Opera, Pars V: De officiis

Citation preview

CORPVS CHRISTIANORVM Series Latina

XV

CORPVS CHRISTIANORVM Series Latina

XV

AMBROSE MEDIOLANENSIS OPERA PARS V

TURNHOUT BREPOLSQPUBLISHERS 2000

SANCTI AMBROSII MEDIOLANENSIS DE OFFICIIS

CVRA ET STVDIO

MAVRITII TESTARD

TURNHOUT BR.EPOLS ® PUBLISHERS 2000

CORPVS CHRISTIANORVM Series Latina in ABBATIA SANCTI PETRI STEENBRVGENSI a reuerendissim0 D0min0 Eligi0 DEKKERS fundata

nunc sub auspiciis Vniuersitatum UNIVERSITEIT ANTWERPEN - UFSIA VRIJE UNIVERSITEIT BRUSSEL UNIVERSITEIT GENT KATHOLIEKE UNIVERSITEIT LEUVEN UNIVERSITE CATHOLIQUE DE LOUVAIN

edita

editi0nibus curandis praesunt Fernand BOSSIER Rita BEYERS Ge0rges DECLERCQ Luc DE CONINCK Jean GOOSSENS Mathijs LAMBERIGTS Paul TOMBEUR Marc VAN UYTFANGHE

parandis 0peram dant R0land DEMEULENAERE Luc JOCQUE R0el VANDER PLAETSE

This hook has been printed on paper according to the prevailing ISO-NORMS. © 2000 BR.EPOLSQPUBLISHER.S (Turnhout — Belgium)

All rights reserved. No part of this publication may be reproduced, stored in a retrieval system, or transmitted, in any form or by any means, electronic, mechanical, photocopying, recording, or otherwise, without the prior permission of the publisher.

PREFACE This edition of Ambrose's De officiis differs in several impor tant respects from the two-volume edition that appeared in the Collection des Universites de France in 1984 and 1992. While the text is essentially the same as in the earlier edition, some changes have been made. At the beginning of the first book and the end of the third, where the principal manuscript has been mutilated, I now call upon a ninth-century manuscript in Saint Gall to aid in establishing the text, in addition to the three manuscripts of the first family used in the previous edition. For difficult passages in the text, I have reworked the notes discussing the sources and the philological points at issue, and my reasons for the readings I have adopted. The presentation of the apparatus to the text has been revised: the reader will find a detailed description of the new ap paratus in the section on editorial procedures, at the end of the introduction. The references to the Bible, to Cicero, and to other authors, which had been in the notes to the previous edition, have now been placed at the foot of the pages, so the reader can see at a glance the sources for any given passage. The descriptions of the various manuscripts have been re-arranged into an order that is al phabetical by the name of the town where they are presently lo cated, and there is now a schematic table of how they are grouped into families. It is nice to note that a manuscript that had disap peared from circulation for a while has been located: I refer to former Phillipps 12267, now in Geneva. Finally, all the biblio graphic references are now grouped together in a separate section; within the body of the introduction and in the notes, short refer ence style is used. The complete citation is to be found in the bib liography, which also includes a list of all my writings on the De officiis. Whenever possible, the translation uses reference works more readily accessible to the English-speaking reader. The previous edition contained a translation of the Latin text; in conformity with the norms of the Corpus Christianorum series this has not been retained in the present edition. Similarly, a treatment of the life of Ambrose, a discussion of the content of the De officiis, and notes on points of doctrine have been omitted. I would like to thank Albert Leonard for his assistance in the collation of manuscripts and in matters relating to the manuscript tradition and the history of the text. David Howlett in Oxford, and Frederic Amsler in Geneva verified readings for Bodley 843 and Comites Latentes 192 respectively. I am grateful to both the

VI

PREFACE

previous publisher, Les Belles Lettres, for granting permission to re-use the text, and to the present editors of Corpus Christianorum for honoring the request of Dom Eligius Dekkers, to print the De officiis in the Series Latina. Eleanor Roach translated the partially revised introduction and the notes to the text. She paid careful attention to my meaning, and suggested revisions to the presentation, which were then car ried out with the collaboration of Rita Beyers and Fernand Bossier, members of the Editorial Committee, and Roel Vander Plaetse, editor for Corpus Christianorum. I extend my sincere thanks to all of them.

INTRODUCTION The De officiis of Saint Ambrose Author, inspiration and date Saint Ambrose's father was prefect of Gallia Narbonensis, and Ambrose (b. ca. 339, d. 397) was expected to follow in his foot steps. Accordingly, upon his father's death the family moved to Rome, where Ambrose received a fine classical education, in prepa ration for a career in public service. Imbued with a strong sense of civic duty, he was loyal to imperial Rome, but the social station of his family gave him that self-assurance which meant he had no compunction about speaking his mind freely to persons of emi nence, as we observe in his celebrated exchanges with the pagan Symmachus — the two families were related — over the altar of Victory. Around 370 he became governor of Emilia and Liguria, with headquarters in Milan, where he fulfilled his administrative duties with much success. In 374 when bishop Auxentius died, the orthodox and Arian parties contended for the succession; an address delivered by Ambrose during this crisis led to his being elevated to the episcopal see. Although his family was Christian, Ambrose had not trained for an ecclesiastical career, and quite suddenly he was obliged to assume a position of authority over clerics. Like many of his contemporaries, he was interested in neoplatonic philosophy, but he had received no theological or exegetical training; he now immersed himself in the Scriptures. It is possible that the contentiousness of his clerics determined Ambrose to write the De officiis. He gives us a hint to this effect in book I, § 186, when he exhorts all members of the clergy to be the means of justice: not with physical weapons, which belong to the sinful world, but through solid arms of good works in the service of God, to destroy sin. Whatever his original motivation in undertaking the task, Ambrose encountered a number of diffi culties in carrying out his intention. He took Cicero's De officiis as his literary model, but for his clerical audience he chose his examples of conduct to be followed from the Bible. Not surpris ingly, this led him to use words, such as fides, in both their clas sical meaning, and in a Christian sense. It also influenced his syn tax, and we note that sometimes he employs hypotaxis, in classical periods; at other times, he employs a parataxic construction that

VIII

INTRODUCTION

reflects, both in Latin and Greek, the underlying Hebrew of the scriptural images. Further details are to be found in the section below, on Sources. My research on the date of composition of the De officiis leads me to conclude that it was certainly written after the spring of 386, but it could have been written at the end of 388 or in 389.

The title Ambrose states explicitly in book I, § 24 that he took the title for his work from Cicero. He always uses the short form, De officiis, when referring to the work (in book I, 7, 8/9; I, 8, 2; I, 17, 2; I, 47, 46, and book II, I, I and II, 6, 31). Until recently, however, the accepted title was De officiis ministrorum. While it is true that the longer title had the advantage of distinguishing Ambrose's work from that of Cicero, it can no longer be maintained. I exam ined fifty-eight manuscripts, noting both the incipits and explic its, and the short form occurs 101 times, as opposed to 24 occur rences of the long form. In addition, the long form never occurs in manuscripts of the first and second families, but only in manu scripts of the third family. In certain cases, both forms are used in the same manuscript. As I discuss at length in the introduction to the manuscript families, the third family is the one that is most inclined to take liberties with the text. It is quite possible that these scribes adopted a longer title, basing their choice on Ambrose's expression ministrorum officiis in book I, 20, 9, in order to distin guish his work from that of Cicero, to which he frequently refers. Even in the early printed editions, the preference is for the short form. In the edition by the Maurists, the editors say that they are introducing an innovation, and claim to base the long form on the manuscript tradition (vol. 2, col. I, note to the title); however, I have observed it used only in one family of the manuscript tradition. Sources As mentioned in the introductory section, Ambrose draws upon two main sources for his De officiis: the Bible, and Cicero. To be sure, his thought is mainly inspired by Scripture, and his inten tion is pastoral, but from his classical education he derives his em phasis on the four cardinal virtues. When he admonishes his cleri cal readers, in book I, 37, 3/5 to practice in their pastoral off1ces

INTRODUCTION

IX

the virtues inculcated into those who will take up the reins of state, quoting Cicero's De officiis I, 72, it is not a mere literary allusion. Ambrose considered Cicero's work his finest legacy, and drew from it not only the title, but its outline, and vocabulary. Gradually, over the course of the work, as he draws examples from both the Bible and Cicero, juxtaposes them, contrasts them to each other, or illustrates one with the other, the Scriptures take pre eminence over the Ciceronian model. This causes Ambrose some difficulties in composition, as he remarks in book I, 251 ss. and again in book III, 22. For a detailed analysis of the content of the work, I refer the reader to pages 164-191 of my 1974 article, "Etude sur la composition"; I concluded (pp. 195-196) that Ambrose used three classic devices of rhetoric: the philosophical disputation, the exposition of Christian doctrine, and homiletic exhortation. With these tools he treated, in book I, the Ciceronian honestum and decorum, in book II, the utile, and in book HI he confronts the honestum with the utile. Fifteen years later, in my "Recherches sur quelques methodes de travail," I gave a more nuanced presentation of how Ambrose used his sources. By that time, I had realized that we must not take Ambrose too literally when he says he wants to follow Cicero, that he usually quoted Cicero from memory, and that he was not at tempting to create a literary masterpiece, but rather a useful guide for clerics. On the one hand, he is conscientious in his use of quo tations from Cicero: in his book I, the passages he quotes are from book I of Cicero's De officiis, and the same is true for the other two books. On the other hand, we can see that in book I the quo tations from Cicero are numerous, occurring in groups; in book II, quotations from Cicero occur at the beginning, or at the begin ning and end of Ambrose's thought; finally, in book III there is only one thoroughly Ciceronian passage, and it is from his Laelius. As Ambrose advances in his work, he increasingly incorpo rates parts of works he had already written, and as a result there is a proportionately larger number of examples drawn from Biblical passages. On pages 80-83 of tne article I give an analysis of his use, in book III, of the story of David and Saul, interwoven with a section on John the Baptist. In any discussion of sources, it is important to distinguish be tween the history of sources and the history of ideas. The need to make this distinction cannot be too strongly emphasized. Prior developments on analogous topics must not be mistaken for

X

INTRODUCTION

sources. The fundamental teachings of the Bible become the fun damental subjects of meditation in late Antiquity, and it would be possible to make innumerable comparisons between Ambrose, his contemporaries and his predecessors. Comparable texts are not necessarily sources. As a general rule, we include in the list of sources any text that Ambrose names explicitly, and any text where the wording is so similar as to be unmistakably identifiable as a citation. For passages from Scripture, it is the practice of Corpus Christianorum to print biblical quotations in italics. In the case of Am brose, whose knowledge of Greek was excellent, it is not always easy to know whether he is translating the Septuagint from memory, or whether he is using any of the Old Latin versions available to him. He is also quite capable of free allusion, adapt ing the biblical passage to the purpose of his argument. He does not always distinguish between these ways of handling his source, and on occasion he may say that he is quoting directly, when in truth he is writing a free adaptation. In light of these practices, I have adopted two principles for this edition: whenever Ambrose explicitly states he is quoting Scripture, I print the section in ital ics; on the other hand, when he is giving a free adaptation, I tend to leave the text in Roman type, except in cases where the biblical expressions are readily identifiable, in which case they appear in italics. As Ambrose then develops his commentary on the passage, I do not print in italics the words from Scripture, but leave them in Roman type. Similarly, when Ambrose paraphrases a story from the Bible, I do not use italics, even though his paraphrase neces sarily contains the occasional word from the biblical source. In trying to identify as sources specific passages from the Church Fathers, we encounter the difficulty mentioned above, namely the similarity of subjects. In their pastoral works, the Church Fathers discuss the fundamental topics of Christian life, and for obvious pedagogical reasons, the same topics recur. It is not surprising that appropriate illustrations from the Bible are repeated frequently. The difficulty for the modern scholar lies in identifying a direct source for any passage. In the welter of commonplaces, it would be unwise to identify as a source a text that has only the advan tage of anteriority. To illustrate my point, I include here some specific examples, concerning Tertullian, Cyprian, Origen and Au gustine, which were suggested to me by H. Savon in his review of my 1992 edition of books II and III.

INTRODUCTION

XI

Let us begin with the example relating to Tertullian and Cyprian. The commandment, "Thou shalt not kill" is a funda mental theme of Christian sermons. Tertullian, discussing the disciplina of Christians under persecution, says in his Apologeticum 37, 5: "si non apud istam disciplinam magis occidi liceret quam occidere." On the authority of Jerome, we know that Cyprian considered Tertullian to be the great master, so when Cyprian writes to the faithful in Thibaris, speaking of persecuted Chris tians "quibus occidere non licet, sed occidi necesse est" (Epistula 58, 4, I) we do not hesitate to recognize Tertullian as the source for this passage in Cyprian. The passage uses occidere in both active and passive voices, and this is the verb used in the Old Latin translations of both Exodus 20, 13 and Deuteronomy 5, 17: "Non occides." However, none of these texts can be considered a source for Ambrose in the De officiis, book III, 4, 34/35: "si latronem armatum incidat, ferientem referire non possit." Here it is no longer a matter of persecuted Christians, but a single Christian who cannot defend himself when attacked by an armed thug. Ambrose uses a different verb, ferire; although he uses it in the participial and infinitive modes, this does not constitute a gram matical parallel to the use of occidere in the active and passive voices. The question of Origen as a source for Ambrose is more com plex. As scholars have pointed out, Ambrose is certainly indebted to Origen (see Pepin, Theologie cosmique, pp. 351, 417-417 and Savon, Saint Ambroise vol. I, pp. 152, 275-282), particularly in his treatise on S. Luke (see Graumann, Christus interpres, pp. 4752, and Savon in Ambroise de Milan, pp. 245-246). A disagree ment over Origen arose between Ambrose and Jerome (see my "Jerome et Ambroise", pp. 227-254). Nevertheless, I am not in clined to accept Origen as a direct source for the passage in book II, 6, 18/19 of the De officiis where Ambrose places in the mouth of Christ the first words of Psalm 29 (30), 10: quae utilitas in sanguine meo? One suggested source is Origen's Homelies on Jer emiah 14, 6 and 15, 4 where he comments on a passage of Jer emiah 15, 10 Ot/zoi eya), /ZTJrep. In both of these homilies, Origen uses many passages from the Scriptures, including Psalm 29 (30), 10, but in a longer form: Its oxpeAeia EV T 3

H X

.2

x

0 >n

S f- . 3-

II

29 Matth- n, 29.

V, 3 aliquis: -qui V -quid M II 5 tunc: tam £' tum EJ II exerceamus: -mur V II 8 dissimules: -las 0' -miles £' II 9 sed: sed si VJ si E II et post es C II 10 sese putat: se p. 0' se putauit C II 12 dicetur: dicitur G V, E II ille: illi GV II huic: hunc 0 II 13 1ste: isti V II referas: feras G II dicetur M, CO: dicitur GV, E II 14 condemnatur GVMJ, CO: -nantur V M ', E II 15/16 est autem: a. e. £ II 16 bonae fructum: bene f. GV f. bonae £ II 18 grauitate: -tatem C II 19 moueri: mori V II quis post ergo M"' II 24 aduersum: -sus Al, £ II 25 etiam ego: ego etiam G II 26 iniurias: -riam 0 II 27 meom.E' II possim: ualeam 0 II 28 grauiora in eo GVM: in eo g. £ g. in eum CO II est ante mitis om. M II 30 exagitat: -tet 0

8

DE OFFICIIS, LIBER I, V-VII

serit. Plerumque adhibet hominem atque apponit nequam spiritus, qui haec illi dicat; sed tu in petra fixum uestigium tene. Etsi seruus conuicium dicat, iustus tacet; etsi infirmus contumeliam faciat, iustus tacet; etsi pauper criminetur, iustus non respondet. 35 Haec sunt arma iusti ut cedendo uincat, sicut periti iaculandi cedentes solent uincere et fugientes grauioribus sequentem uulnerare ictibus. VI 21 Quid enim opus est moueri cum audimus conuicia? Cur non imitamur dicentem: Obmutui et humiliates sum et silui a bonis? An hoc dixit tantummodo, non etiam fecit Dauid? Immo et fecit. Nam cum ei conuiciaretur Semei filius, tacebat Dauid et 5 quamuis saeptus armatis, non retorquebat conuicium, non ultionem quaerebat eousque ut dicenti sibi Saruiae filio quod uindicare in eum uellet, non permiserit. Ibat ergo tamquam mutus et humiliatus, ibat tacens nec mouebatur cum uir appellaretur sanguinis qui erat conscius propriae mansuetudinis. Non ergo moueba10 tur conuiciis cui abundabat bonorum operum conscientia. 22 Itaque is qui cito iniuria mouetur, facit se dignum uideri contumelia dum uult ea indignus probari. Melior est itaque qui contemnit iniuriam quam qui dolet: qui enim contemnit quasi non sentiat, ita despicit; qui autem dolet quasi senserit... VII 23 Neque improuide, ad uos filios meos scribens, huius psalmi prooemio usus sum. Quem psalmum propheta Dauid sancto Idithun canendum dedit, ego uobis tenendum suadeo de-

VI, 2/3 Ps. 38 (39), 3.

II

4/10 cfr II Reg. 16, 5-14; III Reg. 2, 8-9.

VII, 1/2 cfr Ps. 38 (39).

31 atque om. C II apponit: -net C' II 32 dicat: dicant C II tu in: tum V II 33 tacet GVMA, E W Zell: taceat COB Val. II 33/34 etsi — tacet om. V, CB II 34 faciat: facit £ II tacet GMA, EW Zell: taceat VJ, 0 Val. II respondet £: -dit VM -deat G, CO II 35 cedendo uincat G V, E, C0J: tacendo u. A1J, 0' tacendo uindicat M' II iaculandi cedentes: iaculum caedentes C VI, 2 imitamur: -temur C0J II 5 retorquebat: -bit V II 6 saruiae: ser- V sarbiae Al II 7 permiserit: -rat G II n is: his V II 12 ea: earn £' II probari: -re £' II 16 senserit GVMA, £' W, COB Zell: s. torquetur £J Am. VII, 2 psalmum om. M ' s. t. M

II

3 canendum: -dumque VM

II

tenendum suadeo:

DE OFFICIIS, LIBER I, VII-VIII

9

lectatus eius sensu profundo et uirtute sententiarum. Aduertimus 5 enim ex his quae breuiter libauimus, et silendi patientiam et opportunitatem loquendi et in posterioribus contemptum diuitiarum, quae maxima uirtutum fundamenta sunt, hoc psalmo doceri. Dum igitur hunc psalmum considero, successit animo De officiis scribere. 10 24 De quibus etiamsi quidam philosophiae studentes scripserint ut Panaetius et filius eius apud Graecos, Tullius apud Latinos, non alienum duxi nostro munere ut etiam ipse scriberem. Et sicut Tullius ad erudiendum filium, ita ego quoque ad uos informandos filios meos; neque enim minus uos diligo quos in Euangelio genui, 15 quam si coniugio suscepissem. Non enim uehementior est natura ad diligendum quam gratia. Plus certe diligere debemus quos perpetuo nobiscum putamus futuros quam quos in hoc tantum sae culo. Illi degeneres nascuntur frequenter qui dedeceant patrem; uos ante elegimus ut diligamus. Itaque illi necessitate diliguntur 20 quae non satis idonea atque diuturna est ad perpetuitatem diligendi magistra; uos iudicio, quo magnum caritatis pondus ad uim diligendi adiungitur: probare quos diligas et diligere quos elegeris. VIII 25 Ergo quoniam personae conueniunt, uideamus utrum res ipsa conueniat scribere De officiis et utrum hoc nomen philosophorum tantummodo scholae aptum sit an etiam in Scripturis reperiatur diuinis. Pulchre itaque dum legimus hodie Euangelium, 5 quasi adhortaretur ad scribendum, sanctus Spiritus obtulit nobis

14/15 cfr I Cor. 4, 15.

Test.: VII, 14/18 S. THOMAS, Sum. theol., II II, 26, 8, 2: Non minus uos (sic) . saeculo.

8 psalmum: palmum M' II 12 nostro codd. omnes Val.: a n. Zell II munere: -ri 0J II 13 ita om. C II quoque om. V transt. ante ego VJ II ad uos: uos ad V II informandos: infir- C confir- Al II 16/17 perpetuo: -tuos C 0 II 17 no biscum putamus: nobis computamus 0 II in hoc tantum G MJ, E, C: in hoc tanto V tantum in hoc 0 in hoc M ' II commanere uidemus add. s. 1. post saeculo £J II 19 ante: autem M II elegimus: elig- C II 21 uos: uestro M II caritatis WJ, CBZeil:-te.tiGVMA,EW,OGer. II 22 quos CB add.: quod GVMA, EW, 0 II diligas: diu d. B II quos G VM A, E W, C0' B edd.: quod W", 0J VIII, 5 ad scribendum transt. ante obtulit V sanctus E

II

sanctus spiritus: -ct1 sp. V sp.

10

DE OFFICIIS, LIBER I, VIII-IX

lectionem qua confirmaremur etiam in nobis officium dici posse. Nam cum Zacharias sacerdos obmutuisset in templo et loqui non posset, factum est, inquit, ut impleti sunt dies officii eius; abiit in domum suam. Legimus igitur officium dici a nobis posse. 26 Nec ratio ipsa abhorret quandoquidem officium ab efficiendo dictum putamus quasi efficium, sed propter decorem sermonis una immutata littera officium nuncupari; uel certe ut ea agas quae nulli officiant, prosint omnibus. IX 27 Officia autem ab honesto et utili duci aestimauerunt et de his duobus eligere quid praestet, deinde incidere ut duo concurrant honesta et duo utilia, et quaeratur quid honestius et quid utilius. Primum igitur in tres partes officium diuiditur: honestum et utile et quid praestantius. Deinde haec tria in quinque genera diuiserunt: in duo honesta et duo utilia et eligendi iudicium. Primam pertinere aiunt ad decus honestatemque uitae, secundam ad uitae commoda, copias, opes, facultates; de his eligendi subesse iudicium. Haec illi. 28 Nos autem nihil omnino nisi quod deceat et honestum sit, futurorum magis quam praesentium metimur formula; nihilque utile nisi quod ad uitae illius aeternae prosit gratiam definimus,

VIII, 8/9 Luc. 1, 23.

IX,1/2 cfr ClC.,q#:, I, 7-1°;1°°; 152-153; II,1; III, 96.

II 2/8 cfr ibid. , II, 9.

VIII, lo/n cfr DONATVS, Andr., I, 5 (v. 236); Adel., I, 1 (v. 69).

Test.: VIII, 10/13 S- ISIDORVS HlSPALENSIS, Etymologiae, VI, 19, 1: Off1cium autem (sic) ... omnibus. II 1 1 Commentum Einsidlense in Donati artem minorem (KEIL, Gram. lat. VIII, 215, 20 s.): quasi eff1cium.

Test.: IX, 1/24 S. THOMAS, Sum. theol., I, 5, 6, 3.

6 nobis transt. ante obtulit £

II

9 igitur: itaque V

II

a om. M'

IX, 1 duci E,C': dici G VM, C'' 0 II aestimauerunt codd. omnes Zell: existimLig. existimarunt Mon. II 2 incidere Ger. : incedere GVA, EW, Zell incaedere M indicere COB II 4 primum GVM: -mo E, CO II 5 deinde: denique V II 6/7 primam: -ma C II 7 aiunt: dicunt GV II secundam: -da C II 8 eligendi GVM A, EW: -dis COB II 1o quod: quo C' II n magis: prius V II nihilque: nihil £

DE OFFICIIS, LIBER I, IX-X

n

non quod ad delectationem praesentis. Neque aliqua commoda in facultatibus et copiis opum constituimus, sed incommoda haec 15 putamus si non reiciantur: eaque oneri, cum sint, aestimari magis quam dispendio, cum erogantur. 29 Non superfluum igitur scriptionis nostrae est opus quia officium diuersa aestimamus regula atque illi aestimauerunt. Illi saeculi commoda in bonis ducunt, nos haec etiam in detrimentis, 20 quoniam qui hic recipit bona, ut ille diues, illic cruciatur et La zarus qui mala hic pertulit, illic consolationem inuenit. Deinde qui illa non legunt, nostra legent si uolent, qui non sermonum supellectilem neque artem dicendi sed simplicem rerum exquirunt gratiam. X 30 Decorum autem in nostris Scripturis primo constitui loco — quod graece Trpsirov dicitur — instruimur et docemur legentes: Te decet hymnus, Deus, in Sion, uel graece: Sol irpsirei- vjivos, b @ebs, sv £i&)i>. Et apostolus ait: Loquere quae decent sanam doc5 trinam. Et alibi : Decebat autem eum per quem omnia et propter quem omnia, multis filiis in gloriam adductis, ducem salutis eorum per passionem consummari.

31 Numquid prior Panaetius, numquid Aristoteles qui et ipse disputauit de officio, quam Dauid, cum et ipse Pythagoras qui le10 gitur Socrate antiquior, prophetam secutus Dauid legem silentii dederit suis? Sed ille ut per quinquennium discipulis usum inhi-

IX, 19 cfr Phil. 3, 7-8. X, 3/4 Ps. 64 (65), 2.

II II

20/21 cfr Luc. 16, 25. 4/5 Tit. 2, 1.

II

5/7 Hebr. 2, 10.

X, 1/2 cfr ClC., Off., I, 93.

X, 8/9 cfr ARISTOTELES, Ethica ad Nicomachum.

15 eaque EJ , C~'0: -quae GVM, E' , C'

II

aestimari: -are E'

II

magis

transt. post oneri CO II quam: cum V II 18 diuersa ... regula: -sam ... -lam E II atque: adque C eque ut E" II 20 hic: haec C' II recipit: recep1t C II illic: illuc C II 21 mala: multa E' II hic M, E: transt. ante mala V istic CO II 22 legent: legant CO II uolent: uolunt C II sermonum WJ, CNJ B edd.: -nem GVM A, EW, N' non legitur 0 X, 2 docemur: dol- C II 4 autem post loquere G, 0 II 5/6 et propter quem omnia om. M' II 8 et om. 0 II 9 ... officio//// deficit 0 II quam: quem V II 1 1 ut post sed om. N

I2

15

20

25

30

35

DE OFFICIIS, LIBER I, X

beret loquendi; Dauid autem non ut naturae munus imminueret, sed ut custodiam proferendi sermonis doceret. Et Pythagoras quidem ut non loquendo loqui doceret, Dauid ut loquendo magis disceremus loqui. Quomodo enim sine exercitio doctrina aut sine usu profectus? 32 Qui disciplinam bellicam uult adsequi, quotidie exercetur armis et tamquam in procinctu positus proludit proelium et uelut coram posito praetendit hoste, atque ad peritiam uiresque iaculandi uel suos explorat lacertos uel aduersariorum declinat ictus et uigilanti exit obtutu. Qui nauem in mari regere gubernaculis studet uel remis ducere, prius in fluuio praeludit. Qui canendi suauitatem et uocis adfectant praestantiam, prius sensim canendo uocem excitant. Et qui uiribus corporis legitimoque luctandi certamine coronam petunt, quotidiano usu palaestrae durantes membra, nutrientes patientiam, laborem adsuescunt. 33 Nam ipsa natura nos in paruulis docet quod prius sonos meditantur loquendi ut loqui discant. Itaque sonus excitatio quaedam et palaestra uocis est. Ita ergo et qui uolunt discere cautionem loquendi, quod naturae est non negent; quod custodiae est exerceant: ut qui in specula sunt, speculando intendant, non dormiendo. Omnis enim res propriis ac domesticis exercitiis augetur. 34 Ergo Dauid tacebat non semper sed pro tempore, non iugiter neque omnibus sed irritanti aduersario: prouocanti peccatori non respondebat. Et sicut alibi ait: loquentes uanitatem et cogitantes dolum non audiebat quasi surdus, et quasi mutus non aperiebat illis os suum; quia et alibi habes: Noli respondere imprudenti ad imprudentiam eius ne similis tlli fias.

35/37 cfr Ps. 37 (38), 13-14.

II

37/38 Prou. 26, 4.

20/21 cfr VERG., Aen., V, 438.

