M. T. Ciceronis Opera Rhetorica: Volumen 3 Brutus. Orator. Topica. Partitiones oratoriae. De optimo genere oratorum [Reprint 2022 ed.] 9783112680841

Citation preview

M.

T.

CICERONIS

OPERA RHETORICA

KECENSUIT

ET

ILLU8THAVIT

G O D O FR.

CHRISTIANUS

VOL. B R U T U S .

DE

OPTIMO

tIPSIAE

III.

O R A T O R .

PAR. T I T I O N E S

T O P I C A .

ORATORIA.E.

GENERE

APUD

SCHÜTZ

G.

ORATORUM.

J.

GOESCHEN

C I 3 I 0 C C C V I I I .

P R A E F A T I O .

Xertium tandem Rhetorieorum Ciceroni» volumen foras exit, cuius editionem bellici tumultus aliquantum retardaverant. In Bruto, s. libro de claris Oratoribus recensendo adhibuimus lectiones duorum Codicum

MSS. bibliothecae Guelferbyta-

nae a Io; Fr. Heusingero collatorum.

Pri-

mus h o r u m , quern nota Gu. 1. designavi, est Gudianus 38. fol. membranaceus,

ex

quo potiores quidem lectiones iam excerpserat 01. Schneiderus in epistola ad E. T. Langerum, doctissimum illius bibliothecae praefectum, praemissa.

editioni

Bruti

Wetzelianae

Alter codex in eadem biblio-

theca Aug. 12. 13. forma

quadruplicata,

VI

B R A E F A T I O.

quem nota Gu. a. ab altero distinxi, idem videtur Langero

fuisse, quem diligenter

Schneiderus ait a

quaesitum',

nuspiam

tamen repertum fuisse. In Oratore ad M. Brutum trium codi* cum ab Heusingero collatorum lectionibus usi sumus.

Primus est Gud. 50- fol. ubi

exemplum Oratoris sic inscriptum sequitur libros tres de Oratore:

MARGI TVLli CICE-

RONIS ORATOR VEL DE optimo genere dicendi Incipit feliciter ad Brutum.

Notabiles quas-

dam ex eo lectiones enotaverat Ci. Schneiderus. Secundus est Aug. 12. 15. in quo tertiutn de Oratore librum excipit Orator sic inscriptus: Marci Tullii Ciceronis de optimo genere dicendi ad marcum brutum, tius est Gud. 2. fol.

ab initio

Ter-

mutilus.

Nam post librum de Oratore tertium sine ulla inscriptione

incipit

a verbis capitis

P K A E F A T I O .

VII

a6. istis : . . . antoque robustius quam hoc humile.

Idem codex sine ulla signification«

a c. 57. transilit ad cap. 69. extr.

Istos

igitur codices ita notavi, Gu. 1. 2» 5. Verum excerpta Heusingeriana e duobus prioribus codd. quae mecum communicavit CI. Conradus Heusingerus n o n excurrunt ultra cap. X X V I I . sive ipsum conferendi laborem haud absolverit i l l e ,

sive

pars quaedam schedarum forte perierit. In Topicis n u l l u m habui a libris scriptis adiumentum. In. Partitionibus oratoriis adhibui lectiones Ms. Gud. 2. fol. ab Heusingero excerptas.

Is codex ita incipit : Operis exordium.

Antecesserant autem Synonyma roni

tribuuntur.

quae Cice-

Ante §. 3. c. 1.

demum

praemittitur t i t u l u s : JVlarci Tullii

Ciceronis

de partitione orationis liber incipit

feliciter.

Vili

PRÀEFATIO.

Denique in libello de optwio genere oratorum ad manus erant lectiones e cod. Gud. 38. fol. ab Heusingero excerptae.

In

hoc. Ma. libellus hic subiicitur Bruto de claris Oratoribus; relieto quidem spatio, cui titulus a miniatore inscriberetur. Id quum factum non esset, nuper ab aliquo, quem Heusingerus putabat Lauterbaehium,

bi-

bliothecae Guelpherbytanae custodem , titulus ex impressis libris adiectus est.

At hic

libelli codex nihil aliud offerebat, praeter vitiosas negligentissimi librarii scripturas, quarum nullam prorsus rationem haben« dam esse duxi. De editionibus ad usum criticum adhibitis, quae in praefatione ad Vol. II. F. L dixi, ea hic repetere nihil attinet. Halae Cai. Maii clolocccviu.

Scr.

M. T U L L I I

CICERONIS DE

CLARIS

ORATORIBUS L I B E R

QUI B

R

U

.Ue. Rhetor. Vol. Ili

DrerTUR T

U

S

.

i

SUMM ARIUM. I n praefatione l i b r i Cicero p r h n u m Q. Hortensii mortem deplorat, adilitis consolationis causis c. i . 2. deinde oc* easionem huius dialogi exponic.

N i m i r u m ad eum M .

Brutus cum T . P o m p o n i o Attico venerant, eumque rogaverant, ut, quem nuper in Tusculano, solo audiente Attico, inchoasset sermonem de claris oratoribus, nunc utrique plenum exponeret. c. 3 — 5Seqtiitur ipse d i a l o g u s , in quo C i c e r o , p o s t q u a m , unde ductus esset sermo cum P o m p o n i o in T u s c u l a n o habit u s , exposuerat c. 6 . , p r i m u m b r t v i t e r Graecos oratores artisque rhetoricae scriptores recenset, c. 7 — 1 3 . deinde ad Romanos accedit, i n quibus p r i m u m antiquiores , da quorum eloquentia nihil certi liabeat dicere, enumerar, ut L . B r u t u m , M . Valerium M a x i m u m , L . Valerium Pot i t u m , A p p i u m Claudium , C . F a b r i c i u m , T i . Coruncan i i i i n , TVT* Curium, M. P o p i l l i u m , C. F l a m i n i u m , Q. Fabium M a x i m u m Verrncosum , Q. Merellum.

c. 14.

Sequiintur i i , de quibus certior eloquentiae m e m o r i a consrabat, in hisque p r i m u m IVI. Cornelius Cethegus c. 1 5 . M . Cato C e n s o r i u s , cuius orationes et oratoviae laudes cum Lysia c o m p a r a n t n r , et ear hie f e l i c i o r sit ab o m n i laude quam i l l e , exponitur. nominantur q u i d a m ,

c. 16 — 19.

Post Catonem

q u i cum eo grandiores natu v i x c -

S U M M A R I U M .

4

rant, C. Flaminius,

C. V a r r ò , Q. M a x i m u s ,

Q. Metel-

l u s , P. l e n t u l u s , P. Crassus. Scipio A f r i c a n u s , eiusque f i l i u s , öex. A e l i u s ; deinde minores aetate, C. Sulpicius Gallus,

T i . Gracchus,

P

F.,

P. Scipio Nasica Corcu-

l u n i , Q. et M. N o b i l i o r e s , T . Annius L u s c u s , L .

Paul-

lus Jdacedonicus, Africani iunioris pater, c. £o. tum A. A l b i n u s , Ser. Fabius P i c t o r , Q. F a b i u s L a b e o , Q. Met e l l n s , J„. Cotta, C. L a e l i u s , P. Africanus i u n i o r , Galba. c 2 1 .

Ser.

InprimÌ9 de horum t r i u m , L a e l i i , A f r i c a n i

et Galbae, laudibus dicitur.

c. 2.1 — 24.

,

Post illos n o m i n a m u r L . et Sp. M u m m i i fratres, Sp. A l b i n u s , L . et C. A u r e l i i Orestae, P. Popillius eiusque filius Caius.

Porro C. T u d i t a n u s , M . O c t a v i u s , praeci-

pue autem M . A e m i l i u s I.epidus Porcina.

Deinde Q.

P o m p e i u s , L . C a s s i u s , M . Antius B r i g o , duo Caepiones C n . et Q. c. 25. Sequuntur P. Crassus, valde probatus o r a t o r , eiusquo aetr.ti iuncti duo C. F a n n i i ,

C . et M . f i l i i ; M . Scaevola

a i i g u r , iuris civilis intelligentia, non oratoria laude eiar u s , L . Coelius Antipater,

c. 26.

Praecipue autem eminent T i b . Gracchus C. que Carbo C. 27.

Minorem

vero

eloquentiae

laudem

B r u t u s , M. f i l . Q. M a x i m u s , Paulli n e p o s . p i o , P. L e a tu Ins,

adepti

D.

Scipio Sera-

1 , . Furiiis P l i i l u s , P. S c a e v o l a ,

M'

Manilius , M. F u l v i u s Flaccus , C . Cato , P. Decius , M . Drusus,

C. fil. eiusque fratcr C . D r u s u s ,

T . Flaniininus.

M- Pennus et

c. 28-

His adiunguntur M Scaurus c. 29. P. Rutilius c. 30. Q. Aeiius T u b e r o ,

omninoque Stoici

oratore»

c. 3 1

1

S U M M A R I U M .

5

C. Curio, illustri» orator c. 32. et praestantissimu» ingenio , studio, doctrina C. Gracchus c. 33. Hiiic success» aetati C. Gal|>a, P . S c i p i o , L. Bestia, C. Licinius Nerva, C. Fimbria, C. Sextius Calvinui, M Brutus, accusator illc veliemens et molestus, L. Caesulenus, T. Albucius. c. 34. POITO Q. Catulus , pater et filius, Q. Metellus Numidicus, M. Silanus, M. Aurelias Scaurus, A. Albinas, Q. Caepio, C et L. Memmii, Sp. Tliorius, M. Marcellus, P. Lentulus, L. Cotta, c. 35.

Sequuntur snmmi oratores L. Licinius Crassus et M. Antonias, de quibus diligenter agitur c. 36 — 44- i"teriecto Q. Scaevola, qui cum Servio Sulpicio comparatur. c. 4 1 . Tum recensentur Cn. Domitius, C. Coelius, M. Herennius, C. Clodius, C. Titius, L. Afranius, Q. Varrò, M. Gratidius. c. 45. His adiunguntur nonnulli ex sociis et Latinis oratoribus , Q Vettius Vettianus, Q. et D. Valerii Sorani, C. Rusticellus Bononiensis, T. Betucius Barrus Asculánus et prior aetate L. Papirius Fregellanus. c. 46. Hos excipiunt e Romanis L. Philippus, orator Crasso et Antonio, sed longo intervallo próximas, et eius aetati fere coniuncti L. Gellins, D. Brutus, L. Scipio, Cn. Pompeius, Sexti f i l . , M. Brutus, C. Bilienus, Cn. Octa• i u s , c. 47. tum C. Iulius Caesar, L. fil , P. Cefhegus, Q. Lùcretius Vespillo, Aphilia, T. Annius Velina, T. Iuvenfius, P. Orbius, T. Aufidius, eiuique fratev M.

SUMMARIDM.

6

V i r g i l i u s , P. M a g i u s , Iunius.

Q. Sertorius, C. Gorgotìius,

T.

c. 48-

Sequuntur i i ,

quos Cicero ipse audivit.

Inter quos

facile priroas tulisse ait quuni suo tiim omnium iudicio c . Cottam et P. Sulpicium c. 49- :

idque eum in liane

disputationem ducit, u t , an recte populus de oiatoribus iudicet, disquirat. c. 4g —54-

T u m laudes Cottae etSul-

picii fusius exponit c. 55. 56. agitque porro de Pomponio c. 57. de Corion e c. 58 — Co. ubi siniul de domestica institutione ad lins;uae puritatem multum valente disput a i ; porro de C. Carbone, Q. V a r i o , I.. F u f i o ,

complu-

ribus aliis v e l e n u m e r o oratorum exciusis, vel brevissime memoratis.

c. 61.

Sequitur P. Antistius c. 62. L . Sisenna c. 65. et Horten• i o , de quo postea pluribus verbis a g i t , memorato agitur de M. Crasso , C. Fimbria, Cn. et P. Lentulis, c. 65. M. Pigone c. 66. P. Murena, C. Censorino, L . TUTÌO, C. Macro c. fi7. de C. Pisone, D . Silano,

L . Torquato,

Cn. Pompeio

Q. Pompeio, P. A u t r o n i o , L . O c t a v i o ,

M., C.

Staleno c. 68- porro de C. et L . Caepasiis , fratribus , de Cosconio et Arrio c 69.

His adiunguntur L . Torquatus,

M. Messalla, Celer et Nepos Metelli, Cn. Lentulus Marcellinus et C. Memmius.

c, 70.

T u m Togatus a Bruto C i c e r o , ut de Caesare et M. Marcello, utroque v i v o , iudicium inum exponat. primum Marcellum ipse laudat, Caesaris autem laudes fere ad Atticum remittit, ita tamen ut iis ipse non minus quam Briitus assentiatur.

c. 7 1 — 7 5 .

S U M M A R I U M .

7

Post ilio» recensentur C . S i c i n i u s , C . Viaellitis V a r r ò , L . T o r q u a t u s , T r i a r i u s c. 76. IVI. B i b u l u s , Appius Claud i u s , L . D o m i t i u s , P. et L . L e n t u l i , T . Postumius c. 77. P. C o m i n i u s , Coelius sus,

T. Accius,

c. 79.

C . Piso.

c. 7g.

M . C a l i d i u s c. go.

Sequuntur M .

C. C u r i o ,

C . L i c i n i u s C a l v u a c. g ì . Q2.

P. Cras-

a c u i u s exilitate su-

m i t occasionem de A t t i c o dicendi genere disputandi c. 85. qua

depressione

laudata

Atticus

CiceTonem

pervellit,

q u o d n i m i i s laudibus m u l t o s Romano» extulerit oratore*, c. 83 — 87Sequuntur

iam

H o r t e n s i i laudes

c. 88-

quibnscum

c o n i u n g i t C i c e r o de suis s t u d i l i , laboribusque forensibus narration em. Turn

c. 88 — 94-

quaestioni,

cur

Hortensius

magia

adolescens

q u a m provecta aetate orator f l o r u e r i t , respojidetur. c. 95» 96. Epilogus

hoTtatur B r u t u m ,

ut,

quamquam

iniqua

n u n c sint reip. et oratCTum studiis t e m p o r a , tamen eloquentiae i a u d e m tueri (eque e x turba p a t r o n o r u m eripere velit.

c . 97.

M.

TULLII

C1CER0NIS D E

C L A R I S

O R A T O R I B U S L I B E R

B

QUI

D I C I T U R

R

T

U

U

S

.

Q u u m e Cilicia decedens Rhodum venissem, et eo mihi de Q. Hortensii morte esset allatum, opinione omnium maiorein animo cepi dolorem. Nam et amico a m i s s o , quum consuetudine iucunda, turn inulroruin officiorum coniunctione me privatum videbam, et interitu talis auguris dignitatem nostri collegii diminutam dolebam: qua in cogitatione, et cooptatum me ab eo in collegium recordabar, in quo iuratus iudiciuin dignitatis ineae fecerat, et inauguratum ab eodem ; ex q u o , augurum institutis, in parentis eum loco colere debebam. Augebqt ctiam molestiam, quod magna sapientium civium, boiioiumque penuria, vir egregius, coniunctissimusque mecum consiliorum omnium societate, allenissimo reipublicae tempore exstinctus, et auctorit a t i s . et prudentiae suae triste nobis desiderium reliquerat: dolebamque, quod non, ut plerique pu-

BRUTUS.

C A P. ì.

9

tabant-, ad versarium, aut obtrectatorem laud um m e a r u m , sed socium p o t i u s , et consortem gloriosi laboris amiseiitin. Eteniin, si in leviorum artium studio memoriae proditum e s t , poetas nobiles poet a r u m aequalium morte doluisse : quo tandem animo eius interitum ferre d e b u i , cum q u o certare erat gloriosius, quam omnino adversarium non hab e r e ? (jiium praesertim non inodo nunquam sit aut illius a ine cursus i m p e d i t u s , aut ab ilio rneus, sed contra semper alter ab altero adiutus et communic a n d o , et inonendo, et favendo. Sed quoniain perpetua quadam felicitate usus il le cessit e v i t a , suo m a g i s , quam suorum civium tempore ; et t u m occidit, quum lugere facilius rempublicam posset, si viveret, quam i u v a r e ; vixitque t a m d i u , quam licuit in civitate bene beateque vivere : nostro incomm o d o , d e t r i m e u t o q u e , si est ita necesse, doleamus ; illius vero mortis opportunitatem benevolentia p o t i u s , quam misericordia p r o s e q u a m u r , u t quotiescunque de clarissimo et beatissimo viro cog i t e m u s , illum p o t i u s , quam nosmetipsos, diligere videamur. N a m , si id d o l e m u s , quod eo iam f r u i nobis non licet; nostrum est id m a l u m ; quod modice f e r a m u s , ne id non ad amicitiam, sed ad domesticata utilitatem referre videamur. Sin tanquain illi ipsi accrbitatis aliquid acciderit, angim u r ; summam eius felicitatem non satis grato animo interpretamur. Etenim si viveret Q. Hortens i u s , cetera f o n a s s e desideraret una cum reliquis

IO

C I C E R O N I S

bonis et fortibus civibus; hunc autem praeter eeteros, aut cum paucis sustineret d o l o u m , quum forum populi Romani, quod fuisset quasi theatrum iliius ingenii, voce erudita, et Romanis Graecisque auribus digna, spoliatum atque ciba* tuni' videret. 2. Equidem angor animo, non consilii, non in* genii, non auctoritatis armis egere rempublicam, quae didiceram tractare, quibusque me assuefeceram, quaeque erant propria quum praestantis in re* publica v i r i , tum bene moratae et bene constiti** tae civitatis. Quodsi fuit in republica tempus ull u m , quum extorquere arma posset e manibus iratorum civium boni civis auctoritas et oratio ; tum profecto f u i t , quum patrocinium pacis exclusum est aut errore hominum, aut timore. Ita nobislhetipsis accidit, ut quamquam essent multo magis alia lugenda , tarnen hoc doleremus , quod, quo tempore aetas nostra perfuncta rebus amplissimis, tanquam in portum confugere deberet, non inertiae, ncque desidiae, sed otii moderati, atque bonetti; quumque ipsa oratio iam nostra canesceret, haberetque suam quandam maturitatem, et quasi sene* Ctutem ; tum arma sunt ea suinta, quibus ili! ipsi, qui didicerant eis uti gloriose, quemadmodum salutaritcr uterentur, non reperiebant. It->que ii mihi videntur fortunate beateque vixisse, quum in Ceteris civitatibus, tum maxime in nostra, q u b u s quum auctoritate, rerumque gestarum gloria, tum

BRUTUS.

C A P.- 2. 3.

etiam sapientiae laude pprfrui licuit. Quorum memoria, et recordatio in maxhnis nostris gvavissimisque cnris iucunda sane f u i t , quum in earn nuper ex sermone quodam incidisseinus. 3. Nam quum inainbularem in x y s t o , et essem otiosus domi, M. ad me Brutus, ut consueverat, cum T. Pomponio venerat, homines quum inter se coniuncti, turn mihi ita cari, itaque iucundi, ut eorum adspectu o enis, quae me angebat de republica, cura consederit. Quos postquam salutavi, Quid v o s , inquam, Brute et Attice, nunc? quid tandem novi? , Nihil sane, inquit Brutus, quod quidem aut tu audire velis, aut ego pro certo dicere audeam. Turn Atticus, E o , inquit, ad te animo venimus,' ut de república es&et silentium, et aliquid audiremus potius ex te, quam te affìceremus ulla molestia. Vos v e r o , inquam, Attice, et praesentein me cura levatis, et absenti magna solatia dedistis. Nam vestris primum literis recreatus, me ad pristina studia revocavi. Turn ille , Legi , inquit, perlubenter epistolam, quam ad te Brutus misit ex A s i a , qua mihi visus est et monere te prudenter, et consolari amicissime. lVecte, inquam, est visus. Nam me istis scito literis, ex diuturna perturbatione totius valetudinis tanquam ad adspiciendam lucem esse revoca-

12

C I C E R Ó N I S

tum. Atque u t , post Canneii.tetn illam calamitat e m , priinuin Marcelli ad Nola in proelio, pnpulus se Romanus erexit, pot>teaque prospcrae res deinceps multae consequutae sunt: sic post rei um 110straiuin et coinmunium gravissitnos ca.sus, nihil ante epistolam Bruti mihi accidit, quod rellem, aut quod aliqua ex parte sollicitudiues allevaret ineas. T u m B r u t u s , Volui id quidem effìcere certe, et capio magnum f r u c t u m , si quidem quod volui, tanta in re consequutus sum. Sed scire cupio, quae te Attici literae delectaverint. , Istae v e r o , inquain, B r u t e , non modo delectationem inihi, sed etiam, ut s p e r o , salutem attulerunt. Salutem? inquit ille. Quodnam tandem genus istuc tain praeclavum literarum f u i t ? A n mihi potuit, i n q u a m , esse aut gratior ulla salutatio, aut ad hoc tempus aptior, quam illius l i b r o , quo me hic affatus quasi iacentem excitavit? T u m ille, Nempe euin dicis, inqnit, quo iste omnem rerum inemoriam breviter, e t , ut mihi quidem visuin e s t , perdiligpnter complexus est? Istum ipsum, inquam, B r u t e , dico librum mihi saluti fuisse. 4. T u m A t t i c u s , Optatissimum mihi quidem est quod dicis : sed quid tandem habuit libcr iste, quod tibi aut n o v u m , aut tanto usui posset esse?

B R ü T U S.

C A P. 4. 5,

13

Ille v e r o e t n o v a , i n q n a m , m i h i q u i d e m attulit,

et e a m u t i l i t a t e m ,

explicatis ordinibus t e m p o r u m , omnia viderem:

multa

quam requirebam, uno

in

ut,

conspectu

q u a e q u u m s t u d i o s e t r a c t a r e eoe-

p i s s e i n , ipsa m i h i t r a c t a t i o l i t e r a r u m salutaris f u i t , admonuitque,

Pomponi,

ut

a l i q u i d ad me r e f i c i e n d u m , si n o n p a r i ,

a

te i p s o

teque

at g r a t o tamen

Sumerern

remunerandnm;

munere :

quamquam

i l l u d H e s i o d i u m l a u d a t u r a d o c t i s , q u o d e a d e m mensura r e d d e r e i u b e t , q u a a c c e p e r i s , a u t etiam c u m u l a t i o r e , si possis. fecto remetiar:

E g o autein v o l u n t a t e m t i b i pro-

sed

rem

ip.sam 11011 dum p o s s e vi-

d e o r ; i d q u e u t i g n o s c a s , a te p e t o . novis

(ut

agricolae

solent)

N e c e n i m ex

fructibus est,

unde

t i b i rt'ddam q u o d accepi : sic o m n i s f o e t u s repressus,

e x u s t u s q u e siti f l o s v e t e r i s u b e r t a t i s e x a r u i t ;

nec ex c o n d i t i s , q u i iacent in t e n e b r i a , e t ad q u o s o m n i s n o b i s a d i t u s , q u i p a e n e solis p a t u i t , c t u s est.

obstru-

iìereinus i g i f u r a l i q u i d t a n q u a m in incul-

t o et d e r e l i c t o s o l o ;

q u o d ita d i l i g e n t e r

colemus,

ut i i n p e n d i i s etiam a u g e r e p o s s i m u s l a r g i t a t e m muneris; sit,

modo

quod ager,

idem qui

noster

animus

tui

efiìcere pos-

q u u m m u l t o s annos

quievit,

u b e r i o r e s e f t e r r e f r ü ho e s solet. 5.

T u m i l l e , E g o v e r o et e x s p e c t a b o e a ,

polliceris,

neque

exigam,

nisi

tuo

quae

c o m m o d o » et

erunt inihi p e r g r a t a , .vi s o l v e r i s . Mihi q u o q u e , ca,

qua« Attico

i n q u i t Hrwtus, e x s p e c t a n d a polliceris,

sunt

etsi f o n a s s e e g o a t e

G I C E R O N I S huius voluntarius procurator petain, quod ipse, cui debes, se incominodo tuo exacturum negat. A t v e r o , inquam , tibí ego , B r u t e , 11011 solvam, nisi prius a te caverò, amplius eo nomine neminem , cuius petitio s i t , petiturum. Non mehercule, i n q u i t , tibi repromittere istuc qnidem ausitn. Nam hunc, qui negat, video flagitatorem, non ilium quidem tibi molestum, sed assiduum tarnen, et acrein fore. Turn Pomponius, E g o v e r o , i n q u i t , Brutum nihil mentiri puto. Yideor enim iam te ausurus esse appellare : quoniam longo intervallo modo primum animadverti paulo te hilariorem. Itaque, quoniam h i e , quod mihi deberetur, se exacturum professus est ; quod huic debes, ego a te peto. Quidnam id ? inquam. Ut scribas, i n q u i t , aliquid: iampridem euim conticuermit tuae literae. Nam ut illos de república libros edidisti, nihil a te sane postea accppimus ; eisque nosmetipsi ad veteruin annalium memor i a l i coinprehendendam impulsi, atque incensi sumus. Sed illa quum poteris ; atque ut possis rogo. Núnc v e r o , i n q u i t , si es animo v a c u o , expone nobis quod quaerimus. Quidnam est i d ? inquam. Quod mihi nuper in Tusculano inchoasti de orat o r i b u s , quando esse coepissent, qui etiam, et qua* Ies tuissent. Quein ego sermonen) quum ad Brutum t u u m , vel nostrum p o t i u s , detulissem, magnopere

BRUTÙS.

Ci?.

5.«.

16

hie audire se velie dixit. Itaque h u n c elegimus diem, q u u m te sciremus esse vacuum. Q u a r e , si sibi est coinmoduin, ede ilia, quae coeperas, et B r u t o , et mìhi. E g o v e r o , i n q u a m , si poterò, faciam vobis satis. P o t e i i s , i n q u i t : relaxa modo paulum animum, aut plant ( si potet ) libera. 6. Nempe igitur bine t u m , P o m p o n ! , ductus est s e n n o , quod erat a me mentio f a c t a , causam D e i o t a r i , fidelissimi atque optimi regis, ornatis* cime et copiosissime a Bruto me audisse defensam. S c i o , i n q u i t , ab isto initio tractum esse sermon e m , teqne Bruti dolentein vicein, quasi deflevisse iudiciorum vastitatein, et fori. F e c i , i n q u a m , rstuc q u i d e m , et saepe facio. Nam i n i h i , B i u t e , in te intuenti, crebro in mentem venit v e r e r i , ecquodnam curriculum aliquando sit habitura tua et natura admirabilis, et exqui.sita d o c t r i n a , et singularis industria. Quum enim in maximis causis versatili esses, et quum tibi aetas nostra iain c e d e n t , fascesque suimnitteiet, subito in civitate quum alia ceciderunt, tum etiain ea i p s a , de qua disputare o r d i m u r , eloquentia obmutui t. T u m ille , Ceterarum rerum causa , i n q u i t , istuC et doleo , et dolenduin p u t o ; dicendi autein me non tain f r u c t u s , et gloria, quam studium ipsuin , exercitatioque delectat: quod nulli nulla res eripiet, te praesertim tain s t u d i o s " E t e m m di cere bene

C I C E R O N

15

nemo potest, nisi qui prudenter intelligit. Qnare qui eloquentiae verae dat o p e i a m , dat prudentiae, qua ne maxi mis quideai in bellis aequo animo calere quif-quam potest. P i a e c l a i e , inquani, B r u t e , d i c i s , eoque inagis i.sta dicendi laude detector, quod cetera, quae sunt quondam habita in civitate pulcherriina, nemo est tam h u m i l i s , qui se non aut posse adipisci, aut a d e ^ n m putet; eloquentem neminem video factum esse victoria. Sed quo facilius sermo explicetur, sedente?, hi videtur, agamus. Quum idem placuisset illis, tum in pratulo propter Platonis statuam consed mus. 7. Hic e g o , Laudare igitur eloquentiam, et quanta vis sit e i u s ; exproinere, quautamqu? i l s qui sint earn consequuti, dignitatem a f f e r a t , neque propositum nobis est hoc l o c o , neque nçcessariuin. Hoc vero sine ulla dubitatione confìrmaverim, sive illa arte pariatur aliqua , fcive exercitatioue quadam, sive natura; rem un a m esse omnium difficilinnam. Quibus enim ex quiuque rebus constare dicitur, earum unaquàeque est ars ip».a magna per sese. Quare qiiinque artium concursus maximaruui, quantam v i m , quantamque difiìcultatcm habeat, existimari potest. Testis est G r a e c i a , quae quum eloquentiae studio sit incensa, iamdiuque excellât in e a , prae&tetque ceteris, tarnen omnes artes vetustiores h a b e t , et multo ante non inventas solum, sed etiam p e i f e c t a s , q i a m haec est a Graecis elaborata

B R U T U S .

C A P , 7.8,

17

borata dicendi v i s , atque copia. In quam quum intueor, maxime mihi occurrunt, Attice, et quasi lucent Athenae tuae ; qua in urbe primum se orator extulit, primumque etiam inonumentis et literis oratio est qoepta mandali. Tarnen ante Periclem, cuius scripta quaedain feruntur, et Thucydidem, qui non nasceiitibiis Atlienis, sed iam adultis fuer u n t , litera nulla est, quae quidem ornatum aliquem habeat, et oratoris esse videatur. Quamquam opinio est, et eum, qui multis annis ante hos fuerit, Pisistratum, et paulo seniorem etianu Solonem, posteaque Cli-thenem, multuin, ut temporibus illis, valuisse dicendo. Post hanc aetatem aliquot annis, ut ex Atticis moiuynentis potest perspici, Themistocles f u i t ; quem constat quum prudentia, tum etiam eloquentia pvaestitisse ; post Pericles, qui quuin flort-ret omni genere viitutis, hac tamen fuit laude clarissimus. Cleonem etiam temporibus illis, turbulentuin illuin quidem civem, sed tamen eloquentem constat fuisse. Huic aetati suppares Alcibiades , Critias, Theramenes ; quibus temporibus quod dicendi genus viguerit, ex Thucydidi scriptis, qui ipse tum f u i t , intelligi maxime potest. Grandes erant verbis, crebri sententiis, comprehensione rerum breves, et ob earn ipsam causam interdum subobscuri. ß. Sed ut intellectum est, quantam vim haberet accurata, et facta quodammodo oratio : tum etiam magistri dicendi multi subito exstiterunt. Cie. Rhetor.

Vol. 111.

2

18

C I C E R O N I S

Natii Leontinus G o r g i a s , Thrasymachus Chalcedon i u s , Protagoras Abderites , Prodicus C e u s , Hippias E l e u s , in honore magno f u i t , aliique multi temporibus eisdein. Hi docere se profitebantur, arrogantibus sane verbis,, quemadmodum causa inferior, ( i t a eniin loquebantur,) dicendo fieri superior posset. lis opposuit sese Socrates, qui subtilitate quadam disputandi refellere eorum instituta solebat. Huius ex uberrimis sermonibus exstiterunt doctissimi v i r i ; primumque turn philosophia, 11011 ilia de natura, quae fuerat antiquior, sed h a e c , in qua de bonis rebus et m a l i s , deque hoininum vita et moribus disputatur, inventa dicitur. Q u o d quoniam genus ab h o c , quod proposuimus, abhorret, philosophos aliud in tempus reiiciamus ; ad orato*es , a quibus degressi sumus, revertamur. Exstitit igitur iam senibus i l l i s , quos paulo ante diximus, Isocrates, cuius domus cunctae Graeciae quasi ludus quidam p a t u i t , atque officina dicendi, magnus o r a t o r , et perfectus magister, quamquam forensi luce caruit, intraque parietes aluit earn gloriam, quam n é m o , meo quidein i u d i c i o , est postea consequutus. Is et ipse scripsit multa praeclare, et docuit alios ; et quum cetera melius, quam superiores, turn primus intcllexit, etiam in soluta orat i o n e , dum versuin e f f u g e r e s , modum tamen, et numerum quendam oportere servari. Ante hunc enim verborum quasi structura, et quaedam ad liumerum conclusio nulla e r a t ; a u t , si quando

BRUTUS.

C A P. 8-9-

erat, lion apparebat earn dedita opera esse quae* sitam ; quae forsitan laus sit ; verumtamen natura magis t u m , casuque nonnunquam, quam aut ratione aliqua, aut observatione fiebat. Ipsa enim natura constructione quadam verborum comprehendit, concluditque sententiam ; quae quum aptis circumscripta verbis est, cadit etiain plerumque numerose. Nam et aures ipsae, quid plenum, quid inane sit, iudicant, et spiritu, quasi necessitate aliqua, verboruin comprehensio terminator ; in quo non modo defici, sed etiam laborare turpe est. 9. Turn fuit Lysias, ipse quidem in causis forensibus non versatus, sed egregie subtilis scriptor, atque elegans, quem iam prope audeas oratorem perfectiim dicere. Nam piane quidem perfectuin, et in quo nihil admodum desit, Demosthenem facile dixeris. Nihil acute inveniri potuit in eis causis, quas scripsit, nihil, (ut ita dicam,) subdole, nihil versute, quod ille non viderit; nihil subtilìter dici, nihil presse, nihil enucleate, quo fieri possit aliquid lunatius ; nihil contra grande, nihil incitatum, nihil ornatuin vel verborum gravitate, vel sententiaruin, quo quidquam esset elatius. Huic' Hyperides proximus, et Aeschines f u i t , et Lycurgus, et Dinarchus, et i s , cuius nulla exstant scripta , Deinades, aliique plures. Haec enim aetas effudit haue copiam; et, ut opinio mea f e r t , succus ille, et .sanguis incorruptus usque ad hanc aetatem oratoruin f u i t , in qua naturalis inesset, non

no

C I C É R O N I S

fucatus nitor. Phalereus eniin successit eis senibus adolesceus, eruditissiinus ille quidem horum ouiniuin, sed lion tam armis institutus, quam palaestra. Itaque delectabat magis Athenienses, quam, inflammabat. Processerai enim in solem et pulverein, non ut e militari taberiiaculo, sed ut e Theophrasti, doctissimi hominis, umbraculis. Hic primus inflexit orationem, et eam mollem teneramque reddidit; et suavis, sicut fuit, videri maluit, quam gravis, sed suavitate e a , qua perfunderet animos, non qua perstringeret; tantum ut memoriam. concinnitatis suae, non, (quem^dinodum de Pericle scripsit Eupolis, ) cum delectatione aculeos etiam relinqueret in animi6 eoruin, a quibus esset auditus. i o . Videsne igitur, vel in ea ipsa u r b e , in qua et nata, et alta sit eloquentià, quam ea sero prodierit in lucein? Siquidein ante Solonis aetat e m , et Pisistrati, de nullo, ut diserto, memoriae prodituin est. At hi quidem, ut populi Romani aetas est, senes ; ut Atheniensium secula numerant u r , adolescentes debent videri. Nam etsi Servio Tullio regnante viguerunt, tamen multo diutius Athenae iam erant, quam est Roma ad hodiernum diern ; nec tamen dubito, quin habuerit vim maguam semper oratio. Neque enim iam Troicis temporibus tantum laudis in dicendo Ulyssi tribuisset Homerus, et .Nestori, (quorum alterum viin habere voluit, alterum suavitatein, ) nisi iam tum esset

B R U T U S .

C A P. io. i l .

SI

honos eloquentiae ; neque ipse poëta hic tam idem orna tus in dicendo, ac plane orator fuisset; cuius etsi incerta sunt t e m p o r a , tarnen annis multis fuit ante Romulum ; siquidem non infra superiorem Lycurguin f u i t , a quo est disciplina LacedaemOniorum astricta legibus. il. Sed Studium eius generis, maiorque vis agnoscitur in Insistiate. Denique hunc proximo seculo Themistocles inseqiiutus e s t , ut apud nos, perantiquus ; ut apud Athenienses, non ita sane vêtus. F u i t enim regnante iam Graecia, nostra autem civitate non ita pridem doininatu regio liberata. Nam bellum Volscorum illud gravissimum, cui Coriolanus exsul i n t e r f u i t , eodem fere tempore, quo Persarum b e l l u m , f u i t , similisque fortuna clarorum virorum. Siquidem u t e r q u e , quuin civis egregius fuisset, populi ingrati pulsus i n i u r i a , se ad hostes contulit, conatumque iracundiae suae morte sedavit. Nam etsi aliter est apud t e , Att i c e , de Coriolano, concede tarnen, ut huic generi mortis potius assentiar. At ille r i d e n s , T u o vero, i n q u i t , arbitratu ; quoniam quidem concessum est rhetoribus ementiri in h i s t o r i i s , ut aliquid dicere possint argutius. Ut enim t u nunc de Coriolano, sic Clitarchus, sie Stratocles de Themistocle finxit. Nam, quem Thucydides-, qui et Atheniensis erat, et summo loco n a t u s , suinmusque v i r , et paulo aetate p o s t e r i o r , tantum niortuum scripsit, et in A.ttica clam humatum ; addidit, fuisse suepicionem

C I C E R O N I S veneno sibi coiiscivisse m o r t e m : hunc isti aiunt, quum taurum iminolavisset, excepisse sanguinerà p a t e r a , et eo poto m o r t u u m concidisse. Hanc enim mortem rhetorice et tragice ornare p o t u e r u n t : ilia mors vulgaris nullam praebebat materiem ad ornatum. Quare; quoniam tibi ita q u a d r a t , omnia fuisse in Themistocle paria et Coriolano, pateram quoque a me sumas licet; praebebo etiam hostiam, u t Coriolanus sit plane alter Themistocles. Sit sane, i n q u a m , u t l u b e t , de isto ; et ego cautius posthac historiam a t t i n g a m , te audiente; quem rerum Romanarum auctorem laudare possum reli* giosissimum. Se'd turn fere Pericles, Xanthippi filius, de quo ante dixi, primus adhibuit doctrinam ; quae quamquam turn nulla erat dicendi, tamen ab Anaxagora physico eruditus exercitationem mentis a reconditis abstrusisque rebus ad causas forenses popularesque facile traduxerat. Huius suavitate maxime hilaratae sunt Athenae; b u i u s ubertatem et copiam admiratae, eiusdem vim dicendi terroremque timuerunt. 12. Haec igitur aetas prima Atbenis oratorem prope perfectum tulit. Nec enim in constituent^ bus rempublicam, nec in bella gerentibus, nec in impeditis, ac regum dominatione devinctis, nasci cupiditas dicendi solet. Pacis est comes, otiique socia, et iam bene constitutae civitatis quasi alumna q u a e d a m , eloquentia. Itaque ait Aristoteles, quuin, sublatis in Sicilia t y r a n n i s , res privatae longo inter-

BRUTUS.

C A P. 12. 15.

a

3

vallo iudiciis repeterentur, tum primum, quod esset acuta ilia gens, et controversiis nata, artem et praecepta Siculos, Coracem et Tisiam conscripsisse. Nam antea neminem solitum via, nec arte, sed accurate tamen, et de scripto plerosque dicere ; scriptasque fuisse et paratas a Protagora rerum illustrium disputationes, quae nunc communes appellantur loci. Quod idem fecisse Gorgiam, quum singularum rerum laudes vituperationesque conscripsisset ; quod iudicaret hoc oratoris esse maxime proprium, rem augere posse laudando, vituperandoque rursus affligere. Huic Autiphontem Rhamnusium similia quaedam habuisse conscripta, quo neminem utiquam melius ullam oravisse capitis causam, quum se ipse defenderet, se audiente, locuplés auctor scripsit Thucydides. Nam Lysiam primo profiteri solitum artem esse dicendi ; deinde, quod Theodorus esset in arte subtilior, in orationibus autem ieiunior, orationes eum scribere aliis coepisse, artem removisse. Similiter Isocratem primo artem dicendi esse negavisse, scribére autem aliis solitum orationes, quibus in iudiciis uterentur : sed, quum ex e o , quia quasi committeret contra legem, quo quis iudicio circuinveniretur, saepe ipse in iudicium vocaretur; orationes aliis destitisse scribere, totumque se ad artes componendas transtulisse. 13. Et Graeciae quidem oratorum partus, artisque l'ontes vides, ad nostrorum annalium rationem,

«4

CICERONIS

veteres; ad ipsorum, sane recentes. Nam anfcéquain delectata est Atheniensium civitas hac laude dicendi, multa iam memorabilia et in domesticis et in bellicis rebus effecerat. Hoc autem Studium lion erat commune Graeciae, sed proprium Athenarum. Quis eiiim aut Argivuiri oratorem, aut Co» rinthium, aut Thebanum seit fuisse temporibus illis ? nisi quid de Epaminonda, docto homine, suspicari libet. Lacedaemonium vero usque ad hoc teinpus audivi «fuisse neminem. Menelaum ipsum, dulcem ilium quidem tradit Homerus, sed pauca dicentem. Brevitatis autem laus est interdum in aliqua parte dicendi, in universa eloquenti a laudem lion habet. At vero extra Graeciam magna dicendi studia fuerunt, maximique huic laudi habiti honores illustre oratorum nomeii reddiderunt. Nam ut semel e Piraeeo eloqueutia evecta est, omnes peragravit insulas, atque ita peregrinata tota Asia est, ut se externis oblineret moribus, omnemque illam subtilitatem Atticae dictionis, et quasi sanitatem perderet, ac linguam paene dedisceret. Hinc Asiatici oratores non contemnendi quidem nee celeritate, nec copia, sed parum pressi et nimis redundantes. Khodii saniores, et Atticorum similiores. Sed de Graecis hactenus. Etenim haec ipsa forsitan fuerunt non necessaria. 14. Tum Brutus, Ista vero , inquit, quam necessaria fuerint, non facile dixerim ; iucunda certe

B R U T U S .

CAP. 14.

mihi fuerunt, neque solum non longà, sed etiam breviora, quam vellem. Optime, inquam; sed veniamus ad nostros, de quibus difficile est plus intplligere, quam quantum ex monumentis suspicari licet. Quis enim putet aut celeritatem ingenii L. Bruto i l l i , nobilitatis vestrae principi, defuisse? qui de matre suavianda ex oraculo Apollinis tarn acute arguteque couiecerit; qui summam prudentiain siinulatione stultitiae texerit; aut eloquentiam ? qui potentissimum regem, clarissimi regis fìlium, expulerit, civitatemque, perpetuo dominatu liberatam, magistratibus annuii., legibus iudiciisque devinxerit ; qui collegae suo imperium abrogaverit, ut e civitate regalis Hominis memoriam tolleret; quod certe effici non potuisset, nisi esset oratione persuasum. Videinus item paucis annis post reges exactos, quuin plebes prope ripam Anienis ad tertium milliarium consedisset, eumque montem, qui Sacer appellatus est, occupavisset, M. Yalerium dictatorem dicendo seda visse discordias, eique ob earn rem honores amplissimos habitos, et euin primum ob earn ipsam causam Maximum esse appellatum. Ne L. Valerium quidem Potitum arbitror non aliquid potuisse dicendo, q u i , post decemviralem invidiam, plebem in patres incitatam legibus et concionibus suis mitigaverit. Possuinus Appium CLiudium suspicari diseituin, quia senatum iamiam inclinatum a Pyrrhi pace revocaverit; possuinus C. Fabricium, quia

CICERONIS sit ad Pyrrhum de captivis recuperandis missus orator; Ti. Coruncanium, (juod ex pontificum commentariis longe plurimum ingenio valuisse videatur; M' Curium, quod is tribunus plebis, interrege Appio Caeco , diserto homine, coinitia contra leges habente, quum de plebe consulem non accipiebat, patres ante auctores fieri coegerit; quod fuit perm a g n u m , lionduin lege Maenia lata. Licet aliquid etiam de M. Fopillii ingenio suspicari, qui quum consul esset, eodemque tempore sacrificium publicum cum laena faceret, quod erat flamen Carmen' talis, plebei contra patres concitatione et seditione nunciata, ut erat laena amictus, ita venit in concionem, seditioneinque quum auctoritate, turn oratione sedavit. Sed eos oratores habitos esse, aut omnino turn ullum eloquentiae praemium fuisse, nihil sane mihi legisse videor; tantummodo coniectura ducor ad suspicandum. Dicitur etiam C. Flaminiiis, is, qui tribunus plebis legem de agro Gallico et Piceno viritiin dividendo tulit, qui consul apud Trasimenum est interfectus, ad populuin valuisse dicendo. Q. etiam Maximus Verrucosus orator habitus est temporibus illis ; et Q. Met ell us, i s , qui bello Punico secundo cum L. Veturio Philone consul fuit. 15. Quem riae proditum, biturn, primus eloquentiae est

vero exstet, et de quo sit memoeloquentem fuisse, et ita esse haest M. Cornelius Cethegus, cuius auctor, et idoneus q u i d e m , mea

B r u t u s ,

c A P. 15.

127

sententi a , Q. Ennius ; praesertim quum et ipse eum audiverit, et scribat de mortuo ; ex quo nulla suspicio est., amicitiae causa esse inentituin. Est igitur sic apud ilium in nono, (ut opinor,) annali; Additur orator Cornelia 1 suaviloquenti Ore Cethegus Marcu', Tuditano collega, Marci filius ;

et oratorem appellai, et suaviloquentiam tribuit; quae nunc quidem nulla est in plerisque ; latrant enim iam quidam oratores, non loquuntur. Sed est ea laus eloquentiae certe maxima. — — is dictus popularibus olim, Q u i turn vivebant homines, atque aevum agitabant, Flos delibatus populi,

Probe vero. Ut enim hominis decus ingenium, sic ingenii ipsius lumen est eloquentia, qua virum excellentem praeclare turn illi homines florem populi esse dixerunt. — — Suadaeque medulla.

IleiBd) quam vocant Graeci, cuius effector est orator , liane SuacLam appellavit Ennius ; ut, quam deam in Periclis labris scripsit Eupolis sessitavisse, huius hie medullam nostrum oratorem fuisse dixerit. At hie Cethegus consul cum P. Tuditano fuit bello Punico secundo, quaestorque his consulibus M. Cato, modo plane annis CXL ante me consulein,

28

C I C E R O N I S

et id ipsum nisi unius esset Ennii testimonio cognit u m , hunc vetustas, ut alios fortasse inultos, oblivione obruisset. Illius autem aetatis qui serino f u e r i t , ex Naevianis scriptis intelligi potest. Hit enim consulibus, ut in veteribus connnentariis scriptum est, Naevius est mortuus ; quamquam Varrò noster, diligentissimus investigator antiquitatis, putat in hoc erratum, vitamque Naevii producit longius. Nam Plautus P. Claudio, L . Porcio consulibus , vigiliti annis post illos, quos ante dixi, consules mortuus est, Catone censore. 16. Hunc igitur Cetheguin consequutus est aetate Cato, qui annis i x post earn fuit consul. Eum nos ut prrveterem habemus, qui L. Marcio, M' Manilio consulibus mortuus est, annis L X X X I I I ipsis ante me consulem, Nec vero habeo quemquam antiquiorem, cuius quidem scripta proferenda putem, nisi quem Appii Caeci oratio haec ipsa de P y r r h o , et iionnullae mortuorum laudationes forte delectant. Et hercules hae quidem exstant; ipsae enim familiae sua quasi ornaineuta ac monumenta servabant, et ad usuili, si quis eiusdem generis occidisset, et- ad wiemoriam laudum domesticarum, et ad illustrandam nobilitatem suam. Quamquam his laudationibus historia rerum nostrarum est facta inendosior. Multa enim scripta sunt in eis, quae facta non sunt; falsi triumphi, plures consulatus, genera etiain falsa, et a plebe transitiones, quuin homines humiliores in alienum eiusdem

B R U T U S .

C A P. 16. 17.

29

nominis infunderentur genus; u t , si ego me a M ' Tulio esse dicereui, qui patricius cum Servio Sulpicio consul, anno x post exactos reges fuit. Catonis autem orationes non miuus multae fere sunt, quam Attici L y s i a e ; cuius arbitror pluriinas esse. E s t enim A t t i c u s , quoniam certe Athen is est et u a t u s , et inortuus, et functus omni civiuin munere; quamquam Tiinaeus e u m , quasi Licinia et Mucia l e g e , repetit Syracusas. E t quodam modo est nonnulla in iis etiam inter ipsos similitudo. Acuti s u n t , elegantes, f a c e t i , breves ; sed ille Graecus ab omni laude felicior. Habet enim certos sui studiosos, qui non tam habitus corporis opimos, quam gracilitates consectentur ,• q u o s , valetudo modo bona s i t , tenuitas ipsa delectet. Quamquam in L y s i a sunt saepe etiam lacerti, sic ut fieri nihil possit valentius ; verum est certe genere toto strigosior. Sed habet tarnen suos laudatores, qui hac ipsa eius subtilitate admodum gaudeant. 1 7 . Catonein vero quis nostrorum oratorum, qui quidein nunc s u n t , legit? aut quis novit omnino? A t q u e m v i r u m ? dii b o n i ! mitto civem, aut senatorem, aut imperatorein ; oratorem enim hoc loco quaerimus; quis ilio gravior in laudando? acerluor in vituperando? in sententiis argutior? in docendo edisserendoque subtilior? Refertae sunt orationes ainplius centum quinquaginta, ( q u a s quideni adhuc in venerili), et l e g e r i m , ) et v e r b i s , et rebus illastribus. Licet ex his eligant e a , qua*

C I C E R O N I S notatione et laude digna sint; omnes oratoriae virtutes in eis reperientur. Iam vero Origines eius quem f l o r e m , aut quod lumen eloquentiae non hab e u t ? Amatores huic desunt, sicuti multis iam ante seculis et Philisto S y r a c u s i o , et ipsi T h u c y didi. Nam ut horum concisis sententiis, interdum etiam 11011 satis apertis, offecit Theopompus elatione atque altitudine orationis suae : sic Catonis luminibus obstruxit haec posteriorum quasi exaggerata altius oratio. Sed et in nostris inscitia est, quod ii i p s i , qui in Graecis antiquitate delectant u r , eaque subtilitate, quam Atticam appellant, banc in Catone ne noverunt quidem. Hyperidae volunt esse et Lysiae. Laudo. Sed cur nolunt Catones? Attico genere dicendi se gaudere dicunt. Sapienter id quidein. A t q u e utinain imitarentur, nec ossa s o l u m , sed etiain sanguinem! Graturn est t a m e n , quod volunt. Cur igitur Lysias et Hyperides amatur, quum penitus ignoretur Cato ? Antiquior est huius sermo, et quaedam horridiora verba ; ita enim turn loquebantur. Id m u t a , quod turn ille non p o t u i t , et adde numeros; et aptior sit oratio ; ipsa verba compone, et quasi coagmenta, quod ne Graeci quidem veteres factitaverunt ; iam neminem antepones Catoni. Ornari orationem Graeci p u t a n t , si verborum iminutationibus u t a n t u r , quos appellant rpóxovs, et sententiaruin orationisque formi» , quae vocant dy-rifiara. Non verisimile est, quam sit utroque genere crebro distinctus Cato.

BRUTUS.

C A P. 18.

31

»8. Nec vero ignoro, nondum esse satis politum hunc oratorem, et quaerendum esse aliquid perfectius; quippe quum ita sit ad nostrorum temporum rationem vetus, ut nullius scriptuin exstet dignum quidein lectione, quod sit antiquius. Sed maiore honore in omnibus artibus, quam in hac una dicendi, versatur antiquitas. Quis enim eorum, qui haec minora animadvertunt, non intell i g i t , Canachi signa rigidiora esse, quain ut imitentur veritatem? Calamidis dura ilia quidem, sed tamen molliora, quam Canachi; nondum Myronis satis ad veritatem adducta, iam tamen, quae nou dubites pulchra dicere; pulchriora etiam Polycleti, et iam plane perfecta, ut mihi quidem videri solent. Similis in pictura ratio est, in qua Zeuxim, et Polygnotum, et Tiinanthem, et eoium , qui non sunt usi plus quam quatuor colovibus, formas et lineamenta laudainus; at in Echione, Kicomacho, l'rotogene, Apclle, iam perfecta sunt omnia. Et nescio an reliquis in rebus omnibus idem eveniat: nihil est enim simul et inventum, et perfectuin; nec dubitari debet, quin fuerint ante Homerum poetae; quod ex eis carminibus intelligi potest, quae apud ilium, et in Phaeacum, et in procorum epulis canuntur. Quid? nostri veteres versus ubi sunt? — — quos oliin Fauni, vatesquo canebant, Quum neque Musaium scopulos qui>quam superarat, Nec dicti studiosus erat: . . . . Ante hunc . . . .

32

C I C E R O N I S

ait Ennius ipse de s e ; nec inentitur in gloriando. Sic enira se res habet. Nam et Odyssea Latina est L i v i i tanquain opus aliquod D a e d a l i , et Livianae f a b u l a e , non satis dignae, quae iterum legantur. A t q u e hie Livius primus f a b u l a m , C. Clodio Caeci filio et M. Tuditano consulibus, docuit* anno ipso, antequain natus est E n n i u s ; post ftomam conditam autem quartodecimo et q u i n g e n t é s i m o u t liic ait, quem nos sequimur. Est eniin inter scriptores de numero annoruin controversia. Attius autem a Q. Maximo quintuin consule captum Tarento scripsit L i v i u i n , annis x x x p o s t , quain eum fabulam docuisse et Atticus s c r i b i t , et 110s in antiquis commentariis inveniinus; dbcuisse autem fabulam annis post x i C. C o r n e l i o , (j. Minucio consulibus, ludis Iuventatis, quos Salinator Senensi proelio voverat. In q u o tantus error A t t i i f u i t , u t his consulibus xr, annos natus Ennius f u e r i t ; cui quuin aequalis f u e r i t L i v i u s , minor fuit aliquanto i s , qui primus fabulam dedit, quam i i , qui multas docuerant ante lxo¡» cónsules, et Plautus et Naevius. Haec si minus apta videntur huic sermoni, B r u t e , Attico assigna, qui me inflammavit studio illustrium hominum aetates et témpora persequendi. E g o v e r o , inquit B r u t u s , et delector ista quasi notatione temporum, et ad i d , quod instituisti oratorum genera distinguere aetatibus, istam diligentiam esse accommodatam puto. R e c t e , i n q u a m , B r u t e , intelligis. A t q u e utiuam exstarent illa c a r m i n a , quae multis sccu-

B R U T U S .

C A P. 19. 20.

33

freciilis ante suam aetatem in epulis esse cantitata a singulis convivis de clarorum virorum laudibus, in Originibus scriptum reliquit Cato ! Tamen illius, quem in vatibus et Faunis annumerat Ennius, bellum Punicum , quasi Myronis opus , delectat. Sit Ennius sane, ut est certe, perfectior; qui si ilium, ut simulât, contemneret, n o n , omnia bella persequens, primum i l l u d P u n i c u m , acerrimum bellum, reliquisset. Sed ipse dicit, cur id faciat : scripsere, inquit, alii rem Versibus et luculente quidem scripserunt, etiam si minus, quam t u , polite. Nec vero tibi aliter videri debet ; qui a Naevio vel sumsisti inulta, si fateris, yel, si negas, surripuisti. eo. Cum hoc Catone grandiores natu fuerunt C. Flaminius, C. Varrò, Q. Maximus, Q. Metellus, P . Lentulus, P . Crassus, qui cum superiore Africano consul fuit. Ipsum Scipionem accepimus non infantem fuisse. Filius quidem eius, i s , qui hunc minorem Scipionem a Paullo adopt;)vit, si corpore valuisset, in primis habitus esset disertus. Indicant quum oratiunculae, tum historia quaedam Graeca, scripta dulcissime. Numeroque eodein fuit Sex. Aelius, iuris quidem civilis omnium peritissimus, sed etiam ad dicenduin paratus. De minoribus autem, C. Sulpicius Gallus, qui maxime (lie. Rhetor.

Vol. III.

7>

34

C I C E R O N I S

omnium nobilium Graecis Uteris studuit, isque et oratorum in numero est habitus, et fuit rcliquis rebus ornatus atque elegans. Iain eniin erat unctior quaedam splendidiorque consuetudo lor quendi. Nain, hoc praetore ludos Apollini faciente, quum Thyestem fabulam docuisset, Q. M a r c i o , Cu. Servilio consulibus, mortem obiit Emiius. Erat eisdein temporibus Ti. Gracchus, P . f i l i u s , qui bis consul et censor f u i t , cuius est oratio Graeca apud Rhodios ; quem civem quum gravem, tum etiam eloquentem constat fuisse. P . etiam Scipionem Nasicam, qui est Corculurn appellatus, qui item bis consul et censor f u i t , Pubiii illius, qui sacra accep i t , f i l i u m , habit um eloquentem d i c u n t ; etiam L . L e n t u l u m , qui cum C. I'igulo consul f u i t ; Q. Nob i l i o r e m , M. f i l i u m , iam patrio instituto deditum studio literarum, qui etiam Q. E n n i u i n , qui cum patre eius in Aetolia milita verat, ci vitate douavit, quum triumvir coloniain deduxisset; et T . Annium L u s c u m , huius Q. Fulvii collegain, non indisertum dicunt fuisse. A t q u e etiam L. P a u l l u s , Africani p a t e r , personam principis civis facile dicendo tueb a t u r ; et vero etiam tum Catone v i v o , qui annos quinque et octoginta natus excessit e v i t a , quum quidem eo ipso anuo contra Ser. G a l b a m , ad populum summa contentione dixisset ; quam etiam orationem scriptain reliquit. 21. Sed vivo Catone minores natu multi uno tempore oratores floruerunt. Nam et A . Albinus,

B R U T U S

C A P. si. 22.

35

i s , qui Graece scripsit historiam, qui consul cum L . Lucullo f u i t , et literatus et disertus fuit ; et tenuit cuín hoc locum quendam etiam Ser. Fulv i u s , et una Ser. Fabius P i c t o r , et iuris et literavuin, et antiquitatis bene peritus. Quintusque Fabius Labeo f u i t ornatus iisdein fere laudibus. Nam Q. Metellus, i s , cuius quatuor filii consulares iuei'unt, in primis est habitus eloquens, qui pro L , Cotta d i x i t , accusante A f r i c a n o ; cuius et aliae sunt orationes, et contra Ti. Gracchuin, expósita in C. F a n a i i annalibus. Tum ipse L . Cotta , veterator habitus. Sed C. Laelius et P . Africanus in primis eloquentes; quorum exstant orationes, ex quibus existimari de ingeiiiis eorum potest. Sed inter lios, aetate parulum his antecedens, sine controversia Ser. Galba eloquentia praeStitit ; et niiniruin is princeps ex Latiiiis, ilia oratorum propria, et quasi legitima opera tractavit, ut egrederetur a proposito ornandi causa, ut delectaret ánimos, ut perinoveret, ut augeret rein, ut miserationibus, ut communibus locis uteretur. Sed nescio quomodo h u i u s , quem constat eloquentia praestitisse, exiliores orationes s u n t , et redolentes magis antiquitatem, quam aut L a e l i i , aut Scipionis, aut etiam ipsius Catonis ; itaque evanuer u n t , vix iam ut appareant. 22. De ipsius Laelii et Scipionis ingenio, quamquam ea iam est opinio, ut plurimum tribuatur ambobus: dicendi tarnen laus est in Laelio illu-

C 1 C E H O N 1 S strior. A t oratio Laelii de collegiis, 11011 melior, quam de multis, quam voles, Scipionis; non quo ilia Laelii quidquam sit dulcius, aut quo de religione dici possit Hugustius; sed multo tarnen vetus t i o r , et horridior ille, quam Scipio: et,- quum sint in dicendo variae voluntates, delectari mihi magis antiquitate videtur, et lubenter verbis etiam uti paulo magis priscis Laelius. Sed est iste mos hominum, ut noliiit eundem pluribus rebus exceLlere. Nain ut bellica laude aspirare ad Africanum nemo potest, in qua ipsa egregium Viriatico bello reperimus fuisse Laelium : sic ingenii, literarum, eloquentiae, sapientiae denique, etsi utrique primas, priores tarnen libenter deferunt Laelio. Nec mihi ceterorum iudicio solum videt u r , sed etiam ipsorum inter ipsos concessu ita tributuin fuisse. Erat omnino tum m o s , ut in reliquis rebus melior, sic in hoc ipso humanior, ut faciles essent in suum cuique tribuendo. Memoria teneo, Smyrnae me ex P. llutilio R u f o audisse , quum diceret, adolescentulo se accidisse, ut ex Senatusconsulto P. Scipio et D. Brutus ( u t opinor) consùles de re atroci magnaque quaererent. Nam quum in silva Sila facta caedes esset, notique homines interfecti, insimulareturque famil i a , partim etiam liberi, societatis eius , quae picarias de P. Cornelio, L . Mummio censoribus i-edeinisset, decrevisse senatum, ut de ea re cognoscerent et statuerent consules. Causam pro publica-

BRUTUS.

C A P. 22.

37

• i s accurate, u t semper solitus esset, eleganterque dixisse Laelium. Quum cónsules, re audita, amplius de consilii sententi» pronuntiavissont: paucis interpositis diebus iterum Laelium multo diligentius meliusque dixisse, iterumque eodem modo a consulibus rem esse prolatam. Tum Laelium, q u u m eum socii domum reduxissent, egissentque g r a t i a s , e t , ne d e f a t i g a r e t u r , oravissent, loquutum esse ita : s e , quae fecisset, honoris eorum causa, studiose, accurateque fecisse; sed se arbitrari , causam illain a Ser. G a l b a , quod is in dicendo fortior acriorque esset, gravius et vehementius posse defendi. Itaque auctoritate C. Laelii Ilium publícanos causam detulisse ad Galbam. a u t e m , quod ei viro succedendum esset, verecunde et dubitanter recepisse. Unum quasi comperendinatus medium diem fuisse, quem totuin Galbam in consideranda causa, componendaque posuisse. E t , quum cognitionis dies esset, et ipse Rutilius rogatu sociorum domum ad Galbam mane veniss e t , u t euin admoneret, et ad dicendi tempus adr duceret; usque i l i u m , quoad ei nuntiatum esset, cónsules descendisse, omnibus exclusis, commentatum in quadam testudine cum servis literatis f u i s s e ; q u o r u m aliis aliud dictare eodem tempore solitus esset. Interim quum esset ei nuntiatum tempus esse, exisse in aedes eo colore, et iis ocul i s , ut egisse c a u s a m , non commentatum putares. Addebat e t i a m , idque ad rem pertinere putabat,

58

C I C E R O N I S

sci'iptores illos male mulcatos exisse cum Galba. Ex quo sigiiificabat, ilium noil in agendo solum, sed etiam in meditando vehementem atque incensum fuisse. Quid multa? magna exspectatione, plurimis audientibus, coram ipso Laelio sic illam causam, tanta v i , tantaque gravitate dixisse Gal-, b a m , ut nulla fere pars orationis silentio praeteriretur. Itaque multis querelis, multaque miseratione adhibita, socios, omnibus approbantibus, ilia die quaestione liberatos esse. 23. Ex hac Rutiliana narratione suspicari licet, qnnm duae summae sint in oratore laudes, una subtiliter disputandi, ad docendum, altera graviter agendi, ad animos audientium permovendos; multoque plus proficiat is, qui inflammet iudicem, quam ille, qui doceat, elegantiam in Laelio, vim in Galba fuisse. Quae quidem vis tum maxime cognita est, quuin, Lusitanis a Ser. Galba praetore contra interpositain, ut existimabatur, fidem, interfectis, T. Libone tribuno plebis populum incit a n t e , et rogationem in Galbam, privilegii similem, ferente, summa senectute, ut ante dixi, M. Cato legem suadens in Galbam multa dixit; quam orationem in Origines suas retulit; paucis antequam mortuus est, an diebus, an mensibus. Tum igitur nihil recusans Galba pro sese, et populi Romani fidem implorans, quum suos pueros, tum C. Galli etiain filiuin flens commendabat; cuius orbitas et fletus mire miserabilis fait propter recen-

B R U T U S .

C A P. 23. 24.

39

tem memoriain clarissimi patris ; isque se tum eripuit f i a m m a , propter pueros misericordia populi coininota, sicut idem scriptum r e l i q u i f Cato. Atque etiam ipsum Libonem non infantem video f u i s s e , ut ex orationihus eius intelligi potest. Quum haec dixissem, et paulum interquievissein, Quid i g i t u r , inquit, est causae, B r u t u s , si tanta virtus in oratore Galba f u i t , cur ea nulla in oratioiiibus eius appareat? quod mirari non possum ili e i s , qui nihil omnino scripti reliquerunt. 24. Nec enim est eadem, inquam. B r u t e , causa non scribendi, et 11011 tarn bene scribendi, quam dixerint. Nam videmus alios oratores inertia nihil scripsisse, ne domesticus etiam labor accederet ad forensem ; pleraeque enim scribuntur orationes habitae i a m , non ut habeantur; alios non laborare, tit meliores f i a n t ; nulla enim res tantum ad dicendum p i o f i c i t , quantum scriptio ; memoriam autem in posterum ingenii sui 11011 desiderant, quum se putant satis magnam adeptos esse dicendi gloriam, earnque etiam maiorem visum i r i , si in existimantium arbitrium sua scripta non venerint; alios, quod melius putent dicere se posse, quam seribere; quod peringeniosis hominibus, neque satis doctis, plerumque contingit, ut ipsi Galbae. Quem fortasse vis non ingenii solum, sed etiam animi, et naturalis quidam dolor dicentein incendebat, efficiebatque, ut et incitata, et g r a v i s , et vehemen»

4o

C I C E R O N I S

esset oratio ; dein quum otiosus stilum prehender a t , motusque oinnis animi, tauquam ventns, hominem defecerat, flaccescebat oratio ; quöd iis, qui liinatius dicendi consectantur genus, accidere non solet, propterea quod prudentia nuuquam deficit oratorem, qua ille utens eodem modo post.it et diceie et scribere; ardor animi non semper adest, isque quum consedit, omnis ilia vis et quasi fiamma oratoris exstinguitur. Hanc igitur ob causam videtur Laelii mens spirare etiam in scriptis, Galbae autem vis occidisse. 25. Fuerunt etiam in oratorum numero mediocrium L . et Sp. Muinmii, fratres, quorum exstant amborum orationes; simplex quidem L . et antiquus ; Sp. autem nihilo ille quidem ornatior, sed tamen astrictior. Fuit enim doctas ex disciplina Stoicorum. Multae sunt Sp. Albini orationes. Sunt etiam L . et C. Aureliorum Orestarum, quos aliquo video iu numero oratorum fuisse. P. etiam Popillius quum civis egiegius, tum non indisertus f u i t ; C. vero , filius eius, disertus. Caiusque Tuditanus quum omni vita atque victu excultus atque expolitus, tum eius elegans est habitum etiam oratioliis genus. Eodemque in genere est habitus is, qui iniuria accepta fregit Ti. Gracchum patientia, civis iu rebus optimis constantissimus, M. Octavius. A t vero M. Aemilius Lepidus, qui est Porcina dictus, iisdem temporibus fere, quibus Galba, sed paulo minor natu, et suinmus orator est habi-

B R U T U S .

C A P. 25. 26.

4»

t u s , et f u i t , ut apparet ex orationibus, scriptor sane bonus. Hoc in oratore Latino priinum mihi videtur et lçnitas apparuit.se illa Graecorum, et verboruin coinprehtinsio, etiam artifex, ut ita dic a m , stilus. Hunc studiose duo adolescentes ingeniosissimi, et prope aequales, C. C a r b o , et Ti. Gracchus audire soliti sunt ; de quibus iam dicendi locus e r i t , quum de senioribus pauca dixero. Q. enirn Pomprius non contemtus orator temporibus illis f u i t , qui summos honores, homo per se cognit u s , sine ulla commendatione maiorum est adeptus. Turn L . C. Cassius multum p o t u i t , non eloquentia, sed dicendo tainen; h o m o , 11011 liberalitate, ut a l i i , sed ipsa tristitia et severitate popularis ; cuius quidein legi tabcllariae, M. Antius B r i s o , tribunus plebis, diu restitit, M. Lepido consule adiuvante; eaque res P . Africano vituperationi f u i t , quod eius auctoritate de sententia deductus Briso putabatur. Turn duo Caepiones multum clientes Consilio et lingua, plus auctoritate tamen et gratia sublevabaut. Sed Pompeii sunt scripta nec nimis exten u a t a , (quamquam veterum est s i m i l i s , ) et piena prudentiae. 26. 1'. Crassum valde probatum oratorem iisdem fere temporibus accepimus, qui et ingenio valuit, et studio, et liabuit quasdam etiam domesticas disciplinas. Nam et cum summo ilio oratore, Ser. G a l b a , cuius C. filio filiam suam collocaverat, affinitate sese devinxerat : e t , quum esset P . Mucii

42

C I C E R O N I &

f i l i u s , fratremque haberet P. Scaevolam, domi ius civile cognoverat. In eo -industriam constat sumroam f u i s s e , maximamque g r a t i a m , quum et consuleretur p l u r i m a m , et diceret. Horum aetatibus adiuncti duo C. F a n n i i , C. et M. f i l i i , f u e r u n t : quorum Caii f i l i u s , qui c6nsul cum Domitio fuit, unam orationem, de sociis ct nomine L a t i n o , contra Gracchum reliquit, sane et b o n a m , et nobilem. Turn A t t i c u s : (^uid e r g o ? estne ista F a n n i i ? nam varia opinio pueris nobis erat. Alii a C. Pers i o , literato homine, scriptam esse aiebant, illo, quem significat valde doctuin esse L u e i l i u s ; alii multos nobiles, q u o d quisque p o t u i s s e t , in illam orationem contulisse. Turn e g o , Audivi equidem i s t a , i n q u a m , de maioribus n a t u , sed nunquam sum a d d u c t u s , u t crederein; eamque suspiciouem propter banc causam credo f u i s s e , quod Fannius in inediocribus oratoribus habitus e s s e t ; oratio autem vel optima esset illo quidem tempore orationum omnium. Sed nec eiusmodi e s t , ut a pluribus confusa v i d e a t u r ; (unus enim sonus est totius orationis, et idem f i l u m ; ) nec de Persio reticuisset G r a c c h u s ; quum ei F a n n i u s de Menelao Maratheno , et de ceteris obiecisset, praesertim quum Fannius nunquam sit habitus elinguis. Nam et causas defensitavit , et tribunatus e i u s , arbitrio et auctoritate P. Africani g e s t u s , non obscurus fuit. Alter autem C. Fann i u s , M. f i l i u s , C. Laelii gener, et m o r i b u s , et

B R ITT US.

C A P . 26. 27.

43

ipso genere dicendi durior. Is soceri instituto, ( q u e m , quia cooptatus in anguruin collegium 1101» e r a t , 11011 adinodum diligebat, praesertim qiium ille 0 . Scaevolam sibi, minorem natu generum, praetulisset; cui tamen Laelius se excusans, 11011 genero minori dixit se illud, sed rnaiori filiae detu* l i s s e ; ) is tamen, institnto L a e l i i , Panaetium audiverat. Eius omnis in dicendo facultas ex historia ipsius lion ineleganter scripta perspici potest; quae ueque nimis est i n f a n s , lieque perfecte diserta. Mucius autem a u g u r , quod pro se opus erat, ipse dicebat, ut de pecuniis repetundis contra T . Albucium. Is oratorum in nuinero 11011 f u i t ; iuris civilis intelligentia, atque omni prudentiae genere praestitit. L . Coelius Anti pater , scriptor, quemadinodum videtis, f u i t , ut temporibus illis, luculentus, iuris valde peritus, multorum etiam, ut L . Crassi, magister. 27. Utinain in Ti. Graccho, Caioque Carbone talis mens ad rempublicam bene gerendam fuisset, quale ingenium ad bene dicendum f u i t ! profecto nemo his viris gloria praestitisset. Sed eorum alter propter turbulentissiinum tribunatum, ad quem ex invidia foederis Numantini bonis iratus accesserat, ab ipsa republica est interfectus; alter, propter perpetuam in populari ratione levitatem, morte voluntaria se a severitate iudicum vindicavit. Sed fuit uterque summus orator. Neque hoc memoria patrum teste dicimus; nam et Carbonis,

44

C I C E R O N I S

et Gracchi habemus orati ones, nondum satis splendidas verbis, sed a c u t a s , • prudentiaeque plenissimas. Fuit Gracchus diligentia Corneliae matric a puero doctus, et Graecis Uteris eruditus. Nam semper habuit excjuisitos e Graecia magistros ; in eis iain adolescens Diophanem Mitylenaeum, Graeciae, temporibus illis, disertissimuin. Sed et breve tempus ingenii augendi et declarandi fuit. Carbo, quoad vita suppeditavit, est in multis iudiciis causisque cognitus. Huuc qui audierant prudelites homines, in quibus familiaris noster L. Gell i u s , qui se illi contubernalem in consulatu fuisse n a r r a b a t , canorum oratorem, et volubilem, et satis acrein, atque eundem et vehementeui, et valde dulcern, et perfacetum fuisse dicebat; addeb a t , industrium etiain, et diligentem, et in esercita tionibus commentationibusque multum operae solituin esse ponere. Hic optimus illis temporibus est patronus h a b i t u s , eoque forum tenente plura fieri iudicia coeperunt. Nain et quaestiones perpetuae. hoc adolescente constitutae s u n t , quae antea nullae fuerunt ; ( L. enim F i s o , tribunus plebis legem primus de pecuniis repetundis, -Censorino et Manilio consulibus, tulit ; ipse etiam Piso et causas egit, et multarum legum aut auctor, aut dissuasor f u i t ; isque et orationes reliquit, quae iam evanuerunt, et annales, sane exiliter s c r i p t o s ; ) et iudicia populi, quibus aderat Carbo, iam magis patronum desiderabant, tabella d a t a ;

BRUTUS.

C A P. 27. 28.

45

quam legem L . Cassius, Lepido et Mancino consulibus, tulit. aß. Vester etiam D. Brutus, M. fili u s , ut ex familiari eius L. Attio poeta sum audire solitus, et dicere 11011 inculte solebat, et erat fjuum Uteris Latinis, tum etiam Graecis, ut temporibus illis, eruditus. Quae tribuebat idem Attius etiam Q. Maximo, L . Paulli nepoti : et vero ante Maximum,, ili um Scipioiiem, quo duce privato Ti. Gracchus occisus esset, quum omnibus in rebus vehementem , tum acrem aiebat in dicendo fuisse. Tum etiam P. Lentulus ille princeps, ad rempublicam duntaxat. quod opus esset, satis habuisse eloquentiae dicitur. Iisdemque temporibus L. Furius Philus pprbene Latine loqui putabatur, Iiteratiüsque, quam ceteri. P. Scaevola valde prudenter et acute, paulo etiain copiosius : nec multo minus prudenter M' Manilius. Appii Claudii volubilis, sed paulo fervidior erat oratio. In aliquo numero etiam M. Fulvius Flaccus, et C. Cato Africani »ororis filius, mediocres oratores; etsi Flacci scripta sunt, sed ut studiosi literarum. Flacci autem aemulus P. Decius fuit, non infans ille quidem, sed ut v i t a , sic oratione etiam turbulentus. M. Drusus, C. filius, qui in tribunatu C. Gracchum, collegam, iterum tribunum, fregit, vir et oratione gravis, et auctoritate ; eique proxime adiunctus C. Drusus frater fuit. Tuus etiam gentilis, Brute, M. Pennus facile agitavit in tribunatu' C. Grac-

46

C I C E R O N I S

c h u m , paulum aetate antecedens. Fuit enim M. Lepido et L. Oreste consulihus, quaestor Gracchus, tribunus Pennus, illius M. filius, qui cum Q. A e l i o consul f u i t ; sed omnia is summa sperans aedilicius est mortuus. Nam de T . Flaminino, quem ipse v i d i , nihil accepi, nisi Latine diligen* ter loquutum. 29. His adiuncti sunt C. C u r i o , M. Scaurus, P. R u t i l i u s , C. Gracchus. De Scauro et Rutilio breviter licet dicere, quorum neuter summi oratoris habuit laudem, at uterque in multis causis versatus erat. In quibus sane laudandis viris, etiamsi maximi ingenii non essent, probabilis tamen industria; quamquam iis quidein non oinnino ingenium, sed oratoiiuin ingeniuin defuit. Neque enim yefert videre, quid dicendum s i t , nisi id queas solute et suaviter dicere. Ne id quidem s a t i s . e s t , nisi i d , quod dicitur, sit v o c e , vultu, motuque conditius. Quid d i c a m , opus esse doctrina? sine q u a , etiam si quid bene dicitur adiuvante natura, tamen i d , quia fortuito f j t , semper paratuin esse non potest. In Scauri oratione, sapientis hominis et r e c t i , gravitas s u m m a , et naturalis quaedam inerat auctoritas, non ut causam, sed ut testimonium dicere putares. Hoc dicendi genus ad patrocinia mediocriter aptum videbatur; ad seuatoriam vero sententiam, cuius erat ille princ e p s , vel maxime. Significabat enim 11011 prudentiam s o l u m , s e d , quod maxime rem continebat,

B R U T U S .

C A P . sg. 30.

47

fidem. Hubebat hoc a natura ipsa, quod a doctrina 11011 facile posset. Quauiquam huius quoque ipsius r e i , quemadmoduin scis, praecepta sunt. Huius et oratioiies sunt, et ti'es ad L . F u f i d i u m libri scvipti de vita ipsius apte, ac sane utiles. Quos nemo legit: at Cyi'i vitam et disciplinam legunt, praeclaram illam quid e m , sed neque tain liostris rebus aptam , nec tamen Scauri laudibus aiiteponendam. 30. Ipse etiam Fufidius in aliquo patronorum numero f u i t ; Rutilius autem in quodam tristi et severo.genere dicendi versatus est, et uterque natura vehemens, et acer. Itaque quum una consulatum petivissent, non ille s o l u m , qui repulsam tulerat, accusavit ambitus designatum coinpetitorem, sed Scaurus etiam absolutus Rutilium in iudicium vocavit; multaque o p e r a , niultaque industria Rutilius f u i t ; quae erat propterea gratior, quod idem magnum inunus de iure respondendi sustinebat. Sunt eius orationes ieiunae; inulta praeclara de iure; doctus v i r , et Graecis literis eruditus, Panaetii auditor, prope perfectus in Stoicis; quorum peracutuin et artis plenum orationis genus, sci» tainen esse exile, nec satis populari assensioni accommodatum. Itaque ilia, quae propria est huiu& disciplinae, philosophorum de se ipsorum opinio, firma in hoc viro et stabilis inventa est. Qui quum innocentissiinus in iudicium vocatus esset, (quo iudicio convulsain penitus scirnus esse remp u b l i c a i n , ) quum essent eo tempore eloquentis-

48

C I C E R O N I S

simi viri L . Crassus et M. Antonius consulares, eorum adhibere neutiuin voluit. Dixit ipse p r o sese ; et pauca C. C o t t a , quod sororis erat fili us, et is quidem t a r n e n , ' u t o r a t o r , quamquam erat admodum adolescens. Sed Q. Mucius enucleate ille quidem et p o l i t e , ut solebat, nequaquain autem ea vi atque c o p i a , quam genus illud iudicii et magnitudo causae postulabat. Habemus igitur in StoiCis oratoribus R u t i l i u m , Scaurum in antiquis ; utrumque tamen laudeinus, quoniam per illos lie haec quidem in civitate genera hac oratoria laude caruerunt. Volo e n i m , ut in scena, sic etiam in foro," n o » eos modo l a u d a r i , qui celeri motu et difficili u t a n t u r , sed eos etiam, quos stritarios appellant, quorum sit ilia simplex in agendo Veritas , non molesta. 31. E t quoniam Stoicorum est facta mentìo, Q. Aelius T u b e r o f u i t ilio t e m p o r e , L . P a u l l i n e p o s , nullo in oratorum n u m e r o , sed vita sever u s , et congruens cum ea disciplina, quam coleb a t ; paulo etiam d u r i o r ; qui quidem in triumviratu iudicaverit contra P . A f r i c a n i , avunculi sui, testimonium, vacationem a u g u r e s , quo minus iudiciis operam d a r e n t , non h a b e r e ; sed ut vita, sic oratione d u r u s , incultus, horridus. Itaque honoribus maiorum respondere non potuit. Fuit autem constans c i v i s , et f o i t i s , et in primis Graccho i n o l e f t u s , quod indicat Gracchi in eum oratio. Sunt etiam in Gracchum Tuberonis. Is fuit

BRUTUS.

C A P , 3:,

49

fiiit mcdiocris in dicendo, doctissimus in disputando. Turn Brutul: Quain hoc idem in nostris contingere inteliigo, quod in Graecis, ut omnes ferC Stoici prudcntissiini in disserendo sint, et id arte faciant, sintque architecti paene verborum; iidem, traducti a disputando ad dicendum inopes reperianturl Unum excipio Catonem, in quo, perfcctissimo Stoico, summam eloquentiam non desiderein ; quain exi guani in Fannio, ne in Rutilio quidam magnam, in Tuberone nullam video fuisse. Et ego, Non, inquam, Brute, sine causa, propterea quod istoruin in dialecticis omnis cura consumitur; vagum illud orationis, et fusum, et multiplex non adhibetur genus. Tuus autem avunculus, quemadinodum scis, habet a Stoicis id quod ab illis petendum fuit; sed dicere didicit a dicendi magistris, eorumque more se exeicuit. Quodsi omnia a philosophis essent petenda: Peripateticorum institutis coinmodius fingeretur oratio. Quo magis tuuin, Brute, iudicium probo, qui eorum philosophorum sectam sequutus es, quorum in dottrina atque praeceptis disserendi ratio coniungitur cum suavitate dicendi et copia; quamquam ea ipsa Peripateticorum Academicorumque consuetudo in ratione dicendi talis est, ut nee perficere oratorem possit ipsa per sese, nec sine ea orator esse perfectus. Nam ut Stoicorum astrictior est oratio, aliquantoque coatractior, quam aures populi requiCie. llhetor.

Vol. III.

4

C I C E R O N

5 o runt,

IS

sic i l l o r u m l i b e r i o r et l a t i o r ,

c o n s u e t u d o i u d i c i o r u m et f o r i . in dicendo I'latone?

lovein

sic

si G r a e c e l o q u a t u r , l o q u i . sior? idque

audivisse

apparet

ex

et g r a n d i t a t e

et

huius

pugnacior, iudicia, 32. cet,

oratio,

u t ita

in

dicituv; verborum.-

ipse

philosophiam

dicam,

videtur,

nervo-

Platonem

Demosthenes

D i c i t t-tiam in q u a d a i n epistola h o c Sed

philosophi,

Lectitavisse

etiam

genere

aiunt

Quis Aristotele

Theophrasto dulcior?

studiose,

quam patitur

Q u i s eniin uberior:

et

de

sese.

translata, illorum in

pacatior. N u n c r e l i q u o r n m o r a t o r u m a e t a t e s , si pla-

et g r a d u s p c r s e q u a m u r .

