satis definita, quae praecipue ad linguam atque orationis formam illustrandam et cohaerentem rationem argumentandi ?! comprobandam non nihil valent. Nam

partes illae ($8 1-6, 7-13 med., 13 extr.-18,

19-22), quibus haec praefatiuncula constat quarumque

constructio

«propositione»

atque

«demonstra-

tione» continetur, mira et alterna vice ordinatis, apte coniunguntur

et conflantur:

itaque non est dubi-

tandum quin Cicero quaestiones disposuerit aliam ex alia inter se pendentes ?. Itaque praeposito generali retoriche di M. Tullio Cicerone, Acireale 1900, p. 183; H. BonNECQUE, L'orateur. Du meilleur genre d'orateurs, Paris 1921,

p. 103; S. HAFNER, Diss. laud., p. 4 sqq.; E. CASTORINA, L'Atticismo nell'evoluzione del pensiero di Cicerone, Catania 1952, p. 261; K. BùcHNER, Cicero, Heidelberg 1964, p. 508 sq.; A. Yon, ed. laud., pp. 97 e 99. 2 Cfr. C. MONTELEONE, opusc. laud., p. 23. ? Cfr. C. MONTELEONE, opusc. laud., p. 23: «È una catena logica

di

quattro

anelli;

ogni

sezione

si apre

con

la propositio ;

ogni propositio, una volta dimostrata, é la base di quella successiva».

Hanc

seriem, ut ita dicam,

continuationemque

sententiarum

iam deprehenderunt W. ScHMID, Uber die klassische Theorie und Praxis d. antiken Prosarhythmus, Wiesbaden 1959 («Hermes» Einzelschriften 12), p. 35 sqq.; A. PRIMMER, Cicero numerosus. Studien z. antiken Prosarhythmus, «Sitzungsber. Òsterreich. Akad. d. Wiss., Philos.-hist. Klasse», B. 257, Wien 1968, pp. 58 sqq., 75 sq., 282, 329, $$ 179-203 in «Oratore» perspectis. Ipse MONTELEONE (opusc. laud., p. 25, adnot. 65) eandem compositionem detexit in «Oratore»

$$ 43-75, 75-98, 174-226, nec non in

Fin. I 42-52; quocirca reicienda est sententia, qua DIHLE (p. 310)

PRAEFATIO

19

argumento, quo constituitur unum esse genus perfecti oratoris, id solum definitur esse optimum, quod proxime ad exemplar accedat tribus officiis docendi, delectandi, permovendi expolitum, verbis et sententiis ad explanandam compositionem atque ordinem redactis nec non ad «elegantiam» spectantibus ($$

1-6). Deinde ($$ 7-13 med.) pro certo habet Cicero, unum cum sit genus, sibi esse quaerendum id quale sit, distincteque speciem et figuram designandam optimi oratoris, quem laudibus extollit ampla et ornata et copiosa oratio, ita concludens: quoniam Graecorum oratorum praestantissimi sint ii qui fuerint Athenis, eorum autem princeps facile Demosthenes, hunc si qui imitetur, eum et Áttice dicturum et optime, ut, quoniam Attici nobis propositi sunt ad imitandum, bene dicere id sit Attice dicere (8 13). Constituta igitur vi atque natura illius «optimi generis»,

Demosthenem conferens ut exemplar summum, Cicero plane concludit sibi suscipiendum laborem utilem studiosis

ad

haec

collustranda

et

confirmanda,

translationem proferens duarum orationum, quas inter se contrarias eloquentissimi ex Atticis, Aeschines et Demosthenes, dixerunt: proposuit non ut interpres,

hanc ille conficere sibi sed ut orator, sententiis

iisdem et earum formis tamquam figuris, verbis ad nostram consuetudinem aptis; in quibus non verbum pro verbo necesse habui reddere, sed genus omne verborum vimque servavi (8 14). Nonnullis denique adfirmavit «das assoziative Gleiten des Autors von Gegenstand zu Gegenstand» in Ciceronis rhetoricis scriptis omnino deesse.

20

PRAEFATIO

verbis additis ad propositum sui laboris iterum explicandum et contentionem renovans in Atticos suae aetatis oratores (Hic labor meus hoc adsequitur, ut nostri homines, quid ab illis exigant, qui se Atticos volunt et ad quam eos quasi formulam dicendi revocent, intellegant, $ 15), singillatim Cicero per-

sequitur iteratque certos fines nec non instituta perfecti oratoris (necesse est ... oratori, quem quaerimus, controversias explicare forensis dicendi genere apto ad docendum, ad delectandum, ad permovendum, $ 16) et artem oratoriam laudat duorum scrip-

torum, ad quos convertendos aggreditur ($$ 13 extr.-18). Subinde causas ad ius et rem publicam pertinentes nec non ad controversias privatas et civiles adducit, quibus in iudicium deducta sit (ὃ 19) illa accurata et inimicitiis incensa contentio ($ 22); denique quartam partem sumit ($$ 19-23), ut regulas suae translationis finesque describat: Quorum ego orationes

si,

ut

spero,

ita

expressero,

virtutibus

utens illorum omnibus, id est sententiis et earum figuris et rerum ordine, verba persequens eatenus, ut ea non abhorreant a more nostro ... erit regula, ad quam eorum dirigantur orationes, qui Attice volent dicere ($ 23). Denegare non possumus Arpinatem his verbis praecepta repetere voluisse, quae iam antea tertia parte ($$ 13 extr.-18) explicaverat (sententiis eisdem et earum formis tamquam figuris, verbis ad nostram consuetudinem aptis ... genus omne verborum vimque servavi, ($ 14); hic labor meus hoc adsequitur, ut nostri homines,

quid ab illis exigant, qui

se Átticos volunt, et ad quam eos quasi formulam di-

PRAEFATIO

21

cendi revocent, intellegant, ($ 15)), perinde ac si demonstrare vellet tertiam et quartam partem, quantum attinet ad materiam et formam dicendi, in speciem unius corporis coniungi, quas vero expressiores efficit constructio illa rotunda et, ut ita dicam, in

circulum revoluta («Ringkomposition») #. Iam vero singularis obicitur series illa continuata, de qua breviter adnotatio

23 nuper

absolvit,

creticorum,

miro

ordine et numero congruentium, quae non mediocre subsidium confert ad manifestius explicandam huius libelli compositionem, pugnacem vero, sed ita exaequatam et subnexam membris sententiisque cohaerentem, ut varia elementa in unum coagmentari videantur: in ea genus dicendi tenue et ad forenses homines aptum, moderatum, de communi et non indocta consuetudine sumptum atque diligenti, ut ita dicam, neglegentia instructum discerni potest.

2 Hoc revera confirmat clasularum dispositio: nam $ 13 dicretico (non necessarium) et $ 18 spondeo + cretico (sit in versibus) concluduntur, contra $ 19 spondeo + cretico ([iudici]um deducta sit) et ὃ 23 dicretico ([Atti] ce volent dicere), κατὰ χιασμόν ordinantur. Non dissimilem structuram educimus ex prima ($$ 1-6) et secunda ($$ 7-13 med.) parte, quae mire copulantur inter se non solum hac praecipua et iterata causa, quod altera ad optimum genus dicendi et optimum oratorem spectat, altera ad oratoriam Demosthenis auctoritatem, sed etiam clausularum discriptione

atque

numeri

iucundidate:

dicreticus

enim

unus

exornat

primam partem (ab initio $ 1 alterum est multiplex ad extrem. $ 6 habet id est optimum, ubi paean IV par est cretico) et secundam (ab initio $ 7 quale sit quaerimus

ad extrem.

$ 13 Attice dicere).

Neque praetereundum est tertiae partis initium (8 13 extr.) dicretico concludi (non necessarium).

22

PRAEFATIO

Quantum attinet ad opusculi De optimo genere oratorum codices, in primis dicendum putamus textum

duabus

familiis

niti:

altera

vetustiore,

cuius

conformationem atque auctoritatem codd. G P clare perspicueque definiunt, altera recentiore, cui socii inter se atque participes ceteri codd. copulantur. Sed facere non possumus quin unum addamus, hic illic traditionem mixtam exstare, quam nonnullae lectiones codd. M L B A circumscribere valent. G =

Sangallensis 818, in bibliotheca monasterii adservatus, membranaceus (opusc. De optimo continet ff. 288r — 295r), litteris Carolinis minutis conscriptus est saeculo XI: ex eodem exemplari, ex quo ortus est eius adfinis P, descendit et firmiorem certioremque textum ret-

P =

tulit, quem contra in cod. P non incorruptum et minus subtilem manifesto deprehendimus. Quantum spectat ad rem orthographicam nonnullae lectiones mendose interdum et parum diligenter describuntur ?*. Parisinus Lat. 7347, in bibliotheca publica adservatus,

membranaceus

(opusc.

De

optimo

34 Hunc cod. paucis attigerunt I. C. ORELLI - I. G. BAITER, M. Tullii Ciceronis Opera I, Turici 1845, p. VIII; W. FRIEDRICH, in ed. Lipsiensi 1893, p. LXX; A. S. WILKINS, in ed. Oxon. 1903,

p. Il; H. BoRNECQUE,

(ed.) De opt. gen.,

Paris.

1921, p. 104;

G. LACOMBE, Aristoteles Latinus, Pars poster., Cantabrigiae 1955, p. 818; L. MiN10-PALUELLO, Aristoteles Latinus. Codices..., Paris 1961, p. 122; A. Yon, (ed.) De opt. gen., laud.,

p. 107; M. D. REEVE, opusc. laud., p. 101.

PRAEFATIO

23

continet ff. 114r — 13v), litteris Carolinis minutis conscriptus est saeculo XI: quem primus excussit E. Hedicke in editione Soraviensi, auctoritate atque pondere satis probatum, eo magis

quod cum cod. G stricte coniungitur. Adfert tamen breves omissiones ($ 7 si abiectum), aliquot errores ($$ 10 collocatio ex conlatio; 13

utrum pro ut [utrus G M]; 17 sepono pro repono; 18 versis pro versibus), verbis nonnullis parum

accurate exscriptis ?.

M = Lambeth. 425, membranaceus (opusc. De optimo continet ff. 50v — 53r), saeculo XII (ex.)XIII (in.) exaratus est, inscriptione (Incipit De optimo genere

oratorum:

m.

alt. praemisit In-

cipit tullius de achademicis) et subscriptione (Explicit De optimo genere oratorum) additis a manu aliquanto recentiore. Cum codd. G P interdum conspirat, interdum cod. A, interdum codd. L B eandem traditionem exhibet, ita ut

iure adfirmari possit eum mixtae traditionis testem summun inter codices eminere, eo magis quod primus servat nostrum ($ 11), Aeschini et Demostheni (8 14), eum Pacidiano (ὃ 17) 35.

5 Praeter virum mentionem fecerunt WirKiNS, ed. laud., A. Yon, ed. laud., p.

? Hunc

codicem

doctum H. Hedicke, de hoc codice brevem W. FRIEDRICH, ed. laud., p. LXX; A. S. p. II; H. BoRNECQUE, ed. laud. p. 104; 107; M. D. REEVE, opusc. laud., p. 101.

cursim

attigerunt

M.

D.

REEVE,

opusc.

laud., p. 101; R. GIOMINI, Osservazioni e contributi..., «Stud. Lat. Ital.» 1, 1987, p. 15. Cfr. etiam M. R. JAMES - C. JENKINS, 4

24

PRAEFATIO

Laurentianus

Plut.

branaceus (opusc. 1llv), Florentinus litteris Carolinis exeunte exaratus gemellis, persaepe B (8 22 accusata),

50,1,

anepigraphus,

mem-

De optimo continet ff. 110r — origine et ambiguis falsisque ? conscriptus, saeculo XIV est. Cum codd. Z H, paene congruit, nonnumquam cum perraro cum G P: hic atque

illic varias lectiones haud spernendas ($$ 4 optimi; 8 Olympüs qui coronam; 14 enumerare;

20 in utraque parte) solus exhibet, sed graves frequentesque errores codicis auctoritatem extenuant, eumque in traditione interpolata collocant ?*, Parisinus Lat. 7704, membranaceus (opusc. De optimo continet ff. 142r — 144v), saeculo XV exaratus est, quem contulit E. Hedicke et in critica editione adhibuit. Lectiones, quamvis infrequentes, non desunt, quibus B nunc codd.

descriptive catalogue of the manuscripts in the library of Lambeth Palace, IV, Cambridge 1932, pp. 585-88. ?' Ut eximia humanitate nobis illustravit A. Petrucci, in Uni-

versitate Studiorum Romana Latinae palaeographiae clarissimus interpres atque professor. ? De hoc codice fusius disputavit A. M. BANDINI, Catalogus codd. Latinor. bibliothecae Laurentianae, Il, Florentiae 1775, p. 481. Cfr. etiam F. HEERDEGEN, (ed.) Orator, laud., p. XX; P. REIS, (ed.) Orator, Lipsiae 1932, p. VI; O. SEEL, (ed.) Orator, Heidelberg 1952, p. 36; A. Yon, (ed.) Orator, Paris 1964,

p. CIC; K. KUMANIECKI, (ed.) De oratore, Leipzig 1969, p. XXII; R. WESTMAN,

(ed.)

opusc. laud., p. 15.