17 exercetur: -citatur C II 18 procinctu VM, C: -ctoG, E', N' II proludit: prael- E II 19 ad om. N II 21 nauem: nauim M' II mari: mare C II 24 corporis om. N' II legitimoque: legitimo E II 26 patientiam VM, E', C: -tia E" -tiae G, N II laborem: -rum V II adsuescunt: -cant C ' II 27 nam W, CJ: nec G V MA, C'NB haec VJ, E Zell nec non Am. II quod: qui £J non legiturE' II 28 sonus: -norum G II excitatio GVM, E: exercitatio CN II est post quaedam G II 29 et ante qui om. C II uolunt: uoluit V II 30 negent: eg- N' II est om. C II 31/32 omnis: omnes GV II 32 augetur: augentur GJVJ II 37 illis om. V II 37/38 imprudenti ad om. C' II 38 illi: illius C

DE OFFICIIS, LIBER I, X-XI

13

35 Primum igitur officium est loquendi modus. Hoc sacrificium 40 laudis Deo dependitur, hoc reuerentia exhibetur cum Scripturae diuinae leguntur, hoc honorantur parentes. Scio loqui plerosque cum tacere nesciant. Rarum est tacere quemquam cum sibi non prosit loqui. Sapiens ut loquatur multa prius considerat: quid dicat, et cui dicat, quo in loco et tempore. Est ergo et tacendi et 45 loquendi modus, est etiam factis modus. Pulchrum igitur tenere mensuram officii. XI 36 Officium autem omne aut medium aut perfectum est, quod aeque Scripturarum auctoritate probare possumus. Habemus etenim in Euangelio dixisse Dominum: Si uis in uitam aeternam uenire, serua mandata. Dicit illt: Quae? lesus autem dixit illi: 5 Non homicidium facies, non adulterabis, non facies furtum, non falsum testimonium dices, honora patrem et matrem, et diliges proximum tuum sicut te ipsum. Haec sunt media officia quibus aliquid deest. 37 Denique, Dicit illi adulescens: Omnia haec custodiui a iuuen10 tute mea, quid adhuc mihi deest? Ait illi lesus: Si uis perfectus esse, uade, uende omnia bona tua et da pauperibus et habebis thesaurum in caelo et ueni, sequere me. Et supra habes scriptum ubi diligendos inimicos et orandum dicit pro calumniantibus et persequentibus nos, et benedicere maledicentes, hoc nos facere debere 15 si uolumus perfecti esse sicut Pater noster qui in caelo est, qui su

XI, 3/7 Matth. 19, :7-19- II 9/12 Matth. 19, 20-21. 5, 44-45; II Reg. 1, 21; III Reg. 17, 1.

II

12/17 cfr Matth.

XI, 1 cfr ClC, Off., I, 8.

Test.: X, 45/XI, 18 FLORVS, Sententiae, 8b, 3O-8va, 4: Pulchrum ... officium.

41/43 scio — loqu1 alt. om. N II 42 rarum: raro C II 43 loqui om. C II loquatur: loquantur N' II 44 et cui: aut cui GV II et tempore: uel t. G II 45 factis: -ti N II est post pulchrum G II tenere: -ri N II 46 fidei ante off1cii V XI, 2 aeque: ea quae M II 3 in euangelio transt. ante si V II 3/4 aeternam uenire: ingredi N II 4 dicit illi M, E: d. ille GV, CN II 6 diliges: -ge C II 7 haec: ista CN II 9 omnia om. C II I2( habes: ita est N II 14 male dicentes: -centibus N II debere codd. omnes Zell: debemus Am.

I4

20

25

30

35

40

DE OFFICIIS, LIBER I, XI

per bonos et malos solem iubet radios suos fundere et pluuiae rore terras uniuersorum sine ulla discretione pinguescere. Hoc est igitur perfectum officium, quod KaropOwfia dixerunt Graeci, quo corriguntur omnia quae aliquos potuerunt lapsus habere. 38 Bona etiam misericordia quae et ipsa perfectos facit quia imitatur perfectum Patrem. Nihil tam commendat christianam animam quam misericordia, primum in pauperes ut communes iudices partus naturae quae omnibus ad usum generat fructus terrarum, ut quod habes largiaris pauperi et consortem et conformem tuum adiuues. Tu nummum largiris, ille uitam accipit; tu pecuniam das, ille substantiam suam aestimat; tuus denarius cen sus illius est. 39 Ad haec plus ille tibi confert cum sit debitor salutis: si nudum uestias, te ipsum induis iustitiam; si peregrinum sub tectum inducas tuum, si suscipias egentem, ille tibi acquirit sanctorum amicitias et aeterna tabernacula. Non mediocris ista gratia: corporalia seminas et recipis spiritalia. Miraris iudicium Domini de sancto lob? Mirare uirtutem eius qui poterat dicere: Oculus eram caecorum, pes claudorum. Ego eram infirmorum pater, uelleribus agnorum meorum calefacti sunt humeri eorum. Forts non habitabat peregrinus, ostium autem meum omni uenienti patebat. Beatus plane de cuius domo numquam uacuo sinu pauper exiuit neque enim quisquam magis beatus quam qui intellegit super pauperis necessitatem et infirmi atque inopis aerumnam. In die iudicii habebit salutem a Domino quem habebit suae debitorem misericordiae.

20/21 cfr Luc. 6, 36 et Matth. 5, 48. II 28/30 cfr lob 29, 12 s.; 31, 16 s. II 31 Luc. 16, 9. II 31/32 cfr I Cor. 15, 42-44. II 33/36 lob 29, 15-16; 31, 20; 31, 32 (Sabatier). II 38/39 cfr Ps. 40 (41), 2.

17/19 cfr ClC., Off., I, 8.

II

22/24 cfr ibid., I, 51.

16 solem transtulerunt post iubet C post suos N II pluuiae rore CNB: -uia et r. et VJ Zell -uiam et r. et V -uiam et rorem et M, EJ L1g. -uiam et ros et GA, E' W II 19 corriguntur: -gantur CN II lapsus GVJM, £J, N: -sos V, E', C N' 30 32 36

II

21 christianam: -na V -num N' II 22 in om. V II 23 generat om. II 26 suam om. E II 29 uestias: -tis E II induis: indues M, C II inducas: -ces N' II acquirit: -ret G M II 31/32 non — spiritalia om. G II et recipis: sed r. CN II 34 et ante pes GN II 35 habitabat: -tat M II plane ante domo C' II 37 exiuit: exibat C exiebat N II 39 die: diem C

DE OFFICIIS, LIBER I, XII

5

10

15

20

25

15

XII 40 Sed plerique reuocantur ab officio dispensatricis misericordiae dum putant hominis actus non curare Dominum aut nescire eum quid in occultis geramus, quid teneat nostra conscientia, aut iudicium eius nequaquam iustum uideri quando peccatores diuitiis abundare uident, gaudere honoribus, sanitate, liberis; contra autem iustos inopes degere, inhonoros, sine liberis, infirmos corpore, luctu frequenti. 41 Nec mediocris ea quaestio quandoquidem tres illi reges amici lob propterea eum peccatorem pronuntiabant quia inopem factum ex diuite, orbatum liberis ex fecundo parente, perfusum ulceribus, inhorrentem uibicibus, exaratum uulneribus a capite usque ad pedes uidebant. Quibus hanc sanctus lob proponit adsertionem: Si ego propter peccata mea haec patior, cur impii uiuunt? Inueterauerunt autem et in diuitiis semen eorum secundum uoluntatem, filii eorum in oculis, domus ipsorum abundant, timor autem nusquam: flagellum autem a Domino non est in ipsis. 42 Haec uidens infirmus corde exagitatur et studium auertit suum. Cuius dicturus sermones ante sanctus praemisit lob dicens: Portate me, ego autem loquar, deinde ridete me. Nam etsi arguor, quasi homo arguor. Portate ergo onus sermonum meorum. Dicturus enim sum quod non probo, sed ad uos redarguendos proferam ser mones iniquos. Aut certe quia ita est uersus: Quid autem? Numquid ab homine arguor? hoc est homo me non potest redarguere quia peccaui, etsi argui dignus sum; quia non ex euidenti culpa me arguitis sed ex iniuriis aestimatis merita delictorum. Videns ergo infirmus abundare iniustos successibus prosperis, se autem atteri, dicit Domino: Discede a me, uias tuas scire nolo; quid prodest quia seruiuimus ipsi, aut quae utilitas quia occurrimus ipsi? In manibus eorum omnia bona, opera autem impiorum non uidet.

XII, 4/5 cfr Ps. 72 (73), 12. II 13/16 lob 2 1, 7-9. 22/23 lob 21, 4. II 27/29 lob 21, 14-16.

II

19/20 lob 2 1,3-4.

XII, 2 dominum GVA, EW: deum M, CNB II 5 et ante liberis £J 5/6 contra: ec- G, N II 6 inhonoros V, EJW, C B: -res GMA, £', N

II II

infirmos: -mo C II n inhorrentem CNB Er.': -temque GV~'MA, EW Lig. -tem quae V m1. Zell II uibicibus BEr.J: uaricibus uel uiuicibus N uicibus C uili cibo GVMA, EW Lig. om. Zell II 12 ////nit adsertionem ... rursus incipit 0 II 13 ego: ergo 0 II 14 inueterauerunt: -terarunt M, E II autem eras. V~' II 15 domus: -mos G II 16 a domino: domini C dei ° II 17 et om. G II 18 praemisit iob: i. p. E iob om. G II 19 autem om. C II 21 redarguendos: -do GV II 23 me non M, E, C: nemo non GV nemo me non VJ mentiens non 0 II me post redarguere add. GJ II 26 ergo: autem C II infirmus: -mos V, E'

II

29 eorum: ipsorum CO

16 30

35

40

45

50

DE OFFICIIS, LIBER I, XII

43 Laudatur in Platone quod in Politia sua posuit, eum qui contra iustitiam disputandi partes recepisset, postulare ueniam dictorum quae non probaret, et ueri inueniendi atque examinandae disputationis gratia illam sibi impositam personam dicere. Quod eousque Tullius probauit ut ipse in libris quos scripsit de Republica, in eam sententiam dicendum putauerit. 44 Quanto antiquior illis lob qui haec primus repperit nec eloquentiae phalerandae gratia sed ueritatis probandae praemittenda aestimauit! Statimque ipse quaestionem enodem reddidit subiciens quod exstinguatur lucerna impiorum et futura sit eorum euersio, non falli Deum doctorem sapientiae et disciplinae sed esse ueritatis iudicem; et ideo non secundum forensem abundantiam aestimandam beatitudinem singulorum sed secundum interiorem conscientiam quae innocentium et flagitiosorum merita discernit, uera atque incorrupta poenarum praemiorumque arbitra. Moritur innocens in potestate simplicitatis suae, in abundantia propriae uoluntatis, sicut adipe repletam animam gerens. At uero peccator quamuis foris abundet et deliciis diffluat, odoribus fragret, in amaritudine animae suae uitam exigit et ultimum diem claudit, nihil eorum quae epulatus fuerit referens boni, nihil secum auferens nisi pretia scelerum suorum. 45 Haec cogitans nega, si potes, diuini esse iudicii remunerationem. Ille suo adfectu beatus, hic miser; ille suo iudicio absolutus, hic reus; ille in exitu laetus, hic maerens. Cui absolui potest qui nec sibi innocens est? Dicite, inquit, mihi ubi est protectio

39 lob 21, 27. II 39/41 cfr lob 21, 22. II 46/49 cfr lob 21, 25. II 54/55 cfr lob 21, 28.

44/46 cfr lob 21, 23-24.

XII, 34/35 cfr ClC., De re pub., IIl, 8.

XII, 30/33 cfr PLATO, De re publica, II, 358c-d.

32 dictorum GVM: delictorum E, CO II probaret: impr- M", 0 II et: ut C II 33 gratia A, EJ, C0JB: -tiam GVM, E' W, 0' II illam: illa E~' II impositam: -ta E II 34 probauit: -babit E II 35 dicendum CO: -dam GVM, E II 37 phalerandae: -ratae M, E II gratia: -tiam £ II praemittenda: -dam E II 38 enodem: in eodem 0 II reddidit: reddit M' II 39 eorum om. V II 43 innocentium: -tiam M II 44 arbitra: -tria EJ II 45 abundantia: -tiae C II 46/47 forisom. 0' II 47 diffluat: defluat G V II fragret COJ: flag- GVM, E, 0' II 48 suae om. CO II 49 boni: bonorum £J II 54 inquit mihi: m. i. C

DE OFFICIIS, LIBER I, XII-XIII

17

55 tabernaculorum eius? Signum eius non inuenietur. Vita etenim facinorosi ut somnium: aperuit oculos? Transiuit requies eius, euanuit delectatio. Licet ipsa quae uidetur, etiam dum uiuunt, impiorum requies in inferno sit: uiuentes enim in inferna descendunt. 60 46 Vides conuiuium peccatoris, interroga eius conscientiam. Nonne grauius omnibus foetet sepulcris? Intueris laetitiam eius et salubritatem miraris corporis, filiorum atque opum abundantiam ; introspice ulcera et uibices animae eius, cordis maestitudinem. Nam de opibus quid loquar cum legeris : Quia non in abundantia 65 est uita eius, cum scias quia etsi tibi uideatur diues, sibi pauper est, et tuum iudicium suo refellat? De multitudine quoque f1lio rum et de indolentia quid loquar cum se ipse lugeat et sine herede futurum iudicet, cum imitatores sui successores suos esse nolit? Nulla enim hereditas peccatoris. Ergo impius ipse sibi poena est, 70 iustus autem ipse sibi gratia; et utrique aut bonorum aut malorum operum merces ex se ipso soluitur. XIII 47 Sed reuertamur ad propositum ne diuisionem factam praeteriisse uideamur qua occurrimus opinioni eorum qui uidentes sceleratos quosque diuites, laetos, honoratos, potentes, cum plerique iustorum egeant atque infirmi sint, putant uel nihil de nobis 5 Deum curare, ut epicurei dicunt, uel nescire actus hominum, ut flagitiosi putant, uel si scit omnia, iniquum esse iudicem ut bonos egere patiatur, abundare improbos. Nec superfluus uelut quidam excursus fuit ut opinioni huiusmodi ipsorum adfectus responderet quos beatos iudicant cum ipsi se miseros putent. Arbitratus enim 10 sum quod ipsi sibi facilius quam nobis crederent.

55 cfr Sap. 5, n. 64/65 Luc. 12, 15.

II

55/57 cfr lob 27, 19.

55 enim post signum CO

II

etenim: enim G

II

58/59 cfr Num. 16, 33.

II

57 uidetur VJ , E", CO: ui-

dentur GV M, E' II 58 sit: est GVM II 61 omnibus foetet: f. o. 0 II 63 introspice: intro inspice C II uibices M' edd.: uiuices G MJ, E', 0 uiuicis V uiuaces C uiuacis VJ indices £J II 63 ////nimiae eius ... incipit P II cordis: cordisque EJ et c. 0 II maestitudinem: -nes C maestudinem V II 65/66 pauper est: p. sit CO II 66 tuum iudicium: ut iudicio 0' iudicio 0J II refellat: -latur 0J II 67 de post et om. C II 68 imitatores: -ris P II suos om. V II 70 autem ipse: a. ipsi 0

II

est ante et C

XIII, 4 putant MJ, CO: putentque PVM', E II 4/5 nihil de nobis deum P VM, E: deum nihil de nobis CO II 8 adfectus: -ctui M II responderet: -rit P, C

I8

15

20

25

30

DE OFFICIIS, LIBER I, XIII-XIV

48 Quo decurso, procliue aestimo ut refellam cetera et primo eorum adsertionem qui Deum putant curam mundi nequaquam habere, sicut Aristoteles adserit usque ad lunam eius descendere prouidentiam. Et quis operator neglegat operis sui curam? Quis deserat et destituat quod ipse condendum putauit? Si iniuria est regere, nonne est maior iniuria fecisse, cum aliquid non fecisse nulla iniustitia sit, non curare quod feceris summa inclementia? 49 Quod si aut Deum creatorem suum abnegant aut ferarum et bestiarum se haberi numero censent, quid de illis dicamus qui hac se condemnant iniuria? Per omnia ire Deum ipsi adserunt et omnia in uirtute eius consistere, uim et maiestatem eius per omnia elementa penetrare, terras, caelum, maria; et putant iniuriam eius si mentem hominis qua nihil nobis ipse praestantius dedit, penetret et diuinae maiestatis ingrediatur scientia? 50 Sed horum magistrum uelut ebrium et uoluptatis patronum, ipsi qui putantur sobrii irrident philosophi. Nam de Aristotelis opinione quid loquar qui putat Deum suis contentum esse finibus et praescripto regni modo degere, ut poetarum loquuntur fabulae qui mundum ferunt inter tres esse diuisum ut alii caelum, alii mare, alii inferna coercenda imperio sorte obuenerint; eosque cauere ne usurpata alienarum partium sollicitudine inter se bellum excitent? Similiter ergo adserit quod terrarum curam non habeat sicut maris uel inferni non habet. Et quomodo ipsi excludunt quos sequuntur poetas? XIV 51 Sequitur illa responsio utrum Deum, si operis sui cu ram non praeterit, praetereat scientia. Ergo: Qui plantauit aurem, non audit? Qui finxit oculum, non uidet, non considerat?

XIV, 2/3 Ps. 93 (94), 9.

XIII, 20/22 cfr VERG., Georg., IV, 221-222; Ecl., 4, 51; Aen., I, 58; 280. 28/32 cfr HOMERVS, llias, XV, 187-199.

n quo: quod 0' II decurso: -su C II 13 sicut: uelut CO II 1 6 non ante regere add. M~, EJ' II nonne: non E' II cum — fecisse om. At' II 17 iniustitia: iust- V II 20 ut ante per M", 0 II 24 qua: quia V II 26/27 de — putat om. 0' II 29 inter M, CO: in PV, E II 31 alienarum: -norum C II 32 excitent: -tet C II deus/w/quod add. £J II 33 habet: habeat 0 XIV, 1/2 curam PVM, E': cura EJ, CO CO

II

3 audit: audiat 0

II

et ante qui E

II

II

2 praeterit PVM, E: -rierit

non considerat om. C

DE OFFICIIS, LIBER I, XIV

19

52 Non praeteriit haec uana opinio sanctos prophetas. Denique 5 Dauid inducit eos loquentes quos superbia inflatos adserit. Quid enim tam superbum quam cum ipsi sub peccato sint, alios indigne ferant peccatores uiuere, dicentes: Vsquequo peccatores, Domine, usquequo peccatores gloriabuntur-? Et infra: Et dixerunt: Non uidebit Dominus neque intellegit Deus lacob. Quibus respondit pro10 pheta dicens : Intellegite nunc insipientes in populo et stulti aliquando sapite. Qui plantauit aurem, non audit? Et qui finxit oculum, non considerat ? Qui corripit gentes, non arguit, qui docet hominem scientiam ? Dominus scit cogitationes hominum quoniam uanae sunt. Qui ea quaecumque uana sunt deprehendit, ea quae sancta sunt nescit 15 et ignorat quod ipse fecit? Potest opus suum ignorare artifex? Homo est et in opere suo latentia deprehendit. Et Deus opus suum nescit? Altius ergo profundum in opere quam in auctore: et fecit aliquid quod supra se esset cuius meritum ignoraret auctor, cuius adfectum nesciret arbiter? Haec illis. 20 53 Ceterum nobis satis est ipsius testimonium qui ait: Ego sum scrutans corda et renes. Et in Euangelio quod ait Dominus lesus: Quid cogitatis mala in cordibus uestris ? Sciebat enim quod cogitarent mala. Denique euangelista testatur dicens: Sciebat enim le sus cogitationes eorum. 25 54 Quorum non poterit satis mouere opinio si facta eorum consideremus. Nolunt supra se esse iudicem quem nihil fallat, nolunt ei dare occultorum scientiam qui metuunt occulta sua prodi. Sed etiam Dominus sciens opera eorum tradidit eos in tenebras: In nocte, inquit, erit fur. Et oculus adulteri seruabit tenebras dicens: 30 Non considerauit me oculus, et latibulum personae posuit suae. Omnis enim qui lucem fugit, diligit tenebras studens latere cum Deum latere non possit qui intra profundum abyssi et intra homi-

7/8 Ps. 93 (94), 3. I! 8/9 Ps. 93 (94), 7. II 10/13 ps. 93 (94), 8-n. II 20/21 ler. 17, 10. II 22 Luc. 5, 22. II 23/24 Luc. 6, 8. II 28 cfr Rom. 1, 24; 26; 28. II 28/30 lob. 24, 14-15. II 30/31 cfr loh. 3, 19-21. II 31/33 cfr Eccli. 23, 28. 4 praeteriit: -rit V, E II uana: noua M

II sanctos prophetas: -ctus -ta EJ II

5 in superbia post superbia 0' II 9 dominus: deus C II intellegit: -get 0 II n audit: audiat 0 II 12 arguit: arguet V, E II 13/14 qui ea: quia V II 14 quaecumque: quae CO II 16 deprehendit iter. post sancta sunt C ' II 17 auc tore: actore E II 18 quod: quo At II 19 illis: illi V II 21 quod ante ait eras. M~ om. 0 II 22/23 cogitarent: -tabant CO II 25 poterit P' M, CO: -rat PJV, E II mouere: monere M' II si: nisi VJ II 27 dare: dicere £' II prodi: -disse 0'-didisseOJ II 28/29 in nocte: et n. CO II 29 seruabit: -uauit C II 30 con siderauit P, E, C0': -rabit VM, 0J II 31 diligit: amat CO II 32 deum: dec M

20

35

40

45

50

55

DE OFFICIIS, LIBER I, XIV-XV

num mentes non solum tractata sed etiam uoluenda cognoscit. Denique et ille qui dicit in Ecclesiastico: Quis me uidet? Et tenebrae operiunt me et parietes, quem uereor? quamuis in lecto suo positus haec cogitet, ubi non putauerit comprehenditur. Et erit, inquit, dedecus quod non intellexerit timorem Dei. 55 Quid autem tam stolidum quam putare quod Deum quidquam praetereat, cum sol qui minister luminis est etiam abdita penetret et in fundamenta domus uel secreta conclauia uis caloris eius irrumpat ? Quis neget uerna temperie tepefieri interiora terrarum quas glacies hiberna constrinxerit? Norunt ergo arborum occulta uim caloris uel frigoris adeo ut radices arborum aut urantur frigore aut fotu solis uirescant. Denique ubi dementia caeli adriserit, uarios terra se fundit in fructus. 56 Si igitur radius solis fundit lumen suum super omnem terram et in ea quae clausa sunt inserit nec uectibus ferreis aut grauium ualuarum obicibus quominus penetret impeditur, quomodo non potest intelligibilis Dei splendor in cogitationes hominum et corda semet quae ipse creauit inserere? Sed ea quae ipse fecit non uidet, et fecit ut meliora sint quae facta sunt et potentiora quam ipse est qui ea fecit, ut possint quando uolunt cognitionem sui operatoris latere? Tantam ergo uirtutem et potestatem inseruit mentibus nostris ut eam comprehendere cum uelit, ipse non possit? XV 57 Duo absoluimus et, ut arbitramur, non incongrue nobis huiusmodi cecidit disputatio. Tertium genus quaestionis residet huiusmodi: cur peccatores abundent opibus et diuitiis, epulentur

34/35 Eccli. 23, 25-26.

II

36/37 Eccli. 23, 31.

II

48/50 cfr Eccli. 23, 28.

XV, 3 cfr Ps. 72 (73), 12.

XIV, 44 cfr GELLIVS, Nodes atticae, XVIII, n, 4. 40-41.

II

44/45 cfr VERG., Ed., 9,

34 uidet: uidit P II 37 dei: dominici CO II 40 domus VJ M, £J, CO: domos PV, E' II 41 neget: negat AP II uerna: -nali MJ II 42 con strinxerit V, E"?, C: -rint PV, E', 0 -rat M II 45 terra se fundit PV M, E: terras effundit VJ, C terra effundit 0' se terra effundit 0J II 47 aut: uel E II 51 sint quae: s. quaeque 0 jl 52 quando: quandoquidem EJ II 52/53 cognitionem: cogitat- C II 53 operatoris: -tionis V II 54 eam: ea CO XV, 2 residet: resedit £

II

3 abundent: -dant 0

DE OFFICIIS, LIBER I, XV-XVI

21

iugiter, sine maerore, sine luctu; iusti autem egeant et adficiantur 5 aut coniugum amissione aut liberorum? Quibus satisfacere debuit illa Euangelii parabola quod diues bysso et purpura induebatur et epulas copiosas exhibebat quotidie; pauper autem plenus ulcerum de mensa eius colligebat reliquias. Post obitum uero utriusque, pauper erat in sinu Abrahae requiem habens, diues autem in sup10 pliciis. Nonne euidens est meritorum aut praemia aut supplicia post mortem manere? 58 Et recte quia in certamine labor est, post certamen aliis uictoria, aliis ignominia. Numquid priusquam cursus conflciatur, palma cuiquam datur aut defertur corona? Merito Paulus: Certa15 men, inquit, bonum certaui, cursum consummaui, fidem seruaui; quod reliquum, reposita est mihi corona iustitiae, quam reddet mihi Dominus in illa die, iustus iudex, non solum autem mihi sed etiam his qui diligunt aduentum eius. In illa, inquit, die reddet, non hic. Hic autem in laboribus, in periculis, in naufragiis, quasi athleta 20 bonus decertabat, quia sciebat quoniam per multas tribulationes oportet nos introire in regnum Dei. Ergo non potest quis praemium accipere nisi legitime certauerit, nec est gloriosa uictoria nisi ubi fuerint laboriosa certamina. XVI 59 Nonne iniustus est qui ante dat praemium quam cer tamen fuerit absolutum? Ideoque Dominus in Euangelio ait: Beati pauperes spiritu quoniam ipsorum est regnum caelorum — non dixit: Beati diuites, sed pauperes; inde incipit beatitudo iudicio diuino 5 ubi aerumna aestimatur humano — Beati qui esuriunt quia ipsi saturabuntur. Beati qui lugent quoniam ipsi consolationem habebunt.

s.

6/10 cfr Luc. 16, 19-31. II 22 II Tim. 2, 5. XVI, 2/3 Matth. 5, 3.

II

II

14/18 II Tim. 4, 7-8.

5/6 Matth. 5, 6.

II

II

19 cfr II Cor. n, 23

6 Matth. 5, 5.

Test.: XV, lo/XVI, 2 FLORVS, Sententiae, 35vb, 38-36a, 7: Auidens (corr. in eui dens) ... absolutum?

6 euangelii: -lica 0 sus om. C' II 14/15 corona iustitiae: i. c. 21 introire: intrare M

II 9 habens: fouens CO II autem om. CO II 13 cur certamen inquit: i. c. 0 II 16 est post reliquum 0 II CO II reddet: -dit P, E II 18 reddet: -dit P II II 22 ubi post nisi om. C

XVI, 2 ait om. CO II 5 humano: -na CO II quia: quoniam 6 quoniam: quo V II consolationem habebunt: consolabuntur C 0

E

\\

22

DE OFFICIIS, LIBER I, XVI

Beati misericordes quoniam ipsis miserebitur Deus. Bead mundo corde quoniam ipsi Deum uidebunt. Beati qui persecutionem patiuntur propter iustitiam quoniam ipsorum est regnum caelorum. Beati

10 estis cum uobis maledicent et persequentur et dicent omne malum aduersum uos propter iustitiam. Gaudete et exsultate quoniam merces uestra copiosa est in caelo. Futuram, non praesentem, in caelo, non in terra mercedem promisit esse reddendam. Quid alibi poscis quod alibi debetur? quid praepropere coronam exigis antequam 15 uincas? quid detergere puluerem, quid requiescere cupis? quid epulari gestis antequam stadium soluatur? Adhuc populus spectat, adhuc athletae in scammate sunt, et tu iam otium petis? 60 Sed forte dicas: Cur impii laetantur? cur luxuriantur? cur etiam ipsi non mecum laborant? Quoniam qui non subscripserint 20 ad coronam, non tenentur ad laborem certaminis; qui in stadium non descenderint, non se perfundunt oleo, non oblinunt puluere. Quos manet gloria exspectat iniuria. Vnguentati spectare solent, non decertare, non solem, aestus, puluerem, imbresque perpeti. Dicant ergo et ipsi athletae: Venite, nobiscum laborate; sed res25 pondebunt spectatores: Nos hic interim de uobis iudicamus, uos autem sine nobis coronae, si uiceritis, gloriam uindicabitis. 61 Isti igitur qui in deliciis, qui in luxuria, rapinis, quaestibus, honoribus studia posuerunt sua, spectatores magis sunt quam proeliatores: habent lucrum laboris, fructum uirtutis non habent. 30 Fouent otium, astutia et improbitate aggerant diuitiarum aceruos, sed exsoluent, seram licet, nequitiae suae poenam. Horum requies in infernis, tua uero in caelo, horum domus in sepulcro, tua in paradiso. Vnde pulchre uigilare eos in tumulo lob dixit, quia soporem quietis habere non possunt quem ille dormiuit qui resurrexit.