Nobis vero,

inquit

A t t i c u s , et veheineuter quidern , ut pro B r u t o e t i a m respondeain.

C u r i o f u i t igitur eiusdem aetatis fere,

sane illustris o r a t o r , c u i u s de i n g e u i o ex o r a t i o n i bus et

eius pro

Nobis

exibtimari potest.

Ser.

Fulvio,

quidem

pueris

de

Sunt

incestu,

haec

enim

et

nobilis

omnium

aliae, oratio.

optima puta-

b a t u r , q u a e vix iain coinparet in h a c t u r b a rum

novo-

voluininum.

P r a e c l a r e , inquit B r u t u s , t e n e o , q u i i s t a m turb a m voluminum effecerit. E t e g o , i n q u a m , intelligo, B r u t e , quem dicas. Certe

enim

et b o n i

aliquid

attulimus

iuventuti,

m a g n i f i c e n t i u s , q u a m f u e r a t , genus dicendi et or* n a t i u s ; et l i o c u i m u s f o r t a s s e , q u o d veteres o r a t i o nes po.st n o s t r a s , non a me q u i d e m ,

(meis

enim

illas a n t e p o n o , ) sed a p l e r i s q u e l e g i s u n t desitae.

BllUTUS.

C A P . 52. 33.

51

A n n u m e r a , i n q u i t , me in plerisque; quamquam video mihi inulta legenda iam te auctore, quac antea contemnebam. Atqui h a e c , i n q u a m , de incestu laudata oratio puerilis est locis multis ; de a m o r e , de tormenti.% de r u m o r e , loci sane inanes; verumtamen, nondum tritis nostrorum hominum a u r i b u s , nec erudita civitate, tolerabiles. Scripsit etiam alia nonnulla, et multuin d i x i t , et illustrium in numero patronoruin f u i t ; ut eum m i r e r , q u u m et vita suppeditavìsset, et ?plendor ei non defuisset, consulem non fuisse. 33. Sed ecce in manibus v i r , et praestantissimo ingenio, et flagranti studio, et doctus a puerO, C. Gracchus.- Noli eniin p u t a r c , q u e m q u a m , Brute, pleniorem et uberiorein ad dicendum fuisse. E t ille, Sic p r o r s u s , i n q u i t , existimo; atque istum de superioribus paene soluin lego. Iimno p i a n e , i n q u a m , 15rute, legas censeo. Damnum enim illius immaturo interitu res Roman i e Latinaeque literae tecerunt. Utinam non tam f r a t r i p i e t a t e m , quam p a t r i a e , praestare voluisset! Quam ille facile tali ingenio, diutius si vixisset, vel paternam esset, vel avitain gloriam consequut u s l Eloqueutia quidem nescio an habuisset parem neminem. Grandis est verbis, sapiens sententiis, genere toto gravis; manus extrema non accessit operibus ; praeclare inchoata m u l t a , perfecta 11011 pinne. Legendus, i n q u a m , est hic o r a t o r , Brute,

52

C I C E R O N I S

Non eniin solum si quisquam alias, iuventuti. acuere, sed etiam alere ingenium potest. 54. Huic successit actati C. Galba, Servii illius eloquentissimi viri filius, P. Crassi eloquentis et iurisperiti gener. Laudabant hune patres nostri, favebant etiam propter patris memoriam, sed cecidit in cursu. Nam rogatione Mamilia, Iugurthiuae coniurationis invidia, quuin pro sese ipse dixisset, oppressus est. Exstat eius peroratio, qui epilogus dicitur; qui tanto in honore pueris nobis erat, ut eum etiam edisceremus. Hie, qui in collegio sacerdotum esset, primus post Romain conditam iudicio publico est coiidemnatus. P. Scipio, qui est in consulatu mortuus, non multum ille quidem, nee saepe dicebat, sed et Latine loquendo cuivis erat p a r , et oinnes sale facetiisque superabat. Eius collega L. Bestia bonis initiis orsus tribunatus, (nam P. Popillium vi C. Gracchi expulsum sua rogatione restituit,) vir et acer, et non indisertus, tristes exitus habuit consulatus. Nam invidiosa lege Mainilia quaestione C. Galbam sacerdotem, et quatuor consulares, L . Bestiali], C. Catonem, Sp. Albinum, civemque praestantissimum L . Opimium, Gracchi interfectorem, a populo absolutum, quum is contra populi studiiim stetisset, Gracchani iudices sustulerunt. Huius dissimilis in tribunatu reliquaque omni vita, civii. improbus, C. Licinius Nerva non indisertus fuit. C. Fimbria temporibus iisdem f e r e , sed longius

B R U T U S .

C A V. 3'(.

53

aetate provectus, habitus est s a n e , ut ita dicam, truculentus a c c u s a t o r , a s p c r , maledicus, genere toto paulo f e r v i d i o r , atque commotior ; diligentia tarnen, et virtute a n i m i , atque vita bonus auetor in senatu. Idem tolerabilis p a t r o n u s , nec rudis in iure civili, et quuin virtute, tum etiam ipso orationis genere liber; cuius orationes pueri legebam u s , quas iam reperire vix possumus. Atque etiain ingenio et sermone eleganti, valetudine incommod a , C. Sextius Calvinus f u i t ; qui etsi, quum remiserant dolores p e d u m , noil deerat in c a u s i s , tameu id non saepe faciebat. Itaque Consilio eius, qunm volebant, homines utebantur; patrocinio, quum licebat. Iisdem temporibus M. B r u t u s , iu quo in a gii um f u i t , B r u t e , vulnus generi vestro, qui, quum tanto nomine esset, patreinque optimum virum habuisset et iuris peritissimum, accusationem fdctitaverit, ut Athenis Lycurgus. Is magistratus non petivit, sed f u i t accusator vehemens et molestus ; ut facile cerneres naturale quoddam stirpis bonuin degeneravisse vitio depravatae voluntatis. Atque eodem tempore accusator de plebe L . Caesulenus f u i t , quem ego audivi iam senern, quum ab L . Sabellio mulctam lege Aquillia de iniuria petivisset. Non fecissem hominis paene infimi mentionem, nisi i u d i c a r e m , qui suspiciosius aut criminosius diceret, audivisse me neminem. Doctus etiam Graecis T . A l b u c i u s , vel p o t i u s , paene Graecus. L o q u o r , ut opinor; sed licet ex orationibus

C I C E R O

NIS

iudicare. F u i t autem Athenis adolescens ; perfeetus. Epicureus evaserat; minime aptum ad dicendum geiiuS. 35. Iam Q. Catulus, non antiquo ilio m o r e , sed hoc n o s t r o , (nisi quid fieri potest perfectius,) eruditus. Multae literae, summa non vitae solum, atque naturae, sed orationis etiam coinitas, incorrupta quaedam Latini sermonis integritas ; quae perspici quum ex orationìbus eius potest, turn facillime ex eo l i b r o , quem de consulatu, et de rebus gestis suis conscriptum molli et Xenophontèo genere sermonis, misit ad A. Furium p o e t a m , familiarem s u u m ; qui liber nihilo notior est, quam illi t r e s , de quibus ante dixi, Scauri libri. Turn B r u t u s , Mihi quidcin, i n q u i t , nec iste notus e s t , nec illi ; sed nec inea culpa est ; nunquam enim in manUs incideruut. Nunc autem et a te s u m a m , et conquiram ista posthac curiosius. Fuit igitnr in Catulo sermo Latinus ; quae laus in dicendo non mediocris ab oratoribus plerisque neglecta est. Nam de sono vocis, et suavitatc appellandarum l i t e r a r u m , quoniam filium cognovisti, noli exspectare quid dicain. Quamquam filius quidem non fuit in oratorum numero ; sed non deerat ei tamen in sententia difenda quuin prudentia, tum elegans quoddam et eruditum orationis genus. Nec habitus est tamen pater ipse Catulus princeps in numero patronorum ; sed erat t a l i s , u t , si cuin iìs a u d h e s , qui tum erant prao-

B R U T U S .

C A P. 35. 36.

55

jtantes, videretur esse i n f e r i o r ; quum autem ipsum audires sine comparatioue, non modo contcntus esses, sed melius non quaereres. Q. Metellus Nu-midicus, et eius collega M. Silanus, direbant de r e p u b l i c s , quod esset illis vii'is et consiliari dignitari satis. M. Aurelius Scaurus 11011 saepe dicebat, sed polite; Latine vero in primis est eleganter loquutus. Quae laus eadein in A . Albino bene loquendi fuit. Nam flamen Albinus etiam in numero e.st habitus disertorum. U. etiam Caepio, vir acer et f o r t i s , cui fortuna belli c u m i n i , invidia populi calamitati fuit. T u m etiam C. et L . Memmii fuer u n t , oratores mediocres, accusatores acres atque acerbi. Itaque in iudiciuin capitis multos vocaver u n t , pro reis non saepe dixerunt. Sp. Thoiius satis vdluit in populari geneie d u e n d i , i s , qui agrum publicum, vitiosa et. inutili l e g e , vectigali levavit. M. Marcellus Aesernini p a t e r , non ille quidem in magnis patronis, sed et iu promtis tarnen et 11011 inexercitatis ad dicendum f u i t , ut filius eius, P. Lentulus. , L . etiam C o t t a , praetorius, in inediociium oratornin numero dicendi 11011 ita multum laude processerai ; sed de industria, quum verbis, tum etiam ipso sono quasi subrustico subsequebatur, atque imitabatur antiqui tatem. 3 6 . Atque ego et in hoc ipso Cotta, et in aliis pluribus, intelligo, nie non ita disertos homines et reUilisse in oratoruin numerum , et relaturum. Est eniin piopositum, colligere e o s , qui

56

C I C E R O N I S

hoc munere in civitate functi sunt, ut tenercnt oratorum locum ; quorum quidem quae fuerit ascend o , et quam in omnibus rebus difficilis- optimi perfectio atque absolutio, ex eo , quod dicam , existimari potest. Quain multi enim iam oratores commemorati sunt, et quam diu in eorum enumeratione versainur, quuin tainen spisse atque vix, ut dudum ad Demosthenem et Jlyperidem, sic nunc ad Antonium Crassumque pervenimus ! Nam ego sic existimo, bos oratores fuisse maximos, et in his primum cum Graecorum gloria Latine dicendi copiam aequatam. 37. Omnia veniebant Antonio in mentem; eaquc suo quaeque loco, ubi plurimum profìcere et valere possent, ut ab imperatore eijuites, pedites, levis armatura, sic ab ilio in maxime opportuni» orationis partibus collocabantur. Erat memoria summa, nulla meditationis suspicio. Imparatili semper aggi'edi ad dicendum videbatur; sed ita erat paratus, ut iudices, ilio dicente , nonnunquain viderentur non satis parati ad cavendum fuisse. Verba ipsa, non ilia quidem elegantissimo sermone; itaque diligenter loquendi laude caruit; (neque tarnen est admodum inquinate loquutus ; ) sed illa, quae proprie laus oratoris est in verbis. (Nam ipsum Latine loqui, est illud quidem, ut paulo ante dixi, in magna laude ponendum; sed non tam sua sponte, quam quod est a plerisque neglectum. Non enim tam praeclarum est scire Latine,

B R U T U S .

CAP.

37-

57

quam turpe nescire; neque tarn id mihi oratoris b o n i , quam civis Romaiii proprium videtur.) Sed tarnen Antonius in verbis et eligendis, (neque id ipsum tarn leporis causa, quam ponderis,) et collocandis, et compiehensione devinciendis nihil non ad rationem, et tanquam ad artein dirigebat; verum muito magis hoc idem in sententiarum orna» mentis et conformationibus. Quo geneve quia prae* Stat omnibus Demosthenes, idcirco a doctis oratorum est princeps iudicatus. Sf-vp-aTa enim quae vocant G r a e c i , ea maxime ornant oratorem; eaquc non tam in verbis pingendis habent pondus, quam in illuminandis sententiis. Sed quum haec magna in Antonio, tum actio singularis, quae si partienda est in ge^tuin, atque vocem, gestus erat non verba expriineus, sed cum sententiis congiuens: manus, humeri, latera, supplosio pedis, status, incessus, omnisque motus cum rebus sententiisque consentiens; vox permanens, verum subrauca natura; sed hoc vitium huic uni in bonum convertebat. Habebat enim flebile quiddam in quaestionibus, aptumque quum ad fidem faciendam, tum ad inisericordiam commoveudam; ut verum videretur in hoc illud, quod Demosthenem ferunt e i , qui quaesivisset, quid primum esset in dicend o , a c t i o n e m ; quid secundum, idem, et idem tertiuin , respondisse. Nulla res magis penetrat in animos, eosque fingit, format, flectit; talesque oratorcs videri facit, quales ipsi sc videri volunt.

C I C E R O N I S

58 38.

IÌuic alii parem esse d i c e b a n t , alii

ponebant L . Crassum. iudicabant, patrono,

neminem e s s e ,

cuiusquam

ante*

lllud quidein certe omnes qui,

ingeniuin

horum

alterut.ro

requiréret.

Equi-

dein , quamquam Antonio tantum t r i b u o , quantum supra d i x i , tarnen Ciasso nihil btatuo fieri potuisse perfectius. tate

E r a t summa g r a v i t a s , erat cum gravi-

iunctus

non s c u n i l i s ,

facetiarum- et lepos;

urbanitatis

oratorius,

latine loquendi a c c u r a t a ,

et

sine molestia diligens elegantia ; in dissercndo mira explicatio;

quum

de iure c i v i l i , ' q u u m de aequo

et bono disputaretur, argumefitorum et simihtudinuin copia. 39. Nam, ut Antonius, in coniectura movenda, et in sedanda suspicione aut excitanda,

inciedibilem

vim b a b e b a t : sic in interpretando, in definiendo, in explicanda

aequitate,

nihil erat Crasso c o p i o s i u s ;

idque quum saepe a l i a s , turn apud centumviros i n M' Curii causa cognitum est. contra

scriptum

Ita enim multa t u m

pro aequo et bono d i x i t ,

u t ho-

minem acutissimuin, Q. S c a e v o l a m , et in i u r e , in q u o ilia causa v e r t e b a t u r , p a r a t i s s i m u m , obrueret argumentorum

exemplorumque

copia;

atque

ita

t u m ab his patronis a e q u a l i b u s , etiam consularibus, causa ilia

dicta

est, quum

uterque

ex

contraria

parte ius civile detenderet, u t eloquentium iurisperitissimus C r a s s u s , iurisperitorum Scaevola putaretur;

qui quidem

eloquentissimus quum

peracutus

(iSset ad exCogitandum, q u i d in i u r e , aut in aequo

BRUTUS.

C A P . 59. 40.

59

veruih aut esset, aut non esset, tum verbis erat ad rein cum summa brevitate mirabiliter aptus. Quare fuit nobis orator in hoc interpretanda explanandique, et disserendi genere mirabilis, sie ut simile nihil videriin; in augendo, in ornando, in refellendo magis existimator inetuendus, quam admirandus orator. Verum ad Crassum revertamur. 40. Tum Brutub, Etsi satis , intuit, mihi videbar habere cognitum Scaevolam ex iis rebus, quas audiebam saepe ex C. Rutilio, quo utebatur propter familiaritatein Scaevolae nostri, t a inen ista mihi eius dicendi tanta laus nota 11011 erat. Itaque cepi voluptatem, tam 01 natura viruin, tamque excellens ingenium fuisse in nostra republica. Hic ego, Noli, inquam, Brute, existimare, his duobus quidquam fuisse in nostra civitate praestautius. Nam, ut paulo ante dixi, consultorum alteram disertissimuin, disertovuin alt.erum consultissimnm fuisse; sic in reliquis rebus ita die>similes erant inter sese, statuere ut tamen non posses, utrius te malles similiorem. Crassus erat clegantium parcissimus; Scaevola parcorum elegantissiinus. Crassus in summa comitate habebat etiam severitatis satis; Scaevolae multa in severitate non deerat tamen comitas. Licet omnia hoc modo; sed vereor, lie fingi videantur haec, ut dicantur a me quodam modo. Res se tamen sic habet. Quuin omnis virtus sit, ut vestra, Brute, vetus Academia dixit, inediocritas: uterque horum medium quiddam vo-

Co

C I C E R O N I S

lcbat s e q u i : sed ita cadebat, ut alter ex alterius laude partem , utercjue autem suain totam haberet. 4 1 . Turn B r u t u s , Q u u m ex tua oratione mihi v i d e o r , inquit, bene Crassuin et Scaevolam cognov i s s e , turn de te et de Ser. Sulpicio cogitans esse quandain vobis cum illis siinilitudinem iudico. Quonarn , i n q u a m , istuc modo ? Quia mihi et tu v i d e r i s , i n q u i t , tantum iuris civilis scire voluisse, quantum satis esset oratori; et Servius eloquentiae tantum assuinsisse, ut ius civile facile possit t u e r i : aetatesque v e s t r a e , u t i l l o r u m , n i h i l , aut non fere multum differunt. E t e g o , De m e , i n q u a m , dicere nihil est necesse; de Servio autein et tu probe d i c i s , et ego dicam, quod sentio. N011 eniin facile quein dixerim plus s t u d i i , . quain ilium , et ad dicendum, et ad omnes bonarum rerum disciplinas adhibuisse. Nam et in iisdem exercitationibus, ineuntc aetate, f u i m u s ; et postea una R h o d u m ille etiain profectus e s t , q u o melior esset et d o c t i o r ; e t , inde ut r e d i i t , videtur mihi in secunda arte primus esse maluisse, quam iu prima secundus. A t q u e haud s c i o , an par principibus esse potuisset; sed fortasse maluit, id quod est adeptus, longe o m n i u m , 11011 eiusdem modo aetatis ( sed eorum etiain, qui f u i s s e n t , in iure civili esse princeps. Hie B r u t u s , Ain' tu ? inquit. Etiamne Q. Scaevolae Servium nostrum anteponis? Sicenim, inquam, Brute,

existimo, iuris civi-

B R U T U S .

C A P . 41. 42.

61

lis magnum usum et apud Scaevolam, et apod multos fuisse ; artem, in hoc uno ; quod nunquam effecisset ipsius iuris scientia, nisi earn praeterea didicisset artem, quae doceret rem universam tribuere in partes, latentem explicare definiendo, obscuram explanare interpretando ; ambigua primum videre, deinde distinguere ; postremo habere regulam, qua vera et falsa iudicarentur, et quae quibus positis essent, quaeque non essent consequentia. Hie enim attulit hanc artem, omnium artium magistram, quasi lucem, ad e a , quae confuse ab aliis aut respondebantur, aut agebantur. 4c. Dialecticam mihi videris dicere, inquit. Recte, inquam, intelligis ; sed adiunxit etiam et literarum scientiam, et loquendi elegantiain, quae ex scriptis eius, quorum similia nulla sunt, facillime perspici potest. Quumque discendi causa duobus iuris peritissimis operam dedisset, L . Lucilio Balbo , C. Aquillio Gallo; Galli, hominis acuti et exercitati, promtam et paratam in agendo et in respondendo celeritatem subtilitate diligentiaque superavit; Balbi, docti et eruditi hominis, in utraque re consideratam tarditatem vicit expediendis conficiendisque rebus ; sic et habet , quod uterque eorum habuit, et explevit, quod utrique defuit. Itaque, ut Crassus mihi videtur sapientius fecisse, quam Scaevola; (hic enim causas studiose recipiebat, in quibus a Crasso supernbatur; ille .«e consuli nolebat, ne qua in re in-

C I CE

RONIS

fevior esset, quam Scaevola;) sic Servius sapientissime , quum duae civiles artes ac forenses plurimiim et laudis haberent et gratiae: perfecit, ut altera praestaret omnibus, ex altera tantum assumerei, quantum esset, et ad. tuendum ius civile, et ad obtinendam consularem dignitatem, satis. Turn Brutus, Ita prorsus, inquit, et antea putabam. Audivi enim nuper eum studiose et frequenter S a m i , quum ex eo ius nostrum pontificium, qua ex parte cum iure civili couiunctum esset, vellem cognoscere, et nunc meum iudicium multo magis confirmo testimonio et iudicio tuo ; simul illud gaudeo, quod et aequalitas vestra, et pares honorum gradus, et artium studiorumque quasi finitima vicinitas, tantum abest ab obtrectatione invidiaque, quae solet lacerare plerosque, uti ea non modo non exulcerare vestram gratiam, sed etiam conciliare videatur. Quali enim te erga ilium perspicio, tali ilium in te voluntate iudicioque cognovi. Itaque doleo et illius Consilio, et tua voce populum Komanum carere tam diu ; quod quum per se dolendum est, turn multo magis consideranti, ad quos ista non translata sint, sed nescio quo pacto devenerint. Hie Atticus, Dixeram, inquit, a principio, de republica ut sileremus ; itnque faciamus. Nam si isto modo volumus singulas res desiderare, non modo quaerendi, sed ne lugendi quidem finem reperiemus.

BRUTUS.

C A P, 43.

C5

43» Pergamus e r g o , i n q u a m , ad r e l u j u a , 6t institutum oidinem persequamur. Paratus igitur veliiebat Crassus , ex^pectabatur, a u d i e b a t u r ; a principio s t a t i n i , ( quod erat apud eum semper accurat u i n , ) exspectatione dignus videbatur; 11011 multa iactatio corporis, 11011 inclinatio vocis, nulla inambulatio , non crebra supplosio pedis; veheinens, et iuteiduin i r a t a , et plena iusti dolovis o r a t i o ; multae et cum gravitate facetiae; quodque difficile est, idem et p e r o r n a t u s , et perbrevis. Iam in altercando parem invenit neminem; versatus est in omni feie genere causarum ; mature in locum principum oratorum venit. Accusavit C. Carboliem, eloquentissimum h o m i n e m , admodum adolescens; summam ingenii 11011 laudein m o d o , sed etiam adinirationem est consequutus. Defendit postea Liciniam virginem, quuni aiuios x x v n natus esset. Iii ea ipsa causa fuit eloqueutissimus, orationisque eius scriptas quasdain partes reliquit. Voluit adolescens in colonia Narbonensi causae popularis aliquid attingere, eamque coloniali!, ut f e c i t , ipse deducere. Exstat in earn legem senior, u t ita dicam, quam aetas ilia f e r e b a t , oratio. Multae deinde causae; sed ita tacitus tribunatus, u t , nisi in eo magistrata coenavisset apud praeconein Graiuum , idque nobis narravisset Lucilius, tribunuin plebis nescireinus fuisse. Ita p r o r s u s , inquit Brutus ; sed ne de Scaevolae

C I C E R O N I S quidem tribunatu quidquam audivissc videor, et eum col le sa ni Crassi credo fuisse. Omnibus quidein aliis, inquarti, in magistratibus , sed tribunus anno post f u i t , eoque in rostri.« sedente suasit Serviliam legem Crassus. Nam censurain sine Scaeyola gessit. Eum enim magistratum nemo unquam Scaevolarum petivit. Sed hnec Crassi quum edita oratio est, quam te saepe legisse certo scio, quatuor et triginta tum habebat annos, totidemque annis mihi aetat« praestabat. His enim consulibus eam legem suasit, quibus nati suinus, quum ipse esset Q. Caepione consule natus et C. Laelio, triennio ipso minor, quam Antonius. Quod idcirco posui, ut, dicendi Latine prima maturitas in qua aetate exstitisset, posset notari; et intelligeretur, iam ad summurn paene esse perductam, ut eo nihil ferme quisquam addere posset, nisi qui a philosophia, a iure civili, ab historic fuisset instruction 44. Erit? inquit Brutus, an iam est iste, quem exspectas? Nescio, inquam. Sed est etiam L. Crassi in consulatu, pro Q. Caepione, defensione iuueta non brevis, ut laudatio; ut oratio autem, brevis; postrema ceusoris oratio, qua anno duodequinquagesimo usus est. In his omnibus inest quidam sine ullo fuco veritatis color. Quin etiam comprehensio, et ambitus ille verborum, (si sic periodum appellali placet,) erat apud ilium contractus

B R U T U S .

C A P. 44. 45.

€S

tractus et brevis: et in membra quaedam, quae noaXa Graeci v o c a n t , dispertiebat orationem labentius. Hoc loco Brutus, Quandoquidem tu istos oratores, inquit, tantopere laudas: vellem aliquid A n t o n i o , praeter ilium de ratione dicendi sane exilem libellum, plura Crasso libuisset scribere. Quum enim omnibus memoriam s u i , turn etiam disciplinam dicendi nobis reliquissent. Nam ScaeVolae diceudi elegantiam satis ex iis orationibus, quas reliquit, habemus cognitam. E t e g o , Mihi quidem a pueritia quasi magistra f u i t , inquam, ilia in legem Caepionis oratio; in qua et auctoritas ornatur senatus, quo pro ordine ilia dicuntur; et invidia concitatur in iudicum et in accusatorum factionem, contra quorum potentiam populariter turn dicendum fuit. Multa in ilia oratione gravit e r , multa leniter, multa aspere, multa facete dicta sunt; plura etiam dicta, quam scripta, quod ex quibusdam capitibus expositis, nee explicatis, intelligi potest. Ipsa ilia censoria contra C11. Domitium ccllegam non est oratio, sed quasi capita r e r u m , et orationiS commentarium paulo plenius. Nulla est enim altercatio clamoribus unquam habit» maioribus. E t vero fuit in hoc etiam popularis dictio excellens; Antonii genus dicendi multo aptius iudiciis, quam concionibus. 45. Hoc loco ipsum Domitium non relinquo. Nam etsi non fuit in oratorum numero, tamen Cic. Rhetor.

Vol. HI.

.5

66

C I C E R O N I S

polio, satis in eo fulsse orationis atque ingenii, quo et magistratus personam, et consularem dignitatem tueretur; quod idem de C. Coelio dixerim^ industriam in eo summam fuisse, summasque virtutes, eloquentiae tantum, quod esset in rebus privatis amicis eius, in republica ipsius dignitati. satis. Eodem tempore M. Herennius in mediocribus oratoribus, Latine et diligenter loquentibus, numeratus est; qui tarnen summa nobilitate homi-, nem, cognatione, sodalitate, collegio, summa etiain eloquentia, L. Philippum, in consulatus, petitione superavit. Eodem tempore C. Clodius, etsi propter summam nobilitatem et singularenv potentiam magnus erat, tarnen etiam eloquentiae quandain mediocritatem afferebat. Eiusdem fere, temporis fuit eques Komauus C. Titius, qui, meo. iudicio, eo pervenisse videtur, quo potuit fere Latinus orator sine Graecis Uteris, et sine multo usu pervenire. Huius orationes tantum argutiarumj tantum exemplorum, tantum urbanitatis habent, ut paene Attico stilo scriptae esse videantur. Eas-, dem argutias in tragoedias satis ille quidem acute, sed panini tragice trans tuli t. Quem studebat imitali L. Afranius poeta, homo perargutus, in fabulis quidem etiam, ut scitis, disertus. Fuit etiam Q. Rub li us Varrò, qui a senatu hostis cum C., Mario iudicatus est, acer et vehemens accusator. In eo genere sane probabilis, doctus autem Graecis literis, propinquus noster, factus ad diceudum,

B R U T U S .

C A P. 45. 46.

67

M. Gratidius, M. Antoni! perfamiliaris, cuius praefectus quum esset in Cilicia, est interfectus ; qui accusavit C. Fimbiiam, M. Marii Gratidiani patrem. 46. Atipie etiam a purl soclos et Latinos ora» tores habiti sunt Q. Vettius Vettianus, e Marsis, quem ipse cóguovi, prudens v i r , et in dicendo brevis; Q. et D. Valerii Sorani, vicini et famiiiares mei, non tam in dicendo admirabiles, quam docti et Graecis literis et L a t i n s ; C. Rusticellus Bononieilsis, is quidem et exercitatus, et natura volubilis. Omnium autem eloquentissimus extra hanc uibem T . lietucius Barrus Asculanus, cuius sunt aliquot orationes Asculi habitae. Ill* Rornae contra Caepionein, îlobtlis sane ; cui orationi Caepionis ore respondit Aelius; qui scriptitavit orationes multis, orator ipse nunqiiam fuit. Apud maiores autem nostros video disertissiinilm habi* tum ex Latio L. Papiri um Fregellanum, Ti. Gracchi , P. filii, fere a etate ; eius etiam oratio est pro Fregellanis, colonisque Latinis , habita in senatu. Tum Brutus : Quid tu igitur tribuis isti» externis quasi oratoribus? Quid censes, inquiiin, nisi idem, quod urbanisé praeter unum, quod non est eorum urbanitate quadam quasi colorata oratio. E t Brutus, Qui est, inquit, iste tandem urbanità tis color^

C I C E R O N I S Nescio, inquam; tantum esse quendam scio. Id t u , Brute, iam intelliges, quum in Galliam veneris'. Audies tu quidem etiam verba quaedain non trita Romae ; 6ed haec mutari, dediscique possunt; illud est maius, quod in vocibus nostrorum oratorum retinnit quiddam et resonat urbanius. Nec hoc in oratoribus modo apparet, sed etiam in ceteris. Ego memini T. Tincam Placentinum, hominem facetissimum, cum familiari nostro Q. Granio praecone dicacitate certare. Eon', inquit Brutus, de quo multa Lucilius? Isto ipso. Sed Tincam non minus multa ridicule dicentem Granius obruebat nescio quo sapore vernaculo: ut ego iam non mirer, illud Theophrasto accidisse, quod dici tur, quum percontaretur ex anicula quadam, quanti aliquid venderet, et respondisset ilia, atque addidisset, JJospes, non pote minoris; tulisse eum moleste, se non effugere hospitis speciem, quum aetatem ageret Athenis, optimeque loqueretur. Omnino, sicut opinor, in nostris est quidam urbanorum, sicut illic Atticorum, sonus. Sed domum redeamus, et. ad nostros revertamur. 47. Duobus igitur suinmis, Crasso et Antonio , L. Fhilippus proximus accedebat, sed longo intervallo tamen proximus. Itaque eum, etsi nemo intercedebat, qui se illi anteferret, neque secundum tamen, neque tertium dixerim. Nec enim in ^uadrigis earn secundum numeraverim, aut tertium,

BRUTUS.

C A P. 47,

69

qui vix e carceribus exierit, qu«m palmam iam primus acceperit; liec in oratoribus, qui tantum absit a primo, vix ut in eodern cuniculo esse videatur. Sed tain en erant ea in Philippo , quae, qui sine comparatione ilio rum spectaret, satis magna diceret: sumina libertas in oratione, 111 ulta e facetiae ; satis creber in reperiendis, solutus in explicandis sententiis ; erat etiam inpriinis, ut temporibus illis, Graecis' doctrinis institutes, in altercando cum aliquo aculeo et maledicto facetus. Horum aetati prope coniuiictus L. Gellius, non tam vendibilis orator, quam ut nescires, quid ei deesset. Nec eniin erat indoctus, nec tardus ad excogitandum, nec Romanarum rerum iinmemor, et verbis solutus satis. Sed in inagnos oratores inciderai eius a etas ; multam tarnen operam amicis, et utilem praebuit; atque ita diu vixit, ut inultarum aetatum oratoribus implicaretur, multum etiam in causis versaretur. Iisdem fere temporibus D. Brutus , i s , qui consul cum Mamerco fuit, homo et Graecis doctus Uteris et Latinis. Dicebat etiam L. Scipio non imperite; Cnaeusque Pompeius, Sexti filius, aliquem numerum obtinebat. Nam Sextus, frater eius, praestantissimum ingenium contulerat ad summam iuris civilis, et ad perfectam geometriae, et rerum Stoicarum scientiam. Item in iure, et ante hos M. Brutus, et paulo post eum C. Bilienus, per se homo magnus grope simili ratione evaserat ; qui consul factus

C ICE R O N IS esset, nisi in Marianos consnlatus, et in eas petitionis angustias incidisset. Cn. autem Octavii eloq u e u t i a , quae f u e r a t ante consulatum i g n o r a t a , in consulatu multis concionibus est vehementer probata. Sed ab eis, qui tantum in dicentium numero, non in o r a t o r u m , f u e r u u t , iam ad oratores revcrtamur. Censeo, iuqait Atticus. Eloquentes enim videbare , non sédalos velle conquirere. 4ß. Festivitate i g i t u r , et facetiis, inquam , C. I u l i u s , L. filius, et superioribus et aequalibus suis omnibus praestitit; oratorque f u i t minime ille quidem vehemens, sed nemo unquam urbanitate, nemo l e p o r e , nemo suavitate conditior. Sunt eius aliquot orationes, ex q u i b u s , sicut ex eiusdem tragoediis, lenitas eius sine nervis perspici potest. Eius aequalis P. Cethegus, cui de república satis suppeditabat oratio. T o t a m enim tenebat earn, penitusque cognorat. Itaque iu senatu consular i u m auctoritatem assequebatur; sed in causis publicis n i h i l , in privatis satis veterator videbatur. E r a t iiv privatis causis Q. Lucretius Vispillo, et a c u t u s , et iurisperitus. Nam Ofelia concionibus a p t i o r , quam iudiciis. Prudens etiam T. Annius Velina, et in eius generis causis orator sane tolerabilis. In eodem genere causarum multuin erat T. Iuventius, nimis ille quidem lentus in dicendo, et paene f r i g i d u s ; sed et callidus, et in capiendo adversario versutus, et praeterea nec indoctus,

B R U T U S .

C A P. 43. .'19.

71

et magna cum iuris civilis intelligent^. Cuius auditor P. Orbius, meus fere aequalis, in dicendo non nimis exercitutus, in iure autem civili noil inferior, quam magister fuit. Nam T. Aufidius, qui vixit ad summam senectutein, volebat esse similis h o r u m , eratque et- bonus v i r , et innocens, sed diccbat parum. Wee sane plus frater eius M. Virgilius, qui tribunus plefcis L . Sullae imperatori diem dixit. Eius collega P. Magius, in dicendo paulo tamen copiosior. Sed omnium ovatorum, sive rabula r u m , qui aut plane iudocti, et inurb a n i , aut rustici etiam fuerunt, quos quidein ego cognoverim, solutissimum in dicendo et acutissimum iudico, nostri ordinis Q. Sertorium, eque 1 stris C. Gorgonium. Fuit etiam facilis, et expeditus ad dicendum, et vitae splendore multo , et ingenio sane probabili, T. Iunius, L. filius, tribunicius, quo accusante P. Sextius, prnetor designatus, damnatus est ambitus. Is processisset bonoribus longius, nisi semper infirma atque etiam aegra valetudine fuisset. 49. Atque ego praeclare intelligo , me in eorum Commemoratione versari, qui nec habiti sint oratores, neque fuerint, praeteririque a me aliquot ex veteribus, commemoratione aut laude dignos ; sed hoc quidem ignoratione. Quid enim est supéTioris aetatis, quod scribi possit de i i s , de quibtis nulla monumenta loquuntur, rìec aliorum, nec ipsorum? De i i s a u t e i n , quos ipsi Tidimus, nemi-

72

CICERONI!

nam fere praetermittimus eorum, quos aliquando dicentes vidimus. Yolo enim sciri, in tanta et tam vetere republica maximis praemiis eloquentiae propositis, omnes cupisse dicere, plurimos ausos esse y potuisse paucos. Ego tamen ita de unoquo? que dicam, ut intelligi possit, quem existìmem clamatorem, quem oratorem fuisse. Iisdem fere temporibus, aetate inferiores paulo, quam Iulius, sed aequales propemodum fuerunt C. Cotta, P. Sulpicius, Q. Varius, Cu. Pomponius, C. Curio, L. Fufius, M. Drusus, P. Antistius; nec ulla aetate uberior oratorum foetus fuit. Ex his Cotta et Sulpicius quum meo iudició, tum omnium, facile primas tulerunt. Hic Atticus, Quomodo istuc dicis, inquit, quum tuo iudicio, tum omnium? Semperne ili oratore probando, aut improbando, vulgi iudicium cum intelligentium iudicio congruit? An alii probantur a multitudine, alii autem ab iis, qui intelligunt? Recte requiris, iuquam, Attice: sed audies ex me fortasse, quod non omnes probent. An tu, inquit, id laboras, si buie modo Bruto probaturus es? Plane, inquam, Attice, disputationem liane multo malim tibi et Bruto piacere; eloquentiam autem meam populo probari velim. Etenim necesse est, qui ita dicat, ut a multitudine probetur, eundem doctis probari. Nam, quid in

B R U T ü S.

C A P. 49. 50.

75

dicendo rectum sit, aut pravum, ego iudicabo, si modo is sum, qui id possim aut sciam iudicare; qualis vero sit orator, ex eo, quod is dicendo efficiet, poterit intelligi. Tria sunt enim, ( ut quidem ego sentio,) quae sint efficienda dicendo : ut doceatur i s , apud quem dicetur, ut delectetur, ut moveatur vebementius. Quibus virtutibus oratoria horuin quidque effìciatur, aut quibus vitiis orator aut non assequatur haec, aut etiam in his labatur et cadat, artifex aliquis iudicabit. Effìciatur autem ab oratore, necne, ut i i , qui audiiint, ita affìciant u r , ut orator yelit, vulgi asscnsu et populari approbatione iudicari solet. Itaque nunquam de bono oratore, aut non bono, doctis hominibus cum populo dissensio fuit. 50. An censes, dum illi viguerunt, quos ante dixi, non eosdem gradus oratorum vulgi iudicio et doctorum fuisse? De populo si quem ita roga* visses : Quìs est in hoc civitate eloquentissimus ? in Antonio et Crasso aut dubitaret, aut hunc aliquis, illum alius diceret. Nemone Fhilippum, tam suavem oratorem, tam gravem, tam facetum, his anteferret, quem nosmet ipsi, qui haec arte aliqua volumus expender«, proximum illis fuisse diximus ? Nemo profecto. Id enim ipsum est summi oratoris, summum oratorem populo videri. Quare tibicen Antigenidas dixerit discípulo sane frigenti ad populum : 31 ¿hi cane et jlfusis; ego huic Bruto dicenti, ut solet, apud

C Ì C E R O N I S

74

multitudinem : Mihi cane et populo, dixerim: ut, qui audient, quid efficiatur, ego etiam, cur id efficiatui, iutelligam. Credit iis, quae dicuntur, qui audit oratorem ; vera putat, assentitur, prob a t ; fìdem facit oratio. T u artifex, quid quaeris amplius ? delectatur audiens multitudo, et ducitur or a ti one, et quasi voluptate quadam perfunditur. quid habes quod disputes ? gaudet, dolet ; ridet, plorat ; favet, odit ; contemnit, invidet ; ad misericordiam inducitur, ad pudendum, ad pigendum ; irascitur, miratur; sperat, timet: haec perinde accidunt, ut eorum, qui adsunt, mentes verbis, et sententiis, et actione tractantur. Quid est, quod exspectetur docti alicuius sententi»? Quod enim probat multitudo, hoc idem doctis probandum est. Denique hoc specimen est popularis iudicii, quod nunquam fuit populo cum doctis intelligentibusque dissensio. Quum inulti essent oratores in' vario genere dicendi, quis unquam ex his excellere iudicatus est vulgi iudicio, qui non idem a doctis probaretur? Quando autem dubium fuisset apud patres nostros, eligendi cui patroni daretur optio,' quin aut Antonium optaret, aut Crassum ? A t erant multi alii ; tamen, utrum de his potius, dubitasset aliquis; quin alterum, neino. Q u i d ? adolescentibus nobis, quum esset Cotta et Hortensius, num quis, cui quidem eligendi potestas esset, quemquam his anteponebat? 51.

Tum Brutus,

Onid t u ,

inquit,

quaeris

BRUTUS.

C A P . 51.

75

aliosV de t e ipso n o n n e , quid optarent r e i , quid ipse Hortensius i u d i c a r e t , videbamus? q u i , q u u m partiretur tecum causas , ( saepe enim i n t e r f u i , ) perorandi l o c u m , ubi plurimum pollet o r a t i o , semper tibi relinquebat. Faciebat ille q u i d e m , inquam ; et mihi benevolentìa, c r e d o , ductus tribuebat omnia. Sed e g o , quae de me populi sit opinio , nescio ; de reliquia hoc a f f i r m o , qui vulgi opinione disertissimi habiti s i n t , eosdem intelligentium q u o q u e iudicio fuisse probatissimos. Wee enim posset idem Demosthenes dicere, quod dixisse Antiinachuin, Clal'ium p o e t a m , f e r u n t , q u i quum convocatis auditoribus legeret magnum i l l u d , quod novistis, volumeii su u m , et earn legentem oumes, praeter Platon e m , reliquissent, Le gam, i n q u i t , nihilo minus: Plato enim mihi units instar est millium. E t recte. Poema enim reconditum paucorum approbationem, oratio popularis assensum vulgi debet movere. At, bi eundem h u n c Platonem unum auditorem haberet Demosthenes, quum esset relictus a ceteris, verb u m facere non posset. Q u i d ? t u , B r u t e , possesne, si t e , ut Curionem q u o n d a m , concio reliquisset? E g o v e r o , inquit ille, u t me tibi indicem, in eis etiam causis, in quibus omnis res nobis cum iudicibus e s t , non cum populo, t a m e n , si a corona relictus s i m , non queam dicere. Ita s e , i n q u a m , res h a b e t : u t , si tibiae inflatae

76

C I C E R O N I S

non réferant sonum, abiiciéndas eas sibi tibieen putet; sic oratori populi aures tanquam tibiae sunt; eae si in ila tum non recipiunt, aut si auditor omnino tanquam equus non facit, agitandi finis faciendus est. Hoc tamen interest > quod vulgus interdum non probandum oratorem probat, sed probat sine comparatione ; quum a mediocri, avt etiam a malo delectatur, eo est contentus; esse melius non sentit ; illud, quod est, qualecunque est, probat. Tenet enim aures vel mediocris orator, sit modo aliquid in eo; nec res ulla plus apud animos hominum, quam ordo et ornatus oratiofris, valet. 52. Quare quis ex populo, quum Q. Scaevolam pro M. Coponio dicentem audiret in ea causa, de qua ante dixi, quidquam politius, aut elegantius, aut omnino melius aut exspectaret, aut posse fieri putaret ? Quum is hoc probare vellet, M* Curium, quum ita heres institutus esset, si pupillus ante mortuus esset, quam in suam tutelam veniret, pupillo non nato heredem esse non posse : quid ille lion dixit de testamentorum iure? de antiquis forni ulis? quid, quemadmodum scribi oportuisset, si etiajp filio non nato heres institueretur ? quam captiosum esset populo, quod scriptum esset, negligi , et opinione quaeri voluntates ; et interpretatione disertorum, scripta simplicium hominum pervertere? Quam ille multa de auctoritate patris sui, qui semper ius illud esse defenderat? quam omnino multa de conservando iure civili? quae quidein

B R U T U S .

C A P . 51. 55.

77

omnia quum perite et scienter, turn ita breviter, et presse, et satis ornate, et pereleganter diceret; quis esset in populo, qui aut exspectaret, aut fieri posse quidquam melius putaret? 5 3 . At vero, ut contra Crassus ab adolescente delicato, qui in litore air.bulans scalmum reperisset, ob eamque rem aedificare navem concupivisset, exorsus est, similiter Scaevolam ex uno scalmo captionis, centumvirale iudiciuui hereditatis effecisse : hoc ilio initio consequutus, multis eiusdem generis sententiis delectavit, animosque omnium, qui aderant, in hilaritatem a severitate traduxit : quod est unum ex tribùs, quae dixi ab oratore effici debere. Deinde boc voluisse eum, qui testaineutum fecisset, boc sensisse, quoquo modo filius non esset, qui in suam tutelam veniret, sive non natus, sive ante mortuus, Curius heres ut esset: ita scribere plerosque, et id valere, et valuisse semper. Haec et multa eiusmodi dicens fidem faciebat : quod est ex tribus oratoris officiis alterum. Deinde aequum bonum testamentorum sententias voluntatesque tutatus est; quanta esset in verbis captio, quum in ceteris rebus, turn in testamentis, si negligerentur voluntates ; quantam sibi potentiam Scaevola assumerei, si nemo auderet testainentum facere postea, nisi de illius sententia. Haec quum graviter, tum ab exemplis copiose, tum varie, turn etiam ridicule et facete . esplicane, _ cam admirationem assensio-

78

C I C E R O N I S

nemque commovit, dixisse ut contra nemo videretur. Hoc erat oratoris officium partitioiie tertium, genere maximum. Hie ille de populo iudex, qui sepnratim alterum admiratus esset, idem, audito altero, iudicium suum contemneret. At vero intelligens et doctus, audiens Scaevolam, sentiret esse quoddain uberius dicendi genus et ornatius« Ab utroque autein, causa perorata, si quaereretur, uter praestaret orator, nnnquam profecto sapientis iudicium a iudicio vulgi discreparet. 54. Qui pranstat igitur intelligens imperito ? magna re et diffìcili : si quidem magnum est scire, quibus rebus efficiatur, amittàturve dicendo illud quidquid est, quod aut effici dicendo oportet, aut amitti non oportet. Praestat etiam ilio doctus auditor indocto, quod saepe, quum oratores duo aut plures populi iudicio probantur, quod dicendi genus optimum sit, intelligit. Nam illud, quod populo non probatur, ne intelligenti quidem auditori probari potest. Ut enim ex nervorum sono in fidibus, quam scienter ii pulsi sint, intelligi solet, sic ex animorum motu cernitur, quid tractandis his perficiat orator. Itaque intelligens dicendi existimator, non assidens, et attente audifens, sed uno aspectu, et praeteriens, de oratore saepe iudicat. Videt oscitantem iudicem, loquentem cum altero, nonnunquam etiam circulantein, mit* tentem ad horas, quaesitorem, ut dimittat, rogan, tem: intelligit, oratorem in ea cauta non adesse*

BRUTUS.

C A P. 54. 55.

79

qui possit animis iudicum admovere orationem, tanquam fidibus mauum. Idem si praeteriens aspexerit erectos intuentes iudices, ut aut do ceri de r e , idque etiam vultu probare videautur ; aut, ut avem cantu aliquo, sic illos videiit oratione, quasi suspensos, teneri ; aut, id quod maximeopus est, misericordia, odio, motu animi aliquo perturbatos esse vehementius : ea si praeteriens ( u t dixi) aspexerit, si nihil audierit, tarnen oratorein versali in ilio iudicio, et opus oratoriunv fieri, aut perfectum iam esse, p r o f e t o intelliget. 55. Quum haec disseruissem, uterque assen-, sus est, et ego tanquam de integro ordiens, Quando igitur, inquam, a Cotta et Sulpicio haec omnis fluxit oratio, quum hos maxime iudicio iliorum hominum, et illius aetatis dlxissein probatos, revertar ad eos ipsos: tum reliquos, ut institui, deinceps persequar. Quoniam ergo oratorum bonorum (hos enim quaevimus) duo genera sunt, unum attenuate presseque, alteram sublate ampleque dicentium : etsi id melius «st, quod splendidius et magnificentius, tarnen in bonis omnia, quae summa sunt, iure laudantur. Sed cavenda est presso illi oratori inopia et ieiunitas; ampio autein inflatuin et corruptum orationis genus. Inveniebat igitur acute Cotta, dicebat pure ac solute; et ut ad infirmitatem laterum perscienter contentionem oinnem remiserat, sic ad virium iinbecillitatem dicendi accommodabat genus. Nihil erat in eius orationo

ö®

CICERONIS

nisi sincerum, nihil nisi siccum, atquc sanam; illudque maximum, q u o d , quum contentione ora* tionis flettere animos iudicum vix posset, nec omnino eo geuere diceret, tractando tarnen impellebat, ut idem facerent a se commoti, quod a Sulpicio concitati. Fuit enim Sulpicius vel maxime omnium, quos quidem ego audiverim, grandis, e t , ut ita dicam, tragicus orator. V o x quum magna, tum sua v i s , et splendida : gestus et motus corporis ita venustus, ut tamen ad forum, non ad scenam institutes videretur : incitata et volubilis, nec ea redundans tamen, nec circumfluens oratio. Crassum hic volebat imitari; Cotta malebat Antonium: sed ab hoc vis aberat Antonii, Crassi ab ilio lepos. 56. O magnani, inquit, artem! Brutus; siquidem istis, quum summi esseilt oratores, duae res maximae, altera alteri defuit. Atque in his oratoribus illud animadvertendum e s t , posse esse summos, qui inter se sint dissimile«. Nihil enim tam dissimile, quam Cotta Sulpicio , et uterque aequalibus suis plurimum praestitit. Quare hoc doctoris intelligentis e s t , videre, quo ferat natura sua quemque ; et ea duce utentem sic institucre, ut Isocratem in acerrimo ingenio Theopompi, et lenissimo Ephori dixisse traditum est, alteri se calcaria adhibere, alteri frenos. Sulpicii orationes, quae feruntur, eas post mortem eius scripsisse P. Canùtius putatur, aequalis meus, hom o , extra nostrum ordinem, meo iudicio disertissimus.

B R U T U S .

C A P. '56. 57.

81

simus. Ipsius Sulpicii nulla oratio e s t ; saepeque ex eo audivi, quum se scribere neque consuesse, neque posse diceret. Cottae pro s e , lege Varia, quae inscribitur, earn L . Aelius scripsit Cottae rogatu. Fuit is .omnino vir egregius, et eques Romanus cum priinis honestus, idemque eruditissimus et Graecis literis, et Latinis; antiquitatisque nostrae et in inventis rebus, et in actis, scriptorumque veterum literate peritus. Quam scientiam Varro noster aeeeptam ab illo, auetamque per sese, vir ingenio praestans omnique doctrina, pluribus et. illustrioribus literis explieavit. Sed idem Aelius Stoicus esse voluit; orator autern Scribebat tarnen nee studuit uuquam, nec fuit. orationes, quas alii dicerent; ut Q. Metello filio, ut Q. Caepioni, ut Q. Pompeio R u f o ; quaiiiquain is etiam ipse scripsit eas, quibus pro se est usus, sed lion, sine Aelio. His enim scriptis etiam ipse interfui, quum essem apud Aelium adolescens, eumque audire perstudiose solerem. Cott.iin autem miror, suimnum ipsum oratorem ininiineque inep t u m , Aelianas leves oratiuueulas voluisse existiinaii suas. 57- His duobus eiusdem aetatis annumerabatur nemo tertius; sed mihi placebatPomponius maxiine, vel dicam, minime displicebat. Locus erat omnino in maximis causis, praeter e o s , de quibus supra dixi, ueinini; propterea quod Antonius, qui maxiine expetebatur, facilis in causis reeipiendis erat, fastidioCic. Rhetor.

Vol: I I I .

6

C I C E R O N I S

82

sior Crassus, sed tarnen recipiebat. Horum qui neutrum habebat, confugiebat ad Philippum fere, aut ad Cacsarein: secundum Philippum et Caesarem Cotta et Sulpicius expetebantur. Ita ab iis sex patronis causae illustres agebantur. Neque tam multa, quam nostra aetate, iudicia fiebant: neque h o c , quod nunc f i t , ut causae singulae defenderentur a pluribus, quo nihil est vitiosius. Respondemus i i s , quos 11011 audivimus; in quo primum saepe aliter est dictum, aliter ad nos relatum: deinde magni interest, coi'ain videre ine, quemadmoduin adversarius de quaque re assever e t , maxime autcin, quemadmoduin quaeque res audiatur. Sed nihil vitiosius, q u a m , quuin unum corpus debeat esse defensionis, nasci de integro causam, quum sit ab altero perorata. Omnium enim causarum unum est naturale principiuin, una peroratio; reliquae partes, quasi membra suo quaeque loco locata, suam et vim et dignitatem tenent. Quum autem difficile s i t , in longa oratione non aliquando aliquid ita dicere, ut sibi ipse 11011 conveniat: quanto difficilius cavere, ne quid dicas, quod non conveniat eius orationi, qui ante te dixerit? Sed quia et labor multo maior est, tofam causam, quam partem dicere, et quia plures ineuntur gratiae, si uno tempore dicas pro pluribus, idcirco banc consuetudinem lubcnter . ascivimus. 50-

Erant tamen, quibus videretur illius aetatis

BRUTUS.

C A P. 5g.

tertius ' Curio, quia splendidioribus fortasse verbis u t e b a t u r ; et quia Latine non pessime loqu^batur, u s u , c r e d o , aliquo domestico. Nam literarum adinodum nihil sciebat. Sed magni interest, quos quisque audiat quotidie domi, quibuscum Ioquatur a p u e r o , queinadmodum patres , paedagogi, inatres e ti ani loquantur. Legimus epistolas Corneliae, inatris Gracthorum ; apparet, filios non tain in greinio educatos, quam in sermone inatris. Auditus est nobis Laeliae, Caii filiae, saepe sermo. Ergo illam patris elegantia tinctam vidimus ; et filias eius Mucias ambas, quarum sermo mihi f u i t n o t u s ; et neptes Licinias, quas nos quidem ambas, banc vero Scipiouis etiam t u , B r u t e , credo, aliquando audisti loquentem. Ego v e r o , ac lubenter quidem, inquit Brutus; et eo lubentius, quod L. Crassi erat filia. Quid Crassum, i n q u a m , ilium censes, istius Liciniae filium, Crassi testamento qui f u i t adoptatus? Summo iste quidem dicitur ingenio fuisse, inquit. E t vero hie Scipio, collega m e u s , mihi sane bene et loqui videtur, et dicere. Recte, i n q u a m , iudicas, Brute. Eteniin istius genus est ex ipsius sapientiae stirpe generatuin. Nam et de duobus avis iam dixiinus, Scipione et Crasso; et de tribus proavis, Q. Metello, cuius quatuor filii; P. Scipione, qui ex doininatu Ti. Gracchi privatus in libertatem reinpublicam vindicavit; Q. Scaevola augure, qui peritissimus i u r i s , idemque percomis est habitus. Iam duoruin

84

CICERONIS

abavorum quam est illustre nomen, P. Scipionis, qui bis consul fuit, qui est Corculum dictus ; alterius omnium sapientissimi, C. Laelii? O generosam, inquit, stirpem, et tanquam in unam arborem plura genera, sic in istain domum multoruin insitam atque illuminatala sapientiam! Similiter igitur suspicor, (ut conferamus parva magnis,) Curionis, etsi pupillus rrlictus est, patrio fuisse instituto puro sermone assuefactani doinum: et eo magis hoc iudico, quod neminem ex iis quidem, qui aliquo in numero fueruiit, cognovi in oinni genere honestarum artiuin tam indoctum, tam rudem. Nullum ille poetam noverat, nullum legerat oratorem, nullam memoriam antiquitatis collegerat ; non publicum ius, noil privatum et civile cognoverat. Quamquam id quidem fuit etiam in aliis, et magnis quidem oratoribus, quos parum his instructos artibus vidimus, ut Sulpicium, ut Antonium : sed ii tameu unum illud habebant dicendi opus elaboratum. Idque quum constaret ex quinque notissimis partibus, nemo in aliqua parte earum omnino nihil poterat; (in quacunque enim uua plane claudicaret, orator esse non posset;) sed tamen alius in alia excellebat magis. Reperiebat, quid dici opus esset, et quomodo praeparari, et quo loco locari, inemoriaque ea coinprehendebat Antonius; excellebat autein actione; erantque ei quaedam «X his paria cum Crasso, quaedam etiam superiora; at Crassi magis enitebat

BRUTUS.

C A P. 58.

85

ora ti o. Nec vero Sulpicio, neque Cottae dicere possumus, neque cuiquam bono oratori rem ullam ex illis quinque partibus plane atque omnino defnisse. Itacjue in Curione hoc verissime iudicarl potest, nulla re una magis oratorem commendari, quam verborum splendore et copia. Nam quum tardus in cogitando, turn in instruendo dissipatus fuit. Reliqua duo sunt, agere, et meminisse. In utroque cachinnos irridentium commovebat. Motus erat is, quem et C. Iulius in perpetuum notavit, quum ex eo, in utramque partem toto corpore vacillante, quaesivit, quis loquerelur e lin• tre; et Cn. Sicinius, homo impurus, sed admodum ridiculus, neque aliud in eo oratoris simile quidquain. Is quum tribunus plebis Curionem et Octavium consules produxisset, Curioque multum se suo more iactasset, assidente Cn. Octavio collega, qui devinctus erat fasciis, et multis medicamentis, propter dolorem artuum, delibutus, ,, Nunquam," inquit, ,, Octavi, collegae tuo gratiam referes: qui nisi fuisset, hodie te istic muscae comedis«ent." Memoria autem ita fuit nulla, ut aliquoties, Jria quum proposuisset, aut quartum adder e i , aut tertium quaeieret, Quin in iudicio privato vel inaximo, quum égo pro Titinia Cottae peroravissein, ille contra me pro Ser, Naevio diceret, subito totam causam oblitus est, idque veneficiis et cantionibus Titiniae factum esse dicebat. Magna haec iinmemoris ingeuii signa ; sed

C I C E R O N I S nihil turpius, quam quod etiam in scriptis obliviacebatur, quid paulo ante posuisset ; ut in ed l i b r o , ubi se exeuntem e senatu, et cum Pausa nostro, et cum Curione filio colloquentein f a c i t ; omnisque ille sermo ducitur e percontatione filii, quid in senatu esset actum. In quo multis verbi» quuin invelieretur in Caesarem C u r i o , disputatioque esset inter eos, ut pst consuetudo dialogorum, quum senno esset institutus senatu m i s s o , quem senatum Caesar consul habuissct: reprehendit eas r e s , quas idem Caesar anno p o s t , et deineeps reliquis annis adininistravisset in Gallia. 59. Tum Brutus admirans, Tantamne fuisse oblivionem, inquit, in scripto praesertim, ut ne legens quidem unquam sunserit, quantum flagitii commisisset! Quid autem, i n q u a m , B r u t e , stultius, quam si ea vituperare volebat, quae vitupeiavit, non eo tempore instituere sermone m , quum illarum rerum iam tempora praeteriissent? Sed ita totus e r r a t , ut in eodem sermone dicat, in senatum s e , Cacsare consule, non accedere, sed id dicat ipso consule exiens e senatu. Iam qui hac parte a n i m i , quae custos est ceteraruin ingenji part i u m , tain debilig esset, ut ne in scripto quidem meminisset, quid paulo ante posuisset, huic minime mirum est ex tempore dicenti solitam effiuere inentem. Itaque quum ei nec officium deesset, et flagraret studio dicendi, perpaucae ad eum causae deferebantur. Orator autem, vivis eius aequa-

B R U T U S .

C A P. 5g. 60.

87

libus, proxímus optimis numerabatur, propter verborum bouitatem, ut ante d i x i , et exj>e

C I C E R O N I S

v i u m , M. filium; M. Catoncm pat rem ; Q, etiam Catulum filium, abducamus ex acie, et in praesidiis reipublicae, ubi facile satisfacerc possint, collocemus. Eodem Q. Caepionem referreui, nisi, niinis equestri ordiui deditus, a senatu dissedisset. Cn. Caibonein, M. Mariurn, et ex eodem geuere compluiei, miuiine dignos elegantis conventus auribus, aptissiinos coguovi tuibuleutis coitcionibus, Quo in genere (ut in iis pertuvbem aetatuin ordinem) nuper L. Quintius fuit; aptior etiam Palicauus auribus iinpevitorum. 6 1 . Et quoniain huius generis facta mentio «st, seditiosoruin omnium post Gracchos, L . Apui leius Saturninus eloquentissimus vis us est ; magis specie tamen et motu atque ipso amictu capiebat homines, qua in aut dicendi copia, aut mediocritate prudentiae. Longe autem post natos homines improbissimus C. Servilius Glaucia, sed peracutus et callidus, cum primisque ridiculus. Is ex summis et fortunae, et vitae sordibus, in praetura consul factus esset, si rationem eius haberi licere iudicatuin esset. Nam et plebem tenebat, et equestrejn ordinem beneficio legis devinxerat. Is praetor eodem die, quo Saturninus tribunus plebis, Mario et Flacco consulibus, publice est interfectus; homo simillimus Atbeniensis llypeiboli, cuius improbitategi veteres Atticorum coinoediae notaverunt. Quos Sex. Titius consequutus, homo loquax sane et satis acutus, sed tain solutus et mollis in

l i R D T H S .

C A P. 61. 62.

89

gestu, ut saltatio quaedam nasceretur, cui saltationi Titins nomen esset. Ita cavendum est, ne quid in agendo dicendove facias, cuius imitatio rideatur. Sed ad paulo superiorem aetatejn revecti sumus; nunc ad earn, de qua aliquantum ioquuti sumus, revertamur. 62. Coniunctus igitur Sulpicii aetati P. Antistius f u i t , rabula sane probabilis, qui multos quum tacuisset annos, neque contemni soluin, ¿ed irrideri etiam solitus esset, in tribunatu primum, contra C. Iulii illam consulatus petitionem extraordiuariain, veram causata agens, est probatus; et eo inagis, quod eandem causa in quum ageret eius collega ille ipse Sulpicius, hic plura et acutiora dicebat. Itaque post tribunatum primo multae ad eum causae, deinde omnes, maximae quaecunque erant, deferebantur. Rem videbat acute, componebat diligenter, memoria valebat; verbis non ille quidem ornatis utebatur, sed tamen non abiectis. Expedita autem erat et perfacile currens oratio ; et erat eius quidam tanquam habitus non inurbanus ; actio paulum quum vitio vocis, tuia etiam ineptiis claudicabat. Hic temporibus floruit i i s , quibus, inter profectionein reditumque L . Sullae, sine iure fuit et sine ulla dignitate respublica. Hoc autcm magis probabatur, quod erat ab oratoribus quaedam in foro solitudo. Sulpicius occiderat, Cotta aberat, et Curio ; vivebat «

9°

C I C E R O ' N I S

reliquìs patronis eius aetatis nemo, practer Carbonem et Pomponium; quorum utrumque facile superabat. 63. Inferi oris autem aetatis erat proximus L . Siseima, doctus vir et studiis optimis deditus, bene Latine loquens, gnarus reipublicae, noil sine facetiis ; sed neque laboris multi, nec satis versatus in c.iusis ; interiectusque inter duas aetates, Hortensii et Sulpicii, nec maiorem concequi poter a i , et minori necesse erat cedere. Huius omnis facultas ex historia ipsius perspici potest : • quae quum facile omnes vincat superiores, turn indicat tamen, quantum absit afsummo, quamque genus hoc scriptionis nondum sit satis Latinis literis illustratum. Nam Q. Hortensii admodum adolescentis ingenium, ut Phidiae signum, simul aspectum et probatum est. Is, L. Crasso, Q. Scaevola consulibus, primum in foro dixit, et apud has ipsos quidem consules, et quum eorum, qui affuerunt, turn ipsoruin consulum, qui omnes intelligentia anteibant, iudicio discessit probatus. Undeviginti annos natus erat eo tempore. Est autem L . Paullo, C. Marcello consulibus mortuus; ex quo videmus, eum in patronorum numero annos quatuor et quadraginta fuisse. Hoc de oratore paulo post plura dicemus ; hoc autem loco voluimus in.disparein oratorum aetatem includere; quamquam id quidem omnibus usu venire nfcei.se f u i t , quibus paulo longior vita contigit, ut et cum-

B R U T U S .

C A P . 63. 64.

9»

multo maioribus natu, quam essent ipsi, et cum aliquanto minoribus compararentur. IJt Attius iisdein aedilibus ait se et Pacuvium docuisse fabul a m , quum ille octoginta, ipse triginta annos natus esset: sic Hortensius 11011 cum suis aeqtialibus stjluin, sed et mea cum aetate, et cum t u a , Brute, et cum aliquanto suporiore coniungitur; siquidem et Crasso vivo dicere solebat, et magis iajn etiam vigebat cum Antonio, ct cum Philippo iam sene, pro Cn. Pompeii bonis dicente. Iiv ilia causa adolescens quuin esset, princeps f u i t , et in corum, quos in Sulpicii aetate posui, numerum facile pervenerat; et suos inter acqualcs M. Pisonem, M. Crassum, Cn. Lentulum, P. Lentuluin Suraui longe praestitit; et me adolescentem nactus octo ann is minorem, quam erat ipse, multos annos in stadio eiusdein laudis exercuit; et tecum simul, sicut ego pro multis, sic ille pro Appio Claudio d i x i t , paulo ante mortem. 64. Vides i g i t u r , ut ad te oratorem, Brute, pervenerimus, tam multis inter nostrum tuumque initium dicendi interpositis oratoribus? ex quibus, quoniain in hoc sermone nostro statui nemiiiem eorum, qui viverent, nominare, lie vos curiosius eliceretis ex m e , quid de quoque iudicarem; eos, qui iam sunt m o r t u i , nominabo. Turn B r u t u s , N011 est, i n q u i t , ista causa, quam dicis, quamobrem de i i s , qui v i v u n t , nihil velis dicere.

i fallebat in eo ipso ; ) sic intervallis, exclamationibus, voce suavi et can o r a admirantes i r r e t i e b a t , et sic calebat in agendo, u t ea, quae deerant, non desiderarentur. Ita, tamq u a m Curio copia nonnulla v e r b o r u m , nullo alio b o n o , tenuit oratorum l o c u m : sic Cn. Lentulus ceterarum virtutum dicendi mediocritatem actione occultavit, in qua excellens fuit. Neque multo secus P. L e n t u l u s , cuius et exeogitandi et loquendi tarditatem tegebat forinae dignitas, corporis inotus plen u s et artis et venustatis, vocis et suavitas et magnitudo. Sic in hoc nihil praeter actionem fuit ; cetera etiain m i n o r a , quam in superiore.

94

C I C E R O N I S

66. M. Piso quidquid h a b u i t , habuit ex disciplina ; maximeque ex o m n i b u s , qui ante fuerunt, Graecis doctrinis eruditus fuit. Habuit a natura genus quoddam acuminis, quod etiam arte limaver a t ; quod erat in reprehendendis verbis versutum et sollers , sed saepe stomachosum, nonnunquam f r i g i d u m , interdum etiam facetum. Is laborem, quasi c u r s u m , forensem diutius non t u l i t , quod et corpore erat i n f i r m o , et hoininum ineptias ac stult i t i a s , quae devorandae nobis s u n t , non ferebat, iracundiusque respuebat, sive m o r o s e , ut putabatur, sive ingenuo liberoque fastidio. Is quura satis iloruisset adolescens, minor haberi est coeptus postea. Deinde ex virginum iudicio magnam laudem est adeptus, et ex eo tempore quasi revocatus in c u r s u m , tenuit locum tam d i u , quam ferre potuit laborem ; postea quantum detraxit ex s t u d i o , tantum ainisit ex gloria. 67. P . Murena mediocri i n g e n i o , sed magno studio rerum veterum, literarum et studiosus et non imperitus, multae industriae et magni laboris fuit. C. Censorinus Graecis Uteris satis doctus, q u o d pioposueiat,-explicans expedite, non invenustus a c t o r , sed i n e r s , et inimicus fori. L . Turius parvo i n g e n i o , sed multo l a b o r e , quoquo modo poterat, saepe dicebat. Itaque ei paucae centuriae ad consulatum defuerunt. C. Macer auctoritate semper e g u i t , sed fuit patronus propemodum diligeiitieiimus. Huius si v i t a , si m o r e s , si vultus

BRUTUS..

C A P. 67. 68.

denique non omnem commendationem ingenii everteret, maius nomen in patronis fuisset. Non erat abundans, 11011 inops tamea, 11011 valde nitens, non plane horrida oratio; v o x , gestus, et omnis actio sine lepore; at in inveniendis, componendisque rebus mira accuratio ; ut 11011 facile in ullo diligentiorem maioremque cognoveriin ; sed earn ut citius veteratoriam, quam oratoriam diceres. Hic etsi etiam in publicis causis probabatur, tarnen in privatis illustriorem obtinebat locum. 6ß. C. deinde P i s o , statarius, et sérmonis plenus orator, minime ille quidcm tardus in excogit a n d o , verumtainen vultu et simulatione multo etiam acutior, quam erat,'videbatur. Nam eius aequalem M' Glabi'ionem , bene institutum avi Scaevolae diligentia, socors ipsius natura negligensque tardaverat. Etiam L . T o r q u a t u s , elegans in dicendo, in existimanclo admodum prudens, toto genere perurbanus. Meus autein aequalis C11. Pomp e i u s , vir ad omnia summa natus, maiorem dicciidi gloriam habuisset, nisi eum maioris gloriae cupiditas ad bellicas laudes abstraxisset. r Erat oratione satis amplus, rem prudenter vidc-bat; actio vero eius habebat et in voce magnuin splendorem, et in mota summam dignitatem. Noster item aequalis D. Silan u s , vitricus t u u s , studii ille quidem habuit non m u l t u m , sed acumiuis et orationis satis. Q. Poinp e i u s , A. f i l i u s , qui Bitbynicus dictus est, biennio, quam u o s , follasse uiaior, summo studio dicendi

96

C I C E R 0 N I 3

multa que doctrina, incredibili labore atqne industria. Quod scire possum ; fuit enim mecum et cum M. Pisone, quum amicitia, tum studiis, exercitationibusque coniuiictus. Huius actio non satis commendabat òrationem ; in hac enim satis erat copiae, in ilia autem lepoiis parum. Erat eius aequalis P. Autronius , voce peracuta, atque magna, nec alia re ulia probabilis ; et L. Octavius Reatinus, qui quum multas iam causas diceret, adolescens est mortuus. Is tamen ad dicendum veniebat magis audacter, quam parate. E t C. Stalenus, qui se ipse adoptaverat, et de Staleno Aelium fecerat, fervido quodain et petulanti et furioso genere dicendi : quod quia nniltis gratum erat et probabatur, ascendisset ad honores, nisi in facinore manifesto deprehensus poenas legibus et iudicio dedisset. 69. Eodem tempore C. et* L. Caepasii fratres fuerunt, qui multa opera, ignoti homines et repentini, quaestores celeriter facti sunt, oppidano quodam et incondito genere dicendi. Addamus hue etiam, ne quem vocalem practeriisse videamur, C. Cosconiuin Catidianum, qui nullo acumine, earn tamen verboruxn copiain , si quam habebat, praebebat populo cum multa concurs.jtione inagnoque clamore. Quod idem faciebat Q. Arrius, qui fuit M. Crassi quasi secundarum. Is omnibus exemplo debet esse, quantum in hac urbe polleat, multorum obedire tempori, multorumque vel honori vel periculo servire. His enim rebus, infimo loco natus, et

BJi Ü ï

l S.

C A P. 69. 70.

97

et honores et pecuniam et gratiam consequutus, etiain iu patronorura, sine doctrina, sine ingenio, aliquem numerum pervenerat. Sed ut púgiles inexercitati, etiamsi pugnos et plagas, Olympiorum cupidi, ferre possunt, solem tarnen saepe ferre non possunt : sic ille, quura omni iam fortuna prospere functus, labores etiain magnos excepisset, illius iudicialis anni severitatem, quasi solem, non tulit. • 70. Tum Atticus, T u quidem de faece, inquit, hauris, idque iamdudum : sed. tacebam ; hoc vero •non putabam, te usque ad S tal en o s et Autronios esse venturum., Non puto, inquam, existimare t e , ambitiöse me labi ; quippe de mortuis : sçd or.dinem sequens, in memoriam notain et aequalem necessario incurro. Volo autem hoc perspici, omnibus couquisitis, qui in multitudine dicere ausi sint, memoria quidem dignos perpaucos ; verum, qui omnino nomea habueriut, non ita multos fuisse. Sed ad sermonem institutum revertamur. T. Torquatus, T . .filius, et doctus vir ex llhodia disciplina Molonis, et a natura ad dicendum satis solutus atque expeditus, (cui si vita suppeditavisset, sublato ambitu consul factus esset, ) plus facultatis habuit ad dicendutn, quam voiuntatis. Itaque studio huic non satisfecit ; officio vero nec iu suorum necessariorum causis, nec in sententia.senatoria defuit. Etiain M. Pontidius, inuuioeps ao,st«;r, multas priCic. 1\ helor.

ì'uL. IH.

7

98

CICER.ONIS

vatas causas actátavit, celeriter sane verba volvens, nec hebcs in causis, vel dicam, plus etiam quam non hebes; sed effervescens in dicendo, stomaclio saepe iracundia que, vebementius ; ut non cum adversario solum, sed etiam, (quod mirabile,) cum iudice ipso, cuius delinitor esse debet orator, iurgio saepe contenderei. M. Messalla minor natu, quam nos, nullo modo inops, sed non nimis ornatus genere verborum ; prudens, acutus, minime incautus patronus, in causis cognosceudis componendisque diligens, magni labori«, multae opera«, multarumque causarum; Duo etiam Metelli, Celer et Wepos, nihil in causis versati, nec sine ingenio , nec indocti, hoc erant populare dicendi genus assequuti. Cn. autein Lentulus Marcellinus, nec unquam indisertus, et in consulatu pereloqueiit visus est, non tardus sententiis, non inops verbis, voce canora, facetus satis. C. Memmius, L . filius, perfectus literis, sed Graecis, fastidiosus sane Latinarum; argutus orator, verbisque dulcís, sed fugiens non inodo dicendi, verum etiam cogitandi laborem, tantum sibi de facúltate detraxit, quantum imminuit industriae. 7 1 . Hoc loco Brutus, Quam vellem, inquit, de his etiam oratoribus, qui hodie sunt, tibi dicere luberet. E t , si de aliis minus, de duobus tarnen, quos a te scio laudari solere, Caesare et Marcello, audirein non minus lubenter, quam audivi de iis, qui fuerunt.

ÈRDTUS.

C A P. 71.

99

Cur tandem, inquam? an exspectas, quid ego iudicem de istis, qui tibi sunt acque noti ac mihi? Mihi mehercule, inquit, Marcellus satis est notns; Caesar autem paruin» Ilium enim saepe audivi: hic, quum ego iudicare iam aliquid posse m , ahfuit. Quid igitur de ilio iudicas, quem saepe audisti? Quid censes, inquit, nisi id, quad habiturus es similem tui? Nae ego, inquam » si ita est, velim tibi earn piacere quam maxime. Atqui et ita est, inquit, et vehementer placet; nec vero sine causa. Nam et didicit, et, omissis ceteris studiis, unum id egit, seseque quotidiani» coinmentationibus acerrime exercuit. Itaque et lectis utitur verbis et frequentibus ; et splendore vocis, et dignitate motus fit speciosum et illustre, quod dicitur; omniaque sic suppetunt, ut ei nullam deesse virtutem oratoris putem ; maximeque laudandus est, qui hoc tempore ipso, quum liceat, in hoc communi nostro et quasi fatali malo, consoletur se quum conscientia optimae mentis, tum etiam usurpationè et renovatione doctrinae. Vidi enim Mitylenis nuper viruin, atque, ut dixi, vidi piane virum. Itaque quum eum antea tui similem in dicendo viderim, tum vero nunc a doctissiino viro, tibique, ut intellexi, amicissimo , Cratippo, instructuin ornili copia, multo videbam siniilioicm.

lOO

C I C E R O S I Ì

Hie ego, E t s i , inquam, de optimi viri, nobibque amicissimi laudibus lubenter. audio, tarnen ineuvro in memoriam communium iiiiseriarum, quarum oblivionem quaerens, hunc ipsum serinonern produxi longius. Sed de Caesare cupio audire, quid tandem Atticus iudicet. 72. Et ille, Praeclare, inquit, tibi constas, ut de i i s , qui nunc sint, nihil velis ipse dicere ; et bercle si sic ageres, ut de iis egisti, qui iam mortui sunt, neminem ut praetermitteres ; nae tu in multos Autronios et Stalenos incurreres. Quare sive hanc turbain effugere voluisti, sive veritus es, ne quis se aut praeteritum, aut non satis laudatum queri posset ; de Caesare tarnen potuisti dicere, praesertim quum et tuum de illius ingenio uotissimum iudicium esset, nec illius de tuo obscurum. Sed tamen, Brute, inquit Atticus, de Caesare et ipse ita iudico, et de hoc huius generis acerrimo existimatore saepissime audio, ilium omnium fere oratorum Latine loqui elegantissime. Nec id solum domestica consuetudine, ut dudum de Laeliorum et Mucioruin familiis audiebamus; sed, quamquam id quoque credo fuisse, tamen, ut esset perfecta ilia bene loquendi laus, multis Uteris , et iis quidem reconditis et exquisitis, sumrnoque studio et diligentia est consequutus. Qui, etiam in maximis occupationibus quum ad te i p s u m , inquit in me intuens, de ratione Latine loquendi accuratissime scripserit ; . primoque in libro

JB 11 U T U S .

C A P. 73. 73.

101

dixerit, verborum delectum originem esse eloqueutiae; tribueritque, mi Brute, huic nostro, qui ine de ilio maluit, quam se dicere, laudem singularem : etiam scripsit his verbis, quuin hunc nomine esset affatus : , , A c , si cogitata praeclare eloqui possent, nonnulli studio et usu elaboravevunt, cuius te paene principem copiae atque inventorem, bene de nomine ac dignitate populi Romani merituin esse existimare debemus : hunc facilem et quotidianum novisse sermonem, num pro delicto est habendum ? " 7,3. Tum Brutus, Amice, hercule, inquit, et magnifice te laudatum puto, quem non solum principem atque inventorem copiae dixerit, quae erat magna laus, sed etiam bene merituin de populi Romani nomine et dignitate. Quo enim uno vincebamur a vieta Graecia, id aut ereptum illis est, aut certe nobis cum illis communicatum. Hanc autem, inquit, gloriam, testimoniumque Caesaris, tuae quidem supplicationi non, sed triumphis multorum antepono. E t recte quidem, inquam, Brute : modo sit hoc Caesaris iudicii, non benevolentiae testimonium. Plus enim certe attulit huic populo dignitatis, quisquis est ille, si modo est aliquis, qui non illustravit modo, sed etiam genuit in hac urbe dicendi copiam, quam illi, qui Liguruin castella expugnaverunt ; ex quibus multi sunt, ut scitis, triumphi. Verum quidem si audire volu-

102

C I C E R O N I S

mus, omissis illis divinis consiliis, quibus saepe constituta est salus civitatis aut belli, aut domi; multo inagis orator praestat minutis imperatoribus. At prodest plus iinperator. Quis negat? sed tarnen , ( non metuo ne mihi acclametis : est autem quod sentias dicendi liber locus : ) malim mihi L . Crassi unam pro M' Curio dictionem, quam castellanos triumphos duo. At plus interfuit reipublicae, castellum capi Ligurum, quam bene defendi causam M' Curii. Credo. Sed Atheniensium quoque plus interfuit firma tecta in domiciliis habere, quam Minervae signum ex ebore pulcherrinrum ; tamen ego me Phidiam esse mallem, quam vel optimum fabrum tignarium. Quare non, quantum quisque prosit, sed quanti quisque sit, ponderandum est: praesertim cum pauci pingere egregie possint, aut fìngere; operarii autem, aut baiuli deesse non possint. Sed pei'ge, Pomponi, de Caesare, et redde quae restant. 74. Solum quidem, inquit ille, et quasi fundamentuin oratoris vides, loquutionem emendatala et Latinam ; cuius penes quos laus adliuc fuit, non fuit rationis, aut scientiae, sed quasi bonae consuetudinis, Mitto C. Laelium, P. Scipio»em. Aetatis illius ista fuit laus, tanquam innocentiae, sic Latine loquendi; nec omnium tamen. Nam illorum aequales, Caecilium et Pacuvium, male loquutos videmus, Sed omnes tum fere, qui nec extra urbem hanc vixerant, nec os aliqua barbarie

BRUTUS.

C A P . 74. 75.

103

domestica infuscaverant, recte loquebaiitur. Sed hanc certe rem deteriorem yetustas fecit, et Romae, et in Graecia. Confluxerunt enim et Athenas, et in hanc urbem multi inquinate loquentes ex diver&is locis. Quo magis éxpurgandus est sermo , et adhibenda, tanquam obrussa, ratio, quae inutari 11011 potest; liec utendum pravissima consuetudinis regula. T. Flaminiuuin, qui cum Q. Metello consul fuit, pueri vidimus: existiinabatur bene Latine loqui, sed literas liesciebat. Catulus erat ille quidem minime indoctus, u t a te paulo est ante dictum : sed tamen suavitas vocis, et lenis appellatio literarum, bene loquendi famam confecerat. Cotta, quia se valde dilatandis literis a similitudine Graecae locutionis abstraxerat, sonabatque contrarium Catulo, subagreste quiddam planeque subrusticum, alia quidem, quasi inculta et silvestri via, ad eaudem laudem pervenerat. 75- Sisenna autem, quasi emendator sermonis usitati quum esse vellet, ne a C. Rusio quidem accusatore deterreri potuit, quo minus inusitatis verbis uteretur. Quidnam istuc est? inquit Erutus; aut quis est iste C. Rusius ? Et ille, Fuit accusator, inquit, vetus, quo accusante C. Rutilium, Sisenna defendens, dixit, quaedain eius sputatilica esse elimina. Turn C. Rusius, „ Circumvenior, iuquil', iudices, nisi subvenitis. Sisenna, quid dicas, nescio : metuo iiibidias. Sputatilica, quid est hoc? sputa

io/}-

C I C E R O N I S

quid sit scio, tilica nescio." Maximi risus : sed ille tamen familiaris meus rect'e loqui putabat esse inusitate loqui. Caesar autem, rationem adhibens, consuetudinem vitiosam et corruptam pura et incorrupt» loquutione einendat. Itaque quum ad hanc elegantiam verb or um Latinorum, (quae, etiamsi orator non sis , et sis ingenuus civis Roma* nus, tamen necessaria e s t , ) adiungit ilia oratoria ornamenta dicendi; tum videtur tanquam tabulas bène pietas collocare in bono lumine. Hanc cum habeat praecipuam laudem in communibus, non video cui debeat cedere. Splendidam quandam, minimeque veteratoriam rationem dicendi tenet,voce, m o t u , forma etiam magnifica et generosa quodaminodo. Tum Brutus : Orationes quidem eius mihi vehementer probantur: complures autem legi. Atqué etiam commentarios quosdam scripsit rerum suarum. Valde quidem, inquam, probandos. Nudi eniin Sunt, recti, et venusti, omni ornatu orationis, tanquam veste detracta. Sed dum voluit alios habere parata, unde sumerent, qui vellent scribere histor i a m , ineptis gratum fortasse f e c i t , qui volent ilia calamistris inurere; sanos quidem homines a scribendo deterruit. Nihil enim est in historia pura et illustri brevitate dulcius. Sed ad eos, si placet, qui vita excesserunt, revertamur. 76. C. Sicinius igitur, Q. Pompeii illius, qui censor f u i t , ex filia nepos, quaestorius mortuus est,

BRUTUS.

CAP.