Orator,

Leipzig

1980,.p. XV;

R. GIOMINI,

PRAEFATIO

G P ($$ 6

Z -

25

tolerabile; 15 exorietur;

19 exposue-

rimus), nunc cod. L. traditionem persequi videtur; sed generatim cum codicibus recentioribus et deteriore textu coniungitur ?. Vatic. Reginensis Lat. 1841, membranaceus (opusc. De optimo continet ff. 97r — 98v), saeculo XV exaratus, paene ad verbum cum cod. H consentit et aequali gradu incedit, nisi quod certis documentis (inscriptione om. Z; $8 5 habet H ; 9 habeat H ; 11 ridenter H ; 16 etiam om. H; sed qui H; 19 erexit H; ergo om. H; 20 fal-

sa] palam

mg. plura

H; 21 legationes

concursum

... factum

Z; 22

tam

om.

H;

22

Z; duo-

rum ante summorum add. H; subscriptione om. Z) adfirmare possumus cod. H aetate inferiorem esse et utrumque (Z H) singillatim cum cod. L (cfr. $$ 2 deiecit L H; 19 rexit pro refe-

cit L Z; 21 virtute

pro

civitate

L Z) perraro

congruere °°, 2 De

hoc

codice

cfr.

H.

BORNECQUE,

ed.

laud.,

p. 104;

J. MARTHA, (ed.) Brutus, Parisiis 1931, p. X; P. REIS, (ed.) Brutus, Lipsiae 1934, p. VII sq.; H. MALCOVATI, La tradizione del ‘Brutus’ e il nuovo frammento cremonese, «Athenaeum» 36, 1958, p. 40; (ed.) Brutus, Lipsiae 1965, p. XI; A. Yow, ed. laud.,

p. 107; R. GroMiNI, opusc. laud., p. 15. 80 De

hoc

codice

cfr.

W. FRIEDRICH,

ed.

laud.,

p.

LXX;

P. FossaTARO?, Note al testo del ‘De optimo genere oratorum', «Athenaeum» 2, 1914, p. 153; G. BILLANOVICH, Il Petrarca e i retori latini minori, «Ital. med. umanist.» 19, 1962, p. 117; E. PELLEGRIN, J. FoHLEN, C. JEUDY, Y. F. Riou, Les manuscrits.... II

1, p. 445; R. GIOMINI, opusc. laud., p. 15. Sed aliquot locos invenies, in quibus cod. H discrepantem traditionem insequitur, singillatim verba $ ll se ipsa actione dicere partim, quae om. Z.

26

PRAEFATIO

H = Vitebergensis Y g 4° 24, olim in bibliotheca municipali urbis Wittenberg, nunc in bibliotheca Universitatis

Studiorum

membranaceus

(opusc.

Halensis

De

adservatus,

optimo

ff. lllv

—

llór continet), a. 1432 conscriptus est ?; cum codd. L Z, paene gemellis, consentit, ita ut,

quamvis aetate illi anteponendi sint, omnes eundem fontem redeant ?.. A =

Vatic.

Palatinus

Lat.

1493,

ad

membranaceus

(opusc. De optimo continet ff. lr — 4v), exaratus est saeculo

XV.

Mixta

traditione

innititur,

id est codd. G P et recentioribus, inter quos singillatim vestigia codd. O T premit: rectam lectionem de hominibus (hominibus cett. codd.) una cum O ($ 2) servat, sed generatim recentiorem traditionem persequitur *.

* Nam in f. 116v legitur: «Ego Milo De Carraria ex Magnatum Genere scripsi Romae anno a Nativitate Domini 1432». ? De hoc codice cfr. I. C. ORELLI - I. G. BAITER, ed. laud., p. VIII; K. W. PIDERIT, Zur Kritik von Ciceros *Partitiones oratoriae', Progr. Hanau 1866, p. 2; E. STRÒBEL, Zur Handschrif-

tenkunde und Kritik von Ciceros *Partitiones oratoriae', Progr. Zweibrücken 1887, pp. 7 et 20 sqq.; F. HEERDEGEN, (ed.) Orator, laud., p. XXII; W. FRIEDRICH,

Zu Cicero's

‘Partitiones ora-

toriae', «Philologus» N. F. 1, 1889, p. 291; (ed.) De optimo genere oratorum, laud., p. LXX; A. S. WILKINS, ed. laud., p. III; P. FossATARO!, opusc. laud., p. 153; H. BoRNECQUE, (ed.) Par-

tit. orat., laud.,

Topica,

p. CC;

Paris

1924,

R. WESTMAN,

p. XVI; ed.

laud.,

A. Yon, p. XVI;

(ed.)

Orator,

R. GIOMINI,

opusc. laud., p. 15. ** De hoc codice cfr. K. HALM, Ueber die Handschriften d. Cicero in d. ehemaligen Heidelberg, Jetzt Vatikanischer Biblio-

PRAEFATIO

O

=

Vatic.

Ottobonianus

lat.

27

1449,

membranaceus

(opusc. De optimo continet ff. 286v — 288r), exaratus est inter annos 1442 et 1450: cum codd. A et Laur. 90 sup. 88 coniungitur, etiam in rectis lectionibus ($$ 14 explicare; 19 fieret);

proprias correctiones ($ 5 diximus) et semel diligentem traditionem ($ 18 e Graeco, scr. Graeco Z H, a Graeco cett. codd.) porrigit, praemissa totius operis inscriptione singulari et no-

va (M.T.C. praefatio in orationes demosthenis eschinisque quae non reperientur), quam eiusdem scribae manus interpolavit. Etiam ad codd. Z H textum saepe redit, sed nullo modo cod. H similis est nec in Partitionibus oratoriis nec in De optimo genere oratorum, ut Wilkins putavit *. T =

Vatic.

Ottobonianus

Lat.

2057,

membranaceus

(opusc. De optimo continet ff. 124v — 126v), in thek, «Arch. f. Philos. u. Pádagogik» 1849, p. 175; D. R. LockWooD, In domo Rinucii, «Class. Med. Stud.» in honor of E. K. Rand, New-York 1938, p. 185; P. LEHMANN, Eine Geschichte d.

alten Fuggerbibliotheken, II, Tübingen 1960, p. 511; G. M. CAGNI, I codici Vaticani Palatino-Latini appartenenti a G. Manetti, «La Bibliofilia » 1960, p. 8; E. PELLEGRIN, J. FOHLEN, C. JEUDY,

Y. F. Riov, ... II 2, op. laud. p. 152 sq. * Hunc codicem descripserunt F. HEERDEGEN,

(ed.) Orator,

laud., p. XXII; W. FRIEDRICH, Zu Ciceros Büchern ‘De oratore”, «Jahrb. Class. Philol.» 135, 1887, p. 79; A. S. WILKINS, ed.

laud. , p. III; P. FossATARO?, Note critiche a Cicerone ‘De optimo genere oratorum', «Boll. Filol. Class.» 20, 1913, p. 89 sq.; E. PELLEGRIN, Notes sur quelques manuscrits de textes classiques latins conservés

1971, p. 196.

à la Bibl.

Vaticane,

«Rev.

Hist.

Text.»

1,

28

PRAEFATIO

Langobardia exaratus est anno 1422 *, cui nonnullae correctiones in urbe Ticinensi adpositae sunt anno 1425. Cod. A propinquus (quocum rectam

lectionem

in quo

summa

erunt

$ 6 ser-

vat), non improbus, interdum cum cod. M con-

sentit, etiam in textu accurate tradendo (ὃ ὃ quaerunt); saepissime vero turbae se adiungit codd. recentiorum, quorum ramulus est tenui dignitate indutus 56.

35 Ut docet brevis subscriptio f. 124r in calce a librario posita.

3$ Hunc

codicem

contulerunt

F. Heerdegen.

(ed.)

Orator,

laud., p. XVI-XIX; J. E. Sandys, (ed.) Orator, Cambridge 1885 (= Hildesheim 1973), p. LXXXIV sq.; TH. STANGL, (ed.) Brutus, Lipsiae 1886, p. XX; W. FRIEDRICH, Zu Ciceros Büchern «De oratore», laud., pp. 77-79; (ed.) Orator, Lipsiae 1889, p. VII; R. SABBADINI, I codici delle opere rettoriche di Cicerone, «Riv.

filol.» 16, 1887, pp. 107 et 116 sqq.; E. COURBAUD, (ed.) De oratore, Paris 1905, p. LVIII sq.; P. Ris, Studia Tulliana ad ‘Ora-

torem pertinentia, Diss. Argentorati 1907, p. 14 sqq. ; (ed.) Orator, laud., p. V; L. MEISTER, Quaestiones Tullianae ad libros qui inscribuntur « De oratore» pertinentes, Diss. Lipsiae 1912, pp. 1012; P. FossATARO? opusc. laud., p. 89 sq.; P. FossATARO?, opusc.

laud. p. 153; J. SrRoux, Handschriftliche Studien z. Cicero « De oratore», Leipzig 1921, pp. 38 sq., 123 sqq.; J. MARTIN, Tulliana, Paderborn 1922, p. 5 sqq.; O. SEEL, (ed.) Orator, laud., p. 35 sq.; H. MALCOVATI, opusc. laud., pp. 34 et 39; (ed.) Brutus, laud.,

X sq.;

Κα. KUMANIECKI,

La

tradition

manuscrite

du

«De oratore», Rev. Étud. Lat.» 44, 1966, p. 208 sq.; (ed.) De oratore,

laud.,

p. XI;

E. PELLEGRIN,

J. FOHLEN,

C. JEUDY,

Y. F. Riov, ... I, op. laud., p. 774 sq.; R. WESTMAN, (ed.) Orator, laud., p. VIII sq.

CONSPECTVS

Accame

LIBRORVM

Lanzillotta M., Leonardo Bruni traduttore di De-

mostene: la «Pro Ctesiphonte», Genova 1986. Adam

K., Docere — delectare — movere. Zur poetischen und rhetorischen Theorie über Aufgaben und Wirkung der Literatur, Diss. Kiel 1971.

Ammon

G., Bericht über d. Litteratur zu Ciceros rhetori-

schen Schriften aus d. Jahren 1893-900. ‘De optimo genere oratorum', «Jahresber. class. Alterthumswiss.» 105, 1900, p. 250 sqq. Bartelink G.J.M., Hieronymus. Liber de optimo genere interpretandi (Epistula 57), Lugduni Batav. 1980 («Mnemosyne» Suppl. 61). Bickel E., Die Echtheit von Cicero ‘De optimo genere oratorum',

Bigla

M., torum,

«Rhein.

M.

Tullii

Torino

G. Billanovich,

Mus.»

83, 1955, p. 288.

Ciceronis

‘De

optimo

genere

ora-

1933.

Il Petrarca e

Med. Umanist.»

i retori latini minori,

«Ital.

19, 1962, p. 103 sqq.

Cicu L., «Convertere ut orator». Cicerone fra traduzione scientifica e traduzione artistica, in «Studi di Filologia

Classica»

in

onore

di

G. Monaco,

II,

Palermo

1991, p. 849 sqq. Cobet C.G., AIOMNHMONEUMATA Guilielmi Georgii Pluygers, «Mnemosyne» N.S. 8, 1880, p. 367. Dihle A., Ein Spurium unter d. rhetorischen Werken Ciceros, «Hermes» 83, 1955, p. 303 sqq.

30

CONSPECTVS LIBRORVM

Fortenbaugh W.W., Benevolentiam conciliare» and «animos permovere»: some remarks on Cicero's «De oratore» II 178-216, «Rhetorica» 6, 1988, p. 259 sqq. Fossataro P., Cicerone. Della forma perfetta di eloquenza (De optimo genere oratorum), Città di Castello 1914? (= Fossataro!). —, Note critiche a Cicerone, ‘De optimo genere oratorum", «Boll. Filol. Class.» 20, 1913, p. 89 sq. (= Fossa-

taro?). —, Note al testo del ‘De optimo genere oratorum', «Athenaeum» 2, 1914, p. 153 sqq. (- Fossataro?). Friedrich W., Zu Cicero's

‘Partitiones oratoriae,

«Philo-

logus» N.F. 1, 1889, p. 291 sqq. Gilleland B.B,, The development of Cicero's ideal orator, in «Classical Mediaeval and Renaissance Studies» in honor of B.L. Ullman, Roma 1964, p. 91 sqq. Giomini R., Osservazioni e contributi al testo del ‘De optimo genere oratorum’ di Cicerone, «Stud. Lat. Ital.» 1, 1987, p. 9 sqq. Goldbacher

«Wien. Grimal

A.,

Cicero

‘De finibus’

I 4,17,25

und

50,

Stud.» 42, 1920, p. 134 sq.

P., Cicéron,

Paris 1986.

Hammer C., Zu Cicero ‘De «Philologus» 41, 1882, p. Hedicke E., M. Tulli Ciceronis oratorum’, Progr. Sorau Hendrickson

G.L.,

Cicero,

optimo genere oratorum’, 185 sq. libellus ‘De optimo genere in d. Lausitz 1889.