7/8 Matth. 5, 7-8. 34 cfr Ps. 3, 6.

II

8/12 Matth. 5, 10-12.

II

33/34 cfr lob 21, 32.

Test.: XVI, 11/31 FLORVS, Sententiae, 36a, 7-28: Gaudete ... poenam.

7 ipsis: ipsorum CO II 8 deum: dominum M II 10 uobis: uos 0 II 15 detergere: detegere M ' II puluerem: -re C II 16 epulari MA, EJ WJ , OB: -are PV, E'W, C II stadium: stud- E II 16/17 spectat: exspec- £ II 18 luxuriantur: -riant CO II 21 oblinunt PV M', E', CO: -niunt VJMJ, EJ II 22 exspectat: spectat CO II unguentati: -tatis VJ non u. M II spectare: -ctatores V II 22/23 non Post solent om. V II 23 solem: solent CO II 24 ipsi: ipsis M", 0 II 24/25 respondebunt: -derunt M' II 28 magis sunt: s. m. CO II 30 otium: odium P V II 32 in infernis: infernus MJ, E II uero: -ra V om. C II 34 quem: quo MJ

DE OFFICIIS, LIBER I, XVI 35

40

45

50

55

60

23

62 Noli igitur ut paruulus sapere, ut paruulus loqui, ut paruulus cogitare, ut paruulus uindicare ea quae sunt posterioris aetatis. Perfectorum est corona: exspecta ut ueniat quod perfectum est, quando non per speciem in aenigmate, sed facie ad faciem formam ipsam redopertae ueritatis possis cognoscere. Tunc qua causa ille diues fuerit qui erat improbus et raptor alieni, qua causa potens alius, qua causa ille abundauerit liberis, ille fultus honoribus, reuelabitur. 63 Fortasse ut dicatur raptori: Diues eras, qua causa aliena rapiebas? Egestas non compulit, inopia non coegit. Nonne ideo te diuitem feci ut excusationem habere non possis? Dicatur etiam potenti: Cur non adfuisti uiduae, orphanis quoque iniuriam patientibus ? Numquid tu infirmus eras ? Numquid non poteras subuenire? Ideo te feci potentem ut non inferres uiolentiam sed repelleres. Non tibi scriptum est: Eripe iniuriam accipientem? Non scriptum est : Eripite pauperem et egenum de manu peccatoris libe rate? Dicatur etiam abundanti : Liberis et honoribus te cumulaui, salubritatem corporis concessi tibi; cur non secutus es praecepta mea? Famulus meus, quidfeci tibi aut quid contristaui te? Nonne ego tibi liberos dedi, honores contuli, salutem donaui? Cur me negabas? Cur aestimabas quod ad scientiam meam quae gereres non peruenirent? Cur tenebas dona mea, despiciebas mandata mea? 64 Denique de luda proditore haec colligere licet qui et apostolus inter duodecim electus est et loculos pecuniarum quas pauperibus erogaret, commissos habebat; ne uideretur aut quasi inhonorus aut quasi egenus Dominum prodidisse. Et ideo ut iustificaretur in eo Dominus, haec ei contulit ut non quasi iniuria exaspe

35/36 cfr I Cor. 13, n. II 37 I Cor. 13, 10. II 38 I Cor. 13, 12. 49 Eccli. 4, 9. II 50/51 Ps. 8 1 (82), 4. II 53 Mich. 6, 3.

Test.: 58/64 Prol. patr., 2v: De luda ... obnoxius.

35 sapere: accipere M II 39 redopertae P V M, C 0: apertae VJ II non opertae £' rem apertae £J II qua post tunc om. C II 40/41 potens — causa om. 0' II 46 orphanis: pupillis CO II 50 eripite om. CO \\ 51 et honoribus A, 0J Maur.: honoribus PVM, EW, CO' B Zell II te cumulaui A, 0J Zell: c. t. Am. c. PVM, EW, 0' om. CB II 52 salubritatem: -tate CB II concessi tibi om. CB II 53 famulus: -le 0 II 56 peruenirent: -nirint P -nerint V II 59 duodecim: ceteros CO II 60/61 aut post uideretur om. E, C transt. ante inhonorus 0 II 61 prodidisse: prodisse V, C II 61/62 ut iustificaretur: et i. CJ et -ficaturC' II 62/63 exasperatus: -ratur M

24

DE OFFICIIS, LIBER I, XVI-XVII

ratus sed quasi praeuaricatus gratiam, maiori esset offensae obnoxius.

5

10

15

20

XVII 65 Quoniam igitur et poenam improbitati, et uirtuti fore praemium satis claruit, de officiis adgrediamur dicere quae nobis ab adulescentia spectanda sunt ut cum aetate accrescant simul. Est igitur bonorum adulescentium timorem Dei habere, deferre parentibus, honorem habere senioribus, castitatem tueri, non aspernari humilitatem, diligere clementiam ac uerecundiam quae ornamento sunt minori aetati. Vt enim in senibus grauitas, in iuuenibus alacritas, ita in adulescentibus uerecundia uelut quadam dote commendatur naturae. 66 Erat Isaac Dominum timens utpote Abrahae indoles, deferens patri usque eo ut aduersus paternam uoluntatem nec mortem recusaret. loseph quoque cum somniasset quod sol et luna et stellae adorarent eum, sedulo tamen obsequio deferebat patri; castus ita ut ne sermonem quidem audire uellet nisi pudicum, humilis usque ad seruitutem, uerecundus usque ad fugam, patiens usque ad carcerem, remissor iniuriae usque ad remunerationem. Cuius tanta uerecundia fuit ut comprehensus a muliere, uestem in manibus eius fugiens uellet relinquere quam uerecundiam deponere. Moyses quoque et leremias electi a Domino ut oracula Dei praedicarent populo, quod poterant per gratiam, excusabant per uere cundiam.

XVII, 10/12 cfr Gen. 22, 1-19. II 12/13 cfr Gen. 37, 5-11. II 13/16 cn~ Gen. 39. II 16 cfr Gen. 45. II 16/18 cfr Gen. 39, 7-20. II 19/21 cfr Ex. 4, 10-17; Ier- 6, 10.

XVII, 3/5 cfr ClC, Off., I, 122.

Test.: XVII, 3/9 IOHANNES HOMO DEI, De ordine uitae, 2, 3: Est autem (sic) naturae.

63 gratiam PM, E: -tiae V -tia CO

II

maiori: -ris V, C

II

offensae: -sa V

XVII, 1 improbitati et uirtuti: -tatis et -tutis C II 2 a ante nobis M II 4 adulescentium: -tum 0 II deferre: deseruire VJ II 5 reuerentiam post seniori bus add. EJ II 7 aetati: aetate E II in om. M' II senibus: sensibus P II 10 indoles: -lis V II 10/11 deferens: -res M' referens C \\ n honorem post patri add. EJ II eo PVAT, £: adeo MJ, CO II 12 quod: cum M II 13 sedulo ... obsequio: -lum ... -quium EJ II 14 uellet: -lent C II 18 magis ante uellet A II uellet P V M ' A , E: uelit W mallet M J , C 0 B (Cfr. adn. crit. . p. 209, n. 3)

II

19/20 praedicarent populo: pop. praed. 0

II

20 poterant: pet- V

DE OFFICIIS, LIBER I, XVIII

25

XVIII 67 Pulchra igitur uirtus est uerecundiae et suauis gra tia, quae non solum in factis sed etiam in ipsis spectatur sermonibus, ne modum progrediaris loquendi, ne quid indecorum sermo resonet tuus. Speculum enim mentis plerumque in uerbis refulget. Ipsum uocis sonum librat modestia ne cuiusquam offendat aurem uox fortior. Denique in ipso canendi genere prima disciplina ue recundiae est; immo etiam in omni usu loquendi, ut sensim quis aut psallere aut canere aut postremo loqui incipiat ut uerecunda principia commendent processum. 68 Silentium quoque ipsum in quo est reliquarum uirtutum otium, maximus actus uerecundiae est. Denique si aut infantiae putatur aut superbiae, probro datur; si uerecundiae, laudi ducitur. Tacebat in periculis Susanna et grauius uerecundiae quam uitae damnum putabat nec arbitrabatur periculo pudoris tuendam salutem. Deo soli loquebatur cui poterat casta uerecundia eloqui, refugiebat ora intueri uirum; est enim et in oculis uerecundia ut nec uidere uiros femina nec uideri uelit. 69 Neque uero quisquam solius hanc laudem castitatis putet. Est enim uerecundia pudicitiae comes, cuius societate castitas ipsa

XVIII, 13/15 cfr Dan. 13.

XVIII, 1/6 cfr ClC, Off., I, 134; 140.

XVIII, 1/9; 46/50 cfr ClC., De orat., lll, 216-223; Orator, 55; 60.

XVIII, 16 cfr VERG., Am., VIII, 197; IX, 471. II 16/17 cfr Ovm1vs, Ars amatoria, I, 99; TERTVLLIANVS, De spectac., 25, 3; De cultufem., II, 11, 1.

Test.: XVIII, 1/9 IOHANNES HOMO DEI, De ordine uitae, 2, 3: pulchra uirtus (sic) ... processum. II 1/15 Prol. patr., 59: Pulchra ... salutem. II 16/17 Prol. patr., 59: Est etiam in oculis (sic) ... uelit; IOHANNES HOMO DEI, De ordine uitae, 2, 3. II 19/20 Prol. patr., 59: Est ... tutior est.

XVIII, 1 est om. C II 1/2 gratia: -tiae 0 II 3 modum tibi disturbet post lo quendi add. E" II 5 cuiusquam: cuiusque 0 cuius C II 6/7 uerecundiae: -dia 0 II 8 uerecunda: -dia M' II 12 probro datur: probatur C II laudi: transt. post ducitur 0 laude C' laudem V II ducitur: dic- M', C' II 13 quam: quae C II 15 poterat: -rit V II uerecundia eloqui PM: u. loqui 0 -diae loqui V, E' -de loqui £-V, C II 16 uirum P M ', 0' B. uiri 0J uirorum VA1 J A, E W, C (Cfr. adn. crit., p. 210. n. 4) II 17 uidere: -ret M II uero: enim 0 solius: quis solius quam 0' quis solam 0J II laudem exp. M~

II

quisquam

26

DE OFFICIIS, LIBER I, XVIII

20 tutior est. Bonus enim regendae castitatis pudor est comes qui si praetendat et quae prima pericula sunt, pudicitiam temptari non sinat. Hic primus, in ipso cognitionis ingressu, Domini matrem commendat legentibus et tamquam testis locuples, dignam quae ad tale munus eligeretur, adstruit: quod in cubiculo, quod sola, 25 quod salutata ab angelo tacet et mota est in introitu eius, quod ad uirilis sexus speciem peregrinatur aspectus uirginis. Itaque quamuis esset humilis, prae uerecundia tamen non resalutauit nec ullum responsum retulit nisi ubi de suscipienda Domini generatione cognouit, ut qualitatem effectus disceret, non ut sermonem prae30 ferret. 70 In ipsa oratione nostra multum uerecundia placet, multum conciliat gratiae apud Deum nostrum. Nonne haec praetulit publicanum et commendauit eum qui nec oculos suos audebat ad caelum leuare? Ideo iustificatur magis Domini iudicio quam ille pha35 risaeus quem deformauit praesumptio. Ideoque oremus in incorruptione quieti et modesti spiritus qui est ante Deum locuples, ut ait Petrus. Magna igitur modestia quae cum sit etiam sui iuris remissior, nihil sibi usurpans, nihil uindicans et quodam modo intra uires suas contractior, diues est apud Deum apud quem nemo 40 diues. Diues est modestia quia Dei portio est. Paulus quoque orationem deferri praecepit cum uerecundia et sobrietate. Primam hanc et quasi praeuiam uult esse orationis futurae ut non glorietur pec-

22/30 cfr Luc. 1, 26-38. II Peer. 3, 4. II 41 I Tim. 2, 9.

32/35 cfr Luc. 18, 9-14 (Jlilicher).

II

35/37 I

23 ClC, Off., IIl, 10.

Test.: 29/50 FLORVS, Sententiae, 34a, 25-34b, 1: In ipsa ... metus (corr. in motus).

20 siPVA,EW, COBMar.: se M Zell si se Ger. II 21 praetendat PVJM A, EW,OB Zell: -dant V -det C -teneat Er. J (Cfr. adn. crit., p. 210, n. 5) II et del. EJ II pudicitiam: -tia M II temptari: temerari 0 temerare M II 22 sinat: sinit C II 26 peregrinatur EW, CB: -nantur 0 -natus PVMA peregrinam turbatur edd. (Cfr. adn. crit., 210, n. 6) II 27 salutantem post tamen 0 II resalutauit: resultauit C II 29 disceret: diceret P' II 29/30 praeferret P?VA, EW: ref- C refelleret 06 referleret MJ ferret? M' II conciliat: -liet 0' II cor ante nostrum add. EJ II audebat transt. post caelum E II 33/34 caelum: caelos 0 II 34 magis transt. post domini £ II 35/36 incorruptione: -nem M. 38 sibi ante uindicans 0 II 39 est apud: es a. 0' II 41 deferri: -re £' praecepit V M, E,0': -cipit P, CO" II 42 uult om. M'

II II

DE OFFICIIS, LIBER I, XVIII

45

50

55

60

27

catoris oratio sed quasi colorem pudoris obducat, quo plus defert uerecundiae de recordatione delicti, hoc uberiorem mereatur gratiam. 71 Est etiam in ipso motu, gestu, incessu tenenda uerecundia. Habitus enim mentis in corporis statu cernitur. Hinc homo cordis nostri absconditus aut leuior aut iactantior aut turbidior, aut con tra grauior et constantior et purior et maturior aestimatur. Itaque uox quaedam est animi corporis motus. 72 Meministis, filii, quemdam amicum, cum sedulis se uideretur commendare officiis, hoc solo tamen in clerum a me non receptum quod gestus eius plurimum dedeceret; alterum quoque, cum in clero repperissem, iubere me ne umquam praeiret mihi quia uelut quodam insolentis incessus uerbere oculos feriret meos. Idque dixi cum redderetur post offensam muneri. Hoc solum excepi nec fefellit sententia: uterque enim ab Ecclesia recessit ut qualis incessu prodebatur, talis perfidia animi demonstraretur. Namque alter arianae infestationis tempore fidem deseruit, alter pecuniae studio, ne iudicium subiret sacerdotale, se nostrum negauit. Lucebat in illorum incessu imago leuitatis, species quaedam scurrarum percursantium. 73 Sunt etiam qui sensim ambulando imitantur histrionicos ges tus et quasi quaedam fercula pomparum et statuarum motus nu-

47/48 I Petr. 3, 4.

46/47 cfr ClC., Off., I, 126; 128.

II

63/64 cfr ibid., I, 130-131.

46/78 cfr ANON., De physiognomia, 74-76.

Test.: 46/47 Prol. patr., 59: In ipso ... cernitur. II 47 S. THOMAS, Sum. theol. , II II, 168, I, 4: hab1tus ... cernitur. II 47/49 II II, 168, I, 4: homo ... aestimatur. II 50 II II, 168, 1, 4: uox ... motus. II 51/62 Vita Ambrosi1 car. , 1. 725-730 (ed. Courcelle). II 63/73 Pfol. patr., 59-59v: Sunt ... ruinas.

43 colorem: -re 0 calorem C II obducat: obducta CO II qui ante quo add. EJ II 44 hoc: hac M ' II 48 leuior: lenior V II 49 et maturior om. C II 50 est om. £ II 51 cum: dum EJ om. E' II sedulis: -lus M' II 52 solo: sola 0' solum M II clerum: -ro E II ameom.CO II 54 iubere me P VM A, E W, 0' B Zell: iuberem C iussisse me 0J Er. ' mg. Er.4 iussisse 0* (Cfr. adn. crit., p. 211, n. 7) II 56 muneri: -re 0' II et ante hoc add. £J II 57 nec: ne 0' II sententia: -tiam E, C II 58 incessu: -ssus CO II 60/61 negauit: negat V II 63 imitantur: -tentur C II 64 fercula: feric- P M II 64/65 nutantium: mut- 0

28

DE OFFICIIS, LIBER I, XVIII

65 tantium; ut quotienscumque gradum transferunt, modulos quosdam seruare uideantur. 74 Nec cursim ambulare honestum arbitror nisi cum causa exigit alicuius periculi uel iusta necessitas. Nam plerumque festinantes anhelos uidemus torquere ora; quibus si causa desit festinatio70 nis necessariae, naeuus iustae offensionis est. Sed non de his dico quibus rara properatio ex causa nascitur, sed quibus iugis et continua in naturam uertit. Nec in illis ergo tamquam simulacrorum effigies probo nec in istis tamquam excussorum ruinas. 75 Est etiam gressus probabilis in quo sit species auctoritatis, 75 grauitatisque pondus, tranquillitatis uestigium, ita tamen si studium desit atque adfectatio sed motus sit purus ac simplex; nihil enim fucatum placet. Motum natura informet. Si quid sane in natura uitii est, industria emendet ut ars desit, non desit correctio. 76 Quod si etiam ista spectantur altius, quanto magis cauen80 dum est ne quid turpe ore exeat; hoc enim grauiter coinquinat hominem. Non enim cibus inquinat sed iniusta obtrectatio, sed uerborum obscenitas. Haec etiam uulgo pudori sunt. In nostro uero officio nullum uerbum quod inhoneste cadat, non incutit uerecundiam. Sed non solum nihil ipsi indecorum loqui sed ne aurem 85 quidem debemus huiusmodi praebere dictis, sicut loseph ne incongrua suae audiret uerecundiae, ueste fugit relicta; quoniam quem delectat audire, alterum loqui prouocat. Intellegere quoque quod turpe sit, pudori maximo est.

80/82 cfr Matth. 15, n; 18; 20.

67/70 cfr ClC, Off., I, 131. I, 126-127.

II

II

85/86 cfr Gen. 39, 7-20.

79/82 cfr ibid., I, 127.

II

87/118 cfr ibid.,

Test.: 74/76 S. THOMAS, Sum. theol., II II, 168, 1, 4: Est gressus (sic) ... sim plex. II 77/78 II n, 168, 1, 4: Motum ... emendet. II 78 II II, 168, 1, 4: Ars ... correctio. II 87/104 FLORVS, Sententiae, 17vb, 44-18a, 15: Intellegere ... texit.

68 alicuius: unius C II iusta necessitas: -tae -tatis 0 II 69 anhelos u1demus: u. a. E II 71/72 continua: -nuam M' II 72 uertit: -titur E, 0 II ergo: ego CO II 74/75 auctor1tatis grauitatisque: grauitatis auctontat1sque E II 75 s1: ut 0J om. 0' II 76 adfectatio: adfectio 0 II 78 desit post non om. C II 79 spectantur: -tatur 0 ' II quanto: quando C II 80 ab ante ore add. VJ II exeat: exeant 0' II 81 inquinat: coinq- 0 II 82 pudori: -ris C II 83 s1t ante uerbum add. 0~ II non: aut EJ au E' II quod post non add. OJ II 1ncut1t PV M, E', C: -tiat VJ, £J, 0 II 79 sed non: et n. 0 II 88 quod: quid 0~' II pudori maximo: pudor -mus E -ris -mi VJ

DE OFFICIIS, LIBER I, XVIII

29

77 Spectare uero si quid huiusmodi fortuito accidat, quanti hor90 roris est! Quod ergo in aliis displicet, numquid potest in se ipso placere? Nec ipsa natura nos docet quae perfecte quidem omnes panes nostri corporis explicauit ut et necessitati consuleret et gratiam uenustaret? Sed tamen eas quae decorae ad aspectum forent in quibus formae apex, quasi in arce quadam locatus, et figurae 95 suauitas et uultus species emineret, operandique usus esset paratior, obuias atque apertas reliquit; eas uero in quibus esset naturale obsequium necessitatis, ne deforme sui praeberent spectaculum, partim tamquam in ipso amendauit atque abscondit corpore, partim docuit et suasit tegendas. 1oo 78 Nonne igitur ipsa natura est magistra uerecundiae? Cuius exemplo modestia hominum — quam a modo scientiae quid deceret appellatam arbitror — id quod in hac nostri corporis fabrica abditum repperit, operuit et texit; ut ostium illud quod ex transuerso faciendum in arca illa Noe iusto dictum est in qua uel Ecclesiae 105 uel nostri figura est corporis, per quod ostium egeruntur reliquiae ciborum. Ergo naturae opifex sic nostrae studuit uerecundiae, sic decorum illud et honestum in nostro custodiuit corpore ut ductus quosdam atque exitus cuniculorum nostrorum post tergum relegaret atque ab aspectu nostro auerteret ne purgatio uentris uisum no oculorum offenderet. De quo pulchre apostolus ait: Quae uidentur, inquit, membra corporis infirmiora, necessariora sunt et quae putamus ignobiliora esse membra corporis, his abundantiorem honorem

110/114 I Cor. 12,22-23.

100/103 cfr ClC, Off., I, 142.

91/99 cfr ClC., De nat. deorum, II, 140-141.

Test.: 96/99 Prol. patr., 59v: in quibus esset ... tegendas.

II

110/134 FLORVS,

Sententiae, 18a, 15-39: quae uidentur ... feruntur.

89 accidat: accedat M, C II 92 et post ut om. M II 93 decorae EEr.': -re PVM, W, C0JB -ri VJA Zell decere 0' II aspectum: -tus M II 96/97 naturale: -lis CO II 98 amendauit: emend- VM, E, CO (Cfr. adn. crit., p, 211, n. 8) II 99 et: atque 0 II 101 exemplo: -pla V -plum VJ II modestia: -tiam 0 II est post modestia add. VJ II 102 id: hic C II illud add. EJ II 108/109 relegaret P M: relig- V, E, CO corporis 0 poris 0

II

necessariora: -ssaria C

II

103 tegebatur post II 1n nostri post

112 esse transt. post membra E post cor

30

115

120

125

130

135

DE OFFICIIS, LIBER I, XVIII

circumdamus et quae inhonesta sunt nostra, honestatem abundantiorem habent. Etenim imitatione naturae industria auxit gratiam. Quod alio loco etiam altius interpretati sumus ut non solum abscondamus ab oculis, uerum etiam, quae abscondenda accipimus, eorum indicia ususque membrorum suis appellationibus nuncupare indecorum putemus. 79 Denique si casu aperiantur hae partes, confunditur uerecundia, si studio, impudentia aestimatur. Vnde et films Noe Cham offensam retulit quia nudatum uidens patrem risit, qui autem operuerunt patrem, acceperunt benedictionis gratiam. Ex quo mos uetus et in urbe Roma et in plerisque ciuitatibus fuit ut filii cum parentibus — puberes uel generi — non lauarent ne paternae reuerentiae auctoritas minueretur; licet plerique se et in lauacro quan tum possunt tegant ne uel illic ubi nudum totum est corpus, huiusmodi intecta portio sit. 80 Sacerdotes quoque ueteri more, sicut in Exodo legimus, bracas accipiebant, sicut ad Moysen dictum est a Domino: Et facies illis bracas lineas ut tegatur turpitudo pudoris. A lumbis usque ad femora erunt et habebit ea Aaron et filii eius cum intrabunt in tabernaculum testimonii et cum accedent sacrificare ad aram Sancti; et non inducent super se peccatum ne moriantur. Quod nonnulli nostrorum seruare adhuc feruntur, plerique spiritali interpretatione ad cautionem uerecundiae et custodiam castitatis dictum arbitrantur.

120/122 cfr Gen. 9, 20-27.

II

129/133 Ex. 28, 42, 43.

1 19/125 cfr ClC, Off., I, 129. Test.: 114/120 Prol. patr., 59v: Etenim ... aestimatur.

0J

114 habent: abundant C II imitatione: -tionem V, 0 II auxit: ausit £' hausit £J II 116 accipimus:

II naturae: -ra V, accep- VJ, 0 II

1 20 impudentia: -tiae C II 123/124 cum parentibus puberes codd. omnes Zell: puberes cum parentibus Mon. II 124 generi: ten- VJ II non codd. omnes Zell: cum soceris non Mon. ex Cic., De off., /, 729 II 126 possunt: possint C II 128 ueteri: -ris C II 130 turpido pudoris: p. t. E II pudoris VJ, E, CO: sudPVM II 131 ea PVMA, E' W, CB: eas EJ, 0 (Cfr. adn. crit., p. 211. n. 9) II in om. 0 II 132 accedent: -dunt E II rii Mon. II 133/134 nostrorum: nostrum C'

sancti codd. omnes Zell: sanctua-

DE OFFICIIS, LIBER I, XIX

5

10

15

20

25

31

XIX 81 Delectauit me diutius in partibus demorari uerecundiae quia ad uos loquebar qui aut bona eius ex uobis recognoscitis aut damna ignoratis. Quae cum sit omnibus aetatibus, personis, temporibus et locis apta, tamen adulescentes iuuenalesque annos maxime decet. 82 In omni autem seruandum aetate ut deceat quod agas et conueniat et quadret sibi ordo uitae tuae. Vnde Tullius etiam ordinem putat in illo decore seruari oportere idque positum dicit in «formositate, ordine, ornatu ad actionem apto», quae difficile ait loquendo explicari posse et ideo satis esse intellegi. 83 Formositatem autem cur posuerit, non intellego, quamuis etiam ille uires corporis laudet. Nos certe in pulchritudine corporis locum uirtutis non ponimus, gratiam tamen non excludimus quia uerecundia et uultus ipsos solet pudore offundere gratioresque reddere. Vt enim artifex in materia commodiore melius operari solet, sic uerecundia in ipso quoque corporis decore plus eminet, ita tamen ut etiam ipse non sit adfectatus decor corporis, sed naturalis, simplex, neglectus magis quam expetitus, non pretiosis et albentibus adiutus uestimentis sed communibus, ut honestati uel necessitati nihil desit, nihil accedat nitori. 84 Vox ipsa non remissa, non fracta, nihil femineum sonans qualem multi grauitatis specie simulare consuerunt, sed formam quamdam et regulam ac sucum uirilem reseruans. Hoc est enim pulchritudinem uiuendi tenere, conuenientia cuique sexui et personae reddere; hic ordo gestorum optimus, hic ornatus ad omnem

XIX, 3/4 cfrClC., Off., I, 125. I, 129.

II

7/10 cfr Md., I, 126.

II

21/29 cfr ibid.,

Test.: XIX, 12/24 Prol. patr., 59v: In pulchritudine ... sexui.

II

17/20 S.

THOMAS, Sum. theol., II II, 169, 1, 3: Decor corporis non sit affectatus (sic) ... ni tori. II 23/25 S. THOMAS, Sum. theol., II II, 168, 1, 4: Hoc ... reddere. II 25/26 Ibid. : Hic ... accomodus.

XIX, 1 in om. 0 II demorari: mor- C II 2 loquebar: -bamur E -batur 0' II recognoscitis: -scetis PM' II 4 iuuenalesque: iuuenilesque EJ II 8 decore: -ro C (Cfr. adn. crit.. p. 212, n. 10) II seruari: -re £' II 9 formositate: -tatis £J II quae: atque EJ II 10 explicari: -re £, C' II satis post non 0 II 12 etiam ille: i. e. 0 II pulchritudine: -nem C0' II 14 oftundere: eff- Al 16 sic: si 0 II 17 ipse: ipsum 0~' II adfectatus: -tatum 0J adfectus V decor VJA, EJ edd.: decus PV M, E'W, COB II 18 naturalis: -le 0J neglectus: -tum 0J II expetitus MA, C0' B: -titum O" expeditus PV, EW 19 adiutus: -tum 0J II 22 consuerunt: -sueuerunt £ II 23 ac: et £ 24 conuenientia: -tiam 0

II II II II II

32

DE OFFICIIS, LIBER I, XIX-XX

actionem accommodus. Sed ut molliculum et infractum aut uocis sonum aut gestum corporis non probo, ita neque agrestem ac rusticum. Naturam imitemur: eius effigies, formula disciplinae, forma honestatis est.