76.

probalnlis orator;. iam vero etiam probatus, ex hac inopi ad ornandum, sed ad inveniendum expedita Hermagorae disciplina. Ea dat rationes certas et praecepta dicendi; quae si minorem habeut appai-atuin , (sunt enim exilia,) tamen habeut ordinem, et quasdam errare in dicendo non patientes vias. Has ille tenens, et paratus ad causas veniens, verborum non egens, ipsa ilia comparatione disciplinaque dicendi iam in patronorum numerum pervenerat. Erat etiam vir doctus in primis C. Visellius Varro, consobrinus meus, qui fuit cum Sicinio aetate coniunctus. Is- quum post curulem aedilitatem iudex quaestionis esset, est mortuus; in quo fateor vulgi iudicium a iudicio meo dissensisse. Nam populo non erat satis vendibilis; praeceps quaedam, et quum idcirco obscura, quia peracuta, tum rapida, et celei'itate caecata oratio; sed neque verbis aptiorem cito alium dixerim, neque sententiis crebriorem. Praeterea perfectus in literis, iurisque civilis iam a patre Aculeone traditam tenuit disciplinam. Keliqui sunt, qui mortui sint, L. Torquatus, quem tu non tam cito rhetorem dixisses, (etsi non deerat oratio, ) quam, ut Graeci dicunt, icoXtrtxov. Erant in eo pluriinae literae, nec eae vulgares, sed interiores quaedam et reconditae; divina memoria, summa veiboruin et gravitas et elegantia. Atquc haec Omnia vitae decorabat dignitas et integritas. Me quidem adinodum delectabat etiam Triarii, in illa aetate, plena literatae senectutis oratio. Quanta

C I C E R O N I S severità» in v u l t u j quantum pcmdus in verbis! quam nihil non consideratum exibat ex ore ! Turn Brutus, Torquati et Triarii mentione commotus, (utrumque enim eoruin admodum dilexerat, ) Nae ego inquit, ( u t omittam cetera, quae sunt innuinerabilia, ) de istis duobus quum c o g i t o , doleo, nihil tuam perpetuala auctoritatem de pace valuisse! Nam nee istos excellentes v i r o s , nec multos alios praestantes cives respublica perdidisset. Sileamus, iuquam, B r u t e , de istis, nec augeamus dolorem. Nam et praeteritorum recordatio est acerba, et acerbior «xspectatio reliquorum. Ita que omittamus lugere, et t a u t u m , quid quisque dicendo p o t u e r i t , ( q u o niam id quaeriinus , ) praedicemus. 77. Sunt etiam ex i i s , qui eodem bello occider u n t , M. Bibulus, qui scriptitavit accurate., quum praesertim non esset orator, et egit multa constant e r ; Appius Claudius, socer tuus, collega et familiaris meus ; hie iam et satis studiosus, et valdc quum doctus, turn etiam exercitatus o r a t o r , et quum auguralis, turn omuis publici i u i i s , antiquitatisque nostrae bene peritus fuit. L . Domitius nulla ille quidem arte, sed Latine t a m e u , et multa cum libertate dicebat. Duo praeterea Lentuli consulares, quorum Publius ille, nostrarum iniuriarum u l t o r , auctor salutis, quod h a b u i t , quantumcunque f u i t , illud totujn habuit ex disciplina; instrumenta naturae deerant; sed tan tub animi splendor , et tanta magnitudo, ut sibi o m n i a , quae eia-

P R U T U S.

C A P. 77. 78.

107

rorum virorum essent, non dubitaret adsciscere, eaque omni dignitate obtineret. L . autem Leutulus satis erat fortis orator, si modo orator; sed cogitandi non ferebat Iaborem. Vox canora, verba non horrida sane, ut plena esset animi et fervoris oratio. Quaereres in iudiciis fortesse melius; in republica, quod erat, esse iudicares satis. Ne T. quidem Postumius contemnendus in dicendo; de republica vero non minus vehement orator, quam bellator f u i t ; effrenatus, et acer nimis, sed bene iuvis publici leges atque instituta cognoverat. 73. Hoc loco Atticus, Putarem t e , inquit, ambitiosum esse, s i , (ut dixisti,) i i , quos iamdiu colligis, viverent. Oinnes enim commemoras, qui ausi aliquando sunt stantes Ioqui, ut mihi imprudens M. Serviliuin praeteriisse videare. N o n , inquam, ego istuc ignoro, Pomponi, multos fuisse, qui verbum nunquam in publico fecissent, quum melius aliquanto possent, quam isti oratores, quos colligo, dicere: sed his commemorandis etiam illud assequor, ut intelligatis, primum ex omni iiumero, quam noil multi ausi sint dicere, deinde ex iis ipsis, quam pauci fuerint laude digni. Itaque ne hos quidem equites Romanos, ainicos nostros, qui nuper mortui sunt, P. Cominium Spoletinum, quo accusante defendi C. Cornelium; in quo et compositum dicendi geuus, et acre, et expeditum f u i t ; T. Accium Pisaurensem, cuius accusation! respondi pro A. Cluentio; qui et accurate dicebat, et sati» copiose,

C I C E R O N I S

log

eratque praeterea quibus

doctus Hermagoras

etsi ornamenta

tarnen,

ut

non

satis

hastae velitibus

praeceptis ;

opima

amentatae,

dicendi, sic

apta

quaedam, \ et parata

singulis causarum

argumenta traduntur.

Studio autem neminem, nee

industria malore

cognovi,

genero meo.

Nullum tempus illi unquam

a forensi dictione,

mestica , que

quamquam ne ingenio

facile dixerim, C . Pisoni,

quidem qui praestiterit, aut

aut a cogitando.

cfficiebat,

videretur.

vacabat

aut a commentatione do-

aut à scribendo,

tantos processus

excurrere

generibus

Eratque

Ita-

ut evolarc,

verborum

non

et dele-

ctus elegans , et apta et quasi rotunda constructio : quumque

argumenta

exeogitabantur

et firma ad probandum, sententiae : etiam,

gestusque

natura ita venustus,

quae non erat,

ut ars

et e disciplina motus qui-

dam videretur accedere.

Vereor, ne amore videar

plura, quam fuerint in ilio, est.

ab eo multa,

tum concinnae acutaeque

dicere;

quod non ita

Alia eiiim de ilio maiora dici possunt.

nec continentia,

nec pietate,

tutis

eiusdem

quemquam

Nam

nec ulto genere vir-

aetatis cum

ilio confe-

reiidum puto. 79. tror,

Nec vero M. Coelium praetereundum arbiquaecunque eius in

mens f u i t ;

qui

talis tribunus plebis f u i t , perditorum a

exitu

vcl

fortuna,

vel

quamdiu auctoritati meae paruit,

populärem

ut nemo contra civium

turbulentamque

dementiam

senatu et a bonorum causa Steterit constantius ;

E R Ü T C

S.

C A P. 79. 30,

quam eius actionem, multum tarnen €t splendid«, et grandis, et eadem inprimis faceta et perurbana commendabat oratio. Graves eius • conciones aliquot fuerunt, acres accusationes très, eaeque omnes ex reipublicae contentione susceptae; defensiones, etbi ilia erant in eo meliora, quae d i x i , non contemnendae tarnen, saneque tolerabiles. Hic quum summa voluntate bonorum aedilis cnrulis factus esset, nescio quomodo discessu meo discessit a sese, ceciditque, posteaquam eos imitari coepit, quo» ipse perverterat. ßo. Sed de M. Calidio dicamus a l i q u i d , qui non fuit orator unus e multis ; potins inter xnultos prope singularis f u i t ; ita reconditas exquisitasque sententias mollis et pellucens vestiebat oratio. Nihil tarn tenerum, quam illius comprehensio v e r b o r u m , nihil tain flexibile, nihil, q u o d magis ipsius arbitrio fingeretur, .ut nullius oratoris aeque in potestate fuerit; quae primum ita pura e r a t , ut nihil liquidius ; ita libéré fluebat, ut nusquam adhaeresceret ; nullum, nisi loco posit u m , et tanquam in vermiculato emblemate, ut ait L u c i l i u s , structum verbum videres. Nec vero ullum aut d u r u m , aut insolens, aut humile, aut longius ductum; ac non propria verba r e r u m , sed pleraque translata ; sic tamen, ut ea non irruisse in alienum l o c u m , sed immigrasse in suum diceres. Nec vero haec soluta, nec diffluentia, sed adstricta numeris, non a perte, nec eodein modo

C I C E R O N I S

1 IO

6 e m p e r , sed varie dissimulanterque conclusis. autem t e t

verborum

et

sententìaruin

q u a e v o c a u t G r a e c i ajc^fiara, signibus Qua in

in o r n a t u ,

quibus

distinguebatur

de re a g i t u r a u t e m i l l u d ,

iurisconsultorum

illa

tancjuam oinnis

quod

includitur

Erant

lumina,

nrultis

formulis,

in-

oratio. locis

id

ubi

esset, videbat.

A c c e d e b a t ordo rerum plenus artis,

actio liberalis,

totumque

n u m genus. nihil

est,

dicendi

p l a c i d u m et Sa-

O u o d s i est o p t i m u m , s u a v i t e r dicere : quod

ifielius

hoc

quaerendum

S e d q u u m a n o b i s paulo ante d i c t u m s i t , deri e s s e ,

quae

orator eificere

putes. tri a v i -

deberet,

ut

doce-

r e t , u t d e l e c t a r e t , u t m o v e r e t ; d u o summe t e n u i t , u t et r e m illustraret d i s s e r e n d o , et animos qui audirent,

devinciret v o l u p t a t e .

illa l a u s ,

permoveret

qua

atque

eorum,

Aberat

incitaret

tertia

animos,

q u a m p l u r i m u m polLere d i x i m u s , 11 ec erat ulla atque contentio, altior o r a t i o ,

sive Consilio, q u o d e o s ,

actioque

h a c c h a r i arbitraretur ; ita factus ; n o n posset. bebat,

sive

memini,

q u o d non

Hoc

abfuit; quum

esset sive

in

furere

natura non

consuesset ;

unum illi,

si o p u s

ardentior,

quod

defuit.

sive

accusatione

Quin

et

esset quod

si nihil' utilitatis

erat,

vis

quorum

ha-

etiam

sua Q . G a l l i o

cri-

m i n i d e d i s s e t , sibi eum v e n e n u m p a r a v i s s e ,

idque

a se esse d e p r e h e n s u m , seseque c h i r o g r a p h a ,

testi-

ficationes,

indicia,

deferre d i c e r e t , quisite

quaestiones,

deque

disputavisset :

eo me

manifestam rem,

crimine accurate et exin

respondcndo,

quum

BRUTUS.

C A P. 80. 8'-

1X1

essem argomentatus, quantum res ferebat, hoc ipsum etiam posuisse pro argumento, quod ille, quum pestem capitis s u i , quum indicia m o r t i s , se comperisse manifesto, et manu tenere diceret, tain solute egisset, tarn leniter, tam oscitanter: „ T u i&tuc, M. Calidi, nisi fingeres, sic ageres? praesertim quum i.sta eloquentia alienorum homin u m ptuicula defendere acerrime soleas, tuum negligerei? Ubi dolor? ubi ardor animi, qui etiani ex infantium ingeniis elicere voces et querelas solet? Nulla peiturbatio a n i m i , nulla corporis, frons non percussa, non f e m u r ; pedis, ( q u o d min i m u m est,) nulla supploaio. Itaque tantum abfuit, u t infiammare^ nostros animos; somnuin isto loco vix tenebamus." Sic nos summi oratoris vel sanit a t e , vel vitio, pro argumento ad dilucndum crimen usi sumus. Turn B r u t u s , Atque dubitamus, i n q u i t , utruin ista sanitas f u e r i t , an vitiuin? Quis enim non f a t e a t u r , quum ex omnibus oratoris laudibus longe ista sit maxima, infiammare animos audientium, e t , quocunque res postulet modo, flectere, qui bac virtù te c a r u e r i t , id e i , quod maximum f u e r i t , defuisse? Qi. Sit sane i t a , inquarn : sed redeamus ad e u m , qui iam unus restat, Hortensium : t u m de nobismetipsis, quouiam id e t i a m , B r u t e , postulas, pauca dicemus ; quamquam facienda mentio est, u t quidem mihi v i d e t u r , duornm adolesceiitium,

112

CICERONIS

qui si diutius vixissent, magnam esseut eloquentiae laudein consequuti. C. Curionein te, in quit Brutus, et C. Licinium Calvuro arbitror dicere. Recte, inquam, arbitraris; quorum quidem alter ita facile soluteque verbis volvebat satis inter dum acutas, crebras quidem certe sententias, ut nihil posset oruatius esse, nihil expeditius. Atque hie a magistris parum institutus, nataram habuit admirabilem ad dicendum. Industriam uon sum * expertus; Studium certe fuit. Qui si me audire voluisset, ut coeperat, honores, quam o p e s , consequi maluisset.

Quidnam est, iiiquit, istud? et quemadmodum distinguis ? Hoc modo . inquam. Quum honos sit praemium virtutis, iudicio studioque civium delatnm ad aliquem, qui eum sententiis, qui suffragiis adeptus est, is mihi et honestus et honoratus videtur. Qui autem occasione aliqua, etiam invitis suis civibus, nactus est imperium, ut ille cupiebat; hunc nomen honoris., non honorem, adeptum puto. • Quae si ille audire voluisset, maxima cum gratia et gloria ad summam amplitudinem pervenisset, ascendens gradibus magistratuum, ut pater eius fecerat, ut reliqui clariores viri. Quae quidem etiam cum P. Crasso, M. filio, quum initio aetatis ad amicitiam se meam contulisset, saepe egisse me arbitror, quum eum vehementer hortarer, ut earn laudis viam rectiskimam

BRUTUS.

C A P . 81. 82- 85-

«imam esse ducerei, quam maiores eius ei tritam reliquissent. Krat enim quum institutus optime, turn etiam perfecte planeque eruditus ; inevatque et iageiiium satis a c r e , et orationis lion inelegans copia ; praetereaque sine arrogantia gravis esse videbatur, et sine srgnitia verecundus. Sed hunc quoque absorbuit aestus quidam insolitae adolescentibus gloriae. Qui quia -navarat miles operam imperatori, imperatorem se statim esse cupiebat; cui inuneri inos maiorum aetatem certain,' sortem incertain reliquit. Ita gravissimo suo c a s u , dum Cyri et Alexandri similis esse voluit, qui suuin cursum transcuneraiit, et L. Crassi, et inultorum Crassorum inventus est dissiinillimus. 02. Sed ad Calvum ( i s enim nobis erat propositus) revertainui : qui orator quum fuisset Uteris eruditior, quam Curio, turn etiam accuratius quoddam dicendi et exquisitius afferebat genus ; quod quamquam scienter eleganterque tractabat, iumiuin tamen inquirens in se, atque ipse sese observans, inetuensque ne vitiosum colligeret, etiam verum sanguinem deperdebat. Itaque eius oratio nimia religione attenuata, doctis et attente audientibus erat illustris ; a multitudine autem, et a foro, cui nata eloquentia est, devorabatur. Turn Brutus, Atticuin se, i n q u i t , Calvus noster dici oratorem volebat. Inde erat ista exilit a s , quam ille de industria cousequebatur. Cile. Rhetor.

Vol. III.

Q

n 4

CICERONIS

Dicebat, inquam , i t a ; sed et ipse err ah a t , et alios etiam errare cogebat. Nam si quis eos, qui liec inepte dicunt, nec odiose, nec putide, Attice putat dicere, is recte, nisi Atticum, probat neminein. Insulsitatem eniin et insolentiam, tanquam insaniam quandain orationis, odit; sanitatem autem et integritatem, quasi religionem et verecundiam oratoris, probat. Haec omnium debet oratorum eadem esse sententia. Siu autem ieiunitatern, et siccitatem, et inopiam, duinmodo sit poi i t a , duin urbana, dum elegans, in Attico genere ponit, hoc recte duntaxat; sed quia sunt in Atticis alia meliora, videat, ne igiioret et gradus, et dissimilituiliues, et vim, et varietatem Atticorum. Atticos, inquit, volo imitari. Quos? nec enim est unum geims. Nam quid est tam dissiinile, quam Demosthenes et L y s i a s ? quam idem et Hyperides? quam omnium horum Aeschines? Quem igitur imitaris ? Si aliquem; ceteri ergo Attice non dicebant. Si omnes; qui potes, quum sint ipsi disslmillimi inter se? In quo etiam illud quaero, Phalereus ille Demetrius Atticene dixeiit. Mihi quidem ex illius orationibus redolere ipsae Athenae videntur. At est floridior, ut ita dicam, quam Hyperides, quam Lysias. Natura quaedam, aut voluntas ita dicendi fuit. Et quidem duo fuerunt per idem tenipus dissimiles inter se, sed Attici tamen; quorum Charisius multarum orationum, quas scribebat a l i i s , quum cupere videretur imitaai

BRUTUS.

C A P . 85.

115

Lysiam, Democliares autem, qui fuit Demostheni sororis filius, et orationes scripsit aliquot, et earum rerum historiam, quae erant Athenis ipsius aetate gestae, non tam historico, qua m oratorio genere peracripsit. At Charisii vult Hegesias esse similis, isque se ita putat Atticum, ut veros illos prae se paene agrestes putet. At quid est tam fractum, tam minutuin, tam in ipsa, (quam ta men consequitur,) concinnitatepuerile? ,,Atticorumsimiles esse volumus." Optime. ,,Suntne igitur ii Attici oratores?" Quis negare potest?,,Hos imitamur," Quo modo, qui sunt et inter se dissimiles, et aliorum? Thucydidem, inquit, imitamur. Optime, si histol'iam scribere, lion si causas dicere cogitatis. Thucydides enim rerum gestarum pronuntiator sincerus, et grandis etiam f u i t ; hoc forense, concerta» torium , iudiciale, non tractavit genus. Orationes autem, quas interposuit, (multae enim sunt,) eas ego laudare soleo; imitari neque possim, si velim, nec velim fortasse, si possim. Ut, si quis Falerno vino delectetur, sed eo nec ita novo, ut proximis consulibus natum velit ; uec rursus ita vetere, ut Opimiuin, aut Anicium consulem quaerat: (atqui eae notae sunt optimae, credo : sed nimia vetustas nec habet earn, quam quaerimus, suavitatem, nec est iam sane tolerabilis. Nurn igitur, qui hoc sent i a t , si is potare velit, de dolio sibi hauriendum putet? minime; sed quandain sequatur aetatein;) sic ego istis censueriin et novam istam, quasi

Il6

C I C E R O N I S

mustum de lacu, feividam orationem fugiendain, nec illam praeclaram Thucydidis nimis veterem, tanquam Auicianam notam, persequendam. Ipse eniin Thncydides si posterius fuisset, multo inaturior fuisset et mitior. Demostheuem igitur imi temur. O dii b o n i ! quid, quaeso, nos aliud agimus, aut quid aliud optamus? At non assequimur. Isti cnim videlicet Attici nostri, quod volunt, assequuntur. Ne illud quidem intelligunt, non modo ita memoriae proditum esse, sed ita necesse fuisse, quum Demosthenes dicturus esset, ut concursus, audiendi causa, ex tota Graecia fierent. At quum isti Attici dicunt, non modo a corona, quod est ipsum miserabile, sed etiam ab advocatis relinquuntur. Quare si anguste et exiliter dicere est Atticorum, sint sane Attici ; sed in comitium veniant, ad stantem iudicem dicant. Subsellia grandiorem et pleniorem vocem desiderant. Volo hoc oratori contingat, u t , quum auditum s i t , eum esse dicturum, locus in subselliis occupetur, compie a tur tribunal, gratiosi 6cribae sint in dando et cedendo l o c o , corona multiplex, iudex erectus; quuin sui git i s , qui dicturus s i t , significetur a corona silentium, deinde crebrae assensiones, multa« admirationes ; risus, quum velit; quum velit, fletus; u t , qui haec procul videat, etiamsi, quid agatur, nesciat, at piacere tamen, et in scena esse Roscium intelligat. Haec cui contingant, eum scito Attice dicere, ut de Pericle audimus, ut de

B R U T U S .

C A P. 83- 84-

117

Hyperide, ut de Aeschine, de ipso quidem Dejnostheiie maxime. Sin autem acutum, prudens, et idem sinceruin, et soliduin, et exsiccatum gcuus orationis probant, nec ilio graviore ornatu oratorio utuntur, et hoc proprium esse Atticorum volunt: recte laudani. E s t etiim iu arte tanta, tamque v a r i a , etiain huic minutae subtilitati locus. Ita f i e t , ut 11011 omnes, qui A t t i c e , iidein bene; sed ut omnes, qui bene, iidem etiam Attice dicant. Sed redeamus rursus ad Hortensium. 84. Sane quidein, inquit Brutus ; quamquam ista mihi tua f u i t periucunda a proposita oratione digressio. T u m Atticus, Aliquoties s u m , inquit, conatus, sed interpellare nolui. N u n c , quoniain ad peroralidum spoetare videtur senno t u u s , dica in, opinor, «juod sentio. T u v e r o , inquam-, Tite. T u m ille, E g o , i n q u i t , ironiam illam, quam in Socrate dicunt fuiss.e, qua ille in Piatonis, et Xenophontis, et Aeschinis libiis utitur, facetam et elegantem puto. E s t eniin et minime inepti hom i n i s , et eiusdem etiam faceti, quum de sapientia diseeptetur, hanc sibi ipsum detrahere, eis tribuere illuder,tem, qui earn sibi arrogf.nt: ut apud Platonein Socrates in coeluin eifert laudibus P r o t a g o r a m , Hippiam, Prodicuin, G o r g i a m , ceteros ; se autem omnium rerum insci um fingit et rüdem. Decet h o c , nescio quoinodo, illuni; nec

HS

CICERONIS

Epicuro, qui id reprehendit, asfentior. Sed in hihtoria, qua tu es usus in omni sermone, quum, qualis quisque orator fuisset, exponeres, vide, quaeso, mquit, ne tam reprehendenda sit ironia, quam in testimonio. 8r>. Quorsus, inquam, istuc? non enim intelligo. Quia primum, inqnit, ita laudavisti quoedam oratores, ut imperitos posses in errorem in ducere. Equidem in quibusdam risuin vix tenebam, quum Attico Lysiae Catonem nostrum com'parabas, magnu in inehercule hominem, vel potius summum et singularem v i r u m ; nemo dicet secus; sf'd orator e m ? sed etiam Lysiae similem? quo nihil potest esse pictius. Bella ironia, si iocareinur; sin asseverainus, vide, ne religio nobis tam adhiber.da sit, quam si testimonium dicamus. Ego enim Catonem tuum , ut civem, ut senatorem , ut imperatorem , ut virum denique quum prudentia et diligentia, tum omni virtute excellentem, probo ; orationes autem e i u s , ut illis temporibus , valde landò. Significant enim quandam forma m ingenii, sed admodum impolitam, et plane rudem. Origines vero quum omnibus oratoris laudibus refertas diceres, et Catonem cum Philisto et Thucydide comparares, Brutone te i d censebas, an mihi probaturum? Quos enim .neie Gra-ecis quidem quisquam imitari potest, iis tu comparas hominem Tusculanum, nondum suspicantem, quale esset, copiose et ornate dicere.

BRUTUS.

C A P . 8'j

iig

q6. Galbam laudäs} si at illius aetatis principem : assentior; sic enim aeeepimus; sin ut oratorem : cedo, quaeso, orationes, (sunt enim,) et die, hunc, quem tu plus quam te amas, Brutum velie te ilio modo dicere. Probas Lepidi orationes. Paulum hic tibi assentior, modo ita laudes, ut antiquas ; quod item de Africano, de Laelio, cuius tu oratione negas (ieri quidquam posse dulcius. Addis etiam nescio quid augustius, nomine nos capi volens summi viri, vitaeque elegaiitissimae verissimis laudibus. Remove haec: nae ist» dulcis oratio ita sit abiecta, ut eam aspicere nemo velit. Carbonem in suinmis oratoribus habitum scio ; sed quum in ceteris rebus, tum in diceudo, semper, quo nihil est melius, id laudari, qualecunque est, solet. Dico idem de Gracchis; etsi de iis ea sunt a te dieta, quibus ego assentior. Omitto ceteros; venio ad eos, in quibus iam perfectam putas esse eloquentiam, quos ego audivi sine controversia magnos oratores, Crassum et Antonium. De horum laudibus tibi prorsus assentior; sed tamen non isto modo, ut Polycleti Dory phorum sibi Lysippus aiebat, sic tu suasionem legis Serviliae tibi magistram fuisse. Uaec germana ironia est. Cur ita sentiaip, non dicam, ne me tibi assentari putes. Omitto igitur, quae de iis ipsis, quae de Cotta , quae de Sulpicio, quae modo de Coelio dixisti. li enim fuerunt certe oratores; quanti autem , et quales, tu videris. Nam illud

120

C I C E R O N I S

m i n u s e u r o , q u o d c o n g e s s i s t i operarios oinnes ; u t m i h i v i d e a n t u r m o r i voluisse n o n n u l l i , oratorum numerum 87.

u t a te in

referrentur.

Haec q u u m

ille d i x i s s e t ,

Longi

sermoni?

initium pepulisti, inquam, A t t i c e , remque commovisti,

nova disputatione

t e m p u s differamus. aliorum,

dignam,

q u a m in a l i u d

V o l v e n d i en im s u n t l i b r i q u u m Intelliges,

nihil

illius lineamentis, nisi eorum pigmentoruin,

t u m inprimis Catonis.

quae

inventa nondum e r a n i ,

florem

Nam

de C r a s s i o r a t i o n e sic

tasse

melius potuisse

neminem.

seribere;

ipsum for-

alium,

arbitrar,

N e c in h o c i r o n i a m duxeris e s s e ,

earn

orationem

Nam

etsi t u

quam

et c o l o r e m d e f u i s s e . existimo«

mihi

melius

nunc habemus,

magistrali! existimare

fuisse

quod

dixerim.

v i d e r i s de e a ,

facúltate:

tameu

si

adolescen-

tes , q u i d in L a t i n i s p o t i u s i m i t a r e m u r , n o n h a L e bamus.

Q u o d a u t e m plures a n o b i s n o m i n a t i s u n t ,

eo pertinuit,

( u t p a u l o ante d i x i , )

quod

intelligi

v o l u i , in e o , c u i u s o m n e s c u p i d i s s i m i essent, q u a m p a u c i d i g n i n o m i n e evaderent. ne si A f r i c a n u s

quid e in

fuit,

Q u a r e tipoova. (ut ait

me,

in h i s t o r i a

sua C. F a n n i u s , ) existimar! velim. Ut voles,

inquit Atticus.

n u m a te p u t a b a m ,

quod

E g o e n i m non alie-

et in A f r i c a n o

fuisset,

et in S o c r a t e . Tum Brutus,

D e isto p o s t e a ;

m e i n t u e n s , o r a t i o n e s n o b i s veteres

sed t u ,

inquit,

explicabis?

V e r o , i n q u a m , B r u t e ; sed in C u m a n o , a u t i u

BRUTUS.

C A P. 87- 88-

121

Tusculano, aliquando, si modo licebit; quoniam utroque in loco vicini sumus. Sed iam ad i d , unde degressi sumus, revertamur. 08- Hortensius igitur, quum admodum adolescens orsus esset in foro dicere, celeriter ad maiores causas adhiberi coeptus est. Quamquam inciderai in Cottae et Sulpicii aetatem, qui annis decern maiores, exceliente ' tum Crasso et Antonio, deinde Philippo, post Iulio, cum iis ipsis dicendi gloria comparabatur. Primum memoria tanta, quantam in nullo cognovisse me arbitror, u t , quae secum comtnentatus esset, ea sine scripto verbis eisdem redderct, quibus cogitavisset. Hoc adiumento ille tanto sic utebatur, ut sua et commentata, et scripta , et, nullo referente, omnia adversariorum dieta meminisset. Ardebat autem cupiditate sic, ut ir» nullo unquain flagrantius Studium viderim. Nullum cnim patiebatur esse diem, quin aut in foro diceret, aut meditaretur extra forum. Saepissime autepi eodem die utrumque faciebat. Attuleratque minime vulgare.genus dicendi; duas quidem res, quas nemo alius : partitiones, quibus de rebus dicturus esset, et collectiones ; memor et quae essent dicta contra, quaeque ipse dixisset. Erat in verborum splendore elegans, compositione aptus , facultate copiosus ; eaque erat quum summo ingenio, tum exercitationibus maximis consequutus. Rem complectebatur memoi'iter, dividebat acute, nec praetermittebat fere quidquam, quod esset in causa, aut ad confirman-

122

C I C E R O N I S

d u m , aut ad refellendum. V o x canora et s u a v i s ; motus et gestus etiam plus avtis habebat, quam erat oratori satis. 89. Hoc igitur florescente, Crassus est mortuus, Cotta pulsus, iudicia intermissa bello, nos in forum venimus. Erat Hortensius in b e l l o , primo anno m i l e s , altero tiibunus militum; Sulpicius legatus a b e r a t , etiain M. A n t o n i u s ; exercebatur una lege iudicium V a r i a , ceteris propter bellum intermissis; cui frequens a d e r a m , quum pro se ipsi dicebant, o r a t o r e s , non ill! quidem principes, L . Memmius et Q. P o m p e i u s , sed oratores t a m e n , teste disert o uterque PhHippo; cuius in testiinonio contentio et v i m accusatoris h a b e b a t , et copiam. R e l i q u i , qui tum principes numerabantur, in magistratibus e r a n t , quotidieque- fere a nobis in concionibus audiebantur. Ex-at enim tribunus plebis t u m C. C u r i o ; quarnquam is quidem s i l e b a t , u t erat semel a concione universa relictus. Q . Metellus Celer, non ille quidem o r a t o r , sed tamen non i n f a n s ; diserti autenj Q . V a r i u s , C. C a r b o , Cn. P o m p o n i u s ; et ii quidem habitabant in rostris. C. etiam l u l i u s , aedilis curulis, quotidie fere accuratas conciones h a b e b a t ; sed me cupidissimum audieudi primus dolor percussit, Cotta quum estexpulsus, Reliquos frequenter audiens acerrimo studio tenebar, quotidieque et scribens, et legens , et commentans, oratoriis tamen exercitationibus contentus non eram. Iain consequente anno Q . Varius sua lege damnatus

B R U T U S .

C A P. 89. 90.

133

excesserat. E g o autetn, iuris civilis studio, multuin operae dabain Q. Scaevolae, P . f i l i o ; qui quamquam neinmi se ad docenduin d a b a t , tarnen, consulentibus respondendo, studiosos audiendi docebat. Atque huic anno proxiinus Sulla constile et Pontpeio fuit. Tum P. Sulpicii in tribunatu quotidie concionantis totum genus dicendi penitus cognoviinus. Eodemque tempore, quurn princeps Academiae Philo cum Atheniensium optimatibus Mithridatico bello domo profugissct, Romamque venisset, totum ei me tradidi, admirabill quodain ad philosophiain studio concitatus ; in quo hoc etiain commorabar attentius, q u o d , ctsi rerum ipsarum varietas et magnitudo summa me delectatione retinebat, tarnen sublata iam esse m perpetuum ratio iudiciorum videbatur. Occiderat Sulpicius ilio a n n o , tresque proximo trium aetatum oratores erant crudelissime interfecti, Q. Catulus, M. Antonius , C. lulius. E o dein anno etiam Moloni R h o d i o R o m a e dedimus oper a m , et actori summo cauearum, et magistro. 90. Haec etsi videntur esse a proposita ratione diversa, tarnen idcirco a me proferuntur, ut nostrum cursum perspicere, quoniam voluisti, Brute, possis , ( 11am Attico haec nota sunt, ) et videre, qtiemadinodum simus in spatio Q. Hortensiuin ipsius vestigiis persecuti. Triennium fere fuit urbs sine arinis, sed oratorum aut interitu, aut discessu, aut f u g a , (nam aberant etiam adolescentes M. Crassus et Lentuli d u o , ) p u m a s i a caut-is agebat Hortensias;

124

C I C E R O N I S

magis magisque quotidie probabatur Antistius; Piso saepe dicebat; minus saepe Pomponius, raro Carbo, semel aut iterum Philippus. At vero ego hoc tempore o m n i , noctes et dies, in omnium doctrinarum meditatione versabar. Eram cum Stoico Diodoto ; qui q u u m habitavisset apud me mecumque vixisset, liuper est domi meae inortuus. A quo quum in aliis r e b u s , turn studiosissime in dialectica exercebar; quae quasi c o n t r a d a et adstricta eloquentia putanda est ; sine qua etiam t u , B r u t e , iudicavisti, te illam iustam eloquentiam, • quam dialecticam dilatatam e s s e p u t a n t , consequi non posse. Huic ego doctori, et eius artibus vaiiis atque multis ita eram tamen deditus, ut ab exercitationibus oratoriis nullus dies vacuus esset. Commentabar declamitans, ( sic enim nunc l o q u u n t u r , ) saepe cum M. P i s o n e , et cum Q. Pompeio , aut cum aliquo quotidie ; idque faciebam multum etiam Latine, sed Graece saepius ; vel quod Graeca oratio plura ornamenta suppeditans, consuetudinein similiter Latine dicendi afferebat; vel quod a Graecis summis doctoribus, nisi Graece dicerem, ueque corrigi possem, neque do ceri. Tumultus interim pro recuperanda republica, et crudelis interitus oratorum t r i u m , Scaevolae, Carbonis, Antistii ; reditus Cottae, Cuvionis, Crassi, Lentulorum, Pomp e i i ; leges et iudicia constituta; recuperata respublica ; ex numero autem oratorum Pomponius, Cens o r i n u s , Murena sublati. Turn primum nos ad caus a s , ét privatas et publicas, adire coepimus, non

B R U T U S .

C A P. 90, 91,

ut in foro disceremu?, quod plerique fecerunt, sed u t , quantum 110s etficere potuiasemus, docti in forum veniremus. Eodem tempore Meloni dedimus operam; dictatore enim Sulla, legatus ad senatum de Rhodiorum praeiniis venerat. Itaque prima causa publica, pro Sex. Roscio dicta, tantum coinmendationis habuit, ut non ulla esset, quae non digna nostro patrocinio videretur. Dainceps inde multae, quas non minus diligenter elaboiatas, et tanquam elucubratas afferebamus. 9 1 . Nunc, quoniam totum me, non naevo aliquo aut crepundiis, sed corpore omni, videris velie cognoscere, complectar nonnulla etiam, quae fortasse videantur minus necessaria. Erat eo tempore in nobis summa gracilitas et infirinitas corporis, procerum et tenue collum ; qui habitus et quae figura non procul abesse putatur a vitae periculo, si accedit labor et laterum magna contentio. Eoque magis hoc eos, quibus eram carus, commovebat, quod omnia sine remissione, sine varietate, vi summa vocis, et totius corporis contentione dicebam. Itaque quum me et amici et medici hortarentur, ut causas agere desisterem: quodvis potius periculum mihi adeundum, quam a sperata dicendi gloria discedendum putavi. Sed, quum censervein, remissione et moderatione vocis, et commutato genere dicendi, me et periculum vitare posse, et temperatius dicere : ut consuetudinem dicendi mutarem, ea causa mihi in Asiaan profLcisceudi fuit. Itaque quum esseip

C I C E R O

N-IS

bienniuin versatus in causis, et iam in foro Celebratimi meuin nomen esset, Roma sum profectns. Quum venissero Athenas, sex menses cum Antiocho, veteris Academiae nobilissimo et prudentissimo philosopho, f u i , studiuinque philosophise nunquam intermissuin, a prima que adolescentia cultum, et semper auctum, hoc rursus summo auctore et doctore renovavi. Eodem tamen tempore Athenis apud Demetrium S y r u m , veterfem et 11011 ignobilem dicendi magistrum, studiose exerceri solebam. Post a me Asia tota peragrata est, cum summis quidem oraforibus, quibuscum exercebar ipsis ludentibus, quorum erat princeps Menippus Stratonicensis , meo iudicio, tota Asia , illis temporibus, disertissimus ; ct si nihil habere uiolestiarum, nec ineptiarum, Atticorum est: hie orator in illis numerari recte potest. Assiduissime autem mecum fuit Dionysius Magnes. Erat etiam Aeschylus Cnidius, Adramytenus Xenocles. Hi tum in Asia rhetorum principes liumerabantur. Ouibus non contentus, Rhodum veni, meque ad eundein, quem Romae audiveram, Molonem, applicavi, quum actorem in veris causis, scriptoremque praestantem, tum in notaudis animadvertendisque vitiis, et instituendo docendoque prudentissimum. Is dedit operam, (si modo id consequi p o t u i t , ) ut nimis redundantes n o s , et superfluentes iuvenili quadam dicendi impunitate et liceiitia, reprimerei, et quasi extra ripas diffluentes coerceret. Ita recepi ine biennio p o s t , non modo exer-

BRUTUS.

C A P. 91. 92.

127

citatior, sed prope inutatus. Nam et contentio nimia vocis resederat, et quasr deferverat 01 atio ; lateribusque vires, et corpori medkociis habitus accesserat. 92. Duo turn excellebant oratores, qui me iinitandi cupiditate incitarent, Cot* a et Hortensius : quorum alter remissus, et lenis, et propriis verbis comprehendens solute et facile sententiam ; alter orliatus, acer, et non talis, qualem tu earn, Biute, iam deflorescentem cognovisti, sed verborum et actionis genere commotior. Itaque cum Hortensio mihi inagis arbitrabar rem esse, quod et dicendi ardore erain propior, et aetate coniunctior. Etenim videram, in iisdem causis, ut pro M. Canuleio, pro Cn. Dolabella consulari, quum Cotta princeps adhibitus esset, priores tamen agere partes Hortensium. Acrem eitim oratorem, incensum, et agentem, et canorum, concursus hominum forique strepitus desiderat. Unum igitur annum, quum rediissemus ex Asia, causas nobiles egimus, quum quaesturam nos, consulatum Cotta, aedilitatem peteret Hortensius. Interim me quaestorem Siciliensis excepit annus ; Cotta ex consulatu est profectus in Galliam ; princeps et erat et habebatur Hortensius. Quum autem anno post e Sicilia me recepissero, iain videbatur illud in m e , quidquid esset, esse pei'fectum, et habere maturitatem quandam suam. Niinis multa videor de m e , ipse praesertim ; sed omni huic sermoni propositum est, non ut ingenium et eloquen-

128

C I C E R O

MIS

tiam mearn perspicias, unde longe absum , sed ut laborem et industriam. Quum igitur essein in plurimis causis, et in principibus patronis quinquennium fere versatus, tum in patrocinio Siciliensi maxime in ceitiineu veni designatus aedilis cum designato consule Hortensio. 93. Sed quouiam omnis hic sermo noster 11011 solum enumerationem oratoruin, verum etiam praecepta quaedam desiderai : quid tanquam notan• dum et animadvertendum sit in Hortensio, breviter Licet dicere. Nam is post consulatum, (credo quod videret, ex consularibus neminein esse secum comparandum, negligerei autem eos, qui consules non f u i s s e n t , ) summum illud suum studium remisit, quo a puero fuei at incensus, atque in omnium rerum abundantia voluit beatius, ut ipse putabat, remissius certe vivere. Primus et secundiis annus, et tertius tantum quasi de picturae veteris coloro detraxerat, quantum non quivis unus ex populo, sed existimator doctus et intelligens posset cognoscere. Longius autem procedens, quum in ceteris eloquentiae partibus, tum maxime in celeritate et continuatione verborum adhaerescens, sui dissiinilior yidebatur fieri quotidie. Kos autem non desistebamus, quum omni genere exercitationis, tum maxime stilo, nostrum illud , quod e r a t , augere, quantumeunque erat. Atque ut multa omittam, in hoc spatio et in bis post aedilitatem annis, et praetor primus, et incredibili ])0-

B R U T U S .

C A P, 93-94-

populi voluntate sum factus» Pia in q u a m propter assiduitatem in causis et i n d u s t r i a m , tum propter exquisitius et miniine vulgare orationis genus animos hominum ad ine dicendi novitate converteram. Nihil de ine dicain ; dicam de ceteris. Quorum n«mo e r a t , qui videretur esquiMtius, quam vulgus homi* nuin.f-tuduis.se literi.s, quibus fons perfectae eloquentiae c o n t i n e t u r ; n e m o , qui philosophiam complexus esset, ma treni omnium bene iactorum beueqüe dic t o r u m ; n e m o , qui ius civile d d i c i s s c t , rem ad pri« Vatas causa», et ad oratoria prudentiam, maxime iiecessariain ; n e m o , qui memoriam rerum R o m a n a ' r u m teneret, ex q u a , s quando opus esset, ab inferis locupletissimos testes excitaret: nemo, qui breviter arguteque illuso adversario laxaret iudicuin ani« m o s , atque a severitate panlisper ad hilaritatem ri» suinque traduceret; n e m o , qài dilatare p o s s e t , atque a propria ac definita d i s p u t a t o n e hominis ac temporis ad coininunem quaestioiiein universi generis orationein tradncere ; n e m o , qui delectandi gratia degredi parumper a causa, n e m o , qui ad iiacundiain mn^nopere iudicem, n e m o , qui ad fletuin pos» set addurrete ; n e m o , qui amiiium eius ( q u o d u i m m est oratoria maxime p r o p r i u m , ) quocunqye res pos t u l a r e t , impellere. 9/|. Ita q u e , q u u m iain pnene evaouisset Hortens i u s , et ego anno m e o , sexto autein post illuin cons u l e m , consul factus essem, revocare se ad industriam coepit; n e , q u u m pares h o n o r e essemus, Cic. Rhetor.

Vol. III.

9

C I C E R O N I S aliqtìa re superiores videremur. Sic duodecim post meum consulatum annos in maximis causis, quum ego rtiihi ilium, sibi me ili e anteferret, coniunctissime versati sumus ; consulatusque meus, qui illum primo lev iter perstrinxerat, idem nos rerum mearum gestarum, quas ille admirabatur, laude coniunxerat.1 Maxime vero perspecta est utriusque nostrum exercitatio paulo ante, quain perterrituin armis hoc studium, Brute, nostrum conticuit subito et obmutuit; quum lege Pompeia ternis horis ad dicendum datis, ad causas simillimas inter se, vel potius easriem, novi- veniebamus quotidie. Quibus quidem causis tu etiainv Brute, praesto f u i s t i , compluresque et nobiscurn, et solus egisti : u t , qui noil satis diu vixerit Hortensius, tamen huuc cursum confecerit. Annis ante decern causas agere coepit f quam tu es natus. Idem quarto et sexagesiino anno, perpaucis ante moi'tem diebus , una tecum socerum tuum defendit Appiuin. Dicendi autem genus quod fuerit in utroque, orationes utriusque etiain posteris nostris indicabuiit. 95. Sed si quaerimus , cur adolescens magis floruerit dicendo, quain senior Hortensius ; causas reperiemds verissimas duas. Primuin, quod genus erat orationis Asiaticum, adolescentiae magis concessum, quam senectuti. Genera autcm Asiaticae dictionis duo sùnt : unum sententiosum et argutum, sententiis non tain gravibus et severis, quam concinnis et venustis ; quali in historia Timaeus, in dicendo autem, pueri-s nobis, Hierocles Alabandeus, inagis etiam

B R U T U S .

CAP,

95.

131

Menecles, frater eius, f u i t : quorum utriusque orationes sunt in primis, ut Asiatico in genere, laudabile». Aliud autein genus est non t.im sententiis frequentatuin, quam verbis volucre atque incitatuin ; quali est nunc Asia tota, nee fluinine solum oration i s , sed etiam exornato et faceto genere verborum : in quo f u i ( Aeschylus Cnidius, et ineuS at quali,-, Milesius Aeschines. In iis erat ad mirabili s oratiouis c u r s u s , ornata sententiarum concinnitas n'011 eiat. Haec autem ( ut dixi ) genera dicendi aptiora sunt adolescentibns ; in senibus gravitatem 11011 hahent. Ita que HortensiuS utroqtie genere floi'ens, clamore» faciebat adolescens. Habebat enim et Meneclium illud studiuin crebrarum concinnarumque sententiarum ; in quibus, ut in ilio Graeco, sic in hoc, erant quaedam magis venustae dulcesque sententiae, qu^in aut necessariae, aut interdum utiles. E t erat oratio quam incitata et vibrans, tuin etiam accurata et polita. N011 probabautnr haec senibus; (saepe videbain quum irridenteitì, tum etiam irascentem et stomachantem Philippum , ) sed mirabantut adolescentes , multitudo inovebatur. Erat excellenS ìudicio vulgi, et facile primas tenebat adolescens. Etsi enim genus illud dicendi auctoritatis habebat parum , tarnen aptunï esse aetati videbatur; et e t i t e , quod et ingenii quaedain forma lucebat, et exercitatione perfecta e r a t , verborumque adstricta comprehensio, suinmam hominum adinirationein excitabat. Sed quum iam honores, et illa senior auctoritas gravius

C I C E R O N I ^

»32

q n i d d a m r e q u i r e r e t ; remanebat i d e m , nec derebat idem.

QÙodque exercitationem studium

rum , qui desperatione d e b i h t a t i , experiri id nol'int, quod se assequi posse difiidant. omnia

experiri,

qui

expetendas concupiverunt. sua,

Sed par e s t , omnes

res inagnas

et magno opere

Q u o d s i quem aut natura

aut ilia praestantis ingenii vis forte deficiet;

aut minus instructus erit magnarum aitium disciplinis: Prima

teneat

tamen

eum c u r s u m ,

quem poterit.

enim sequentem honestum est in secundis

tertiisque consistere.

Nam in p o e t i s , 11011 Homero

soli locus est, (ut d e G r a e c i s l o q u a r , ) aut A r c h i l o c h o , aut S o p h o c l i , aut P i n d a r o ; sed horum vel secundis, vel etiain infra

secundos.

in

deterruit

philosophia

Platonis;

nec

scientia et solum

ab

Nec v e r o a

Aristotfilem

scribendo

ipse Aristoteles

amplitude)

admirabili quadam

copia ceteroruin studia restinxit. optimis studiis excellentes viri

Nec

deterriti

l i o n s u n t , sed ne opifices quidem se ab artibus suis r e m o v e r u n t , q u i aut I a l y s i , quem R h o d i vidimus, non - p o t u e r u n t , imitari.

aut Coae Veneris

pulchritudinem

Nec simplacro Iovis O l y i n p i i ,

phori statua

deterriti reliqui

minus

aut D o r y -

experti

q u i d efficere, aut q u o piogredi possent:

sunt,

quorum

tanta multitudo f u i t , tanta in suo c u i u s q u e genere

O R A T O R .

CAP.

2. 3.

143

l a u s , u t , quum summa miraremur, inferiora tarnen probareinus.

Iii oratoribus vero, Graecis quidem,

admirabile est, lât.

Ac

quantum inter'omnes

tarnen,

unus excel-

quum esset Demosthenes ,

multi

oratores magni et clari fuerunt, et antea fuerant, nec poKtea defecerunt.

Quare non est, cur eorum,

qui se studio eloqueiitiae dediderunt, g a t u r , aut languescat industria. ipsuin,

quod est optimum,

spes infrin-

Nain ueque illud

despeiandum est. ;

et

in praestantibus rebus, magna sunt ea , quae sunt optimis proxima. 3.

Atque ego in summo oratore fingendo talem

inform,ibo,

qualis fortasse nemo fuit.

Non enim

quaero, quis fuerit, sed quid sit illud, quo nihil possit esse.praestantius : quod in perpetuitate dicendi lion saepe,

atque haud scio an nunquam , in

aliqua' autem parte eluceat aliquando,

idem apud

alios densius, apud alios fortasse rarius.

Sed ego

sic statuo, nihil esse in ullo geifere tani pulchrum, quo non pulchrius id s i t , und e illud., aliquo,

quasi imago,

o culi s ,

neque auribus,

exprimatur:

ut ex ore

quod

neque ullo sensu

neque percipi

potest, cogitatione tantum et mente cornplectimur. Itaque et Phidiae simulacri»,

quibus nihil in ilio

genere perfectius videmus,

et his picturis,

nominavi,

possumus

cogitare

tarnen

quas

pulchriora.

Nec vero ille artifex, quum faceiet Iovis forma in, aut Minervae,

contemplabatur

aliquem ,

e

quo

fcimilitudinem duceiet ; sed ipsiws in mente inside-

C I C E R O N I S bat

species p u l c h r i t u d i n i s e x i m i a q u a e d a m ,

intuens,

quam

in e a q u e d e f i x u s ,

ad illius s i m i l i t i i d i n e m

a i t e m ct i n a n u m d i r i g e b a t .

U t i g i t u r ill f o r i n i s et

figuris

e s t a l i q u i d p e r f e c t u m f t excellens , c u i u s a d

cogitatali!

speciem

imitando

referuntur

ea,

s u b oCulos ipsa c a d u n t :

sic p e i f e c t a e

speciein a n i m o v i r t e m u s ,

effigi e in a u r i b u s

ffius.

Has

rerum

intelligent

formas appellai

solum,

a u c t o r et m a g i a t e r , P l a t o ; a i t t e m p e r e.s.se, neri:

cetera esse

uno

igitur,

de q u o

et e o d e m

a d u l t i i n a m sui generis

non

gravissimus

et intelligentia

occidere,

ratioue

quaeriille

easque g i g n i n e g a t , et

ac r a t i o u e

11 a.'-ci,

diutius

ideas

sed etiam dicendi

i|uae

eloquentiae

fluere,

statu.

nec

Quidquid

est

et via d i s p u t e t u r , formatn

conti-

labi, id

speciemque

est redi»

gendum. . 4. non

A c v i d e o , h a n c p r i m a m i n g r e s s i o n e m meant ex

oratoriis

disputationibus

duct a m ,

sed

e

inedia philosophia' repetitain , et earn quidein q u u m antiquato, aliquid,

turn

aut

subobscuram,

certe

admirationis

aut

reprehensionis

habituram.

a u t i n i r a b u n t u r , q u i d h a e c pertineant ad e a ,

Nam qua«

q u a e i i i n u s ; q u i b u s s a t i s f a c i e t res ipsa c o g n i t a , liou

sine

hendent,

causa

alte r e p e t i t a v i d e a t u r :

quod

inusitatas

relinquamus.

vias

aut

ut

repre-

indagemus,

tiitas

E g o a u t e m et m e saepe n o v a

videri

dicere i n t e l l i g o , q u u m p e r v e t e r a d i c a m , sed i n a u dita sim,

plerisque;

et fateor,

m e o r a t o r e m , si

aut etiam quicunque s i m ,

modo

11011 ex r h e t o r u m officinis,

ORATOR.

C A P. 4. 5.

145

officinis, sed ex Academiae spatiis exstitisse. Ilia enim sunt curricula multiplicium variorumque sermonuin, in quibus Flatonis primum impressa sunt vestigia : sed et huius et aliorum philosophorum disputationibus et exagitatus maxime orator est, et adiutus. Oinnis enim ubertas, et quasi silva dicendi ducta ab illis est, nec satis tamen instructa ad forenóes causas; quas, ut illi ipsi dicere solebant , agrestioribus Musis reliquerunt. Sic eloquentia haec forensis, spreta a philophis et repudiata^ mult is quidem ilia adiumeiitis magiiisque caruit; sed tamen ornata verbis atque sententiis, i'actationein habuit in populo, ' nec paucorum iudiciuin repreheubioneinijue pertimuit. Ita et doctit» eloquentia popularis, et disertis elegans doctrina defuit. 5. Positura sit igitur in primis, (quod post magis intelligetur, ) sine philosophia non posse effici, quern quaerimus, eloquentem : non ut in ea tamen omnia sint, sed ut sic adiuvet, ut palaestra hi.-trionem. Parva enim magnis saepe rectissime conferuntur. Nam uec latius, nec copiosius de magnis variisque rebus sine philosophia potest quisquam dicere. Siquidem etiam in Phaedro Platonis hoc Periclem praestitisse ceteris dicit oratoribus Socrates, quod is Anaxagorae phyaici fuerit auditor; a quo ceuset, e u m , quum alia praeclara quaedam, et magnifica didicisset, uberei!» et fecundum fuisse, gnaruinque (quod est eloquentiae maximum), quibus orationis modis quaeque animoium partes pelCic. Rhetor,

Vol. III.

10

146

C I C E R O N I S

lerentur. Q u o d idem de Demosthene existimari p o t e s t ; cuius ex epistolis intelligi licet, quam frequens fuerit Platonis auditor. Nec vero sine philosophovum disciplina, genus et speciem cuiusque rei cernere, ncque earn defìniendo explicate, nec tribuere in partes p o s s u m u s ; nec i u d i c a r e , quae v e r a , quae falsa s i n t ; neque cernere consequentia, repugnantia v i d e r e , a m b i g u a distinguere. Quid dicam de natura r e r u m , cuius cognitio magnam orai ioni suppeditat c o p i a m ? de v i t a , de oiFiciis, de virtiite, de inoribus, sine multa earum ipsarum rerum disciplina, aut d i c i , aut intelligi p o t e s t ? A d h a s t o t , tantasque res adhibenda sunt ornamenta innumerabilia, quae sola tum quidein tradebantur ab i i s , qui dicendi nuinerabantur magistri. Q u o f i t , ut verain ìllam et absolutam eloquentiam nemo consequatur : q u o d alia intelligendi, alia dicendi disciplina est ; et ab aliis r e r u m , ab aliis verbor u m doctrina quaeritur. Itaque M. A n t o n i u s , cui vel primas eloquentiae patruin nostio'rum tribuebat aet.Hs, vir natura peracutus et p r u d e n s , in eo libro, qaeiu unum r e l i q u i t , diiertos ait se vidis.se multos, eloquentem omnino neminem. Insidebat videlicet in -eius mente species eloquentiae, q u a m cernebat a n i m o , re ipsa non videbat. Vir autem acerrimo i n g e n i o , ( sic enim f u i t , ) multa et in se et in aliis d e s i d e r a n s , neminem p l a n e , qui recte appellai! eloquens p o s s e t , videbat. Q u o d s i ille nec s e , nec L . Crassum eloquentem p u t a v i t : liabuit profecto

O R A T O R .

C A P . 5. 6.

H7

«omprehensam animo quandam formam eloquent i a e ; cui quoniain nihil drerat, eos, quibus aliquid aut plura deerant, in earn formam 11011 poterat includere. Investigemus hunc i g i t u r , B r u t e , ¡>i possuinus, (|uem nuiu{uain vidit Antonius, aut qui omm 110 nulius unquam f u i t ; quern si imitari atque exprnnere 11011 pos.sumus, quod idem ille vix Deo concessum esse dtctbat: at qualis esse debeat, poterimus fort.-i.sse dicere. 6. Tria sunt omnino genera dicendi, quibus in singulis quidam floruerunt; peraeque autem, ( i d quod volumu.s,) perpauci in omuibus. Nam et grand i l o q u i , ut ita dicam , fuerunt cum ampia et sententiarum granditate et maiestate verborum, vehementes, v a r i i , copiosi, g r a v e s , ad permovendos et convertendos animos instruct! et parati; in quo ipso alii a.spera, t r i s t i , horrida oratione, neque perfecta, ueque conclusa ; a l i i l a e v i , et structa , et terminata: et contra tenues, acuti, omnia docent e s , et dilucidiora, 11011 ainpliora, facientes, subtili quadain et pressa oratione limati. In eodemque genere alii callidi, sed impolitì, et consulto rudium similes et imperitorum; alii in eadein ieiunitate concinniores, id est, f a c e t i , Horentes etiam, et leviter ornati. E s t autem quidam interiectus, inter hos medius , et quasi temperatus, nec acumine poster i o r u m , nec fulmine utens superioruin, vicinus aiuborum, in neutro excellens, utriusque particeps, vel utriusque, si verum quaeriinus, potius expers.

148

C I C E R O N I S

Isque uno tenore, ut aiunt, in dicendo fluit, nihil afferens praeter facilitatem et aequabilitatein ; ant addit aliquos, ut in corona, toros, omnemque orationem orna mentis modicis verborum sententiarumque disti nguit. 7. Horum singulorum generum quicunque vim singuli consequuti sunt, inagnum in oratoribus nomen babuerunt. Sed quaerendum e s t , satisne id , quod volumus, effecerint. Yideinus eniin fuisse quosdam; qui iidem ornate ac graviter, iidem versute et !>ubtilitec dicerent. Arque utinam in Latiuis talis oratoris simulacrum reperire possemusi esset egregium non quaerere externa, domestici» esse contento«. Sed ego idem, qui in ilio serraone nostro, qui est expositus in B r u t o , multum tribuerim Latinis, vel ut hortarer alios, Tel quod amarem meos, recordor longe omnibus unum auteferre Demosthenem, qui vim accommodarit ad eam, quam sentiam, eloquentiam, non ad eam, quam in aliquo ipse cognoverim, Hoc nec gravior exstitit quisquam, nec callidior, nec temperatior. Itaque nobis monendi sunt i i , quorum sermo imperitus increbuit, qui aut dici se desiderant Attic o s , aut ipsi Attice volunt dicere, ut mirentur hunc maxime, quo ne Athenas quidem ipsas magis credo fuisse Atticas. Quid enim sit Atticum, discant, eloquentiamque ipsius viribus, non imbecillitale s u a , metiantur. Nunc enim tantum quisque l a u d a t , quantum se posse sperat imitavi. Sed

ORATOR.

C A P. 7. 8-

»49

tamen eos studio optimo, iudicio minus firmo praeditos, do cere, quae sit propria laus Atticorum, non alienum puto. 8. Semper oratorum eloquentiae moderatrix fuit auditorum prudentia. Omnes enim, qui probari volunt, voluntatem eorum, qui audiunt, intuentur, ad eamque, et ad eorum arbitrium et nutum totos se fingunt et accommodant. Itaque Caria, et Phryg i a , et Mysia, quod minime politae, miniineque elegantes sunt, adsciverunt aptum suis auribus opimurii quoddam et tanquam adipale dictionis genus , quod eorum vicini ( non ita lato interiecto m a r i ) Rhodii nunquam probaverunt, Graeci multo minus, Athenienses vero funditus répudiaverunt: quorum semper fuit prudens sincerumque iudiciuin, nihil ut possent, nisi incorruptum, audire, et elegans. Eorum religioni quum serviret orator, nullum verbum insolens, nullum odiosum ponere au debat. Itaque hie, quem praestitisse diximus ceteris, in ilia pro Ctesiphonte oratione longe optima, summissus a primo ; deinde, dum de legibus disputât, pressus ; post sensim incendens iudices, ut vidit ardentes, in reliquis exsultavit audacius. Ac tamen in hoc ipso, diligenter examinante verboruin omnium pondéra, reprehendit Aeschines quaedam et exagitat, illudensque , dira, odiosa, intolerabilia esse dicit. Quin etiam quaerit ab ipso, quum quidem eum belluam appellfit, utrum ilia verba, au portenta sint: ut Aeschini ne Demosthenes quidem

150

C Í C E R O N I S

videätur Attice dicere. Facile est énim verbum aliquod ardens, (ut ita dicam,) notare, idquc restinctis iam animorum incendiis irridere. Itaque se purgans iocatur Demosthenes: negat,- in eo positas esse fortunas Graeciae, hoc an ilio verbo usus sit, hue an illuc manum porrexerit. Quoiiam igitur modo audiretur Mysus, aut Fhryx Athenis , quum et i am Demosthenes exagitetur, ut putidus? Quum vero inclinata ululàntique voce, more Asiatico, caliere coepisset, quis eu in ferret? aut quis potius non iuberet auferri? 9. Ad Atticorum igitur aures teretes et religiosas qui se accommodant, ii sunt existimandi Attice dicere. Quorum genera plura sunt, hi unum modo quale sit, suspicantur. Putant enim, qui horride inculteque dicat, modo id eleganter enucleateque faciat, eum solum Attice dicere. Errant, quod solum : quod Attice , 11011 falluntur. Istorum enim iudicio si solum illud est Atticum, ne Pericles quidem dixit Attice, cui primae sine controversia deferebantur. Qui si tenui genere uteret u r , nun qua m ab Aristophane poeta, fulgurare, tpnare, permiscere Graeciam dictus esset. Dicat igitur Attice venustissimus i Ile scriptor ac politissimus Lysias. Quis enim id possit negare? dum iiitelligamus, hoc esse Atticum in L y s i a , non quod tenuis sit, atque inornatus, sed quod nihil habeat insolens aut ineptum. Ornate vero et graviter et copiose dícere, aut Atticorum sit, aut ne sit Aeschi-

ORATOR.

C A P. 9.

lies, neve Demosthenes Atticus. E c c e autem aliqui se Thucydidios esse p r o f i t e u t u r , novum quoddam iinperitoruin et inauditurn genus. Nam qui L y s i a m sequuntur, causidicum quendam sequiuit.ur: non ilium quidem a in plum, atque grandem; subtilem et elegantem tarnen, et qui in forensibus causis possit praeclare consi.stere. Thucydides autem res gestas et bella narrat et proelia, graviter sane et probe: sed nihil ab eo transferri potest ad forensem usum et publicum. Ipsae illae conciones ita multas habent obscuras abditasque sententias, vix ut intell i g a n t u r ; quod est in oratione civili vitium vel maximum. Quae est autem in hominibus tanta perversitas, u t , inventis f r u g i b u s , glande vescant u r ? A n victus h o m i n u m , Atheniensium beneficio exeoli potuit, oratio non potuit? Quis porro unquain Graecorum rhetorum a Thucydide quidquam duxit? A t laudatus est ab omnibus. F a t e o r : sed ita , ut rerum explicator prudens , sincerus, gravis ; non ut in iudieiis versaret causas, sed ut in historiis bella narraret. Itaque nunquam est nuineratus orator. Nec v e r o , si historiam non scripsiss e t , nomen eius non exstaret, quum praesertim fuisset honoratus et nohilis. Huii^s tarnen nemo neque v e r b o r u m , neque sententiarum gravitatem imitatui : s e d , quum mutila quaedam et hiantia loquuti sunt, quae vel sine magistro facere potuerunt, germanos se putant esse Thucydidas. Nactus sum e t i a m , qui Xenophontis similem esse se cuperet:

152

CICERONIS

cuius sermo est ille quidem melle dulcior, 8ed a forensi strepita remotissiinus. io* Referamus igitur nos ad eum, quem volumus, inchoandum, et ea demum eloquentia informandum, quam in nullo cognovit Antonius. Maguum opus omnino et arduum, Brute, conamur: sed nihil difficile amanti puto. Amo autem, et semper amavi ingenium, studia, mores tuos. Incendor porro quotidie magis, non desiderio solum, (quo quidem coniicior, ) congressus nostros, consuetudinem victus, doctissimos sermones requirens tuos, sed etiam admirabilium incredibili fama virtutum, quae specie dispares, prudentia coniunguntur. Quid eniin tain distans, quam a severitate comitas? Quis tarnen unquam te aut sanctior est habitus, aut dulcior? Quid tam difficile, quam in plurimorum controversiis diiudicandis ab omnibus diligi? Consequeris tamen, ut eos ipsos, quos contra statuas, aequos placatosque dimittas. Itaque efficis, ut, quum gratiae causa nihil facias, omnia tamen sint grata, quae facis. Ergo omnibus terris una Gallia communi non ardet incendio ; in qua frueris ipse te, quum in Italiae luce cognosceris, versarisque in optimorum civium vel flore, vel robore. Iam quantum illud est, quod in maximis occupationibus nunquam intermittis studia doctrinae ? semper aut ipse scribis aliquid, aut me vocas ad scribendum ? Ita-> que hoc sum aggressus statim Catone absoluto: quem ipsum nunquam attigissem, tempora timens

ORATOR.

C A P. io. n . 12.

153

inimica Virtuti, nisi tibi hortanti, et illius memoriam mihi caram excitanti, non parere nefas esse duxissem : sed testificor, me a te rogatum , et recusantem, baec scribere esse ausum.' Yolo enim mihi tecum commune esse crimen, u t , si sustinere tantam quaestionem non potuero, iniusti oneris impositi tua culpa sit, mea recepti. In quo tameu iudicii nostri errorem laus tiBi dati nuineris compensabit. 11. Sed in omni re difficillimum e s t , formam, ( q u i jcapanrr/p Graece dicitur,) exponere optimi; quod aliud aliis videtur optimum. Ennio detector, ait quispiam, quod non discedit a communi more verborum : Pacuvio, inquit alius ; omnes apud hunc ornati elaboratique sunt versus ; multa apud alteram negligentius. Fac alium Attio. Varia enim sunt iudicia, ut in graecis ; nec facilis explicatio, quae forma maxime excellat. In picturis alios horrida, inculta, abdita, et opaca ; contra alios nitida, laeta, collustrata delectant. Quid est, quo praescriptum aliquod aut formulam exprimas, quum in suo quodque genere praestet, et genera plura sint? Hac ego religione non sum ab hoc conatu repulsus: existimavique, in omnibus rebus esse aliquid optimum , etiamsi lateret ; idque ab eo posse, qui eius rei gnarus esset, iudicari. 12. Sed quoniam plura sunt orationum genera , eaque diversa, neque in unam formain cadunt omnia : laudationum, scriptioilum, et historiarum,

i54

C I C E R O N I S

et talium suasionum, qualem Isocrates fecit Faneg y r i c u m , multique alii, qui sunt nominati sophistae, reliquarumque rerum f o r m a m , quae absunt ab forensi contentione, eiusque totius generis, quod graece ¿mbtiKTittov nominatur, q u i a , quasi ad inspicienduin, delectationis causa comparatum est, non complectar hoc tempore. Non quo negligenda sit. Est euiin ilia quasi nutrix eius oratoris, quem informare volumus, et de quo molimur aliquid exquisitius dicere. A b hac et verborum copia alitur, et eorum constructio et numerus liberiore quadam fruitur licentia. Datur etiam venia concinnitati sententiaruin ; et arguti certique et circumscripti verborum ambitus conceduntur: de industriaque, non ex insidiis, sed aperte ac palam, elaboratur, ut verba verbis quasi deinensa et paria respondeant; ut crebro conferantur pugnantia, comparenturque contraria ; et ut pariter extrema terminentur, eundemque referant in cadendo sonum : quae in veritate causarum et rarius multo faciuius, et certe occultius. In Panathenaico autem Isocrates ea studio se consectatum fatetur; 11011 eniin ad iudiciorum certamen, sed ad voluptatem aurium scripserat. Haec tractasse Thrasymachum Chalcedonium primum , et lieontinum ferunt Gorgiam; Theodorum inde Byzantium, multosque alios, quos Tioyobaiba"kovs appellat in Phaedro Socrates: quorum satis arguta multa, sed ut modo primumque nascentia, min u t a , et versiculorum similia quaedam, nimiumljue

ORATOR.

C A P. 12.

155

depicta. Quo magis sunt Herodotus, Thucydidesque mirabiles : quorum aetas quum in eorum tempora, quos nominavi, incidisset, longissiine tarnen ipsi a tdlibus deliciis, vel potius ineptiis abfuerunt. Alter enim sine ullis salebris quasi sedatus ainnis fluit : alter incitatior fertur, et de bellicis rebus canit etiam quodammodo bellicum : primis que ab his, (ut ait Theophrastus,) historia commota est, ut au., deret uberius , quam superibres, et ornatius dicere. Horum aetati succe.->sit Isocrates, qui praeter ceter i s eiusdem generis laudatur semper a nobis ; nonnunquain, Brute, leniter et erudite repugnante te. Sed cedas mihi fortasse, si, quid in eo laudem, cognoveris. Nain quuin concisus ei Thrasymachus minutis numeris videretur, et Gorgias, qui tamen primi traduntur arte quadam verba vinxisse; Theodorus autem praefractior, nec satis, ( u t ita dicam,) rotundus: primus instituit dilatare verbis, et mollioribus numeris explere sententias. In quo quum doceret eos, qui partim in dicendo, - partim in scribendo principes exstiterunt, domus eius officina habita eloquentiae est. Itaque ut ego, quum a nostro Catone laudabar, vel reprehendi me a ceteris facile patiebar : sic Isocrates videtur testimonio Piatonis aliorum iudicia debere conteinnere. Est enim, (ut scis,) quasi in extrema pagina Phaedri his ipsis verbis loquens Socrates : „ Adolescens etiam nunc, o Phaedre, Isocrates est: sed quid de ilio augurer, lubet dicere. Quid tandem? inquit ille. Maiore

156

CICER

ONIS

mihi ingenio videtur esse, quam ut curn orationibus Lysiae comparetur. Praeterea ad virtutem inaior indoles: ut minime mirum futurum s i t , si, quum aetate processerit, aut in hoc orationum genere, cui nunc studet, tantum, quantum pueris, reliquis praestet omnibus, qui unquam orationes attigerunt; a u t , si contentus his non f u e r i t , divino aliquo animi motu maiora concupiscat. In est euim natura philosophia in huius viri mente quaed a m . " Haep de adolescente Socrates augura tur. A t ea de seniore scribit Flato, et scribit aequalis, et quidem exagitator omnium rhetorum hunc miratur unum. Me autem , qui Isocratem non diligunt, una cum Socrate et cum Platone errare patiantur. Dulce igitur orationis genus, et solutum, et effluens, sententiis argutum, verbis sonans, est illud tnibtiKTinòv, quod diximus> proprium sophistar u m , pompae, quam pugnae aptius, gymnasiis et palaestrae dicatum, spretum et pulsum foro. Sed quod educata huius nutrimentis eloquentia, ipsa se postea colorat et roborat, non alienum fuit de oratoris quasi incunabilis dicere. Yerum haec ludorum atque pompae: nos autem iu aciem dimicationemque descendamus. 13. Quouiam tria videnda sunt oratori, quid d i c a t , et quo quidque loco , et quomodo : dicendum omnino est, quid sit optimum in singulis , sed aliquanto secus, atque in tradenda arte dici solet. Nulla praeceqta ponemus, (neque eniin id suscepi-

O R A T O R .

CAP.

13. 14.

157

m u s , ) ; sed excellentis eloquentiae speciem et formam adumbrabimus : nee, quibus rebus ea paretur, exponemus ; sed qualis nobis esse videatur. A c duo breviter prima. Sunt enim non tarn insignia ad maximam Jaudem, quam necessaria, et tamen cum multis paene communia. Nam et invenire quid, et iudicare, quo quidque loco dicas, magna ilia quidera sunt, et tanquam animi instar in corpore : sed propria magis prudentiae, quam eloquentiae. Qua tamen in causa est vacua - prudenti a ? Noverit igitur bic quidem orator, quem summum esse volumus, argumentorum et actionum locos. Nam quoniam, quidquid est, quod in controversia aut in contentione versetur, in eo, aut sitne, aut quid s i t , aut quale s i t , quaeritur: situe, signis; quid s i t , definitionibus ; quale sit, recti pravique partibus: quibus ut uti possit orator , non ille vulgaris, sed hie excellens, a propriis personis et temporibus semper, si potest, avocat controversiam ; latius enim de genere, quam de parte disceptare licet; u t , quod in universo sit probatum, id in parte sit probari necesse. 14. Haec igitur quaestio, a propriis personis et temporibus ad universi generis orationem trad u c t a , appellatur thesis. In hac Aristoteles adolescentes , non ad philosophorum morem tenuiter dissereudi, sed ad copiam rhetorum, in utramque partem ut ornatius et uberius dici posset, exercuit: idemque locos ( s i c enim appellai), quasi

i58

C I C E R O N I S

argumentorum n o t a s , tradidit, unde omnis in utrainque partem traheretur oratio. Facile igitur hie noster, (non enim declamatorem aliquem de l u d o , aut rabulam de f o r o , sed doctissiinuin et perfectissimum quaeiiinu^, ) quoniam loci certi traduntur, percurret oinues. Nec vero utetur imprudenter hac copia, s>ed idonea exquiret, et seiiget. Won enim semper, nec in oinnihus causis, ex iisdem eadein arguinentoruni momenta sunt. Iudicium igitur adhibebit; nec inveniet solum quid dicat, sed etiain expendet. Nihil eniin est feracius ingeniis, lis praesertiiii, quae disciplinis exculta sui't. Sed ut segete!- fecundae et uberes non solum f r u g e s , veiuin heibas etiam efFundunt iniinicissiinas f r u g i b u s : sic interdum ex illis l o c i s , aut levia q u a e d a m , aut causis aliena, aut nou utilia gignnntur; quorum ab oratoris iudicio delectus magnus .adhibebitur. Alioqui quonam modo iUe in bonis haerebit et habitabit suis? aut molliet d u r a , aut occultabile quae dilui non poterunt, atque omnino opprimet, si licebit, aut abducet aniinos? aut aliud afferet, quod opposituin probabilius s i t , quam illud , quod obstabit;? 1 5 . Iain vero ea , quae invenerit, qua diligentia cullocabit? quoniam id secundum erat de trifcus. Ve.'-tibula nimirum honesta, aditusque ad causam faciet illustres : quumque animos prima aggressione occupa verit, infirmabit excludetque contraria; de fìrmisfeimis alia prima ponet, alia

ORATOR.

C A P. 15. 16.

159

postrema, inculcabitque leviora. Atque in primis duabus dicendi partibus qualis esset, suiiunatira bteviterque descripsimus. Sed, ut ante dirtuin est, in hi» partibus, ( etsi graves atque magnae sunt,) minus et artis e s t , et laboris. 1 6 . • Quuin autem, q u i d , et quo l o c o , dicat, invenerit, illud est longe maximum, videre, quonam modo. Scitum est eniin, quod Cameade» noster dicere solebat, Clitomachuin eadem dicere, Charmadam autem quodam etiam modo dicere. Quod si in philosophia tantum interest, quemadmodum d i c a s , ubi res spectatur, non verba penduntur : quid ta,ndem in causis existiinandnm est, quibus totis moderatur oratio? Quod quidem ego, B r u t e , ex tuis literis sentiebain, non te id scit a r i , qualem ego in inveniendo et in collocando sununuin esse oratorem vellem ; sed id mihi quaerere videbare, quod genus ipsius orationis optimum iudicarem. Rem difficilem, dii immortales ! atque omnium difficillimam. Nam quum est oratio mollis , et tenera, et ita flexibilis, ut sequatur, quocunque torqueas : tum et naturae v a r i a e , et voluntates miiltum inter se distantia effecerunt genera dicendi. Flumen aliis v e r b o r u m , volubilitasque cordi e s t , qui ponunt in orationis celeritate eloquentiam. Di.stincta alios et interpuncta intervalla, m o r a e , respiratiouesque delectant. Quid potest esse tam diversum? tamen est in utroque aliquid excellens. Elaboraut alii in lenitate et aequabili-

i6o

C I C E R O N I S

tate, et puro quasi quodam et candido genere d i ' cendi. Ecce aliqui duritatem et severitatem quandam verbis, et orationis quasi moestitiam sequunt u r ; quodque paulo ante dixiinus, ut alii grav e s , alii tenues, alii t e m p r a t i vellent videri: quot orationum genera divisiinus, totidem oratorum reperiuntur. 17. Et quoniam coepi iam cumulatius hoc munus augere, quam a te postulatum est, ( t i b i enim tantum de orationis genere quaerenti respondi etiain breviter de inveniendo et collocando); ne nunc quidein solum de orationis modo dicam, sed etiain de actionis: ita praetermissa pars nulla erit. Quandoquidem de memoria nihil est hoc loco dicendum, quae communis est multarum artium. Quo modo autem dicatur, id est in d u o b u s , in agendo, et in eloquendo. Est enim actio quasi corporis quaedam eloquentia, quum coustet e voce atque motu. Vocis mutationes totidem sunt, quot animorum, qui maxime voce commoventur. Itaque ille perfectus, quein iamdudum nostra indicat orario, uteunque se affectum videri, et animum audientis moveri volet, ita certum vocis admovebit sonum : de quo plura dicerem, si hoc praecipiendi tempus esset, aut si tu hoc quaereres: dicerem etiain de gestu, cum quo iunctus est vultus. Quibus omnibus, dici vix potest, quantum intersit, quemadmodum utatur orator. Nam et infantes, actionis diguitate, eloquentiae saepe fructum tule, runt ;

ORATOR.

C A P . 17. 13.

runt; et diserti, deformitate agendi, multi infantes putati sunt; ut iam lion sine causa Demosthenes tribuerit et primas, et secundas, et tertias actioni. Si eniin eloquentia nulla sine h a c , haec autem sine eloquenti», tanta est ; certe plurimum in dicendo potest. iQ. Volet igitur i l l e , qui, eloquentiae principatum petet, et contenta v o c e , atrociter dicere; et summissa, leniter; et inclinata, videri g r a v i s ; et flexa, miserabilis. Mira est enim quaedam natura vocis : cuius quidem e tribus omnino sonis, inflexo , acuto , g r a v i , tanta s i t , et tarn suavis varietas perfecta in cantibus. E s t autem in dicendo etiam quidam cantus obscurior, 11011 hie e Phrygia et Caria rhetorum epilogus, paene canticum ; sed ille, quem significai Demosthenes, et Aeschilies, quum alter alteri obiicit vocis flexiones ; et huic plura etiam Demosthenes, illumque saepe dicit voce dulci et clara fuisse. In quo illud etiam notandum mihi videtur ad studium persequendae suavitatis in vocibus. Ipsa enim natura, quasi modularetur hominum orationem, in omni verbo posuit acutam v o c e m , nee una p l u s , nec a postrema syllaba citra tertiam : quo magis naturam ducem ad aurium voluptatem sequatur industria. A c vocis quidem bonitas optanda est; non est enim in nobis ; sed tractatio, atque usus in nobis. E r go ille princeps variabit et inutabit; omnes sonol'um , turn intendens, turn remittens, persequetur Cie. Rhetor.

Vol. III.

11

C I C ER

ONIS

gradus; idemque motu sic utetur, nihil ut desit, aut supersit in gestu. Status erectus et celsus: rarus incessus , nee ita longus: excuvsio nioderata, eaque rara: nulla mollitia cervicuin, nullae argutiae digitorum, non ad numerum articulus cadent.: trunco magis toto se ipse moderans, et virili laterum flexione, brachii profe.ctione in contentionibus, contractione in remissis. Vultus vero, qui secundum vocem plurimum potest, quantain affert turn dignitatem, turn venustatem? in quo quum effeceris, ne quid ineptum, aut vultuosum sit, turn oculorum est quaedam magna moderatio. Nam ut imago est animi vultus; sic indices oculi: quorum et hilaritatis, et vicissim tristitiae modum res ipsae, de quibus agetur, temperabunt. 19. Sed iam illius perfecti oratopis et summae eloquentiae species exprimenda est: quem hoc uno excellere , cetera in eo latere, indicat nomen ipsum. Non enim inventor, aut composit o r , aut actor, haec complexus est omnia, sed et Graece ab eloquendo fiijrwp, et Latine eloquens dictus est. Ceterarum enim rerum, quae sunt in oratore , partem aliquam sibi quisque vindicat: dicendi autem , id est eloquendi, maxima vis soli huic conceditur. Quamquam enim et philosophi quidam ornate loquuti sunt, (si quidem et Theophrastus divinitate loquendi uomen inven i t , et Aristoteles Isocratem ipsum lacessivit, et Xenopliontis voce Musas quasi loquutas ferunt; et

O R A T O R .

C A P. 19.

163

ionge omnium , quicunque scripserunt, aut loquuti sunt, exstitit et suavitateet gravitate princeps l'Iato ;) tarnen horum oratio ñeque ñ e r v o s , ñeque acúleos oratorios ac forenses habet. Loquuntur cum doCtis, quorum sedare ánimos inalunt, quam incitare. Sic de rebus placatis, ac minime turbulent i s , doceudi c a u s a , non capiendi, loquuntur; ut in eo i p s o , quod delectationein aliquam dicendo aucupentur, plus nonnullis, quam necesse sit, facere videantur. E r g o ab hoc genere non difficile est hanc eloquentiam, de qua nunc agitur, secernere. Mollis est enim oratio philosophorum, et umbratili*, nee sententiis, nec verbis instructa popularibus, nec viñeta numeris, sed soluta liberius. Nihil iratum habet, nihil i n v i d u m , nihil a t r o x , nihil mirabile, nihil astutum: casta, verecunda , virgo incorrupta quodammodo. Itaque sermo potius , quam o r a t i o , dicitur. Quamquam enim omnis loquutio oratio e s t , tamen unius oratoris loquutio hoc proprio signata nomine est. Sophi.starum, de quibus supra d i x i , magis distinguenda similitudo videtur, qui omnes eosdem volunt flores, epos adhibet orator in causis, persequi. Sed hoc differunt, q u o d , quum sit his propositum non perturbare ánimos, sed placare p o t i u s , nec tarn persuadere, quam delectare, et apertius id f a c i u n t , quam n o s , et crebrius, concinnas magis sententias e x q u i r n n t , ' quam probabiles, a re saepe discedunt, intexunt fabulas,

i64

C I C E R O N I S

verba audacius transferunt, eaque ita disponunt, ut pictores varietatem coloium, paria paribus referunt, adversa contrariis, saepissiineque similiter extrema definiunt. 20. Huic generi historia finitima est, in qua et narratur ornate, et regio saepe aut pugna describitur; intcrponuntur etiam conciones et hortationes : sed in his tracta quaedam et fluens expetitur, non haec contorta et acris oratio. Ab his noxi multo secus, quam a poetis, haec eloquentia, quam quaerimus, sevocanda est. Nam etiain poetae qnaestionein attulerunt, quidnam esset illud, quo ipsi differrent ab oratoribus. Numero maxime videbantur antea, et versu: nunc apud oratores iam ipse Humerus increbruit. Quidquid est enim, quod sub aurium mensuram aliquam cadit, etiamsi abest a versu, (nam id quidem orationis est vitium,) numerus vocatur, qui graece pvSfiòs dicitur. Itaque video visum esse nonnullis, Platonis et Democriti loquutionem, etsi absit a versu, tamen, quod incitatius feratur, et clarissimis verborum luminibus utatur, potius poema putaiidum, quam comicorum poetarum; apud quos, nisi quod versiculi sunt, nihil est aliud quotidiani dissimile sermonis. Nec tamen id est poetae maximum j etsi est eo laudabilior, quod virtutes oratoris persequitur, quum versu sit adstrictior. Ego autem, etiamsi quorundam grandis et ornata vox est poetarum, tamen in iis

O R A T OR.

C A P . 20. 21.