De

optimo

genere

oratorum,

«Amer. Journ. Philol.» 47, 1926, p. 109 sqq. Kayser L., Zur Literatur von Ciceros rhetorischen Schriften, «Jahrb.

klass.

Philol.»

81, 1859, p. 859.

Kraffert H., Beitràge z. Kritik und Erklürung lateinischer Autoren, Progr. Aurich 1881-83, p. 113. Kunst Κι. De Vindobon.

S. Hieronymi 1908.

studiis

Ciceronianis,

Diss.

CONSPECTVS LIBRORVM

—, Unvollendete

Entwürfe,

«Wien.

31

Stud.»

41, 1919, p. 97

sqq. Lockwood D.P., In domo Rinucii, in «Classical and Mediaeval Studies» in honor of E.K. Rand, ed. L.W. Jo-

nes, New York 1938, p. 177 sqq. Malcovati H., La tradizione frammento cremonese,

del «Brutus» «Athenaeum»

e

il nuovo 36, 1958,

p. 30 sqq. Meister L., Quaestiones Tullianae ad libros qui inscribuntur ‘De oratore’ pertinentes, Diss. Lipsiae 1912. Menozzi E., «Boll. Filol. Class.» 2, 1896, p. 207 sqq. (= Menozzi). —, Ciceroniana. De opt. gen. orat. 6, 18, «Boll. Filol. Class.» 12, 1905-06, p. 158 (= Menozz?).. Monteleone C., Struttura e dialettica del ‘De optimo genere

oratorum’,

«Ann.

Fac.

Lettere

e Filosofia

Ba-

ri», XVI, 1973, p. 3 sqq. (ex fascic. seorsum impresso). Moretti G.,

‘Acutum

dicendi genus’,

Trento

1990.

Pellegrin E., Notes sur quelques manuscrits de textes classiques latins conservés à la Bibl. Vaticane, «Rev. Hist. Text.» 1, 1971, pp. 195-97. Pellegrin E., Fohlen

S., Jeudy

C., Riou Y.F., avec la col-

laboration d’A. Marucchi,

Les manuscrits classiques

latins

de

la

Bibliothèque

Vaticane,

T.

I-II,

Paris

‘Partitiones

orato-

1975-82. Piderit

Καὶ W.,

Zur

Kritik

von

Ciceros

riae', Progr. Hanau 1866. Primmer

A.,

Cicero

Prosarhythmus, Wiss.,

numerosus.

«Sitzungsber.

Philos.-histor.

Klasse»,

Studien

zum

ósterreich. 257

B.,

antiken

Akad. Wien

d.

1968,

p. 94 sqq. Quadlbauer F., Zur Nachwirkung und Wandlung d. ciceronischen Rednerideals, in «Ars rhetorica antica e nuova», Pubbl. Istit. Filol. Class. e Med. Univ. Ge-

nova, 83, 1983, p. 77 sqq.

32

CONSPECTVS

LIBRORVM

Reeve M.D., Cicero. De optimo genere oratorum, in «Texts and Transmission», ed. L.D. Reynolds, Oxford 1983, p. 100-02. Reiff A.,

‘Interpretatio’,

‘imitatio’,

‘aemulatio’.

Begriff

und Vorstellung literarischer Abhüngikeit bei den Rómern, Diss. Kóln, Würzburg 1959, p. 38 sqq. Ruhnken D., P. Rutilii Lupi de figuris sententiarum et elocutionis

libri

duo...,

Lugduni

Batav.

1768;

cfr.

etiam ed. E. Brooks jr., Leiden 1970. Scarsi M., Due citazioni del Timeo ciceroniano, in «Studi

Noniani» XIII, Genova 1990, p. 269 sqq. Schmid

W.,

Ueber

die klassische

Theorie

und

Praxis

d.

antiken Prosarhythmus, Wiesbaden 1959 («Hermes» Einzelschriften 12). Stangl Th., Zu Cicero's rhetorischen Scriften, «Philologus» 44, 1885, p. 290 (= Stangl)). —,

Zu

Cicero

‘De

oratore’

II 321,

«Philologus»

1896, p. 391 sq. (= Stangl?). Steinmetz P., Planung und Planünderung schen Schriften Ciceros, in «Beitrüge schen Literatur und ihrer Rezeption rausg. P. Steinmetz, Stuttgart 1990, p. Stróbel Ed., Zur Handschriftenkunde und ceros ‘Partitiones oratoriae', Progr.

N.F.

9,

d. philosophiz. hellenistiin Rom», he141 sqq. Kritik von CiZweibrücken

1887.

—-, Bericht über Cicero rhetorischen Schriften. De optimo genere oratorum, «Jahresber. class. Altertumswiss. » 100, 1895, p. 356. Ussani V., Una emendazione a Cicerone (‘De optimo genere

oratorum

1,1),

«Boll.

p. 38 sq. Wiegandt M., De metaphorarum no, Diss.

Rostock

1910.

Filol.

Class.»

usu quodam

2,

1896,

Ciceronia-

CONSPECTVS

RHETORVM

(ex ed. C. Halmii, Lipsiae 1863)

Ale.

= Alcuinus (Albinus), De rhetorica et de virtutibus (pp. 523-550). Aquil. Rom. = Aquila Romanus, De figuris sententiarum et elocutionis (pp. 22-37). De attrib. = Incerti auctoris tractatus De attributis pers. et negot. personae et negotio, Comment. in Cic. De inventione I 24-28 (pp. 305-310); Anonymus De attributis personis et negotiis, ex Cic. De inventione libro primo

(pp. 593-595).

Aug.

= Aurelius Augustinus De rhetorica R. Giomini, Roma 1990).

Beda

= Beda

Mart. Cap. Cass.

Venerabilis,

(ed.

Liber de schematibus

et tropis (pp. 607-618). = Martianus Minneus Felix Capella, Liber de arte rhetorica (pp. 449-492). = Cassiodorus, De rhetorica (pp. 495504); cfr. R.A.B. Mynors, Cassiodori Senatoris

Institutiones,

Oxonii

1937

(1961). Clod.

Emp.

= Clodianus,

Ars

rhetorica

de

statibus

(pp. 590-592). - Emporius, De ethopoeia, praeceptum loci communis, praeceptum demonstrativae materiae, praeceptum deliberativae (pp. 561-574).

34 Excc.

CONSPECTVS

rhet.

Excerpta rhetorica (pp. 585-589). Consultus

Fort.

RHETORVM

e cod.

Fortunatianus,

(pp. 81-134);

cfr.

Paris.

7530

Árs

rhetorica

L. Calboli

Montefu-

sco, Consulti Fortunatiani Ars

Rhetori-

ca, Bologna 1979. Commentum in Cic. Rhetorica (ed. J. Martin, Grillius. Ein Beitrag zur Ge-

Grill.

schichte

Isid.

Rut. Lup.

der

Rhetorik,

Studien

zur Ge-

schichte und Kultur des Altertums XIV 2-3, Paderborn 1927). Isidorus, Etymologiarum libri, ex libro secundo capita de rhetorica I-XXI (pp. 507-522); cfr. W.M. Lindsay, Isidori Hispal. episcopi Etymologiarum sive Originum libri XX, Oxonii 1911. P. Rutilius Lupus, Schemata lexeos (pp. 3-21);

cfr. E. Brooks

jr., P. Rutilii Lu-

pi, De figuris sententiarum et elocutioPrisc.

nis, Leiden

1970.

Theodorus

Priscianus,

Praeexercitami-

na ex Hermogene versa (pp. 551-560 = G.L.K. III, pp. 430-440); cfr. M. Passalacqua, Prisciani Caesariensis opuscula. ... Praeexercitamina,

matis

Sever. I. Vict.

1987.

Iulius Rufinianus, De figuris sententiarum et elocutionis (pp. 38-47); De sche-

I. Rufin.

Schem.

Roma

dian.

lexeos,

De

schematis

dianoeas

(pp. 48-62: utrumque libellum a Rufiniano abiudicavit Ruhnken). Incerti auctoris Schemata dianoeas (pp. 71-77). Iulius Severianus, Praecepta artis rhetoricae (ed. R. Giomini, Romae 1992). C. Iulius Victor, Ars rhetorica (ed.

CONSPECTVS RHETORVM

R. Giomini

-- M.S.

35

Celentano,

Leipzig

1980). Sulp. Vict. Victor.

= Sulpicius Victor, Institutiones oratoriae (pp. 313-352). = Q. Fabius Laurentius Victorinus (= C. Marius Victorinus), Explanationes in Rhetoricam

M.

Tullii

Ciceronis

(pp. 155-304). Praeter artis rhetoricae scriptores laudantur: Anaxim. Aristot.

Ascon.

Cels.

Charis. Cic.

= Anaximenes, M. Fuhrmann,

Ars rhetorica Lipsiae 1966).

(ed.

Aristoteles, Rhetorica (I, II, ed. M. Dufour, Paris 1960; III, ed. M. Dufour -

A. Wartelle, Paris 1973). Q. Asconii Pediani, Orationum Ciceronis quinque enarratio (ed. A. Kiessling — R. Schoell, Berolini 1875). Cornelii Celsi fragmenta (ed. Fr. Marx, Corp. Medicor. Latin. I: A. Cornelii Celsi quae supersunt, Lipsiae et Berolini 1915). Charisius, Ars grammatica (ed. C. Barwick, Lipsiae 1964). M. Tullii Ciceronis De inventione (ed. E. Stroebel, Lipsiae 1915); De oratore (ed. K. Kumaniecki, Leipzig 1969); Brutus (ed. E. Malcovati, Lipsiae 1965); Orator (ed. R. Westman, Leipzig 1980); Partitiones oratoriae. Topica (ed. A.S. Wilkins, Rhetorica II, Oxonii 1903 (1970); De optimo genere oratorum (ed. A. Yon, Paris 1964). Magnum

36

CONSPECTVS

RHETORVM

auxilium nobis praestitit K.M. W.A.

Oldfather

-- ΗΝ.

Abbot —

Canter,

Index

verborum in Ciceronis Rhetorica nec non Incerti auctoris libros ad Herennium,

Univ.

Illinois

Press,

Urbana

1964. Cled.

Cledonius,

Ars

grammatica

(G.L.K.

V,

grammatica

(G.L.K.

I,

Lipsiae 1868). Diom.

Diomedes,

Árs

Lipsiae 1857). Donat.

Hermag.

Hermog. Hieron.

Isocr.

Donatus,

Non.

περὶ ὕψους

Pomp. Quint.

grammatica

(G.L.K.

IV,

1913).

S. Eusebii Hieronymi epistulae (ed. I. Hilberg, I, Vindobonae - Lipsiae 1910; cfr. etiam S. Hieronymi epistulae III, ed. J. Labourt, Paris 1953). Isocratis fragmenta (ed. L. Radermacher, Ártium scriptores. Reste d. voraristotelisch. Rhetorik, «Sitzungsber. Akad.

Lucil.

Ars

Lipsiae 1857). Hermagorae Temnitae testimonia et fragmenta (ed. D. Matthes, Lipsiae 1962). Hermogenis opera (ed. H. Rabe, Lipsiae

d. Wiss. Wien, Philos.-hist. Klas-

se» 1951). C. Lucilii carminum reliquiae (rec. F. Marx, Lipsiae 1904). Nonius, De compendiosa doctrina (ed. W.M. Lindsay, Lipsiae 1903 = Hildesheim 1964). περὶ ὕψους (ed. H. Lebegue, Paris 1939). Pompeius, Comment. Artis Donati (G.L.K. V, Lipsiae 1868). = M. Fabius Quintilianus, Institutionis

CONSPECTVS RHETORVM

oratoriae tom,

Rhet. Gr.

libri XII

Oxonii

1970);

37

(ed.

M. Winterbot-

cfr.

etiam

E. Bon-

nell, Lexicon Quintilianeum, Lipsiae 1834 = Hildesheim 1962). Rhetores Graeci voll. I-II (ed. L. Spengel, Lipsiae 1854-1856 - Frankfurt/Main 1966); vol. I p. II (ed. C. Hammer, Lipsiae

1894);

voll. IV-IX

(ed.

Ch.

Walz,

Stuttgartiae- Tubingae-Londinii-Lutetiae 1833-1836); Rhet.

Her.

vol. XIV

(ed.

H. Rabe,

Li-

psiae 1931). Incerti auctoris de ratione dicendi ad C. Herennium libri IV (ed. F. Marx — W. Trillitzsch, Lipsiae 1964); cfr. etiam Cornifici,

Rhetorica

ad

(ed. G. Calboli, Bologna

C. Herennium

1969).