5

10

15

20

XX 85 Habet sane suos scopulos uerecundia, non quos ipsa inuehit sed quos saepe incurrit; sed ne in intemperantium incidamus consortia, qui sub specie iucunditatis uenenum infundunt bonis. Hi si assidui sunt et maxime in conuiuio, ludo ac ioco, eneruant grauitatem illam uirilem. Caueamus itaque ne dum relaxare animum uolumus, soluamus omnem harmoniam, quasi concentum quemdam bonorum operum; usus enim cito inflectit naturam. 86 Vnde prudenter facitis conuenire ecclesiasticis, et maxime ministrorum officiis arbitror, declinare extraneorum conuiuia uel ut ipsi hospitales sitis peregrinantibus uel ut ea cautione nullus sit opprobrio locus. Conuiuia quippe extraneorum occupationes habent, tum etiam epulandi produnt cupiditatem. Subrepunt etiam fabulae frequenter de saeculo ac uoluptatibus; claudere aures non potes, prohibere putatur superbiae. Subrepunt etiam praeter uoluntatem pocula; melius est tuae domui semel excuses quam alienae frequenter; et ut ipse sobrius surgas, tamen ex aliena insolentia condemnari non debet praesentia tua. 87 Viduarum ac uirginum domos nisi uisitandi gratia, iuniores adire non est opus, et hoc cum senioribus, hoc est cum episcopo, uel si grauior est causa, cum presbyteris. Quid necesse est ut demus saecularibus obtrectandi locum? Quid opus est ut illae quo-

Test.: 26/28 Prol. patr., 59v: Sed ... imitemur.

II

26/29 S- THOMAS, Sum.

theol., II II, 168, 1, 4: Sicut molliculum (sic) ... honestatis est. Test.: XX, 5/7 S. THOMAS, Sum. theol., II II, 168, 2, 3: Caueamus ... operum.

26 accomodus: -motus £' -modatus £J

II

aut ante uocis om. C

II

27 ac: aut

£ II 27/28 rusticum Mediolanum, Triuulz. 399 et Ambros. B 54 inf. Zell: -ticam PVMA, EW, COB Val. II 28 uel affectemus s.l. ante eius EJ II 29 forma: formula £, C XX, 2 sed ne in PVM: s1 sintCO II 9 unde PVMA: C: factis VA, E W agitis OB £ II produnt: -ducunt CO

E, CO II 3 sub om. C II u. quam E u. quia ^ u. quod II n opprobrio: -brii E II II 14 neque post potes add.

4 si om. C II sunt: COB II facitis PM, 12 tum: tunc 0 cum £J II putatur: -tator

£' -tatores EJ II 15 necessitati satisfaciendo ante quam add. E" II 18 domos: domus £ II 19 est opus: o. e. CO II cum episcopo: uel e. C uel c. e. 0 II 21 opus est: e. o. £

DE OFFICIIS, LIBER I, XX-XXI

33

que uisitationes crebrae accipiant auctoritatem? Quid si aliqua illarum forte labatur? Cur alieni lapsus subeas inuidiam? Quam multos etiam fortes illecebra decepit! Quanti non dederunt errori 25 locum et dederunt suspicioni! 88 Cur non illa tempora quibus ab ecclesia uacas, lectioni impendas? Cur non Christum reuisas, Christum adloquaris, Chris tum audias? Illum adloquimur cum oramus, illum audimus cum diuina legimus oracula. Quid nobiscum alienis domibus? Vna est 30 domus quae omnes capit; illi potius ad nos ueniant, qui nos requirunt. Quid nobis cum fabulis? Ministerium altaribus Christi, non obsequium hominibus deferendum recepimus. 89 Humiles decet esse, mites decet, mansuetos, graues, patientes, modum tenere in omnibus, ut nullum uitium esse in moribus 35 uel tacitus uultus uel sermo adnuntiet. XXI 90 Caueatur iracundia aut, si praecaueri non potest, cohibeatur; mala enim illex peccati indignatio est quae ita animum perturbat ut rationi non relinquat locum. Primum est igitur, si fieri potest, ut morum tranquillitas usu quodam, adfectione, pro5 posito, in naturam uertat. Deinde quoniam ita plerumque motus infixus est naturae ac moribus ut euelli atque euitari non queat: si prouideri potuerit, ratione reprimatur; aut si prius occupatus fuerit animus ab indignatione quam consilio prospici ac prouideri potuerit ne occuparetur, meditare quomodo motum animi tui uin10 cas, iracundiam temperes. Resiste irae si potes, cede si non potes, quia scriptum est: Date locum irae.

XX, 31 cfr I Tim. 4, 7. XXI, n Rom. 12, 19.

XX, 26/29 cfr S. CYPRIANVS, Ad Donatum, 15.

Test.: XX, 24/25 ENNODIUS, Opera, VIII (Opusc. 7), 10. Test.: XXI, 10/22 FLORVS, Sentent1ae, 8va, 5-17: Resiste ... indignationis est.

23 labatur: labetur PJ M II 24 errori: terrori 0 II 27 adloquaris: -queris C 0' II 30 ueniant: conu. 0 II 32 recepimus: suscep- EJ II 33 esse: etiam A II alt. decet om. COB II 34 modum: domum V

II 35 adnuntiet: nuntiet C

XXI, I aut: ac £ II 2 illex PV, E: lex M, CO II animum: -mos C 4 usu: usum 0' II adfectione: -nis 0J -nisue EJ II 4/5 proposito: -tum 0J uertat: -tit V -tatur VJ, £ II 6 euelli atque: auellat qae C' auellat quae CJ 7 prouideri: praeu- 0

II

7/9 ratione — potuerit om. V

II II II

34

15

20

25

30

35

DE OFFICIIS, LIBER I, XXI

91 lacob fratri indignanti pie cessit, et Rebeccae, id est patientiae, instructus consilio abesse maluit et peregrinari quam excitare fratris indignationem, et tunc redire cum fratrem mitigatum putaret. Et ideo tantam apud Deum inuenit gratiam. Quibus deinde obsequiis, quantis muneribus fratrem ipsum reconciliauit sibi ut ille praereptae benedictionis non meminisset, meminisset delatae satisfactions! 92 Ergo si praeuenerit et praeoccupauerit mentem tuam iracundia et ascenderit in te, non relinquas locum tuum. Locus tuus patientia est, locus tuus est ratio, sapientia est locus tuus, locus tuus sedatio indignationis est. Aut si te contumacia respondentis mouerit et peruersitas impulerit ad indignationem, si non potueris mitigare mentem, reprime linguam tuam. Sic enim scriptum est: Cohibe linguam tuam a malo, et labia tua ne loquantur dolum; deinde: Inquire pacem et sequere eam. Pacem illam lacob sancti uide, quanta! Primum sedato animum, si non praeualueris, frenos linguae impone tuae; deinde reconciliationis studium non praetermittas. Haec oratores saeculi de nostris usurpata in suis posuere libris, sed ille sensus huius habet gratiam qui prior dixit. 93 Vitemus ergo aut temperemus iracundiam ne sit eius aut in laudibus exceptio aut in uitiis exaggeratio. Non mediocre est mitigare iracundiam, non inferius quam omnino non commoueri; hoc nostrum est, naturae illud. Denique commotiones in pueris innoxiae sunt quae plus habent gratiae quam amaritudinis. Et si cito pueri inter se mouentur, facile sedantur et maiore suauitate in se recurrunt; nesciunt se subdole artificioseque tractare. Nolite hos

12/18 cfr Gen. 27, 1-45; 32, 4-33, 17. II 19/22 cfr Eccle. 25/26 Ps. 33 (34), 14 et 15. II 27/28 cfr lac. 3, 2-12.

10, 4.

XXI, 29/30 cfr ClC, Off., I, 89; 136-137.

12 indignanti: dignanti °' II id est: idem E II 12/13 patientiae: penitent1ae I! 17 ah. meminisset om. CO II causa post delatae add. 0~' II 19 praeuenerit: praehierit C II praeoccupauerit PV, E: occupauerit M, CO II 21 est ratio sapientia est locus tuus locus tuus PVM: sapientia est locus tuus ratio est [est om. CO] locus tuus [tuus om. E'] E", CO II 22 aut: at? 0J II 25 ne: non CO II 27 quanta PV M, COB Er.4: -tam A Ze// quam tu VJ quam E W qua W~ Am. qua tu Maur. quanta sit Val. II sedato: -tio C II animum: -mi £-', C II 28 non post studium om. M II 30 huius: usus M ' husus MJ II 31 aut: uel EJ om. E' II eius aut: a. e. 0' II 32 non: nec E, C II 34 nostrum: nostrae V II est om. CO II illud: illae V II 35 amaritudinis: -dines C' II 36 se: sese C II 37 recurrunt: rrent 0' II subdole: -lo V, C II artif1cioseque tractare: artificio sequestrare C'

DE OFFICIIS, LIBER I, XXI

35

contemnere pueros de quibus Dominus ait: Nisi conuersi fueritis et efficiamini sicut puer iste, non introibitis in regnum caelorum.

40 Itaque ipse Dominus, hoc est Dei uirtus, sicut puer, cum malediceretur, non remaledixit; cum percuteretur, non repercussit. Ita ergo te compara ut quasi puer iniuriam non teneas, malitiam non exerceas, omnia a te innocenter proficiscantur. Non consideres quid ab aliis in te reuertatur. Locum tuum serua, simplicitatem et puri45 tatem tui pectoris custodi. Noli respondere irato ad iracundiam eius siue imprudenti ad imprudentiam. Cito culpa culpam excutit; si lapides teras, nonne ignis erumpit? 94 Ferunt gentiles, ut in maius omnia uerbis extollere solent, Archytae Tarentini dictum philosophi quod ad uilicum suum dixe50 rit: «O te infelicem, quam adflictarem nisi iratus essem!» Sed iam Dauid et armatam dexteram in indignationem compresserat. Et quanto plus est non remaledicere quam non uindicare! Et bellatores aduersus Nabal ad ultionem paratos Abigail deprecatione reuocauerat. Vnde aduertimus tempestiuis quoque intercessionibus non 55 solum cedere nos sed etiam delectari oportere. Eousque autem delectatus est ut benediceret interuenientem quod a studio uindictae reuocatus foret. 95 Iam dixerat de inimicis suis: Quoniam declinauerunt in me iniquitatem et in ira molesti erant mihi. Audiamus turbatus in ira 60 quid dixerit: Quis dabit mihi pennas sicut columbae et uolabo et

38/39 Matth. 18, 3. II 40 I Cor. 1, 18; 24. II 40/41 I Petr. 2, 23. II 45/46 Prou. 26, 4. II 50 cfr I Reg. 25, 2-42. II 51/57 cfr II Reg. 16, 5-14. II 58/59 Ps. 54 (55), 4. II 60/61 Ps. 54 (55), 7.

XXI, 48/50 cfr ClC, De re pub., I, 59; Tusc., IV, 78.

XXI, 48/50 cfr VALERIVS MAXIMVS, Facta et d1cta memorabilia, IV, 1, ext. 1

Test.: 48/50 ATTo VERC, De press- eccl., I, 66c: Ait enim Terentianus philosophus ad uillicum suum (sic): O ... essem.

39 introibitis: intrabitis M II 41 remaledixit: -dicebat CO II 42 te transt. post compara C' II ut VJ, EW, COB: aut PV MA II 44 reuertatur PM, C0J: -tetur 0' referatur V, £J non legitur E' II 46 siue: sicut CO II 50 quam PV M, E: quem VJ, CO II 51 in om. E II indignationem PVM: -ne £, C 0 II quanto: quando £' II 53 aduersus: -sum M -sos C II 56 quod: quo M, 0 II 57 reuocatus foret: -catur forte V II 58 suis om. V II 59 iniquitatem: -tates £

36

65

70

75

80

DE OFFICIIS, LIBER I, XXI

requiescam ? Illi ad iracundiam prouocabant, hic eligebat tranquillitatem. 96 lam dixerat: Irascimini et nolite peccare. Moralis magister qui naturalem adfectum inflectendum magis ratione doctrinae quam exstirpandum nouerit, moralia docet; hoc est: Irascimini ubi culpa est cui irasci debeatis. Non potest enim fieri ut non rerum indignitate moueamur; alioquin non uirtus sed lentitudo et remissio iudicatur. Irascimini ergo ita ut a culpa abstineatis. Vel sic: Si irascimini, nolite peccare sed uincite ratione iracundiam. Vel certe sic: Si irascimini, uobis irascimini quia commoti estis, et non peccabitis. Qui enim sibi irascitur quia cito motus est, desinit irasci alteri; qui autem uult iram suam iustam probare, plus inflammatur et cito in culpam cadit. Melior est autem secundum Salomonem qui iracundiam continet quam qui urbem captt, quia ira etiam fortes decipit. 97 Cauere igitur debemus ne in perturbationes prius incidamus quam animos nostros ratio componat; exanimat enim mentem plerumque aut ira aut dolor aut formido mortis et improuiso percellit ictu. Ideo praeuenire pulchrum est cogitatione quae uoluendo mentem exerceat ne repentinis excitetur commotionibus sed iugo quodam rationis et habenis adstricta mitescat.

63 Ps. 4, 5.

II

73/74 Prou. 16, 32.

76/79 cfrdc, Off., I, 131.

68/69 cfr ClC., Tusc. IV, 55.

63/73 cfr ORIGENES, Selecta in psalmos, 4, 5, P.O. XII, col. 1142-1143. II 63/65 cfr LVCRETIVS, De rer. nat.. IIl, 307-310. II 68/69 cfr SENECA, De ira, II, 14, 1.

Test.: 69/75 FLORVS, Sententiae, 25a, 11-23: Irascimini et nolite ... decipit.

61 ergo ante ad £ II 65 nouerit: -rat £ II docet: dicit V II 66 nisi sciatis ante cui add. £J II 67 lentitudo: lenitudo M II 68 a culpa: ad culpa 0' cul pam C' II 69 et ante nolite u. CO II 70/71 peccabitis: -net 0 II 73 melior: melius pit £, 0' II 76 in om. 79 cogitatione: -nem £, C

V II 70 si om. C II irascimini uobis: irascamini peccatis M II 71 motus: mutus EJ II desinit: V II 74 urbem: orbem C II 75 decipit: deceC II 77 animos nostros: -mas nostras £ II

DE OFFICIIS, LIBER I, XXII

5

10

15

20

25

37

XXII 98 Sunt autem gemini motus, hoc est cogitationum et appetitus: alteri cogitationum, alteri appetitus; non confusi sed discreti et dispares. Cogitationes uerum exquirere et quasi emolere muneris habent, appetitus ad aliquid agendum impellit atque excitat. Itaque ipso genere naturae suae et cogitationes tranquillitatem sedationis infundunt et appetitus motum agendi excutit. Ita ergo informati sumus ut bonarum rerum subeat animum cogitatio, appetitus rationi obtemperet — si uere ut illud decorum custodiamus, animum uolumus intendere — ne rationem excludat rei alicuius adfectus sed ratio quid honestati conueniat, examinet. 99 Et quoniam ad conseruationem decoris spectare diximus ut sciamus in factis dictisue qui modus — prior autem ordo loquendi quam faciendi est — sermo in duo diuiditur: in colloquium familiare et in tractatum disceptationemque fidei atque iustitiae. In utroque seruandum ne sit aliqua perturbatio sed tamquam mitis et placidus et beneuolentiae plenus et gratiae sine ulla sermo ducatur contumelia. Absit pertinax in familiari sermone contentio; quaestiones enim magis excitare inanes quam utilitatis aliquid adferre solet. Disceptatio sine ira, suauitas sine amaritudine sit, monitio sine asperitate, hortatio sine offensione. Et sicut in omni actu uitae id cauere debemus ne rationem nimius animi motus exclu dat sed teneamus consilii locum, ita etiam in sermone formulam eam teneri conuenit ne aut ira excitetur aut odium, aut cupiditatis nostrae aut ignauiae aliqua exprimamus indicia. 100 Sit igitur sermo huiusmodi de Scripturis maxime. Quid enim? Magis nos oportet loqui de conuersatione optima, adhortatione obseruationis, disciplinae custodia. Habeat caput eius ratio nem et finis modum. Sermo enim taediosus iram excitat. Quam

XXII, 28 cfr Prou. 15, 1.

XXII, 1/8 cfrClC, Off., I, 132; 102. II 12/13 cfr ibid., I, 14. II ibid.,\, 134. II 20/24 cfr /'£«/., I, 136. II 27/28 A ibid. , I, 135.

13/17 cfr

XXII, 2 appetitus — alt. alteri om. 0' II 3 emolere: emollire C II 4 praemium ante muneris add. EJ II 7 informati: infir- C II sumus: simus E, 0J II rerum om. M II 8 autem ante rationi £ II 9 uolumus: possumus EJ non legitur E' II 10 adfectus: effectus £ II 12 qui: quis £ II modus: motus P' II autem: aut V II 16 placidus: -citus P' II 16/17 sermo post ducatur transt. E II 19 solet: solent M II 19/20 monitio: motio V, £ II 23 teneri: -re CO II 26 loqui PM, CO: I. quam VJ, £ 1. qui V II 27 disciplinae: -naeque E II custodia: -diamusV II 27/28 rationem: -neM II 28 sermo enim taedio sus: sermonem taediosum V II 28/29 >ram — cum om- PV II 2^ iram: iras £

38

DE OFFICIIS, LIBER I, XXII-XXIII

uero indecorum ut cum omnis confabulatio habere soleat incre30 mentum gratiae, habeat naeuum offensionis! 101 Tractatus quoque de doctrina fidei, de magisterio continentiae, de disceptatione iustitiae, adhortatione diligentiae, non unus semper; sed ut se dederit lectio, nobis et adripiendus est et prout possum us prosequendus: neque nimium prolixus neque cito inter35 ruptus neque uel fastidium derelinquat uel desidiam prodat atque incuriam; oratio pura, simplex, dilucida atque manifesta, plena grauitatis et ponderis, non adfectata elegantia sed non intermissa gratia. XXIII 102 Multa praeterea de ratione dicendi dant praecepta saeculares uiri, quae nobis praetereunda arbitror, ut de iocandi disciplina. Nam licet interdum honesta ioca ac suauia sint, tamen ab ecclesiastica abhorrent regula quoniam quae in Scripturis non 5 repperimus, ea quemadmodum usurpare possumus? 103 Cauenda enim etiam in fabulis ne inflectant grauitatem seuerioris propositi. Vae uobis qui ridetis, quia flebitis, Dominus ait; et nos ridendi materiam requirimus ut hic ridentes, illic fleamus! Non solum profusos sed omnes etiam iocos declinandos 10 arbitror nisi forte plenum grauitatis et gratiae sermonem esse, non indecorum est. 104 Nam de uoce quid loquar quam simplicem et puram esse satis arbitror; canoram autem esse naturae est, non industriae. Sit sane distincta pronuntiationis modo et plena suci uirilis, ut agres15 tem ac subrusticum fugiat sonum, non ut rhythmum adfectet scaenicum sed mysticum seruet. XXIII, 1/3 cfr ClC, Off., I, 103-104. ibid., I, 133.

II

9/10 cfr ibid., I, 103.

II

12/15

Test.: XXIII, 3/5 S. THOMAS, Sum. theol., II n, 168, 2, 3: Licet ... possumus. II 7 S. THOMAS, Sum. theol., II II, 168, 2, 1: Vae ... Dominus. II 9/10 Ibid.: Non ... arbitror. II 14/15 ISIDORUS, De eccl. off., II, n, 33/34; ENNODIUS, Opera, LXXX (Opusc. 3), 17. 29 cum om. E' II soleat: solet V II 30 naeuum: non V II 31 tractatus: -ctamus C II 32 disceptatione: nis PV II iustitiae: -titia V II de ante adhor tatione C II 35 neque uel PVM: ne uel E, CO XXIII, 2 ut de: unde CO II 3 nam om. CO II 4 abhorrent: -rret C II sanctis ante non 0 II 5 repperimus: reper- C II 6 enim: sunt enim VJ sunt £J non legitur E' II 7 seuerioris: seui...oris C II propositi: praep- M, E II 9 profusos M, E, 0: praef- PV, C II omnes etiam: e. o. C II 10 nisi forte om. CO II tamen post plenum CO II grauitatis: suauitatis CO II n est om. CO II 13 autem om. C II 15 subrusticum: rusticum C

DE OFFICIIS, LIBER I, XXIV

5

10

15

20

25

30

39

XXIV 105 De ratione dicendi satis dictum puto, nunc de actione uitae quid congruat consideremus. Tria autem in hoc genere spectanda cernimus: unum, ut rationi appetitus non reluctentur; hoc enim solo modo possunt officia nostra illi decoro conuenire; si enim appetitus rationi oboediat, facile id quod deceat in omnibus officiis conseruari potest. Deinde ne maiore studio quam res ipsa est quae suscipitur, uel minore, aut paruam magno ambitu suscepisse aut magnam inferiore destituisse uideamur. Tertium de moderatione studiorum operumque nostrorum. De ordine quoque rerum et de opportunitate temporum non dissimulandum puto. 106 Sed primum illud quasi fundamentum est omnium, ut ap petitus rationi pareat. Secundum et tertium idem est, hoc est, in utroque moderatio; uacat enim apud nos speciei liberalis, quae pulchritudo habetur, et dignitatis contemplatio. Sequitur de ordine rerum et de opportunitate temporum. Ac per hoc tria sunt quae uideamus utrum in aliquo sanctorum consummata possimus docere. 107 Primum ipse pater Abraham qui ad magisterium futurae successionis informatus et instructus est, iussus exire de terra sua et de cognatione sua et de domo patris sui, nonne multiplicatae necessitudinis praestrictus adfectu, tamen appetitum rationi oboedientem praebuit? Quem enim terrae suae, cognationis, domus quoque propriae gratia non delectaret? Et hunc ergo mulcebat suorum suauitas, sed imperii caelestis et remunerationis aeternae consideratio mouebat amplius. Nonne considerabat uxorem imbecillam ad labores, teneram ad iniurias, decoram ad incentiua insolentium, sine summo non posse duci periculo? Et tamen subire omnia, quam excusare consultius diiudicauit. Deinde cum descenderet in Aegyptum, monuit ut diceret se sororem esse, non uxorem ipsius.

XXIV, 19/20 cfr Gen. 12, 1-20.

XXIV, 1/17 cfrClC, Off., I, 141-142.

XXIV, 3 reluctentur PV, E': -tetur M, EJ, CO

II

4 solo modo PA, B: so-

lummodo V M, EW, CO II 5 deceat: doceat V II 7 minore P, E: -rem VM, CO II autracCO II 13 speciei: specie C specialis £ II liberalis quae P M, CJ: liberalisque V, E, CO II 16 possimus: possumus V, C II 21 praestrictus: perstr-CO II adfectu: -ctum PV ? II 22 cognationis: cognitionis M cogitationis 0' II 23 gratia: gratus 0' II 25/26 imbecillam PV M: -Hem VJ, E, CO

II

26 labores: -rem E

II

incentiua E, CO: -uam PVM

40

35

40

45

50

55

60

DE OFFICIIS, LIBER I, XXIV

108 Aduerte quanti appetitus: Timebat uxoris pudori, timebat propriae saluti, suspectas habebat Aegyptiorum libidines et tamen praeualuit apud eum ratio exsequendae deuotionis. Considerauit enim quod Dei fauore ubique tutus esse posset, offenso autem Domino, etiam domi non posset illaesus manere. Vicit igitur appetitum ratio et oboedientem sibi praestitit. 109 Capto nepote non perterritus neque tot regum turbatus populis bellum repetiit; uictoria potitus praedae partem cuius ipse fuit auctor, recusauit. Promisso quoque sibi filio, cum consideraret emortui corporis sui uires depositas, sterilitatem coniugis et supremam senectutem, etiam contra usum naturae Deo credidit. n0 Aduerte conuenire omnia: Appetitus non defuit sed repressus est; animus aequalis gerendis, qui nec magna pro uilibus nec minora pro magnis duceret; moderatio pro negotiis; ordo rerum, opportunitas temporum, mensura uerborum. Fide primus, iustitia praecipuus, in proelio strenuus, in uictoria non auarus, domi hospitalis, uxori sedulus. 1n Sanctum quoque eius nepotem lacob delectabat domi securum degere sed mater uoluit peregrinari ut daret fraternae iracundiae locum. Vicit appetitum consilii salubritas: exsul domo, profugus a parentibus, ubique tamen conuenientem mensuram ne gotiis tenuit et temporibus opportunitatem reseruauit; acceptus domi parentibus ut alter maturitate prouocatus obsequii benedictionem daret, alter amore pio propenderet; fraterno quoque iudicio praelatus, cum cibum suum fratri cedendum putasset — delectabatur utique alimento secundum naturam sed secundum pietatem cessit petito; pastor domino gregis fidus, socero gener sedulus, in labore impiger, in conuiuio parcus, in satisfactione praeuius, in remuneratione largus; denique sic fraternam mitigauit iracundiam ut cuius uerebatur inimicitias, adipisceretur gratiam.

37/39 cfr Gen. 14, 1, 24. II 39/41 cfr Gen. 15, 1-21 et 18, 1-15. 48/60 cfr Gen. 25, 19-34 et 27- 1-33, I7-

34 tutus: tutius £' II 38 repetiit ego: -tit PVMA, EW, 0 recepit CB potitus VJ M, E, CJ0J: potius PV, C'0' II 39 auctor: actor C'

II II

40 depositas PM, E: -tam V, 0 dispositam C II 42/43 repressus: regressus C II 43 gerendis PM, E', 0: -dus V, EJ, C II 44 illi erat post moderatio add. s.l. £J II 45 fuit abraham ante fide add. s.l. £-' II 51 ubique: ubi M II 53 prouocatus: procuratus CO II 57 petito M, £, CO: petitio PV petitioni VJ

DE OFFICIIS, LIBER I, XXIV

65

70

75

80

85

41

112 Quid de loseph loquar qui utique habebat cupiditatem libertatis et suscepit seruitii necessitatem ? Quam subditus in seruitute, quam in uirtute constans, quam benignus in carcere, sapiens in interpretatione, in potestate moderatus, in ubertate prouidus, in fame iustus, ordinem laudis rebus adiungens et opportunitatem temporibus, aequitatem populis officii sui moderatione dispensans! 113 lob quoque iuxta secundis atque aduersis rebus irreprehensibilis, patiens, gratus Deo atque acceptus, uexabatur doloribus sed se consolabatur. 114 Dauid etiam fortis in bello, patiens in aduersis, in Hierusalem pacificus, in uictoria mansuetus, in peccato dolens, in senectute prouidus, rerum modos, uices temporum per singularum sonos seruauit aetatum ut mihi uideatur non minus uiuendi genere quam canendi suauitate praedulcis immortalem Deo sui fudisse meriti cantilenam. 115 Quod his uiris uirtutum principalium officium defuit? Quarum primo loco constituerunt prudentiam quae in ueri inuestigatione uersatur et scientiae plenioris infundit cupiditatem; secundo iustitiam quae suum cuique tribuit, alienum non uindicat, utilitatem propriam neglegit ut communem aequitatem custodiat; tertio fortitudinem quae et in rebus bellicis excelsi animi magnitudine et domi eminet corporisque praestat uiribus; quarto temperantiam quae modum ordinemque seruat omnium quae uel agenda uel dicenda arbitramur.

71/76 cfr I Reg. 16-30; II Reg.; IIl Reg. 1-2; I Par. 10, 29.

77/85 cfr ClC, Off., I, 15.

II

78/79 cfr ibid. I, 19.

Test.: XXIV, 78/79 S. THOMAS, Sum. theol., II II, 47, 2, 2: prudentia in (sic) ... cupiditatem. II 80/81 Ibid. II II, 57, 4, 1; 58, n, 3: lustitia est quae (sic) ... custodiat. II 84/85 Ibid. , I II, 61, 4, 2: modum ... arbitramur.