165

quum licentiam statuo maiorem esse, qnam in nobis, faciendorum iungendoruinque veihorum, turn etiain nonnulli aurium volupfati vocibus mag i s , quam rebus insevviunt. Nec v e r o , si quid est uiinm inter eos simile, propterea ceterarum rerum dissimilitudo intelligi 11011 potest:, sed id nec dubium e s t , e t , si quid habet quaestionis, hoc tamen ipsum ad i d , quod proposituin. est, 11011 est necessarium. Seiunctus igitur orator a philosophorum eloquentia, a sophistarum, ab historicorum, a poetarum, explicandus est nobis, qualis futurus sit. s i . E r i t igitur eloquens (hunc e n i m , auctore A n t o n i o , quaerimus) i s , qui in f o r o , causisque civilibus ita dicet, ut probet, ut delectet, ut flectat. l ' r o b a r e , necessitatis est: delectare, suavitatis: fleet ere, victoriae. Nam id unum ex omnibus ad obtinendas causas potest pluriinum. Sed quot officia oratoris, tot sunt genera dicendi. Subtile in p r o b a n d o , modicum in delectando, vehemcus in flectendo: in quo uno vis omnis oratoris est. Magni igitur i u d i c i i , summae etiam facultatis esse debebit moderator i l l e , et quasi temperator huius tripartitae varietatis. Nam et i u d i c a b i t , quid cuique opus s i t ; et poterit, quocunque modo postulabit causa, dicere. Sed est eloquentiae, sicut reliquarum r e r u m , fundament u m , sapientia. Ut enim iu v i t a , sic in oratione, nihil est difficilius, q u a m , quid deceat, videre.

C I C E R O N I S

i66 Itpixov

appellant hoc

decorum.

De

piuntur,

quo

Graeci: et

nos

praeclare

et res est cognitione

inulta

praeci-

dignissiina.

Huius

ignoratione non m o d o in v i t a ,

scd saepissiine

et in oratione peccatur.

in p o e m a t i s , quid

dlcamus sane

deceat,

et

E s t autem,

oratori videndum non in

seiitentiis

solum, sed etiam in verbis. Non enim omnis fortuna, lion omnis honos, non omnis a u c t o r i t a s , non omnis aetas,

nec vero locus ,

omnis,

eodem aut vei'borum genere tractandus est,

aut t e m p u s ,

aut auditor

aut sententiarum : semperque in omni parte orationis, u t v i t a e , quid d e c e a t , est considerandum: in r e ,

de qua a g i t u r ,

et e o r u i n ,

qui dicunt,

Itaque hunc l o c u m , sophi

positum e s t , et

eoruin,

recto ipso d i s p u t a n t ; in

qui

audiunt.

longe et late p a t e n t e m ,

solent in officiis t r a c t a r e ,

graminatici

quod et

et in personis

(non

philo-

q u u m de

nam id quidem unum

poetis ,

rhetores

est,) ge-

et parte

est,

de stillicidiis quum apud unum iudicem dicas,

amplissimis

verbis

populi

Quam

omni et

nere

maiestate

causarum.

in

et locis Romani

uti

enim indecorum communibus;

summisse

de

et s u b t i l i t e r ?

Hie genere toto.

At

persona alii p e c c a n t ,

aut

sua,

aut etiam a d v e r s a r i o r u m ;

nec

aut i u d i c u m ,

re solum,

sed saepe verbo.

vis verbi e s t , aut r e i i c i t u r ,

E t s i enim sine re nulla

tamen eadem res saepe aut p r o b a t u r , alio atque alio elata verbo.

b u s q u e rebus videndum e s t , quatenus. suus cuique modus e s t ,

In omniEtsi enim

tamen m a g i s offendit ni-

ORATOR.

C A P. ai. 22.

mium, quam parum. In quo Apelles pictores quoque eos peccare dicebat, qui 11011 sentirent, quid esset satis. 22. Magnus esset locus hie, Brute, quod te non f u g i t , et magnum volume» aliud desiderai : sed ad i d , quod agitur, illud satis. Quuin hoc decere, (quod semper usurpamus ill omnibus dictis et factis, minimis et maximis, ) quum hoc, inquam, decere dicainus, illud non decere, et id usquequaque, quantum sit, appareat; in alioque ponatur, aliudque totuin sit, utrum decere, ail oportere dicas; (oportere enim, peifectionena declarat officii, quo et semper utendum est, et omnibus : decere, quasi aptum esse, consentaneumque tempori et personae; quod quum in fa-, ctis sacpissime, turn in dictis valet, in vultu denique, et gestu, et incessu ; contraque item dedecere : quod si poeta f u g i t , m maximum vitium, cjui peccat etiam, quum probam orationem affingit improbo, stultove sapientis ; si denique pictor ille vidit, quum immolanda Iphigenia tristis Calchas esset, moestior Ulysses, moereret Menelaus, obvolvendum caput Agamemnonis esse , quoniam summum ilium luctum penicillo 11011 posset imitari; si denique histrio, quid deceat, quaerit: quid faciendum oratori putemus?) sed, quum hoc tantum sit: quid in causis, earumque quasi membris faciat, orator viderit; illud quidem perspicuum est, non modo partes orationis, sed

lös

C I C E R O N I ;

etiam causas t o t a s , alias alia forma dicendi esse tractandas. 23. Sequitur, ut cuiusque generis nota quaeratur, et formula. Magnum opus , et arduum , ut saepe iam diximus : sed ingredientibus considerandum f u i t , quid ageremus ; nunc quidcm iam , quocunque feremur, dan da nimirum vela sunt. A c primum informandus est ille nobis, quem solum quidam vocant Atticuin. Summissus e s t , et humilis, consuetudinem imitans, ab indisertis re p l u s , quam opinione, differens. Itaque eum qui audiunt, quamvis ipsi infantes siiit, tamen ilio modo contìdunt se posse dicere. Nam orationis subtilitas imitabilis illa quidem videtur esse existimanti, sed nihil est experienti minus. Etsi enim non plurimi sanguinis est, haheat tarnen succum aliquem oportet, u t , etiamsi illis maximis viribus careat, s i t , ( u t ita dicam, ) integra valetudine. Primum igitur eum tanquam e vinculis numerorum exiinamus. Sunt eniin quidam (ut scis) oratori numeri, de quibus inox agemus, obserrandi ratione quadam, sed alio in genere orationis , in hoc omniiio relinquendi. , Solutum quid' dam s i t , nec vagum tamén, ut ingredi libere, non ut licenter videatur errare. Verba etiam verbis quasi coaginentare negligat. Habet enim ille tanquam hiatus concursu vocalium molle quidd a m , et quod indicet non ingratam negligentiam de re hominis magis quam de verbis laborantis.

ORATOR.

C A P. as. 24.

Sed erit videndum de reliquis, quum haec duo ei liberiora f u e r i n t , circuitus, conglutinatioque verborum. Ilia enim ipsa contracta et minuta 11011 negligenter tractanda sunt; sed quaedain etiam negligentia est diHgens. Nam ut mulieres esse dicuntur nonnullae inornatae, quas id ipsum deceat: sic haec subtilis oratio etiairi incointa delectabit. F i t enim quiddam in u t r o q u e , quo sit venustius, sed 11011 ut appareat. Turn removebit u r ; omnis insignis ornatus, quasi margaritarum; ne calamistri quidem adhibebuntur. Fucati vero medicainenta candoris et ruboris omnia repellent u r ; elegantia m o d o , et munditia remanebit. Seimo purus e r i t , et L a t i n u s ; dilucide planeque dicetur; quid deceat, circumspicietur. 24« Unum aderit, quod quartum numeral Theophrastus in oratibnis laudibus, ornatum illud, suave et a f f l u e n s : acutae crebraeque sententiae ponentur, et nescio unde ex abdito erutae, atque in hoc oratore dominabuntur. Verecundus erit usus oi'atoriae quasi supellectilis. Supellex est enim quodammodo nostra, quae est in^ornainent i s , aliis reruin, aliis verborum. Ornatus autem verborum , duplex: unus simplicium, alter collocatorum. Simplicium probatur in propriis usitatisque v e r b i s , quod aut optime s o n a t , aut rem maxime explanat: in alienis, aut translatum, et sumtuin aliunde, ut m u t u o ; aut factum ab ipso et n o v u m ; aut priscum et inusitatum. Sed etiam

7 io

C I C E R O N I S

inusitata, raro

ac prisca

utimur.

sunt in p r o p r i i s ,

Collocata

autem

verba

nisi quod, habent or-

n a t u m , si aliquid concinnitatis efficiunt, quod verbis mutatis non m a n e a t , manente sententia.

Nam

sententiarum o r n a m e n t a , quae p e r m a n e a n t , etiamsi verba m u t a v e r i s , quae e m i n e a n t , modo

sunt ilia quidem p e r m u l t a , pauciora.

sit elegans,

audax,

nec

in

faciendis verbis

et in transferendis v e r e c u n d u s ,

in p r i s c i s ,

erit

et parcus

reliquisque ornamentis et verborum et

sententiarum brior,

sed,

E r g o ille tenuis orator,

demissior:

translatione fortasse cre-

qua frequentissime sermo omnis utitur non

modo

sed etiam rusticorum :

urbanorum,

d e m est e o r u m ,

gemmare vites,

laetas esse segetes, h o r u m partum unde

luxuriosa frumento,.

audacter,

transferas:

siqui-

lascivire agrosy

aut,

Nihil

sed aut simile est illi,

si re*s suum nullum h a b e t

nomen,

docendi causa s u m t u m ,

detur.

Hoc ornamento liberius p a u l o ,

teris , utetur hic summissus :

non liìdendi,

vi-

quam ce-

nec tam licrnter ta-

m e n , q u a m si genere dicendi uteretur amplissimo. 25. ex

Itaque illud i n d e c o r u m ,

decoro

debet intelligi, )

( q u o d quale sit,

hic

quoque

apparet,

q u u m verbum aliquod altius t r a n s f e r t u r , i d q u e in oratione ceret.

humili p o n i t u r ,

q u o d idem in alta de-

Illain autem c o n c i n n i t a t e m , quae v e r b o r u m

collocationem illuminat his l u m i n i b u s , ci, lant,

quasi aliquos gestus o r a t i o n i s , ( q u o d idem v e r b u m

ab

quae Grae-

apijfiaTa appel.

hie etiam ili sen-

ORATOR.

C A P. 25-

tentiarum ornamenta t r a n s f e r t u r , ) adhibet quidem hie subtilis, ( q u e m , nisi quod solum, ceteroquiri recte quidam vocant A t t i c u m ; ) .sed paulo parcius. N a m , sicut in epularum apparatu, a magnificentia recedens, no. se parcum solum, sed etiam elegantem videri volet; eliget, quibus utatur. Non sunt enim peraeque apta huius ipsius oratoris, de quo l o q u o r , parsimoniae. Nain i l i a , de quibus ante d i x i , huic acuto fugienda sunt, paria paribus rel a t a , et similiter conclusa, eodemque pacto cadentia; et immutatione literae quasi quaesitae venustates; ne elaborata concinnitas, et quoddam aucupium delectationis manifesto deprehensum appnreat. Itemque si quae verborum iterationes contentionem a l i q u a m , et clamorum requirent, erunt ab hac summissione orationis alienae; ceteris promiscue poterit u t i ; continuationem verbomm modo relaxet , et dividat, utaturque verbis quam usitatissimis, translationibus quam mollissimis: etiam ilia sententiarum lumina assumat, quae non erunt vehementer illustria. Non faciet rempublicam loquentem, nec ab inferis mortuos excitabit, nec acervatim multa frequentans, una complexione devinciet. Valentiorum haec laterum sunt, nec ab hoc, quem informamus, aut exspectanda, aut poctulanda. Erit enim ut voce, sic etiam oratione >«ppressior. Sed pleraque ex illis convenient etiam huic tenuitati: quamquam iisdem ornamentis utetur horridius. Talem enim inducimus.

172

C I C E R O N I 6

Accedei actio non tragica, nec scenae, sed modica iactatione corporis, vultu tamen multa conficiens; non h o c , quo dicuntur os ducere, sed ilio, quo significant ingenue, quo sensu quidque pronuntient. 26. Huic generi orationis aspergentur etiam sales, qui in dicendo nimiuin quantum valent: q u o r u m duo genera s u n t , u n u m f a c e t i a r u m , alteram dicacitatis. Utetur utroque ; sed altero in narrando aliquid venuste, altero in iaciendo, remittendoque ridiculo : cuius genera plura sunt : sed n u n c aliud agiinus. Illud admonemus t a m e n , ridiculo sic usurum o r a t o r e m , u t nec nimis frequenti , ne scurrile sit ; nec subobscoeno, ne m i m i c u m ; nec p e t u l a n t i , ne improbum ; nec in calamitatem, ne inhumanum ; nec in f a c i n u s , ne odii locum risus occupet; neque aut sua persona, aut i u d i c u m , aut tempore alienum. Haec enim ad illud indecorum referuntur. Vitabit etiam q u a e s i t a , nec ex tempore ficta, sed domo aliata : quae plerumque sunt frigida. l'arcet et ainicitiis, et dignitatibus : vitabit insanabiles contumelias: t a n t u m m o d o adversarios figet, nec eos tamen semp e r , nec omnes, nec omni modo. Qùibus exceptis sic utetur sale et facetiis, ut ego ex istis novis Atticis talem cognoverim n e m i n e m , qunm i d certe sit vel maxime- Atticum. Hanc ego iudico formam summissi oratoris ; sed inagni tamen, et germani Attici : q u o n i a m , quidquid est salsum,

O R A T O R .

C A P. 26. 27.

' 175

aut salubre in oratione, id proprium Atticorum est : e quibus tamen non omncs faceti ; Lysias sat i s , et Hyperides; Demades praeter ceteros fertur; Demosthenes minus habetur; quo quidem mihi nihil videtur uvbanius : sed non tam dicax fuit, quam facetus. Est autem illud acrioris ingenii, hoc inaioris artis. 27. Uberius est aliud, aliquantoque robustius, quam hoc humile, de quo dictum est; suminissius autem, quam illud, de quo iam dicetur, amplissimum. Hoc in genere, nervorum Tel minimum, sanguinis autem est vel plurimum. Est enim plenius, quam hoc enucleatum ; quam autem illud ornatum, copiosumque, remissius. Huic omnia dicendi ornamenta conveniunt, plurimumque est in liac orationis forma suavitatis. In qua multi floruerunt apud Graecos : sed Phalereus Demetrius meo iudicio praestitit ceteris ; cuius oratio quum sedate placideque labitur, tum illustrant earn, quasi stellae quaedam, translata verba, atque immutata. Translata ea d i c o , ut saepe i a m , quae per similitudinem ab alia r e , aut suavitatis aut inopiae causa, transferuntur. Immutata, in quibus pro verbo proprio proprium subiicitur aliud, quod idem signiHcet, sumtum ex re aliqua conseguenti. Quod quamquam transferendo fit, tamen alio modo transtulit, quum dixit Ennius arce et urbe orba sum: alio m o d o , si pro patria arcem dixisset: et horridam Africain terribili tremere tumultn

174

C I C E R O N I ^

quum dicit, p i o Afris immutai Africani. Hanc viraWayi/v rhetores, quia quasi suminutantur verba pro verbis: fieTa>vvftiay Grammatici vocant, quod nomina transferuntur. Aristoteles autein translationi haec ipsa subiungit, et abusionein, quam xaTayzpijeiv vocant: u t , quum minutum dicimus animum pro parvo, et abutiinur verbis propinquis, si opus e s t , vel quod delectat, vel quod decet. Iam quum iluxerunt plures continuae transLationes, alia plane tit oratio. Itaqne hanc Graeci * appellant ¿Wtiyopiav, nomine recte, genere melius ille, qui ista omnia translationes vocat. Haec frequentai Phalereus maxime, suntque dulcissima : et quamquam translatio est apud eum multa, tamen immutationes nusquain crebriores. In idem genus orationis, (loquor enim de ilia modica ac temperata,) verboruin cadunt lumina omnia, multa etiam sententiarum : latae eruditaeque disputationes ab eodem explicabuntur, et loci communes sine contentione dicentur. Quid multa? ephilosophorum scholis tales fere evadunt: c t , nisi coram erit comparatus ille fortior, per se hie, quem dico , probabitur. Est enim quoddam etiam insigne, et florens orationis, p i c t u m , et expolitum genus, in quo omnes vevborum, omnes sententiarum illigantur lepores. Hoc totum e sophistarum fontibus defiuxit in f o r u m , sed spretum a subtilibus, repulsum a gravibus, ili e a , de qua l o q u o r , mediocritate consedit.

ORATOR.

C A P. 28-

175

28. Tertius est ille amplus, copiosus, gravis, ornatus, in quo profecto vis maxima est. Hie est enim, cuius ornatuin dicendi, et copiam adiniratae gentes eloquentiam in civitatibus pluriinum valere passae sunt : sed hanc eloquentiam, quae cursu magno, sonituque ferretur, quam suspicerent omnes, quain adinirarentur, quam se assequi posse diffiderent. Huius eloquentiae est tractare aiiimos, huius omni modo permovere. Haec modo perfringit, modo ivrepit in sensus; inserit novas opiniones, evellit insitas. Sed multum interest inter hoc dicendi genus et superiora. Qui in ilio subtili et acuto elaboravit, ut callide arguteque diceret, nec quidquam altius cogitaret; uno hoc perftìcto, magnus orator est, si non maximus; minimeque in lubrico versabitur, e t , si semel constiterit , nunquam cadet. Medius ille autem, quem modicum et teinperatum voco, si modo suuin illud satis instruxerit; 11011 extimescet ancipites dicendi incertosque casus : etiam, si quando minus succedet, ut saepe f i t , magnum tamen periculum non adibit. Alte enim cadere non potest. At vero hie noster, quem principem poniinus, gravis, a c e r , ardens, si ad hoc unum est natus, aut ili hoc solo se exercuit, aut huic generi studuit u n i , nec suam copiam illis duobus generilius temperavit; maxime est contemnendus. Ille enim sbimnissus, quod acute et veteratorie dicit, sapiens i a m ; medius, suavis; hie autem

C I C E R O N I S copiosissimus, si nihil est a l i u d , vix satis sanus videri solet. Qui enim nihil potest tranquille, nihil leniter, nihil partite, definite, distincte, facete dicere, praesertim quum causae partim totae sint eo modo, partiin aliqua ex parte tractandae; si is non praepnratis auribus inflaininare rem coepit : furere apud sanos, et quasi inter sobrios bacchari vinolentus videtur. ¿9. Teneinus i g i t u r , B r u t e , quern quaerhnus ; sed aiiimo. Nain 111 anu si prehendissem, ne ipse quidem sua tanta eloquentia inihi persuasisset, ut se dimitterem. Sed inventus piofecto est ille eloquens, quem nunquam vidit Antonius. Quis est igitur i s ? Complectar b r e v i , disseram pluribus. Is enim est eloquens, qui et humilia subtiliter, et magna graviter, et mediocria temperate potest dicere. Nemo i s , inquies, unquam fuit. Ne fuerit. E g o e n i m , quid desiderein, n o n , quid viderim , disputo ; redeoque ad illam Piatonis , de qua dixerain, rei f o r m a m , et speciem, quam etsi lion cernimus, tarnen aniino teuere possumus. Non enim eloquentem quaero, neque quidquam mortale et caducum, sed illud ipsuin, cuius qui sit compos, sit eloquens ; quod nihil est aliud, nisi eloquentia i p s a , quam nullis, nisi mentis oculis videre possumus. Is erit igitur e l o q u w s , ( ut idem illud iteremus, ) qui poterit parva summisse, modica temperate, magna graviter dicere. Tota mihi causa pro Caecina de verbis interdicti fuit.

O R A T O R . fuit.

C A P. 29. 50.

I77

Res involutas deliniendo explicavimus :

civile

laudavimus :

verba

ambigua

ius

distinximus.

F u i t ornandus in Manilia lege Pompeius.

Tempe-

rata

sumus.

Ius

oratione oruandi

copiam

persequuti

omne retinendae maiestatis R a b i i i i causa con-

tinebatur.

Ergo

in omni

genere

amplifications

exarsimus. 30.

A t haec interdum t e m p e r a n d a ,

da sunt.

Quod

bris

reperitur

non

in C o r n e l i i ? bus?

et varian-

i g i t u r in accusationis q u i n q u e l i genus?

quod in A v i t i ?

quod in pluriinis

quod

nostris defensioni-

quae exempla selegissem, nisi vel nota esse

a r b i t r a r e r , vel ipsi possent l e g e r c , Nulla

est

emm

ullo

nostris "orationibus

in genere

11011 sit

qui

quacrerent.

laus,

aliqua,

cuius

si

in

11011 per-

fi'Ctio, at conatus tamcn, atque a d u m b r a t i o . Si n o n assequiniur : a t , q u i d d e c e a t , v i d e m u s .

Nec enim

nunc de nqj)is, sed de re dicimus : in q u o t a n t u m abest,

ut nostra i n i r e m u r ,

ac m o r o s i

simus ,

Demosthenes ;

ut

qui

u t usque eo difficiles,

nobis

quamquam

non

satisfaciat

unus

ipse

eininet

inter

omnes in ornili genere d i c e i i d i , tamen 11011 semper implet aures «leas'; et semper aliquid derant. cum

sunt a v i d a e ,

et

capaces;

infinitumque

desi-

Sed t a i n e n , quoniam et hunc t u oratorem

eius

Athenis,

ita

immensum,

studiosissimo totmn

Pammene ,

quuin

diligentissime c o g n o v i s t i ;

esses neque

eum dimittis e inanibus ; et tainen nostra etiam lectitas : videi, profecto, ilium multa perficere, 110s multa Cie. llhetor.

Vol. 111.

»2

178

C I C E R O N I S

conari; ilium posse, 110s velle, quocunque modo causa postulet, dicere. Sed ille m a g n u s : nam et successit ipse magnis, et maximos oratores habuit aequales. Nos magnum fecissemus , si quidem potuisseinus, quo contendimus, pervenire, in ea urbe, in q u a , ( u t ait Antonius,) auditus eloquens n e m o erat. A t q u i , si Antonio Crassus eloquens visus non e s t , aut sibi ipse; n u n q u a m Cotta visus esset, nunquam Sulpicius, n u n q u a m Hortcnsius. Nihil enim ample Cotta , nihil leniter Sulpicius, non multa graviter Hortensius. Superiores magis ad omne genus a p t i , Crassum dico et Antoniuin. Ieiunas igitur huius multiplicis, et aequabiliter in omnia genera fusae orationis aures civitatis accep i m u s ; easque 110s p r i m i , quicunque e r a m u s , et quantulumcuuque dicebamus , ad huius generis audiendi incredibilia studia convertimus. Quantis ilia clamoribus adolescentuli dixiinus de supplicio parricidarum ? quae nequaquam satis deferbuisse post aliquanto sentire coepimus: Quid enim tarn covimune , quam spirilus -vivis, terra mortuis, mare fluctuantibus, litus eiectis? Ila •viount. dum -possunt, ut ducere animam de coelo non it a moriuntur, ut eorum ossa terrain non tangant: ita iactantur ßuctibus, uc nunquam ailuantur: ita postremo eiiciuntur, ut ne ad saxa quidem mortui conquiescant, et quae sequuntur. Sunt enim o m n i a , sicut adolescentis, non tarn re et mat u r i t a t e , quam s p e - e t exspectatione, laudata. Ab

queant:

O R A T O R .

C A P. 30. 31.

179

hac indole iam ilia matura: Uxor generi, noverca Jiliiy filiae pellex. Nec vero hie erat unus ardor in nobis , ut hoc modo omnia dicereinus. Ipsa enim ilia pro Roscio Juvenilis redundantia, multa habet attenuata, quaedain edam paulo hilariora; ut pro A v i t o , pro Cornelio, compluresque aliae. Nemo enim orator tam m u l t a , ne in Graeco quidem otio , 6Cripsit, quam multa sunt nostra ; eaque hanc ipsain habent, quam probo , varietatem. ,31. A n ego H o m c r o , E n n i o , reliquis poetis, et maxime tragicis concederem, ut ne omnibus locis eadem contentione uterentur, crebroque mutar e n t , lionnunquam etiam ad quotidianum genus serinonis accede.rent: ipse nunquam ,ab ilia acerrima contentione disced-Jiein? Sed quid poetas divino ingenio p r o f e t o ? Histriones eos v i d i m u s , quibus nihil posset in suo genere esse praestantius, qui 11011 solum in dissiinillimis personis satisfacieb a n t , quuin tainen in suis'versarentur, sed et comoedum in tragoediis, et tragoedum in comoediis admodum piacere vidimus. E g o non elaborem? Me quum d i c o ; te, B r u t e , dico. Nain'iii me quidein iam pridem effectum e s t , quod futurum fuit. T u autein eodem modo ornnes causas ages? aut aliquod causarum genus repudiabis? aut in iisdem causis perpetuum eundem spiritum sine ulla coinmutatione obtinebis? Demosthenes quidein, cuius nuper inter imagines t u a s , ac t u o r u m , ( q u o d eum, c r e d o , amares ) quum ad te in Tusculanum ve-

C I C E R O N I S nissem, imaginem ex aere v i d i , nihil Lysiae subtilitate cedit, nihil argutiis et acumine Hyperidi, nihil lenitate Aeschini, et splendore verborum. Multae sunt eius totae orationes subtiles, ut contra Leptinem ; multae totae graves, ut quaedam Philippicae; multae variae, ut contra Aeschinem, falsae legationis, ut contra eundem pro causa Ctesiphontis. lam illud medium quoties v u l t , arripit, et a gravissimo descendens, eo potissiinum delabitur. Clamores tarnen tum movet, et tum indicendo plurimum efficit, quum gravitatis locis utitur. Sed ab hoc parumper abeamus ; quandoquidem de genere, non de homine quaerimus: rei potius , id est, eloquentiae vim et naturam explicemus. Illud tamen, quod iam ante diximus, memineriinus, nil nos praecipiendi causa dicturos ; atque ita potios acturos, ut existimatores videamur loqui, non magistri. In quo tamen lougius saepe progredimur, quod videmns, non te haec solum esse lectururn, qui ca multo, quam nos, qui quasi docere videamur, habeas 110tiora : sed hunc librum, etiamsi minus nostra commendatione, tuo tamen nomine divulgari necesse est. 32. Esse igitur perfecte eloquentis p u t o , non earn solum fa cult a tern habere, quae sit eius propria , fuse, lateque dicendi, sed etiam vicinam eius, atque finitimam, dialecticorum scientiam assumere, Quamquam aliud videtur oratio esse, aliud disputatio ; nec idem loqui, quod dicere : attamen utrumque in disserendo est ; ut disputandi ratio, et loquen-

ORATOR.

C A P - 3».

181

d i , dialecticorum s i t ; oratoruzn a u t e m , dicendi et ornandi. Zeno quidem ille, a quo disciplina Stoicörnin e s t , m a n u demonstrare solebat, quid inter has artes interesset. Nam q u u m compresserat digit o s , pugnumque fecerafc, dialecticam aiebat eiusmodi esse: quum autem d i d u x e r a t , et m a n u m dilataverat, palrnae illius similem eloquentiam esse dicebat. Atque ante Lune Aristoteles principio artis rhetoricae dicit, illam artein quasi ex altera parte respondere dialecticae : ut hoc videlicet differant inter se, quod haec ratio dicendi latior s i t , ilia loquendi contraction Volo igitur huic sutnmo, Oinnem, quae ad dicendum traili p o s s i t , loquendi r a t i o n e m , esse n o t a m : quae quidem res, ( q u o d te his ai'tibus eruditum minime fallii, ) duplicem habet docendi viam. Nam et ipse Aristoteles tradidit praecepta plurima disserendi, et p o s t e a , qui dialectic! dicuntur, spinosiora multa pepererunt. Ergo eum censeo, qui eloquentiae laude d u c a t u r , lion esse earum reruin omnino r u d e m ; sed vel ilia antiqua , vel hac Chrysippi disciplina institutus noverit primuin v i m , n a t u r a m , genera verborum, et simplicium, et copulatorum ; deinde quot modis quidque dicatur ; qua ratione , veruin falsuinne s i t , iudicetur ; quid efficiatur e quoque ; quid cuique consequens s i t , quidve contrarium ; q u u m q u e ambigue inulta d i c a n t u r , q u o m o d o quidque eorum dividi, explanarique oporteat. Haec tenenda s u n t o r a t o r i : saepe enim occurrunt. Sed

IS2

C I C E R O N I S

quia sua sponte squalidiora s u n t , adhibendus erit in his explicandis quidam orationis nitor. 3 3 . E t quoniain in omnibus , quae ratione docentur et via, primum constituendum est, quidquidque sit : (nisi enim inter eos, qui disceptant, convenit, quid sit illud, de quo ainbigitur; nec recte diss e r i , nec unquam ad exitum perveniri potest;) explicanda est saepe verbis inens nostra de quaque re, atque involuta rei notitia definiendo aperieuda est: siquidem definitio est oratio, quae, quid sit id, de quo a g i t u r , ostendit quain brevissime. Tum, ut s c i s , explicato genere cuiusque r e i , videndum est, quae sint eius generis sive forinae, sive partes , ut in eas tribuatur omnis oratio. Erit igitur haec facultas in e o , quem volumus esse eloquentem , ut definire rem possit, neque id faciat tam presse et anguste, quam in illis eruditissimis disputationibus fieri solet, sed tum explanatius, tum etiam uberius, et ad commune iudicium popularemque intelligentiain accommodatius. Idemque e t i a m , quum res postulabit, genus universum in 6pecies certas, ut nulla neque praetermittatur, neque redundet, psrtietur ac dividet. Quando autem id fWciat, aut quorhodo, nihil ad hoc tempus ; quoniain, ( u t supra d i x i , ) iudicem esse m e , non doctorem volo. Nec vero dialecticis modo sit instruc t u s , sed habeat omnes philosophiae notos et tractatos locos. Nihil enim de religione, nihil de more, nihil de pietate, nihil de caritate patriae, nihil de bo-

O R A T O R .

CAP.

33. 34.

183

Iiis rebus, aut m a i l s , nihil de virtutibus, ant vitiis, nihil de o f f i c i o , nihil de dolore, nihil de voluptate; nihil de perturbationibus animi, et erroribus, quae saepe cadunt in causas , sed iciunius aguntur; nihil, inquam, sine ea scientia, quam d i s i , g r a v i t e r , amp l e , copiose dici et explicari potest. 3 4 . De materia loquor orationis etiam nunc, non ipso de genere dicendi. Yolo enim prius habeat orator r e m , de qua dicat, diguam auribus eruditis, quam cogitet, quibus verbis quidque dic a t , aut quomodo. , Quem e t i a m , quo grandior s i t , et quodammodo excelsior, ( u t de Pericle dixi s u p r a , ) ne physicorum quidem esse ignaruin volo. Omnia p r o f e c t o , quum se a coelestibus rebus referet ad bunianas, excelsius, ìnagnificeutiusque et d i c e t , et sentiet. Quum ilia divina coguoverit, nolo ignoret ne haec quidem humana. Ius civile teneat, quo egent causae foreuses quotidie. Quid est enim turpius, quam legitimarum et civilium controversiaruin patrocinia suscipere, quum sis leguin et civilis iuris ignarus? Cognoscat etiam rerum gestarum et memoriae veteris ordinem, maxime scilicet nostrae civitatis ; sed etiam imperiosorum popul o r u i n , et regum illustiium : quem laborem nobis Attici nostri levavit labor ; qui conservatis notatisque temporibus, nihil quum illustre praetermitter e t , annorum septingentorum me mori am uno libro colligavit. Nescire autem, quid a n t e , quam natu« s i s , acciderit, id est semper esse puerum.

184

C I C E R O N I S

Quid enim est a'etas hominis, nisi ea memoria rerum gestarum cum superioribus coutexitur? Contineinoratio autem antiquitatis, exemplorumque prolatio summa cutn delectatione et auctoritatem orationi affert, et fidetn. 3,5. Sic igitur instructus veniet ad causas : quarum habebit genera primum ipsa cognita. Erit cnim ei perspectum, nihil ambigi posse, in quo 11011 aut res controversiam faciat, aut verba. Res, aut de vero, aut de recto , aut de nomine. Verba , aut de ambiguo', aut de contrario. Nam si quando aliud in senteutia videturesse, aliud in verbis, genus est quod^am ambigui, quod ex praeterito verbo fieri solet : in quo, quod est ambiguorum j^ropi ium, res duas significari. videtnus. Quumtampauca sint genera cajisarum, etiam argurnentorum praecepta pauca sunt. Traditi sunt, e qiubus ea ducantur, duplices loci: uni e rebus ipsis, ^alteri assumti. Tractatio igitur rerum efficit adinirabilem orati onem. Nam ipsae quidem res in perfacili cogititione versantur. Quid enim iam sequitur, quod cjuidetn artis s i t , nisi or diri orationem, in quo aut concilietur auditor, aut erigatur, aut paret se ad discenduin? rem breviter exponere, et probabiliter, et aperte, u t , quid agatur, intelligi possit? sua confirmare? adversaria evertere? eaque efficerc non perturbate, sed singulis argumentationibus ita coucludendis, ut eificiatur quod sit consequens iis, quae sumentur ad quain que rem confirmandam ? post

ORATOR.

C A V. 55. 36.

185

omnia peroratione ánimos inflammantem, restinguenteinve concludere? 36. Has partes quemadmodum tractet singtilas, difficile dicta est hoc loco; nee eniui semper tractantur uno modo. Quoniam autem non , quem doceam, quaero, sed quem probein ; probabo primum eum , q u i , quid deceat, videbit. Haec eniin sapientia maxime adhibenda eloquenti e s t , ut sit temporum, personarumque moderator. Nam nec semper, nec apud omnes, nec contra òmnes, nec pro omnibus, nec omnibus eodem modo dicendum arbitror. Is erit ergo eloquens, qui ad i d , quodcuuque decebit, poterit accommodare orationem. Quod quam statuerit, tum, ut quidque erit dicendum , ita dicet ; nec satura ieiunc, nec grandia minute, nec item contra , sed erit rebus ipsis par et aequalis oratio. Principia verecunda, non elatis intensa verbis, sed acuta sententiis, vel ad ollensionem adversarii, vel ad cominendationein sui. Narrationes credibiles, nec historico, sed prope quotidiano sermone explicatae dilucide. Dein si tenues, causae, tum etiam aigumentandi tenue fìlum et in docendo, et inrefellendo ; idquod ita tenebitur, u t , quanta ad rem, tanta ad orationem fiat accessio. Quum vero causa ea inciderit, in qua vis eloquentiae possit expromi : tum se latius fundet orator, tum reget et flectet ánimos, et sic afficiet, ut volet, id est, ut causae natura, et ratio temporis postulabit.

iSó

C I C E R O N I S

37- Sed erit duplex eius ornatus ille admirabilis, propter quem escendit in tantum honorem eloquenti». Nam quum omnis pars orationis esse debet laudabilis, sic ut verbum nullum, nisi a u t grave, a u t elegans excidat; turn sunt maxime luminosae, et quasi actuosae partes duae : quaruin alteram in universi generis quaestione p o n o , quam ( u t supra dixi) Graeci appellant Stciv ; alteram in a u g e n d i s , amplificandisque r e b u s , quae ab eisdein avSysit est nominata. Quae etsi aequabiliter tot o corpore orationis fusa esse debet, tainen in cornm u n i b u s locis maxime excellct : qui communes appellati , quod videntur muitarum iidem esse causar u m , sed propi'ii singularum esse debebunt. At vero illa pars o r a t i o n i s , quae est de genere univ e r s o , totas causas saepe continet. Quidquid est enim i l l u d , in quo quasi certainen est controvers i a e , quod Graece npivófiivov dicitur, id ita dici placet, u t traducatur ad perpetuam quaestionem, atque u t de universo genere, dicatur : nisi quum de vero ambigetur ; quod quaeri coniectura solet. Dicetur autem non Peripateticorum more ( est enim illorum exercitatio elegans iam inde ab Aristotele constituta ) sed aliquanto nervosius : et ita de re commuuia d i c e n t u r , ut et pro reis multa leniter d i c a n t u r , et in adversarios aspere. Augendis vero r e b u s , et contra abiiciendis, nihil e s t , quod non perficere possit oratio : quod et inter media argum e n t s faciendum e s t , quotiescuuque dabitur vel

O R A T O R .

CAP.

57. 38.

187

amplificarteli, vel minuendi locus, et paene infinite in perorando. 38. Duo restant, quae bene tractata ab oratore, admirabilem eloquentiam faciant : quorum alterum est, quod Graeci ijSmòv vocant, ad naturam, et ad mores, et ad omnem vitae eonsuetudinem accoinmodatuin; alterum, quod iidern 7cu$T)Tir>òv nomin a n t , quo perturbantur animi et concitantur, in quo uno regnat oratio. Illud superius, come, iucundum , ad benevolentiain conciliandam paratuin ; h o c , vehemens, incenium, incitatuin, quo causae eripiuntur; quod quuin rapide f e i t u r , sustineri nullo pacto potest. Quo genere n o s , mediocies, aut multo etiam minus; sed magno seinper usi impeti!, saepe adversarios de statu omni deieciinus. Nobis pro familiari reo suimnus orator non respondit Hortensius. A nobis homo audacissiinus Catilina in senatu accusatus obinutuit. Nobis privata in causa magna et gravi quum coepisset Curio pater respondere, subito assedit, quum sibi venenis ereptam memoriam diceret. Quid ego de mi.serationibus loquar? quibus eo sum usus pluribus, quod etiamsi plures dicebamus, perorationein iriihi tamen omnes relinquebant. In quo ut viderer excellere , non ingenio, sed dolore assequebar. Quae qualiacunque in me sunt ; me enim ipsum poenitet, quanta sint : sed apparent in orationibus : etsi carent libri spiritu ilio, propter quem'maiora eadem ilia quum aguntur, quam quum leguntur,

188

C I C E R O N I S

videri solent. Nec vero miseratione solum mens iudicum permovenda est, ( q u a nos ita dolenter uti s o l e m u s , ut puerum infantem in manibas perorante® teuueriinus ; ut alia in c a u s a , excitato reo nobili , sublato etiam filio p a r v o , plangore et lainentatione complerimus forum ; ) sed est faciendum etiam, ut irascatur iudex, mitigetur, invideat, fav e a t , contemnat, admiretur, oderit, diligat, cup i a t , satietate afficiatur, speret, inetuat, laetetur, doleat: qua in varietate, d u r i o r u m , accusatio suppeditabit exempla; mitioruin, defensiones meae. Nullo enim modo animus audientis aut incitari, aut leniri potest, qui modus a me non tentatus sit. Dicerem perfectum, si ita iudicarem, nec in veritate crimen arrogantiae extimescerem. Sed, ( u t supra dixi, ) nulla me ingenii, sed magna vis animi i n f i a m m a i , ut me ipse non teneam. Nec unquam i s , qui audiret, incenderetufr, nisi ardens ad eum perveuiret oratio. Uterer exemplis domesticis, nisi ea legisses : uterer alienis vel L a t i n i s , si ulla reperirem ; vel Graecis, si deceret. Sed Crassi perpauca s u n t , nec ea iudiciorum. Nihil Antonii , nihil C o t t a e , nihil Sulpicii. Dicebat m e l i u s , quam 6Cripsit, Hortensius. Verum haec vis, quam quaer i m u s , quanta s i t , suspicemur, quoniam exemplum n o n h a b e m u s ; a u t , si exempla sequimur, a Demosthene s u m a m u s , et quidem perpetuae diction i s , ' e x e o l o c o , u u d e , in Ctesiphontis iudicio, de suis f a c t i s , consiliis, meritis in rempublicam ag-

ORATOR.

CAP.

38-39-

gressus èst dicere. E a profecto oratio in earn formant , quae est insita in mentibus nostris, includi potest sic , ut maior eloquentia non requiratur. 39. Sed iam forma 'ipsa restât, et character ¡Ile qui dicitur; qui qualis esse debeat, ex iis, quae supra dicta sunt, intelligi potest. Nam et singulorum verborum, et collocatoruin lumina attigimus; quibus sic abundabit, ut verbum ex ore nullum, nisi aut elegans , aut grave exeat : ex oinnique genere frequeutissimae translationes erunt, quod eae propter similitudinem transférant animos, et referunt, ac movent h u c e t i l l u c : qui motus co» gitationis, celeriter agitatus, per se ipse delectat* Etreliqua, ex collocatone vevborum quae suinuntur quasi Lumina, magnani affeiunt ornamentum orationi. Sunt enim similia illis, quae in ampio ornatu scenae, aut fori appellantur insignia; nou quod sola ornent, sed quod excellant. Eadem ratio est horum, quae sunt orationis lumina, et quo» dammodo insignia; quum aut duplicantur ite ran turque verba, aut breviter commutata ponuntur, aut ab eodem verbo ducitur saepius oratio, aut in idem coniicitur, aut utrumque, aut adiungitur idem iteratum, aut idem ad extremum refertur, aut continenter unum verbum 11011 in eadem sententia. pon i t u r ; aut quuin similiter vel cadunt verba, vel desinunt; aut quuui sunt contrariis relata contrar i a ; aut quum gradatim sursum versus reditur; nut quum, demtis coniunctionibus, dissolute plura

190

C I C E R O N IS

dicuntur; aut quum aliqnid praetereuntes, car id faciainus, ostendimus ; aut quuin corrigimus 110smet ipsos, quasi reprehendentes ; aut si est aliqua exclamatio vel admirationis, vel couquestionis ; aut quum eiusdem noniinis casus saepius commutatur. 40. Sed senjtentiarum ornamenta maioia sunt: quibus quia frequentissime Demosthenes utitur, sunt qui putent, idei reo eius eloquentiain maxime esse laudabilein. E t vero ìiullus fere ab eo locus sine quadarn conformatone sententiae dicitur: nec aliud quidquain est, dicere, nisi omues, aut certe plerasque aliqua specie illuminare sententias: quas quum tu optime, B r u t e , teneas, quid attinet nominibus uti, aut exeinplis? tantum notetur modus. Sic igitur dicet ille, quem expetimus, ut verset saepe multis modis eandem et u n a m r e m , et haereat in eademcominoreturque sententia ; saepe etiam ut extenuet aliquid ; saepe ut irrideat ; ut declinet a proposito deflectatque sententiam ; ut proponat, quid dicturus sit; ut, quum transegerit iarn aliquid, definiat; ut se ipse revocet; u t , quod dixit, iteret; ut arguinentum ratione concludat ; ut interrogando urgeat ; ut rursus ad J interrogata sibi ipse respondeat; ut contra, ac dicat, accipi et sentiri velit ; ut addubitet, quid potius , aut quomodo dicat ; ut dividat in partes ; ut aliquid relinquat ac negligat; ut ante praemuniat; ut in eo ipso, in quo reprehendatur, culpam in adversarium conf e r a i ; ut saepe cum i i s , qui audiunt, nonnun-

ORATOR.

C A P. 40. 41.

191

quam etiam cum a d versarlo quasi deliberet; ut hominuin inores sermonesque describat; ut muta quaedam loquentia inducat; ut ab eo , quod a g i t u r , avertat animos; at saepe in hilaritatem risuinve convertat; ut ante occupet, quod videat opponi; ut comparet similitudines; ut utatur exemplis ; ut aliud alii tribueus dispertiat ; ut interpellatorem coerceat ; ut aliquid reticere se dicati ut denuntiet, quid caveant; ut liberius quid audeat ; ut irascatur etiam , ut obiurgct aliquando, ut deprecetur, ut supplicet, ut medeatur, ut a proposito declinet aliquantulum, ut optet, ut exsecretur, ut fìat i i s , apud quos dicet, fa miliaris. Atque alias etiain dicendi quasi virtutes sequetur : brevitatem, si res petet ; saepe etiam rein dicendo subiiciet oculis ; saepe supra f e r e t , quam fieri possit; significatio saepe erit m a i o r , quam o r a t i o ; saepe hilaritas, saepe vitae naturarumque iinitatio. Hoc in genere, ( n a m quasi silvani v i d e s , ) omnis eluceat oportet eloquentiae magnitudo. 4 1 . Sed liaec, nisi collocata, et quasi structa, et nexa v e r b i s , ad eam laudem, quam voluinus, aspirare non possuut. De quo quum mihi deinceps viderem esse dicendum, etsi movebant me iam i Ila, quae supra dixeram, tarnen i i s , quae sequuntur, perturbabar magis. Occurrebat eniin, posse reperiri non invidos s o l u m , quibus referta sunt o m n i a , sed fautores etiam mearum laudum, qui nou censereut eius viri esse, de cuius meritis

C I C E R O N I S

192

tanta, senatus iudicia fecisset, comprofaante populo R o m a n o , quanta de n u l l o , de artificio dicendi literis tam inulta mandare. Quibus si nihil aliud r e s p o n d e i e m , n i s i , me M. Bruto ipegare roganti noluisse, iusta esset e x c u s a t i o , quum et amicissimo , et p r e s t a n t i s s i m o v i r o , et recta et honesta petenti, satisfacere voluissem. Sed si profiterer, ( q u o d utinam p o s s e m ! ) me studiosis dicendi prae> c e p t a , et quasi v i a s , quae ad eloquentiam ferrent, tradituvum : quis tandem id iustus rerum aestima» tor reprehenderet? Nam quis unquam dubitavit, quin in republica nostra priinas eloquentia tenuerit semper, urbanis, pacatisque r e b u s ; secund a s , iuris scientia? quum in a l t e r a , gratiae, glol'iae, prae&idii plurimum esset ; in altera, perseq u u t i o n u i n , cautionumque praeceptio ; quae quidam ipsa auxilium ab eloquentia saepe peteret, ea vero repugnante vix suas regiones finesque defenderet. Cur igitur ius civile docere semper pulchrum f u i t , homìnumque clarissimorum discipulis floruerunt d o m u s ; ad dicendum si quis acuat, aut adiuvet in eo iuventutem, vituperetur? Nam si vitiosum est dicere o r n a t e , pellatur o in nino e civitate eloquentia. Sin ea non modo eos ornat, penes quos e s t , sed etiam universam rempublic a m ; cur aut discere turpe e s t , quod scire hones t u m : a u t , quod nosse p u l c h e n i m u m e s t , id non gloriosum docere? 42.

A t alterum

factitatum,

alterum

novum. Fateor :

ORATOR.

C A P. 4a.

193

Fateor: sed utriusque rei causa est. Alteros enim respondentes audire sat erat, ut i i , qui docerent, nullum sibi ad earn rem tempus ipsum seponerent; sed eodein tempore et discentibus satisfacerent, et consulentibus. Alteri, quum demesticum tempus in cognoscendis componendisque causis, forense in agendis, reliquum in se ipsis reficiendis omne consumèrent ; quem habebant instituendi aut doceudi locum? Atque haud scio, an plerique nostroruin oratorum ingenio plus valuerint, quam doctrina. Itaque il Lì dicere melius, quain praecipere; nos contra fortasse possumus. At dignitatem docere non habet. Certe, si quasi in ludo. Sed si monendo, si cohortando, si percontando, si communicando, si interdum etiain una legendo, audiendo; nescio, docendo etiam aliquid aliquajido si possis meliores fa cere, cur nolis ? A n , quibus verbis sacrorum alienatio fiat, docere honestum est, quibus ipsa sacra retineri defendique possint, non honestum est? At ius profitentur etiam, qui nesciunt ; eloquenza autem, il li ipsi, qui conseq>mti sunt, tamen se valere dissimulant, propterea quod prudentia hominibus grata est, lingua suspecta. Nam igitur aut latere eloquentia potest; aut i d , quod dissimulât, efïugit ; aut est periculum, ne quis putet in magna arte et gloriosa, turpe esse docere alios i d , quod ipsi fuerit houestissiuium discere? Ac fortasse ceteri tectiores: ego semper me did*Cic. Rhetor. Vol. III.

13

C I C E R O N I S cisse prae me tuli. Qui enim possem, quum et afuissem domo adolescens, et horufn studiorum causa maria transissem, et doctissimis hominibus referta domus esset, et aliquae fortasse ine&sent in sermone nostro doctrinarum notae, quum que vulgo scripta nostra legerentur, dissimulare me didicisse? Quìs erat, cui probarem, nisi parurn fortasse profeceram ? 43. Quod quum ita sit ; tamen ea, quae supra dicta sunt, plus in disputando, quam ea, de quibus dicendum est, dignitatis habuerunt. De verbis enim componeudis, et de syllabis propemodum dinumevandis et dimetiendis loqnemur : quae etiainsi sunt, sicuti mihi videntur, necessaria, tamen Hunt magnificentius , quam1 docentur. Nam omnium magnarum artium, sicut arborum, altitudo nos delectat; radices stirpesque non item : sed esse ilia sine his non potest. Me autem, sive pervagatissimus ille versus, qui vetat Artem pudere proloqui, quam factites,

dissimulare non sinit, quin delecter ; sive tuum studium hoc a me volumen expressit : tamen eis, quos aliquid reprehensuros suspicabar, respondendum fuit. Quodsi ea, quae dixi, non ita essent ; quis tamen se tam durum agrestemque praeberet, qui hanc mihi non daret veniam, u t , quum meae forenses artes et actiones publicae concidissent, non me aut desidiae, quod_,facere non possum, aut

ORATOR.

C A P . 45. 44.

195

moestitiac, cui resisto, potius, quam literis, deder e m ? quae quidem me antea in iudicia atque in curiam deducebant, nunc oblectant domi; nec vero talibus modo r e b u s , quales hie liber continet f sed multo etiam gravioribus et maioribus : quae si erunt perfectae, profecto forensibus nostris etiam domasticae literae respondebunt. Sed ad institutam disputationem revertainur.44. Collocabuntur igitur verba, aut ut inter se quain aptissime cohaereant extrema cum primis, eaque sint quam suavissimis vocibus ; aut ut forma ipsa concinnitasque verborum conficiat orbem s u u m ; aut ut coinprehensio numerose et apte cadat. Atque illud piimum videamus, quale s i t , quod vel maxime dehiderat diligentiam, ut fiat quasi structura quaedam, nec tamen fiat operose ; nam esset quum infinitus , turn puerilis labor : quod apud Lucilium scite exagitat in Albucio Scaevola, Quam lepide lexeis eompostae ! ut tesserulae omnes E n d o pavimento,

atque emblemate vermiculato.

Nolo haec tam minuta constructio appareat : sed tamen stilus exercitatus inveniet facile hanc viam componendi. Nam ut in legendo oculus, sic animus in dicendo prospiciet, quid sequatur, ne extremorum verborum cum insequentibus primis concursus , aut hiulcas voces efficiat, aut asperas. Quamvis eniin suaves, gravesque sententiae, tamen si incoiiditis verbis e f f e r u n t u r , oiFendunt aures;

>96

C IC ER O N IS

quarum est iudicium superbissimum. Quod quidem Latina lingua sic o b s e r v a t , nemo u t tam rus t i c u s s i t , qui vocales nolit coniungere. * * * In q u o quidam etiam Theopompum repreheudunt, quod eas literas tanto opere f u g e r i t ; etsi idem magister eius Isocrates fecerat. A t non T h u c y d i d e s : ne ille q u i d e m , haud paulo major scriptor, Plato ; nec solum in his sermonibus, qui dialogi dicuntur, ubi etiam de industria faciendum id f u i t , sed in popular! oratione, qua mos est Athenis laudari in cbucione e o s , qui sint in proeliis iuterfecti : quae sic probata e s t , ut earn quotannis, ut scis, ilio die recitari necesse sit. In ea est crebra ista vocum c o n c u r s i o , qua in magna ex p a r t e , ut vitios a i n , f u g i t Demosthenes. 45. Sed Graeci viderint : n o b i s , ne si cupiamus quidem, distrahere voces conceditur. Indicant orationes il la e ipsae horridulae Catonis : indicant omnes p o e t a e , p r a e t e r e o s , qui ut versum facerent, saepe biabant ; ut Naevius : Vos, qui aocolitig Histrum, atque Algidam. Et ibidem: Quam nunquam vobi» Graii. atque Barbari. At Gnnius semel : Scipio invicte. — — 1

Et quidem no* :

O R A T O R .

C A P. 45.

»97

Hoe motu radiantis Etesiae in vada ponti. Hoc idem nostri saepius non tulissent, quod Graeci laudare etiam solent. Sed quid ego vocales? sine vocalibus saepe brevitatis causa contrahebant, ut ita dicerent, multP modis, vas' argenteis, palmi' et crinibus, tedi' fractis. Quid vero licentius, quam quod hominum etiam nomina contrahebant, quo essent aptiora? nam ut duellum, helium, et duis, bis: sic Ouellium, eum, qui Poenos classe devicit, Bellium nominaverunt, quum superiores appellati essent semper Duellii. Quin etiam verba saepe contrahuntur, non usus causa, sed aurium. Quoin odo enim vester A x i l l a , Ala factus est, nisi fuga literae vastioris ? quam literam etiam e maxillis, et taocillis, et vexillo, et jmxillo, consuetudo elegans Latini sermonis evellit. Libenter etiam, copulando verha, iungebant, ut sodes, p r o , si audes : sis, p r o , si vis. Iam in u u o , cap sis, tria verba sunt: airi, pro aisnei nequire, p r o , non quire: malie, p r o , magis velie: nolle, p r o , non velie. Dein etiam saepe, et exin, pro deinde et exinde dicimus. * * * Quid illud? non olet unde sit, quod dicitur, cum illis? cum autem nobis non dicitur, sed nobiscum? quia si ita diceretur, obscoenius concurrerent literae, ut etiam modo, nisi autem interposuissem; concurrissent. E x eo est mecum, et tecum, 11011 cum me, et cum te, ut esset simile illis vobiscum, atque nobiscum.

198

C I C E R O N I S

46. Atque etiam a quibusdam sero iam emendatur antiquitas, qui haec reprehendunt. Nam pro deum atque hominum J-idem, deorum aiunt. Id, credo, illi nesciebant ; an dabat hanc licentiam consuetudo? Itaque idem poeta, qui inusitatius contraxerat Patri» mei meum factum pudet, p r o meorum

factorum,

et

Texitur: exitium examen rapit, p r o eocitiorum,

non d i c i t ,

liberum,

u t plerique loliberum

aut, in quimur, quum , cupidos liberum, loco , dicimus : s e d , ut isti volunt :

— nec tuum Unquam in gremium extollas Liberorum ex te genus.

Et idem: Namque Aesculapi liberorum — —

At ille alter in Chryse, non solum, Gives, antiqui amici, maiorum meum

quod erat usitatum : sed durius etiain, Consilium socii> augurium, atque extum interpretes.

Idem que pergit: Postquam prodigium hoiriferum, portentum payos :

quae non sane cunt iu omnibus neutris usitatà.

ORATOR.

C A P . 46. 47.

Nec enim dixerim tam libenter, armum etsi est apud eundem,

199 iudicium,

Nihilne ad te de iudicio armum accidit? quam armorum. Iam (ut censoriae tabulae loquuntax) fabrum, et procum , audeo dicere, non fabroTurti, et procorum. Planecjue, duorum virorum iudicium, aut t trium virorum capitalium, aut, decern virorum stlitibus iudicandis, dico nunquam. Atqui dixit Accius, Video sepulcra dua duorum corporum. Idemque, — — mulier una duum virum. Quid verum s i t , intelligo: sed alias ita loquor, ut concessum est, ut hoc , v e l , Proh deum dico, vel, Proh deorum: alias, ut necesse est, quum trium virum, 11011 viorum: quum sestertium nnmmum, non nummorum: quod in his consuetudo varia non est. 47. Q u i d , quod sic loqui, nosse, iudicasse, vetant: novisse, iubent, et iudicavisse? quasi vero uesciamus, in hoc genere et plenum verbum recte d i c i , et imminutum usitate. Itaque utrumque Terentius, Elio, tu cognatum tuum non nor a 5 ? — •— Post idem,

C I C E R O N I S

ÍOO

Stilphonem, inquam, novera» ? Siet,

-plenum

utroque.

est;

sit,

imminutum:

licet utare

E r g o ibidem,

Quam cara sintque, post carendo intelligunt, Quamque attinendi magni dominatus eient. Nec vero reprehenderim, — — — —

Scripsere alii rem ;

etsi scrìpserunt dini

auribus

esse v e r i u s s e n t i o :

indulgenti

libenter

sed consuetu-

obsequor.

Idem

campus habet, i n q u i t E n n i u s : et, In templis isdem, probavit. ' mius. a

At Male

isdem e f a t v e r i u s , sonabat

consuetudine,

ceret.

E t pomeridianas

meridianas, mehercules. videtur:

quam

scire

quidem

dulcius. credo,

est,

tabulis

ABS,

matiet;

et abstulit,

sit, an ab, an ais.

barbarum

I p s u m meridiem,

iam cur

q u o d erat i n s u a v i u s .

Una

q u a e n u n c t a n t u m in ac-

ne b i s q u i d e m o m n i u m :

r e l i q u o s e r m o n e m u t a t a est. et abegit,

li-

libeiitius dixerim : et meherculc,

nescire,

quadrigas,

est

causa

post-

Non

praepositio

Iinpetratum

suavitatis

quam

n o u medidiem ? cepti

iisdem.

u t ' peccare

sed tamen o p i -

in

N a m amovit d i c i m u s ,

ut iam nescias,

ane v e r u m

Q u i d si e t i a m abfugit

t u r p e vi-

s u m est ;

et abfer n o l u e r u n t , aufugit

luerunt?

q u a e p r a e p o s i t i o praeter h a e c d u o v e r b a ,

n u l l o alio in v e r b o r e p e r i t u r . vi,

e t nari,

quibus

cum

re

Noti

et auf-er maerant,

et na-

praeponi oporteret,

ORATOR.

C A P. 47. 48.

201

dulcius yisum est, ignoti, ignavi, ignari diceie, quam ut Veritas postuiabat. £x usa dicunt, et e republica, quod ili altero vocalis excipiebat, in altero esset asperitas, nisi literam sustulisses ; ut exegit, edixit, extulit, edidit ; at in ejfecit adiuucti verbi prima litera praepositiouem commuta vit; ut in suffugit, summutavit, sustulit. 48. Quid in verbis iunctis ? quam scite insipicntem, non insapientem ? iniquum , non inaequum ? tricipitem, non tricapitem? concisum, non concaesum? Ex quo quidam pertisum etiam volunt : quod eadem consuetudo non probavit. Quid vero hoc elegantius, quod non fit natura, sed quodam instituto? Inclytus dicimus brevi prima litera, insaniti pro. ducta: inhumanus brevi, infelix longa. E t , ne multis, quibus in verbis eae primae literae sunt, quae in sapiente, atque felice, producte dicitur IN; in ceteris omnibus, breviter. Itemquecomposuit, consuevit, concrepuit, conferii. Consule veritatem, reprehendet : refer ad aures, probabunt. Quaere, cur? ita se dicent iuvari. Voluptati autem aurium morigerali debet oratio. Quin ego ipse, quam scirem ita maiores loquutos esse, ut nusquam, nisi in vocali, aspiratione utereutur, loquebar sic, ut pulcros, Cetegos, triumpos, Cartaginem dicerem ; aliquando, idque u» intelligi possit : q u o e s t ad

inveniendum

d i f f i c i l i o r in o r a t i o n e H u m e r u s , quain in versibufr. Omnino duo sunt, quae condiant orationem;

ver*

ORATOR.

C A P. 55.

¿215

borum numerorumque iucunditas. Id . verbis inest quasi materia quaedam; in liumero auteni expulitio. Sed ut ceteris in rebus, necessitatis invent» antiquiora sunt, quain voluptatis; ita et in hac re accidit, ut inultis seculis ante oratio nuda, ac rudis ad solos animovuin sensus expiimendos fuerit repert a , quatn ratio nuineroruin, causa delectationis auriuin, excogitata. Itaque et Herodotus, et eadem superiorque aetas numeio caiuit, nisi q -ando teinere ac fortuito; et scriptures pervetfres de numeio nihil oinuino, de oratione praecepta multa nobis reliquerunt. Nam quod et facilius est, et magis liece.ssarium, id semper ante cognoscitur. Itaque tran.slata, aut facta, aut iuncta verba, facile sunt cognita, qui sumebautur e consuetudine, quotidianoque sermone. Numerus autem no 11 domo depromebatur, neque habebat aliquam neressitudinem aut cognationem cum oratione. Itaque serius aliquanto notatus et coguitus quasi quandain palaestraia et extrema lineamenta orationi attulit. Quodsi et angusta quaedam atque concisa, et alia est dilatata et fusa oratio; necesse est id non literaruin accidere natura, sed intervalloruin longorum et breviuin varietate, quibus iinplicata atque permista oratio, quoniam turn stabilis est, turn volubilis, necesse est, eiusinodi varietatem numeris contineri. Nam circuitus ill**, quern saepe iain diximus, incitatior numero ipso feitur auf tardius labitur, quoad perveniat ad huein, et insistat. Perspicuum

214-

È I C E R O N I S

est igitur, numeris adstrictam orationem esse debere, carere versibus. 56. Sed hi numeri, p o e t i c i ne sint, an ex a l i o g e n e r e quodam, deinceps est videndum. Nullus est igitur numerus extra poetico»; propterea quod definita sunt geuera numerorum. Nam omnis talis est, ut unus sit e tribus. Pes enim, qui adhibetur ad numeros, partitur ita, ut necesse s i t , partem pedis aut aequalem alteri parti, aut altero tanto, aut sesqui es.se maiorem. Ita fit aequalis dactylis, duplex iarnbis, sesquiplex paeoni ; qui pedes in orationem 11011 cadere qui possunt? quibus ordine locatis, quod efficitur, nuinerosuin sit necesse est. Incidere vero omnes in orationem, etiam ex hoc intelligi potest, quod versus saepe in oratione per imprudeutiam dicimus; (quod vehementer est vitiosuin ; sed non attendimus, neque exaudimus nosinet ipsos ; ) senarios vero, et Hipponacteos effugere vix possumus. Magnam enim partem ex iainbis nostra constat oratio; sed tarnen eos versus facile agnoscit auditor; sunt enim usitatissimi. Inculcamus autem per imprudentiam saepe etiam minus usitatos, sed tamen versus ; vitiosum genus, et longa animi provisione fugieudum. Elegit ex multis Isocratis libris triginta fortasse versus Hieronymus , peripateticus in primis nobili», plerosque senarios, sed etiam anapaesta;. quo quid potest esse turpius ? etsi in eligendo fecit mali-

ORATOR.

C A P. 56. 57.

a 15

tiose. Prima enim syllaba demta in primo verbo sententiae, postremum ad verbuin primam rursus syllabain adiunxit insequentis. Ita factus est anapaestus i s , qui Ari.itophaneus nominatur. Quod ne a c c i d a t , observari nee p o t e s t , nec necesse est. Sed tdineu hie corrector, in eo ipf-o l o c o , quo reprehendit, ( u t a me animadversum eht snidi'>se inquirente in e u m , ) iuimittit imprudens ipse i-enariuin. Sit igitur hoc c o g n i t u m , in solutis etiam verbis messe n u m e r o s , eosdeinque esse oratorios, qui sint poetici. ,57. Sequitur ergo, u t , q u i maxime cadunt in orationem aptam n u m e r i , videudum .sit. Sunt enim qui iambicuin p u t c n t , quod sit orationi siinillimus; qua de causa f i e r i , ut is potissimuin propter simili» tudinem veritatis adhibeatur in fabulis; quod ille dactylicus numerus hexametroruin inagniloquentiae sit accommodatior. Ephorus a u t e m , levis ipse orat o r , sed prnfectus ex optima disciplina , paeona seq u i t u r , aut dactyluin; fugit autem s p o u d e u m , et trochaeum. Quod enim paeon habeat ties breves, dactylus autein d u a s , temperata gravitate et celeritate syllabarum labi putat verba procerius; cont r a q u e accidere in spondeo et trochaeo, quod alter longis constaret, alter e brevibus fieret; alteram liimis i n c i t a t a m , alteram uiinis tardam orationem, neutram temperatam. Sed et illi priores errant, Nam qui paeona praeet Ephorus in culpa est. t e r e u n t , n o n videut mollisfiimum a eese n u m e i u m ,

ax6

CICERONI5

eundemque amplissimum praeteriri. Quod longe Aristoteli videtur secus, qui iudicat, heroum numerum grandiorem, quam desideret soluta oratio ; iambum autem nirnis e vulgari esse sermone. Ita neque humilem, nec abiectam orationem, nee nimis altam et exaggeratam probat; plenain tamen earn vult esse gravitatis, ut eos , qui audiant, ad maiovem adinirationem possit traducere. Trochaeum autem, qui est eodem spatio, quo choreus, xopbaninòv appellai, quia contractio et brevitas dignitatem non habeat. Ita paeona probat, eoque ait uti omnes, sed ipsos non sentire, quum utantur : esse autem tertium ac medium inter illos ; sed ita factos eos pedes esse, ut in eis singulis modus insit aut sesquiplex, aut duplex, aut par. Itaque illi, de quibus ante dixi, tantummodo commoditatis habufrunt rationem, nullam dignitatis. Iambus en im et dactylus in versum cadunt maxime. Itaque ut versum fugiinus in oratione, sic hi sunt evitandi continuati pedes. Aliud enim quiddam est oratio, nec quidquam inimicius, quam ilia versibus. Faeon autem minime est aptus ad versum: quo libentius eum recepit oratio. Ephorus vero ne spoudcum quidein, quem fugit, intelligit esse aequalem dactylo, quem probat. Syllabis enim metiendos pedes, non intervallis, existimat; quod idem facit in trochaeo, qui temporibus et intervallis est par iambo, sed eo vitiosus in oratione, si ponatur extremus, quod verba melius in syllabas

ORATOR.

C A P. 57- 58-

217

longiores cadunt. Atque haec, quae sunt apud Aristotelem, eadem a Theophrasto Theodecteque de paeone dicantur. Ego autem sentio, omnes in oratione esse quasi permistos et confusos pedes: nec enim effugere possemus animadversionem, si semper iisdem u t e r e m u r ; .quia neque numerosa esse, u t p o e m a , neque extra n u m e r u m , u t s e n n o v u l g i , esse debet oratio. Alterum nimis est vinc t u m , u t de industria factum appareat; alterum nimis d i s s o l u t u m , u t pervagatum aC vulgare vid e a t u r : u t ab altero non delectere, alterum oderis. Sit i g i t u r , ( ut supra d i x i , ) permista et temperata n u m e r i s , nec dissoluta, nec tota n u m e r o s a , paeone m a x i m e , ( quoniam optimus auctor ita censet, ) sed reliquis etiara n u m e r i s , quos ille praeterit, temperata. 50- Q u o s autem n u m e r o s , c u m q u i b u s , tanquam p u r p u r a m , misceli o p o r t e a t , n u n c dicend u m e s t , atque etiam quibus orationis generibus sint quique accomroodatis6Ìini. Iambus enim frequentissimus est in i i s , quae demisso atque h u mili sermone d i c u n t u r ; paeon autem in ampliorib u s ; in utroque dactylus. Ita in varia et perpetua oratione hi sunt inter se miscendi et temperandi. Sic minime animadvertetur delectationis a u c u p i u m , et quadrandae orationis i n d u s t r i a ; quae latebit co m a g i s , si et verborum et sententiarum ponderibus uteinur. Nam qui a u d i u n t , haec duo a n i m a d v e r t u n t , et iucunda sibi cerfsent, verba dico

2 1«

C r C E R O N I S

et sententias ; eaque dum animis attentis admirantes excipiunt, fiigit eos et praetervolat n u m e r u s ; qui tarnen si a b e s s e t , ilia ipsa minus delectarent. Kec vero is cAisus est numerorum, orationis dicOj ( n a m est louge aliter in v e r s i b u s , ) nihil ut fíat extra m o d u m ; nam id quidem esset p o e m a ; sed o m n i s , nee claudicans, nec quasi f luctuans, et aequaliter coustanterque Ingrediens, numerosa habetur oratio. A t q u e id in dicendo nuinerosum p u t a t u r , non quod totuin constat e liumeris, sed q u o d ad números proxime accedit : quo etiam difficilius est oratione u t i , quam versibus ; quod illis certa quaedam et definitia lex est, quam sequi sit necesse ; in dicendo autem nihil est proposituin, nisi ut ne immoderata, aut a n g u s t a , aut dissoluta , aut fluens sit oratio. Itaque non sunt in ea tanquam tibiciui percussionum m o d i , sed universa coinprehensio et species orationis clausa et terminata e s t ; quod voluptate aurium iudicatur. 59. Solet autein quaeri, t o t o ne in a m b i t u verborum numeri tenendi s i n t , an in p r i m i s partib u s , atque in e x t r e m i s , an solum in e x t r e m i s ? Plerique enim censent cadere tantum numerose oportere, terminarique sententiam. Est autein, ut id maxime deceat, non ut id solum. Fonendus est enim ille ambitus, non abiiciendus, Quare quuin aures extremuin semper exspectent, in eoque acquiescant, id vacare uutnero non oportet ; sed ad hunc exitum tamen a princìpio ferri debet verborum illa compre-

O R A T O R. C A P. 59.

219

h en sï o , et tota a capite ita fluere, ut ad extremum veniens ipsa consistât. Irl autem bona disciplina exercitatis, qui et inulta scripserint, et quaecunque etiam sine scripto dicerent, similia scriptorum effccerint, non erit difHcillimum. Ante enim circuinscribitur mente sententia, confestimque verba concurrunt ; quae mens eadein, qua nihil est celerius, statim dimittit, ut suo quodque loco respondeat; quorum descriptus ordo alias alia terminatone coucluditur; atque omnia illa et prima et media verba spedare debent ad ultimum. Interdum enim cursus est in oratione incitatior, interdum moderata ingressio ; ut iam a principio videndum sit, quemadmodum velis venire ad extremum. Nec in numeris magis, quam in reliquis ornameli ti s , eadem quum faciamus , quae poeta e , effugimus tamen in oratione poematis similitudinem. Est enim in utroque et materia et tractatio; materia in verbis, tractatio in collocatione verborum. Teniae autem sunt utriusque partes ; verborum : translatum, novum, priscum ; (nam de propriis nihil hoc loco dicimus;) collocationis autem, eae, quas diximus: compositio, concinnitas, numerus ; sed in utroque frequentiores sunt, et liberiores poetae. Nam et traiisferunt verba quum crebrius,-tum etiam audacius; et priscis libentius utuntur, et liberius novis. Quod idem fit in numeris; in quibus quasi necessitati parere coguntur. Sed tamen haec nec nimis esse diversa,

220

C I C E R O N I S

neijne nullo non modo coniancta intelligi licet. Ita f i t , ut non item in oratione, ut i n versu, numerus exstet; idque, quod nuraerosum in oratione dicitur, non semper numero f i a t , sed nonnunquain, aut concinnitate» aut constructione verboruiri. 60. I t a , si numerus orationis quaeritur qui sit: omnis est; sed alius alio melior atque aptior; 6Ì locus : in omni parte verbovum ; s i , unde ortus sit: ex aurium voluptate; si componendorum ratio: dicetur alio l o c o , quia pertinet ad usum; quae pars quarta et extrema nobis in dividendo f u i t j t i , ad quam rem adhibeatur: ad delectationem; s i , quando: semper; s i , quo loco: in tota continuatione verborum ; s i , quae res efficiat voluptatem : eadem, quae in veisibus, quorum modum notat a r s , sed aures ipsae tacito eum sensu sine arte definiunt. 61. Satis multa de natura; sequitur usus, de quo est accuratius disputanduin. In quo quaesitum e s t , in totone circuitu ilio orationis, quein Graeci sripiokov, nos tum ainbitum, tum ciicuitum, tum coniprehensionem, aut continuationem , aut circum* scriptionem dicimus ; a 11 in priucipiis solum, aut in extremis, a 11 in utraque parte numerus tenendus sit? deinde, quum aliud videatur esse numerus, aliud nuinerosuin; quid intersit? tum autem in omnibusne nunieiis aequaliter particulas deceat incidere, an facere alias breviores, alias longiores?

ORATOR.

C A P. 61. 6a.

221

idque q u a n d o , aut c u r , quibusque partibus? pinribu.sne, an singulis; i m p a r i b u s , an aequalibus? et q u a n d o aut istis, aut illis sit utenduin ? quarque inter se aptissime collocentur, et quoinodo? an omnino nulla sit in eo genere distinctio? quodque ad rem maxime p e r t i n e t , qua ratione numerosa fiat oratio? Explicaudum etiam e s t , unde orta sit f o r m a verborum; d i c e n d u m q u e , quantos ciicuitus facere deceat; deque eoruin particulis, et tanquam iucisionibus disserendum est, quaereudumque, utruin una species et longitudo sit e a r u m , amie plures; e t , si p l u r e s , quo loco, aut q u a n d o , q u o q u e genere uti oporteat? Postremo totius generis utilitas explicanda est, quae quidem patet latius. Nou ad uuam enim r e m a l i q u a i n , sed ad plures accommodatur. Ac licet non ad singulas res re.->pondeatem de u 11 iverso genere sic dicere, ut etiam singulis satis responsum esse videatur. Ilemotis igitur reliquis geueribus unuin selegimus h o c , quod in causis f o r o q u e versatur, de quo diceremus. 62. Ergo >n aliis, id e s t , in h i s t o r i a , et in e o , quod appellamus ¿xiSeinriJiop, placet omnia dici Isocrateo Theopompeoque m o r e , ilia circumscriptione a m b i t u q u e , ut t>mquam in orbe inclusa currat o r a t i o , quoad insistat in singulis perfectis absolutisque sententiis. It*que posteaquain est nata haec vel circumscriptio, * vel coinprehensio, vel c o n t i n u a t i o , vel a m b i t u s , si ita licet dicere: a e m o , qui aliquo esset iu uumero> scripsit oratio-

222

C.I C E R O N I S

nem generis eius, quod esset ad delectationein coinparatuui, reinotumque a iudiciis forensique, certainine, quin redigerei omnes fere in quadrum numeruinque sententias. Nam quum is est audit o r , qui non vereatur, ne coinpositae orationis insidiis sua fides attentetur, gratiain quoque habet oratori, voluptati aurium servienti. Genus autem hoc orationis neque totum assumendum est ad causas forense», neque omnino repudiandum. Si enim semper utare, quum satietatem affert, turn, quale sit, etiam ab imperitis agnoscitur. Detrahit praeterea actionis dolorem, aufert humanum sensum actoris, tollit funditus veritatein et fidem. 63. S e d , quoniam adhibenda nonnunquam est, primum videndum est, quo loco, deinde quaindiu retinenda sit, tum quot modis commutanda. Adhibenda est igitur numerosa oratio, si aut laudandum est aliquid ornatius, ut nos in accusationis secundo de Siciliae laude diximus ; ut iu senatu, de consulatu meo: aut exponenda 11 arratio , quae plus dignitatis desiderai, quam doloris, ut iu quarto accusationis, de Ennensi Cerere, de Segestana Diana, de Syracusarum situ diximus. Saepe etiam in ampliiicauda r e , concessu omnium funditur numerose et volubiliter oratio. Id 110s fortasse non perfecimus, conati quidem saepissime sumus; quod plurimis locis perorationes nostrae, voluisse nos , alque animo contendisse, declarant.

O R A T O R .

C A P. 63. 64.

B25

Id autem turn valet, quum i s , qui a u d i t , ab oratore iam ofcsessus e s t , ac tenctur. Non enim turn id a g i t , ut insidietur et observet; sed iain fa vet, processumcjue v u l t , dicendique vim admirans, non inquirit, quod reprehend at. Haec autem forma retinenda non diu e s t , nec dico in peroratione, qnam ipse finis includit, sed in orationis reliquis partibus. Niim quuin sis his locis u s u s , quibus ostendi licere, transfereuda tota dictio est ad i l i a , quae nescio c u r , quum Graeci nófifiuTa et riii>\a. noinineitt, uos non recte incisa et membra dicamus. Neque enim esse possuut, rebus i g u o t i s , nota nomina; sed quuin v e r b a , aut Suavitatis, aut inopiac c a u s a , traimferre solramus, in omnibus hoc f i t artibus, u t , quum id appellandum s i t , q u o d , propter rerum ignorationem ipsarum , nullum habuerit ante noinen , ntressitas cogat aut novum tacere v e i b u m , aut a simili mutuari. 64. Quo autem pacto deceat incite meinbiatimve d i c i , iain videbimus; n u n c , quot inodis uiutentur comprehen.siones conclusionesque, dicenduin est. Fluit omiiino numeius a primo tu in incitatius brevitate p e d u m , turn proceritate tardius. Cursum contentiones magis requirunt; expositiones rerum, tarditatem. Insi&tit autein ambitus inod.s pluribus, e quibus unum est sequuta Asia Aiaxime, qui dic h o n u s vocarur, quum duo extremi choiei sunt, i d e s t , e singulis longis et brevibus; explanaiiduin est enim', quod ab aliis iidem pedes aliis nomi-

224

CI C E R O N I 5

ìiantur vocabulis. Dichoreus non est ille quidem sua sponte vitiosus in clausulis, sed in orationis numero nihil est tain vitiosum, quam si semper est idem. Cadit autem per se ille ipse praeclare : quo etiam satietas formidanda est magis. Ale stante C. Carbo, C. films, tribunus plebis in concione dixit his verbis: , , 0 Marce Druse, patrem appello." Haec quidem duo binis pedibus incisili) ; dein membratirn : „ Tu dicere solebas, sa cram esse reinpublicam." Haec item membra ternis. Post ambitus : ,,Quicunque earn violavissent, ab omnibus esse ei poenas persolutas. " Dichoreus. Nihil ènim ad rem, extx'ema ilia, longa sit, an brevis. Deiude: ,, Patris dictum sapiens, temeritas filii compiobavit." Hoc dichoreo taut us clamor concionis excitatus est, ut admirabile esset. Quaero, nonne id numerus effecerit? Yerborum ordinem immuta; fac sic: Comprobavit filii temeritas ; iam nihil ex-it, etsi temeritas ex tribus brevibus, et longa est: quem Aristoteles ut optimum probat; a quo dissentio. At eadem verba, eadem sententia. Animo istuc satis est, auribus non satis. Sed id crebrius fieri non.oportet. Primuin enim numerus agnoscit u r ; deinde satiat; postea cognita facilitate contemnitur. Sed sunt clausulae plures, quae numerose et iucunde cadant. Nam et creticus, qui est e longa, et brevi, et longa, et eius aequalis paeon, qui spatio par est, syUaba longior, quam cominodissime pu-

ORATOR.

C A P. 64.

putatur in solutam orationem illigari, quum sit duplex. Nam aut e longa, et trilius brevibus , qui numerus in primo viget, iacet in extremo ; aut e totidem brevibus, et longa, quem optiine cadere censent veteres, ego non plane reiicio, sed alios antepono. Ne spondeus quidem fuuditus est repudiandus. E t s i , quod est e longis duabus , hebetior videtur et tardior ; habet tarnen stabilem quendam, et non expertem dignitatis gradum ; in incisionibus vero multo magis, et in membris. Paucitatem enim pedum gravitatis suae tarditate compensata Sed hos quum in clausulis pedes nomino, non loquor de uno pede extremo. Adiungo (quod minimum sit) proximuin superiorem, saepe etiam tertium. Ne iambus quidem, qui est e brevi et longa, aut par trochaeus, qui habet tres brgves, sed spatio p a r , non syllabis, aut etiam dàctylus, qui est e longa, et duabus brevibus, si est proximus a postremo, parum volubiliter pervenit ad extremum, si est extremus choreus, aut spondeus. Nunquam enim interest, uter sit eorum in pede extremo. Sed iidem hi tres pedes male concludunt, si quis eorum in extremo locatus est, nisi quum pro «•etico postremus est dactylus. Nihil euim interest , dactylus sit extremus, an creticus ; quia postrema syllaba, brevis, au longa sit, ne in versu quidem refert. Quare etiam paeona qui dixit aptiorem, in quo esset longa postrema, vidit parum ; quoniem nihil ad fem est, postrema an longa Cic. Rhetor.

Vol. III.

15

QZ6

C I C E R O N I S

8it. Iam paeon, quod plures habeat syllabas, q u a m t r e s , numerus a quibusdain, non pes habetur. E s t q u i d e m , ut inter omnes constat antiq u o s , Aristotelem, T h e o p h r a s t u m , Theodectem, Ephorum , unus aptissimus orationi vel~orienti , vel mediae ; putant illL etiam cadenti ; quo loco mihi videtur aptior creticus. Docbmius autem e quinque syllabis, brevi, duabus longis , b r e v i , longa, ut est h o c : Amicos tenes, quo vis loco aptus est, d u m semel poivatur ; iteratus, aut continuatus, numerum apertum et nimis insignem facit. His igitur tot cominutationibus, ttmque variis si utei n u r , nec deprehendetur manifester, quid a nobis de industria f i a t , et occurretur satietati. 65. E t quia non numero solum numerosa orat i o , sed et compositione fit, e i g e n e r e ( q u o d ante dictum est ) concinnitatis : compositione potest intelligi, quum ita structa verba sunt, ut numerus non quaesitus, sed ipse sequutus esse videatur; ut apud Crassum: Nam ubi lubido dominatur, inno• centiae leve praesidium est. Ordo enim verborum efficit numerum sine ulla aperta oratoris industria. Itaque si quae veteres illi (Herodotum d i c o , et T h u c y d i d e m , totamque earn aetatem ) apte numeroseque dixerunt; ea non numero q u a e s i t o , sed verborum collocatione ceciderunt. Formae vero quaedam sunt orationis, in quibus ea concinnitas i n e s t , ut sequatur numerus necessario. Nam q u u m a u t par pari refertur, aut contrarium contrario

ORATOR.

C A P. 65. 66.

227

opponitur, aut, quae similiter cadunt verba, verbis xomparantur ; quidquid ita concluditur, plerumque fit ut numerose cadat. Quo de genere cum exemplis supra diximus, ut h^ec quoque copia facultatein afferat, non semper eodem modo de^inendi. Nee tamen haec ita sunt arcta et astricta, ut ea, quuin velimus, laxare nequ«amus. Multum interest, utrum numerosa sit, id est, similis numerorom, an plane e numeris constet oratio. Alterum si f i t , intolerabile vitium est ; alterum nisi fit, dissipata, et inculta, et flueiis est oratio. 66. Sed quoniam 11011 modo non frequenter, vevum et raro in veris causis, aut forensibus, circumscripta numeroseque dicenduin est: sequi videtur, ut videamus, quae sint ilia, quae supra dixi incisa, quae membra. Haec enim in veris causis inaximam partem orationis obtinent. Constat enim ille ambitus et plena comprehensio e quatuor fere partibus, quae membra dicimus, ut et aures impleat, et ne brevior sit, quam satis sit, 'neve longior. Quamquam utrumque nonnunquam, v«l potius saepe accidit, ut aut citius insistendum sit, aut Iongius procedendum, ne brevitas defraudasse aures videatur, neve longitude obtudisse. Sed babeo mediocritatis rationein. Nee enim loquor de versu, et est liberior aliquanto oratio. E quatuor igitur, quasi hexametrorum instar versuum quod s i t , constat fere pleita coinpreliensio. His igitur singulis versibus quasi nodi apparent con-

228

C I C E R O N I S

tinuationis, quos in ambitu coniungimus. Sin inembratim volumus dicere, insistimus ; idque quum opus e s t , ab isto cursu invidioso facile 110s et saepe disiungimus. Sed nihil tam debet esse numerosum, quam hoc, quod minime apparet, et valet plurimum. Ex hoc genere illtid est Crassi: „Missos faciant patronos : ipsi prodeant. " Nisi intervallo dixisset, — ipsi prodeant, — sensisset- profecto effugisse senarium. Omnino melius caderet, prodeant ipsi. Sed de genere nunc disputo. »»Cur clandestinis consiliis nos oppugnanti cur de perfugis nostris copias comparant contra n o s ? " Prima sunt ilia d u o , quae nófi/iara Graeci vocant, nos incisa dicimys : deinde tertium, ji&\ov illi, nos membrum. Sequitur comprehensio non longa, (ex duobus eniin versibus, id est, membris, perfect» est, ) et in spondeos cadit. Et Crassus quidem sic plerumque dicebat; idque ipse genus dicendi maxime probo. 67. Sed quae incisim aut membratim efferuntur, ea vel aptissime cadere debent ; ut est apud me : „Domus tibi deerat? at habebas. Pecunia superab a t ? at egebas. " Haec incise dicta sunt quatuor. At membratim, quae sequuntur, duo: „Incurristi amens in columnas : in antis aeneis insanis insanisti. " Deinde omnia, tanquam crepidine quadain, comprehensione longiore sustinentur • ^ Depressant , caecam, iacentem domuin pluris, quam t e , et quam fortunas tuas aestimasti. " Dichoieo

ORATOR.