CONSPECTVS

Gulielmius (Gruter) Ernesti Schiitz Orelli Jahn

Kayser Klotz Piderit Hedicke Friedrich Wilkins Fossataro

Bornecque

i WV wd»

Norimb. 1497 Mediol. 1498 Valla Ascensius Aldus Junt. Cratander Manutius Ramus Lambinus

Venet. 1485 (B. Alexandrinus — A. Asulanus) Norimberg. 1497 (A. Koberger) Mediolan. 1498 (Alex. Minucianus) Venet. 1502 (comment. G. Vallae) Paris. 1511 (I.B. Ascensius) Venet. 1514 (A. Manutius) Florent. 1514 (Ph. Giunta) Basil. 1528 (A. Cratander) Venet. 1546 (P. Manutius) Paris. 1557 (comment. P. Rami) Paris. 1566 (D. Lambinus) Hamburg. 1618 (J. Gulielmius J. Gruter) Halis Sax. 1783 (J.A. Ernesti) Lips. 1814 (Chr. G. Schütz) Turic. 1845? (J.C. Orelli — J.G. Baiter - C. Halm) Berolin. 1851, 1859?, 1869*, 1913* (O. Jahn) Lips. 1860 (C.L. Kayser) Lips. 1863 (R. Klotz) Lips. 1867 (K.W. Piderit) Sorau 1889 (E. Hedicke) Lips. 1893 (W. Friedrich) Oxon. 1903 (A.S. Wilkins) = Città di Castello 1914? (P. Fossataro) Paris. 1921 (H. Bornecque)

n

1485

n

Ven.

EDITIONVM

CONSPECTVS EDITIONVM

Biglia Boselli Hubbel Yon

Isager

39

Torino 1933 (M. Biglia) Milano 1936 (C. Boselli) Londin. — Cantabrig., Massachuss. 1949 (H.M. Hubbel) Paris. 1964 (A. Yon) Odens. 1982 (J. Isager)

d

CODICVM

= = = = = = = =

Sangallens. Stiftsbibl. 818 (saec. XI) Paris. Lat. 7347 (saec. XI) Lambeth. 425 (saec. XII-XIII) Laurent. Plut. 50,1 (saec. XIV ex.) Paris. Lat. 7704 (saec. XV) Vat. Reg. Lat. 1841 (saec. XV, secundo quarto in.) Vitebergens. Yg 4^ 24 (a. 1432 scr.) Vat. Palat. Lat. 1493 (saec. XV) Vat. Ottob. Lat. 1449 (inter a. 1442 et a. 1450 scr., proximus cod. Laur. 90 sup. 88, saec. XV) = Vat. Ottob. Lat. 2057 (a. 1422 scr.)

I

O»mNUCZXO

CONSPECTVS

Praeterea Cod. Vat. Ottob. Lat. 1996 (saec. XV), origine Italicus, litteris scriptus humanistarum scripturae conformatis, ab eodem exemplari, quo usi sunt Z H, fluxisse videtur, sed iis auctoritate nonnumquam cedit; cod. Vat. Palat. Lat. 1741 (a. 1466 exarat., quantum spectat ad opusc. De optimo genere oratorum), origine Germanicus, pluribus scribis compositus et litteris Gothicis semivulgaribus scriptus, nunc cum textu codd. G P conspirat, nunc ad consensum codd. recc. redit: eius lectiones potiores et validiores aliquando in apparatu laudantur. Perraro lectiones memorantur deductae ex codd., qui humanistarum aetate transscripti sunt: Cesen. S XII 6 (scr. 1406?), Paris. Lat.

7713, Vat.

Lat.

5137, Laur.

48,15 et 90 sup.

88,

CONSPECTVS CODICVM

41

Bodl. Lat. 37 (scr. 1412 vel 1413?), B.L. Add. 19586 !; nam

eorum traditio, magis inquinata et interpolata, cum corruptelis recentiorum persaepe coniungitur et minime valet

ad textum refingendum.

! Quae animadvertit Reeve (p. 102) ad cod. Vat. Lat. 5137 parum absoluta et imperfecta apparent: nam inscriptionem De optimo genere oratorum trad. etiam Palat. Lat. 1741; tolerabili (8 6) serv. etiam O, nec non fieret (8 19) etiam Z H O.

M. TVLLI DE OPTIMO

CICERONIS

GENERE

ORATORVM

Oratorum genera esse dicuntur tamquam poetarum: id secus est; nam alterum est multiplex. Poematis enim tragici, comici, epici — melici etiam ac dithyrambici

-,

quo

magis

est

tractatum

a

1 !

Latinis,

1,3 (melici) Cic. Orat. 183

INCIPIT DE OPTIMO GENERE ORATORUM G M.T.C. DE OPTIMO GENERE ORATORUM P Incipit tullius de achademicis (mg. add. m. alt.), inde Incipit de optimo genere oratorum mg. scr. m. aliq. rec. M M.T. CICERONIS DE OPTIMO GENERE DICENDI INCIPIT H MARCI T. CICERONIS PREFATIO IN ORATIONES DEMOSTENIS ESCHINISQUE QUAE NON REPERIUNTUR O M.T. Ciceronis de perfecto genere dicendi liber Ottob. Lat. 1966 Marcus -T- de optimo genere oratorum Palat. Lat. 1741 Inscriptione carent cett. codd., praeter De optimo genere orator Vat. Lat. 5137 Titulum De optimo genere oratorum trad. Charisius (258, 19 et 24) et dubitanter Asconius Pedianus (Mil. Praef.) 1,1esse dicuntur] duo dicuntur esse ZH / dicunt O // 2 sed id ZH / multiplex] simplex, alterum multiplex Lambinus (sed cf. Monteleone 8) // 3 enim secl. Mommsen, nonnullis editor. probant. / etiam om. ZH / dithyrambici etiam ac iambici Ursinus melici, elegiaci et iambici Ussani // 4 quod LZHO / quod minus Lambinus,

ex Rom.

Amasaei

coniectura

quod

rarius

Hedicke

/

Verba quo magis — a Latinis secl. Ernesti (ita pler. edd.), a Latinis

44

M. TVLLI CICERONIS

suum cuiusque (genus) est, diversum a reliquis. Itaque et in tragoedia comicum

turpe tragicum; et sonus et quaedam rum autem si quis grandis aut gravis

vitiosum est et in comoedia

in ceteris suus est cuique certus intellegentibus nota vox. Oratoita numerat plura genera, ut alios aut copiosos, alios tenuis aut sub-

1 (diversum) Cic. Orat. 37 // 2 cf. Horat. A. p. 89, Quint. XI 1, 2. Cic. De orat. III 30; Orat. 109 // 3 (sonus) Cic. Brut. 100 // 4 (vox) Cic. Orat. 57, 173 // 2,5 (plura genera) Rhet. Her. IV 11; 13; Cic. De orat. II 115; 121; 128; 310; 341; III 34; 177; 199; 212; Orat. 20; 37; 53; 69; 75-99; 101; Horat. A. p. 80; 260; 280; Sen. Epist. 100, 10; Quint. III 5, 2; VIII 3, 40; XII 10, 58; 66; Gell. VI 14; Non.

59, 30 sqq. ; 115, 24-26; Fort. 125, 27; 126, 1 et 15; I. Vict. 92, 12; 93, 15; Isid. 515, 26; Empor.

561, 7

secl. Friedrich (ita Yon, qui tamen quom a Graecis pro quo magis scr.): recte verba quod - a Latinis ad poematis genus singillatim referenda put. Turnebus (Advers. I 4); de quo cf. Fossataro? 155 quod magis est tractatum a Graecis quam a Latinis Muretus, Auratus // 1 suum cuiusque (genus) est nos (cf. Giomini 16), coll. Cic. Orat. 5 et 181 suum quo ius (quoius M) est (om. M) GBATM suum cuius est P suumque ius est LZH suum quod vis est O suum cuique ius est Vat. Lat. 5137 suum, quo cuiusque est Norimb. 1497 suum cuiusvis est Aldus suum cuiusque est Manutius suum cuivis et Mommsen, Jahn sed suum cuique genus est et Hammer

suum cuique ius est (ubi ius = νόμος, teste Plut. Mus.

6,

1133 B), Hendrickson, coll. Cic. Tusc. III 20, Quint. I Pr. 23 suum genus est Yon / et om. H // 3 et om. H / cuiusque PLBAO /

certus om.

BZH (atque) certus (cuiusque serv.) Hedicke, contra

Stróbel 356 // 4 nota om. O // 2,5 enumerat ZH / plura om. H / alios graves alios copiosos O // 6 alios subtiles alios breves O //

DE OPTIMO GENERE ORATORVM

tilis aut brevis, alios eis interiectos et dios putet, de hominibus dicit aliquid, In re enim quid optimum sit quaeritur, citur quod est. Itaque licet dicere et mum

epicum poetam,

45

tamquam mede re parum. in homine diEnnium sum-

si cui ita videtur, et Pacuvium

tragicum et Caecilium fortasse comicum. Oratorem genere non divido; perfectum enim quaero. Vnum est autem

genus

perfecti,

a quo

qui absunt,

non

ge-

nere differunt, ut Terentius ab Accio, sed in eodem 10

genere non sunt pares. Optimus

dicendo

animos

audientium

est enim orator, qui

et docet

et delectat et

permovet. 4 Cic. De orat. III 27; Orat. 36 // 3,7 Rhet. Her. IV 17; Cic. De orat. 1 59; 128; II 33; III 80; 143; Orat. 55; 61 Quint. II 15, 33; IX Pr. 17; X 2, 9; 28; XII Pr. 4; 1, 9; 2, 9; 31; 9, 8; 10, 2 // 7

(unum) Cic. De orat. III 26; Orat. 61; 69; I. Vict. 93, 16 // 11 cf. Opt. 5 et 16. Aristot. Rhet. 1356 a, 2 sqq. ; Apsin. Rhet. Gr. I 297, 2 sqq.; Rhet. Her. I 7; Cic. Inv. 1 20; De orat. II 115; 121; 128 sq.; 310; III 96; 104; Brut. 89; 185; 276; Orat. 69; 101; 122; Part. orat. 5; Quint. III 4, 15; 5, 2; V Pr. 1; 8, 3; VIII Pr. 7; X 2, 23; XI 1, 6; 3, 154; XII 2, 11; 10, 43; 59; 70; August. Doctr. Christ. IV

12, 27 et 34 (= Hraban. Maur. Inst. cleric. III 32); Fort. 130, 6-7; I. Vict. 81, 4; 93, 15; Victor. 194, 39; 195, 11; Mart. Cap. 464, 28; 485, 9; [Cass]. 501, 33; Isid. 515, 33 sqq.

1 et om.

Ὁ // 2 de! AO,

om.

cett. codd.

/ hominis

ZH /

deicit

(deiecit LH) codd. (praeter dicet AO), unde dicit scr. Orelli: sed cf. P. Rami comment. («de hominibus dicunt aliquid») / de re sadd. m. alt. P // 3 autem post homine add. A // 4 quid H / licet om. ZH et licet O / diceret ZH / et om. ZH AO // 5 videretur O // 6 celium (mg. cecilium A) ZH A // 3,6 oratorum genera Pluygers // 7 enim sadd. P // 8 est om. ZH / genere om. Laur. 90 sup. 88, O // 10 optime B / oratorum O // 11 et edocet M // 12 et permovet om. B //

46

M. TVLLI CICERONIS

Docere debitum est, delectare honorarium, permove-

re necessarium. Haec ut alius melius quam alius, concedendum est; verum id fit non genere, sed gradu: optimum quidem unum est et proximum quod ei simillimum. Ex quo perspicuum est, quod optimo dissimillimum

sit, id esse deterrimum.

Nam quoniam eloquentia constat ex verbis et ex sententiis, perficiendum est, ut pure et emendate loquentes, quod est Latine, verborum praeterea et propriorum

et

translatorum

elegantiam

persequa-

10

1 (docere debitum) Cic. Orat. 69 // 4,2 (alius melius...) Cic. Orat. 22 // 7 cf. Opt. 23. Cic. De orat. II 73; III 26; 96; Orat. 12; 71; 227; Part. orat. 4; Quint. VIII Pr. 20 et 32; I. Vict. 93, 26 // 8 (pure, Latine) Rhet. Her. IV 17; Cic. De orat. I 144; 229; III 29; 37; 38; 42; 49; Orat. 53; 79; Brut. 258; 274; Quint. VIII 1, 1; XI 1, 2; Fort. 125, 8; I. Vict. 82, 2; Sulp. Vict. 320, 32; Mart. Cap. 472, 22; Isid. 515, 19 / (emendate) Charis. 258, 19; Cic. Orat. 79; Brut. 258; Quint. I 4, 3; 5, 1; VIII 1, 1 sq.; 3, 1; XI 3, 30; Fort. 132, 2; Sulp. Vict. 320, 36 // 10 Aristot. Rhet. 1404 b, 6 et 31 sqq.; Rhet. Her. IV 17; Cic. De orat. III 149 sqq.; 155; 157; Orat. 80; Quint. VIII 2, 4 sqq.; 3, 15; Fort. 125, 8; I. Vict. 82, 3; 15; Sulp. Vict. 320, 32; Mart. Cap. 472, 22; Isid. 515, 19; 517, 1; Ale. 544,

18

1 et docere ZH

/ honoratum T honorum M

De honorarium cf.