61 quid post ioseph transt. 0 II habebat: habeat M II 62 seruitii: -uitutis CO II 65 fame: fama V II 66 aptans post temporibus add. EJ II 69 atque om. M II acceptus: a. probatur E II 74 uideatur: uidetur £J, 0 II 75 fudisse: fuisse C II 77 quod P' VAl, £J, C: quid PJ, £', 0 II 78 constituerunt: -stituunt CO II ueri: uirum VJ II 82 fortitudinem VJ A, £"', COB edd.: -tudo PVM,E' W

42

5

10

15

20

25

DE OFFICIIS, LIBER I, XXV

XXV n6 Haec forsitan aliquis dicat primo loco poni oportuisse quoniam ab his quattuor uirtutibus nascuntur officiorum genera; sed hoc artis est ut primo officium definiatur, postea certa in ge nera diuidatur. Nos autem artem fugimus, exempla maiorum proponimus quae neque obscuritatem adferunt ad intellegendum neque ad tractandum uersutias. Sit igitur nobis uita maiorum disciplinae speculum, non calliditatis commentarium, imitandi reuerentia, non disputandi astutia. 117 Fuit igitur in sancto Abraham primo loco prudentia, de quo dicit Scriptura: Credidit Abraham Deo et reputatum est ei ad ius titiam. Nemo enim prudens qui Dominum nescit. Denique insipiens dixit quia non est Deus, nam sapiens non diceret. Quomodo enim sapiens qui non requirit auctorem suum, qui dicit lapidi: Pater meus es tu, qui dicit diabolo ut manichaeus: Auctor meus es tu? Quomodo sapiens, ut arianus, qui mauult imperfectum auc torem habere atque degenerem quam uerum atque perfectum? Quomodo sapiens, ut Marcion atque Eunomius, qui mauult Do minum malum quam bonum habere? Quomodo sapiens qui Deum suum non timet? Initium enim sapientiae timor Domini. Et alibi habes: Sapientes non declinant de ore Domini sed tractant in confessionibus suis. Simul quoque dicendo Scriptura: Reputatum est ei ad iustitiam, alterius uirtutis ei gratiam detulit. 118 Primi igitur nostri definierunt prudentiam in ueri consistere cognitione — quis enim illorum ante Abraham, Dauid, Salomonem? — deinde iustitiam spectare ad societatem generis humani; denique Dauid ait: Dispersit, dedit pauperi'bus, iustitia eius

XXV, 10/11 Gen. 15, 6; I Mac. 2, 52; Rom. 4, 3; Gal. 3,6; lac. 2, 23. II 12 Ps. 13(14), 1. II 14 ler. 2, 27. II 19 Ps. n° (1n), 10. II 20/21 Prou. 24, 7. II 21/22 Gen. 15, 6; Ps. 105 (106), 31; I Mac. 2, 52; Rom. 4, 3; 22; 23; Gal. 3, 6; lac. 2, 23. II 26/27 PS- 11i (112), 9-

XXV, 3 cfr Gc, Off., I, 7.

II 23/24 cfr ibid., I, 18.

Test.: XXV, 26/31 FLORVS, Sententiae, 21vb, 30-35: Dauid ait ... patitur.

XXV, 3 certa post in transt. V II 6 nobis: uobis 0' II 7 non: non ad M II 10 ei P VM: illi £, CO II n dominum P VM: deum E, CO II 13 auctorem: actorem M' II 15 ut del. EJ II 17 ut P VM, E': del. EJ om. CO II mauult Lig.: magis uult W malunt Zell II 17/18 dominum P M, E: 19 enim om. V II domini: dei C II 20 non am. M II 21 0 II 23 primi P VM, C: -mo 0 -mum £ II 25 deinde: de £ tia £ II spectare EW, COB: exsp- PVMA II potuit ante ad

deum V, CO II dicendo: dicente II iustitiam: -tiadd. EJ

DE OFFICIIS, LIBER I, XXV

30

35

40

45

50

43

manet in aeternum; iustus miseretur, iustus commodat. Sapienti et iusto totus mundus diuitiarum est: Iustus communia pro suis habet, sua pro communibus. Iustus se ipsum priusquam alios accusat; ille enim iustus qui nec sibi parcit et occulta sua latere non patitur. Vide quam iustus Abraham: Susceperat in senectute filium per repromissionem ; reposcenti Domino negandum ad sacrificium, quamuis unicum, non putauit. 119 Aduerte hic omnes uirtutes quattuor in uno facto. Fuit sapientiae Deo credere nec filii gratiam anteferre auctoris praecepto; fuit iustitiae acceptum reddere; fuit fortitudinis appetitum ratione cohibere: Ducebat hostiam pater, interrogabat films, temptabatur adfectus patrius sed non uincebatur; repetebat filius appellationem paternam, compungebat paterna uiscera sed non minuebat deuotionem. Accedit et quarta uirtus, temperantia: Tenebat iustus et pietatis modum et exsecutionis ordinem. Denique dum sacrificio necessaria uehit, dum ignem adolet, dum filium ligat, dum gladium educit, hoc immolandi ordine meruit ut f1lium reseruaret. n0 Quid sapientius sancto lacob qui Deum uidit facie ad faciem et benedictionem meruit? Quid iustius, qui ea quae acquisierat oblatis muneribus cum fratre diuisit? Quid fortius, qui cum Deo luctatus est ? Quid modestius eo qui modestiam ita et locis et temporibus deferebat ut filiae iniuriam mallet praetexere coniugio quam uindicare eo quod inter alienos positus amori potius consulendum quam odia colligenda censebat? 121 Noe quam sapiens qui tantam fabricauit arcam! Quam ius tus qui ad semen omnium reseruatus, solus ex omnibus et praete-

27 cfr Ps. 1n (112), 5. II 27/28 cfr Prou. 17, 6 (Sabatier). II 31/32 cfr Gen. 15, 1-21; 18, 1-15. II 22/33 cfr Gen. 22, 1-18. II 44/45 Gen. 32, 30. II 45/46 cfr Gen. 33, 8-n. II 46/47 cfr Gen. 32, 23-33. II 47/5o cfr Gen. 34, 1-31. II 51/58 cfr Gen. 5, 13-9, 17.

28/29 cfrClC, Off., I, 20.

Test.: 31/43 FLORVS, Sententiae, 40a, 3-16: Vide ... reseruaret.

29 priusquam: prior centiCO II 35 nec ... V II 40 accedit: -dat 44 deum: dominum E EJ II 47 eo om. CO

quam CO II 30 parcit: -cet C II 32 reposcenti: posanteferre: ne ... anteferret CO II 38 repetebat: repellebat C II uirtus: -tutis C II temperantia: -tiam V, E II II 45 eo post iustius add. £J II 46 eo post fortius add. II 50 censebat //// deficit 0

44

DE OFFICIIS, LIBER I, XXV-XXVI

ritae generationis superstes est factus et auctor futurae, mundo potius et uniuersis magis quam sibi natus! Quam fortis ut diluuium 55 uicerit! Quam temperans ut diluuium tolerauerit: quando introiret, qua moderatione degeret, quando coruum, quando columbam dimitteret, quando reciperet reuertentes, quando exeundi opportunitatem captaret, agnosceret! XXVI 122 Itaque tractant in ueri inuestigatione tenendum illud decorum ut summo studio requiramus quid uerum sit, non falsa pro ueris ducere, non obscuris uera inuoluere, non superfluis uel implexis atque ambiguis occupare animum. Quid tam indeco5 rum quam uenerari ligna, quod ipsi faciunt? Quid tam obscurum quam de astronomia et geometria tractare, quod probant, et profundi aeris spatia metiri, caelum quoque et mare numeris includere, relinquere causas salutis, errores quaerere? 123 An non ille eruditus in omni sapientia Aegyptiorum Moyses

10 probauit ista? Sed illam sapientiam detrimentum et stultitiam iudicauit et auersus ab ea intimo Deum quaesiuit adfectu ideoque uidit, interrogauit, audiuit loquentem. Quis magis sapiens quam ille quem docuit Deus, qui omnem Aegyptiorum sapientiam omnesque artium potentias operis sui uirtute uacuauit? Non hic in15 cognita pro cognitis habebat hisque temere adsentiebatur quae duo in hoc maxime naturali atque honesto loco uitanda dicant qui sibi nec contra naturam esse nec turpe iudicant saxa adorare et a simulacris auxilium petere quae nihil sentiant.

XXVI, 9/10 Act. 7,.22.

XXVI, 1/4 cft ClC, Off., I, 18-19.

N V

II

14/16 cfr ibid., I, 18.

53 auctor: actor £' II futurae: -ro N -rorum C II 53/54 potius: positus II 55 uicerit P, E, C: uinceret V MJ , N uincet AT II tolerauerit: toleraret II

55/56 introiret: introierit N

II

57 reuertentes: -tentem CN

XXVI, 3 ducere: dic- N II uera: uere C II 4 implexis: inflexis C II quid: qui EJ II 5 ligna: lingua M II quod: quae N II 6 astronomia: -mica N II geometria PV, £, C: -trica VJ M, N II non post quod add. EJ II 6/7 profundi: -da £ II 8 causas: -sam £ -sa C II 9 an: aut C at Maur. \\ 11 deum: dominum £ II 14 uacuauit PVJ, E, C: uacauit V euacuauit M, N II 15 temere: ne t. £' nec t. £J II quae: qui £J qua? £' II 16 dicant Zell: dicunt £J Ger. discant Mon. II 18 sentiant: -tiunt £

DE OFFICIIS, LIBER I, XXVI-XXVII

45

124 Quanto igitur excelsior uirtus est sapientia, tanto magis 20 enitendum arbitror ut adsequi eam possimus. Itaque ne quid con tra naturam, ne quid turpe atque indecorum sentiamus, duo haec, id est, et tempus et diligentiam ad considerationem rerum examinandi gratia conferre debemus. Nihil est enim magis quod homo ceteris animantibus praestet quam quod rationis est particeps, cau25 sas rerum requirit, generis sui auctorem inuestigandum putat, in cuius potestate uitae necisque nostrae potestas sit, qui mundum hunc suo nutu regat, cui sciamus rationem esse reddendam nostrorum actuum. Nihil est enim quod magis proficiat ad uitam honestam quam ut credamus eum iudicem futurum, quem et occulta 30 non fallant et indecora offendant et honesta delectent. 125 Omnibus igitur hominibus inest secundum naturam humanam uerum inuestigare, quae nos ad studium cognitionis et scientiae trahit et inquirendi infundit cupiditatem. In quo excellere uniuersis pulchrum uidetur sed paucorum est adsequi qui uo35 luendo cogitationes, consilia examinando, non mediocrem impendunt laborem ut ad illud beate honesteque uiuendum peruenire possint atque operibus appropinquare: Non enim qui dixerit, inquit, mihi: Domine, Domine, intrabit in regnum caelorum, sed qui fecerit ea quae dico. Nam studia scientiae sine factis haud scio an 40 etiam inuoluant magis. XXVII 126 Primus igitur officii fons prudentia est. Quid enim tam plenum officii quam deferre auctori studium atque reuerentiam? Qui tamen fons et in uirtutes deriuatur ceteras; neque enim potest iustitia sine prudentia esse cum examinare quid iustum,

37/39 Matth. 7, 21.

31/34 cfr ClC, Off., I, 18. XXVII, 1 cfr ibid., I, 19.

II II

39/40 cfr ib1d., I, 19. 3/4 cfr ibid., II, 35.

20 ut adsequi eam possimus: u. a. e. possumus C nobis qui eam possumus habere £ II itaque om. E' II 20/21 contra — quid om. Al II 22 id est om. V II pr. et om. E, N II 22/23 ad ~ gratia om. V II examinandi: -dique £J II 23 gratia: quod PV, £ II 30 32 uerum

-tiam E, N II conferre EW: quo MA, CNB fallant: fallunt CN II om. V II nos om. V

XXVII, 2 auctori: -ris C

codd. omnes Zell: ref- Maur. II est om. CN II II 24 praestet: praesit V II 27 regat: regit offendant: -dunt N II delectent: -tant N II II 37 dixerit om. N

46

DE OFFICIIS, LIBER I, XXVII

5 quidue iniustum sit, non mediocris prudentiae sit; summus in utroque error. Qui enim iustum iudicat iniustum, iniustum autem iustum, exsecrabilis apud Deum. Vt quid abundant iustitiae imprudenti? Salomon ait. Neque iterum prudentia sine iustitia est; pietas enim in Deum initium intellectus. Quod aduertimus illud 10 ab huius saeculi translatum magis quam inuentum sapientibus, quia «pietas fundamentum est uirtutum omnium». 127 Iustitiae autem pietas est: prima in Deum, secunda in patriam, tertia in parentes, item in omnes; quae et ipsa secundum naturae est magisterium siquidem ab ineunte aetate ubi primum 15 sensus infundi coeperit, uitam amamus tamquam Dei munus, patriam parentesque diligimus, deinde aequales quibus sociari cupimus. Hinc caritas nascitur quae alios sibi praefert non quaerens quae sua sunt in quibus est principatus iustitiae. 128 Omnibus quoque animantibus innascitur primo salutem 20 tueri, cauere quae noceant, expetere quae prosint «ut pastum, ut latibula» quibus se a periculo, imbribus, sole defendant, quod est prudentiae. Succedit quoque ut omnium genera animantium «congregabilia natura sint» primo generis sui ac formae consortibus, tum etiam ceteris; ut boues uidemus armentis, equos gregibus et 25 maxime pares paribus delectari; ceruos quoque ceruis et plerumque hominibus adiungi. lam de procreandi studio et subole uel etiam generantium amore quid loquar, in quo est iustitiae forma praecipua?

XXVII, 6/8 Prou. 17, 15-16 (Sabatier). 17/18 I Cor. 13, 5.

n.

II

9 cfr Ps.

8 cfr ClC, Off., II, 34. II 12/17 cfr ibid., I, 57-58; 22. II 22/23 ibid., I, 157. II 26/28 cfr ibid., I, 54.

XXVII, 9/1 1 ClC, Pro Plancio, 29. 17/18 cfr ClC, De nat. deor.. IIl, 38.

II

n° (1n), 10.

II

20/21 ibid., I,

12 cfr ClC., De nat. deor., I, 116.

5 prudentiae sit: -tia est C II 6 autem: uero CN II 7 erit ante apud add. E" II abundant: -dantia C habendant N' II iustitiae: iniust- N' II 7/8 imprudenti: -dentia C II 8 ait om. C II 9 quod PVMA', E'W: quo AJ, EJWJ, CNB II 12 iustitiae: -titia CN II 12/13 patriam £, CN: patria PVM II 14 primum: -mus C II 16 parentesque: parentes C II 17 quaerens PM, E: querens V, CN II 18 est om. M II 19 primo: -mum £ II 24 gregibus: a g. M II 26 subole: -lis CN

DE OFFICIIS, LIBER I, XXVII-XXVIII

47

1x9 Liquet igitur et has et reliquas cognatas sibi esse uirtutes 30 siquidem et fortitudo quae uel in bello tuetur a barbaris patriam uel domi defendit infirmos uel a latronibus socios, plena iustitiae sit; et scire quo consilio defendat atque adiuuet, captare etiam temporum et locorum opportunitates, prudentiae ac modestiae sit; et temperantia ipsa sine prudentia modum scire non possit; op35 portunitatem noscere et secundum mensuram reddere, sit iustitiae; et in omnibus istis magnanimitas necessaria sit et quaedam forti tudo mentis plerumque et corporis ut quis quod uelit implere possit. XXVIII 130 lustitia igitur ad societatem generis humani et ad communitatem refertur. Societatis enim ratio diuiditur in partes duas: iustitiam et beneficentiam quam eamdem liberalitatem et benignitatem uocant; iustitia mihi excelsior uidetur, liberalitas 5 gratior; illa censuram tenet, ista bonitatem. 131 Sed primum ipsum quod putant philosophi iustitiae munus apud nos excluditur. Dicunt enim illi eam primam esse iustitiae formam ut nemini quis noceat nisi lacessitus iniuria; quod Euangelii auctoritate uacuatur; uult enim Scriptura ut sit in nobis spi10 ritus filii hominis qui uenit conferre gratiam, non inferre iniuriam. 132 Deinde formam iustitiae putauerunt ut quis communia, id est, publica pro publicis habeat, priuata pro suis. Ne hoc quidem secundum naturam: natura enim omnia omnibus in commune profudit. Sic enim Deus generari iussit omnia ut pastus omnibus

32/34 cfr ClC, Off. I, 142. XXVIII, 1/4 cfr ibid., I, 20.

II

7/8 cfr ibid., I, 20.

II

11/12 cfr ibid., I, 20.

Test.: XXVII, 30/32 GRATIANVS, c. 23, 3, 5: Fortitudo ... iustitia est (sic); GERHOHUS, De quarta uigilia noctis, 15 (M.G.H. IIl, p. 516): Fortitudo ... iustitiae est (sic); S. THOMAS, Sum. theol., II II, 188, 3, 4: Fortitudo ... iustitia (sic). Test.: XXVIII, 1/4 S. THOMAS, Sum. theol. , II II, 117, 5, 3: lustitia ... uo cant. II 4/5 Ibid., II II, 117, 6, 2: iustitia excelsior (sic) ... gratior. II 5 Ibid.: censuram ... bonitatem.

29 et post has om. E II cognatas EJWJ, CNB edd.: cognitas PVMA, E' W II 34 et post possit add. EJ II 36 in om. N' XXVIII, 2 refertur: prof- C II 7 eamom.M II iustitiaeem. £' II 7/9 iusti tiae — euangelii om. V II 8 //// lacessitus rursus incipit 0 II 12 ne: nec 0

48

DE OFFICIIS, LIBER I, XXVIII

15 communis esset et terra ergo foret omnium quaedam communis possessio. Natura igitur ius commune generauit, usurpatio ius fe cit priuatum. Quo in loco aiunt placuisse stoicis quae in terris gignantur, omnia ad usus hominum creari; homines autem hominum causa esse generatos ut ipsi inter se aliis alii prodesse possint. 20 133 Vnde hoc nisi de Scripturis nostris dicendum adsumpserunt? Moyses enim scripsit quia dixit Deus: Faciamus hominem ad imaginem nostram et secundum similitudinem et habeat potestatem piscium marts et uolatilium caeli et pecorum omnium repentium super terram. Et Dauid ait: Omnia subiecisti sub pedes eius, oues et 25 boues, uniuersa insuper et pecora campi, uolucres caeli et pisces ma rts. Ergo omnia subiecta esse homini de nostris didicerunt et ideo censent propter hominem esse generata. 134 Hominem quoque hominis causa generatum esse in libris Moysi repperimus, dicente Deo: Non est bonum hominem esse so30 lum, faciamus ei adiutorium similem sibi. Ad adiumentum ergo mulier data est uiro quae generaret, ut homo homini adiumento foret. Denique antequam mulier formaretur, dictum est de Adam : Non est inuentus adiutor similis illi, adiumentum enim homini nisi de homine habere non poterat. Ex omnibus igitur animalibus 35 nullum animal simile et, ut absolute dicamus, nullus adiutor ho minis inuentus est: muliebris igitur sexus adiutor exspectabatur. 135 Ergo secundum Dei uoluntatem uel naturae copulam, inuicem nobis esse auxilio debemus, certare officiis, uelut in medio omnes utilitates ponere et, ut uerbo Scripturae utar, adiumentum 40 ferre alter alteri uel studio uel officio uel pecunia uel operibus uel quolibet modo ut inter nos societatis augeatur gratia; nec quis-

XXVIII, 21/24 Gen. 1, 26. 33 Gen. 2, 20.

II

17/19 cfr ClC, Off., I, 22.

II

24/26 Ps. 8, 7-9.

II

29/30 Gen. 2, 18.

41/43 cfr ibid., I, 30.

18 gignantur: -nuntur E, 0 II usus hominum: u. -mini M II 19 possint: possent 0 II 20/21 adsumpserunt: -rit V II 23 pecorum PVMA, EW, C0' B: p. et 0J II repentium: serpentium £ reptilium 0 II 24 pedes PMA: pedibus V, EW, COB edd. II 25 uniuersa PMA, EW, CB: -sas VJO in uniuersas V II 26 omnia subiecta: s. o. E II 28 hominis: -ni P'V II causa: -sam P' II 29 deo: domino VM II 30 similem PV, E' W: -le MA, EJ, COB II adom. C' II 33 enim homini P' V M: e. -nis A, OB e. homo P"VJ, E W, C II 34 animalibus: -mantibus CO II homini ante simile add. EJ II 35/36 homi nis: h. similis 0 -ni similis C

II

39 utilitates: -tate P'

II

41 nec: ne V, E

DE OFFICIIS, LIBER I, XXVIII-XXIX

45

50

55

60

49

quam ab officio uel periculi terrore reuocetur, sed omnia sua ducat uel aduersa uel prospera. Denique sanctus Moyses pro populo patriae Bella suscipere grauia non reformidauit nec regis potentissimi trepidauit arma nec barbaricae immanitatis expauit ferociam, sed abiecit salutem suam ut plebi libertatem redderet. 136 Magnus itaque iustitiae splendor, quae aliis potius nata quam sibi, communitatem et societatem nostram adiuuat; excelsitatem tenet ut suo iudicio omnia subiecta habeat, opem aliis ferat, pecuniam conferat, officia non abnuat, pericula suscipiat aliena. 137 Quis non cuperet hanc uirtutis arcem tenere nisi prima auaritia infirmaret atque inflecteret tantae uirtutis uigorem? Etenim dum augere opes, aggerare pecunias, occupare terras possessionibus cupimus, praestare diuitiis, iustitiae formam exuimus, beneficentiam communem amisimus: quomodo enim potest iustus esse qui studet eripere alteri quod sibi quaerat? 138 Potentiae quoque cupiditas formam iustitiae uirilem effeminat: quomodo enim potest pro aliis interuenire qui alios sibi subicere conatur, et infirmo aduersum potentes opem ferre qui ipse grauem libertati adfectat potentiam? XXIX 139 Quanta autem iustitia sit ex hoc intellegi potest quod nec locis nec personis nec temporibus excipitur, quae etiam hostibus reseruatur; ut si constitutus sit cum hoste aut locus aut dies proelio, aduersus iustitiam putetur aut loco praeuenire aut

47/48 cfr ClC., Off., I, 20.

XXVIII, 45/46 cfr ClC, Pro Plancio, 79.

II

47/48 ClC, De re pub.. lll, 12.

Test.: XXIX, 2 ATTO VERC., De press- eccl., HI, 94D-95A: nec locis ... excipitur; S. THOMAS, Sum. theol., II n, 40, 3, 3.

43/44 patriae: patrum EJ non legitur E' II 44 reformidauit: formidauit C II 46 abiecit: ob- CO II 52 arcem post cuperet transt. 0 II 53 uirtutis: -tutum 0 -tutem C II 54 aggerare PVM", E: -rere M' aggregare CO II ... pecunias //// deficit 0 II 55 et post cupimus add. EJ II exuimus: respuimus C II 56 ami simus: amittimus E II potest post esse transt. C N II 57 quaerat: queratur M II 58 potentiae om. V II quoque post cupiditas transt. V II uirilem om. V II 60 potentes: potentem CN II 61 libertate: liberati V XXIX, 1 ex: et VJ P~'VM

II

4 proelio: -Hi N -lium V

II

aduersus P', E, CN: -sum

50

DE OFFICIIS, LIBER I, XXIX

5 tempore. Interest enim utrum aliqui pugna aliqua et conflictu graui capiatur an superiore gratia uel aliquo euentu, siquidem uehementioribus hostibus et infidis et his qui amplius laeserint, uehementior refertur ultio; ut de Madianitis qui per mulieres suas plerosque peccare fecerant ex plebe ludaeorum, unde et Dei in po10 pulum patrum iracundia effusa est; et ideo factum est ut nullum Moyses uictor superesse pateretur, Gabaonitas autem qui fraude magis quam bello temptauerant plebem patrum, non expugnaret lesus, sed conditionis impositae adficeret iniuria; Syros vero Eliseus, quos obsidentes in ciuitatem induxerat, momentaria caecitate 15 percussos cum quo ingrederentur uidere non possent, uolenti regi Israel percutere non acquiesceret dicens: Non percuties quos non captiuasti in gladio et lancea tua: pone eis panem et aquam, et manducent et bibant et remittantur et eant ad dominum suum, ut humanitate prouocati gratiam repraesentarent. Denique postea in 20 terram Israel uenire piratae Syriae destiterunt. 140 Si ergo etiam in bello iustitia ualet, quanto magis in pace seruanda est! Et hanc gratiam propheta his detulit qui ad eum corripiendum uenerant. Sic enim legimus quod in obsidionem eius miserat rex Syriae exercitum suum, cognito quod Eliseus esset qui 25 consiliis et argumentationibus eius obuiaret omnibus. Quem uidens exercitum Giezi seruus prophetae de salutis periculo trepidare coepit. Cui dixit propheta: Noli timere, quoniam plures nobiscum sunt quam cum illts. Et rogante propheta ut aperirentur oculi seruo suo, aperti sunt. Et uidit itaque Giezi totum montem 30 equis repletum et curribus in circuitu Elisei. Quibus descendentibus ait propheta: Percutiat Dominus caecitate exercitum Syriae. Quo impetrato, ad Syros dixit: Venite post me et ducam uos ad hominem quem quaeritis. Et uiderunt Eliseum quem corripere gestiebant; et uidentes tenere non poterant. Liquet igitur etiam in bello

XXIX, 8/1 1 cfr Num. 25, 1-18; 31, 1-24. II 11/13 cfr los. 9, 1-27. II 13/20 cfr IV Reg. 6, 8-23. II 16/18 IV Reg. 6, 22. II 27/28 IV Reg. 6, 16. II 31 IV Reg. 6, 18. II 32/33 IV Reg. 6, 19. 5 aliqui: -quis PJ VJ

II

aliqua: -qui £

II

6 capiatur: capiantur £J, N

II

8 ut de: unde N II 9 fecerant: -runt £ -re N II 14 induxerat: duxerat E II momentaria: momentanea VJ, £ II 15 percussos: perfusos CN II ut ante cum add. VJ II possent: poss1nt C II 17 gladio et lancea tua: lancea et in gladio tuo £ II pone: pones CN II aquam et: a. ut M II 18 bibant et: b. ut V II 23 sic: si V II obsidionem £, CN: -ne PVM II 27 quoniam: quia CN II 29 et post sunt om. N II itaque del. VJ II 31 percutiat PV MA, W, C: -cutiet £ -cute NB II dominus PVM A, EW: deus CNB II 34 etiam post bello transt. CN

DE OFFICIIS, LIBER I, XXIX-XXX

51

35 fidem et iustitiam seruari oportere nec illud decorum esse posse si uioletur fides. 141 Denique etiam aduersarios molli ueteres appellatione nominabant ut peregrinos uocarent; hostes enim antiquo ritu peregrini dicebantur. Quod aeque etiam ipsum de nostris adsump40 tum dicere possumus: aduersarios enim suos Hebraei allophylos, hoc est, alienigenas latino appellabant uocabulo. Denique in libro Regnorum primo sic legimus: Et factum est in diebus illis, conuenerunt alienigenae in pugnam ad Israel. 142 «Fundamentum» ergo «est iustitiae fides»; iustorum enim 45 corda meditantur fidem; et qui se iustus accusat, iustitiam supra fidem collocat; nam tunc iustitia eius apparet si uera fateatur. De nique et Dominus per Isaiam: Ecce, inquit, mitto lapidem in fundamentum Sion, id est Christum in fundamenta Ecclesiae. Fides enim omnium Christus; Ecclesia autem quaedam forma iustitiae 50 est: commune ius omnium, in commune orat, in commune operatur, in commune temptatur; denique qui seipsum sibi abnegat, ipse iustus, ipse dignus est Christo. Ideo et Paulus fundamentum posuit Christum ut supra eum opera iustitiae locaremus quia fides fundamentum est: in operibus autem aut malis iniquitas aut bonis 55 iustitia est. XXX 143 Sed iam de beneficentia loquamur quae diuiditur etiam ipsa in beneuolentiam et liberalitatem. Ex his igitur duobus constat beneficentia ut sit perfecta: non enim satis est bene uelle

42/43 I Reg. 4, 1. II 44/45 cfr Ps. 36 (37), 30. II 45 cfr Prou. 18, 17 (Sabatier). II 47/48 Is. 28, 16. II 51 cfr Matth. 16, 24; Luc. 9, 23. II 52 cfr Matth. 10, 37-38. II 52/55 cfr I Cor. 3, 9-15.

XXIX, 37/39 cfr ClC., Off., I, 37.