C A P. 67.

229

finitur. At dispondeo proximum illud. Nam in illis, quibus, ut pugiunculis, uti oportet, brevità» facit ipsa liberiores pedes. Saepe enim singulis u t e n d u m est, plerumque binis, ( e t utrisque addi, pedis pars potest, ) non fere ternis amplius. Incisim autem et membratim tracta oratio in veris causis plurimum valet, maximeque his locis, q u u m aut a r g u a s , aut refellas; u t nostra in Corneliana secunda : „ O callidos homines, o rem excogitatam, o ingenia m e t u e n d a ! " Membratim a d h u c ; deinde cresimi „ D i x i m u s . " Kursus m e m b r a t i m : „Testes dare voluinus." Extrema sequitur comprehensio, sed ex d u o b u s inembris, qua non potest esse b r e v i o r : , , Q u e m , q u a e s o , nostrum fefellit, ita vos esse f a c t u r o s ? " Nec ullum genus est dicendi aut melius, aut fortius, quam binis aut ternis ferire verbis, n o n n u n q u a m singulis, paulo alias pluribus ; inter quae variis clausulis interponit se raro numerosa comprehensio ; quam perverse fugiens Hegesias, dum ille quoque imitari Lysiam v u l t , alterum paene Demosthenem, saltat, incidens particulas. E t is quidem non minus sententiis peccat, quam verbis ; ut non quaerat, quem appellet ineptum, qui illum cognoverit. Sed ego illa Crassi, et nostra posui, ut, qui vellet, aurib u s ipsis, quid numerosum etiam in minimis particulis orationis esset, iudicaret. E t , quoniam plura de numerosa oratione diximus, quam q u i s q u a m a n t e nos, nunc de eius generis utilitate dicemus.

C I C E R O NI 6

6q. Nihil enim est aliud, Brute, ( q u o d quill em tu minime omnium ignoras,) pùlchre et oratorie dicere, nisi optimis sententiis verbisque lectissirnis dicere. Et nec sententia ulla est, quae fructum oratori ferat, nisi apte exposita, atque absolute; nec verborum lumen apparet, nisi diligenter collocatorum; et horum utrumque numerus illustrai; numerus autein (saepe eniin hoc tet-tandum est, ) non modo non poetice vinctus, verum etiam fugiens illum, eique omnium dissimillimus : non quin iidem sint numeri non modo oratorum, et poetarum, verum omnino loquentium, denique etiam sonantium omnium, quae metiri auribus possumus; sed ordo pedum facit, ut i d , quod proliuntiatur, aut orationis, aut poematis simile videatur. Hanc igitur sive compositionem, sive perfectionem, sive numerum vocari placet, ad* hibere necesse est, si ornate velis dicere, non solum, (quod ait Aristoteles et Theophrastus,) ne infinite feratur, ut flumen, oratio, quae non aut apiritu pronuiitiantis, aut interductu librarii, sed numero coacta debet insistere; verum etiam, quod multo maiorem habent apta v i m , quam soluta. Ut enim athletas, neo multo secus gladiatore« videmus nihil nec vitando facere caute, nec petendo vehementer, in quo non motus hie habeat palaestram quandam; ut, quidquid in his- rebus fìat utiliter ad pugnam, idem ad aspectum etiam sit venustum: sic oratio nec plagam gravem facit,

O R A T O R .

C A P. 68. 69.

231

n i s i p e t i t i o f a i t apta ; nee satis recte d e c l i n a i impetum,

nisi etiairi in c e d é n d o , q u i d d e c e n t ,

ligit.

Itaque,

GTovs

Graeci

qualis eoruni m o t u s , vocant,

talis

intel-

q u o s ánraXaí-

liorum

mihi

videtur

o r a t i o , q u i non c l a u d u n t nuineris s e n t e n t i a s ; tumqueabest, l'Uin i n o p i a ,

ut,

quod i i ,

aut ingenii t - i r d i t a t e , aut l a b o r i s f u g a

n o n s u n t a s s c q u u t i ; solent d i c e r e , cornpositione v e i b ò r u m , ullus,

enervctur oratio

ut aliter in ea nec i m p e t u s

nec vis e.sse post.it.

69.

Sed inagiiain e x e r c i f a t i o n e m res

quid eorum, simile

flagitat,

lie

a u t verba t r a i i c i a i n u s aperte, aut volvatur oratio:

se L . C o e l i u s A n t i p a t e r

iti

nisi necessario,

prooemio

f a c t u r u m negat.

belli

q u i nos nihil c e l e t ; s a p i e n t e m ,

dum

necessitati p u t e t 1 autein

cessitatis

in s c r i b e n d o ,

excusatio

necesse;

et,

erat c o n f i t e r i , ea

hie

n i h i l est eniin

id necesse t a m e n n o n qui haue a Laelio,

c u i se p u r g a t , verborurn,

veniam petit, et et n i h i l o t a m e n

a p t i u s e x p l e t , c o n c l u d i t q u e sententias. autein,

et

inculcata

Asiáticos reperias

complementa

maxime,

inania

numerorum.

rudis.

a t q u e in d i c e n d o ne-

E t hie q u i d e m ,

traiectione

q u i servien-

omnino

11011 p r o b a t u r :

si q u i d e s s e t ,

ad q u e m s c r i p s i t , utitur

Sed

quod Punici,

O v i r u m simpli-

cem, Nobis

nc

q u i genus h o c s e q u u t i non t e n u e r u n t ,

faciamus;

q u o melius aut c a d a t ,

vitio,

lan-

qui hoc aut magistro-

A p u d alios

numero

quaedam Sunt

servientes,

verba,

etiam

q u o d a b Hegesia m a x i m e f l u x i t ,

qui

quasi ilio

infringen-

232

C I C E R O N I 5

d i s , concidendiscfue numeris in quoddam genus abiectum incidant, Siculorum similliinum. Tertium est, in quo fuerunt fratres illi, Asiaticorum rhetorum principes, Hieroclef., et Menecles, minime mea sententia contemnendi. Etai enim a forma veritatis et ab Atticorum regula absunt, tamen hoc vitium compensant vel facultate, vel copia. Sed apud eos vavietas non erat, quod omnia fere concludebantur uno modo. Quae vitia qui fuger i t , ut neque verbum ita traiiciat, ut id de industria factum intelligatur, neque inferciens verba, quasi rimas expleat, nec min ut os numeros sequens, concidat delumbetque sententias, nec sine ulla comm u t a t o n e in eodem semper versetur genere numeroruin ; is omnia fere vitia vitaverit. Nam de laudibus multa diximus, quibus sunt alia perspicua •vitia contraria. 70. Quantum autem sit apte dicere, experiri l i c e t , si aut compositi oratoris bene structam collocationem dissolvas permutatione verborum : (corruinpatnr enim tota r e s , ut haec nostra in Corneliana, et deinceps omnia : ,, Neque me divitiae movent, quibus omnes Africanos et Laelios multi venalitii, mercatoresque superarunt." Immuta paul u i n , ut sit: multi superarunt mercatores venalitiique ; perierit tota res. Et quae sequuntur : „ Neque vestis, aut caelatum auruin et argentum, quo nostros vcteres Marcello« Maximosque multi eunuchi e Syria Aegyptoque vicerunt. " Verba permuta sic,

ORATOR.

C A P. 70. 71.

233

ut sit: Vicerunt eunuchi e Syria Aegyptoque. Adde tertium: ,,Neque vero ornamenta ista villarum , quibus L . Paullum et L . Mum^iium, qui rebus his urbem Italiamque omnem referserunt, ab aliquo video perfacile Deliaco aut Syro potuisse superari. " Fac ita : potuisse superari ab aliquo Syro aut Deliaco. Videsne, ut ordine verborum. paulum commutato, iisdem verbis, stante sentenz i a , ad nihilum omnia recidant, quum sint ex aptis dissoluta?) aut si alicuius incorditi arripias dissipatala aliquam sententiam, eamque, ordine verborum paulum commutato, ili quadi'um redigas, ut efiìciatur aptum illud, quod fuerit antea diffluens ac solutum. A g e , sume de Gracchi apud censores illud : „ Abesse non potest, quin eiusdein hominis sit, probos improbare, qui improbos probet. " Quanto aptius, si ita dixisset: quin eiusdem hominis sit, qui improbos probet, probos improbare? Hoc modo dicere nemo unquam noluit; uemoque potuit, quin dixerit. Qui autem aliter dixerunt, hoc assequi non potuerunt. Ita facti sunt repente Attici. Quasi vero Trallianus fuerit Demosthenes ; cuius non tam vibrarent fulmina ilia, nisi numeris contorta ferrentur. 7 1 . Sed si quem magis delectant soluta, sequa'tur ea sane, modo sic, ut si quis Phidiae clypeum' dissolverit, collocationis universain speciein sustul e r i t , non singulorum operum venustatem ; ut in Thucydide orbcm modo orationis desidero, orna-

C I C E R O N I S menta comparent. Isti autem quam dissolvant orationein, in qua nec res, nec verbum ullum est, nisi abiectum : non clypeuin, sed, ut in proverbio est, (etsi huinilius dictum, tarnen consimile,) scopas mihi videntur dissolvere. Atcjue, ut plane genus h o c , quod ego laudo, contemsisse videantur, aut, scribant aliquid vel Isoerateo more, vel quo Aeschines, aut Demosthenes utitur; tum illos existiinabo non desperatione reformidavisse genus hoc, sed iudicio refugisse: aut reperiant, ipsa eadem conditione qui uti velit, ut aut dicat, aut scribat, utra volet lingua, eo genere, quo illi volunt. Facilius est eniin apta dissolvere, quam dissipata connectere. Res autem se sic habet : ( ut brevissime dicam quod sentio,) composite, et apte, sine sententiis dicere, insania est; sententiose autem sine verboruxn et ordine et modo, infantia ; sed eiusmodi tamen infantia, ut ea qni utantur, non stulti homines haberi possint, etiam plerumque prudentes ; quo qui est contentus, utatur. Eloquens vero, qui non approbationes solum, sed admirationes, clamores, plausus, si liceat, movere debet, omnibus oportet ita rehus excellât, ut «i tarpe sit, quidquam aut spectari, aut audivi libentius. 72. Habes meum de oratore, Brute, iudicium : quod aut sequere, si probaveris; aut tuo stabis, si aliud quoddam est tuuin. In quo neque pugnabo tecum, neque hoc • meum, de quo tantopere hoc

ORATOR.

C A P. 72.

235

libro asseveravi, unquam affirmabo esse verius, quam tuum. Potest enim non solum aliud mihi, ac tibi, sed mihimet ipsi alias aliud videri: nec in hac modo r e , quae ad vulgi assensum spectat, et ad aurium voluptatem ; quae duo sunt ad iudicandum novissima ; sed ne in maximis quidem rebus ,quidquam adbuc inveni firmius, quod tenerem, aut quo iudicium meum dirigerem, quam id ; quodcunque mihi quam simillimum veri videretur, quum ipsum illud verum in occulto lateret. Tu autem velim, si tibi e a , quae disputata sunt, minus probabuntur, ut aut maius opus institutum putes, quam effici potuerit, aut, dum tibi roganti voluerim obsequi, verecundia negandi, scribendi me iinpudentiam suscepisse.

M. T U L L I I

O

P

CICERONIS

I

C

A.

SUMMARIUM. Trebatio Topica Aiistotelea cognoscere Cicero in hoc libro argumentorum locos exponit p r i m u m exemplis breviter illustrai,

singulosque

deinde fusius

ex-

plica t. Post praefationem igitur c. 1 . quoniam locorum i n quibus

argumenta

inclusa sunt alii in eo ipso de quo

agitur haerent, alii assumur.tur extrinsecus, i l l i primum breviter enumerantur c. 2 — 4Deinde

eos

Cicero

subtilius

et primum eos persequitur, adhibita vel

vel

notatione

definitione s.

c. 5. 6.

etymologia.

uberiusque pertractatj

qui ex re tota sumuntur, vel partitione

c. 9.

c. 8 .

Deinde e o s ,

qui

sumuntur ex iis rebus quae quodammodo eiFectae

sunt

ad id de quo a m b i g i t u r , qui sunt ex coniugatione

c. 10.

52. ex similitudine

c. 1 1 .

1.

3 . ex differentia 1 4. e x contrariis 5. e x adiunctis

c. 12.

c. 13.

6. ex consequentibus et antecedezitibus et repugnantìbus

c. 14.

24O

S U M M A R I U M. 7. ex causi»

c. 15. 16.

8. e x effectis

c. 17.

9. e x comparatione m a i o r u m , m i n o r u m , p a r i u m c. 13. S e q u i t u r disputano

de iis a r g u m e n t o r u m l o c i s ,

qui

assumuntur extiinsecus ad c a u s a m , quae C i c e r o generali n o m i n e testimonia

appellai,

Expositis igitur non

c. 19.

argumentandi

locis

Cicero

docet,

omnes l o c o s i n o m n e m incidere q u a e s t i o n e m ,

q u i b u s d a m quaestionibus alios esse aptiores locos.

sed

Quae-

s t i o n u m autem d u o sunt genera : I. infinitum s. p r o p o s i t u m , quod est a) cognitionis

c. 20 ; i n quo

a) coniectura an s i t , q u a e r i t u r ,

ot q u i d e m

1 . sitne a l i q u i d 2. u n d e o r t u m sit 3. quae i d causa effeceric 4. an c o m m u t a r i possili. yS) q u i d s i t , definitione, 1.

u b i explicatur

nodo

2. proprietas 3.

divisio

4. partitio 5. y)

descriptio.

quale s i t ,

iuris et iniuriae distinctione,

1. v e l simpliciter

quaeritur

a. de expetendo f u g i e n d o q u e b . de aequo et i n i q u o e. de h o n e s t o et turpi.

Hio

S U M M A R I U M . 3.

comparate

vel

a. d e eodem et alio b. b)

actionis

de m a i o r e et m i n o r e . c.

2i.

quaestiones,

quarum

duo

sunt

genera 1. ad o f f i c i u m 2. ad m o t n m a n i m i v e ! g i g n e n d u m ,

vel

sedan-

dum. His

igitur

docetur

quaestionibus qui l o c i sint

accommodati

c. 22.

I I . finitum s. c a u s a , c u i u s genera sunt 1. i u d i c i a l e s causae 2.

deliberationes

3.

laudationes

quibus accedimi legitimae disceptationes, pto nasciintur, Vii

u b i controversiain

discrepanza

traria.

quae e x scri-

facit vel

s c r i p t i et v o l u n t a t i s ,

ambiguuno,

v e l scripta c o n -

c. 24 - 26.

Cit. 'Rhetor- Vol.

III.

16

M.

TULLII

CICERONIS AD

C. T

O

P

T R E B AT IUM I

C

A

.

M a lores nos res scribere ingressos, C. Trebati, et iis l i b r i s , cjuos brevi tempore satis niultos edidimus, digniores, e cursu ipso revocavit voluntas tua. Quum enim mecum in Tusculano esses, et in bihliotheca separation uterque nostrum ad suuin studiuin libellos, quos vellet, evolveret, lucidisti in Aristotelis Topica q u a e d a m , quae sunt ab ilio plutibus libris explicata. Qua insci iptione cominotus continuo a ine eorum librorum sententìain requisisti. Quam tibi quuin exposuissem, dìsciplinam inveniendorum a r g u m e n t o r u m , ut sine ullo errore ad earn rationein via perveniremus ab Aristotele inventa, libris illis contineri : vereconde tu q u i d e m , ut o m n i a , sed tarnen ut facile cernerem te ardere s t u d i o , inecuin, ut tibi illam traderein, egisti. Quum autem ego t e , non tarn vitandi laboris mei causa, quam quod id tua interesse a r b i t r a r e r , vel u t eos per te ipse legeres,

TOPICA.

C A P . i.

243

vel ut totam rationem a dottissimo quodam rhetore acciperes, hortatus essein: utrumque, ut ex te audiebam , es expertus. Sed a libris te obscuritas reieoit. Rhetor autem iHe, ma gnus ut opinor, hacc Aristotelica se ignorare respondit. Quod quidem minime sum adiniratus, euin philosophum ili etori non esse cognitum, qui ab ipsis philosojphis , praeter adinodum paucos , iguoraretur. Quibus eo minus igitoscendum e s t , (|uod non modo rebus i i s , quae ab ilio dictae et inventae sunt, allici debueruut; sed dicendi quoque incredibili quadam qnuin copia, tuin etiam suavitate. Non potui igitur t i b i , saepius hoc roganti, et tamen verenti, ne mihi gravis esses, (facile enim id c e r n e b a m , ) debere diutius, ne ipsi iuris interpreti fieri videretur niiuria. Etenim quum tu mihi meisqne multa saepe scripsisses, veritus sum, n e , si ego g r a v a r e r , aut i n g r a t u i n i d , aut superbum videretur^ Sed , dum fuimiis una , tu optimus es testis, quam fuerim occupatus : ut autem a te discessi, in Graeciam proficiscens, quum opera jnea nec respublica nec amici uterentur, nec honeste inter arma versari possem, ne si tuto id quidem inihi liceret: ut veni Veliam, tuaque et tuos v i d i , admonitus huius aeris alieni, nolui deesse ne tacitae quidem flagitationi tuae. Itaque b a e c , quum mecum libros 11011 haberem, memoria reperita, in ipsa n a v i g a t o n e conscripsi, tibique ex itinere misi : ut mea diligentia mandatorum

C I C E R O N I S t u o r u m , te q u o q u e , et^i ad moni tore non ad memoriali» not-trarutn rerum cxcitarem. iam teinpus est ad i d , quod iiistituiinus, dere.

eges, Sed acce-

Q u u m oinnis ratio diligens disserendi duas habeat patte*; unain inveniendi, alteram iudicand i : utriuhque princf-ps, ut mibi quidem vidrtur, Aristoteles fuit. Stoici autem in altera eiaboraverunt. ludicandi enim vias diligrnter persequuti s u n t , ea bcientia, qua in Dialecticen appellant. Inveniendi vero art c m , quae Tofiice d i c i t u r , quaeque ad usuili potior e r a t , et ordine naturae certe p r i o r , 'totain reliquerunt. Nos a u t e m , quoniam in iitraque sumnia utilitas e s t , et u t i a m q u e , si erit o t i u m , persequi c o g i t a m u s , ab e a , quae prior e s t , ordiemur. 2. Ut igitur earum r e r u m , quae absconditae s u n t , demonstrato et notato l o c o , facilis inventio e s t : s i c , quum pcrvestig.ire ar>umcntum aliquod v o l u m u s , locos n o i s e debenius : .sic euiin appellata e ab Aristotele sunt hae qua.ieutes, genus

quia

sunt

Itaqnc hoc idem Aristoteles

p e l l a i , quod latine est nota.

id est,

nos autem verba

hoc

rerum ap-

5I'J/J/3OAOV

Sed quuin intelligitur,

quid siguificetur, minus laborandum est de nomine. Multa igitur in disputando notatione eliciuntur ex verbo: sit ;

ut,

(non

quuin dico,

quaeritur,

caderet ili divisionein, redeunt

haec,

Postliminium

quid

quae silit postliminii ;

nam

id

quae talis e s t : Postliininio

homo,

navis,

mulus

clitellanus,

e q u u s , e q u a , quae frena r e o p e r e s o l e t ; ) sed quum ipsius postliminii vis q u a e r i t u r , liotatur.

putat esse notanduiii, nisi post; p i o d u c t i o n c m esse verbi v u l t , timo,

aeditimo,

meditullio ctum

et verbuin ip um

In q u o Servius noater, ( ut opinor, ) nihil

non plus esse timum,

tullium

putat

et limiuium

legi-

quam in

; Scaevola a u t e m , 1J. filius , iuu-

esse v e r b u m ,

ut sit in eo et post

linieri;

u t quae a nobis alienata s u n t ,

hostein

pervenerint,

exierint,

illud

u t in finitimo,

et

ex

suo

et

quuin ad

tanquaui

limine

dein quum redieiint post ad idem limen,

postlnninio

videantur

etiain Mancini

causa

rediisse. detendi

Quo

potest,

in

genere

posthminio

254

C I C E R O N I S

rediisse: deditum non esse, quoniam non sit receptus. Nam neque deditionem, neque donatiouern sine acceptione ilitelligi posse. 10. Sequitur is l o c u s , qui constat ex iis rebus, quae quodainmodo affectae sunt ad i d , de q u o a m b i g i t u r : quem modo dixi in plures partes dit>tributuin. Cuius primus est locus ex c o n i u g a t i o n e , quam Graeci evSuyiav vocaiit, finitiinus n o t a t i ö n i , de qua modo dictum est; u t , si aquam pluviam earn modo intelligeremus, quam imbri coilectam videreinus: veniret M u c i u s , q u i , quia coniugata verba essent pluvia et p l u e u d o , dicevet, omneiD aquam oportere arceri, quae pluendo crevisset. Quum autem a g e n e r e ducetur argument u m , non evit necesse id usque a capite arcesser e ; saepe etiam citra licet, duinmodo supra sit, quod s u m i t u r , quam i d , ad quod s u m i t u r ; u t aqua pluvia ultimo genere ea e s t , quae de coelo veniens crescit i m b r i ; sed prop lore l o c o , in quo quasi ius arcendi continetur, genus e s t , aqua pluvia nocens; eius generis f o r m a e , loci v i t i o , et manu nocens; quarum altera iubetur ab arbitro coerceri, altera non iubetur. Commode etiam tractatur haec arguinentatio, quae ex genere sumitur , quum ex toto pcrsequare partes, hoc m o d o : S i dolus malus e s t , quum aliud a g i t u r , aliud simulatur:* enumerare l i c e t , quibus id modis f i a t ; deinde in eorum aliquem i d , quod arguas dolo

TOPICA.

C A P. io. i l .

253

malo f a c t u m , includere ; quod genus argumenti in primis firm um videri solet. 1 1 . S i m i l i t u d o s e q u i t u r , quae late p a t e t ; sed oratoribus et pliilosophis m a g i s , quam vobis. E t s i eiiim omues loci sunt omnium disputationum, ad argumenta s u p p r d i t a n d a , tamen aliis disputationibus abundantius o c c u r r u n t , aliis angustius. Itaque genera tibi nota s i n t ; ubi autem-his utare, quaestiones ipsae te admonebunt. Sunt enim siinilitudines, quae ex pluribus collationibus perveniunt q u o v o l u n t , hoc modo.' „ S i t u t o r fidein prapstare d e b e t , si 60cius, s i , cui m a n d a r i s , si qui fiduciam acceperit: debet etiam p r o c u r a t o r . " Haec ex pluribus perveniens quo v u l t , appellatur i nd u c t i o : quae graece ¿xayaiyy n o m i n a t u r ; qua plurimum est usus in serinonibus Socvates. Alteruin similitudiuis genus c o l l a t i o n e s u i n i t u r , q u u m una res u n i , par pari c o m p a r a t u r , h o c m o d o : „ Q u e m a d m o d u m , si in urbe de finibus controversia e s t , quia fines naagis agrorum videntur esse, quam u r b i s , finibus regundis adigere arbitrimi non possis : sic, si aqua pluvia in urbe nocet, quoniam res tota magis agroruih e s t , aquae pluviae arcendae adigere non possis a i b i t r u m . " Ex eodem similitudiuis loco etiam exempla s u m u n t u r , u t Crassus in Curiana causa exemplis pluriinis usus e s t , agens de e o , qui testamento sic heredem instituisset, ut, si filius natus esset in decern mensibus, isque mortuus p r i u s , quam in suam tutelam veniret ; secun-

256

C I C E R O N I 8

d«s heres hereditatem obtinerét. Quae commemoratio exemplorum valuit; eaque vos in respondendo uti multum soletis. Ficta etiam exewpla similitudinis habent vim; sed ea oratoria inagis sunt, quam vestra ; quamquam uti etiam vos solefis, sed hoc modo : „ Finge mancipio aliquem dcdisse id , quod mancipio davi non potest. Num idcirco id cius factum est, qui accepit? aut num i s , qui mancipio dedit, ob earn rem se ulla re obligavit? " In hoc genere oratoribus et philosophis concessum est, ut muta etiam loquantur, ut inortui ab inferis excitentur, aut aliquid, quod fieri nullo modo p o s i t , augendae rei gratia, dica tur, aut ininuendae, quae hyperbole dicitur, et multa mirabilia alia. Sed latior est campus illoium. ttibdem tamen ex locis ( u t ante dixi) et in maximis, et in minimis quaestionibus arguuienta ducujitur. 1 2 . Sequitur similitudinem d i f f e r e n t i a rei, maxime contraria superioii: sed est eiusdcm, dissimile et simile invenire. Eius generis haec sunt: „ N o n , quemadmodum quod inulieii debeah, recte ipsi'mulieiù, sine tutoie auctore, solvas: ita quod aut pupillae, aut pupillo debeas, recte possis eodem modo solvere. " Deinceps locus est, qui a c o n t r a r i o dicitur. Contrariorum autem genera sunt plura: unum eorum, quae in eodem genere plurimum differunt, ut sapientia et stultitia. Eodem autem genere dicuntur, quibus propositis occurrunt, tanquam

T O P I C A .

C A T. 12. 15.

2

57

quam e regione, quaedain contraria, ut celeritati tarditas, non debilitas. E x quibus argumenta talia exsistunt: „ S i stultitiam f u g i m u s , sapientiain sequamur: et bonitatein, si inalitiam." Haec, quae ex eodein genere contraria s u n t , appellantur a d v e r s a . Sunt enim alia contraria, quae p r i v a 11 t i a licet appellemus L a t i n e , Graeci appellant STcpt/nna. Px'àepositio enim IN privat v e i b u m ea vi, quain h i b e r e t , si IN praeposituin 11011 fui.sset: ut dignitas, indignitas, huinanitas, inhumanitas, et cetera generis e i u s d e m ; quorum tractatio est eadein, quae superioruin, quae adverse dixi. Nam alia quoque sunt contrariorum g e n e r a , velut ea, quae cum aliquo conferuutur: u t dupluin, simplum; multa, pauca ; longum, bi'eve; maius, minus. Sunt etiam ilia valile contraria, quae appellantur n e g a n t i a . Ea ànotpaTinà Graeci, contraria aientibus: u t , Si boc est, illud non est. Quid enim opus exemplo est ? tantum intelhgatur, arguinento quaerendo, contrariis omnibus contraria non convenire. 13» A b adiunctis autem posui equidem exemplum paulo ante, multa scilicet a d i u n g i , quae suscipienda essent, si statuissemus, ex edicto secundum eas tabulas possessionem d a r i , quas is instituisset, cui testamenti factio nulla esset. Sed locus hie magis ad coniecturales causas, quae versantur in iudiciis, v a l e t : quuin q u a e r i t u r , quid aut sit, aut evenerit, aut futurum sit, aut, quid Cie. ll/irìor. Vol. III. 17

258

C I C E R O N I S

omnino fieri possit. Ac loci quidem ipsius' forma talis est. Adinonet autein hie locus, ut quaeratur, quid ante rem, quid cum re, quid post rem evenerit. ,,Nihil hoc ad n o s , ad Ciceronein," inquihat Gallus nos ter, si quis ad euin tale quid retulerat, ut de facto quaereretur. T u tarnen patiere, nullum a me artis institutae locum praet e i i r i ; lie, si nihil, nisi quod ad te pertineat, sci ibenduin putaris, nimium te amare videare. E s t igitur magna ex parte locus hie oratorius, non modo non iurisconsultorum, sed lie philosophorum quidem. Ante rem enim quaeruntur, quae tuba s u n t , apparatus, colloquia, locus, constitutum, convivium. Cum re autem, pedum crepitus, strepitus hominum, corporum u m b r a e , et si quid eiusmodi. At post rem, rubor, pallor, titubatio, et si qua alia sigila conturbationis et conscientiae : praeterea restinctus ignis, gladius cruentus,. ceteraque, quae suspicioiiem facti possunt movere." 1 4 . Deinceps est locus dialecticorum proprius ex consequentibus, et antecedenfibus, et lepugnantibus, qui etiam ab adiunctis longe diversus est. Mam adiuncta, de quibus paulo ante diet im est, 11011 semper eveniunt : consequentia autem semper. E a enim dico cousequentia, quae rem necessario consequuntur. Itemque et antecedi'iitia et repugnantia. (juidquid eniin. antecedit quainqne rein, id cohaeret cum re necessario: et quidquid re-

T O P I C A .

C A P. 14.

259

p u g n a t , id eiusmodi e s t , ut cohaerere nunquam possit. Quuin tripartito igitur di.sti ibuatt.r locus hie , in conseqnutionem , antecessionem , repnguaatiain ; reperiendi argomenti locus simplex e s t , tiaCtandi triplex. Nam quid interest, quuin hoc sumseris, pecuiiiam numcrat'iin mulieri deberi, cui sit oiniie aigentum l"gatuin, utrum hoc modo concluda* arguinentum : ,, Si pecunia signata argentum est: legata est mulieri. Est autem pecunia signata argcntuin. Legata i g i t u r ; " an ilio modo! „ Si numerata pecunia non est legata : 11011 est numerata pecunia argentum. E s t autem numerata pecunia argentum. Legata igitur e s t ; " an ilio m o d o ? , , N o u et legatum argentum e s t , et 11011 est legata numerata pecunia. Legatuui autem argentum est. Legata igitur numerata pecunia est. " Appellant autein dialectici eam conclnsionem argumenti, in q u a , quuin primuin sumseris, consequitur i d , quod annexum est, priinum conclusionis moduin: quuin id, quod aunexuin est, negaris, ut id q u o q u e , cui fueiit annexuin, neganduin s i t , secundus is appellatur concludeudi modus : quuin autein aliqua coniuncta negaris, et ex his priinuin sumseris, ut, quod relinquitui, tolleudum sit: is tertius appellatur conclusionis modus. E x hoc illa ìhetoruin sunt ex contrariis conclusa, quae ipsi enthyinemata appi'llant : non*.quod 11011 oinnis sententia proprio nomine enthyiriema dicatur: s e d , ut Homerus propter excellentiam commune poetarum uomen effe-

26o

C I C E R O N

IS

cit apud Graecos suum: s i c , quum omnis sententia enthymeina dicatur, quia videtur e a , quae ex contvariis conficiatur, acutisi-iina, sola prope nomen commune possidet. Eius generis haec sunt. „ H u n c metuere, alterum in metu non ponere. — Kam, cjuam nihil acensas, damnas; hene quam meiitain e¡>be autumas, dicis male mereri ? — I d , quod seis, prodest nihil: i d j q u o d n e s c i s , obest." Hoc disserendi genus attingit omnino vestras qnoque in rei-pondendo disputationes: sed philosophorum m a g i a ; quibus est cum oratoribus illa ex pugnautibus sententiis communis conclusio, quae a dial e c t i c s tertius modus, a íhetonbus enthymema nuncupatur. Reliqui diabeticorum modi plures s u n t , qui ex disiunctionibus constant: „ Aut hoc, a u t i l l u d : hoc autem : non igitur i l l u d . " Iteinque: ,, Aut h o c , aut illud: non autem h o c : illud i g i t u r . " Quae conclusiones idcirco ratae s u n t , quod in disiunctione plus uno verum esse 11011 potest. A t q u e ex iis concluMOnibus, quas supra scripsi, p r i o r , q u a r t u s ; posterior, quintus a dialectici^ modus appellatur. Deinde addunt coniunctionum negantiam, s i c : ,, Non et hoc est, et illud: hoc autem: non igitur i l l u d . " Hie modus est sextus. Septimus a u t e m : „ N o n nec h o c , nec i l l u d : non autem h o c : illud i g i t u r . " E x his modis conclusiones innumerabiles nascuntur, in quo est fere tota dialéctica. Sed lie eae quidem , quas exposui, ad hanc institutionell! sunt necessariae.

TOPICA.

C A P. »5.

261

15. Proximus est locus rerum efficientium, quae causae appellantur; deinde rerum effectarum ab t fficientibus cauiis. Harum exempla, ut reliquorum locorum, paulo ante p o s u i , et quidem ex iure civili ; sed haec patent latius. Causarum igitur genera duo sunt : unum, quod vi sua id, quod sub ea subiectuin est. certo e f f i c i t , ut ignis accendit; a h e r u m , quod naturam efficiendi non h a b e t , sed sine quo effici non possit; u t , si quis aes causam statuae velit dicere, quod sine eo non possit effici. Huius generis causarum, sine quo 11011 efficitur, alia sunt q u i e t a , nihil agentia, stolida quodaminodo ; ut locus , ( teinpus , materiae, f e i r a m e n t a , et cetera generis eiusdein; alia autem praecursionem quandam adhibeut ad efficiendum, et quaedam afferunt per se adiuvantia, etsi non necessaria, ut amori congressio causam attulerit, amor flagitio. E x hoc genere causarum, ex aeternitate pendentium, fatum a Stoicis nectitur. Atque ut earum causarum, 6Ìne quibus effici non potest, genera divisi; sic etiam efficientium dividi possunt. Sunt enim aliae c a u s a e , quae plane effic i a n t , nulla re adiuvante; aliae, quae adiuvari velint; ut sapientia efficit sapientes sola per se, beatos efficiat, necne, sola per s e , quaestio est. Quare quuin in disputatiunem inciderit causa efficiens aliquid necessario, sine dubitatione licebit, quod efficitur ab ea causa, concludere. Quum autem erit talis causa, ut in ea non sit efficiencli

z6z

C I C E R O N I S

nécessitas : n e c e s s a r i a conclusio n o n sequitur. A t q u e illud q u i d e m g e n u s c a u s a r u m , q u o d h-ibet v i m efficiendi n e c e s s a r i a i n , errorem a f t e r r e non f e r e s o l e t ; h o c a u t e m , sine q u o non eificitur, saepe conturbai. Non e n i m , si sine parentibtis filii esse noil p o s s u n t , propterea c a u s a f u i t in p a r e n t i b u s gignendi necessaria. Hoc i g i t u r , s i n e q u o non f i t , a b e o , a q u o certo ( i t , d i l i g e n t « ' est s e p a r a n d u m . Illud eniin est t a n q u a m Utinam ne in neinore Pelio securibut Caesa accidisset abiegna ad terrain trabes ! N i s i enim cecidissent a b i e g n a e a d t e r r a m t r a b e s , A r g o ilia facta non esset. Nec tarnen f u i t in his t r a b i b u s efficiendi v i s necessaria. At q u u m in A i a c i s navis erispisulcans igneum f itimeli iniectum e s t , i n f l a m m a t u r navis necessario. Atque etiam est c a u s a i u i n d i s s i m i l i t u d e , q u o d aliae s u n t , q u a e sine ulta a p p e t i t i o n e a n i m i , sine v o l u n t a t e , s i n e o p i n i o n e , suuin q u a s i o p u s e f i i c i a n t , v e l u t , u t o m u e i n t e r e a t , q u o d ortuin e s t : aliae a u t e m a u t voluntate effìciuntur, aut p e r t u r b a t o n e a n i m i , aut h a b i t u , a u t n a t u r a , a u t a r t e , a u t c a s u : voluntate* ut t u , q u u m hunc libellum l e g i s ; p e r t u r b a t i o n e , ut si q u i s eventum h o r u m t e m p o r u m t i m e a t ; hab i t u , ut facile et cito i r a s c a t u r ; n a t u r a , u t v i t i u m in dies c r e s c a t ; a r t e , ut bene p i n g a t ; c a s u , u t prospere naviget. Nihil h o r u m sine c a u s a , nec

T O P I C A .

CAP.

15. 16.

1263

quidquara oinuino ; sed huiusmodi causae non necessariae. 16. Omnium autem causarum in aliis inest *

c o n s t a n t i a , in aliis non inest. In n a t u r a , et in arte constanti» e s t , in ceteris nulla, Sed taineu eatuin ca usìuu i n , quae 11011 sunt constante«, aliae sunt perspicìiae, aliae latent. Perspicuae 6unt, quae appetitionem animi iudiciumque t a n g u n t : latent, quae subiectae sunt fbrtunae. Quuin enim nihil sine causa f i a t : hoc ipsum est f o r t u n a e e v e n t u m , causa quod latente efficitur. Etianx ea, quae f i u n t , partim sunt i g n o r a t a , partim voluntaria : i g n o r a t a , quae fortuna effecta s u u t ; v o l u n t a r i a , quae Consilio. . Nam iacere t e l u m , voluntatis e s t : f e r i r e , quem n o l u e r i s , fortunae. E x quo aries ille subiicitur in vestris actionibus: ,, Si telum manu f u g i t m a g i s , quam i e c i t . " Cadunt etiarn in ignoratiouem atque in iinprudentiam pertui'bationes a n i i n i : q u a e , q u a m q u a m sunt voliuit a r i a e , ( obiurgatione enitn, et adinonitione deiic i u n t u r , ) tamen habent tantos m o t u s , ut ea, quae voluntaria s u n t , aut necessaria i n t e r d u m , , aut certe ignorata videantur. T o t o igitur loco causarum explicato, ex earum d i f f e r e n t i a in magnis quidem causis vel oratorum, vel p h i l o s o p h o r u i n , magna argumentorum suppetit copia ; in vestris autem , si non uberior , at fortasse subtilior. Privata enim iudicia maxiinarum quidem rerum in iurisconsultorum mihi videntur esse pru-

C I C E R O N

IS

dentia. Nam et adsunt multum, et adhibentur in Consilio; et patronis diligentibus, ad eovum prudentiam confugientibus, hastas tninistrant. In omtiibns igitur iis iudiciis, ili q u i b u s , e x f i d e b o n a , est a d d i t u m ; ubi veró e t i a m , i n t e r b o n o s b e n e a g i e r ; inprimisque in arbitrio rei uxoriae, in quo est a e q u i u s , melius, pai ati esse debent. Illi enim dolum m a l u m , illi fid em b o n a m , illi aequuni, boiium, i l l i , quid sociura s o c i o , quid e u m , qui negotia aliena cur a s s e t , e i , cuius ea negotia fuissent ; quid eum, qui inandasset, eumve, cui mandatum esset, alteram alteri praestare oporteret; quid virum uxori, quid uxorein v i r o , tradiderunt. Licebit igitur, diligenter cognitis ai'guinentoruin l o c i s , non modo oratonbus et philosophis, sed iuris etiam peritis copiose de consultationibus suis disputare. 1 7 . Coiiiunctus huic causarum loco locus illé est, qui efficitur ex causis. Ut enim causa effectum i n d i c a t , s i c , quod effectum e s t , quae fuerit causa, demonstrat. Hie locus suppeditare solet oratoribus et p o e t i s , saepe etiain philosophis, sed i i s , q u i orn.it«' et copiose loqui'possunt, mirabileni copiam dicendi, quum denuutiant< quid ex quaque re sit futurunK Causarum enim cognitio, cognitionem eventorum facit. 1 3 . Rei quus est c o m p a r a t i o n i s locus, cuius genus et exeinplum supra positura est, ut cetei'orum, nunc explicauda tractatio est. Compa-

T O P I C A .

C A P.

18.

265

rantur igitur e a , quae aut m a i o r a , aut minora, aut paria dicuntur; in quibus spectantur haec: n u m e r u s , species, v i s , qiiat'dam etiain ad res aliquas affectio. N u m e r o sic roinparabuntur, plura bona ut paucioribus bonis aiiteponantur, pauciora inala malis pluribus, diuturniora bona bievioribus, longe et late pervagata angustis ; ex quibus plura bona piopagentur, quaeque plures iinitentur et faciant. S p e c i e autem com pa rantur, ut anteponantur, quae propter se expetenda sunt, i i s , quae propter aliud ; et ut innata atque insita, assuintis et adventiciis, integra contaminatis, iucunda minus i u c u n d i s , honesta ipsis etiam utilibus, proclivia l a b o r i o s i s , n e c e s a r i a non necessariis, sua alienis, rara vulgaribus, desiderabilia i i s , quibus facile carere possis, perfecta inchoatis, tota partibus, ratione utentia rationis expertibus, voluntaria necessariis, animata inaniinatis, naturalia non naturalibus , artificiosa non artificiosis. V i s autem in c o m p a r a t o n e sic cernitur: effìciens causa grav i o r , quam non effìciens i quae seipsis contenta s u n t , meliora, quam quae egent alii»; quae iu n o s t r a , quam quae in aliorum potestate s u n t ; stabilia incertis; quae eripi 11011 possunt, i i s , quae possunt. ' A f f e c t i o autem ad res aliquas, est huiusmodi : principum commoda m a l o r a , quam r e l i q u o r u m ; itemque, quae iucundiora, quae pluribus probata, quae ab optiino quoque laudata. Atque, ut haec in comparatione meliora, sic de-

C I C E R O N I S teriora,

quae iis sunt contraria.

comparatio

nec elationem

liein ; est enim aequalis. „ Si

Consilio

quae

iuvare

aequa in laude ponenduin e s t : esse i i , q u i c o n s u l u n t , quod primum est.

nee

autem

submissio-

Multa autein s u n t , q u a e

aequalitate ipsa coinparentur ; cluduntur :

Farium

habet,

ita

fere

cives et

con-

auxilio,

pari gloria debent

et i i , qui defendunt.

At,

Ouod sequitur i g i t u r . "

P e i f e c t a est omnis argumeiitoiuin inveniendorum f T a e c e p t i o , ut, q u u m profecta nit a definitione, a part i t i o n e , a notatione, a c o u i u g a t i s , a g e n e r e , a form a , a similitudine, a differentia, a c o n t r a r i i s , adiunctis,

a

cousequfntibus,

a repugnantibus,

a causis,

ratione m a i o r u i n ,

minorum,

ab

ab

antecedentibus,

ab e f f e c t i s , parium,

^ coinpa-

nulla prae»

terea sedes arguiuenti quaerenda sit. 19»

Sed qiioniam ita a principio d i v i s i m u s , u t

alios locos diceremus in eo i p s o , tur,

haerere,

de q u i b u s

de q u o ambigi-

satis est d i c t u m ,

assumi extrinsecus : de his pauca d i c a m u s ; nihil

omnino

ad vestras. disputationes

sed tarnen totam rem p e r f i c i a m u s ,

alios

etsi ea

pertinent;

quandoquidem

coepimus.

Neque enim tu is e s , q u e m n i h i l , nisi

ius

delectet ;

et quoniam

ut etiam

in aliorum manus sint ven-

civile,

scribuntur, tura ,

detur

opera,

ergo a r g u m e n t a t i o ,

te haec ita

ut q u a m p l u r i m u m

recta studia delectant, testimonio

ad

prodesse

quae

posita est.

dicitur

iis,

possimus.

quos Haec

artis expers,

Testimonium

autem

ia

nunc

T O P I C A .

C A P. 67.

267

dicimus omne, quod ah aliqua re externa suinitur ad faciendam fidein. Persona autem 11011 qualiscunque testimonii pondus habet; ad faciendam euim fi de 111 auctoritas quaeritur; sed auctoritatem aut natura aut tempus aifert. Naturae auctoritas in virtute inest m a x i m e ; in tempore autem multa s u n t , quae afferant auctoritatem: ingeniuin, opes, aetas, f o r t u n a , a r s , u s u s , necessita«, concursio etiam uonnunquam rerum fortuitarum. Nain et ingeniosos, et opulentos aetatis spatio probat o s , d i g n o s , quibus credatur, putant; non recte fortasse, sed vulgi opinio mutari vix potest, ad eamque omnia dirigimi et qui iudicant, et qui existimant. Qui eniin bis r e b u s , quas d i x i , excel 1 uni , ipsa virtute videntur excellere. Sed reliquis quoque r e b u s , quas modo enumeravi, quamquam in iis nulla species virtutis e s t , tamen iiiterdum confiimatur fides ; si aut ars quaedam a d h i b e t u r ; magna enim est vis ad persuadendum scientiae ; aut usus ; plerumque enim creditur iis, qui experti sunt. Facit etiam necessitas fidem, quae quuin a corporibus, tum ab animis nascitur. Nain et verberibus, tormentis, igni fatigati quae d i c u n t , ea videtur Veritas ipsa dicere, e t , quae a perturbationibus animi s u n t , dolore, cupiditate, i r a c u n d i a , m e t u , quia necessitatis vim habent, afferunt auctoritatem et fidem. Concursio etiam fortuitoruin talis e s t , ut si interventum est casu, quum aut ageretur a l i q u i d , quod proferendum non

C I C E R O N I S e s s e t , a u t diceretur. Cuius generis e ti am ilia s u n t , ex ijuihus n o n n u n q u a m verum iiiyenitur, pueritia, SOinnus, n n p r u d e n t i a , v i n o l e a t i a , insania. Nam et pueri saepe indicaveiunt a l i q u i d , ad q u o d pert i u e r e t , i g n a r i : et per soiniiuin, v i n u m , insaniam, m u l t a saepe patefacta sunt. Multi etiam in r e s odiosas imprudentes i n c i d e r u n t , u t S'aleno n u p e r a c c i d i t : q u i ea l o q u u t u s e s t , bonis viris suba u s c u l t a u t i b u s , pariete i n t e r p o s i t o , quibus patef a c t i s , in iudiciumque p r o l a t i s , rei capitalis i u r e d a i n n a t u s est. Huic simile q u i d d a m de Lacedaem o n i o l'ausania a c c f p i m u s . In hoc genere etiam ilia est in Palainedem coniectg suspicionum proditionis multitudo : q u o d genus r e f u t a r e i n t e r d u m Veritas vix potest. Huius etiam generis est f a m a v u ' g i , quoddaui multitudiuis t e s t i m o n i u m . Quae autem viitute (id^m f a c i u n t , ea b i p a r t i t a s u n t : ex quibus a l t e r a m n a t u r a v a l e t , alteruin i n d u s t r i a . D e o r u m euiin virtus n a t u r a excellit; h o m i n u m a u t e m industria. Divina haec fere sunt testimon i a : prirnuin o i a t i o n i s ; ( o r a c u l a eniin ex eo ipso appellata s u n t , quod inest in his d e o r u m o r a t i o ; ) delude r e r u m , in q u i b u s insunt q u a s i opera divina q i i a e d a m : p r i m u m ipse m u n d u s , eiusque o m n i s o r d o et ortiatus ; deinceps aerei volatus avium a t q u e cautus ; deinde eiusdem aéris sonitus et avdores, m u l t a r u i n q u e r e r u m in terra portenta ; a t q u e etiam per exta inventa praeseusio. A dorinientibus ' quoq u e multa significata v i s i s , q u i b u s ex locis s u m i

TOPICA.

C A P. 19. 20.

269

interduin sclent ad fidenti facienclam testimonia deornm. Ili homine virtutis opinio valet pltiriuium. Opinio autem e s t , 11011 modo eos viitutrin habere, qui habeant, sed eos e t i a m , qui liabeie videantur. I t a q u e , quos ingenio, quOf> s t u d i o , quos doctrina praeditos vident, quorumque vitam constautem, et pi obatam , ut Catonis , L a e l i i , Scipionis, aliorumque plurium , rentur eos esse, quales seipsi velint. Nec solum eos censent tales esse, qui in honoribus p o p u l i , reque publica versantur, sed et oratores, et philosophos, et poetas, et histor i c o s ; ex quorum et dictis et scriptis saepe auctoritas petitur ad facieildam fidein. 20. Expositis omnibus argumentandi locis, illud primum intelligendum e s t , nec ullatn esse disputatiouein, in quam non aliquis locus incurr a t , nec fere omnes locos incidere in oinnem quaestionem, sed quibusdain quaestionibus alios esse aptiores locos. Quaestionum duo sunt genera: alterum infinitum, alteruin definitimi. Definitum e s t , quod vxóSeatv G r a e c i , nos causarn : infinit u m , quod Sésiv illi appellant, nos propositum possutnus nominare. Causa certis per.sonis, locis, t e m p o r i b u s , actionibus, negotiis cernitur, aut in o m n i b u s , aut in plerisque eorum ; piopositum a u t e m , in aliquo e o r u m , aut in plui i b u s , nec tarnen in maxiinis. Itaque propositum pars causae est. omnis q'iaestio, earum aliqna de re est, quibus causae continentur, aut u n a , aut pluribus.

270

C I C E R O

S

IS

nut ìionnunquam omnibus. Quaestionum autein propositaruin, quacunque de re s i n t , duo sunt g e n e r a ; unum cognitionis : alterum actionis. Cognitionis sunt h a e , quarum finis est scientia : ut, si quaeratui', a naturane ius profectum s i t , an ab aliq ia quasi conditione hoininuin et pactione. Actionis autem huiiwiiodi exempla s u n t : , , S i t n e sapientis ad reinpublicam accedere. " Cognitionis quaestiones tiipaititae s u n t , q u u i n , an s i t , aut quid .sit, aut quale s i t , quaeritur. Horuin primum coniectura, secundum def:nitione, tertium iuris et iniuriae distiuctione explicatur. Coniecturae ratio in quatuor partes di.-tributa e s t : quarum una e s t , quii in quaeritur, sitile aliquid; altera, unde ortiun s i t ; t e r t i a , quae id causa effecerit; q u a r t a , in qua de mutatione tei quaeritur. Sit, liecne s i t : ,, ecquidnain hone>tum s i t : ecquid aequuin re vera ; an haec tantum in opinione s i n t . " Unde autem sit o r t u i n , u t , quum quaerit u r : ,, n a t u r a , an doctrina possit effici viitus. " Causa autein effìciens s i c , u t , quum q u a e r i t u r : ,, quibus rebus eloquentia N efficiatur. " De cominutatione, s i c : ,, Possitne eloquentia commutatione aliqua c o n v i i t i in i n f a n t i a m . " (^uuin autem, quid &it, q u a e r i t u r : notio explicanda e s t , et prop r i e t a s , et divisio, et partitio. Haec eniin sunt definitioni attributa ; additur etiam description quam Graeci papanTtjpa vocant. Notio sic quaeritur : „ Sitne id aequuin, quod e i , qui plus

T O P I C A .

C A P. 20. a i .

p o t e s t , utile e s t . " Proprietas s i c : , , I n homiìiemne solum c a d a t , an etinm in belluas aegritudo. " D i v i s i o , et eodern pacto p a r t i t i o , s i c : „ Triane genera honorum sillt.'• D e s c r i p t i o : ,,Qualis sit avarus, qualis a s s e n t a t o r ; " ceteraque eiusdern generis, ili quibus natura et vita deocribitur. Q vi uni autein quaeritur, quale quid s i t : aut simpliriter quaeritur, aut comparate. Simpliciter: ,, Expetend-uie sit g l o r i a ? " Comparate: „ P r a e ponendane sit divitiis g l o r i a ? " Simplicium tl'ia genera s u n t : de expetendo fugiendoque; de aequo et i n i q u o ; de houesto et turpi. Comparationum autem d u o , unum de eodein et a l i o : alterum de maiore et minore. De expetendo et fugiendo, hui u s m o d i : „ S i expetendae divitiae, si fugienda paupertas?" De aequo et i n i q u o : ,, Aequumne sit ulcisci, a quocuuque iniuriatn a c c p p e r i s ? " De honesto et. t u r p i : ,, Honestumne s i t , pro patria m o i i ? " E x aitero autem genere, qnod erat bip a r t i t u m , unum est de eodein et a l i o : u t , si q u a e r a t u r , „ q u i d intersit inter amicuin et as-.ent a t o r e m ? regem et t y r a n n u i n ? " Alterum de maiore et minore : u t , si quaeratur, ,, eloquentiane pluris s i t , an iuris civilis s c i e n t i a . " ai. De cognitionis quaestionibus hactenus. Actionis reliqnae s u n t ; quarum duo sunt genera: unum ad officium, alterum ad motum animi vel gignenduin , v e l s e d a n d u m , planeve tollendum. Ad otfÌGium s i c : u t , quum quaeritur, „suscipieiidine

C I C E R O N I S sint l i b e r i ? " A d movendos a n i m o s , quum fiunt cohortationes ad defendendam rempublicam, ad glor i a i n , et ad laudi m ; quo ex geneie sunt querelae, incitationes, uiiseratioiiesque tlebiles, ìuisu^que ora ti o quuin iracundiam restinguen^, tuiu metum eripiens, turn exsultantem laetitiam conipriiiieiis, tu m aegritudinein abstergens. Haec quum in propositih quaeitionibus genera s i u t , eadein in causas transleruntur. 22. Loci autem qui ad qnasque quaestionec accommodati siut., deinceps est videnduin. Oinues quidein i l l i , quos supra diximus, ad plerasque s u n t , sed alii ad alias, u t d i x i , aptiores. Ad coniectuiam igitur maxime a p t a , quae ex causis, quae ex effectis, quae ex coniunctis suini possunt. 'Ad definitionem autem pertinet r a t i o , et scienti» defiuiendi. Atque huic generi finitimum est illud, quod appellar! de eodein et altero diximus; quod genus forma quaedain deftnitionis est. Si enim q u a e r a t u r , ideinne sit pertinacia et perseverantia, definitionibus iudicandum est. Loci autem con« veniunt in eius generis quaestiouem conséquentes, antecedentes, repugnantes , adiunctis etiam duobus i i s , qui sumuntur ex causis et effectis. Nam si haiic rem illa sequitur, hanc autem non sequitur: aut si huic rei illa antecedit, huic non antecediti aut si huic rei répugnât, illi non répugnât: a u t , s* huìus rei h a e c , illìus alia causa est? aut si e * alio h o c , ex alio illud effectutn e s t : ex quovis ho-

T O P I C A.

C A P. 23. 24.

-73

horum i d , de quo quaeritur, idemne, an aliud sit, inveniri potest. £3. Ad tertium genus quaestionis, in quo quale sit quaeritur, in comparationem ea cadunt, quae paulo ante in comparationis loco enuinerata sunt. I11 illud autem genus, in quo de expetendo fugiendoque quaeritur, adhibentur ea, quae sunt aut auimi, aut corporis, aut externa vel commoda, vel incommoda. Iteinque quuin de honesto turpique quaeritur, ad animi bona, vel mala, omnis dirigenda oratio est. Quum autein de aequo et iniquo disseritur, aequitatis loci colliguntur. Hi cernuntur bipartito : et natura, et instituto. Natura partes habet duas, tuitionem s u i , et ulciscendi vim. Instituto autem aequiras tripartita est. Una pars légitima est, altera conveniens, tertia moris vetustate confirma ta. 24. De proposito satis multa : deinceps de causa pauciora dicenda sunt. Pleraque enini sunt ei cum proposito communia. Tria sunt igitur genera causarum : iudicii, deliberationis, laudationis. Quarum fines ipsi declarant, quibus utendum locis sit. Nam iudicii finis est ius : ex quo etiam nomen. Iuris autem partes turn expositae, quum aequitatis. Deliberandi finis, utilitas: cuius hae partes, quae modo expositae, rerum expetendarum. Laudationis finis, honestas: de qua item est ante dictum. Sed definitae iudiciorum quaestiones a suis quaeque locis, quasi propriis, instituuutur, in accusation Am defensipCH. like tor. Vol.

III.

274

C I C E R O N I S

nenìque partitae. In quibus exsistunt haec genera, ut accusato!- personam arguat facti; defensor aliquid opponat de tribus : aut non esse factum, aut, si sit factum, aliud eius facti nomen esse, aut iure esse factum. Itaque aut infitialis, aut coniecturalis prima appelletur : definitiva, altera : tertia, quamvis molestum nomen hoc sit, iuridicialis vocetur. Harum causarum propria argumenta, ex iis sumta locis, quos exposuimus, in praeceptis oratoriis explicata sunt. Refutatio autem accusationis, in qua est depulsio % criininis, quae Graece sratfw dicitur, Latine-appelletur status: in quo primum insistit quasi ad repugnandum congressa defensio. 25. Atque etiani in deliberationibus et laudationibus iidem exsistunt status. Nam et negautur saepe ea futura, quae ab aliquo in sententia dicta sunt f o r e , si aut omnino fieri non possunt, aut sine suinma difficultate noil possunt. In qua argumentation status coniecturalis exsistit. At, quum aliquid de utilitate, honestate, aequitate disseritur, deque iis rebus, quae iis sunt contrariae : incurrunt status, aut i u r i s , aut nominis : quod idem contingit in laudationibus. Nam aut negari potest, id factum esse, quod laude tur; aut non eo nomine afficiendum, quo laudator affecerit; aut omnino non esse laudabile, quod non recte, non iure factum sit. Quibus omnibus generibuS usus est nimis impudenter Caesar contra Catonem meum. Sed quae ex statu contentio efficitur, earn

TOPICA.

C A P . 25. 26.

a

75

Graeci nptvóftevov vocant. Mihi placet id, quoniam quidem ad te scribo, QUA DB RE AGI TUR vocari. Quibus autem hoc, qua de re agitur, continetur, haec c o n t in e 111 i a vocentur, quasi firmamenta defensionis-: quibus sublatis defcnsio nulla sit. 26. Sed, quoniam lege firmius in controversiis disceptandis esse nihil debet, danda est opera, ut legem adiutricem et testem adhibeamus. In qua re alii quasi status exsistunt novi, qui appellantur legitimae disceptationes. Tum enim defenditur non id legem dicere, quod adversarius velit, sed aliud. Id autem contingit, quum scriptum ambiguum est, ut duae différentes sententiae accipi posiint ; tum opponitur scripto voluntas sci'iptoris, ut quaeratur, verbaue plus, aut sententia valere debeat; tum legi lex contraria affertur. Ita suut tria genera , quae controversiam in omni scripto facere possuut, ambiguum, discrepanza scripti et voluntatis, et scripta contraria. Iam hoc perspicuum est, non magis in legibus, quam in testamentis, in stipulationibus, in reliquis rebus, quae ex scripto aguntur, posse controversias easdem exsistere. Horum tractationes in aliis libris explica n tur. N,ec solum pcrpetuae actiones, sed etiam partes orationis iisdem locis adiuvantur, partim propriis, partim communibus : ut in principiis, quibus ut benevoli, ut dociles, ut attenti sint, qui audiunt, efficiendum est propriis locis. Itemque narrationes, ut ad suos fines spectent, id

276

C í C E R O N I S T,OPICA.

CAP. 26.

est, ut planae sint, ut breves, ut evidentes, ut credibiles, ut moratae, ut cum dígnitate. Quae quamquam in tota oratione esse debent, magis tamen sunt propria narrandi. Quae autem conseguitili- narrationem fides, ea persuadendo quouiam eiFicitur, qui ad persuadendum loci maxime valeant, dictum est in iis, in quibus de omni ratione dicendi. Perorado autem et alia quaedam habet, et maxime amplificationem ; cuius effectus is debet esse, ut aut perturbentur animi, aut tranquillentur ; e t , si ita iam aiFecti ante sunt, ut augeat eorum motus, aut sedet oratio. Huic generi, in quo et misericordia, et iracundia, et odium, et invidia, et ceterae animi affectiones perturbantur, praecepta suppeditantur aliis in libris, quos poteris inecuin legere, quum voles. Ad id autem, quod te velie senseram, cumulate satisfactum esse debet voluntati tuae. Nam, ne praeterirem aliquid, quod ad argumentum in omni ratione reperiendum pertiner c t , plura quain a te desiderata erant, sum complexas, fecique quod saepe liberales venditore» solent, u t , quuin aedcs fundumve vendiderint, rutis cesis receptis, concedant tamen aliquid cintovi, quod ornandi causa apte et loco positum esse videatur. Sic tibi nos ad id, quod quasi mancipio dare debuimus, ornamenta quaedam voluimus non debita accedere.

M.

TUL LII

C I C E U O N I S D E

PARTITIONE

ORATORIA

D I A L O G U S.

SUMM ARIUM. I n hoc libro Cicero rogatus a Marco Filio, ut quae aibi de ratione dicendi Graece tradidisset, Latine explicaret. sic efficit, quod ille rogaverat, ut ad eius quaestiones de singulis

argumentis

breviter

respondeat.

Omni«

nimirum doctrina dicendi distribuitur 1. in vim oratoris, quae est a. in rebus b. in verbis 2. in orationem, cuius partes sunt quatuor, a. duae ad rem docendam l.

narratio,

3.

confirmatio,

b. duae ad impellendos animos 1.

prirteipium,

2.

peroratio

3. in quaestionem, quae est 1. infinita, s. consultatio 2. finita, s. cania., C. 1. Sequuntur I. praeeepta inventione , actione.

de vi oratoris,

collocatione ,

quae est

eloquutione ,

in

memoria,

S U M M A R I U M .

280

ì . lnventìó pertinet 1. ad fidem faciendam: ea fit argumentis r e i in re ipsa insitis, vel assumtis. 2. ad motum animorum.

c. 2.

2, Collocatiti accommodanda est ad finem quaestionis ; hie est in fides et xnotus. dum erat.

consultatone fides,

in causa

Itaque tantum de causa dicen-

Ilaec distinguitur auditorum genere ;

nam is qui auda, est vel auscultator, vel disceptator.

I lie delectatur tantum, liic statuit aliquid

vel de praeteritis, senatus.

ut iudex, Vel de futuris, ut

Ilinc sunt tria genera orationis,

1. iudiciale 2. deliberativum 3. id quod est in exornatione, (alias demonstrativum. ) D e singulis dantur praecepta coliocationis. c. 3.43. Eloquutio, ad quam pertinet 1. genus eloquendi sua sponte fusum,

c. 5. 6.

A. in simplicibuj verbis, e. 5. quae differunt a. origine a. nativa b. reperta fi.

natura, ut «onantiora, graviora etc.

y . tractatione : propria, nova, prisca, translate. B . in coniunctis, ubi spectator a. numerus b

consequutio

S l ' M M A R I D M .

281

C. in iis quae sunt simplicium et cortiunctorum

communia,

ut sit oratio

dilucida, brevi«, probabilis, illustris, suavis.

c. 6.

2. genus orationis conversum ac mutatum. 4. Actio

et

5. Memoria,

de quibus brevissime respondetur

II. Praecepta 'de oratione

c. g. sqq.

1. ad exordia s. principia, 2. ad narrationem.

c. 7.

Haec pertinent

c. 8.

c. 9,

3. ad confirmationem et reprehensionem, ubi quaeritur a. de inventione locornm, a. in confirmatione, qui sunt 1. l o c i coniecturae. 2. definitionis. 3. rationis.

c. 10.

c. 11.

c. 12.

ft. i n reprehensione.

c. 13.

b. de tTactatione argumentorum.

c. 14.

4. ad perorationem, u b i agituc 1. de amplificatione verborum, c. 15. et rerum, c. 16. 2.'de enumeratione.

c . 17.

III. Praecepta de quaestionibus

c. 18. sqq. quarum duo

sunt genera, infinitum s. p r o p o s i t u m , cuius duo sunt genera, a. c o g n i t i o n i s , u b i quaeritur 1. sit aliquid necue? c. 18. in eoque praeterea a a. possitne aliquid'effici b b . quemadmodum quidque fiat

S U M M A K I U M , 2. q u i d sit.

c. 19.

a a. aliud an idam sit b b . descriptio generis. 3. quale sit a a. s i m p l i c i t e r : h o n e s t u m , u t i l e , a e q u u m b b. ex c o m p a r a t i o n e : q u i d honestius, util i u s , aequias. b . actionis.

c. 20.

a a. ad rationera o f f i c i i b b. ad sedandos animos. 2. f i n i t u m s. causa, j . exornatio,

c. 20.

H u i u s genera sunt

c u i u s q u u m sint plura et varia ge-

nera , h i e tantum spectantur landandi v i t u p e randique rationes.

c. 21 - 23.

S. genus deliberativum, i n q u o p r i m u m quaeritux a. q u i d suasoribus agendum sit 1. de u t i l i t a t e , c. 25. 26. 2. de ratione efficiendi. b . quid dissuadentibus,

c. 27.

c. 28*

c. quid utrique c o m m u n e sit. 3. genus i u d i c i a l e ,

c. 29. sqq. i n q u o

1. quaedam ante i u d i c i u m agenda, c. 29. 2. i n ipsis i u d i c i i s . a. v e l f a c t u m

c. 30. sqq.

negandum

b. v e l negandum q u o d

fatearis

factum

earn r i m h a b e r e , et i d esse q u o d

esse

adver-

sarius c r i m i n e t u r c. v e l r e c t u m esse q u o d f e c e r i s t dum.

demonstran-

S U M M A

R

IUM.

283

Hic prìmum universe exponitur disceptationis constituendae ratio,

c. 30. 31.

Deinde singulis eontrover-

siarum generibus qui loci sint proprii quaeritur; explica nturque 1. loci constitutionis coniecturali». 2. definitivae. 3. generalis,

c, 32 - 35.

c. 36. c. 37.

quibus adduntur ii qui in controversia de scripto et sententia, s. in constitutione legitim» occurrunt, quam Cicero

ante, quum genera controversiarum enumerare^

in numero haud posuerat.

c. 3Q. 39.

Epilogu» habet brevem de usu pliilosophiae academicae admonitionem.

c. 4°-

M. T IT L L I I

CICERONIS D £

PAR T I T I O NE

ORATORIA

DIALOGUS.

Cicero Filius. Studeo, mi pater, Latine ex te audire ea, quae mihi tu de ratione dicendi Graece tradidisti; si modo tibi est otium, et si vis. Cicero Pater. An est, mi Cicero, quod ego malim, quam te quam doctissimum esse? Otium autem primum est summuir., quoniam aliquando Roma exeundi potestas data est; deinde ista tua studia vel inaxiinis occupationibus meis anteferrem libenter. F. Visne igitur, ut tu me Graece soles ordine interrogare, sic ego te vicissim eisdem de rebus Latine interrogem? P . Sane placet. Sic enim et ego te meminisse intelligam, quae accepisti; et tu ordine audies, quae requires. F. Quot in partes distribuenda est omnis doctrina dicendi?

PART ITIONES ORATORÏAE. CAP. x. 2.

2 85

P. In très. F. Cedo tjuas ? P. Primum in ipsam vim oratoris, deinde in orationein, turn in quaestionem. F. In quo est ipsa vis? P. In rebus, et verbis. Sed et res, et verba invenienda sunt, et collocanda. Proprie autem in rebus invenire, in verbis eloqui dicitur. Collocare autem, etsi est commune, tamen ad inveniendum refertur. Vox, motus, vultus, atque omnis actio, eloquendi comes est, earumque rerum omnium custos memoria. F. Quid? orationis quot sunt partes? P. Quatuor. Earum duae valent ad rem docendam, îiarratio et confirmatio. Ad ¿mpellendos animos duae, principinin et peroratio. F. Quid? Quaestio quasnam habet partes? P. Infinitam , quam c o n s u l t a t i o n e m appello , et definitrtin, quam c a u s a m nomino. 2. F. Quoniam igitur invenire primum est oratoris, quid quaeret? P. Ut inveniat, quemadmodum fidem faciat eis, quibus volet persuadere, et quemadmodum motum eorum animis afferat. F, Quibus rebus fides f i t ? P. Argumentis, quae ducuntur ex locis, aut in re ipsa insitis, aut assumtis. F. Quos vocas locos? P. E o s , in quibus latent argumenta.

CICERONI^

F. Quid est argumentum? P. Probabile inventuin ad faciendam fidem. F. Quomodo igitur duo genera ista dividis? P. Quae sine arte putantur, ea remota appello, ut testimonia. F. Quid insita? P. Quae inhaerent in ipsa re. F. Testimonioruin quae sunt genera? P. Divinum, et humanuni. Divinum, ut oracula, ut auspicia, ut vaticinationes, ut responsa sacerdotum , haruspicum , coniectorum. Humanuni, quod spectatur ex auctoritate, et ex voluntate, et ex oratione, aut libera, aut expressa ; in quo insunt scripta, pacta, promissa, iurata, quaesita. F. Quae sunt quae, dicis, insita? P. Quae infixa suut rebus ipsis, ut definitio, ut contrarium, ut ea, quae sunt ipsi contrariove eius aut similia, aut dissiinilia, aut consentanea, aut dissentanea ; ut èa, quae sunt quasi coniuncta, aut ea, quae quasi puguantia inter se; ut earuin rerum, de quibus agitur, causae, aut causarum eventus, id est, quae sunt effecta de causis ; ut distributiones, ut genera partium, generumve partes , ut priinordia rerum et quasi praecurrentia, in quibus inest aliquid argumenti; ut rerum contentiones, quid maius, quid par, quid minus sit, in quibus aut naturae rerum, aut facultates comparantur. F. Omnibusne igitui ex his locis argumenta tumemus ?

PARTITIONES ORATORIAE. CAP. 2. 3.

afi7

P. Immo vero scrutabimur et quaeremus ex omnibus; sed adliibebimus iudiciuin, at levia semper reiiciamus, nQnnuuquam etiam praetennittamus non necessaria. F. Quoniam de fide respondisti, volo audire de motu. P. Loco tu quidem quaeris, sed planius quod vis explicabitur, quum ad orationis ipsius quaestionumque rationem venero. 3. F. Quid sequitur igitur? P. Quuin in veneris , collocare. In infinita quaestione, ordo est idem fere, quern exposui, locoi'um ; in definita autem adhibenda sunt ilia etiam, qua,e ad motum aniinorum pertinent. F. Quomodo igitur ista explicas? P. Habeo communia praecepta fidem facien.di et cómmovendi. Quoniam fides est firma opinio, inotus autem, animi incitatio aut ad voluptatcm, aut ad molestiam, aut ad metum, aut ad cupiditatem: (tot enim sunt motus genera, partes plures generum singulorum:) oinnem collocationem ad finem accommodo quaestionis. Nam in consultatione propositus est finis, fides : in causa et fides, et motus. Quare quum de causa dhtero, in qua est utrumque propositum, de utroque dixero. F. Quid habes igitur de causa dicere? P. Auditorum earn genere distingui. Nam aut auscultator est modo qui audit, aut disceptator, id e s t , rei sententiaeque moderator: ita, ut aut

288

C I C E R O N I S

delectetur, aut statuat aliquid. Statuit autein .aut de praeteritis, ut iudex ; aut de futuris, ut senatus. Sic tiia sunt genera, iudicii, deliberationis, exornationis ; 1 quae, quia in laudationes maxime coniertur, proprium habet iam ex eo nomen. 4. F. Quas res sibi proponet in istis t rib us seneribus orator? o

P. Delectationem in exornatione : in iudicio, aut saevitiam, aut clementiain iudicis : in suasione, aut spem, aut reformidationem delibcrantis. F. Cur igitur exponis hoc loco genera controversiarum ? P. Ut rationem collocandi ad finem cuiusque accommodem. F. Quonam tandem modo? P. Quia, qui bus in orationibus delectatio finis est, varii sunt ordines collocandi. Nam aut temporum servantur gradus, aut generum distrib u t i o n s ; aut a minoribus ad maiora ascendimus, aut a maioribus ad minora delabimur; aut haec inacquali« varietate distinguimus , quuin parva magnis, simplicia coniunctis, obscura dilucidisi laeta tristibus , incredibilia probabilibus inteximus , quae ill exornationein cadunt omnia. F. Quid? in deliberatione quid spectas? P. Principia, vel non longa, vel saepe nulla. Sunt eniin ad audiendum qui d^liberant, sua causa parati. Nec multuin sane saepe narrandum est. Est enim narratio aut praeteritarum rerum, aut prae-

PARTITIONES ORATORIAE.

CAP. 4. 5.

289

praesentium ; sua&io autetn, futurarum. Quare ad fidem et ad motum adhibenda est omnis oratio. F. Quid? in iudiciis quae est collocatici? P . Non eadein accusatoris et rei; quod accusatoi' rerum ordinem prosequitur, et singula argumenta, quasi basta in manu collocata, vehementer proponiti concludit acriter , confirmât tabulis, decretis, testimoniis, accuratiusque in singulis cominoratur; indignationisque praeceptis, quae ad incitandos animos valent, et in reliqua oratione paululuin degrediens de cursu dicendi, utitur, et vehementius in perorando. Est eniin propositum, ut iratum elfi ci at iudicein. F. Quid faciendum est contra reo? P. , Omnia longe secus. Sumenda principia ad benevolentiam conciliandam. Narrationes a ut ajnputandae, quae laedunt, aut relinquendae , si totae sunt molestae. Firmamenta ad tidem posita , aut per se diluenda, aut obscuranda, aut degressionibus obruenda. Ferorationes autem ad misericordia m conferendae. F. Semperne igitur ordinem collocandi, quein. Tolumus, tenere possum us? P . Non sane. Nam auditorum aures moderantur oratori prudenti et provido ; et quod respuunt, immutanduin est. 5. F. Espone deinceps, quae ipsius orationis verborumque praecepta sint. P . Unum igitur genus «st eloqueudi sua sponte Cit. Rhetor.

Vol. III.

19

figo

G I C E R O N I S

fusum; alterum versum, atque mutatura. IUius prima vis e»t in siinplicibus verbis; in coniunctis secunda. Simplicia invenienda sunt ; coniuncta, collocanda sunt. £t simplicia verba partim nativa sunt, partim reperta. Nativa ea, quae significata aunt sensu ; reperta, quae ex his facta sunt, et iiovata aut similitudine, aut imitatione, aut inflexione, aut adiunctione verborum. Atque etiam est haec distiijctio in verbis: altera, natura; tractation«, altera. Natura, ut sint alia sonantiora, grandiora, laeviora, et quodammodo nitidiora, alia contra. Tractatione autem, quum aut propria sumuntur rerum vocabula, aut addita ad noinen, aut nova, aut prisca, aut ab oratore modificata et inflexa quodammodo ; qualia sunt e a , quae transferuntur, aut immutantur, aut ea, quibus tanquam abutimur, aut ea , quae obscuramus, quae incredibiliter tollimus, quaeque mirabilius, quam seimonis consuetudo patitur, orna m us. 6. F. Habeo de siinplicibus verbis; nunc de coniunctione quaero. P. Numeri quidam sunt in coniunctione servandi, consequutioque verborum. Numeros aures ipsae metiuntur, ne aut non co m pleas verbis, quod proposueris, aut redundes. Consequutio autem, ne generibus , numeris, temporibus, personis, ca» gibus perturbetur oratio. Nam, ut in simplicibus verbis, quod non est Latinum: sic in coniunctis, quod non est consequens, vituperandum est.

PARTITIONES ORATORIAE.

CAP. 6.

291

Communia autem simplicium coniunctorumcjue sunt haec quinque quasi lumina , dilucidum, breve» probabile, illustre, suave. Dilucidum fit usitatiS verbis, propriis, dispositi«, aut circumscriptions conclusa, aut intermissione, aut concisione verborum. Obscurum autem, aut longitudine, aut contractione orationis, aut ambiguitate, aut inflexione atque immutatione verborum. Brevitas autem conficitur simplicibus verbis, semel unaquaque re dicenda, nulli r e i , nisi, ut dilucide dicas, serviendo. Probabile autem genus est orationis, si non nimis est comtum atque expolitum, si est auctoritas et pondus in verbis, si ¿ententiae vel graves, vel aptae opinionibus hominum et moribus. Illustris autem oratio est, si et verba gravitate delecta ponuntur, et translata, et superlata, et ad nomea adiuncta, et duplicata, et idem significantia, atque ab ipsa actione atque imitatione rerum non abhorrentia. Est enim haec pars orationis, quae rem constituât paene ante oculos. Is enim maxima sensus attingitur; sed ceteri tamen, et maxime mens ipsa moveri potest. Sed quae dicta sunt de oratione dilucida, cadunt in hanc illustrera omnia. Est enim plus aliquanto illustre, quam illud dilucidum. Altero f i t , ut intelligamus, altero, ut videre videamur. Suave autem genus erit dicendi, primum elegantia et iucunditate verborum sonan-' tium et laevium ; deinde coniunctioue, quae neque asperos babeat concursus, neque disiunctos atque

292

CICERONI^

hiantes; et sit circumscripta non longo anfractu, sed ad spiritimi vocis apto, habeatque similitudinem aequalitatemque verborum, tum ex contrariis sumtam verbis, tum ut crebra crebris paria paribus respondeant, relataque ad -idem verbuin, et geminata , vel etiam saepius iterata ponantur, constructioque verborum tum coiiiunctionibus copuletur, tum dissolutionibus relaxetur. Fit etiam suavis oratio, quuin aliquid aut invisum, aut inauditum, aut novum dicas. Delectat enim quidquid est admirabile, maximeque movet ea, quae motuin aliquem animi miscet, oratio, qua/eque significat oratoria ipsius amabiles mores, qui exprimuntur, aut significando iudicibus animo humano aó liberali, aut infiexione sermonis, quum aut augendi alterius, aut minuendi sui causa, alia dici ab oratore, alia existimari videntur, idque comitate fieri magis, quam vanitale. Sed multa sunt suavitatis praecepta, quae orationem aut magis obscuram, aut minus probabilem faciunt. Itaque etiam hoc loco nobis est ipsis, quid causa postulet, iudicandum, F. Reliquum est igitur, ut dicas de conversa oratione atque mutata. P . Est itaque id genus totuin situm in commutatione verborum : quae simplicibus in verbis ita tractatur, ut aut ex verbo dilatetur, aut in verbum contrahatur oratio. Ex verbo, quum aut proprium, aut idem sigmficans, aut factum ver-

PARTITIONES

ORATORIAE.

CAP. 6. 7.

293

bum in plura verba diducitur. In verbum autem contrahitur oratio, cum aut definitio ad unum verbum revocatur, aut assumta verba removentur, aut in circuitus diriguntur, aut in coniunctione fit unum veibum ex duobus. In coniunctis autem verbis triple* adhiberi potest commutatio, non verborum, sed ordinis tantummodo : u t , quum semel dictum sit directe, sicut natura ipsa tulerit, invertatur ordo, et idem quasi sursum versus retroque dicatur; deinde idem intercise atijue periniste. Eloquendi autein exercitatia maxime in hoc toto convertendi genere versatur. 7.

F.

Actio igìtur sequitur, ut opinor.

P. Est ita ; quae quidein oratori et cum rerum et cum verborum momentis commutanda maxime est. Facit enim et dilucidam orationem, et ilUistrem, et probabilem, et suavem, non verbis, $ed varietate vocuin, motu corporis, vultu, quae plurimum valebunt, si cum orationis genere consentient, eiusque vim ac varietatem subsequentur. F.

Num quidnam de oratore ipso restat?

P . Nihil sane, praeter memoriam., quae est gemina literaturae quodammodo, et in dihsimili genere persimilis. Nam ut ilia constat ex notis literarum, et ex eo , in quo imprimuntur illae notae : sic confeetio. memoriae , tanquam cera, locis utitur, et in his imagines, nt literas, collocai.

294

CICERONIS

Q. F. Quoniäm igitur vis oratoris omnis exposita est • quid habes de orationis praecepti» dicere ? P. Quatuor esse eins partes; quarum prima et postrema ad motum animi valet. Is enim initiis est et perorationibus concitandus. Secunda, narratio, et tertia, confirmatio, fidem facit oratioui. Sed amplificatio quamquam habet proprium locum, saepe etiam primum, postremum quidem fere semper; tampn reliquo in cursu orationis adhibenda est, inaximeque quum aliquid aut confirmatum est, aut reprehensum. Itaque ad fidem quoque vel plurimum valet. Est enim amplificatio vehemens quaedam argumentatio, ut ilia docendi causa sit, haec commoveiidi. F. Ferge igitur ordine quatuor istas mihi partes explicare, P. Faciam, et a principiis primum ordiar. Quae quidem ducuntur aut ex personis, aut ex rebus ipsis. Sumuntur autem trium rerum gratia: ut amice, ut intelligenter, ut attente audiamur. Quorum primus locos est in personis nostris, disceptatorum, adversariorum; e quibus initia benevolentiae conciliandae comparantur, aut meritis nostris, aut dignitate, aut atiquo genere yirtutis, et roaxime liberalitatis, officii, iustitiae, fidei; contrariisque rebus in adversarios conferendis, et cum iis, qui disceptant < aliqua coniunctionis aut causa aut spe significanda; et, si in nos aliquod

PARTITIONES ORATORIA®. CAP. 8- 9-

295

odium offensiove concitata sit, tollenda ea minuenda ve, aut diluendo, aut estenuando, aut competi* bando, aut deprecando. Intelligenter autem ut audiamur, et attente, a rebus ipsis ordiendum est. Sed facillime auditor discit, e t , quid agatur, intelligit, si couiplectare a principio genus naturamque causae, si definias, si dividas, si neque prudentiam eius impedias confusione partium, nec memoiiain multitudine ; quaeque mox de narratione dilucida dicentur, eadem etiam hue poterunt recte referri. Ut attente autein audiamur, trium rerum aliqua consequemur. Nam aut magna quaedam propoueinus, aut necessaria, aut coniuncta cum ipsis, apud quos res agetur. Sit autem hoc etiam in praeceptis, ut, si quando tempu6 ipsum, aut res, aut locus, aut interventus alicuius, aut interpell a t e , aut ab adversario dictum aliquod, et maxime in perorando, dederit occasionem nobis, ut dicamus aliquid ad tempus apte, ne derelinquainus : • t , quae suo loco de amplificatione dicemus, multa ex his poterunt ad principiorum praecepta transferri. 9. F. Quid? in narratione quae tandem conservanda 'sunt? P. Quoniam narratio est rerum explicatio, et quaedam quasi sedes ac fundamentom constituendae fidei, ea sunt in ea servanda maxime, quae etiam in reliquis fere dicendi partibus ; quae partim sunt necessaria, partim assumta ad ornandum. Nam ut

C I C E R O N I S dilucide probabiliterque iiarremus, necessarium est; sed as&umamus etiam suavitatem. Ergo ad dilucide iiarvaudum eadem ilia superiora explicandi et illustrandi praecepta repetetnus, in quibus est brevitas ; eaque saepissime in narratione laudatur, de qua supra dictum est. Frobabilis autem erit, si personas, si temporibus i si locis ea, quae narrabuntur, consentient; si cuiusque facti et eventi causa ponetur; si testata dici videbuntur, si cutn hominurn opinione, yel auctoritate, si cum lege, cum inore, cum religione coniuncta ; si probitas liarrantis sígnificabitur, si autiquitas, si memoria, si Oi'ationis V e r i t a s , et vitae fides. Suavis autem narratio ebt, quae habet ijdmirationes, exspectationes, exitus inopinatos, interposita colloquia personarum, rectus ftnimorum , dolores , iracundias , metus, laetitias, cupiditates. Sed iam ad-reliqua pergamus. io. F. Nempe ea sequuntur, quae ad faciendam fidem pertinent. JP. Ita est ; quae quidem in confirmationem et in reprehensionem dividuntur. Nam in confirmando nostra probare voluinus : in reprehendend o , redarguere contraria. Quoniam igitur omne, quod in controversiam yeiiit, id aut sit, necne, aut quid sit, aut • quale sit quaeritur : in primo coniectura valet, in altero definitio, in tertio ratio. F, Teneo istam distributionem. Nunc coniecturae locos quaero.