Thes. L. L. VI 3, col. 2933; Dihle 307; Yon 160; Monteleone 28 et

Praef. (adnot. 14) huius ed. / permovere] fmoue scr. M // 4, 2 hoc AO / alius faciat A // 4 quidem] enim A / est et] extat LZH / quod] quidem AZH // 5 optimi L // 7 Verba nam quoniam — persequamur (1.10) laud. Charis. II 258, 19-23, (sed perficiundum et tralatorum trad. codd.) / eloquentia G / ex? om. ZH

// 9 praeterea

om.

Bodl.

Lat.

37,

B.

L. Add.

19586,

et propriorum om. O // 10 tralatorum G / elegantia M //

A

/

DE OPTIMO GENERE ORATORVM

47

mur: in propriis ut lautissima eligamus, in translatis ut,

similitudinem

secuti,

Sententiarum

autem

esse laudum:

sunt

verecunde

totidem enim

genera

docendi

utamur

sunt

acutae,

alienis.

quot

dixi

delectandi

quasi argutae, commovendi graves. Sed et verborum est structura quaedam duas res efficiens, numerum et levitatem,

et sententiae

suam

compositionem

ha-

1 (propriis) Aristot. Poet. 1457 b, 1 sqq.; Rhet. Her. IV 17; Cic. De orat. III 150; Orat. 80; Quint. VIII 2, 22; 6, 4 sqq.; Fort. 122, 22; 26; 124, 3; 14; I. Vict. 82, 17; Mart. Cap. 472, 29; Álc. 544, 31

/ (translatis) Rhet. Her. IV 45; Cic. De orat. III 155; 157 sqq.; 165; Orat. 81; Att. XVI 17, 1; περὶ ὕψους 32, 1; Quint. VIII 2, 22;

6, 4 sqq.; Tryph. Rhet. Gr. III 191, 24; Greg. Corinth. Rhet. Gr. III 216, 10; Cocondr. Rhet. Gr. III 232, 15; Georg. Choerob. Rhet. Gr. III 245, 15; Demetr. Rhet. Gr. III 280, 14; Fort. 124, 23; I. Vict. 82, 19; Mart. Cap. 473, 15; Alc. 544, 31 sqq.: de translatis cf. etiam Aristot. Rhet. 1405 a, 3 sqq.; Poet. 1457 b, 6 sqq. // 5, 4-5 Rhet. Her. IV 11 sqq.; Cic. De orat. II 34; 177; 248; 262; III 177; 223; Orat. 20; 42; 69; 76 sqq.; 79; Brut. 65; 325; Quint. XII 10, 59; Non. 115, 24; Fort. 125, 27; 126, 1 et 15; I. Vict. 92, 12 sqq.; Isid. 515, 26; Empor. 561, 7 // 6 Rhet. Her. IV 18; Cic. De orat. III 171; 201; Orat. 78; 140; 149; 164; 201 sq.; Part. orat. 21; Quint. IX 4, 33 sqq.; 58; Fort. 127, 16; I. Vict. 84, 17; Mart. Cap. 474, 13; Diom. I 453, 4; 466, 26; Pomp. V 287, 20; Alc. 545, 22 // 5-6 Cic. De orat. II 64; III 171; 201; Orat. 20; 185;

Quint. IX 1, 26 sqq.; X 1, 52 // 7 (sentent. compos.) Cic. De orat. II 180; III 201; Orat.

140; Quint.

IX 1, 40; 2, 1et 5

1 tralatis G // 2 ut similit.] verisimilitudinem O / verecunda G // 5, 3 tot A / diximus O // 5 quam B / etiam graves A // 6 constructura ( om. est) ZH // 7 lenitatem ZH OT / sententiae om. ZH // 7 habet H / et (p. 48,1) Valla, Ramus nec non Lambinus, qui in lect. probandam mendum subesse suspic.: om. codd., praeter ZH, qui hanc ad comprobandum et accommodatum ordinem scr.

48

M. TVLLI CICERONIS

bent, et ad probandam rem accommodatum ordinem. Sed earum omnium rerum [ut aedificiorum] memoria est quasi fundamentum, lumen actio. Ea igitur omnia in quo summa erunt, erit perfectissimus orator; in quo media, mediocris; in quo minima, deterrimus. Et appellabuntur omnes oratores, ut pictores appellantur etiam mali, nec generibus inter sese,

1 (accommod. ord.) cf. Opt. 23. Cic. De orat. I 213; II 357; Orat. 181; 204; Quint. VIII 2, 22; IX 4, 23; I. Vict. 85, 11 // 3 (memoria) Rhet. Her. I 3; III 29; Cic. Inv. I 9; De orat. I 18; II 357; Part. orat. 26; Quint. III 3, 7; XI 2, 1; Fort. 128, 24; I. Vict. 95, 14; Aug. 36, 2; Victor. 178, 6; Mart. Cap. 455, 8; 483, 13; Cass. 495, 19; Alc. 526, 27; 545, 36 / (actio) Rhet. Her. I 3; III 19 sqq. ; Cic. Inv. I 9; De orat. I 18; III 213; 221 sqq.; Orat. 55; Part. orat. 3; 25; Quint. XI 3, 1; 7; Fort. 130, 8; I. Vict. 96, 13; Aug. 36, 9; Victor. 178, 9; Mart. Cap. 455, 9; Cass. 495, 20; Ale. 526, 28; 546,11

Il 6,6 (ut pictores) cf. Opt. 11. Cic. Orat. 65; (pictura) De orat. II 69; III 98; 195; Orat.

36

2 ut aedificiorum supervacanea, ut glossam, put. Lambinus (cf. De orat.

III 151; Brut.

258); serv.

Orelli brachylogiae

causa

et

Fossataro? 86 (coll. Cic. Orat. 147: sed haec sententiae similitudinisque structura ab illa dissidet) // 6,4 in quo summa erunt (erunt summa A) erit T A in quo summa (om. erunt) erit GPMLB in quorum summa (om. erunt) ZH in quo summa erunt (om. erit) O in quo omnia erunt summa (om. erit) Norimb. 1497 / perfectissimus ZH (cf. $ 3; Orat. 47) peritissimus cett. codd. praestantissimus (cf. $ 13) coni. Lambinus in mg. ed. 1584 is erit orator perfectissimus Ruhnken in comment. Leidens. (1768) ad Rutil. Lup. 200 // 5 in quorum media ... in quorum min. ZH // 6 et] sed Jahn / appellantur A // 7 mali] minutuli L rudes Paris. 7713 //

DE OPTIMO

GENERE

ORATORVM

49

sed facultatibus different. Itaque nemo est orator, qui Demostheni se similem nolit esse; at Menander Homeri noluit: genus enim erat aliud. Id non est in oratoribus

10

aut,

etiam

si est ut alius

gravitatem

se-

quens subtilitatem fugiat, contra alius acutiorem se quam ornatiorem velit, etiam si est in genere tolerabili, certe non est in optimo, si quidem, quod omnis laudes habet, id est optimum. Haec autem dixi brevius quidem quam res petebat, sed ad id, quod agimus, non fuit dicendum pluribus; unum enim cum sit genus, id quale sit quaeri1 (facultatibus): tantum singulari numero Rhet. Her. IV 58; De orat. I 78; 84; 90; 142; 216; 218; II 33; 125; Orat. 70; 231; Quint.

X 1, 69; XII 1, 29; 33; I. Vict. 93, 17 // 4 (gravitat.) cf. Opt. 2. Rhet. Her. IV 11; 32; Cic. Inv. II 49; De orat. II 247; III 28; 31; 177; 200; 334; Orat. 20; 22; 32; 96; 192; Part. orat. 20; Quint. X 1, 116; XII 9, 6; Fort. 126, 1; I. Vict. 93, 3; Isid. 515, 28 // 5 (subtilitat.) cf. Opt. 2. Rhet. Her. IV 11; Cic. Brut. 64; 67; 154; 291; De orat. I 68; II 98; III 66; 177; Orat. 22; 69; 76; 81; 83; 96; 110; Quint. VIII 3, 40; XII 10, 58; 67; Fort. 126, 2; I. Vict. 93, 2; Isid. 515, 29 / (acutiorem ... ornatiorem) Cic. De orat. II 98; Orat. 78; 80; I. Vict. 92, 17 sqq.

1 differunt LBZHAT // 2 se similem (simil. se A) OT Paris. 7713 similem (ss. lis P) cett. codd. / se Demosth. simil. edd. ant. // 3 homero ZH / At id A // 4 aut] at O // 5 accusatorem se quam oratorem

ZH

// 6 malit

AT

esse

velit

B

/ tolerabili

O,

Vat.

Lat. 5137 («probabili, vendibili, mediocri» interpret. Ramus) tolerabile cett. codd. tolerabilis ... non est optimus Hendrickson 115 sq., contra Monteleone 10 // 7 quod] qui ZH // 8 id om. 0 idem quidem ZH / est om. BZH // 7,9 Hoc Α / autem om. 0 / quidem GA equidem cett. codd. // 10 discendum B // 11 enim om. A / quoniam si est (sit B) genus LB si genus (orn. cum et sit) ZH //

50

M. TVLLI CICERONIS

mus. Est autem tale quale floruit Athenis, ex quo Atticorum

Nam

oratorum

ipsa

vis

ignota

alterum multi viderunt,

est,

nota

gloria.

vitiosi nihil apud

esse, alterum pauci, laudabilia esse multa.

eos

Est enim

vitiosum in sententia, si quid absurdum aut alienum

5

aut non acutum aut subinsulsum est; in verbis, si in-

quinatum, si abiectum, si non aptum, si durum, si longe petitum. Haec vitaverunt fere omnes qui aut Attici numerantur aut dicunt Attice: sed quatenus valuerunt,

sani

et

sicci

dumtaxat

habeantur,

sed

1,9-8 cf. Cic. Inv. I 91; De orat. III 65 sq.; Orat. 89; 90 sq.; 192; 235; Brut. 284; Quint. VIII 3, 57; I Vict. 90, 7 // 8,10 cf. Opt. 12. Cic. Orat. 76; Brut. 51; 202; 285; Quint. X 1, 44; 2, 16 sq.; XII 10, 17; 35

1 ex quo codd., id est «ex eo quod optimum est tale genus, quod floruit Athenis», ut Hammer 185 nec non Hendrickson 116 sq., Ernestio praeeunte, put.; itaque «praeoccupatio » illa (ὑστερολοyia) ipsa vis ignota est adversative sumitur atqui Hedicke; lacunam perperam suspicat. Menozzi! 209 / quorum oratorum coni. Kayser / antiquorum (antico- B athico- mg. L) BL // 2 vis om. B / nota gloria om. T // 3 vitiosum L / eos] aliquos ZH // 4 esse om. O / sunt enim vitiosa O // 5 sententia] gloria ZH / aut] ut B // 6 acutum om. H / est om. ZH // 7 si abiectum om. P / aptum ex apertum L // 8,9 attice BZH / numerant GB / dicant GP / quatenus] qui eatenus Gulielmius qui hactenus Lambinus (sed nimis presse et summatim Ciceronis sententiam ita expedivit «qui hactenus valuer., ut vitia vitar.,

sani

dumtax.

et sicci habeant., et liceat illis

palaestrice ... spat., non autem coron. ab Olymp. petant») // 10 habentur ZH habebantur B / sed om. Lambinus //

1

DE OPTIMO

GENERE

ORATORVM

51

ita ut palaestritae, spatiari in xysto ut liceat, non ab Olympiis coronam petant; qui cum careant omni vitio, non sunt contenti quasi bona valetudine, sed vi-

ris, lacertos, sanguinem quaerunt, quandam etiam suavitatem coloris. Eos imitemur, si possumus; si minus, illos potius qui incorrupta est proprium Atticorum, quam

sanitate sunt, quod eos quorum vitiosa

abundantia est, qualis Asia multos tulit. Quod cum faciemus (si modo id ipsum adsequemur: est enim

1 (palaestritae ... xysto) Cic. De orat. I 98; II 20 sq.; Orat. 14; 42; 186; 228; Brut. 10; Quint. I 11, 15 sq.; Π 8, 7; IX 4, 56; I. Vict. 103, 14 // 4 (lacertos) Cic. De orat. I 242; Brut. 64; Quint.