II

44 Ibid., I, 23.

Test.: XXX, 3/8 FLORVS, Sententiae, 22b, 18-23: non ... credita est;

35 iustitiam: -titia M II seruari: -uare £ II 38 ut: et C II 40 dicere: docere CN II 42 regnorum: regum Al~' II primo om. CN II 43 pugnam: pugnaC II 45 iustus: -tum PJ II 47 etom.V II mittow«. C II 47/48 fun damentum: -ta £ II 49/50 christus — omnium OWL £' C II 52 ideo: ideoque £ II 53 supra: super £ XXX, 1 iam om. N' II 2 in beneuolentiam: cum -tia C bertatem M libertate C II duobus: duabus £

II

49 iustitiae: -titia

II

liberalitatem: li-

52

DE OFFICIIS, LIBER I, XXX

sed etiam bene facere; nec satis est iterum bene facere nisi id ex 5 bono fonte, hoc est, bona uoluntate proficiscatur. Hilarem enim datorem diligit Deus. Nam si inuitus facias, quae tibi merces est ? Vnde apostolus generaliter: Si uolens hoc ago, mercedem habeo; si inuitus, dispensatio, inquit, mihi credita est. In Euangelio quoque multas disciplinas accepimus iustae liberalitatis. 10 144 Pulchrum est igitur bene uelle et eo largiri consilio ut prosis, non ut noceas. Nam si luxurioso ad luxuriae effusionem, adultero ad mercedem adulterii largiendum putes, non est beneficentia ista ubi nulla est beneuolentia. Officere enim istud est, non prodesse alteri, si largiaris ei qui conspiret aduersus patriam, qui con15 gregare cupiat tuo sumptu perditos qui impugnent Ecclesiam. Non est haec probabilis liberalitas si adiuues eum qui aduersus uiduam et pupillos graui decernit iurgio aut ui aliqua possessiones eorum eripere conatur. 145 Non probatur largitas si quod alteri largitur alteri quis ex20 torqueat, si iniuste quaerat et iuste dispensandum putet; nisi forte ut ille Zachaeus reddas prius ei quadruplum quem fraudaueris, et gentilitatis uitia fidei studio et credentis operatione compenses. Fundamentum igitur habeat liberalitas tua. 146 Hoc primum quaeritur ut cum fide conferas, fraudem non 25 facias oblatis, ne dicas te plus conferre et minus conferas. Quid

XXX, 5/6 II Cor. 9, 7.

II

7/8 I Cor. 9, 17.

II

21 cfr Luc. 19, 1-1°.

XXX, 10/23 cfr ClC., Off., I, 43.

Test.: 4/5 Polycarpus, Vatican. Reg. lat. 987, fol. 138: Nam satis est (sic) ... pro f1ciscatur; GRATIANVS, D. 86, 14: Non ... proficiscatur. II 8/9 S. THOMAS, Sum. theol., II II, 117, 1, 3: in Euangelio ... liberalitatis. II 8/21 Prol. patr. 51*: In Euangelio ... fraudaueris. II 10/11 HlNC. RHEM., Ad episc., 9: Pulchrum ... no ceas; II 10/25 De regis pers., 4: Pulchrum ... oblatis. II 13/21 DEVSDEDIT, CLI (CXXX); officere ... fraudaueris. II 16/19 S; THOMAS, Sum. theol., II II, 117, 1, 3: si adiuues eum qui possessiones (sic) ... largitas. II 19/20 ATTO VERC., De presseccl.. III, 91 A: Non ... putet. II 23/25 ATTO VERC., Ibid. : Fundamentum ... obla tis.

4 etiam: iam V II nisi: ni N' II 5 ex ante bona N II 6 facias: facies E II 7/8 inquit post generaliter add. E" II 8 inquit P VM' A, W: in quid MJ, W inquam £' del. EJ om. CNB II 10 ut: quo £J om. E' II 14 conspiret: -rat CN II 16 aduersus: -sum CN II 20 iuste: iniuste £ II 22 operatione: -nem V II 24 fide: fidem E II 24/25 fraudem — conferas om. V II 25 et mi nus: ut m. M II conferas: rens £'

DE OFFICIIS, LIBER I, XXX

53

enim opus est dicere? Fraus promissi est: in tua potestate est largiri quod uelles. Fraus fundamentum soluit et opus corruit. Numquid Petrus ita indignatione efferbuit ut Ananiam exstingui uellet uel uxorem eius? Sed exemplo eorum noluit perire ceteros. 30 147 Nec illa perfecta est liberalitas si iactantiae causa magis quam misericordiae largiaris. Adfectus tuus nomen imponit operi tuo: quomodo a te proficiscitur sic aestimatur. Vides quam moralem iudicem habeas: te consulit; quomodo opus suscipiat tuum mentem tuam prius interrogat; nesciat, inquit, sinistra tua quod 35 facit dextera tua. Non de corpore loquitur; sed etiam unanimus tuus, frater tuus quod facis nesciat ne dum hic mercedem quaeris iactantiae, illic remunerationis fructum amittas. Perfecta autem est liberalitas ubi silentio quis tegit opus suum et necessitatibus singulorum occulte subuenit, quem laudat os pauperis et non labia sua. 40 148 Deinde perfecta liberalitas fide, causa, loco, tempore commendatur ut primum opereris circa domesticos fidei. Grandis culpa si sciente te fidelis egeat, si scias eum sine sumptu esse, famem

27/29 cfr Act. 5, 1-10.

II

34/35 Matth. 6, 3.

II

41 Gal. 6, 10.

30/39 cfr ClC, Off., I, 44.

Test.: 30/31 S. THOMAS, Sum. theol., II II, 117, 1, 3: Nec ... largiaris. II 31/32 GALTERVS A SANCTO VICTORE, Sermo, 19, 6: Ex affectu tuo impone nomen operi tuo; HVGO DE S. VlCTORE?, Summa sent., IIl, 15: Affectus tui operi tuo nomen imponunt; PETRVS LOME., Sent. , II, 40, 1: Affectus tuus operi tuo nomen imponit; PETRI ABAELARDI disc- aliquis, Ysagoge in theologiam, I, De peccato: idem; ROBERTVS MELDVN., Quest. de diu. pag., 6: idem; Quest. de epist. Pauli ad Rom., 1, 13: tuus om.; SVMON TORNAC., Disputationes, 19, 1-2: id.; 41, 1: id.; 50, 1: id.; 59, 4: id.; 70, 4: Affectus enim operi nomen imponit; ISAAC DE STELLA, De anima, P.L. 194, 1 878D: Affectus etenim omni operi nomen imponit. II 37/47 FLORVS, Sententiae, 24b, 20-27: perfecta ... amplius; II 37/49 Polycarpus, fol. 138: Item perfecta (sic) ... morituri; GRATIANVS, D. 86, 14; Pro/- patr., 51v: Perfecta ... morituri; II 37/57 DEVSDEDIT, CLIII: perfecta ... affectu facit.

26 ubi post dicere add. VJ II 27 uelles P'VMA, W : uelis PJ, EWJ, CN B II 31 imponit: ponit CN II 32/33 moralem: mur- C II 33 consulit: -sulet? V -sule V" -sul et £' c. et £J II suscipiat: -piet E II tuum transt. post opus E II 34 //// nesciat rursus incipit 0 II quod: quid VJ , E II 35 facit: faciat E, C II 36 pr. tuus om. E II alt. tuus om. 0 II ne dum: necdum C II 37 amittas: amittatis M II 38 tegit: regit E' II 39 quem: quam £ II pauperis: -rum CO II 41 opereris: operes V II fidei: fide V II 42 te om. M II 42/43 esse famem tolerare: fame laborare E

54

45

50

55

60

65

DE OFFICIIS, LIBER I, XXX

tolerare, aerumnam perpeti — qui praesertim egere erubescat — si in causam ceciderit aut captiuitatis suorum aut calumniae et non adiuues, si sit in carcere et poenis et suppliciis propter debitum aliquod iustus excrucietur — nam etsi omnibus debetur misericordia, tamen iusto amplius — si tempore adflictionis suae nihil a te impetret, si tempore periculi quo rapitur ad mortem, plus apud te pecunia tua ualeat quam uita morituri. De quo pulchre lob dixit: Benedictio perituri in me ueniat. 149 Personarum quidem Deus acceptor non est quia nouit omnia. Nos autem omnibus quidem debemus misericordiam sed quia plerique fraude eam quaerunt et adfingunt aerumnam, ideo ubi causa manifestatur, persona cognoscitur, tempus urget, largius se debet profundere misericordia. Non enim auarus Dominus est ut plurimum quaerat: beatus quidem qui dimittit omnia et sequitur eum, sed et ille beatus est qui quod habet, ex adfectu facit. Denique duo aera uiduae illius diuitum muneribus praetulit quia totum illa quod habuit, contulit, illi autem ex abundantia partem exiguam contulerunt. Adfectus igitur diuitem collationem aut pauperem facit et pretium rebus imponit. Ceterum Dominus non uult simul effundi opes, sed dispensari; nisi forte ut Eliseus boues suos occidit et pauit pauperes ex eo quod habuit ut nulla cura teneretur domestica sed, relictis omnibus, in disciplinam se propheticam daret.

49/50 lob 29, 13. II 51 cfr Act. 10, 34. II 55/56 cfr Matth. 19, 21. 58/60 cfr Luc. 21, 1-4. II 62/65 cfr HI Reg- 19-21.

Test.: 52/55 ATTO VERC, De press- eccl., III, 92A: debemus ... misericordia. II 60/61 S. THOMAS, Sam. theol., II II, 117, 1, 3: affectus ... imponit. II 61/72 DEVSDEDIT, CLIII: Ceterum ... facias; II 61/65 GRATIANVS, D. 86, 15: Dominus non ... daret; II 61/64 S. THOMAS, Sum. theol., II II, 186, 3, 6: Dominus non ... do mestica; II 61/62 Ibid., II II, 32, 10, 2: Non debent simul (sic) ... dispensari; II 61/64 Ibid., II II, 117, 1, 3: non uult ... domestica; II 61/76 Polycarpus, fol. 138: Dominus non ... mercede;

43 si om. M'

II

50 in me: super me 0

II

ueniat: ueniet V ueniebat 0J

53 adf1ngunt: adfligunt CO~' II 55 misericordia: -diam V II 57 et om. PV facit: habet E' II minuta ante aera M II 60 collationem: -tione CO 6 1 dominus: deus E II 63/64 teneretur: terreretur M

DE OFFICIIS, LIBER I, XXX

70

75

80

85

55

150 Est etiam illa probanda liberalitas ut proximos seminis tui non despicias si egere cognoscas. Melius est enim ut ipse subuenias tuis quibus pudor est ab aliis sumptum deposcere aut alicui postulare subsidium necessitati, non tamen ut illi ditiores eo fieri uelint quod tu potes conferre inopibus; causa enim praestat, non gratia. Neque enim propterea te Domino dicasti ut tuos diuites facias sed ut uitam tibi perpetuam fructu boni operis acquiras et pretio miserationis peccata redimas tua. Putant se parum poscere: pretium tuum quaerunt, uitae fructum adimere contendunt! Et accusat quod eum diuitem non feceris, cum te ille uelit aeternae uitae fraudare mercede. 151 Consilium prompsimus, auctoritatem petamus. Primum neminem debet pudere si ex diuite pauper fiat dum largitur pauperi, quia Christus pauper factus est cum diues esset ut omnes sua inopia ditaret. Dedit regulam quam sequamur ut bona ratio sit exinaniti patrimonii, si quis pauperum famem repulit, inopiam subleuauit. Vnde et consilium in hoc do, apostolus dicit : hoc enim uobis utile est ut Christum imitemini. Consilium bonis datur, correptio errantes coercet. Denique quasi bonis dicit quia non tantum facere sed et uelle coepistis ab anno praeterito. Perfectorum utrumque est, non pars. Itaque docet et liberalitatem sine beneuolentia et beneuolen

66/67 cfr Is. 58, 7. II 71/73 cfr Dan. 4, 24. II 79/80 II Cor. 8, 9 (Sabatier). II 82 II Cor. 8, 10 (Sabatier). II 84/85 II Cor. 8, 10.

66/67 cfr ClC, Off., I, 58.

Test.: 66/76 GRATIANVS, D. 86, 16: Est etiam ... mercede; II 66/70 Prol. patr., 51v: Est etiam ... in opibus (sic); II 66/68 S. THOMAS, Sum. theol., II II, 32, 9, 3: Est ilIa (sic) ... deposcere; II 66/67 Ibid., II, n, 117, I, 3: Est illa (sic) ... cognoscas; II 66/67. 69/70 Ibid., II, II, 185, 7, 3: Haec est approbanda (sic) ... cognoscas; non tamen ... inopibus; II 66/76 FLORVS, Sententiae, 34va, 39-34 vb, 5: probanda ... mercede; II 69/70 S. THOMAS, Sum. theol., II II, 32, 10, 1: ut ditiores (sic) ... uelint. II 77/83 FLORVS, Sententiae, 22b, 43-22va, 4: neminem ... imite mini. II 84/134 Ibid., 22va, j-22vb, n: qui (sic) non tantum ... deest.

67 est om. V II 69 necessitati: -tatis C II 70 uelint: uellent V II 72 perpetuam: aeternam CO II 74/75 contendunt et accusat P VM, E W, 0 Zell: c. et -sant A et om. B c. et putant iuste facere et a. C et se iuste facere putant et a. Er. ' II 76 mercede: -dem C II 77 prompsimus PV, E: promisimus M, C0' praemisimus 0J II petamus: quaeramus OJ II igitur post primum E II 78 diuite: diuinitate C O II 82 do om. C

II

79 sua om. M

II

80/8 1 exinaniti patri //// deficit

56

DE OFFICIIS, LIBER I, XXX

tiam sine liberalitate non esse perfectam. Vnde ad perfectum hortatur, dicens: Nunc ergo et facere consummate ut quemadmodum prompta est in uobis uoluntas faciendi ita sit et perficiendi ex eo 90 quod habetis. Si enim uoluntas proposita est, secundum id quod habet acceptum est, non secundum quod non habet. Non enim ut aliis refectio sit, uobis autem angustia; sed ex aequalitate in hoc tempore uestra abundantia ad illorum inopiam ut et illorum abundantia sit ad uestram inopiam, ut fiat aequalitas sicut scriptum est: Qui mul95 tum, non abundauit et qui modicum, non minorauit.

152 Aduertimus quemadmodum et beneuolentiam et liberalitatem et modum comprehendit et fructum atque personas. Ideo modum, quia imperfectis dabat consilium: non enim patiuntur angustias nisi imperfecti. Sed et si quis Ecclesiam nolens grauare in 1oo sacerdotio aliquo constitutus aut ministerio, non totum quod ha bet, conferat sed operetur cum honestate quantum officio sat est, non mihi imperfectus uidetur. Et puto quod hic angustiam non animi sed rei familiaris dixerit. 153 De personis autem puto dictum: Vt uestra abundantia sit 105 ad illorum inopiam et illorum abundantia ad uestram inopiam, id

est ut populi abundantia sit bonae operationis ad illorum subleuandam alendi inopiam et illorum abundantia spiritalis adiuuet in plebe inopiam meriti spiritalis et conferat ei gratiam. 154 Vnde exemplum optimum posuit: Qui multum, non abunno dauit et qui modicum, non minuit. Bene hortatur ad officium misericordiae omnes homines istud exemplum quoniam et qui plurimum auri possidet non abundat quia nihil est quidquid in saeculo est; et qui exiguum habet non minuit quia nihil est quod amittit. Res sine dispendio est quae tota dispendium est.

88/95 II Cor. 8, 1 1-15; Ex. 16, 18. Cor. 8, 15; Ex. 16, 18.

II

104/105 II Cor. 8, 14.

II

109/110 II

Test.: 99/102 Prol. patr., 52: Si ... uidetur.

87 perfectum: -tam N II 88 91 acceptum: -tam N II 93 ut illorum inopiam om. C II 94 ut 96 beneuolentiam et liberalitatem:

et om. V II 90 proposita: prompta CN ante uestra CN II sit ante ad E, CN del. VJ II fiat: fit V II 95 non om. E' -tia et -litas PJ II 97 et fructum: ut f. M

II II II II

99 nisi: ni M II ecclesiam nolens: n. e. CN' uolens e. N' II 101 sat: satis E II 102 et: ut V II 105 et — inopiam om. C II 107 alendi: do N II 108 meriti: -tis V, CN II spiritalis: -libus PJ, N II est ante et V II 1n omnes homines om. N'

DE OFFICIIS, LIBER I, XXX 115

12o

125

130

135

57

155 Est etiam sic intellectus bonus: Qui plurimum habet etsi non donat, non abundat quia quantumuis acquirat, eget semper qui plus concupiscit; et qui exiguum habet, non minuit quia non multum est quod pauperem pascit. Similiter ergo et ille pauper qui confert spiritalia pro pecuniariis etsi plurimum habeat gratiae, non abundat: non enim onerat gratia sed alleuat mentem. 156 Sed etiam sic potest intellegi: Non abundas, o homo. Quan tum est enim quod accepisti, etsi tibi multum est? lohannes quo nemo maior est inter natos mulierum, inferior tamen erat eo qui minor est in regno caelorum. 157 Potest et sic: Non abundat Dei gratia corporaliter quia spiritalis est. Quis eius potest aut magnitudinem aut latitudinem comprehendere, quam non uidet? Fides si fuerit sicut granum sinapis, montes transferre potest, et non tibi datur ultra granum sinapis. Si abundet in te gratia, non est uerendum ne mens tua tanto munere incipiat extolli, quia multi sunt qui ab altitudine cordis sui grauius corruerunt quam si nullam habuissent Domini gratiam ? Et qui parum habet non minuit quia non est corporeum ut diuidatur; et quod parum uidetur habenti, plurimum est cui nihil deest. 158 Consideranda etiam in largiendo aetas atque debilitas — nonnumquam etiam uerecundia quae ingenuos prodit natales — ut senibus plus largiaris qui sibi labore iam non queunt uictum quaerere. Similiter et debilitas corporis, et haec iuuanda promptius; tum si quis ex diuitiis cecidit in egestatem et maxime si non uitio

122/124 cn~ Matth. n, n; Luc. 7, 28. 127/128 cfr Matth. 17, 20.

II

126/127 cfr Eph.

Test.: 135/141 DEVSDEDIT, CLIII; Polycarpus, fol. 138; GRATIANVS, D. 86, 17; Prol. patr., 52: Consideranda ... amisit; II 135/136 S. THOMAS, Sum. theol., II II, 32, 10, 3: Consideranda ... natales. II 136 Ibid., II II, 187, 5, 4: uerecundia ... natales. II 139/140 Ibid., II II, 32, 10, 3: aut si (sic) ... suo.

116 donat: dat N II 117 qui: quia E, C II concupiscit: -scat E' II non post quia om. C II 119 habeat: habet N II 120 gratia: grauia £ II 121 istud post sed add. EJ II abundas: -dans N II 122 tamen ante quo add. EJ II 123 tamen del. £J II 125 intellegi post sic V add. EJ II dei om. M' II 129 non del. EJ II 131 domini PVM: dei E, CN II 133 habenti: habet N II 136 uerecundia quae: -diam eius quem VJ II ingenuos ... natales: -nuus ... -lis P'V II 138 Consideranda est post similiter add. EJ II 139 tum PVM: tunc E, CN

II

egestatem: -tate M, C

58

DE OFFICIIS, LIBER I, XXX-XXXI

140 suo sed aut latrociniis aut proscriptione aut calumniis, quae habebat amisit. 159 Sed forte dicat aliquis: Caecus uno loco sedet et praeteritur ... et iuuenis ualidus frequenter accipit. Et uerum est, quia obrepit per importunitatem. Non est illud iudicii sed taedii. Nam et Domi145 nus ait in Euangelio de eo qui iam clauserat ostium suum, si quis ostium eius procacius pulset, quia surgit et dat illi propter impor tunitatem. XXXI 160 Pulchrum quoque est propensiorem eius haberi rationem qui tibi aut beneficium aliquod aut munus contulit, si ipse in necessitatem incidit. Quid enim tam contra officium quam non reddere quod acceperis? Nec mensuram parem sed uberiorem red5 dendum arbitror, et usum pensare beneficii ut tu subuenias quanto eius aerumnam repellas. Etenim superiorem non esse in referendo quam in conferendo beneficio, hoc est minorem esse quoniam qui prior contulit, tempore superior est, humanitate prior. 161 Vnde imitanda nobis est in hoc quoque natura terrarum, 10 quae susceptum semen multiplicatiore solet numero reddere quam acceperit. Ideo tibi scriptum: Sicut agricultura est homo insipiens et tamquam uinea homo egens sensu; si reliqueris eum, desolabitur. Sicut agricultura ergo etiam sapiens, ut tamquam fenerata sibi maiore mensura semina suscepta restituat. Terra ergo aut sponta-

144/147 cfr Luc. n, 5-8 (Jiilicher). XXXI, 11/12 Prou. 24, 30-31.

XXXI, 1/8 cfr ClC, Off., I, 47-48. II 9/19 cfr ibid., I, 48.

Test.: XXXI, 1/8 DEVSDEDIT, CLIV: Pulchrum ... prior.

142 aliquis: qui P' 144 non — taedii om. M

II

in ante uno add. EJ II

145 qui: quia M

II

II

143 accipit et: -piet E

II

146 surgit: -get M

XXXI, 3 siom.PV II 3 necessitatem: -tate N II 4 mensuram PV M: -ra VJA, EW, CNB edd. II parem P: pari VMA, EW, CNB edd. II uberiorem PV M, CNB: -riore VJ A, EW II 5 ut tu P VJ M: et tu V ut et tu E, C et ut tu N II quanto P V M: -tum £, CN non legitur VJ II 6 referendo: -fer- N II 7 quam in conferendo om. P V II 8 prior: priore P ' II superior est: -riore £' II humanitate: -tate et £J -tatem C II 13 Mom. EJ non legitur E' II 14 restituat: -tuit E' -tuet £J

DE OFFICIIS, LIBER I, XXXI

59

15 neos fructus germinat aut creditos uberiore cumulo refundit ac reddit. Vtrumque debes quodam hereditario usu parentis ne relinquaris sicut infecundus ager. Esto tamen ut aliquis excusare possit quod non dederit, quomodo excusare potest quod non reddiderit? Non dare cuiquam uix licet, non reddere uero non licet. 20 162 Ideo pulchre Salomon ait: Si sederis cenare ad mensam potentis, sapienter intellege ea quae apponuntur tibi et mitte manum tuam sciens quod oportet talia praeparare. Si autem insatiabilis es, noli concupiscere escas eius: haec enim obtinent uitam falsam. Quas nos imitari cupientes sententias, scripsimus. Conferre gratiam bo25 num est, at qui referre nescit, durissimus. Humanitatis exemplum ipsa terra suggerit: spontaneos fructus ministrat quos non seueris, multiplicatum quoque reddit quod acceperit. Negare tibi pecuniam numeratam non licet, quomodo licet acceptam non referre gratiam? In Prouerbiis quoque habes quod ita plurimum redhibi30 tio ista gratiae apud Dominum consueuit ualere ut etiam in die ruinae inueniat gratiam quando possunt praeponderare peccata. Et quid aliis utar exemplis cum Dominus ipse remunerationem uberiorem sanctorum mentis in Euangelio polliceatur atque hortetur ut operemur bonum opus, dicens: Dimittite et dimittemini, date et 35 dabitur uobis: mensuram bonam, commotam, supereffluentem dabunt in sinum uestrum? 163 Itaque et illud conuiuium Salomonis non de cibis sed de operibus est bonis. Quo enim melius epulantur animi quam bonis factis? Aut quid aliud tam facile potest iustorum explere mentes 40 quam boni operis conscientia? Qui autem iucundior cibus quam facere uoluntatem Dei? Quem cibum sibi solum Dominus abundare memorabat, sicut scriptum est in Euangelio: Meus cibus est ut faciam uoluntatem Patris mei qui in caelo est.

38.

20/23 Prou. 23, 1-3. II 29/31 cfr Eccli. 3, 30-31. II 42/43 cfr loh. 4, ^4 et Matth. 7, 21. 15 germinat: -net PJ II

17 possit: potest M II

II

34/36 Luc. 6, 37-

18 quomodo — non om. M,

N' II reddiderit: redderit V om. N' II 20 ait om. C II 22 talia PMA, E W: te t. V, CNB II 23 haec: hae EJ II falsam: fallacem CN II quas: quasi C II 25 at qui: atque V aut qui E II durissimus: -mum PJ, £ II 26 ministrat: -rans PJ II //// quos ... rursus incipit 0 II 27 reddit: -det £ II 28 quomodo licet om. C II 29 quod: quo P'V II 30 dominum P V M: deum £, CO II 31 quando: quomodo M II 33/34 meritis — ut om. V II 33 hortetur: exh- £ II 34 promittat si ante operemur add. VJ II dimittemini: dimittetur uobis £,C II 35 com motam: -modam C II et ante supereffluentem 0 II 38 epulantur: -labantur V II 40 qui: quid M II 41 facere om. M II sibi post solum transt. E II 42 me morabat: -rauit CO II 43 in caelo post est transt. E II caelo: caelis CO

60

DE OFFICIIS, LIBER I, XXXI-XXXII

164 Hoc cibo delectemur de quo ait propheta: Delectare in Do45 mino. Hoc cibo delectantur qui superiores delectationes mirabili ingenio comprehenderunt, qui possunt scire qualis sit munda illa et intelligibilis mentis delectatio. Edamus ergo panes Sapientiae et saturemur in uerbo Dei quia non in solo pane sed in omni uerbo Dei uita est hominis facti ad imaginem Dei. De poculo uero satis 50 expresse dicit sanctus lob: Sicut terra exspectans pluuiam sic et isti sermones meos. XXXII 165 Pulchrum est ergo ut diuinarum Scripturarum humescamus adloquio et quasi ros sic in nos Dei uerba descendant. Cum igitur sederis ad illam mensam potentis, intellege quis iste sit potens; et in paradiso delectationis positus atque in conuiuio 5 Sapientiae locatus considera quae apponuntur tibi: Scriptura diuina conuiuium sapientiae est, singuli libri singula sunt fercula. Intellege prius quae habeant ferculorum dapes, et tunc mitte manum ut ea quae legis uel quae accipis a Domino Deo tuo operibus exsequaris et collatam in te gratiam officiis repraesentes, ut Petrus 10 et Paulus qui euangelizando uicem quamdam largitori muneris reddiderunt ut possint singuli dicere: Gratia autem Dei sum quod sum, et gratia eius egena in me non fuit sed abundantius illis om nibus laboraui. 166 Alius ergo fructum accepti beneficii ut aurum auro, argen15 tum argento rependit, alius laborem, alius — haud scio an etiam locupletius — solum restituit adfectum. Quid enim si reddendi

44/45 Ps. 36 (37), 4. II 47 cfr Prou. 9, 5. I, 26-27. II 5O/51 lot> 29, 23.

II

48/49 cfr Deut. 8, 3 et Gen.

XXXII, 1/3 cfr Deut. 32, 3 et Ps. 71 (72), 6. 11/13 I Cor. 15, 10.

II

3/6 cfr Prou. 23, 1; 9, 1-6.

II

XXXII, 15/20 cfr ClC., Off., II, 69.

44 delectemur:

-ctamur CO

II

45 delectantur PJ V~',

P'VM II delectationes: -tionis C II 48 quia: qui 0' C II 50 dicit: dixit V II pluuiam: -uias 0

II

E,

CO:

-ctatur

in solo: solum in

XXXII, 1/2 humescamus P' VM, E', 0: misceamus £' uescamur C umestemur PJ II 2 adloquio: eloquio £ II 5 locatus: collocatus £ II 7 prius quae: p. quid CO II 9 off1ciis PJMA, COB edd.: -c1i P' V, EW II n possint Zell: possent 0 Maur. II id ante quod add. 0J II 14 accepti: accepit C accipit 0 II 15 rependit: -dat 0

II

16 restituit: -tuat 0

II

reddendi: referendi £

DE OFFICIIS, LIBER I, XXXII

20

25

30

35

61

nulla facultas suppetit? In beneficio referendo plus animus quam census operatur magisque praeponderat beneuolentia quam possibilitas referendi muneris. Gratia enim in eo ipso quod habetur, refertur. Magna igitur beneuolentia quae etiamsi nihil conferat, plus exhibet et cum in patrimonio nihil habeat, largitur pluribus; idque facit sine ullo sui dispendio, et lucro omnium. Et ideo praestat beneuolentia supra ipsam liberalitatem: ditior haec moribus quam illa muneribus; plures enim sunt qui indigent beneficio quam qui abundant. 167 Est autem beneuolentia, et coniuncta liberalitati — a qua ipsa liberalitas proficiscitur cum largitatis adfectum sequitur largiendi usus — et separata atque discreta. Vbi enim deest liberali tas, beneuolentia manet, communis quaedam parens omnium, quae amicitiam connectit et copulat: in consiliis fidelis, in prosperis laeta, in tristibus maesta; ut unusquisque beneuolentiae se magis quam sapientis credat consilio ut Dauid cum esset prudentior, lonathae tamen iunioris consiliis acquiescebat. Tolle ex usu hominum beneuolentiam, tamquam solem e mundo tuleris ita erit quia sine ea usus hominum esse non potest ut peregrinanti monstrare uiam, reuocare errantem, deferre hospitium — non igitur mediocris uirtus de qua sibi plaudebat lob dicens: Foris autem non habitabat hospes, ianua mea omni uenienti patebat — aquam de aqua profluenti dare, lumen de lumine accendere. Beneuolentia itaque in his

32/33 cfr I Reg. 19, 1-21, 1.