PARTITIONES ORATORIAE.

CAP. 10.

£97

P . In verisimilibus, et in propriis rerum notis posita est tota. Sed appelleinus docendi gratia verisimile, quod plerumque ita f i a t ; u t , adolescentiam procliviorem esse ad libidinem. Propriae autem notae argumentum, quod nunquain aliter f i t , certumque declarat, ut fuinus ignem. Verisimilia reperiuntur ex partibus et quasi inembris narrationis. Ea sunt in personis, in locis, in temporibus, in factis, in eventis, in rerum ipsarum negotiorumque naturis. In personis naturae primum spectantur , valetudinis, figurae, virium, aetatis, mariuin, femitiarum ; atque haec quidem in corpore ; animi autein, aut quemadmodum affecti sint, viitutibus, vitiis, artibus, inertiis ; aut quemadmodum commoti, cupiditate, metu, voluptate, molestia. Atque haec quidem in natura. In fortuna, genus, amicitiae, liberi, propinqui, atfuies, opes, honores, potentates, divitiae, libert a s , et ea, quae sunt iis contraria. In locis autem et ilia naturalia : maritimi an remoti a mari ; plani an montuosi; laeves an asperi; salubres an pestilentes ; opaci an aprici ; et ilia fortuita : culti ail inculti; celebres an deserti; coaedificati an vasti; obscuri an rerum gestarum vestigiis nobilitati ; consecrati an profani. In temporibus autem, praesent i a , et praeterita, et futura cernuntur. In his ipsis, vetusta, recentia, instantia, paulo post, aut aliquando futura. Insunt etiam in temporibus ilia, quae teinporis quasi naturam notant, ut hiem6,

298

OICERONIS

ver, aestas, autamiius ; aut anni tempora, ut inensis, ut dies, ut nox, hora, tempesta»; quae sunt naturalia : fortuita autem « sacrificia, festi dies, nuptiae, lam facta et eventus aut consilii sunt, aut imprudentiae ; quae est aut in casu, aut in quadam animi permotione : casu, quum aliter cecidit, ac putatum sit; permotione, quum aut oblivio, aut error, aut metus, aut aliqua cupidità tis causa perinovit. Est etiam in imprudentia necessitas poneuda. Rerum autem bonarum et malarum tria sunt genera. Nam aut in auimis, aut in corporibus, aut extra esse possunt. Huius igitur materiae, ad argumentum snbiectae, perlustrandae animo partes erunt omnes, et ad i d , quod agetur, cx singulis coniectnra capienda. Est etiam genus argumentorum aliud, quod ex facti vestigiis suinitur, ut telum, cruor, clamor editus, titubatio, permutatio coloris, oratio inconstans, tremor, et eorum aliquid, quod sensu percipi possit; etiam si praeparatum aliquid, si communicatum cum aliq u o , si postea visum, auditum, indicatum. Verisimilia autem partim singula movent suo pondéré, partim, etiamsi videntur esse exigua per se, multum tamen, quum sunt coacervata, proficiunt. Atque in his verisimilibus insunt nonnunquam etiam ceitae rerum et propriae notae. Maximam autem facit fide m ad similitudinem veri, priinum exemplum ; deinde introducta rei similitudo ; fabula etiam noununquam, etsi est incredibiiis, tamen homines commovet.

PARTITIONES ORATORIAE.

CAP. ix. 12.

299

i t . F. Quid? definitionis quae ratio est et quae via ? P . Non dubium est id quidem, quin definitio genere declaretur, et proprietate quadam, aut etiam communium frequentia, ex quibus, proprium quid sit, eluceat. Sed quoniam de propriis oritur plerumque magna dissensio, definiendum est saepe ex contrariis, saepe etiam ex dissimilibus, saepe ex paribus. Quamobrem descriptiones quoque sunt in hoc genere saepe aptae, et enumeratio consequentium, inprimisque commovet explicatio vocabuli ac nominis. 12. F. Sunt exposita iam fere ea, quae de facto, quaeque de facti appellatone quaeruntur. Kemp e igitur ea restant, quae, quum factum constet, et nomen, qualia sint yocatur in dubium. P. F.

Est ita, ut dicis. Quae sunt igitur in eo genere partes?

P. Aut iure factum, depellendi aut ulciscendi dolors gratia, aut pietatis, aut pudicitiae, aut religionis, aut patriae nomine, aut denique necessitate , inscitia, casu. Nam quae motu animi et perturbatione facta sine ratione sunt, ea defensionem contra crimen, in legitimis iudiciis, non habent, in liberis disceptationibus habere possunt. Hoc in genere, in quo, quale sit, quaeritur, iure, et recte necne factum sit, quaeri solet; quorum disputatio ex locorum descriptione sumenda est.

500

C I C E R O N I S

13. F. Agesis ergo, quoniam in confirmafioliem et reprehensionem diviseras orationis fidein, et dictum de altero est : expone nunc de repreheudendo. P . Aut totum est negandum, quod in argumentatione adversarius sumserit, si fictum aut falsum esse possis docere ; «ut redarguenda ea, quae pro verisiinilibus suinta sunt: primum dubia suinta esse pro certis; deinde etiam in pei>picue falsis eadem posse dici; tum ex iis, quae sumser i t , lion effici, quod velit. Accidere autein oportet singula ; sic universa frangentur. Commemoranda sunt etiam exempla, qmbus simili in dibputatione creditum 11011 sit; tum conquerenda conditio communis periculi, si ingeniis hominum criminosoruin sit exposita vita inuocentium. 14* F. Quoniam, unde inveniuntur quae ad fidem pertinent, habeo, queinaduiodum in dicendo singula tractentur, exspecto. P. Argumcntationem est argument! explicatio, F.

quaerere videris,

quae

Plane istuc ipsum desidero.

P . Est ergo (ut 6upra dictum est) explicatio argument!, argumentatio ; sed ea conficitur, quum sumseris aut non dubia, aut probabilia, ex quibus id efficias, quod aut dubium, aut minus probabile per se videtur. Aigumentandi autem duo sunt

PARTITIONES ORATORIAE.

CAP. 14.

301

genera, quorum alteram a4 {Idem directo spectat ; alteruin se inilectit ad motum. Dirigitur, 3

Sed bene R uhnkentus hist. crit. orat.

gr. p . L X I I . m o n u i t n u l l u m hie poetae locum esse, q u u m Cicero tlicat Isocratem ea fJoiuisse g l o r i a , quam jiemo quidem dicendi magister suo itvdicio sit postea quutus.

conse-

N i h i l o secius falsam lectiouem po'ita Ernestius

ne admonito quideni lectore p r o p a g a v i t ; i u r e propterea notatns a doctissimo censure, eodem tamen aequissimo, i n Bibl. critica Vol. I. pag. 25. Pag. 19. v. 1. dedita

opera — N o n est quod h o c c u m

Schneidero abesse malis.

Nam eo sublato et sententia

debilior fieret, ct numerus languesceret. Pag. it). v. 3c m i t t i t u r quam.

qunm

aut

ratione

aliqua — Gu. 1. a.

Priscianus h. 1. ita excitat:

natura magis tunc, casuque nonnunquam,

Verumtamen

haud ratione

qua aut ulla observatione

fiebat.

veruntamen

tunc casu nonnunquam

natura magis,

ratione • aliqua aut ulla observatione Pag. 19. v. 5.

constructions

ali-

X11 Victor, sic l e g i t u r : quam aut

fiebat.

— Victor. Camerar. cir-

*urns crip tione. Pag. 19. v. 6. comprehendit tludit

concluditque

— Gu'. 1. con-

comprehenditque.

Pag, 19. v. 7. circumscripta — Gu. 2. conscripta. Victor. Camerar.

constricta. Cap.

XI.

Pag. 19. v. 16. et in quo nihil admodum go et cui nihil admodum nihil

admodum

dum desit,

desit.

desit. Gu. 2.

Gu. 1. et

in quo

desit — Vulet cui in nihil

quod Heucingero auctere praetulimus.

quo

admoEt

I N

M

sic iam ed. Omnib.

C I C E R O N I S Cf. de Orat. I I I . 4. extr. ubi dicitur :

ut neque in Antonio deesset hie ornatus. Pag. ig. v . 22. nihil ornatum vel verborum gravitate vel sententiarum — Gothofredi coniectura vel verborum granditate , vel sententiarum gravitate admitti non potest, quia iam praecesserat, nihil contra grande. Pag. ig. v . 26. aliique plures — L a m b i n .

aliique com-

plures. Pag. 19. Vi £7. ut opinio mea Jert — Gu. 2. ut opinio nostra fert. Pag. 20. v . 4- non t am armis insti tutus, quam palaestra — L a m b i n u s dedit palaestrae.

Sic Cicero rem ad quam in-

stitutus esset Demetrius designasset ; nempe eum se exercuisse institutumque fuisse ad genus

dicendi epidicti-

c u m , non ad f o r e n s e ; quemadmodum de Orat. I. c. 18. nitidum quoddam genus fist verborum et laetum, sed palaestrae magis et olei, quam huius civilis turbae ac fori. stat tamen altera lectio palaestra

Prae-

N a m etiam paulo post

Cicero de ipsa institutione D e m e t r i i seu de eius rations discendi ac studio l o q u i t u r , quum dicit:

Processerai —

non ut e militari tabernaculo, sed .ut e Theophrasti — umbraculis.

Itaque significai Demetrium non tam eloquentiam

forensem , quam epidicticam didicisse. Pag. 20. v . 1 1 . perstringeret — Hanc Gu. 1 . lectionem vulgatae perfringeret una cum Sclmeidero iudicavi.

praeferendam

Apte is compaTavit locum cap. X C I I . consula-

tusque meus, qui illuni primo leviter perstrinxerat, i, e. pupugerat, recteque monuit, aculeos,

q u i paulo post h. 1.

m e m o r a n t u r , verbo pcrsti ì n g a c putius convenire.

B R U T U M. P a g . 20. v . n .

C A P . 9. 10. 1 1 .

tantum ut — Gu. 1 . 2. et tantum ut.

Illa s c r i p t u r a , quam Guiliolmius Ernestiusque praeiver u n t , melior. Cap.

X.

Pag. 20. v . 16. vel in ea ipsa urbe — Optimo sic emendavit Heusingerus. uterque.

V u l g . ut in ea ipsa urbe;

et sio Gu.

Ernesti delevit ut.

Pag. 20. r . 27.

Ulyssi — Gu. 2. Ulixi,

ut ed. Omnib.

I11 Gu. i . deest locus. Pag. 2 1 . v . 6. astricta — G u . 1 . Cap. Pag. 2 1 . v . 25. ementiri tir i et in

XI.

in historiis

— Camerar. men-

historiis.

Pag. 22. v . 6. A l . ad

astructa.

ai

ornatum — E d . Omnib. ad

ortum.

ornandum.

Pag. 22. v . 6.

Quare,

Omnib. quare quoniam quare quoniam

tibi

quoniam tibi ita tibi quadrant.

ita quadrat — E d . Víctor. Camelar.

quadrat.

Pag. 22. v . 7. et Coriolano

— L a m b i n . et in

Coriolano.

Verius fortasse. Pag. 22. v . 19. Athenae 'uavitatem

Huius

suavitate

— Gu. 1 . 2. hilaratae

máxime

Atlienae

hilaratae

sunt.

sunt

Quam liic

appellet, plañe intelligitur e cap. 6. Partit. ora-

toria*. ubi suave repugnat i g i t u r ,

genus

dicendi fusius exponitur.

Non

quod Cicero O f f i c . I. 30. ait summam

auctoritatem p e riclem esse consequutum sine ulla hílaritate.

Hilaritas enim i n ioeis et íacetiis spectatur, a qui-

16

IN

C l C E R O N I S

bus abhorrebat Periclis ingenium. eius v i t a , Sapòv

Quare Plutarchu» in

ròv 'Xóyov injììj'Kòv tlptv,

òjcÀiJii/s x a i navovpyov

jrpostiìtrov svsratfis suavitatem

aSpvirrps

i n q u i t , naì

Ka-

jìaùjjLo'Xopias, &Wà

xai

sis y¿Á.u>ra.

Qiiam li. 1.

dixit C i c e r o , earn alibi de Orat. III. 34.

le-

porem appellai. Cap. Pag. 22. v . 28- Itaque

XII.

ait Aristóteles

Corrado memoratam : ita ait Aristóteles,

—

Lectionem a

quasi verba prae-

cedentia essent ex Aristotelis libro versa,

iure reiecit

Ernesti. Pag. 23. v . 1. iudiciis repeterentur — Gu. 2. re-peterentur iudiciis.

1 Pag. 23. v . 2. et controversiis nata — Ed. O m n i b . aliae-

que, ut Victor, et controversia natura. V u l g . ut Camerar. it controversa natura,

quod Ernesti, si sanum esset, si-

gnificare posse putabat, Siciliani natura proclivem ad controversias fuisse.

A t q u i hic sensus, etsi veros et neces-

sarius, nuirb modo per Latinitatem verbis natura e x p r i m i potest.

controversa

Itaque nihil melius est Iacobsii

emendatione, per literas mecum communicata, quam in ordinem recipere nullus dubitavi.

Gens controversiis nata

recte dicitur ad controversias proclivi».

Ceterum Schnei-

derus difficultatem vulgatae lectionis transpositione sub' levabat, hoc modo : quum,

sublatis

res -privatae longo

controversiis et

terentur,

intervallo

turn primum,

in Sicilia

iudicii'

quod, esset acuta ili" oens

arttm et praecepta Siculos —

tyrJtnnis, natura,

conscripsisse. Pag.

B R U T Ü M.

CAP.

P a g . 23. v . 8- appellentur

—

Pag. 25. v . 1 3 . Imbuisse

conscripta

17.

*7

Camerar.

appellabantur.

— Ilactenus e x A r i -

stotele retulic C i c e r o ; seijuentia, quo neminem, didem auctorem Vili. tulisse,

referuntur.

Locus

ad T h u c y -

est de bello P e l o p .

Quae deinde s e q u u n t u r : nam Lysiam r u r s u s e x A r i s t o t e l i s l i b r o de artibus

—

trans-

Ilhetorum

de-

Omissum

aliit

prompta. P a g . 2 3 . v . 22.

scribere

autem

aliis

—

G u . 1 . 2. P a g . 23. v . 2 3 . sed, cium

quum

— Non

vocaretur

ipse in invidiam additili' saepe circumveniretur.

ipse,

ipse

¡n

iudisaepe

S i hoc C i c e r o v o l u i s s e t , sim-

vocaretur.

p l i c i t e r scripsisset : in

ex eo — saepe

placet E r n e s t i i coniectura : invidiam

vocaretur.

r e s p i c i u n t u r v e r b a : quo

Quia

autem

quis

indicio

Ceterum n e c Isocratis de ea re s i l e n t i u r a ,

neo P l u t a r c h i t e s t i m o n i u m ,

q u i bis tantum I s o c r a t e m i n

i u d i c i u m v o c a t u m esse s c r i b i t ,

eo v a l e t , u t a

vulgata

circumveniretur

— Go-

h. 1. lectione d i s c e d e n d u m sit. P a g . 2 3 . v . 24* 9uo

quis iudicio

t h o f r . citat lectionern : quo

quit

I d h o c loco aptius v i d e t u r .

in iudii.io

Iudicio

circunweniretur.

circumvenire

aliquem.

est accusationem s. c r i m e n c o n f i a r e , q u o ille c o n d e m n e tur.

Ita C i c . or. p r o Cluent. c. 6{J. init.

tem aliquis

circumvcnitur,

quum

In iudicio

ei adversarius

au-

insidias

n e c t i t , c a l u m n i a quadam , v e l artibus i l l i c i l i s . P a g . 23. v . 26. ad artes

componendas

— A iVIs. C o r r a d i

tino item que L a m b i n i altero aberat componendas.

Id au-

tem recte defendit E r n e s t i u s , u t e G r a e c o e x p r e s s u m ; Nut. in Cic. Rhetoric.

Vol.111.

2

IN

»8 »iqnidem

C I C E R O N I S

etiam Plutarclius in Isocrate narr at auetorci

quosdam dicere eiun rijcvus

avfytfpufévai.

Cap. Pag. 23. v. 28. artisque fontes

Et

vides

XIII.

Graeciae —

quidem

oratorum -partus,

V u l g o legebatur :

quidem oratorum partus fontesque

Et

Graeciae

vides, in quo acute qui-

dam üvnestius sensit non bene convenire partus et

fontes;

minus feliciter autem postremum vocabulum in

foetus

mutandum censuit, qua tautologia n i h i l esset frigidius. Itaque potius correxi artisque fontes. munì

docuerat

c. i o

11.

Nam Cicero pri-

qui primi fuissent Graeciae

oratores; deinde c. 12. artis rhetoricae fontes inde a Corace et Tisia repetierat. Pag. 24. v . 9.

suspicari

übet

—

Gu. t. 2.

suspieari

lubet. Pag. 24. v. 19. ut se externis obliner&t moribus — Oninib. ut se externis obtinere

moribus.

Pag. 24. v . 20. omnemque illam subtilitatem ctionis — Sic e coniectura Ernestii rescripsi. enim omnemque illam salubritatem non potest, quia sequitur:

Ed.

jitticae

di'

Vulgatum

jétticae dictionis

et quasi Sanitätern.

ietti

Victor,

autem ei Camerar. omissa copula edidit quasi sanitatem. Fieri tamen etiam potest, ut Cicero scripserit: omnemque illam sinceritatem. in eius' oratione

Sic enim c. 55. de Cotta : Nihil nisi sincerum,

L a m b i n u s v i t i o vulgatae sic medebatur,

ut deleto salu-

britatem scriberet ; omnemque Ulani Attiene dictionis sanitatem.

erat

nisi siccum atque sanum. quasi

B R D T U M .

C A P . 13. 14.

Pag. 24. r . 21. ac tingitani paene dedisceret — Vulgo ac loqui paene dedisceret. At quinti liic agatur de Asiatico genere dicendi, quod nimia verborum copia redundabat, dici non poterai, eo ¿evenisse illorum oratorum eloquentiam , ut lonui paene dedisceret. Nam qui loqui dediscit, 19 obmutescit. At illi ab Attico dicendi genere ad Asiaticum desciscebant ; li. e. alia quadam quasi lingua loquentes, pristinain lingnam dediscebant. Jtaque prò loqui fidenter substitui linguam. Ceterum in Ed. Omnib. ac loqui paene descisceret. Pag. 24. v. 26. Juerunt non necessaria — Ed. Omnib. fuerunt necessaria. Cap.

XIV.

Pag. 25. v. 17. quum plebes — Gu. 1 . quum. plebs. Pag. 25. v. ig. Anienis — Gu. 2. Arceonis. Ed. Omnib. Aneienonis. Pag. 25. v. 26. incitatam — Gu. 1. incitandam. Pag. 25. v. 27. mitigaverit — Lambin. mitigarli. Pag 25. v. 2g. revocaverit — Gu. 1. Lambin revocarle. Pag. 26. V. 1. ad Pyrrhum — Gu. 1. ad Pyrrhunt regeni. Pag. 26. v. 6.. de plebe consulem — Sic etiam Gu. 1. 2. Vulgatum olim consules iani Lambinus cum ilio permutavit. Et iam Aid. Iunt. Omnib. habebant consulem. Unus enim de plebe consul creatus erat, quem Appius Caecus non recipiebat. Pag. s6. v. 7- quod fuit permagnum — Gu. 1. 2. Ed. Omnib. Camera!', quod Juerit permagnum.

IN

SO

C I C E R O N I S

Pag. 26. v. 12. concitatione — Camerar. condone. Pag. 26. v . 2o. dividendo tulit — Victor. Camerar. dividendo tulerit. Pag. a5. v. 21. est interfectus — Victor; Camerar. sit interjectus, Pag. 26. v. 22. Q. etiam JVIaximus Verrucosus — L a m b . Q. etiam Fabius • Maximus Verrucosus. Cap.

XV.

Pag. 26. v. 26. Quern vero exstet — Camerar. qui vero extet. Pag. 26. v. eg. et idoneus quidem, mea sententia — Ed. Omnib. et idoneus, mea quidem sentrntia, v e i i u s fortasse. Pag 27. v. 6. Tuditano collega — Ed. Omnib. corrupt!) studio collegam. Male quoque Victor., Ore C'etegus Veturio collegao Philoni.

Pag. 27. v. 9. quae nunc quidem nulla est in plerisque ; V u l g . quae — Verissime sic emendavit Ileusingerus. nunc quidem non tam est in plerisque. Pag. 27. v. 13. aevum agitabant — Ed. Omnib. aevum agebant. Pag. 27. v . 14; flos delibatus — i. e. exqnisitus, ut m i r u m sit hoc v e i b u m coiiiectnris sol liei tat tim fuisse, quarum alia alia futilior est. Merula illibatus, alius, nescio q u i s . delibutus. Verbuvgius (quod v i x liomini sano i n nientem venire potuisse putes) delibratus ; nuper Purgold us delicatus proposuit, iambum sic pro spondeo hexametro obtrudi itesrius. Pag. 27. v . 19.

Suadaeque

medulla

— Ita scripsit En-

B R U T U M.

15. 16.

CAP.

niui, non et suada medulla, ut vulgo legitur apudGellium N o c t . Att. 1. X I I . c. 2. ubi Senecae iudicium

de his ver-

sibus carpit. Pag. 27. v . 25. labris,

in Perielio labris

— V i c t o r in

Perieli

rectius.

Pag. 27. v . 25. scripsit Eu-polis — in versiculi» ex eius comoedia jdtjfioi

ab A r â t o p h a n i s

Scholiaste ad v . 5 2 9 .

Acharnensium servatis. Kpári(>T0.i

o í r o s èytviT*

¿irÓTE irapé\9oi, 'Ennuibina

irosi

Tujcvs 'Aiyeip IleiSá)

énr¡Aei,

Tò nivrpov

"\iyitv èpoixEîs

"kéyaav virtpypti

pr'iToput.

fiiv,

irpà\ bé y'

ris ¿irenáStiTo

Oxirwis

àvSpwiraùV

cSsjrep oi 'yu9oî

TOÏSI

UTJTOV

xa i pióvot rwv

¿yK(iTtÁ.irre

t

rápti

psiXtaiv. pyTÓpcnv

rois

¿xpoaxfitvoit.

H o s versus reípexit Cicero de Orat. III 34. cuius in labris veteres comici, Athenis Jieri

etiam quum illi maledicerent (quod tum

licebat)

Lepo

tanique in eo vim fuisse,

rem

habitasse dixerunt.

sent, quasi acúleos quosdam

relinqueret.

men v i x credibile est Ciceronem lléiScò reddere voluisse. tatus Xápiv

Quo in loco talatine

Leporem

F o n a s s e alius Comicus Eupolidem imi-

in Perieli labris sedisse dixerat, nisi forte

Ciceronem i b i memoria fefellit. 1 , 82.

tan-

ut in eorum mentibus qui audis-

Ceterum cf. Quintil. X .

Plin. E p p . I. 2 0 , 7. ed. Gesn. Cap.

Pag. 2g. v . 1 3 . annis IX. 2. annis sex.

XVI. — Gii. 1 . annis quinqué.

Sed verum est annis novem.

Gu.

IN

£2

C I C E R O N I S

ad illustrandam

P a g . 2 8 . v . 24-

— V í c t o r ad

illustran-

dam. P a g . S8- v . 28- et a plebe

transitiones

— Recte sic L a m -

b i ó . E r n e s t i u s q u e c o r r e x i t v u l g . et ad plebem P a g . 28- V. 29. in alienum

G u . 1. in

P a g . 29. v . 1. a 1VP Tullo gerus.

V u l g . a M1

Pag. 29. v . 2.

— Sic emendavit Heusin-

Tullio.

patricius

cum Servio

S i c recte Gu. 1. 2. V i c t o r .

non

Vulg.

jere

P a g . 29. v . o. et quodam

inter ipsos,

cónsul

—

sunt — O p t i m e s i c

minus

I n G u . 1. e s t s i m p l i c i t e r non minus

orationibus,

Sulpicio

V u l g o consule, m a l e .

P a g . 29. v . 4- non minus multae G u . 2. e t V i c t o r .

transitiones.

alicuius.

multae

multae

verae

modo est nonnulla

i/ysiam

sunt.

sunt. in iis,

scil.

similitudo,

et C a t o n e m

E a m Atticus non concedit c. 85. P a g . 29. v . 15. delectet—

G u . 1 . 2 . delectat,

quod non

« p r e v e r i m , m o d o paulo ante e t i a m reponas consectantur. P a g . 29. v . 16.

sunt saepe

etiam

Cap.

XVII.

—

G u . 1. sunt

etiam

saepe.

P a g . 29. v . 25. oratorem P a g . 30. v . 6.

comisis

enim — sententiis,

A b e s t enim G u . i .

interdum

satis apertis — Q u a e v u l g o h i c a d d u n t u r : tum nimio acumine,

etiam

cum

ea i a m R i v i u s d e l e n d a c e n s u i t .

d u b i u m est ea h i c e g r a m m a t i c i

notatione

non

brevitate Nec

irrepsisse.

L a m b i n u s i n s u p e r ea d u o b u s codd. M s s . a f u i s t e teatatur.

Itaque e i e c i m u s .

B R U T U M. Pag. 30. v . 7. offecit tum r e q u i r i t u r ,

—

»7.

V u l g . officii.

Sed praeteri-

quum paulo post sequatur

Pag. 30. v 7. 8- offecit titudine

CAP.

orationis

Theopompus

suae —

omnibus Edd. ista:

abstraxit.

elatione atque al*

Post haec verba addunttir i n

quod idem Lysine

Demosthenes,

quibus manifesto milii visus sum i n t e r p o l a t o r s dam vestigia depreliendere. concisae quibus,

P i i m u m enim in L y s i a nec

sententiae neque non satis apertae

occutmnt,

lit T h e o p o m p u s T h u c y d i d i , Demosthenes

tuerit officere.

in

cuins-

D c i n d e paulo ante dictum eTat,

suos laudatoves habere, hie autem C a t o n i , T h u c y d i d i , amatores deesse dicitur. p o s t Cicero eos reprehendat,

po-

l.ysiam

ut Pliilisto et

Accedit quod paulo

qui l.ysiam et H y p e r i d e m

anient, Catonem fastidiant; unde perspicitur illam parent h e s i n , quod idem Lysiae consilio abhorrere.

Demosthenes,

plane a Ciceronis

Itaque religio mi hi f u i t ei diutius

i n tex'.u locum iniuria occupatum concedere. Pag. 30. v . 9. posteriorum

—

Ed. Omnib.

posterorum.

Sed v u l g a t u m recte aliis l o c o r u m exemplis e Cicerone excerptis defendit R i v i u s . Pag. 30. v . 10. Sed et in nostris inscitia est — ter intellexit

Heusingerus,

pai ticulam

Pruden-

et h. 1. otiosam

esse; idquo vet simplieiter delendum, vel reponendum sed id in nostris inscitia est.

In ed. O m n i b . l e g i t u r : sed

et in nostris inscitia est, et quod ipsi.

—

Pag. 30. v . 13. ne noverunt quidem — Sic L s m b i n u s edidit.

V u l g . non noverunt quidem.

c i t : hanc in. Catone non noverunt. lunt .esse et Lysiae,

laudo.

Heusingerus conieQuod

Hyperidae

vo-

I N

24

30. v . 15. Lambinns.

C I C E R O N I S

Sed cur nolurtt Catones — O p t i m e sic

V-ulgo m a l e :

Sed

h a b e t etiam Gu. uterque.

cur nolurtt

Ed. omnib.

Catonis,

Sed

quod

cur non

Ca-

tonis. Pag". 30. v . 17. '8- Atque solum.,

utinam

sed etiam sanguinem

—

verbum

aliquod

sanguini

non bene c o n v e n i r e t .

cabat: nec

Atque

quod

excidisse,

utinam

quia

sed

nec ossa

imitarentur Atticum

dicendi

etiam quod

hin

ossibus

H e u s i n g e r u s ita

imitarentur

ad ossa solum,

imitarentur,

Ernestio v i d e b a t u r

ad

et

expligenus,

sanguinem

attinet.

Schneiderus non male ad pictoris s i m i l i t u d i n e m

retulit,

formam corporis,

in eoque n o n ossa s o l u m sed

etiam sanguinem imitantis. Pag ^o. v . 25. et adde numeros; Rescribenduni:

et adde

et aptior

numeros,

sit oratio

ut aptior

sit

quod Ernesti affert e Ms. R e g . et sine causa n i m i r u m e x numeris sqq.

senten-

C f . Orat. c. 50.

H o c i b i d e m ait apud antiquos , ut apud C a t o n e m ,

n o n fuisse. et suaves bant

damnat;

praesertim i n conclusione

tiarum aptae e x o r i t u r genus OTationis.

—

oratio;

Nam

et verba

reperiebant,

sed

eligebant

et sententias

eas aut vinciebant

aut

graves exple-

parum.

Pag. 50. v . £4- ipsa verba compone, quod ne Graeci

et quasi

quidem veteres factitaverunt

—

coagmenta, Significat

C a t o n e m n o n d u m satis diligentem fuisse i n c o m p o n e n dis et stl-uendis v e r b i s , , ut neve asper e o r u m concursus, n e v e h i u l c u s essct, sed quodammodo vis;

coagmentatus

et lae-

quae sunt Ciceronis verba lib. III. de Orat. c. 43.

q u o c u m comparandum est-Oratorig ad M . B r u t u m C . 44- 45-

C A P . 17. 18.

B R Ü T Ü M .

Pag, 50. v. 29. quam sit utroque

25

genere crebro

distin-

0tus Cato — Víctor, quarn sit in utroque genere et creber et dístinctus

Cato. Cap.

XVIII.

Pag. 31. v. 7- quam in hac una dicendi quam in hac una arte dicendi. hac arte

dicendi.

Pag. 31. v. 13. pulchriora perfecta

— G u . 1. 2.

Ed. O m n i b . quam in una etiam Polycleti

— Gu. 1. 2. pulcriora

policliti

et iam -plañe

etiam plañe

per-

fecta. Pag. 31. v. 18. at in Echione — Vulg. d'étione. L a m b i n u 8 ex R i v i i coniectura edidit Echione. net. O m n i b . Eetione 1, Nlentione.

At i a m E d . Ve-

Cod. Pala», et Cuiac. Etione.

D e Echione

Gu.

pictore loca veterum collegit

I u n i u s in Catalogo artificum. Pag. 31. v. 26. quos olim Fauni — Sunt versus E n n i i , q u o r u m partem etiam laudat Orat. c. 5 1 . Verba Fauni vatesque canebánt

11

Quintilianus affert Inst. or. IX. 4-

Pag. 51. v. 27. quisquam superarat

5-

— Haec absunt ed.

Omnib. Pag. 31. v. 23. studiosus erat — E d . O m n i b . quisquam

studiosus

erat.

Pag. 32. v. 1. nomen Ennii.

ait Ennius

ipse de se — Vulgo abest

Sed q u u m antea nominatus n o n esset, Ci-

cero n o n poterat n o m i n e

suppresso simpliciter dicere:

ait ipse de se. Pag. 32. v. 2. 3. tanquam

opus aliquod

Nam

et Odyssea

Daedali

Latina

— V u l g o nam et

est

Livii

Odyssea

2(5

IN

C I C E R O N I S

Latina est sic tanquam o. a. D. ill Gu i . et edit. Venet. est: nam et Odyssea latina est sic in tanquam opus aliquod Daedali. Cerium est in sic in latere nomen Livii. Cicero Ennii dictum hac ratione comprobat, quod quae Livius Andronicus ante eum sCTipsisset, satis rudia et impolita fuerint. Nam et Odysseam Latinam L i v i i eiusmodi esse, ut cum rudibus illis Daedali statuis comparari possit, et Livianas fabulas non satis digtias esse, quae iterum legantur. Pag. 32. v . 5. primus fabulam — Victor, qui primus fabulam. Pag. 32. v. 16. ludis Iuventatis — Veram banc lectionem primus e Ms. eruit Victorias. Antea enim corrupte edebatur ludis Luctatiis. Res narratur apud Livium lib. X X X V I . c. 36. his verbis. Item Iuventatis aedem in Circo maximo C. Licinius Lucullus duumvir dedicavit. Voverat earn sexdecin annis ante JVI. Livius consul, quo die Hasdrubalem exercitumque eius cecidit; idem censor earn faciendam locavit JVI. Cornelio, P. Sempronio Coss. Huius quoque dedicandae causa ludi facti. (nempe A. V . 561.) Sed si verum est quod Attius narravit, hi ludi Iuventatis iam anno 556. quo anno C. Cornelius et Q. Miniicius Coss. erant, habiti fuerint necesse est. Pag. 32. v . 16. quos Salinator Senensi proelio voverat — proelio apud Senam, quo M. Livius Salinator (ita dictus tribus annis post consulatum, quod vectigal salis commentus erat. L i v . X X I X . 37.) et C. Claudius Nero Hasdrubalem vicerunt. A. V. C. 54'i. Liv. lib. X X V I I . c. 46. sqq. Nam Victoxii error, qui Senonensi proelio

B R U T U M .

CAP.

ig. 19.

legendum putabat, dudum a viria doctis, imprimis Camerario , correctus est. Pag. 32. v . 18- cui quurn aeqyalis Juerit Livius Omnib. quod aequalis fuerit Livius. dero : cui si aequalis fuerit Livius; v i u m Ennio

aequalcm fuisse.

—

Ed.

Malim cum Schneinam Cir.eTo negat L i -

O m n i n o totus hic locus

non satis cohaeret ; aptius inter se necterentur sententiae, si legeretor : In quo tantus error zittii fuit, consulibus XL fuit Livius, dedit,

annos natus Ennius fuerit,

minor fuerit aliquanto is,

quatti ii,

Plautus et

qui multas docuerant

ut quum hii ei si

aequalis

qui primus

fabwam

ante hos

consules,

Naevius.

Pag. 32. v. 20. docuerant — Ed. Omnib.

docuerunt.

Pag. 52. v. 2i.

Primùm et

et Plautus

et Naevius

—

melius abfuerit. Cap.

XIX.

Pag. 32. v . 22. huic sermoni — Gu. 1. omissum huic. Pag. 32. V. 23- inflammavit — Gu. 1. irijlavit. Pag. 32. v . 27.

esse accommodatam puto —

Gu. 1. ac-

cotnmodatatn esse puto. Pag. 33. v . 4. annumerai —

Sic Gu. 1. 2. V u l g . enu-

merai. Pag. 33. v . 5.

illius —

bellum Punicum — quod Nae-

v i u s versibus Saturniis descripserat.

In Gu. 1. 2. legi-

tur : bello Punico eum quasi s tatuifex

mir ab ili s

iste

Mironis,

notabili librariorum stultitia

fuit

barbarum

glossema in textum recipientium. Pag. 33. T. g. reliquisset —

Schneiderus ante h o c ver-

28

IN

C I C E R O N I S

bum puinbat excidisse intactum, quia relinquere non dicatur pro omitter.e. Attamen Cicero Verr. III. c. 44- dixit; quae nunc ego omnia praetereo atque relinquo, i. e. omitto. Et tic infra c. 45- ¿"itCap.

XX.

Pag. 33. v. 17. C. Flaminius — is qui a. u. c. 536. cum Cn. Servilio Gemino Cos. fuit. Supra memoratur c. 14. Pag. 33. v. 17. C. Farro — „ C. Terentius Varrò, qui, u t a i t L i v i u s lib. 22. c. 25. loco non humili solum, sed etiam sordido natus est. Patrem laniuni fuisse ferunt, ipsumque institorem mercis, filioque hoc ipso in servilia eius artis ministeria usum. Is iuvenis, ubi ex eo genere quaestus pecunia a patre relieta animum ad spem liberalioris fortunae adiecit, Cos. cum L. Acmilio Paulo factns apud Cannas culpa sua vires populi Romani, ut ait Valer. Max. exhausit." Corradus. Pag. 33. v. 17. Q. Maximus — ,, Idem qui supra c. 14. addito cognomine Verrucosus nominabatur, alias Ovicula, item, quod notissimum, Cunctator, dictus." Corrad. Pa?- 33- v - l7- Q- Metellus — „ Q. Caecilius Metellus, aedilis cum C. Servilio, legatus cum L. Veturio M. Livii et C. Claudii consilium, magister equitum eiusdem M. L i v i i dictatoi'is, consul cum eodem L. Veturio, dictator comitiorum causa ac tandem decemvir." Corrad. Pag. 33. v. »8- P- Lentulus — ,, P. Cornelius Lentulus Caudinus, qui cum Licinio Varrone a. u. c. 517. consul fuit. Nullus enim praeter eum fuit his temporibus, qui consul, minor natu Catone fuerit, et P. Lentulus sit

B R U T U M. C A P . 20.

ß9

dictus. Duos quidem P. Lentulos apud L i v i u m , sed praetores agnoscimus. An vero Cicero hic inter tot consulares praetorium nominarit, dubitari ut potest, ita verisimile non videtur." Corrad. Pag. 33. v. 18- P- Crassus— „ P . Licinius Crassus, Div e s , Pontifex Maximus, qui quum ante nec praetor, nec consul esset, magister tarnen e q u i t u m , et censor est factua. Ex aedilitate enim gradum ad cen9iiram fecit; sed quum L . Veturius collega decessisset, censura se abdieavit, cui postea praetori facto provincia peregrina evenit ( L i v . 27, 22.) Hunc Cicero in Cat. mai. pontif i c i i et civilis iuris fuisse peritissimum oslendit. Quin vero Dives liic etiam sit appellatus, quid veterum monimenta viderit, dubitare non poterit." Corrad. Pag. 33. v. 19. qui cum superiore Africano consul fuit — a. u. c. 547. L i v . 28 . 38' Pag. 33. v. 20. Ipsum Scipionem — eundem quem modo superiorem Ajricanum appellaverat. Pag. 33. v. 22. Pilius quidem eius — P. Cornelius Scip i o , quem Velleius Patere. I , 10. ait nihil' ex paterna maiestate praeter speciem nominis vigoreinque eloquentiae redimisse. Cf. Cic. Cat. mai. c. 11. Pag. 33. v. 23. quum oratiuneulae — Gu. 1. 2. tum oratiuneulae. Pag. 33. v. 24. ¿ideissime — G. 1. dilucidissime. Pag. 33. v. 24. Numeroque eodem — Ed. Omnib. numeroque eorum. Pag. 33. v 25. Sex.Aelius— Gu. 1. Sextus Attilius, male. Est Sex. Aelius Catus, de quo agit Orat. I. 45. 56. III. 33.

3o

IN

C I C E R O N 1 S

Pag. 35. v. 27. De minorìbus antem C. Sulpicius Gallus , qui maxime omnium — Einestio videbatur delendum qui ; quia alias in de minorilms autem C. S. Gallus intelligendum foret fuit e superiuribus : Cum hoc Catone grandiores natu fuerunt; quod ei duiissimum videbatur, quum tam multa interposita sint, et sit novi generis initium. At enim illud fuit e proxime antecedentibus. Numeroque eodem fuit Sex. Melius, repeti potest. Etiam Gu. 1. 2. ha bent: qui maxime. Pag. 34. v. 4- unctior — Gu. 1. 2. mitior. Sed ut coes a unctior est i. q. l a u t i o r , sic unctior consuetudo loquendi est exquisitior atque ornatior. Pag. 34 8 " 1 1 , Ti. Gracchus — quem civ em •quum gravent, tum etiam eloquentem constat fuisse — Repugnare videtur quod Scaevola dicit de Orat I , 9. omnium m i h i videor — eloquentissimos audisse Ti. etC. Sempronios quor u m pater homo prudens ct g r a v i s , haudquaquam eloquens, et saepe alias et maxime censor saluti reip. fuit." Sed ibi Scaevola l o q u i t u r , cupiens nimiis eloquentiae laudibus detrahere. Itaque quum deberet dicere mediocriter eloquens, exaggerando elira dicit haudquaquam eloquentem, fuisse, ac fonasse i b i haudquaquam eloquens est ab interpolatore. Certe quia sequitur: Atque is non accurata quadam orationis copia, melius abfuisset haudquaquam eloquens; cui enim iam esset abiudicata omnis eloquentia, eum accurata quadam orationis copia uti haud potuisse super flu um erat adiicere. i >a g' 34- v. 11. quum gravem — Gu. 1. tum Pag. 34. v. 14. Publii iltius, qui sacra accepit,

gravem. filium —

BRÜTUM, V u l g o : M. alium illius,

C A P . ao.

qui sacra acceperit,

in quo dicunt Ernesti d e l e v i t , rat.

In Gu. 1. est eloquentem

( Sic e x s c r i p s i t de aurorum

illius.')

g'-'bat : Tublii quentem

Heusingerus.

dicunt ;

inde autrit illius,

corrupte.

A t Schneiderus citât :

in-

,, Pighius v e r o ad Annal. 579. corri-

illius,

dicunt.

filium

ut iatn Gulielmius suase-

qui sacra accepit, filium

habitum

elo-

Ernestiana clavis M. S c i p i o n e m P. Na-

sicae e i n s , q u i sacra acceperaÇ, f i l i u m ex solo hoc loco retulit;

eadem P. Scipionem

Cn. F . L . N .

q u i optimu»

de toto populo iudicatns est et sacra Matris Deùin man u sua

accepit, patrem

q u i Corculuni

facit Publii Scipionis Nasicae,

est appellatus.

r o r e vacare non videtur. q u i sacra accepit,

Quae m i h i doctrina er*

Quid enim ? S i P. S c i p i o , *is

fuit pater P. Scipionis C o r c u l i

atque

item M . S c i p i o n i s , de quo vulgaris lectio in B r u t o mem i n i t , cur Cicero M. liunc Scipionem non fratrem potins Scipionis

Corculi v o c a v i t ?

Contra patrem M. Sci-

pionis C i c e i o aperte distinguere videtur a pâtre Scipionis C o r c u l i Iiis verbis : IVI. alium illius, pit,

filium,

xisset.

qui sacra acce-

qtmm statini de Scipione C o r c u l o antea di-

Quid d i c a m , inepte alium

JVlarcum

rectius debebat Cicero s i c : Wlarcum item illius

qui

— filium.

Pighiana." —

Quare mihi

dici,

perplacet

r u m , qui Ernestii errorem recte c a s t i g a v i t , h. 1. de Pijihii sententia mutavi. opera Ciceronis

emendatio

llacteiiiis Schneiderus in ep. ad

lectionis incommoda dilucide expliciiit. manum

quem

(Scipionem) Lange-

vulgataequ»

Itaque textum

Nondiim tarnen eiu»

plane rt-stitutam esse o^inor.

N a m eum infinite scripsisse qui sacra accepit,

m i h i qui-

IN

32

C I C E R O N I S

dem nemo perauadebit.

Itaque Piglili emendationi ali-

quid addendum v i d e t u r , totusque locus sic restituendus : P. etiarn Scipionem Nasicam,

qui est Corculum

qui item bis consul et cetlsor fuit, tris qui sacra accepit,

filium,

P. illius,

appellatiti, Idaeae ma-

habitum eloquentem.

I D A E A E M A T R I S latere videtur i n corrupta Gu. l . I N D E A U T R I T .

Illud

scriptura

Certe non magis hie

Cicero

iimpliciter scribere p o t n i t , qui sacra accepit,

quam Cat.

Mai. c. X I I I . pro Catonis verbis : sodalitates

autem me

quaestore constitutae sunt,

sacris Idaeis magnae matris ac-

ceptis, infinite scribcre potuisset sacris acceptis.

Ceterum

de sacris Idaeae matris Pesinunte Romam delatis et a P. Scipione, quem i n tota ci vitate seiiatus v i r u m o m n i u m optimum iudicaverat,

solenni l i t u acceptis,

longa est

narratio L i v i i X X I X . 14. Pag. 34. v . 23.

et vero etiam —

Bene h o c Ernestius

pro v u l g . at vero etiam substituit. Pag. 34. V. 25. contra Ser.

Galbam — E i u s orationis

fraginentum servavit Gellius N o c t . Attic. X I I I . 24. Cap.

XXI.

Pag. 35. v . 4- Ser. Fabius Pictor — „ I n Palat. est Servii, in Cuiac. Serius. Seurtis.

Gulielm. malcbat Sextus. In Gu. est

Corradum Servilianus

sius de liist.

L a t . I. 3.

corrigentem refellit Vos-

Nicol. Cisnerus in Praef. ad

alteram Partem opp. Fr. Duareni corrigebat Quinctus, quia S e r v i i nomen in gente Fabia sit insolens, quod etiam Corradus admonuit.

Sed longe abire literas monet Vo»-

sius I. 7. qui nihil mutandum censet, quum nimis pauci ex

BRÜTÜM. tx

Victorum

C A P . 21. 22.

familia noti sint. "

33

Schneider Epist. ad

L a n g e r u m p. X X I I . P a g . 55. v . 1 1 . exposita —

E d . O m n i b . exposita

Pag. 35. v . 14. de ingeniis eorum —

Recte sie

est.

einen-

d a v i t E r n e s t i u s v u l g . de ingeniis oratorum. Pag. 35. v P a g . 35, tut

1 9 . ut egrederetur — L a m b , ut

v . 20.

permoveret,

male.

ut, permoveret,

ut augeret.

Ed.

degrederetur.

ut augeret — Omnib.

Victor.

aut p. aut a.

E a d e m statini aut communibus locis p r o ut c. I.

Pag. 35. v . 2.6. itaque ei'anuprunt — E P u r g o l d i corre-

Ctione pro v u l g . exaruerunt h. 1. non satis apto. ver bum similiter ponitur •reliquit,

Idem

c. 27. e x t r . isque et orationec

quae ¡am evanuerunt.

Cap. xxir. P a g . 3 5 . v . 23. quamquam ea tarn est opinio — quamquam ea ¡am est, P a g . 3 5 . v . 29. P a g . 36. v . 1 .

Victor.

opinio.

dicendi tamen — oratio Laelii

G o t h o f r . oratio Laelii a

omisso

G u . 1 . dicendo tarnen.

de collegiis

de collegis.

Lamb,

— Ed. oratio

Victor. Laelii

collegis.

Pag. 36. v . 3. aut quo de rel'igwne — H a n c s c r i p t u r a m

elicuit Heusingerus e Gu. 1. 2. ubi legitur: aut quo e religione.

V u l g . aut quod de

P a g . 36. v . 8-

religione.

Sed est iste mos —

G u . 1, sed iste mos.

Victor. Camerar. sed est mos. P a g . 36. v .

verbis i n e p t e .

9. pluribus

Librario,

rebus —

Ed. Omnib.

pluribus

u t saepe f a c t u m , verbis e x an-

tecedente Versu obversabatur. Not. in Cic. Rhetor. Vol. III.

3

34

I N

C I C E R O N I S

P a g . 56. V. 10. ut bellica laude — Sic G u . 2. ut ex bellica laude v u l g o , idque etiam Gu. 1. tenet. Pag. 36. v .

11. egregium

V iriatico

bello reperimus

C o r r u p t e G u . 1. egregium viri adhibet to reperimus. egregium

viri alet

to reperimus.

sumsit Ernestius

e x edit.

/ ii iatico

—

Gii.2-

prò l iriati

M e d i o l . et Venet. >485-

rel

riati tamen defendit Heusingerus ad C i c . de O f f i c . II. 11. .Pag. 36. V. 1 . priores tamen libenter Ed.

Omnib.

o m i t t i t libenter.

f o n a s s e e x antecedente

dejerunt Luelio

Sane c o m m o d e

periodo h i c

—

abfuerit,

a quodam librario

repetitum. Pag. 36. V. 15. Nec mihi ceterorum — Gu. 1. neque mihi eeterarum. Pag. 36. v . 20. Smyrnae

me ex P. Rutilio

Rufo

audissa

— Is enira ab equitibus repetundarnm iniuste damnatus Smyrnam

e x u l secesserat a. u. 648- u b i euro CiceTo i n

i t i n e i e per

Asiani

a. u. 674. convenit.

D e eo cf. infra

c. 30. et de Orat. I. 53. Pag. 36. v. 2 i . audisse Pag. 36. v . 23. Nasica

Serapio

— , G u . 1. 2.

consules —

et D .

Iunius

audivisse.

G u . 1. consul.

P.

Scipio

B r u t u s consulatum gesse-

runt a. u. 615. Pag. 36. v . Gu

Nani quum in si li! a Sila

1. nam cum istinas ita.

aestivis

ita-.

Veram eruit

Victor.

—

Corrupte

E d . V e n e t . O m n i b . nani cum

Camerar.

nam cum in Sylva

sua.

lectionem in silva Sila primus i n g e n i i sagacitate Turnebus

in Silva

Scantia

adversar* X I . 1.

C o r r a d u s de

pecuariis

cogitaverat.

Pag- 36. v . 26. picarias

— H a n c lectionem praebet G u .

B R Ü T U M . uterque.

35

C A P . sa.

Gothofr. picearias. Frustra corrigebat Corradus

pecuarias. tia tum

( I n Camerar. est pefuaria. ) erat in pretio ;

Nam pix Brut-

Plin. liist. nat. X V I . 11. et in

silva Sila, quae erat in Bruttiis, picariae exercebantur. Pag. 36. v . 26. de P. Cornelio,

L.

JVIummio — P. Cor-

nelius Scipio Africanus minor et L . M u m m i u s censuram inierunt a.u. 611. Pag. 57. v. 4. interpositis positis

diehus — Ed. O m n i b . inter-

clicntibus.

Pag. 37. v. 12. causam illam a Ser. Galba,

quod is in

dicendo fortior acriorque esset, gravius et veheutt ntius posse dejendi — V u l g o editur : quod is in dicendo gravior acriorque esset.

A t enim gravior liaud est ferendum,

statim

sequitur

gravius.

Quod in eins locum

fortior

est e comectura V i c t o i i i .

quia recepì

Haud scio tarnen an

praeferendum fuerit cum Reitzio Misc. Obss. V o l . X . p. 189. ardentior.

Ita enim ardentior acriorque

optinie re-

spondent i i s , quae paulo post de Galba dicuntur, non in agendo

tem atque incensimi fuisse. actio

ardentior.

illum

solum sed edam in meditando vehemenInfra quoque c. 8°- occurrit

Trillerus obss. p. 229

et Buttmannus

teste Spaldingio ad Quintil. 1. 1. p. 22. inciderunt in vocabulum atrocior.

Id tarnen accusatori potius quam de-

fensori convenit.

Vestigia scripturae in Gu. 1. ubi est

adhortator,

in Gu. 2. qui habet adhortor (ut ed. O m n i b . )

Reitzii coniecturae f a v e n t , nisi forte putes in iis latere adornatior, tur.

ut iam in lunt. Aid

ornatior saltem legeba-

Hoc tarnen de diligentia meditandi capiendum esset«

in qua Laelius Galbae non cedebat, ut qui ipse pro p u -

IN

36

C I C E R O N I 5

blicanis studiose accurateque dixisset. ctorii aut Reitzii ratio ainplectenda. conimentum , cui placcbat altior,

Itaque aut ViNam I. Gronovii

neminem alium, cui

placeat, inveniet. Pag. 37. T.

17.

Unum quasi comperendinatus

diem Juisse — Sic interpungendum Purgoldus.

Vulgaris enim interstinctio,

comperendinatus,

medium diem Juisse,

comparatipnis particula quasi hie nulla esse potest. Pag. 37. quum

esse recte

medium monuit

unum,

quasi

suspicionem movet

significatae,

quae tarnen

Quasi enim. h 1. est i. q. fere.

v. 22. ut eum admoneret — £ d , Oninib. ut

admoneret.

Pag. 37. v. 25. quorum

aliis

aliud — Omissum

CJu. 1. 2. Ed. Omnib. Victor, quorum aliud dictare a tempore.

Camerar. quihus aliud dictare eodem tempore.

Lambin. quorum aliud alii d. e. t. sum his verbis restituit. aliud,

aliit eodem

Is igitur primus fen-

Ernestii ratio,

quorum

aliit

idem praestat.

Pag. 37. v. 27. tempus esse — Abest esse Gu. 1 . I*ag- 37- v ' 29. idque ad rem — Lamb, id quod ad rem, Pag. 38- v. 1. male mulcatos exisse — Sic Victor. Gu. 1 . 2. Carriernr. recte. mentandi Galbam

Nam significa tur, in ardore com-

scriptoies

istos

ictibus

et colaphis

praetereuntem et manus iactantem percussisse.

Ernes ti

autem in Clav. Cic. irae id Galbae tribuit, quod illi serv i dictantemnimis celeriier assequi non potuerint. impedio, quo minus utrumque coniungatur.

Nec

Ed. Omnib.

male exisse mulctatos. Pag. 38. v. 10. ilia die quaestione liberatos esse — Gu. 1.

B U U T U M.

C A P . 22. 23.

37

ille est diis questione. Gu. 2. ilia dis questione, u t librarius disquisition e in codice, qtiem descripsoi i t , invertisse videatur. Et sic iam Giurerò visum. In edit. Vener. Omnib. est ilia diis quaestione: in quo Ernestiu» librai i u m de ilia phrasi: diis hominibusque approbantibus, cogitasse opinatiti'. Sed potius diis ex syllaba dis male intellecta factum. Disquisitio pro quaestione o c c u n i t ap. Cic. pro Sulla c. 28- ubi dicit: in magnis disquisitionibul reperitinisque periculis vitam uniuscuiusque esse testent. Cap.

XXIII.

Pag. 38- v. n . Ex hac Rutiliana narratione — Gu. 1. 2. Ex hac Rutilia narratione, „ q u o d fonasse pTobari posset, ut Rutilia narratio dicatur, ut lex Tullia, aqua Claudia, via Flaminia et reliqua id genus. Rutiliana tamen narratio recte dicitur, ut Papiriana domus et Tadiana res. L i b . I. ad Att. ep. 5. ut verbum Terentianum i n L a e l i o ; ant duobui modis haec nomina deducantur a fainiliis, ut ab eadem familia 1'ompeia domus, Pompeia porticus, Pompeianus miles, Pompeiana castra. " Corrad. Pag. 3g. v. 17. Quae quidem vis turn — Ed. Omnib. quae quidem ut istum. P f g - 58'8- cognita est — Gu. 1. Ed. Omnib. cognita sit. Pag. 38- v. 26. nihil recusans — Omissum nihil Gu. 1. 2. Ed. Omnib. Victor. Camerar. Recte autem Corradus nihil recusans h. e. de poena sibi infligenda. Ut Cic. pro Plancio c. 1. nihil de poena recusabo. Et Gruterus apte laudavit Valer. Max. lib. VIII. Reus Galba

38

I N

pro

se iam

sanguine

nihil

C I C E R O N I S

recusans,

coniuhctum

parvulos

Pag. 38- v . 26. pro sese P a g . 39. v . 2. eripuit flamme

pro

suos,

et

Galli

coepit.

— G u . 2. pro se.

fiamma

—

Ed.

Omnib.

eripuit

flammae.

Pag. 39. v . 6. interquievissem Pag. 39. v . 9. appareat ctor.

liberos

sibi filitim flens commendare

—

— G u . 1.

quievissem.

G u . 1. 2. E d . O m n i b . V i -

apparet. Cap.

XXIV.

P a g . 39. v . 19. ad dicendum cendum

proficit

—

G u . 1. ad

di-

valet.

P a g . 3g. y. 24.

melius

putent

—

Ed. Omnib.

putent

melius. Pag. 59. v . 26. contingit

—

Victor. Camerar.

contigit.

Recte a u t e m praesens e Ms. Reg. a s c i v i t E r n e s t i u s . Pag. 39. v debat

—

site

2ß. naturalis

dictum

de ea a n i m i

ica5t)rixovs, xime

autem

cum

quodam

ipsosque nunc

dolor

dicentem

incen-

dens,

in

querelis

quo

stione

liberasse,

suos pueròs

sensus

de G a l b a multaque

flens

qua

sensus Ma-

et affectus eos i n t e l l i g i ,

dolori

disseritur, miseratione

et p o p u l i commenda

commovisse dicitur. cnidam

indole naturali,

affectus Ì a c i l l i m e c o n c i p i t .

qui

d o l o r e c o n i u n c t i s u n t , totus l o c u s antece-

multis

rali

quidam

., I n h o c l o c o d o l o r e m e q u i d e m c r e s e o e x q u i -

declarat.

Nam

Romani

fid e ITI implorans

se misericordiamque

Haec i g i t u r ut posset G a l b a , tribiiendum

et

adhibita socios quae-

Cicero

sententia n u n o o b s c u r a esse n o n potest.

putabat,

et

populi natucuius

Itaque mirabar,

B R UT UM.

C A P . 24.

39

W e z e l i u m , recentissimum Bruti Interpretern, ita i n d i c i u m p r e c i p i t a s s e , ut fcchneideri coniecturam, naturalis quidam calor, in textum reciperet. Nam qtiod illam coniecturam re et contextu confirmari dicit, utrumque eam potius dissuadet et dolorem commendai ut docuimus. Etenim querelis, l a c r y m i s , fletibus, miserationi, quae Galbae orationi Cicero nunc sola tribuit, non calor, sed dolor i i l e , quem explicavimus , aptus est. De Galba cf. Orat. I. 53- De dolore autem sententiam nostrani piane confirmabit insignis locus Olat. 57. ubi luciilentissimo Cicero se ipse explicit. Nam quum se in dicendo pluribus miserationibus usum esse dixisset, quod alii oratores perorationem sibi plerumque reliquisscnt, hoc addit : in quo ut viderer excollere, non ingenio sed dolore assequehar. Hanc autem ipsam senientiam cap. seq. his verbis repetit : Sed ut supra dixi, nulla me ingenii, sed magna vis animi infiammai, ut me ipse non teneam. " Hactenus I. C. Th. Ernesti in lex. technol. latinor. ihet. p. 346. sq. cui prorsus assentior. Accedit, quod Quintilianus quidem saepenumero vocabulo faloris pro ardore animi utitur. Cicero non item. Pag. 40. v . 1. dein quum — Gu. 1, deinde cum. Pag. 40. v. 3. flaccescebat oratio — Metaphora ducta est a v e l i s , quae flaccida iiunt, quum ca ventus non amplius implet. Pag. 40. v. 11. Galbae autem vis occidisse — GÙ. 1. Galbae vis cecidisse. Gu. 2. Galbae autem occidisse. Quum h. 1. metaphora a vento petita sit i n v e r b i s , Laelii mens

IN

4°

CICERONIS

videtur spirare, lectionem cecidisse piaetulerim ; nam venti cadere d i c u n t u r , et vires, Cap.

et animi. XXV.

Pag. 40. v . 14. simplex quidem L. — Ed. O m n i b . simplex quidem Lucius

fuit.

Pag. 40. v. 16. doctus ex disciplina sciplina. Gu. '2. Ed. Omnib. doctus, Pag 40. v . 25. Ti. Omnib.

Ti.

Gu. 1, doctus di-

et

disciplina.

Gracchum patientia,

civis —

Ed.

Gracchus patiar cuius.

Pag. 40. v . 29. orator est habitus

—

Gu. 1.

habitus

orator est. Pag. 41. v . 1. et fuit

— Male omissum Gu. 1.

Pag. 4 1 . v . 1. ex orationibus — Ed. Omnib. ex orator ib us. Pag. 41. v . 12. Turn JL. Cassius — In Ernestiana editione est : Turn L. Pag. 41. v .

Crassus ex errore typographico.

13.

non liber alitate — Frustra Ernestius

coniecit: hilaritate.

Nam pravae liberalitati, qua plebs

c o r r u m p i t u r , recte opponitur severitas< Pag. 4 1 . v . 14. trisitia et sei'eritate — bis videtur dicere xat'' rus saepe convertuntur,

¿ire£ijyrfaiv.

„Idem

paene

Nam tristis et seve-

ut ostendit etinm Seivius illud

V i r g i l i i interpTetatus : Amnemque severum. Et Donatiis ad Terentium ita scribit:

Tristis ad laudem interdiim su-

mitur,

non ad amaritudinem.

integer.

L . igittir Cassius ita tristis et eeverus f u i t ,

Cicero : iudex tristis et

quod Val. Max. L i b . III. c. 7. scribit,

ut,

olim quum prae-

tor essct, eius tribunal propter nimiam severitatem sco-

B R U T D M . pulus r e o r u m diceretur. SCriJ>it:

C A P . 25.

Hinc

C i c e r o YeTTina I V .

Non quaero iudices Cassianos;

tem iudidorum

non requiro.

4»

veterem

N e c ita m u l t o ante i b i d e m

P o t a m o n e m i n d i c e m Cassianum et h o m i n e m severum p w i n K & s appellai." tus

est,

quae

et severitatÀn

Tristis

indici»

i g i t u r i n d e x est, ita

n a t u r a , ut liaud sit ad i g n o s c e n d u m

severus est,

el'

Hactenus C o r r a d u s , q u i taeien obli*

sit inter tristitiam

differentia, nobis exponere. morosus

ita

severita-

qui officii iudicis memor

pronus;

facinora

punire,

q u a m condonare m a v u l t . Pag ipse

4'-

Turn duo Caepiones

Cicero

— „ C n . et Q. u t

orat. pro F o n t e i o ( c a p . V I I . )

M a x . V I I I . 5. vocant.

et

Valerius

Illud addit Valerius > iisdem pa-

rentibus illos natos f u i s s e , et per omnes h o n o r u m dus ad s r m m a m amplitudinem pervenisse " Pag. 41- v. 19. multum

clicntes

Consilio et lingua — G u .

1. multum dicentes, de Consilio et lingua. tum dicentes Consilio ut lingua. ente:t Consilio et

lingua.

gra-

Corrad.

E d . O m n i b . mul-

Ed. Gotliofr.

L a m b i n i lectio

multum

clientes

cli-

unice

vera. P a g . 41- v . 20. auctoritate Pag

41. v . 21.

Sed

tamen — A b e s t tamen G u . 1.

Pompeii

sunt scripta —

Pompeii

n o m e n h. 1. falso a librariis illatum esse n u l l u s d u b i t o . N a m Si de Q. P o m p e i o

hie loquutus esset C i c e r o , cuius

paulo ante m e n t i o n e m

f e c e r a t , cur

non p o t i u s i b i sta-

tini esse quasdam ab eo scriptas orationes S i de alio

quodam,

non

simpliciter

E r g o certum est antea legendum nes Cn. et Q.

memorasset.

dixisset

esse : Turn

aut si m a v i s : Turn Cn. *t Q.

duo

Pompeii. Caepio-

Caepiones ;

42

I N C I C E R O N I S

hie autem : Sed Quinti sunt scripta. Hoc praenomen Quinti induxit librarium, ut Pompeii addcret, quod deinde, ut saepe factum, verum nomen extrusit. Et sic iam Corrado visum; qui sinml memorai nonnullos h. 1. legere : Sed Pubiii sunt scripta ; cui tamen Publio non magig Jiic locus est quam Pompeio.

Cap. x x v r . Pag. 4i. v. 24- P. Crassum — „P. Licinium Crassum Mucianum Divitem. Nam qmim P. Mucii òcaevolae filius fuisset a P. Licinio Crasso adoptatus, ita de more fuit appellatus. A. u. 623. Cos. fuit, quo tempore. Claudius Cos. des. de C. Carbonis seditione retu'it et senatus id decrevit, quod Cicero lib. III. de legg. scribit." Corrad. Pag. 41. v. 25. sq. qui et ingenio valuit, et studio — „Tantum valuit, ut Valer. Max. V l l f . 7. scribat: P. Crassus, quum in Asiani ad Aristonicum regem debellandum consul venisset, tanta cura Graecae linguae notitiam animo comprehendit, ut earn in quinque divisavi genera per omnes partes ac numeros penitus cognosceret. Quae res maximum ei sociorum amorem conciliavi!:, qua quis eorum lingua apud tribunal illius postulaverat, eadem decreta reddenti." Corrad. Pag. 41. v. 26. habuit quasdam etiam — Gu. 1. Ed. Olii nib. habuit etiam quasdam. Pag. 41. v. 27. cum summo ilio oratore — Omissum ilio Gu. x. Pag. 41. v. 29. et, quum esset P. Mucii — Gu. 1. et *sset P. Mutii.

B R U T Ü M .

C A P . 26.

Pag. 42. v . 1. P. Scaevolam

—

43

P. M u c i u m S c a e v o l a m

Pont. M a x . Pag. 41. v . 2. In eo • industriam O n m i b . in eo constat

Pag. 42. V. 5 . nüum esser, utrnmque, K m i l i u m et Fufidium fuisse natura vehementem et acrem ; q u u m Cicero tarnen hoc de Scaiuo et R u t i l i o praedicet. Pag. 47- v. 6. scripti de vita ipsius apte, ac sane utiles Gu. i . scripti de vita ipsius apta sane. V u l g . de vita ipsius acta, sane utiles. Pag. 47. v. 7. neque tarn nostris rebus aptam — Gu. 1. 2. neque nostris rebus aptam. Pag. 47- V- 8- " f c tamen Scauri laudibus anteponendam — Gu. 2. omittit tamen. Cap.

XXX.

Pag. 47- v. 15. sed Scaur us etiam absolutus — Gu. 1. omittitur etiam Pag. 47. v. 19. multa praeclara de iure — Ernestio placet: multa praeclare geil, scripta de iure. Pag. 47. v. ,22. scis tamen esse exile — Sic Gu. 1. 2. Ed. Omnib. L a l l e m . Vnlgo sed tamen exile. Suavius autem est Ciceronem h . 1. ut saepe f i t , B r i u u m alloqui, e u m q u e quasi testem et anctorem sententiae suae adhibere. Ita capita s u p e r i o r e : huius ipsius rei, quemadmodum scis, praecepta sunt. Pag. 47. v. 24. 25. ilia,

quae

propria

est huius

diseipli-

B R Ü T U M.

C A P . 50.

5»

nae philosophorum de sapiente opinio — Ita colligendum putavi. Vulg. ilia quae propria est huius disciplinae philosophorum de se ipsorum opinio. Cicero enim hoc innuit, Rutilium exemplo suo docuisse, Stoicorum de sapiente opinionem non vanam esse, sed firm am ac stabilem. N i m i n i m Stoici negabant sapientem cui quam serv i r e , cuiquam suppliceni fieri, ant quicquam gratiae causa faccre. Egregie autem illustratur hie locus lib. I. de OrAtoie c. 52. 53. Paradox. V. 3. Orat. pro Murena c. 29. 30. Pag. 47* v * 27. Qui quum innocentissimus in iudicium vocatus esset — Particulam quum hie senteutiae consequutio poscit ; eamque iam praebet Victorii editio. Vulg. quamquam inepte. Neo melius, id quod Palmyraeno i n mentem venerat, quoniam. Pag. 48- v. 3. quod sororis erat filius — „Rutiliae, de qua Seneca in Consol. ad Albinam ita scribit: Rutilia Cottam filium secuta est in exilium — nee ante in patriam quam cum filio rediit. etc. " Corradus. Pag. 488- 9- Hab emus igitur in Stoicis oratoribus Rutilium, Scaurum in antiquis — Qui sint antiqui oratores, Ernestius probabiliter explicavit. Nempe sunt i i , qui sine doctrina, Graecariim potissimum literarum expertes, Antiquo more ac simplici dicebant. Firmare sententiam poterat cap. 25. ubi de fratribus M u m m i i s dicit u r , alterimi quidem L . simplicem et antiquum fuisse, alterum Sp. qui doctus ftierit ex disciplina Stoicorum, nihilo i l i u m quidem ornatiorem, sed tarnen astrictiorem fuisse. Ceterum coucinnius ista s i c , ut o p i n o r , lege-

I N

C I C E R O N I S

r e n t u r : Habemus igitur, Scaurum, Pap.

ut iti Stoicis, oratorem

Rutilium,

ut in antiquis. 48. v .

10.

utrumque tamen laudemus —

G i l . 2.

utrumque laudemus tamen. P a g . 48'

v-

1L*

i'uec quidem in civitate genera

ne

G u . l . ne hac quidem in civitate.

Onde forsan

—

legendum

esse c o l l i g a s : nec liac quidem in civitate genera haec ( d i r c e n d i , S t o i c uni et a n t i q u u m ) oratoria laude caruerunt. P a g . 48- v . 12. Volo foro

—

Abesse

formulis

malim

enim, > ut in scena ,

sic etiam in

etiam.

comparand!

saepe o m i u i t t i r ;

quia

statim

edit.

Omnib.

aptiore

loco

I n istis e n i m

et h i e eo f a c i l i u s eo cai e m u s , recunit.

Et

P a g . 48- v . 14. celeri motu et difficili — lectiouem

difficili

mutandam

putes.

abest

etiam

ab

N o n est q u o d

JVlotus difficilis

est

i . q . p a u l o p o s t actio molesta. P a g . ,)8. v . 15. statarios — illustravit

Gesnerus in

Hanc comparationem

Tlies.

L.

L.

e loco

bene

Terentiano

in prol. Heautont. Pag. quod

48-

v-

non molesta

—

Evnestiiis q u o q u e praeferebat.

turn esset in gestu agendo

molesta

I I . 3. 183.

vel simile quid.

ilia,

quam

dicit

G u . 2. non

molestia,

Audirem,

si a d d i -

E s t a u t e m Veritas Qnintilianus

Inst.

in or.

p r o n u n t i a t i o n e m v u l i u o S a m , et g e s t i c u l a t i o n i -

b u s m o l e s t a r t i , et v o c i s m u t a t i o n i b u s r e s u l t a n t e m . Cap. P a g . 48tit, n e m o ,

XXXI.

>n triumviratu quod sciam,

Quis hie triumviratus

ita e x p l i c a v i t , ut r e m prorsus

B R Ü T Ü M .

CAP.

eipeditani esse, nobis p e r s u a s e n e

31. E m e s t i u s in

Cic. bene quidem Corradum réfuta v i t , triumvirum

monetalem

53 Clave

qui Tiiberonem

ant capitaiem fuisse coniecerat.

Idem tarnen qiium existimabat, sernioncm hie esse non de t r i u m v i r a t n Tuberonis, sed de tempore triiimviratuS agrar i i , qui fuit illis temporibus ex lege agraria Scmpronia C. G r a c c h i , non cogitabat, antea docendum f u i s s e , Ciceronem ista o m n i a ,

quae hie intelligenda essent,

hoc vocabulo in triumvirati1 potius legamus in Pag. 48- v -

Quidni

tri'ounatU? iuùicai'ûrat

Pag. 43. v . 23.

infinito

significare potuisse. — Gu. 1 . 2.

vacationem

augures

iudicaverit.

— non habere

„ Q. T u b e r o iudicavit augures vacationem

quo minus iudiciis operam darent. • T e m p o r e cei'onis non videnfur habuisse.

—

non habere, certe C i -

N a m Cicero i p s e , q u u m

esset a u g u r , verebatur tarnen, ne sors de iudicatu suo educeretur, L i b . X I I . ad Attic. 18. 1 9 . " v

Pag. 48- - 27. jortis, Gu. 2. f ortis,

imprimis

CoTrad.

et in -primis Graccho Graccho

molestus—

molestus.

Pag. 4!)- v - 8- Catonem — Uticensem n i m i m m , quem paulo post B r u t i a v u n c u l u m

nominat.

Servilia

enim,

B r u t i m a t e r , Catonis f u i t soror. Pag. 49- v . 23. qui eorum philosophorum v u l g o legebatur;

— Post eorum

id est ex vetere Academia,

in quo du-

dum v i r i docti glossema odorati sunt, iiimis patienter in textu toleratum. Pag. 50. v . 3. Iovem quatur,

sic aiunt philosophi,

si Graece

lo-

loqui — A s c i v i m u s Cuiacii lectionem. Heusinge-

To quoque probatam.

Vulgo:

Iovem

aiunt philosophi,

si

IN

54 Graece

loquatur,

philosophi,

C I C E R O N I S

sic 'loqui.

Iovem

sic quidem,

loqui.

Victor. Iovem sic,

loquatur,

Gu. 1 . 2. Iovem sicut

si Graece loquatur,

aiunt -philosophi,

si Graece

loquatur,

ut aiunt philosophi,

Pag. 50. v. 5. Lectitavisse

Platonem

dicitur

si

Graece

ad lectitavisse,

studiose,

audivisse

— Corradus dubita t ,

an potius ad audivisse

s i t ; pvaesertim quum lib. I. de Chat. quo minus studiose

utrum

trahendum

Demosthenes di-

catur Platonis studiosus audiendi fuisse. pedit,

aiunt

Palmyraenus coni.

loqui.

e ti am Demosthenes studiose

loqui.

Quid autem im-

ad utrumque pertinere di-

cam us ? Pag. 50. v . 10. pugnacior volebat : videatur.

— videtur

— Ernestius l e g i

Sed n i h i l opus. Cap.

XXXII.

Pag. 50. v . 1 3 . inquit Atticus — G u . 1 . omissum inquit. Pag. 50. v . 24. Et dicas — Gu. 1 . Ego, quem dicas.

ego,

inquam,

inquam. Non,

inquam,

Itaque saltern transponendum : Et quem

quem Intelligo

Brute,

ego,

sine

Intelligo,

causa. inquam,

dicas.

Pag. 5 ' - v . 1 . Annumera enumera.

Ifrute,

Ut post ego suppressum sit inquam. - Piene di-

citur cap. 3 1 . Et ego, Brute,

irttelligo,

M a l i m : Et ego:

— me in plerisque

Sed in Gu. I . f u i t annumera,

— Vulg.

nisi quod pri-

mam literam macula oppressit. Pag. 5 1 . v. 9. et multum dixit, patronorum

fuit

et illustrium

in numero

— Ita correxi v u l g a t u m : et multa

dixit,

B R U T »t illustriä, ta dixit

UM.

C A P . 3». 33. 34.

et in numero patronorum

fu.it.

55

Eterritn mul-

Liitine significare non potest, enm multas

nes habuisse,

qui tamen sensus hie

«nuntiat ur verbis multurn dixit,

poscitur;

nbi

multum

oratio-

sed

hoc

est i.

q.

saepe. Alteram emendationis partem iam occupavit Schneiderus ep. ad L a n g e r u m p. eß. Cap.

XXXIII.

Pag. 5 1 . v . 16. pleniorem Victor, pleniorem ac uberiorem.

— Ed. O m n i b .

E t sie Gu. 2.

V i c t o r i i lectionem praenilerim.

c. 34- extr. nisi iudicarem, diceret,

et uberiorem

aut uberiorem.

audivisse

qui suspiciosius

aut

A t Gu

criminosius

me neminem.

Pag. 5 1 . v . 27. manus extrema non accessit operibus Auctoritate

1.

Similiter

Gu. 1 . e x p u n x i ei us,

—

quod v u J g o additur,

sed elegantius abest. Pag. 5 1 . v . 28. perfecta •non

Cap. Pag. 52. v . 7. rogatione tionis

invidia

— Ed.

thinae commutationis nilia,

non plane

— Gu. 1 .

pra.eterea

plane. XXXIV. TVlamilia,

Iugurthinae

Omnib. rogatione

invidia.

TVlanilia,

coniura• Iugur-

Pro lectione rogatione Wl.a-

quae multas editiones obsederat, recte hic et post

Corradus et L a m b i n u s dederunt rogatione ßiamilia.

Nem-

pe a. u. Ö43. C . Mamilius Limetanus tribunus plebis legem t u l i t , uti quafereretur in eos, quorum consilio gurtha Senatus decreta neglexisset,

Ju-

quiqne ab eo iri le-

gationibus aut imperils pecitnias aeeepissent> etc. qua«, vefert Saliustius bell. l u g . c. 1 3 .

I N

,56

Pag. 'ja. v. i l .

C I C E R O N I ® ut eum

etiarn edisceremus — A b e s t eum

ed. O m n i b . P a g . 52. v . u . edisceremus — B e n e h o c E m e s t i u s

testi-

t u i t e x edd. V e n . M e d . A i d . Xunt. M u l t a e aliae disceremus. P a g . 5 2 . v . 1 7 . eius collega

—

P a g . 52. v . 20. tristes exitus

buit exitus o r d i n e v e r b o r u m P a g . 5 2 . v . 2 1 . invidiosa

ram

liane

irrepsit

lectionem

quaestio,

Gu.

1 . cuius

habuit —

Gu.

collega. 1.

tristis

ha-

conciuniore.

lege Mamilia

p r a e b e t ed

Aid.

quaestione

—Ve-

Postea i n

multas

quod Ernestium inducebat,

u t i d un-

cis includerei, tanquam ex margine adscriptum. P a g . 5 2 . v . 2 5 . a populo

absolutum,

quum is cqntra

puli Studium, stetisset — h . e. q u a m v i s i s p o p u l i q u o c o m p l e x u s erat C . G r a c c l i u m , P a g . 53. v . 2. tus accusator —

cam,

habitus Vulgo

est sane,

oppugnasset. ut ita dicam,

e d i t u r : habitus

luculentus patronus.

po-

Studium,

est sane,

truculenut ita

di-

Q u o d iure E r n e s t i u m offendit.

N a m qualis patronus fuerit F i m b r i a ,

paulo post dicitur.

I t a q u e patronus d e l e n d u m esse i l l e i u d i c a b a t , et p r o luculentus l e g e n d u m truculentus; l i a c t e n u s r e c t e , n i s i q u o d nec e s s a r i o , q u o d f e c i m u s , a d d e n d u m erat accusator. In h u n c e n i m o m n i a ista c o n v e n i u n t , tus.

S i c infra c. 35.

atque acerbi. videtur.

truculentus.

dsper, male di-

M e m m i i d i c u n t u r a c c u s a t o r e s acres

V i t i u m v u l g a t a e s c r i p t u r a e s i c o r t u m esse

Q u u m o m i s s u m f o r t e esset a l i b r a r i o accusatoris

vocabulum,

alius, q u i d a m

s u p p l e v i t patronus, c u i c u m

n o n c o n v e n i r e t e p i t h e t o n truculentus, f a c i l e p o t u i t i n luculentus m u t a r i . P a g . 53. v . 15. in quo magnum fuit,

Brute,

vulnus

gt-

B R U T U M .

C A P . 34. 35.

neri vestro — G u . x. 2. corrupter neri nostro. decus

generi

i. q. m. f . B. genus

E d . O m n i b . in quo magnum fuit,

tus generi vestro. vulnus,

vestro.

ge-

Brute,

de-

Brute,

de-

V u l g o : in quo rrfagnum fuit,

R i v i u s a litem in ed. R o m . invenic

quae lectio est e x q u i s i t i o ï ,

nec v e r o ,

stius putabat, rei, qua de agitur, inepta. gerent : in quo magnum fuit, neri

57

Brute,

ut Erne*

F u e r u n t qui le-

deJecus

in us turn ge-

vestro. Pag- 53- v . 22. Atque

dem

eodem tempore — G u . 1 . At eo-

tempore.

Pag. 53- v . 23. audivi

iam senem — G u . 1 . iam

audii'i

Pag. 53. v . 24. de iniuria — V u l g o : de iustitia

male.

senem. L e x enim huiusv A q u i l l i i f u i t de damno iniuria

dato.

que recte Manutius et L a m b i n u s correxerunt de Pag. 53. V. 26. suspiciosius Cap. Pag. 54- v . 4- lom lus.

— Gu. x.

speciosius.

XXXV.

Q, Catulus — G u . 1 . Itaque

E d . O m n i b . lamque Pag. 54- v . 6 . eruditus

ïta-

iniuria.

Çu.

Catul-

Catullus.

— Gu. 1. 2 . eruditius.

T*ag-. 54. v . 1 6 . sed nec mea culpa est — E d . VictOT. aliaeqtie plurimae : sed haec mea culpa est.

Omnib. Veram

lectionem sed nec a R i v i o et L a m b i n o probatam i a m repraesentat ed. Aldina. Pag. 54. v . 1 7 . inciderunt

— Gu. x .

occiderunt.

Pag. 54. v . Bo. laus in dicendo -«- Hanc lectionem praebet etl. R o m . teste R i v i o .

..Perperam v u l g o laus

non q u i n sic quidem dici L a t i n e possit

dicendi,

( neque enim

IN

58 hoc

CICERONIS

in dubium v e n i t )

nein respuat

seel q u o d h a n c srnsus i p s e l e c t i o -

et r e p u d i e t .

JS'am l a u s d i c e n d i

ea d e m u m

e s t , u b i q u i s de e l o q u e n t i a c o m m e n d a t i l i ' , et f a c u l t a t e dicendi.

Q u a m i n s e n i e n t i a m p o s t e a L . C o t t a m C i c e r o di-

cendi non loquendi

ita i n u l t u m ^ l a u d e p r o c e s s i s s e a i t . laus,

quum

emendato laudatur.

de s e r m o n e

S i c et bene

quis plane L a t i n o

r e l i u m S c a u T u m L a t i n e i n p r i m i s esse e l e g a n t e r dixit,

mox

f u i s s e ait.

et

Q u o m o d o postea C i c e r o , u b i M . A u -

eandem

loquutum

l a u d e m i n A . A l b i n o bene l o q u e n d i

A t v e r o laus ipsa in dicendo

ea fere est,

quum

a l i q u a v i r t u s , q u a s i t i n o r a n d o q u i s liti s o l i t u s , p r o b a t u r . Quo

modo

esse i n

Cicero

hie

sermonem

dicendo non mediocrem ;

Latinum

ait

laudem

nimirum

quod

prae-

c l a i a r o et e x i m i a m m e r e a t u r l a u d e m o r a t o r , s i p u r e a t q u o incorrupte igitur

loquatur,

aliud quiddam

a t q u e in dicendo.