VIII Pr. 19 / (sanguinem) Rhet. Her. IV 58; Cic. De orat. III 199; Orat. 76; Brut. 68; Quint. VIII Pr. 19; X 1, 60 // 5 (coloris) Cic. De orat. III 100; 199; Orat. 65; Brut. 162; Quint. VI 3, 107 et 110;

5,5; VIL 1, 40; VITI 5, 28; IX 1, 18; X 1, 116; X11, 85; XII 8,6//6 (sanitate) Cic. Orat. 90; Brut. 51; 278 sq.; 284; Quint. XII 10, 15 ῇ

1 ut om. ZH / palestricte B palestrice ZHT («palaestritarum more deambulare» Ramus) / eis spatiari Lambinus / xisto (ss. circo) P / ut om. Ramus, Lambinus / licet

ZH dicat B / (at) non He-

dicke, asyndeton removens (ita ad $ 17, p. 59,5 (at) non spurcus et ad ὃ 18, p. 61,2 Eidem (tamen) Andriam) non (ut) Stangl / ab om. ZH // 2 olympiis qui L / cum] quoniam LBT quamvis Ven. 1485 / careant om. ZH carent T // 3 sint GPMAT / bona om. A // 4 et sanguinem O / quaerunt MT quaerant GPLBAO petant ZH / et quandam B quadam ... suavitate O quidam Kraffert // 5 etsi eos LZH // 6 suavitate T // 7 tam proprium ZH / quam eos] quasi eorum ZH / 9,8 cum] quoniam LBZT // 9 in id LB etiam id ZH //

52

permagnum), eius quidem

M. TVLLI CICERONIS

imitemur, tenuitatem

si potuerimus, potissimum:

Lysiam

est enim

et

multis

locis grandior; sed quia et privatas ille plerasque et eas ipsas aliis et parvarum rerum causulas scripsit, videtur esse ieiunior, cum

se ipse consulto ad minu-

tarum causarum genera limaverit. Quod

qui ita fa-

ciet, ut, si cupiat uberior esse, non possit, habeatur

sane orator, sed de minoribus; magno autem oratori etiam illo modo saepe dicendum est in tali genere 10 causarum. Ita fit ut Demosthenes certe possit summisse dicere, elate Lysias fortasse non possit. Sed si

9.2 (tenuitat.) Quint. VIII 3, 18; X 2, 23; XII 10, 21; (tenuis) Cic. Orat. 20; 29; 53; Brut. 64 // 5 (ieiunior) Cic. De orat. III 28; Orat. 110; Quint. IX 4, 17; XII 10, 21 et 24 // 6 (limaverit) Cic. De orat. I 180; III 31; 190; Orat. 20; Brut. 35; 93; Quint. 118, 4; XI 1, 3; 31; ΧΗ 10, 17; 50 // 10,10 (summisse) Cic. De orat. II 215; III 212; Orat. 26; Quint. VIII 2, 1; XI 3, 43; Plin. Ep. III 13, 4; Isid. 515, 26 // 11 (elate) Charis. 258, 24; Cic. Brut. 35; Orat. 124; Tusc. V 24; Sen. Controv. I 8, 16; Quint. I 10, 24; VI 2, 19; X13, 43; Plin. Ep. III 13, 4; VI 33, 8; VH 12, 4; Aq. Rom. 34, 26; Mart. Cap. 454, 25; Isid. 515, 28

1 quod magnum M / poterimus ZH O possumus AT // 2 multis in A Il 3 quia om. M / privatus (ita Cesen. S XII 6, Laur. 48,15) ZH / pler. etates ipsas (ita Cesen. S XII 6, Laur. 48,15 illas LB) ZHLB // 4 aliis edd. ant. et Vallae comment. (cf. Cic. Brut. 48) et alias codd. et aliis Yon / inscripsit ZH // 5 iunior M / quoniam LZH quo B / ipso GM / ad om. ZH // 6 limaverat ZH: «expolivit» interpret. Ernesti / qui om. ZH // 7 ut ZH, om. cett. codd. / cupit Ὁ / habetur M habeat H habet Z // 8 de moribus ZH // 9 etiam] et O // 10,10 Verba lta fit — possit laud. Charis. 258, 24 | possit om.

ZH / suavissime ZH

Z / et elate Charisius / forte ZH nesti //

// M diceret, t exp.

/ sed si qui vel sed qui coni. Er-

10

DE OPTIMO GENERE ORATORVM

53

eodem modo putant, exercitu in foro et in omnibus templis, quae circum forum sunt, conlocato, dici pro Milone decuisse, ut si de re privata ad unum iudicem diceremus, vim eloquentiae sua facultate, non rei natura metiuntur. Qua re quoniam non nullorum sermo iam incre-

bruit, partim se ipsos Attice dicere, partim neminem nostrum dicere, alteros neglegamus; satis enim iis res ipsa respondet, cum aut non adhibeantur ad causas 10

aut adhibiti derideantur;

nam

si riderentur, esset id

1 Cass. Dio XL 54 // 4 (vim eloquentiae) Cic. De orat. I 64; 142; 161; 230; Orat. 112; 125; Quint. I Pr. 23; V 1, 2; IX 2, 33; XI 3,

56 // 11, 6 (increbruit) Cic. De orat. I 82; Orat. 23; 66 // 7 (Attice dicere) cf. Opt. 8; 12; 13 (bis). Cic. Orat. 23; 26; 28; 29; Brut. 284; 291; Quint. X 1, 44; XII 10, 22; 26; Sever. 53, 4 // 10 (derideantur ... riderentur) Cic. De orat. II 217; Orat. 90; Tusc. II 3; Rhet. Her. IV 9; Quint. VI 3, 18

1 in eodem A / exercitum LBZHOT Cf. Asc. Ped. in Praef. orat. Pro Milone / in? om. ZH // 2 collocata ZH collocatum T conlocatio ex conlatio P collata O // 3 docuisse ZH potuisse Norimb. 1497 debuisse dubitant. Lambinus / iudicem] ducem O // 4 dicemus ZH / regi naturam ZH // 11,6 non om. L / increbuerat T increpuit LB incepit (inci- H) ZH // 7 ipse L ipso B / partim se ipsa actione dic. partim etiam est nostrorum dic. altius intelligamus H, ita Z, nisi quod se ipsa actione dic. partim om. / partim inest nemini (om. B) nostrum (sadd. L) BL // 8 vestrum GT / scite ZH / his MZAOT // 9 ad causas om. ZH // 10 adhibite ZH / nam si riderentur om., spat. vac. rel. M / deridentur T irrideantur O / ridentur (-ter H) etiam ZH adhibean"tur AT arrideantur (-deatur Manutius) edd. ant. arriderentur Ramus, Lambinus / an si ridentur est id ipsum Att.? Stangl //

1l

54

M. TVLLI CICERONIS

ipsum Atticorum. Sed qui dici a nobis Attico more nolunt, ipsi autem se non oratores esse profitentur, si teretes auris habent intellegensque iudicium, tamquam ad picturam probandam adhibentur, etiam in12 scii tem eos cant

faciendi,

cum

aliqua

sollertia iudicandi;

sin au-

intellegentiam ponunt in audiendi fastidio neque quicquam excelsum magnificumque delectat, dise quiddam subtile et politum velle, grande or-

natumque

contemnere:

id vero

desinant

dicere,

qui

3 (teretes auris) Cic. Orat. 28 // 12,6 (fastidium) cf. Opt. 18. Cic. De orat. I 25; 258; II 209; III 98; 100; 193; Brut. 236; Quint. VIII 3, 23; XI 1, 15 // 8 (subtile) Cic. De orat. I 180; III 31; 66; Orat. 30; 69; 78; 83; 98; Quint. VI 3, 39; XII 10, 58 et 67 / (politum) Rhet. Her. IV 18; Cic. De orat. I 31; III 96; 184; Orat. 25; 29; 161; 172; Brut. 76; 284 sq.; 326; Quint. VII 6, 63; X 4, 4 //9

(ornatum) cf. p. 55, 2. Aristot. Rhet. 1414 a, 19 sqq.; Theophr. apud Diog. Laert. VII 59; Rhet. Her. IV 17 sq.; Cic. Inv. II 49 sq. ; De orat. III 145; 149; 152; 201; Orat. 29; 80; 134 sqq. ; Brut. 140 sg. ; 275; Part. orat. 16; Top. 34; Dion. Halic. Isocr. 3 I, 58, 4; Thucid. 22 I, 359, 1; Lys. 2-13; Pomp. 3-6 Us. ; Quint. VIII 1, 1; 3, 15; IX 1, 25 sqq. ; XI 1, 2; Fort. 125, 9; 20; Victor. 270, 16;

271, 22; I. Vict. 82, 11; 86, 7; Mart. Cap. 472, 24; 27; Alc. 544, 25 sqq. 1 qui dici a] quoniam iudicia ZH / more ex amore P // 2 nolunt T, edd. ant. (cf. praeced. neminem nostrum dicere): «refellitur contraria reprehensio Atticorum negantium Ciceronem Attice dicere» Ramus volunt cett. codd. ; de quo cf. Fossataro? 89 sq. ll 3 teretes auri LB

/ tenues is aures habet O

teretis auris habent om.,

spat. vac. rel., ZH / Verba iudicium -- aliqua (l. 5) om. ZH // 4 adhibeantur Manutius / etiam] et L / insciis M // 5 iudicandis M // 12,6 neque] nam ZH // 7 quaecumque ZH / magnificum ZH //8 dicat O / subutile G / ac AT / velle] utile AT // 9 desinant om. ZH / quae ZH //

DE OPTIMO GENERE ORATORVM

55

subtiliter dicant, eos solos Attice dicere, id est quasi sicce et integre.

Et ample

et ornate

et copiose

cum

eadem integritate Atticorum est. Quid? dubium est utrum orationem nostram tolerabilem tantum an etiam admirabilem esse cupiamus? Non enim iam quaerimus quid sit Attice, sed quid sit optime dicere. Ex quo intellegitur, quoniam Graecorum oratorum 13 praestantissimi sint ii qui fuerint Athenis, eorum autem princeps facile Demosthenes, hunc si qui imite-

2 (ample ... copiose) Cic. De orat. I 21; 62; II 120; III 76; Orat. 29 sq.; 106; 118; Part. orat. 79; 139; Top. 67; Brut. 201; Quint. I 4, 5; 7, 32; X 7, 12; XII 2, 28; 10, 71 // 5 (admirabilem) Cic. De orat. I 119; II 346; III 96; Orat. 97; 236; Brut. 280; 325; Quint. IV 1, 40 sq.; VIII Pr. 33; 3, 6; XI 1, 93

1 dicunt A T / Attice dicere. Item (interpunct. om. post integre) Hedicke, contra Stróbel / Verba id est — integre secl. Menozzi! 208 // 2 at si ample Lambinus at ample Ernesti etiam ample Jahn / cum] quod LZH / 3 integritas ZH / Post Atticorum est verba ut quoniam Attici — Attice dicere ($ 13, p. 56,1-3) disponere maluit Lachmann, Jahnio adprob. (cf. Monteleone 21); de quo tamen cf. Hendrickson 118 sq. / quid dubium est om. O cui dub. est Lambinus / est? om. LZH // 4 ut in ZH / nostram om. B Vat. Palat. Lat. 1741 // 5 admirabile M / esse om. P Vat. Palat. Lat. 1741 / cupiemus LB cupimus ZH / non] animo ss. non L / iam om. ZH // 6 si? om. A / optimum ZH // 13, 7 quoniam om. ZH // 8 sunt BZH / fuerunt LBAOT // 9 demosthenes ex -is P / nunc B / quis LZH OT / imitentur B imitaretur O //

96

M. TVLLI CICERONIS

tur, eum et Attice dicturum et optime, ut, quoniam Attici nobis propositi sunt ad imitandum, bene dicere id sit Attice dicere. Sed cum in eo magnus error esset, quale esset id dicendi genus, putavi mihi suscipiendum laborem utilem studiosis, mihi quidem ipsi non necessarium. 14 Converti enim ex Atticis duorum eloquentissimorum nobilissimas orationes inter seque contrarias, Aeschini et Demostheni; nec converti ut interpres, sed ut orator, sententiis iisdem et earum formis tamquam 10 figuris, verbis ad nostram consuetudinem aptis: in quibus non verbum pro verbo necesse habui reddere, sed genus

omne

verborum

vimque

servavi.

Non

14,10 (formis ... figuris) cf. Opt. 23. Rhet. Her. IV 16; Cic. De orat. II 98; III 34; Orat. 83; 134; 181; Quint. I, 8, 16 // 11 (consuetudinem) cf. Opt. 23. Cic. De orat. I 81; IIT 150; Orat. 186; Quint.