II

37/38 lob 31-32.

26/42 cfr ClC, Off., I, 51-52.

XXXII, 33/34 cfr ClC., Laelius, 47.

XXXII, 35/36 cfr ENNIVS, Scenica, 181 (A. ERNOUT, Recueil de textes latins archaiques, Paris, Klincksiek, 1947, p. 192). II 39; 40/42 cfr ENNIVS, Scenica, 182183 (Ibid.).

17 referendo: rendo V reddendo £ II 21 in post cum om. M II et ante lar gitur 0 II 26 autem: enim £ II et: etiam V om. E II liberalitati P?V?AJ, EW, COJB edd.: -tate MA', 0' II 27 adfectum VJA, £ W, OB edd.: -tus V, -tu PM, C II non ante sequitur add. EJ II 28 et: est VJ, E II atque: estque V~ II 29 quaedam: quae 0 II 29/30 omnium quae: omniumque M II 31 ut: et V II beneuolent1ae PVMA: -tis EW, COB II se: sibi OJ II 36 hos pitium: -tis C

62

DE OFFICIIS, LIBER I, XXXII-XXXIII

40 est omnibus tamquam fons aquae reficiens sitientem, tamquam lumen quod etiam in aliis luceat nec illis desit qui de suo lumine aliis lumen accenderint. 168 Est etiam illa beneuolentiae liberalitas ut si quod habes debitoris chirographum, scindens restituas nihil a debitore consecu45 tus debiti. Quod exemplo sui facere nos debere lob sanctus admonet: Nam qui habet, non mutuatur; qui non habet, non liberat syngrapham. Quid igitur etiam si ipse non exigas, auaris heredibus seruas, quam potes cum beneuolentiae tuae laude sine damno pecuniae repraesentare ? 50 169 Atque ut plenius discutiamus beneuolentiam : a domesticis primum profecta personis id est a filiis, parentibus, fratribus, per coniunctionum gradus in ciuitatum peruenit ambitum, et de paradiso egressa mundum repleuit. Denique cum in uiro et femina beneuolentem Deus posuisset adfectum, dixit: Erunt ambo in una 55 came et in uno spiritu. Vnde se Eua serpenti credidit quoniam quae beneuolentiam acceperat, esse maleuolentiam non opinabatur. XXXIII 170 Augetur beneuolentia coetu Ecclesiae, fidei consortio, initiandi societate, percipiendae gratiae necessitudine, mysteriorum communione. Haec enim etiam appellationes necessitudinum: reuerentiam filiorum, auctoritatem et pietatem pat5 rum, germanitatem fratrum, sibi uindicant. Multum igitur ad cumulandam spectat beneuolentiam necessitudo gratiae.

45/46 cfr lob 31, 35-36 (Septuaginta).

II

54/55 Gen. 2, 24.

50/53 cfr DC, Off., I, 53-54-

40 et post reficiens V

II

sitientem: -te M

II

41 quod VJAJ, EW, OB:

quzePVMA',C II illis P VM: illi E, CO II 42 aliis: alii £ II accenderint PVM: -derit E, CO II 45 facere nos E, CO: f. n. facere PV n. facere VJ M II 47 etiam om. C II auaris: a maleuolis £' C II 48 seruas: reseruas E II potes: 50 beneuolentiam PVMA, W Zell: -tia E, CO II 54/55 una carne: c. u. CO II 55 M II esse post maleuolentiam transt. E

auarus maleuolis EJ maleuolis auaris potest 0 II laude: laudem C II COB Ger. II 53 repleuit: impleuit se om. 0 II 56 beneuolentiam: -tia

2 percipiendae: praec- V

II

3 haec: hae E II appellationes: -nis V, C -ne VJ II 4 auctoritatem: -tate M 5 uindicant: -cat VJ II 5/6 cumulandam PVMJ, E: -dum M', CO

XXXIII, 1 augetur: auge 0' auget 0J

II II

6 beneuolentiam: -tia M

II

DE OFFICIIS, LIBER I, XXXIII-XXXIV

10

15

20

25

63

171 Adiuuant etiam parium studia uirtutum siquidem beneuolentia etiam morum facit similitudinem. Denique lonatha filius regis imitabatur sancti Dauid mansuetudinem propter quod diligebat eum. Vnde et illud: Cum sancto sanctus eris non solum ad conuersationem sed etiam ad beneuolentiam deriuandum uidetur. Nam utique et filii Noe simul habitabant et non erat in his morum concordia. Habitabant etiam in domo patria Esau et lacob sed discrepabant. Non erat enim beneuolentia inter eos quae sibi praeferret alterum sed magis contentio quae praeriperet benedictionem. Nam cum alter praedurus, alter mansuetus esset, inter dispares mores et studia compugnantia, beneuolentia esse non poterat. Adde quia sanctus lacob paternae degenerem domus uirtuti praeferre non poterat. 172 Nihil autem tam consociabile quam cum aequitate iustitia quae uelut compar et socia beneuolentiae facit ut eos quos pares nobis credimus, diligamus. Habet autem in se beneuolentia fortitudinem; nam cum amicitia ex beneuolentiae fonte procedat, non dubitat pro amico grauia uitae sustinere pericula: Et si mala, inquit, mihi euenerint per illum, sustineo. XXXIV 173 Beneuolentia etiam gladium iracundiae extorquere consueuit. Beneuolentia facit ut amici uulnera utilia quam uoluntaria inimici oscula sint. Beneuolentia facit ut unus fiat ex pluri-

XXXIII, 8/10 cfr I Reg. 19, 1-7. II 10 Ps. 17 (18), 26. II 12/13 cfr Gen. 9, 18-23. II I3/I4 cfr Gen. 25, 19 sq. II 24/25 Eccli. 22, 26(31). XXXIV, 2/3 Prou. 27, 6.

XXXIII, 7/8 cfr ClC, Off., I, 55-56.

II

20/22 cfr ibid., I, 56.

XXXIV, 3/4 Ibid., I, 56.

7 parium: parum M II uirtutum om. M II 10 eum om. M II 13 habi tabant etiam: -tant e. 0' II patria PV, E: patris M, CO II 15 alterum: alterutrum £ II 16 inter: in V II 18 iacob: iob M, E II 21 et socia: socia £' sociaque £' II beneuolentiae: -tia £ II pares VJA', EW, COB: patres PV MAJ II 22/23 etiam ante fortitudinem £, CO II 23 ex: et V II fonte: forte C II 24/25 inquit mihi: m. i. £ II 25 per: pro PJ XXXIV, 2 etiam ante facit C utilia £J

II

utilia P V M, £', C0': -Mora VJ , 0J magis

64

DE OFFICIIS, LIBER I, XXXIV-XXXV

bus quoniam si plures amici sint, unus fiunt in quibus spiritus 5 unus et una sententia est. Simul aduertimus etiam correptiones in amicitia gratas esse quae aculeos habent, dolores non habent. Compungimur enim censoriis sermonibus sed beneuolentiae delectamur sedulitate. 174 Ad summam, non omnibus eadem semper officia debentur 10 nec personarum semper sed plerumque causarum et temporum praelationes sunt ut uicinum quis interdum magis quam fratrem adiuuerit. Quoniam et Salomon dicit: Melius est uicinus in proximo quam frater longe habitans. Et ideo plerumque amici se beneuo lentiae quisque committit, quam fratris necessitudini. Tantum ua15 let beneuolentia ut plerumque pignora uincat naturae. XXXV 175 Satis copiose iustitiae loco honesti naturam et uim tractauimus. Nunc de fortitudine tractemus quae uelut excelsior ceteris diuiditur in res bellicas et domesticas. Sed bellicarum rerum studium a nostro officio iam alienum uidetur quia animi ma5 gis quam corporis officio intendimus nec ad arma iam spectat usus noster sed ad pads negotia. Maiores autem nostri ut lesus Naue, lerobaal, Samson, Dauid summam rebus quoque bellicis retulere gloriam.

12/13 Prou. 27, 10.

5/6 cfr ClC, Off., I, 58.

II 9/14 cfr ibid., I, 59.

XXXV, 1/2 cfr ibid., I, 18.

II

2/6 cfr ibid., I, 61; 74; 79; II, 46.

Test.: XXXV, 2/3 S. THOMAS, Sum. theol., II II, 123, 12, 5: Nunc ... domesticas; II 3 Ibid., II II, 123, 5, 2: diuiditur ... domesticas. II 3/5 ATTO VERC., De press- eccl., I, 61B: Bellicarum ... usus. II 3/6 WIDO EP. FERRAR., De scism. Hild., II (M.G.H., Lib. de lite, I, p. 555): Bellicarum ... negotia. II 6/8 FLORVS, Sententiae, 4Ova, 1-2: Maiores ... gloriam.

4 amici sint: sunt amici E II unus: unum E, C II spiritus unus PVM: u. s. E,CO II 6 amicitia: -tias PJ M \\ gratas: gratias M gratus C II dolores: -rem CO II 7 beneuolentiae: -tia £J, 0 II 8 sedulitate PVJ M: sed utilitate V, E, 0 Militate C II 12 adiuuerit: -ris C Am. II est om. CO XXXV, 7 ierobaal: -boam PV

II

melius PMA Zell: melior V, E W, COB

DE OFFICIIS, LIBER I, XXXV

65

176 Est itaque fortitudo uelut excelsior ceteris sed numquam 10 incomitata uirtus; non enim ipsam committit sibi, alioquin fortitudo siue iustitia iniquitatis materia est. Quo enim ualidior est, eo promptior ut inferiorem opprimat, cum in ipsis rebus bellicis iusta bella an iniusta sint spectandum putetur. 177 Numquam Dauid nisi lacessitus bellum intulit. Itaque pru15 dentiam fortitudinis comitem habuit in proelio. Nam et aduersus Goliam immanem mole corporis uirum singulari certamine dimicaturus, arma quibus oneraretur, respuit; uirtus enim suis lacertis magis quam alienis integumentis nititur. Deinde eminus quo grauius feriret ictu lapidis hostem interemit. Postea numquam nisi 20 consulto Domino bellum adorsus. Ideo in omnibus uictor proeliis, usque ad summam senectutem manu promptus, bello aduersus Titanas suscepto, ferocibus bellator miscebatur agminibus, gloriae cupidus, incuriosus salutis. 178 Sed non haec sola praeclara fortitudo est, sed etiam illorum 25 gloriosam fortitudinem accipimus qui per fidem magnitudine animi obstruxerunt leonum ora, exstinxerunt uirtutem ignis, effuge-

XXXV, 15/19 cfr I Reg. 17, 1-54. II 19/20 cfr II Reg. 5, 19. II Reg. 21, 15-17. II 26/27 Hebr. u, 33-34.

9/n cfrClC, Off., I, 62.

II

II

20/23

11/13 cfr ibid., I, 34-38.

XXXV, 12/13 cfr ClC, De re pub., IIl, 37 (ed. E. BREGUET, CUF).

XXXV, 16 cfr VERG., Am., IX, 542 (cfr III, 656; V, 118; 223; VI, 232; IX, 516).

Test.: 9 S. THOMAS, Sum. theol., II II, 123, 12, 1: Est ... caeteris excelsior (sic). II 10/11 ATTO VERC, Depress- ecd., I, 61B: Fortitudo enim sine (sic) ... ma teria est. II 10/12 S. THOMAS, Sum. theol., II II, 123, 12, 5: fortitudo sine ... op primat. II 19/20 ATTO VERC., De press- ecd., I, 61B: numquam nisi consulto ... adorsus. II 24/XXXVI, 2 FLORVS, Sententiae, 40 va, 2-13: Sed non ... animi.

10 committit: -mittat C comitatam 0 II 11 iniquitatis: -quitas M II ualidior est: ualidiorem M II 12 est ante ut E II 16 immanem: -mani 0 II mole: molem P' , C II singulari certamine: -re -men E II 17 oneraretur: oneraturAl' II 1 8 integumentis: teg- 0 II nititur: innititur £ II 20 adorsus: -su ms EJ II 21 aduersus PVM: -sum E, CO II 22 titanas: -nos E II 23 in curiosus: ingloriosus E II 25 fortitudinem: -ne M II 26/27 effugerunt P' V M, E', CO: -garunt PJ VJ, EJ

accipimus: accep- C

II

66

DE OFFICIIS, LIBER I, XXXV-XXXVI

runt aciem gladii, eualuerunt de infirmitate fortes, qui non comitatu et legionibus subiecti communem cum multis uictoriam, sed nuda uirtute animi singularem de perfidis retulerunt triumphum. 30 Quam insuperabilis Daniel qui circa latera sua rudentes non expauit leones! Fremebant bestiae et ille epulabatur. XXXVI 179 Non igitur in uiribus corporis et lacertis tantummodo fortitudinis gloria est sed magis in uirtute animi, neque in inferenda sed depellenda iniuria lex uirtutis est. Qui enim non repellit a socio iniuriam si potest, tam est in uitio quam ille qui 5 facit. Vnde sanctus Moyses hinc prius orsus est temptamenta bellicae fortitudinis. Nam cum uidisset Hebraeum ab Aegyptio iniu riam accipientem, defendit ita ut Aegyptium sterneret atque in arena absconderet. Salomon quoque ait: Eripe eum qui ducitur ad mortem. 10 180 Vnde igitur hoc uel Tullius uel etiam Panaetius aut ipse Aristoteles transtulerint, apertum est satis quamque etiam his duobus antiquior dixerit lob: Saluum fect pauperem de manu potentis et pupillum cut adiutor non erat, adiuui. Benedictio perituri in me ueniat. Nonne hic fortissimus qui tam fortiter pertulit impetus 15 diaboli et uicit eum uirtute mentis suae? Neque uero de eius dubitandum fortitudine, cui dicit Dominus: Accinge sicut uir lumbos tuos . . . suscipe altitudinem et uirtutem . . . omnem autem iniuriosum

30/31 cfr Dan. 14, 23-42.

13.

XXXVI, 6/8 cfr Ex. 2, 11-12. II II 16/18 lob 40, 7; 10 et 12.

XXXVI, 1/2 cfr ClC, Off., I, 79.

8/9 Prou. 24, n.

II

II

12/14 Iob 29, 12-

3/5 cfr ibid., I, 23.

Test.: XXXVI, 2/9 GRATIANVS, C. 23, 3, 7: in inferenda ... mortem. II 3/9 DEVSDEDIT, CLV: Qui enim ... mortem. II 3/5 S. THOMAS, Sum. theol., II II, 60, 6, 4: qui non (sic) ... facit.

27 eualuerunt: conu- VJ II exstiterunt post fortes add. EJ II 28 subiecti P VM A: succincti EW, COB II 30 rudentes PV M, £': rugientes VJ, EJ, CO XXXVI, 3 in ante depellenda CO 0 II 5 temptamenta: test- C II 10 n quamque PVM: quamquam E, CO V II 14 ueniat: ueniebat 0~' II 16

II 3/4 repellit: -lat C' II 4 tam: tanto unde: uide C II uel etiam: aut e. 0 II II 13 adiutor transt. post erat V~ , CO om. fortitudine: -nem P' M

DE OFFICIIS, LIBER I, XXXVI

20

25

30

35

40

67

humiliato. Apostolus quoque ait : Habetis fortissimam consolationem. Est ergo fortis qui se in dolore aliquo consolatur. 181 Et reuera iure ea fortitudo uocatur quando unusquisque se ipsum uincit, iram continet, nullis illecebris emollitur atque inflectitur, non aduersis perturbatur, non extollitur secundis et quasi uento quodam, uariarum rerum circumfertur mutatione. Quid autem excelsius et magnificentius quam exercere mentem, adficere carnem, in seruitutem redigere ut oboediat imperio, consiliis obtemperet ut in adeundis laboribus impigre exsequatur propositum animi ac uoluntatem? 182 Haec igitur prima uis fortitudinis quoniam in duobus generibus fortitudo spectatur animi: primo, ut externa corporis pro minimis habeat et quasi superflua despicienda magis quam expetenda ducat; secundo, ut ea quae summa sunt omnesque res in quibus honestas et illud TrpeTrov cernitur, praeclara animi intentione usque ad effectum persequatur. Quid enim tam praeclarum quam ut ita animum informes tuum ut neque diuitias nec uoluptates neque honores in maximis constituas, neque in his studium omne conteras? Quod cum ita adfectus animo fueris, necesse est ut illud honestum ac decorum praeponendum putes illique mentem ita intendas tuam ut quidquid acciderit quo frangi animi solent, aut patrimonii amissio aut honoris imminutio aut obtrectatio infidelium, quasi superior non sentias; deinde ut te salutis ipsius pericula pro iustitia suscepta non moueant.

18/19 Hebr. 6, 18.

20/24 cfrClC, Off., I,66.

II

28/38 dribitl., I, 66.

II

32 cir ibid., I, 93 sq.

Test.: 20/22 S. THOMAS, Sum. theol., I II, 61, 4, 2: lure ... inflectitur. 23/43 FLORVS, Sententiae, 16b, 38-16va, 13: Quid autem ... coronatur.

19 consolatur: consul- C II 21 nullis: nullus C II 22 non ante quasi add. E' II 25 et post carnem 0 II 29 spectatur E W Ger.: exspectatur COB flectatur PM flectitur V~ A Zell om. V II primo: -ma V II 30/31 expetenda: exspectanda M, 0' II 31 secundo: -da V, CO II ea quae: eaque V II 32 decorum post illud add. V~, EJ' II praepon P, E~, C: -poni V, E' -ponendum M -potens 0 II 34 tuum transt. post animum £ II diuitias P~ V", E, CO II nec PVMA, EW: neque COB II 37 honestum ac decorum: d. ac h. 0 II illique: illic C II 38 quo: quod C II animi: homines CO II 41 moueant: mouent M

68

45

50

55

60

DE OFFICIIS, LIBER I, XXXVI

183 Haec uera fortitudo est quam habet Christi athleta qui nisi legitime certauerit non coronatur. An mediocre tibi uidetur praeceptum fortitudinis: Tribulatio patientiam operatur, patientia probationem, probatio autem spem? Vide quot certamina, et una co rona. Quod praeceptum non dat nisi qui est confortatus in Christo lesu, cuius caro requiem non habebat. Adflictio undique: forts pugnae, intus timores. Et quamuis in periculis, in laboribus plurimis, in carceribus, in mortibus positus, animo tamen non frangebatur sed proeliabatur adeo ut potentior suis fieret infirmitatibus. 184 Itaque considera quemadmodum eos qui ad officia Ecclesiae accedunt, despicientiam rerum humanarum habere debere doceat: Si ergo mortui estis cum Christo ab elementis huius mundi, quid adhuc uelut uiuentes de hoc mundo decernitis: ne tetigeritis, ne adtaminaueritis, ne gustaueritis, quae sunt omnia ad corruptelam ipso usu? Et infra: Si ergo consurrexistis cum Christo, quae sursum sunt quaerite. Et iterum: Mortificate ergo membra uestra quae sunt su per terram. Et haec quidem adhuc omnibus fidelibus, tibi autem, fili, contemptum diuitiarum, profanarum quoque et anilium fabularum suadet declinationem, nihil permittens nisi quod te exerceat ad pietatem, quia corporalis exercitatio nulli rei usui est pietas autem ad omnia utilis.

42/43 II Tim. 2, 5. II 44/45 Rom. 5, 3-4. II 45/46 cfr I Cor. 9, 24-25. II 46/47 cfr Phil. 4, 13. II 47 cfr II Cor. 12, 7. II 47/48 II Cor. 7, 5. II 48/49 cfr II Cor. n, 23 sq. II 49/50 cfr II Cor. 12, 9-10. II 53/56 Col. 2, 20-22. II 56/57 Col. 3, 1. II 57/58 Col. 3, 5. II 58/59 cfr I Tim. 6, 6-10. II 59 I Tim. I, 2; II Tim. 1, 2. II 59/60 cfr I Tim. 4, 7. II 60/62 I Tim. 4, 7-8.

51/52 cfr ClC, Off., I, 72.

Test.: 44/50 FLORVS, Sententiae, 3vb, 5-12: Tribulatio ... inf1rmitatibus. 51/XXXVII, 10 FLORVS, Sententiae, 34b, 33-34va, 23: considera ... moribus.

44 patientiam: -tia M II 44/45 autem ante probationem C II 45 autem: uero E II quot: quod P'V II 51 quemadmodum om. C II 52 despicien tiam: despiciendam E II uoluptatem ante habere add. E J II 53 elementis: alimVJ II 54/55 ne adtaminaueritis: nec a. C II 55 ne gustaueritis om. C II 55/56 ipso usu: ipsorum CO II 56 consurrexistis: cumsurrexistis V II 57 quaerite PV MA, EW, C Zell: q. non quae super terram OB Maur. II et om. COB (Cfr. adn. crit., p. 213, n. 1 1) II 57/58 iterum — terram om. OB II 60 permittens: prom- V II 61 usui £, CO: usus PVM

DE OFFICIIS, LIBER I, XXXVI-XXXVII

69

185 Exerceat ergo te pietas ad iustitiam, continentiam, mansuetudinem ut fugias iuuenilia opera, confirmatus et radicatus in gra65 tia bonum fidei subeas certamen, non te implices negotiis saecularibus quoniam Deo militas. Etenim si hi qui imperatori militant, susceptionibus litium, actu negotiorum forensium, uenditione mercium prohibentur humanis legibus, quanto magis qui fidei exercet militiam, ab omni usu negotiationis abstinere debet, agel70 luli sui contentus fructibus si habet, si non habet, stipendiorum suorum fructu? Siquidem bonus testis est qui dicat: luuenis fui et senui et non uidi iustum derelictum nec semen eius quaerens panem. Ea est enim tranquillitas animi et temperantia quae neque studio quaerendi adficitur neque egestatis metu angitur. XXXVII 186 Ea est etiam quae dicitur uacuitas animi ab angoribus ut neque in doloribus molliores simus neque in prosperis elatiores. Quod si hi qui ad capessendam rem publicam adhortantur aliquos, haec praecepta dant, quanto magis nos qui ad officium 5 Ecclesiae uocamur, talia debemus agere quae placeant Deo ut praetendat in nobis uirtus Christi, et ita simus nostro probati impera tori ut membra nostra arma iustitiae sint, arma non carnalia in quibus peccatum regnet, sed arma fortia Deo quibus peccatum destruatur. Moriatur caro nostra ut in ea omnis culpa moriatur et 10 quasi ex mortuis uiuentes nouis resurgamus operibus ac moribus.

65/66 cfr II Tim. 2, 4.

II

71/72 Ps. 36 (37), 25.

XXXVII, 5/6 cfr II Cor. 12, 9. 10 Rom. 6, 13.

II

7/9 cfr Rom. 6, 13 et II Cor. 10, 4.

73/74 cfr ClC, Off., I, 69. XXXVII, 1/2 cfr ibid., I, 73; 69. 72; 85.

II

2/5 cfr ibid., I, 90.

II

3/5 cfr ibid., I,

Test.: 66/71 Prol. patr., 52: Si is qui (sic) ... fructu suorum (sic).

66 hi PVM: is E, CO II militant PVM: -tat E, CO II 67 susceptionibus PVM: a s. E, CO II litium actu PVM, E': liti cum actu C litium et actu £J litium ac 0 II 68 prohibentur V Zell: -betur PMA, EW, COB Am. II 71 suorum transt. post fructu CO II dicat PVM: dicit E, CO II 74 angitur: tang- M XXXVII, 4 et ante haec C II probati: nostri p. M nos turbati C

4/5 off1cium ecclesiae: e. o. CO II 10 nouis: nobis 0

II

6 nostro

70

DE OFFICIIS, LIBER I, XXXVII-XXXVIII

187 Haec sunt plena honesti et decori officii stipendia fortitudinis. Sed quia in omnibus quae agimus, non solum quid honestum sed etiam quid possibile sit quaerimus ne forte adgrediamur aliquid quod non possimus exsequi, unde nos tempore perse15 cutionis de ciuitate in ciuitatem concedere, immo ut uerbo ipso utar,fugere uult Dominus ne temere aliquis dum martyrii desiderat gloriam, offerat se periculis quae fortasse caro infirmior aut remissior animus ferre ac tolerare non queat. XXXVIII 188 Nec rursus propter ignauiam cedere quis ac deserere fidem debet metu periculi. Qua gratia praeparandus est animus, exercenda mens, stabilienda ad constantiam ut nullis perturbari animus possit terroribus, nullis frangi molestiis, nullis sup5 pliciis cedere. Quae diff1cile quidem sustinentur sed quia omnia supplicia grauiorum suppliciorum uincuntur formidine, ideo si consilio firmes animum tuum nec ratione descendendum putes et proponas diuini iudicii metum, perpetui supplicii tormenta, potes animi subire tolerantiam. 10 189 Hoc igitur diligentiae est ut quis ita se comparet, illud ingenii si quis potest uigore mentis praeuidere quae futura sunt et tamquam ante oculos locare quid possit accidere et quid agere debeat, si ita acciderit, definire; interdum duo et tria simul uoluere animo quae coniciat aut singula aut coniuncta accidere posse et aut 15 singulis aut coniunctis disponere actus quos intellegat profuturos.

16 Matth. 10, 23.

12/14 cfr ClC, Off., I, 73.

XXXVIII, 1/8 cfr ibid., I, 73; 80.

I

10/13 cfr ibid., I, 81.

n honesti et decori: -statis et -ris 0 II 14 possimus: -sumus E, C 15 concedere: cedere EJ II ipso: isto C II 16 temere: timere £' timens EJ

II II

17 se om. C XXXVIII, 2 deserere: deferre V II debet: debear O II qua: quam M II 3 ac post mens add. £J II 3/4 perturbari: -bandi E' II 4 terroribus: erroribus C0' II 7 a ante ratione E, C II descendendum PJ V: descendum E' discendendum P' M, 0' discedendum VJ, EJ, CO" (Cfr. adn. crit., p. 213. n. 12) II 8 proponas: praep- 0 ante illud add. EJ II

II metum: metu CO II perpetui: -tuique EJ II 10 ad 1 1/12 et tamquam ante E, 0: et t. arte M etiam quam ante

P, C etiam quam te V etiam an te V" II 12 accidere: accedere M quae: animoque V II accidere E, CO: accedere PVM

II

14 animo

DE OFFICIIS, LIBER I, XXXVIII

20

25

30

35

71

190 Fortis ergo est uiri non dissimulare cum aliquid immineat, sed praetendere et tamquam explorare de specula quadam mentis et obuiare cogitatione prouida rebus futuris ne forte dicat postea: Ideo ista incidi quia non arbitrabar posse euenire. Denique nisi explorentur aduersa, cito occupant; ut in bello improuisus hostis uix sustinetur et si imparatos inueniat, facile opprimit, ita animum mala inexplorata plus frangunt. 191 In his igitur duobus illa est animi excellentia ut primum animus tuus bonis exercitus cogitationibus mundo corde quod uerum et honestum est uideat: Beati enim mundo corde quia ipsi etiam Deum uidebunt, atque id quod honestum est solum bonum iudicet; deinde nullis perturbetur occupationibus, nullis cupiditatibus fluctuet. 192 Neque uero id facile quisquam facit. Quid enim tam difficile quam dispicere tamquam ex arce aliqua sapientiae opes aliaque omnia quae plerisque uidentur magna et praecelsa? deinde ut iudicium tuum stabili ratione confirmes et quae iudicaueris leuia, tamquam nihil profutura contemnas? deinde ut si quid accident aduersi, idque graue et acerbum putetur, ita feras ut nihil praeter naturam accidisse putes cum legeris: Nudus sum natus, nudus exibo. Quae Dominus dedit, Dominus abstulit — et utique et filios amiserat et facultates — seruesque in omnibus personam sapientis et iusti sicut ille seruauit qui ait: Sicut Domino placuit, ita factum est; sit nomen Domini benedictum, et infra: Sicut una insipientium

XXXVIII, 25/26 Matth. 5, 8. 39/41 lob 2, 10.