"

P a g . 54. v . 29. quum

quosdam

n o n i n q u i n a t e ac s o r d i d e .

Vide»

l o n g e q u e a l i u d esse dicendi

laudem

Hactenus Rivius. ut,

si cum iis audires

audires.

E p . ad L a n g e r u m : ut,

Optime

autem

si cujn iis audires ;

v e s t i g i a sunt i n G u . 1. u b i l e g i t u r :

ut,

— Vulgo :

ut,

Schneiderus

in

cuius lectionis cum

is

quosdam

audires. p.:g. 55. v . t i . cui fortuna c. 648-

belli — O b r e m a d v e r s u s C i m -

bros

a. u.

tus,

qtiam C a e p i o f o r t u n a e m a g i s q u a m c u l p a e suae tri-

bui cupiebat

male gestam,

f a d H e r e n n . I.

»4- )

amissionemque

fuit,

q u u m ei

C . N o r b a n u s t r i b . p i . a. u . c. 658- d i e m d i c e r e t ,

eumque

o m n i b u s m o d i s v e x a r e t ; invidia

crimini

exerci-

populi,

q u a e earn o n e r a -

b a t o b d e p l o T a n d u m i n t e r i t u m e x e r c i t u s ( d e O r a t , JI. 48-)

BRDTDM. calamitati

fuìt,

C A P . 35.36.37-

i. e. damnationem eius inter seditiones a

Norbano concitatas effecit. Pag. 5 5 . v. 19. sed et in promtis eitatis

tamen et non

— Ed. Omnib. sed in promptis

tamen

inexer-

et non

exer-

citatis. Pag. 55. v. 24. subsequebatur prosequebatur.

Gu. 2.

Cap. Pag. 56.

— Sic Gu. 1 .

Vulgo :

persequebatur.

1. functi

XXXVI. sunt

— Sic Gu. 1. sint

fundi

Gu. 2. Pag. 56. v. 2. ascensio

— Veram hanc lectionem pro

eo quod olim legebatur assensio Pag. 56. v . 9. pervenimus Cap.

que est tamen

semper

tamen

— Abest semper

est admodum

Gu. 1.

— Gu. 2. ne-

admodum.

Pag. 56. v. 25. proprie

— Lambin.

Pag. 56. v. 26. est Mud quidem dem

perveniamus.

XXXVII.

Pag- 56. v. 18. Imparatus Pag. 56. v. 23. neque

primus eruit Rivius. Gu. 1 .

propria.

— Gu. 1. 2. illud

qui-

— Gu. 1 . ¡2. et

com-

est.

Pag- 57- v. 5-

et

comprehensione

pressione. Pag. 57. v. 6. nihil ro ad

non ad rationem

ve-

orationem.

Pag. 57. v. n . ea maxime habent

— Gu. 1 . nihil

orationem,

ornant oratorem

id non est vulgatae

quia quum propter ista Sjctjfiara

— Quod alii praeferendum ;

Demostlienem a doctia

6o

IN

C I C E R O N I S

oratorum pvincipem iudicatum csae dixisset, addit ea maximc oratorem ornare. Pag. 57. v. 18. cum rebus sententiisque consentient — V u l g o : cum verbis sententiisque consentiens. Sed paulo ante dictum erat, gestum Antonii fuisse non verba exp i i m e n t e m , scd cum scntentiis congruentem. Neque vero intelligi potest, qnomodo h u m e r i , latera, status, incessus i n oratore possint cum verbis consentire. Itaqne rescripsi: cum rebus sententiisque consentiens. Omnino autem ilia distributio in verbis: manus, humeri, latera, supplosio pedis, status, incessus, omnisque motus cum rebus sententiisque consenticns, nescio quid niolesti h. 1. hsrbet. Nemo sane ilia desideraret, si illis oinissis Wgeretur: gestus erat non verba exprimens, sed cum sententiis congruens; vox permanens, verum subrauca natura. Pag. 57. v. 20. convertebat — Lambinus vertebat. Pag. 57. v. 21. questionibus — Lamb, conquestionibus. Lectio quaestionibus, quam dant Gothofr. a l i i q u e , minus apta. Pag. 57. v . 26. actionem — Gu. 1. pronuntiationem. 57- v - 2 9- volunt — Sic etiam Gu. 1. 2. Nec audiendus est Ernestius, qui velint commendaturus videbatur. Cap.

XXXVIII.

Pag. 58- v. 3. alterutro — Gu. 1. altero uero. altera utro. Pag. 58. v. «0. mira explicatio — Gu. 1. mira.

Gu. 2. explicatio

B R Ü T U E Cap. Pag. 58-

Vi

1 4-

in

C A P . 39. 40. XXXIX.

coniectura

movenda,

— Vulg. in coniectura

suspiiione

61

movenda

et in

sedanda

aut

sedanda

susfji. ione. Pag. 58- v. 16. in interpretando

— Gu. 2. in

vitupe-

— E d . Ven. versabatur

; mi-

rando. J>ag- 58> v -

22-

vertebatur

nus bene. Pag. 58- v. 22. paratissimum

— Quaedam edd.

peritis-

simum. Pag- 59. v. 3. Quare fuit — Ed. Omnib. quare Pag 59. v 3. 4dissercndi planandi

— Gu. J. 2.

genere

edisserendi

tandi explicandi

' 10irep/3o\i-

E o d e m modo dicit P l i n i u s , sed magis

X & f , E p p . I V . 3- non ipsas Athenas Pag. 148. v . 26. quentiamque

Quid

ipsius viribus,

enim

sit Atticum,

non imbecillitate

— Sic Tusc. Q11. II. 1 . reperiebantur laudarent,

tam Atticas

nisi quod se imitari

dixerim.

discant, sua,

nonnulli,

posse confiderent,

elo-

metiantur qui

nihil

quemque

O R A T O R E speronili

sibi,

M.

C A P . 7. 8-

eundem et bene dicendi

finem

proponerent,

et quum obruerentur ( a me ) copia sententiarum atque verborum,

ieiunitatem

et copiarli dicerent; iis ipsis,

et famem se malle,

quam

unde erat exortum genus

qui id sequi se profitebantur

conticuere, paene ab ipso foro

f

ubertatem Atticorum,

ignotum,

qui iaììi

irrisi.

Pag. 149- V. 2. doeere, quae sit propria laus Atticorum, non alienum puto — Cum toto loco, qui sequitur cap. g. 9. de Attico dicendi genere, comparandus est Quihtilian. de I n n . Or. -X.il. 10. Cap.

Vili.

Pag. 149. V. r i . et tanquam adipale dictiojiis genus — Sic Gu. 1. 2. Ed. Omnib. idque cum Strebaeo rectc pro* baverunt Ernestius et Schneiderus ( 1 . 1

p. L U I . ) .

Vulg.

lectionis et tanquam adipatae auctor est Nonius Marcellus.

Lanibin. tanquam

adipatum.

Pag. ¡49. v. 13. Graeci multo minus — Gu. 2.

Graecia

autem multo minus. Pag. 149 v. 15,

prudens sincerumque iudicium — Tru-

dentia iudicii ad veram pulcri intelligentiam,

sinceritas

ad puvitatem ab omni contagio vitiositatis spectat; aufgeklärter

und reiner

ein

Geschmack.

Pag. 149. v. 17. Eorum religioni — Religio hie est illa Atticorum in iudicando subtilitas et scrupulositas, qua omne, quod esset corruptum , et parum elegans in artibus , eloquentia

praesertim, fastidiebant.

zartes Schönheitsgefühl ) et religiosas appellai c. 9.

( Delikatesse,

Itaque jnox eorum aurea teretes

I N

x/,4

€ I -C E R O N I S

P a g . 149. v . 2 i . 22. summissus

a primo,

sili — Strebaeus, ut est in Gu.

deinde

—

pres-

2. legit summissius

—r

A t inm Viot&r Pisanirs inveuit -summissus—

pressius.

pres-

sus ; — id que totius periodi structurae convenienti us. Pag. 149. v . 22. post sensim —

ardentes

incendens

iudices,

Optima baec lectio incendens,

ut

vidit

quam tuentur

Gu. l. item O x . iji. dudum iniuria cessit falsae

incederti.

Ulam Sclineiderus quoque 1. 1. defendit, ita tamcn, commate post incendens coniungat.

positov iiidices ut vidit

ut

ardentes,

Nos opti us intersrinxisse n"obis videihur.

In1-

cendii imago de oratione affectus concitante paulo post recurrit in verbis :

Facile

tare

animorum

idque

restinctis

Orat. II. 41. descendum

est enim verh'im incendiis

Ut enim nulla

est,

quae

nisi

possit ; sic nulla

mens

oratoris

quae possit

parata,

ad. earn et ardens

materies

admoto

est

tam

tarn faciiis

igni,

—

no-

Item de ad

ignem

exar-

concipere

ad comprehendendam

incendi,

nisi injlammatus

vim ipse

Cf.-Orat. c. 33.

accesseris.

Pag. 149. v. 24. diligenter quam in statera.

ardens

irridere,

—

examinante

N e m p e taii-

Male autem in quibusdam odd. lectio

quam ostendunt edd. p i . R o m . Y e n . L i p s ,

examinante, mutata est in

examinans.

Pag. 149. v . 25. reprehendit

A es chines —

L o c u s est in

orat. contra Ctesipli. cap. 53. (p. 555. ed. Reisk.) ov S9e avrov

rà faapà

naì

àrtiSuva

prjfiaTa,

fijuas- ci> GiÓiipeoi, ¿KapTtptirt

ànpowfiEvoi-;

pe\9a>f

rtves

éjtireXovpyovsi

Tfirj ridisi r é T ¡ir) 7 ai

tives rà

r à n'Xì'i fi ar a v tv pa

o r ' è f t j xa-

rijv iró\iv~ rov

rà> v «payjiàTwv

fiéfivr/-

a 7ià>s jtoS"

by fio v —

àvare• -òito-

— fopfioppa-

O R A T O R E pav yka>7T&v') vas

SnipouSi.

ftara

tuvtu

ìj SuVfiuTu

Pag. 150. v . 5. Tìtanum porrexerit porrexerit.

òi

tìvos

X45

izpSarov

(lcg. e

¿>sjrtp ras- /9fÀ.ó-

èsriv,

ti ravakos,

pi)-

; hoc an ilio verbo

usus sit,

huc an

—> V u l g o : in hoc eum huc an illuc

illu* manum

Deniosthenis autem ver ha liaec s u n t :

Orat.

prò Ctesipli. p. 305. V o i . I. ed. Hcibk. xàv\> yàp rovro,

ovjc. òpas,

ei tovtÌ

ro pijfta,

Tt/v jceipa,

¿Wà

ytyove

rà

«JàA.a fii/rovrì fii) iinfii

irapà

ra>P 'E\,Miva>v j t p à j f i u r a , iyti>,ij

xapr/vefna.

èmpi

Unde i.-iin Stre-

baeus post Manutium eniendavit : hoc an illud verbum xerit,

huc an illuc manum

•porrexerit.

di-

Maini tarpen A m b r o -

sii verbi s , ex eius commentar, in L u c a n i ,

L . II. c. a

a

P a u l o Manutio Ernestioqtie laudatis, nti, qui ipsam Ciceronis »criptui am f xpressisse videtur : hoc an ilio verbo Pag. 150. v. 9. inclinata

ululantique

pisset — infra c. 13. hic e Phrygia logus

paene

voce

— cenere

eoe•

et Caria

rhetorum

epi-

canticum. Cap.

Pag. 150. v . 15. quale sit;

usus sit.

IX.

sit —

Lambiti, quale,

id

cunqut

quod non est probandum. Pag. 150. v. 16. modo

id

eleganter

enucleateque

faciat

— Eleganter

de prudenti sententiarum verboruxnque4lele-

etu, enucleate

de d i l i g e n t i et perspicua rerum expositione.

Pag. 150. V. 17. Errant, falluntur quod

—

solum,

quod solum,

quod Attice,

Sic infra c. 25. de subtili oratore : quem ceteroquin

Nat. in Cic. l\hetori».

recte Voi. III.

quidem

vocant

non nisi

¿itticum. IO

IN Pag. 150.

v. 32.

CICERONIS ab Aristophane poeta — Cicero

hic scripserat Eupoli,

primo

sed ab Attico admonitus correxit.

Ep. ad Att. X I I . 6. Pag. 150. v. 22. fulgurare,

tonare, permiscere Graeciam

— Verba sunt Aristophanis Acharn. v . 530. ¿fipóvra,

évvenvna

rrjv 'Eb

r/Srpaxrtv,

kàba.

Pag. 150. v. 26. hoc esse Atticum in Lysia

— Eandera

«entendait) defendit Cic. in Bruto c. g2. 85Pag. 151. T. 2. se Thucydidios

esse profitentur —

Esse

delendum videtur Ernestio ; nec enim in hac forma lo1quendi addi solere.

Sane melius hic abfuerit, etsi non

desunt alii loci , ubi item additili- esse. Pag. 151. v . 7.

Thucydides

autem —

Cf. c. 12. (pag.

155- v . 6. ) Pag. 151. v. 10. Ipsae illae condones — Orationea qua* interposuit, ut ait in Bruto c. 83Pag. 151. v . 17. torum u t i t u r ,

Graecorum rhetorum — Vocabulo rhe-

ubi de Graecis oratoribus l o q u i t u r ,

quis hie oratorum substituendum putet.

ne

Alias enim rhe-

tor es apud Ciceronem sunt artis rhetoricae magistri. Pag. 151. v . 17. a Thucydide

quidquam dixit —

Nem-

pe negat queniquam oratorum graecorum in causis civilibus fuisse.

et

popularibiis

unquam

Thucydidem

imita turn

N o n répugnât igitur, utStrebaeus putabat, Demo-

sthenem T h u c y d i d i s orationes edidicisse. Pag. 151. v . 19. rerum explicator prudens, sinceriti,

gra-

vis — In Bruto c. $3- de eodem T h u c y d i d e : rerum gestarum proauntiator sincerus et grandis etiani fuit.

Ita que li.

O R A T O R E M . t. q u o q u e p r o v u l g

C A P . 9. 10.

severus poaui sincerus.

»47

Nam

Severi-

tas iam est i n gravitate. Pag. 151. v . 23. Nec vera, nomen eius non exstaret

—

si historiam

non

scripsisset,

1 > I m m o exstaret, et id ipse

ratione ostendit C i c e r o , quod f a i t magistiatus etc. negatio e x c i d i t ,

quod et L a m b i n u s sensit,

Ergo

quam adde-

rem , si decernere possem, q u o l o c o ponenda esser, u t r u m non exstaret, g i s placet." religio, potius

an non nomen eius exstaret, Hactenus E r n e s t i u s ;

ut negationem omiiteret,

quod m i h i ma-

cuius mira h i e

ad sensum prorsus

quam

dubio

fuit

necessariam

in l o c o poneret.

Est

autein ante exstaret p o n e n d a ; nam si ante nomen poner e t u r , fieret

tia/iofMvia.

Pag. 151. v . 24. Huius tarnen nemo — C u m h . 1. V i c t o Tius V . L . I V . 10. comparat l o c u m

D i o n y s i i Halic.

in

Tita D i n a r c h i , c. 3. V o l . V . p. 645. ed. Reisk. Pag. 151. v . 25. gravitatem

—

habere neque

neque

verb or urn, neque

sententiarum

In maTg. ed. G o t h o f r . n o t a t u r , verborum

gtanditatem,

neque

quosdam

sententiarum

gravitatem. Pag. 1 5 1 . v . 23* germanos se putant esse Thucydidas E d . O m n i b . it. Strebaeus germanos — Thucydidis,

—

minus

bene. Cap. Pag. 152. v . 3.

Referamus

probante Heusingero. eadem.

igitur nos —

V u l g . referamus nos

Pag. 152. v. 4. ea demum — Vulg.

X. S i c G u . 1. St. igitur.

Sic emendavit Ernestius.

IN

Mß

C Ï C E R O N I S incredibili

fa-

tila virtutum — V u l g o inepte : sed etiam incredibilium

Pag. 152. V. IS. sed etiam admirabilium

ad-

mirabili fama virtutum;

quod cavillali aliquis ita potnis-

set, ut diceret : ergane Bruti virtutes adeo sunt incredibiles, ut etiam famam hommes admirentur ? Immo virtutes Bruti dicnntur admirabiles tum propter magnitudinein,

tum

q u i a , quod miriim erat, specie dispares prudentia coniuitgebantur.

Earum poTro fama dicitur incredibilis, h. e.

magna et pervagata. fama

virtutum

fama virtutum

In Ed. omnib. l e g i t u r :

incredibili

admirabilium ; in ed. Tulicli.

admirabili

admirabilium.

Pag. 152. v . 21. omnibus terris —

Lambin, melius ex

omnibus terris. Pag. 152. v. 2i. 22. una Gallia

communi non ardet in-

cendio — quam seil, provinciam tunc Brutus praeses regebat, ceteris provinciis aut bello Caesaris A f r i c a n o , aut praesidum avaritia afflictis.

Gulielmio aliquid deesse vi-

debatur. et legendum communi nunc ardet incendio;

cuius

quiiiem suspicionis causam hand inielligo. Pag. 152.

v. 23.

fuum in ltaliae

Etiamsi abes ab Italia,

luce cognosceris

—

tnmen omnibus bonis notus es,

et quasi ab amplissimo theatro spectaris. Pag. 152. v. 24. flore,

versurisque in optimorum '¿ivium vel

vel robore — Quid lioc s i t , intelligitur e Cic. Phi-

lipp. III. c. 5' Nec vero de virtute, provinciae liae,

Galliae

taceri potest.

constantia et gravitate Est. enim ille flos lta-

illud firmamentum imperii populi Romani,

namentum

illud or-

dignitatis.

Pag. 152. r. 2g. Catone absoluta — Laudations Cato-

O R A T O R E M .

C A P . 10. n .

149

>)M Uticensis, cui Caesar Anticatonem suum opposait. Hanc scripsit a. u. c. 707. statim post mortem Catoni«, quae incidit in Aprilem eiusdem anni. scriptus est aestate h. a. exeunte.

Orator igitur

Cf. ep. ad Att. X I I . 4-

5. et 6. Pag. 155. v. a. mihi coram, excitanti — E d . Tulich. mihi coram excitanti. Cap.

XI.

Pag. 15g. v. i l . gui papuKTtjp go : quae jcapunrr/p.

Graece dicitur — Vul-

Sed exquisitius est pronomen rela-

tiv nm sequentis vocabuli generi aptatum, et ed. Tulich. Lambin, sic habet: gui Pag. 15g. r . 18.

jcapuKri/p.

alios — délectant — m Sic cum Fr.

Gryph. Lambin, et P. Manutio edidi. bet alius — delectatur.

Ed. Ven. Med. ha-

Sed ita illa horiida etc. non sunt

pluralia, quibus Cicero alibi in eadem re utitur.

De-

lectat est ab Aid. et Iunt. quod multo minus probandum. "

Ernest.

Pag. 153. v. 20. guod.

Çuid

est, guo — Lambin, quid est,

Ceterum haec verba, quid est — exprimas, non cum

Ernestio sie interpretanda : » quo argumemo et qua ra— tione cogas nos unum verbum praescriptimt sequi, quum plura genera probabilia eint."

Strebaeus quoque a vero

verborum sensu aberravit. Cicero iam huius capitis initio professus erat, in omni re difficillimum esse jormam ponere optimi,

ex-

(das Ideal des Schönen tu bestimmen.) Ita-

c. 1 1 2 .

p. 3 1 6 .

Xoyo-

ed. H e i n d o r f .

( ò t e p h . p. 266. b ) his v e r b i s : X A Ì JTÌIiraxsiv olfiui, ¿xixiSTuìHSiv BvSiivriov

Xéyeiv Svbpa

Ciceronis l o c o , òaibaAov

in

róvyt

/Sé\.Tt9rov

; u b i recte qui

negat H e i n d o r f i u s e x h o c

pluralem p o n i t ,

Xoyobuibaùoav

de lectione

mutanda

Xoyo-

decerni

posse.

A t t a m e n non iniuTia ceteros q u o q u e XoyobaibàXovs

illie

appellatos C i c e r o d i c i t , quia, q u u m T h e o d o r u s XoyobaibaÀos

nominaretur,

nai

Xoyobaibakov

ftékrisros

ceteros Plato h o c ordine et

n o m i n e haud excludebat. Pag. 154. v . 2 9 . versiculorum bin us maluit : versicolorum lor

de

eloquutione

r o r u m , àvriSéraìv

similia

similia

quaedam

quaedam.

ri ini is o r n a t a , , ó/ioiortXtvTiMV

nai,

et versicolor quae

ilio

quorundam

verborum

affectatione p o n i t u r .

idem X . 1. 31- n e g a t , Phalereus

dicebatur

facere."

Itaque

vincti,

et

res

Ulani,

ills

ipsas

vestiuntur."

versicolorem

uti,

qua

quam

similia solutae

igitur

Demetrius pulverem

sunt n u m e r i orationis

transeffemi-

Scite

vestem bene ad forensem

versiculorum

versuum

eloquutio

habitu

Lamversico-

non de n i m i a nume-

Ita Quintilian. l i b . V i l i . p r o e m . 20. ,, Similiter lucida

—

At

nimis

similioies.

V e r s u s autem i a oratione f u g i e n d o s esse C i c e r o , p l u i i b u s

O R A T O R E M. C A P . 12. locis monee.

Ita de Orat. III. c. 47. vetat, oratorem pia-

lle in versiim, aut í imilitud Pag. 155que pietà,

*53

v

1>

in èm versuam

incidere.

— MaLim : nimium-

nioiiumque depicta

ut Brut. c. 85- 1-ysia nihil esse pictius dicitur.

Sed haud scio an aliud verbum requirendum sit, quod nimiam illatn r&tv XoyobatbáKmv

curarti et diligentiam

circa illas in numero oratorio, quas deinde vocat, delicias vel potili»

ineptias

pressius

significet.

In quo

nisi ine coniectura fallit, aptius nihil est quam nimium. que astricta.

Hoc enim vocabulo Cicero saepius utitur,

ubi números in oratione nimis ad versiculorum similitudinem accedentes designare vult. assentitur Theophrasto, astricta

Sic de Orat. III. 43-

qui putabat,

orationem

ted remissius numerosam esse oportere.

etiam esset nimiumque

devincta.

non

Aptnm

Si temen pietà verum

est, Cicero abusum pigmentoruiti illorum notare voluit, qua« etiam si abessent a versu, tarnen si nimis crebro adhiberentur, redolerent pueriles quasdam ineptias. sensu illa pigmenta cum Juco puerili

Hoc

componit de OTat.

II. 45Pag. 155. V. 12. leniter et erudite — Sic Gu. i. 2. levitar et erudite Ed. Omnib. Victor. Camerar. Pag. 155. v. 13. Sed eedas mihi — Cedas bene Ernestius substituit vulgato credos, quod servant etiam Gu. 1 . 2. illud enim melius respondet praecedenti verbo repugnante te. Pag. 155. v. 14. Nam quurn concisus ei Thrasymachus minutis numeris videretur — Nimirum concisum genus ditendi (eine zerhackte, lerschnittne Schreibart) poni tur in

I N

i54 vitio.

C I C E R O N I S

Itaque c. 6g. prohibetur, ne orator minutos. nu-

mero* sequeiis concidat delumbetquc sententias. Pag. 155. v . 16. vinxisse — Ed. Omnib. Victor. Camerar.

iunxisse.

Pag 155. v. 17.

Theodorus autem —

t i c erat in edd. Thucydides. habet Theodectes.

Ante Ernestium

Nonius in v.

rotundum

Neutri autem hie locui erat.

Theo-

dorus v e r o , quod Ernestius acute sensit, est tertius ex tribus antea nominati«. Pag. 155. T. 17.

praefractior

— i. e. oratione

utens

confragosa, parum concinna, salebrosa. Pag 155. v 22. vel reprehendi — h. e. non solum n a n laudari, sed etiam reprehendi. Pag. 155. v . 23.

quum a nostro

Cuius laudes quanti fecerit,

Catone

laudabar

—

ipsi Catoni in epistola ad

eum scripta fatetur; Variar. X V . ep. 6. Pag. 155. v . 26.

quasi in extrema pagina

Phaedri

C . 146. ed. Heindorf. ( p . 279. ed. S t e p h . ) Neos i u ì é p t > 'IsoKpdTt/s • 0 fiévrot "Kéytiv ¿SéXoù —

Tò xoìov

rj ¿sarà ro-òs irepì yìvGiav oas.

aòrovs

SavfwSTÒv

roòs Xóyovs,

iaov buviyMi

t&V

òppi/ SèioTtpa.

doati

Myovs

ttar' fioi

a)iéva>v Xóyiav * eri

ravra,

« r i fitiSuo bé ris

4- lascivire agros — l i a n e lectionem ed. Venet. auctoribus Ernestio et Schneidero praetuli vutgatae sitire agros. Nam ut Ernestius m o n u i t , si tir e agros esset poeticum, quum lascivia de a g r i s , pecoribus etiam vulgo diceretur. Pag. 170. v. 16. Nihil

horum

partum

audacter

— Sic

ORATOREM.

C AP. 24. 25.

175

e m e n d a v i , quod adhuc sine sensu legebatur in edd. hil horum parum Metaphern

audacter.

Nostri dicerent: keine

ist kiìhn erfunden.

Ernestius

tenuit

Nidieser

purum

c u m ceteris; male se autem ex d i f f i c u l t a t e , quam fais» lectio obiecerat, expedivit. Pag. 170. V. 17. sqq. sed aut simile est Uli, linde ras : aut,

sires

suum nullum

haltet nomen,

sumtum, non luden di videtur—

docendi

transfécausa

S i Cicero liic de primis illa-

r u m metaphorarum inventoribns loquitur, scijibendum est: unde transferrent,

aut, si res suum nullum

habcret

nomen.

L e c t i o usu recepta stare potest, si a l i i , qui iisdem inetaplioris utantur post primos i n v e n t o r e s , innuuntur.

Cap. Pag. 170. v . 25. quod

quod idem in alta deceret — V u l g o :

idem in alia deceret.

mili opponitur.

xxy. A t alta liic significantius hu-

Sic infra o. 57. humilis oratio

componitur cum alta et Pag. 1 7 1 . v . 5.

et abiecta

exaggerata.

recte quidam

— Recte sic legitur i n

edd. Venet. M e d . Aid. Iunt. al.

M u l t i male ediderunt

quidem. Pag. 1 7 1 . v. 4. Nam,

sicut — E d . Med. Aid. Iunt. al.

liabent: nam, si ut in epularam i n q u i t Ernestius. b i debet sicut. rum apparatu cum solum,

sed etiam elegantem

orationis

lumina,

volet,

Nec hoc male,

N a m necessario scri-

Sententia haec est: Nam, hospes a magnificentia

apponat, sed selccta) videri adhibehit

apparatu.

I m m o pessime.

sicvt in

recedens,

epula-

non se par-

( q u i non v i l i a quaevis ita orator

sed tamen eliget

ille

quibus

parcius utatur.

I N

176

C I C E R O N I »

P a £ . 1 7 1 . v . 8- Non sunt enim peraeque oratori*,

de quo loquimur,

pariimoniae

apta huius —

ipsius

Misere turba-

batur connexio sententiarum lectione v u l g a r i : sunt enim pleraeque

aptae huius etc. A c generis quidem vitinm facile

correxit I.ambinus legendo : sunt enim pleraque

apta.

Sed

hac medela non sustulit g r a v i u s perturbati senaus v i t i n m . Quum enim Cicero dixisset, oratOTem tenuem istis ornamentis uti q u i d e m , sed paulo p a i c i u s , ®t electurutn quibus utatur: enim

nullo m o d o

pleraque

apta

quadraret, si adiecisset:

huius

oratoris

parsimoniae.

sunt Imo

causa eligendi quibus utatur hac sententia potins continetur : non sunt enim peiaeque niae.

apta huius oratoris

-parsimo-

Iamque ea quae sequuntur optime cokaerent : Nam

ilia — huic acuto fugienda

sunt.

Librarli,

invexesunt lectionem sunt enim pleraeque,

qui p r i m u m decepti sunt

I9C0, qui paulo post s e q u i t u r , u b i auctor : sed i n q u i t , ex

Ulis convenient

vero alia ratio est.

pleraque,

etiam huic tenuitati.

Huius

N a m postquam excluserat Cicero ex

l e g i o n e generis dicendi tenuis ea sententiarum lumina, quae nimis essent illustria, s u b i i c i t , pleraque tamen ex illis sententiarum

l u m i n i b u s etiam h u i c tenuitati

con-

venire. Fag. 171* v . 1 1 . nus delet quasi,

quasi quaesitae

venustates

quod non displicet.

ponendum est ante verbum aucupium, tiam quasi aucupium

Lambì*

u t legatur et quod-

delectationis.

Pag. 171. v. 17. continuationem et dividat

—

A c fortasse trans-

verborum

modo

relaxet

—~ i. e. „ interponat membra periodi« et brevio-

ires faciat."

Ernes ti. Pag.

C A P . 25. 26.

O R A T O R E M. Pag. 1 7 1 . v. 20. translationibus ilia

sententiarum

quam mollissimis

E t assuniet

etiarn

ilia

sententiarum

lumina

quidem iam Lambino plaçait.

Pag. 172. v. i. Accedei pro vulg. accedit.

:

— Malim, puncto post

assumat

posito, scribi : lLtiam

mollissimis assumet.

lumina

177

— Ernestius rccte hoc invexit

Nam futura praecedunt, non faciet

—

erit — utc tur. Pag. 172. v. 1 .

actio

mini us.

—

Ubi

comoedia significatur,

aut

non

tragica,

•cena tragoediae opponitur,

nec scenae

Sic de Orat. I l l , 27. scenica

Pag. 172. v. 2. modica

iactatione

comica.

— E x opposi-

corporis

tione : vultu tamen multa conficiens,

pro

venustas

intelligitur modica

«s»e nominativum, et actionis, non iactationis, Cap. Pag. 172. V. 10. lulo

XXVI.

altero

in iaciendo

putat,

dicacitatem

gida esset TuvToXoyia. cavillationi

Remitiere

salse respondere ;

sunna, ubi dicitur remittere

In quo fri-

ridiculum

Sed

brevitas.

acutior

Cuius quidem

ac respondendi. in parte

est illa

Sed

ratio

est forma,

communis

Vol.111.

Instit. or. in

urhani-

die end

in. parte,

more Quintiliani dicitur pro partim,

dingius V. Cl. nuper recepii communis Nut. in Cic. Rhetoric.

lusu

Senec. de Benef. II.

utque velocior

duplex

iacere

est i. q.

metaphora a pilae

Quintilianus idem vocavit repercutere.

VI. 3 . 45-

et

autem ridiculum

pilam.

ridi-

Cicero' con-

Scripsi autem

in iaciendo.

Nam mittere

prorsus eadem sunt.

tate

autem

, quum vulgo sit mittendoque.

remittendo

152.

remittendoque

— Quintil. VI. 3 , 42. In narrando

sistere Jacetias

hic

èittàerov.

i

(ubi

etsi Spal-

in partem)

nihil li

IN mim in lacessendo a ut i e into;

C I C E R O N I S

dici potest,

at propria

quod non etiam in

quaedam

sunt

Pag. 172. v . 25. sale — Gotliofr. coni, Pag. 172. v .

summissi oratoris,

reper-

respondnntiuin. salibiis.

sed magni tamen —

N e quis liunc ola toi em contemnendum put et, quia summissus sit et in tenui genere elaboret, additar sed

magni

tamen.

elabo-

rai'it,

Sic infra c. 23. ut callidi

gitaret,

Qui in ilio subtili

arguteque

diteret,

una hoc perjecto,

et acuto

nec quidquam altius to-

ma gnus orator

est,

si non ma-

ximus. Pag. 172. V. 2g. quidquid tilian. V I . 3 , ig.

est salsum — Citât li. 1. Quin-

LaniDm. dcdit. quiiquid

Pag". 175. v . I. proprium Pag. 173. v . 7'

Est

est Sanum.

— Als. Ox. ip.

autem illud

acrioris

proprie. ingenii,

hoc

maioris artis — Miruin e s t , h. 1. Gothofredo adeo obscurum v i s u m esse, ut eum v e l corruptum vel transpoiieadum iudicaret,

Dicacitatem ait Cicero

acrioris i n g e n i i

e s s e , quia i n iaciendo remittendoqne ridiculo celerit^te opus e s t ; facetias autem in narrando maioris artis esse, quia nariationis venustas cerlis legibus continetur. Cap. Pag. 1 7 3 . v . 1 1 . sqq. nimum, nius,

sanguinis

Hoc in genere

quam hoc enucleatum;

genere

nervorvm

vel plurimum.

nervorum

autem est vel plurimum.

copiosumque remissius—

Est

XXVII.

vel

quam

Est

autem illud

vel mi-

enim

ple-

ornatum

V u l g o ista sic l e g u n l u r : Hoc in minimum,

(.Lambin suavitatis

su avi

ta ti s autem

haud scio an

enim plênius, quam hoc enucleatum;

est

plurimum.)

quam autem

illud

O R À T O R E M . ornatum

copiosumque

s u mmiss

C A P. i ti s.

primtim nos offendit suavitatis,

27.

179

Quibus in

verbis

quod si feramus, inanis

exsistit eiusdem sententiae r e p e t i t i o , quia m o x sequitur: •plurimumque est in hac orationis satis bene opponitur suavitas sanguinis

autem

nervis.

est vel plurimum,

forma

suavitatis.

Itacjue r e s c r i p s i :

quod ad copiam spe-

ctat in genere medio quam in tenui maiorem et uberiorem.

N a m de genere tenui dictum e r a t , iti non

sanguinis

esse, c. 23.

esse plenius,

plurimi

Porro quutn d i c i t u r , medium genus

quam hoc enuclcatum, eo ipso exponitur,

quid significet, in eo sanguinis v e l p l u r i m u m esse. dem pro sunimissius edidi remissius. genere dictum erat esse nervorum exponitur s i c , ut remissius amplissimum.

Tan-

Quod eiiim in medio vel minimum,

id nunc

esse perhibeatur, qua^n genus

N e r v o s a enim

oratio est acris et vehe-

m e n s ; qua seil, in f o r o saepe est utendum.

Hiiic

nervi

forenses ; quibus opponitur oratio b r e v i s , mollis «t remission Pag. 173. v . 1 1 . nervorum — Gu. 3.

verborum.

Pag. 173. v . 14. quam autem — Gu. 3. quam Pag. 1 7 3 . v . 1 4 . plissimum xar'

illud

é€ojtyv

ornatum

—

enim.

N e m p e genus am-

dicitur ornatum,

non quod cete-

ris ornamenta omnia desint, sed quia hoc est o m n i u m ornatissimum.

C f . c. nQ. init.

Pag. 1 7 3 . v . 14.

Huic omnia dicendi

ornamenta

conve-

niunt — A u t Cicero parimi constans sibi f u i t , aut scripsit : huic fere omnia dicendi

ornamenta conveniunt.

enim de hoc genere m e d i o : in idem, lumina cadunt omnia,

multa etiam

inquit,

sententiarum.

Infra verborum

Ncc

IN P a g . 175. v . 16. hac ornamenti

C I C E R O N I S in hac

orationis

forma

G u . 5. ij*

—

forma.

P a g . 175. v . 19. sedate

placideque

labitur

—

Sic

bene

Purgoldus emendavit vulgatum loquitur, quod est in«ptissimum. Pag. 173. v. 23.' Immutata — Ita erat scribendum, non, ut v u l g o , mutata. Nam verba per metonymiam aut hypallagen posita semper Cicero immutata vel summutata, nunquam simpliciter mutata vocat, ipsumque hunc tropum immutationem. Sic palilo post : irnmutationes nusquam crebrìores ; et de Orat. III. 43- metonymia dicitur traducilo

atque

immutatio.

P a g . 173. v . 2 4 . subiicitur

aliud

in quibus

— Vulgo:

-pro verbo• proprio

in quibus

pro verbo

proprium

proprio

sub-

iicitur aliud. In Gu. 3. proprio abest. Quod edidimus firmatur loco simili de Orat. III. 4 2 - ubi in metonyiriia dicitur ornandi causa verbum proprium proprio .commu tari. Pag. 175. v. 27. sum —

quum dixit

Ita L a m b i n .

orbem

orbas.

In

arcent

urbem

orbam.

V"lg.

: arce et urbe

dixit

Ennius

G u . 3. c o r r u p t e « i c : quod

P a g . 173. v. 2.Q. pro

fuisset.

Ennius

quum

patria

arcem

—

dixit

Sic

orba

arcem

et

eramus

metonymia

L a m b i n . pro patria arcem et urbem, n o n m a l e .

E r n e s t i u s f r u s t r a n e g a b a t , si pro patria arcem dixisset

in-

t e l l i g i posse ; pronusque eTat ad ratiouem Gruteri amplectendam, qui ductu Mas. Pali, correxerat : si patriam cadere

dixisset.

Pag- 1 7 3 . v . « 9 .

et horridam

—

tumultu

—

Hic

Ennii.

O R A T O R E versi cui us piene

M.

et numeri*

CAP.

27.

k e r o i c i car .nini«

servati«

•ffertur de Orat. III. 42. Pag. 174. v. 1. immutat — » M s . ap. Gruterum immutate, quod ei placet.

Piacerei et m i h i , si verbum esset,

unde hoc adverbium penderei."

Ernesti.

Pag. 174. v. 2. 3. éjra\&a.fr/p — fiETOùvvfiiuv — Gra«eis polius Uteris liaec scribenda d u x i , q u a m , ut v u l g o , latinis, hypallagen

—

metonymiam.

Sic cnim solet Ci-

cero, praesertim ubi explicat aut definit res Graecis nominibus appellatas.

E t Quintilianus V i l i . 6, 23. Nec procul

ab hoc genere discedit jxtTmvvfiiu, nomine positio,

quae est nominis pro

cuius vis est pro eo, quod dicitur,

propter qudm dicitur, ponere,

sei,

causarli,

ut ait Cicero, ètra AXa~

•yr/v rhetores dicunt. Pag. 174 V. 4- Aristoteles Gu. 3. -Arist. enim traditioni

autem trans! at Ioni haec ipsa et haec ipsa.

Pag. 174. v . 7. et abutimur verbis propinquis — tilian. V i l i . 6 , 35.

Quin-

„ Discernendumque est h o c totum a

translatione genus, quod abusio est, ubi nomen d e f u i t ; transsumtio

( sic legendum ) ubi aliud fuit.

Nam poeta»

tolent abusive etiam in liis rebus, quibus nomina sua s u n t , vicinis potius u t i , quod rarum in prosa est." Pag. 174. v. 9. decet — E d . Ononib. Gothofr. al. licet. Pag. 174. v. g.

lam

quum fluxerunt plures

— G u . 3. iam confluxerunt Pag. 174. v. 10. alia

continuae

plures.

plane Jit oratio —

goldus emendavit : ratio. pretatio vocabuli

continuo

Frustra Pur-

N a m in alia oratio est inter-

graegi àWijyopia.

In Gu. 3.

alta

•plane fit oratio. N i m i r u m alta cum alia saepe permutatum.

I N

182

Pag. 174* v . 10. piav

C I C E R O N I S Itaque hanc Graeci appellant

&\%tjyo-

— V u l g o : itaque genus hoc Graeci. a. &.

Sed hoc

est i n c o m m o d u m , quia soquitur genere melius tile. credat Ciceronem scripsisse: hoc genus genere peHavit Aristoteles.

U t igitur antea scripsit: hanc

"KuyijV rhetores — vacant;

Quis

melius ap-

sic li. 1. hanc Graeci

vxak~

appellant

¿'K'Kijyopiav. Pag. 1 7 4 . v . 12. genere melius — G u . 3- genus Pag. 174. v . 19. 20.

explicabuntur

G u . 5. probante Heusingero. Vulgo: tur —

explicantur

dicentur

Sunt enim

— dicuntur.

—

Ita

praecipientis.

In ed. Olivet,

explican-

inducuntur.

Pag. 1 7 4 . v . 2 1 . Pag. 1 7 4 .

evadunt

T. 23.

Jlorens orationis,

Est

et Jlorens

— G u . 3.

enim quoddam

etiam

est autem quoddam

orationis pictae

et expolitae

men autem minime placet. significat, cur antea dixei i t : evadunt;

evadent.

pictum et expolitum genus —

videbatur legendum:

FERE

—

melius.

insigne

etiam

genus;

et

Heusingero insigne,

in quo ta-

N a m particula enim Tationem e philosophorum

scholis tales

ac non potius tales simpliciter.

Quia

autem e sophistarum fontibus aliud genus dicendi, idem tamen m e d i u m , in forum defluxisse dictutus erat, h. I. ait: est enim

quoddam

etiam etc.

Pag. j 74- v . 28- illigantur

— E d . Omnib.

Pag, 1 7 4 . v . 23. 29. in ea,

de qua loquor,

tonsedit — h. e. in genere orationis medio.

, alligantur. mediocritate

O R A T O R E M . Cap.

C A P. 28- 29.

XXVIII.

Pag. 175- V. 5- cuius ornatum ornatum vis dicendi;

i83

in quo vis,

dicendi — Gu. 3. cuius ut saepe f a c t u m , e ver-

sículo superiore Ime aberravit. Pag. 1 7 g . v. 4- plurimum

— Gu. 5 .

Pag. 175. v. 15. argutet/ue r a m , quia praeceùit

plurihus.

— Gu. 3. acuteque ; perpe-

acuto.

Pag. 175. v. 15.

uno hoc perfecto

— Gu. 3. uno hoc

perfectus. Pfg- »75• V*

— Ita G u . 3. bene.

extimescet

Vulg.

extimescit. Pag. 175. v. 27. s tuda it — Vulg. studet.

PraeterituTO

ascivi e G11, 3 . Pag. 175. v. 27. nec suam copiant illis duobus temperavit

— Vulgo:

n. s. c. cum illis d. g.

generibus iemperavit.

A t in Gu 3. melius abest cum. Pag. 176. v. 5. si is — Ernestius praefert is si. Pag. 176. v. 6. non praeparatis auditoribus, et inter

auribus — IMalim n. p.

quod melius responderet verbis apud

sanos

sobrios. Cap.

XXIX.

Pag. 176. v. 10. sed animo. — Victor, sed animo,

non manu.

Nam manu si prehendissem Si prehendissem,

minus

concinne. Pag. 176. v. 16. et magna graviter

— Gu. 3. et alta

graviter,

quod n o n solum aptius o p p o n i t u r p r e c e d e n t i

humilia;

sed e d a m

variandae

oiationis

causa

praefe-

IN

i84

C I C E R O N I S

vendum, quum paulo post o c c u r i a t : parva summisse — magna graviter

dicere.

Pag. 176. v . iß. Ne fuerit — Elegang haec brevitas in respondendo non est contaminanda angmentis, quae praebere vidctur Cod. Gud. a Schneidero laudatus in ep. ad L a n g e r u m p. 53. ubi est: nedum tu videris, bis lie fuerit; tu videris,

omissis ver-

unde ille scribendum putabat, v e l : Ne fuerit;

v e l : num fuerit,

nedum

tu videris;

quia

melius respondeant sequentia : ego enim — non quid viderim disputo.

In Gu. 3. est: nsdum cum fueris.

Pag. 176. v . 20. de qua dixeram —

D e hoc usu plus-

quampelfecti cf. Heusingeri praefationem ad Cic. de officiis.

llespicit autem Cicero id quod dixtrat supra c. 3.

Utrumque autem locum Quintiiianus respexit, et imitatus est I. 10, 4Pag. 176. v . 22. eloquentem

Non enim eloquentem quaero —

nisi addiderit C i c e r o ,

qui vixerit.

Nenipe paulo ante dicebatur:

quem qua'erimus,

et:

inventus profecto

Haec dicuntur de idea eloquentis. dicitur:

non enim eloquentem

quem videre potuerit, qui Cap.

Post

certe intelligi v o l u i t :

quaero,

ille

Tenemus est

—

eloquens.

Quum autem h. 1. significat

eum,

vixerit. XXX.

Pag. 177* V. 9. in accusationis quinque libri* — In Gu. 3. est VII.

librisy

ut Septem quoque in Ed. Omnib.

v e r u m est quinque.

Sed

T o t enim sunt libri actionis secun-

dae in Verrem.

Sic infra c. 4 g . extr. citatur liber

tus accusationis.

Item Quintil. X I . 2.

quar-

O R A T O R E Pag. 177. v . 12. quae txempla

legissem,

M.

C A P . 30.

— arbitrarer

ni vel nota esse

»85

— Gu. 5.

quaequt

accusarentur.

Pag. 177. v. 1 3 . vel ipsi possent legere

— Hanc lectio-

nem erui e vestigiis scripturae cod. Guelf. 3. ubi est: vel opes possent legere. cantior

est

quam

hoc dicit C i c e r o :

Illa enim lectio pressior et signifivulgata:

vel posse eligere.

Nempe

quae exempta selegissem ex orationi-

bus meis , nisi vel nota arbitrarer, v e l ipsi possent orationes legere,

qui eiusmodi exempla

Pag. 1 7 7 . v . 14. tur oratoris,

nullo

quaererent. laus —

V t i l g . addi-

quod in G u . 3. elegantius omittitur.

Pag. 177. v . 16. V u l g o : non

si non

assequimur

— Ita Cod.

Gud.

assequimur.

Pag. 1 7 7 , v . 1 7 . quid

in' genere

at quid

deceat

—

G u . 3.

atque

si

deceat.

Pag. 177. v . 23. unus eniinet inter omnes in omni dicendi

— I n Gu. 3- omissum in omni,

genere

quod haud

est

ineptum. Pag. 177. v . 25. quoniam Pag. 177. v . 2g. neque 3. nec eum dimittis a Pag. 178. v . 2. 3. ipse magnis — ille

— Victor, quod eum dimittis

¡ani.

e manibus

—

Gu.

manibus, Sed

ille

magnus :

nam et successif,

G u . 3. nam ille magnusnam

et successit

magnus. Pag. 178. v . 1 3 . huius multipli ci s — Abest huius G u . 3. Pag. 178.

v

- >4- aures — Gu. 3.

Pag. 173. v . 1 7 . ad huius generis male : ad huius generis tendi

Gu. 3.

dicendi

auiris. audiendi

audiendi.

—

Vulgo

Abest autem di-

i8ó

IN

CICERONIS

Pag. 178- V. 18. Quantis ilia clamoribus — plaudentium scilicet. Pag. 178- V. l g . de supplicio parricidarum — Haec verba absunt a codd Gu. 3. et aliquot Gruterianis. Kon tarnen ideo damnaveiim , quia his omissis aures offendnntur similiter cadentibus clausulis: convertimus, dixitnus, coepimus. Pap;. 178. v. 24. terram non tangavt — Hanc lectionem restituit Ernestius ex ed. Aid. Innt Gryph. Eandeni Gruterus attulit e Mss. Pall, et Pilli. Alias : terra non tangat. P a o- J7S- v - 2 9- laudata — Sic Gu. 5. Lambin. idque melius vulgato laudati. Sensus enirn est: Nam omnia 1 ilia tum homilies, non ob ipsam rem et maturiiatem , sed qunniam adolescentis erant, spei et exspectationis causa laudabant. Pag. 179. v. 1. Uxor generi, noverca f i l i i , filiae pellex — Veiba sunt ex oratione pro Cluentio, c. 70. de Sassia Cluentii matre, quae generum smim Melinum quum pellexisset, e i , divovtio cum filia facto • nupserat. Is deinde Cluentium veneno tollere decrevit, ac de veneficio accusatus damnatusque in exsilio periit. Quinto anno post eius damnaiionem, Sassia f i l i u m de veneficio accusavit. Pag. 179. v. 2. Nec vero hie erat unus ardor in nobis — Sic ilia collocanmr in Gu. 3. Vulgo : nec vero hie unus erat ardor in nobis. Pag. 179. v. 3. omnia diceremus — Gu. 3. diceremus omnia. Pag. 179. v. 4- Ipsa enirn ilia pro Roscio iuvenilis redun-

O R A T O R E IVI.

dantia

C A P. 50. 3>v e l : ipsa

— Legend um videtuv,

oratio )

attenuata

pro

Moscio

in iuvenili

— v e l : ipsa

nilis redundantia

(sci),

multa

hctbet

pro Roscio

— A c prior quidem ratio inagis

S i c e n i m aptitis coè'unt s e q u e n t i a :

nelio,

enim ilia

redundantia

enim ilia orationis

compluresque

ut pro Avito,

P a g . 179. v . 19. quum

— Recte sic Ernestius pro

audimus.

— Ed. Omnib.

tamen

in suis versarentur

m i r u m c o m o e d i in c o m o e d i i s , t r a g o e d i i n

IVIe quum dico

P a g . 179. v . 22.

ages?

P a g . 1 7 9 . v . 24.

—

V u l g . quum

verborum concinniore.

aut

—

Sic

dico

— Ni-

tragoediis. G i l . 3.

ordine

me.

repudiabis?

—

G u . 3-

repudiaris. aut in iisdem

P a g . 179. v . 25.

cauiis

—

G u . 3 . aut

eis-

causis.

P a g . 179.' v . 26. perpetuum sus causa rescripsi. P r o nihil

— nihil

lenitale

— nihil

P a g . i g o . v . 5. multae

totae

spiritum

— I t a sen-

et eundem

totae

spiritum.

— E d . K o b . nihil

i n G u . 3 . ter s c r i b i t u r

graves

—

levitati. nil.

Victor,

multae

graves.

P a g . i g o . v . 9. a gravissimo

dens.

eundem

V u l g . perpetuum

180. v . 3 . nihil

Pag

it

Cor-

XXXI.

Pag. 1 7 9 . v . 1 6 . vidimus

dem

pro

Avito. Cap.

ut —

iuveplacet.

aliae.

P a g . 179. v . 6. ut pro Avito v u l g a t o : at pro

agis,

i87

descendens

— Vulg.

11 Ind h . 1 . m e t a p h o r a e c o n s t a n t i a p o s t u l a t .

m o d o ascendere

et delabi

P a g . 180. v , 16. dicturos

disceEodem

o p p o n u n t u r P a r t i t . o r . c. 12. — G u . 3. esse

dicturos.

IN

i88

Pag. x8o. v. 17. magistri volo.

C I C E R O N I S ut existimatores

— Infra c. 33-

videamur

iudicem esse me,

In Gu. 3- est: existimatione

loqui, non

non

doctorém

— magisterio,

quod ex

interpretatione grammatici flitxit. Pag. ltfo. v. 13. In quo tamen longius saepe — Vulgo abest saepe,

progredimur

quod addidimus e Gii. 3. — Gu. 3.

Pag. 180. v. 18. videamur

videmur.

Pag. 1 go. v. 20. necesse est — !Niliil opus est, quod E r n e s t i o placebat, corrigere necesse esse. Cap.

XXXII.

Pag. lQn. v, 24. non earn solum — In Gu. 3tm, i . e . tantum;

non

earn

et hoc q u i d e m p r a e f e r e n d u m , quia pau-

lo ante iam posuerat Cicero non Pag. 130. v. 28-

nec

solum.

idem loqui — Vulgo additur esse,

elegantius i n Gu. 3. suppressum. Pag. 180. v. 29. attamen disputandi

utrumque in disserendo est;

ratio et loquendi

dialecticorum

ut

sit — Ila eor-

l e x i quod vulgo sic legebatur: sittamen utrumque in disserendo est.

Disputandi

ratio et loquendi

dialecticorum

sit.

E m e n d a t i o nostra confirmatur simili v e r b o r u m forma, quae palilo post occurrit : Aristoteles

— dicit, illam

artem

quasi ex altera parte respondere dialecticae : v T hoe videlicet differant

inter se etc.

L a m b i n i ratio m i n u s concin-

n a ; qui transpositione usus locum ita c o n s t i t u i t : quam enim aliud videatur

esse oratio,

idem loqui esse, quod dicere, et loquendi ornandit

dialecticorum

attamen

utrumque

et quamquam

sit,

quam-

aliud disputatio,

oratorum

in disserendo

disputandi autem est.

nee ratio

dicendi

et

O R A T O R E

M.

Pag. i g i . v . 7. dilataverat

C A P . 32. 33. —

G u . 3. dilatarat;

ad v a r i a n d u m s o n u m , q u i a praecedit Pag. i g i . v .

Atque

Pag. i g i . v . 11.

melius

diduxerat.

ante hunc —

V u l g o : atque etiam ante

189

Ita

G u . 3. bene.

hunc,

haec ratio dicendi

—

i. e. liaec r a t i o ,

q u a e est in d i c e n d o , s. liaec ars e l o q u e n t i a e f o v e n s i s . Pag. 181. v . 13. quae ad dicendum revocavimiis- e d i t i o m n n

trahi possit —

plurimaium

E r n c s t i u s e x ed. V e n e t . quae ad dicendum Pag. 181. v . 15. duplicem r a m ab

Aristotele,

habet

alteram

docendi

Male possit.

viam —

Alte-

dialecticis,

V i c t o r , duplicem

ha-

viam.

P a g . 181. v . a i . nius,

tradì

a recentioribus

G h r y u p p o potissimum institutam. buit docendi

Hoc

auctoritate.

ut arbitror,

institutus

noverit

— Ita G u . 3. c o n c i n -

v u l g a r i ratione : institutum.

Noverit.

Idem H e u s i n g e r o placebat. Pag. ì g i . v . 23. modis

quodque.

quot

modis

Sed quibus

quidque

—

G u . 3.

alia manna supra

quibus versum

asciipserat. P a g . 181. v . 26. quid trarium

—

cuique consequens

I I o c r e c e p ì e G u . 3.

cui consequens

sit,

quidque

Pag. 181. V. 2g. quomodo p e ambigua

diiidere

sit,

conquid

contrariarli. quidque

eorum dividi — N e m -

est i . q. d i s t i n g u e r e , ut d e L e g g . 1 . 1 6 . Cap.

P a g . 18a. v . 5.

quidve

Adirne edebatur :

disceptant

XXXIII. —

R e c t e sic G u . 3.

Vulg.

disceptent. Pag. 182. v . 7 . nec recte

disseri,

nec unquam ad

exitum

IN

C I C E R O N I S

perveniri potest — Male Gu. 3. nec recte ¿isserei, pervenire

Pag. i8 2 -

v

- 9- atque involuta

Vulgo : atque

involutae

cui adhaeret aperienda

rei notitia — Sic Gu. 3.

rei notitia.

alibi etiam res involutas

Etsi autem Cicero

dicit, li. 1. tamen eidem verbo, est, t r i b u i debet involuta.

lis forma loquendi est T»sc. dispp. IV. 24. istarum

nec —

potes.

dejinitionum

non aperit notionem

habemus omnes de fortitudine

tectum atque

Pag. 132. v. 18- sed tam explanatius go : sed quum

Simi-

Quae

enim

nostrum,

quant

involutam.

— Ita Gu. 3. Vul-

explanatius.

Pag. 182. v. 24. Quando autem idfaciat,

aut

quontodo

— Ili edd. est : quando autem aut quomodo id faciat.

Nos

ordineni v e r b o r u m , quem servat Gu. 3. praetulimus. Pag. 182. v. 25. iudicem esse me — Sic Gu. 3. Vulgo : iudiceni me esse. Pag. 182. v. 28- nihil de more — l i a n e lectionem e G u . 3. recepimus p r o vulg. nihil

de morte.

Iilam Heusin-

gerus quoque p r o b a v i t , iussitque conferri de Part. o r . cap. Q. T o p . c. 7. losopliiae.

At i b i non a g i t a r de partibus phi-

Lectioni de morte

favere videatur Cic. de

Orat. I. 15. u b i , sin quae rqs inciderit, natura,

de vitiis hominum,

continentia, Pompeio

de dolore, de morte

erudito

ili q u i t , in qua de

de cupiditatibus,

de modo,

dicendum sit — cum

homine in philosophia

communicavit.

de Sex. Ve»

r u n t a m e n lectio de more hoc nostro loco n o p solum exq u i s i t i o r , sed aptioi^ etiam debet videri. verba de religione

Nani cur inter

et de pietate i n t e r p o n e r e t u r de

morte?

M o r t i e n i m locus potius fuisset post verba nihil de do-

C A P. 53. 54.

O R A T O R E M , lore.

de more autem sic interpretan^» stmt.

De religione,

noLat caerenionias in rebus sacris a maioribus

Jxeligio

instituías,

mos autem instituía niaiorum

fanii et civilibus.

in rebus pro-

IJe utrorjue autem pliilosophos quo-

que disputare nullum dubium est. Pag- 'o5-

r- nihil de bonis rebus aut malis — Gu. 5-

nihil ite bonis an malis rebus. Pai;. 1^3. v. 2. de officio

— Gu. 3. de

Pap. igg. v . /(. sed ieiunius aguntur

—

officiis. scil. ab orsto-

l'ibus philosopliiae ignaiis. Cap.

XXXIV-

Pag. 183. v . 1 2 . ut de Pericle 'SS- v-

dixi supra — Cap. 4-

Quum ilia — Sic Gu. 3 .

V u l g . quum-

tjue ilia. Pag. 133. v . 21. legum — Gu. 3. legis. P a g . ig3. v . 23. sed etiam — Gu 5. bene. V u l g . sed et. Partícula copulativa autem Cicero p i o etiam non utitur. P a n - '85-

v

' -4-

Pag. 183. v . 28nescire enitn,

regum — Gu. 3. male et rerum.

et

quid antea —

Gu. 3 .

Quid enim est aetas hominis —

Gu. 3.

Nescire

autem,

qui il ante.

Pag. 134. v . 1 .

v i n o s e : quid enim est ars hominibus. Pag. i g i - v . 1. nisi ea memoria rerum gestarum cum superioribus

contexitur

— Ita Gu. 3. o p t i m e , nisi quod ser-

vat rerum nostrarum et post superioribus addit aetate. g o : nisi memoria contexitur.

rerum nostrarum

cum superiorum

Vulaetate

Qua in lectionc primum i n c o m m o d u m est me-

moria rerum nostrarum;

nam harum rerum, quibus ipsi

IN

192

C I C E,R

O K I S

i n t e r f u i m u s , i t j e m o r i a aet.is h o m i n i s e x t e n d i n o n potest. Dcindc anibiguum est,

memoria

l i o m i n a l i v u s an

ablati-

Q u o d secus e s t , si c u m Gu. 3. l e g a t u r : nisi ea

vus sit.

( s c i l . aetas n o s t r a ) memoria c t o r i p a t e f i t , memoria a u t e m nostrarum

return

etc. u n d e statini le-

ablstivo casu p o s i t u m esse.

necessario m u t a n d u m

est i n

Iam

gestarum;

i n d e sensus e x o r i t u r p u l c h e r r i m u s et v e r i s s i m u s .

Histo-

r i c n i m i r u m , i. c. m e m o r i a r e r u m g e s t a r u m , aetas nostra cum superioribus (scil. aetatibus) contexitur. c. 55. eadem superiorque memoria

rerum veterum

aetas.

cum Superiorum

Pag. 184. v. 3. Commemoratio Aioratio

aetate

cum

contexitur.

autem — G u . 3. comme-

enim.

P a g . 184. v. 4- et auctoritatem Cap.

— G u . 3. et

de nomine; res

verba, autem

Res,

auctoritate.

XXXV.

Pag. 184. v. 6. veniet — E d . O m n i b . Pag. 184. v. 9. 10. G u . 3-

Sic i n f r a

I n V i c t o r , e s t : nisi

veniat.

aut de vero,

ant de recto,

aut de ambiguo , aut de contrario de vero,

verba an de ambiguo, P a g . i$4. v . 19. facit

an de

an de recto,

—

nomine;

contrario.

admirabilem

3. V u l g o / . admirabiliorem

an de

aut

orationem

orationem.

vus g r a d u s plus dicit q u a m c o m p a r a t i v u s . o c c u r r i t , duo restant — quae admirabilem

— Ita G u .

H i e autem p o s i t i I d e m c. 38-

orationem

Pag. 184. v. 23. aut -paret se ad discendum

faciant.

— Sic G u .

3. E d . O m n i b . V i c t o r . L a m b i n . q u a m l e c t i o n e m E r n e « t i u s p e r p e r a m m u t a v i t i n : ut paret se ad discendum.

Ni-

m i r u m tria s u n t ex arte r h e t o r i c a v e t e r u m , quae praestare debet

O R A T O R E M .

C A P . 35. 36.

debet e x o r d i u m o r a t i o n i s , ut b e n e v o l u m , ut docilem faciat auditorem. concili'etur

auditor,

»93

ut attentarti,

P r i m u m h . I. v e r b i s :

alterum his : aut erigatur,

lis : aut paret se ad discendimi,

aut

tertium i l -

exprimitur.

Pag. 134. v . 25. et aperte —

G u . 3. apte,

q u o d li. 1.

est i n e p t u m . Pag. 135. v . I. post omnia peroratione mantem,

restinguentemve

perorationem

concludere—

inflammantem,

ánimos

injlam-

V u l g o : post omnia

restinguentemve

concludere.

In

q u o p r i m u m absurdum est, perorationem

concludere,

p c r i n d e est ap si diceretur coaclusionem

concludere.

De-

Q11 are ánimos

inse-

inde inflammantem rui.

subiecto

caret.

Q u o 'modo dicuntur de O r . I. i4- sensus

atque

motus vel inflammari, dicendo

animorum

vel exstingui ; et ibid. c. 5 1 »

negatili-, oratorem posse eorum mentes, infiammare

quod

aut inflammatas

qui audirent,

restinguere,

aut

nisi p h i -

Iosopliiam perceperit. P a g . 135. v . fi. restinguentemve temve,

—

G u . 3'

Cap. P a g . 185. v . 7. videbit

XXXVI. — G u . 3.

viderit.

P a g . 185. v . 12. qui ad id quodcunque qui ad

—

Ed. Omnib.

quodcunque.

Pag. 135. v . ig.

non elatis intensa verbis —

E d . O m n i b . V i c t o r , V u l g o male : non bis.

restringen-

male.

elatis

Sic G u . 3» incensa

N i h i l a u t e m , quia est e l a t u m , i n c e n d i t u r .

etiam aguoscit N i z o l i u s , q u i recte exp. inflata, Pag. 185. v . 20. Not. in Cic. Rhetor.

nec historico Vol. III.

—

ver-

Intensa tumida.

i. e. s e r m o n e ,

quo 15

IN

ip4

C I C E R O N I S

u t u n t u r i i scriptores, q u i maiorem i n liiatoria s o n u m , exquisitinsque dicendi genus s e q u u n t u r . Pa£. 185. v. 21. quotidiano 3. cotidiano

sermone

sermone explicatae

— Gu.

explicite.

Pag. 185. v. 22. turn e ti am — Abest turn Gu. 3. Pag. i85. v. 23. id quod ita — Sic Gu. 3. Vulgo : idque ita. Pag. 185. v. 26.

expromi

Gu. 3. E d . O m n i b .

ex-

Gu. 3. effundet

et

•primi. I*ag- 'SS-

v

- 2 7- fundet

orator

—

orator. Cap.

xxxvir.

Pag. 186. v. 1. Sed erit duplex eius ornatus ille — Vulgo : sed erit duplex erit duplex omnis,

omnis eius ornatus ille.

omnis eius conatus ille.

Gu. 3-

E g o vero delevi voc.

quod h i e supervacuum est et temere ex versiculo

v i c i n o hue aberravit. Pag. ig6. v. 2. escendìt — E vestigio scripturae Gu. 3. in quo est descendit.

Vulg.

ascendit.

Pag. 186. v. 7. quarum alteram in universi generis quaestione pono — Gu. 3. quarum alteram universi generis quaestiçnem

pono.

Pag. ig6. v. 9. augendis amplificandisque 3. agendis amplificandisve

rebus — Gu.

rebus.

Pag. 186 v. 10. aequabiliter

— Gu. 3.

Pag. 186. v. 13. quod videntur

aequaliter.

— Gu. 3. eo quod vi-

dentur. Pag. ig6. v. 15. iidem esse — Abcst esse Gu. 5.

O R A T O R E M . Pag. 186. v . 20.

atque

C A P . 57. 38.

ut de universo

»95

— V u l g o abest

ut, quod inseriti auctoritate Gu. 3. Pag. 186. v. 2 1 . de vero — i. e. de veritate facti alicuius. Pag. 186. V. s i . ambigetur

— Gu. 3.

Pag. ig6. v. 26. et in adversarios et in adversos

ambigatur.

aspere

— E d . Omnib.

aspera. Cap.

Pag. 137. v. 3-

Duo

XXXVlir. restant

— V u l g . duo sunt.

At

quum iam superiore capite duo nominasset, quae admirabilem eloquentiam facerent, non poterat h i c quasi de integro incipere duo sunt. Vestigia lectionis duo testant latere videntur in Gu. 3. ubi est : duae res sunt enim qua Pag. i87~ V. 5.

ad naturam

—

bene.

S i c G u . 3. V u l g .

ad

naturas. Pag. 187. v . 1 1 . vehemens, tius

incensum—

G u . 3-

vehemen-

incensum. Pag. 187. V. 1 2 .

quod enim rapide

quod

quum rapide

Pag. 1 8 7 ' v . 16. pro familiari Pag. 187. v . 19.

fertur

—

Gu. 3-

fertur. Curio pater

reo — Verre. — Cf. B r u t . c. 58' p> 85-

edit, nostrae. Pag. 187. v . 26. poenitet, Victor, male : non poenitet,

quanta

sint — E d . O m n i b .

quanta sint.

Est enim,

ut

bene monuit E r n e s t i u s , formula modeste de se loquentis. Pag. 188. v . 4.

excitato

nobili

reo —

i. e. r e o ,

qui

assederai, surgere iusso et in conspectum pro due to. Pag. 188-

v

- 5.

sed est faciendum

V u l g o : sed etiam est

faciendum.

etiam — Sic Gu t 3-

I N

C I C E R 0 N I S

Pag. 188- V. 7. ut irascatur

iudex — laetetur,

doleat

—

C o m p a r a n d u s e s t l o c u s s i m i l i s i n B r u t o c. 5 0 .

tag.

v

188-

- 9- satietate

ufficiatur

Pag. 188- v . 10. duriorum

— scil.

P a g . 188- V. 1 0 .

—

bris quinque

accusatio

li-

— G u . 5.

a Demosthene

-pertimescerem.

sumamus — G u . 3.

De-

sumamus.

Pag. 189. v sic

7raSr/p.aT(i>v.

i . e. a c t i o i l l V e r r e m

Pag. 188- v . 1 5 . extimescerem

includi

taedeat.

comprehensa.

Pag. 188- v . 27. mosthenem

— Gii. 3.

3. includi

potest sic — Ita G u . 3.

Vulgo:

potest.

P a g . 189. v . 3'

non requiratur

— G u , 3. ne

requiratur

quidem. Cap.

X X X I X .

P a g . 1 8 9 . v . 5 . ex iis — I t a r e s c r i p s i p r o v u l g . e x I n G u . 3 . est : ex P a g . l g g . v . a4-

his. Et

reliqua

— T o t u m h u n c locum us-

que ad v e r b a , eluceat oportet eloquentiae extr.

exscripsit

ipsis.

magnitudo,

Quintil. I X . 1 , 37. sqq.

c. 40.

Cf. eundem

IX.

3 , 90. P r a e t e r e a c o m p a r a n d u s C i c e r o d e O r a t . I I I . 5 3 . s q q .

Pag. 189. v . 1 5 . G u . 3. bene.

magnum

V u l g . ornatum.

afferunt

ornamentum

—

Sic

Sed statim h o c v o c a b u l u m

recurrit.

P a g . 189. T. 18. non quod sola ornent, 3- non quia sola ornant,

sed

Pag. 189. v . 2 1 . breviter i i c i e b a t : f «Titer

commutata.

sed quod — G u .

quia. commutata

—

Ernestius con-

ORATOREM.

CAP. 39. 40.

197

Pag. 189. v. 23. aut utrumque — scil. fit. Male vulgo: aut in utrumque, et sic Gu. 2. Pag. 189. v. 25. non in eadem sententia — Latnbin. non in eandem sententiam. Pag. 189. V. 27. aut quum sunt contrariis — Ita Gu. 3. . bene. Vulgo : aut multis modis contrariis. Pag. 139. v. 23. reditur — Gu. 3. redditur. Pag. 190. v. 3. quum corrigimus nosmet ipsos — Rccte sic Quintilian. Gu. 3. Victor. Pisan. Vulg nosmet ipsi. Pag. 190. v. 4. exclamatio —» Ed. Omnib. Venet. explicatio, niale. Pag. 190. v. 5- commutatur — Quintil, liabet commutantur. Gu. 3. committantur. Cap.

XL.

Pag. igo. v. 6. sed sententiarum — Quintilian. oniittit sed. Pag. 190. f . 8- sunt 1ui putent — Ed. Omnib. sutil qui putant. Pag. 190. v. 9. Et vero — Quintil. Enimvero. Pag. 190. v. 10. conformatione — Gu. 3. formatione. Pag. 190. v. 10. dicitur — Strebaeus educitur. Alii olim edicitur. Sed verum est dicitur; idque est apud Quintilian. Pag. 190. V. 1 1 . nec aliud quidquam est — Gu. 3. nec quidquam est aliud. Pag. 190. v. 1 1 . nisi omnes — Ed. Venet. nisi aut omnes. Pag. 190. v. 14. tantum notetur modus — Vulgo editur: tantum notetur locus. At Cicero nusquam notat in se-

I N

>98

C I C E R O N I S

quentibus l o c u m t quo adhibendae sint, sed tantum breviter modos illuminandi sententias recenset.

Apud Quin-

tilian. et Gu. 3. est : tantummodo notetur locus. \Unde sus p i c o r , olirti scriptum fuisse : tantum notetur modus, quo sensim factum sit tantum modus notetur, tummodo notetur,

ex

deinde tan-

denique his verbis ab alio adiectum

locus. Pag. 190. v . 15. sqq.

ut verset

commoreturque sen-

tentia — R i v i u s ita legendum censebat: ut verset saepe multis modis eadem,

et una in re haereat,

commoretur sententia.

in

eademqua

E t sic fere E d . Omnib. nisi quod

liabet unam in rem et in eandem c. sententiam. Pag. 190. v . 18.

saepe

ut irrideat

— Gu. 3. saepe ut

redeat. Pag. 190. v . 23.

ut rursus ad interrogata

sibi ipse re-

spondeat — V u l g . ut rursus quasi ad interrogata respondeat.

sibi ipse

In Gu. 3. ut rursus ad interrogata respondeat ;

unde superfluum illud quasi delevi. Pag. 1 9 1 . v. 2.

ut hominum mores sermonesque — Ita

ex Quintiliano rescripsi

pro

vulg.

sermones

moresque.

Est enim ordo ille verborum concinnior. Pag. 191. v . 3. loquentia — E d . Omnib. Pag. 1 9 1 . v . 5. quod videat tat

eloquentia.

opponi — Gu. 3. quod pu-

opponi. Pag. 1 9 1 . v . 9. quid caveant — Quintil. et ed. Omnib.

quid

caveat.

Pag. 1 9 1 . v. i l . ut medeatur — Purgoldus sine causa Corrigendum censet : ut minetur. Pag. 1 9 1 . v . 12. ut a proposito

declinet aliquantulum

—

O R A T O R E M .

C A P . 40. 41. 42.

199

Haec verba hie lion suo loco posita esse videntnr, interrumpunt enim varias quae hie enumerantur affectuum commotiones.

Sunt tamen eodem loco posita apud Quin-

tilian. 1. 1. eandemque figuram eodem loco ponit Cicero de Orat. III. 52. Pag. 1 9 1 . v. 13. apud quos dicet — Gu. 3. apud quos dicat. Pag. 191. v. 14. sequetur — Sic Gu.. 3. recte.

Vulgo :

stquatur. Cap.

X L I.

Pag. 191. v. 24. viderem — Gu. 3. Pag. 1 9 1 . v. 25. me ilia.

videretur.

me iam ilia — Sic Gu. 3.

Vulg. iam

if

Pag. 191. v. 23*

mearum laudum — Gu. 3.

laudum

mearum. Pag. 192. v. 7. Sed si profiterer — Recte sic rescripsit Ernestius pro vulg. profitear;

quia imperfecta et prae-

cedunt et sequuntur. Pag. 192. v. 18. finesque — Gu. 3. et fines. Pag. 192. v . 23. quod scire honestum — Vulgo additur est, quod concinnitatem et numei;um turbat. Cap.

XLII.

Pag. 192. v. 29. At alterum factitatum

— Delevi est,

quod vulgo additur, melius in Gu. 3. omissum. ^"S- '93-

v

- 3-

nullum sibi ad earn rem tempus ipsum

seponerent — V u l g o : rpsi seponerent.

Sed vis pronomi-

nis noil in persona oratoris est, sed in tempore ad earn rem seposito.

Gn. 3. tempus seponerent.

IN

aoo

CICERQ^NIS

Pag. 193. v. 12. nos contra fortasse possumus — Gu. 3. nos contra fortasse possumus ad dignitatem melius docere. Non habet etc. untie colligas fortasse Ciceronem scripsisse : nos contra fortasse possumus docere melius. men brevitate se tuetur.

Vulgatum ta-

Ut c. 36. nec item contra.

Pag. 193. v. 16. nescio, docendo etiam aliquid aliquando si possis meliores facere — Ed. Omnib. nescio. cur non dicendo etiam aliquid aliquando posses melius facere. Pag. 193. v. 19. doaere honestum est — In edd. additur ut est,

quod elegantius abest a p u . 3. et ab Ernestio

uncinis inclus um. Pag. 1553. v. 21. sqq.

eloquentia autem, illi ipsi,

qui

consequiiti sunt, tamen se valere dissimulant — Gu. 3- elo' quentiam enirn ipsi,

qui consequuti sunt, tamen ea se va-

lere dissimulant. Pag. 193. v. 29. ego semper didicisse prae mè tuli — Ut in cxordio orationis pro Arcliia poeta. Pag. j 94. v. 1. et 6. Qui enim possem — dissimulare — Ita emendavi, (auctoritate duorum codd. Guelfi, in quibus est: quid — dissimulare) quod in edd. legitur: quid enim possem — dissimularem. Pag. 194. v. 2.

quum et afuissem domo adolescens —

Hoc recepi e Gu. 3.

In edd, plerisque est: quum et abfu-

issem adolescens. In Ed. Omnib. quum et abivissem. Pag. 194. v. 3. maria transissem — Sic Gu. 3. Vulg. mare transissem. Pag. 194. v. 7.

Quis erat, cui probarem, nisi parum

fortasse profeceram — Ascivi lectionem a Strebaeo proba-

O R A T O R E tam.

'Ili plerisque e s t :

quod

parum fortasse

»rat,

cur

M. quid

C A P . 42.45erat,

profeceram.

cur probarem,

nisi

Heusingerus coni,

quid

optarem. Cap.

Pag. ig4- V. 1 5 . fiunt

XLIII.

magnijicentius,

quam docentur

Post haec verba in edd. sequuntur ista : veruni,

201

sed proprie

Est

id

—

omnino

in hoc dicitur ; in quibus quum gram-

matici notam dcprehendere m i h i visus s i m , e textu C i ceronis circumscripsi. Pag. 194. v . 2 1 . quin delecter qui

delectet,

— Edd. V e n . Med. L i p s .

unde Ernestius c o n i e c i t : quid delectet.

quid mutandum s i t , m a l i m : id, Pag. 194. V. 25tubar,

respondendum

prehensuros

aliquid

eli

quo

> quos aliquid

juit

reprehensuros

— I n G u . 3. est: eis,

suspicabar,

r. f .

Si

delecter. suspiquos re-

Fortasse autem

ali-

quid e glossa accessit. Pag. 1 9 5 . v . 3.

nunc oblectant

domi;

nec vero

talibus

modo rebus — Ita est i n t e r p u n g e n d u m , non puncti signo post domi;

nam post rebus intclligitur ex antecedentibus

oblectant. Pag. 1Q5- v . 6. sticae

literae

rebus forensibus literae

nostris

respondebunt.

domesticae

profecto

respondebunt

literae

forensibus —

nostris etiam

G u . 3.

et extemis

inclusae

V u l g o : forensibus respondebunt.

profecto

domemaximis

et

domesticai

nostris

rebus et

208

IN

C I C E R O N I S Cap.

XLIV.

Pag. 195. r , io. aptissime — Gu. 3. Pag. 195. v. 10. extrema opinor,

extrema

ne extremorum

cum sequentibus

verborum

aptissimae.

cum primis — Legendum, ut primis;

cum insequentibus

sus , aut. hiulcas voces ejficiat,

aut asperas.

ut paulo post, primis

concur-

Ita Quintil.

Inst. Or. IX. 4 , 33. quae commissis inter se verbis ex ultima prioris quod nornen

ac prima

sequentis

syllaba

duobus

deforme

ali-

efficiant.

Pag. 195. v. 13. sqq. Atque

illud

primum — nec tamen

fiet operose — Gothofr. atque illud primum videamus, vel maxim» desiderai quaedam)

diligentiam

nec id tamen fiet

Pag. 195. v . 20. Endo

(est enim quasi

quod

structur'a

operose. pavimento

— E d . Omnib. arte

pavimento. Pag. 195. v. 21. Nolo Vulgo : nolo tam minuta

haec tarn minuta — Sic Gu. 3. haec.

Pag. 195. v. 22. inveniet facile veniet,

pro vulg. efficiet,

hanc vi am — Scrips! in-

quod est ab h. 1. alienum et

librario debetur, qui dum ista scribebat, oculis inciderat 111 effciat,

quod paulo post occurrit.

Gu. 3. est formulam,

Pag. 195. v. 29. inconditis positis verbis,

Pro hanc viam

in

scil. ex interpretamento. verbis

— Gu. 3.

incondite

quod haud scio an praefcrendum sit.

Nam

h. 1. non de verbis per se inconditis agitur, sed de eo, quod aures offendat ex concursu verborum vel hiulco vel aspero. Pag. 195. v. 29. offendunt offendent.

— Recte sic Ms. Gud. Vulg.

O R A T O R E M .

C A P . 44. 45.

203

Pag. 196. v. 3. qui vocales nolit coniungere — i. e. q u i n o l i t h i a t u s v i t a r e • u t i a m V i c t o r Pisanus recte expliC o n t r a i i u m est voces distrahere.

cavit. quia;

E d d . pr. h a b e n t

q u o d falsum e s s e , et c u m A l d o , I u n t a aliisque le-

g e n d u m qui, bene d e m o n s t r a v i t E r n e s t i u s .

C e t c r u m ne-

m o a d h u c o b s e r v a v i t , p o s t ilia v e r b a quaedam intercidisse.

Q u n m e n i m C i c e r o dixisset : quod quidem

lingua sic observât, nolit coniungere,

nemo ut tam rusticus sit,

JLatina

qui

vocales

necessario i n t e r i i c i d e b u i t : At

Graeci

facilius ferunt hiatus, vel a l i u d q u i d i n eandem s e n t e n t i a m . Sic eniin d e m u m

c o h a e r e n t ea q u a e s e q u u n t u r .

i n i t . c. 35. h a c f o r m u l a : Sed

Graeci viderint,

Postea

ab hac de-

g r e s s i o n e r e d i t ad L a t i n o s . Pag. 196. v. 5— Sic G u . 3. bene.

idem magister eius Isocrales V u l g . etsi id magister eius

P a g . 196. v. 9. faciendum id faciendum

— Sic Gu. 3. V u l g .

fuit.

Pag. 196." v. 10, oratione

id fuit

fecerat Isocrates.

in populari

oratione

— Lambin,

in

populari.

Pag. 196. v. 13. ista vocum concursio — i. e. v o c a l i u m ; sicut p a u l o p o s t voces distrahere,

Cap. Pag. 196. T. 21.

Vos,

p r o liiare i n v o c a l i b u s .

XLV.

qui accolitis Histrum,

atque

gidam — Ita h u n c v e r s i c u l u m legit StrebaeuS.

Alii :

Vos, qui accolitis Histrum fluvium

atque

Algidarn.

Fortasso autem scripserat N a e v i u s : Vos, qui accolitis Histrum, jluvium

algidum.

Jl-

204

IN

GICERONIS

Pag. 196. v. 24» Ennius semel — Gu. 3. at Ennius . sepe. Pag. 196. v. 29. Et quidem nos — Nempe in Arateis. Pag. 197. v. 1. Hoc motu radiantis — li. e. solis. Pag. 197. v. 5. palmP et crinibus — Lambinus frustra eorrexit passP et crinibus, quamquam Ernestius hanc emeudationem ceitissimam dicit, quia requiratur scilicet adiectivum.- At palmP et crinibus versio Latina est loqnutionis Euvipideae jctpsi Jiai aofiaiSi, in Phoenissis v. 323. sqq. ubi Iocasta filium Polynicen excipiens ait: Ti 9&> ST; ?raas airavru Kai jcepsi ftai nofiaiGi IIoXveXiKTov abovav 'Etieise xai TO Stvpo IlepijcopEvoxiSa ripijuv IIa%aiav \ctfiw jcap/iovav ; Ilia igitur verba pepsi xai KufiaiSi Accius,'qui Phoeni»sas Latinas fecerat, vertit palmP et crinibus. Pag. 197. v. 11. semper Duellii — Abest semper Gu. 3* et scribitur essent appellati. Pag. 197. v. 13. Quomodo enim vester Axilla — Olim legebatur noster Axilla, quod primus eorrexit Lipsius de recta Lingu. Lat. pronuntiatione Tom. I. opp. p. 45'quia Brutus in gentem Serviliam erat adoptione translatus. Axilla autem vel Ahala erat cognomen familiae ex gente Serviliorum. Pag. 197. v. 14. 15. e maxillis, et taxillis, et vexillis, et paxillo — evellit — Pro quibus soil. malae, t*li> vela, palus dicuntur.

O R A T O R E M .

CAP.

45. 46.

205

Pag. 197. v. 18. Iam in uno, capsis, tria verba

sunt—

ETravit C i c e r o . q u u m capsis p r ò cape si vis usurpaturi! credidit.

Niliil enim aliud evat q u a m antiqua forma per-

fecti coni, p r ò ceperis.

Vidit Quintilian. I. 5, 66.