I 6, 45; VIII Pr. 25; XI 1, 12; XII 1, 19 1 eum om. MZH / dicet ZH / ut (inde add. his A) TA utrum PB utrus GM verum LZH utcumque sit (om. quoniam) O ut iis Norimb. 1497 utique ... id est (I. 3) Hedicke ut rursus Fossataro: cf. Stangl? 392, coll. Cic. Orat. 137 // 2 attici ex -ce M / prepositi ZH / sint OT // 4 esset! edd. ant. est et (miro errore ex éet) GPMLBAT inest et ZH magnum errorem et (ita Laur. 90 sup. 88) O / id om. O // 5 Verba putavi — appendere ($ 14, Ρ. 57,2) laudat Hieron. Epist. 57, 5, 3 / mihi suscipiendum] nunc suscipere ZH // 6 utilem om. ZH / et studiosis ZH / et mihi O / quid ipsi (om. mihi) ZH // 14,7 ex Atticis] et attice ZH // 8 se ZH / aeschini et demostheni M (cf. Cic. De orat. II 95) aeschini demostheni GPBA aeschini et demosthenis (-tenis ZHT) Hieron. ZHT aeschinis demostenis L aeschinis demosthenisque O De hoc loco disput. Giomini 17 // 9 neque L // 10 iisdem om. B / tamquam] atque Hedicke, coll. Cic. Orat. 2 // 11 et verbis O / aptius M // 12 non verba ZH / verbum verbo Ramus (in comment.), Lambirius // 13 omne Hieron. omnium codd. / vim-

que] undique ZH

//

DE OPTIMO GENERE ORATORVM

51

enim ea me adnumerare lectori putavi oportere, sed tamquam appendere. Hic labor meus hoc adsequi- 15 tur, ut nostri homines, quid ab illis exigant, qui se Atticos volunt, et ad quam eos quasi formulam dicendi revocent, intellegant. ‘Sed exorietur Thucydides; eius enim quidam eloquentiam admirantur'. Id quidem recte; sed nihil ad eum oratorem, quem quaerimus. Áliud est enim explicare res gestas narrando, aliud argumentando criminari crimenve dis10

solvere; aliud narrantem tenere auditorem, aliud con-

15, 4 (formulam) cf. Opt. 20. Cic. De orat. I 180; 236; II 178; Orat. 36; 75; 170; Top. 9 // 8 (narrando) Rhet. Her. I 12; Cic. Inv. I 27; De orat. II 329; Part. Orat. 31; Orat. 30 sq.; 66; 87; 121; 180; Quint. IV 2, 31; 78; VIII Pr. 11; Victor. 201, 17 sqq.; Sulp. Vict. 323, 1; I. Vict. 73, 4; Sever. 63, 10; Mart. Cap. 486, 24 et 33; Cass. 497, 37; Isid. 510, 22; Alc. 535, 36; Prisc. Praeexerc. 552, 11; Hermog. Inv. 108, 20 // 9 (argumentando) Rhet. Her. I 18; II 27; Cic. Inv. I 30 et 44; De orat. II 311; 329; Orat. 124; Part. orat. 33; 44 sq. ; Quint. II 4, 41; IV 2, 79; Fort. 115, 14; Victor. 208, 20; Sulp. Viet. 324, 16; Sever. 64, 1; I. Vict. 57, 2; 72, 3; 13, 11; Mart. Cap. 488, 29; 490, 6; Prisc. Praeexerc. 554, 29; Cass. 498, 4; Isid. 510, 22; Alc. 536, 12

lin ea ZH

/ enumerare L numerare B innumerare T / me anteve-

nire (om. lectori) ZH / oportere om. ZH // 15,2 adsequetur Ascensius ; sed. cf. Orat. 122, 133 // 4 dici post Atticos add. O / esse Atticos Lambinus / et ad om. ZH, tantum et serv. M / formula ZH / 5 exoritur AO / Sed ecce exoritur Orelli, coll. Cic. De

orat. II 94 (cf. etiam Orat. 30) // 6 admiratur GPM ZH

// 9

crimenque

ZH

/

solvere

(ita

Bodl.

Lat.

//8 est om. 37,

B.L.

Add. 19586) AT // 10 narratione O narrando ZH / concitare O concitantem cett. codd. //

58

M. TVLLI CICERONIS

16 citare. ‘At loquitur pulchre'. Num melius quam Plato? Necesse est tamen oratori, quem quaerimus, con-

troversias explicare forensis dicendi genere apto ad docendum,

ad delectandum,

ad permovendum.

Qua

re si quis erit, qui se Thucydideo genere causas in foro dicturum esse profiteatur, is abhorrebit etiam a suspicione eius, quod versatur in re civili et forensi;

sin Thucydidem laudabit, ascribat suae nostram sen17 tentiam. Quin ipsum Isocratem, quem divinus auctor Plato suum fere aequalem admirabiliter in Phaedro laudari fecit ab Socrate quemque omnes docti summum

oratorem

esse dixerunt,

tamen

hunc

in nume-

16, 3 (controvers. forens.) cf. Opt. 16. Cie. De orat. I 213; II 55; III 141; Orat. 12; 30; 120; 209; 221; Quint. VII 1, 4; XII 3, 25

16,1 alloquitur GMLB alloqui ZH. loquitur (om. at) O // 2 oratore ZHOT -ris (om. A) cett. codd. // 3 explicare ZHO -canti T -cantem cett. codd. explicantem ... genere uti apto dubitant. Friedrich / genus ZH // 4 ad!] om. ZH et ad M / ad? om. ZH // 5 t(h)ucydidio (-tidio Z2 GPHZ tuchididio LB thucidido MO tuchidio T Thucydidis Mediol. 1498 / 6 se ante dicturum add. Norimb. 1497 / abhorreat edd. ant. (praeter Norimb. 1497) / etiam] et L, om. H // 7 suspicatione A / quod Ernesti («refertur enim ad genus») quae codd. / re] iure A // 8 sin Orelli in GPMLB et qui Z sed qui H qui cett. codd. / laudabit Gulielmius laudavit codd. laudarit Fossataro? 89 // 17,9 quin] quoniam ZH / socratem M / divus H / orator ZH // 10 phedro sadd. ne P phedrone T // 11 ab Socrate] et isocratem ZH / omnes om. ZH / docti summum edd. ant. (cf. Plat. Phaedr. 279a; Cic. Orat. 41) doctissimum codd. (cf. Cic. Orat. 172) // 12 esse om. P //

10

DE OPTIMO

rum non repono:

GENERE

ORATORVM

59

non enim in acie versatur et foro, et

quasi rudibus eius eludit oratio. A me autem, ut cum maximis minima conferam, gladiatorum par nobilissimum inducitur: Aeschines, tamquam «Aeserninus», ut ait Lucilius, non «spurcus homo», sed acer et doc-

tus; «cum Pacideiano» hic «componitur, optimus longe post homines natos». 17,1 (in numerum) Cic. Inv. I. 39; 97 / (acie ... et foro) Cic. De orat. I 147; 157; Orat. 42; I. Vict. 102, 14 sqq. // 2 (rudibus) Cic.

De orat. III 86 // 6 (optimus longe) Cic. Orat. 26 // 7 (post homines natos) Cic. Mil 69; Brut. 224 1 numero ZH O / sepono P / et (in add. T) foro ZHT : ita interpret. in comment. Ramus; cf. Cic. De orat. 1 147 (in foro tamquam in acie), 157 (educenda ... dictio ... in castra atque aciem forensem

= I. Victor, Ars

rhet. 102, 15) et ferro cett. codd.,

non

improbandum tamquam metaphora gladiatoria (cf. Cic. Tusc. II 41), ut vidit Ernesti («in acie ac vero certamine») (cum) ferro scr. Schütz ex Purgoldi coniect. nec ferro coni. Hammer 186, coll. Tac. Dial. 34, 5 / e? ] sed AT om. O // 2 eius] om. M coram ZH / ludit Schütz / cum edd. ant. quoniam P quo (om. O) cett. codd. // 3 maximis minimis om., spat. vac. rel. ZH minimis minima O / conferat ZH / par om., spat. vac. rel. ZH / nobilissimus BZH // 4 Aeschines enim cum Demosthene Schütz / Cf. Lucil. 149-152 M.; cf. etiam Non. 257, 19; 393, 34 nec non Cic. Tusc. II 41, Orat. 161, Quint. IX 4, 38 / aeserninus (eser- B aesserGP)

Vat. Pal. Lat. 1741 BGP acies serninus M eximius LZH essernimis (mg. servus ad litt. esser relat.) À aeserminus O offernimis T (aesernino Cic. ad Quint. fr. III 4, 2 ex cod. M; serimus vel sere-

codd. Quint. aserninus codd. Nonii) // 5 ut ait Lucilius secl. Friedrich, coll. Cic. Orat. 161, Tusc. II 41, ad Quint. fratr. III 4, 2:

sed cf. Tusc. IV 48 ut narrat Lucilius (ubi proferuntur Lucilii vv. 153-158 M., ad eandem narrationem paulo ante laudatam pertinentes, in quibus Pacideianus aliquis commemoratur) / non ante ut ait colloc. Jahn / homo] hic O / acer et] apte L certe B arte ZH // 6 quom (corr. in quo in P) ZHP quoniam L quomodo B quom

60

18

M. TVLLI CICERONIS

Nihil enim illo oratore arbitror cogitari posse divinius. Huic labori nostro duo genera reprehensionum opponuntur. Vnum hoc: ‘Verum melius Graeci'; a quo quaeratur, ecquid possint ipsi melius Latine. Ala AT / pacidiano codd., praeter pacuviano ZH paculiano T: corr. Cratander, praeeuntibus codd. Nonii ad 257, 20 (-deiane scr.) et 393, 36 (-deiane scr.) M., codd. Ciceronis ad Quint. fratr. III 4, 2, Tusc. IV 48 et aliq. codd. Horatii ad Serm. II 7, 97 | hoc

AT hic inseruit Cicero in Lucil. v. laudando; quo circa ad Demosthenem referendum putamus (cf. Cic. Orat. 26), illud componere autem, ad certamina gladiatoria magis attinens, pro comparare accipiendum, ut locuples auctor est ipse Cicero (Quint. fratr. Ill 4, 2 cum Aesernino Samnite Pacideianus comparatus viderer) et confirmat Nonius (257, 16 M. s.v. componere: significat comparare; cf. etiam 393, 34 M. s.v. spurcum), eosdem Lucilianos vv. 150-152 M. (Samnis spurcus homo - fuit unus) commemorans: de quo cf. Giomini, 19 sqq. // 6 (p. 59) optimus (me L) longe codd.: cf. Cic. Orat. 26, ubi hic pro Demosthene adsumitur et oratio illa pro Ctesiphonte longe optima probatur optimus multo Nonii codd. optimo longe coni. Kayser qui optimus longe Valla. Sed Lucilius, inseq. v. post homines natos, gladiator qui fuit unus adscribens, Pacideianum laudibus effert, Cicero contra alterum hemist. (gladiator qui fuit unus) consulto, ut videtur, neglexit, ut quae praecedit sententia, affabre et sagaciter commutata, Demostheni congruere posset. Frustra textum supplend. put. Ramus, hemist. illud glad. qui fuit unus in v. restituens, «ut Pacideiano Demosthenes comparetur»; Ernesti vero his verbis locum explanav.: « Áeschines, tamquam Aeserninus, ...

cum Demosthene confertur, tamquam cum Pacidiano», quibus tamen add. «longe optimo gladiatore», perperam Pacideiano haec tribuens // 1 illo] in L / cogitare GML / divinius ex -nus P // 18,2 reprehensorum

coni. Manutius,

ex Cic. Acad.

II 7; sed. cf.

Cic. Fin. 11 // 3 unum] num P inde Vat. Palat. Lat. 1741 / verum Valla, Junt. verbum codd. / Graece Bornecque / graecia quo quaeratur scr. P graecia conqueratur MLB ZH // 4 ecquid Valla, Aldus, Junt. et quid (hoc quid O et qui T) codd. / possunt L possit ZH / ili G / melius quam A / latinis O //

DE OPTIMO GENERE ORATORVM

61

terum: ‘Quid istas potius legam quam Graecas? ; iidem Andriam et Synephebos nec minus [Terentium et Caecilium quam Menandrum legunt, nec] Andromacham aut Antiopam aut Epigonos Latinos recipiunt; [sed tamen Ennium et Pacuvium et Accium potius quam Euripidem et Sophoclem legunt]. Quod igitur est eorum in orationibus e Graeco conversis fastidium, nullum

cum

sit in versibus?

Sed adgrediamur iam quod suscepimus, si prius

18,1 (Graecas) Cic. De fin. I 4

1 Graeci? coni. Lambinus, qui inseq. textum ita ordinav.: nec Androm. igitur aut Ántiop. aut Epig. Latin. recipiant. Sed tamen Enn. et Pacuv. ... Sophocl. legunt: iidem Andr. et Syneph. ... Menandrum legunt // 2 idem P id est G At iidem Ernesti / andria LB in andria ZH / et synephebis ZH eschines phebos LB et sophoclem O / Codd. verba Terentium - legunt nec (1.3) itemque sed tamen (1.5) — legunt (1.6), ut interpolata ex Cic. Fin. I 4-5, secl., duce Jahnio

(qui Ernestii coniect.

reiciunt [sed reci-

piunt in ed. 1869?] recep. et tamen del.) pler. editt.: codd. textum serv. Orelli? (qui reiiciunt; sed tamen ...! scr. et verba Ennium — legunt secl.); Hedicke (qui eidem tamen in l.5 coni.); Ammon (qui non minus Terenti et Caecili quam Menandri et non recipiunt, sed iam scr. maluit); Menozzi? 158 (qui reiciunt recep. et tamen in 1.5 secl.); Fossataro? 161 sq. (qui reiciunt recep.), coll. Cic. Opt. gen. 2-3, Orat. 36, Acad. I 10, Fin. 1 4; Hendrickson 121, qui interpretationis causa ea verba hoc significare put.: Quid istas ... Graecas? Sed tamen Enn. et Pac. et Acc. potius quam Eurip. et Soph. legunt; iidem Ter. et Caec. nec minus quam Menandr. (legunt) // 3 andromedam A // 4 epigones ZH / Latinos om. LZH Latinas Jahn / recipiant BL reiciunt Ernesti // 7 eorum in] oratorum ZH / e O a (om. ZH) cett. codd. / versis P // 8 cum] quam G / in verbis M //

19

62

M. TVLLI CICERONIS

exposuerimus, Cum

esset

quae

lex

FACERET,

VT

MAGISTRATV

in iudicium NE

QVISQVAM PRIVS

altera lex, EOS, QVI TIONE

causa

Athenis,

DONARI

QVAM

QVIS

CORONA RATIONES

A POPVLO

DEBERE;

QVI

deducta

POPVLI

DONARETVR

IN

RETTVLISSET;

et

DONARENTVR, A

sit.