II

35/36 lob 1, 21.

II

38/39 lob 1, 21.

17/22 cfr ClC, Off., I, 81.

XXXVIII, 29/31 cfr LVCRETIVS, De rer. nat., II, 7-10.

Test.: XXXVIII, 16/19 S. THOMAS, Sum. theol., II II, 123, 9, 2: Fortis ... eue nire.

1 8 futuris: prof- C II 21 sustinetur: -neatur CO II inueniat: -nerit CO II 24 exercitus PV, £', 0: -citatus VJA1, EJ -ciatus C II 25 est om. V II 25/26 ipsi etiam: e. i. E ipsi etiam ipsi V II 27 nullis: nul lu M II 29 facit: faciat V II 29/30 diff1cile: facile M II 30 dispicere P MA, E' W, 0': desp- V, £J, COJB II aliqua: -quas PJ II 30/31 aliaque: aliquas 0 alique C II 31 omnia: omniaque 0 II 34 acerbum EJ, CO: aceruum PVM, E' om. E II 37 seruesque: seruosque M II 39 benedictum: bene M'

II

36 et

72

DE OFFICIIS, LIBER I, XXXVIII-XXXIX

40 mulierum locuta es: si bona suscepimus de manu Domini, quae mala sunt non sustinemus'*

5

10

15

20

XXXIX 193 Non est igitur mediocris nec discreta a ceteris animi fortitudo quae bellum cum uirtutibus gerat sed quae sola defendat ornamenta uirtutum omnium et iudicia custodiat et quae inexpiabili proelio aduersus omnia uitia decernat, inuicta ad labores, fortis ad pericula, rigidior aduersus uoluptates, dura aduersus illecebras quibus aurem deferre nesciat nec, ut dicitur, aue dicat, pecuniam neglegat, auaritiam fugiat tamquam labem quamdam quae uirtutem effeminet. Nihil enim tam contrarium fortitudini quam lucro uinci. Frequenter pulsis hostibus, inclinata in fugam aduersariorum acie, dum exuuiis caesorum capitur proeliator, inter ipsos quos strauit, miserandus occubuit; et triumphis suis deiectae legiones dum spoliis occupantur, hostem in se reuocarunt, qui fugerat. 194 Fortitudo igitur tam immanem pestem repellat et proterat nec temptetur cupiditatibus nec frangatur metu quia uirtus sibi constat ut fortiter omnia persequatur uitia tamquam uirtutis uenena: iracundiam uelut quibusdam propulset armis quae tollat consilium, et tamquam aegritudinem uitet; gloriae quoque caueat appetentiam, quae frequenter nocuit immoderatius expetita, semper autem usurpata.

XXXIX, 4/8 cfr Clc, Off., I, 68.

II

18/19 cfr ibid., I, 65; 68.

Test.: XXXIX, 1/8 S. THOMAS, Sum. theol., II n, 123, 2, 2: Non mediocris (sic) effeminet.

41 sustinemus: -nebimus CO XXXIX, 2 uirtutibus post animi add. EJ II non tantum ante cum add. EJ II 3 ornamenta: -mentum V II 4 decernat: uel decertet £~' II 6 aurem: aurum 0 II aue: habe C II 7 auaritiam: -tia M II 8 effeminet: -nat P\ C II tam: tamquam C' II 9 lucro: luco C' II et post hostibus CO II inclinata: -natam C0' II fugam PJVV, E, CO: fuga P'VJM II 10 acie: aciem C0' II caesorum: cens- M II 12/13 fugerat VJ A, E W, CO edd.: -rant P V M, B" effugerat B' forsitan fugarant II 15 temptetur: -tator M' II 16 uirtutis: uirtus M II 17 propulset: -setur C II armis quae: armisque £' arietibus armisque EJ II 18 consilium et: c. et conuicia £J et conuicia E' II gloriae E W, COB: -riam PVMA

II

19 appetentiam: -tendam V~

II

expetita: expedita PV

DE OFFICIIS, LIBER I, XXXIX-XL

73

195 Quid horum sancto lob uel in uirtute defuit uel in uitio obrepsit? Quomodo laborem aegritudinis, frigoris, famis pertulit! Quomodo despexit salutis periculum! Numquid rapinis diuitiae coaceruatae de quibus tanta inopibus adfluebant? Numquid aua25 ritiam census aut uoluptatis studia cupiditatesque excitauit? Numquid trium regum iniuriosa contentio uel seruorum contumelia in iram excussit? Numquid gloria sicut leuem extulit qui imprecabatur grauia sibi si umquam uel non uoluntariam celauerit culpam uel reueritus esset multitudinem plebis quominus adnun30 tiaret eam in conspectu omnium ? Neque enim consentaneae sunt uitiis uirtutes sed sibi constant. Quis igitur tam fortis quam sanctus lob cui secundus adiudicari potest, qui parem uix repperit? XL 196 Sed fortasse aliquos bellica defixos gloria tenet ut putent solam esse proeliarem fortitudinem et ideo me ad haec deflexisse quia illa nostris deforet. Quam fortis lesus Naue ut uno proelio quinque reges captos sterneret cum populis suis! Deinde 5 cum aduersum Gabaonitas surgeret proelium et uereretur ne nox impediret uictoriam, magnitudine mentis et fidei clamauit: Stet sol et stetit donec uictoria consummaretur. Gedeon in trecentis uiris de ingenti populo et acerbo hoste reuexit triumphum. lonatha adulescens uirtutem fecit in magno proelio. Quid de Macha10 baeis loquar?

XXXIX, 26/30 cfr lob 19, 13-16; 31, 33-34. XL, 4/7 cfr los. 10, 5-27 (Septuaginta). Reg. 14, 1-15. II 9/10 cfr I-II Mach.

II

7/8 cfr lud. 7, 7-25.

II

8/9 cfr I

XL, 1/2 cfr ClC, Off., I, 74.

22 ad ante laborem B'

II

frigoris: -ra VJ

II

24 inopibus: in operibus V

24/25 auaritiam: -tia 0 II 25 aut: ac £ II 26 iniuriosa: -ria £' II CO II 27 gloria: -riam CO II 28 sibi om. C II umquam: num- M uerit: -uisset CO II 30 eam: ea M

II

uel: aut II cela

XL, 1 bellica: belli E II defixos: -xus E' II gloria: -riam £' II 1/2 putent: putet £' II 2 solam: sola V II proeliarem PV M, CO: -lium VJ -liatorem £' -liatorum £J II ad haec: ob hac 0' II 5 surgeret codd. omnes Zell: urgeret Mon. II uereretur: reuerteretur £ ' II 6 magnitudine: -nem £' II 7 sol post stetit £ II donec: dum haec 0 II 8 acerbo V", £'', CO: aceruo PV M, £'

74

15

20

25

30

35

DE OFFICIIS, LIBER I, XL

197 Sed prius de populo dicam patrum qui cum essent parati ad repugnandum pro templo Dei et pro legitimis suis, dolo hostium die lacessiti sabbati maluerunt uulneribus offerre nuda cor pora quam repugnare, ne uiolarent sabbatum. Itaque omnes laeti se morti obtulerunt. Sed Machabaei considerantes quod hoc exemplo gens omnis posset perire, sabbatum etiam, ipsi cum in bellum prouocarentur, ulti sunt innocentium necem fratrum suorum. Vnde postea stimulatus rex Antiochus, cum bellum accenderet per duces suos Lysiam, Nicanorem, Gorgiam, ita cum Orientalibus suis et Assyriis adtritus est copiis ut quadraginta et octo milia in medio campi a tribus milibus prosternerentur. 198 Virtutem ducis ludae Machabaei de uno eius milite con siderate. Namque Eleazarus cum supereminentem ceteris elephantum, lorica uestitum regia, aduerteret, arbitratus quod in eo rex esset, cursu concitus in medium legionis se proripuit et abiecto clipeo utraque manu interficiebat bestiam atque intrauit sub eam et subiecto gladio interemit eam. Itaque cadens bestia oppressit Eleazarum atque ita mortuus est. Quanta igitur uirtus animi! Primo ut mortem non timeret, deinde ut circumfusus legionibus inimicorum in confertos raperetur hostes, medium penetraret agmen et contempta morte ferocior, abiecto clipeo, utraque manu uulneratae molem bestiae subiret ac sustineret, post intra ipsam succederet quod pleniore feriret ictu; cuius ruina inclusus magis quam oppressus, suo est sepultus triumpho. 199 Nec fefellit opinio uirum quamuis regius fefellerit habitus: tanto enim uirtutis spectaculo defixi hostes inermem, occupatum

11/21 cfr I Mach. 1, 41-4, 25; II Mach. 7, 1-15, 39. 43-46.

II

23/34 cfr I Mach. 6,

XL, 25 cfr VERG., Aen., XII, 902.

15 morti obtulerunt: o. m. E II hoc om. C II 16 posset P" VM, 0: possit £, C posse P' II sabbatum P'VM: -to PJ, E, CO II ipsi cum: c. i. £ II 1 8 stimulatus: -tor C II accenderet PVJ, E, CJ0: acced- V M, C' II 20 alt. et om. C II 22 et ante uirtutem C II uirtutem: -tute PJ uir autem 0' II 22/23 considerate om. C II 23/24 elephantum: -tern £J II 25 concitus: -to £ conscius C' II medium: medio E II 26 bestiam codd. omnes Zell: donec perueniret ad b. Mon. donec peruenit ad b. Maur. (Cfr. adn. crit., p. 2/3, ». 13) II 29 et ante deinde C II 31 contempta morte: contenta m. £' contra mortem EJ II 32 intra: infra 0 II 33 quod PV, 0: quo M, E, C II pleniore feriret: pleno referret 0 II 35 fefellerit: falleret V fixi PVM: -xit E, CO

II

habitus: ambitus CO

II

36 de

DE OFFICIIS, LIBER I, XL-XLI

75

incursare non ausi, post casum mentis bestiae sic trepidauerunt ut impares se omnes unius uirtuti arbitrarentur, denique rex Antiochus Lysiae films qui centum uiginti hominum milibus armatus 40 uenerat et cum triginta duobus elephantis ita ut ab ortu solis per singulas bestias uelut montes quidam armorum corusco tamquam lampadibus ardentibus refulgerent, unius territus fortitudine pacem rogaret. Itaque Eleazarus heredem uirtutis suae pacem reliquit. Sed haec triumphorum sint. XLI 200 Verum quia fortitudo non solum secundis rebus sed etiam aduersis probatur, spectemus ludae Machabaei exitum. Is enim post uictum Nicanorem regis Demetrii ducem, securior aduersus uiginti milia exercitus regis, cum nongentis uiris bellum 5 adorsus, uolentibus his cedere ne multitudine opprimerentur, gloriosam magis mortem quam turpem fugam suasit: Ne crimen, inquit, nostrae relinquamus gloriae. Itaque commisso proelio, cum a primo ortu diei in uesperam dimicaretur dextrum cornu in quo ualidissimam manum aduertit hostium, adgressus facile auertit. 10 Sed dum fugientes sequitur, a tergo uulneri locum praebuit; ita gloriosiorem triumphis locum mortis inuenit. 201 Quid lonatham fratrem eius adtexam? Qui cum parua manu aduersus exercitus regios pugnans, desertus a suis et cum duobus tantum relictus reparauit bellum, auertit hostem, fugitan15 tes suos ad societatem reuocauit triumphi. 202 Habes fortitudinem bellicam; in quo non mediocris honesti ac decori forma est quod mortem seruituti praeferat ac turpitudini. Quid autem de martyrum dicam passionibus? Et ne lon-

38/39 cfr I Mach. 6, 32-33; 6, 17. I Mach. 6, 47; 6, 49; 55-62.

II

40/42 cfr I Mach. 6, 39.

XLI, 1/1 I cfr I Mach. 9, 1-22. II 6/7 I Mach. 9, 10. n, 67-74. II "8/33 cfr II Mach. 7, 1-42.

II

II

42/43 cfr

12/15 cfr I Mach.

37 ruentis: -tern C II 38 impares se: impar esse E' impares esse EJ II 39 cum post qui E, CO II hominum milibus: m. h. £ II 40 cum om. CO II duobus: duo PM II ab ortu: ad ortum CO II 41 splendor post quidam Maur. II corusco: -caC -corum £J II 42 lampadibus: lapid- V, C II 43 roga ret: rogauit EJ XLI, 2 nunc ante iudae 0 II is: ipse 0 II 3 regis: regii C II 4 nongentis: octingentis CO II 9 auertit: adu- MJ II 10 sequitur: ads- 0 II ita: itaque EJ II n locum mortis: mortem CO II 16 habes: habens 0 II quo Zell: qua EJ Val- II 17 decori PJVM, E: -risP', CO II 18 et ante de E

76

DE OFFICIIS, LIBER I, XLI

gius uagemur, num minorem de superbo rege Antiocho Macha20 baei pueri reuexerunt triumphum quam parentes proprii? Siquidem illi armati, isti sine armis uicerunt. Stetit inuicta septem puerorum cohors, regiis cincta legionibus: defecerunt supplicia, cesserunt tortores, non defecerunt martyres; alius corium capitis exutus speciem mutauerat, uirtutem auxerat; alius linguam iussus 25 amputandam promere respondit: Non solum Dominus audit loquentes qui audiebat Moysen tacentem; plus audit tacitas cogitationes suorum quam uoces omnium. Linguae flagellum times, flagellum sanguinis non times? Habet et sanguis uocem suam qua clamat ad Deum sicut clamauit in Abel. 30 203 Quid de matre loquar quae spectabat laeta filiorum quot funera tot tropaea et morientium uocibus tamquam psallentium cantibus delectabatur, pulcherrimam uentris sui citharam in filiis cernens et pietatis harmoniam omni lyrae numero dulciorem? 204 Quid de bimulis loquar qui ante palmam uictoriae accepe35 runt quam sensum naturae? Quid de sancta Agne quae in duarum maximarum rerum posita periculo, castitatis et salutis, castitatem protexit, salutem cum immortalitate commutauit? 205 Non praetereamus etiam sanctum Laurentium qui cum uideret Xistum episcopum suum ad martyrium duci, flere coepit 40 non passionem illius sed suam remansionem. Itaque his uerbis appellare coepit: "Quo progrederis sine filio, pater? Quo, sacerdos sancte, sine diacono properas tuo? Numquam sacrificium sine ministro offerre consueueras. Quid in me ergo displicuit, pater? Num degenerem probasti ? Experire certe utrum idoneum ministrum ele45 geris. Cui commisisti dominici sanguinis consecrationem, cui con-

25/26 cfr Ex. 14, 14. II 34/35 cfr Matth. 2, 16-18.

27/28 cfr lob 5, 21.

II

28/29 cfr Gen. 4, 10.

num: non 0

II

minorem A, EW, C: -re PVM -res OB II 20 triumphum: -phos OB 21 inuicta: -ctus 0 II 22 cohors: chorus CO II cincta: -ctus OJ cuncta M

19 uagemur PVJM, E: uagamur V euagemur CO

II

II II

22 cesserunt: cessauerunt £ II 23 corium: corio CO II 24/25 amputandam: -dum V -da M II 25 non: nam 0 II solum PVM: solos £ solus CO II 27 uoces omnium: uocis sonum E"' II flagellum times om. M II 28 qua: quae C II clamat: -met M II 30 quid: quod M II spectabat: exsp- V II 31 tamquam: tamen C II 33 harmoniam: -nia M II 36 castitatem: -tate 0 II 37 prote.xit: pert- M II immortalitate: -tatem 0 II 40 his om. M' II 43 tibi post ergo add. 0J II 44 probasti: -bauisti 0 II 45 et corporis post sanguinis 0

II

commisisti post cui add. EJ

DE OFFICIIS, LIBER I, XLI

50

55

60

65

70

77

summandorum consortium sacramentorum, huic sanguinis tui con sortium negas? Vide ne periclitetur iudicium tuum dum fortitudo laudatur. Abiectio discipuli detrimentum est magisterii. Quid quod illustres, praestantes uiri discipulorum certaminibus quam suis uincunt? Denique Abraham filium obtulit, Petrus Stephanum praemisit. Et tu, pater, ostende in filio uirtutem tuam, offer quem erudisti ut securus iudicii tui comitatu nobili peruenias ad coronam." 206 Tunc Xistus ait: "Non ego, fili, te relinquo ac desero sed maiora tibi debentur certamina. Nos quasi senes leuioris pugnae cursum recipimus, te quasi iuuenem manet gloriosior de tyranno triumphus. Mox uenies, flere desiste, post triduum me sequeris: sacerdotem et leuitam hic medius numerus decet. Non erat tuum sub magistro uincere, quasi adiutorem quaereres. Quid consortium passionis meae expetis? Totam tibi hereditatem eius dimitto. Quid praesentiam meam requiris? Infirmi discipuli magistrum praecedant, fortes sequantur ut uincant sine magistro qui iam non indi gent magisterio. Sic et Elias Eliseum reliquit. Tibi ergo mando nostrae uirtutis successionem." 207 Talis erat contentio digna sane de qua certarent sacerdos et minister quis prior pateretur pro Christi nomine. In fabulis ferunt tragicis excitatos theatri magnos esse plausus cum se Pylades Orestem diceret, Orestes, ut erat, Orestem se esse adseueraret: ille ut pro Oreste necaretur, Orestes ne Pyladem pro se pateretur necari. Sed illis non licebat uiuere quod uterque esset parricidii reus: alter qui fecisset, alter qui adiuuisset. Hic Laurentium sanctum adhuc

49/50 cfr Gen. 22, 1-19. 1-13.

II

50 cfr Act. 7, 54-8, 1.

II

62 cfr IV Reg. 2,

XLI, 65/68 cfr ClC., Defin., II, 79; V, 63; Laelius, 24.

XLI, 65/68 cfr PACVVIVS, Dulorestes.

46 sacramentorum — consortium om. M II sanguinis tui: t. s. E II 48 est ante quid transt. 0 om. C II magisterii P, C: -stri V M, E, 0 II illustres: -trius C II 49 praestantes: -tesque EJ praestes 0' II tarn post uiri add. EJ II 51 offer: offers C II 52 iudicii tui: -cio tuo 0 II 53 ait om. CO II fili te PVM: t. f. E, CO II relinquo P, COB: derel- VM, EW delinquo A II 54 senes: senex M' II 55 recipimus: recep- C suscipimus 0 II te ... iuuenem: tibi ... iuueni 0 II 56 inter post sequeris M, 0 add. VJ II 57 et: ac 0 del. EJ II leuitam: -tem C -ta E" II 59 meae: metu VJ II eius om. E II 62 magisterio: ministerio M II mando: comm- M II 64 qua: quo E' 67 et post diceret C II 69 sed: si 0 II 70 adhuc: ad hoc 0

II

78

DE OFFICIIS, LIBER I, XLI-XLIII

nullus urgebat nisi amor deuotionis ; tamen et ipse post triduum cum, illuso tyranno, impositus super craticulam exureretur: " Assum est, inquit, uersa et manduca." Ita uirtute animi uincebat ignis naturam. XLII 208 Cauendum etiam reor ne dum aliqui nimia gloriae ducuntur cupiditate, insolentius abutantur potestatibus et plerumque auersos a nobis animos gentilium in studia persecutionis excitent atque inflamment ad iracundiam. Itaque ut illi perseuerare 5 possint et supplicia uincere, quantos perire faciunt? 209 Prospiciendum etiam ne adulantibus aperiamus aurem: emolliri enim adulatione non solum fortitudinis non esse sed etiam ignauiae uidetur. XLIII 210 Quoniam de tribus uirtutibus diximus, restat ut de quarta uirtute dicamus quae temperantia ac modestia uocatur; in qua maxime tranquillitas animi, studium mansuetudinis, moderationis gratia, honesti cura, decoris consideratio spectatur et quae5 ritur. 211 Ordo igitur quidam uitae nobis tenendus est ut a uerecundia prima quaedam fundamenta ducantur, quae socia ac familiaris est mentis placiditati, proteruiae fugitans, ab omni aliena luxu, sobrietatem diligit, honestatem fouet, decorum illud requirit.

XLII, 6 cfrClc, Off., I, 91. XLIII, 1/4 ch ibid., I, 93.

Test.: XLIII, 2/5 S. THOMAS, Sum. theol., II II, 141, 2, 2: in temperantia maxime (sic) ... quaeritur; Ibid., II II, 141, 8, 1: in temperantia maxime honesti (sic) ... quaeritur. II 3/4 Ibid., II II, 141, 3, 2: moderationis gratia. II 6/9 Ibid., II II, 144, I, 3: uerecundia socia (sic) ... requirit. II 6/7 Ibid. II, II, 144, 4, 4: uerecundia iacit (sic) ... fundamenta.

72/73 assum est: adsume M

II

73 ignis: igni PV

XLII, 2 ducuntur: dic- VJ -cantur 0'

II

5 faciunt: faciant EJ

II

6 adu

lantibus: -lanti C XLIII, 3 maxime: -ma V II 4 et: ac E II 8 est om. EJ EJ, 0 II luxu: luxuria £ II 9 fouet: fouit C

II

proteruiae: -uiam

DE OFFICIIS, LIBER I, XLIII 10

15

20

25

30

79

212 Sequatur conuersationis electio ut adiungamur probatissimis quibusque senioribus. Namque ut aequalium usus dulcior ita senum tutior est, qui magisterio quodam et ductu uitae colorat mores adulescentium et uelut murice probitatis inficit. Namque si hi qui sunt ignari locorum, cum sollertibus uiarum iter adoriri gestiunt, quanto magis adulescentes cum senibus debent nouum sibi iter uitae adgredi quo minus errare possint et a uero tramite uirtutis deflectere? Nihil enim pulchrius quam eosdem et magistros uitae et testes habere. 213 Quaerendum etiam in omni actu quid personis, temporibus conueniat atque aetatibus, quid etiam singulorum ingeniis sit accommodum. Saepe enim quod alterum decet, alterum non decet. Aliud iuueni aptum, aliud seni; aliud in periculis, aliud rebus secundis. 214 Saltauit ante arcam Domini Dauid, non saltauit Samuel; nec ille reprehensus sed magis iste laudatus. Mutauit uultum con tra regem cui nomen Achis; at hoc si remota fecisset formidine quo minus cognosceretur, nequaquam leuitatis reprehensione carere potuisset. Saul quoque uallatus choro prophetarum, etiam ipse prophetauit; et de solo quasi indigno memoratum est: Et Saul inter prophetas ?

XLIII, 24 cfr II Reg. 6, 14-23. Reg. 10, 5-12; 19, 20-24.

II

10/13 cfr ClC, Off., I, 122. 125.

15/18 cfr ibid., II, 46.

II

25/26 cfr I Reg. 21, 11-16.

II

II

28/30 I

19/22 cfr ibid., I,

Test.: 10/18 MANEGOLDVS, Ad Gebehardum lib., 9 (M.G.H. Lib. de lite, I, p. 328: Sequatur ... habere. II 10/13 Prol- patr., 61: adiungantur (sic) ... inficit. II 17/18 Prol. patr., 61: Nihil ... habere.

12 et ductu: eductu V" ductu V et ducatu £J II 16 et a: ut a V aut a VJ II 18 habere transt. post uitae 0 II 19 quid: quis V II quid post personis OJ Maur. II 21 alterum 24 saltauit: salut- M COB II uultum: -tu CO II 26 at: ad 0'

non decet om. 0' II 22 in ante rebus EW Lig. II 25 nec PVMA, W: nec id £' nec ob id £" nec ideo V II 25/26 contra regem PV M, E: coram rege VJ, II 29 de: de eo VJ

II

80

5

10

15

20

DE OFFICIIS, LIBER I, XLIV-XLV

XLIV 215 Vnusquisque igitur suum ingenium nouerit et ad id se applicet quod sibi aptum elegerit. Itaque prius quid sequatur, consideret: Nouerit bona sua sed etiam uitia cognoscat aequalemque se iudicem sui praebeat ut bonis intendat, uitia declinet. 216 Alius distinguendae lectioni aptior, alius psalmo gratior, alius exorcizandis qui malo laborant spiritu sollicitior, alius sacrario opportunior habetur. Haec omnia spectet sacerdos et quid cuique congruat, id officii deputet. Quod etenim unumquemque suum ducit ingenium aut quod officium decet, id maiore impletur gratia. 217 Sed id cum in omni uita diff1cile, tum in nostro actu difficillimum est. Amat enim unusquisque sequi uitam parentum. Denique plerique ad militiam feruntur quorum militauerunt parentes, alii ad actiones diuersas. 218 In ecclesiastico uero officio nihil rarius inuenias quam eum qui sequatur institutum patris uel quia grauis deterret actus uel quia in lubrica aetate difficilior abstinentia uel quia alacri adulescentiae uidetur uita obscurior; et ideo ad ea conuertuntur studia quae plausibiliora arbitrantur. Praesentia quippe plures quam futura praeferunt. Illi autem praesentibus, nos futuris militamus. Vnde quo praestantior causa, eo debet esse cura adtentior.

XLV 219 Teneamus igitur uerecundiam et eam quae totius uitae ornatum adtollit, modestiam. Non enim mediocre est rebus singulis modum seruare atque impertire ordinem in quo uere praelucet illud quod decorum dicitur quod ita cum honesto iungitur 5 ut separari non queat. Siquidem et quod decet honestum est, et quod honestum est decet ut magis in sermone distinctio sit quam in uirtute discretio. Differre enim ea inter se intellegi potest, explicari non potest.

XLIV, 1/4 cfrdc, Off., I, 114. XLV, 1/5 cfr ibid., I, 93.

II

II

12/14 cft ibid., I, 116; 118.

5/8 cft ibid., I, 94 et 95.

XLIV, 2 prius transt. post sequatur E, 0 II 3 nouerit: ut n. £ non solum n. 0 II 3/4 aequalemque: -lem VJ II 8 officii: -cio E" II quod: quo E, C II n cum: quod C II 12 amat — parentum om. E' II 15 uero om. V II inuenias: -nies E, 0J II 17 alacri om. E' II 21 esse transt. post cura C XLV, 1 et earn: etiam V ut e. C II 2 adtollit: adtulit £ VJ, £ II 4 honesto: -tate II 7 differre: -rri E, 0J

II

3 impertire: -tiri

DE OFFICIIS, LIBER I, XLV

81

220 Et ut conemur aliquid eruere distinctionis, honestas uelut 10 bona ualetudo est et quaedam salubritas corporis, decus autem tamquam uenustas et pulchritudo. Sicut ergo pulchritudo supra salubritatem ac ualetudinem uidetur excellere et tamen sine his esse non potest neque ullo separari modo quoniam nisi bona ua letudo sit, pulchritudo esse ac uenustas non potest, sic honestas 15 decorum illud in se continet ut ab ea profectum uideatur et sine ea esse non possit. Velut salubritas igitur totius operis actusque nostri honestas est et sicut species est decorum quod cum honestate confusum opinione distinguitur. Nam etsi in aliquo uideatur ex cellere, tamen in radice est honestatis sed flore praecipuo ut sine 20 ea decidat, in ea floreat. Quid est enim honestas nisi quae turpitudinem quasi mortem fugiat? Quid uero inhonestum nisi quod ariditatem ac mortem adferat? Virente igitur substantia uirtutis, decorum illud tamquam flos emicat quia radix salua est, at uero propositi nostri radice uitiosa, nihil germinat. 25 221 Habes hoc in nostris aliquanto expressius. Dicit enim Dauid: Dominus regnauit, decorem induit. Et apostolus ait: Sicut in die honeste ambulate, quod graece dicunt sixrx^dx;, hoc au tem proprie significat: bono habitu, bona specie. Deus ergo primum hominem cum conderet, bona habitudine, bona membrorum 30 compositione formauit et optimam ei speciem dedit, remissionem non dederat peccatorum; sed posteaquam renouauit eum spiritu et infudit ei gratiam qui uenerat in serui forma et in hominis specie,

XLV, 26 Ps. 92 (93), 1. loh. I, 14; Phil. 2, 7.

9/18 cfr ClC, Off., I, 95.

II

26/27 Rom- 13, 13-

II

31/32