Pag. 197. V. 19. prò, non quire — E n n i u m adhuc non quire dixisse, notavit Victoiius Varr. lectt. X V I . 8Pag. 197. v. 21. Dein etiam saepe,

et exin —

ditimus—

N e m p e ad v i t a n d u m h i a t u m , «i post deinde et exinda vocalis sequeretur. Pag. 197. v. 25. cum — M i r o r ,

Quid

illud ? non olet — atque

n e m i n e m in h o c loco liaesisse.

nobisQuum

e n i m toto h o c capite agatur de vitando vocalium conc u r s u , q u o m o d o Cicero repente devenerit ad exemplum, i n quo concuTsus l i t e r a r u m obscoenitatis causa v i t a t u r . Aptiorem locum hoc inVenissct in Ciceronis epistola illa festiva ,ad Paetum I X . 22.

E a m videtur in eodem argu-

m e n t o respexisse Quintilianus V i l i . 3 , 45.

Aut igitur

t o t u m e x e m p l u m aliunde h u c translatum est ; aut post verba exinde

dicimus

quaedam

verba

interciderunt,

quae transitum facerent ad liane degressionem. Cap.

X L VI.

Pag. 193. V. 2. 3. Nani prò deum atque hominum

fidem

deorum aiunt — Unus Guelf. nani proli

deum

hominum

pessime; nam

fidem

prò deorum

aiunt,

atque

i d esset scriptoris Consilio p r o r s u s contrariuni. Pag. 193. v. 3. 4- Id> credo, scripsi prò vulg. ita credo,

illi nesciebant

hoc illi nesciebant.

— Sic reSed i n

liac forma ironice iCquendi credo siiti jilieiter i n t e r p o n i t u r ;

I N

C I C E R O N I S

ut infra c. 5 0 . ilia nobis sit, credo,

repetenda.

corruptius : itaque credo,

illi nesciebant.

huiusmodi

I n Gu. 3. Cete-

rum h. 1. respexit Quintilian. Inst. or. I . 6 , 18. Pag. 198- y . 4. 5.

an dab at hanc licentiam

— G u . 3. art dabat hanc consuetudo Pag. 198- v. 7-

consuetudo ?

licentiam?

Patris mei meum factum

pudet — Ver-

giculus E n n i i , quem ex Medea depromptum esse puto. Pag. 19g. v . 9.

Texitur : exitium

examen rapit — V e r -

sus est ex E n n i i A l e x a n d r a , isque cum a l i i s , qui a nostro i n lib. I . de Divinatione c. 3 1 . a f f e r u n t u r , ab ipsa Cassandra pronuntialus.

Retulit inter fragmenta E n n i i

omissa ab editoribus Henricus P l a n c k i u s , iuvenis doctiss i m u s , in app. ad E n n i i Medeam commentario illustratam p. n g . Fag. 198. v . 1 3 .

nec tecum unquam

— ex te genus

—

H i e E n n i i versiculus v u l g o Medeae a s c r i b i t u r , quasi expressus sit ex E u r i p i d i s Med. v. 8o4-

F i e r i tamen po-

test, ut ex eius Tliyeste excerptus sit, et exsecrationii in fratrem Atreum partem constituent. Pag. 198- v . 16. Namque Aesculapi

liberorum

— Enma-

n i versiculi h e m i s t i c h i u m , cum ceteris, quibuscum contextus erat, a Cicerone T u s c . dispp. I I . 17. laudati.

Qua

ex fabula excerptus s i t , incertum est; forsan ex Iliona. Pag. 198. v . 1 7 .

At ille alter in Chryse

— S i c Gu. 3.

V e r s i c u l i , q u i sequuntur,. e P a c u v i i C h r y s e deprompti. Pag. 198. v. 18- Cives,

antiqui

amici — H i c versus in

P a c u v i i tragoedia p r o x i m e cum duobus sequentibus cohaerebat. Pag. 198. v . 20.

Consilium

socii

— Gu. 3.

consilium

O R A T O R E M . secum.

C A P . 46. 47.

Metri causa rectius omittitur socii,

£07 et

consilium

nominative) casu cum maiorum meorum construitur. Pag. 193. v . 23. in omnibus neutris — G u . 3. corrupte: in omnibus ne Pag

utique.

199. v . 5. Nihilne

ad te de iudicio armum

— E x P a c u v i i tragoedia: armorum

accidit?

indicium.

Pag. igg. v. {J. stlitibus — Ita Muretus invenit in Mss. Ernestius vnlgatam lectionem litibus

praefert;

illudque.

ex autiquarii correctione fluxisse ait. Pag. 199. v . 8- -Accius — Incertum in qua tragoedia. Pag. 199. v . 1 3 . Quid verum sit — li. e. quid analogiae gramma ticae respondeat. Cap. Pag. 199. v . 24.

XLVII.

Eho,

tu cognatum

tuum non

Terent. Pliorm. IH. 2 , 55. u b i in edd. l e g i t u r : sobrinum

tuum non

noras eho,

tu

noras.

Pag. 200. v . 1 . Stilphonem,

inquam,

noveras—

Terent.

ibid. v . 4 1 , Pag. 200. v . 3. Ergo

ibidem — N o n apud Terentium,

sed uno epdemque loco apud alium poetam. Pag. 200. v. 7. Scripsere

alii rem — E s t liemisticliium

E n nii ex libro I. Annalium. Pag. 200. v . 8. etsi s crips V u l g o : et scr ip s er unt

(runt

e. v. s.

Etsi

campus

habet

esse verius sentio — debetur S p a l d i n g i i

a c u m i n i , ad Quintiiian. Pag. 200. v . g. Emm,

Idem

—

HemisticJiium

tjMod primus Scaliger i n Annotr. ad Catulium e

scliedis. S e r v i i turn medins sfc e x p l e v i t :

I N

C I C E R O N I S

Idehi campus habet textrlnum ubi textrinum

navibu*

longis.

significat locum navibus texendis s. fabri-

candis destinatum. Pag. 200. v . 11. mius;

At is il e m erat verius,

male sonabat

d e m erat verius,

iisdem

seil tarnen

opi-

— V u l g o corrupte : at

eis-

nec tarnen e is dem

d i c i t , pro nominativo idem campus,

campus verius

Cicero hoc fuisse

isdem

sed tarnen isdem opimius f u i s s e ; quia duae con-

sonantes sd coirent in isdem. labae

opimius.

Sic dicuntur opimae

apud Quintilian. I X . 4i 56.

putabat : Idem plis isdem.

campus

Probavit

mius e is dem.

habet,

syl-

Strebaeus

legendum

Knnius,

et in tem-

inquit

isdem at erat, verius,

nec tarnen' opi-

Ita v e r o Cicero oblitus esse äff erre ra-

t i o n e m , cur Ennius idem campus,

non isdem campus di-

x i s s e t ; ac tantum secundae loquutionis isdem templis pro iisdem positae causam explicuisset. Pag. 200. v . 17.

ipsum meridiem

dum haud videbatur ipsum; set item.

— Emestio

A t hoc minus etiam aptum esset, quia pfae-

cedit barbarum

iam videtur.

citur vocabulo meridiem, fomeridianas

Sed pronomen

loquutus erat.

positum pomeridianus,

ipsum

adii-

quia palilo ante de adiectivo Iam i g i t u r poterat dicere :

ipsum illud vocabulum meridiem,

a quo defluxit com-

cur non medidiem

Pag. 200. V. iß. cur non medidiem? iniuavius

cornino-

quaerebatquc, an forsan fuis-

potius? credo,

quod

erat

— scilicet ob repetitam syllabam D I .

Pag 200. V. 18- »9nunc tantum in accepti

Una praepositio tabulis

ctionem sequamuv, eaque

est,

9*ae

ABS, J

manet — S i v i ' ( i

nunc tantum in accepti

atam

tabulis manet.

O R A T O R E

M.

C A P . 47.

manet, non inteliigitnr, car Cicero dixerit una. Strebaeus quidem

li. 1. ad Sensum rette sic circumscribit : „ E x

tribus praepositionibus AB3,

AB, A una vera et. anti-

qua incorruptaque est ABS ; Quae reliquae AB et A detractis literis inde factae sunt usumque invenerunt frequentioreift."

A t s i c , ut fieri solet in paraphrasibus,

plus est in sententia interpretis , quam in verbis Ciceronis.

Incommoduni sustulisse milii v i d e o r , ea quae in

quae mutando ; correctioni favet Gu. 5. in quo abest ea. Pag. 200. v. 19. in accepti tabulis — „ Id est, iis commentariis, quae Regesta vocant, ubi accepta et expensa memoriae causa notali solent ; , ut : accepi abs Quintio sestertium duo miilia, abs T . Roscio tria millia.

ABS

tamen apud Terentium reperies: (Adelph. II. 3. 1 . )

Abs

quivis homine, quum est opus, benéficiarii accipere gaudeas. E t alibi:

(Andr. III. 3 . 3 . )

Ego cludum nonnihil veritus

sum, Dave, abs te. Hinc grammatici praecipiunt, ABS praepositionem dari oportere verbis incipientibns ab iis literis, quae primae sunt in Quolibet et Tito.

Cicero de

lingua sui temporis, non autem priorum loquutus est. Sed et ipse dixit ABS lib. de Divinat. II. nec semel dix i t , imitatus veteres."

Hactenus Strebaeus.

E g o vero

v i x puto Ciceronem absolute scripsisse, quae nunc tantum in tabulis

accepti manet;

sed credo inter nunc et

tantum excidisse fere. Pag. 200. v. 24- une verum sit, an ab an abs — V u l g o : abne

verum sit an abs.

At quia tria verba nominata

erant, amovit, abegit, abstulit, A,

alteram

cum AB,

tertium

Not. in Cie. IVietor. Voi. HI.

quorum primum est cum cuna

ABS

compositum, 14

IN

2lO

C I C E R O N I S

manca foret sententia ; ut iam nescias etc. nisi sic, ut iecimus, compleatur.

E t lectionis a nobis correctae vestigia

maneut in cod. Gu. 3. ceteroquin corrupta: ore ne veruni sit ut alt ab aliis.

In tri. Omnib. an ne veruni sit art ahi.

Vesrum autem li. 1. significai i d , quod usui pristino et etymologiae convenit. Pag. 200. V. -24. aufugit

et aufer

Vulgo male omissum aufugit,

dum erat, quia sequìtur quae praepositio haec duo

maluerunt?

—

quod necessario inseren(ab-) praeter

verba nullo alio in verbo reperitur.

Ci. Quin-

til. I. 5 , 6g. Pag. 201. v. x. ignoti, tos, ignavos,

ignavi,

ignari — Gu. 3.

igno-

ignaros.

Pag. 201. v. 4. sqq. ut exegit, edixit, extulit, edidit: at in effecit adiuncti verbi prima litera praepositionem. conimutavit;

ut in suffugit etc. — Haec adhuc multipliciter

corrupta legebanttiT iti edd. Et proxime quidem etiam apud Ernestiura s i c : exegit,

edixit,

effecit, extulit,

edidit,

ad-

iuncti verbi primam literam praepositio conimutavit ; ut suffugit etc.

Hic primum effecit alieno loco positum ; nam

illa quatuor verba exegit,

edixit,

extulit,

edidit,

confir-

mare debent i d , quod Cicero modo ante dixerat: usu

dicunt, et e r e pub li ca, quod in altero vocalis

cipiebat,

in altero esset asperitas,

Sic igitur exegit dicitur et extulit, usu; contra edixit et edidit,

«f-

nisi literam sustulisses. servato e x , ut in ex

ut in e república,

ne fiat aspera compositio, sublata.

JSx

litera X ,

Verbum effecit autem

exemplum est eius, quae sequitur, animadversión», in quibusdam verbi» accidisse, ut pi ima verbi litara prae-

O R A T O R E positionem commutaret. ut v u l g o , adiuncti mutavit,

verbi

M.

C A P . 47. 48-

21»

( S i c enim legendum esse, non, primam

literam

praepositio

com-

et sensus manifesto e v i n c i t , et iam Ernestius

monuit. )

Sic i g i t u r i n effecit

tera praepositionem e x in i f git, surnmutavit,

prima v e r b i adiuncti licommutavit ; ut in sujju-

sustulit factum. Cap.

XL

Pag. 20i. v . 8- Quid in verbis causa hie liaesit.

Vili. iunctis — Ernestius sine

An vero, inquit,

tia exegit etc. suffugit sita?

Vero;

erat,

quam praepositio

i. e. compo-

sed Cicero antea de mutatione

causa pnteretur.

loquutus

verbis adiuncta dulcioris

soni

N u n c accedit ad exempla v o c a l i u m i n

ipsis verbis iunctis mutatarum. terpolatimi.

exempla praeceden-

etc. non sunt iuncta

Itaque nihil est h i c in-

S i quid mutandum esset, adiicerem

post verba quid

ipsis.

in.

Pag. 201. v . 8- quam scite : insipientem — Quid i n hac mutatione scitum s i t , difficile est dicere.

Vereor,

ne

C i c e r o n i illuserit usus loquendi p e r v i c a c i a , ut i n ea suavitatem quaererct, quae nulla est.

A c si medidicm

Cice-

r o n i insuavius videbatur ob syllabam eandem bis repet i t a m , quidni i n s u a v i u s sit auribus insipientem, men usus p r o b a v i t , quam

quod ta-

insapientem?

Pag. 201. v . 1 1 . pertisum — E d . O m n i b . pertusum, male. Pag. 201. V. 14.

lnclytus

— A p u d G e l l i u m , q u i h. 1.

tractat Noct. Att. I I . 1 7 . est indoctus.

I d e m in G u . 3. et

E d . L i p s , occurrit. Pag, 201. v. 14. brevi prima litera,

insanus producia

—

H o c non de longitudine et brevitate syllabae metrica in-

IN

2lSd

C I C E R O N I S

telligendum esse, facile patet.

Sed ut in lingua Germa-

nica duae sunt longarum syllabarum

species,

quarum

altera tamen pronuntiatur sono breviore et acmicre (mit geschiirftem

Tone ) ut in verbis Jxamm,

vero- protensiore, ut in kam, in verbis insaniis et injelix

lahm,

Lamm,

altera

sic praepositio IN

et aiiis eiusmodi pronuntia-

batur, ut nostrum ihn ( v e l secundum L i p s i u m de recta pronunt. L . L . cap. tilt, ut EIN)

in ceteris v e r o ,

ut

nostrum- in , Sinn etc. Pag. 201. v. 17. ìg. producte dicitur JK — erat adiiciendum JX-;

Necessario'

quod v u l g o omissum sensum ob-

scurat, quia sic nescit lector, quid producte dicatur.

In

Gu. 3. quidem est producte dicimtur ; hoc autem referretur

ad primas

literas' in

sapiente

atque

felice,

quae

relatio esset inepta. Pap. 2oi. v . 18. 19. Itemque composuit, con crepuitt

consuevit.

c o nf e ci t — Nempe hie praepositio CON

producte dicebatur, in consuevit, et brevius in cómposuit,

cónjecit;

acutius autem

cóncrepuit.

Pag. 201. v . 19. Consule veritatem — 'Koyiav grammaticam ; seu erv/iov

Id est h. 1. ava-

verborum.

Pag. 201. v . 20. refer ad aures, probabunt — N o n continuo,

quia sic sit suavins, sed quia scilicet omnibus

quae sunt insolita, et quae abhorrent a consuetudine, offendiniur. Pag. 201. v. 22.

Quaere,

cur?

ita se dicent iuvari

Apud Gclliuin sic interpungitur : quaere, cur ita? cent iuvari.

—

se di-

Minus bene.

Pag. 201. V• 27. corn icio aurium quum extorta miìii ve-

O R A T O R E M .

213

C A P. 43.

ritas esset — li. e. q u u m crebra aurium offensione cogerer ab analogia vetere discedere. Pag. 201. v . 2ß. civios.

Orcinios

— Ita Strebaeus.

Ms. Viteb. Oscinios.

Pag. 201. v . 2g. sqq.

E d . Veil.

Orcinios

Vulg.

Or-

Oscivios.

— lacrymas

dicimus —

seil, aspiratione v i t a t a , quum olim proiuuitiarent

Orchi-

nios,

Mathones,

choro-

nas,

lachrymas.

Othones,

Chaepiones,

sepulchra,

Pag. 202. v . 2. quia per aurium indicium ritate G u . 3. delevi semper,

licet — Aucto-

v u l g o inter indicium

et licet

i n c u i c a t u m , quod v e l sine libris delendum fuisset.

Hie

«nini ad significationem otiosum est, et statim suo locprecujrit,

unde hue quoque temere aberravit.

Ceterum

hie etiam Cicero aurium iudicio t r i b u i t , quod erat a v i consuetudinis repetendum.

E t Quintilianus I. 5i

2o

- aspi-

rationis rationem cum temporibus sae^ius mutatam esse affirmat,

„ P a r c i s s i m e ea veteres usi etiam in vocalibus,

q u u m oedos ircosque dicebant.

D i u deinde servatum , ne

consonantibus aspiraretur, ut in Graccis

et triumpis.

pit brevi tempore nimius u s u s , ut choronae, praecliones

Eru-

chenturiones,

adliuc qitibusdam inscriptionibus ( l e g . fortasse

in scriptionibus')

maneant."

Pag. 202. v . 2. Burrum ed. Venet. dedit Purrum;

semper Ennius nescio

— Evnestius ex

quam recte,

inqnit,

Spaldingius ad Quintil. I. 4 , 15. ut est mitis in homine doctissimo sapientia ; g r a v i u s Heusingerus ut pessime factum exprobrat.

N a m diserte X 3 u i n t i l ' a n u ,

'

B quoque in locum aliarum

dedimus

rns, et Bruges,

E t Lambiti. Burrhum

et Balaena.

aliquando

a t:

, unde

Bur-

ediderat.

214

I N

Pag. 202. v . /|.

C I C E R O N I S ipsius

antiqui

declarant

libri

— h. e.

E n n i i l i b r o r u m antiquiora exempla a librariis descripta, ut iam Ciceronis

tempore ea scriptura i n recentioribus

cxemplis videatur ab lis mutata esse. Pag. 202. v . 5 . cabulo Phryges,

nunc autem etiam duas •— scil. i n v o -

duae Graecae liteiae $

Pag. 202. v . 6. et quum Phrygum, g o quum ante Phrygibus est Gu. 3.

et

T.

et Phrygibus

inficete repetitum.

L a m b i n u s : quamvis cum Phrygum

Pag. 202. v . 7.

aut tantum barbaris

L a t i n i , qui apud Graecos non sunt. v u s in Phryges

— Vul-

R e c t i u s abetc.

casibus — ,, Sunt N e m p e Nominati-

et graecus et latinus est; Genitivus e t

D a t i v u s non item ; aliter enim eos casus finiunt Graeci, aliter L a t i n i . " L . v.

Hactenus Ernesti.

Gesnerus i n Thes. L .

Casus putabat adverbium tantum abesse debere.

Ei

autem respondet sotum in altero m e m b r o . Pag. 202. v . 9. nunc tamen — Praeposui nunc,

quod

k i c non magis abesse potest, quum antea i n verbis ! nunc autem etiam

duas.

Pag. 202. v . 9. dicimus

et Phrygés

et Phrygum

— V u l g o m a l e : et Phryges

E d . Omnib. habet Phrygum. amplius agebatur.

aurium

et Pyrrhum,

D e Pyrrho

enim hie non

Sensus enim est iste : absurdum erat

aut tantum barbaris 'casibus Graecam literam

adliibere,

ut Phrygum

et Phrygibus

t i v o Bruges;

diceres. ac tamen i n nomina-

aut recto casu solum Graece lo'qui ut

ges diceres, ae tamen g e n i t i v u m et dativum per et Brugibus • t Phrygum

efferres.

causa

etsi i a m

N u n c tamen et Phryges

( b a r b a r o c a s u ) dicimus.

PhryBrugum

(recto casu)

ORATOREM.

C A P . 43.

215

Pag. 2o2. v. 15. Id non erat ojfensioni — Sic emendavi v u l g . ita non erat offensio in versibus;

non solum

quia

ita proximam periodimi incipit, sed quod hie ita non satis definit, quid fuerit offensioni. Pag. 202. v. 17. Ita enim loquebantur — V u l g o perpeTam : ita enim loquebamur.

Nam persona verbi tertia

opus est, ut respondeat praecedenti detrahebant.

Vidit

Iieusingerus. Pag. 202. v. iß. 19.

Vita

L u c i l i i iiemisticliium.

ilia dignii , locoque —

Est

Integer versus affertur Tusc. Qu.

lib. II. c. 27. Samnis spurcus homo, vita ilia dignii1 locoque. de Aesernino gladiatore.

Cf. de Opt. Gen. Orator, cap. 6.

Respexit Ciceronis l o c u m , in quo versamur, Quintilian. I X . 4. 38Pag. 203. v. 8. Qua -ponto ab Helles — V u l g . qua pontns Helles.

A t si ita legatur, non intelligitur, quid hie

ad sonutn exquisitum sit, aut modum superet.

Itaque

post Ernestium Lipsio assentior, qui Epistolicar. Quaestionum lib. V . ep. 5. coniecit, respexisse Ciceronem eo«dem versus, qui a Seneca ep. L X X X I . citantur : Imperito Argis,

regna mihi liquit

Qua Ponto ab Helles,

Pelops,

atque ab Ionio mari

Urgetur Isthmos. In hisce versiculis loquens inducitur Atreus ;

forsitan

igitur ex Ennii Thyeste sumti. Pag. 203. v. 10. Auratos aries Colchorum — O l i m scriptum auratus.

Videtur autem initium hexametri esse

ut proximus versiculns ; etsi Strebaeo metrum anapaesti-

IN

C

cum esse placebat.

I C E R O N I S

Ceterum quin uterque

ex eodem

poeta depTomtus s i t , dubitari nequit, quia Cicero dicit de altero: sed proximus..

E x quo autem pocmate excer-

pti sint, non constat. Pag. 2 0 3 . v. X2. inquinatiti insoavissima litera — V u l g o addebatur finitds, quod expunxi, ut sensu cassum etabsnrdum.

Nec aliquid lucramur, si cum Strebaeo legamus

infinitus. natus.

Versus dicitur insuavissima litera ( R ) inquiQuater enim recurrit litera canina.

men Cicero scripserat : sonitu,

Forsan ta-

inquinatus insuavissima»

litera0

lit ex sonitu libraTii fecerint finitus.

Pag. 2 0 3 . -v. 16

Qua tempestate Paris Helenam — Ci-

cero de Orat. III. 38. laudat ex Còelio Antipatro : qua tempestate Poenus in Italiani venit.

In commentario igi-

.tur ad h. Oratoris locum incertus haerebat Strcbaeus, an illud qua tempestate Paris Helenam esset alterius historiae p r i n c i p i u m , an idem hoc in libro corrnptum.

N o n me-

mincrat scilicet in libro III. de Oratore c. 58. allatos ex Ennii v e l A c c i i Hecuba versiculos : Qua tempestate Paris Helenam innuptis iunxit nuptiis. et qui sequuntur. Pag. 2 0 3 . v. 18. Habeo istam ego perterricrepam — E x Comico poeta, incertum quo. Pag. 203. v. 19. Itemque—

Ita correxi vulg. idemque;

nam hoc ineptum esse iam Eriiestius monuit. Pag. 2 0 3 , v . it).

Versutiloquas

malitias — Paulo pl«-

nior hie versus memoratur de Orat. III. c. SQ.

O R A T O R E M. Cap.

C A P . 49-

217

X L IX.

Pag. 203. v. 20. componentur — finientur — Gu. 3. tomponantur — Jiniantur. Pag. 203. v. 22. aurium alterum — Sic Gu. 3. coticinttius qua in, ut vulgo, alterum aurium. Pag. 203. v. 23. aut quasi sua sponte, et quo Jam genere verborum — Hanc particulaium transpositionem sensns manifesto poscit. Vulgo: et quasi sua sponte aut quodam genere verborum. Pag. 204- V. 2. consectatione — Minime audiendus Lam-binus qui commendavit confectione, quamvis in Msg. repertum. Pag. 204. v. 4- ' n Miloniana — Cap. 4. Pag. 204. v. 9. talia — Gu. 3. et alia. Pag. 204. v. 11. sed sequutum — i. e. suapte sponte, sine industria oratoris, contigisse. Pag. 204. v. 17. Bene — mereri — Metrum ut constet, veTsiculus ita scribendus videtur: Bene quam meritam-autumas, male mereri dicis. Etsi, ut hie scriptus est, in Topicis c. 13. una cum ceteris repetitur. Pag. 204. v. »8- Quod scis — Vulgo: id quod scis, invito metro. Pag. 204. v. 25. etiam sine industria — Sic G11. 3. e6t enim i. q. antea dixerat, etiamsi nihil est factum de industria. Vulg. et eum sine industria. Pag. 205. v. 1. in quarto accusationis — Verrin. IV. cap. 52.

IN

21g

C I C E R O N I S

P a g . 205. v . 8- sunt cogniti

— V u l g o : sint togniti,

ut

G u . 3. A t eiiim C i c e r o dicit, q u i d i p s e e x p o s u e r i t , n o n q u i d a b o r a t o r i b n s c o g n o s c e n d u m »it. illud tertium explicetur, nis.

S e q u i t u r statim : genus et aptae

oratio-

I n ed. G o t h o f r . l e g i t u r : ergo et hi numeri sunt

cogni-

ti etiam a Latinis,

quale sit, numerosae

ubi postrema verba glossatori debentur. Cap.

P a g . 205. v . i l .

aut

quid

L. in his hominis

Infra c. 5 1 . d i c u n t u r i i d e m aures inhumanas P a g . 205. v . 25. Nominibus

simile

sit —-

habere.

veterum gloriantur

— Haec

g l o r i a t i o q u a m v a n a s i t , ostendit s i c , u t p r i m u m doceat, veteres q u o q u e i l ì o s n u m e r o o r a t o r i o usuros fuisse, si i a m n o t a et usurpata res e s s e t ; deinde a mitltis e o r u m interd u m sententias apte v e r b i s c o m p r e h e n d i , p l e r u m q u e casu, saepe n a t u r a , et quae v a l d e laudentur a p u d i l l o s , ea fere q u i a sint c o n c l u s a , laudari. D e n i q u e i n e p t o s i l l o r u m i m i tatores n o n h a b e r e ,

q u o se e f f e r a n t , q u i a n i h i l i l l o r u m

n i s i v i t i u m s e q u a n t u r , q u u m a b o n i s absint l o n g i s s i m e . Pag. 206. v . 9. forensi latine,

numerus- — V u l g . i n e p t e a d d i t u r

quod recte delevit Ernestius,

Pag. 206. v . 27.

claudere

—

i . q, claudicare,

quod

i p s u m n o u n u l J i h i c edidere. P a g . 206. v . 27. VersïbiC

— H i c Ennianus versus cuin

s e q u e n t i b u s c i t a t u r e t i a m i n B r u t o c. i g . Cap.

LI.

Pag. 307. v . 16. esst debebant Vulg.

esse

deheant.

—

Recepi hoc e Gu. 5.

Sed conf. H e u s i n g e r i n o t a m 9. ad

O R A T O R E Gic. off. III. c. 1.

M.

C A P . 51.

Senaus autem est: quamquam illi,

quum summi (sic enim cum Ernestio leg. non ut vulgo su.mm.ique) ipsi oratores essent, propterea etiam auctores locupletissimi faciendae ( i . e . fingendae et excolendae) et ornandae orationis esse debebant. Pag. 207. y. 17. quis in rebus vel inveniendis ilei iudicandis

acutior,

acrior Aristotele fuit — Optirae sic emen-

d a r » Heusingerus vulgatam : quis acutior,

quis in rebus

vel inveniendis vel iudicandis acrior Aristotele

fuit?

Pag. 207. v. 20. impensius — Ita Gruter.

Plerique iit-

fensius. Pag. 207. v. 2o. pvS/iòv

—

xoitffta yàp

Is igitur versum in oratione vetat esse

6eì ijcnv

tarai.

ròv \6yov,

fidrpov

èk

¡iti'

Art. R h ' e t . I I I . 8-

Pag. 207. v. 27. quid ? ipsi — Optime sic edidit Lamb, -^ntea quia ipsi. Pag. 207. v. 28. moveantur- — Recte sic Gu. 3.

Vulg.

moventur. Pag. 207. v. cg. videatur — Coniunctivum posui, ut antecedenti moveantur responderet.

Vulg.

videtur.

Pag. 2og. v. 1 . nihil inconditum— i. e. ad numéros male compositum; nihil curtum i. e. ab extrema parte nimis breve ; nihil claudicans i. e. priore membro iusto brevius. Pag. 203. v. 2.

thea tra tota réclamant — Ita Lambi-

num sequutus scripsi, quia hic de fpectatoribus hfstriònem improbantìbus agitur.

Vulg. exclamant potius de

-laude ponitur, ut supra c. 50. condones saepe exclamare Pag. 208. v. 5. aut irevior

vidi.

aut longior — Prius aut in-

aerai auctoritate Gu. 3. ubi est: aut longior,

aut brevior.

220

I N

C I C E R O N I S Cap.

Pag. 208- v . 1 2 . qui et haec et

L I I.

qui haec et alia

— Sic Gu. 3. V u l g .

alia.

Pag. 208- v . 19. Nam,

qui Isocratem

— Particula nam

refertur ad omissam brevem sententiam , v. e. liuiusmodi: Ac de origine

quidem numerorum variae sunt doctorum

sen-

tentiae. Pag. 208. v . 18. 19. hoc in eius summis laudibus — Lambin.

in hoc eurn summis laudibus

Pag. 208- v . 22.

cum severitate

ferunt

ferunt.

— Aid. cum

satietate,

male. Pag. 2o8- v . 24- uteremur — Gu. 3. liabet uteretur, l i u s fortasse, ut ad solum Isocratem pertineat. est uteremur,

ve-

S i verum

refertur ad exemplum ab Isociate posteris

quoque relictum. Pag. 209. v. 10. tior,

tranquillior

— E x q u i s i t e pro

moderd-

temperantior.

Pag. 209. v . 16. se ipsum — Ita scribendum e r a t , item ut paulo p o s t , n o n , ut v u l g o , se ipsa. Pag. 209. v. 22. Ita non modo superiores, ipsum correxerat

ut scriberetur se ipsum.

V u l g . perperam se ipse.

Cap. Pag. 209. v . 25. S i c G u . 3.

sed etiam so

— Oppositionis ratio aperte postulabat,

origo

V u l g . et origo

L I II.

inventa inventa

est;

causa quaeratur

—

est, ut haec verba fi-

nem faciant protaseos; sed ita nimis curta fit apodosis, eausa quaeratur;

itaque melius nobis v i s u m , lectione co-

O R A T O R E M .

C A P . 53.54.

221

dicis i l l i u s expressa, protasin i n v e r b i s , quos diximus, f i n i r e . Diximus autem e Med. Asc. recte restituit Ern'e» stius. V u l g . dicimus. Pag. 210. v. 5. imitandi fuerunt ad Cic. de Offic. p. L I X .

— Cf. H e u s i n g e r i praef.

Pag. 210. v. 4- Aurei enim, vel animus— Guelf. g. enim vel animus. Pag. 210. v . 13. Ut igitur in poetica versus — V u l g o inepte : ut igitur poetica et versus. Correctioni nostrae praeter sensum veriorem oppositionis quoque ratio favet, sequitur enim sie in oratione. In Guelf. 3. est: ut igitur poetae versus. ipse

Pag. 210. v. 15. prudentium Cap.

— Gu. 3.

prudentum.

LIY.

Pag. 210. v . 23. ecqui sit orationis numerus — Vulgo : qui sit orationis numerus. Emendationi nostrae patrocinati tur verba quae paulo post s e q u u n t u r : Est autem Ion• gioris prima illa quaestio, SITNE omnino lilla numerosa oratio. Pag. 211. v . 5- esse numeros — Hand d u b i u m e s t , quin recte sustulerimus eos v u l g o ante esse male i n c u l c a t u m . In Gu. 3. ponitur eos post esse; u t vel lioc suspicionem glossematis confirmet. Pag. 211. v . Ii. quicunque Sunt — Indicativura li. 1. defendit Heusingerus. Conf. eius ex fratre nepotis praef. ad Cicer. de off. p. L V . Pag. 211. v . 12. omni generi orationis — Gu. 5. omni generis orationi ; unde Heusingerus coni, Iegendum : omnis

I !N

22 a generis

orationi,

C I C E R O N I i

quod

est i n

ed. V e n e t .

Nobis

tameu

Vulgata c o n c i i m i o r v i d e t u r . P a g . 2 1 1 . v . 22. forma

et lumen

davimus. verborum

orationis

Vulgo etc.

genere

verborum

appareat

quod i n e p t u m quodam,

e x consequentibus : et quod

quaedam

edebatur :

genus

ipsum

esse i n t e l l i g i p o t e r a i

id utrum numero

vel compositione

quasi

— S i c necessario emen-

e n i m absurde

e x antecedentibus : ttiam

ipso

solum

vel genere

illuminatum

verborum genere

C e t e r u m L a m b i n u s totum h. 1. sic e d i d i t : intervallis,

compositio

in vocibus,

in quadam

quasi forma

et lumine

genus

an ; sire

verborum.

ut numerus

ipsum

orationis

P a g . 2 i i . V. 2 3 . sitne — . V u l g .

sive

efficiatur,

in

verborum

appareat. quasi ea quae

sitque,

s e q u u n t u r ad m e m b r u m secundum : an sit — appareat,

re-

ferenda sint ; est autem h o c e x tribus m e m b r i s disiuncti* tertium. Necessario i g i t u r v e l sitne v e l si tv e l e g e n d u m erat. P a g . 2 1 1 . v . 29. quamquam mero,

quia

per se plerumque

quae dicuntur

ffjcj//iara,

id quidem perfactum

finitimum

quae genere quodam v e r b o r u m

i l l u m i n a n t u r , ( u t ilia quae supra c. 4 - ) loniana attuleiat)

est nu-

est — N e m p e i l l a e x

oratione M i -

eam o b causam f i n i t i m a sunt n u m e r o ,

q u i a p e r s e , etiamsi n o n q u a e s i v e r i s n u m e r u m , p l e r u m q u e n u m e r o s e cadunt.

Perfectum

(amen

enirti li. 1. i d e m

est ac n u m e r o s u n i , s. perfecte et absolute c o n c l u s u m . Cap. P a g . 2 1 2 . V. 7» enim

sensus.

Indicai

enim sensus — V u l g o :

A t lioc l o c o

tantum de iudicio

LV.

n o n a g i t u r de iudicio,

e i u s , q u o d accidit.

iudicat sed

O R A T O R E M . Pag. ¡212. v. 8-

non

agnoscere

CAP. —

55.

223

Optime sic Gu. 5.

Vulgatum cognoscere non propterea solum deterius, quod erat cognoscere,

paulo ante iajn positum propria

vis verbi

agnoscere requiritur.

sed quod h. 1. Est enira

no-

strum anerkennen. Pag. 212. v. 10. gnitus —

Neque enim ipse versus ratione est co-

h. e. Versum non excogitavit ratio

quaedam philosophies

suapte

sponte,

s.

s. ut

dta>pia

scholastici

loquunEur a priori. Fag. 212. v . 14.

a mollis quibusdam cantu remoto

V u l g o male sic interpungitur: quibusdam,

cantu remoto.

Significatur enim hoc : quam-

quam etiam si a modis quibusdam (li, e. neribus)

cantum removeris,

trennt.

roetrorum

soluta esse videatur

geivisse Versmaafse klingen'wie Gesänge

—

quamquam etiam a modis

Prosa,

ge-

oratio}

wenn man sie vom

Sic nihil opus est Ernesiii

coniectura:

in modis quibusdam. Pag. 212. v. 17. nommantur — Pag. 212. v. 17. quos quum —

Lamb, addit a apparent* Gu. 3. eos quum.

Pag. 212. v. 22. orationi — Gu. 3. orationis. Pag. 212. v. 22. jit comicorum — Pag. 2 i 2 . V. 24. vix possit —

Gu. 3. ac comicorum.

in eis numerus et versus

V u l g . vix in his etc.

intelligi

A t in Gu. 3. est: vix in

eis numerus et versus possit intelligi;

qua ex lectione as-

sumsi eis. Pag. 212. v. 25. ad inveniendum —

Id est Ii. 1. ad in-

telligendum. Pag. 213. v. 4- ita et in hac re — Fortasse v e T i u s par»culam et deleri.

I N

224

C I C E R O N I S

Paç. 2 1 3 . v . 9. numero caruit — G u . 5. numero placuii ; und e H e u j i n g e n i s coni, legendum : numero non Pag. 2 1 3 . V. 2 1 .

Numerus

autem non domo

tur — Optime sic Victorius edidit. autem nondum deprehendçbatur. do

placuit. depromeba-

L a m b i n us :

numerus

A l i i olim : n. a. non mo-

depromebatur. Pag. 2 1 3

Optime. diffusa

V. 22.

dilatata

et fusa

oratio — Sic G u . 3.

V u l g . collcttata et fusa oratio.

Aid. dilatata

et

oratio.

Pag. 2 1 5 . v . 23.

accidere — N o n erat quod Ernestius

lectionem accedere,

quae est in E d d . ante Al §• uh- D . fin. regund, et t o t tit. de aqua pluvia arcenda.

Sed tamen commodius

Cicero alio T o p i c o r u m loco (c. 1 1 . ) liane disputationem ad similium locum r e t u l i t ,

ubi sic l o q u i t u r :

Quemad-

m o d u m si in urbe de finibus controversia est, quia fines magis agrorum videntur esse ,

quam urbis ,

gundis adigere aTbitrum non possis , in urbe nocet, quoniam

res

civibus re-

sic si aqua p l u v i a

tota magis agrorum

est,

aquae pluviae arcendae adigere non possis arbitrum. " Hotomann. obss. II. 2. Pag. 248- v est -

1

ì- Quoniam

usus auctoritas fundi

Hotomannns 1. 1. porrigebat biennis.

cessavinm non e s t ,

quia intelligitur per biennium.

que vero vocabulum auctoritas debebat. . Lex

Ne-

E r n e s t i o suspectum esse

Idem enim est in Orat. pro Caecina cap. 19.

usum aucboritatem fundi

verborum

biennium

A t hoc ne-

iubet esse biennium ; q u o r u m

8 true turare novissimi!* e d i t o r , idem que dili-

27^

IN

C I C E R O N I S

gentissimus Beckius recte sic explicavit ; L e x iubet usum fundi per bienniurn esse ( s . dare) auctoritatem {ius possessi nis) fundi, Itaque li. I. quoque sic intelligendus : quoniam ex usucapione per bienniurn enascitur auctoritas s. ius possessionis f u n d i , Valeat idem i n aedibus. Tag. 248- v. »6. et sunt ceterarum rerum, quorum, annuiti est usus — Si in lege XII. t?bb. diserte fuisset praescriptum aedium, ut aliarum rerum, annuum usum esse h. e. usum annuum ad ius possessionis evincendum safficele, contra legem scriptam Laud valeret aequitas. Ergo ista verba vel Sic interpretanda : et videntur in numero ceterarum rerum tacite compreliendi, quarum annuus est usus; vel, quod magis placet, legendum: NEC sunt ceterarum rerum, quorum annuus est usùs. Nam si aedes i n legibus XII. tabularum i n annuo usu ceterarum r e r u m JeÌiniendo , inter ceteras istas res haud nominatae erant, aequitas postulabat, ut sub nomine fundi, cuius usus bienniurn esset, aedes quoque comprehenderentur. Gothofredus quoque ad legg. XII. tabb. legendum censebat: etsi in lege aedes non appellantur, nec sunt ceterarum rerum efc. Post ceterarum rerum vulgo additur omnium, q u o d , ut i n u t i l e , delevi. 'Idem Ernestio v i s u m , qui rerum primus addidit e Ms. Pag. 248- v - *8- extrinsecus assumuntur — In Ms. ab Ernestio celiato erat sumuntur extrinsecus. Pag. 248- v. 22. Quoniam P. Scaevola — id tibi ius videri — Ad hunc locum satis, ut nunc quidem legitur, obscurum Boéihius ita commentatur : „ Sed ambitus aedium est] quantum soli aedium ambitus claudit. Scaevola

T O P I C A . vola igitur

dixit, id

C A P. 4.

273

esse a m b i t u s aedium s o l u m , q u o d

tecti d i f f u s i o n e tegeretur.

M a n i f e s t u m est enim tecta la-

tius f u n d i , nec parietibus adaequari, ut s t i l l i c i d i u m l o n g i u s cadat.

Quae q u u m ita s i n t , q u i d a m paiietem c o m -

m u n e m tegere nitebatur ; quaeritur an sit aliquod ius teg e n d i ? . respondeas

tu,

inquit Cicero,

T r e b a t i , id

ius

esse tegendi parietis c o m m u n i s , ut i n eius q u i tegat a l i u d q u o d l i b e t tectum s t i l l i c i d i i aqua fundatur ; alias n o n esse i u r i s ut tegat quis defluente,

paiietem

stillicidio i n v i c i n i

sentiente v i c i n o n i h i l iuris habet.

Sed si h u i c

responso

o p p o n a t u r , ne sic q u i d e m u t tegat esse i u r i s , quidem aedium solum

tantum

est,

quantum

quandocuiusque

paa-ietes c l a u d u n t , q u i v e r o tegit t e c t u m l o n g i u s tu,

inquit,

mabis,

tecta

l l a e c e n i m s t i l l i c i d i i servitus n o v a n i s i con-

responsum

dicens

tuum

Scaevolam

Scaevolae

mittit,

auctoritate f i r -

respctndisse, h o c

esse s o l u m

a m b i t u s aedium, q u a n t u m tectum p r o i i c e r e t u r , n o n quant u m parietes ambirent.

Ius est i g i t u r p r o i i c e r e

q u i infra a m b i t u m adhuc suarum

aedium

tectum,

t e g i t , sed ita

u t i n s u u m tectum aqua d e f l u a t , nec v i c i n o n o v a noceat aervitute. "

Hactenus B o é t h i u s .

t o m a n n u s O b s s . l i b . I I . c. 3. p r o s u b s t a n t i v o , i . e. p r ò

I n quo m i h i v i d e t u r

N a m si de ambitu a e d i u m

t u r , u t i q u e q u a n t u m sit

Ho-

SOLUM

terra s. area a c c e p e r i t ,

s i t a d v e r b i u m , i . q. tantum. riani fecisse Boétliio.

Q u e m repreher.dit quod vocabulum

quum iniuqueri-

i l l i u s s o l i spatium circa aedes,

q u o d ad a m b i t u m p e r t i n e a t , quaeritur.

N e c magis

Ho-

t o m a n n o i n r e l i q u i s assentior, praeterquam q u o d QUOAD p r o QUOD r e p o n e n d u m ,

Net. in Cie. Rhetoric.

et p o s t e r i o r e m v o c e m TECTUM,

Vol. III.

Iß

374

IN

CICERONIS

(post verba ex quo in, non ut Ernestius scripsit post causa) delendam censuit. „ L e x enim, inquit, XII. tabb. sestertinni pedem inter privatorutti aedificia relinqui e unique aedium ambitum esse iussit, quemadmodum ex Varr o n e , Festo, et Volusio Maetiano in XII. tabularum commentario docuimus. Est autem pes sestertiu9 spatin m duonim pedum et semipedis. Quod propter incendia constitutum fuisse nemo ignorai. At si aedes continente» sint, quia paries communis est, neque quidquam spatii inteviectum est, quaerebatur ex Scacvola, quis esset earn in ambitus. Et idcirco, ut opinor, qnaerebatiiT, quia nondum satis inter illius aetatis Iurisconsul1 I tos constabat, an vicino liceret in communem parietem sua tigna et onera immittere, aut certe quateims lieeret. P. Scaevola Iurisconsultus respondit, id duntaxat esse ambitus aedium, quoad uterque vicinus parietem communem pi otexerit, unde divortium aquarum fiat, e t i n cuiusoue illorum aedes aqua pluvia defluat, nimirum ut dimidia parietis pars r.d unum, altera ad alferum pertineat, et linea communem parietern aequabiliter secans, ambitum aedium utrirnque designat, quod tamen, vere ut dicam, mihi perquam obscurnm videtur." Ultima verba Satis produnt Hotomannum ipsum sensisse, quantis incommodis ilia explicatio premeretur. Lapsus autem est propter ambiguitatem vocabuli -paries communis, quo vocabulo liic parietés externi, sen plateam spectantes, qui aedes ambiunt, intelliguntur. Hos enim etiam parietes communes appellatos esse bene monuit nuper cl. Rodius in, indice Vitruvii ab eo editi. Totus igitur locus »io

T O P I C A .

« A P . 4.

legendus esäe videtur : Quoniam esse ambitus aedium dixerit, gendi

causa,

Scaevola

quoad parietis

tectum proiicefretur,

qui proiecisset,

aqua deflueret,

id

solum

communis le-

ex quo ante eius aedes,

id tibi ius videri.

Cap.

V.

Pag. 249- v- 10. Definitionum prima

P.

«75

autem duo sunt

- Cm"prima, aut quae sunt secunda?

genera

Nam quod

deinde ait : atque etiam definitiones aliàe sunt partitionum, aliae d i v i s i o n u m , " id hue traili non potest. H i e enirn loquitur de duobus generibus earum definitionum, quae in explicanda Te versantur.

Itaque prima delendum puto.

Pag. 249. v . 21. insita ta.

Ita correxi vulgatum

Cicero enim insignitum appellai, quod est

tlarum ; de quo liic non agitur. dicitur de notionibus Pag. 240- v -

22-

et

Insitus autem sacpisime

innatis. impressa intelligentia

impressa in intelligentia, te dictrf esset.

insigni-

insigniter

—

V i c t o r , et

qua rationc intelligentia

pro men-

Sed praestat li. 1. intelligentiam, ut alibi,

de ipsa notione accipere; et fonasse scripsit C i c e r o : est tarnen quaedani telligentia,

conformatio

insita

animo

et impressa in-

quamquam vocabulum animo facile ex ante-

cedentibus repetitur. Cap. Pag. 250. v . 11.

VI.

quae sint ei rei

—

e Ms.

V u l g o : quae sunt ei rei.

iam a

25o. v . 19. Iam a communitate — communione.

Sic Ernestius Ed.

Omnib.

IN

2 76

C I C E R O N I S

Pag. «50. v . 22. Nondum

est satis — E d . O m n i b .

Non-

dum enim satis est: male.

vir.

Cap.

P a g . 251. v . 10. quas Graeci psit Cicero,

¡teas

ant scribere d e b u i t ,

cant;

nam

ìbé'ii

v o c a n t u r , sed flèi/.

patrii

sermonis

vocant — A n t scriquas

Graeci

i¡6:•/ vo-

species, quae sub genere c o n t i n e n t u r , egestate

Nec

ìbéas

repngnat eiiani

non

quod

Cicero

interdum

formas

nominat. Pag 251. v . 22. quam a legitima raLÌone.

Graeci

—

V u l g . quod

Sic recte

i)rnestius

Graeci.

Pag. 251. v . 25. et ante prr.epta

-r- . Ms. et

praecepta,

quod est solenne

Ciceronis in liac re vei b u m , pro quo

et antecapta

F o r t e ante

dicit.

terius praecepta

percepta

est

e glossa

aut ante additum est, quia vitiose

p t u m erat percepta."

Ernesti.

Cicero

alscri-

graecum v o c a b u -

l u m it p ó A. 171/> 1 »• latine e x p r i m e r e voluit. Quare aut praecepta,

aut antecepta

scripsit.

Pag. 251. v . 2,^. cui usque formae

cognitio

cero genus et fortnam subiiciat n o t i o n i ,

—

Quum Ci-

non nisi

vitio

qnoüam poterat n o t i o n e m f o r m a e Cognitionen! appellare* N i s i i g i t u r liic

formam pro

16¿a

coniicias eum scripsisse cuiusque

rei

dictum

esse

velis,

cognitio.

Pag. 251. v . 25. formae igitur — Ernestius negabat particulam igitur ullam h. 1. v i m habere posse. M s . aberat, dclendam putabat. tur,

u b i post b r e v e m

pue

agebatur, rcditur.

A t igitur

degressionem

E t quia i n

persaepe

poni-

ad id quod praeci-

Cicevo Jnrmam «leimiveiat.

Ab

T O P I C A . hac

definitione

C A P . 6. 7. 8- 9-

degTessus

quid

277

notio esset,

explicabat.

H i n c r c d i t ad f o r m a s ; r e c t e q u e ait : formae igitur sunt hae. P a g . 252.

v . 7 . ad quos iti pertinebat — M s , V i t e b . ad

quos pertinebat. Pag

252. v . 8.

qua jlucbus eluderei

L a m b i n u s e Mss. alluderei.

—

Turnebus

E r n e s t i u s n o s a b l c g a t ad C l a -

v e m i n eludere, sed i b i n i l i i l de h a c v i v e r b i , Ciceronis

loco

lione

Columellam

ad

notatimi

reperias.

de

Et

litus

quasi

ab

hercle Isidorus in

V . 14.

Nani

cum etiam

hoc

annota-

p r o n u s erat a d

similitudine

dictuni

Etymologico

soni

somniaverint.

ita somniavit.

translatione agitur.

Hoc

Quintil.

et saepe plurimum locis ajjert ipsa translatio, iurUconsulti,

quorum summus circa verborum

proprietatem labor est, litus ctus eludit.

20.

quasi

elidendo

l o c o n o n de e t y m o , sed de

a u t de

Gesnerus in

R. R. I V

p r a e f e r e n d a m l e c t i o n e m eliditur, decepti,

et

esse audeant dicere,

qua Jlu-

ubi Spaldingius , elegantissimi vir ingenii

et subtilis i u d i c i i ,

recte

monet,

quoniam

translatione

o p u s sit in hac d e f i n i t i o n e , non e t y m o ,

acquiescendum

esse i n eludendi v e r b o ,

esse

idque capicndum

t o n e intransitiva p r ò translatione Cap. P a g . 252.

v . 28-

e M s . et E d . V e n .

significa-

exundandi.

Vili.

quid velimus

—

R e c t e sic Ernestius

V u l g o : quod velimus. Cap.

IX.

P a g 253. V. 1 4 . sqq. ( u t quum dico —

recipere solet') —

, , H i c totus l o c u s est i n parenthesi accipiendus ; alias n o n

I N

273 coliaeret oratio.

C I C E R O N I S

I n Ms. quaedam hie omissa sunt.

De-

prehendi poterat parenthesis verbis sed quum ipsius

post-

liminii

vis quaeritur,

in quibus p r i m u m sed est nota pa-

rentheseos clajusae; deinde repetitur quod erat ante parenthesin,

quurn quaeritur

postliminium

i u m v e r b i s : quum ipsius postliminii

quid sit aliis pa il-

vis quaeritur.

E t ta-

men parenthesis non est aijimadversa." Ernesti. Pag. 253. v. 20. nihil putat esse notandum ad irvjioXofiav

Pag. 253. v . 22. non plus esse trinum stius dedit esse.

— h. e. n i h i l

revocandnm. — Recte E r n e -

V u l g o sine sensu inesse. Cap.

Pag. 254. v . 3. evSvyiav

X.

— V i r doctus ap. V i c t o r . V a r .

Lect. X X I V . 10. corrigi v o l u i t SvGTOijciav, esset apud Aristotelera.

quoniam sic

E t E r n e s t i o GvGroijciav

verum

videbatur. A t enim Cicero v e r b u m ex verbo redditurus, q u u m Graecum redderet per coniugationem, potuit scribere quam St

Pag. 254. v . 23. ab arbitro net. ab

nihil aiiud

Svyiav. — E i n e s t i i Ms. et E d . V e -

arbitrio. Cap.

Pag. 255. v . 1 5 .

quae

XI.

graece

titayooyi]

'nominator

—

,,Sic ausi sumiis rescribere pro v u l g . jrapayonyi), ut T u r nebus et L a m b i n u s volnere. N a m ap. Aristotelem T o p i c . I . 12. et Analyt. prior. II. 23. est constanter,

mm:|uam

etc. in n m n i b u s libris sic

irapayadyr/,

quae dicitur

in

partem deteriorem, q u u m nLiijucm i u i i a u d e m inducimus.

T O P I C A . Non

C A P . 9. i o . l i . 12.

p r o f e c t o p o t u i t C i c e r o alio v e r b o u t i ,

in Aristotelis Topicis. " P a g . 255. V. 2 i . finibus palilo g ere,

post,

aquae

regundis

pluviae

sed ab arbitrum

quarti esset

Ernesti. —

arcendae,

pendent.

Hi

dativi ,

non a verbo

et abi-

C f . H e u s i n g e r u s ad C i c .

de G f f i c . I I I . 16, 5 . Pag. 255. v . 27 Opinor

qui testamento

Ciceronem

isset , ut si filius

— secundus

Pag. 2.56. v . 2. commemoralo eo v a l a i t ,

sic heredem instituisset

sçripsisse,

qui testamento

heres hereditatem exeniplorurn

ut Classns C u r i i causam,

sic

—

institu-

obtineret. valuit — h. e.

q u a m contra agna-

tos e o r u m q u e p a t r o n u m S c a e v o l a m defendebal, o b t i n e r e t . Pag. 256. v . 10. poetis. esse, ICti

Nam

et philosophis

prosopopoeiae

—

Male

figuram

Lambin,

poè'tis

et

concessala

n e m o d u b i t a t ; n e q u e h i c de poè'tis a g i t u r ; sed u t interdum

h o c genere f i c t i o n i s ut un t u r ,

sic et p h i -

losophi. Pag. 256. V. 14. quae habet

quod — graece

suspecta f a c i t ,

hyperbole

dicitur,

Graeci

—

„ Ms. Vit.

aut v i t i i a r g u i t , i n q u i b u s similis f o r m a

e s t , ut i n O r . 11. quod jcapapKTt/p quod

dicitur

quai; scriptura o m n i a l o c a

êvvoiup

dicunt.

dicitur.

Supra cap. 7.

I n quae c o n s e n t i u n t o m n e s

edd. i n d e a V c n . " E r n e s t . Cap. P a g . 256. v. 23. recte

XII.

ipsi

mulieri

sine

tutore

auctore

solvas — „ i . e . sine p e r i c u l o solvas, e t i a m s i tutor (s. curator)

h a u d p r o b e t et annuat.

dem i n

p e r p e t u a tutela ;

N e m p e ,mulieres sunt qui-

sed q u i a

tamen

Consilio

per

I N

C I C E R O N I S

aetatem v a l e n t , aut valere p o s s u n t , i d i i s Temissum est, u t quaedam sine

tutore agere possent.

labo auctore

tutore m i l i i p r o glossa suspectum esse ;

vel

Non

antem ce-

rcdundat enim a l t e r a m .

Auctore q u i d e m est ill sine i. e. non

anelare nec solet addi.

D i x i s s e t saltern sine tutori» aucto-

ritate ; aut auctorem esplicare v o l u i t g l o s s a , q u i a est exquisitius.

D e l i g a t lector. " Ernesti.

tutoris auctoritate, verbis

usum esse.

Boétliius habet

sine

sed e x eo n o n sequitur, C i c e r o n e m h i s B o e t l i i u s enim saepe

p r o Ciceroni»

verbis explicandi gratia alia, quae aequipollent, substituit. Pag. 256. y . 25. qui a contrario dicitur — Sic edd. Y e n M e d . A s c . 1.' A i d . 1. Iunt. M e l a n t h . M s . V i t . dicatur, q u o d i p s u m r e c t u m est. V u l g o ducitur. L o c u s non ducitur a contrario, sed e x eo ducuntur argumenta a contrario : ipse dicitur a contrario. V i d e t u r per errorem o p e r a r u m irrepsisse. Pag. 257. v . x. quae dam, contraria, non debilitai

ut celeritati

— E r n e s t i u s verba non debilitas

ipronuntiavit ; satis p r o i m p e r i o .

Cur

n o n a d d e r e i ? V o l e b a t e x e m p l u m dare quam e regione oppositorum.

tarditas,

niliili

esse

enim Cicero hoc contrariorum

tan-

Sic

ait o p p o n i

celeritati

t a r d i t a t e m , n o n autem debilitatem.

Etsi enim

debilita»

c u m celeritate n e q u i t c o n s i s t e r e , eique q u o d a m m o d o o p posita est, non tamen nisi per anfractum quendam, nec sic e r e g i o n e o p p o s i t a e s t , u t celeritati tarditas.

Debilitati e

regione o p p o n i t u r integritas iriembrorum ; q u i

pedibus

debilis est, ea ipsa re p r i v a t u r celeritate currendi ; ideoque per consequentiam quidem celeritati o p p o n i t u r , n o n autem aperte et d i r e c t o , u t tarditas celeritati. P a g . 257. v . 2. ex quibus — Q u o d v u l g o

additur con•

T O P I C A. C A P. 12. trariis, stius.

28*

hie nimis frigide redundare recte monuit Erne* Itaque ut a glossatore adiectum eieci.

Pag. 257. v. 6. appellantur adversa — s , S i c e d i d i pro diversa e Ms. Vit. e BoSthiip, lunt. et sic mox quoque est: superiorum quae adversa dixi.

Certe in utroque loco de-

bet idem verbum esse, sive diversa,

sive adversa.

hoc melioribus auctoribus et latinitate n i t i t u r "

Sed

Ernesti.

Pag. 257. v. 6. sunt enim — N o n opus est, quod E r nestio in mentem v e n i t , legere sunt etiam.

Nam h. 1.

particula enim rationem affert, cur ilia contraria singugulari nomine adversa appellanda sint, quia alia sint contraria, quae Graeci SrepiJTiAd

appellent, Latine

privantia

liceat dicere. Pag. 257. v . 8- Graeci appellant (T7£pj/7lJla — ,,Sic edd. ante Aldum et BoA'thius. Graeci.'

Sic et m o x : Ea

¿iro\

singerus 1. 1. i l i . 15, 3.

Cap. x v i r . Pag. 264. V. 18- locus

ï l l e est,

Scribere debuit C i c e r o : locus ciuntur

ex

Nam

causis.

qui ille

e f f i c i t u r ex causis est

rerum,

quae

—

effi-

non locus e f f i c i t u r ex can sis,

sed locus novus , de quo hic agitur, est rerum effectarum.

Ita cap. 15. init. Proximus

tium,

quae

causae

ab ejficientibus

appellantur

est

rerum e f f i c i e n rerum

XVIII.

Pag. 265. V. 7. aqq. ex quibus plures

imitentur

plura

bona

concinnitate p r i o r u m abhorrent, terpretatione, q u u m plura derit, ex quibus

plura

bona

per verba quae

bona

propagantur,

— Haec v e r b a glossa-

¿t faciant

t o r s potius qnam Ciceronis esse videntur.

•pervagata,

effectarum

causis. Cap.

quaeque

locus

; deinde

Nam

et a

et videntur nata ex inaliquis his verbis reddi-

propagantur plures

Agnoscit tamen iLLa nobis suspecta

; et longe inuientur fioëthius,

et

et

lata faciant.

q u i prae-

IN

288

C I C E R O N I S

terea legit: imitentur ut faciant. malira ili fine addi contrariis,

Sed si

genuina sunt

quod est in nonnullis edd.

Pag. 266. v. 2. nec elationem habet — Ernestio placet lectio ed. Ven. hah eat, quia sit praecipientis.

Atqui liic

nihil praeeipitur, sed id, quod in parium comparatione accidat, jiotatur. Pag. 266. v. 4- comparentur — S i c Ernestius ex ed. Yen.

Vulg.

comparantur.

Pag. 266. v . 8-

qnod primum, est — Sic necessa-

rio erat interpuiigendum. Vidit Ernestius.

Et

Vulgo : at quod primum est ;

iam JBoè'tliius recte explicaverat.

Nostri dialectic! dicunt: atqui verum

est prius ; ergo et

;posterius. Pag. 266. v. 1 3 . a consequentibus, Ed. Kob. habet : ab antecedentibus,

ab antecedentibus — a consequentibus.

Sed

tamen supra quoque cap. 14. init. est inverso ordine. Cap.

XIX.

Pag. 266. v. 20. de his—Sic

ed. Kob. recte. Vulg. deiis.

Pag. 267. v. 3. ad faciendam fidem — Victor, ad faciendum fidem. Pag. 267. v. 6. inest maxime — Mss. tres Gruteri et Ms. Vit. inest maxima. Pag. 267. v . 27. sqq.

Concursio etiam fortuitorum

«st, ut si interventum est casu, quum aut ageretur

talis

aliquid,

quod perferendum non esset, aut diceretur — Haec verba i n omnibus Edd. leguntur infra post ista : |Huic simile quiddam

de Lacedaemonio

Pausania

accepimus.

hue retralierem, duabus causis conunotus sum.

Ut

ea

Primum H

T O P I C A .

C A P. 19. 20.

si ea hic absint, pueritia , s o m n u s , imprudentia , vinolentia ad necessitate!» referantur necesse est, quae tamen in rebus fortuitis numeranda sunt. t u r , »ibi nunc v u l g o

Deinde,

si ponun-

ea l e g i m u s , exempla de Scaleno

et Pausania antecedunt ipsum l o c u m , cui

subiiciuntur,

quod proTsus ineptum est. Pag. 268-

v - 2 5-

deinde rerum,

epera divina quaedam — quaedam opera

in quibus ihsunt quasi

V i c t o r , d. r. i. q. insunt quasi

divina.

Pag. 269. v. 10. reque publico —

Victor, atque in re-

publico. Cap.

XX.

Pag. z6g. V. 18- ¡ed quibusdam quaestionibus aptiores locos — sum.

alios esse

„ Sic eleganter Ms. Vit.\ quod sequutuS

V u l g . quibusdam quaestionibus alios, quibusdam esse

alios aptiores locos, dedimus."

quod est frigidissimum.

Sed pro et

Emesti.

Pag. 270. V. 1. Quaestiorium auterh propositarum — V u l g o abest propositarum, dum fuit.

quod tamen necessario

adiicien-

Nam quum duo sint quaestionum genera, al-"

t e r u m , quod ixóSeSis

Graece, Latine causa v o c a t u r , al-

terimi, quod Graeci Sé, Cicero propositum v o c à t , h. 1; de altero genere, i. e. de proposito, quod appellat etiam quaestionem propositam,

incipit dicere.

Itaqtte hac dispu-

t a t o n e absoluta c. 2 i . sic finit: Haec quum in tis

quaestionibus

genera sint,

proposi»

eadem in causas trans-

feruntur. Pag. B7o. v. 17.

ecquidnam

honestum sit

—

Portasse

ante eccjuidnam excidit ut>. Sic statini ut, quum quaeritur. Not. in Cic. Uheior.

Vol. III.

I9

I N

C I C E R O N I S

Pag. 270. v . 28. j c a p a n r f i p a — „ H o c est a V i c t o r i o , qui liane dicit esse vetusta™ lectionem.

Sane sic

alibi

appellat Cicero graece : ceterum in Mediol. locus vacans e s t ; in Asc. 1. ètuypu facile possis universo» frangere.

PARTITIONES

ORAT.

Pag. 300. v. 15. quibus simili

C A P . 15. 14.

in disputatione

non sit — Guelf. quibus simili disputatione Pag. 300. v. 14. tum conquerenda I n K o b . est tum

515 cteditum

creditum non est.

— V u l g o abeat tum.

querenda. Cap.

XIV.

Pag. 300. v. 23. quae est argumenti

explicatio

— Poít

haec verba in codd. Mss. et edd. adduntur ista: quae sumta »x iis locis, dilucide

qui sunt expositi,

est.

conficienda

et

distinguenda

Ea> ut manifestó s p u r i a , delevi.

Ernestius

uncis incluait. Pag. 300. v. 29. per se videtur

— G u . per se

Pag. 301. v. 3. quum proposuít

aliquis

dandum censuit Purgoldus.

V u l g o aliquid,

n c a s , subintelligendum e s t :

orator.

Pag. 301. v. 3. assumsitque

videretur.

— Sic emenquod si te-

— Sic rescripsi pro vulg.

sumsitque. Pag. 301. V. 4- niteretur monstret.

— K o b . monstretur,

Vulg. uteretur.

ed. Ven.

Recte Ernestius o cod. Erl.

niteretur. Pag. 301. v. 4. atque his confirmatis, retulit

—

Sic Guelf. recte.

ad propositum

retulit;

se

confirmatis

nam nisi se retulit legas, scriben-

d u m esset 9 atque haec confirmata bene monee Heusingerus. sese

ad propositum

Vulg. atque his ad propositum

Victoiius habet ad

retulitJ

ut

propositum

retulit.

Pag. 301. v. 9. est étiam illa — Sic Ma. E r l . ed. Ven. V u l g o est autem illa.

Guelf. est aut

Pag. 301. v . 11. nosmet

ipsi —

illa. Sio Ernestius edidif.

3i4

IN

C I C E R O N I S

V u l g . etiam in Giielf. nosmet ipsos. Si legamus : aut quum interrogamits nosmet ipsos, hoc significaret, quum non alium, ut iudicem, vel adversarium, sed nosmet ipsos interrogamus. Hoc autem loco significali videtur-: quum non exspectamus, donee alius nos interroget. Ergo scribendum erat : quum interrogamus nosmet ipsi. Pag. 301. v. 1 1 . aut percontamur — scil. iudicem vel adversarium. Pag. 301. v. 12. aut imploramus — Ita emendavit Heusingerus ad Cic. Offic. III. 10. 16. e vestigiis scriptufae cod. Guelf. in quo est inpermus. Vulg. imperamus parum apte. In Orat. c. 4°* componitur ut supplicet — ut optet. Similiter de Orat. III. 53. quae loca Heusingerus 1. 1. adhibuit. Pag. 301. v. 15. disputando conjirmabimus — Sic Ms. Eri. ed. Yen. Vulgo confermando disputabimus. Pag. 301. v. 21. ecquonam modo — Hoc abest Ms. Eri. et ed. Ven. et sine sensus detrimento abfuerit. Minus bene omittitur ed. Ven. ecquonam loco. Pag. 301. v. £4- quod ita sunt, seti q-uod ea non parit — Guelf. quia ita sint, sed quia ea non parit. Pag. 301. v. 28- argumenta rerum esse propria, testimonia voluntatum — Guelf. a. r. e. proprie testimonia aut voluntatum, ubi librarius scribere voluit autem voluntatum. Pag. 302. v. 4. gratia adducti — Gu. gratia adiuncti. Pag. 302. v. 5. superiore cum auctoritate — Guelf. cum superiore 'auctoritate. Pag. 302. v. 6. saepe etiam quaestionibus resistendum est — i . e . disputandum contra ea, quae tormentis expressa sunt.

PARTITIONES ORAT. Pag. 302. v . 9.

quam infitiando

CAP. 14. 15.

315

dolere — Male Erne-

stius ex Mss. E r i . V i t . et ed. Ven. recepit quam veruni infitiando

dolere.

Cicero enim loquitur de i i s ,

qui in

quaestione tormentis subiecti, malum fateri, quod non commiserunt, etiamsi mortis supplicium subeundum sit, quam idem illud pertinaciter infitiando diutius torqueri. Pag. 302. v. 13.

aut mortis — E d . Ven.

et Ms. Vit.

ac mortis, quod rccepit E r n . Cap.

XV.

Pag. 303. v . 9. facta — E d . Kob. ficta. Pag. 303. v. 9. cognominata — N o n erat quod in lioc verbo haereTet Purgoldus.

Sunt enim Svvó>vv/ia.

M i c h . Brutus corrigebat coagmentata,

Io.

quod h. 1. minime

est aptum. Pag. 303. v. »0. i l . in singulis

verbis,

tnprimisque

translata,

Pessime vulgo interpungebatur sic: inprimisque nec solum in singulis

verbis,

Soluta

verbis

autem sunt àsvviira,

catur per verba : quae dicuntur sine Pag. 303. v . 13.

quae — translata,

sed in continentibus

quae — N a m translate in continentibus allegoriam.

nec solum

sed in continentibus ; soluta,

relata verba,

soluta,

significant

idque expli-

coniunctione. iterata,

duplicata

—

Ciceroni relata verba sunt, quae per anaplioram repetuntur ; iterata,

quum

( f i g u r a antistrophes) in idem ver-

bum saepius desinimus ; duplicata,

quuin idem verbum

bis deinceps ponitur. Pag. 303. v. 14. ab humilioribus — D e l e v i verbis, vulgo additur : esset enim ineptum verba

quod

ascendant ab

IN

3i6 humilioribus Pag. 303 et non

s.

v . 15.

explanata

gendum

Tramò i n humilioribus

verbis.

durn est sensibus,

C I C E R O N I S

omninoque

oratio,

semper

quasi

sed gravibus

naturalis

verbis

ad

— V u l g o naturalis.

aceommodatior

Ciceroiieiu scripsisse : e plano

non

referta

rali oratione nunquam inest av£i]Sts. quasi praeponeret vocabulo naturalis? quasi

subintelligen-

significatibus.

oratio

omninoque

P a g . 3 0 3 . v . iß. quibus

actio

A t in natu-

E t cur- particulam At enim suspicor

semper

, sed grandibus

non

referta

vocis,

au-

vulgaris

verbis

vultus,

et

eto.

et gestus

con-

gruens — Haud scio an elegantius sit, quod Lambinus d e d i t : actio

voce,

Pag. 303. v . s i .

vultu

et geStu

causa

erit

congruens.

tenendo

— G u e l f . causa

erit

•ponendo, male ; nam Cicero docet in ornamentis verborum non plus esse faciendum, quam causa postulet, huius igitur modulum tenendum esse. In Ms. Ox. iji. est eausa

erit ponderando.

Eri.

Vulg.

P a u l o p o s t agendum

recepi e M i .

agenda.

Cap. XVI. Pag. 303. v. 25. Rerum — Ms. Erl. addit autem. P a g . 3 0 3 . V. 26. quibus P a g . 303. v . 2 7 . maximeque

et

eaque

quibus. —

definitiones

Gu, Eri.

diffinitiones.

Pag. 304. v . 1. causae

— M e l i u s : ex

maximeque et

causae,

ea

sunt

et

ea,

1

—• G u e l f .

quae

et

quae.

P a g . 304. v . 3 .

adhibenda

—

G u e l f . sunt

ea

adhibenda. P a g . 3 0 4 . v . 4. quae habentur

magna.

magna

habentur

—

Guelf.

qua»

PARTITIONES Pag. 304. r . 6. natura magna

ORAT. magna

16. 17.

317

— Sic Ms. E r L

Vulgo

— Glieli,

naturis,

natura.

Pag. 304. V. 6. natura, ut

CAP.

ut coelestia

coelestia. Pag. 304. v. 8-

ut in terris mundoque

An legendum: ut in terris

terrisque.

Pag. 304. v. 20. Proprius proprius

locus

autem

Pag 3°4-

v*

23.

locus

caritate

—

moveat

Guelf.

moveat. si qua

Ctio e'it:'ji exprimatur a quorum

Guelf.

est.

ex fortuna

vulg. si bona ex fortuna

COTiexi

—

est augendi

Pag. 304. v. 23. et hoc totum quidem et hoc totum quod

Guelf. ut in

ex quo colligas olim scri-

aut locus est augendi,

ptum esse proprius

—

marique—?

hreviter,

divellatur

quis

— Ita

cadat

Sed constru-

quis cadat. qua ex fortuna

quis

cadat,

etc.

Pag. 304. y. 27. aresi.ii

— Ed. Kob.

Pag 305. v. 3. ad delectationem

exarescit.

— Ed. Kob. ad

liba'

rationem. c»p.

XVII.

Pag. 305. v . 14. huius tempora

duo sunt — Sic Guelf.

Idertique Ernestius recepii ex ed. Ven. tempora

duo

Pag. 305. v. 2o. quorum cebit,

aculei

pungent.

At Victor, quorum

dissolutio

—

ipsa

in brevitate

non lu-

Sic edit Kob. et Ms. Ox. if>.

dissolutio

autem vulgo : in brevitate contrarium.

Vulgo huius

sunt.

in brevitate

lucebit,

latebit.

Pessime

quod est scnsui prorsus

Cicero enim ait reo eiiumeratione parcius

utenduro ; quia ponenda sint contraria accusatorii argu-

IN

3*8 menta.

C

I C E R . O N I S

H o r u m , i n q u i t , J i s s o l u t i o , s. refutatio in bre-

vitate enumerationÌ8

non l u c e b i t q u i a propter brevità-

tem nihil potest satis explanari.

E r g o quod lectionem

/ u c e i / t L a m b i n u s e Mss. restituit, quam Gruterus i n Palat. Ernestius in Vit. et ed. Ven. r e p e r i t , bene sane fecit, m o d o negationem addidisset. Pag. 305

v . 23. breviter singula — Hoc dedi pro v u l g .

brevia singula,

quod non bene coit cum Cap.

XVIII.

Pag. 306. v . 2. causam appello V i t . causarli controversiam. controversiam

causarti.

— ,, Sic ed. V e n . Ms.

Aldus et Iunta edidere inverse

Gruterus ex ed. vet.

causarli. F o l l a s s e f u i t controversiam A t controversiam

attingens.

controversam

et causarli."

Ernestius.

potius est ex glossa ; nam Cicero nun-

guam vocabulo controversiae

sic utitur, ut pro causa s. de-

finita temporibus et personis quaestione ponat. Pag. 306. v . 4- sed est quasi latior pars causae quae dam propositum

—

quasi

causae quaedam

pars

S i c edidi pro v u l g .

M s . repererat propositum causae.

latior

E d . Ven. propositum

siae et causae.

sed est

et controversiae. pars

latius,

consultatio Gruterus i n

controversiae quasi pars

I n Ms. O x . sed est propositum

quam

controverlatius

quasi

p. c. q. e. c. Pag. 306. v. 1 3 . ius in natura sit — Guelf. Viteb. ius in naturane

sit.

Pag. 3U6. v . 16. sit necne utile — Gnelf. sitile Pag. 306. v . 18. 19. adipisci adipisci

gloriam

possit.

gloriam

possis

—

utile. Guelf.

P A R T i T I O N E S

O R A T.

Pag. 306. V. 20. refertur — Pag. 506. v . 23. ex

cogitationis

C A P , 18.19.20.

Guelf.

ex cognltlonis

rejcratur.

consultatone

consultationibus.

31 p

L a m b i n , in

—

Guelf.

cognitionis

consultations. Cap. P a g . 307. V. 6.

ut pertinacia

et supra adscriptum : alii Pag. 307. v. 7. imago est

XIX. —

M«. V i t .

pertinentia,

pertinacia. exprimenda

est —

Guelf.

imago

exprimenda. Pag. 307. v . 9. superbia — Guelf. Pag. 307. v . 16. de aequitate

tate

superbus.

vero —• G u e l f . de aequi-

autem.

Pag. 307. v . 20. quid utile — A b e s t G u e l f . Cap. Pag. 307. v. 29.

XX.

colendi

sint parentes

alterum

autem

—

Guelf.

colendi

A b e s t autem

Guelf.

parentes. Pag. 308. v . 1.

alterum autem quod — Pag. 308- v . 3.

—

Lambin.

timore

tollendo

—.

Ed. Ven.

timore

deliniendo. Pag. 303. v . 6. animi motus,

quod in amplificando

tione — E d ; V e n . animorum motus,

quod in

ora-

amplijicatione

orationis. Pag. 308. v. 9. quae ratio bin.

Ernestius ex ed. V e n .

sit —

Sic recte post L a m -

V u f g . quae ratio

est.

I N

C r C E R O N I S

Pag. 303. v . l i , et non eandem — V u l g o additur esse, quod melius abest ed. V e n . Ms. Vit. it. G u e l f . i n quo scriptum : et non eadem que exposita

Cip. Pag. 508. V. 16. cognita positarwn

consultationuni

distributione

tontroversiarum et praecepta.

XXI. igitur

s.

genera

genera.

Lambinus :

pro-

cognita igitur

omni

consultationum.

causarum

earum

omni distributions

— Lambin,

propositorum

Pag. 308. v . 17.

est-

— Guelf. O x .

U.

O x . U. et ed. K o b . addit

controvertiarum

sive

causarum

genera. Pag. 508- v . 1 7 . Ox. U.

restant

admodum

In ed. K o b . amodo.

—

Sic Guelf. E r i .

V u l g . restant

omnino.

Pag. 308- v . 22. 23. quod quum latum genus esse potest — Ernestius aut quoniam, llet

aut possit s crib e 11 du m esse mo-

Milli placet: quod quoniam

latum genus est.

post L a m b i n u s edidit : tum unum ex eo Pag. 30g. v . 24. cepimus,

suscipimus

Paulo

delegimus.

— Sic Guelf.

V u l g o sus-

quod iam Ernestius ex od. Ven. recte correxit.

Pag. 309. v . 1 5 . L a m b i n u s delevit

omnia enim sunt projecto

laudando

—

enim.

Pag. 309. v . 1 3 . quae coniuncta cum vii tute sunt — G u . omittitur

coniunctà.

Pag. 309. v . 23. et augendi

— Abest G u e l f .

Pag. 309. v . 26. utendum erit iis in oratione verborum

insignibus

et singulorum

singulorum

T— G u e l f . utendum erit iis in

verborum

oratione

insignibus. Pag.

P A R T I T I O N E S

ORAT

Pag. 309. v . 27. quae habent —

C A P . 20. 2 1 .

g

2 l

Ernestius mavult quae

habeant. Pag. 309. v . ZQ. id est, ut factis verbis Jit,

si factis verbis, Pag 310.

verborum

v. 5 .

—

E d . Veil, id

quod placuit Ernestio. verborum inoJo

—

Male Larabinus:

nodo.

Pag. 310. v. 6.

ornamenta rerum sunt —

sunt Guelf. et additur si ante sive quae.

Abest rerum Rerum orna-

menta opponuntur insignibus verborum, de quibus paulo

ante. Pag. 3 1 0 . v . 8-

prodigiis,

prodigiis

et oraculis

—

Lambinus:

oraculis.

Pag 3 1 0 . v. 9. accidisse —

Guelf. E d . Ven. cecidisse.

Foisan rectius. Pag. 3 1 0 . v. 1 3 . in tribus generibus

—

Guelf. tribus

in generibus. Pag. 3'. v. 13. malave — Pag. 3 1 0 .

Lambin.

v . 14. externis, corporis

malaque.

—

Guelf.

externis

et corporis. Pag. 310. v. 18. quern laudes — Ven. Ern.

Pag. 310. v . 1 8 rexit

vulgatum

tracto —

tacto,

Optime sic Ernestius cor-

frustraque

Hum lie genus ad gloriam quum

Sic Guelf. E r l . ed.

V u l g . quem laudas. obnititur

Purgoldus.

eius, quem laudas,

trahitur,

ostenditur, eum, quamris ignobili genere liatum,

tamen virtute sua ad dignitatem evasisse. Pag. 310. v. 19. patietur — cuius margo habet patiatur.

Sic Ernestius ex ed. Y e n .

Vulgo

Pag. 3 1 0 . v . 20. et facultatibus Not. in Cic. lihelotk. Vol. 111.

—

patitur. Guelf.

facultatibsuque. a1

322

I N

C I C E R O N I S

Pag". 510. v . 21. xime

significat

maxime maxime

in quibus

—

Glieli,

significat

—

quidem,

inprimis

quae virtutem

ma-

quod

quasi

virtutem

L a m b i n . in quibus,

quod

virtutem

Guelf.

servan-

significat.

Pag. 310. v. 24. servandus dus ordo

est ordo —

est.

Pag. ^10. v . 26. digerenda do r e p o s u i m u s .

—

Hoc pro vulg.

E r n e s l i u s v e l dirimendo,

l e f j e n d n m c o n i i c i e b a t , sed ita

vel

dirigendigerenda

ut h o c m a x i m e p i o b a r e t .

E t i a m o i i m L a m b i n u s receperat.

Cap. P a g . Ilo.

XXII.

v . 29. concludatur

—

G u . ETI.

P a g . 5 1 1 . v . 7. at que ilia prudentia sit v o c . prudentia Pag. 3 1 1 . v . g.

Temperantia

in suas itidern res —

q u o d v u l g o p o n i t u r post

h. 1. a u t e m , quia s e q u i t u r itidem, P a g 311. v . 14. duplex Pag. 3 . 1

v . 15. quae,

quae nero ea, quae iam

G u e l f . triplex

quod

iam adest —

male. Lambinus:

adsunt. —

Pag. 3 1 1 . v . 19. in capiendis Kecte E r n e s t i u s capiendis

lerandis.

Sic

temperali'

m e l i u s abest.

—

Pag. 3 1 1 . v . 17. complertitur dis

concluitur.

Lambinus omi-

minus commode.

G l i e l i , o m i s s o autem, tia,

—

L a m b i n u s habet

—

Lambiti, Ms. Eri.

amplectitur. in

i n t e l l e x i t accipiendis

dimittenet to-

accipiendis.

Pag. 3 1 1 . v . 21. non turbulcntum nus;

i t e m E r o . e x ed. V e n e t .

tum.

Maxe i n G o i H o i r . gì ave,

—

Vulgo

R e c t e sic L a m b i vel non

insedatum et

turbulen-

turbulentum.

PARTITIONES

ORAT.

C A P . 21. 22.

323

Pag. 311. v. 21. in communioite autem — M a r g . ed. Ven. in commune autem. Pag. 31 i. v. 23. erga pqrentes, pietas — Inepte i n edd additur: vulgo autem bonitas; in quo mirum est monachi alicuius manum neminem adhuc deprehendisse. Quis enim unqnam fando audivit, apud Latinos pietatem erga parentes vulgo bonitatem appellatam f u i s s e ? Pag. 311. v. 25. in amicitia benevolentia nominatur Vulgo in benevolentia amicitia nominatur, quod esset absurdum. Pag. 311. v. 25. atque hae quidem virtutes — Guelf. atque hae virtutes quidem. Pag. •512. v. 1. 2. omnis in ratione scientiaque sita est — V u l g o post scientiaque additur disputandi. nempe e glossa. Pasc- 3>2. v. 2. Nihil enim est — Guelf, rectius : Nihil enim. Pag. 312. v. 4- quae. ex eodem hausta genere illa, quae in disputando est, uberior est — Vulgo quae ex eodem hausta genere, quo illa. Delevi quo, et illa est ablativus. Pag. 312. v. 5. quae in disputando est — Sic G11 elf. Erl. Edd. Ven. Iunt, Vulg. quae in disputando, ellipsi hic diniore. Pag. 312. v. 5. latior — N i h i l opus est cum Purgoldo reponere laetior. Pag. 312. v. 9 atque hi sunt — Guelf. atque hi quidem sunt V u l g . atque hi sunt quidem. Recte Ernestius quidem delevit. Pag. 312. v. 14. perfecti — • Hoc epitlieton Ernestio iure suspectum, et i a m L a m b i n u s i d deleverat. Ed. Yen. /¿eti. est

IN

3®4 Pag. t i 2.

v . 20.

V u l g o praecipue

C I C E R O N I S in aliquo

virtùtis

genere

Sed praecipue

colendo.

eolendo

—

liic languet; et

ab ed. Victor, reciitts abest. Pag. 5