SCITVM

SENATV,

IN

IN CONSENATV,

Demosthenes curator muris reficiendis fuit eosque refecit pecunia sua. De hoc igitur Ctesiphon scitum fecit nullis

ab illo rationibus

relatis, ut corona

au-

rea donaretur eaque donatio fieret in theatro popu-

10

lo convocato, qui locus non est contionis legitimae, atque ita praedicaretur, EVM DONARI VIRTVTIS ERGO BENEVOLENTIAEQVE

QVAM

IS

ERGA

POPVLVM

ATHE-

20 NIENSEM HABERET. Hunc igitur Ctesiphontem in iudicium adduxit Aeschines, quod contra leges scripsisset, ut et rationibus

non relatis corona

donaretur

et ut in theatro, et quod de virtute eius et benevolen19,1 exposuerimus GB O exposuerim cett. codd. / quae quomodo O / ducta A / est ZH // 2 cum] quomodo B / est lex ZH haec lex 0 // 3 ut quisquam] ut ne cuiquam O // 6 concisione M contentione B / quia in senatu (-tum B), om. senatu, codd., praeter quod in senatu (orn. a senatu) M: recte qui a senatu, in senatu corr. Muretus, ita Fr. Morelius (in ed. 1596) quia in sua tribu Lambinus, ex Ulpiani comment. in Demosth. orationem // 7 deosque (d exp. A) GPBA omnesque M // 8 reat LBZ erexit H / scitum] decretum L / scitum fecit om. ZH // 9 eo ZH ipso O // 10 fieret in ZHO,

Vat.

ML fecerit Z) HZ // 12 scr. O / ergo] om. M / Nunc (inde exp.) Ὁ B enim L //

Lat.

5137

fiet

in

T

fecerit

ut

GP

fuerit

in

in B fecerit donatio fuerit A // 11 legitimus (-ptiita om. M / praedicaret O / scilicet ante virtutis om. H vi Z causa O // 13 is om. ZHO // 14 haberet P // l6 ut et] etut ZH / et om. LO / corona aurea // 17 et! om. ZH / ut om. OT | et? om. O / eius] om.

15

DE OPTIMO

GENERE

tia falsa scripsisset, cum esset nec bene meritus de ret illa quidem a formula est magna; habet enim et

ORATORVM

63

Demosthenes nec vir bonus civitate. Causa ipsa abhorconsuetudinis nostrae, sed legum interpretationem sa-

tis acutam in utramque partem et meritorum in rem

10

15

publicam contentionem sane gravem. Itaque causa 2] fuit Aeschini, cum ipse a Demosthene esset capitis accusatus, quod legationem ementitus esset, ut ulciscendi inimici causa nomine Ctesiphontis iudicium fieret de factis famaque Demosthenis. Non enim tam multa dixit de rationibus non relatis, quam de eo, quod civis improbus ut optimus laudatus esset. Hanc 22 multam Aeschines a Ctesiphonte petivit quadriennio ante Philippi Macedonis mortem; sed iudicium factum est aliquot annis post, Alexandro iam Asiam te-

20,4 (legum interpretatio) Cic. De orat. I 199; Quint. VII 6,2

1 falsa] palam mg. plura H / et cum G quomodo M quoniam LB / nec] neque L // 2 esset om. ZHO / nec] etiam O / civitate] virtute LBZ

/ abhorreret

H

// 3

a

Vat.

Palat.

Lat.

1741,

om.

cett.

codd. : sed cf. ὃ 23, p. 64,8 (a more) / formula om. ZH forma T // 5 utraque parte LB ZH // 6 contentionem om. B. contionem PAT // 21,7 cum] quoniam L quomodo B quod T / ipse om. AT / ad demostenem LB / esset] etiam ZH // 8 legationes H legatione AT / mentitus ZHO / ut om. ZH // 9 nomine om. O // 1] dixit om. G // 22, 12 hanc] ac ZH habeat LB // 13 mulctam AO multa (- leta Z) LH Z / ac ctesiphontem L at thesiphontem B cthesiphontem ZH // 15 factu P / alexandrum ... tenentem LBZH //

64

M. TVLLI CICERONIS

nente; ad quod iudicium concursus dicitur e tota Graecia factus esse. Quid enim tam aut visendum aut audiendum fuit, quam summorum oratorum in gravissima causa accurata et inimicitiis incensa conten23 tio? Quorum ego orationes si, ut spero, ita expressero,

virtutibus

utens

illorum

omnibus,

id est

sen-

tentiis et earum figuris et rerum ordine, verba persequens eatenus, ut ea non abhorreant a more nostro

—

quae

si

e

Graecis

omnia

conversa

non

erunt, tamen ut generis eiusdem sint, elaboravimus —, erit regula, ad quam eorum dirigantur orationes, qui Áttice volent dicere. Sed de nobis satis. Aliquando enim Aeschinem ipsum Latine dicentem audiamus.

22,1 (concursus) Cic. Brut. 289 // 23,11 (regula) Cic. Orat. 231; Brut.

152; 258; Quint. X 2, 13

1 concursum ... factum (ita Cesen. S XII 6, Laur. 48, 15) LBZ / dicitur om. M // 2 tam om. Z / aut visendum om. M // 3 quod M; post quam add. duorum H // 4 accensa mg. incensa Z // 23,5 Verba Quorum ego — elaboravimus (1.10) laud. Hieron. Epist. 57, 5, 4 | ego Hieron. BAOT ergo cett. codd. (om. ZH) / sicut GO / ita om. LZH / expressi O // 6 illarum ex illo- O / idem O // 7 rerum] earum LZH // 9 e om. G / omnia bis scr. G // 10 erant A erit M / sit L / elaboravimus Hieron. -bimus codd. // 11 dirigantur ex deri- P // 12 qu ss. qfi (id est quando) L / volunt MLO T // 13 enim om. M / dicentem] eos loquentes À // 14 audivi L Explicit De Optimo genere oratorum (m. aliq. rec.) M M. T. Ciceronis De Optimo Genere Dicendi Explicit H M. T. de optimo genere oratorum Palat. Lat. 1741 Subscriptione carent cett. codd.

10

Indices

INDEX

RERVM

abiectum (cfr. genus dicendi in verbis) absurdum (cfr. genus dicendi in sententia) abundantia: 8 actio: 5 (non) acutum (cfr. genus dicendi in sententia) alienum (cfr. genus dicendi in sententia)

adnumerare (verba): 14 appendere (verba): 14 (non) aptum (cfr. genus dicendi in verbis) argumentare: 15 causa:

19, 20, 22

causula: 9 color: 8 comicum (poema): 1, 2 comoedia: 1 compositio (sententiarum): concitare (auditorem): contentio: 19, 20, 22 controversia: forensis civilis 16 debitum: 3 delectare: 3, 5, 16

15

NOTABILIVM

deterrimum (cfr. genus dicendi in verbis) dicere: ample 12; bene 13; elate 10; emendate

4; in-

tegre 12; melius 18; optime 12, 13; ornate 12; po-

lite 12; pulchre 15; pure 4; sicce 12; subtiliter 12;

summisse 10. dithyrambicus: 1 docere:

3, 5, 16

durum: (cfr. genus in verbis)

dicendi

elegantia: 4 eloquentia: 4, 10, 15 epicum (poema): 1, 2 excelsum: 12 fastidium:

figurae

12, 18

(verborum):

7, 14,

23; (sententiarum): 23 forma: 14

7, 14,

formula (dicendi): 15 16;

genus (dicendi in sententia) absurdum 7; non acutum 7; alienum 7; subinsul-

sum

7;

(dicendi

in

ver-

68

INDEX RERVM NOTABILIVM

bis): abiectum 7; non ap-

grandis

tum

4;

ieiunus 9; magnus 9; me-

durum 7; inquinatum 7; laudabile 7; optimum 7; longe petitum 7; vitiosum 7; (verborum) 14 gloria (oratoris): 7 grande: 12 gravitas: 6

diocris 2, 6; minor 9; optimus 3, 4, 6; ornatus 6; perfectus 3, 6; sanus 8; siccus 8, 12; subtilis 2, 6; summus 16, 22; tenuis 2; uber 9; vitiosus 7

7;

deterrimum

ordo

5,

inquinatum (cfr. genus cendi in verbis) interpretatio: (legis) 20

6;

(verbo-

(sententia-

12

di-

lacerti: 8 laudabile (cfr. genus dicendi in verbis) laudes (orationis): 6 levitas (verborum): 5 magnificum: 12 melicum (poema): 1 memoria: 5

palaestrita: 8 permovere: 3, 5, 16 (longe) petitum: (cfr. genus dicendi in verbis) politum: 12 regula: 23 reprehensio: rudis: 17

18

sanguis: 8 sanitas: 8 sententia: 7 sententiae:

tae

3

numerus (verborum):

23;

23;

2,

rum) 5

3

ornatum:

narrare: 15 necessarium:

gravis

(rerum):

rum) honorarium:

2;

5

optimum (cfr. genus dicendi in verbis) oratio 17, 23; admirabilis 12; tolerabilis 12 orator: acer 17; acutus 6; brevis 2; copiosus 2; deterrimus 6; doctus 17;

5;

acutae

graves

5;

5;

argu-

senten-

tiar. compositio et ordo 5 similitudo: 4 sonus: l structura (verborum): 5 suavitas (coloris): 8 subinsulsum (cfr. genus dicendi in sententia) subtile: 12 subtilitas: 6

INDEX

RERVM

suspicio: 16 tenere (auditorem): 15 tenuitas: 9 tragicum (poema): 1, 2 tragoedia: 1 verba: lautissima 4; propria 4; translata 4; vitiosa 7

NOTABILIVM

69

virtutes (orationis): 23 vis (eloquentiae) 10; (orationis) 8; (verborum) 14 vitiosum (cfr. genus dicendi in verbis) vox:

1

xistus:

8

INDEX

L. Accius 3, [18] Aeschines:

14,

17,

20,

NOMINVM

Homerus:

6

Isocrates:

17

21,

22, 23 Aeserninus: 17 Alexander (Maced.): 22 Andria (Terentii): 18 Andromaca (Ennii): 18 Antiopa (Pacuvii): 18 Asia: 8, 22 Athenae: 7, 13, 19

Atheniensis: 19 Attice: 8, 11, 12, 13, 23 Attici: 7, 8, 11, 12, 13, 14, 15

Latine: 4, 18, 23 Latinus: 1, 18 C. Lucilius: 17

Lysias: 9, 10 Menander: 6, [18] Milo (orat. Pro Mil.): 10 Olympius:

8

Atticus (adiect.): 11 Caecilius Statius: 2, [18] Ctesiphon: 19, 20, 22

Pacideianus: 17 M. Pacuvius: 2, [18] Phaedrus (Platonis): 17 Philippus (Maced.): 22

Demosthenes:

Plato:

6, 10, 13, 14,

16, 17

19, 20, 21 Q. Ennius: 2, [18] Epigoni (Acii): 18 Euripides: [18] Graecia: 22 Graecus: 13, 18, 23

Socrates: 17 Sophocles: [18] Synephebi (Menandri):

18

P. Terentius Afer: 3, [18] Thucydides: 15, 16 Thucydideus: 16

INDEX

PRAEFATIO

. LL...

CONSPECTVS

LIBRORVM

CONSPECTVS

RHETORVM.

. . .

CONSPECTVS

EDITIONVM.

. . . «τ

CONSPECTVS

CODICVM.

.

4...

es

»

29

»

33

»

38 40

. . . . . . . .

M. TvLLI CicERONIS De Optimo genere oratorum

»

43

»

67 71

INDICES 1. Index rerum notabilium 2. Index nominum. . . . . . ..

. ..

OMNIA IVRA RESERVANTVR

ROMAE, OFFICINA «S. PIO X» EXCVDIT A. MCMXCV

ACADEMIAE LATINITATI FOVENDAE BIBLIOTHECA SCRIPTORVM LATINORVM I. - MCMXCI THEODORICI SACRÉ De poesi Latina parte saeculi XVI posteriore Mediolani exculta prolusio. Accedit Ioannis Baptistae Vicecomitis de lesu Christo poema nunc primun editum. II. - MCMXCI MicHAaELIS VERWEIJ Vladeracci tres, pater et filii, poetae Latini Silvaeducenses (saec. XVI ex.).

IU.

- MCMxCH

Iulii Severiani GIOMINI

Praecepta

artis

rhetoricae

edidit

REMvs

IV. - MCMXCIV M.

Tulli Ciceronis De optimo genere oratorum edidit REMvs

GIOMINI

88-86301-00-6 ISBN

Venit quadraginta milibus denariorum Italicorum